text
stringlengths 0
110k
|
|---|
ویکیپیدیا گۆکردن زانستنامەیەکی تۆڕی ئینتەرنێتە شێوازی ئازاد بڵاو دەبێتەوە وتارەکان بەکارھێنەرانی خۆبەخشەوە پێکدێن ھەربۆیە ھەموو تۆڕی جیھانی بۆی ھەیە دەستکاری وشەی ویکیپیدیا بۆخۆی پێکھاتەیەکە دوو وشەی ویکی وشەیەکی زمانی ھاوایییە مانای خێرا لێرەدا مەبەست گەیشتنە زانیارییەکان خێرا بڕگەی دووەمیش پیدیا وشەی ئینسایکڵۆپیدیا مانای زانستنامە یۆنانیەوە وشەی ئینکیکلیۆس پیدیا کەواتە نووسینگەی پەروەردەیی وەرگیراوە خانەخوێی ماڵپەڕە گەورە فلۆریدای ئەمریکادایە بڕوا متمانە ویکیپیدیا ھەمیشە کێشە ھەبووە بڕێ خۆڕایی بەربڵاوبوونی بابەتەکان بێلایەنییەکەی ستایشی ھێندێ بەھۆی ڕێگە ھەمووان دان دەستکاریکردنی متمانەی نازانن ھەروەھا ویکیپیدیا لاوازبوون خراپەکارییەکان سەپاندنی ڕای گشتیی بڕوادا ڕەخنەی دەگیرێت ئەگەرچی دوایین لێکۆڵینەوەکان پێمان نیشان خراپکارییەکان خێرایی بەکارھێنەرانەی بایەخ دەدەن تاووتوێ دەکرێن ویکیپیدیا زانستنامەکانی جێگای متمانەیە پوختەی مێژوو ویکیپیدیا ١٥ کانووی دووەمی ٢٠٠١دا پێشینەیەکی کورتی ھەر شێوازە تەنھا زمانی ئینگلیزی دەستی بەکار کۆتایی ساڵی یەکەمدا ژمارەی وتارەکانی گەیشتە ٢٠٬٠٠٠ ١٨ زمانی جیاواز کۆتایی ساڵی ٢٠٠٤ گەیشتە ١٦١ زمانی جیاواز ٢٠ ی ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠٤ ژمارەی وتارەکانی ویکی ١٠٥ زماندا گەیشتە ١ملیۆن ھۆی دروستکردنی ویکیپیدیا ھەوڵی دابینکردنی ھەموو زانیارییەکی جیھان شوێن دایە مێژوودا ئینسایکلۆپیدیای نووسراو ھەبوونە ئینسایکڵۆپیدیای ھەرە ناودار زانایانی ئەرستۆ ئیبن سینا فڕانسیس بەیکن ژان باپتیست ھەروەھا ئینسایکڵۆپیدیاکانی لو ڕۆند دالبێرت دێنیس دیدرۆت دانراون نیسانی ٢٠٠٧ ویکیپیدیا ١٠ ماڵپەڕی ناوبانگی جیھان ژمارەی چاولێکەران ژمارەی وتارەکان ٤٧٬٧١٠٬٧١٢ وتار لەوان ٥٫٥٩٨٫٤٧٨ دانەی زمانی ئینگلیزی ٣٫٧٨٣٫٧٠٨ بەزمانی سویدی ٢٫١٦٧٫١١١ زمانی ئەڵمانی ١٫٩٦٨٫٧٤٤ زمانی فەڕەنسەیییە ژمارەی بەکارھێنەرانی تۆمارکراو ئێستادا ٧٤٫٠٩٩٫٢٢٩ ٣٫٧٨٢ بەڕێوبەرن داھێنەری ویکیپیدیا وایە چۆنییەتی ببن تەنانەت چاپ بکەوێت ھەروا دەڵێ ویکیپیدیا ھەوڵێکە خولقاندن بڵاوکردنەوەی زانستنامەیەک شێواز ھەموو خەڵکانی گۆی زەوی زمانی زکماکی وەشانی زمانەکان ھەنووکە ٣٢٣ وەشانی زمانەکانی ویکیپیدیا ھەن ھەروەھا پێشی دەوترێت وەشانی زمانەکان بەسادەیی ویکیپیدیاکان ی شەش گەورەترینیان ژمارەی وتارەکان ویکیپیدیاکانی ن زمانە جیاوازەکان پەیوەندیان نییە پێکەوە پێکەوە نەبەسرانەوە بەیەک سنووردار نەکراون جیاواز لەیەک درێژە کار دەدەن ئەگەرچی وێنەکان ھاوبەش نییە زمانە جیاوازەکان دا کەڵک وەرگرتن ویکیمیدیا کۆمنز کێشەیە چارەسەر زمانی کوردیی ناوەندی دواییانەدا کوردیی کرمانجی جودابووتەوە وتاری لەخۆ گرتووە ھەروەھا کوردیی زازاکی ھەر دواییانەدا زیاد کراوە ویکیپیدیای کوردی جارە زانستنامەیەکی کوردی ئینتەرنێت بڵاو بکرێتەوە بەشە کوردییەکەی ویکیپیدیا ٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤ ھەوڵی ئەرداڵ ڕۆناھی دامەزرا ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤یشدا ویکیپیدیای کوردی تۆڕی ئینتەرنێتدا دەستبەکار ویکیپیدیای کوردی توێژینەوە جیھانییەکاندا کۆمەڵێک توێژەرەوە زانکۆی کالیفۆرنیا بەرکەلەی توێژینەوەیەکیان ئەنجامدا بەبەکارھێنانی وەرگێڕانی دەقە جیاوازەکان توێژەرەوەکان ھەستان لێکۆڵینەوە زمانە جیاوازەکانی جیھان یەکێ زمانانەی توێژینەوەکەی ئەواندا دەرکەوتووە ویکیپیدیای کوردییە توێژەرەوەکان پێشەکی بڵاوکراوەکەدا ئاماژە بەوە کەوا زمانەکانیان کۆکردووەتەوە واتە ھەموو شێوەزمانەکانی عەرەبیان ISO639 3 ستانداردی ١٠ کردووە توێژینەوەکەدا ڕوون نییە داتای کوردیان چۆن بەکار ھێناوە ئایا ویکیپیدیای سۆرانی ویکیپیدیای کرمانجیان ویکیپیدیای زازاکی وەرگرتووە نا داتاکەدا کوردی وڵاتەکاندا دەر دەکەوێت وێنەی بڵاوکراوەدا میدیاکانی ئیکۆنۆمیستدا بڵاو کرایەوە دیارە ویکیپیدیای کوردی بەھێزترین پەیوەندی زمانی ئینگلیزیدا ھەیە سیاسەتەکان ویکیپیدیا ھەموو دەستکاریکەران داوا کاتی نووسین بێلایەن بڕواکانی تێکەڵاوی وتارەکان نەکەن کورتی شیکردنەوەی جیاوازییەکان جیاتی چوونەناوەیان ھۆکار ئەوەیە بەکارھێنەر بڕوای بنووسێت ئەرخەیان بین کەسێک ھەیە بڕوا نەبێت کراوە ویکیپیدیا خێرایی دەستکاری نووسراوە دەیسڕێتەوە ئەوە شتێک نییە ویکیپیدیا بییەوێت بۆیە دەڵێ وتارەکان نابێت لایەنگرانە بابەتانە لەوانەیە ببێتە ھۆی کێشە دەبێ تەنھا شیکردنەوە ھەروا دەڵێت نووسراوە وتارێک بڵاو نەکراوەتەوە ویکیپیدیا بڵاوکردنەوەی ئەوە نییە ویکیپیدیا تایبەتمەندییەکی ھەیە وتارەکان ھەبوونی لاپەڕەیەک وتووێژە ھەر وتارێک کێشەکانی وتارە ھۆکاری گۆڕانکارییەکان وەرگرتنی دەنگەکان گۆڕانکاری وەرگرتنی دەنگەکان سڕینەوە ئەمانە لەوێدا تاووتوێ بابەتە ئازادەکان بەڵگەنامەی مافی پێکھێنانی ئازادی گنۆ GFDL وتارەکانی ویکیپیدیا کەڵک وەرگرتن لەوە بڵاوە دەبێتەوە بەڵگەیەکە موڵەتی بڵاوکردنەوەی دووبارە پێکەوە لکاندن کەڵک وەرگرتنی وتارەکان ھاوردنی نووسەر کاتێ کەسێک نووسراوێک دەسپێرێتە دەست ویکیپیدیا مافی پێکھێنانی دەچەسپێتە ئەوە دەبێ قەبووڵی نووسراوەکەی بەڵگەنامەی مافی GFDL بڕواتە دەستی گشتیی ئەگەرچی ھەموو نووسراوەکان ویکیپیدیا بەڵگەنامە پەیڕەوی ھێندێ وێنەکان پەڕگەکانی دەنگ خۆڕایی نین ھێندێ‌تر لۆگۆی کۆمپانیاکان مافیان پارێزراوە بەڕێوبەرایەتی دەستکاریکەری دەستکاریکەرانی ویکیپیدیا جیاوازییەک نییە ڕای گشتیی بەڵێن جێبەجێکردن ئامارەکانی ویکیپیدیا نیشان دەدەن چواری سەرقاڵی ویکیپیدیا بەکارھێنەرانەن خاوەن ھەژمار نین ھەوڵی دەستکاری بدەن ئەرکی پاراستن چاکسازی سەرشان کۆمەڵەیەکی خۆبەخشە چاودێران بەڕێوبەران بەڕێوبەر کەسەیە دەتوانێت بەرگری دەستکاری وتارێکی تایبەت سیاسەتەکان دەستپێگەیشتنی بەکارھێنەرێکی تایبەت بەربەست داوە کاتی ھەمیشەیی بەکارھێنەرێک دەستکاری بەربەست کراوە ھۆکاری ئەوە لادانی یاساکان سیاسەتەکانی ویکیپیدیا بەشداریکردن ھەموو بەکارھێنەرێکی ویکیپیدیا دەتوانێت وتارەکان دەستکاری گۆڕانکارییەکی بەخێرایی ببینێت سەرچاوەی ئایدیای دەستکاری وتارەکان ئەوە ھاوبەشی بەکارھێنەران دەتوانێت ببێتە ھۆی بەرەوپێش ڕۆشتن ھەروا پەڕەسەندنی نەرمامێرە کۆدکراوەکان نووسەران ویکیپیدیادا پێویستیان نییە بەڵگەنامە پسپۆڕیی بوارێکی تایبەت بەوەی دەستکاری ئاگاداری ھەموو بەکارھێنەران نووسەران ڕێگە دراوە نووسراوەکانیان ھەموو ھەموو شێوەیەک دەستکاری وتارەکان ھیچ وەفدێک بڵاوبوونەوە چاو ناکرێت ئازاد کراوە ویکیپیدیا کێشەکانی دەستکاری دەمەقڕەی درێژ دەستکارییەکان ھەمیشەیییە جاریش ناگات کاربەدەستانی ویکیپیدیا بڕوایەن ھەر ئەوەیە ھۆی دەوڵەمەندی ویکیپیدیا گرفتی ھەمیشەیی خراپکاری ھەر ھەیە ویکیپیدیا چییە ویکیپیدیا ئینسایکلۆپیدیا یاخود زانیارینامە دانراوە ویکیپیدیا زانیارینامەیەکی ئازادە پڕۆژەیەکی کراوەیە ھەموو کەسێک دەتوانێت بەشداری نووسینی ویکیپیدیا پڕۆژەیەکی نێودەوڵەتییە زۆرتر ٢٥٠ زمانە دەنووسرێت تایبەتمەندی ویکیپیدیایە لەوەدایە ھەموو کەسێک بۆی ھەیە وتارەکانی بگۆڕێت شتیان تیا زیاد ماڵپەڕە بەشداربوونی پێویست بەپارە ناکات خەڵکی لەھەموو شوێنەکانی جیھان دەتوانن بەشداری نووسینی زانیارینامەی مرۆڤ ئامانجی پڕۆژەیە کۆکردنەوەی ھەموو زانیارییەکانی مرۆڤە ھەوڵێکی ھاوبەش زانستنامەیەکی بێبەرامبەر پێک ھەمووان دەتوانن نووسینی زانستنامەیە بەشداری ویکیپێدیا زانستنامەیەکی ھەمەوانی کراوەیە واتە ھەمووان دەتوانن بابەت بنووسن بابەتانەی نووسراوە بگۆڕن نووسین گۆڕانکاریانە چوارچێوەی یاساکانی ویکیپێدیا بدرێن واتایە نووسراوەکان سەلمێندراو سەربەست بێلایەن پێشێلکردنی مافەکانی چاپ بڵاوکردنەوەی خەڵکانی دیکە نووسراوەکان کۆمەڵێک بەڕێوەبەر چاودێری کۆمەڵەیە بابەتەکانی ھەڵدەسەنگێنێت ھەرجۆرە نالەباری پێشێلکارییەکی تێدابێت تێدەکۆشێت چاکی بکاتەوە بەڕێوەبەرانی ویکیپێدیا بایەخ دروستی بابەتەکان مافەکانی چاپ بڵاوکردنەوە دەدەن مەزنترین ویکیپیدیا ویکیپیدیای ئینگلیزییە ٦٬٠٤٩٬٩٢٠ وتاری تێدایە ھەموو زمانەکانی ویکیپیدیاش ھەر زمانەک لاپەڕەی تایبەتی ھەیە ٥٢ وتار ھەنە ویکیپیدیا چی نییە ماڵپەرە جیاواز ترە لەوانی خاڵێک ویکیپیدیا شتانەی خوارەوەی نییە بڵاوکردنی ڕیکلام پێڕستی بەستەرەکان فەرھەنگ ژووری گفتوگۆکان بەرھەڵستکردن ئامارەکان ئامارەکانی ویکی ئامارەکانی بەکارھێنەران تێبینییەکان سەرچاوەکان ئینسایکڵۆپیدیا ئازادەکان ئینسایکڵۆپیدیا سەرھێڵەکان پڕۆژەکانی ویکیمیدیا ویکیپیدیا ویکییەکان |
زمانی کوردی زمانێکە خەڵکی کورد قسەی پێدەکەن بنەماڵەوە بەشێکە زمانە ھیندوئەورووپایییەکان زمانە زمانی کەڤناری مادی کەوتووەتەوە زمانی کوردی زمانە ئێرانییەکاندا پرژماربوونی ئاخێوەران سێیەمین زمانە دەکەوێتە زمانەکانی فارسی پەشتۆ شێوەزارەکانی کوردی زمانی کوردی شێوەزارێکی سەرەکیی ھەیە جیاوازیی زۆریان ھەیە زمانناسەکان چۆنییەتی جیاکردنەوەی شێوەزارانە یەکدەنگ نین زۆرێک زمانناسەکان باوەڕییان ماڵباتی زمانگەلی کوردی ھەیە یانی کورمانجیی باکووری گۆرانی یاسا ڕێسای زمانناسی زمانەوانییەوە دوو زمانی سەربەخۆی کوردین نەک دوو شێوەزار کەسانەی زمانی کوردییان دابەش کردووە چوار دەستەیە کوردیی باکووری کوردیی ناوەندی کوردیی باشووری گۆرانی زازایی ھەندێک زمانناسان لوڕیش شێوەزارێکی زمانی کوردی پۆلبەند ئەگەرچی لوڕی وشەی کوردی تێدایە ھێشتاش لێکۆلینەوەیەکی ئەوتۆ لوڕی بەردەست نییە ئەلفوبێی کوردی بەھۆی کوردەکان دەسەڵاتی عوسمانی ئێران ئەلفوبێی فەرمیی دوو وڵاتە ئەلفوبێی عەرەبی کوردەکانیش سییەکان ئەلفوبێی عەرەبییان نووسینی کوردی بەکار دەھێنا تورکیا بەفەرمیکردنی ئەلفوبێی لاتینی زمانی تورکی جەلادەت عالی بەدرخان ساڵی ١٩٣٢ ئەلفوبێیەکی لاتینیی زمانی کوردی داھێنا ئەلفوبێی ھاوار بەدرخان دەناسرێت فۆنولۆژیی مێژوویی ھەڵسەنگاندنی زمانی کوردی زمانە ھیندوئورووپایییەکان ڕێزمانی کوردی جێناوە سەربەخۆکان جێناوە لکاوەکان کۆمەڵەی کۆمەڵەی دووەم کۆمەڵەی سێیەم نێر مێ تاکی ناسراو کورمانجیدا ڕەگەزی مێ پاشگری ا ڕەگەزی نێر پاشگری ێ وشەکان زیاد سۆرانیشدا ھەردوو ڕەگەز پاشگری ی زیاد حاڵەتی کۆی ناسراودا نێر مێ نییە پاشگری ێن زیاد کورمانجیدا پیتی کۆتایی بزوێن ھەبوو ئەوا یێن زیاد سۆرانیدا پاشگری انی زیاد ھەمان کورمانجی پیتی کۆتایی بزوێن دەبێتە یانی ئەمانەش ببینە کورد کوردستان کۆڕی زانستیی زمانی کوردی ڕێزمانی کوردی سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان ئینستیتوو ئینستیتووی کوردیی ئیستانبوڵ ئینستیتووی کوردیی پاریس کال ئاکادمیی زمانی کوردی فەرھەنگ کوردی ئاڵمانی کوردی کوردی ئینگلیزی کۆمپیتەر ئینگلیزی کوردی بەرھەمی ئەرداڵ ڕۆناھی ئینگلیزی کوردی تورکی کوردی تورکی واج‌شناسی کوردی خوارگ زمانەکانی ئەرمەنستان زمانەکانی ئازەربایجان زمانەکانی ئیسرائیل زمانەکانی لوبنان زمانە ئێرانییەکان زمانی کوردی زمانەکانی ئێران زمانەکانی تورکیا زمانەکانی سووریا زمانەکانی عێراق زمانەکانی بکەر–بەرکار–کار |
ھەمزاغای مەنگوڕ کوژراو ١٨٨١ ڕێبەری ھۆزی مەنگۆڕ یارمەتیدەران فەرماندەکانی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری ھەمزەی باپیر ئاغای دووھەم سەرۆکی ھۆزی مەنگوڕ ڕێکەوتی لەدایکبوونی دەستدا نییە دەورانی عوسمانیدا ئەستەمبووڵ ساڵێک زیندانی کراوە ھەروەھا دەسەڵاتدارانی ئیرانیش زەخت زۆردا ھۆی ستراتێژیکی سنووری ئێران دەوڵەتی عوسمانی ھۆزی مەنگوڕ ھەمیشە ھەرەشە پەلامارەکانی سپاکانی دەوڵەتی عوسمانی شای ئێران کاتی پا شۆرشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری ڕۆلی بەرچاوی گێڕاوە لەگەل ٥٠٠٠ شەڕوانی دلێری ھاتە ھانای شێخەوە شێخ عبدولقادر کوری شێخ عوبەیدوڵڵا فەرماندەری ھێزی چەکداری کورد قۆلی موکریان دیاری کراوە ھێزی چەکداری کورد نەیانتوانی ناوچەکانی دەسەڵاتیان بپارێزن بەھۆی تێکشکانی ڕاپەرینە کشانەوەی ھێزەکانیان ئاکامدا ھێزەکانی شێخ عوبەیدوڵڵا بەرەرو سنورەکانی عوسمانی گەرانەوە ھەندێک شەڕوانەکان خەیانەتیان شێخ پاڵیان دا ھێزەکانی دوژمنەوە ھەمزە ئاغا ھەتا کۆتایی شێخ عوبەیدوڵڵا مایەوە ھەمزاغاش بەھۆی فێڵی حسەن عەلی خان ناسراو ئەمیر نیزامی گەڕووسی ڕێکەوتی ٣٠ ٠٧ ١٨٨١ شاری مەھاباد کوژرا سەرچاوەکان ھەمزاغای مەنگور ماڵپەڕی ھۆزی مەنگور ڕۆژی کورد عەشیرەی مەنگوڕ سیاسەتوانانی کورد |
سنە شارە گەورەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان ئێرانە ناوەندی پارێزگای کوردستان ھەروەھا ناوەندی شارستانی سنەیە سنە لەباری ژمارەی دانیشتووانەوە کرماشان ورمێ سێیەمین شاری گەورەی ڕۆژھەڵاتی کوردستانە ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٦ ژمارەی دانیشتووانی شارە نزیکەی ٦٠٠٫٠٠٠ کەسە نزیکەی ١٥٠٠ مەتر دەریاوە بەرزترە خەڵکی شارەکە کوردی بنزاری ئەردەڵانی ھێندێ دەڵێن سنەیی قسە لقێکە سۆرانی ھەورامییش نزیکە ھەروەھا زۆرجار خەڵکی سنە ناوچە سنە دەڵێن کوردسان کورسان واتە کوردستان ھۆکاری ئەوەیە سنە ھەر سەرەتای دامەزران ڕۆژەی قاجاڕەکان بەتەواوی خستیانە دەستەڵاتی ڕاستەوخۆی سنە پایتەختی میرنشینی ئەردەڵان ئەردەڵانەکان حکوومەتەکەی دەیانگوت حکوومەتی کوردستان مێژوو ساڵی ١٠٤٦ ک م سنە گوندێکی بچووک تایفەیەک کەوش زێڕینە لەوێ نیشتەجێ سولەیمان خانی ئەردەڵان ساڵی ١٠٤٦ی کۆچی مانگی والیی کوردستان فەرمانی پادشای سەفەوی شاسەفی شەشەمین پاشای سەفەوی قەڵاکانی زەڵم حەسەن ئاوا پاڵەنگانی وێران گوندێک سنە بارگەو بنەی دامەزراند کردییە پایتەختی کوردستان سەرەتا قەڵایەکی حکوومەتیی تەپۆڵکەیەک بەرزی بیست میتر دروست قەڵاکە دا بازاڕ مزگەوت ماڵی کردەوە قەڵایە ئەمرۆکە دەکەوێتە ناوەندی شار شوێنەی خەڵکی سنە دەڵین بان باشگا ھۆکەی ئەوەیە شوێنە زەمانی دەسەڵاتی پەھلەوی دا باشگای ئەفسەران ئێستاش بنکەی ناوەندیی بەسیجە سولەیمان خان قەڵا نوێیەی نا سنەدژ دژ یانێ قەڵا عەرەبی‌کراوەکەی دەبێتە سنندج شەڕی سەفەوییەکان عوسمانییەکان میرنشینی ئەردەڵان تاوێک ھاوپەیمانی سەفەوییە تاوێک ھاوکاری عوسمانی دەکرد ١٧٣٣دا کەریم خانی زەند سنەی داگیر ماوەیە ئابلۆقە خەسرەوخان دەسەڵاتی بەشەی کوردستانی گرتە دەست ١٧٩٩ تاکوو ١٨٢٤ ئەمانوڵاخان کوڕی خەسرەوخانی ئەردەڵان حوکمڕانی دەکرد سنەدا ھەولێکی زۆردا درووست‌کردەنەوە پێش‌بردنی کاروباری شارەکە سنە بیر ڕاکان بەوەی سنە کوێوە ھاتووە جیاوازن دروستبوونی سنە شارێکی مانا ھەر شوێنەدا گوندێک سینە سنە سنە لەوێوە ھاتووە وشەی سنە ناوێکی گەورە پیرۆزە زمانی ئاڤێستایی کۆندا سنە مانای سەقرە سەقر باڵندەیەکی نەچیرڤان جەستەی ھەڵۆ چکۆلەترە کاتێ سولەیمان خانی ئەردەڵان ھەوڵی دروستکردنی شاری سنەی دا نزیکی شوێنەدا گوندێک ھەبوو سینە شارەکە ھەر سنە ناونرا ڕۆژگاری کەشوھەوا کەشوھەوای سنە ھاوین بەھاردا دڵخواز خۆشە مامناونجی دەما بەھاردا ١٥ ٢٠ ھاوین دا ٢٥ ٢٠ پاییز دا ١٠٫٤٠ زستان دا ١٫٦٠ سێلێسیوسە لێکۆڵینەوەیەکی ٣٠ ساڵە کەشوھەوای سنە دراوە زۆرینەی دەمای موتڵەق ٤٤ سێلێسیوس کەمینەی دەمای موتڵەق ٣١ سێلێسیوس ھەروەھا مامناونجی دەمای ساڵانە ١٣٫١٠ سێلێسیوس مامناونجی تەڕایی ڕێژەیی ٠٦ ٣٠ کاتژمێر دا ٦٩٪ ١٢ ٣٠ کاتژمێر دا ٣٨٪ مامناونجی بارانبارینی ساڵانە ٤٩٧٫٣ میلیمیتر زۆرینەی ڕۆژانە ٦٦ میلیمیتر مامناونجی ژمارەی ڕۆژگەلی سەھۆڵبەندان ١١١٫٤ ڕۆژ زۆرینەی کاتژمێرگەلی خۆرھەتاوی گشت ساڵدا ٢٬٧٨٦٫٢ گەشتیاری عیمارەتی سالار سەعید مووزەی سنە عیمارەتە شەقامی شاپوور ئیمامی کۆڵانی حەبیبیدا ھەڵکەوتووە بینایە عیمارەتی مەلا لوتفوڵا شەیخول ئیسلام ماڵی سالار سەعید بەناوبانگە ھەڵدراوە شتومەک ئاسەواری مێژوویی پیشان ئورووسییەکانی مووزەی سنە بەرھەمی دەستی ھونەرمەندانی سنەیییە ناوازەترین بەرھەمەکانی ھونەری ئورووسی دێتە ئەژمار عیمارەتی سالار سەعید شوێنەواری سەردەمی قاجارە سەیرانگای ئاویەر پارکە ڕۆژاوای شاری سنە بناری کێوی ئاویەردا ھەڵکەوتووە بەرزایییەکانی پارکە دیمەنێکی جوان دڵڕفێن شار دەخاتە بەرچاو پارکە باخ کانی خۆشی تێدایە باخی ئەمیرییە گەورەترین باخی بناری ئاویەرە لەخۆگری گەورەترین سینەمای کراوەی ئێرانە سەیرانگای ئاویەر مێژەوە حەسانەوە سەیرانی گەشتیارانە بازاڕی سنە گوزەر بازاڕە ساڵی ١٠٤٦ک م سنە پایتەختی ئەردەڵانییەکان دروست کراوە پلانی بازاڕی سنە چوارگۆشێکی درێژۆکەیە درووس شەقامی سیرووس دوو بەش لێک دابڕا شەقامەکە ناوەڕاستیدا تێدەپەڕێ دوو باکووری باشووری دابەشی دەکا باکووری بازاڕی سەنەندژی باشووری بەھۆی زیاد کاسبکاران دووکاندارە مووسایییەکان جوولەکان گوزەر بەراتیان دەناسرێت بازاڕە بازاری نەقشی جیھانی ئیسفەھان دروست کراوە ئەمڕۆکە بازاڕی تازە سەردەمییانەی دروست کراوە گوزەر ھێشتا برەوی ئابووری جارانی ماوە عیمارەتی ئاسف ماڵی کورد یانەی کورد مووزەی خەڵکناسی ناوچەکانی کوردستانە شەقامی شاپووردا ھەڵکەوتووە مووزەیە عیمارەتی ئاسفدا ھەڵدراوە گەورەترین عیمارەتی ئەعیانی شار دێتە ژمار عیمارەتە ھەڵگری بایەخێکی نژیارڤانی بوارەکانی خشتکاری گەچبڕی ئورووسی سازییە حەمامەکەی جوانترین حەمامی شار دەناسرێت عیمارەتە دەگەڕێتەوە سەردەمی سەفەوی سەردەمی قاجار پەھلەویدا کراوە مووزەیە لەخۆگری جۆراوجۆرە ژیانی لادێ ژیانی شاری تەونگەری نازک کاری دیوەخان پۆشاک ناوداران خشڵ زەنباەر قوتابخانە ڕاو پیشە سازی دەستی کشتوکاڵ … مزگت جامیعە مزگەوتە دەکەوێتە گەڕەکی قەڵاچوارلانی شاری سنە بەڵگەکان دەری دەخەن ھی سەردەمی قاجار ئەمری ئەمانەڵا خان والی کوردستان ساڵی ١٢٢٨ک م دروست کراوە مزگەوتە لەخۆگری دوو ھەیوان حەوشەیەکی ناوەندی ١٢حوجرەی فەقێی دەوردا دروست کراوە شەبستانێکی گەورە ٢٤ کۆڵەکە ٣٦ گومەز ڕووکاری کۆڵەکە ئەسپەرەکان ئایاتی قورئان ڕازاوەتەوە دیوارەکانی مزگەوتی جامیعەی سنە کاشی حەوت ڕەنگ نەخشێنراوە پادیورییەکاندا بەردی مەڕمەڕ کار ھاتووە عیمارەتی موشیر دیوان عیمارەتە کەوتووەتە شەقامی فەرەح شوھەدای بریتییە حەوت حەوشەی پێکەوە لکاو حەمامێکی تایبەتی ھەموو حەوشەکاندا پلوورە ئاوی جوان ھەیە عیمارەتە دەستی میرزا یوسفی موشیر دیوان سەردەمی قاجاردا دروست کراوە جوانترین ھەیوان شێوی کڵاوفەرەنگی شاری سنە عیمارەتەدایە عیمارەتەش ئورووسی جوان خشت ڕازێنی گەچبڕی ڕازاوەتەوە حەمامی خان حەمامە کەوتووەتە باکووری بازاڕی کۆنی شاری سنەوە ئاھەکبڕی نەخش نیگاری دیوارەکانی چەشنی خۆیادا ناوازە نایابە ساڵی ١٢٢٠ ک م ئەمری ئەمانوڵڵا خانی ئەردەڵان دروست کراوە جوانترین حەمامی شارە زووانە دەبێتە مووزە ھاجەرەخاتوون ھاجەرە خاتوون شەقامی سەلاحەدینی ئەیووبی گەڕەکی سەرتەپۆڵەی شاری سنەدا ھەڵکەوتووە گوێرەی وتەکان شەخسە خوشکی ئیمام ڕەزا یە سەفەری خۆراساندا کوردستان کۆچی دوایی دەکا شوێنەدا ئەسپەردە ھیچ بەڵگەیێکی متمانە‌دار باسە وەدی نەکراوە مزگەوتەدا گۆڕی مەشایخ گەورەی شاری سنە بەدی پیر عومەر ئیمامزادەیە کەوتووەتە باشووری شەقامی شاپوور ئیمامی مێژووی دروستکردنی دەگەڕێتەوە ساڵی ١٠٤٦ ک م ئیمامزادە پیرعومەر کوڕی خودی حەزرەتی عەلی دەزانن قسنە ئورووسی گەچبڕی جوان ڕازاوەتەوە بەھۆی کۆنییەوە ساڵی ١٣٧٢ک ھنۆژەن کراوەتەوە پیر محەممەد بارەگایە تەپۆڵکەیک پیرمحەمەو دەناسرێ گۆڕستانی کۆنی شاری سنەی لێیە ھەڵکەوتووە بینایە نێژرانی محەممەدی کوڕی یەحیا بەناوبانگ پیر محەممەدە عیمارەتی خەسراوا عیمارەتە شەقامی خەسراوادا ھەڵکەوتووە چەشنی خۆیدا شتێکی ناوازەیە ساڵانێکی ناوەندی حکوومەتی میرانی ئەردەڵان تایبەت خەسرەوخان چواربەشی پێکھاتووە کۆشک دەرگانەی کۆڵەکەداری ڕازاوەوە ڕۆژاوا بینای ڕۆژھەلات کۆمەڵێک خوڵام گەردش ھەیوانی کۆڵەکەداری زاڵ پانایی عیمارەت بینا لەخۆگری حەمام ژووری قاپی چییان خزمەتکاران … باخ عیمارەتی وەکێڵ عیمارەتە گەورەیە کەوتووەتە شەقامی وەکێڵ کشاوەرزی لەخۆگری سێ حەوشە ھەرکام بینای تایبەتەوە حەمامێکی تایبەتی عیمارەت حەمامێکی گشتی دەرەوە عیمارەتی وەکێڵ سەردەمی زەندییە دروست کراوە بەشەکانی بەرھەمی سەردەمی قاجارە کۆمەڵە ڕازاوەیە تژی کاری ھونەرمەندانەی خشت ڕازێنی ئورووسی تۆکمەیە حەوشەی ناوەندی میچێکی شیروانی شێوە کڵاوفەرەنگی لەسەرە ئاویەر کێوێکی بەرزە ڕۆژاوای شاری سنەدا بەھۆی کەش ھەوای سەوزەڵانی شوێنە بووەتە سەیرانگای خەڵکی سنە دەور پشتی کاربەدەستانی شار ئەگەرچی ئاسان‌کارییان کردە خەڵک تاکوو ڕۆژانی پشوودانێکی خۆشیان ببێت شوێنەدا ئاویەر ناوێکی ناسراو ڕۆژھەڵاتی کوردستان ناوێکی تایبەتە خەلکی سنە گەورەترین سینەمای کراوەی ئێران تایبەتی ھاوین شوێنەدایە ڕێگاکان شاری سنەلەگەڵ شارەکانی دیواندەرە کامیاران سەوڵاوا دێولان ڕیگای ھەیە ڕیگاکانی شاری سنە شارەکانی کوردستان شارەکانی ئێران خوارەوە نوسراوە گەڕەکەکان گەڕەکە کۆنەکان شاری سنە شۆڕشی ساڵی ١٣٥٧ی ئێران ٢٩ گەڕەکی ئەمانە ناوەکانیانن گەڕەک شارۆچکە نوێکان گەڕەکگەلە ئینقلابی ساڵی ٥٧ کراونەتەوە پەرەدراون کەسانی ناودار زاناکان موزەفەر پەرتۆمە مێژووناس • غوڵام عەلی ئێدریسیان سیاسی شەھرام ئێرانی سەدیق کەمانگەر تەیفوور بەتحایی سارم خان سادق وەزیری بەھائەدین ئەدەب مۆسیقا سەید عەلی ئەسغەر کوردستانی گۆرانیبێژ مەقامزان خەلیفە میرزا ئاغەی غەوسی دەفژەنی بەناو بانگ گەورەی تەکیەی قادرییەی کەسنەزانی مەزھەر خالقی گۆرانیبێژ مەقامزان حەسەن یۆسف زەمانی مۆسیقار ئەردەوان کامکار مۆسیقار ناسر ڕەزازی گۆرانیبێژ پێشمەرگە نەجمەدین غوڵامی گۆرانیبێژ پێشمەرگە عەلی زەندی گۆرانیبێژ ئیسماعیل سابووری گۆرانیبێژ فەتانە وەلیدی گۆرانیبێژ حسەین شەریفی گۆرانیبێژ مەقامزان شەھین تاڵەبانی گۆرانیبێژ عەباس کەمەندی گۆرانیبێژ شاعیر سدێق تەعریف گۆرانیبێژ مەقامزان شارەزای مووسیقای ئێرانی عەلائەدین باباشەھابی گۆرانیبێژ سەعید فەرەج پووری مۆسیقار کەمانچەژەن بەراتعەلی نوورانی کا بەرات دەھولژەن ھۆشەنگ شگرف گۆرانیبێژ شەھرام عەلی‌محەممەدی دیوانژەن ئازاد ئازادپۆور گۆرانیبێژی ڕەپ سەعدوڵڵا نەسیری دیوانژەن بنەماڵەی کامکار بنەماڵەیەکی مووسیقار بنەماڵەی عەندەلیبی بنەماڵەیەکی مووسیقار وەرزش وریا غەفووری کاپیتانی یانەی تۆپی ئیستقلالی تاران شانۆ قوتبەدین سادقی بێھرووز غەریب پوور سینەما بەھمەن قوبادی شەھرام عەلیدی وێژە مەستوورەی ئەردەڵان عەلائەدین سەججادی جەلال مەلەکشا شەریف حسەین پەناھی موحیەدین حەقشناس بابا مەردۆخ ڕۆحانی محەممەد ماجد مەردۆخ ڕۆحانی ئەھوەن محەممەد ئینسافجوویی سیمین چایچی ئایین ئەحمەد موفتیزادە شێخ محەممەدی مەردۆخ نیگارکێشی ھادی زیائوددینی ئەکبەر مەنسووری بێھزاد تارا فەردین سادق ئەیووبی دەسەڵات ھەڵۆ خان خان ئەحمەد خان خەسرەو خان ئەردەڵان زانکۆکان زانکۆی کوردستان زانکۆی زانستە پزشکییەکانی کوردستان زانکۆی ئازادی ئیسلامی زانکۆی پەیامی نوور پەیوەندی نێونەتەوەیی دەستە خوشک شاری سنە شارانەی خوارەوە دەستە خوشە سلێمانی کوردستان ڤیەننا نەمسا پێشانگا سەرچاوەکان شارستانی سنە شارەکانی ئێران شارەکانی پارێزگای کوردستان شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان شوێنە ئاوەدانەکان دامەزرانی ١٦٣٦ شوێنە ئاوەدانەکانی شارستانی سنە کوردستان ناوەندەکانی پارێزگاکانی ئێران |
لێپێچینەوە چەمکێکی ڕەوشتیە مانایەک لەخۆوە دەگرێت زاراوەیە ھاوتای مانای چەمکانەی لێپرسراویەتی لۆمەھەڵگرتن بەرپرسیاریەتی زاراوەکانی پەیوەندیدار پێشبینیکردنی بەخشینی روونکردنەوە لەبەرامبەر رەفتارەکاندا لایەنێکی حوکمڕانی زاراوەیە تەوەری گفتوگۆیانە پەیوەندیدارن کێشەکانی ھەردوو کەرتی گشتی تایبەت لێپێچینەوە بنەڕِەتدا ھەموو پێشبینی گریمانانەی روونکردنەوەی ڕەفتارەکان لەخۆوەدەگرێت لێکۆلینەوەی پاساوھێناوە رەفتارەکان کۆمەلڕزانیدا رایگەیاند بریتیتبوون مارفن سکۆت ستانفۆرد لایمان بابەتە ھاوبەشەکەیاندا لێپێچینەوەکان Accounts ئەمە سەرەڕای ئەگری گەڕاندنەوەی بنەڕەتی زاراوەکە جی ئێڵ ئۆستن بابەتەکەیدا داوایەک وەرگرتنی پاساوەکان لەساڵی ١٩٥٦ بڵاویکردەوە پاساوھێنانەوەی کردارەکانی ئازادی قسەکردن بەکارھێناوە توێژەرەوەکانی پەیوەندیکردن کارەیان بەرفراوانکرد رێگەی تاقیکردنەوەی بەکارھێنانە ستراتیژیەکانی پاساوھێنانەوە پاکانەکردن عەقلانیکردنی رەفتارەکان پۆزش ھێنانەوە شێوەکانی روونکردنەوەی رەفتارەکان تاکەکەس دامەزراوەکاندا فیلپ نینلوک ھاوەڵانی تەکنیکە تاقیکاریەکانی رێکخستنیان بەکارھێنا دۆزینەوەی چۆنیەتیەی تاکەکان رێگەیە رەفتاردەکەن گوێرەی جۆرەھا سیناریۆ حاڵەتانەی تیایاندا پێویستە روونکردنەوە رەفتارەکانیان بدەن سیاسەتدا بەتایبەتی سیتەمەکانی دیموکراسیەتی نوێنەرایەتی لێپێچینەوە فاکترێکی گرنگ دادەنرێت گەرەنتی سیتەمێکی فەرمانڕەوایە لێپیچینەوە جیاوازە بەرچاوروونی شەفافیەت لەبەرئەوەی لێپێچینەوە تەنھا پەیوەندیارە بەریزبەندکردن خستنەرووی سەلبیانە کارێک وەرگرتنی بڕیارێک شەفافیەت ئەگەری خستنە رووەی کارەکە وەرگرتنی بریارەکان لەکاتی کارەکە وەرگرتنی بڕیارەکەدا لێپێچینەوە ریژەیە کەمدەکاتەوە نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکان کەسانەی پلەوپایە باڵاکان بەڕیوەدەبەن بەئەنقەست رێگە لابدەن سنوری بەرپرسیاریەتیە تیۆریەکانیان لابدەن دەرئەنجامیشدا گەندەڵی رووبدات ھەندێک کات ئامانجی لێپرسینەوە کاتە سەختەکاندا ئامانجی سەرکردایەتیدا یەکدەگرێتەوە رەنگە بنکەی دەنگدەران ئامانجی مەودا کورتیان ھەبێت بەرژەوەندیە مەودا درێژەکان یەکنەگرنەوە |
کۆمەڵی دادگەریی کوردستان پێشوو کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستان جوڵانەوەیەکی ئیسلامییە کوردستانی باشوور کۆمەڵ عەلی باپیرەوە ئایاری ٢٠٠١ دامەزرێنراوە ڕێکاری سوننەو جەماعە جێبەجێ باپیر ئەندامی سەرکردایەتی پاشتر مەکتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامیی کوردستان کۆمەڵ بەشدار ھاوپەیمانێتی کوردستانی ھەڵبژاردنەکەی ٢٠٠٥ی عێراق بەشدار نەبوو لیستی سەربەخۆ بەشداری ٦٠٠٠ دەنگ نزیکەی ٠٫٧٪ی ڕێژەی دەنگەکانی ھێنا بەمەش خاوەنی دوو کورسی پەرلەمانی کاتی عێراقدا ھەڵبژاردنەکان کۆمەڵ قایل بەوەی پەیوەندی ھاوپەیمانێتی کوردییەوە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیدا ئێستە ٢٠١٤ کۆمەڵ خاوەنی ٦ کورسییە پەرلەمانی کوردستان سێ کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق گۆڕانکارییەکان کۆمەڵ چوارەمین کۆنگرەی کۆمەڵ ئاڵا حیزب پۆستی ئەمیری حیزبەکە بەزۆرینەی دەنگی ئەندامانی کۆنگرە گۆڕی حیزبەکە کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستان گۆڕدرا کۆمەڵی دادگەریی کوردستان پاشگری ئیسلامییەکەی لێکردەوە ھەروەھا ئاڵای کۆمەڵیش گۆڕی پۆستی ئەمیریشیان کردە سەرۆک کۆنگرە عەلی باپیر سەرۆکی حیزبەکە ھەڵبژێردرا ٢٢ ئەندامی سەرکردایەتی بریتی ٣ ژن ھەڵبژێردران ھۆکاری گۆڕانکارییانە وتەی ئەندامانی سەرۆکایەتیی کۆمەڵ ئەوە گرووپ پاشگری ئیسلامییان خراپ کار ھێناوە بۆیە خراپ سەیر ھەروەھا پاشگرە ئیسلامییەکە کەسیش نەھاتووەتە کۆمەڵەوە سەرەرای گۆڕانکارییانە بنەماکانی کاری ئیسلامی ئایینی کۆمەڵدا ھەر وەکو جاران دەمێننەوە ئەندامانی سەرۆکاتیی کۆمەڵ داوایان کردووە وشەی دادگەرییش بنەمای ئایینیی ھەیە ڕوانگەیەکی ئایینی ھەڵبژێردراوەتەوە سەرچاوەکان کوردپرێس بەستەرە دەرەکییەکان کۆمەڵنیووز ماڵپەڕی فەرمیی کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستان حیزبە سیاسییەکان حیزبەکانی عێراق حیزبەکانی باشووری کوردستان ڕێکخراوە کوردییە ئیسلامییەکان گرووپە سەربزێوەکان عێراق پەرلەمانی کوردستان پارتە سیاسییەکان ھەرێمی کوردستان |
قادر عەبدوڵڵازادە ناسراو قالەمەڕە ھونەرمەندێکی شمشاڵژەنی کورد ژیان قادر عەبدوڵڵازادە ناسراو قالەمەڕە ھونەرمەندی شمشاڵ ژەن ساڵی ١٩٢٥ ١ی سەرماوەزی ١٣٠٤ کۆچیی ھەتاوی گوندی کولیجە بۆکان ھاتە دنیا باوکی محەممەد شێخ محەممەد شێخی بورھان ناوچەی موکریان قادری خۆش دەویست مێرمنداڵێکی ھێدی ئارام نازناوی قالەمەڕەی پێبەخشرا ساڵانی پەنجاکان ساڵانی ناوەندەکانی ڕادیۆ تەلەفیزیۆنی کرماشان سنە تاران مەھاباد ورمێ دەنگی سحراوی ئاسمانی بەربڵاوی شمشاڵەکەی پارچە موزیکی جوان ڕەسەنی پێشکەش ھونەری موزیکی کوردی شکۆیەکی وێنەوە ھێنایە گۆڕەپانی ھونەرییەوە منداڵیدا شوان جارەش ڕێکەوت دەستی پێکردووە ژەنینی شمشاڵ لەوە منداڵییەکەی سەخت شمشاڵ ژەنە ھەر خۆشەویست ڕێزدار نەبوو مۆسیقاژەنێکی کارەکەی گەیشتە باری ئەفسانەیی ھونەرمەندی گۆرانیبێژی بەتوانای کورد حەسەن زیرەک ھاوکاری ھونەری پێشکەش گۆرانییەکانیدا ئامێری شمشاڵ یارمەتی دەدا قالەمەڕە باوکی نەبینیووە دایکیشی تەمەنی ٦ ساڵانیدا کۆچی دوایی دەکا ھەر دەڵێ ژیانی نارەحەتی برسێتی چارەڕشی تێپەڕ کردووە ساڵی ١٩٤٥–١٩٤٦ پەیوەندی کۆماری مەھابادەوە گرتووە دۆستایەتییەکی نزیکیشی گەڵ نەمران ھەژار ھێمن موکریانی دا ھەبووە لەسێدارەدرانی قازی محەممەدی سەرۆک کۆمار قاچاغ دەبێ ھانا دەباتە ئەشکەوتی گوڵاڵە پەنای دەباتە ماڵی عەباس ئاغای سەرکەپکان ئەحمەد ئاغای کۆیە ساڵانی ١٩٦٧–١٩٦٨ بووەتە ھاوڕێی مەلا ئاوارە مەلا مەحموودی زەنگەنە سولەیمانی موعینی ھەر سەروبەندەدا ماڵیان دەچێتە دەڤەری بۆکان ساڵی ١٩٨٥ ھەر سەڵتی ژیاوە خێزانی پێکنەھێناوە ھونەرمەند قالەمەڕە ھەمیشە خەباتی کورددا بەشداری کردووە ھاوڕێ ھاوشانی تێکۆشەران سەردەمای شۆرشی گەلانی ئێران واتە ساڵی ١٩٧٨ نھێنی جووڵانەوەی کورد حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێراندا ھونەرمەندی موزیک بەیت حەیران لاوک گۆرانی مەقاماتی ڕەسەن فۆلکلۆری کوردستان قالەمەڕە خاوەنی بەرھەمی پڕبایەخ بەھێز جوانە ھەموویان مۆرکی تایبەتی ھونەرمەندەیان پێوە دیارە ناسنامەی ھونەری موزیکی دەوڵەمەندی کوردین ھەمیشە دەمێننەوە بابەتی بەرھەمەکانی حەماسی مێژوویی عاشقانەیە وەبیرھێنەرەوەی سیمای گوند شارەکان سروشتی جوانی کوردستانن ھەر کامەو جۆرێک مێژووی نەتەوەی کورد دەگێڕنەوەو دەزگا جۆراوجۆرەکاندا جوانی پێشکەشی کردوون ھونەرمەندانی موزیکزانی وڵاتی ئێران فیستیڤاڵە گەورە پربایەخەکانی ھونەری موزیک ئێران ھونەرمەند قادر عەبدوڵڵازادە نازناوی گنج متحرک ناسراوە واتە گەنجینەیەک دەگەڕێت ناسرابوو بەھۆی بلیمەتە گەنجینەیەکە پڕە موزیک بەیت حەیران لاوک گۆرانی مەقاماتی ڕەسەن فۆلکلۆری ھونەری موزیکی دەوڵەمەند ڕەنگین جوانی کوردستان ھونەری موزیک گۆرانی شمشاڵی کوردستان بێگومان مرۆڤ وەبیر ھونەرمەند قالەمەڕە دەخاتەوە چونکە ھونەرمەندە ھاوتایە ژەنینی بەیت حەیران لاوک مەقام گۆرانی ئاوازەکانی جۆراوجۆری موزیکی کوردستاندا توانایەکی ڕادەبەدەر شارەزایییەکی ھەبوو لایەکی دیکەوە ھونەرمەند قالەمەڕە دوو دەیەی ڕابردوودا بانگھێشتی خوێندکارانی کورد ھەرە ڕێوڕەسمی ساڵوەگەری کارەساتی کیمیابارانی ھەڵەبجە زانکۆکانی جۆراوجۆری وڵاتی ئێران ئامادە دەنگی بەسۆز سحراوی شمشاڵەکەی کۆڕەکەی ڕازاندووەتەوە قالەمەڕە ساڵانی کار خزمەتی ھونەری خۆیدا فیستیڤاڵە گرینگەکانی ھونەری موزیک وڵاتی ئێران لەوانە فیستیڤاڵی موزیکی فەجر تاران فیستیڤاڵی موزیکی ناوچەکانی ئێران کرمان بۆنە فیستیڤاڵەکانی سنە کرماشان ئیلام ورمێ مەھاباد سەقز بۆکان شارەکانی ھەولێر سلێمانی ھەرێمی کوردستان بەشداری کردووە خەڵات شانازی گەورەی دەستھێناوە ھەروەھا فیستیڤاڵانە تابلۆی سوپاس ڕێزلێنانی بەخشراوە بیروڕای پسپۆڕان گرینگی شمشاڵەکەی قالەمەڕە ئاستێک دایە پسپۆڕان شارەزایانی مۆسیقا نەتەنیا نەیانتوانیوە خۆ ھونەرەکەی لادەن بەڵکوو تەنانەت بلیمەتێک قالەمەڕ نموونە مامۆستا ئەنوەر قەرەداخی قالەمەڕە دەڵێ پەنجەکانی مامەقالە پەنجەیەکی کورتی ڕەسەن پەنجەیەکە کەوا ھەیە شێوازە بتوانین دەستی درێژ پێویستە پەڕی ڕێزەوە پەڕی گەورەیییەوە بڕوانینە مامە قالە تەجرەبەی ژیانی بکەینە نووسراوێک کتێبەکاندا بڵاوی بکەینەوە نەوەکانی داھاتوومان دەیان ماجستەرنامە دکتۆرا نامەی سەری بنووسن کۆچی دوایی ھونەرمەندی میللی شمشاڵ ژەنی ناوداری کوردستان ئێران جیھان قادر عەبدوڵڵازادە ناسراو قالە مەڕە شەوی پێنجشەممە ٢١ی ئایاری ٢٠٠٩ کاتژمێر ٢٢ ١٥ کاتی ھەولێر کاتژمێر ٢٢ ٤٥ کاتی تاران تەمەنی ٨٤ ساڵیدا بەھۆی نەخۆشییەکی درێژخایەن ماڵی شەقامی مامۆستا ھێمن کۆڵانی لاچین ١٥ شاری بۆکان کۆچی دوایی ڕۆژی واتە ھەینی ٢٢ی ئایاری ٢٠٠٩ بەشداری ھەزاران گەلی بۆکان شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان تەرمی پیرۆزی وەسێتی داوێنی ناڵەشکێنە پەنای گۆڕی ھونەرمەندی مەزن حەسەن زیرەک داوێنی دایکی نیشتمان سپێردرا سەرچاوەکان قالە مەڕە خەڵکی بۆکان کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان ژەنیارانی کورد مردووانی ٢٠٠٩ لەدایکبووانی ١٩٢٥ ھونەرمەندانی کورد |
فولکلۆر ئینگلیزی Folk بەشێک کولتووری ھەر نەتەوەیەک دەڵێن بەشێک فەرھەنگی نەتەوەیە فولکلۆری کوردی کورد خاوەنی فولکلۆرێکی مەزنە فولکلۆری کورد بریتییە مۆسیقا ھەڵپەرکێ وێژە وشەی فۆلکلۆر واتاکەی فۆلکلۆر وشەیەکی لێکدراوە دوو وشەی Folk Lore ی ئینگلیزییەوە ھاتووە کەیەکمیان مانای خەڵک گەل دەگرێتەوە دووەمیان مانای چیڕۆک ژیریی ھونەر زانست دەگرێتەوە واتە سامان کەلەپووری خەڵک پێیە فۆلکلۆر ھەموو سامان کەلەپوورە کۆنانە دەڵێن درێژایی مێژوو دەست بەرھەمی خەڵک ماونەتەوە پاشماوەکانی جل بەرگی میللی کۆن ڕایەخ ھۆی خواردن قاپ کاسە کەوچک گەلێک چەشنی پیشەسازی نەقش نیگار جۆری خواردەمەنی گەلێک شتی شەقڵی تایبەتی کۆتی میللەتێک بەرھەمێکی دەست بەرھەمی بیردا بھێڵێتەوە ھەندێک فۆلکلۆردا بیر ئەدەب جیا دەکەونەوەو دەڵێن بەرھەمی سەرزاری خەڵک بەرھەمەش ئەوەیە زارەوەیە دەماو دەم پشتاو پشت کوڕ باوکەوە منداڵ دایکەوە دەیبیستێت دەمێنێتەوە ئەمە ئەدەبی فۆلکلۆر بەرھەمی تاقە کەسێک دادەنرێت دەدرێتە پاڵ ھەموو میللەت بەرھەمێکە ھەموو گەل خوڵقاندوویەتی بەرھمی فۆلکلۆری سادەی وای ھەیە ھەموو گەل تێی بگات شەقڵی تایبەتی گەلە زەمان دەوری پێوەیە بەرھەمی فۆلکلۆر ئێجگار خەڵک بڵاوە کاتی بڵاو بوونەوەی خوێندەواری شارەزابوونی خەڵک ڕاھێنانیان ئەدەبیاتی نوسراودا ھەیە شتێک فۆلکلۆری گەلەکەی نەزانێت لەبەری نەبێت گووتن گێڕانەوە دەری نەبڕێت ئەدەبیاتی فۆلکلۆر ھەر میللەتێکدا بەش جۆری ھەیە بەش جۆرانە ڕەنگە ھەندێکیان فۆلکلۆری ھەموو میللەتدا فۆلکلۆری میللەتێکدا ڕەنگە ھەندێکیان جیا ئەمە ھەر میللەتە دەتوانێت چەشنەکانی بەرھەمی ئەدەبی فۆلکلۆری دەست نیشان ئەمانەش ببینە کولتوور مۆسیقا سەرچاوەکان کوردی پۆلی نۆیەمی بنەڕەتی خەیاڵ فۆلکلۆر چاندی کوردی |
گەندەڵی سیاسی مانایەکی فراوان گەندەڵی سیاسی بریتیە خراپ بەکارھێنانی ئۆفیسە گشتیەکان حکومیەکان پێناو دەستکەوتە نھێنی نایاسایی تایبەتەکاندا ھەموو فۆرمەکانی حکومەت ئەگەری کەوتنە کاریگەری گەندەڵی سیاسیان ھەیە شێوازەکانی گەندەڵی لەیەکترجیاوازن باوترینیان بریتین دانی مافی پێشینە ئەنجامدان بەدەستھێنانی خزمەتی گشتی بەرتیل بەکارھێنانی ھەڕەشە لەبەدەستھێنانی خزمەتە گشتیەکان بەکارھێنانی کاریگەری دزینی ماڵی حکومەت فەرمانبەرەوە بەکارھێنانی واستەکاری ئامانجی کۆتاییش گەندەڵی سیاسی بریتیە Kleptocracy مانا حەرفیەکەی بریتیە فەرمانڕەوایەتی دز جەردەکان تەنانەت ڕواڵەتە دەرەکیەکەی ڕاستگۆییش بەدی ناکرێت گەندەڵکاری ھەردوو ئۆفیسە سیاسی بیرۆکراتیەکان سەرھەڵدەدات ڕێژەیەک ڕێژەیەکی بەشێوەیەکی ڕێکخراو نا ڕێکخراو ھەرچەندە گەندەڵی ڕێگە خۆشکەرە چاڵاکیە تاوانکاریەکانی مامەڵەکردن مادە بێھۆشکەرەکان شۆردنەوەی دراوی لەشفرۆشی گەندەڵی چاڵاکیانەوە بەند نیە تێگەیشتنی کێشەکە دۆزینەوەی ڕێگاچارەکان شتێکی گرنگە تاوان گەندەڵی شیکارکردنەوە لەیەکترجیاکراوەیی بھێڵیتەوە گوێرەی وڵات تایبەتمەندیەتی دادگەری شتانەی گەندەڵی دادەنرێن ئەوانەشی بەگەندەڵی دانانرێن گۆڕانیان بەسەردادێت نمونە ھەندێک کرداری تەمویلکردنی سیاسی لەوانەیە شوێنێکی دیاریکراو یاسایی کەچی وڵاتێکی یاساغ بارودۆخانەی دەبنە ھاندەری دروستبوونی گەندەڵی چەقگیری دەسەڵات بڕیاردەرانەوە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ بەرپرسیارنین خەڵک ڕژێمە نا دیموکراتیەکان دەیانبینین کەمی شەفافیەتی حکومی پرۆسەی بڕیاردروستکردندا ھەڵمەتە سیاسیە ھەڵبژاردن گران خەرجیەکان خەرجیەکانی سەرچاوە ئاساییەکانی تەمویلکردنی سیاسی تێپەڕ بەگەڕخستنی بڕێکی سەرمایەی گشتی پڕۆژەیەکدا گروپێکی بەرژەوەندیخوازی بچووک وداخراو تۆڕێکی پەیوەندیەکانی کۆنە ھاوڕێکان لاوازی سەروەری یاسا لاوازی پیشەگەری یاسایی کەمی ئازادی ڕادەربڕین ئازادی ڕۆژنامەگەری کەمی مووچەی فەرمانبەر کارمەندان جەماوەرێکی خاو تەمبەڵ بایەخ نەدەر خۆشباوەڕ نەتوانێت سەرنجی بداتە پرۆسە سیاسیەکان نەبوونی کۆنترۆڵکردنێکی بەرتیل دەوترێت بەخشینەکان ھەڵمەتەکانی ھەڵبژاردن کاریگەرییە نەرێنییەکان دیموکراسیەت گەندەڵی بەرەنگاریەکی ترسناک دەخاتە بەردەمی پێشکەوتن سیاسەتدا دەبێتە ھۆی لاوازکردنی دیموکراسی حکومڕانیەتیەکی لەرێگەی بنکۆڵکردنی رووخاندنی پرۆسە ڕەسمیەکان گەندەڵیکردن ھەڵبژاردنەکان دەستە دامەزراوەکانی یاسادانان دەبێتەھۆی کەمکردنەوەی لێپێچینەوە کەمکردنەوەی ڕێژەی نوێنەرایەتیکردن پرۆسەی بڕیاردروستکردندا گەندەڵی دەسەڵاتی دادگەری دەبێتە ھۆی لەکارخستنی سەروەری یاسا گەندەڵی بەرێوەبردنی خزمەتگوزاریە گشتیەکاندا دەبێتە ھۆی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان نا یەکسان گشتیتر گەندەڵی دەبێتە ھۆی بەرە بەرە تێکشکانی توانا دامەزراوەییەکانی حکومەت کاتێکدا ڕێوشوێنەکان ھەند وەرناگیرێن سەرچاوەکان ھەڵدەلووشرێن کارمەندان فەرمانبەران دادەمەزرێنرێن پلەیان بەرزدەکرێتەوە بیَ ڕەچاوکردنی کارکردنیان ھەمان کاتیشدا گەندەڵی دەبێتە ھۆی بێھێزکردنی ڕەوایەتی شرعیە حکومەت ھەندێک بەھای دیموکراتیانەی باوەڕی راستگۆیی لێبوردەیی ئابوری ھەمان شێوە گەندەڵی پێشکەوتنی ئابوری لاواز ڕێگەی ھەموو شێواندن ناکاراییەی بەرھەمی دەھێنێت کەرتی تایبەتدا گەندەڵی دەبێتە ھۆی بەرزبوونەوەی تێچوونی کارە بازرگانیەکان بەھۆی نرخی پارانەی بەرێگەی یاساغەوە دەدرێن تێچووی وتووێژی مامەڵەکردن فەرمانبەران مەترسی پێشێلکردنی ڕێکەوتنەکان ئاشکرابوونیان ھەرچەندە ھەندێک بانگەشەی ئەوە گەندەڵی دەبێتە ھۆی کەمکردنەوەی تێچوونەکان ڕێگەی پەڕاندنی ڕۆتینەکان ئامارێکی دەرکەوتوو ئەوە پیشاندەدات بەرتیل ھانی فەرمانبەران ڕێسا ڕێگری نویَ دابرێژن کاتێکیش گەندەڵی دەبێتە ھۆی ھەڵئاوساندنی تێچوونەکانی کارو پرۆژەبازرگانیەکان بەھەمان شێوەش دەبێتە ھۆی شێواندنی یاریەکە دوورخستنەوەی کۆمپانیا دامەزراوەکان پێشبڕکێکردن پێیەش دەبێتە ھۆی مانەوەی کۆمپانیا دامەزراوەی ناکارا ھەروەھا گەندەڵی دەبێتە ھۆی دروستبوونی شێواوی ئابوری کەرتی گشتیدا لەرێگەی گۆڕینی وەبەرھێنانی گشتی پرۆژەی سەرمایەداری تیایاندا بەرتیل پارە وەرگرتنی ناڕەوا زیاترە کارمەندان لەوانەیە ئالۆزکاری تەکنیکی دروستبکەن پرۆژەکانی کەرتی گشتیدا جۆرە کێشانە بشارنەوە کەواتە شێواندنی زیاتری وەبەرھەمھێنان دێتەئاراوە گەندەڵی دەبێتە نزمکردنەوەی گوێڕایەڵیەکان ڕێنماییەکانی بنیاتنانەوە ژینگەیی ڕێنامایی دیکە دەبێتە ھۆی کەمکردنەوەی جۆرایەتی ژێرخان خزمەتگوزاریە حکومیەکان دەبێتە ھۆی بەرزکردنەوەی فشاری بوجەیی حکومەت ئابوریزانان دەڵێن فاکتەرەکان لەدواوەی پێشکەوتنی جیاجیای ئابوری ولاتانی ئەفریقیایی ئاسیایی بریتیە لەوەی فۆڕمەوە گەندەڵی فۆرمی دەرکێشانی سەرمایەی استنزاف راس المال وەرگرتووە سەرمایە داریایە بەدەستھاتووەی لەدەرەوە بەکاردەھێنرێت نەوەک ناوەوەی وڵات وەبەربھێنرێت وێنەباوەش کەبەداخەوە ورد دروستە لەمەڕ دیکتاتۆرە ئەفریقاییەکان حیسابی بانکی سویسڕیان ھەیە بەراورد دیکتاتۆرە ئاسیاییەکان سۆھارتۆ بڕێکیان ھەموو شتێک دەگێڕایەوە بەرتیلیان دەکرد ئەوەشدا مەرجەکانیان پێشکەوتن دابیندەکرد ڕێگەی وەبەرھێنان کەرتەکانی ژێرخان البنی التحتیە یاسا ڕێکخستن ھتد توێژەرەوانی زانکۆی massachuesets ئەوەیان خەمڵاندووە ساڵی ١٩٧٠ ەوە ساڵی ١٩٩٦ ڕەوکردنی سەرمایە ٣٠ ی وڵاتانی ئەفریقیای خواروو تێکڕا بریتیە ١٨٧ بلیۆن قەردە دەرەکیەکانی نەتەوانە تێپەڕ ١ newstatesman com Economy 20053140015 دەرئەنجامەکان گەشەسەندن کەمی گەشەسەند کراوە تیۆر مانکەر ئۆلسۆنی Mancur Olson ی کۆمۆنیستەوە حاڵەتی ئەفریقیادا فاکتەرەکان ھەڵس کەوتە بریتی ناسەقامگیری سیاسی بەھۆی ڕاستیەش ھەردەم حکومەتی نویَ ڕەسیدە گەندەڵی بەدەستھاتووانەی حکومەتی پێشوو دەست دادەگرێت بۆیە وا بەرپرسان سامانەکانی لەدەرەوەی وڵات حەشاربدەن وبیپارێزن دوور دەستی ھەموو داماڵینێکی خاوەنداریەتی نزع الملکیە لەکاتی کار لابردنیان خۆشگوزەرانی نیشتمانی گشتی گەندەڵی وڵاتان بەربڵاوە بریتیە سەرەکیترین زیانبەخش سەڵامەتی ھاوڵاتیانی وڵاتانە گەندەڵکاری سیاسی مانای وایە سیاسەتەکانی حکومەت لەبەرژەوەندی ئەوانەدەبێت بەرتیل دەبەخشن نەوەک جەماوەری گشتی نمونەیەکی ئەوەیە چۆن سیاسەتمەداران یاسایانە دادەڕێژن پارێزگاریدەکەن کۆمپانیا گەورەکان زیانیش پڕۆژە بازرگانیە بچووکەکان دەگەیەنن سیاسیانەش پاڵپشتیکاری بازرگانین ئاسانی دەگۆڕێن پاڵپشتیکاری کۆمپانیا گەورانەی ڕێژەیەکی ھەڵمەتەکەی ھەڵبژاردنی ئەواندا پارە بەشداریانکردووە جۆرەکانی پێشێلکاری گەندەڵی سیاسی پێشێلکاریەکانی کارمەندانی حکومەت دزینی پارەی حکومی اختلاس بەکارھێنانی ناسراویەتی خزمایەتی کارە گشتیەکاندا واستەکاری دەگرێتە خۆ ھەروەھا ھەمان شێوەش پێشێلکاریە پەیوەندیدارەکانی کەرتی تایبەت کەرتی گشتی بەرتیل دەستبەسەداگرتنی زۆردارەکی ڕێگری بەکارھێنانی کاریگەری نفوژ ساختەکردن تزویر دەگرێتەوە جۆرەکانی خراپ بەڕێوەبردنی دەسەڵات بەرتیل بەرتیل وەرگر بەرتیل بەخشەر گەندەڵی پێویستی دوو ھەیە دروستببێت بەرتیل دەر بەرتیل وەرگر ھەندێک وڵاتاندا کەلتوری بەرتیل وەرگرتن ھەموو لایەنەکانی ژیانی گشتیدا بڵاودەبێتەوە وای لێدەکات نزیکەی نەتوانیت کاری بازرگانی بیت بەبیَ بەخشینی بەرتیل وڵاتە زۆرترین بەرتیل بەخشەرەکان بەشێوەیەکی گشتی ھەمان وڵاتە زۆرترین بەرتیل وەرگرەکان نین ئمانەش ١٢ وڵاتی کەمترین گەندەڵکارن سەرژمێری نێودەوڵەتی تێگەیشتنی شەفافیەت بریتین ڕێکخستنی ئەلف بیَ ئوستراڵیا کەنەدا دانیمارک فینلندا لۆکسەمبۆرگ ھۆڵەندا بیوزلەندا نەرویج سەنغافور سوید سویسڕا گوێرەی ھەمان سەرژمێری ١٣ زۆرترین وڵاتی گەندەڵکار بریتیت ڕێکخستنی ئەلف بیَ ئازربایجان بەنگلادیش بۆلیڤیا کامیرۆن ئەندەنوسیا کینیا نایجیریا پاکستان فیلیپین ڕوسیا تەنزانیا ئۆگەندا ئوکراینا ھەرچەندە نرخی سەرژمێریە کێشەی لەسەرە بنەمای تێگەیشتنی تاکەکەسی کەسە سەرژمێریکارەکان دامەزراوە بەشداریکردنی پارە ھەڵمەتەکان پارەی ئاسان وەدەستھاتوو لەبواری سیاسیدا قورسە گەندەڵی بسەلمێندرێت مەحاڵیشە نەبوونی بسەلمێندرێت ھۆیەش دەنگۆ سیاسەتمەداران دروست سیاسەتمەداران ئاشکرا پێگەیەدان سازش وتووێژدەکەن پێگەکان پێویستبوونیان شداریە مادیەکان ھەڵمەتەکانیان وا دەردەکەوێت لەبەرژەوەندی لایەنانە کاردەکەن پارەیان پێدەبەخشن دەبێتە ھۆی قسە گەندەڵی سیاسیەوە پاڵپشتیکارانی سیاسەتمەداران ئەوە دووپات دەکەنەوە شتێکی ڕێکەوتە سیاسەتمەداران وا دەردەکەون لەبەرژەوەندی کەسانە کاردەکەن پارەیان پێداون پاڵپشتی داراییان کردوون ئەوکەسانەی باوەڕیان وایە مرۆڤ بەرژەوەندی تاکەکەسی کاردەکات پرسیار لەوە چی ڕێکخراوانە پارە سیاسەتمەدارانە دەدەن ھیچ شتێک پارەیە وەرنەگرنەوە جێگای سەرەنجە کۆمپانیاکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا تایبەتی کۆمپانیا گەورەکان پاڵپشتی دارایی دەبەخشنە ھەموو پارتە سەرەکیەکان زۆرینەیان لایەنگیری پارتێک پارتەکانی بەھۆی دەرەنجامەکانی پارەبەخشینی دامەزراوەبازرگانیەکان سیاسەتمەداران مەترسیە ھەستپێکراوەی دامەزراوە بازرگانیانە ھەڵدەستن کڕینی ئیرادەی لێپرسراوە ھەڵبژێرداروانە ھەندێک وڵاتی دیاریکراو فەرەنسا پارە بەخشینی دامەزراوە کۆمپانیا بازرگانیەکانی ھەڵمەتەکانی پارتە سیاسیەکان قەدەغە ئەگەری لادان ڕێساکانی قەدەغەکردنە پارە بەخشینی دامەزراوە بازرگانیەکان پارتە سیاسیەکان فەرەنسا بەھەمان شێوە ھەڵساوە سەپاندن دانانی ڕێژەی زۆرترین پارە سەرف ھەڵمەتکردندا پاڵێوراوانەی بڕە پارە دیاریکراوە تێدەپەڕێنن ڕاپۆرتی دارایی نا ڕاستەقینە پێشکەشدەکەن بارەیەوە دەخەنە مەترسی ئاشکراکردنیان دۆڕاو ھەڵبژاردنەکان تەنانەت ڕێگەیان پێنادرێت ھەڵبژاردنەکانی داھاتووشدا بەشداری سەرباری حکومەت ھەڵدەستێت پارەدان پارتە سیاسیەکان گوێرەی سەرکەوتنیان ھەڵبژاردنەکاندا تەنانەت ڕێوشوێنە یاساییانەش ئەوەیان لەسەردەکرێت فۆڕمێکی گەندەڵی وان ڕوانگەیەی لەبەرژەوەندی بارودۆخی ھەنووکەیی سیاسیدا حیزبە بچووکەکان سەربەخۆکان دەڵێن ھەوڵەکانی جڵەوگیرکردنی سنوردارکردنی کاریگەری بەشداریکردنە داراییەکان پاراستنی پارتە گەورەکانە ڕێگەی دابینکردنیان پارەی گەرەنتیکراو حکومەت کاتێکدا پاڵپشتی دارایی دەرەکی سنورداردەکرێت حاڵەتانەشدا بەرپرسان یاسایی پارە خەزێنەی گشنتی وەردەگرن ھەڵمەتەکانی ھەڵبژاردنیان شێوەیەش گەرەنتی ئەوە پێگە کاریگەر مووچە باشەکانیان تۆمەتی گەندەڵکاری ئامرازێکی سیاسی کات سیاسەتمەداران ڕەنگە بەدوای ئەوەدا بگەڕێن ڕکابەرەکانیان تۆمەتی گەندەڵی تۆمەتباربکەن کۆماری میللی چینی دیاردەیە زو ڕۆنگی دواییانەشدا ھو جینتاو بەکاردەھێنرا ڕکابەرەکانیان ھۆیەوە لاوازبکەن پێوانەکردنی گەندەڵی پێوانەکردنی گەندەڵی مانایەکی ئاماریانە بەراوردکردنی وڵاتان – سروشتی بابەتێکی ئاسان نیە ھەتاوەکو بەشداربووان گشتی بیانەوێت لەبارەیەوە بێدەنگبن ڕێکخراوی بەرچاوڕوونی نێودەوڵەتی منچمە الشفافیە العالمیە ڕێکخراوێکی پێشەنگی دژبە گەندەڵیە سیَ پێوانەی دابینکردووە نوێکردنەوەی ساڵانە دانانی لیستێکی ڕێژەی ھەستپێکراوی گەندەڵی بنەمای ڕاوبۆچوونی شارەزایان جیاوازی وڵاتان گەندەڵکاریانەوە دامەزراوە بارۆمیتری گەندەڵی جیھانی بنەمای ھەڵویستی گشتی خەڵکی ئاساییە ھەمبەر پرسی کێشەی گەندەڵی دامەزراوەیی سەرژمێری بەرتیل دەرەکان بریتیە سەرەنجدان ئارەزووی دامەزراوە بازرگانیە دەرەکیەکان بەخشینی بەرتیل ھەروەھا ڕێکخراوی بەرچاوروونی نێودەوڵەتی ھەڵدەستێت بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرتی گەندەڵی جیھانی بڵاوکراوەی ساڵی ٢٠٠٤ گەندەڵی سیاسی جەختکرابووەوە بانکی جیھانی کۆمەڵێک زانیاری گەندەڵی کۆکردۆتەوەلە ناویشیدا دەستەیە ئاماژەی حکومی ھەیە ھەروەھا ئەمانەی خوارەوەش سەیربکە فۆرم ڕووەکانی گەندەڵی بەکارھێنانی ھاوڕێیەتی سەرمایەداری گرووپی ھاوەڵان بەرتیل واستەکاری گەڕان کرێدا پێکھێنانی کۆمەڵەی لۆبی بەبیَ چاوەدێری گشتی حوکمڕانی حکمڕانی سەروەری یاسا شەفافیەت لێپێچینەوە پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان گەندەڵی لایەنە تیۆریەکان نمونەکانی گەندەڵی گەندەڵی یەکێتی ئەورووپا ئابڕووچوونە سیاسیەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکان ئابرووچوونە گەندەڵکاریەکان ھەرێمی پاریس لیژنەی سەربەخۆی دژبە گەندەڵی داربڕینی نایاسایی سیستەمی گەندەڵکار Tangentopoli بیتینۆ کراکسی Bettino Craxi گەندەڵی نووسینی خەیاڵیدا ڕۆمان چیرۆکدا ڕۆمانەکەی ھێنری ئادەم ١٨٨٠ دیموکراسی ڕۆمانەکەی کارل ھیاسێن گوجیلە نەخۆشەکە ١٩٩٩ گەندەڵیی سیاسی وشە سیاسییەکان |
سیاسەت ڕامیاری پرۆسەیەک شیوازێکی وەرگرتنی بڕیارە گرووپەکان ھەرچەند باوە ڕامیاری حکوومەتەوە وابەستە ڕامیاری ھەموو چاڵاکییەکانی مرۆڤدا دامەزراوە ئەکادیمیایی ئایینی بازرگانییەکاندا بەدی دەکرێ زانستی ڕامیاری بریتییە توێژینەوەی ھەڵسوکەوتی ڕامیاری پشکنینی چۆنیەتیی وەدەستھێنان پێڕەوکردنی دەسەڵاتە نموونە توانای سەپاندنی ئیرادەی خۆت کەسێکی تیۆرزانێک بەناوی ھارۆڵد لاسوێڵ شێوەیە پێناسەی ڕامیاریی کردووە کێ چی وەدەست دێنی کەی چۆن دەوڵەتێکی سروشتی ساڵی ١٦٥١دا تۆماس ھۆبز بەناوبانگترین کتێبی بو Leviathan چاپ گەیاند کتێبە بەھانەھێنانەوە ھاتنەکایەوەی کۆمەڵگەکانی مرۆڤ مودێلێکی پەرەسەندنی سەرەتاییی مرۆڤی خستە ھۆبز مودێلە دەوڵەتێکی نایابی سروشت دەکرد ھەموو تاکەکان بەیەکسانی سوود سەرچاوەکانی سروشت وەردەگرن بەکارھێنانی ھەر ئامرازێک گەیشتن سەرچاوانە ئازادن ھۆبز دەرکەوت جۆرە ڕێکخستنە ھۆی پەیدابوونی شەڕی ھەمووان ھەمووان یاخود لاتینی bellum omnium contra omnes لەوەش بۆی دەرکەوت مرۆڤەکان حاڵتەدا دەچنە حاڵەتێکی گرێبەستی کۆمەڵایەتی دەستبەرداری مافی ڕەھای ھەندێ جۆری پاراستن لەکاتێکدا وا دیارە ھەڕەمەکانی زاڵبوون ھاوکاریی کۆمەڵایەتی بوونیان سەردەمی ھاتنەکایەی کۆمەڵگەکانی مرۆڤ دەگەڕێتەوە مۆدێلی ھۆبز لۆژیکی ھێنانەکایەی کۆمەڵگەی مرۆڤ پیشان مێژوو ڤی جی گلاید گۆڕانکارییەی کۆمەڵگەی مرۆڤ دەوروبەری ساڵی ٦٠٠٠ی زاینیدا ھات شۆڕشی شارستانی دەبات ڕوخسارەکانی جۆرە نوێیەی شارستانیەت بەدامەزراوەکردنی چینایەتیی کۆمەڵایەتی چێبوونی پیشە ناکشتوکاڵییەکان لەوانە پیاوانی ئاین پارێزەران باجسەندن نووسینە ھەموویان پێویستیان شوێنێکی پڕ دانیشتووان یاخود شارەکانە وشەی ڕامیاری politics وشەی یۆنانیی پۆلیس ەوە polis سەرچاوەی گرتووە ڕامیاریی بازرگانی ئاینی ئەکادیمیایی ھەموو جۆرە سیاسەتێکی – تایبەتی سەرچاوەییەوە دەناڵێنن ھەرەمێکی زاڵبون لەخۆیان دەگرن کەواتە ڕامیارین ڕامیاری لەڕووی پەیوەندیی بەڕێوەبردنی حکوومەتەکاندا دەخوێندرێ کۆنترین حکوومەت ڕێکخراوی خێڵەکی حوکمی پاشایەتیی میراتگری حوکمی گەورەپیاوانی خێل سیستەمێکی فیۆداڵ ڕێکخستنێک تاکە خێزانێک کۆنترۆڵی کاروبارە ڕامیارییەکانی گرووپێک دەکرد کەواتە مێژووی سیستەمی پاشایەتی ٥٠٠٠ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە شێوەیەک شێوەکان ھەبووە پێناسەکان ھێز Power توانای سەپاندنی ویستی خۆتە کەسێکی ڕەنگە سەپاندنەکە توانای ھێز توندوتیژییشی لەگەڵدا دەسەڵات Authority ھێزی سەپاندنی یاساکان مسۆگەرکردنی ملکەچی سەرکردایەتیکردن دەستنیشانکردن حوکمکردن شەرعیەت Legitimacy خەسڵەتێکی حکوومەتە ڕێگەی وەدەستھێنان پراکتیزەکردنی دەسەڵاتی ھێز پرەنسیپ پێوەری دانپیانراو قبووڵکراو وەری گرتووە حکوومەت دەستەیە دەسەڵاتی ھەیە یاسا دەر بیانسەپێنێ ھێزی ڕامیاری ڕستە بەناوبانگەکەی ساموێل گۆمپەرز دۆستەکانت خەڵات بکە دوژمنەکانت سزا بدە دوو جۆر پێنج جۆرەکەی ھێز زانایانی دەروونناسیی کۆمەڵایەتی باسیان لێوە یاخود با بڵێین ھێزی ھاندەر incentive power دەسەڵاتی خەڵاتکردن ھێزی خورتی coercive power دەسەڵاتی سزادان ھەرسێ ھێزەکەی تریش دووانە ھەڵدەقوڵێن ھێزی شەرعیانە ھێزی پۆلیس یاخود ناوبژیوان دەسەڵاتەیە تاکێک بەخشراوە پێیە دەتوانێ پێوەری ھەڵسوکەوتەکان بسەپێنێ ھێزی شەرعیانە ھێزی خورتی دەچێ بەوەی ھەڵسوکەوتی نابەجێ غەرامە یاخود سزایەکی سزا ھێزی ناوبژیوان ھێزێکە چاکی دەستکەوت یاخود ھەڵوێست کەسانێک دەبەخشرێت تێرکردنی حەزی ھەستکردن وێکچوون ناودارێک قارەمانێک خەڵاتی ملکەچبوونە ھێزی پسپۆڕ ھێزێکە خوێندن ئەزموونەوە سەرچاوەی گرتووە جێبەجێکردنی ڕێنمایییەکانی ڕاھێنەرێکی بەئەزموون سەرکەوتنی خەڵات بەرھەم ھێزی پسپۆڕان بارودۆخەکانەوە بەندە چونکە نەشتەگەرێکی مێشک ناتوانێ بۆرییەکانی ئاوی ماڵەکەت چاک بکاتەوە دەسەڵات شەرعیەت ماکس وێبەر سێ سەرچاوەی شەرعیەتی دەسەڵات دەستنیشان کردووە پۆلینکردنی سێ لایەنەی دەسەڵات ناسراوە ھەروەھا سێ ھۆی پێشنیار کردووە چی خەڵک فەرمانانەی پێیان دەدرێ جێبەجێی تەقلیدی دەسەڵاتە تەقلیدییەکان پشتیوانییان ھەیە چونکە بەردەوامن پشتیوانی بەھا ھەبووەکان حاڵی حازر status quo دەسەڵاتی تەقلیدی درێژترین مێژووی ھەیە کۆمەڵگەی باوکسالاری لەوەش دەگمەنتر دایکسالاری سەرچاوەی پاشایەتیی بۆماوەیین تیایاندا دەسەڵات وەچەکانی سەرکردەکانی پێشوو دەدرا شوێنکەوتوانیش ملکەچی جۆرە دەسەڵاتە چونکە دەڵێن ھەر فێری شێوازە بووینە نموونەی دەسەڵاتدارانی تەقلیدی پادشاکان شاژنەکانن کاریزمایی دەسەڵاتی کاریزمایی جوانی ڕۆحسووکیی کەسێک یاخود ھێزی کەسایەتیی تاکێک دەگەڕێتەوە نموونەی ھەرە توندڕەو بڕوانە کەسایەتیپەرستن ڕژێمە کاریزمایییەکان تەمەنکورتی ناسراون بەدەگمەن لەپاش مردنی کەسانەی بەڕێوەیان دەبەن دەمێنن یاسای ھوشیارانە دەسەڵاتە یاسایی مەعقوولەکان تواناکانیان سەپاندنی ھەڵسوکەوت پۆستەی ھەیانە وەردەگرن جۆرە دەسەڵاتە پێویستی ملکەچی پۆستەکەیە نەک خاوەنپۆستەکە دیموکراسییە مۆدێرنەکان نموونەی ڕژێمی یاساییی ھۆشیارانەن سەرچاوەکان ڕامیاری کۆمەڵگا سیاسەت بابەتە سەرەکییەکان |
خزمگەرییەتی بریتییە بەپێشخستنی خزم دۆستە نزیکەکان بەھۆی پەیوەندیان تۆوە نەوەک بەھۆی لێھاتوویان کات زاراوەیە مانایەکی نەخوازراو نێگەتیڤانە دەگەیەنێت نموونە بەڕێوەبەرێک ھەڵسا دامەزراندنی فەرمانبەرێک بەەرزکردنەوەی پلەکەی بەھۆی پەیوەندی خزمایەتی بری فەرمانبەرێکی کەسە لێھاتووتر پەیوەندی خزمایەتی بەڕێوەبەرەکە نەبێت کاتە بەڕێوەبەرەکە خزمگەرییەتی تاوانباردەبێت ھەندێک زانایانی زیندەوەرزانی ئاماژەیان بەوەکردووە ئارەزوو خزمگەرییەتی ئارەزوویەکی زگماکییە مرۆڤدا شێوەیەکە شێوەکانی بەپێشخستنی خزمایەتی وشە ئینگلیزییەکەی Nepotism بنەڕەتەکەی لاتینییە وشەی Nepos وەرگیراوە مانای منداڵی برا خوشک دەگەیەنێت چەرخە ناوەراستەکاندا ھەندێک پاپاکان قەشە کاپۆلیکییەکان پەیمانی ڕەبەن بوونیان خۆیاندابوو منداڵە نا شەرعییەکانی بەخێودەکرت پاساوەی ئەمانە منداڵی خوشک برایانان ماڵەکردنیشدا پیشینەیان پێدەدان خەڵکانی ھەندێک پاپاکان جۆرە منداڵە نا شەرعیانەی منداڵە خزمەکانیان گەیشتن کاردینالی جۆرە دامەزراندنانە دامەزراندنی شتێک خانەوادە پاشایییەکان دەچوو دەستیان کورسی پاشایەتیدا دەگرت نموونە پاپا کلیستۆسی سێەم خانەوادەی بۆرجیا دوو کوڕەبراکانی کاردینالییە دامەزراند یەکێکیان بریتی ڕۆدیرگ پێگەکەی کاردینال بەکارھێنا گەیشتن پاپایەتی پاپا ئەلکسەندر ی شەشەم وا ڕێکەوت ئەلکسەندەر ھەرە گەندەڵترین پاپاکان بوو—پلەی کاردیناڵی بەبرای دڵبەندەکەی خۆیدا ئەلیساندرۆ فارنییە پلەوپایەی فارنییەش بەرزدەبێتەوە دوایی پاپا پۆلی سێەم پۆلیش ھەمان شێوە خەریکی خزمگەرییەتی بۆنمونە دوو منداڵە خوشکەکانی تەمەنیان ١٤ ١٦ ساڵان کاردیناڵ دامەزراند پیادەکردنە لەوکاتە کۆتایی پێھات پاپا ئەنوسنت فەرمایشتێکی پاپایی دەرکرد قەدەغەکردنی جۆرە کارانە ساڵی ١٦٩٢ بڕیارە پاپایییە ھەموو پاپایەک ھەموو سەردەمێک قەدەغەی زەوی خانووبەرە پلەوپایە قازانجە دارایییەکان نابێت ھیچ خزمەکانی خزم نەبێت شیاو لێھاتووی ئەوەبێت پەڕی ببێتە کاردیناڵ خزمگەرییەتی تۆمەتێکی باوە ناوەندی سیاسیدا خزمی کەسێکی خاوەن کاریگەری پلەوپایەکی دەسەڵات وەردەگرێت لێھاتوویی گونجاوی ھەبێت شوێنە نموونە سیناتۆری ئەمریکی فرانک مارکوفسکی فەرمانڕەوای ویلایەتی الاسکا کچی لیزا مارکۆفسکی نوێنەری ویلایەتەکە دامەزران پێگەیە بەڕێوەببات ماوە دوو ساڵەی مبووی فەرمانڕەواە ویلایەتەکە لەوکاتەشدا خزمگەرییەتی تۆمەتبارکرا کچەکەی لیزا سەرکەوتنی بەدەستھێنا دووبارە ھەڵبژاردنەوەیدا کاتەی ساڵی ٢٠٠٤ پاڵاوت پۆستە جۆن کەنەدیش ڕکابەرەکانییەوە خزمگەرییەتی تاوانبارکرا براکەی ڕۆبرت کینیدی بەڕێوەبەری گشتی دامەزراند ھموو شوێنێک خاناوەدا ھەن دەستیان سیاسەتی وڵاتەکانیاندا گرتووە خاناوادەی تون عبدالرزاقی دووەم سەرۆک وەزیرانی مالیزیاو کوڕەکەی نەجیب تون عبدالرزاق جێگری ئێستای سەرۆک وەزیرانی مالیزیا مینتور لی کوان سەرۆک وەزیرانی سەنگافورە کوڕەکەی لی ھین لونگ دوایییە جێگای گوە تونگ ی گرتەوە سەرۆک وەزیری سەنگافورە وڵاتانی ئاسیا فەرمانڕەواییکردنی خانەوادە فەرمانڕەواکاندان ھندستان خانەوادەی نەھرۆ خانەوادەی غاندی فەرمانڕەوا فەرمانڕەوایی ھندستان زۆرینەی سەربەخۆیی لەکاتێکدا خەڵکانی تریش ویلایەتە ھندییەکانیش پێشخستنی خزم ناساویەکانیان بەردەوامن ڕۆمانیا زاراوەی پەیوەندی بەربڵاوە ناونانی خزمگەرییەتی ڕێگە مرۆڤدەدات کارێک بەدەستبھێنێت ھۆیەوە ھەرچی وشەی Nepot ە زمانی ڕۆمانیدا مانای کوڕی برا کوڕی خوشک دەگەیەنێت لەماوەی فەرمانڕەوایی کۆمۆنیستی خزمگەرییەتی تاکە ڕێگە بەدەستھێنانی کارێکی مووچەیەکی سەرنجراکێش بۆب مامی خۆتە دەستەواژەی شانشینی یەکگرتووی بەریتانیا بەکاردەھێنرێت گوزارشتکردن خزمگەرییەتی بریتییە بۆب مامی خۆتە بنەرەتی وتەیەش کاتە دەگەرێتەوە ڕوبرت سیسل دوک سالزبری سەرۆکی وەزیران کورە براکەی ارسەر بەلفۆر پلەیەکی بەرز دامەزراند دەستەواژەیە بنەڕەتدا گاڵتەجاڕی خزمگەرییەتی بەکاردەھێنرا ماناکەی بریتییە ھیچ کێشەیەک نییە ھەموو شتێک کراوە ڕستەیە پلاکە کارەبایییەکە بخەرە پەنجە دوگمەکە بنێ ئیتر بۆب مامی خۆتە بەستەرە دەرەکییەکان Hollywoodnepotism net Booknotes interview with Adam Bellow on In Praise of Nepotism A Natural History 24 August 2003 جۆشی گرووپ گەندەڵیی سیاسی |
دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی شێوەیەک شێوەکانی دیموکراتی پێکدەھێنێت تیۆرێکی مەدەنییە دەنگدەران شێوازێکی نھێنی ئازاد ھەلبژاردنێکی فرەلایەندا نوێنەرانەی نوێنەرایەتیان ھەڵدەبژێرن ئەمانە نابن بریکاری دەنگدەران تەنھا نوێنەریانن – مانایەکی واتە تەنھا کاتە کارناکەن دەنگدەران ئاراستەیان دەسەڵاتێکی ئەوتۆیان ھەیە بتوانن دەسپێشخەری کاتی ھاتنەکایەوەی گۆرانکارییەکان دیموکراسییەتە لیبرالییە نوێکان نموونەی گرنگی دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی دادەنرێن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا زاراوەیە ھاوتای مانای زاراوەی کۆماری دادەنرێت دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی بەخشینی دەسەڵاتێکی گەورەتر نوێنەران پەرلەمان لەخۆوەدەگرێت لەوەی شانشینییەتی دەستوری دیموکراتییەتی ھاوبەشیکردن participatory democracy دەیبەخشێت ئەوە ھەموو دەستورەکان بەدەق سەربەخۆیی دادگەری ڕێوشوێنەکانی دەنووسێت ھاوسەنگکردنی دەسەڵاتە نوێنەرایەتییەکان دیموکراسییەت گۆڕینی نوێنەرەکان خۆوەدەگرێت دەنگدەرەکانیان لێیان ڕازی نەبن ھەروەھا ھەندێک وردەکاری دیموکراسیانەی خۆوەدەگرێت کۆمیتەی شانشینی کەنەدی نموونە ھەندێک ڕێوشوێنی دیموکراسیانەی ڕاستەوخۆ ڕیفراندۆم نموونە سەرەڕای ڕێوشوێنی پەیوەست دانانرێن ئەنجامدانیان پێویستی بڕیارێک ھەیە پەرلەمانەوە دەربچێت واتە دەسەڵاتی یاسا ھەر دەستی نوێنەران پەرلەمانەوە دەمێنێتەوە ڕێگا چارەی ماناوەند دوو دیموکراسییەتەدا بریتییە پەرلەمانێکی باڵاتر ڕێگەی دەنگدانی ڕاستەوخۆوە ھەڵنەبژێردرابن نموونەش ئەوە ئەنجومەنی پیرانی کەنەدی کۆپییەکی ھاوتای ئەنجومەنی لۆردەکانی بەریتانیا نەریتی ھەڵبژاردنی نوێنەرانی ویلایەتەکان ئەورووپا سەدەی نۆزدەھەم کاریگەرانەتر نوێنەرایەتی ھەموو چینێکیان دەکرد جیاواز لەوەی دەیبینین پێشکەشکردنی ڕاوێژکاری ئاراستەکردنی پاشاکان ھۆی دروستکردنی ئاشنایەتییەکی قووڵ سیستەمی نوێنەرایەتیکردن ئیدمۆند بۆرک گووتارەکەیدا لەبەردەم دەنگدەراندا بریستۆل ڕاڤەکردنێکی تەقلیدی ماف ئەرکەکانی نوێنەری ھەڵبژێردراوی پێشکەشکرد جەماوەرییەتییە زۆرەی دیموکراسییەت وەدەستی ھێنا شۆڕشی پیشەسازییەوە لەکاتێکدا ژمارەی ھاوڵاتیانی وڵاتە پیشەسازییەکان سەردەمە نوێترەکاندا ھاوڵاتیان گرنگی سیاسەت دەردەخست ژمارە زۆرەی خەڵک تەکنەلۆجیا سەردەمە نەگونجاو دیموکراسییەتی ڕاستەوخۆ شانشینی یەکگرتووی بەریتانیا ولاتێکی سیستەم دیموکراسی نوێنەرایەتی دادەنرێت ئەڵمانیاش ھەمان شێوە ساڵی ١٩٤٩ وابوو ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کەندا دوونمونەی ترن جێبەجێکردنی دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی ساڵی ٢٠٠٣ توانرا مێژووی مرۆڤایەتیدا بوونرێت زۆرینەی دانیشتووانی گۆی زەوی لەسایەی سیستەمی دیموکراسییەتی نوێنەرایەتیدا دەژین ناویشیاندا شانشینییەتە دەستوریانەش حکوومەتێکی نوێنەرایەتی بەھێزیان ھەیە بەستەرە دەرەکییەکان ھەڵبژاردنەکان دیموکراسی |
تاھیری خەلیلی ساڵی ١٩٥٦ ١٣٣٥ ھەتاوی شاری بۆکان دایک تەمەنی ٧ سالی یەوە عاشقی گۆرانی موسیقا گوێ گرتن دەنگی ھونەرمەندانێک محەمەد ماملێ حەسەن زیرەک تایبەت تاھیر تەوفیق عەلی مەردان ساڵح دیلان ھۆی وەی بەرھەمی تەمەنی ١٥ ساڵی شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بڵاو بکاتەوە بڵاو کردنەوە ڕۆژ ھەڵاتی کوردستان ھۆی وەی ڕاگەیاندنە کوردیەکانی کاتی حکوومەتی ئێران وتووێژ بانگی بەرھەمێکیشی تەلەفزیۆنی مەھاباد تۆمار بریتین دەنگ وڕەنگ شەوی تاریک دەنگ گوڵی مەھاباد کیژۆڵەی کوردستان ھەر ئەوە بردیە تەلەفزیۆنی تاران کۆنسێرت تەمەنی ١٨ ساڵی دا ھەروەھا تەلەفزیۆن ڕادیۆ سنە کاتە دا ڕاپەڕینی گەلانی ئێران دەستی کوردێک ھەستێکی نەتەوەیی یوە چووە خەبات ڵێشمەرگەیەکی کوردستان شۆرش دا ٥٠ گۆرانی سروودی نەتەوەیی بڵاو بۆتەوەو سروودی قەندیلی سەربەرزەوە ناوبانگی دەرکرد ھەموویان کەوتوو ھۆی پێشمەرگایەتی گوتنی سروودی سیاسی نەتەوەیی کوردی حکومەتی کاتی ئێران قاچاغ |
ھەرێمی کوردستان ھەرێمێکی خۆبەڕێوەبەرە شاری ھەولێر پایتەختەکەیەتی ھەرێمە دەکەوێتە عێراق پێکھاتووە چوار پارێزگا دھۆک ھەولێر ھەڵەبجە سلێمانی ھاوسنوور ئێران سووریا تورکیا ھەرێمی کوردستان باشووری کوردستان دەگرێتەوە ناوچە جێناکۆکەکانی باکووری عێراق ناگرێتەوە ساڵی ١٩٩٢ەوە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان حکوومەتی ناوەندی عێراق بەغدا چارەسەرنەکراوی ماوەتەوە پەرلەمانی ھەرێمی کوردستان دەکەوێتە شاری ھەولێر سوپای عێراق ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٤ ناوچە کێشە لەسەرەکان کشایەوە بەھۆی ھێرشی داعش باکووری عێراق ھێزەکانی پێشمەرگە چوونە ناوچە جێناکۆکەکان کۆنترۆڵی عێراق تشرینی ٢٠١٧ ناوچەکانی وەرگرتەوە بەدرێژایی سەدەی بیستەم کورد عێراق ھەوڵی بەدەستھێنانی ئۆتۆنۆمی سەربەخۆیدەدا حکومەتەکانی سەدەی بیستەمی عێراق بەتایبەت لەسەردەمی بەعس ئۆپراسیۆن سیاسەتی کوردەکانی باشووری کوردستان پەیڕەوکرد لەوانە بەعەرەبکردن جینۆساید کیمیبارانکردن بڕیاری ناوچە دژەفڕینەکانی عێراق ئاسمانی باشووری کوردستان ئازاری ١٩٩١ دەرفەتی پێکھێنانی حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی کوردەکان بەخشی بەشێوەی دیفاکتۆ یەکەمجار ڕووخانی کۆماری کوردستان کوردەکان حکوومەتێکی خۆبەڕێوەبەری دابمەزرێنن حکوومەتە ڕووخانی ڕژێمی بەعس دەستووری ٢٠٠٥ دانی پێدانرا ساڵی ٢٠١٧ ھەرێمی کوردستان بڕیاری گشتپرسی دا سەربەخۆی مانگی ئەیلوولی ٢٠١٧ پەسەند کاردانەوەی نێودەوڵەتی لێکەوتەوە ھەرێمی کوردستان ڕادەیەکی توانی سنووری دەسەڵاتی ئاژاوە خراپی بارودۆخی ئەمەنی ڕزگار عێراق ڕوخانی ڕژێمی بەعس ٢٠٠٣دا بەخویەوەبینی ھەرێمی کوردستان ساڵی ٢٠١٤ قەیرانی دارایی ھاتووە زاراوەناسی کوردستان واتای نیشتمانی کوردان چەمکی کورد وشەی لاتینی Cordueni داتاشراوە مانای دانیشتووانی پاشایەتی Corduene ناوچەیەکی ئیمپراتۆری ڕۆمان ٦٦ پ ز دەستووری عێراقیدا ھەرێمی کوردستان ئاماژەی پێکراوە حکوومەتی ھەرێم کوردستان عێراق ھەرێمی کوردستان دەبات دەستەواژەی کوردستانی عێراق بەکارناھێنێت حکوومەتەکە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ە کورتەکەی زمانی ئینگلیزیدا KRG یە کوردەکان کوردستانی باشووریش دەبەن بەھۆی ھەڵکەوتەی جوگرافییەکەیەوە باشووری کوردستانی گەورەی پێکھێناوە سەردەمی دەسەڵاتی حزبی بەعسدا حەفتاکان ھەشتاکاندا ھەرێمەکە ھەرێمی ئۆتۆنۆمی کوردستان ناودەبرا مێژوو مێژووی کۆن سەردەمی مێژووی کۆن ناوچەکە نیشتەجێ مرۆڤ نیاندەرتاڵ سەرەتای ساڵی ١٩٦٠ پاشماوەی ئێسکی مرۆڤی سەردەمە ئەشکەوتی شانەدەر دا دۆزرایەوە ناوچەی چەرمۆ دەستپێکردنی ژیانی نوێ کۆنترین کۆمەڵگە کشتوکاڵییەکانە دۆزراوەتە کۆنترین ئاسەوارەکانی دەگەڕێنەوە ساڵی ٧٠٠٠ساڵ زایین ڕووبەرەکەی ١٢٠٠ ١٦٠٠ مەتری چوارگۆشەیە ٨٠٠ مەتر بەرزتر دەریاکاندایە سەرەتاییترین سەردەمی نیۆلیسیک کوردستان تل حەسونە ناوەندی حەسونە نزیکەی ٦٠٠٠ زایین ناوچەکە جوگرافییەوە ناوچەی سوباریەکان ناسرابوو نیشتەجێ گوتیەکان لولوبیەکانیش ساڵی ٢٢٠٠ زایین نارام سینی ئەکەد ی ناوچەکەی داگیرکرد ساڵی ٢١٥٠ زایین کەوتە دەسەڵاتی گوتییەکان شارە سەرەکییەکانی ناوچەکە نووسراوە کۆنەکان ئاماژەی بۆکراوە بریتین مەردامان عەزوهینوم نەینەت نەینەوا ئەرابخا ئوربیلوم هەولێر کوردە سەدەی ١٦ی زایین میتانییەکان ناوچەکەیان خستە ئیمپراتۆریەتی خۆیانەوە لەناوچوونی ئیمپراتۆریەتی میتانی هیتییەکانەوە سەدەی ١٤ ١٣ زایین ناوچەکە وردە وردە کەوتە دەسەڵاتی ئاشوورییەکانەوە توکوڵتی نینورتەی سەدەی ١٣ی زایین دواجار ناوچەکەی داگیرکرد فەرماندەکانی حاکمی گوند شارۆچکەکانی کوردە دامەزراند ناوچەی کوردە پارێزگایەک بچوککرایەوە هەولێر ئەکەدی ئوربیلم سەردەمی ئیمپراتۆریەتی نوێی ئاشوریدا شارەکە کولتوری جیاوازی عەشتار ناوبانگی دەرکرد ناوچەکە دەسەڵاتی ئورارتو شانشینی موساسیردا سەرەتای هەزارەی زایین ناحیەی ڕەواندیزی ناوەندێکی گرینگی ئایینی ئورارتییەکان مادەکان سەدەی حەوتەمی زایین ڕوویانکردە ناوچەکە توانیان دەستی بەسەردا بگرن کەوتە دەسەڵاتی هەخامەنییەکان بەشێک ساتراپی میدیا مایەوە زینۆفۆن ناوچەکەدا تێپەڕی سەدەی چوارەمی زایین مادەکانەوە نیشتەجێ ساڵی ٣٣٢ زایین ناوچەکە کەوتە دەست ئەسکەندەری گەورە ئیمپراتۆریەتیی سلووکی یۆنانیەوە فەرمانڕەوایی ناوەڕاستی سەدەی دووەمی زایین کەوتە دەست میتریداتی پاشای ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی چوار سەدەی سەردەمی ئەشکانی دا ٢٤٧ زایین ٢٢٦ ز ناوچەکە میرنشینە نیمچە سەربەخۆکانی بارزان شارەزوورەوە بەڕێوەدەبرا سەدەی یەکەمدا دەسەڵاتی شانشینی جولەکەکانی ئەدیابین سەدەی ٣ چوارەمدا ناوچەکە کایۆسیدەوە فەرمانڕەوایی دەکرا ساڵی ٣٨٠ی زایینیدا خرایە ئیمپراتۆریەتی ساسانیەوە ناوچەکە وردە وردە سەدەی پێنجەمدا ئاینی مەسیحی لەناوخەڵکەکەدا بڵاوبووەوە هەولێریش بنکەی کەنیسەی ڕۆژهەڵات سەردەمی ئیسلامی ناوچەیە ناوەڕاستی سەدەی ٧ زایینیدا موسوڵمانە عەرەبەکانەوا داگیرکرا توانیان هێزە داگیرکەرەکانی ئیمپراتۆریەتی ساسانی سەربکەون ناوچەکە کەوتە دەست موسڵمانان عوتبەی کوڕی فەرقاد ساڵی ٦٤١ هەولێری داگیرکرد ناوچەیە بەشێک موسوڵمانانی خەلاغەتی ڕاشیدین ئومەوی خەلافەتەکانی عەباسی ببێتە بەشێک میرنشینە جۆراوجۆرەکانی ئێران تورک مەغۆل هەڵوەشاندنەوەی ئاق قۆینەلو خاکەکانی کوردستانیشەوە سەرەتای سەدەی ١٦دا سەفەوییەکانەوە دەستی بەسەردا گیرا سەدەی ١٦ ١٧ ناوچەیەی کوردستانی باشوور ناسراوە میرنشینی بابان بادینان ئەردەلان سۆرانەوە فەرمانڕەوایی دەکرا ململانێی سەفەوی عوسمانییەکاندا جارێک سەفەوی دەستی بەسدا دەگرت جارێک عوسمانییەکان کاتەی عوسمانییەکان توانیان یەکلاکەرەوە دەست ناوچەکەدا بگرن جەنگێکی درێژخایەن لەنێوان عوسمانی سەفەوی ١٦٢٣ ٣٩ پەیماننامەی زەهاویان مۆرکرد پەیماننامەیە ناوچەکانی کوردستان دابەشکرا بەسەرخۆیاندا کوردستانی باشوور کەوتە دەسەڵاتی عوسمانیەکان ئەفشارییەکان سەرکردایەتی نادرشا جارێکی دیکە دەستیان ناوچەیەدا گرتەوە دواجار ساڵی ١٨٣١دا دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی عوسمانی دامەزرا جەنگی جیهانی عوسمانییەکان هاوپەیمانانەوا شکستیان هێنا ئیمپراتۆریەتەکەیان ڕووخاند ئینتیدابی بریتانی یەکی کانوونی دووەمی ١٩١٨ کۆبوونەوەیەکدا سلێمانی کۆڵۆنێڵ ئارنۆڵد وێڵسن مەندوبی سیڤیلی میسۆپۆتامیا وەکالەت سەرکردە کوردەکان پاڵپشتیی بریتانیایان دامەزراندنی کوردستانێکی یەکگرتوو سەربەخۆ لەسایەی پاراستنی بریتانیادا ساڵانی ١٩١٩ ١٩٢٢ شێخ مەحموود بەرزنجی سەرکردەیەکی کوردی کاریگەر سلێمانی حکوومەتێکی کوردیی پێکھێنا دوو شۆڕشی حوکمی بریتانیا دوو ساڵی پێچوو دەسەڵاتی بریتانی توانی ڕاپەڕینەکانی سەرکوت شۆڕشی ٢٢ی مایسی ١٩١٩ دەستی پێکرد کارمەندە بریتانیانەی سلێمانی دەستگیرکران شۆڕشەکە بەخێرایی مووسڵ ھەولێردا بڵاوبووە بریتانیا سەرکوت ڕاپەڕینەکە بۆمبارانی ھەوایی تۆپباران شەڕی زەمینی یەکجاریش گازی کیمیایی بەکارھێنا بریتانییەکان مەحموودیان دوورخستەوە ھندستان حوزەیرانی ١٩٢٠ ٦٢ سەرکردەی خێڵەکیی ناوچەکە سەربەخۆیی کوردستانیان سایەی ئینتیدابی بریتانیا ڕەتکردنەوەی بریتانییەکان حوکمی سەربەخۆی کوردەکان لەوەوە سەرچاوەی گرت سەرکەوتنی حوکمی سەربەخۆی کوردەکان ناوچەکەدا وا عەرەبەکانی ھەردوو ناوچەی بەغداو بەسرە سەربەخۆیی بەمەش کۆنتڕۆڵی ڕاستەوخۆی بریتانییەکان میسۆپۆتامیادا لەناودەچێت ساڵی ١٩٢٢ بریتانیا شێخ مەحموودیان گێڕایەوە دەسەڵات ھیوایەی شێخ مەحموود کوردەکان ڕێکبخاتەوەو دژایەتی تورکەکان مووسڵ کەرکووکیان دەکرد شێخ مەحموود مەملەکەتی کوردستانی ڕاگەیاند مەلیکی کوردستان ناساند ڕەزامەندی دەربڕی ئۆتۆنۆمییەکی سنووردار لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی تازە پێکھێنراودا ساڵی ١٩٣٠ ڕاگەیاندنی وەرگیرانی عێراق عوسبەتول ئومەم شێخ مەحموود سێیەم ڕاپەڕینی دەستپێکرد ھێزە زەمینی ئاسمانییە بریتانییەکان سەرکوتکرا ھاتنی ١٩٢٧ ھۆزی بارزانی بوونە پشتیوانی مافەکانی کورد عێراق ساڵی ١٩٢٩ بارزانییەکان ناوچەیەکی کوردییان باکووری عێراق پاڵپشتیی داوایانە ساڵی ١٩٣١ ناسراوەکانی کورد سکاڵایەکیان دایە عوسبەتول ئومەم دامەزراندنی حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان لێرد حکوومەتی عێراقی بریتانییەکان ساڵی ١٩٤٥ سەرکردەی ھەرە کاریگەری ھۆزەکە مستەفا بارزانی ناچار بڕواتە ئێران چووە یەکێتی سۆڤێت ڕووخانی کۆماری مھاباد ساڵی ١٩٤٦ شۆڕشەکانی بارزانی ساڵانی ١٩٦٠–١٩٧٥و دواھاتەکانی کودەتایەکی سەربازیی عەبدولکەریم قاسمەوە ساڵی ١٩٥٨ بارزانی توانی مەنفا بگەڕێتەوە پارتێکی سیاسیی دابمەزرێنێت پارتی دیموکراتی کوردستانە ساڵی ١٩٦٠ فەرمیی وەرگرت ماوەیەکی قاسم خێڵی برادۆست زێباریی بارزانی ھاندا تەممووزی ١٩٦١ بارزانی شۆڕشی حکوومەتی عێراقی دەستپێکرد پارێزگاری زامنکردنی حوکمڕانیی کوردی بەھۆی پەشێوییەی سوپای عێراقدا دروست کودەتاکەی ١٩٥٨ حکوومەتەکەی قاسم نەیتوانی شۆڕشەکان سەرکوت بنبەستە گرووپێکی بەھێزی سوپای توڕەکرد لەوانەیە بووبێت ھۆکارە بەھێزەکانی پشت کودەتاکەی بەعس عەبدولسەلام عارف شوباتی ١٩٦٤ ئاگربەستی ڕاگەیاند ھۆی دابەشبوونی کوردی شارنشینە ڕادیکاڵەکان لایەک ھێزە تەقلیدییەکانی بارزانی لایەکی بارزانی ڕازی ئاگربەستەکە ڕادیکاڵەکانی پارتەکەی دەرکرد سەرەڕای ئەمە حکوومەتی بەغدا ویستی جارێکی جووڵانەوەکەی بەرزانی بەھۆی ھێزەوە ببەزێنێت ھەڵمەتە ساڵی ١٩٦٦ دا سەرکەوتوو نەبوو چونکە ھێزەکانی سوپای عێراق نزیک ڕەواندوز ھێزەکانی بارزانییەوە بەزێنران ئەمە حوزەیرانی ١٩٦٦ عارف بەرنامەیەکی ئاشتی خستەڕوو ١٢ خاڵی لەخۆ دەگرت لەکار لادانی عارف کودەتای بەعسییەکان جێبەجێ نەکرا حکوومەتی بەعس ھەڵمەتی لەناوبردنی شۆڕشەکانی کوردی دەستپێکرد ١٩٦٩ ڕاگیرا ئەمە دەتوانرێ بخرێتە ئەستۆی ناکۆکییە ناوخۆیییەی بەغدا دەسەڵات ئاڵۆزییانەی ئێراندا ھەبوون سەرەڕای ئەمانە سۆڤێت فشاری عێراق دادەنا ڕێککەوتن بارزانی دا بەرنامەی ئاشتی ئازاری ١٩٧٠ خرایە ئۆتۆنۆمییەکی فراوانتری کوردەکان لەخۆ دەگرت پلانەکە ڕێگەی کوردەکان دەدا حکوومەتی بەغداش نوێنەرو بەشداریان ھەبێت دەبوو چوار ساڵدا جێبەجێ ئەمەشدا ھەر کاتەدا حکوومەتی عێراقی دەستی جێبەجێکردنی بەرنامەی بەعەرەبکردن کەرکووک خانەقین نەوت دەوڵەمەندن ساڵەکانی دواتردا حکوومەتی بەغدا دووبەرەکییە ناوخۆیییەکانیدا زاڵ نیسانی ١٩٧٢ ڕێکەوتننامەی دۆستایەتی یەکێتی سۆڤێت مۆر ھەروەھا کۆتایی تەریکگرتنی وڵاتانی عەرەب ھێنا لەولاشەوە کوردەکان ھەر پشتیان ھاوکاری سوپای ئێران بەستبوو توانییان کەمێک ھێزەکانیان بەھێزبکەن ڕێکەوتننامەی جەزائیر ساڵی ١٩٧٤ حکوومەتی عێراقی ھەڵمەتێکی شەڕەنگێزی نوێی کوردەکان دەستپێکرد ناوچە سنوورییەکانی ئێران دای ماڵین عێراق ئێرانی ڕاگەیاند خواستەکانی ئێران بەدی دەھێنێت بەمەرجێک یارمەتی کوردەکان ڕاگرێت میانگیریی سەرۆکی جەزائیر ھۆری بۆمدین ئێران عێراق گەیشتنە ڕێکەوتنێکی گشتگیر ئازاری ١٩٧٥ دا ڕێکەوتننامەی جەزائیر بەناوبانگە ڕێکەوتننامەیە وای کوردەکان یارمەتی بمێننەوە تاران یارمەتییەکانی بزووتنەوەی کوردی نەدات بارزانی ئاوارەی ئێران ھەروەھا لایەنگرەکانیشی زۆریش بەدەستەوە داو شۆڕشەکە ڕۆژێک کۆتایی ھات ئەنجامی ئەمەدا حکوومەتی عێراقی خاوەنی دەسەڵاتێکی فراوانتر ناوچەکانی باکووری عێراقدا لەچاو پازدە ساڵی پێشوویدا کاریگەرییە بپارێزێت دەستی پلانی عەرەبکردن ھێنانی خەڵکی عەرەب ناوچە نەوتییەکانی کوردستان بەتایبەتی ناوچەکانی کەرکووکو دەوروبەری ڕێکەوتننامەکەی جەزائیر ڕێوشوێنی سەرکوتکەرانە حکوومەتەوە گیرانە کوردەکان ھۆی سەرلەنوێ دەستپێکردنەوەی شەڕ لەنێوان سوپای عێراقی چەکدارە کوردەکان ساڵانی ١٩٧٧ ١٩٧٨و ١٩٧٩ ٦٠٠ دێی کوردی خاپوور نزیکەی ٢٠٠٠٠٠ کورد ناوچەکانی ڕاگوێزران شەڕی ئێران عێراق ھەڵمەتی ئەنفال جەنگی ئێران عێراق حکوومەتی عێراقی سیاسەتی دژە کوردیی گرتەبەر ئەمرێکی واقیعی شەڕێکی لێکەوتەوە عێراق کەوتە ئیدانەکردنێکی بەرفراوان کۆمەڵگەی مەدەنییەوە ھەرگیز بەشێوەیەکی جددی سزا نەدرا ڕێوشوێنە سەرکوتکارانەیەی گرتنییە لەوانە بەکارھێنانی چەکی کیمیاوی کوردەکان ھەزاران کوژراوی کەوتەوە ھەڵمەتی ئەنفالیش کۆمەڵکوژییەکی بەرنامە داڕێژراو کوردەکانی عێراق جێبەجێکرا ٢٩ی ئازاری ١٩٨٧ ٢٣ی نیسانی ١٩٨٩ سوپای عێراقی فەرماندەیی عەلی حەسەن ئەلمەجید ھەڵمەتی کۆمەڵکوژیی کوردەکانی گرتەبەر ڕوویەکەوە مافەکانی مرۆڤ لەوانە بەکارھێنانی بەرفراوانی چەکی کیمیاوی خاپوور نزیکەی ٢٠٠٠ گوندی کوشتنی نزیکەی ٥٠٠٠٠ دێنشینی کورد ئەمە محافزکارانەترین خەمڵاندن قەڵادزێی گەورە شارۆچکەی کوردی ٧٠٠٠٠ دانیشتووانەکەیەتی خاپوور سوپای عێراقییەوە ھەڵمەتەکە تەعریبکردنی کەرکووکیشی لەخۆ گرتبوو دەرکردنی کوردەکان ناوچانەی نەوت دەوڵەمەندن نیشتەجێکردنی عەرەبەکانی باشوور ناوەڕاستی عێراق شوێنیان سەرچاوە کوردییەکان ژمارەی قوربانییانی ھەڵمەتە ١٨٢ ھەزار ئەخەمڵێنن جەنگی کەنداوی فارس ھەرێمی کوردستان بنەڕەتدا ساڵی ١٩٧٠ دا ھەرێمی ئۆتۆنۆمیی کوردی دامەزرا ڕێکەوتنە ئۆتۆنۆمییەی لەنێوان سەرکردەکانی حکوومەتی عێراقی سەرکردەکانی کوردە جڤاتی کوردەکانی عێراق مۆر ئەنجومەنی یاسادانان ھەولێر دامەزرێنرا دەسەڵاتێکی تیۆریی ھەبوو پارێزگا کوردنشینەکانی ھەولێر دھۆک سلێمانی دا ھەرچەندە ڕاستیدا ئەنجومەنەکە ساڵی ١٩٧٠ دا دامەزرێنرا ھەر کۆنتڕۆڵی سەدام حسێنی سەرۆکی عێراقدا ساڵی ١٩٩١ کۆتاییھاتنی جەنگی کەنداو ڕاپەڕینی جەماوەریی سازکرا دەسەڵاتەکەی بایەخدان ئارامی ئاسایشی ئاوارە کوردەکان ئەوکاتە ڕەنگی دایەوە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری ٦٨٨ی دەرکرد پێکھێنانی سەیڤ ھەیڤن کوردەکان بەوەی ھێزە ئاسمانییەکانی ئەمریکاو بریتانیا پارێزگاری ناوچە کوردییەکانی عێراق ناوچەی دژە فڕین دھۆک ھەولێری دەگرتەوە سلێمانی کەرکووکی بەجێھێشتبوو شەڕێکی خوێناوی لەنێوان ھێزە عێراقییەکان کوردەکاندا نایەکسانی ھێزدا دروست حکوومەتی عێراقی سوپاکەی کارمەندەکانی ناوچەکە کێشایەوە تشرینی ١٩٩١دا ھەمان کاتدا حکوومەتی عێراق ئابڵوقەی ئابووریی خستە ھەرێمەکە کەمکردنەوەی نەوت خواردەمەنی بەمەش ھەرێمەکە سەربەخۆیییەکی دیفاکتۆی ڕاگەیاند ھەردوو حزبە گەورەکەوە پارتی دیموکراتی کوردستا یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ناوچەکەیان بەڕێوە دەبرد دەسەڵاتی حکوومەتەکەی بەغدا حکوومەتەکە ئاڵاو سروودی نەتەوەیی ھەیە ھەڵبژاردنەکانی تەممووزی ١٩٩٢ ئەنجامێکی یەکلانەکەری ھەبوو ئەنجومەنەکە نزیکەیی دابەشبوو دوو یەکسان دوو پارتە سەرەکییەکە ھاوپەیمانەکانیان ماوەیەدا کوردەکان دوو ئابڵوقەیان چووە یەکێکیان نەتەوە یەکگرتووەکان عێراقدا سەپاندبووی سەدام حسێن ھەرێمەکەدا سەپاندی بەھۆی ئابڵوقانەوە سەختییەکی ئابووری گەورە دروست ھۆی دروستبوونی پێکدادان لەنێوان ھەردوو حزبە گەورەکەدا پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان دەستبەسەرداگرتنی جووڵە سەرچاوەکانی بازرگانی ئەمە ھۆی کوشتاری ناوخۆ لەنێوان کوردەکان لەنێوان ساڵانی ١٩٩٤ ١٩٩٦ ١٩٩٦ ١٣٪ی داھاتی نەوتی حکوومەتی عێراق تەرخانکرا کوردستانی عێراق ئەمە ھۆی گەشەیەکی ئابووری ھەرێمەکەدا میانگیریی ڕاستەوخۆی ئەمریکا ئاگربەستێکی فەرمیی دوو حزبەکەدا لێکەوتەوە ڕێکەوتننامەی واشنتۆن بەناوبانگە ئەیلوولی ١٩٩٨ دا مۆرکرا ھەرچەندە بۆچوونی ئەوتۆش ھەیە پڕۆگرامی نەوت خۆراک ١٩٩٧ کاریگەریی گەورەی ھەبووە ڕاگرتنی ناکۆکییەکە ھێزی حزبە کوردییەکان ھاوکاری ھێزی ھاوپەیمانیان ڕووخاندنی حکوومەتی عێراق پڕۆسەی ئازادی عێراقدا بەھاری ٢٠٠٣ ھێزی سوپایی کوردستان پێشمەرگە ناودەبرێن ڕۆڵی سەرەکییان گەورەیان بینی ڕووخاندنی حکوومەتی عێراق پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان یەکیانگرت حزبێکی بچووکتردا ھاوپەیمانێتی کوردییان ڕاگەیاند ٥٣ نوێنەری ھەیە پەرلەمانی بەغدا ئەمە کاتێکدایە یەکگرتووی ئیسلامی کورد ٥ کورسی ھەیە سەرکردەی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان جەلال تاڵەبانی سەرۆک کۆماری عێراقی نوێ ھەڵبژێردراوە مەسعوود بارزانیی سەرکردەی پارتی دیموکراتی کوردستان سەرۆکی ھەرێمی کوردستانە سیاسەت ساڵی ١٩٩٢ەوە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان دامەزرێنراوە پایتەختەکەی ھەولێرە پەرلەمانی ھەرێم لایەنگرێکی زۆرەوە ھەڵبژێردراو ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستانی عێراقە کابینەیەکی حکومیی پارتی یەکێتیو ھاوپەیمانەکانیان حزبی شیوعی عێراقی حزبی سۆسیالیستی کوردستان تاد پێکھێنرا نێچیرڤان ئیدریس بارزانی ١٩٩٩ سەرۆک وەزیری حکوومەتی ھەرێمی کوردستانە ڕزگاری عێراق ٢٠٠٣ سیاسییەکانی کورد بوونە ئەندام ئەنجومەنی حوکمی عێراق ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٥ سێ ھەڵبژرادن درا ١ ئەنجومەنی نیشتمانی ئینتیقالی ٢ ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستانی عێراق ٣ ئەنجومەنی پارێزگاکان یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق سەردەمی ئینتیقالی حکوومەتی ھەرێمی کوردستانی ئۆتۆنۆم ی سەلماند سەروەریی ڕێزگرتن دەستووری ھەمیشەیی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان دەسەڵاتی دەستووری ھەیە پارێزگاکانی ھەولێر دھۆک سلێمانی ناوچەیەکی دیالە نەینەوا کەرکووک ڕیزبەندیی ڕووداوە سەرەکییەکان ساڵەکانی ڕوودانیان ساڵی ١٩١٨ ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی جەنگی جیھانی ئینگلیزەکان ناوچانەیان داگیر دەوڵەمەند نەوت ناوچەی ویلایەتی مووسڵی دایە دەست دەوڵەتی عوسمانی بەمەش کورد دەسەڵاتی فراوانتر لەوکاتەی کەوتە حوکمی ئینگلیز ساڵی ١٩١٩ ویلایەتی مووسڵ خرایە پاڵ عێراق دەوڵەتێک تازە دروست ڕاستەوخۆ داگیرکارییەکەی ئینگلیز ھات ساڵی ١٩٢٠پەیمانی سیڤەر دەوڵەتی عوسمانی ڕووخاوەوە واژوو ڕەزامەندی کۆمەڵەی گەلان ئاماژە دەوڵەتی کورد ماددەی ٦٤ی پەیماننامەکە ھەڵبژاردن دەخاتە کوردەکان ویلایەتی مووسڵدا بمێننەوە پێکھێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ داھاتوودا ساڵی ١٩٢١ مەلیک فەیسەڵی پاشا ھاتە تەختی عێراق مووسڵیشی خستە دەسەڵاتی عێراق ساڵی ١٩٢٣ کوردەکان سەرکردایەتی شێخ مەحموود بەرزنجی کودەتایەکی دەسەڵاتی ئینگلیزەکان بەرپا بانگەشەی کوردستانی سەربەخۆی باکووری عێراق ساڵی ١٩٢٣ کەمال ئەتاتورک ڕەزامەندی ھێنا پێکھێنانی دەوڵەتێکی کۆماری تورکیا پەیماننامەی لۆزان پەرلەمانی تورکیا پابەندی پەیماننامەی سیڤەریان نەنواند پەیماننامەکەی شکاند ساڵی ١٩٢٤ کورد دەست ئینگلیزەکان ڕزگاری ساڵی ١٩٣٢ کوردەکان ناوچەی بارزانەوە ڕاپەڕینێکیان بەرپا دژ دەوڵەتی عێراقی چونکە چوونە پاڵ کۆمەڵەی گەلان ھەنگاوە مافی کوردەکانی پێشێل خود موختاری ساڵی ١٩٤٣ مەلا مستەفای بارزان سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی نوێی سەرکەوتنی ھێنا ئازادکردنی ناوچەکانی ھەولێر بادینان ساڵی ١٩٤٦ مانگی ئابدا ھێزەکانی ئینگلیز بۆردومانی ڕاپەڕینی کوردەکانی ناوچەکانی ڕۆژھەڵات سەرکردایەتی قازی محمد بەرپا قازی محمدیش کۆماری مھابادی سەربەخۆی پێکھێنا ساڵی ١٩٤٦ لەناوچوونی کۆماری مھاباد دەستی حکوومەتی ئێرانی مەلا مستەفا بارزانی مانگێکی کەمدا پارتی دیموکراتی کوردستانی پێکھێنا کۆنگرەی یەکەمیدا مەھاباد بەسترا خۆشی سەرکردایەتی پارتە نوێی گرتە دەست پاشتر بارزانی یەکێتی سۆڤیەت ڕۆیشت ساڵی ١٩٥١ نەوە نوێیەکانی کورد باشووری کوردستان عێراق لەنوێ پارتی دیموکراتی کوردستانیان زیندوو کردەوە مەلا مستەفایان سەرکردە ھەڵبژاردەوە ئەوکات نەفی کرابوو یەکێتی سۆڤیەت سەرۆکایەتی پارتە ئیبراھیم ئەحمەد گرتییە دەست پەیوەندییەکی پتەوی حیزبی شیوعی عێراقیدا ھەبوو ساڵی ١٩٥٨ سیستمی مەلیکایەتی عێراق ڕێگای کوردەکان دا ئاشکرا بنوێنن سەرکوت کردنیان ڕێگای بارزانی سەرکردەشدا مەنفا بگەڕێتەوە ساڵی ١٩٦٠ پەیوەندی کوردەکان حکوومەتی عێراق ئاڵۆزی تێکەوت کوردەکان ناڕازی دەمکوت کردنیان ماف زەوتکردنیان ساڵی ١٩٦١ کوردەکان باکووری عێراق کودەتایەکیان دژ دەسەڵاتی حکوومەتی عێراق بەرپاکرد پێشنیاری مافی خود موختاری پێشکەش حکوومەتی عێراقی مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٠ کوردەکان پەیماننامەیەکیان حکوومەتی عێراقی مۆرکرد حکوومەتی عێراقی ڕەزامەندی خود موختاری نواند پەیماننامەکەدا زمانی کوردی فەرمی دانی پێدانرا دەستووری عێراقیشدا ئاماژە بەوە درا عێراق دوو نەتەوەی پێکھاتووە ئەوانیش کورد عەرەب ن مانگی ئابی ساڵی ١٩٧١ پەیوەندی حکوومەتی عیراقی کوردەکان پشێوی تێکەوتەوە یارمەتیدان ھاوکاری مەلا مستەفای بارزان پەنای بردە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ھاناوە ھاتن مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٤ حکوومەتی عێراقی ڕێکەوتننامەیەکی فەرز کوردەکان مافی خودموختاری دوو ھەفتەی دا کوردەکان وەڵامی ڕەشنووسی ڕێکەوتننامەکە بدەنەوە بارزانی ناڕازی خاڵەی ھاتبوو کەرکووک کێلگە نەوتییەکانیشییەوە دەسەڵاتی عێراقدا نەک کوردەکان بارزانیش ڕاپەڕینێکی نوێی بەرپا ساڵی ١٩٧٥ پەیماننامەی جەزائیر ئێران عێراقدا واژوو تیێیدا ئێران کۆتایی ھاوکاریکردنی ڕاپەڕینی کوردی ھێنا پاڵپشتی حکوومەتی عێراقی مەلا مستەفاش پاشەکشەی ژیانی سیاسی مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٧٦ جەلال تاڵەبانی ئەندامێکی باڵای پارتی دیموکراتی کوردستان پارتێکی سیاسی نوێی دامەزراند یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەرکردایەتی دیمەشق ساڵی ١٩٧٨ ناکۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان ڕێژەیەکی کوژراوی لێکەوتەوە ساڵی ١٩٧٩ مەلا مستەفا کۆچی دوایی مەسعوود بارزانی کوڕی سەرکردایەتی پارتەکەی گرتە دەست ساڵی ١٩٨٠ جەنگ عێراق ئێراندا ھەڵگیرسا ھێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان پەیوەندی پتەویان ئێران ھەبوو یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھاوکاری تارانی دەکرد ساڵی ١٩٨٣ ھێرشی ئێران عێراق باکوورەوە ناوچە کوردییەکانەوە دەستی پێکرد ھاوکاری شۆڕشگێڕەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان ھێزەکانی ئێران توانیان دەست شارۆچکەی حاجی ئۆمەراندا گرت ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن ھێزەکانی عێراق سزای ئەمە نزیکەی ٨٠٠٠ ھاووڵاتی ناوچەی سەرکردەی پارتی دیموکراتی کوردستان ناوچەی بارزان کوشت ساڵی ١٩٨٣ یەکێتی نیشتمانی کوردستان کۆتایی ناکۆکی ھێنا حکوومەتی عێراقی دەستیان ڕێککەوتن حوکمی زاتی کورد ساڵی ١٩٨٥ فشارێکی کەوتە عێراق ڕاگرتنی شەڕ حکوومەتیش ڕووخاندا میلیشیاکانی حکوومەتی عێراقی براکەی جەلال تاڵەبانی دوو کچەکەشی کوشت ساڵی ١٩٨٦ حکوومەتی ئێران سەرپەرستی دانوستانی پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستانی ھەردوو پارتە سیاسییەکە تارانەوە پشتیوانیان دەکرا ساڵی ١٩٨٧ مەسعوود بارزانی جەلال تاڵەبانی ڕێککەوتن یەکخستنی ھێزەکانیان یەکگرتنیان ھێزێکی بچووکی ناوچەکە خستنی شۆڕشی نوێ ساڵی ١٩٨٨ وادەی شەڕی ئێران عێراق نزیک بووەوە حکوومەتی عێراقی پرۆسەی ئەنفالی کوردەکاندا جێ جێ ھەزارەھا خەڵکی سڤیل شۆڕشگێڕ لەناوچوون سەدان ھەزار نەفی ھەموو ئەمانە پووکانەوەی شۆڕشی کوردی بەرپاکرا ١٦ی ئازاری ١٩٨٨ حکوومەتی عێراق نامرۆڤانەترین شێوە چەکی کیمیایی شارۆچکەی ھەڵەبجەی کوردستانی خاپوور دڕندانەترین کۆمەڵکوژی ڕوویدا بەھۆی گازی ژەھراوییەوە دەستبەجێ ٥٠٠٠ کوردی گوناە مناڵ پیر لاو تیاچوون پاشتریش ھەزارەھا ئەندام بەھۆی تێکچوونی جیناتەکانیان ئازاری ساڵی ١٩٩١ دەرکردنی ھێزەکانی عێراق کوەیت ھەمان ساڵدا ھەندێ کوردەکان جاشەکان ھەردوو پارتەکە پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھەڵگەڕانەوە زمانحاڵی حکوومەتی عێراقیکاریان دەکرد گەلی کورد پاڵپشتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ڕاپەڕینێکی گەورەی بەرپا گوێدان ھەڵگەڕاوەکان ١٥٠٠٠٠٠ نیو کورد ئاوارە سەرگەردانی وڵاتە دراوسێکان وڵاتی تورکیا کاتەدا سنووری داخست ھۆی سەدان ھەزار ئاوارەی کێو چیاکان چیا دۆڵەکاندا ژیان سەربەستی ئازادی بگەڕێن ناوچەی ئاسایش سەقامگیر بەھاری ساڵی ١٩٩١ ھێزە ھاوپەیمانەکان بانگەشەی ناوچەیەکی ئازاد کراو ئارام ئاسایشیان سنووری سنووری دەسەڵاتی حکوومەتی عێراقییەوە چەندەھا ڕێکخراو دەزگا پشتیوانی ھاوکاریان پێشکەش ئاوارەکانی ناوچەیە نوێ مەسعوود بارزانی جەلال تاڵەبانی کەوتنە گفتوگۆ دانوستانن سەدام حسێنی سەرۆک کۆماری عێراق مافی خود موختاری – ئۆتۆنۆمی تەممووزی ساڵی ١٩٩١ دانیشتنەکان حکوومەتی بەغداد کێشا ھێزەکانی پێشمەرگە توانیان ھەردوو پارێزگای سلێمانی ھەولێر کۆنترۆڵ بەغدادی جیا بکەنەوە تەحەدایەک دەسەڵاتی حکوومەتی عێراقی تشرینی ساڵی ١٩٩١ شەڕی شۆڕشی کوردی حکوومەتی عێراقی ھەڵگیرسا حکوومەتی عێراقی سنوورەکانی باکووری عێراقی توند ئابڵووقەی ئابووری کوردەکاندا سەپاند ئایاری ساڵی ١٩٩٢ ھەڵبژاردنێکی پەرلەمانی سەرتاسەری ناوچەکە کراو پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی ٥٠٫٨٪ ی دەنگەکانی بردەوە یەکێتی نیشتمانی کوردستان ٤٩٫٢٪ی دەنگەکانی بەدەستھێنا حکوومەتی نوێی کوردیان ڕێژەی یەکسان ٥٠٪ پێکھێنا مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٩٩٢ کۆنگرێسی نیشتمانیی عێراقیی INC پێکھات کۆمەڵێکی نەیارەکان لەخۆ گرتبوو ھاوینەھەواری سەڵاحەدین دەسەڵاتی کوردەکان کۆدەبوونەوە پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان نوێنەری بەشدار بووان ئایاری ساڵی ١٩٩٤ دا ناکۆکییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان شەڕی لێکەوتەوە یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھەردوو شارۆچکەی شەقڵاوە چەمچەماڵی دەسەڵاتی پارتی دیموکراتی کوردستان سەند ئایاری ساڵی ١٩٩٦ حکوومەتی عێراقی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێککەوت پرۆگرامی نەوت خۆراک ڕێژەی ١٣٪ی نەوتەکە باکووری عێراق دەسەڵاتی ھەردوو پارتە کوردییەکەدا ئابی ساڵی ١٩٩٦ مەسعوود بارزانی کۆمەکی حکوومەتی عێراقی سەرکەوتن یەکێتی نیشتمانی کوردستاندا ئەیلوولی ساڵی ١٩٩٦دا پارتی دیموکراتی کوردستان یارمەتی حکوومەتی عێراقی توانی ھەولێر دەسەڵاتی یەکێتی بسەنێتەوە کۆنترۆڵی سلێمانیشی دەسەڵاتی یەکێتینیشتمانی کوردستاندا دەرکرد پارتی دیموکراتی کوردستان حکوومەتێکی نوێی پەرلەمانی ھەولێر پێکھێنا تشرینی ساڵی ١٩٩٦ یەکێتی نیشتمانی کوردستان سلێمانی گرتەوە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٩٧ یەکێتی نیشتمانی کوردستان حکوومەتێکی نوێی پێکھێنا بنکەکەی سلێمانی شێوەیە باکووری عێراق کەوتە کۆتنرۆڵی ھەردوو پارت پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان ەوە مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٩٩٨ ھەردوو سەرۆک پارتەکە مەسعوود بارزانی جەلال تاڵەبانی ڕێکەوتننامەیەکی ئاشتیانەیان واژوو واشینگتۆن ئەوەشدا ناوچەکە وەکو مایەوە دەسەڵاتی ھەردوو حکوومەتەکە تشرینی دوومی ساڵی ٢٠٠٠ یەکێتی نیشتمانی کوردستان نامەیەکی ئاڕاستەی ئەمینداری گشتی نەتەوە یەکگرتووکان سکاڵای حکوومەتی عێراقی ڕاگواستن دەرکردنی کوردەکانی پارێزگای کەرکووک ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠١ شەڕێک بەرپا ناوچەکانی سنووری سلێمانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان گرووپێک جنود لئیسلام جند ڕلاسلام ناوەکەیان ئەنێار لئیسلام ڕنێار الاسلام یەکخستنەوەی نیشتمانی حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٢ پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھەموو گرووپە عێراقیانەدا دانیشتنیان سازدا نیاز ھاوکاری ھێرشە عەسکەرییەکەی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕووخانی حکوومەتی بەعسی عێراقی تشرینی ساڵی ٢٠٠٢ دانیشتنی ھاوبەش دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەستی پێکرد پەرلەمانی ھەولێر پێکھێنانی حکوومەتێکی ھاوبەشی ئینتیقالی وادەی ھەڵبژاردنێکی نوێ شوباتی ساڵی ٢٠٠٣ وەزیری ئەمریکا کۆڵن پاوڵ گرووپی ئەنسارو لئیسلامی بەوە تۆمەتبار دەوریان ھەبووە پەیوەندی ئوسامە لادنی سەرۆکی ڕێکخراوی ئەلقاعیدە حکوومەتی عێراقی شوباتی ساڵی ٢٠٠٣ سەرکردایەتی کورد پێشنیارەیان ڕەتکردەوە ھێزی عەسکەری تورکیا خاکی کوردستانەوە شانبەشانی ھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕووخانی سەدام حسێن بەشدار مەبەستەش ھەموو کوردستانیانی باکووری عێراق گەورەترین ڕێپێوانیان دژ پێشنیازە شوباتی ساڵی ٢٠٠٣ پەرلەمانی کوردستان پرۆژە یاسایەک پلانەیان ڕەتکردەوە ھاتبوو ھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان خاکی تورکیاوە ھێرش بکاتە عێراق دەروازەی باکوور لە٣ ئازاری ٢٠٠٣ پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەرکردایەتییەکی ھاوبەشیان پێکھێنا سەرۆکایەتی ھەردوو سکرتێری پارتەکە مەسعوود بارزانی جەلال تاڵەبانی لە٢٠ ئازاری ٢٠٠٣ ھێزە ھاوپەیمانەکان سەرکردایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان ھێرشیان عێراق دەستی پێکرد ھێرشی ئاسمانی ھەردوو پارێزگای کەرکووک مووسڵ سنووریان ھەرێمی کوردستانەوەیە ڕووبەڕووی بۆردومانێکی چڕ بوونەوە لە٢٢ ئازاری ٢٠٠٣ ھێزی کروزی ھاوپەیمانەکان ھێرشی ئاسمانی ساروخ توانیان گرووپی بەناو ئەنسارو لئیسلام بدەن بارەگایان ناوچەی خورماڵ سەدان کوژراوی لێکەوتەوە لە٢٧ ئازاری ٢٠٠٣ سەدان مارێنزی ئەمریکی باکووری ھەولێر پەرەشووت نیشتنەوە داخڵی خاکی کوردستان شێوەیە دەروازی باکوور ھێزە ھاوپەیمانەکان کرایەوە بتوانن ھێرش بکەنە حکوومەتی عێراقی ٩ نیسانی ٢٠٠٣ ھێرشی ھێزە ھاوپەیمانەکان خاکی عێراق دەستی پێکرد دەسەڵاتی حکوومەت شکێنرا شاری بەغداد حکوومەتی ھەرێمی کوردستانیش ھاوکاری ھێزە ھاوپەیمانەکان کۆنترۆڵی شاری کەرکووک مووسڵ حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٣ ئەنجومەنی حکوومەتی ئینتیقالی یەکەمجار کۆبوونەوە ھەردوو کوڕەکەی سەدام حسێن عودەی قوسەی ھێرشێکی چەکداریدا کوژران ١ شوبات ٢٠٠٤ دوو ھێرشی خۆ کوژیدا سەدان ھەردوو بارەگای لقی دووی پارتی دیموکراتی کوردستان مەڵبەندی سێی ڕێکخستنەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھۆی کوشتنی ٥٦ بریندار ٢٠٠کەس لەناویاندا کەسایەتیکی ناسراوی خاوەن بڵند ھەردوو پارتەکەدا کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠٠٥ ھەڵبژاردنی سەرتاسەری ڕووخانی حکوومەتی بەعسی عێراق کراو ھاپەیمانی کوردستانیش دووەمی ھەڵبژاردنەدا بەدەستھێناو ٧٧ کورسی پەرلەمانی بەدەستھێنا مانگی نیسانی ٢٠٠٥ دا جەلال تاڵەبانی سکرتێری یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەرۆک کۆماری عێراق ھەڵبژێردرا پەرلەمانی کاتیی عێراقەوە مانگی ئایاری ساڵی ٢٠٠٥ ھێرشێکی خۆ کوژیدا ٥٠٠ پۆلیس ئەفسەر شەھید پەرلەمانی کوردستان حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٥ دا خولی پەرلەمانی ھەولێر پێکھێنرا مەسعوود بارزانی سەرۆکی ناوچەی ئۆتۆنۆمی ھەڵبژێردرا کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠٠٥ کۆمپانیایەکی بیانی دەستی دەرھێنانی نەوت باکووری عێراق سنووری دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێم ھەنگاوەش ھۆی دروستبوونی ترس دڵە ڕاوکێ دڵی سەرکردایەتی کوتلەی سوننی عێراق حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ڕاپۆرتێکی ئاشکرا بیرێکی گەورەی نەوت باکوور تشرینی ساڵی ٢٠٠٦ سەرۆک بارزانی گۆڕینی ئاڵای عێراقی ئاڵایەک گوزارشت ھەموو پێکھاتەو نەتەوەکانی عێراق وتیشی بەھیچ جۆرێک ئاڵایە خاکی کوردستان ھەڵنادرێت نوری مالیکی ئاڵایەی ئاڵای عێراقە ھەموو گۆشەیەکی عێراق ھەڵبدرێت تشرینی ساڵی ٢٠٠٦ پێنج کردەوەی خۆکوژی کەرکووک ڕوویدا یەکێکیان ئۆتۆمبێلێکی بار ھەڵگر ئەوانیتریش ئۆتۆمبێلی بچووک ھۆی کوشتنی ٢٣ ھاووڵاتی کەناڵی BBC دابەزێنرا ھاتووە ھێزە کوردییەکان ھێزە ئیسرائیلییەکان نھێنی مەشقیان کراوە چۆنێتی بەرەنگار بوونەوەی تیرۆر پارێزگاریکردنی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی نیسانی ساڵی ٢٠٠٧ دا سەرۆکی سوپای تورکیا پێویستە تورکیا ھێرش بکاتە ھێزە کوردە ھەڵگەراوەکانی باکووری عێراق – گەریلاکان ئایاری ساڵی ٢٠٠٧ دا ھێزە کوردییەکان ئاسایشی ھەرسێ پارێزگای دھۆک ھەولێر سلێمانی ھێزە ھاوپەیمانەکان وەرگرتەوە تەممووزی ساڵی ٢٠٠٧ ڕێکخراوی مافی مرۆڤی جیھانی ڕاپۆرتێکی خراپی گوزەران ژیانی بەندیخانەکانی دەسەڵاتی کوردەکان باکووری عێراق بڵاو کردەوە ئابی ساڵی ٢٠٠٧ کردەوەیەکی خۆکوژی نارنجۆکی دەستی ھۆی کوشتنی ٣٠٠ یەزیدییەکان باکووری عێراق ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠٧ ئێران بۆردوومانی ناوچە سنوورییەکانی باکووری عێراقی ئێران سنوورەکانی حکوومەتی ھەرێمی کوردیتان داخست بیانووی ھاووڵاتییە ئێرانییەکان ھێزە کانی نەتەوە یەکگرتووەکان دەستگیر دەکرێن ھێرشەکانی تورکیا تشرینی ساڵی ٢٠٠٧ پەرلەمانی تورکیا ئیشارەتی سەوزی ھێزی سوپا ھەڵکرد ھێرشکردنە کوردە ھەڵگەڕاوەکانی باکووری عێراق تورکیا فشاری نێودەوڵەتی خرایەسەر بەوەی ھێرش دەکاتە سنوور کانوونی ساڵی ٢٠٠٧ تورکیا ھێرشی ئاسمانی بۆردومانی ھێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانی خاکی عێراق شوباتی ساڵی ٢٠٠٨ تورکیا ھێرشی سوپایی کردە ھێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانی خاکی عێراق ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠٨ پەرلەمانی عێراق پرۆژە یاسای ھەڵبژاردنی پارێزگاکانی عێراقی پەسەند کەرکووکی پارێزگاکانداجیا کردەوە چونکە کوردەکان دەیانبردەوە نیسانی ساڵی ٢٠٠٩ تورکیا فرۆکە جەنگییەکانی ھێرشی کردەوە پارتی کرێکارانی کورستان بیانووی پارتی کرێکاری کوردستان دوو ھێرشدا بوونەتە ھۆی کوشتنی سەربازانی تورک حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٩ حکوومەتی ھەرێمیکوردستان نەوتی ھەناردەی بازاڕەکانی دەرەوە ٩٠٬٠٠٠ ١٠٠٬٠٠٠ بەرمیل ڕۆژێکدا لەکێڵگەکانی کوردستانەوە تورکیا دەنێررێت حکوومەتی ناوەندی مەرجی وەرگرتنەوەی ڕێژەی یاسایی حکوومەتی ھەرێم مۆڵەتی دەرکردنی نەوتی داوە تەممووزی ساڵی ٢٠٠٩ مەسعوود بارزانی جارێکی سەرۆکی ھەرێمی کوردستانی فیدراڵ ھەڵبژێردرایەوە لیستی ھاوپەیمانی کوردستان پێکھاتووە پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان زۆرینەی دەنگەکانیان ھێنا لیستێکی نوێش گۆڕان توانی ڕێژەی ٢٥ کورسی پەرلەمان کۆی ١١١ کورسی بھێنێت شوباتی ساڵی ٢٠١١ خۆپیشاندان گەندەڵیانە سازدرا ھەردوو پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان سلێمانی گرووپی گۆڕان ڕێکخەری خۆپیشاندانەکەبوو دوو خۆپیشاندەر کوژران ئابووری ئابووری ھەرێمی کوردستان پشت دەبەستێت داھاتی نەوت کشتوکاڵ گەشتیاری بەھۆی سەقامگیرییە ڕێژەیییەی کوردستان ھەرێمەکە ئابوورییەوە ناوچەکانی عێراق پێشکەوتووترە لابردنی سەدام حسێن حکوومەتی ھەرێمی کوردستان نزیکەی ١٣٪ی داھاتی پڕۆگرامی نەوت خۆراکی عێراقی وەردەگرت ھاتنی ٢٠٠٣و ئازادکردنی عێراق ئەمریکاوە پڕۆگرامەکە ٨٫٣٥ ملیارد دۆلاری کوردستاندا خەرج ئاسایشی خۆراکی کوردستانی عێراق وای زۆرینەی داھاتەکان پڕۆژەی گەشەسەندن دا سەرف بکرێن ناوچەکانی عێراق کۆتاییھاتنی پڕۆگرامەکە کۆتایی ٢٠٠٣ دا ٤ ملیارد دۆلار داھاتی نەوت خۆراکی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان خەرجنەکراوی مابووەوە بەدوای لابردنی حکوومەتەکەی سەدام حسێن زنجیرە توندوتیژییەکەی بەدوایداھات سێ پارێزگاکەی دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان تەنھا سێ پارێزگای عێراقیی سوپای ئەمریکی ئارام پۆلینیان ئارامییە ڕێژەیییەی ھەرێمەکە ڕێی دا حکوومەتی ھەرێمی کوردستان گرێبەستێکی وەبەرھێنان کۆمپانیا بیانییەکاندا مۆر ٢٠٠٦ دا بیرە نەوت ئازادکردنی عێراقەوە ھەرێمی کوردستان لێدرا کۆمپانیایەکی وزەی نەرویجییەوە بەناوی ئێن ئۆ سەرەتادا وا دەرکەوت کێڵگە نەوتییەکە لانی ١٠٠ بەرمیل نەوتی تیا بێتو سەرەتای ٢٠٠٧ دا ڕۆژانە ٥٠٠٠ بەرمیل نەوتی دەربھێنرێت حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ڕێکەوتننامەی گەڕانیان مۆرکردووە دوو کۆمپانیای نەوت دا وێسترن ئۆیەڵ ساندس ی کەنەدیو ستێرلین ئینرجی بریتانی سەقامگیرییەکەی ھەرێمی کوردستان بووەتە ھۆی بەشەکانی عێراق پێشکەوتنی بەخۆوە ببینێت ٢٠٠٤ داھاتی تاکەکەس ھەرێم ڕێژەی ٢٥٪ ناوچەکانی عێراق دوو فڕۆکەخانەی نێودەڵەتی ھەولێرو سلێمانی ھەیە گەشتی ئاسمانیی بەستراونەتەوە وڵاتانی خۆرەڵاتی ناوەڕاستو ئەورووپاوە حکوومەتەکە بەردەوامە وەرگرتنی داھاتی ھەناردەکردنی نەوتی عێراق زووانەش یاسایەکی یەکخراو وەبەرھێنانی بیانی دەردەکات حکوومەتی ھەرێمی کوردستان پلانی دروستکردنی شارێکی میدیایی ھەولێرو ناوچەیەکی بازرگانیی ئازاد نزیک ناوچە سنوورییەکان ئێرانو تورکیادا بنیاد بنێت ساڵی ٢٠٠٣ ھێزە ئابوورییە بەھێزەکەی کوردستان ٢٠٠٠٠ کرێکاری عەرەبی ناوچەکانی عێراقەوە ڕاکێشاوە وتەی جەلال تاڵەبانی سەرۆک کۆماری عێراق ٢٠٠٣وە ژمارەی ملیۆنێرەکانی شاری سلێمانی ١٢ەوە ٢٠٠٠ دەرخەری گەشەی ئابووری ھەرێمەکەیە جوگرافیا کوردستانی عێراق گشتی ناوچەیەکی شاخاوییە بەرزترین خاڵدا ٣٦١١ مەتر دەریا بەرزە ناوچەکە چیکەدار ناودەبرێت ڕووبار بەنێو شاخەکاندا تێدەپەڕنو ناوچەکە تایبەتمەند زەوی بەپیتو ئاوی زۆرو سروشتێک وێنە بچێت سروشتە شاخاوییەکەی کوردستان جیاوازیی گەرما ناوچە جیاجیاکانیو دەوڵەمەندییەکەی سامانی ئاو وا کوردستان ببێت ناوچەیەکی کشتوکاڵیو گەشتیاری سەرەڕای ئەمانە کانزایەک بەتایبەت نەوت ماوەیەکی درێژ لەرێگەی ھێڵی بۆرییەوە کوردستان دەردەھێنرا گەورەترین دەریاچەی ھەرێم دەریاچەی دوکانە زێی بچووک تەق تەق دەستەواژەی باکوری عێراق ناڕوونییەکی جوگرافی بەکارھێنانیدا ھەیە باکور بەگشتی ئاماژەکردن ھەرێمی کوردستان بەکاردەھێنرێت ناوەڕاست باشوور ناوەڕاست باشوور تایبەت ناوچانەی عێراق بەکاردێن ھەرێمی کوردستانی بەدەر کرابێت زوربەی سەرچاوەکانی ڕاگەیاندن باکور باکوری عێراق ھەر ناوچەیەک بەکاردەھێنن بکەوێتە باکووری بەغداوە باشووری کوردستان ٨ پارێزگادا دابەش کراوە چوار دانەیان دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستانە چوارەکانی لەلای حکوومەتی فێدراڵ بەڕێوەبەریان لێدەکرێت پارێزگایانەی بەتەواوی دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستاندان ئەمانەن ھەولێر سلێمانی دھۆک ھەڵەبجە پارێزگایانەی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان تێکڕای کەرکووک تێکڕا دیالە خانەقین کفری نەینەوا ئاکرێ شێخان شەنگال سەلاحەددین دووزخورماتوو واسیت بەدرە پلان ڕاپرسییەک دانرا ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧ بڕیاردان گەڕانەوە نەگەڕانەوەی پارێزگاکان بەشەکانیان دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ڕیفراندۆمە دەیویست ھەموو ناوچەکانی پارێزگای کەرکووک خانەقین کفری پارێزگای دیالە توزخورماتی پارێزگای سەڵاحەدین ئاکرێ شێخان پارێزگای نەینەوا بگرێتەوە ڕاپرسییە دواخرا ٣١ی کانوونی ٢٠٠٧ شەش مانگی درێژکرایەوە کوردەکان پێداگری ھەرچیزووتر جێبەجێکردنی ڕاپرسییەکە شارە گەورەکان ھەولێر سلێمانی دھۆک کەلار زاخۆ قەڵادزێ دیمۆگرافیا ژمارەی دانیشتووانی ھەرێم نزیکەی ٥–٦ کەسە ٩٥٪ کوردی موسوڵماننو مەزھەبی سوننەن بەرچاوی ئێزیدی کاکەیی جوولەکە مەسیحییش ھەن نەتەوەیییەوە کوردەکان زۆرینەی ناوچەکە نزیکەی ٩٥٪ پێک دێنن ئەوی تورکمانی عێراق ئاشووریی ئەرمەن عەرەبەکانی پێکھاتووە گشتی نیشتەجێی خۆراوای ھەرێمەکەن زاراوەی بابانی سلێمانی زاراوەی ھەولێری ھەولێر قسەی دەکرێ زاراوەی ھەولێری وێکچونێکی زاراوەی موکریانی دا ھەیە مەڵبەندی موکریان شارەکانی پیرانشار مەھاباد دا قسەی دەکرێ ھەروەھا زاراوەی بابانی وێکچونێکی زاراوەی جافی دا ھەیە مەڵبەندی کرماشان دا قسەی دەکرێ ژمارەی دانیشتووان سەرژمێرییەکانی ساڵانی ١٩٢٧–١٩٨٧ بەمجۆرە ساڵی ١٩٢٧ ژمارەی بەشەی کوردستان ٦١٣٫٣٤٧ ساڵی ١٩٣٧ ڕێژەکەی گەیشتووەتە ١٫٠١٠٫٩٠٥کەس ساڵی ١٩٤٧ گەیشتووەتە ١٫٢٨٢٫٣٧٨ ساڵی ١٩٥٧ ژمارەی دانیشتووانەکەی گەیشتووەتە ١٫٨٢٢٫٣٩٠کەس ١٩٦٥ گەیشتووەتە ٢٫٢١٧٫١٠٩کەس سەرژمێرییەکەی ساڵی١٩٧٧ ی گەیشتە ٣٫٣٠٣٫٣٠٠ ساڵی ١٩٨٧ یش گەیشتە٤٫٤٨٦٫٦٩٧ کەش ھەوا تێکرای گەرمی مانگی کانوونی دووەم کەساردترین مانگی ساڵە لەھەرێمدا لەنێوان ٣٫١ سەدیدایە لەوێستگەی سەڵاحەدین ٩٫٩ سەدییە لەخانەقین بەگشتی باکوورو باکووری ڕۆژھەڵاتی ھەرێم بڕۆین گەرمی دادەبەزێت لەبەرئەوەی باکوورو باکووری ڕۆژھەڵات بچین زەوییەکە بەرزو بڵند لایەکانی باکووری ھەرێم دەکەونە ناوچانەی کەلەکەمەرەی زەوییەوە دورترن دەبێتە ھۆی کورتی ڕۆژ لەنیوەی زستانی ساڵدا کەمبوونەوەی گۆشەی تیشکی ھەتاو کەوتن کەمی لاربوونەوەی گۆشەی کەوتنی تیشکی ھەتاو ھەروەھا ڕۆژ درێژی ساماڵ تۆپەڵی ھەوایی کیشوەری وشک لەھاویناندا ھەرێم دەگرێتەوە یاریدەی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما دەدەن وەرزەدا تێکڕاکانی گەرمای مانگی تەممووز کەگەرمترین مانگی ساڵە لەھەرێمدا ٣٠ سەدی پترە جیاوازییەکی لەبڕی بارانبارین لەھەرێمدا ھەیە ناوەندی بارانی ساڵانە لەھەرێمدا لەنێوان ٣٢٨ ملم دایە لەخانەقین ٧٠٢ملم زاخۆ لەرواندز٦٩٦ ملم لەئاکرێ ١٠٠٨ ملم لەپێنجوێن ١٢٦٣ ملم بەگشتی بارانی داباریو لەھەرێمدا دەتوانین بڵێین کەبارانی ھەرێم تابەرەو باکوورو باکووری ڕۆژھەڵات بڕۆین پتر ھۆکاری بەرزی نزمی لەلایەک گوزەرکردنی زۆرتر نەورایییەکانی کەش وھەوا ھەرێمدا لەوەی جۆری نەورایییەکانیش باکوور بڕۆین قووڵتر لەڕووی بارانەوە دەتوانین ھەرێم دوو ھەرێمی لاوەکی دابەش کەبریتییە ھەرێمی بارانی مسۆگەر ھەرێمی بارانی نامسۆگەر ھەرێمی بارانی مسۆگەر ھەرێمە بەشەکانی باکوور باکووری ڕۆژھەڵاتی ھەرێمی کوردستانی عیراق دەگرێتەوە سنوورەکانی باشووری سنووری باشووری ناوچەی شاخاوی لەھەرێمدا دەڕۆن ھەرێمە بەزۆری ڕێژەی بارانەکەی جیادەکرێتەوە کەناوەندی ساڵانەی باران ٥٠٠ملم کەمتر نییە بۆیە کشتوکاڵی زستانە ھەرێمەدا ساڵانە ھەرێمە دەتوانێت بەتەواوی پشت بەباران ببەستێت ھەرێمی بارانی نامسۆگەر ھەرێمە ناوچە نیمچە شاخاوییەکان دەگرێتەوە کەبەرێژە بارانی کەمە ساڵانە ٥٠٠ملم کەمترە ھەرێمە لاوەکییە دیسان بەوە ناسراوە کەبڕی بارانی مانگانە ساڵانە وەرزانە ھەڵبەز دابەزێکی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت بەبەراورد ھەرێمی پێشوودا بۆیە کشتوکاڵی زستانەی بەتایبەتی لەبەشەکانی باشوورو باشووری ڕۆژاوادا ڕەنگە ڕوبەڕوی ھەڕەشەی وشکی ببێتەوە ئەمانەش ببینە krd —دۆمەینی تایبەتی حکوومەتی ھەرێم سەرچاوەکان سەرچاوەکان کوردپرێس مانگیلەی بەپیت جوگرافیای عێراق باشووری کوردستان سیاسەتی عێراق کوردستان ھەرێمی کوردستان ویلایەتەکان مەڵبەندەکان دامەزرانی ١٩٩٢ |
بۆکان شارێکە ڕۆژھەڵاتی کوردستان باشووری ڕۆژھەڵاتی پارێزگای ورمێ ئێران ھەڵکەوتووە دوایین دابەشکردنەکانی ئێران بەرینایی بۆکان ٢٥٤١٫٣٠٦ کیلومەتری چوارگۆشەیە ١٣٤٠ مەتر دەریا بەرزە شاری بۆکان باکوورەوە میاندواو ڕۆژھەڵاتەوە ساینقەڵا باشوورەوە پارێزگای کوردستان شاری سەقز باشووری ڕۆژاواوە سەردەشت ڕۆژاواوە مەھاباد ھاوسنوورە سەرژمێریی گشتیی جەماوەر خانووی ئێران ساڵی ٢٠١٧ دایرەی ئاماری ئێرانەوە بڵاو بووەتەوە ڕێژەی دانیشتووانی بۆکان گەیشتووەتە ٢٥١٫٤٠٩کەس ١٩٣٫٥٠١ شاردا دەژین ھەمان زانیاری بۆکان شارە کوردنشینەکانی ئێراندا کرماشان ورمێ سنە گەورەترین شاری ڕۆژھەڵاتی کوردستانە بەھۆی ھەڵکەوتنی بۆکان شاڕێی باکوور باشووری ڕۆژاوای ئێران گرینگییەکی ئەوتۆی شارە بەخشیوە بووەتە ھۆی کۆچی گوندەکان شارەکانی دەوروبەرەوە شارە شاری بۆکان سنە گەورەترین شاری لەسەداسەد کورد سوننەنشینی ڕۆژھەڵاتی کوردستانە چوارەم شاری گەورە پر حەشیمەی کوردنشینە ڕۆژھەڵاتی کوردستانە ھەروەھا بۆکان گەورەترین شاری ناوچەی موکریانە بۆکان گەورەترین شاری کۆچەروەرگر ئێران دایە ھەروەھا ورمێ دووھەمین شاری خوێندەوار پارێزگای ورمێەی ئێران دێتە ئەژمار بۆکان کورددا شاری زیرەک حەسەن زیرەک شاری سەردار عەزیزخان موکری شاری ھەژار سادق شەرەفکەندی ھونەرمەند ئاوات بۆکانی عەبباسی حەقیقی مەڵبەندی ھونەر بووکی کوردستان بەناوبانگە شار شاری بۆکانیش مێژووی شارەکە تائیستا نەکەوتووەتە توێژینەوەی ڕاستەقینە ئەوشتانەش والێرەولەوێ لەمەڕ باسەکە نووسراون لەدۆخی بیروبۆچوونی خەڵکی ئاسایی نە چوونەتەدەرێ ھیچ ڕووناکییەکیان نەخستووەتە مێژووی پڕ تەم مژی شارە خەڵکی ناوچەکە لایان وایە بۆکان لەبنەڕەتدا بووکان بەھۆی نەریتێکەوە گوایە ڕابردووی کۆندا کاتێ بووک ھاتوە چۆنەماڵی زاوا بردوویانەتە حەوزەگەورەی ناوەراستی شار ئەمجا لەوێوە بەروماڵی زاوا بوونەتەوە نووسەر قەڵەم بەدەستی شار ناوچەکەش نەک ھەر چەوتییەیان ڕاست نەکردووەتەوە بەڵکە بۆیان مل داون شیعریان نووسین بەڵگەیان بۆچوونە ھەڵەیە پێکھیناوە وتارە بەنیازی دامەزراندنی سەرەتای باسێکی زانستییانە مەر بنەچەکی بۆکان نووسراوە کلیلی گرێ پووچکەی باسە وشەی بەگە بەغە یە بەگە بھەگە خودای ھەموو گەلانە بوە ھاتنی زەردەشت ھیندەوە ڕۆژاوای ئێران ژیاون ئاویستاناسی ئێرانی ئیبراھیم پوورداود وتاریکدا بەغ ەوە دەنووسێ وشەی یەکجار کۆنی بەغ سەردەمێکی زووەوە زمانی ئێمەدا ماوەتەوە زمانە کۆنەکانی ئێران ئاویستایی فورسی کۆن دا بەغ زاری خەڵک بوە گاتاکاندا ھەڵبەستی زەردەشتن کۆنترین ئاوێستا پێک دێنن بەگە واتای بەش بەخت ھاتوە بەشەکانی ئاوێستاشدا بەغە ھەر ھەمان واتای ھەیە وشەکە چاوگی بەگ ەوە زمانی پەھلەوی دا بووەتە بەختەن کارلێکراو إسم مفعول ی وشەکە واتە بەخت ئاوێستادا ھاتوە زمانی پەھلەوی فارسی کوردیش دا بووەتە بەخت پوورداود باسەکەدا دەڵی بەغ زمانە کۆنە ئێرانییەکاندا بھەگ سانسکریتدا مانای بەش بەخت مانای دووھەمدا واتای خوداوەند یشی ھەیە مەفھوومی بەخشەندە شی وەردەگێرێ بەردەنووسە ھەخامەنشییەکان لەوان بەردەنووسی بێستون دا بەگە واتای خوداوەند ھاتوە ھەر پوورداود شوێنێکی وەتارەکەیدا دەنووسێ پێغەمبەرایەتی زەردەشت خوداوەند دەگوترا بەغ پاشانیش ئەمان تاقەخوا ناونا ئاھورامزدا وشەی بەغ واتای ئەسڵی خۆیدا مایەوە سەلماندنی بۆچوونە پوورداود بەڵگە دەھێنێتەوە دەڵێ داریوش شای ھەخامەنشی بەردەنووسەکەی بێستون کێوی یەزدانی بەغستان دا کاتێ ڕووداوەکانی ساڵانی چوارەم پێنجەمی شایەتیی دەگێڕێتەوە دەڵێ ئەھورامەزدا بەغان ی ئەوە یارمەتی منیان دا چونکوو قین دڵ درۆزن زاڵم نیم عەلائەدین سەجادییش مێژووەکەی خۆیدا کاتێ ھاتووتە قەومی کاسی دەنووسی “یەکێک سۆراخی ھیندوئەوروپایی یەکان کاسییەکان وشەی بوگاش بوغاش مانای خوایە ” لغت نامەی دھخدا قامووسی گەورەی زمانی فارسی وێ دەچێ سەرچاوەی زانیارییەکانی سەجادیش بابەتەوە بووبێ دەڵێ بھەگە سانسکریتدا واتای خودا بوە کتێبی پیرۆزی ڤیدا دا واتایە چەندپات کراوەتەوە واتە ھیندوئێرانییەکاندا جیابوونەوەیان یەکتر شتە باو بوە خاتوو ماری بۆیس پسپۆڕی ناوداری مێژووی زەردەشت ئاوێستا کتێتی مێژووی زەردەشتایەتی دا چووەتە قووڵایی باسەکەوە دوور دڕێژی واتای وشەی بەغە بەگە دواوە مانای خوداوەند ی وشەکان پەسەند کردوە دوکتۆر فەرەھوشی دانەری قامووسی زمانی پەھلەوی فارسی چوار واتای خودا سەروەر شا ھێزی خودایی ی بەغ لێک داوەتەوە بەک یشی خوداو سەروەر مانا کردووەتەوە نووسەری واژەنامە مینوی خرد دوکتۆر ئەحمەدی تەفەززولی بەغان ی خودایان زانیوەو زانای ناوبانگی ئێرانی ملک إلشعرإبھار کتێبیسبک شناسی دا گوتویەتی وشەی بەغ ە نووسراوێکی سارگون ی شای ئاشوردا پاشگری دات بەغ دات دا ھاتوە پیاوێکی ئێرانی بوە بەغ دات ە پوورداود دەڵێ بەگ داتی یە سەرۆکێکی ماننا کان بوە سارگۆن گرتی فەرمانی دا زیندوویی پێستی بگروون پوورداود ھەروەھا دەڵێ وشەی بەگ بیت بەگی دا بینراوە واتای ماڵی بەغ خانەی خودا ی ھەیە شارێکی ماد بوە سارگۆن ھێرشکارییەکەی خاکی ئوورارتو ماننا دا یادی لێوە درەنگتر دەگەڕێمەوە بیت بەگی با لێرەدا درێژە تویژینەوەی سەرچاوەکان بەدوای وشەی بەغ دا بدەین وشەیە دراوی شاھانی ساسانی شدا بینراوە لێرەدا واتایەکی ھەندێ نزمتەر ئەھورامزدای بەخشراوە لەکۆتایی سەردەمی ساسانییەکاندا ئاڵ گۆڕیک مانای بەغ داھات واتای گەورەی ئیرادە تەنانەت کتێبی یادگاری زەریران دا مانای ھاتوە مێژوو سەرچاوەیەکی ئوروپی سەدەی نۆزدەھەم بۆکان ناوچەی موکریانی کردبێت کتێبێکە مەئموورییەتی زانستی ئێران ژاک دو مۆرگان ی فەرەنسی نووسیویەتی ساڵی ١٨٥١ دا پاریس بڵاوی کردووەتەوە ژاک دو مۆرگان ھاوسەرەکەی زانا پسپۆڕی زەویناسی کۆتایییەکانی سەدەی نۆزدەھەمدا سەردانی ئێرانیان کردوە ئازەربایجانەوە گەیشتوونەتە موکریان ئینجا سنە وکرماشان ڕۆیشتوون سەریان خوزستان دەر ھێناوە دریژایی ڕێگاش وێنە نەقشەی چیا ڕووبار شوێنەوارە سروشتییەکانیان کێشاوە نموونە کێوی تەرەغە ئەشکەوتی سەھۆڵانی بۆکان مەھاباد ژاک دو مۆرگان مانەوە موکریان سەردانی مەھاباد ناوچەی مەنگوڕایەتی کردوە پاشان ڕێگای بورھاندا گەیشتووەتە گوندی سەردەرابادی بۆکان لەوێ بوە ھەوالی مردنی سەیفەددین خانی سەرداری بۆکانی گەیشتوە دواتریش چوە بۆکان لەوێوە باشوورواتە کوردستانی ئەردەڵان کرماشان ئیلام بووەتەوە کەسایەتییەکی بیانی دیکە ئاماژەی بۆکان دەڤەرەکەی کردووە پرۆفیسۆر ڤلادیمیر مینورسکی توێژەری ناسراوی ڕووسە ساڵی ١٩١٥ پیترۆگراد وتارێکی زمانی ڕووسی کورد تێبینی وردبوونەوە بڵاو کردووەتەوە وتارەدا سەفەرێکی مینۆرسکی ھاوڕێکانی بۆکان سەفەرەکە ساڵی ١٩١١ سەردەمێکدا بەرێوە چوە مینۆرسکی کاربەدەست جێگری کۆنسوولی ڕووسیای قەیسەری شاری ورمێ درەنگتر مانگ سەرھەڵدانی شەڕی جیھانی ١٩١٤–١٩١٨ دا ئەندامی لێژنەیەک دیاریکردنی سنووری تورک ئێرانی سەردانی ناوچە کوردنشینەکانی سەرسنووری دەکرد سەردەمێ مانا خوێندنەوەو سەرنجدان حکومتی لۆلۆیی گۆتییەکان قەومەکانی ناوچەکەو شوێنەوارانە ی لەگەڕان پشکنینە شوێنەوار ناسییەکان بەردنووسانەی دۆزاروئەتەوەو گرنگترینیان بەردنووسی قەڵایچی کەمێژووەکەی دەگەڕێتەوە ٨٠٠ ساڵی زایین قەڵاکۆنەکانی گوندەکانی ئاغجێوان ئەربەنووسی بۆکان ئاماژە مێژوو شارستانییەتی کۆنی ناوچەیەی وڵاتی بۆکان کەن سەردمێ قاجاڕەدا یکەم سەرژمێری کەلەساڵی ١٢٣١ ی ھەتاوی دراوە ڕێژەی دانیشتووانی شاری بۆکان ٦٠ بووەو لەسەردەمای ناسرەدین شای قاجار کاتێ سەردار عەزیز خانی موکری خاوەنی بۆکان ١٢ بنەماڵەلەبۆکان نیشتەجێ سەردار عەزیزخان موکری سەرداری گشتی سوپای ئیران لەسەردەمی ناسردەدین شای قاجار شش دانگێ بۆکانی ساڵی ١٢٢٨ ١٨٥٠ تمەن ئیلێ دیبۆکری کڕییە ئێلی گورانکارییانەی دەسەڵات لەدەڤەرکەدا بەھۆی گوندی ئینگیجە ٣ کیۆمەتری باشووری خۆرھەڵاتی بۆکان وێران گوندی سەردارئاباد ھەمان عڵی ئاواییی شاری بۆکان ئاوەدان ھەروەھا گوندی عەلیاباد کەئێستا لەگەڕەکەکانی شاری بۆکان نێوی چاوان داوی کۆچی دوایی عزیرخانی موکری سەیفەدین خان موکری کوڕی عزیزخان بەدەسەڵاتی ناوچەکە دەگات سەیفەدین خان بۆکانی بەخوری بۆکان حەوزێک دروست دەکا بەھۆی گەورەیی کانییەکە کاتەوە تائێستا حەوزە گەورەی براوە سەیفەدین خان فرۆشتنی گوندێک موڵکەکانی گردی پەنا حەوزە گەورەو قەڵای وێرانکراوی ڵی ھەڵکەوتووە قەڵای سەرداری دانراوە سەردمێ شاھانێ ئیران بۆکان سەردەمێ ڕەزا شادا جارێکی دیکە بۆکان بەکەسێک نێوی حەبیب ئاغای پەناھی تاجرباشی خەڵکی تەورێز فرۆشرا لەگەرماوگەرمی شەڕی دووەمی جێھانی سەرەتاکانی حەکومتی محەمد ڕەزاشا بنەماڵەی ئێلخانی زادە ھەمان موھتەدی حەوسد ٧٠٠ ھەزار تەمەنی ئەوکات بۆکانیان تاجرباشی تەورێزی ستاندوەوە ھاتنی ڕووسەکان عوسمانییەکان ھاتنی ڕووس عوسمانییەکان ناوچەی بۆکان مەھاباد بۆکانیش شەڕی جیھانی نەپارێزرا ھێرشی ڕووسەکان ھۆی ناوچەکە وێران خەڵکی بێتاوان کوژران لەکاتی کشانەوەی ھێزکانی ڕووس شاری بۆکان عوسمانییەکانەوە تڵانکران تەنات ھێزکانی ئێرانش ھاوڕێ عوسمانییەکان دەستیانکرد بەتاڵانیی بۆکان ناوچەکەوە ھۆی خەسارو زەبرێکی لەپرسی کۆکەڵایەتی سیاسی کورد کولتوور قوتابخانەی بۆکان ساڵی ١٩٢٨ دامەزرا مودیرەکەی نێوی مەھدی شەیبانی خەڵکی تەورێز مامۆستای قوتابخانەیەش شێخ حەسەنی کازمی بۆکانی ھەروەھا مامۆستای ژنی قوتابخانە بۆکان خانمێکە میسری خانم مامۆستای ژن بوە ناوچە میسری خانم خەڵکی مەھاباد بوە پێشەوا قازی محەممەد سەردەمی کۆمار دا ناردوویەتە بۆکان بووەتە مامۆستای قوتابخانە میسری حەسەن زادە بوە پاشان بۆکان شووی محەممەد ئەحمەد قودسی ئەفسەری کوردی خەڵکی سلێمانی کردوە چووەتە سلێمانی شەھید قودسیش گەڕاوەتەوە ڕۆژھەڵاتی کوردستان بۆکان شوی کردووەتەوە ئێستاکە شاری بۆکان ٥٠ ھەزار قوتابی خوێندکاری ھەیە دوو زانکۆی خوێندنی باڵای ناوەکانی پەیامی نوور نزیک ٢٠٠٠ خوێندکار زانکۆی ئازادی ئیسلامی نزیک ١٠٠٠ خوێندکار دەوی گرینگی زانستی کولتوری ناوچەکەدا دەگێڕن کاتی سەردەمای کۆماری کوردستان بۆکان ناوەندی کۆمار واتە مھاباد گرینگترین دەسەڵاتی کۆمار جا ئەمە بەڕێوەبەرانی کۆمار بەشێک کار چالاکییەکانیان بۆکان گوێستەوە مەبەستە چاپخانەکانیان ھێنایە بۆکان دەستیان چاپی گۆڤار کتێب گۆڤارێکی بۆکان چاپ ٢١ مارسی ١٩٤٦ ئامانجەکانی کۆمار دەست بڵاوکرانەوەی گۆڤاری ھەڵاڵە گۆڤارێکی ئەدەبی سیاسی سەرنوسەریی نووسەری ناسراوی کورد حەسەن قزڵجی یارمەتی بلیمەتی ناودار ھەژار موکریانی ھەروەھا عەباسی حەقیقی شاعیر ھێمن موکریانی چاپ بڵاو دەبۆوە ساڵی ١٩٤٧ باشووری کاتی شار بنکەی تەندروستی دەمەزرا دکتۆر نەشتەرگەری نەخۆشخانەیە فریدریشی ئەڵمانی ھاوکاری خانمەکەی نەخۆشەکانیان چارەسەر دەکرد جوگرافیا شوێن شاری بۆکان بەھۆی ھەڵکەوتنی دوو چۆمی گەورە تەتەھو ناوەڕاست جەغەتو ڕۆژھەڵاتی شاردا تێپەڕ جەمسەرێکی گرینگی کشتوکاڵی ڕۆژاوای ئێران لەقەڵەم دەدرێ جەغەتو کوێستانەکانی چل چەمە شاخەکانی زاگرۆس کوێستانی ماین بڵاغ سەرچاوە دەگرێ دەڕژێتە بەنداوی شەھید کازمی ٣٥ کیلۆمەتری باشووری ڕۆژھەڵاتی بۆکانەوە چۆمی تەتەھوش کوێستانەکانی دەڤەری مھاباد سەقز بانە کوێستانەکانی باشووری کوردستانەوە سەرچاوە دەگرێ دەڕژێتە زەریاچەی ورمێ باری ئاو ھەواوە زستانی سارد پڕ بەفری ھەیە ھاوینانیشی گەرمە مامناوەندی بارین بۆکان ٥٠٠ میلی مەترە ساڵدا زیاترین بەفر باران ناوچەی ڕۆژھاڵات باشووری شاردا دوو وەرزی زستان بەھاردا دەبارێن ھاوینی ڕادەیەک گەرم زستانی سارد تایبەتمەندیی بەرچاوی کەش ھەوای بۆکانن شارەزایان تۆپۆگرافی شاری بۆکان ئاوا دەڵێن زنجیرە کێوەکانی باژێڕی بۆکان زنجیرە کێوەکانی ئەڵپ کوێستانەکانی ئەرمەنستان ئازەربایجانە ھەرێمی جەغەتوو چۆمی لەیلان چایەوە دیاری دەکرێ پێکھاتەی جیۆلۆگی دەڤەری بۆکان پێکھاتەکانی جیۆلۆژی باکووری ڕۆژاوای ئێرانە بورکانەکانی سەرەتای ئیئوسن ھەروەھا کۆتایییەکانی قۆناغی سێیەم دەوروبەری شار بەتایبەتی باشوور باشووری ڕۆژھەڵاتی بۆکان بۆکانیان پێکھێناوە کەش ھەوا کەش ھەوای بۆکان سارد کوێستانییە ھاوینەکانی گەرمە زستانانەکانی سارد بەفری کاتی سەفەر شاری بۆکان مانگی گوڵان ھەتا ڕەزبەرە سەیرانگا شوێنە گەشت گوزارییەکان پارکی بۆکانبێجگەلە شوێنەوارە مێژووییانەی ئاماژەمان پێکردن دەیان سیاحی گەشتوگوزاری سەرنج ڕاکێش بۆکان دەوروبەری بۆکان ھەن دەتوانین ئاماژە ھێندێکیان باخی میراوا پارکی ساحیلی سەیرانگەی کێوە ڕەش ھەڵکەوتوو ڕۆژاوای شار درێژایی چۆمی تەتەھوو ناوەڕاستی شارن بووەتە سەیرانگەی خەڵکی شار ناوچەکانی سەیرانگەی حەسەن زیرەک باشووری شار ڕێزگرتن ھونەرمەندە مەزنەی کورد ئاوەدان سەیرانی عاسقانی دەنگە ئەفسانەیییە پارکی ناڵەشکێنە قەد پاڵی کێوی ناڵەشکێنە باخی گشتی ناوەندی شار ھەروەھا پارکی گەڕەکی فەرھەنگیانی تازە ھەڵکەوتوو باشووری بۆکان سەیرانگاکانی شاری بۆکانن بەنداوی شەھید کازمی ٣٥ کیلومەتری باشووری ڕۆژھەڵاتیی بۆکان شوێنە گەشتوگوزارییەکانی گرینگی بۆکانە ساڵانە میوانداری ھەزارن خەڵکی ئێران ئێران دەکا ھەروەھا دەبێ ئاماژە دەیان ئەشکەوت بکرێ تایبەتمەنی سەرنجڕاکێشی بۆکان دەردەخەن لێرەدا دەتوانین ئاماژە ئاشکەوتی کول ئاباد ٣٥ کیلۆمەتری باکووری بۆکان جادەی بۆکان میاندواو ئەشکەوتی کونەکۆتری قەڵایچی ٨ کیلۆمەتری باکووری ڕۆژھەڵاتی بۆکان ئەشکەوتی موکری قڕان نزیک گوندی خۆراسانەی بۆکان سەردەمی شاعەباسی سەفەوی ئەشکەوتەدا کارەساتێکی مرۆڤی ڕوویداوە سەدان مرۆڤی کوردی ناوچەی موکریان ئەشکەوتە خزاندووە دووکەڵ ھەموویان قڕ کراون بووەتە ھۆی بیرەوەری کارەساتە مرۆڤییە زەینی مێژوویی خەڵکی ناوچەیە دا بمێنێتەوە ژینوساید مێژووی کورد دا سەیر دەکرێ مرۆڤناسی ژمارەی دانیشتووان گەلھەی شاری بۆکان ساڵی ٢٠١٢دا ١٧١٫٧٧٣ لەیەکم سەرژمێریدا کەساڵی ١٢٣٠–١٢٣١ی ھەتاوی ئەنجامدراوە ژمارەی دانیشتووانی شاری بۆکان ١٠٠ سەردەمی ناسردەدین شای قاجاڕ کاتێ سەردار عەزیزخانی موکری خاوەنی بۆکان ١٠٠بنەماڵە بۆکان نیشتە جێ دوایین سەرژمێرین کەساڵی ٢٠٠٥ ڵایەن فەرمانگەی باری شارستانی پارێزگای ورمێ بڵاوبووەتەوە دانیشتووانی بۆکان گەیشتووەتە ٢٣٠٫٠٠٠ شارە کوردییەکان کرماشان ورمێ ھەر وھا ئیڵام سنە بەھۆی ھەڵکەوتنی بۆکان شارێی باکوورو باشووری خۆراوای ئیران بووەتە ھوی کۆچی وندەکان شارەکانی دەوروبەرەوە شارە دوایین ئاماری ئیداریی سیاسی کۆماری ئیسلامی ئێران ساڵی ٢٠٠٥ بڵاوبووەتەوە بۆکان لەدوو قەزا پێکھاتووە قەزای سیمینە قەرەموسالیان ١٠٩٣کیلۆمەتری چوارگۆشەیەو لەسێ ناحیەی ئاختاچی خۆرھەڵات ئاختاچی باکوور بێھی دێبوکری پێکھاتووە زمان خەڵکی شاری بۆکان لەسەداسەد کوردن زمانی کوردی زاراوەی کوردیی ناوەندی زاراوەی سۆرانی دەپەیڤن زاراوەیە موکریاندا ئەدەبیاتێکی فراوان نووسراوە ھەندێ ھەڵە زاراوەی سۆرانیی خەڵکی ناوچەی موکریان دەگوترێ زاراوەی موکریانی ھەڵەیە چونکو موکریان ناوچەیێکی گرینگ کوردستان شوێنە نە زاراوە ئایین خەڵکی بۆکان لەسەداسەد کوردن ئایینی زۆربەیان ئیسلام ئایینزای سوننەی شافعییە باب باپیریانەوە میرات پێیان گەیشتووە ھەروەھا ئایینەکانی زەردەشتییەت یەھوودییەت شارە ھەیە شاری بۆکان خاوەنی زۆرترین ڕێژەی تۆمارکراوی جوولەکە یەھوودییەکانی ئیسرائیلە کتێبی پیرۆزی یەھووددا ھاتووە جووڵانەوەی سیاسی دیارە گەر بمانەوێ لاپەڕەی مێژوویی ڕابوردووی ھەرکام شارەکانی کوردستان خەباتی سیاسی چالاکی کۆمەڵایەتی ھەڵبدەینەوە کەمتازۆر ھەڵکشان داکشانێکی گشت ناوچە شوێنێکی کوردستان دا دەکەوین سەیری ھەر شوێنێکی وڵاتی ھیلاکە بکەی لاپەڕەیەکی زێڕینی تۆمار کردووە شاری بۆکانیش چالاکییە سەرزیندوویییەی مێژووی خەباتی گەلی کورد بێبەری نەبووە گەلێ تەنانەت ڕۆڵێکی گرنگ پڕشنگداری خەباتی نەتەوەیی دژ ڕاوەستان زۆرداران ستەم ملھوڕیدا گیراوە نموونە دیار بەرچاوەکانیشی ھەر ئاماژەمان پێکرد ھەڵدانەوەی لھاپەڕە مێژووییانەیە دۆزینەوەی شوێنەوارە کەونارییەکانەوەدەرکەوتووە گەر نەگەڕێینەوە دەتوانین سەردەمی کۆمار ڕۆڵ چالاکی خەڵکی ناوچەیەی موکریان پێکھێنانی خەونی نەتەوەی کورد واتە کۆماتی کوردستان سەقامگیرکردنی وەبیر بێنینەوە دیارە ھەڵکردنی ئاڵای کۆمار پێتەختی کۆماردا ڕۆلێ ناوچەی بۆکان کەسایەتییەکانی دەڤەرە گەلێ شانازی کورد مێژووی تۆمار کردووە کابینەی وەزیرانی کۆماری کوردستان دا گەلێ دیار دەبینین خەڵکی بۆکان دەوروبەری لەوانە حاجی بابەشێخ سەرۆک وەزیران ئیسماعیلی ئیلخانیزادە وەزیری ڕێگاوبان عەبدولڕەحمان ئیلخانیزادە وەزیری تکبیر ڕاوێژکار ھەروەھا بۆکان دەسەڵاتی کۆماردا ھەرچەندە ئەوکات ڕێژەی دانیشتووانی ڕۆڵێکی گرینگیان گێڕاوە پێگەی دووەمی کۆمار سەیری کراوە کاتی ڕوخانی کۆماردا دەستی حکوومەتی ناوەندی نەیارانییەوە بەشێک کەسایەتی چالاکانی بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد سێدارە دران خەڵکی فەیزووڵابەگی بۆکان عەلی بەگی شێرزاد حەوزەگەورەی ھەڵکەوتوو ناوەندی شاردا دەستی حکوومەتی ناوەندی لەسێدارە درا بیرەوەرییەکی تاڵ زەینی مێژوویی سارەدا ماوەتەوە ھەروەھا کەسێکی ناوچەیەش سەقز چاوترسێنکردنی خەڵک گیانیان ستێندرا یەکێکی دیکە جووڵانەوە گرینگەکانی بۆکان تەنانەت کوردستان ڕاپەڕینی جووتیارانی بۆکانە دەوروبەری ساڵی ١٩٥٣ دا ڕوودەدا ڕاپەڕینە جووڵانەوەیەکی جەماوەری چینایەتی نەتەوەیی گرینی کورد فەزای ئاواڵەی سیاسی ساڵانی ساڵانی ١٩٥٢و١٩٥٣ز ی ئێران سەردەمی چالاکییەکانی جبھەی میللی حیزبی توودەی ئێران واتە حکوومەتی میللی دوکتور موسەدق دا ھاتە کایەوە ڕاستەوخۆ کاریگەریی بێگومانی فەزای دژ شاو چەوسێنەراندا ئێرانیئەو ساڵانەدا گەیشتبوە لووتکەیەکی بەرز پەرەی سەند تایبتمەندی ئەوتۆشی ھەبوو نەک ھەر ھەموو شوێنێکی ئێران نەبینرا بەڵکوو کەوتە ھەر بزووتنەوەیەکی ھاوچەشن کوردستان تەنانەت موکریانیش ئەمە ئەوکات دەسەڵاتدارانی پایەبەرزی حکوومەتی پاشایەتی ھەستکردن چینایەتی نەتەوەییبوونی ڕاپەڕینە ڕاستەوخۆ پشتگیری دەرەبەگەکانیان بڕیاریان سەرکوتی ڕاپەڕینە مەزنە دا ڕووەوە سەرنجی گرنگی جووڵانەوە جەماوەرییە دەدرێ لایەکەوە ھێشتا تەزووی سەرکوتی دڕندانەی خەڵکی موکریان ڕوخاندنی کۆمار لەشی خەڵکی کوردستان بەتایبەتی ناوچەکە دەرنەچووبوو خوێنی شەھیدانی کۆمارێش چوارچرا حەوزەگەورە مەیدانی ھەڵۆ ھەروا ھاڵاوی ھەڵدەستا فەزای سامناکی سەرکوتە ھەروا باڵی ناوچەکەدا کێشابوو لایەکەی ترەوە بەتایبەتی سەردەم ستەم چەوساندنەوەی ڕەشایی وەرزێڕ جووتیار گشتی خەڵکی ناوچەکە دەرەبەگ ئاغاواتەوە بێبەزەییانە بارودۆخێکی ئاوادا ھەستێکی وشیارانە خەڵکی ناوچەی بۆکاندا گەشەی ڕاپەڕینێکی مەزن دژ چاوساندنەوەیە سەری ھەڵدا لووتکەی جووڵانەوەکە پاییز زستانی ١٩٥٣دابوو دوکتور موسەدیقش تاران شا کێشەی تایبەتی ڕێکخستنی بزووتنەوەکە ھەڵمەت بردن گوندی ئاڵبڵاغ وای لێھات نیزیکەی ١٠٠٠٠ ھەزار نەفەر وەرزێر چجوتبەندە چ قەرە زستانی ١٩٥٣دا گوندی ئاڵبڵاغ ھەڵکەوتوو ٩ کیلۆمەتری ڕۆژھەڵاتی شار کۆبوونەوە کەسیان دەستوپەیوەندییەکانی دەرەبەگەکان بارمتە گرت دەیانوویست بێن بۆکان دەست ھێزی دەوڵەت دەربێنن ڕۆژدا ھەزاران خەڵکی ناوچەکانی بۆکان تایبەتی فەیزوڵابەگەی سەرکردایەتی نەمر حاجی قاسم کەریمی ڕەئوفی حافزولقورعان عەبدوڵا ئێرانی سەید کاکە عەلی ڕەحیم بەگ ھەڵمەتیان بردە ئاغاوت دەرەبەگەکان ڕۆژێکیش ڕاپەڕینە شاری بۆکان ستەمە کێشا نێوەندەدا ئاغاکان پەنایان بردە خودی شا ھێزی حکوومەتییەوە نۆکەر دەستوپەیوەندییەکانیانەوە توانییان جووڵانەوەیە سەرکوت کەسێکیش شاردا شەھید سەرکردەکانی جووڵانەوەیەش بەتایبەتی نەمر قاسم کەریمی ڕەئوف حافزولقورعان ماڵ سامانیان شێوێندرا ترسی گیانیان ڕایان باشووری کوردستان حاجی قاسم کەریمی ساڵی ٢٠٠٢ ھەولێر کۆچی دوایی ڕەئوف حافزولقورعان تەمەنێکی پڕ شانازیی خەبات کوردایەتی ئەمێستاکە سلێمانی خەریکی دوورینی جلوبەرگە تەمەنی پڕ ئەزموونی تێپەڕ دەکا ڕاپەڕینی گەلانی ئێران حکوومەتی پاشایەتی جووڵانەوانەیە بۆکانێش دەوری چالاکی گێڕا جووڵانەوەیە ھاوکات جووڵانەوەکانی سەرانسەری ئێران کاتی خۆیدا دەنگدانەوەیەکی باشی ئێران تەنانەت دەرەوەش ھەبوو نموونە ڕۆژنامەکانی تورکیا ھەواڵی خۆپیشاندانی ٨ی ڕەزبەری ساڵی ١٩٧٨ی بۆکانیان چڕی بڵاوکردەوە ٥ مانگ ڕووخانی ڕژیمی شاھەنشاھی خۆپیشاندانی خویندکارانی مەدرەسەکانی بۆکان ڕۆژەدا ڕێپێوانیشارەکە نەبو ڕێپێوان سەرەتای ھاوینی ساڵی ١٩٧٨ بەشداری خەڵکی گەرەکی قوللە دابینکردنی ئاو کارەبا شارەوانی بنکەی ئاسایشی شار ھاتە ئاراوە پاشان خۆپیشاندانێکی دەستپێک بۆکان تەقەکردنی پۆلیس ھێزی چەکدار بڵاوەی پێکرا پاشان ئاکاری ھێزە چەکدارەکانی ئاسایش دەرحەق ماموستایانی دڵسۆزی شارەکە تەقینەوەیەکی جەماوری ڕژیم خۆپیشاندان دا ڕۆژی ٨ی ڕەزبەر ٣٠ ئەیلوول خوێندکارانی دەبیرستانی کورش کەبیر قوتابخانەکانی ناوەندی ڕژانە شەقامەکان ڕێپێوانێکی ھێمنانەیان بەڕێوەبرد ھێزەچەکدارەکانی حکوومەتیش سیلەیان خەڵک گرت خەڵکەکەیان گولەباران محەممەد بەھرامی کەماڵ حەمیدی دوو خوێندکاری شارەکە خوێنیان خەڵاتی کوردستان کەسی بریندار شوێنە بەرچاوەکان بۆکان ٥٠ شوێنەواری گرینگی مێژوویی ترکەمێژووی زوربەیان دەگەڕێتەوە سەردەمانی ھەزارەی زایین ڵام گرانگترین شوێنەوارێکی مێژووی شوێنەوارناسانی ئێرانی بیانی ئاماژھی پێدەکەن پێتەختی ماناکان ناساندوویانە قەڵایچی یە ٨ کیلۆمەتری باکووری خۆرھەڵاتی بۆکانەوە قەڵای سەردار ناوەندی شار کەشوێنی فەرمانڕەوایی سەردارانی موکری گردی مێژوویی گەڕەکی کولتەپە قەڵایچی بۆکان لەگوندی قەڵایچی سەرچاووەی پایتەختی ماناکان گردی تابانی لەگوندی ئەحمەداوا گردی ڕۆژبەیانی گوندی عەزیزکەند دەگەڕێتەوە چاخی زێو زایین گردی خەوزێنە گوندی سەراو قەڵای فەرەاد تاش گوندی سماقان نۆەۆدەی بەردینی ئێدا تاشراوە کەسایەتی ناودار وێژە عەبدوڕەحمان شەرەفکەندی شاعیر نووسەر وەرگێڕ سوارە ئیلخانیزادە شاعیر نووسەر عەباس حەقیقی شاعیر حەسەن قزڵجی چیرۆک نووس نووسەر ڕۆژنامەوانی سەردەمی کۆماری کوردستان ڕەچەشکێنی چیرۆک نووسیی ئەدەبیاتی کوردی سەید کامیل ئیمامی ناسراو ئاوات شاعیر محەممەدسەعید نەججاڕی ناسراو ئاسۆ شاعیر ڕێبین حەیدەری پەیکەرتەراش محەممەد نووری شاعیر ئەمین گەردیگلانی شاعیر نووسەر وەرگێڕ سەید قادر ھیدایەتی ڕۆماننووس حوسێن شێربەگی نووسەر وەرگێڕ ئەحمەد مەولانی شاعیر وەرگێڕ محەممەد باوەردی موقەددەم نووسەر زمانەوان بریا کاکەسووری نووسەر محەممەد ڕەمەزانی نووسەر وەرگێڕ ئەنوەر عەرەب شاعیر نووسەر قادر عەلیخا شاعیر نووسەر کەریم حیکمەتی شاعیر ناسر ڕەسووڵی نووسەر ڕەخنەگری سینەما عەزیز مەحموودپوور نووسەر یوونس ڕەزایی شاعیر نووسەر لەیلا ساڵحی شاعیر نووسەر مۆسیقا حەسەن زیرەک گەورەترین بەناوبانگ ترین گۆرانیبێژی کوردستانی گەورە حەسەن دەرزی گۆرانییێژی بەناوبانگی کورد تاھیر خەلیلی گۆرانیبێژی گەورەی کورد قالەمەڕە عەبدوڵڵا قادر زادە ناسراو قالە مەڕە شمشاڵ ژەنی گەورەی کوردستان جیھان عوسمانە سوور زوڕناژەنی بەناوبانگی کورد خاوەن خەڵاتی نێونەتەوەیی کاریگەر سادق قوبادی ناسراو کاریگەر گەورەترین گۆرانیبێژی ستایلی ڕاپ کوردستان دا عەلی کەردار حەیران بێژ بەیت بێژی گەورەی فۆلکلۆری کورد عەلی خەندان پایەکانی مۆسیقای فۆلکلۆری کورد ناوچەی موکریان ئاوات بۆکانی بەناوبانگترین بەندبێژی ئێستای کوردستان نیشتەجێ باشووری کوردستان سیاسەت سادق شەرەفکەندی سکرتێری گشتیی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران برای ھەژار سەلاح موھتەدی دامەزرێنەران ڕێبەرانی کۆمەڵە عەبدوڵا موھتەدی ڕێبەر سکرتێری گشتیی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان عومەر ئیلخانیزادە سکرتێری گشتیی کۆمەڵەی شۆڕشگێڕانی کوردستان ئیبراھیم عەلیزادە سکرتێری گشتیی کۆمەڵە حیزبی کۆمۆنیستی ئێران عەزیزخان موکری وەزیری شەڕ زاوای ئەمیر کەبیر دەورەی قاجارییە سەیف قازی موکری حاکمی ئازەربایجان شاری تەورێز حاجی بابەشێخ سەرۆکوەزیرانی کۆماری کوردستان وەرزش ئارام خەلیلی یاریزانی تۆپی موقبیل ھونەرپەژووھ شاخەوان محەممەد ئەکرم سەرا حوسێن بەھامین جەعفەر عەلیار زانکۆکانی شاری بۆکان زانکۆی پەرستاریی بۆکان زانکۆی ئازادی ئیسلامی لقی بۆکان زانکۆی پەیامی نووری بۆکان زانکۆی عیلموکاربوردی بۆکان زانکۆی ئامووزشی عالی سڵامەتی بۆکان سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان شارەوانی بۆکان فەرمانداری بۆکان بۆکان شارەکانی ئێران شارستانی بۆکان شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان شوێنە ئاوەدانەکانی شارستانی بۆکان شارەکانی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا |
فەرمانڕەوایەتی دزوجەردە Kleptocracy کلپتۆکراسی جاروبار Cleptocracy دەنووسرێت رەگی وشەیە کلپتۆ Klepto واتە دزوجەردە کراسی Cracy واتە فەرمانڕەوایەتی ھاتووە مانای فەرمانڕەوایەتی دەوڵەت دزوجەردەوە زاراوەیەکی نەخوازراوی نارەسمیە بەکاردەھێندرێت حکومەتێکی گەندەڵ بەڕێوبردنی داھاتی گشتیدا مانای بەڕێوبردنەکەی وا نەخشە بۆکێشراوە بەشێوەیەکی ھەڵدەستێت بەخێوکردن پشتگیریکردنی دەوڵەمەندی تاکەکەسی دەسەڵاتی سیاسی بەرپرسە حکومیەکان دارودەستەکانیان کلپتۆکراتەکان لەبەرئەوەی دیموکراسی دزینی ئاشکرا بەرژەوەندی راستەوخۆی تاکەکەسی پشتگیریکردن ماوەیەکی دریژخایەن مانەوە دەسەڵاتدا قورستر زەحمەتتر بۆیە رژێمە کلپتۆکراسیەکان زۆرجار رژێمی دکتاتۆرین ھەندێک شێوازی حکومەتی ئۆتۆکراتین تاکڕەوین فەرمانڕەوایەتی کلپتۆکراتی واتە ئابووری وڵات بخرێتە خزمەتی بەرژەوەندیەکانی کەسانی کلپتۆکرات وڵاتە دابەشکراوەکان سەروەت سامانیان لەرێگەی دەسبەسەر داگرتن داچۆڕینی سەرچاوە سروشتیەکانەوە ئەڵماس نەوت حاڵەتێکی گرنگی کەمدا لەوانەیە تایبەت ببن کلپتۆکراسی ئابووریە دووبارە دابەشکراوەکان سامانیان رێگەی سیستەمی باج وەرگرتنەوە سنورێکی سروشتی دیاریکراویان ھەیە چ رادەیەک دەتوانن سیاسەتی کلپتۆکراسیان فراوان خەڵکی بەبیَ شڵەژاندنی حکومەتەکەیان رێگەی فراوانکردنی دەسەڵاتیان پشتگیریکارانیان دوورخستنەوەی وەبەرھێنەرانی داھات وڵاتەوە وایان لێبکرێت کرێکار سەرمایەیان بکێشنەوە ئابووریە دووبارە دابەشکراوەکان ھەڵدەستن دەرخستنی ئامانجە کلپتۆکراسیەکان ئەمە رێگەی بەکارھێنانی باج کۆکراوەتەوە خەڵکی ئاسایی ھاریکاریکردنی پشتگیریکارانی حکومەت ئەنجامدەدەن نمونەش گروپە ئاساییەکان جێگای سەرنج راکێشانن ھێزە چەکدارەکان سوودوەرگرانی خۆشگوزەرانیەکان قوتابیان کارمەندە مەدەنیەکان جوتیارەکان خانەنشینەکان ھتد دروست سیستەمێکی کلپتۆکراسی پشتگیریکراو دکتاتۆریەتەوە بەشێوەیەکی ئاسایی دەبێتە مایەی قاتوقڕی ئێش ئازار ھاوڵاتیان لەناوچونێک کۆمەڵگەی مەدەنی سەروەری یاسا دادەنرێت سەرەڕای کلپتۆکراتەکان بەشێوەیەکی رۆتینی گرفتە ئابووری کۆمەڵایەتیەکان پشتگویَ دەخەن رێگەی گەڕانیان بەدوای کۆکردنەوەو بەدەستھێنانی سامان دەسەڵاتی ھەندێک چاودێران زاراوەی کلپتۆکراس بەکاردێنن بێبایەخدانانی پرۆسە سیاسیانەی رێگە کۆمپانیا گەورەکان دەدەن کاریگەر سیاسەتە سیاسیەکان رالف نادر پیَ ی مانایە وشەیە ولایەتە یەکگرتوەکان کلپتۆکراس ھەڵمەتەکانی سەرۆکایەتی ساڵی ٢٠٠٠دا ناودەبات زاراوەیەکی وورد ھەمان کاریگەریە وڵات زاراوەی پلوتۆکراسی یە Plutocracy پلەدارکردنی نێودەوڵەتی دیوەدەری شەفافیەت سەرەتای ٢٠٠٤دا رێکخراوی دژە گەندەڵی چاودێری نێودەوڵەتی دیوەدەری ھەڵسا بڵاوکردنەوەی لستێک باوەڕی ئەمانە خۆدەوڵەمەندکەردترین سەرکردەن ساڵەی رابردودا پیَ ی پارەی گوایە دزراوە دۆلاری ئەمریکی ئاوا یە سەرۆکی ئەندەنوسیا سوھارتۆ ١٥ملیار– ٣٥ملیار سەرۆکی فلیپین فێردیناند مارکۆس ٥ملیار – ١٠ملیار سەرۆکی زاییر مۆبوتو سیسی سیکۆ ٥ملیار سەرۆکی نێجیریا سانی ئەباچا ٢ملیار –٥ملیار سەرۆکی یوگسلاڤیا سلۆبۆدان میلۆسڤچ ١م سەرۆکی ھاییتی جین کلاود دوڤالێر ٣٠٠ملیۆن – ٨٠٠ملیۆن سەرۆکی پیرۆ ئەلبێرتۆ فوجیمۆری ٦٠٠ملیۆن سەرۆک وەزیرانی ئوکراینا پاڤلۆ لازارێنکۆ ١١٤ملیۆن – ٢٠٠ملیۆن سەرۆکی نیکاراگوا ئەرنۆڵدۆ ئەلمێنا ١٠٠ملیۆن سەرۆکی فلیپین جۆزێف ئیسترادا ٧٨ملیۆن – ٨٠ملیۆن شێوەکانی حکوومەت گەندەڵیی سیاسی |
End of preview. Expand
in Dataset Viewer.
No dataset card yet
New: Create and edit this dataset card directly on the website!
Contribute a Dataset Card- Downloads last month
- 0