Datasets:

razhan

/

wikipedia-ckb

like 0

ویکیپیدیا گۆکردن زانستنامەیەکی تۆڕی ئینتەرنێتە شێوازی ئازاد بڵاو دەبێتەوە وتارەکان بەکارھێنەرانی خۆبەخشەوە پێکدێن ھەربۆیە ھەموو تۆڕی جیھانی بۆی ھەیە دەستکاری وشەی ویکیپیدیا بۆخۆی پێکھاتەیەکە دوو وشەی ویکی وشەیەکی زمانی ھاوایییە مانای خێرا لێرەدا مەبەست گەیشتنە زانیارییەکان خێرا بڕگەی دووەمیش پیدیا وشەی ئینسایکڵۆپیدیا مانای زانستنامە یۆنانیەوە وشەی ئینکیکلیۆس پیدیا کەواتە نووسینگەی پەروەردەیی وەرگیراوە خانەخوێی ماڵپەڕە گەورە فلۆریدای ئەمریکادایە بڕوا متمانە ویکیپیدیا ھەمیشە کێشە ھەبووە بڕێ خۆڕایی بەربڵاوبوونی بابەتەکان بێلایەنییەکەی ستایشی ھێندێ بەھۆی ڕێگە ھەمووان دان دەستکاریکردنی متمانەی نازانن ھەروەھا ویکیپیدیا لاوازبوون خراپەکارییەکان سەپاندنی ڕای گشتیی بڕوادا ڕەخنەی دەگیرێت ئەگەرچی دوایین لێکۆڵینەوەکان پێمان نیشان خراپکارییەکان خێرایی بەکارھێنەرانەی بایەخ دەدەن تاووتوێ دەکرێن ویکیپیدیا زانستنامەکانی جێگای متمانەیە پوختەی مێژوو ویکیپیدیا ١٥ کانووی دووەمی ٢٠٠١دا پێشینەیەکی کورتی ھەر شێوازە تەنھا زمانی ئینگلیزی دەستی بەکار کۆتایی ساڵی یەکەمدا ژمارەی وتارەکانی گەیشتە ٢٠٬٠٠٠ ١٨ زمانی جیاواز کۆتایی ساڵی ٢٠٠٤ گەیشتە ١٦١ زمانی جیاواز ٢٠ ی ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠٤ ژمارەی وتارەکانی ویکی ١٠٥ زماندا گەیشتە ١ملیۆن ھۆی دروستکردنی ویکیپیدیا ھەوڵی دابینکردنی ھەموو زانیارییەکی جیھان شوێن دایە مێژوودا ئینسایکلۆپیدیای نووسراو ھەبوونە ئینسایکڵۆپیدیای ھەرە ناودار زانایانی ئەرستۆ ئیبن سینا فڕانسیس بەیکن ژان باپتیست ھەروەھا ئینسایکڵۆپیدیاکانی لو ڕۆند دالبێرت دێنیس دیدرۆت دانراون نیسانی ٢٠٠٧ ویکیپیدیا ١٠ ماڵپەڕی ناوبانگی جیھان ژمارەی چاولێکەران ژمارەی وتارەکان ٤٧٬٧١٠٬٧١٢ وتار لەوان ٥٫٥٩٨٫٤٧٨ دانەی زمانی ئینگلیزی ٣٫٧٨٣٫٧٠٨ بەزمانی سویدی ٢٫١٦٧٫١١١ زمانی ئەڵمانی ١٫٩٦٨٫٧٤٤ زمانی فەڕەنسەیییە ژمارەی بەکارھێنەرانی تۆمارکراو ئێستادا ٧٤٫٠٩٩٫٢٢٩ ٣٫٧٨٢ بەڕێوبەرن داھێنەری ویکیپیدیا وایە چۆنییەتی ببن تەنانەت چاپ بکەوێت ھەروا دەڵێ ویکیپیدیا ھەوڵێکە خولقاندن بڵاوکردنەوەی زانستنامەیەک شێواز ھەموو خەڵکانی گۆی زەوی زمانی زکماکی وەشانی زمانەکان ھەنووکە ٣٢٣ وەشانی زمانەکانی ویکیپیدیا ھەن ھەروەھا پێشی دەوترێت وەشانی زمانەکان بەسادەیی ویکیپیدیاکان ی شەش گەورەترینیان ژمارەی وتارەکان ویکیپیدیاکانی ن زمانە جیاوازەکان پەیوەندیان نییە پێکەوە پێکەوە نەبەسرانەوە بەیەک سنووردار نەکراون جیاواز لەیەک درێژە کار دەدەن ئەگەرچی وێنەکان ھاوبەش نییە زمانە جیاوازەکان دا کەڵک وەرگرتن ویکیمیدیا کۆمنز کێشەیە چارەسەر زمانی کوردیی ناوەندی دواییانەدا کوردیی کرمانجی جودابووتەوە وتاری لەخۆ گرتووە ھەروەھا کوردیی زازاکی ھەر دواییانەدا زیاد کراوە ویکیپیدیای کوردی جارە زانستنامەیەکی کوردی ئینتەرنێت بڵاو بکرێتەوە بەشە کوردییەکەی ویکیپیدیا ٧ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤ ھەوڵی ئەرداڵ ڕۆناھی دامەزرا ١٥ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٤یشدا ویکیپیدیای کوردی تۆڕی ئینتەرنێتدا دەستبەکار ویکیپیدیای کوردی توێژینەوە جیھانییەکاندا کۆمەڵێک توێژەرەوە زانکۆی کالیفۆرنیا بەرکەلەی توێژینەوەیەکیان ئەنجامدا بەبەکارھێنانی وەرگێڕانی دەقە جیاوازەکان توێژەرەوەکان ھەستان لێکۆڵینەوە زمانە جیاوازەکانی جیھان یەکێ زمانانەی توێژینەوەکەی ئەواندا دەرکەوتووە ویکیپیدیای کوردییە توێژەرەوەکان پێشەکی بڵاوکراوەکەدا ئاماژە بەوە کەوا زمانەکانیان کۆکردووەتەوە واتە ھەموو شێوەزمانەکانی عەرەبیان ISO639 3 ستانداردی ١٠ کردووە توێژینەوەکەدا ڕوون نییە داتای کوردیان چۆن بەکار ھێناوە ئایا ویکیپیدیای سۆرانی ویکیپیدیای کرمانجیان ویکیپیدیای زازاکی وەرگرتووە نا داتاکەدا کوردی وڵاتەکاندا دەر دەکەوێت وێنەی بڵاوکراوەدا میدیاکانی ئیکۆنۆمیستدا بڵاو کرایەوە دیارە ویکیپیدیای کوردی بەھێزترین پەیوەندی زمانی ئینگلیزیدا ھەیە سیاسەتەکان ویکیپیدیا ھەموو دەستکاریکەران داوا کاتی نووسین بێلایەن بڕواکانی تێکەڵاوی وتارەکان نەکەن کورتی شیکردنەوەی جیاوازییەکان جیاتی چوونەناوەیان ھۆکار ئەوەیە بەکارھێنەر بڕوای بنووسێت ئەرخەیان بین کەسێک ھەیە بڕوا نەبێت کراوە ویکیپیدیا خێرایی دەستکاری نووسراوە دەیسڕێتەوە ئەوە شتێک نییە ویکیپیدیا بییەوێت بۆیە دەڵێ وتارەکان نابێت لایەنگرانە بابەتانە لەوانەیە ببێتە ھۆی کێشە دەبێ تەنھا شیکردنەوە ھەروا دەڵێت نووسراوە وتارێک بڵاو نەکراوەتەوە ویکیپیدیا بڵاوکردنەوەی ئەوە نییە ویکیپیدیا تایبەتمەندییەکی ھەیە وتارەکان ھەبوونی لاپەڕەیەک وتووێژە ھەر وتارێک کێشەکانی وتارە ھۆکاری گۆڕانکارییەکان وەرگرتنی دەنگەکان گۆڕانکاری وەرگرتنی دەنگەکان سڕینەوە ئەمانە لەوێدا تاووتوێ بابەتە ئازادەکان بەڵگەنامەی مافی پێکھێنانی ئازادی گنۆ GFDL وتارەکانی ویکیپیدیا کەڵک وەرگرتن لەوە بڵاوە دەبێتەوە بەڵگەیەکە موڵەتی بڵاوکردنەوەی دووبارە پێکەوە لکاندن کەڵک وەرگرتنی وتارەکان ھاوردنی نووسەر کاتێ کەسێک نووسراوێک دەسپێرێتە دەست ویکیپیدیا مافی پێکھێنانی دەچەسپێتە ئەوە دەبێ قەبووڵی نووسراوەکەی بەڵگەنامەی مافی GFDL بڕواتە دەستی گشتیی ئەگەرچی ھەموو نووسراوەکان ویکیپیدیا بەڵگەنامە پەیڕەوی ھێندێ وێنەکان پەڕگەکانی دەنگ خۆڕایی نین ھێندێ‌تر لۆگۆی کۆمپانیاکان مافیان پارێزراوە بەڕێوبەرایەتی دەستکاریکەری دەستکاریکەرانی ویکیپیدیا جیاوازییەک نییە ڕای گشتیی بەڵێن جێبەجێکردن ئامارەکانی ویکیپیدیا نیشان دەدەن چواری سەرقاڵی ویکیپیدیا بەکارھێنەرانەن خاوەن ھەژمار نین ھەوڵی دەستکاری بدەن ئەرکی پاراستن چاکسازی سەرشان کۆمەڵەیەکی خۆبەخشە چاودێران بەڕێوبەران بەڕێوبەر کەسەیە دەتوانێت بەرگری دەستکاری وتارێکی تایبەت سیاسەتەکان دەستپێگەیشتنی بەکارھێنەرێکی تایبەت بەربەست داوە کاتی ھەمیشەیی بەکارھێنەرێک دەستکاری بەربەست کراوە ھۆکاری ئەوە لادانی یاساکان سیاسەتەکانی ویکیپیدیا بەشداریکردن ھەموو بەکارھێنەرێکی ویکیپیدیا دەتوانێت وتارەکان دەستکاری گۆڕانکارییەکی بەخێرایی ببینێت سەرچاوەی ئایدیای دەستکاری وتارەکان ئەوە ھاوبەشی بەکارھێنەران دەتوانێت ببێتە ھۆی بەرەوپێش ڕۆشتن ھەروا پەڕەسەندنی نەرمامێرە کۆدکراوەکان نووسەران ویکیپیدیادا پێویستیان نییە بەڵگەنامە پسپۆڕیی بوارێکی تایبەت بەوەی دەستکاری ئاگاداری ھەموو بەکارھێنەران نووسەران ڕێگە دراوە نووسراوەکانیان ھەموو ھەموو شێوەیەک دەستکاری وتارەکان ھیچ وەفدێک بڵاوبوونەوە چاو ناکرێت ئازاد کراوە ویکیپیدیا کێشەکانی دەستکاری دەمەقڕەی درێژ دەستکارییەکان ھەمیشەیییە جاریش ناگات کاربەدەستانی ویکیپیدیا بڕوایەن ھەر ئەوەیە ھۆی دەوڵەمەندی ویکیپیدیا گرفتی ھەمیشەیی خراپکاری ھەر ھەیە ویکیپیدیا چییە ویکیپیدیا ئینسایکلۆپیدیا یاخود زانیارینامە دانراوە ویکیپیدیا زانیارینامەیەکی ئازادە پڕۆژەیەکی کراوەیە ھەموو کەسێک دەتوانێت بەشداری نووسینی ویکیپیدیا پڕۆژەیەکی نێودەوڵەتییە زۆرتر ٢٥٠ زمانە دەنووسرێت تایبەتمەندی ویکیپیدیایە لەوەدایە ھەموو کەسێک بۆی ھەیە وتارەکانی بگۆڕێت شتیان تیا زیاد ماڵپەڕە بەشداربوونی پێویست بەپارە ناکات خەڵکی لەھەموو شوێنەکانی جیھان دەتوانن بەشداری نووسینی زانیارینامەی مرۆڤ ئامانجی پڕۆژەیە کۆکردنەوەی ھەموو زانیارییەکانی مرۆڤە ھەوڵێکی ھاوبەش زانستنامەیەکی بێبەرامبەر پێک ھەمووان دەتوانن نووسینی زانستنامەیە بەشداری ویکیپێدیا زانستنامەیەکی ھەمەوانی کراوەیە واتە ھەمووان دەتوانن بابەت بنووسن بابەتانەی نووسراوە بگۆڕن نووسین گۆڕانکاریانە چوارچێوەی یاساکانی ویکیپێدیا بدرێن واتایە نووسراوەکان سەلمێندراو سەربەست بێلایەن پێشێلکردنی مافەکانی چاپ بڵاوکردنەوەی خەڵکانی دیکە نووسراوەکان کۆمەڵێک بەڕێوەبەر چاودێری کۆمەڵەیە بابەتەکانی ھەڵدەسەنگێنێت ھەرجۆرە نالەباری پێشێلکارییەکی تێدابێت تێدەکۆشێت چاکی بکاتەوە بەڕێوەبەرانی ویکیپێدیا بایەخ دروستی بابەتەکان مافەکانی چاپ بڵاوکردنەوە دەدەن مەزنترین ویکیپیدیا ویکیپیدیای ئینگلیزییە ٦٬٠٤٩٬٩٢٠ وتاری تێدایە ھەموو زمانەکانی ویکیپیدیاش ھەر زمانەک لاپەڕەی تایبەتی ھەیە ٥٢ وتار ھەنە ویکیپیدیا چی نییە ماڵپەرە جیاواز ترە لەوانی خاڵێک ویکیپیدیا شتانەی خوارەوەی نییە بڵاوکردنی ڕیکلام پێڕستی بەستەرەکان فەرھەنگ ژووری گفتوگۆکان بەرھەڵستکردن ئامارەکان ئامارەکانی ویکی ئامارەکانی بەکارھێنەران تێبینییەکان سەرچاوەکان ئینسایکڵۆپیدیا ئازادەکان ئینسایکڵۆپیدیا سەرھێڵەکان پڕۆژەکانی ویکیمیدیا ویکیپیدیا ویکییەکان

زمانی کوردی زمانێکە خەڵکی کورد قسەی پێدەکەن بنەماڵەوە بەشێکە زمانە ھیندوئەورووپایییەکان زمانە زمانی کەڤناری مادی کەوتووەتەوە زمانی کوردی زمانە ئێرانییەکاندا پرژماربوونی ئاخێوەران سێیەمین زمانە دەکەوێتە زمانەکانی فارسی پەشتۆ شێوەزارەکانی کوردی زمانی کوردی شێوەزارێکی سەرەکیی ھەیە جیاوازیی زۆریان ھەیە زمانناسەکان چۆنییەتی جیاکردنەوەی شێوەزارانە یەکدەنگ نین زۆرێک زمانناسەکان باوەڕییان ماڵباتی زمانگەلی کوردی ھەیە یانی کورمانجیی باکووری گۆرانی یاسا ڕێسای زمانناسی زمانەوانییەوە دوو زمانی سەربەخۆی کوردین نەک دوو شێوەزار کەسانەی زمانی کوردییان دابەش کردووە چوار دەستەیە کوردیی باکووری کوردیی ناوەندی کوردیی باشووری گۆرانی زازایی ھەندێک زمانناسان لوڕیش شێوەزارێکی زمانی کوردی پۆلبەند ئەگەرچی لوڕی وشەی کوردی تێدایە ھێشتاش لێکۆلینەوەیەکی ئەوتۆ لوڕی بەردەست نییە ئەلفوبێی کوردی بەھۆی کوردەکان دەسەڵاتی عوسمانی ئێران ئەلفوبێی فەرمیی دوو وڵاتە ئەلفوبێی عەرەبی کوردەکانیش سییەکان ئەلفوبێی عەرەبییان نووسینی کوردی بەکار دەھێنا تورکیا بەفەرمیکردنی ئەلفوبێی لاتینی زمانی تورکی جەلادەت عالی بەدرخان ساڵی ١٩٣٢ ئەلفوبێیەکی لاتینیی زمانی کوردی داھێنا ئەلفوبێی ھاوار بەدرخان دەناسرێت فۆنولۆژیی مێژوویی ھەڵسەنگاندنی زمانی کوردی زمانە ھیندوئورووپایییەکان ڕێزمانی کوردی جێناوە سەربەخۆکان جێناوە لکاوەکان کۆمەڵەی کۆمەڵەی دووەم کۆمەڵەی سێیەم نێر مێ تاکی ناسراو کورمانجیدا ڕەگەزی مێ پاشگری ا ڕەگەزی نێر پاشگری ێ وشەکان زیاد سۆرانیشدا ھەردوو ڕەگەز پاشگری ی زیاد حاڵەتی کۆی ناسراودا نێر مێ نییە پاشگری ێن زیاد کورمانجیدا پیتی کۆتایی بزوێن ھەبوو ئەوا یێن زیاد سۆرانیدا پاشگری انی زیاد ھەمان کورمانجی پیتی کۆتایی بزوێن دەبێتە یانی ئەمانەش ببینە کورد کوردستان کۆڕی زانستیی زمانی کوردی ڕێزمانی کوردی سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان ئینستیتوو ئینستیتووی کوردیی ئیستانبوڵ ئینستیتووی کوردیی پاریس کال ئاکادمیی زمانی کوردی فەرھەنگ کوردی ئاڵمانی کوردی کوردی ئینگلیزی کۆمپیتەر ئینگلیزی کوردی بەرھەمی ئەرداڵ ڕۆناھی ئینگلیزی کوردی تورکی کوردی تورکی واج‌شناسی کوردی خوارگ زمانەکانی ئەرمەنستان زمانەکانی ئازەربایجان زمانەکانی ئیسرائیل زمانەکانی لوبنان زمانە ئێرانییەکان زمانی کوردی زمانەکانی ئێران زمانەکانی تورکیا زمانەکانی سووریا زمانەکانی عێراق زمانەکانی بکەر–بەرکار–کار

ھەمزاغای مەنگوڕ کوژراو ١٨٨١ ڕێبەری ھۆزی مەنگۆڕ یارمەتیدەران فەرماندەکانی شۆڕشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری ھەمزەی باپیر ئاغای دووھەم سەرۆکی ھۆزی مەنگوڕ ڕێکەوتی لەدایکبوونی دەستدا نییە دەورانی عوسمانیدا ئەستەمبووڵ ساڵێک زیندانی کراوە ھەروەھا دەسەڵاتدارانی ئیرانیش زەخت زۆردا ھۆی ستراتێژیکی سنووری ئێران دەوڵەتی عوسمانی ھۆزی مەنگوڕ ھەمیشە ھەرەشە پەلامارەکانی سپاکانی دەوڵەتی عوسمانی شای ئێران کاتی پا شۆرشی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھری ڕۆلی بەرچاوی گێڕاوە لەگەل ٥٠٠٠ شەڕوانی دلێری ھاتە ھانای شێخەوە شێخ عبدولقادر کوری شێخ عوبەیدوڵڵا فەرماندەری ھێزی چەکداری کورد قۆلی موکریان دیاری کراوە ھێزی چەکداری کورد نەیانتوانی ناوچەکانی دەسەڵاتیان بپارێزن بەھۆی تێکشکانی ڕاپەرینە کشانەوەی ھێزەکانیان ئاکامدا ھێزەکانی شێخ عوبەیدوڵڵا بەرەرو سنورەکانی عوسمانی گەرانەوە ھەندێک شەڕوانەکان خەیانەتیان شێخ پاڵیان دا ھێزەکانی دوژمنەوە ھەمزە ئاغا ھەتا کۆتایی شێخ عوبەیدوڵڵا مایەوە ھەمزاغاش بەھۆی فێڵی حسەن عەلی خان ناسراو ئەمیر نیزامی گەڕووسی ڕێکەوتی ٣٠ ٠٧ ١٨٨١ شاری مەھاباد کوژرا سەرچاوەکان ھەمزاغای مەنگور ماڵپەڕی ھۆزی مەنگور ڕۆژی کورد عەشیرەی مەنگوڕ سیاسەتوانانی کورد

سنە شارە گەورەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان ئێرانە ناوەندی پارێزگای کوردستان ھەروەھا ناوەندی شارستانی سنەیە سنە لەباری ژمارەی دانیشتووانەوە کرماشان ورمێ سێیەمین شاری گەورەی ڕۆژھەڵاتی کوردستانە ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٦ ژمارەی دانیشتووانی شارە نزیکەی ٦٠٠٫٠٠٠ کەسە نزیکەی ١٥٠٠ مەتر دەریاوە بەرزترە خەڵکی شارەکە کوردی بنزاری ئەردەڵانی ھێندێ دەڵێن سنەیی قسە لقێکە سۆرانی ھەورامییش نزیکە ھەروەھا زۆرجار خەڵکی سنە ناوچە سنە دەڵێن کوردسان کورسان واتە کوردستان ھۆکاری ئەوەیە سنە ھەر سەرەتای دامەزران ڕۆژەی قاجاڕەکان بەتەواوی خستیانە دەستەڵاتی ڕاستەوخۆی سنە پایتەختی میرنشینی ئەردەڵان ئەردەڵانەکان حکوومەتەکەی دەیانگوت حکوومەتی کوردستان مێژوو ساڵی ١٠٤٦ ک م سنە گوندێکی بچووک تایفەیەک کەوش زێڕینە لەوێ نیشتەجێ سولەیمان خانی ئەردەڵان ساڵی ١٠٤٦ی کۆچی مانگی والیی کوردستان فەرمانی پادشای سەفەوی شاسەفی شەشەمین پاشای سەفەوی قەڵاکانی زەڵم حەسەن ئاوا پاڵەنگانی وێران گوندێک سنە بارگەو بنەی دامەزراند کردییە پایتەختی کوردستان سەرەتا قەڵایەکی حکوومەتیی تەپۆڵکەیەک بەرزی بیست میتر دروست قەڵاکە دا بازاڕ مزگەوت ماڵی کردەوە قەڵایە ئەمرۆکە دەکەوێتە ناوەندی شار شوێنەی خەڵکی سنە دەڵین بان باشگا ھۆکەی ئەوەیە شوێنە زەمانی دەسەڵاتی پەھلەوی دا باشگای ئەفسەران ئێستاش بنکەی ناوەندیی بەسیجە سولەیمان خان قەڵا نوێیەی نا سنەدژ دژ یانێ قەڵا عەرەبی‌کراوەکەی دەبێتە سنندج شەڕی سەفەوییەکان عوسمانییەکان میرنشینی ئەردەڵان تاوێک ھاوپەیمانی سەفەوییە تاوێک ھاوکاری عوسمانی دەکرد ١٧٣٣دا کەریم خانی زەند سنەی داگیر ماوەیە ئابلۆقە خەسرەوخان دەسەڵاتی بەشەی کوردستانی گرتە دەست ١٧٩٩ تاکوو ١٨٢٤ ئەمانوڵاخان کوڕی خەسرەوخانی ئەردەڵان حوکمڕانی دەکرد سنەدا ھەولێکی زۆردا درووست‌کردەنەوە پێش‌بردنی کاروباری شارەکە سنە بیر ڕاکان بەوەی سنە کوێوە ھاتووە جیاوازن دروستبوونی سنە شارێکی مانا ھەر شوێنەدا گوندێک سینە سنە سنە لەوێوە ھاتووە وشەی سنە ناوێکی گەورە پیرۆزە زمانی ئاڤێستایی کۆندا سنە مانای سەقرە سەقر باڵندەیەکی نەچیرڤان جەستەی ھەڵۆ چکۆلەترە کاتێ سولەیمان خانی ئەردەڵان ھەوڵی دروستکردنی شاری سنەی دا نزیکی شوێنەدا گوندێک ھەبوو سینە شارەکە ھەر سنە ناونرا ڕۆژگاری کەشوھەوا کەشوھەوای سنە ھاوین بەھاردا دڵخواز خۆشە مامناونجی دەما بەھاردا ١٥ ٢٠ ھاوین دا ٢٥ ٢٠ پاییز دا ١٠٫٤٠ زستان دا ١٫٦٠ سێلێسیوسە لێکۆڵینەوەیەکی ٣٠ ساڵە کەشوھەوای سنە دراوە زۆرینەی دەمای موتڵەق ٤٤ سێلێسیوس کەمینەی دەمای موتڵەق ٣١ سێلێسیوس ھەروەھا مامناونجی دەمای ساڵانە ١٣٫١٠ سێلێسیوس مامناونجی تەڕایی ڕێژەیی ٠٦ ٣٠ کاتژمێر دا ٦٩٪ ١٢ ٣٠ کاتژمێر دا ٣٨٪ مامناونجی بارانبارینی ساڵانە ٤٩٧٫٣ میلیمیتر زۆرینەی ڕۆژانە ٦٦ میلیمیتر مامناونجی ژمارەی ڕۆژگەلی سەھۆڵبەندان ١١١٫٤ ڕۆژ زۆرینەی کاتژمێرگەلی خۆرھەتاوی گشت ساڵدا ٢٬٧٨٦٫٢ گەشتیاری عیمارەتی سالار سەعید مووزەی سنە عیمارەتە شەقامی شاپوور ئیمامی کۆڵانی حەبیبیدا ھەڵکەوتووە بینایە عیمارەتی مەلا لوتفوڵا شەیخول ئیسلام ماڵی سالار سەعید بەناوبانگە ھەڵدراوە شتومەک ئاسەواری مێژوویی پیشان ئورووسییەکانی مووزەی سنە بەرھەمی دەستی ھونەرمەندانی سنەیییە ناوازەترین بەرھەمەکانی ھونەری ئورووسی دێتە ئەژمار عیمارەتی سالار سەعید شوێنەواری سەردەمی قاجارە سەیرانگای ئاویەر پارکە ڕۆژاوای شاری سنە بناری کێوی ئاویەردا ھەڵکەوتووە بەرزایییەکانی پارکە دیمەنێکی جوان دڵڕفێن شار دەخاتە بەرچاو پارکە باخ کانی خۆشی تێدایە باخی ئەمیرییە گەورەترین باخی بناری ئاویەرە لەخۆگری گەورەترین سینەمای کراوەی ئێرانە سەیرانگای ئاویەر مێژەوە حەسانەوە سەیرانی گەشتیارانە بازاڕی سنە گوزەر بازاڕە ساڵی ١٠٤٦ک م سنە پایتەختی ئەردەڵانییەکان دروست کراوە پلانی بازاڕی سنە چوارگۆشێکی درێژۆکەیە درووس شەقامی سیرووس دوو بەش لێک دابڕا شەقامەکە ناوەڕاستیدا تێدەپەڕێ دوو باکووری باشووری دابەشی دەکا باکووری بازاڕی سەنەندژی باشووری بەھۆی زیاد کاسبکاران دووکاندارە مووسایییەکان جوولەکان گوزەر بەراتیان دەناسرێت بازاڕە بازاری نەقشی جیھانی ئیسفەھان دروست کراوە ئەمڕۆکە بازاڕی تازە سەردەمییانەی دروست کراوە گوزەر ھێشتا برەوی ئابووری جارانی ماوە عیمارەتی ئاسف ماڵی کورد یانەی کورد مووزەی خەڵکناسی ناوچەکانی کوردستانە شەقامی شاپووردا ھەڵکەوتووە مووزەیە عیمارەتی ئاسفدا ھەڵدراوە گەورەترین عیمارەتی ئەعیانی شار دێتە ژمار عیمارەتە ھەڵگری بایەخێکی نژیارڤانی بوارەکانی خشتکاری گەچبڕی ئورووسی سازییە حەمامەکەی جوانترین حەمامی شار دەناسرێت عیمارەتە دەگەڕێتەوە سەردەمی سەفەوی سەردەمی قاجار پەھلەویدا کراوە مووزەیە لەخۆگری جۆراوجۆرە ژیانی لادێ ژیانی شاری تەونگەری نازک کاری دیوەخان پۆشاک ناوداران خشڵ زەنباەر قوتابخانە ڕاو پیشە سازی دەستی کشتوکاڵ … مزگت جامیعە مزگەوتە دەکەوێتە گەڕەکی قەڵاچوارلانی شاری سنە بەڵگەکان دەری دەخەن ھی سەردەمی قاجار ئەمری ئەمانەڵا خان والی کوردستان ساڵی ١٢٢٨ک م دروست کراوە مزگەوتە لەخۆگری دوو ھەیوان حەوشەیەکی ناوەندی ١٢حوجرەی فەقێی دەوردا دروست کراوە شەبستانێکی گەورە ٢٤ کۆڵەکە ٣٦ گومەز ڕووکاری کۆڵەکە ئەسپەرەکان ئایاتی قورئان ڕازاوەتەوە دیوارەکانی مزگەوتی جامیعەی سنە کاشی حەوت ڕەنگ نەخشێنراوە پادیورییەکاندا بەردی مەڕمەڕ کار ھاتووە عیمارەتی موشیر دیوان عیمارەتە کەوتووەتە شەقامی فەرەح شوھەدای بریتییە حەوت حەوشەی پێکەوە لکاو حەمامێکی تایبەتی ھەموو حەوشەکاندا پلوورە ئاوی جوان ھەیە عیمارەتە دەستی میرزا یوسفی موشیر دیوان سەردەمی قاجاردا دروست کراوە جوانترین ھەیوان شێوی کڵاوفەرەنگی شاری سنە عیمارەتەدایە عیمارەتەش ئورووسی جوان خشت ڕازێنی گەچبڕی ڕازاوەتەوە حەمامی خان حەمامە کەوتووەتە باکووری بازاڕی کۆنی شاری سنەوە ئاھەکبڕی نەخش نیگاری دیوارەکانی چەشنی خۆیادا ناوازە نایابە ساڵی ١٢٢٠ ک م ئەمری ئەمانوڵڵا خانی ئەردەڵان دروست کراوە جوانترین حەمامی شارە زووانە دەبێتە مووزە ھاجەرەخاتوون ھاجەرە خاتوون شەقامی سەلاحەدینی ئەیووبی گەڕەکی سەرتەپۆڵەی شاری سنەدا ھەڵکەوتووە گوێرەی وتەکان شەخسە خوشکی ئیمام ڕەزا یە سەفەری خۆراساندا کوردستان کۆچی دوایی دەکا شوێنەدا ئەسپەردە ھیچ بەڵگەیێکی متمانە‌دار باسە وەدی نەکراوە مزگەوتەدا گۆڕی مەشایخ گەورەی شاری سنە بەدی پیر عومەر ئیمامزادەیە کەوتووەتە باشووری شەقامی شاپوور ئیمامی مێژووی دروستکردنی دەگەڕێتەوە ساڵی ١٠٤٦ ک م ئیمامزادە پیرعومەر کوڕی خودی حەزرەتی عەلی دەزانن قسنە ئورووسی گەچبڕی جوان ڕازاوەتەوە بەھۆی کۆنییەوە ساڵی ١٣٧٢ک ھنۆژەن کراوەتەوە پیر محەممەد بارەگایە تەپۆڵکەیک پیرمحەمەو دەناسرێ گۆڕستانی کۆنی شاری سنەی لێیە ھەڵکەوتووە بینایە نێژرانی محەممەدی کوڕی یەحیا بەناوبانگ پیر محەممەدە عیمارەتی خەسراوا عیمارەتە شەقامی خەسراوادا ھەڵکەوتووە چەشنی خۆیدا شتێکی ناوازەیە ساڵانێکی ناوەندی حکوومەتی میرانی ئەردەڵان تایبەت خەسرەوخان چواربەشی پێکھاتووە کۆشک دەرگانەی کۆڵەکەداری ڕازاوەوە ڕۆژاوا بینای ڕۆژھەلات کۆمەڵێک خوڵام گەردش ھەیوانی کۆڵەکەداری زاڵ پانایی عیمارەت بینا لەخۆگری حەمام ژووری قاپی چییان خزمەتکاران … باخ عیمارەتی وەکێڵ عیمارەتە گەورەیە کەوتووەتە شەقامی وەکێڵ کشاوەرزی لەخۆگری سێ حەوشە ھەرکام بینای تایبەتەوە حەمامێکی تایبەتی عیمارەت حەمامێکی گشتی دەرەوە عیمارەتی وەکێڵ سەردەمی زەندییە دروست کراوە بەشەکانی بەرھەمی سەردەمی قاجارە کۆمەڵە ڕازاوەیە تژی کاری ھونەرمەندانەی خشت ڕازێنی ئورووسی تۆکمەیە حەوشەی ناوەندی میچێکی شیروانی شێوە کڵاوفەرەنگی لەسەرە ئاویەر کێوێکی بەرزە ڕۆژاوای شاری سنەدا بەھۆی کەش ھەوای سەوزەڵانی شوێنە بووەتە سەیرانگای خەڵکی سنە دەور پشتی کاربەدەستانی شار ئەگەرچی ئاسان‌کارییان کردە خەڵک تاکوو ڕۆژانی پشوودانێکی خۆشیان ببێت شوێنەدا ئاویەر ناوێکی ناسراو ڕۆژھەڵاتی کوردستان ناوێکی تایبەتە خەلکی سنە گەورەترین سینەمای کراوەی ئێران تایبەتی ھاوین شوێنەدایە ڕێگاکان شاری سنەلەگەڵ شارەکانی دیواندەرە کامیاران سەوڵاوا دێولان ڕیگای ھەیە ڕیگاکانی شاری سنە شارەکانی کوردستان شارەکانی ئێران خوارەوە نوسراوە گەڕەکەکان گەڕەکە کۆنەکان شاری سنە شۆڕشی ساڵی ١٣٥٧ی ئێران ٢٩ گەڕەکی ئەمانە ناوەکانیانن گەڕەک شارۆچکە نوێکان گەڕەکگەلە ئینقلابی ساڵی ٥٧ کراونەتەوە پەرەدراون کەسانی ناودار زاناکان موزەفەر پەرتۆمە مێژووناس • غوڵام عەلی ئێدریسیان سیاسی شەھرام ئێرانی سەدیق کەمانگەر تەیفوور بەتحایی سارم خان سادق وەزیری بەھائەدین ئەدەب مۆسیقا سەید عەلی ئەسغەر کوردستانی گۆرانیبێژ مەقامزان خەلیفە میرزا ئاغەی غەوسی دەفژەنی بەناو بانگ گەورەی تەکیەی قادرییەی کەسنەزانی مەزھەر خالقی گۆرانیبێژ مەقامزان حەسەن یۆسف زەمانی مۆسیقار ئەردەوان کامکار مۆسیقار ناسر ڕەزازی گۆرانیبێژ پێشمەرگە نەجمەدین غوڵامی گۆرانیبێژ پێشمەرگە عەلی زەندی گۆرانیبێژ ئیسماعیل سابووری گۆرانیبێژ فەتانە وەلیدی گۆرانیبێژ حسەین شەریفی گۆرانیبێژ مەقامزان شەھین تاڵەبانی گۆرانیبێژ عەباس کەمەندی گۆرانیبێژ شاعیر سدێق تەعریف گۆرانیبێژ مەقامزان شارەزای مووسیقای ئێرانی عەلائەدین باباشەھابی گۆرانیبێژ سەعید فەرەج پووری مۆسیقار کەمانچەژەن بەراتعەلی نوورانی کا بەرات دەھولژەن ھۆشەنگ شگرف گۆرانیبێژ شەھرام عەلی‌محەممەدی دیوانژەن ئازاد ئازادپۆور گۆرانیبێژی ڕەپ سەعدوڵڵا نەسیری دیوانژەن بنەماڵەی کامکار بنەماڵەیەکی مووسیقار بنەماڵەی عەندەلیبی بنەماڵەیەکی مووسیقار وەرزش وریا غەفووری کاپیتانی یانەی تۆپی ئیستقلالی تاران شانۆ قوتبەدین سادقی بێھرووز غەریب پوور سینەما بەھمەن قوبادی شەھرام عەلیدی وێژە مەستوورەی ئەردەڵان عەلائەدین سەججادی جەلال مەلەکشا شەریف حسەین پەناھی موحیەدین حەقشناس بابا مەردۆخ ڕۆحانی محەممەد ماجد مەردۆخ ڕۆحانی ئەھوەن محەممەد ئینسافجوویی سیمین چایچی ئایین ئەحمەد موفتیزادە شێخ محەممەدی مەردۆخ نیگارکێشی ھادی زیائوددینی ئەکبەر مەنسووری بێھزاد تارا فەردین سادق ئەیووبی دەسەڵات ھەڵۆ خان خان ئەحمەد خان خەسرەو خان ئەردەڵان زانکۆکان زانکۆی کوردستان زانکۆی زانستە پزشکییەکانی کوردستان زانکۆی ئازادی ئیسلامی زانکۆی پەیامی نوور پەیوەندی نێونەتەوەیی دەستە خوشک شاری سنە شارانەی خوارەوە دەستە خوشە سلێمانی کوردستان ڤیەننا نەمسا پێشانگا سەرچاوەکان شارستانی سنە شارەکانی ئێران شارەکانی پارێزگای کوردستان شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان‏ شوێنە ئاوەدانەکان دامەزرانی ١٦٣٦ شوێنە ئاوەدانەکانی شارستانی سنە کوردستان ناوەندەکانی پارێزگاکانی ئێران

لێپێچینەوە چەمکێکی ڕەوشتیە مانایەک لەخۆوە دەگرێت زاراوەیە ھاوتای مانای چەمکانەی لێپرسراویەتی لۆمەھەڵگرتن بەرپرسیاریەتی زاراوەکانی پەیوەندیدار پێشبینیکردنی بەخشینی روونکردنەوە لەبەرامبەر رەفتارەکاندا لایەنێکی حوکمڕانی زاراوەیە تەوەری گفتوگۆیانە پەیوەندیدارن کێشەکانی ھەردوو کەرتی گشتی تایبەت لێپێچینەوە بنەڕِەتدا ھەموو پێشبینی گریمانانەی روونکردنەوەی ڕەفتارەکان لەخۆوەدەگرێت لێکۆلینەوەی پاساوھێناوە رەفتارەکان کۆمەلڕزانیدا رایگەیاند بریتیتبوون مارفن سکۆت ستانفۆرد لایمان بابەتە ھاوبەشەکەیاندا لێپێچینەوەکان Accounts ئەمە سەرەڕای ئەگری گەڕاندنەوەی بنەڕەتی زاراوەکە جی ئێڵ ئۆستن بابەتەکەیدا داوایەک وەرگرتنی پاساوەکان لەساڵی ١٩٥٦ بڵاویکردەوە پاساوھێنانەوەی کردارەکانی ئازادی قسەکردن بەکارھێناوە توێژەرەوەکانی پەیوەندیکردن کارەیان بەرفراوانکرد رێگەی تاقیکردنەوەی بەکارھێنانە ستراتیژیەکانی پاساوھێنانەوە پاکانەکردن عەقلانیکردنی رەفتارەکان پۆزش ھێنانەوە شێوەکانی روونکردنەوەی رەفتارەکان تاکەکەس دامەزراوەکاندا فیلپ نینلوک ھاوەڵانی تەکنیکە تاقیکاریەکانی رێکخستنیان بەکارھێنا دۆزینەوەی چۆنیەتیەی تاکەکان رێگەیە رەفتاردەکەن گوێرەی جۆرەھا سیناریۆ حاڵەتانەی تیایاندا پێویستە روونکردنەوە رەفتارەکانیان بدەن سیاسەتدا بەتایبەتی سیتەمەکانی دیموکراسیەتی نوێنەرایەتی لێپێچینەوە فاکترێکی گرنگ دادەنرێت گەرەنتی سیتەمێکی فەرمانڕەوایە لێپیچینەوە جیاوازە بەرچاوروونی شەفافیەت لەبەرئەوەی لێپێچینەوە تەنھا پەیوەندیارە بەریزبەندکردن خستنەرووی سەلبیانە کارێک وەرگرتنی بڕیارێک شەفافیەت ئەگەری خستنە رووەی کارەکە وەرگرتنی بریارەکان لەکاتی کارەکە وەرگرتنی بڕیارەکەدا لێپێچینەوە ریژەیە کەمدەکاتەوە نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکان کەسانەی پلەوپایە باڵاکان بەڕیوەدەبەن بەئەنقەست رێگە لابدەن سنوری بەرپرسیاریەتیە تیۆریەکانیان لابدەن دەرئەنجامیشدا گەندەڵی رووبدات ھەندێک کات ئامانجی لێپرسینەوە کاتە سەختەکاندا ئامانجی سەرکردایەتیدا یەکدەگرێتەوە رەنگە بنکەی دەنگدەران ئامانجی مەودا کورتیان ھەبێت بەرژەوەندیە مەودا درێژەکان یەکنەگرنەوە

کۆمەڵی دادگەریی کوردستان پێشوو کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستان جوڵانەوەیەکی ئیسلامییە کوردستانی باشوور کۆمەڵ عەلی باپیرەوە ئایاری ٢٠٠١ دامەزرێنراوە ڕێکاری سوننەو جەماعە جێبەجێ باپیر ئەندامی سەرکردایەتی پاشتر مەکتەبی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسلامیی کوردستان کۆمەڵ بەشدار ھاوپەیمانێتی کوردستانی ھەڵبژاردنەکەی ٢٠٠٥ی عێراق بەشدار نەبوو لیستی سەربەخۆ بەشداری ٦٠٠٠ دەنگ نزیکەی ٠٫٧٪‏ی ڕێژەی دەنگەکانی ھێنا بەمەش خاوەنی دوو کورسی پەرلەمانی کاتی عێراقدا ھەڵبژاردنەکان کۆمەڵ قایل بەوەی پەیوەندی ھاوپەیمانێتی کوردییەوە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراقیدا ئێستە ٢٠١٤ کۆمەڵ خاوەنی ٦ کورسییە پەرلەمانی کوردستان سێ کورسی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق گۆڕانکارییەکان کۆمەڵ چوارەمین کۆنگرەی کۆمەڵ ئاڵا حیزب پۆستی ئەمیری حیزبەکە بەزۆرینەی دەنگی ئەندامانی کۆنگرە گۆڕی حیزبەکە کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستان گۆڕدرا کۆمەڵی دادگەریی کوردستان پاشگری ئیسلامییەکەی لێکردەوە ھەروەھا ئاڵای کۆمەڵیش گۆڕی پۆستی ئەمیریشیان کردە سەرۆک کۆنگرە عەلی باپیر سەرۆکی حیزبەکە ھەڵبژێردرا ٢٢ ئەندامی سەرکردایەتی بریتی ٣ ژن ھەڵبژێردران ھۆکاری گۆڕانکارییانە وتەی ئەندامانی سەرۆکایەتیی کۆمەڵ ئەوە گرووپ پاشگری ئیسلامییان خراپ کار ھێناوە بۆیە خراپ سەیر ھەروەھا پاشگرە ئیسلامییەکە کەسیش نەھاتووەتە کۆمەڵەوە سەرەرای گۆڕانکارییانە بنەماکانی کاری ئیسلامی ئایینی کۆمەڵدا ھەر وەکو جاران دەمێننەوە ئەندامانی سەرۆکاتیی کۆمەڵ داوایان کردووە وشەی دادگەرییش بنەمای ئایینیی ھەیە ڕوانگەیەکی ئایینی ھەڵبژێردراوەتەوە سەرچاوەکان کوردپرێس بەستەرە دەرەکییەکان کۆمەڵنیووز ماڵپەڕی فەرمیی کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستان حیزبە سیاسییەکان حیزبەکانی عێراق حیزبەکانی باشووری کوردستان ڕێکخراوە کوردییە ئیسلامییەکان گرووپە سەربزێوەکان عێراق پەرلەمانی کوردستان پارتە سیاسییەکان ھەرێمی کوردستان

قادر عەبدوڵڵازادە ناسراو قالەمەڕە ھونەرمەندێکی شمشاڵژەنی کورد ژیان قادر عەبدوڵڵازادە ناسراو قالەمەڕە ھونەرمەندی شمشاڵ ژەن ساڵی ١٩٢٥ ١ی سەرماوەزی ١٣٠٤ کۆچیی ھەتاوی گوندی کولیجە بۆکان ھاتە دنیا باوکی محەممەد شێخ محەممەد شێخی بورھان ناوچەی موکریان قادری خۆش دەویست مێرمنداڵێکی ھێدی ئارام نازناوی قالەمەڕەی پێبەخشرا ساڵانی پەنجاکان ساڵانی ناوەندەکانی ڕادیۆ تەلەفیزیۆنی کرماشان سنە تاران مەھاباد ورمێ دەنگی سحراوی ئاسمانی بەربڵاوی شمشاڵەکەی پارچە موزیکی جوان ڕەسەنی پێشکەش ھونەری موزیکی کوردی شکۆیەکی وێنەوە ھێنایە گۆڕەپانی ھونەرییەوە منداڵیدا شوان جارەش ڕێکەوت دەستی پێکردووە ژەنینی شمشاڵ لەوە منداڵییەکەی سەخت شمشاڵ ژەنە ھەر خۆشەویست ڕێزدار نەبوو مۆسیقاژەنێکی کارەکەی گەیشتە باری ئەفسانەیی ھونەرمەندی گۆرانیبێژی بەتوانای کورد حەسەن زیرەک ھاوکاری ھونەری پێشکەش گۆرانییەکانیدا ئامێری شمشاڵ یارمەتی دەدا قالەمەڕە باوکی نەبینیووە دایکیشی تەمەنی ٦ ساڵانیدا کۆچی دوایی دەکا ھەر دەڵێ ژیانی نارەحەتی برسێتی چارەڕشی تێپەڕ کردووە ساڵی ١٩٤٥–١٩٤٦ پەیوەندی کۆماری مەھابادەوە گرتووە دۆستایەتییەکی نزیکیشی گەڵ نەمران ھەژار ھێمن موکریانی دا ھەبووە لەسێدارەدرانی قازی محەممەدی سەرۆک کۆمار قاچاغ دەبێ ھانا دەباتە ئەشکەوتی گوڵاڵە پەنای دەباتە ماڵی عەباس ئاغای سەرکەپکان ئەحمەد ئاغای کۆیە ساڵانی ١٩٦٧–١٩٦٨ بووەتە ھاوڕێی مەلا ئاوارە مەلا مەحموودی زەنگەنە سولەیمانی موعینی ھەر سەروبەندەدا ماڵیان دەچێتە دەڤەری بۆکان ساڵی ١٩٨٥ ھەر سەڵتی ژیاوە خێزانی پێکنەھێناوە ھونەرمەند قالەمەڕە ھەمیشە خەباتی کورددا بەشداری کردووە ھاوڕێ ھاوشانی تێکۆشەران سەردەمای شۆرشی گەلانی ئێران واتە ساڵی ١٩٧٨ نھێنی جووڵانەوەی کورد حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێراندا ھونەرمەندی موزیک بەیت حەیران لاوک گۆرانی مەقاماتی ڕەسەن فۆلکلۆری کوردستان قالەمەڕە خاوەنی بەرھەمی پڕبایەخ بەھێز جوانە ھەموویان مۆرکی تایبەتی ھونەرمەندەیان پێوە دیارە ناسنامەی ھونەری موزیکی دەوڵەمەندی کوردین ھەمیشە دەمێننەوە بابەتی بەرھەمەکانی حەماسی مێژوویی عاشقانەیە وەبیرھێنەرەوەی سیمای گوند شارەکان سروشتی جوانی کوردستانن ھەر کامەو جۆرێک مێژووی نەتەوەی کورد دەگێڕنەوەو دەزگا جۆراوجۆرەکاندا جوانی پێشکەشی کردوون ھونەرمەندانی موزیکزانی وڵاتی ئێران فیستیڤاڵە گەورە پربایەخەکانی ھونەری موزیک ئێران ھونەرمەند قادر عەبدوڵڵازادە نازناوی گنج متحرک ناسراوە واتە گەنجینەیەک دەگەڕێت ناسرابوو بەھۆی بلیمەتە گەنجینەیەکە پڕە موزیک بەیت حەیران لاوک گۆرانی مەقاماتی ڕەسەن فۆلکلۆری ھونەری موزیکی دەوڵەمەند ڕەنگین جوانی کوردستان ھونەری موزیک گۆرانی شمشاڵی کوردستان بێگومان مرۆڤ وەبیر ھونەرمەند قالەمەڕە دەخاتەوە چونکە ھونەرمەندە ھاوتایە ژەنینی بەیت حەیران لاوک مەقام گۆرانی ئاوازەکانی جۆراوجۆری موزیکی کوردستاندا توانایەکی ڕادەبەدەر شارەزایییەکی ھەبوو لایەکی دیکەوە ھونەرمەند قالەمەڕە دوو دەیەی ڕابردوودا بانگھێشتی خوێندکارانی کورد ھەرە ڕێوڕەسمی ساڵوەگەری کارەساتی کیمیابارانی ھەڵەبجە زانکۆکانی جۆراوجۆری وڵاتی ئێران ئامادە دەنگی بەسۆز سحراوی شمشاڵەکەی کۆڕەکەی ڕازاندووەتەوە قالەمەڕە ساڵانی کار خزمەتی ھونەری خۆیدا فیستیڤاڵە گرینگەکانی ھونەری موزیک وڵاتی ئێران لەوانە فیستیڤاڵی موزیکی فەجر تاران فیستیڤاڵی موزیکی ناوچەکانی ئێران کرمان بۆنە فیستیڤاڵەکانی سنە کرماشان ئیلام ورمێ مەھاباد سەقز بۆکان شارەکانی ھەولێر سلێمانی ھەرێمی کوردستان بەشداری کردووە خەڵات شانازی گەورەی دەستھێناوە ھەروەھا فیستیڤاڵانە تابلۆی سوپاس ڕێزلێنانی بەخشراوە بیروڕای پسپۆڕان گرینگی شمشاڵەکەی قالەمەڕە ئاستێک دایە پسپۆڕان شارەزایانی مۆسیقا نەتەنیا نەیانتوانیوە خۆ ھونەرەکەی لادەن بەڵکوو تەنانەت بلیمەتێک قالەمەڕ نموونە مامۆستا ئەنوەر قەرەداخی قالەمەڕە دەڵێ پەنجەکانی مامەقالە پەنجەیەکی کورتی ڕەسەن پەنجەیەکە کەوا ھەیە شێوازە بتوانین دەستی درێژ پێویستە پەڕی ڕێزەوە پەڕی گەورەیییەوە بڕوانینە مامە قالە تەجرەبەی ژیانی بکەینە نووسراوێک کتێبەکاندا بڵاوی بکەینەوە نەوەکانی داھاتوومان دەیان ماجستەرنامە دکتۆرا نامەی سەری بنووسن کۆچی دوایی ھونەرمەندی میللی شمشاڵ ژەنی ناوداری کوردستان ئێران جیھان قادر عەبدوڵڵازادە ناسراو قالە مەڕە شەوی پێنجشەممە ٢١ی ئایاری ٢٠٠٩ کاتژمێر ٢٢ ١٥ کاتی ھەولێر کاتژمێر ٢٢ ٤٥ کاتی تاران تەمەنی ٨٤ ساڵیدا بەھۆی نەخۆشییەکی درێژخایەن ماڵی شەقامی مامۆستا ھێمن کۆڵانی لاچین ١٥ شاری بۆکان کۆچی دوایی ڕۆژی واتە ھەینی ٢٢ی ئایاری ٢٠٠٩ بەشداری ھەزاران گەلی بۆکان شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان تەرمی پیرۆزی وەسێتی داوێنی ناڵەشکێنە پەنای گۆڕی ھونەرمەندی مەزن حەسەن زیرەک داوێنی دایکی نیشتمان سپێردرا سەرچاوەکان قالە مەڕە خەڵکی بۆکان کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان ژەنیارانی کورد مردووانی ٢٠٠٩ لەدایکبووانی ١٩٢٥ ھونەرمەندانی کورد

فولکلۆر ئینگلیزی Folk بەشێک کولتووری ھەر نەتەوەیەک دەڵێن بەشێک فەرھەنگی نەتەوەیە فولکلۆری کوردی کورد خاوەنی فولکلۆرێکی مەزنە فولکلۆری کورد بریتییە مۆسیقا ھەڵپەرکێ وێژە وشەی فۆلکلۆر واتاکەی فۆلکلۆر وشەیەکی لێکدراوە دوو وشەی Folk Lore ی ئینگلیزییەوە ھاتووە کەیەکمیان مانای خەڵک گەل دەگرێتەوە دووەمیان مانای چیڕۆک ژیریی ھونەر زانست دەگرێتەوە واتە سامان کەلەپووری خەڵک پێیە فۆلکلۆر ھەموو سامان کەلەپوورە کۆنانە دەڵێن درێژایی مێژوو دەست بەرھەمی خەڵک ماونەتەوە پاشماوەکانی جل بەرگی میللی کۆن ڕایەخ ھۆی خواردن قاپ کاسە کەوچک گەلێک چەشنی پیشەسازی نەقش نیگار جۆری خواردەمەنی گەلێک شتی شەقڵی تایبەتی کۆتی میللەتێک بەرھەمێکی دەست بەرھەمی بیردا بھێڵێتەوە ھەندێک فۆلکلۆردا بیر ئەدەب جیا دەکەونەوەو دەڵێن بەرھەمی سەرزاری خەڵک بەرھەمەش ئەوەیە زارەوەیە دەماو دەم پشتاو پشت کوڕ باوکەوە منداڵ دایکەوە دەیبیستێت دەمێنێتەوە ئەمە ئەدەبی فۆلکلۆر بەرھەمی تاقە کەسێک دادەنرێت دەدرێتە پاڵ ھەموو میللەت بەرھەمێکە ھەموو گەل خوڵقاندوویەتی بەرھمی فۆلکلۆری سادەی وای ھەیە ھەموو گەل تێی بگات شەقڵی تایبەتی گەلە زەمان دەوری پێوەیە بەرھەمی فۆلکلۆر ئێجگار خەڵک بڵاوە کاتی بڵاو بوونەوەی خوێندەواری شارەزابوونی خەڵک ڕاھێنانیان ئەدەبیاتی نوسراودا ھەیە شتێک فۆلکلۆری گەلەکەی نەزانێت لەبەری نەبێت گووتن گێڕانەوە دەری نەبڕێت ئەدەبیاتی فۆلکلۆر ھەر میللەتێکدا بەش جۆری ھەیە بەش جۆرانە ڕەنگە ھەندێکیان فۆلکلۆری ھەموو میللەتدا فۆلکلۆری میللەتێکدا ڕەنگە ھەندێکیان جیا ئەمە ھەر میللەتە دەتوانێت چەشنەکانی بەرھەمی ئەدەبی فۆلکلۆری دەست نیشان ئەمانەش ببینە کولتوور مۆسیقا سەرچاوەکان کوردی پۆلی نۆیەمی بنەڕەتی خەیاڵ فۆلکلۆر چاندی کوردی

گەندەڵی سیاسی مانایەکی فراوان گەندەڵی سیاسی بریتیە خراپ بەکارھێنانی ئۆفیسە گشتیەکان حکومیەکان پێناو دەستکەوتە نھێنی نایاسایی تایبەتەکاندا ھەموو فۆرمەکانی حکومەت ئەگەری کەوتنە کاریگەری گەندەڵی سیاسیان ھەیە شێوازەکانی گەندەڵی لەیەکترجیاوازن باوترینیان بریتین دانی مافی پێشینە ئەنجامدان بەدەستھێنانی خزمەتی گشتی بەرتیل بەکارھێنانی ھەڕەشە لەبەدەستھێنانی خزمەتە گشتیەکان بەکارھێنانی کاریگەری دزینی ماڵی حکومەت فەرمانبەرەوە بەکارھێنانی واستەکاری ئامانجی کۆتاییش گەندەڵی سیاسی بریتیە Kleptocracy مانا حەرفیەکەی بریتیە فەرمانڕەوایەتی دز جەردەکان تەنانەت ڕواڵەتە دەرەکیەکەی ڕاستگۆییش بەدی ناکرێت گەندەڵکاری ھەردوو ئۆفیسە سیاسی بیرۆکراتیەکان سەرھەڵدەدات ڕێژەیەک ڕێژەیەکی بەشێوەیەکی ڕێکخراو نا ڕێکخراو ھەرچەندە گەندەڵی ڕێگە خۆشکەرە چاڵاکیە تاوانکاریەکانی مامەڵەکردن مادە بێھۆشکەرەکان شۆردنەوەی دراوی لەشفرۆشی گەندەڵی چاڵاکیانەوە بەند نیە تێگەیشتنی کێشەکە دۆزینەوەی ڕێگاچارەکان شتێکی گرنگە تاوان گەندەڵی شیکارکردنەوە لەیەکترجیاکراوەیی بھێڵیتەوە گوێرەی وڵات تایبەتمەندیەتی دادگەری شتانەی گەندەڵی دادەنرێن ئەوانەشی بەگەندەڵی دانانرێن گۆڕانیان بەسەردادێت نمونە ھەندێک کرداری تەمویلکردنی سیاسی لەوانەیە شوێنێکی دیاریکراو یاسایی کەچی وڵاتێکی یاساغ بارودۆخانەی دەبنە ھاندەری دروستبوونی گەندەڵی چەقگیری دەسەڵات بڕیاردەرانەوە بەشێوەیەکی ڕاستەوخۆ بەرپرسیارنین خەڵک ڕژێمە نا دیموکراتیەکان دەیانبینین کەمی شەفافیەتی حکومی پرۆسەی بڕیاردروستکردندا ھەڵمەتە سیاسیە ھەڵبژاردن گران خەرجیەکان خەرجیەکانی سەرچاوە ئاساییەکانی تەمویلکردنی سیاسی تێپەڕ بەگەڕخستنی بڕێکی سەرمایەی گشتی پڕۆژەیەکدا گروپێکی بەرژەوەندیخوازی بچووک وداخراو تۆڕێکی پەیوەندیەکانی کۆنە ھاوڕێکان لاوازی سەروەری یاسا لاوازی پیشەگەری یاسایی کەمی ئازادی ڕادەربڕین ئازادی ڕۆژنامەگەری کەمی مووچەی فەرمانبەر کارمەندان جەماوەرێکی خاو تەمبەڵ بایەخ نەدەر خۆشباوەڕ نەتوانێت سەرنجی بداتە پرۆسە سیاسیەکان نەبوونی کۆنترۆڵکردنێکی بەرتیل دەوترێت بەخشینەکان ھەڵمەتەکانی ھەڵبژاردن کاریگەرییە نەرێنییەکان دیموکراسیەت گەندەڵی بەرەنگاریەکی ترسناک دەخاتە بەردەمی پێشکەوتن سیاسەتدا دەبێتە ھۆی لاوازکردنی دیموکراسی حکومڕانیەتیەکی لەرێگەی بنکۆڵکردنی رووخاندنی پرۆسە ڕەسمیەکان گەندەڵیکردن ھەڵبژاردنەکان دەستە دامەزراوەکانی یاسادانان دەبێتەھۆی کەمکردنەوەی لێپێچینەوە کەمکردنەوەی ڕێژەی نوێنەرایەتیکردن پرۆسەی بڕیاردروستکردندا گەندەڵی دەسەڵاتی دادگەری دەبێتە ھۆی لەکارخستنی سەروەری یاسا گەندەڵی بەرێوەبردنی خزمەتگوزاریە گشتیەکاندا دەبێتە ھۆی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکان نا یەکسان گشتیتر گەندەڵی دەبێتە ھۆی بەرە بەرە تێکشکانی توانا دامەزراوەییەکانی حکومەت کاتێکدا ڕێوشوێنەکان ھەند وەرناگیرێن سەرچاوەکان ھەڵدەلووشرێن کارمەندان فەرمانبەران دادەمەزرێنرێن پلەیان بەرزدەکرێتەوە بیَ ڕەچاوکردنی کارکردنیان ھەمان کاتیشدا گەندەڵی دەبێتە ھۆی بێھێزکردنی ڕەوایەتی شرعیە حکومەت ھەندێک بەھای دیموکراتیانەی باوەڕی راستگۆیی لێبوردەیی ئابوری ھەمان شێوە گەندەڵی پێشکەوتنی ئابوری لاواز ڕێگەی ھەموو شێواندن ناکاراییەی بەرھەمی دەھێنێت کەرتی تایبەتدا گەندەڵی دەبێتە ھۆی بەرزبوونەوەی تێچوونی کارە بازرگانیەکان بەھۆی نرخی پارانەی بەرێگەی یاساغەوە دەدرێن تێچووی وتووێژی مامەڵەکردن فەرمانبەران مەترسی پێشێلکردنی ڕێکەوتنەکان ئاشکرابوونیان ھەرچەندە ھەندێک بانگەشەی ئەوە گەندەڵی دەبێتە ھۆی کەمکردنەوەی تێچوونەکان ڕێگەی پەڕاندنی ڕۆتینەکان ئامارێکی دەرکەوتوو ئەوە پیشاندەدات بەرتیل ھانی فەرمانبەران ڕێسا ڕێگری نویَ دابرێژن کاتێکیش گەندەڵی دەبێتە ھۆی ھەڵئاوساندنی تێچوونەکانی کارو پرۆژەبازرگانیەکان بەھەمان شێوەش دەبێتە ھۆی شێواندنی یاریەکە دوورخستنەوەی کۆمپانیا دامەزراوەکان پێشبڕکێکردن پێیەش دەبێتە ھۆی مانەوەی کۆمپانیا دامەزراوەی ناکارا ھەروەھا گەندەڵی دەبێتە ھۆی دروستبوونی شێواوی ئابوری کەرتی گشتیدا لەرێگەی گۆڕینی وەبەرھێنانی گشتی پرۆژەی سەرمایەداری تیایاندا بەرتیل پارە وەرگرتنی ناڕەوا زیاترە کارمەندان لەوانەیە ئالۆزکاری تەکنیکی دروستبکەن پرۆژەکانی کەرتی گشتیدا جۆرە کێشانە بشارنەوە کەواتە شێواندنی زیاتری وەبەرھەمھێنان دێتەئاراوە گەندەڵی دەبێتە نزمکردنەوەی گوێڕایەڵیەکان ڕێنماییەکانی بنیاتنانەوە ژینگەیی ڕێنامایی دیکە دەبێتە ھۆی کەمکردنەوەی جۆرایەتی ژێرخان خزمەتگوزاریە حکومیەکان دەبێتە ھۆی بەرزکردنەوەی فشاری بوجەیی حکومەت ئابوریزانان دەڵێن فاکتەرەکان لەدواوەی پێشکەوتنی جیاجیای ئابوری ولاتانی ئەفریقیایی ئاسیایی بریتیە لەوەی فۆڕمەوە گەندەڵی فۆرمی دەرکێشانی سەرمایەی استنزاف راس المال وەرگرتووە سەرمایە داریایە بەدەستھاتووەی لەدەرەوە بەکاردەھێنرێت نەوەک ناوەوەی وڵات وەبەربھێنرێت وێنەباوەش کەبەداخەوە ورد دروستە لەمەڕ دیکتاتۆرە ئەفریقاییەکان حیسابی بانکی سویسڕیان ھەیە بەراورد دیکتاتۆرە ئاسیاییەکان سۆھارتۆ بڕێکیان ھەموو شتێک دەگێڕایەوە بەرتیلیان دەکرد ئەوەشدا مەرجەکانیان پێشکەوتن دابیندەکرد ڕێگەی وەبەرھێنان کەرتەکانی ژێرخان البنی التحتیە یاسا ڕێکخستن ھتد توێژەرەوانی زانکۆی massachuesets ئەوەیان خەمڵاندووە ساڵی ١٩٧٠ ەوە ساڵی ١٩٩٦ ڕەوکردنی سەرمایە ٣٠ ی وڵاتانی ئەفریقیای خواروو تێکڕا بریتیە ١٨٧ بلیۆن قەردە دەرەکیەکانی نەتەوانە تێپەڕ ١ newstatesman com Economy 20053140015 دەرئەنجامەکان گەشەسەندن کەمی گەشەسەند کراوە تیۆر مانکەر ئۆلسۆنی Mancur Olson ی کۆمۆنیستەوە حاڵەتی ئەفریقیادا فاکتەرەکان ھەڵس کەوتە بریتی ناسەقامگیری سیاسی بەھۆی ڕاستیەش ھەردەم حکومەتی نویَ ڕەسیدە گەندەڵی بەدەستھاتووانەی حکومەتی پێشوو دەست دادەگرێت بۆیە وا بەرپرسان سامانەکانی لەدەرەوەی وڵات حەشاربدەن وبیپارێزن دوور دەستی ھەموو داماڵینێکی خاوەنداریەتی نزع الملکیە لەکاتی کار لابردنیان خۆشگوزەرانی نیشتمانی گشتی گەندەڵی وڵاتان بەربڵاوە بریتیە سەرەکیترین زیانبەخش سەڵامەتی ھاوڵاتیانی وڵاتانە گەندەڵکاری سیاسی مانای وایە سیاسەتەکانی حکومەت لەبەرژەوەندی ئەوانەدەبێت بەرتیل دەبەخشن نەوەک جەماوەری گشتی نمونەیەکی ئەوەیە چۆن سیاسەتمەداران یاسایانە دادەڕێژن پارێزگاریدەکەن کۆمپانیا گەورەکان زیانیش پڕۆژە بازرگانیە بچووکەکان دەگەیەنن سیاسیانەش پاڵپشتیکاری بازرگانین ئاسانی دەگۆڕێن پاڵپشتیکاری کۆمپانیا گەورانەی ڕێژەیەکی ھەڵمەتەکەی ھەڵبژاردنی ئەواندا پارە بەشداریانکردووە جۆرەکانی پێشێلکاری گەندەڵی سیاسی پێشێلکاریەکانی کارمەندانی حکومەت دزینی پارەی حکومی اختلاس بەکارھێنانی ناسراویەتی خزمایەتی کارە گشتیەکاندا واستەکاری دەگرێتە خۆ ھەروەھا ھەمان شێوەش پێشێلکاریە پەیوەندیدارەکانی کەرتی تایبەت کەرتی گشتی بەرتیل دەستبەسەداگرتنی زۆردارەکی ڕێگری بەکارھێنانی کاریگەری نفوژ ساختەکردن تزویر دەگرێتەوە جۆرەکانی خراپ بەڕێوەبردنی دەسەڵات بەرتیل بەرتیل وەرگر بەرتیل بەخشەر گەندەڵی پێویستی دوو ھەیە دروستببێت بەرتیل دەر بەرتیل وەرگر ھەندێک وڵاتاندا کەلتوری بەرتیل وەرگرتن ھەموو لایەنەکانی ژیانی گشتیدا بڵاودەبێتەوە وای لێدەکات نزیکەی نەتوانیت کاری بازرگانی بیت بەبیَ بەخشینی بەرتیل وڵاتە زۆرترین بەرتیل بەخشەرەکان بەشێوەیەکی گشتی ھەمان وڵاتە زۆرترین بەرتیل وەرگرەکان نین ئمانەش ١٢ وڵاتی کەمترین گەندەڵکارن سەرژمێری نێودەوڵەتی تێگەیشتنی شەفافیەت بریتین ڕێکخستنی ئەلف بیَ ئوستراڵیا کەنەدا دانیمارک فینلندا لۆکسەمبۆرگ ھۆڵەندا بیوزلەندا نەرویج سەنغافور سوید سویسڕا گوێرەی ھەمان سەرژمێری ١٣ زۆرترین وڵاتی گەندەڵکار بریتیت ڕێکخستنی ئەلف بیَ ئازربایجان بەنگلادیش بۆلیڤیا کامیرۆن ئەندەنوسیا کینیا نایجیریا پاکستان فیلیپین ڕوسیا تەنزانیا ئۆگەندا ئوکراینا ھەرچەندە نرخی سەرژمێریە کێشەی لەسەرە بنەمای تێگەیشتنی تاکەکەسی کەسە سەرژمێریکارەکان دامەزراوە بەشداریکردنی پارە ھەڵمەتەکان پارەی ئاسان وەدەستھاتوو لەبواری سیاسیدا قورسە گەندەڵی بسەلمێندرێت مەحاڵیشە نەبوونی بسەلمێندرێت ھۆیەش دەنگۆ سیاسەتمەداران دروست سیاسەتمەداران ئاشکرا پێگەیەدان سازش وتووێژدەکەن پێگەکان پێویستبوونیان شداریە مادیەکان ھەڵمەتەکانیان وا دەردەکەوێت لەبەرژەوەندی لایەنانە کاردەکەن پارەیان پێدەبەخشن دەبێتە ھۆی قسە گەندەڵی سیاسیەوە پاڵپشتیکارانی سیاسەتمەداران ئەوە دووپات دەکەنەوە شتێکی ڕێکەوتە سیاسەتمەداران وا دەردەکەون لەبەرژەوەندی کەسانە کاردەکەن پارەیان پێداون پاڵپشتی داراییان کردوون ئەوکەسانەی باوەڕیان وایە مرۆڤ بەرژەوەندی تاکەکەسی کاردەکات پرسیار لەوە چی ڕێکخراوانە پارە سیاسەتمەدارانە دەدەن ھیچ شتێک پارەیە وەرنەگرنەوە جێگای سەرەنجە کۆمپانیاکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا تایبەتی کۆمپانیا گەورەکان پاڵپشتی دارایی دەبەخشنە ھەموو پارتە سەرەکیەکان زۆرینەیان لایەنگیری پارتێک پارتەکانی بەھۆی دەرەنجامەکانی پارەبەخشینی دامەزراوەبازرگانیەکان سیاسەتمەداران مەترسیە ھەستپێکراوەی دامەزراوە بازرگانیانە ھەڵدەستن کڕینی ئیرادەی لێپرسراوە ھەڵبژێرداروانە ھەندێک وڵاتی دیاریکراو فەرەنسا پارە بەخشینی دامەزراوە کۆمپانیا بازرگانیەکانی ھەڵمەتەکانی پارتە سیاسیەکان قەدەغە ئەگەری لادان ڕێساکانی قەدەغەکردنە پارە بەخشینی دامەزراوە بازرگانیەکان پارتە سیاسیەکان فەرەنسا بەھەمان شێوە ھەڵساوە سەپاندن دانانی ڕێژەی زۆرترین پارە سەرف ھەڵمەتکردندا پاڵێوراوانەی بڕە پارە دیاریکراوە تێدەپەڕێنن ڕاپۆرتی دارایی نا ڕاستەقینە پێشکەشدەکەن بارەیەوە دەخەنە مەترسی ئاشکراکردنیان دۆڕاو ھەڵبژاردنەکان تەنانەت ڕێگەیان پێنادرێت ھەڵبژاردنەکانی داھاتووشدا بەشداری سەرباری حکومەت ھەڵدەستێت پارەدان پارتە سیاسیەکان گوێرەی سەرکەوتنیان ھەڵبژاردنەکاندا تەنانەت ڕێوشوێنە یاساییانەش ئەوەیان لەسەردەکرێت فۆڕمێکی گەندەڵی وان ڕوانگەیەی لەبەرژەوەندی بارودۆخی ھەنووکەیی سیاسیدا حیزبە بچووکەکان سەربەخۆکان دەڵێن ھەوڵەکانی جڵەوگیرکردنی سنوردارکردنی کاریگەری بەشداریکردنە داراییەکان پاراستنی پارتە گەورەکانە ڕێگەی دابینکردنیان پارەی گەرەنتیکراو حکومەت کاتێکدا پاڵپشتی دارایی دەرەکی سنورداردەکرێت حاڵەتانەشدا بەرپرسان یاسایی پارە خەزێنەی گشنتی وەردەگرن ھەڵمەتەکانی ھەڵبژاردنیان شێوەیەش گەرەنتی ئەوە پێگە کاریگەر مووچە باشەکانیان تۆمەتی گەندەڵکاری ئامرازێکی سیاسی کات سیاسەتمەداران ڕەنگە بەدوای ئەوەدا بگەڕێن ڕکابەرەکانیان تۆمەتی گەندەڵی تۆمەتباربکەن کۆماری میللی چینی دیاردەیە زو ڕۆنگی دواییانەشدا ھو جینتاو بەکاردەھێنرا ڕکابەرەکانیان ھۆیەوە لاوازبکەن پێوانەکردنی گەندەڵی پێوانەکردنی گەندەڵی مانایەکی ئاماریانە بەراوردکردنی وڵاتان – سروشتی بابەتێکی ئاسان نیە ھەتاوەکو بەشداربووان گشتی بیانەوێت لەبارەیەوە بێدەنگبن ڕێکخراوی بەرچاوڕوونی نێودەوڵەتی منچمە الشفافیە العالمیە ڕێکخراوێکی پێشەنگی دژبە گەندەڵیە سیَ پێوانەی دابینکردووە نوێکردنەوەی ساڵانە دانانی لیستێکی ڕێژەی ھەستپێکراوی گەندەڵی بنەمای ڕاوبۆچوونی شارەزایان جیاوازی وڵاتان گەندەڵکاریانەوە دامەزراوە بارۆمیتری گەندەڵی جیھانی بنەمای ھەڵویستی گشتی خەڵکی ئاساییە ھەمبەر پرسی کێشەی گەندەڵی دامەزراوەیی سەرژمێری بەرتیل دەرەکان بریتیە سەرەنجدان ئارەزووی دامەزراوە بازرگانیە دەرەکیەکان بەخشینی بەرتیل ھەروەھا ڕێکخراوی بەرچاوروونی نێودەوڵەتی ھەڵدەستێت بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرتی گەندەڵی جیھانی بڵاوکراوەی ساڵی ٢٠٠٤ گەندەڵی سیاسی جەختکرابووەوە بانکی جیھانی کۆمەڵێک زانیاری گەندەڵی کۆکردۆتەوەلە ناویشیدا دەستەیە ئاماژەی حکومی ھەیە ھەروەھا ئەمانەی خوارەوەش سەیربکە فۆرم ڕووەکانی گەندەڵی بەکارھێنانی ھاوڕێیەتی سەرمایەداری گرووپی ھاوەڵان بەرتیل واستەکاری گەڕان کرێدا پێکھێنانی کۆمەڵەی لۆبی بەبیَ چاوەدێری گشتی حوکمڕانی حکمڕانی سەروەری یاسا شەفافیەت لێپێچینەوە پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان گەندەڵی لایەنە تیۆریەکان نمونەکانی گەندەڵی گەندەڵی یەکێتی ئەورووپا ئابڕووچوونە سیاسیەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکان ئابرووچوونە گەندەڵکاریەکان ھەرێمی پاریس لیژنەی سەربەخۆی دژبە گەندەڵی داربڕینی نایاسایی سیستەمی گەندەڵکار Tangentopoli بیتینۆ کراکسی Bettino Craxi گەندەڵی نووسینی خەیاڵیدا ڕۆمان چیرۆکدا ڕۆمانەکەی ھێنری ئادەم ١٨٨٠ دیموکراسی ڕۆمانەکەی کارل ھیاسێن گوجیلە نەخۆشەکە ١٩٩٩ گەندەڵیی سیاسی وشە سیاسییەکان

سیاسەت ڕامیاری پرۆسەیەک شیوازێکی وەرگرتنی بڕیارە گرووپەکان ھەرچەند باوە ڕامیاری حکوومەتەوە وابەستە ڕامیاری ھەموو چاڵاکییەکانی مرۆڤدا دامەزراوە ئەکادیمیایی ئایینی بازرگانییەکاندا بەدی دەکرێ زانستی ڕامیاری بریتییە توێژینەوەی ھەڵسوکەوتی ڕامیاری پشکنینی چۆنیەتیی وەدەستھێنان پێڕەوکردنی دەسەڵاتە نموونە توانای سەپاندنی ئیرادەی خۆت کەسێکی تیۆرزانێک بەناوی ھارۆڵد لاسوێڵ شێوەیە پێناسەی ڕامیاریی کردووە کێ چی وەدەست دێنی کەی چۆن دەوڵەتێکی سروشتی ساڵی ١٦٥١دا تۆماس ھۆبز بەناوبانگترین کتێبی بو Leviathan چاپ گەیاند کتێبە بەھانەھێنانەوە ھاتنەکایەوەی کۆمەڵگەکانی مرۆڤ مودێلێکی پەرەسەندنی سەرەتاییی مرۆڤی خستە ھۆبز مودێلە دەوڵەتێکی نایابی سروشت دەکرد ھەموو تاکەکان بەیەکسانی سوود سەرچاوەکانی سروشت وەردەگرن بەکارھێنانی ھەر ئامرازێک گەیشتن سەرچاوانە ئازادن ھۆبز دەرکەوت جۆرە ڕێکخستنە ھۆی پەیدابوونی شەڕی ھەمووان ھەمووان یاخود لاتینی bellum omnium contra omnes لەوەش بۆی دەرکەوت مرۆڤەکان حاڵتەدا دەچنە حاڵەتێکی گرێبەستی کۆمەڵایەتی دەستبەرداری مافی ڕەھای ھەندێ جۆری پاراستن لەکاتێکدا وا دیارە ھەڕەمەکانی زاڵبوون ھاوکاریی کۆمەڵایەتی بوونیان سەردەمی ھاتنەکایەی کۆمەڵگەکانی مرۆڤ دەگەڕێتەوە مۆدێلی ھۆبز لۆژیکی ھێنانەکایەی کۆمەڵگەی مرۆڤ پیشان مێژوو ڤی جی گلاید گۆڕانکارییەی کۆمەڵگەی مرۆڤ دەوروبەری ساڵی ٦٠٠٠ی زاینیدا ھات شۆڕشی شارستانی دەبات ڕوخسارەکانی جۆرە نوێیەی شارستانیەت بەدامەزراوەکردنی چینایەتیی کۆمەڵایەتی چێبوونی پیشە ناکشتوکاڵییەکان لەوانە پیاوانی ئاین پارێزەران باجسەندن نووسینە ھەموویان پێویستیان شوێنێکی پڕ دانیشتووان یاخود شارەکانە وشەی ڕامیاری politics وشەی یۆنانیی پۆلیس ەوە polis سەرچاوەی گرتووە ڕامیاریی بازرگانی ئاینی ئەکادیمیایی ھەموو جۆرە سیاسەتێکی – تایبەتی سەرچاوەییەوە دەناڵێنن ھەرەمێکی زاڵبون لەخۆیان دەگرن کەواتە ڕامیارین ڕامیاری لەڕووی پەیوەندیی بەڕێوەبردنی حکوومەتەکاندا دەخوێندرێ کۆنترین حکوومەت ڕێکخراوی خێڵەکی حوکمی پاشایەتیی میراتگری حوکمی گەورەپیاوانی خێل سیستەمێکی فیۆداڵ ڕێکخستنێک تاکە خێزانێک کۆنترۆڵی کاروبارە ڕامیارییەکانی گرووپێک دەکرد کەواتە مێژووی سیستەمی پاشایەتی ٥٠٠٠ لەمەوبەر دەگەڕێتەوە شێوەیەک شێوەکان ھەبووە پێناسەکان ھێز Power توانای سەپاندنی ویستی خۆتە کەسێکی ڕەنگە سەپاندنەکە توانای ھێز توندوتیژییشی لەگەڵدا دەسەڵات Authority ھێزی سەپاندنی یاساکان مسۆگەرکردنی ملکەچی سەرکردایەتیکردن دەستنیشانکردن حوکمکردن شەرعیەت Legitimacy خەسڵەتێکی حکوومەتە ڕێگەی وەدەستھێنان پراکتیزەکردنی دەسەڵاتی ھێز پرەنسیپ پێوەری دانپیانراو قبووڵکراو وەری گرتووە حکوومەت دەستەیە دەسەڵاتی ھەیە یاسا دەر بیانسەپێنێ ھێزی ڕامیاری ڕستە بەناوبانگەکەی ساموێل گۆمپەرز دۆستەکانت خەڵات بکە دوژمنەکانت سزا بدە دوو جۆر پێنج جۆرەکەی ھێز زانایانی دەروونناسیی کۆمەڵایەتی باسیان لێوە یاخود با بڵێین ھێزی ھاندەر incentive power دەسەڵاتی خەڵاتکردن ھێزی خورتی coercive power دەسەڵاتی سزادان ھەرسێ ھێزەکەی تریش دووانە ھەڵدەقوڵێن ھێزی شەرعیانە ھێزی پۆلیس یاخود ناوبژیوان دەسەڵاتەیە تاکێک بەخشراوە پێیە دەتوانێ پێوەری ھەڵسوکەوتەکان بسەپێنێ ھێزی شەرعیانە ھێزی خورتی دەچێ بەوەی ھەڵسوکەوتی نابەجێ غەرامە یاخود سزایەکی سزا ھێزی ناوبژیوان ھێزێکە چاکی دەستکەوت یاخود ھەڵوێست کەسانێک دەبەخشرێت تێرکردنی حەزی ھەستکردن وێکچوون ناودارێک قارەمانێک خەڵاتی ملکەچبوونە ھێزی پسپۆڕ ھێزێکە خوێندن ئەزموونەوە سەرچاوەی گرتووە جێبەجێکردنی ڕێنمایییەکانی ڕاھێنەرێکی بەئەزموون سەرکەوتنی خەڵات بەرھەم ھێزی پسپۆڕان بارودۆخەکانەوە بەندە چونکە نەشتەگەرێکی مێشک ناتوانێ بۆرییەکانی ئاوی ماڵەکەت چاک بکاتەوە دەسەڵات شەرعیەت ماکس وێبەر سێ سەرچاوەی شەرعیەتی دەسەڵات دەستنیشان کردووە پۆلینکردنی سێ لایەنەی دەسەڵات ناسراوە ھەروەھا سێ ھۆی پێشنیار کردووە چی خەڵک فەرمانانەی پێیان دەدرێ جێبەجێی تەقلیدی دەسەڵاتە تەقلیدییەکان پشتیوانییان ھەیە چونکە بەردەوامن پشتیوانی بەھا ھەبووەکان حاڵی حازر status quo دەسەڵاتی تەقلیدی درێژترین مێژووی ھەیە کۆمەڵگەی باوکسالاری لەوەش دەگمەنتر دایکسالاری سەرچاوەی پاشایەتیی بۆماوەیین تیایاندا دەسەڵات وەچەکانی سەرکردەکانی پێشوو دەدرا شوێنکەوتوانیش ملکەچی جۆرە دەسەڵاتە چونکە دەڵێن ھەر فێری شێوازە بووینە نموونەی دەسەڵاتدارانی تەقلیدی پادشاکان شاژنەکانن کاریزمایی دەسەڵاتی کاریزمایی جوانی ڕۆحسووکیی کەسێک یاخود ھێزی کەسایەتیی تاکێک دەگەڕێتەوە نموونەی ھەرە توندڕەو بڕوانە کەسایەتیپەرستن ڕژێمە کاریزمایییەکان تەمەنکورتی ناسراون بەدەگمەن لەپاش مردنی کەسانەی بەڕێوەیان دەبەن دەمێنن یاسای ھوشیارانە دەسەڵاتە یاسایی مەعقوولەکان تواناکانیان سەپاندنی ھەڵسوکەوت پۆستەی ھەیانە وەردەگرن جۆرە دەسەڵاتە پێویستی ملکەچی پۆستەکەیە نەک خاوەنپۆستەکە دیموکراسییە مۆدێرنەکان نموونەی ڕژێمی یاساییی ھۆشیارانەن سەرچاوەکان ڕامیاری کۆمەڵگا سیاسەت بابەتە سەرەکییەکان

خزمگەرییەتی بریتییە بەپێشخستنی خزم دۆستە نزیکەکان بەھۆی پەیوەندیان تۆوە نەوەک بەھۆی لێھاتوویان کات زاراوەیە مانایەکی نەخوازراو نێگەتیڤانە دەگەیەنێت نموونە بەڕێوەبەرێک ھەڵسا دامەزراندنی فەرمانبەرێک بەەرزکردنەوەی پلەکەی بەھۆی پەیوەندی خزمایەتی بری فەرمانبەرێکی کەسە لێھاتووتر پەیوەندی خزمایەتی بەڕێوەبەرەکە نەبێت کاتە بەڕێوەبەرەکە خزمگەرییەتی تاوانباردەبێت ھەندێک زانایانی زیندەوەرزانی ئاماژەیان بەوەکردووە ئارەزوو خزمگەرییەتی ئارەزوویەکی زگماکییە مرۆڤدا شێوەیەکە شێوەکانی بەپێشخستنی خزمایەتی وشە ئینگلیزییەکەی Nepotism بنەڕەتەکەی لاتینییە وشەی Nepos وەرگیراوە مانای منداڵی برا خوشک دەگەیەنێت چەرخە ناوەراستەکاندا ھەندێک پاپاکان قەشە کاپۆلیکییەکان پەیمانی ڕەبەن بوونیان خۆیاندابوو منداڵە نا شەرعییەکانی بەخێودەکرت پاساوەی ئەمانە منداڵی خوشک برایانان ماڵەکردنیشدا پیشینەیان پێدەدان خەڵکانی ھەندێک پاپاکان جۆرە منداڵە نا شەرعیانەی منداڵە خزمەکانیان گەیشتن کاردینالی جۆرە دامەزراندنانە دامەزراندنی شتێک خانەوادە پاشایییەکان دەچوو دەستیان کورسی پاشایەتیدا دەگرت نموونە پاپا کلیستۆسی سێەم خانەوادەی بۆرجیا دوو کوڕەبراکانی کاردینالییە دامەزراند یەکێکیان بریتی ڕۆدیرگ پێگەکەی کاردینال بەکارھێنا گەیشتن پاپایەتی پاپا ئەلکسەندر ی شەشەم وا ڕێکەوت ئەلکسەندەر ھەرە گەندەڵترین پاپاکان بوو—پلەی کاردیناڵی بەبرای دڵبەندەکەی خۆیدا ئەلیساندرۆ فارنییە پلەوپایەی فارنییەش بەرزدەبێتەوە دوایی پاپا پۆلی سێەم پۆلیش ھەمان شێوە خەریکی خزمگەرییەتی بۆنمونە دوو منداڵە خوشکەکانی تەمەنیان ١٤ ١٦ ساڵان کاردیناڵ دامەزراند پیادەکردنە لەوکاتە کۆتایی پێھات پاپا ئەنوسنت فەرمایشتێکی پاپایی دەرکرد قەدەغەکردنی جۆرە کارانە ساڵی ١٦٩٢ بڕیارە پاپایییە ھەموو پاپایەک ھەموو سەردەمێک قەدەغەی زەوی خانووبەرە پلەوپایە قازانجە دارایییەکان نابێت ھیچ خزمەکانی خزم نەبێت شیاو لێھاتووی ئەوەبێت پەڕی ببێتە کاردیناڵ خزمگەرییەتی تۆمەتێکی باوە ناوەندی سیاسیدا خزمی کەسێکی خاوەن کاریگەری پلەوپایەکی دەسەڵات وەردەگرێت لێھاتوویی گونجاوی ھەبێت شوێنە نموونە سیناتۆری ئەمریکی فرانک مارکوفسکی فەرمانڕەوای ویلایەتی الاسکا کچی لیزا مارکۆفسکی نوێنەری ویلایەتەکە دامەزران پێگەیە بەڕێوەببات ماوە دوو ساڵەی مبووی فەرمانڕەواە ویلایەتەکە لەوکاتەشدا خزمگەرییەتی تۆمەتبارکرا کچەکەی لیزا سەرکەوتنی بەدەستھێنا دووبارە ھەڵبژاردنەوەیدا کاتەی ساڵی ٢٠٠٤ پاڵاوت پۆستە جۆن کەنەدیش ڕکابەرەکانییەوە خزمگەرییەتی تاوانبارکرا براکەی ڕۆبرت کینیدی بەڕێوەبەری گشتی دامەزراند ھموو شوێنێک خاناوەدا ھەن دەستیان سیاسەتی وڵاتەکانیاندا گرتووە خاناوادەی تون عبدالرزاقی دووەم سەرۆک وەزیرانی مالیزیاو کوڕەکەی نەجیب تون عبدالرزاق جێگری ئێستای سەرۆک وەزیرانی مالیزیا مینتور لی کوان سەرۆک وەزیرانی سەنگافورە کوڕەکەی لی ھین لونگ دوایییە جێگای گوە تونگ ی گرتەوە سەرۆک وەزیری سەنگافورە وڵاتانی ئاسیا فەرمانڕەواییکردنی خانەوادە فەرمانڕەواکاندان ھندستان خانەوادەی نەھرۆ خانەوادەی غاندی فەرمانڕەوا فەرمانڕەوایی ھندستان زۆرینەی سەربەخۆیی لەکاتێکدا خەڵکانی تریش ویلایەتە ھندییەکانیش پێشخستنی خزم ناساویەکانیان بەردەوامن ڕۆمانیا زاراوەی پەیوەندی بەربڵاوە ناونانی خزمگەرییەتی ڕێگە مرۆڤدەدات کارێک بەدەستبھێنێت ھۆیەوە ھەرچی وشەی Nepot ە زمانی ڕۆمانیدا مانای کوڕی برا کوڕی خوشک دەگەیەنێت لەماوەی فەرمانڕەوایی کۆمۆنیستی خزمگەرییەتی تاکە ڕێگە بەدەستھێنانی کارێکی مووچەیەکی سەرنجراکێش بۆب مامی خۆتە دەستەواژەی شانشینی یەکگرتووی بەریتانیا بەکاردەھێنرێت گوزارشتکردن خزمگەرییەتی بریتییە بۆب مامی خۆتە بنەرەتی وتەیەش کاتە دەگەرێتەوە ڕوبرت سیسل دوک سالزبری سەرۆکی وەزیران کورە براکەی ارسەر بەلفۆر پلەیەکی بەرز دامەزراند دەستەواژەیە بنەڕەتدا گاڵتەجاڕی خزمگەرییەتی بەکاردەھێنرا ماناکەی بریتییە ھیچ کێشەیەک نییە ھەموو شتێک کراوە ڕستەیە پلاکە کارەبایییەکە بخەرە پەنجە دوگمەکە بنێ ئیتر بۆب مامی خۆتە بەستەرە دەرەکییەکان Hollywoodnepotism net Booknotes interview with Adam Bellow on In Praise of Nepotism A Natural History 24 August 2003 جۆشی گرووپ گەندەڵیی سیاسی

دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی شێوەیەک شێوەکانی دیموکراتی پێکدەھێنێت تیۆرێکی مەدەنییە دەنگدەران شێوازێکی نھێنی ئازاد ھەلبژاردنێکی فرەلایەندا نوێنەرانەی نوێنەرایەتیان ھەڵدەبژێرن ئەمانە نابن بریکاری دەنگدەران تەنھا نوێنەریانن – مانایەکی واتە تەنھا کاتە کارناکەن دەنگدەران ئاراستەیان دەسەڵاتێکی ئەوتۆیان ھەیە بتوانن دەسپێشخەری کاتی ھاتنەکایەوەی گۆرانکارییەکان دیموکراسییەتە لیبرالییە نوێکان نموونەی گرنگی دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی دادەنرێن ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا زاراوەیە ھاوتای مانای زاراوەی کۆماری دادەنرێت دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی بەخشینی دەسەڵاتێکی گەورەتر نوێنەران پەرلەمان لەخۆوەدەگرێت لەوەی شانشینییەتی دەستوری دیموکراتییەتی ھاوبەشیکردن participatory democracy دەیبەخشێت ئەوە ھەموو دەستورەکان بەدەق سەربەخۆیی دادگەری ڕێوشوێنەکانی دەنووسێت ھاوسەنگکردنی دەسەڵاتە نوێنەرایەتییەکان دیموکراسییەت گۆڕینی نوێنەرەکان خۆوەدەگرێت دەنگدەرەکانیان لێیان ڕازی نەبن ھەروەھا ھەندێک وردەکاری دیموکراسیانەی خۆوەدەگرێت کۆمیتەی شانشینی کەنەدی نموونە ھەندێک ڕێوشوێنی دیموکراسیانەی ڕاستەوخۆ ڕیفراندۆم نموونە سەرەڕای ڕێوشوێنی پەیوەست دانانرێن ئەنجامدانیان پێویستی بڕیارێک ھەیە پەرلەمانەوە دەربچێت واتە دەسەڵاتی یاسا ھەر دەستی نوێنەران پەرلەمانەوە دەمێنێتەوە ڕێگا چارەی ماناوەند دوو دیموکراسییەتەدا بریتییە پەرلەمانێکی باڵاتر ڕێگەی دەنگدانی ڕاستەوخۆوە ھەڵنەبژێردرابن نموونەش ئەوە ئەنجومەنی پیرانی کەنەدی کۆپییەکی ھاوتای ئەنجومەنی لۆردەکانی بەریتانیا نەریتی ھەڵبژاردنی نوێنەرانی ویلایەتەکان ئەورووپا سەدەی نۆزدەھەم کاریگەرانەتر نوێنەرایەتی ھەموو چینێکیان دەکرد جیاواز لەوەی دەیبینین پێشکەشکردنی ڕاوێژکاری ئاراستەکردنی پاشاکان ھۆی دروستکردنی ئاشنایەتییەکی قووڵ سیستەمی نوێنەرایەتیکردن ئیدمۆند بۆرک گووتارەکەیدا لەبەردەم دەنگدەراندا بریستۆل ڕاڤەکردنێکی تەقلیدی ماف ئەرکەکانی نوێنەری ھەڵبژێردراوی پێشکەشکرد جەماوەرییەتییە زۆرەی دیموکراسییەت وەدەستی ھێنا شۆڕشی پیشەسازییەوە لەکاتێکدا ژمارەی ھاوڵاتیانی وڵاتە پیشەسازییەکان سەردەمە نوێترەکاندا ھاوڵاتیان گرنگی سیاسەت دەردەخست ژمارە زۆرەی خەڵک تەکنەلۆجیا سەردەمە نەگونجاو دیموکراسییەتی ڕاستەوخۆ شانشینی یەکگرتووی بەریتانیا ولاتێکی سیستەم دیموکراسی نوێنەرایەتی دادەنرێت ئەڵمانیاش ھەمان شێوە ساڵی ١٩٤٩ وابوو ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کەندا دوونمونەی ترن جێبەجێکردنی دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی ساڵی ٢٠٠٣ توانرا مێژووی مرۆڤایەتیدا بوونرێت زۆرینەی دانیشتووانی گۆی زەوی لەسایەی سیستەمی دیموکراسییەتی نوێنەرایەتیدا دەژین ناویشیاندا شانشینییەتە دەستوریانەش حکوومەتێکی نوێنەرایەتی بەھێزیان ھەیە بەستەرە دەرەکییەکان ھەڵبژاردنەکان دیموکراسی

تاھیری خەلیلی ساڵی ١٩٥٦ ١٣٣٥ ھەتاوی شاری بۆکان دایک تەمەنی ٧ سالی یەوە عاشقی گۆرانی موسیقا گوێ گرتن دەنگی ھونەرمەندانێک محەمەد ماملێ حەسەن زیرەک تایبەت تاھیر تەوفیق عەلی مەردان ساڵح دیلان ھۆی وەی بەرھەمی تەمەنی ١٥ ساڵی شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بڵاو بکاتەوە بڵاو کردنەوە ڕۆژ ھەڵاتی کوردستان ھۆی وەی ڕاگەیاندنە کوردیەکانی کاتی حکوومەتی ئێران وتووێژ بانگی بەرھەمێکیشی تەلەفزیۆنی مەھاباد تۆمار بریتین دەنگ وڕەنگ شەوی تاریک دەنگ گوڵی مەھاباد کیژۆڵەی کوردستان ھەر ئەوە بردیە تەلەفزیۆنی تاران کۆنسێرت تەمەنی ١٨ ساڵی دا ھەروەھا تەلەفزیۆن ڕادیۆ سنە کاتە دا ڕاپەڕینی گەلانی ئێران دەستی کوردێک ھەستێکی نەتەوەیی یوە چووە خەبات ڵێشمەرگەیەکی کوردستان شۆرش دا ٥٠ گۆرانی سروودی نەتەوەیی بڵاو بۆتەوەو سروودی قەندیلی سەربەرزەوە ناوبانگی دەرکرد ھەموویان کەوتوو ھۆی پێشمەرگایەتی گوتنی سروودی سیاسی نەتەوەیی کوردی حکومەتی کاتی ئێران قاچاغ

ھەرێمی کوردستان ھەرێمێکی خۆبەڕێوەبەرە شاری ھەولێر پایتەختەکەیەتی ھەرێمە دەکەوێتە عێراق پێکھاتووە چوار پارێزگا دھۆک ھەولێر ھەڵەبجە سلێمانی ھاوسنوور ئێران سووریا تورکیا ھەرێمی کوردستان باشووری کوردستان دەگرێتەوە ناوچە جێناکۆکەکانی باکووری عێراق ناگرێتەوە ساڵی ١٩٩٢ەوە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان حکوومەتی ناوەندی عێراق بەغدا چارەسەرنەکراوی ماوەتەوە پەرلەمانی ھەرێمی کوردستان دەکەوێتە شاری ھەولێر سوپای عێراق ناوەڕاستی ساڵی ٢٠١٤ ناوچە کێشە لەسەرەکان کشایەوە بەھۆی ھێرشی داعش باکووری عێراق ھێزەکانی پێشمەرگە چوونە ناوچە جێناکۆکەکان کۆنترۆڵی عێراق تشرینی ٢٠١٧ ناوچەکانی وەرگرتەوە بەدرێژایی سەدەی بیستەم کورد عێراق ھەوڵی بەدەستھێنانی ئۆتۆنۆمی سەربەخۆیدەدا حکومەتەکانی سەدەی بیستەمی عێراق بەتایبەت لەسەردەمی بەعس ئۆپراسیۆن سیاسەتی کوردەکانی باشووری کوردستان پەیڕەوکرد لەوانە بەعەرەبکردن جینۆساید کیمیبارانکردن بڕیاری ناوچە دژەفڕینەکانی عێراق ئاسمانی باشووری کوردستان ئازاری ١٩٩١ دەرفەتی پێکھێنانی حکوومەتێکی ئۆتۆنۆمی کوردەکان بەخشی بەشێوەی دیفاکتۆ یەکەمجار ڕووخانی کۆماری کوردستان کوردەکان حکوومەتێکی خۆبەڕێوەبەری دابمەزرێنن حکوومەتە ڕووخانی ڕژێمی بەعس دەستووری ٢٠٠٥ دانی پێدانرا ساڵی ٢٠١٧ ھەرێمی کوردستان بڕیاری گشتپرسی دا سەربەخۆی مانگی ئەیلوولی ٢٠١٧ پەسەند کاردانەوەی نێودەوڵەتی لێکەوتەوە ھەرێمی کوردستان ڕادەیەکی توانی سنووری دەسەڵاتی ئاژاوە خراپی بارودۆخی ئەمەنی ڕزگار عێراق ڕوخانی ڕژێمی بەعس ٢٠٠٣دا بەخویەوەبینی ھەرێمی کوردستان ساڵی ٢٠١٤ قەیرانی دارایی ھاتووە زاراوەناسی کوردستان واتای نیشتمانی کوردان چەمکی کورد وشەی لاتینی Cordueni داتاشراوە مانای دانیشتووانی پاشایەتی Corduene ناوچەیەکی ئیمپراتۆری ڕۆمان ٦٦ پ ز دەستووری عێراقیدا ھەرێمی کوردستان ئاماژەی پێکراوە حکوومەتی ھەرێم کوردستان عێراق ھەرێمی کوردستان دەبات دەستەواژەی کوردستانی عێراق بەکارناھێنێت حکوومەتەکە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ە کورتەکەی زمانی ئینگلیزیدا KRG یە کوردەکان کوردستانی باشووریش دەبەن بەھۆی ھەڵکەوتەی جوگرافییەکەیەوە باشووری کوردستانی گەورەی پێکھێناوە سەردەمی دەسەڵاتی حزبی بەعسدا حەفتاکان ھەشتاکاندا ھەرێمەکە ھەرێمی ئۆتۆنۆمی کوردستان ناودەبرا مێژوو مێژووی کۆن سەردەمی مێژووی کۆن ناوچەکە نیشتەجێ مرۆڤ نیاندەرتاڵ سەرەتای ساڵی ١٩٦٠ پاشماوەی ئێسکی مرۆڤی سەردەمە ئەشکەوتی شانەدەر دا دۆزرایەوە ناوچەی چەرمۆ دەستپێکردنی ژیانی نوێ کۆنترین کۆمەڵگە کشتوکاڵییەکانە دۆزراوەتە کۆنترین ئاسەوارەکانی دەگەڕێنەوە ساڵی ٧٠٠٠ساڵ زایین ڕووبەرەکەی ١٢٠٠ ١٦٠٠ مەتری چوارگۆشەیە ٨٠٠ مەتر بەرزتر دەریاکاندایە سەرەتاییترین سەردەمی نیۆلیسیک کوردستان تل حەسونە ناوەندی حەسونە نزیکەی ٦٠٠٠ زایین ناوچەکە جوگرافییەوە ناوچەی سوباریەکان ناسرابوو نیشتەجێ گوتیەکان لولوبیەکانیش ساڵی ٢٢٠٠ زایین نارام سینی ئەکەد ی ناوچەکەی داگیرکرد ساڵی ٢١٥٠ زایین کەوتە دەسەڵاتی گوتییەکان شارە سەرەکییەکانی ناوچەکە نووسراوە کۆنەکان ئاماژەی بۆکراوە بریتین مەردامان عەزوهینوم نەینەت نەینەوا ئەرابخا ئوربیلوم هەولێر کوردە سەدەی ١٦ی زایین میتانییەکان ناوچەکەیان خستە ئیمپراتۆریەتی خۆیانەوە لەناوچوونی ئیمپراتۆریەتی میتانی هیتییەکانەوە سەدەی ١٤ ١٣ زایین ناوچەکە وردە وردە کەوتە دەسەڵاتی ئاشوورییەکانەوە توکوڵتی نینورتەی سەدەی ١٣ی زایین دواجار ناوچەکەی داگیرکرد فەرماندەکانی حاکمی گوند شارۆچکەکانی کوردە دامەزراند ناوچەی کوردە پارێزگایەک بچوککرایەوە هەولێر ئەکەدی ئوربیلم سەردەمی ئیمپراتۆریەتی نوێی ئاشوریدا شارەکە کولتوری جیاوازی عەشتار ناوبانگی دەرکرد ناوچەکە دەسەڵاتی ئورارتو شانشینی موساسیردا سەرەتای هەزارەی زایین ناحیەی ڕەواندیزی ناوەندێکی گرینگی ئایینی ئورارتییەکان مادەکان سەدەی حەوتەمی زایین ڕوویانکردە ناوچەکە توانیان دەستی بەسەردا بگرن کەوتە دەسەڵاتی هەخامەنییەکان بەشێک ساتراپی میدیا مایەوە زینۆفۆن ناوچەکەدا تێپەڕی سەدەی چوارەمی زایین مادەکانەوە نیشتەجێ ساڵی ٣٣٢ زایین ناوچەکە کەوتە دەست ئەسکەندەری گەورە ئیمپراتۆریەتیی سلووکی یۆنانیەوە فەرمانڕەوایی ناوەڕاستی سەدەی دووەمی زایین کەوتە دەست میتریداتی پاشای ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی چوار سەدەی سەردەمی ئەشکانی دا ٢٤٧ زایین ٢٢٦ ز ناوچەکە میرنشینە نیمچە سەربەخۆکانی بارزان شارەزوورەوە بەڕێوەدەبرا سەدەی یەکەمدا دەسەڵاتی شانشینی جولەکەکانی ئەدیابین سەدەی ٣ چوارەمدا ناوچەکە کایۆسیدەوە فەرمانڕەوایی دەکرا ساڵی ٣٨٠ی زایینیدا خرایە ئیمپراتۆریەتی ساسانیەوە ناوچەکە وردە وردە سەدەی پێنجەمدا ئاینی مەسیحی لەناوخەڵکەکەدا بڵاوبووەوە هەولێریش بنکەی کەنیسەی ڕۆژهەڵات سەردەمی ئیسلامی ناوچەیە ناوەڕاستی سەدەی ٧ زایینیدا موسوڵمانە عەرەبەکانەوا داگیرکرا توانیان هێزە داگیرکەرەکانی ئیمپراتۆریەتی ساسانی سەربکەون ناوچەکە کەوتە دەست موسڵمانان عوتبەی کوڕی فەرقاد ساڵی ٦٤١ هەولێری داگیرکرد ناوچەیە بەشێک موسوڵمانانی خەلاغەتی ڕاشیدین ئومەوی خەلافەتەکانی عەباسی ببێتە بەشێک میرنشینە جۆراوجۆرەکانی ئێران تورک مەغۆل هەڵوەشاندنەوەی ئاق قۆینەلو خاکەکانی کوردستانیشەوە سەرەتای سەدەی ١٦دا سەفەوییەکانەوە دەستی بەسەردا گیرا سەدەی ١٦ ١٧ ناوچەیەی کوردستانی باشوور ناسراوە میرنشینی بابان بادینان ئەردەلان سۆرانەوە فەرمانڕەوایی دەکرا ململانێی سەفەوی عوسمانییەکاندا جارێک سەفەوی دەستی بەسدا دەگرت جارێک عوسمانییەکان کاتەی عوسمانییەکان توانیان یەکلاکەرەوە دەست ناوچەکەدا بگرن جەنگێکی درێژخایەن لەنێوان عوسمانی سەفەوی ١٦٢٣ ٣٩ پەیماننامەی زەهاویان مۆرکرد پەیماننامەیە ناوچەکانی کوردستان دابەشکرا بەسەرخۆیاندا کوردستانی باشوور کەوتە دەسەڵاتی عوسمانیەکان ئەفشارییەکان سەرکردایەتی نادرشا جارێکی دیکە دەستیان ناوچەیەدا گرتەوە دواجار ساڵی ١٨٣١دا دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی عوسمانی دامەزرا جەنگی جیهانی عوسمانییەکان هاوپەیمانانەوا شکستیان هێنا ئیمپراتۆریەتەکەیان ڕووخاند ئینتیدابی بریتانی یەکی کانوونی دووەمی ١٩١٨ کۆبوونەوەیەکدا سلێمانی کۆڵۆنێڵ ئارنۆڵد وێڵسن مەندوبی سیڤیلی میسۆپۆتامیا وەکالەت سەرکردە کوردەکان پاڵپشتیی بریتانیایان دامەزراندنی کوردستانێکی یەکگرتوو سەربەخۆ لەسایەی پاراستنی بریتانیادا ساڵانی ١٩١٩ ١٩٢٢ شێخ مەحموود بەرزنجی سەرکردەیەکی کوردی کاریگەر سلێمانی حکوومەتێکی کوردیی پێکھێنا دوو شۆڕشی حوکمی بریتانیا دوو ساڵی پێچوو دەسەڵاتی بریتانی توانی ڕاپەڕینەکانی سەرکوت شۆڕشی ٢٢ی مایسی ١٩١٩ دەستی پێکرد کارمەندە بریتانیانەی سلێمانی دەستگیرکران شۆڕشەکە بەخێرایی مووسڵ ھەولێردا بڵاوبووە بریتانیا سەرکوت ڕاپەڕینەکە بۆمبارانی ھەوایی تۆپباران شەڕی زەمینی یەکجاریش گازی کیمیایی بەکارھێنا بریتانییەکان مەحموودیان دوورخستەوە ھندستان حوزەیرانی ١٩٢٠ ٦٢ سەرکردەی خێڵەکیی ناوچەکە سەربەخۆیی کوردستانیان سایەی ئینتیدابی بریتانیا ڕەتکردنەوەی بریتانییەکان حوکمی سەربەخۆی کوردەکان لەوەوە سەرچاوەی گرت سەرکەوتنی حوکمی سەربەخۆی کوردەکان ناوچەکەدا وا عەرەبەکانی ھەردوو ناوچەی بەغداو بەسرە سەربەخۆیی بەمەش کۆنتڕۆڵی ڕاستەوخۆی بریتانییەکان میسۆپۆتامیادا لەناودەچێت ساڵی ١٩٢٢ بریتانیا شێخ مەحموودیان گێڕایەوە دەسەڵات ھیوایەی شێخ مەحموود کوردەکان ڕێکبخاتەوەو دژایەتی تورکەکان مووسڵ کەرکووکیان دەکرد شێخ مەحموود مەملەکەتی کوردستانی ڕاگەیاند مەلیکی کوردستان ناساند ڕەزامەندی دەربڕی ئۆتۆنۆمییەکی سنووردار لەچوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی تازە پێکھێنراودا ساڵی ١٩٣٠ ڕاگەیاندنی وەرگیرانی عێراق عوسبەتول ئومەم شێخ مەحموود سێیەم ڕاپەڕینی دەستپێکرد ھێزە زەمینی ئاسمانییە بریتانییەکان سەرکوتکرا ھاتنی ١٩٢٧ ھۆزی بارزانی بوونە پشتیوانی مافەکانی کورد عێراق ساڵی ١٩٢٩ بارزانییەکان ناوچەیەکی کوردییان باکووری عێراق پاڵپشتیی داوایانە ساڵی ١٩٣١ ناسراوەکانی کورد سکاڵایەکیان دایە عوسبەتول ئومەم دامەزراندنی حکوومەتێکی سەربەخۆی کوردییان لێرد حکوومەتی عێراقی بریتانییەکان ساڵی ١٩٤٥ سەرکردەی ھەرە کاریگەری ھۆزەکە مستەفا بارزانی ناچار بڕواتە ئێران چووە یەکێتی سۆڤێت ڕووخانی کۆماری مھاباد ساڵی ١٩٤٦ شۆڕشەکانی بارزانی ساڵانی ١٩٦٠–١٩٧٥و دواھاتەکانی کودەتایەکی سەربازیی عەبدولکەریم قاسمەوە ساڵی ١٩٥٨ بارزانی توانی مەنفا بگەڕێتەوە پارتێکی سیاسیی دابمەزرێنێت پارتی دیموکراتی کوردستانە ساڵی ١٩٦٠ فەرمیی وەرگرت ماوەیەکی قاسم خێڵی برادۆست زێباریی بارزانی ھاندا تەممووزی ١٩٦١ بارزانی شۆڕشی حکوومەتی عێراقی دەستپێکرد پارێزگاری زامنکردنی حوکمڕانیی کوردی بەھۆی پەشێوییەی سوپای عێراقدا دروست کودەتاکەی ١٩٥٨ حکوومەتەکەی قاسم نەیتوانی شۆڕشەکان سەرکوت بنبەستە گرووپێکی بەھێزی سوپای توڕەکرد لەوانەیە بووبێت ھۆکارە بەھێزەکانی پشت کودەتاکەی بەعس عەبدولسەلام عارف شوباتی ١٩٦٤ ئاگربەستی ڕاگەیاند ھۆی دابەشبوونی کوردی شارنشینە ڕادیکاڵەکان لایەک ھێزە تەقلیدییەکانی بارزانی لایەکی بارزانی ڕازی ئاگربەستەکە ڕادیکاڵەکانی پارتەکەی دەرکرد سەرەڕای ئەمە حکوومەتی بەغدا ویستی جارێکی جووڵانەوەکەی بەرزانی بەھۆی ھێزەوە ببەزێنێت ھەڵمەتە ساڵی ١٩٦٦ دا سەرکەوتوو نەبوو چونکە ھێزەکانی سوپای عێراق نزیک ڕەواندوز ھێزەکانی بارزانییەوە بەزێنران ئەمە حوزەیرانی ١٩٦٦ عارف بەرنامەیەکی ئاشتی خستەڕوو ١٢ خاڵی لەخۆ دەگرت لەکار لادانی عارف کودەتای بەعسییەکان جێبەجێ نەکرا حکوومەتی بەعس ھەڵمەتی لەناوبردنی شۆڕشەکانی کوردی دەستپێکرد ١٩٦٩ ڕاگیرا ئەمە دەتوانرێ بخرێتە ئەستۆی ناکۆکییە ناوخۆیییەی بەغدا دەسەڵات ئاڵۆزییانەی ئێراندا ھەبوون سەرەڕای ئەمانە سۆڤێت فشاری عێراق دادەنا ڕێککەوتن بارزانی دا بەرنامەی ئاشتی ئازاری ١٩٧٠ خرایە ئۆتۆنۆمییەکی فراوانتری کوردەکان لەخۆ دەگرت پلانەکە ڕێگەی کوردەکان دەدا حکوومەتی بەغداش نوێنەرو بەشداریان ھەبێت دەبوو چوار ساڵدا جێبەجێ ئەمەشدا ھەر کاتەدا حکوومەتی عێراقی دەستی جێبەجێکردنی بەرنامەی بەعەرەبکردن کەرکووک خانەقین نەوت دەوڵەمەندن ساڵەکانی دواتردا حکوومەتی بەغدا دووبەرەکییە ناوخۆیییەکانیدا زاڵ نیسانی ١٩٧٢ ڕێکەوتننامەی دۆستایەتی یەکێتی سۆڤێت مۆر ھەروەھا کۆتایی تەریکگرتنی وڵاتانی عەرەب ھێنا لەولاشەوە کوردەکان ھەر پشتیان ھاوکاری سوپای ئێران بەستبوو توانییان کەمێک ھێزەکانیان بەھێزبکەن ڕێکەوتننامەی جەزائیر ساڵی ١٩٧٤ حکوومەتی عێراقی ھەڵمەتێکی شەڕەنگێزی نوێی کوردەکان دەستپێکرد ناوچە سنوورییەکانی ئێران دای ماڵین عێراق ئێرانی ڕاگەیاند خواستەکانی ئێران بەدی دەھێنێت بەمەرجێک یارمەتی کوردەکان ڕاگرێت میانگیریی سەرۆکی جەزائیر ھۆری بۆمدین ئێران عێراق گەیشتنە ڕێکەوتنێکی گشتگیر ئازاری ١٩٧٥ دا ڕێکەوتننامەی جەزائیر بەناوبانگە ڕێکەوتننامەیە وای کوردەکان یارمەتی بمێننەوە تاران یارمەتییەکانی بزووتنەوەی کوردی نەدات بارزانی ئاوارەی ئێران ھەروەھا لایەنگرەکانیشی زۆریش بەدەستەوە داو شۆڕشەکە ڕۆژێک کۆتایی ھات ئەنجامی ئەمەدا حکوومەتی عێراقی خاوەنی دەسەڵاتێکی فراوانتر ناوچەکانی باکووری عێراقدا لەچاو پازدە ساڵی پێشوویدا کاریگەرییە بپارێزێت دەستی پلانی عەرەبکردن ھێنانی خەڵکی عەرەب ناوچە نەوتییەکانی کوردستان بەتایبەتی ناوچەکانی کەرکووکو دەوروبەری ڕێکەوتننامەکەی جەزائیر ڕێوشوێنی سەرکوتکەرانە حکوومەتەوە گیرانە کوردەکان ھۆی سەرلەنوێ دەستپێکردنەوەی شەڕ لەنێوان سوپای عێراقی چەکدارە کوردەکان ساڵانی ١٩٧٧ ١٩٧٨و ١٩٧٩ ٦٠٠ دێی کوردی خاپوور نزیکەی ٢٠٠٠٠٠ کورد ناوچەکانی ڕاگوێزران شەڕی ئێران عێراق ھەڵمەتی ئەنفال جەنگی ئێران عێراق حکوومەتی عێراقی سیاسەتی دژە کوردیی گرتەبەر ئەمرێکی واقیعی شەڕێکی لێکەوتەوە عێراق کەوتە ئیدانەکردنێکی بەرفراوان کۆمەڵگەی مەدەنییەوە ھەرگیز بەشێوەیەکی جددی سزا نەدرا ڕێوشوێنە سەرکوتکارانەیەی گرتنییە لەوانە بەکارھێنانی چەکی کیمیاوی کوردەکان ھەزاران کوژراوی کەوتەوە ھەڵمەتی ئەنفالیش کۆمەڵکوژییەکی بەرنامە داڕێژراو کوردەکانی عێراق جێبەجێکرا ٢٩ی ئازاری ١٩٨٧ ٢٣ی نیسانی ١٩٨٩ سوپای عێراقی فەرماندەیی عەلی حەسەن ئەلمەجید ھەڵمەتی کۆمەڵکوژیی کوردەکانی گرتەبەر ڕوویەکەوە مافەکانی مرۆڤ لەوانە بەکارھێنانی بەرفراوانی چەکی کیمیاوی خاپوور نزیکەی ٢٠٠٠ گوندی کوشتنی نزیکەی ٥٠٠٠٠ دێنشینی کورد ئەمە محافزکارانەترین خەمڵاندن قەڵادزێی گەورە شارۆچکەی کوردی ٧٠٠٠٠ دانیشتووانەکەیەتی خاپوور سوپای عێراقییەوە ھەڵمەتەکە تەعریبکردنی کەرکووکیشی لەخۆ گرتبوو دەرکردنی کوردەکان ناوچانەی نەوت دەوڵەمەندن نیشتەجێکردنی عەرەبەکانی باشوور ناوەڕاستی عێراق شوێنیان سەرچاوە کوردییەکان ژمارەی قوربانییانی ھەڵمەتە ١٨٢ ھەزار ئەخەمڵێنن جەنگی کەنداوی فارس ھەرێمی کوردستان بنەڕەتدا ساڵی ١٩٧٠ دا ھەرێمی ئۆتۆنۆمیی کوردی دامەزرا ڕێکەوتنە ئۆتۆنۆمییەی لەنێوان سەرکردەکانی حکوومەتی عێراقی سەرکردەکانی کوردە جڤاتی کوردەکانی عێراق مۆر ئەنجومەنی یاسادانان ھەولێر دامەزرێنرا دەسەڵاتێکی تیۆریی ھەبوو پارێزگا کوردنشینەکانی ھەولێر دھۆک سلێمانی دا ھەرچەندە ڕاستیدا ئەنجومەنەکە ساڵی ١٩٧٠ دا دامەزرێنرا ھەر کۆنتڕۆڵی سەدام حسێنی سەرۆکی عێراقدا ساڵی ١٩٩١ کۆتاییھاتنی جەنگی کەنداو ڕاپەڕینی جەماوەریی سازکرا دەسەڵاتەکەی بایەخدان ئارامی ئاسایشی ئاوارە کوردەکان ئەوکاتە ڕەنگی دایەوە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بڕیاری ٦٨٨ی دەرکرد پێکھێنانی سەیڤ ھەیڤن کوردەکان بەوەی ھێزە ئاسمانییەکانی ئەمریکاو بریتانیا پارێزگاری ناوچە کوردییەکانی عێراق ناوچەی دژە فڕین دھۆک ھەولێری دەگرتەوە سلێمانی کەرکووکی بەجێھێشتبوو شەڕێکی خوێناوی لەنێوان ھێزە عێراقییەکان کوردەکاندا نایەکسانی ھێزدا دروست حکوومەتی عێراقی سوپاکەی کارمەندەکانی ناوچەکە کێشایەوە تشرینی ١٩٩١دا ھەمان کاتدا حکوومەتی عێراق ئابڵوقەی ئابووریی خستە ھەرێمەکە کەمکردنەوەی نەوت خواردەمەنی بەمەش ھەرێمەکە سەربەخۆیییەکی دیفاکتۆی ڕاگەیاند ھەردوو حزبە گەورەکەوە پارتی دیموکراتی کوردستا یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ناوچەکەیان بەڕێوە دەبرد دەسەڵاتی حکوومەتەکەی بەغدا حکوومەتەکە ئاڵاو سروودی نەتەوەیی ھەیە ھەڵبژاردنەکانی تەممووزی ١٩٩٢ ئەنجامێکی یەکلانەکەری ھەبوو ئەنجومەنەکە نزیکەیی دابەشبوو دوو یەکسان دوو پارتە سەرەکییەکە ھاوپەیمانەکانیان ماوەیەدا کوردەکان دوو ئابڵوقەیان چووە یەکێکیان نەتەوە یەکگرتووەکان عێراقدا سەپاندبووی سەدام حسێن ھەرێمەکەدا سەپاندی بەھۆی ئابڵوقانەوە سەختییەکی ئابووری گەورە دروست ھۆی دروستبوونی پێکدادان لەنێوان ھەردوو حزبە گەورەکەدا پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان دەستبەسەرداگرتنی جووڵە سەرچاوەکانی بازرگانی ئەمە ھۆی کوشتاری ناوخۆ لەنێوان کوردەکان لەنێوان ساڵانی ١٩٩٤ ١٩٩٦ ١٩٩٦ ١٣٪ی داھاتی نەوتی حکوومەتی عێراق تەرخانکرا کوردستانی عێراق ئەمە ھۆی گەشەیەکی ئابووری ھەرێمەکەدا میانگیریی ڕاستەوخۆی ئەمریکا ئاگربەستێکی فەرمیی دوو حزبەکەدا لێکەوتەوە ڕێکەوتننامەی واشنتۆن بەناوبانگە ئەیلوولی ١٩٩٨ دا مۆرکرا ھەرچەندە بۆچوونی ئەوتۆش ھەیە پڕۆگرامی نەوت خۆراک ١٩٩٧ کاریگەریی گەورەی ھەبووە ڕاگرتنی ناکۆکییەکە ھێزی حزبە کوردییەکان ھاوکاری ھێزی ھاوپەیمانیان ڕووخاندنی حکوومەتی عێراق پڕۆسەی ئازادی عێراقدا بەھاری ٢٠٠٣ ھێزی سوپایی کوردستان پێشمەرگە ناودەبرێن ڕۆڵی سەرەکییان گەورەیان بینی ڕووخاندنی حکوومەتی عێراق پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان یەکیانگرت حزبێکی بچووکتردا ھاوپەیمانێتی کوردییان ڕاگەیاند ٥٣ نوێنەری ھەیە پەرلەمانی بەغدا ئەمە کاتێکدایە یەکگرتووی ئیسلامی کورد ٥ کورسی ھەیە سەرکردەی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان جەلال تاڵەبانی سەرۆک کۆماری عێراقی نوێ ھەڵبژێردراوە مەسعوود بارزانیی سەرکردەی پارتی دیموکراتی کوردستان سەرۆکی ھەرێمی کوردستانە سیاسەت ساڵی ١٩٩٢ەوە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان دامەزرێنراوە پایتەختەکەی ھەولێرە پەرلەمانی ھەرێم لایەنگرێکی زۆرەوە ھەڵبژێردراو ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستانی عێراقە کابینەیەکی حکومیی پارتی یەکێتیو ھاوپەیمانەکانیان حزبی شیوعی عێراقی حزبی سۆسیالیستی کوردستان تاد پێکھێنرا نێچیرڤان ئیدریس بارزانی ١٩٩٩ سەرۆک وەزیری حکوومەتی ھەرێمی کوردستانە ڕزگاری عێراق ٢٠٠٣ سیاسییەکانی کورد بوونە ئەندام ئەنجومەنی حوکمی عێراق ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٥ سێ ھەڵبژرادن درا ١ ئەنجومەنی نیشتمانی ئینتیقالی ٢ ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستانی عێراق ٣ ئەنجومەنی پارێزگاکان یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراق سەردەمی ئینتیقالی حکوومەتی ھەرێمی کوردستانی ئۆتۆنۆم ی سەلماند سەروەریی ڕێزگرتن دەستووری ھەمیشەیی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان دەسەڵاتی دەستووری ھەیە پارێزگاکانی ھەولێر دھۆک سلێمانی ناوچەیەکی دیالە نەینەوا کەرکووک ڕیزبەندیی ڕووداوە سەرەکییەکان ساڵەکانی ڕوودانیان ساڵی ١٩١٨ ڕووخانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی جەنگی جیھانی ئینگلیزەکان ناوچانەیان داگیر دەوڵەمەند نەوت ناوچەی ویلایەتی مووسڵی دایە دەست دەوڵەتی عوسمانی بەمەش کورد دەسەڵاتی فراوانتر لەوکاتەی کەوتە حوکمی ئینگلیز ساڵی ١٩١٩ ویلایەتی مووسڵ خرایە پاڵ عێراق دەوڵەتێک تازە دروست ڕاستەوخۆ داگیرکارییەکەی ئینگلیز ھات ساڵی ١٩٢٠پەیمانی سیڤەر دەوڵەتی عوسمانی ڕووخاوەوە واژوو ڕەزامەندی کۆمەڵەی گەلان ئاماژە دەوڵەتی کورد ماددەی ٦٤ی پەیماننامەکە ھەڵبژاردن دەخاتە کوردەکان ویلایەتی مووسڵدا بمێننەوە پێکھێنانی دەوڵەتێکی سەربەخۆ داھاتوودا ساڵی ١٩٢١ مەلیک فەیسەڵی پاشا ھاتە تەختی عێراق مووسڵیشی خستە دەسەڵاتی عێراق ساڵی ١٩٢٣ کوردەکان سەرکردایەتی شێخ مەحموود بەرزنجی کودەتایەکی دەسەڵاتی ئینگلیزەکان بەرپا بانگەشەی کوردستانی سەربەخۆی باکووری عێراق ساڵی ١٩٢٣ کەمال ئەتاتورک ڕەزامەندی ھێنا پێکھێنانی دەوڵەتێکی کۆماری تورکیا پەیماننامەی لۆزان پەرلەمانی تورکیا پابەندی پەیماننامەی سیڤەریان نەنواند پەیماننامەکەی شکاند ساڵی ١٩٢٤ کورد دەست ئینگلیزەکان ڕزگاری ساڵی ١٩٣٢ کوردەکان ناوچەی بارزانەوە ڕاپەڕینێکیان بەرپا دژ دەوڵەتی عێراقی چونکە چوونە پاڵ کۆمەڵەی گەلان ھەنگاوە مافی کوردەکانی پێشێل خود موختاری ساڵی ١٩٤٣ مەلا مستەفای بارزان سەرکردایەتی ڕاپەڕینێکی نوێی سەرکەوتنی ھێنا ئازادکردنی ناوچەکانی ھەولێر بادینان ساڵی ١٩٤٦ مانگی ئابدا ھێزەکانی ئینگلیز بۆردومانی ڕاپەڕینی کوردەکانی ناوچەکانی ڕۆژھەڵات سەرکردایەتی قازی محمد بەرپا قازی محمدیش کۆماری مھابادی سەربەخۆی پێکھێنا ساڵی ١٩٤٦ لەناوچوونی کۆماری مھاباد دەستی حکوومەتی ئێرانی مەلا مستەفا بارزانی مانگێکی کەمدا پارتی دیموکراتی کوردستانی پێکھێنا کۆنگرەی یەکەمیدا مەھاباد بەسترا خۆشی سەرکردایەتی پارتە نوێی گرتە دەست پاشتر بارزانی یەکێتی سۆڤیەت ڕۆیشت ساڵی ١٩٥١ نەوە نوێیەکانی کورد باشووری کوردستان عێراق لەنوێ پارتی دیموکراتی کوردستانیان زیندوو کردەوە مەلا مستەفایان سەرکردە ھەڵبژاردەوە ئەوکات نەفی کرابوو یەکێتی سۆڤیەت سەرۆکایەتی پارتە ئیبراھیم ئەحمەد گرتییە دەست پەیوەندییەکی پتەوی حیزبی شیوعی عێراقیدا ھەبوو ساڵی ١٩٥٨ سیستمی مەلیکایەتی عێراق ڕێگای کوردەکان دا ئاشکرا بنوێنن سەرکوت کردنیان ڕێگای بارزانی سەرکردەشدا مەنفا بگەڕێتەوە ساڵی ١٩٦٠ پەیوەندی کوردەکان حکوومەتی عێراق ئاڵۆزی تێکەوت کوردەکان ناڕازی دەمکوت کردنیان ماف زەوتکردنیان ساڵی ١٩٦١ کوردەکان باکووری عێراق کودەتایەکیان دژ دەسەڵاتی حکوومەتی عێراق بەرپاکرد پێشنیاری مافی خود موختاری پێشکەش حکوومەتی عێراقی مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٠ کوردەکان پەیماننامەیەکیان حکوومەتی عێراقی مۆرکرد حکوومەتی عێراقی ڕەزامەندی خود موختاری نواند پەیماننامەکەدا زمانی کوردی فەرمی دانی پێدانرا دەستووری عێراقیشدا ئاماژە بەوە درا عێراق دوو نەتەوەی پێکھاتووە ئەوانیش کورد عەرەب ن مانگی ئابی ساڵی ١٩٧١ پەیوەندی حکوومەتی عیراقی کوردەکان پشێوی تێکەوتەوە یارمەتیدان ھاوکاری مەلا مستەفای بارزان پەنای بردە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ھاناوە ھاتن مانگی ئازاری ساڵی ١٩٧٤ حکوومەتی عێراقی ڕێکەوتننامەیەکی فەرز کوردەکان مافی خودموختاری دوو ھەفتەی دا کوردەکان وەڵامی ڕەشنووسی ڕێکەوتننامەکە بدەنەوە بارزانی ناڕازی خاڵەی ھاتبوو کەرکووک کێلگە نەوتییەکانیشییەوە دەسەڵاتی عێراقدا نەک کوردەکان بارزانیش ڕاپەڕینێکی نوێی بەرپا ساڵی ١٩٧٥ پەیماننامەی جەزائیر ئێران عێراقدا واژوو تیێیدا ئێران کۆتایی ھاوکاریکردنی ڕاپەڕینی کوردی ھێنا پاڵپشتی حکوومەتی عێراقی مەلا مستەفاش پاشەکشەی ژیانی سیاسی مانگی حوزەیرانی ساڵی ١٩٧٦ جەلال تاڵەبانی ئەندامێکی باڵای پارتی دیموکراتی کوردستان پارتێکی سیاسی نوێی دامەزراند یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەرکردایەتی دیمەشق ساڵی ١٩٧٨ ناکۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان ڕێژەیەکی کوژراوی لێکەوتەوە ساڵی ١٩٧٩ مەلا مستەفا کۆچی دوایی مەسعوود بارزانی کوڕی سەرکردایەتی پارتەکەی گرتە دەست ساڵی ١٩٨٠ جەنگ عێراق ئێراندا ھەڵگیرسا ھێزەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان پەیوەندی پتەویان ئێران ھەبوو یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھاوکاری تارانی دەکرد ساڵی ١٩٨٣ ھێرشی ئێران عێراق باکوورەوە ناوچە کوردییەکانەوە دەستی پێکرد ھاوکاری شۆڕشگێڕەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان ھێزەکانی ئێران توانیان دەست شارۆچکەی حاجی ئۆمەراندا گرت ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن ھێزەکانی عێراق سزای ئەمە نزیکەی ٨٠٠٠ ھاووڵاتی ناوچەی سەرکردەی پارتی دیموکراتی کوردستان ناوچەی بارزان کوشت ساڵی ١٩٨٣ یەکێتی نیشتمانی کوردستان کۆتایی ناکۆکی ھێنا حکوومەتی عێراقی دەستیان ڕێککەوتن حوکمی زاتی کورد ساڵی ١٩٨٥ فشارێکی کەوتە عێراق ڕاگرتنی شەڕ حکوومەتیش ڕووخاندا میلیشیاکانی حکوومەتی عێراقی براکەی جەلال تاڵەبانی دوو کچەکەشی کوشت ساڵی ١٩٨٦ حکوومەتی ئێران سەرپەرستی دانوستانی پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستانی ھەردوو پارتە سیاسییەکە تارانەوە پشتیوانیان دەکرا ساڵی ١٩٨٧ مەسعوود بارزانی جەلال تاڵەبانی ڕێککەوتن یەکخستنی ھێزەکانیان یەکگرتنیان ھێزێکی بچووکی ناوچەکە خستنی شۆڕشی نوێ ساڵی ١٩٨٨ وادەی شەڕی ئێران عێراق نزیک بووەوە حکوومەتی عێراقی پرۆسەی ئەنفالی کوردەکاندا جێ جێ ھەزارەھا خەڵکی سڤیل شۆڕشگێڕ لەناوچوون سەدان ھەزار نەفی ھەموو ئەمانە پووکانەوەی شۆڕشی کوردی بەرپاکرا ١٦ی ئازاری ١٩٨٨ حکوومەتی عێراق نامرۆڤانەترین شێوە چەکی کیمیایی شارۆچکەی ھەڵەبجەی کوردستانی خاپوور دڕندانەترین کۆمەڵکوژی ڕوویدا بەھۆی گازی ژەھراوییەوە دەستبەجێ ٥٠٠٠ کوردی گوناە مناڵ پیر لاو تیاچوون پاشتریش ھەزارەھا ئەندام بەھۆی تێکچوونی جیناتەکانیان ئازاری ساڵی ١٩٩١ دەرکردنی ھێزەکانی عێراق کوەیت ھەمان ساڵدا ھەندێ کوردەکان جاشەکان ھەردوو پارتەکە پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھەڵگەڕانەوە زمانحاڵی حکوومەتی عێراقیکاریان دەکرد گەلی کورد پاڵپشتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ڕاپەڕینێکی گەورەی بەرپا گوێدان ھەڵگەڕاوەکان ١٥٠٠٠٠٠ نیو کورد ئاوارە سەرگەردانی وڵاتە دراوسێکان وڵاتی تورکیا کاتەدا سنووری داخست ھۆی سەدان ھەزار ئاوارەی کێو چیاکان چیا دۆڵەکاندا ژیان سەربەستی ئازادی بگەڕێن ناوچەی ئاسایش سەقامگیر بەھاری ساڵی ١٩٩١ ھێزە ھاوپەیمانەکان بانگەشەی ناوچەیەکی ئازاد کراو ئارام ئاسایشیان سنووری سنووری دەسەڵاتی حکوومەتی عێراقییەوە چەندەھا ڕێکخراو دەزگا پشتیوانی ھاوکاریان پێشکەش ئاوارەکانی ناوچەیە نوێ مەسعوود بارزانی جەلال تاڵەبانی کەوتنە گفتوگۆ دانوستانن سەدام حسێنی سەرۆک کۆماری عێراق مافی خود موختاری – ئۆتۆنۆمی تەممووزی ساڵی ١٩٩١ دانیشتنەکان حکوومەتی بەغداد کێشا ھێزەکانی پێشمەرگە توانیان ھەردوو پارێزگای سلێمانی ھەولێر کۆنترۆڵ بەغدادی جیا بکەنەوە تەحەدایەک دەسەڵاتی حکوومەتی عێراقی تشرینی ساڵی ١٩٩١ شەڕی شۆڕشی کوردی حکوومەتی عێراقی ھەڵگیرسا حکوومەتی عێراقی سنوورەکانی باکووری عێراقی توند ئابڵووقەی ئابووری کوردەکاندا سەپاند ئایاری ساڵی ١٩٩٢ ھەڵبژاردنێکی پەرلەمانی سەرتاسەری ناوچەکە کراو پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێژەی ٥٠٫٨٪ ی دەنگەکانی بردەوە یەکێتی نیشتمانی کوردستان ٤٩٫٢٪ی دەنگەکانی بەدەستھێنا حکوومەتی نوێی کوردیان ڕێژەی یەکسان ٥٠٪ پێکھێنا مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٩٩٢ کۆنگرێسی نیشتمانیی عێراقیی INC پێکھات کۆمەڵێکی نەیارەکان لەخۆ گرتبوو ھاوینەھەواری سەڵاحەدین دەسەڵاتی کوردەکان کۆدەبوونەوە پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان نوێنەری بەشدار بووان ئایاری ساڵی ١٩٩٤ دا ناکۆکییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان شەڕی لێکەوتەوە یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھەردوو شارۆچکەی شەقڵاوە چەمچەماڵی دەسەڵاتی پارتی دیموکراتی کوردستان سەند ئایاری ساڵی ١٩٩٦ حکوومەتی عێراقی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕێککەوت پرۆگرامی نەوت خۆراک ڕێژەی ١٣٪ی نەوتەکە باکووری عێراق دەسەڵاتی ھەردوو پارتە کوردییەکەدا ئابی ساڵی ١٩٩٦ مەسعوود بارزانی کۆمەکی حکوومەتی عێراقی سەرکەوتن یەکێتی نیشتمانی کوردستاندا ئەیلوولی ساڵی ١٩٩٦دا پارتی دیموکراتی کوردستان یارمەتی حکوومەتی عێراقی توانی ھەولێر دەسەڵاتی یەکێتی بسەنێتەوە کۆنترۆڵی سلێمانیشی دەسەڵاتی یەکێتینیشتمانی کوردستاندا دەرکرد پارتی دیموکراتی کوردستان حکوومەتێکی نوێی پەرلەمانی ھەولێر پێکھێنا تشرینی ساڵی ١٩٩٦ یەکێتی نیشتمانی کوردستان سلێمانی گرتەوە کانوونی دووەمی ساڵی ١٩٩٧ یەکێتی نیشتمانی کوردستان حکوومەتێکی نوێی پێکھێنا بنکەکەی سلێمانی شێوەیە باکووری عێراق کەوتە کۆتنرۆڵی ھەردوو پارت پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان ەوە مانگی ئەیلوولی ساڵی ١٩٩٨ ھەردوو سەرۆک پارتەکە مەسعوود بارزانی جەلال تاڵەبانی ڕێکەوتننامەیەکی ئاشتیانەیان واژوو واشینگتۆن ئەوەشدا ناوچەکە وەکو مایەوە دەسەڵاتی ھەردوو حکوومەتەکە تشرینی دوومی ساڵی ٢٠٠٠ یەکێتی نیشتمانی کوردستان نامەیەکی ئاڕاستەی ئەمینداری گشتی نەتەوە یەکگرتووکان سکاڵای حکوومەتی عێراقی ڕاگواستن دەرکردنی کوردەکانی پارێزگای کەرکووک ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠١ شەڕێک بەرپا ناوچەکانی سنووری سلێمانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان گرووپێک جنود لئیسلام جند ڕلاسلام ناوەکەیان ئەنێار لئیسلام ڕنێار الاسلام یەکخستنەوەی نیشتمانی حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٢ پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھەموو گرووپە عێراقیانەدا دانیشتنیان سازدا نیاز ھاوکاری ھێرشە عەسکەرییەکەی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕووخانی حکوومەتی بەعسی عێراقی تشرینی ساڵی ٢٠٠٢ دانیشتنی ھاوبەش دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان دەستی پێکرد پەرلەمانی ھەولێر پێکھێنانی حکوومەتێکی ھاوبەشی ئینتیقالی وادەی ھەڵبژاردنێکی نوێ شوباتی ساڵی ٢٠٠٣ وەزیری ئەمریکا کۆڵن پاوڵ گرووپی ئەنسارو لئیسلامی بەوە تۆمەتبار دەوریان ھەبووە پەیوەندی ئوسامە لادنی سەرۆکی ڕێکخراوی ئەلقاعیدە حکوومەتی عێراقی شوباتی ساڵی ٢٠٠٣ سەرکردایەتی کورد پێشنیارەیان ڕەتکردەوە ھێزی عەسکەری تورکیا خاکی کوردستانەوە شانبەشانی ھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕووخانی سەدام حسێن بەشدار مەبەستەش ھەموو کوردستانیانی باکووری عێراق گەورەترین ڕێپێوانیان دژ پێشنیازە شوباتی ساڵی ٢٠٠٣ پەرلەمانی کوردستان پرۆژە یاسایەک پلانەیان ڕەتکردەوە ھاتبوو ھێزەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان خاکی تورکیاوە ھێرش بکاتە عێراق دەروازەی باکوور لە٣ ئازاری ٢٠٠٣ پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەرکردایەتییەکی ھاوبەشیان پێکھێنا سەرۆکایەتی ھەردوو سکرتێری پارتەکە مەسعوود بارزانی جەلال تاڵەبانی لە٢٠ ئازاری ٢٠٠٣ ھێزە ھاوپەیمانەکان سەرکردایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان ھێرشیان عێراق دەستی پێکرد ھێرشی ئاسمانی ھەردوو پارێزگای کەرکووک مووسڵ سنووریان ھەرێمی کوردستانەوەیە ڕووبەڕووی بۆردومانێکی چڕ بوونەوە لە٢٢ ئازاری ٢٠٠٣ ھێزی کروزی ھاوپەیمانەکان ھێرشی ئاسمانی ساروخ توانیان گرووپی بەناو ئەنسارو لئیسلام بدەن بارەگایان ناوچەی خورماڵ سەدان کوژراوی لێکەوتەوە لە٢٧ ئازاری ٢٠٠٣ سەدان مارێنزی ئەمریکی باکووری ھەولێر پەرەشووت نیشتنەوە داخڵی خاکی کوردستان شێوەیە دەروازی باکوور ھێزە ھاوپەیمانەکان کرایەوە بتوانن ھێرش بکەنە حکوومەتی عێراقی ٩ نیسانی ٢٠٠٣ ھێرشی ھێزە ھاوپەیمانەکان خاکی عێراق دەستی پێکرد دەسەڵاتی حکوومەت شکێنرا شاری بەغداد حکوومەتی ھەرێمی کوردستانیش ھاوکاری ھێزە ھاوپەیمانەکان کۆنترۆڵی شاری کەرکووک مووسڵ حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٣ ئەنجومەنی حکوومەتی ئینتیقالی یەکەمجار کۆبوونەوە ھەردوو کوڕەکەی سەدام حسێن عودەی قوسەی ھێرشێکی چەکداریدا کوژران ١ شوبات ٢٠٠٤ دوو ھێرشی خۆ کوژیدا سەدان ھەردوو بارەگای لقی دووی پارتی دیموکراتی کوردستان مەڵبەندی سێی ڕێکخستنەکانی یەکێتی نیشتمانی کوردستان ھۆی کوشتنی ٥٦ بریندار ٢٠٠کەس لەناویاندا کەسایەتیکی ناسراوی خاوەن بڵند ھەردوو پارتەکەدا کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠٠٥ ھەڵبژاردنی سەرتاسەری ڕووخانی حکوومەتی بەعسی عێراق کراو ھاپەیمانی کوردستانیش دووەمی ھەڵبژاردنەدا بەدەستھێناو ٧٧ کورسی پەرلەمانی بەدەستھێنا مانگی نیسانی ٢٠٠٥ دا جەلال تاڵەبانی سکرتێری یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەرۆک کۆماری عێراق ھەڵبژێردرا پەرلەمانی کاتیی عێراقەوە مانگی ئایاری ساڵی ٢٠٠٥ ھێرشێکی خۆ کوژیدا ٥٠٠ پۆلیس ئەفسەر شەھید پەرلەمانی کوردستان حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٥ دا خولی پەرلەمانی ھەولێر پێکھێنرا مەسعوود بارزانی سەرۆکی ناوچەی ئۆتۆنۆمی ھەڵبژێردرا کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠٠٥ کۆمپانیایەکی بیانی دەستی دەرھێنانی نەوت باکووری عێراق سنووری دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێم ھەنگاوەش ھۆی دروستبوونی ترس دڵە ڕاوکێ دڵی سەرکردایەتی کوتلەی سوننی عێراق حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ڕاپۆرتێکی ئاشکرا بیرێکی گەورەی نەوت باکوور تشرینی ساڵی ٢٠٠٦ سەرۆک بارزانی گۆڕینی ئاڵای عێراقی ئاڵایەک گوزارشت ھەموو پێکھاتەو نەتەوەکانی عێراق وتیشی بەھیچ جۆرێک ئاڵایە خاکی کوردستان ھەڵنادرێت نوری مالیکی ئاڵایەی ئاڵای عێراقە ھەموو گۆشەیەکی عێراق ھەڵبدرێت تشرینی ساڵی ٢٠٠٦ پێنج کردەوەی خۆکوژی کەرکووک ڕوویدا یەکێکیان ئۆتۆمبێلێکی بار ھەڵگر ئەوانیتریش ئۆتۆمبێلی بچووک ھۆی کوشتنی ٢٣ ھاووڵاتی کەناڵی BBC دابەزێنرا ھاتووە ھێزە کوردییەکان ھێزە ئیسرائیلییەکان نھێنی مەشقیان کراوە چۆنێتی بەرەنگار بوونەوەی تیرۆر پارێزگاریکردنی فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی نیسانی ساڵی ٢٠٠٧ دا سەرۆکی سوپای تورکیا پێویستە تورکیا ھێرش بکاتە ھێزە کوردە ھەڵگەراوەکانی باکووری عێراق – گەریلاکان ئایاری ساڵی ٢٠٠٧ دا ھێزە کوردییەکان ئاسایشی ھەرسێ پارێزگای دھۆک ھەولێر سلێمانی ھێزە ھاوپەیمانەکان وەرگرتەوە تەممووزی ساڵی ٢٠٠٧ ڕێکخراوی مافی مرۆڤی جیھانی ڕاپۆرتێکی خراپی گوزەران ژیانی بەندیخانەکانی دەسەڵاتی کوردەکان باکووری عێراق بڵاو کردەوە ئابی ساڵی ٢٠٠٧ کردەوەیەکی خۆکوژی نارنجۆکی دەستی ھۆی کوشتنی ٣٠٠ یەزیدییەکان باکووری عێراق ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠٧ ئێران بۆردوومانی ناوچە سنوورییەکانی باکووری عێراقی ئێران سنوورەکانی حکوومەتی ھەرێمی کوردیتان داخست بیانووی ھاووڵاتییە ئێرانییەکان ھێزە کانی نەتەوە یەکگرتووەکان دەستگیر دەکرێن ھێرشەکانی تورکیا تشرینی ساڵی ٢٠٠٧ پەرلەمانی تورکیا ئیشارەتی سەوزی ھێزی سوپا ھەڵکرد ھێرشکردنە کوردە ھەڵگەڕاوەکانی باکووری عێراق تورکیا فشاری نێودەوڵەتی خرایەسەر بەوەی ھێرش دەکاتە سنوور کانوونی ساڵی ٢٠٠٧ تورکیا ھێرشی ئاسمانی بۆردومانی ھێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانی خاکی عێراق شوباتی ساڵی ٢٠٠٨ تورکیا ھێرشی سوپایی کردە ھێزەکانی پارتی کرێکارانی کوردستانی خاکی عێراق ئەیلوولی ساڵی ٢٠٠٨ پەرلەمانی عێراق پرۆژە یاسای ھەڵبژاردنی پارێزگاکانی عێراقی پەسەند کەرکووکی پارێزگاکانداجیا کردەوە چونکە کوردەکان دەیانبردەوە نیسانی ساڵی ٢٠٠٩ تورکیا فرۆکە جەنگییەکانی ھێرشی کردەوە پارتی کرێکارانی کورستان بیانووی پارتی کرێکاری کوردستان دوو ھێرشدا بوونەتە ھۆی کوشتنی سەربازانی تورک حوزەیرانی ساڵی ٢٠٠٩ حکوومەتی ھەرێمیکوردستان نەوتی ھەناردەی بازاڕەکانی دەرەوە ٩٠٬٠٠٠ ١٠٠٬٠٠٠ بەرمیل ڕۆژێکدا لەکێڵگەکانی کوردستانەوە تورکیا دەنێررێت حکوومەتی ناوەندی مەرجی وەرگرتنەوەی ڕێژەی یاسایی حکوومەتی ھەرێم مۆڵەتی دەرکردنی نەوتی داوە تەممووزی ساڵی ٢٠٠٩ مەسعوود بارزانی جارێکی سەرۆکی ھەرێمی کوردستانی فیدراڵ ھەڵبژێردرایەوە لیستی ھاوپەیمانی کوردستان پێکھاتووە پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان زۆرینەی دەنگەکانیان ھێنا لیستێکی نوێش گۆڕان توانی ڕێژەی ٢٥ کورسی پەرلەمان کۆی ١١١ کورسی بھێنێت شوباتی ساڵی ٢٠١١ خۆپیشاندان گەندەڵیانە سازدرا ھەردوو پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان سلێمانی گرووپی گۆڕان ڕێکخەری خۆپیشاندانەکەبوو دوو خۆپیشاندەر کوژران ئابووری ئابووری ھەرێمی کوردستان پشت دەبەستێت داھاتی نەوت کشتوکاڵ گەشتیاری بەھۆی سەقامگیرییە ڕێژەیییەی کوردستان ھەرێمەکە ئابوورییەوە ناوچەکانی عێراق پێشکەوتووترە لابردنی سەدام حسێن حکوومەتی ھەرێمی کوردستان نزیکەی ١٣٪ی داھاتی پڕۆگرامی نەوت خۆراکی عێراقی وەردەگرت ھاتنی ٢٠٠٣و ئازادکردنی عێراق ئەمریکاوە پڕۆگرامەکە ٨٫٣٥ ملیارد دۆلاری کوردستاندا خەرج ئاسایشی خۆراکی کوردستانی عێراق وای زۆرینەی داھاتەکان پڕۆژەی گەشەسەندن دا سەرف بکرێن ناوچەکانی عێراق کۆتاییھاتنی پڕۆگرامەکە کۆتایی ٢٠٠٣ دا ٤ ملیارد دۆلار داھاتی نەوت خۆراکی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان خەرجنەکراوی مابووەوە بەدوای لابردنی حکوومەتەکەی سەدام حسێن زنجیرە توندوتیژییەکەی بەدوایداھات سێ پارێزگاکەی دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان تەنھا سێ پارێزگای عێراقیی سوپای ئەمریکی ئارام پۆلینیان ئارامییە ڕێژەیییەی ھەرێمەکە ڕێی دا حکوومەتی ھەرێمی کوردستان گرێبەستێکی وەبەرھێنان کۆمپانیا بیانییەکاندا مۆر ٢٠٠٦ دا بیرە نەوت ئازادکردنی عێراقەوە ھەرێمی کوردستان لێدرا کۆمپانیایەکی وزەی نەرویجییەوە بەناوی ئێن ئۆ سەرەتادا وا دەرکەوت کێڵگە نەوتییەکە لانی ١٠٠ بەرمیل نەوتی تیا بێتو سەرەتای ٢٠٠٧ دا ڕۆژانە ٥٠٠٠ بەرمیل نەوتی دەربھێنرێت حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ڕێکەوتننامەی گەڕانیان مۆرکردووە دوو کۆمپانیای نەوت دا وێسترن ئۆیەڵ ساندس ی کەنەدیو ستێرلین ئینرجی بریتانی سەقامگیرییەکەی ھەرێمی کوردستان بووەتە ھۆی بەشەکانی عێراق پێشکەوتنی بەخۆوە ببینێت ٢٠٠٤ داھاتی تاکەکەس ھەرێم ڕێژەی ٢٥٪ ناوچەکانی عێراق دوو فڕۆکەخانەی نێودەڵەتی ھەولێرو سلێمانی ھەیە گەشتی ئاسمانیی بەستراونەتەوە وڵاتانی خۆرەڵاتی ناوەڕاستو ئەورووپاوە حکوومەتەکە بەردەوامە وەرگرتنی داھاتی ھەناردەکردنی نەوتی عێراق زووانەش یاسایەکی یەکخراو وەبەرھێنانی بیانی دەردەکات حکوومەتی ھەرێمی کوردستان پلانی دروستکردنی شارێکی میدیایی ھەولێرو ناوچەیەکی بازرگانیی ئازاد نزیک ناوچە سنوورییەکان ئێرانو تورکیادا بنیاد بنێت ساڵی ٢٠٠٣ ھێزە ئابوورییە بەھێزەکەی کوردستان ٢٠٠٠٠ کرێکاری عەرەبی ناوچەکانی عێراقەوە ڕاکێشاوە وتەی جەلال تاڵەبانی سەرۆک کۆماری عێراق ٢٠٠٣وە ژمارەی ملیۆنێرەکانی شاری سلێمانی ١٢ەوە ٢٠٠٠ دەرخەری گەشەی ئابووری ھەرێمەکەیە جوگرافیا کوردستانی عێراق گشتی ناوچەیەکی شاخاوییە بەرزترین خاڵدا ٣٦١١ مەتر دەریا بەرزە ناوچەکە چیکەدار ناودەبرێت ڕووبار بەنێو شاخەکاندا تێدەپەڕنو ناوچەکە تایبەتمەند زەوی بەپیتو ئاوی زۆرو سروشتێک وێنە بچێت سروشتە شاخاوییەکەی کوردستان جیاوازیی گەرما ناوچە جیاجیاکانیو دەوڵەمەندییەکەی سامانی ئاو وا کوردستان ببێت ناوچەیەکی کشتوکاڵیو گەشتیاری سەرەڕای ئەمانە کانزایەک بەتایبەت نەوت ماوەیەکی درێژ لەرێگەی ھێڵی بۆرییەوە کوردستان دەردەھێنرا گەورەترین دەریاچەی ھەرێم دەریاچەی دوکانە زێی بچووک تەق تەق دەستەواژەی باکوری عێراق ناڕوونییەکی جوگرافی بەکارھێنانیدا ھەیە باکور بەگشتی ئاماژەکردن ھەرێمی کوردستان بەکاردەھێنرێت ناوەڕاست باشوور ناوەڕاست باشوور تایبەت ناوچانەی عێراق بەکاردێن ھەرێمی کوردستانی بەدەر کرابێت زوربەی سەرچاوەکانی ڕاگەیاندن باکور باکوری عێراق ھەر ناوچەیەک بەکاردەھێنن بکەوێتە باکووری بەغداوە باشووری کوردستان ٨ پارێزگادا دابەش کراوە چوار دانەیان دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستانە چوارەکانی لەلای حکوومەتی فێدراڵ بەڕێوەبەریان لێدەکرێت پارێزگایانەی بەتەواوی دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستاندان ئەمانەن ھەولێر سلێمانی دھۆک ھەڵەبجە پارێزگایانەی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان تێکڕای کەرکووک تێکڕا دیالە خانەقین کفری نەینەوا ئاکرێ شێخان شەنگال سەلاحەددین دووزخورماتوو واسیت بەدرە پلان ڕاپرسییەک دانرا ١٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٧ بڕیاردان گەڕانەوە نەگەڕانەوەی پارێزگاکان بەشەکانیان دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ڕیفراندۆمە دەیویست ھەموو ناوچەکانی پارێزگای کەرکووک خانەقین کفری پارێزگای دیالە توزخورماتی پارێزگای سەڵاحەدین ئاکرێ شێخان پارێزگای نەینەوا بگرێتەوە ڕاپرسییە دواخرا ٣١ی کانوونی ٢٠٠٧ شەش مانگی درێژکرایەوە کوردەکان پێداگری ھەرچیزووتر جێبەجێکردنی ڕاپرسییەکە شارە گەورەکان ھەولێر سلێمانی دھۆک کەلار زاخۆ قەڵادزێ دیمۆگرافیا ژمارەی دانیشتووانی ھەرێم نزیکەی ٥–٦ کەسە ٩٥٪ کوردی موسوڵماننو مەزھەبی سوننەن بەرچاوی ئێزیدی کاکەیی جوولەکە مەسیحییش ھەن نەتەوەیییەوە کوردەکان زۆرینەی ناوچەکە نزیکەی ٩٥٪ پێک دێنن ئەوی تورکمانی عێراق ئاشووریی ئەرمەن عەرەبەکانی پێکھاتووە گشتی نیشتەجێی خۆراوای ھەرێمەکەن زاراوەی بابانی سلێمانی زاراوەی ھەولێری ھەولێر قسەی دەکرێ زاراوەی ھەولێری وێکچونێکی زاراوەی موکریانی دا ھەیە مەڵبەندی موکریان شارەکانی پیرانشار مەھاباد دا قسەی دەکرێ ھەروەھا زاراوەی بابانی وێکچونێکی زاراوەی جافی دا ھەیە مەڵبەندی کرماشان دا قسەی دەکرێ ژمارەی دانیشتووان سەرژمێرییەکانی ساڵانی ١٩٢٧–١٩٨٧ بەمجۆرە ساڵی ١٩٢٧ ژمارەی بەشەی کوردستان ٦١٣٫٣٤٧ ساڵی ١٩٣٧ ڕێژەکەی گەیشتووەتە ١٫٠١٠٫٩٠٥کەس ساڵی ١٩٤٧ گەیشتووەتە ١٫٢٨٢٫٣٧٨ ساڵی ١٩٥٧ ژمارەی دانیشتووانەکەی گەیشتووەتە ١٫٨٢٢٫٣٩٠کەس ١٩٦٥ گەیشتووەتە ٢٫٢١٧٫١٠٩کەس سەرژمێرییەکەی ساڵی١٩٧٧ ی گەیشتە ٣٫٣٠٣٫٣٠٠ ساڵی ١٩٨٧ یش گەیشتە٤٫٤٨٦٫٦٩٧ کەش ھەوا تێکرای گەرمی مانگی کانوونی دووەم کەساردترین مانگی ساڵە لەھەرێمدا لەنێوان ٣٫١ سەدیدایە لەوێستگەی سەڵاحەدین ٩٫٩ سەدییە لەخانەقین بەگشتی باکوورو باکووری ڕۆژھەڵاتی ھەرێم بڕۆین گەرمی دادەبەزێت لەبەرئەوەی باکوورو باکووری ڕۆژھەڵات بچین زەوییەکە بەرزو بڵند لایەکانی باکووری ھەرێم دەکەونە ناوچانەی کەلەکەمەرەی زەوییەوە دورترن دەبێتە ھۆی کورتی ڕۆژ لەنیوەی زستانی ساڵدا کەمبوونەوەی گۆشەی تیشکی ھەتاو کەوتن کەمی لاربوونەوەی گۆشەی کەوتنی تیشکی ھەتاو ھەروەھا ڕۆژ درێژی ساماڵ تۆپەڵی ھەوایی کیشوەری وشک لەھاویناندا ھەرێم دەگرێتەوە یاریدەی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما دەدەن وەرزەدا تێکڕاکانی گەرمای مانگی تەممووز کەگەرمترین مانگی ساڵە لەھەرێمدا ٣٠ سەدی پترە جیاوازییەکی لەبڕی بارانبارین لەھەرێمدا ھەیە ناوەندی بارانی ساڵانە لەھەرێمدا لەنێوان ٣٢٨ ملم دایە لەخانەقین ٧٠٢ملم زاخۆ لەرواندز٦٩٦ ملم لەئاکرێ ١٠٠٨ ملم لەپێنجوێن ١٢٦٣ ملم بەگشتی بارانی داباریو لەھەرێمدا دەتوانین بڵێین کەبارانی ھەرێم تابەرەو باکوورو باکووری ڕۆژھەڵات بڕۆین پتر ھۆکاری بەرزی نزمی لەلایەک گوزەرکردنی زۆرتر نەورایییەکانی کەش وھەوا ھەرێمدا لەوەی جۆری نەورایییەکانیش باکوور بڕۆین قووڵتر لەڕووی بارانەوە دەتوانین ھەرێم دوو ھەرێمی لاوەکی دابەش کەبریتییە ھەرێمی بارانی مسۆگەر ھەرێمی بارانی نامسۆگەر ھەرێمی بارانی مسۆگەر ھەرێمە بەشەکانی باکوور باکووری ڕۆژھەڵاتی ھەرێمی کوردستانی عیراق دەگرێتەوە سنوورەکانی باشووری سنووری باشووری ناوچەی شاخاوی لەھەرێمدا دەڕۆن ھەرێمە بەزۆری ڕێژەی بارانەکەی جیادەکرێتەوە کەناوەندی ساڵانەی باران ٥٠٠ملم کەمتر نییە بۆیە کشتوکاڵی زستانە ھەرێمەدا ساڵانە ھەرێمە دەتوانێت بەتەواوی پشت بەباران ببەستێت ھەرێمی بارانی نامسۆگەر ھەرێمە ناوچە نیمچە شاخاوییەکان دەگرێتەوە کەبەرێژە بارانی کەمە ساڵانە ٥٠٠ملم کەمترە ھەرێمە لاوەکییە دیسان بەوە ناسراوە کەبڕی بارانی مانگانە ساڵانە وەرزانە ھەڵبەز دابەزێکی گەورە بەخۆیەوە دەبینێت بەبەراورد ھەرێمی پێشوودا بۆیە کشتوکاڵی زستانەی بەتایبەتی لەبەشەکانی باشوورو باشووری ڕۆژاوادا ڕەنگە ڕوبەڕوی ھەڕەشەی وشکی ببێتەوە ئەمانەش ببینە krd —دۆمەینی تایبەتی حکوومەتی ھەرێم سەرچاوەکان سەرچاوەکان کوردپرێس مانگیلەی بەپیت جوگرافیای عێراق باشووری کوردستان سیاسەتی عێراق کوردستان ھەرێمی کوردستان ویلایەتەکان مەڵبەندەکان دامەزرانی ١٩٩٢

بۆکان شارێکە ڕۆژھەڵاتی کوردستان باشووری ڕۆژھەڵاتی پارێزگای ورمێ ئێران ھەڵکەوتووە دوایین دابەشکردنەکانی ئێران بەرینایی بۆکان ٢٥٤١٫٣٠٦ کیلومەتری چوارگۆشەیە ١٣٤٠ مەتر دەریا بەرزە شاری بۆکان باکوورەوە میاندواو ڕۆژھەڵاتەوە ساینقەڵا باشوورەوە پارێزگای کوردستان شاری سەقز باشووری ڕۆژاواوە سەردەشت ڕۆژاواوە مەھاباد ھاوسنوورە سەرژمێریی گشتیی جەماوەر خانووی ئێران ساڵی ٢٠١٧ دایرەی ئاماری ئێرانەوە بڵاو بووەتەوە ڕێژەی دانیشتووانی بۆکان گەیشتووەتە ٢٥١٫٤٠٩کەس ١٩٣٫٥٠١ شاردا دەژین ھەمان زانیاری بۆکان شارە کوردنشینەکانی ئێراندا کرماشان ورمێ سنە گەورەترین شاری ڕۆژھەڵاتی کوردستانە بەھۆی ھەڵکەوتنی بۆکان شاڕێی باکوور باشووری ڕۆژاوای ئێران گرینگییەکی ئەوتۆی شارە بەخشیوە بووەتە ھۆی کۆچی گوندەکان شارەکانی دەوروبەرەوە شارە شاری بۆکان سنە گەورەترین شاری لەسەداسەد کورد سوننەنشینی ڕۆژھەڵاتی کوردستانە چوارەم شاری گەورە پر حەشیمەی کوردنشینە ڕۆژھەڵاتی کوردستانە ھەروەھا بۆکان گەورەترین شاری ناوچەی موکریانە بۆکان گەورەترین شاری کۆچەروەرگر ئێران دایە ھەروەھا ورمێ دووھەمین شاری خوێندەوار پارێزگای ورمێەی ئێران دێتە ئەژمار بۆکان کورددا شاری زیرەک حەسەن زیرەک شاری سەردار عەزیزخان موکری شاری ھەژار سادق شەرەفکەندی ھونەرمەند ئاوات بۆکانی عەبباسی حەقیقی مەڵبەندی ھونەر بووکی کوردستان بەناوبانگە شار شاری بۆکانیش مێژووی شارەکە تائیستا نەکەوتووەتە توێژینەوەی ڕاستەقینە ئەوشتانەش والێرەولەوێ لەمەڕ باسەکە نووسراون لەدۆخی بیروبۆچوونی خەڵکی ئاسایی نە چوونەتەدەرێ ھیچ ڕووناکییەکیان نەخستووەتە مێژووی پڕ تەم مژی شارە خەڵکی ناوچەکە لایان وایە بۆکان لەبنەڕەتدا بووکان بەھۆی نەریتێکەوە گوایە ڕابردووی کۆندا کاتێ بووک ھاتوە چۆنەماڵی زاوا بردوویانەتە حەوزەگەورەی ناوەراستی شار ئەمجا لەوێوە بەروماڵی زاوا بوونەتەوە نووسەر قەڵەم بەدەستی شار ناوچەکەش نەک ھەر چەوتییەیان ڕاست نەکردووەتەوە بەڵکە بۆیان مل داون شیعریان نووسین بەڵگەیان بۆچوونە ھەڵەیە پێکھیناوە وتارە بەنیازی دامەزراندنی سەرەتای باسێکی زانستییانە مەر بنەچەکی بۆکان نووسراوە کلیلی گرێ پووچکەی باسە وشەی بەگە بەغە یە بەگە بھەگە خودای ھەموو گەلانە بوە ھاتنی زەردەشت ھیندەوە ڕۆژاوای ئێران ژیاون ئاویستاناسی ئێرانی ئیبراھیم پوورداود وتاریکدا بەغ ەوە دەنووسێ وشەی یەکجار کۆنی بەغ سەردەمێکی زووەوە زمانی ئێمەدا ماوەتەوە زمانە کۆنەکانی ئێران ئاویستایی فورسی کۆن دا بەغ زاری خەڵک بوە گاتاکاندا ھەڵبەستی زەردەشتن کۆنترین ئاوێستا پێک دێنن بەگە واتای بەش بەخت ھاتوە بەشەکانی ئاوێستاشدا بەغە ھەر ھەمان واتای ھەیە وشەکە چاوگی بەگ ەوە زمانی پەھلەوی دا بووەتە بەختەن کارلێکراو إسم مفعول ی وشەکە واتە بەخت ئاوێستادا ھاتوە زمانی پەھلەوی فارسی کوردیش دا بووەتە بەخت پوورداود باسەکەدا دەڵی بەغ زمانە کۆنە ئێرانییەکاندا بھەگ سانسکریتدا مانای بەش بەخت مانای دووھەمدا واتای خوداوەند یشی ھەیە مەفھوومی بەخشەندە شی وەردەگێرێ بەردەنووسە ھەخامەنشییەکان لەوان بەردەنووسی بێستون دا بەگە واتای خوداوەند ھاتوە ھەر پوورداود شوێنێکی وەتارەکەیدا دەنووسێ پێغەمبەرایەتی زەردەشت خوداوەند دەگوترا بەغ پاشانیش ئەمان تاقەخوا ناونا ئاھورامزدا وشەی بەغ واتای ئەسڵی خۆیدا مایەوە سەلماندنی بۆچوونە پوورداود بەڵگە دەھێنێتەوە دەڵێ داریوش شای ھەخامەنشی بەردەنووسەکەی بێستون کێوی یەزدانی بەغستان دا کاتێ ڕووداوەکانی ساڵانی چوارەم پێنجەمی شایەتیی دەگێڕێتەوە دەڵێ ئەھورامەزدا بەغان ی ئەوە یارمەتی منیان دا چونکوو قین دڵ درۆزن زاڵم نیم عەلائەدین سەجادییش مێژووەکەی خۆیدا کاتێ ھاتووتە قەومی کاسی دەنووسی “یەکێک سۆراخی ھیندوئەوروپایی یەکان کاسییەکان وشەی بوگاش بوغاش مانای خوایە ” لغت نامەی دھخدا قامووسی گەورەی زمانی فارسی وێ دەچێ سەرچاوەی زانیارییەکانی سەجادیش بابەتەوە بووبێ دەڵێ بھەگە سانسکریتدا واتای خودا بوە کتێبی پیرۆزی ڤیدا دا واتایە چەندپات کراوەتەوە واتە ھیندوئێرانییەکاندا جیابوونەوەیان یەکتر شتە باو بوە خاتوو ماری بۆیس پسپۆڕی ناوداری مێژووی زەردەشت ئاوێستا کتێتی مێژووی زەردەشتایەتی دا چووەتە قووڵایی باسەکەوە دوور دڕێژی واتای وشەی بەغە بەگە دواوە مانای خوداوەند ی وشەکان پەسەند کردوە دوکتۆر فەرەھوشی دانەری قامووسی زمانی پەھلەوی فارسی چوار واتای خودا سەروەر شا ھێزی خودایی ی بەغ لێک داوەتەوە بەک یشی خوداو سەروەر مانا کردووەتەوە نووسەری واژەنامە مینوی خرد دوکتۆر ئەحمەدی تەفەززولی بەغان ی خودایان زانیوەو زانای ناوبانگی ئێرانی ملک إلشعرإبھار کتێبیسبک شناسی دا گوتویەتی وشەی بەغ ە نووسراوێکی سارگون ی شای ئاشوردا پاشگری دات بەغ دات دا ھاتوە پیاوێکی ئێرانی بوە بەغ دات ە پوورداود دەڵێ بەگ داتی یە سەرۆکێکی ماننا کان بوە سارگۆن گرتی فەرمانی دا زیندوویی پێستی بگروون پوورداود ھەروەھا دەڵێ وشەی بەگ بیت بەگی دا بینراوە واتای ماڵی بەغ خانەی خودا ی ھەیە شارێکی ماد بوە سارگۆن ھێرشکارییەکەی خاکی ئوورارتو ماننا دا یادی لێوە درەنگتر دەگەڕێمەوە بیت بەگی با لێرەدا درێژە تویژینەوەی سەرچاوەکان بەدوای وشەی بەغ دا بدەین وشەیە دراوی شاھانی ساسانی شدا بینراوە لێرەدا واتایەکی ھەندێ نزمتەر ئەھورامزدای بەخشراوە لەکۆتایی سەردەمی ساسانییەکاندا ئاڵ گۆڕیک مانای بەغ داھات واتای گەورەی ئیرادە تەنانەت کتێبی یادگاری زەریران دا مانای ھاتوە مێژوو سەرچاوەیەکی ئوروپی سەدەی نۆزدەھەم بۆکان ناوچەی موکریانی کردبێت کتێبێکە مەئموورییەتی زانستی ئێران ژاک دو مۆرگان ی فەرەنسی نووسیویەتی ساڵی ١٨٥١ دا پاریس بڵاوی کردووەتەوە ژاک دو مۆرگان ھاوسەرەکەی زانا پسپۆڕی زەویناسی کۆتایییەکانی سەدەی نۆزدەھەمدا سەردانی ئێرانیان کردوە ئازەربایجانەوە گەیشتوونەتە موکریان ئینجا سنە وکرماشان ڕۆیشتوون سەریان خوزستان دەر ھێناوە دریژایی ڕێگاش وێنە نەقشەی چیا ڕووبار شوێنەوارە سروشتییەکانیان کێشاوە نموونە کێوی تەرەغە ئەشکەوتی سەھۆڵانی بۆکان مەھاباد ژاک دو مۆرگان مانەوە موکریان سەردانی مەھاباد ناوچەی مەنگوڕایەتی کردوە پاشان ڕێگای بورھاندا گەیشتووەتە گوندی سەردەرابادی بۆکان لەوێ بوە ھەوالی مردنی سەیفەددین خانی سەرداری بۆکانی گەیشتوە دواتریش چوە بۆکان لەوێوە باشوورواتە کوردستانی ئەردەڵان کرماشان ئیلام بووەتەوە کەسایەتییەکی بیانی دیکە ئاماژەی بۆکان دەڤەرەکەی کردووە پرۆفیسۆر ڤلادیمیر مینورسکی توێژەری ناسراوی ڕووسە ساڵی ١٩١٥ پیترۆگراد وتارێکی زمانی ڕووسی کورد تێبینی وردبوونەوە بڵاو کردووەتەوە وتارەدا سەفەرێکی مینۆرسکی ھاوڕێکانی بۆکان سەفەرەکە ساڵی ١٩١١ سەردەمێکدا بەرێوە چوە مینۆرسکی کاربەدەست جێگری کۆنسوولی ڕووسیای قەیسەری شاری ورمێ درەنگتر مانگ سەرھەڵدانی شەڕی جیھانی ١٩١٤–١٩١٨ دا ئەندامی لێژنەیەک دیاریکردنی سنووری تورک ئێرانی سەردانی ناوچە کوردنشینەکانی سەرسنووری دەکرد سەردەمێ مانا خوێندنەوەو سەرنجدان حکومتی لۆلۆیی گۆتییەکان قەومەکانی ناوچەکەو شوێنەوارانە ی لەگەڕان پشکنینە شوێنەوار ناسییەکان بەردنووسانەی دۆزاروئەتەوەو گرنگترینیان بەردنووسی قەڵایچی کەمێژووەکەی دەگەڕێتەوە ٨٠٠ ساڵی زایین قەڵاکۆنەکانی گوندەکانی ئاغجێوان ئەربەنووسی بۆکان ئاماژە مێژوو شارستانییەتی کۆنی ناوچەیەی وڵاتی بۆکان کەن سەردمێ قاجاڕەدا یکەم سەرژمێری کەلەساڵی ١٢٣١ ی ھەتاوی دراوە ڕێژەی دانیشتووانی شاری بۆکان ٦٠ بووەو لەسەردەمای ناسرەدین شای قاجار کاتێ سەردار عەزیز خانی موکری خاوەنی بۆکان ١٢ بنەماڵەلەبۆکان نیشتەجێ سەردار عەزیزخان موکری سەرداری گشتی سوپای ئیران لەسەردەمی ناسردەدین شای قاجار شش دانگێ بۆکانی ساڵی ١٢٢٨ ١٨٥٠ تمەن ئیلێ دیبۆکری کڕییە ئێلی گورانکارییانەی دەسەڵات لەدەڤەرکەدا بەھۆی گوندی ئینگیجە ٣ کیۆمەتری باشووری خۆرھەڵاتی بۆکان وێران گوندی سەردارئاباد ھەمان عڵی ئاواییی شاری بۆکان ئاوەدان ھەروەھا گوندی عەلیاباد کەئێستا لەگەڕەکەکانی شاری بۆکان نێوی چاوان داوی کۆچی دوایی عزیرخانی موکری سەیفەدین خان موکری کوڕی عزیزخان بەدەسەڵاتی ناوچەکە دەگات سەیفەدین خان بۆکانی بەخوری بۆکان حەوزێک دروست دەکا بەھۆی گەورەیی کانییەکە کاتەوە تائێستا حەوزە گەورەی براوە سەیفەدین خان فرۆشتنی گوندێک موڵکەکانی گردی پەنا حەوزە گەورەو قەڵای وێرانکراوی ڵی ھەڵکەوتووە قەڵای سەرداری دانراوە سەردمێ شاھانێ ئیران بۆکان سەردەمێ ڕەزا شادا جارێکی دیکە بۆکان بەکەسێک نێوی حەبیب ئاغای پەناھی تاجرباشی خەڵکی تەورێز فرۆشرا لەگەرماوگەرمی شەڕی دووەمی جێھانی سەرەتاکانی حەکومتی محەمد ڕەزاشا بنەماڵەی ئێلخانی زادە ھەمان موھتەدی حەوسد ٧٠٠ ھەزار تەمەنی ئەوکات بۆکانیان تاجرباشی تەورێزی ستاندوەوە ھاتنی ڕووسەکان عوسمانییەکان ھاتنی ڕووس عوسمانییەکان ناوچەی بۆکان مەھاباد بۆکانیش شەڕی جیھانی نەپارێزرا ھێرشی ڕووسەکان ھۆی ناوچەکە وێران خەڵکی بێتاوان کوژران لەکاتی کشانەوەی ھێزکانی ڕووس شاری بۆکان عوسمانییەکانەوە تڵانکران تەنات ھێزکانی ئێرانش ھاوڕێ عوسمانییەکان دەستیانکرد بەتاڵانیی بۆکان ناوچەکەوە ھۆی خەسارو زەبرێکی لەپرسی کۆکەڵایەتی سیاسی کورد کولتوور قوتابخانەی بۆکان ساڵی ١٩٢٨ دامەزرا مودیرەکەی نێوی مەھدی شەیبانی خەڵکی تەورێز مامۆستای قوتابخانەیەش شێخ حەسەنی کازمی بۆکانی ھەروەھا مامۆستای ژنی قوتابخانە بۆکان خانمێکە میسری خانم مامۆستای ژن بوە ناوچە میسری خانم خەڵکی مەھاباد بوە پێشەوا قازی محەممەد سەردەمی کۆمار دا ناردوویەتە بۆکان بووەتە مامۆستای قوتابخانە میسری حەسەن زادە بوە پاشان بۆکان شووی محەممەد ئەحمەد قودسی ئەفسەری کوردی خەڵکی سلێمانی کردوە چووەتە سلێمانی شەھید قودسیش گەڕاوەتەوە ڕۆژھەڵاتی کوردستان بۆکان شوی کردووەتەوە ئێستاکە شاری بۆکان ٥٠ ھەزار قوتابی خوێندکاری ھەیە دوو زانکۆی خوێندنی باڵای ناوەکانی پەیامی نوور نزیک ٢٠٠٠ خوێندکار زانکۆی ئازادی ئیسلامی نزیک ١٠٠٠ خوێندکار دەوی گرینگی زانستی کولتوری ناوچەکەدا دەگێڕن کاتی سەردەمای کۆماری کوردستان بۆکان ناوەندی کۆمار واتە مھاباد گرینگترین دەسەڵاتی کۆمار جا ئەمە بەڕێوەبەرانی کۆمار بەشێک کار چالاکییەکانیان بۆکان گوێستەوە مەبەستە چاپخانەکانیان ھێنایە بۆکان دەستیان چاپی گۆڤار کتێب گۆڤارێکی بۆکان چاپ ٢١ مارسی ١٩٤٦ ئامانجەکانی کۆمار دەست بڵاوکرانەوەی گۆڤاری ھەڵاڵە گۆڤارێکی ئەدەبی سیاسی سەرنوسەریی نووسەری ناسراوی کورد حەسەن قزڵجی یارمەتی بلیمەتی ناودار ھەژار موکریانی ھەروەھا عەباسی حەقیقی شاعیر ھێمن موکریانی چاپ بڵاو دەبۆوە ساڵی ١٩٤٧ باشووری کاتی شار بنکەی تەندروستی دەمەزرا دکتۆر نەشتەرگەری نەخۆشخانەیە فریدریشی ئەڵمانی ھاوکاری خانمەکەی نەخۆشەکانیان چارەسەر دەکرد جوگرافیا شوێن شاری بۆکان بەھۆی ھەڵکەوتنی دوو چۆمی گەورە تەتەھو ناوەڕاست جەغەتو ڕۆژھەڵاتی شاردا تێپەڕ جەمسەرێکی گرینگی کشتوکاڵی ڕۆژاوای ئێران لەقەڵەم دەدرێ جەغەتو کوێستانەکانی چل چەمە شاخەکانی زاگرۆس کوێستانی ماین بڵاغ سەرچاوە دەگرێ دەڕژێتە بەنداوی شەھید کازمی ٣٥ کیلۆمەتری باشووری ڕۆژھەڵاتی بۆکانەوە چۆمی تەتەھوش کوێستانەکانی دەڤەری مھاباد سەقز بانە کوێستانەکانی باشووری کوردستانەوە سەرچاوە دەگرێ دەڕژێتە زەریاچەی ورمێ باری ئاو ھەواوە زستانی سارد پڕ بەفری ھەیە ھاوینانیشی گەرمە مامناوەندی بارین بۆکان ٥٠٠ میلی مەترە ساڵدا زیاترین بەفر باران ناوچەی ڕۆژھاڵات باشووری شاردا دوو وەرزی زستان بەھاردا دەبارێن ھاوینی ڕادەیەک گەرم زستانی سارد تایبەتمەندیی بەرچاوی کەش ھەوای بۆکانن شارەزایان تۆپۆگرافی شاری بۆکان ئاوا دەڵێن زنجیرە کێوەکانی باژێڕی بۆکان زنجیرە کێوەکانی ئەڵپ کوێستانەکانی ئەرمەنستان ئازەربایجانە ھەرێمی جەغەتوو چۆمی لەیلان چایەوە دیاری دەکرێ پێکھاتەی جیۆلۆگی دەڤەری بۆکان پێکھاتەکانی جیۆلۆژی باکووری ڕۆژاوای ئێرانە بورکانەکانی سەرەتای ئیئوسن ھەروەھا کۆتایییەکانی قۆناغی سێیەم دەوروبەری شار بەتایبەتی باشوور باشووری ڕۆژھەڵاتی بۆکان بۆکانیان پێکھێناوە کەش ھەوا کەش ھەوای بۆکان سارد کوێستانییە ھاوینەکانی گەرمە زستانانەکانی سارد بەفری کاتی سەفەر شاری بۆکان مانگی گوڵان ھەتا ڕەزبەرە سەیرانگا شوێنە گەشت گوزارییەکان پارکی بۆکانبێجگەلە شوێنەوارە مێژووییانەی ئاماژەمان پێکردن دەیان سیاحی گەشتوگوزاری سەرنج ڕاکێش بۆکان دەوروبەری بۆکان ھەن دەتوانین ئاماژە ھێندێکیان باخی میراوا پارکی ساحیلی سەیرانگەی کێوە ڕەش ھەڵکەوتوو ڕۆژاوای شار درێژایی چۆمی تەتەھوو ناوەڕاستی شارن بووەتە سەیرانگەی خەڵکی شار ناوچەکانی سەیرانگەی حەسەن زیرەک باشووری شار ڕێزگرتن ھونەرمەندە مەزنەی کورد ئاوەدان سەیرانی عاسقانی دەنگە ئەفسانەیییە پارکی ناڵەشکێنە قەد پاڵی کێوی ناڵەشکێنە باخی گشتی ناوەندی شار ھەروەھا پارکی گەڕەکی فەرھەنگیانی تازە ھەڵکەوتوو باشووری بۆکان سەیرانگاکانی شاری بۆکانن بەنداوی شەھید کازمی ٣٥ کیلومەتری باشووری ڕۆژھەڵاتیی بۆکان شوێنە گەشتوگوزارییەکانی گرینگی بۆکانە ساڵانە میوانداری ھەزارن خەڵکی ئێران ئێران دەکا ھەروەھا دەبێ ئاماژە دەیان ئەشکەوت بکرێ تایبەتمەنی سەرنجڕاکێشی بۆکان دەردەخەن لێرەدا دەتوانین ئاماژە ئاشکەوتی کول ئاباد ٣٥ کیلۆمەتری باکووری بۆکان جادەی بۆکان میاندواو ئەشکەوتی کونەکۆتری قەڵایچی ٨ کیلۆمەتری باکووری ڕۆژھەڵاتی بۆکان ئەشکەوتی موکری قڕان نزیک گوندی خۆراسانەی بۆکان سەردەمی شاعەباسی سەفەوی ئەشکەوتەدا کارەساتێکی مرۆڤی ڕوویداوە سەدان مرۆڤی کوردی ناوچەی موکریان ئەشکەوتە خزاندووە دووکەڵ ھەموویان قڕ کراون بووەتە ھۆی بیرەوەری کارەساتە مرۆڤییە زەینی مێژوویی خەڵکی ناوچەیە دا بمێنێتەوە ژینوساید مێژووی کورد دا سەیر دەکرێ مرۆڤناسی ژمارەی دانیشتووان گەلھەی شاری بۆکان ساڵی ٢٠١٢دا ١٧١٫٧٧٣ لەیەکم سەرژمێریدا کەساڵی ١٢٣٠–١٢٣١ی ھەتاوی ئەنجامدراوە ژمارەی دانیشتووانی شاری بۆکان ١٠٠ سەردەمی ناسردەدین شای قاجاڕ کاتێ سەردار عەزیزخانی موکری خاوەنی بۆکان ١٠٠بنەماڵە بۆکان نیشتە جێ دوایین سەرژمێرین کەساڵی ٢٠٠٥ ڵایەن فەرمانگەی باری شارستانی پارێزگای ورمێ بڵاوبووەتەوە دانیشتووانی بۆکان گەیشتووەتە ٢٣٠٫٠٠٠ شارە کوردییەکان کرماشان ورمێ ھەر وھا ئیڵام سنە بەھۆی ھەڵکەوتنی بۆکان شارێی باکوورو باشووری خۆراوای ئیران بووەتە ھوی کۆچی وندەکان شارەکانی دەوروبەرەوە شارە دوایین ئاماری ئیداریی سیاسی کۆماری ئیسلامی ئێران ساڵی ٢٠٠٥ بڵاوبووەتەوە بۆکان لەدوو قەزا پێکھاتووە قەزای سیمینە قەرەموسالیان ١٠٩٣کیلۆمەتری چوارگۆشەیەو لەسێ ناحیەی ئاختاچی خۆرھەڵات ئاختاچی باکوور بێھی دێبوکری پێکھاتووە زمان خەڵکی شاری بۆکان لەسەداسەد کوردن زمانی کوردی زاراوەی کوردیی ناوەندی زاراوەی سۆرانی دەپەیڤن زاراوەیە موکریاندا ئەدەبیاتێکی فراوان نووسراوە ھەندێ ھەڵە زاراوەی سۆرانیی خەڵکی ناوچەی موکریان دەگوترێ زاراوەی موکریانی ھەڵەیە چونکو موکریان ناوچەیێکی گرینگ کوردستان شوێنە نە زاراوە ئایین خەڵکی بۆکان لەسەداسەد کوردن ئایینی زۆربەیان ئیسلام ئایینزای سوننەی شافعییە باب باپیریانەوە میرات پێیان گەیشتووە ھەروەھا ئایینەکانی زەردەشتییەت یەھوودییەت شارە ھەیە شاری بۆکان خاوەنی زۆرترین ڕێژەی تۆمارکراوی جوولەکە یەھوودییەکانی ئیسرائیلە کتێبی پیرۆزی یەھووددا ھاتووە جووڵانەوەی سیاسی دیارە گەر بمانەوێ لاپەڕەی مێژوویی ڕابوردووی ھەرکام شارەکانی کوردستان خەباتی سیاسی چالاکی کۆمەڵایەتی ھەڵبدەینەوە کەمتازۆر ھەڵکشان داکشانێکی گشت ناوچە شوێنێکی کوردستان دا دەکەوین سەیری ھەر شوێنێکی وڵاتی ھیلاکە بکەی لاپەڕەیەکی زێڕینی تۆمار کردووە شاری بۆکانیش چالاکییە سەرزیندوویییەی مێژووی خەباتی گەلی کورد بێبەری نەبووە گەلێ تەنانەت ڕۆڵێکی گرنگ پڕشنگداری خەباتی نەتەوەیی دژ ڕاوەستان زۆرداران ستەم ملھوڕیدا گیراوە نموونە دیار بەرچاوەکانیشی ھەر ئاماژەمان پێکرد ھەڵدانەوەی لھاپەڕە مێژووییانەیە دۆزینەوەی شوێنەوارە کەونارییەکانەوەدەرکەوتووە گەر نەگەڕێینەوە دەتوانین سەردەمی کۆمار ڕۆڵ چالاکی خەڵکی ناوچەیەی موکریان پێکھێنانی خەونی نەتەوەی کورد واتە کۆماتی کوردستان سەقامگیرکردنی وەبیر بێنینەوە دیارە ھەڵکردنی ئاڵای کۆمار پێتەختی کۆماردا ڕۆلێ ناوچەی بۆکان کەسایەتییەکانی دەڤەرە گەلێ شانازی کورد مێژووی تۆمار کردووە کابینەی وەزیرانی کۆماری کوردستان دا گەلێ دیار دەبینین خەڵکی بۆکان دەوروبەری لەوانە حاجی بابەشێخ سەرۆک وەزیران ئیسماعیلی ئیلخانیزادە وەزیری ڕێگاوبان عەبدولڕەحمان ئیلخانیزادە وەزیری تکبیر ڕاوێژکار ھەروەھا بۆکان دەسەڵاتی کۆماردا ھەرچەندە ئەوکات ڕێژەی دانیشتووانی ڕۆڵێکی گرینگیان گێڕاوە پێگەی دووەمی کۆمار سەیری کراوە کاتی ڕوخانی کۆماردا دەستی حکوومەتی ناوەندی نەیارانییەوە بەشێک کەسایەتی چالاکانی بزووتنەوەی نەتەوەیی کورد سێدارە دران خەڵکی فەیزووڵابەگی بۆکان عەلی بەگی شێرزاد حەوزەگەورەی ھەڵکەوتوو ناوەندی شاردا دەستی حکوومەتی ناوەندی لەسێدارە درا بیرەوەرییەکی تاڵ زەینی مێژوویی سارەدا ماوەتەوە ھەروەھا کەسێکی ناوچەیەش سەقز چاوترسێنکردنی خەڵک گیانیان ستێندرا یەکێکی دیکە جووڵانەوە گرینگەکانی بۆکان تەنانەت کوردستان ڕاپەڕینی جووتیارانی بۆکانە دەوروبەری ساڵی ١٩٥٣ دا ڕوودەدا ڕاپەڕینە جووڵانەوەیەکی جەماوەری چینایەتی نەتەوەیی گرینی کورد فەزای ئاواڵەی سیاسی ساڵانی ساڵانی ١٩٥٢و١٩٥٣ز ی ئێران سەردەمی چالاکییەکانی جبھەی میللی حیزبی توودەی ئێران واتە حکوومەتی میللی دوکتور موسەدق دا ھاتە کایەوە ڕاستەوخۆ کاریگەریی بێگومانی فەزای دژ شاو چەوسێنەراندا ئێرانیئەو ساڵانەدا گەیشتبوە لووتکەیەکی بەرز پەرەی سەند تایبتمەندی ئەوتۆشی ھەبوو نەک ھەر ھەموو شوێنێکی ئێران نەبینرا بەڵکوو کەوتە ھەر بزووتنەوەیەکی ھاوچەشن کوردستان تەنانەت موکریانیش ئەمە ئەوکات دەسەڵاتدارانی پایەبەرزی حکوومەتی پاشایەتی ھەستکردن چینایەتی نەتەوەییبوونی ڕاپەڕینە ڕاستەوخۆ پشتگیری دەرەبەگەکانیان بڕیاریان سەرکوتی ڕاپەڕینە مەزنە دا ڕووەوە سەرنجی گرنگی جووڵانەوە جەماوەرییە دەدرێ لایەکەوە ھێشتا تەزووی سەرکوتی دڕندانەی خەڵکی موکریان ڕوخاندنی کۆمار لەشی خەڵکی کوردستان بەتایبەتی ناوچەکە دەرنەچووبوو خوێنی شەھیدانی کۆمارێش چوارچرا حەوزەگەورە مەیدانی ھەڵۆ ھەروا ھاڵاوی ھەڵدەستا فەزای سامناکی سەرکوتە ھەروا باڵی ناوچەکەدا کێشابوو لایەکەی ترەوە بەتایبەتی سەردەم ستەم چەوساندنەوەی ڕەشایی وەرزێڕ جووتیار گشتی خەڵکی ناوچەکە دەرەبەگ ئاغاواتەوە بێبەزەییانە بارودۆخێکی ئاوادا ھەستێکی وشیارانە خەڵکی ناوچەی بۆکاندا گەشەی ڕاپەڕینێکی مەزن دژ چاوساندنەوەیە سەری ھەڵدا لووتکەی جووڵانەوەکە پاییز زستانی ١٩٥٣دابوو دوکتور موسەدیقش تاران شا کێشەی تایبەتی ڕێکخستنی بزووتنەوەکە ھەڵمەت بردن گوندی ئاڵبڵاغ وای لێھات نیزیکەی ١٠٠٠٠ ھەزار نەفەر وەرزێر چجوتبەندە چ قەرە زستانی ١٩٥٣دا گوندی ئاڵبڵاغ ھەڵکەوتوو ٩ کیلۆمەتری ڕۆژھەڵاتی شار کۆبوونەوە کەسیان دەستوپەیوەندییەکانی دەرەبەگەکان بارمتە گرت دەیانوویست بێن بۆکان دەست ھێزی دەوڵەت دەربێنن ڕۆژدا ھەزاران خەڵکی ناوچەکانی بۆکان تایبەتی فەیزوڵابەگەی سەرکردایەتی نەمر حاجی قاسم کەریمی ڕەئوفی حافزولقورعان عەبدوڵا ئێرانی سەید کاکە عەلی ڕەحیم بەگ ھەڵمەتیان بردە ئاغاوت دەرەبەگەکان ڕۆژێکیش ڕاپەڕینە شاری بۆکان ستەمە کێشا نێوەندەدا ئاغاکان پەنایان بردە خودی شا ھێزی حکوومەتییەوە نۆکەر دەستوپەیوەندییەکانیانەوە توانییان جووڵانەوەیە سەرکوت کەسێکیش شاردا شەھید سەرکردەکانی جووڵانەوەیەش بەتایبەتی نەمر قاسم کەریمی ڕەئوف حافزولقورعان ماڵ سامانیان شێوێندرا ترسی گیانیان ڕایان باشووری کوردستان حاجی قاسم کەریمی ساڵی ٢٠٠٢ ھەولێر کۆچی دوایی ڕەئوف حافزولقورعان تەمەنێکی پڕ شانازیی خەبات کوردایەتی ئەمێستاکە سلێمانی خەریکی دوورینی جلوبەرگە تەمەنی پڕ ئەزموونی تێپەڕ دەکا ڕاپەڕینی گەلانی ئێران حکوومەتی پاشایەتی جووڵانەوانەیە بۆکانێش دەوری چالاکی گێڕا جووڵانەوەیە ھاوکات جووڵانەوەکانی سەرانسەری ئێران کاتی خۆیدا دەنگدانەوەیەکی باشی ئێران تەنانەت دەرەوەش ھەبوو نموونە ڕۆژنامەکانی تورکیا ھەواڵی خۆپیشاندانی ٨ی ڕەزبەری ساڵی ١٩٧٨ی بۆکانیان چڕی بڵاوکردەوە ٥ مانگ ڕووخانی ڕژیمی شاھەنشاھی خۆپیشاندانی خویندکارانی مەدرەسەکانی بۆکان ڕۆژەدا ڕێپێوانیشارەکە نەبو ڕێپێوان سەرەتای ھاوینی ساڵی ١٩٧٨ بەشداری خەڵکی گەرەکی قوللە دابینکردنی ئاو کارەبا شارەوانی بنکەی ئاسایشی شار ھاتە ئاراوە پاشان خۆپیشاندانێکی دەستپێک بۆکان تەقەکردنی پۆلیس ھێزی چەکدار بڵاوەی پێکرا پاشان ئاکاری ھێزە چەکدارەکانی ئاسایش دەرحەق ماموستایانی دڵسۆزی شارەکە تەقینەوەیەکی جەماوری ڕژیم خۆپیشاندان دا ڕۆژی ٨ی ڕەزبەر ٣٠ ئەیلوول خوێندکارانی دەبیرستانی کورش کەبیر قوتابخانەکانی ناوەندی ڕژانە شەقامەکان ڕێپێوانێکی ھێمنانەیان بەڕێوەبرد ھێزەچەکدارەکانی حکوومەتیش سیلەیان خەڵک گرت خەڵکەکەیان گولەباران محەممەد بەھرامی کەماڵ حەمیدی دوو خوێندکاری شارەکە خوێنیان خەڵاتی کوردستان کەسی بریندار شوێنە بەرچاوەکان بۆکان ٥٠ شوێنەواری گرینگی مێژوویی ترکەمێژووی زوربەیان دەگەڕێتەوە سەردەمانی ھەزارەی زایین ڵام گرانگترین شوێنەوارێکی مێژووی شوێنەوارناسانی ئێرانی بیانی ئاماژھی پێدەکەن پێتەختی ماناکان ناساندوویانە قەڵایچی یە ٨ کیلۆمەتری باکووری خۆرھەڵاتی بۆکانەوە قەڵای سەردار ناوەندی شار کەشوێنی فەرمانڕەوایی سەردارانی موکری گردی مێژوویی گەڕەکی کولتەپە قەڵایچی بۆکان لەگوندی قەڵایچی سەرچاووەی پایتەختی ماناکان گردی تابانی لەگوندی ئەحمەداوا گردی ڕۆژبەیانی گوندی عەزیزکەند دەگەڕێتەوە چاخی زێو زایین گردی خەوزێنە گوندی سەراو قەڵای فەرەاد تاش گوندی سماقان نۆەۆدەی بەردینی ئێدا تاشراوە کەسایەتی ناودار وێژە عەبدوڕەحمان شەرەفکەندی شاعیر نووسەر وەرگێڕ سوارە ئیلخانیزادە شاعیر نووسەر عەباس حەقیقی شاعیر حەسەن قزڵجی چیرۆک نووس نووسەر ڕۆژنامەوانی سەردەمی کۆماری کوردستان ڕەچەشکێنی چیرۆک نووسیی ئەدەبیاتی کوردی سەید کامیل ئیمامی ناسراو ئاوات شاعیر محەممەدسەعید نەججاڕی ناسراو ئاسۆ شاعیر ڕێبین حەیدەری پەیکەرتەراش محەممەد نووری شاعیر ئەمین گەردیگلانی شاعیر نووسەر وەرگێڕ سەید قادر ھیدایەتی ڕۆماننووس حوسێن شێربەگی نووسەر وەرگێڕ ئەحمەد مەولانی شاعیر وەرگێڕ محەممەد باوەردی موقەددەم نووسەر زمانەوان بریا کاکەسووری نووسەر محەممەد ڕەمەزانی نووسەر وەرگێڕ ئەنوەر عەرەب شاعیر نووسەر قادر عەلیخا شاعیر نووسەر کەریم حیکمەتی شاعیر ناسر ڕەسووڵی نووسەر ڕەخنەگری سینەما عەزیز مەحموودپوور نووسەر یوونس ڕەزایی شاعیر نووسەر لەیلا ساڵحی شاعیر نووسەر مۆسیقا حەسەن زیرەک گەورەترین بەناوبانگ ترین گۆرانیبێژی کوردستانی گەورە حەسەن دەرزی گۆرانییێژی بەناوبانگی کورد تاھیر خەلیلی گۆرانیبێژی گەورەی کورد قالەمەڕە عەبدوڵڵا قادر زادە ناسراو قالە مەڕە شمشاڵ ژەنی گەورەی کوردستان جیھان عوسمانە سوور زوڕناژەنی بەناوبانگی کورد خاوەن خەڵاتی نێونەتەوەیی کاریگەر سادق قوبادی ناسراو کاریگەر گەورەترین گۆرانیبێژی ستایلی ڕاپ کوردستان دا عەلی کەردار حەیران بێژ بەیت بێژی گەورەی فۆلکلۆری کورد عەلی خەندان پایەکانی مۆسیقای فۆلکلۆری کورد ناوچەی موکریان ئاوات بۆکانی بەناوبانگترین بەندبێژی ئێستای کوردستان نیشتەجێ باشووری کوردستان سیاسەت سادق شەرەفکەندی سکرتێری گشتیی حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران برای ھەژار سەلاح موھتەدی دامەزرێنەران ڕێبەرانی کۆمەڵە عەبدوڵا موھتەدی ڕێبەر سکرتێری گشتیی کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان عومەر ئیلخانیزادە سکرتێری گشتیی کۆمەڵەی شۆڕشگێڕانی کوردستان ئیبراھیم عەلیزادە سکرتێری گشتیی کۆمەڵە حیزبی کۆمۆنیستی ئێران عەزیزخان موکری وەزیری شەڕ زاوای ئەمیر کەبیر دەورەی قاجارییە سەیف قازی موکری حاکمی ئازەربایجان شاری تەورێز حاجی بابەشێخ سەرۆکوەزیرانی کۆماری کوردستان وەرزش ئارام خەلیلی یاریزانی تۆپی موقبیل ھونەرپەژووھ شاخەوان محەممەد ئەکرم سەرا حوسێن بەھامین جەعفەر عەلیار زانکۆکانی شاری بۆکان زانکۆی پەرستاریی بۆکان زانکۆی ئازادی ئیسلامی لقی بۆکان زانکۆی پەیامی نووری بۆکان زانکۆی عیلموکاربوردی بۆکان زانکۆی ئامووزشی عالی سڵامەتی بۆکان سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان شارەوانی بۆکان فەرمانداری بۆکان بۆکان شارەکانی ئێران شارستانی بۆکان شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان‏ شوێنە ئاوەدانەکانی شارستانی بۆکان شارەکانی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا

فەرمانڕەوایەتی دزوجەردە Kleptocracy کلپتۆکراسی جاروبار Cleptocracy دەنووسرێت رەگی وشەیە کلپتۆ Klepto واتە دزوجەردە کراسی Cracy واتە فەرمانڕەوایەتی ھاتووە مانای فەرمانڕەوایەتی دەوڵەت دزوجەردەوە زاراوەیەکی نەخوازراوی نارەسمیە بەکاردەھێندرێت حکومەتێکی گەندەڵ بەڕێوبردنی داھاتی گشتیدا مانای بەڕێوبردنەکەی وا نەخشە بۆکێشراوە بەشێوەیەکی ھەڵدەستێت بەخێوکردن پشتگیریکردنی دەوڵەمەندی تاکەکەسی دەسەڵاتی سیاسی بەرپرسە حکومیەکان دارودەستەکانیان کلپتۆکراتەکان لەبەرئەوەی دیموکراسی دزینی ئاشکرا بەرژەوەندی راستەوخۆی تاکەکەسی پشتگیریکردن ماوەیەکی دریژخایەن مانەوە دەسەڵاتدا قورستر زەحمەتتر بۆیە رژێمە کلپتۆکراسیەکان زۆرجار رژێمی دکتاتۆرین ھەندێک شێوازی حکومەتی ئۆتۆکراتین تاکڕەوین فەرمانڕەوایەتی کلپتۆکراتی واتە ئابووری وڵات بخرێتە خزمەتی بەرژەوەندیەکانی کەسانی کلپتۆکرات وڵاتە دابەشکراوەکان سەروەت سامانیان لەرێگەی دەسبەسەر داگرتن داچۆڕینی سەرچاوە سروشتیەکانەوە ئەڵماس نەوت حاڵەتێکی گرنگی کەمدا لەوانەیە تایبەت ببن کلپتۆکراسی ئابووریە دووبارە دابەشکراوەکان سامانیان رێگەی سیستەمی باج وەرگرتنەوە سنورێکی سروشتی دیاریکراویان ھەیە چ رادەیەک دەتوانن سیاسەتی کلپتۆکراسیان فراوان خەڵکی بەبیَ شڵەژاندنی حکومەتەکەیان رێگەی فراوانکردنی دەسەڵاتیان پشتگیریکارانیان دوورخستنەوەی وەبەرھێنەرانی داھات وڵاتەوە وایان لێبکرێت کرێکار سەرمایەیان بکێشنەوە ئابووریە دووبارە دابەشکراوەکان ھەڵدەستن دەرخستنی ئامانجە کلپتۆکراسیەکان ئەمە رێگەی بەکارھێنانی باج کۆکراوەتەوە خەڵکی ئاسایی ھاریکاریکردنی پشتگیریکارانی حکومەت ئەنجامدەدەن نمونەش گروپە ئاساییەکان جێگای سەرنج راکێشانن ھێزە چەکدارەکان سوودوەرگرانی خۆشگوزەرانیەکان قوتابیان کارمەندە مەدەنیەکان جوتیارەکان خانەنشینەکان ھتد دروست سیستەمێکی کلپتۆکراسی پشتگیریکراو دکتاتۆریەتەوە بەشێوەیەکی ئاسایی دەبێتە مایەی قاتوقڕی ئێش ئازار ھاوڵاتیان لەناوچونێک کۆمەڵگەی مەدەنی سەروەری یاسا دادەنرێت سەرەڕای کلپتۆکراتەکان بەشێوەیەکی رۆتینی گرفتە ئابووری کۆمەڵایەتیەکان پشتگویَ دەخەن رێگەی گەڕانیان بەدوای کۆکردنەوەو بەدەستھێنانی سامان دەسەڵاتی ھەندێک چاودێران زاراوەی کلپتۆکراس بەکاردێنن بێبایەخدانانی پرۆسە سیاسیانەی رێگە کۆمپانیا گەورەکان دەدەن کاریگەر سیاسەتە سیاسیەکان رالف نادر پیَ ی مانایە وشەیە ولایەتە یەکگرتوەکان کلپتۆکراس ھەڵمەتەکانی سەرۆکایەتی ساڵی ٢٠٠٠دا ناودەبات زاراوەیەکی وورد ھەمان کاریگەریە وڵات زاراوەی پلوتۆکراسی یە Plutocracy پلەدارکردنی نێودەوڵەتی دیوەدەری شەفافیەت سەرەتای ٢٠٠٤دا رێکخراوی دژە گەندەڵی چاودێری نێودەوڵەتی دیوەدەری ھەڵسا بڵاوکردنەوەی لستێک باوەڕی ئەمانە خۆدەوڵەمەندکەردترین سەرکردەن ساڵەی رابردودا پیَ ی پارەی گوایە دزراوە دۆلاری ئەمریکی ئاوا یە سەرۆکی ئەندەنوسیا سوھارتۆ ١٥ملیار– ٣٥ملیار سەرۆکی فلیپین فێردیناند مارکۆس ٥ملیار – ١٠ملیار سەرۆکی زاییر مۆبوتو سیسی سیکۆ ٥ملیار سەرۆکی نێجیریا سانی ئەباچا ٢ملیار –٥ملیار سەرۆکی یوگسلاڤیا سلۆبۆدان میلۆسڤچ ١م سەرۆکی ھاییتی جین کلاود دوڤالێر ٣٠٠ملیۆن – ٨٠٠ملیۆن سەرۆکی پیرۆ ئەلبێرتۆ فوجیمۆری ٦٠٠ملیۆن سەرۆک وەزیرانی ئوکراینا پاڤلۆ لازارێنکۆ ١١٤ملیۆن – ٢٠٠ملیۆن سەرۆکی نیکاراگوا ئەرنۆڵدۆ ئەلمێنا ١٠٠ملیۆن سەرۆکی فلیپین جۆزێف ئیسترادا ٧٨ملیۆن – ٨٠ملیۆن شێوەکانی حکوومەت گەندەڵیی سیاسی

شیاومەزنی فەرمانڕەوایی توانادار لێھاتووەکان شیاومەزنی بریتییە سیستەمێکی فەرمانڕەواییکردن بنەمای فەڕمانڕەواییکردن ڕێگای توانا لێھاتوویی نەوەک بنەمای سامان نەژاد ڕەچاوکردنەکانی پێگەی کۆمەڵایەتی دامەزراوە ھەرچۆنێک وشەی مێریتۆکراسی زۆرجار بەکاردەھێنرێت باسکردنی جۆرێکی کۆمەڵگا سامان داھات باری کۆمەڵایەتی ڕێگەی پێشبڕکێکردنەوە دیاریدەکرێن بنەمای گریمانەیەی براوەکان بێگومان شایستەی ئەنجامە بەدەستھاتووانەی خۆیانن ئەنجامدا وشەیەش مانایەکی داروینیزمی کۆمەڵایەتی لەخۆوەدەگرێت بەکاردەھێنرێت باسکردن کۆمەڵگایەکی پێشبڕکێکارانەی شەڕانگێز ڕێگە نایەکسانییەکی بەرفراوان داھات سامان دانیشتووان وەزیفەیەکی شایستەیی لێھاتوویی شیاوی merit پێچەوانەی کۆمەڵگا یەکسانەکان حکوومەت ڕێکخراوە مێریتۆکراتییەکان جەخت زیرەکی بەھرە خوێندنی فەرمی تایبەتمەندییەتی نەوەک جیاوازیانەی ھەن چینی کۆمەڵایەتی نەتەوە ڕەگەز دەکەنەوە واری کرداریدا توێژینەوەکان جووڵەی کۆمەڵایەتی ئاماژە بەوەدەکەن ھەموو مەرجانەی بێلایەنانە ڕەچاودەکرێن کۆتاییدا بەرژەوەندی منداڵەکانی ئەوکەسانە دەکەوێتەوە ڕێگەیەک ڕێگەکان سوودمەند ھەمان شێوە دیاردەیەکی داروینیزمییە لەکاتێکدا ھەموو دایک باوکێک کۆشش دروستکردن دەستەبەرکردنی ژیانێکی باشتر منداڵەکانیان گەیاندنی سوودەکانی زانیاری ئازایەتی سەرچاوەکانی دەبەخشنە منداڵەکانیان سەرکەوتنی منداڵەکانیان دڵنیابکەنەوە ھێزێکی غەریزییە ئاژەڵە ئاڵۆزترەکانی زەوی ناویاندا مرۆڤ تەنھا یەکێکە ھەیە کۆمەڵگا مۆدێرنەکان ھەریەکە ڕێژەی سەرکەوتنی جیاوازیان بەدەستھێناوە ڕێگەی دەستێوەردانی دەوڵەت خوێندن چاودێری کۆمەڵایەتی لێبوردنی باج بەخشینی پارە ھەرمنداڵێکەوە ھەوڵی خەفەکردنی فاکتەرانەی نایەکسانیان داوە مێریتۆکراسییەکان باوەڕیان پرەنسیپی یەکسانی دەرفەتەکان ڕێگەی یەکسانی لەبەردەم یاسا کۆمەڵگایەکی دوور نەژادپەرەستی ڕەگەزپەرەستی چەمکەکانی ھەیە نە پاڵپشتی یەکسانیبوون نە یەکسانبوون ڕوونکردنەوەی ئەمە مافی ئەوەت ھەیە کیَ کەی ویستت کاربکەیت مافی ئەوەت نییە کارتپێبدرێت داڕشتنێکی جیاواز بڵێین ئەرکی شان نییە کارت دابینبکات چونکە کار بەدەستھێنان پاداشتی ئەوەیە ڕێگەی شایستەبوون لێھاتوویەوە بەدەستیدەھێنیت دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی دەسەڵات تیۆری دەستی نوێنەرە ھەڵبژێردراوەکانە ڕەگەزە مێریتۆکراتییەکییەکان بریتین بەکارھێنانی ڕاوێژی شارەزا پۆسپۆڕەکان یارمەتیدانی داڕشتنی سیاسەتەکان خزمەتگوزارییە مێریتۆکراتییە مەدەنییەکان جێبەجێکردنی سیاسەتانە کێشەی بەردەوامی داکۆکیکردن مێریتۆکراسی بریتییە پێناسەکردنی بەتەواوی مەبەست لێھاتوویی Merit چییە گرنگ کێ دیاریکردنە ئەنجامدەدات چ بنەمایەکیش ڕەچەڵەکی زاراوەکە زاراوەی مێریتۆکراسی یەکەمجار مانایەکی سووکایەتیپێکردن کتێبەکەی میکایل یەنگ Rise of the Meritocracy بەکارھاتووە داھاتوویەکی خەیاڵی ترسناک نامرۆڤایەتیانە دادەنرێت پێگەی کۆمەڵایەتی ڕێگەی توانای زیرەکی ھەوڵدان دیاریدەکرێت کتێبەکەدا سیستەمە کۆمەڵایەتییە کۆتاییدا دەبێتە ھۆی ڕوودانی شۆڕشێکی کۆمەڵایەتی جەماوەری گشتی ھەڵدەگەڕێنەوە نوخبەی فەرمانڕەوا لەخۆباییبوون جیاکردووەتەوە ھەستوسۆزی خەڵکی گشتی سەرەڕای بنەڕەتی نێگەتیڤانەی بەکارھێنانی وشەیە ھەن باوەڕِیان وایە سیستەمی مێریتۆکراسی شتێکی باشە کۆمەڵگا لایەنگرانی مێریتۆکراسی دەڵێن سیستەمێکی مێریتۆکراسی دادپەروەرانە بەرھەمھێنەرترە سیستەمەکانی ڕێگە کۆتاییھێنان جیاکاریانەی بنەمای ڕەگەز نەژادەوە دامەزراون ھەر چەندە چینە کۆمەڵایەتییەکان ھێشتا بوونیان ھەر دەمێنێتەوە ڕەخنەی یەنگ مێریتۆکراسی بریتییە لەوەی سیستەمێکە پێگەی کۆمەڵایەتی بنەمای خاسییەتی بابەتیانەوە دەستنیشاندەکرێت ھەر کۆمەڵگایەک پەیڕەو کۆمەڵگایە کۆمەڵگایەکی نا یەکسان نا جێگیر دەھێڵێتەوە بەرئەوەی ئاراستەی ڕەخنەیی تریش ھەن بارەیەوە لایەنگران ڕەخنەگرانی تیۆرە بەڵگەی ئەوە دەھێننەوە لێھاتوویی Merit نوخبەی فەرمانڕەواوە دیاریدەکرێت تەنھا ڕەوایەتی بدەنە سیستەمەی بنەڕەتدا باری کۆمەڵایەتی بنەمای چینایەتی لەدایکبوون سامانەوە دیاریدەکات بەرھەڵستکارانی چەمکی مێریتۆکراسی دەڵێن خاسییەتەکانی زیرەکی کۆشش ناتواندرێت ورد پێوانە بکرێن نموونە ڕەنگە بپرسێت کیَ زیرەکترە اسحاق نیوتن ئەلبێرت ئەنیشتاین کەواتە گوێرەی بۆچوونی ھەر پیادەکردنێکی مێریتۆکراسی پلەیەکی خەملاندن مەزەندەکردن لەخۆوە دەگرێت مەزەندەکردنەش بۆماوەیی شتێکی خراپە لایەنگیری تێدادەکەوێت داروینیزمی کۆمەڵایەتی داروینیزمی کۆمەڵایەتی بریتییە تیۆرێکی کۆمەڵایەتی وا ڕەچاودەکات تیۆری پێشکەوتنی داروین ڕێگەی دەستنیشانکردنی سروشتییەوە تەنھا مۆدێلێک نییە پێشکەوتنی خاسییەتە بایەلۆجییەکان ڕەوگەڵێکدا دامەزراوە کۆمەڵایەتییەکانی کۆمەڵگەشدا بچەسپێندرێت داروینیزمی کۆمەڵایەتی کۆتایییەکانی سەدەی ١٩ کۆتایی شەڕی دووەمی جیھانی دروستبووە ھەرچەندە ھەندێک بانگەشەی ئەوە زانستی زیندەورزانی کۆمەڵایەتی Sociobiology ھاوچەرخ فۆرمێکی داروینیزمی کۆمەڵایەتی پۆلین لایەنگرانی داروینیزمی کۆمەڵایەتی زۆرجار تیۆرەکە پاساوھێنانەوە نایەکسانییە کۆمەڵایەتییەکان بەھۆی مێریتۆکراسییەوەن بەکاردەھێنن ھەندێکی تێورە بەکاردەھێننەوە پاساوھێنانەوە نەژاد پەرستی ئیمپریالیزم ئەوپەڕیشی ڕەخنەکاندا بەشێک داروینیزمی کۆمەڵایەتی وا دەردەکەوێت پێشبینی چاکترکردنی توخمی وەچانانەوە ڕێچکە نەژادییەکانی نازییەکان گاڵتەئامێز لەکاتێکدا داروینیزمی کۆمەڵایەتی چەمکی پێشکەوتن دەستنیشانکردنی سروشتی سیستەمە کۆمەڵایەتییەکانی مرۆڤ دەچەسپێت ھیچ ئایدۆلیژیا سیاسی نیمچە ئاینییە پەیوەندیدارەکان تیۆرەوە نابنە بەشێک تێۆرە بنەڕەتییە بایۆلۆژییەکەی داروین پێشکەوتن ھاوشێوەش خودی داروینیزمی کۆمەڵایەتیش مەرج نییە پێویستبکات ھەڵوێستێکی سیاسی بەرھەمبھێنێت ھەندێک ھەڵگرانی تیۆری داروینیزمی کۆمەڵایەتی حەتمییەتی بەرەوپێشچوون لەکاتێکدا ھەندێکی تریان جەخت ئەگەری بەرەوخراپچوونی مرۆڤایەتی دەکەنەوە تەنانەت ھەندێک ھەوڵی ئەوەیانداوە داروینیزمی کۆمەڵایەتی سیاسەتی چاکسازیخوازدا بچەسپێنن تیۆری داروینیزمی کۆمەڵایەتی کارەکانی نووسەرانەوە وەرگیراوە ناویشیاندا ھێربرت سپێنسەر Herbert Spencer تۆماس مالسەس Thomas Malthus گووتنی ھەندێک دەستەواژەی ڕوون رزگاربوون مانەوە گونجاوترینە داروین سپێنسەر زاراوەی گونجاوترینی بەکارھێناوە مانایەی شێوە ڕێک گونجاوبێت بارودۆخە ژینگەیییەکە ھاوچەرخترین لایەنگرانی داروینیزمی کۆمەلایەتی ھەرگیز ھیچ کارەکانی داروینیان نەخوێندووەتەوە زانیارییەکی کەمیان بایەلۆجی ھەیە لایەنگرە تاکەکەسییەکان کۆنفۆشۆس Confucius فێرکردندا ھیچ جیاوازییەکی چینایەتی نەبێت Analects XV 39 tr Legge ھەوادارە ڕۆژئاوایییەکانی کۆنفۆشۆس ڤۆڵتیر H G Creel بیرۆکەی شۆرشگێرانەی نوێی کۆنفۆشۆسیان بەدیارخستووە ھەڵسا گۆڕینەوەی بیرۆکەی مێرخاسی ڕێگەی خوێن مێرخاسی ڕێگەی چاکەکردن جانزی زمانی چینی مانای ئەسڵزادە nobleman وردە وردە ڕێگەی بەکارھێنانی وشەیەوە قسەکانی کۆنفۆشۆس مانایەکی وەرگرت وشەیەکی تارادەیەک وشەی ئینگلیزی Gentleman پیاو چاک پیاوچاکە ئاسایییەی پەرە باشترکردنی خاسییەتەکانی بووترێت گێنتڵمان لەکاتێکدا کۆڕێکی بیَ شەرمی شایەک تەنھا پیاوێکی بچووکە ڕێگەیدا ھەموو جۆرە قووتابییەک ببێتە پەیڕەوھەڵگری فێرکردنەکانی ڕاھێنانی فەرمانڕەواکانی داھاتوو ئاماژەیەکی ڕوونە پاڵپشتی پێکھاتەی دەرەبەگایەتی کۆمەڵگای چینی نەدەکرد ھان فێیزی Han Feizi سەرباری کۆنفۆشۆسەس فەیلەسوفێکی کۆنی چینی ھەمان سەردەم دەوڵەتی شەڕکەر داکۆکی سیستەمی مێریتۆکراسی حکوومەت کۆمەڵگا کردووە ھان فێیزی بەھێزترین لایەنگری قووتابخانەی سەروەری یاسا ناوبانگی دەرکردووە فەیلەسوفی یاساکاری ناسراوە باوەڕی پاساوەکانی بریتییە سەروەری ڕەھای یاساکان ئەوەشدا زۆرلە ڕەگەزی مێریتۆکراسی لەخۆدەگرێت یەکێکی یاساپەروەران شانگ یانگە یاساپەروەرێکی جێبەجێکاربوو قانونی تگبیقی ھۆی چاکسازیخوازییە مێریتۆکراسییەکانی دەوڵەتی کین Qin لابردنی ئەریستۆکراتییەت پاڵپشتیکردن بەرەوپێشبردنی تاکە کەسەکان بنەمای بەھرەمەندی زیرەکی نوێکاری ئەمە سووپای کینی گەیاندە ئاستە لێوارێکی زۆرگرنگ نەتەوانەی پەیوەست پەیڕەوکردنی سیستەمی کۆنی ئەرستۆکراسی حکوومەت یاساپەروەرییەتییە ھاوشان بەھا دژە ئەرستۆکراتی بەھا لاگیرەکانی مێریتۆکراسی فەلسەفە سیاسەتی چینی ھەرچەندە کین دیناستی Qin Dynasty بەسەختی بێھێَزبووەتەوە دوو ھەزارەی ماوەتەوە جەنگیز خان Genghis Khan مێریتۆکراسی بریتی بنەمای ھەڵبژاردنی سەرکردەکان ژەنەڕاڵەکانی ئیمپراتۆرییەتی مەنگۆلی جەنگیز خان ھەرکەسێک زیرەک شیاوی پۆستەکانی زنجیرەی فەرمانداری سوپاکەی بایە ھەڵیدەبژارد تەنانەت باوەڕی سەرباز ژەنەڕاڵانەش ھەبوو لەھێزی دوژمنەکانی ئەگەڕ وەفایان سەرکردەکانی ھەبووبێت نموونە جەنارەڵەکەی جەنگیزخان جێبە Jebe سەربازێکی ھێزی دوژمن ئەسپەکەی جەنگیزخانی شەڕێکدا پێکاوە ببێت خانێکی پایەبەرز لەلای جەنگیزخان ناپلیۆن Napoleon فەرەنسای ناپلیۆنی شۆڕگێڕی ھەمان شێوە ھەندێجار وڵاتێکی مێریتۆکراسی ڕەچاوبکرێت شۆڕشی ١٧٩٢ زەحمەت ئەندامێکی نوخبەی پێشووت دەبینی پێگەی دەشەڵات مابێتەوە کەواتە ناپلیۆن دەسەڵات ھەڵکشا ھیچ بنکەیەکی کۆن پێشینە نەبوو کارمەندانی لێیەوە دەستنیشانبکات دەبوو کەسانە ھەڵبژێرێت وابوو کەسن کارانە کەسانەش ئەفسەرانی سووپاکەی شۆڕشگێڕان ئەنجومەنی خەڵک تەنانەت ھەندێک ئەریستۆکراتیش سەرۆک وەزیران تلیراند Talleyrand ھەرچۆنێک پیادەنەکردنەکانی مێریتۆکراسی دامەزراندنی ئەندامانی خێزان ھاوڕێ ھاوەڵان پێگە گرنگەکاندا تایبەتیش سەرکردایەتییە ھەرێمییەکاندا سۆزداری انتماْ رەنگە فاکتەرێکی گرنگتر تەنھا لێھاتوویی Merit ئەداکردندا حاڵەتێکی ئاسایییە سیاسەتدا دەوڵەتە مێریتۆکراسییەکان سەنگافۆرە Singapora دەوڵًەتە نەتەوەیییە نوێیانە کۆماری سەنگافورە ھەوڵی ئەوەدەدات ببێت دەوڵەتێکی مێریتۆکراسی جەختکردنەوەیەکی دەخاتە دەستنیشانکردن ڕێگەخۆشکردن ھاوڵاتیانی گەنجی زیرەک لێھاتوو پێگە پۆستە سەرکردایەتییەکان ھەروەھا ڕێژەیەکی باوەڕپێکراویەتی ئەکادیمی دەچەسپێنێت پێوەری بابەتیانە ڕەچاودەکرێن ھەم پێوانەکردنی زیرەکی ھەمیش پێوانەکردنی کۆششکردن مێریتۆکراسی بریتییە چەمکێکی سیاسی سەنگافورە بەھۆی بارودۆخە دەوروخوولی سەرھەڵدانی سەربەخۆیی شاروڵاتەیداوە سەنگافورە ساڵی ١٩٦٥ مالیزیایی ھاوسنوری جیاکرایەوە لەئەنجامی نەویستنی زۆرینەی گرووپە پەناھەندەکانی بەتایبەتی ڕەگەز چینییەکان ڕازیبوون ھەڵوێستی تایبەتی کۆمەڵگە چوونییەکە خاوەن خاکەکە تایبەتی مالیزییەکان حکوومەتی فیدرالی مالیزی پاساوی بەخشینی مافێکی تایبەتی پێشینە مالیزییەکان دەھێنایەوە بەشێک مافی لەدایکبوون خەڵکە خاوەن خاکەکەبوون سەرکردە سیاسییەکان سەنگافورە توندی دژایەتی سیستەمەیان بری ئەوە بانگەشەیان یەکسانی ھەموو ھاوڵاتیانی مالیزیا دەکرد گەیشتن زانکۆکان گرێبەستە حکومییەکان دامەزراندنە سیاسییەکان ھتد دەگات بەوەی شایستەترین پاڵیوراو نەوەک کەسەی بنەمای پەیوەندییەکان باکگراوەندی ئیتنیکی دەستنیشاندەکرێت دژایەتیکردنە پێشینەیەی ویلایەتە حکوومەتی فیدرالی گەیشتە ڕادەیەی چارەسەرنەکرێت سەنگافورە جیاکرایەوە شاروڵاتێکی سەربەخۆ ئەمرۆش سەنگافورە بەردەوامە پەیڕەوکردنی مێریتۆکراسی بنەما ڕەسمی ڕێنیشاندەرەکان داڕشتنی سیاسەتی گشتی ناوخۆ ھەرچەندە تێبینیکاران دادپەروەرانە ڕەخنە شارولاتە دەگرن بنەمایە بەشێوەیەکی یەکپارچە ھەموو لایەنەکاندا جێبەجێناکات ڕێکەوتنێکی فراوان ھەیە سەرەڕای سەرکەوتنە ئابورییە گەورەکانی شارولاتە لەئەنجامی جەختکردنەوەی بەھێزە بەرەوپێشبردن پێگەیاندنی سەرکردەی زیرەک لێھاتووە میرنشینی گەورەی فینلەندا Grand Duchy of Finland نموونەیەکی بریتییە فینلەندای سەدەی نۆزدەم فەرمی ئۆتۆکراتەکان کارزانەکان فەرمانڕەوایی دەکرا ھەرچەندە پراکتیزەکردنەوە ئەمە چینی خوێندەوار بەجێھێڵدرابوو ھەرچەندە باوان سامانی میراتگیراو کاریگەریان ھەیە دەرفەتەکانی خوێندەواری کەسێک خوێندن بنەماڵە مەرجی پێشکەشکردن فەرمانبەرییەتی پۆستە حکومییەکان بەرزبوونەوەی پلە تیایاندا ناوەڕاستی سەدەی بیستەمیش بڕوانامەی ئەکادیمی ھەر فاکتەرێکی گرنگ مایەوە سیاسەتمەدارانەی داوایان دەنگدەران دەکرد متمانەیان پێببەخشن بەستەرە دەرەکییەکان لیبرالیزم شێوەکانی حکوومەت فەلسەفەی سیاسی فەلسەفەی کۆمەڵایەتی

کۆڕی زانستیی زمانی کوردی ئەنجامی بەرێوەچوونی کۆنگرەی زانستی فێرکاری زمانی کوردی ھەڵبژاردنی ٢٠ نووسەر ڕۆشنبیر زمانزانانی کوردستانی ئێران ساڵی ١٣٨١ تاران دامەزارو شەرعییەتی کۆی دەنگی نووسەران ئەدیبان ڕۆشنبیرانی کوردستانی ئێران وەرگرتووە دەسپێک ئاور ئەدرێتەوە زەروورەت پێویستییانەی ئێمەی ھاندا بەستنی کۆنگرەکە دواتریش پێکھێنانی کۆری زانستی زمانی کوردی ھەمانکاتدا زمان دیالۆگی خۆیەوە ھۆی گفت‌وگۆ لێکگەیشتن پێکەوە گونجانی مرۆڤ بناغەی شارستانییەتی فیکری مەعریفی خودی ئینسانە ھاوکات گەورەترین فاکتەری شۆناسی تایبەتی ھەر نەتەوەیەکە ھیچ نەتەوەیەک زمانێکی تایبەت ھاوبەش وێنا ناکرێت ھەروەھا پێشکەوتنی نەتەوە پەرەسەندنی خودی زمانی نەتەوە پێوەندییەکی پتەودان زمان بەرھەمھێنەری یەکگرتوویی نەتەوە ھەر گرووپێکی ئەتنیش نەسرانەوەی ھەر کەمینە ھەڵگرتنی ھەر یادەوەرییەکی کۆن نوێی ھەر نەتەوە گەڵێک گەورەترین فاکتەر پێداوییستییە ئەمە باری نەتەوەیی باری ئینسانیش زمان بوونیادەیە شعوور ژیانی خۆمانی دادەمەزرێنین ھیچ دوانەیەک جیھاندا نییە ئەوەندەی ئینسان زمان گرێدراوییان ھەبێ واتایەک زمان ھەڵناکەین ناچاریین خۆشەویستی خزمەتی زمان ئەمانە دوو پێویستی بنچینەیی چالاکی فەرھەنگی ڕۆشنبیری کاتە تەنانەت ئێستاش زەروورەتانە بوونە خۆمان ھەستمان پێکرد پێشوازی چووین مەبەست ھەنگاوەش چارەسەرکردنی ھەندێک کێشەی زەمینەخۆشکردن دەست خەرییەک کارکردن ئاوردانەوەیەکی جیددی سەردەمیانە زمانی کوردی ئەڵبەت بیری نەکەین مێژووی کورد خەباتی سیاسی ـ فەرھەنگی کورد تەمەنی سەرنج گرنگیدان زمانی کوردی بێبەری نەبووە ھەر کات دەرفەتێک ھەڵکەوتبێ دەسەڵاتێکی کوردی سازبووبێ بووژابێتەوە فاکتەری ئەساسی زمان کەوتووەتە گەر بەرجەستە بووتەوە وترا ئامانجی دامەزران بەرێوەبردنی کۆرە زنجیرە دانیشتنەکانی کۆری زانستی زمان وڵامدانەوەیەکە عەشق شەوقەی دەروونماندا زمانی نەتەوەکەمان ھەمانە دووھەم چارەسەرکردنی ھەندێک کێشەی زمانی کوردییە بەشەدا توانا ھەوڵێکە ھاوچەرخترکردنی زمانەکەمان ھەڵبژاردنی ئەندامانی کۆری زانستی زمان نووسەران ڕۆشنبیران چالاکانی فەرھەنگی کوردستانی ڕۆژھەڵات کۆرە پێچەوانەی ھەموو کۆر دانیشتنە فەرھەنگییەکانی کوردستانی ئێران شەرعییەتی دەنگی ڕاستەوخۆی نووسەران ڕۆشنبیران وەرگرتووە ئەندامەکانی کۆرە ٢٠ کەسن ھەموویان سیمای ناسراون ھەرکامیان فەزای ڕۆشنبیری فەرھەنگی کوردستانی ڕۆژھەڵاتدا خاوەن پلە تایبەتن دیارە کۆرە کارکردن زمانی پێوەری کوردییە ھەموو کار چالاکییەکانی پێناودایە ڕێگەشدا گرینگی دەدەات ھەموو زاراوەکان کۆرەکەشدا نێونەری ھەموو زاراوەکان بن‌زاراوەکانی تێدایە رێنووسیش ھەر ڕێنووسەیە ڕەسمی خۆیەوە گرتووە واتە ئەلفووبێی عەرەبی برواشی وایە کار پروژەیەک سەرکەوتووە ڕووبەرووی ڕەخنە تاوتوێکردنی شارەزایان پسپۆرانی پرۆژەکە بێتەوە کۆریش بانگەوازی کردووە داواکاری ئەوەیە شارەزایان پسپۆرانی زمان ڕەخنەگرتن تاوتوێکردنی زانستیانەی چالاکییەکانی یارمەتی دەری پرۆژەکە کۆری زانستی ئەندامانی کۆڕ ئەحمەد قازی بەختیار سەجادی عەتا نەھایی جەلال جەلالی‌زادە رەزا شەجیعی کامران محەممەد رەحیمی عەبدولخالق یەعقووبی فارووق کەیخوسرەوی عەلی ڕوخزادی کەلیموڵا تەوحودی یووسف رەسوول‌ئابادی ناسر وەحیدی ئومید وەرزەندە ئەحمەد ئەحمەدیان مەنسوور تەیفووری سەرچاوەکان کۆڕ ماڵپەڕی کۆڕی زانستی زمانی کوردی بەستەرە دەرەکییەکان ماڵپەڕی کۆڕ زمانی کوردی وێژەی کوردی

پیرەمێرد حاجی تۆفیق بەگ تۆفیق کوڕی مەحموود ئاغا کوڕی ھەمزاغای مەسرەفە ١٨٦٧–١٩ی حوزەیرانی ١٩٥٠ شاعیر نووسەر ڕۆژنامەوانی ناوداری کورد سلێمانی لەدایک لاویدا زانستی ئایینی لەوێ خوێندووە پیرەمێردیش دەستوورە ھەر حاجی قادری کۆیی نالی مەحوی مەولەوی زێوەر مزگەوت مزگەوت شار شار گەڕاوە ھەر شوێنێک ماوەیەک ماوەتەوە مزگەوتەکانی سلێمانی گەڕاوە ئەوسا کردووەتە مزگەوتەکانی شاری بانە ڕۆژھەڵاتی کوردستان شێخ مستەفای نەقیب شێخ سەعیدی حەفید ١٨٩٨دا دەیبەن ئەستەمبوڵ لەوێ کۆلێژی یاسا دەخوێنێت حکوومەتی دەوڵەتی عوسمانیدا میری سیاسیدا دادەمەزرێت لەدوای شۆڕشی شێخ سەعیدی پیران ١٩٢٥ تێکچوونی بارودۆخ دەگەڕێتەوە سلێمانی ساتی ژیانی ھەر لەوێ خەریکی کاری وێژەیی ڕۆژنامەوانی پیرەمێرد بەرھەمی وێژەییی ھەیە خزمەتی ڕۆژنامەگەریی کوردیی کردووە ڕۆژنامەوانیی کوردیدا خزمەتێکی بەرچاوی کردووە ھەندێک خزمەتانە بریتیین دامەزراندنی ڕۆژنامەی ڕەسملی کاتب ڕۆژنامەی کورد تەعاون ترقی غزەتەسی ڕۆژنامەی ژین گۆڤاری ژین ژیاننامە سەردەمی منداڵی لاوێتی تۆفیق کوڕی مەحموود ئاغا کوڕی ھەمزاغای مەسرەفە ساڵی ١٨٦٨ گەڕەکی گۆیژەی شاری سلێمانی لەدایک پیرەمێرد ژیانی منداڵیی خۆیەوە ژیاننامەکەیدا دەڵێت پیرەمێرد ناز نیعمەتەوە چاودێری خۆشەویستییەوە پەروەردە تەمەنی گەیشتە حەوت ساڵان ئەوسا ئیتر بردیانە حوجرەی مەلا حسێن گۆچە ھەتا خوێندنی لەوێ مایەوە ئینجا سمایلنامە کتێبێکی وردیلەی خوێند ڕۆژێک تۆفیقی تەمەن ھەشت نۆ ساڵان مامۆستاکەیدا ھۆزانێکی حافز ی شیرازی تێک دەچن چونکە پیرەمێرد خاوەن ماف دەزانێت نایەوێت قسەی پاشگەز ببێتەوە لێبوردن مامۆستاکەی ناچار حەسەن ئەفەندی مامی حوجرەیە گواستییەوە بردی حوجرەی مەلا سەعیدی زڵزڵەیی دەیباتە ئەوێ حەسەن ئەفەندیی دەڵێ تۆفیق ئومێد دەکەم دەم نەفەسی زاتە پاکە بتکا ھەڵبەستوانێکی بەمەدا دەردەکەوێت حەسەن ئەفەندی مامیشی ھەر ھۆزانڤان ھەرچەندە بەداخەوە ھەتا ھیچ ھۆنراوەیەکی ئەومان دەست نەکەوتووە حوجرەیەدا سەرەتای بەھرەی شیعر وتنی دەرکەوت خووی دایە خوێندنەوەی وێژە شیعر سەرگوزشتەی ئەدیبان ھۆزانوانان دابونەریتی کوردەواری بنەماڵەیەکی عەشایەردا چاوی ھەڵھێنابوو ئارەزووی سوارچاکی تفەنگچێتیی پەیدا شۆرەتی سوارچاکیی پیرەمێرد بەناوبانگ مامۆستا سەجادی دەیگێڕێتەوە شاخی ھەڕووتە پیادە ئاستەم پێیدا سەردەکەوێت بەتا لەسەردا ئەسپی ھێناوەتە خوارەوە پردی قەشان تەپادا بەغار پەڕیوەتەوە ئیتر بەرەبەرە خوێندنەکەشی کەوت وا پێویست فەقێیەتی دەوام سەرەتاوە مزگەوتەکەی باپیری ئێستاش ماوە مزگەوتی ھەمزاغا نزیک ماڵی نزیک باخێک پێیان وتووە باخی پوورە بەگی گەڕەکی گۆیژەیە چاپخانەکەی پیرەمێرد نزیک مزگەوتەیە مەلا مەحموود دەرسی عەرەبی دەخوێنێت خوێندنی عەرەبیدا دەچێتە پێشەوە دەست ئەکا بەخوێندنی سیوتی خوێندندا ھەر فەقێیەکی سەردەمە شار دوور دەکەوێتەوە نەریتەی کام مزگەوتدا مامۆستای چاک بووبێ فەقێکان ڕوویان کردووە چۆن مامۆستایانی ھەر یەکەی بوارێکدا شارەزایی پەیدا وانە دەڵێنەوە مامۆستایانی ئەوساش ھەر مەلایەی بوارێکی تایبەتدا شارەزاییی پەیدا دەکرد پیرەمێردیش ھەروەکو حاجی قادری کۆیی نالی مەحوی مەولەوی زێوەر مزگەوتا مزگەوت شار شار گەڕاوە ھەر شوێنێک ماوەیەک ماوەتەوە دەگاتە مزگەوتەکانی شاری بانە ڕۆژھەڵاتی کوردستان ماوەیەک لەوێ ماوەتەوە پاشان گەڕاوەتەوە سلێمانی دەستی خوێندن ھەڵگرت ڕوویکردە ژیانی ڕۆژانەی دنیایە سەردەمەشدا ھەر کەسێک خوێندنی مەلایەتیی بکردایە مەلایەتیی بکردایە ئەوە دەبوو مەلا گەر وازی بھێنایە پێیان دەوت میرزا پێیەی پیرەمێردیش وازی خوێندنەکەی ھێنا میرزا ئەیلوولی ساڵی ١٨٨٢ی زایینیدا واتە تەمەنی ١٥ ساڵیدا کاتبی نفووسی سلێمانی پێناچێت کاتبی زەبت دادگای سلێمانی حوزەیرانی ساڵی ١٨٨٣دا فەرمانبەری زەویوزار موڵکی میری ھەڵەبجە نزیکەی سێ ساڵان لەوێ مایەوە نووسینەکانی پیرەمێرد ژیان ژین دا بڵاوی کردوونەتەوە وا دەردەکەوێت سەردەمە عەشقی ھۆنراوە دەروونیدا خولیای ھۆنراوە کۆکردنەوە کەوتووەتە سەری دەمە ھەر خەریکی لەبەرکردنی ھۆنراوەی نالی چووەتە ناوچەیە شەیدای مەولەوی بێسارانی یش ھەموو دەشتی شارەزووردا گەڕاوە کەشکۆڵی ڕەنگینی پێکەوە ناوە ھەرچی ھۆنراوەیەکی دەست کەوتبێت بینیبێت بیستبێ کەشکۆڵەکەیدا نووسیویەتییەوە پاشان سەرنووسەر باشکاتب دادگای چوارتا تشرینی ساڵی ١٨٩٥دا گوازرایەوە کەربەلا وەزیفەی مودەعی یاریدەدەریی گشتی بڕیاری دا نەچێت وەزیفەیە بەیەکجاری دەست فەرمانبەریی دەوڵەت ھەڵگرێت شێخ مستەفای نەقیب دڵخۆشیی دایەوە کردی نووسەری تایبەتی ڕاپەڕاندنی ئیشوکارەکانی جۆرەش ژیانێکی لەباری خوڵقاندووە ژیانی تورکیا تۆفیق لاوێکی زرنگ زیرەک بەڕەوشت خوێندەوارییەکەشی سەردەمە تەک بنەماڵەی شێخانی سلێمانیدا پەیوەندییەکی پتەوی پەیدا وای لێھات متمانەی شتیان پێکرد خۆشیاندەویست بڕوایان بۆیە ساڵی ١٨٩٨ شێخ سەعیدی حەفید باوکی شێخ مەحموودی نەمر بانگێشتی سوڵتان عەبدولحەمید بانگکرا ئەستەمبوڵ شێخ سەعید شێخ مستەفای نەقیب ڕوویان تۆفیقی مەحموود ئاغا نا لەگەڵیان بچێت تورکیا ئەمیش نزیکی پەیوەندییەی لەگەڵیاندا ھەیبوو دەستی نەنا بەڕووی داواکەیانەوە بەمجۆرە شێخ سەعید شێخ مستەفای نەقیب کەسێکی ھەڵبژارد لەگەڵیاندابن یەکێکیان تۆفیقی مەحموود ئاغای ھەمزاغای مەسرەف دەمە تۆفیق خاوەن ژن ماڵ دیسان نەدا ژن منداڵەکەی ببنە کۆسپ ڕێگەی سەفەرەدا دەمە تۆفیق غەزالە خانی کچی عەبدوڵڵا فەندیی عەزیز ئاغای بابەکر ئاغای مەلا وەیسی ھاوسەری دوو کچیشی لێی ناوەکانی ڕەحمە ئامینە دەمە تۆفیق ماڵاوایی دۆست ھاوڕێیانی غەزالە خانی خێزانی دەستی قژی کچە بچکۆلەکانیدا دەھێنا ھەرگیز بیری نەدەکردەوە سەفەرەی ئەوەندە درێژخایەن مستەفا سائیب دەستنووسێکیدا دەڵێ تۆفیق خزمەت شێخ سەعید شێخ مستەفای نەقیب شێخ مەحموود دەستە دایەرەیانا گەیشتە ئەستەمبوڵ لەوێش بوونە میوانی بارەگای سوڵتان ساڵێک شێخ سەعید شێخ مستەفا گەلێ ڕۆشنبیر پیاوانی بەناوبانگی سەفەرەکەیاندا دەچن حەج تۆفیق حاجی تۆفیق حەج وەفایی شاعیر سەید ئەحمەدی خانەقای کەرکووک دەبنە ھاوڕێی حاجی تۆفیق پیرەمێرد لەمبارەیەوە دەڵێت ئەوە سەید ئەحمەد ڕووەو عێراق حاجی تۆفیقیش دەچێتەوە تورکیا بەمشێوەیە تۆفیقی مەحموود ئاغا تەمەنی ٣٢ ساڵیداو ھەڕەتی لاویدا بەحاجی تۆفیق بەھۆی زیرەکی ھۆشیاریی خۆیەوە حاجی تۆفیق زوو دەچووە دڵەوە ئەمەیان لەلایەک لەلایەکی تریشەوە نووسین داڕشتنی فارسیدا دەستێکی باڵای ھەبوو ئەوە عزەت پاشای نووسەری دەرباری شەھریاری ئەستەمبوڵ وەڵامدانەوەی نامەیەی ناسرەدینی شای ئێران سوڵتان عەبدولحەمیدی ناردبوو داوا حاجی تۆفیق فارسی وەڵامی سوڵتان شای ئێران بنووسێتەوە وەڵامەکە ھێندە جوان سەرنجی کاربەدەستانی دەرباری سوڵتان ڕادەکێشێت پاداشتی ئەمە ١٤ی ئەیلوولی ١٨٩٩ ئیرادەی سوڵتانی دەردەچێ دەبێتە ئەندام ئەنجومەنی باڵادا ئەستەمبوڵ ھەروەھا بەگێتیشی دەدرێتێ ئەمجا ئیتر بەناوی حاجی تۆفیق بەگی مەحموود ئاغای ھەمزاغای مەسرەفەوە دیوانی سوڵتانی ڕەسمیاتدا ناودەبرا ھەر ماوەیەدا بەھۆی عزەت پاشاوە ئەستەمبوڵ کۆلێجی یاسا کلیة الحقوق وەردەگیرێت بڕوانامەی حقوق وەردەگرێت سەردەمی گەنجێتی شێخ مستەفای نەقیب کردوویەتی جێگری ڕاپەڕاندنی کارەکانی ژیانێکی باری گونجاند بانگھێشتی سوڵتان عەبدولحەمید شێخ مستەفای نەقیب شێخ سەعیدی حەفید کاروانێک ڕێکدەخەن ساڵی ١٨٩٨دا دەچن تورکیا پیرەمێرد ھاوسەفەریان ساڵی ١٨٩٩ شێخ سەعید پیرەمێرد پێکەوە چوون حەج گەڕانەوەیاندا ئەستەمبوڵ سەید ئەحمەدی خانەقا وەفاییی شاعیریشیان دەبێ وەفایی ڕێگا کۆچی دواییکردووە ساڵی ١٨٩٩دا فەرمانی شاھانە ئەندامی ئەنجومەنی بەرزی ئەستەمبوڵ بەھۆی عیزەت پاشاوە ئەستەمبوڵ کۆلێژی یاسا دەخوێنێت بڕوانامەی یاساناس وەردەگرێت ساڵانی ١٩٠٥ ١٩٠٨ ئەستەمبوڵ کاری پارێزەری گۆڤار ڕۆژنامەوانییەوە خەریک ١٩٠٧دا ئەندامی کۆمەڵەی کورد نھێنی پێکھاتبوو سەرۆکایەتیی شێخ عەبدولقادری شەمزینی حاجی تۆفیق تەمەنی گەنجێتی ھەرزەکاری تورکیادا ڕابواردبوو لەوێ ژنێکی ھێنابوو دوو کوڕی نەژاد وەداد ھەبوو کاتەدا بنەماڵەکەی سلێمانییەوە دەست نامەنووسین بۆی بەتایبەتی مستەفا سائیبی خوشکەزای گەلێ نامەی بۆناردوە گەڕانەوەیان لێکردوە بگەڕێتەوە کوردستان بەھۆی شۆڕشی کورد تورکیا تێکچوونی بار بەھۆی پیرەمێرد خۆشی ئەندامی کۆمەڵەی کورد ساڵی ١٩٢٣ پیرەمێرد ژن منداڵەکانی ئەستەمبوڵ بەجێ دەھێڵێت لەڕێگەی سووریاوە شاری حەلەبدا دێتەوە بەغدا لەوێوە دەگەڕێتەوە کوردستان کاتەدا ڕۆژنامەی ژیانەوە سلێمانی دەردەچوو ھەواڵی گەیشتنەوەی پیرەمێرد ھەواڵێک بڵاودەکاتەوە جەنابی تۆفیق بەگی مەحموود ئاغا بیست سێ ساڵە لەوەتەن دوورکەوتووەتەوە شەوی ٣٠ی کانوونی دووەمی ١٩٢٥ تەشریفی ھاتەوە مەملەکەتەکەمان بەقدومی زاتە مەسروور خۆشحاڵە بەناوی ھەموو خۆوڵاتییەکەوە بەخێرھاتنی گەڕانەوەی باشووری کوردستان پیرەمێرد تەمەنی گەنجێتی ھەرزەکاری تورکیادا بردبوو لەوێ ژنێکی ھێنابوو دوو کوڕی ناوەکانی نەژاد وەداد ی ھەبوو کاتەدا بنەماڵەکەی سلێمانیەوە دەست نامەنووسین بۆی بەتایبەتی مستەفا سائیبی خوشکەزای گەلێ نامەی ناردووە گەڕانەوەیان لێکردوە بگەڕێتەوە کوردستان بەھۆی شۆڕشی کورد تورکیا تێکچوونی بار بەھۆی پیرەمێرد خۆشی ئەندامی کۆمەڵەی کورد ساڵی ١٩٢٣ پیرەمێرد ژن منداڵەکانی ئەستەمبوڵ بەجێ دەھێڵێت ڕێگەی سووریاوە شاری حەلەبدا دێتەوە بەغدا لەوێوە دەگەڕێتەوە کوردستان کاتەدا ڕۆژنامەی ژیانەوە سلێمانی دەردەچوو ھەواڵی گەیشتنەوەی پیرەمێرد ھەواڵێک بڵاودەکاتەوە گەڕاندەوەی تورکیا ساڵێک شاری سلێمانیدا دەمێنێتەوە ساڵی ١٩٢٦دا مانگی کانوونی یەکەمدا شارەوانی سلێمانی ڕۆژنامەی ژیان دەردەھێنێت سەرۆکایەتیی حسێن کازم پیرەمێردیش سەرپەرشتکاری ڕۆژنامەکە ھەروەھا ساڵی ١٩٢٤دا دەگەڕێتەوە سلێمانی ٢٥ ژیان تورکیا وای چاوەڕوان دەکرد وڵاتەی ١٨٩٨ ھێشتووە گۆڕابێت بارودۆخێکی جیاواز پێشکەوتوودا بنوێنێت بەداخەوە گۆڕان پێشچوونێکی ئەوتۆی بەدی نەکرد ئەمەشدا پلەوپایەی موتەسەڕیفی شاری ئەماسییەی تورکیاوە ھاتبۆوە بەھیچ جۆرێک پایەبەرزی کورسی وەزارەت نوێنەرایەتی گەل فەرمانبەری میریدا نەچوو کاری ڕۆژنامەوانی پێویستتر زانی بڕوایەشی خۆیەوە نەھێنابوو ئەنجامی تاقیکردنەوەیەکی سەختی درێژخایەن ئەستەمبوڵ دەمەدا ئەستەمبوڵ قیبلەی ڕۆشنبیران سەرچاوەی زانست ئەدەب شارە گەورەیەدا دوو جیھان بەیەک دەگەیشتن جیھانی کۆن دواکەوتووی ڕۆژھەڵات جیھانی نوێ ڕاپەڕیوی ئەورووپا پیرەمێرد دەیویست بەرگی پێشکەوتن گیانی ڕاپەڕینە شارستانییە بکاتە بەری وڵاتە دواکەوتووەکەی ئەوە خوێندەواری فێربوونی خوێندنی مەرجی بنەڕەتی پێشکەوتنە دادەنا زۆرجار دەینووسی میللەت خوێندەوار نەبێت ھەنگاوێک نانێت ھەر قوتابخانەی زانستیدا دەوری ڕابەر دامەزرێنەری بینی لەلایەکی تریشەوە دەوری پێشڕەوی بینی قوتابخانەی کچاندا سلێمانی ھاندانی کۆمەڵانی خەڵک ناردنی کچەکانیان قوتابخانە کارەیدا گەلێ ھێرش توانج دیسان کۆڵی نەئەدا گەرمتر جوانتر شیعری کچان قوتابخانەی کچان دەگوت ساڵی ١٩٣٢دا حسێن کازم کۆچی دوایی پیرەمێرد بەڕێوبەری ڕۆژنامەیە ساڵی ١٩٣٤دا چاپخانەکەی شارەوانی کرێ دەگرێت مافی ڕۆژنامەی ژیان دەگۆڕێتە سەرخۆی ساڵی ١٩٣٧دا کاربەدەستانی شاری سلێمانیدا تێکدەچێت چاپخانەکەی شارەوانی لێدەسەندرێتەوە پیرەمێرد ھەر کۆڵنادات دەچێت خانووەکەی دەخاتە ڕەھنی بەڕێوبەرایەتیی ھەتیوان ەوە مافی ڕۆژنامەیەکی نوێ وەردەگرێت بەناوی ڕۆژنامەی ژینەوە دەری دەھێنێت چاپخانەی ژین دادەمەزرێنێت کۆچی دوایی پیرەمێرد دواھەناسەی ژیانی ڕۆژنامە نووسینەوە خەریک ١٩ی حوزەیرانی ١٩٥٠ ٤ی ڕەمەزانی ١٣٦٩ی کۆچی شاری سلێمانی تەمەنی ٨٣ ساڵیدا بەھۆی نەخۆشیی شەکرە نەخۆشیی گورچیلەوە کۆچی دواییکردوە خواستی گردی مامەیارە جاران مەڵبەندی ئاھەنگگێڕانی جەژنی نەورۆزی ئەرخەوانەکانی گردی سەیوان لەوێدا نێژراوە قانع شاعیری کورد پیرەمێرددا پەیوەندیی ھەبووە ھۆنراوەیەکی درێژی بۆنەی مردنی پیرەمێردەوە نووسیوە ناوبردنی شاعیرانی کورد دێتە پیرەمێرد شیوەنی مردنی شیعر پەخشان پیرەمێرد شیعردا دەستێکی باڵای ھەبووە یەکێکە شاعیرە دەگمەنانەی کورد سنووری شیعری کلاسیکی لاسایی دانەناوە واتە کێش قافیەی عەرووزی سیلابی میللی ئەمانەی تێکەڵ یەکتری کردووە شیعرێکی تازە بابەتی میللی داناوە سبەینێ شیعرێکی دیکەیدا پێڕەوی بەحری عەرووزی یەکێتی قافیەی کردووە کێش قافیە شیعری عەرووزی دیوانی پیرەمێرد چل پارچە شیعر پێکھاتوون ئەمە نییە ھەموو بەرھەمە شیعرییە ڕەسەنەکانی شاعیر بەحری موزاریع ھەزەج ڕەمەلی بەکارھێناوە تاکە تاکە بەحرەکانی موتەقاریب ڕەجەز موجتەس خەفیفیش شیعریدا بەرچاو دەکەون پیرەمێرد بەکارھێنانی بەحرەکانی عەرووزدا دەوڵەمەندە بابەت قافیەشەوە دیسانەوە داھێنانی زۆرە بەوەی دەبوو یەکێتی قافیە شیعرە عەرووزییەکانیدا گەلێ کەچی پێچەوانەوە شیعرە عەرووزییەکانی قافیەوە جووت قافیەن مەسنەوی اا ج ج… کەچی ڕاستی جووت قافیە شیعری میللی کێشی خۆماڵی بەکاردێ پیرەمێرد ڕچەی شکاندووە دیارە داھێنەری نوێگەرییە نییە ئەوە ھەیە شاعیرانی کلاسیکی کورد کەمتر قافیەی مەسنەوییان شیعری بەحری عەرووزی بەکارھێناوە ھەرچی بەشەکەی بەرھەمی پیرەمێرد کێشی خۆماڵی شیعری بابەتەن شاعیر ھەموو کێشە خۆماڵییە میللییەکانی دیالێکتی گۆرانی بەکاردێن شیعریدا بەکاری ھێناون بەزۆری کێشە سووکەکانی بەکارھێناوە وەکو حەوت ھەشت بڕگەیی زۆرترین بابەتانە بڕگەیییە وەستانیان ناوەڕاست دایە ٥ ٥ قافیەشەوە دیارە ھەموو شیعرانە جووت قافیە مەسنەوی ن زمان بابەتی زمانی نووسینەکانی پیرەمێردەوە شیعر پەخشان دەڵێی چارەکە سەدەیەک کۆمەڵی تورکی عوسمانی نەژیاوە ھیچ جۆرە تارمایییەکی زمانی تورکی بەرھەمیدا بەدی ناکرێ ئەمە کارێکی یەکجار باشە خاوێنی زمانی نووسین کاریگەرێتی بەجێی زمانی تورکی عوسمانی شیعری پیرەمێرددا بەرچاو بکەوتایە ڕەنگ ھەبوو ھەست دیمەنی تازەگەرییەک شیعرانەدا بکرایە ھەرچۆنێ زمانی ئەدەبی پیرەمێرد کوردییەکی پاکی ڕەسەنی میللییانەی خەڵکی کوردەوارییە ھەندێ ھەست قورسی وشەیەک بکرێ تایبەتی حسابی دەستووری زمان ئەوەیە خوێنەر ئاگاداری وشەکە نییە زمانی کوردی تایبەتی دەشتودەر گوند دێھاتی دوور شار فراوانە ژیانی ھونەری کارکردن کارکردن حکوومەتدا پیرەمێرد چەندینجار پلە پایەی حکوومەتدا وەرگرتووە ھەندێک پۆستانە بریتین ئەیلوولی ١٩٠٩ دا قائیمقامی چۆڵەمێرگ نیسانی ١٩١٢ دا قائیمقامی قەرەمورسل شوباتی ١٩١٥ دا قائیمقامی بالاوا ئەیلوولی ١٩١٦ دا قائیمقامی بیت الشباب مارتی ١٩١٧ دا قائیمقامی گموش کوی ھەمان ساڵدا ھەمان پلە چووەتە ئیتەپازاری ھەگەلی ئوتە دورگەیەکی خۆش ناوداری تورکیایە نیسانی ١٩١٨ دا پارێزگاری موتەسەڕیف شاری ئاماسیا تورکیا تاکوو ساڵی ١٩٢٣ لەوێ ڕۆژنامەوانی پیرەمێرد ساڵەکانی گەیشتنی تورکیا ھەر کاتەوە ئەندامی مەجلیسی عالی ئەستەمبوڵ خوێندکاری کۆلیژی یاسا دەستی کردووە نووسین وەرگێڕانی شیعر وتار زیندووکردنەوەی وێژەی کوردی ناساندنی جیھانە نوێیە گۆڤار ڕۆژنامەدا خاوەن سەرنووسەر یاخود دەستەی نووسەراندا نووسەرێکی چالاک ساڵی ١٩٢٤دا دەگەڕێتەوە سلێمانی ٢٥ ژیان تورکیا وای چاوەڕواندەکرد وڵاتەی ١٨٩٨ ھێشتووە گۆڕابێت بارودۆخێکی جیاواز پێشکەوتوودا بنوێنێت بەداخەوە گۆڕان پێشچوونێکی ئەوتۆی بەدی نەکرد ئەمەشدا پلە پایەی موتەسەڕیفی شاری ئەماسییەی تورکیاوە ھاتبۆوە ھیچ جۆرێک پایەبەرزی کورسی وەزارەت نوێنەرایەتی گەل فەرمانبەری میریدا نەچوو ڕۆژنامەی پێویستتر زانی بڕوایەشی خۆیەوە نەھێنابوو ئەنجامی تاقیکردنەوەیەکی سەختی درێژخایەن ئەستەمبوڵ دەمەدا ئەستەمبوڵ قیبلەی ڕۆشنبیران سەرچاوەی زانست ئەدەب شارە گەورەیەدا دوو جیھان دەگەیشتن جیھانی کۆن دواکەوتووی ڕۆژھەڵات جیھانی نوێ ڕاپەڕیوی ئەورووپا پیرەمێرد دەیویست بەرگی پێشکەوتن گیانی ڕاپەڕینە شارستانییە بکاتە بەری وڵاتە دواکەوتووەکەی ئەوە خوێندەواری فێربوونی خوێندنی مەرجی بنەڕەتی پێشکەوتنە دادەنا زۆرجار دەینووسی میللەت خوێندەوار نەبێت ھەنگاوێک نانێت ھەر قوتابخانەی زانستیدا دەوری ڕابەر دامەزرێنەری بینی لەلایەکی تریشەوە دەوری پێشڕەوی بینی قوتابخانەی کچاندا سلێمانی ھاندانی کۆمەڵانی خەڵک ناردنی کچەکانیان قوتابخانە کارەیدا گەلێ ھێرش توانج دیسان کۆڵی نەئەدا گەرمتر جوانتر شیعری کچان قوتابخانەی کچان دەگوت گەڕاندەوەی تورکیا ساڵێک شاری سلێمانیدا دەمێنێتەوە توخنی کاری میری بکەوێت ساڵی ١٩٢٦دا مانگی کانوونی یەکەمدا شارەوانی سلێمانی ڕۆژنامەی ژیان دەردەھێنێت سەرۆکایەتی حسێن کازم پیرەمێردیش سەرپەرشتکاری ڕۆژنامەکە ساڵی ١٩٣٢ دا حسێن کازم کۆچی دوایی پیرەمێرد بەڕێوبەری ڕۆژنامەیە ساڵی ١٩٣٤دا چاپخانەکەی شارەوانی بەکرێ دەگرێت مافی ڕۆژنامەی ژیان دەگۆڕێتە سەرخۆی ساڵی ١٩٣٧ دا کاربەدەستانی شاری سلێمانیدا تێکدەچێت چاپخانەکەی شارەوانی لێدەسەندرێتەوە پیرەمێرد ھەر کۆڵنادات دەچێت خانووەکەی دەخاتە ڕەھنی بەڕیوبەرایەتی ھەتیوان ەوە مافی ڕۆژنامەیەکی نوێ وەردەگرێت ڕۆژنامەی ژینەوە دەری دەھێنێت چاپخانەی ژینی دادەمەزرێنێت ڕۆژنامە بڵاوکراوانەی پیرەمێرد بەشداری تیا کردوون بەدەر لەوانەی سەرەوە پیرەمێرد گەلێک بڵاوکراوەی تردا دەستڕەنگینی نووسیندا نیشانداوە چالاک لەوانە گۆڤاری فەرھەنگ ڕۆژنامەی شفق سرخ تاران دەردەچوون پیرەمێرد دەڵێت ھەمیشە ئەستەنبوڵەوە مەقالەو شیعرم ئەناردن زۆرجار سەروتاری ڕۆژنامەی ئیقدام حوڕییەت دەنووسی گۆڤاری ئیجتیھاد ئەستەنبوڵ ساڵەکانی ١٩٠٤–١٩١٢ عەبدوڵڵا جەودەتەوە دەردەچوو پیرەمێرد بەرھەمی تیا بڵاوکردووەتەوە لەمبارەیەوە دەڵێت عەبدوڵلا جەودەت لەپاش مەشروتییەت ئەوروپاوە ھاتەوە ئەستەمبوڵ زۆرتر لەھەموو خزمەتیا بووم خۆم نەژادی کوڕم نەزم نەسر مجەلەکەیدا خزمەتمان ھەیە ڕۆژنامەی ترجماتی حقیقت ی مامۆستا موعەلیم ناجی تورکیا دەردەچوو شیعری بڵاوکردووەتەوە شیعر نووسینی ناردوە ڕۆژنامەی تان پاریس دەردەچوو بەھۆی داوود حەیدەری کوڕی ئیبراھیم حەیدەرییەوە دەرچووانی خوێندنی باڵای فەڕەنسا جەژنی نەورۆز کاری ڕۆژنامەوانی یەکێکی دیکە بابەتانەی پیرەمێرد گرنگییەکی پێداوە نەورۆز بەل ای پیرەمێردەوە نەورۆز تەنھا ئاھەنگێک گێڕانی ئاھەنگ نەبووە شتێکی لەوە گەورەتر ھاوکێشەی مەرگ ژیانەوەی وەرگرتووە لەلایەکەوە سروشتی مردوو ژیاوەتەوە لەلایەکی تریشەوە ڕەمزی شۆڕش ڕزگاربوونی گەل کاری شانۆیی پیرەمێرد پشت ڕۆشنبیری زانیاری گەڕان پشکنینەی تورکیا دەستی کەوتبوو ویستی بزووتنەوەی شانۆیی تایبەتی سلێمانیدا پەرە بەھۆی کۆمەڵەی زانستیەوە شانۆ نامەیەکی پێشکەش ڕۆژنامەکەیدا جێگای تایبەتی باسکردن پێدا ھەڵگوتنی شانۆگەریانە تەرخان شانۆگەری مەم زین مەحموود ئاغای شیوەکەلێ شەریف ھەمەوەندی نووسی ھەریەکەیان کاتی خۆیدا پیێشکەش زۆرجار دەسکەوتی شانۆگەرییانەی قوتابی ھەژار خەڵکی دەستکورتدا دابەش دەکرد گەلێ بایەخ گرنگی شانۆی نووسیوە ژیانی کۆمەلگادا تایبەتی کۆمەڵگای دواکەوتوو نەخوێندەواردا بەرھەمەکان جێدەستی ڕۆژنامەگری کوردیدا پیرەمێرد خاوەنی دیوانێکی شیعرییە جۆر شیعری تیا بەدی کۆمەڵایەتی فەلسەفە ڕامیاری ھتد بەرھەمەکانی بەناوی حاجی تۆفیق بەگ ەوە بڵاودەبوەوە پیرەمێرد تورکیاوە دەگەڕێتەوە سلێمانی تەمەنی پیربوون دەچێت ساڵی ١٩٣٢ شیعری بەیانی لەخەو ھەستام بڵاودەکاتەوە یەکەمجار نازناوی پیرەمێرد بۆخۆی ھەڵدەبژێرێت دەینووسێت لەوەبەدواوە پیرەمێرد دەناسرێت تورکیا بەناوی جیاجیا شتی بڵاوکردووەتەوە سلیمانیەلی توفیق س ت سلیمانیەلی مەحمود نەژاد سلیمانیەلی م نەژاد تۆفیق م م سلیمانیەلی وداد اسماعیل وداد پیرەمێرد لەیاداشتەکانیدا بەرھەم کاری ئەدەبیش ساخ بووەتەوە بەچاکی زمانی تورکی فارسی عەرەبی زانیوە نووسینی فارسیدا دەستێکی باڵای ھەبووە وەکو دەڵێن دەمەی خۆیدا مەگەر سلێمان بەگی باوکی گۆران پیرەمێرد فارسیدا شارەزایی بوبێت خوێندنی کاتەی پیرەمێرد کوردستاندا فارسی تێکەڵ تورکیش کوردستاندا بەھۆی دەوڵەتی عوسمانی کار فرمانی ڕەسمییەوە مانەوەی پیرەمێرد ٢٥ تورکیا نووسین شیعرانەی بەتورکی بڵاوی کردونەتەوە کتێب چاپکراوەکان پیرمێرد خاوەنی کتێبێکە کتێبە چاپکراوانەش دیوانی مەولەوی ئەسڵ ڕۆح ساڵی ١٩٣٥ لەچاپخانەی دوو بەرگ لەچاپی داون چیرۆکی مەم زین دوانزە سوارەی مەریوان ١٩٣٥ کتێبی پەندی پێشینان ١٩٣٦ چیرۆکی محمود ئاغای شێوەکەل ١٩٤٢ گاڵتەوگەپ ساڵی ١٩٤٧ بریتییە ھەندێک ڕووداوی خۆشی کۆمەڵی کوردەواری ھەم پێکەنین ھەم پەند وەرگرتنە دیوانی مەولانا خالیدی نەقشبەندی بەزنجیرە ڕۆژنامەکەیدا بڵاوی دەکردەوە شیعرەکانی وەلی دێوانە بێسارانی ئەوی دەستی کەوتبێ ھەورامییەوە کردوویە سلێمانی شیعری گەلێ لەشاعیرانی ھەورامان زەنگەنەی شێوەزاری سلێمانی بڵاوکردووەتەوە شەفیع مەلا وەلەدخان مەجزوب فخرالعلما مەلای جەباری عەبدوڵلابەگی زەنگەنە ھتد زنجیرە وتارێک مێژووی میرنشینی بابان خیڵ تیرەکانی جاف گەلێک ڕووداوی مێژوویی گرنگ کتێبانەی وەریگێڕاونەتە زمانی کورد گەشتی ھۆنەرمەندێک جیھاندا ڕۆمانی کەمانجەژەن ١٩٤٢ تورکییەوە کردویەتی کوردی پەندەکانی پیرەمێرد کاکەی فەلاح وەرگرتنی مۆڵەت کاری پیرەمێرد ھەندێک کتێبانەی سەرلەنوێ چاپدایەوە شیعرەکان فرمێسکی نھێنی چارەنووسی کورد سەردەمی ژیانی پیرەمێرددا کارەساتی ڕوویانداوە مایەی غەم پەژارە شاعیر ئەنجامدا زنجیرەیەک شیعری ڕۆمانتیکی سیمبۆلییانەی ھێناوەتە بەرھەم ساڵی ١٩٢٥ سێدارەدانی شێخ سەعیدی پیران شێخ عەبدولقادری نەقشبەندی دیاربەکر پیرەمێرد شیعرەی وتووە پەندەکان پیرەمێرد خاوەنی کۆمەڵێک پەندە پەندی پێشینانی کوردییەوە ھەڵقوڵاون ھۆنراوەکانیدا ھۆنیونییەتەوە کەژمارەیان دەگاتە ٤٨٠٠ پەند پەندەکانی ڕۆژانە دەینووسی ڕۆژنامەی ژیندا بڵاوی دەکردنەوە مردنی کاکەی فەلاح کۆی کردوونەتەوە ڕێکیخستوون دووتوێی کتێبێکدا چاپکراون نموونەی پارچەیەک پەندەکانی پیرەمێرد وەسێتنامە پیرەمێردی شاعیر مردنی وەسێتنامەیەکی نووسیوە ئەمە دەقەکەیەتی میرات پیرەمێرد ھۆنراوە نووسین ڕۆژنامەگەری کۆمەڵێک وەرگێڕانی شێعری کردووە ڕەنگدانەوەیەکی گرنگی کۆمەڵگای سۆرانی زماندا ھەروەھا پیرەمێرد کەسانە جەختی جێژنی نەورۆز کردووەتەوە ھەموو ساڵێک نەورۆزی پیرۆز کردووە ھۆنراوەی نەورۆزی میراتانەیە کۆمەڵگای کوردەواریدا ھێشتووە ھۆنراوەی نەورۆز نەورۆز شیعرە ھەرە بەناوبانگەکانی پیرەمێردە ئازاری ١٩٤٨دا وتوویەتی نەورۆز ئەمانەش ببینە پەندەکانی پیرەمێرد سەرچاوەکان سەرچاوەکان خۆزگە پیرەمێرد ماڵپەڕی خۆزگە ژیاننامەی شاعیرانی کورد پیرەمێرد پێداچوونەوەیەکی نوێی ژیان بەرھەمەکانی کۆکردنەوە لێکۆڵینەوەی ئومێد ئاشنا بڵاوکراوەی ئاراس چاپی چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە ھەولێر ٢٠٠١ دیوانی پیرەمێرد بەرگی کۆکردنەوە ساخکردنەوە پێداچوونەوەی دەستەیەک نووسەرانی کورد وەزارەتی ڕۆشنبیری بەغدا ١٩٩٠ ڕۆژنامەی کوردستانی نوێ پیرەمێرد لەدایکبوون ژیان داھێنان بەستەرە دەرەکییەکان بنکەی ژین سلێمانی کتێبخانەی میدیا ژیان بەرھەمی مامۆستا پیرەمێرد کتێبخانەی ئەلکترۆنی کوردی شاعیرانی کورد شاعیران زمانی کوردی نووسەران زمانی کوردی ڕۆژنامەنووسانی کورد خەڵکی سلێمانی مردووانی ١٩٥٠ لەدایکبووانی ١٨٦٧ شاعیرانی عێراقی زمانی کوردی شاعیرانی عێراقی سەدەی ١٩یەم شاعیرانی عێراقی سەدەی ٢٠ەم کوردەکانی باشووری کوردستان باشووری کوردستان کورد

فایەق بێکەس یەکێکە له شاعیره ناوبانگەکانی کوردستان له شاری سلێمانی له دایک بووه ژیان فایەق بێکەس کوڕی عبداللە بە‌گ ی کوڕی کاکە حە‌مە‌ ی کوڕی ئە‌لیاسە قۆجە‌ یە بنچینە‌ی بنە‌ماڵە‌یان قە‌ڵاچوالانە‌وە ھاتووە‌تە سلێمانی ١٩٠٥دا سیتە‌ک ھاتووە‌تە ژیانە‌وە ئە‌و دێیە‌ش بیست کیلۆمە‌تر‌ە‌یە‌ک باکووری ڕۆژە‌‌ڵاتی سلێمانی‌یە‌وە‌ دوورە ئە‌و ئە‌وساتە‌ش سیتە‌ک سە‌نتە‌ری شارباژیر ‌‌‌‌‌‌بووە عبدوڵڵا بە‌گی باوکی لە‌وێ تابوور ئاغاسی دایکیشیە‌وە بنە‌ماڵە‌ی ئاغە‌لە‌رە‌کانی سلێمانییە ساڵی یە‌کە‌م‌ دووھە‌می تە‌مە‌نی سیتە‌ک بە‌سە‌ربردووە‌و پاشان ماڵیان ھاتووە‌تە‌وە‌ سلێمانی تە‌مە‌نی سێ ساڵایدا ئاوە‌ڵە‌ی دە‌رداوە ھە‌ر مناڵی باوکی حوجرە‌ی فە‌قێ خستوویە‌تیە‌ بە‌ر خوێندن ١٩١١دا باوکی ئیشی میری نێرراوە خانە‌قی لە‌وێوە‌ بەغدا بە‌غداوە ئە‌نێرێ ماڵ ‌و مناڵە‌کە‌‌یدا ئە‌یانباتە‌ ئە‌وێ‌ ساڵێک چووە تورکیا ئە‌وانی بەغدا بە‌جێھێشتووە ئیتر فائق باوکی نە‌دیوە‌تە‌وە ھە‌ر لە‌و ماوە‌یە‌دا حە‌مە‌ سە‌‌عیدی برا گە‌ورە‌ی ئاوی دە‌جلە‌دا ئە‌خنکێ دوابە‌دوای ئە‌و دایکیشی کۆچی دوایی دە‌کات فایق ئە‌کە‌وێتە‌ خاڵی ئە‌ویش‌ چە‌ند مانگێک ئە‌مرێ ‌و فایق ‌‌و تاھیری برای ‌بچووکی بێکە‌سی ئە‌مێننە‌وە ئە‌و ساتە‌ی شە‌ڕی یە‌کە‌می جیھانی ھە‌ڵدە‌گیرسێت ڕێی ھاتوچۆی بەغدا سلێمانی دە‌گیرێت حاجی ئە‌مینی کاکە حە‌مە‌ ی مامی لە‌ سلێمانییە‌وە ئە‌نێرێتە‌ حاجی عە‌لی ئاغا ئە‌وە‌ی لە‌ بەغدا کە‌ چاودێری فایق ‌و براکە‌ی ھە‌ر میراتێکیان باوک ‌و دایکیانە‌وە مابێتە‌وە بۆیان خە‌رج بکا ئە‌ویش ئە‌یانداتە دە‌ستی حە‌بە‌خان ناوێک ئە‌وە‌ی خێزانی ئە‌فسە‌رێکی خە‌ڵکی سلێمانی بووە‌ بەغدا دانیشتووە ژنە‌کە‌ش مە‌ردانە ئە‌یانخاتە باڵی بە‌زە‌ییی ‌و وردە وردە پێیشیان ئە‌خوێنێ دوو سێ ‌ساڵێک بە‌م جۆرە ژیان بە‌سە‌ردە‌بە‌ن ١٩١٧دا کە‌ساسییە‌کی زۆریان تووش دە‌بێ ١٩١٨دا حە‌بە‌ خان ئە‌یانباتە‌وە سلێمانی حاجی ئە‌مین ی مامیان فایق سلێمانی ئە‌خرێتە‌ قوتابخانە ‌و پۆلی سێھە‌مدا وە‌رئە‌گیرێ‌ ساڵی ١٩٢٣ لە‌سە‌ر خوێندن بە‌ردە‌وام دە‌بێت ھە‌موو ساڵێ یە‌کە‌م دە‌رئە‌چێ لە‌و ساڵە‌دا لە‌سە‌ر ئارە‌زووی مامی ئە‌چێتە‌ قوتابخانە‌ی علمیە‌ کەرکووک بە‌ڵام بۆی ڕێناکە‌وێ لە‌وێ بخوێنێ ئە‌چێتە‌ بەغدا ساڵی ١٩٢٤ ١٩٢٥ دار العلوم بە‌سە‌رئە‌با لە‌وێش لە‌بە‌ردە‌م بژێوی بژی‌ ساڵی ١٩٢٦ ١٩٢٧دا ئە‌گە‌ڕێتە‌وە سلێمانی لە‌وکاتە‌دا سلێمانی تە‌نھا پۆلی یە‌کە‌می ناوە‌ندیی تیا ناچار تێی ئە‌چێ لە‌و ساڵانە‌دا تە‌نگوچە‌ڵە‌مە‌ی ژیان ناچاری ئە‌کا دوکانێکی جگە‌رە‌چێتی بکاتە‌وە بە‌ڵام ئە‌مە‌‌ش سە‌رناگرێ ‌و دە‌ستدە‌کات جگە‌رە ‌و شقارتە فرۆشتنی دە‌ستگێڕی پاشان پە‌نا ئە‌باتە بە‌ر ئە‌شغاڵ ڕۆژانە ڕێگای عە‌ربە‌ت ئیش ئە‌کاو چە‌ند مانگێک لە‌سە‌ر ئە‌م ئیشە دە‌بێت ١٩٢٨دا ماوە‌ی چە‌‌ند مانگێک ھەولێر ژیاوە لە‌‌و سە‌ردە‌مە‌دا خوالێ‌خۆش‌بوو قالە‌ی ئایشە‌ خان ئە‌ندازیاری ئە‌شغاڵ ‌و سە‌رپە‌رشتی کردنە‌وە‌ی ڕێگای ھەولێر ڕە‌واندز ڕایاتی کردووە بێ‌کە‌‌س دۆستی ئە‌شغاڵ دامە‌زراندووە‌ ھە‌ر لە‌و ساڵە‌دا بێ‌کە‌س ئە‌بێ مامۆستای زانستی ١٩٢٩دا ئە‌بیستێ باوکی مە‌رعە‌ش تورکیا مردووە ساڵی ١٩٣٠دا ھە‌ر دە‌ردی ‌سە‌ریە‌ک بە‌دوای میراتی باوکیا ئە‌چێ تورکیا ھە‌ر لە‌و ساڵە‌دا نائومێدی ئە‌گە‌ڕێتە‌وە ھە‌ر لە‌و ساڵە‌دا ڕاپە‌ڕینە‌کە‌ی شە‌شی ئە‌یلوول ھە‌ڵبرژادنە ساختە‌کە‌ی دە‌زگای پادشایە‌تی ڕوویدا بێ‌کە‌س یە‌کێک لە‌و نیشتمان پە‌روە‌رانە‌ی سە‌رکردە‌ی ئە‌و ڕاپە‌ڕینە‌یان برینداریش لە‌ئە‌نجامی ئە‌و ڕۆڵە‌دا ئە‌یگرن ‌و ئە‌یخە‌نە بە‌ندیخانە‌وە ھە‌ر لە‌سە‌ر ئە‌م بە‌شداربوون ‌و سە‌رکردە‌یییە‌ی لە‌سە‌ر کاریش لایئە‌بە‌ن ھۆنراوە‌ بە‌ناوبانگە‌کە‌ی ئە‌ی وە‌تە‌ن مە‌فتوونی تۆم ی بە‌ندینخانە‌دا نووسیوە‌تە‌وە ئە‌و ساتە‌ی لە‌ بە‌ندینخانە‌ دێتە‌ دە‌رە‌وە قوتابخانە‌یە‌ک ئە‌کاتە‌وە ئە‌وە‌ی وانە‌ی بڵێتە‌وە ‌و بژی ١٩٣٣دا میری وە‌ر‌ئە‌گرێ مامۆستا ‌و ئە‌ینێرێتە‌ مۆرتکە‌ی بازیان ‌و پاشان ئە‌ینێرێتە‌ تە‌وێڵە‌ ھاوینی ١٩٣٥دا لە‌گە‌ڵ کۆمە‌ڵە مامۆستایە‌ک لە‌وانە‌ش یە‌کێکیان مامۆستا گۆرانی شاعیری بە‌ناوبانگ بە‌شداری کۆرسێکدا کردووە بە‌غدا مامۆستایان ئامادە‌ کراوە بێ‌کە‌س لە‌و سە‌ردە‌مە‌دا مامۆستای قوتابخانە‌ی سە‌رە‌تایی بازیان ساڵی ١٩٣٧دا وزە‌ی میریدا نامێنێت مامۆستایە‌کی نە‌ترسی وە‌ھا سلێمانیدا ھە‌بێ گیانی خە‌بات ‌و کوردایە‌تی بڵاوبکاتە‌وە دووری ئە‌خاتە‌وە حیللە‌ ساڵێک ئە‌ینێرێ عە‌مارە بە‌ڵام بێ‌کە‌س ڕازی نابێت بچێ دە‌ست ئیشە‌کە‌ی ھە‌‌ڵئە‌گرێ‌ دێتە‌وە سلێمانی لە‌وێش قوتابخانە‌یە‌ک ئە‌کاتە‌وە ١٩٤١ وانە‌ی ئە‌ڵێتە‌وە ئە‌نجا ئە‌یکە‌نە‌وە مامۆستای قوتابخانە‌کانی میری ‌و دوایی ساڵی ١٩٤٨دا قە‌رە‌داغ ‌و سلێمانی ‌و سورداش‌ ھە‌ڵە‌بجە‌ مامۆستا ئە‌بێ بێ‌کە‌س جگە‌ زمانی کوردی عەرەبی فارسی تاڕادە‌یە‌ک ئینگلیزیشی زانیوە‌ بە‌تایبە‌تی عە‌رە‌بیدا دە‌سێکی باڵای ھە‌بووە ھۆنراوە‌یە‌کی عەرەبی لە‌بە‌ربووە ھە‌روە‌ھا بڵاوە ‌ معلقاتی سبعە‌ بە‌تە‌واوە‌تی لە‌بە‌ربووە بێ‌کە‌س دووژنی ھێناوە‌ یە‌کە‌میان ساڵی ١٩٣٥دا بە‌ڵام ‌پاش ساڵێک نە‌خۆشی دە‌ردە‌باریکە کۆچی دواییکردووە ‌و مردنە‌کە‌ی کارێکی کردۆتە سە‌ر دە‌روونی بێ‌کە‌س ‌و وای لێکردووە ماوە‌یە‌ک گۆشە‌گیری ببێت لە‌م ژنە‌ی کچێک ژنی دووھە‌می دوو کچ ‌و کوڕێکی کوڕە‌کە‌شی شاعیری گە‌ورە‌ی کورد شێرکۆ بێکەسە‌ ناوەرۆکی ھۆنراوەکانی فایق بێکەس شاعیرێکی نیشتمانپەروەر بێگانە پەرەستی پڕوپوچ سەردەمی خۆیدا خانی حاجی قادر دەگمەن ئاڵاھەڵگرانی نیشتمانپەروەری ھۆنراوەی بیست حەوت ساڵەکەی دەمی داگیرکەرانی کوردستانە ھۆنراوەی ھەرە مەنشوورەکانی وێژەی کوردییە کۆچی دوایی ڕێکەوتی ١٨ی کانوونی ١٩٤٨دا کۆچی دواییی نمونە‌یە‌ک لە‌ شیعرە‌کانی ئە‌ی وە‌تە‌ن مە‌فتوونی تۆم سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان شاعیران زمانی کوردی لەدایکبووانی ١٩٠٥ مردووانی ١٩٤٨ خەڵکی سلێمانی شاعیرانی عێراقی زمانی کوردی

سەردەشت شارێکە ڕۆژھەڵاتی کوردستان باشووری ڕۆژاوای پارێزگای ورمێ ھەڵکەوتووە شارە ناوەندی شارستانی سەردەشتە شارەکانی ناوچەی موکریان ھەژمار سەردەشت سنووری ئێران عێراق ھەڵکەوتووە ھەرێمی کوردستان ھاوسنوورە ژمارەی دانیشتووانی شارە ساڵی ٢٠١٦ ٤٦٬٤١٢ ١٢٬٥٥١ خێزاندا شارەکە سەردەمی کۆماری کوردستان ھەروەھا شۆڕشی ئیسلامیی ئێران ماوەیەک دەستەڵاتی کورداندا سەردەشت ژمارەی دانیشتووان ١١ەمین شاری پارێزگای ورمێ ٢٣ەمین شاری ڕۆژھەڵاتی کوردستان ١٩٧ەمین شاری ئێرانە خەڵکی سەردەشت کوردن کوردیی ناوەندی شێوەزاری موکریانی دەدوێن ھەروەھا خەڵکی شارەکە پەیڕەوی ئایینی ئیسلام مەزھەبی سوننەی شافعین سەردەشت قەراغی کێوی گردەسوور زنجیرەچیاکانی زاگرۆس نزیکی سەرچاوەیەکی ئاوی ھەڵکەوتووە ئاوی خواردنەوە ئاوی جووتیاریی شار سەرچاوەیە دابین ئاوەکەی کێوی گردەسوور کێوە سنوورییەکانەوە دێتە خوار سەردەشت خاوەنی ژینگە سروشتێکی بەرچاوە بووەتە ھۆی نازناوی بەھەشتی کوردستانی پێبدرێت شارە کەشوھەوایەکی تاڕادەیەک سارد فێنک ساڵدا بەفر بارانبارینێکی دەیگرێتەوە جاران ڕیزی بارینی پارێزگادا جێ دەگرێت سەردەشت خاوەنی مێژووێکی کۆن دێرینە کۆنترین ئاسەواری دۆزراو شارە مێژووکەی ٦ ھەزار زایین دەگەڕێتەوە شارە ساڵی ١٩٨٧ی زایینی ڕژێمی بەعسەوە کیمیاباران شاری سەردەشت کەوتووەتە باشووری شارەکانی پیرانشار مەھاباد ھەروەھا دەکەوێتە ڕۆژاوای بانە باشووری ڕۆژاوای بۆکان ھەروەھا سەردەشت دەکەوێتە ڕۆژھەڵاتی قەڵادزێ پارێزگای سلێمانی ھەرێمی کوردستان شاری سەردەشت ١٢٠ کیلۆمەتر مەھاباد ٢٢٥ کیلۆمەتر ورمێ ٧٤٠ کیلۆمەتر تاران ١٨٩ کیلۆمەتر ھەولێر ٣٥ کیلۆمەتر قەڵادزێ دوورە وشەڕەتناسی ھەندێک سەرچاوە دەگوترێت سەردەشت لەدایکبوونی زەردەشتە ناوەوە وەرگیراوە ھێرشی عەرەبە موسڵمانەکان زەردەشتەوە سەردەشت گۆڕاوە ھەندێکی پێیان وایە سەردەشت دوو دەشت وەرگیرابێت مانای دەشتێکە ھەتا زێی بچووک ھەیە مێژوو سەردەمی دێرین سەردەشت سەردەمی ئیسلامدا باکووری ڕۆژاوای ئێستای ھەڵکەوتبوو نزیک سەرچاوەیەکی گەورە ناوێکی شارە نێزەڕۆ خاوەنی پێنج بورج سەردەشت ناوچەیەکی مێژوویییە کۆمەڵێک دێرینی ئیسلام ئێستاش ناوچەکە بوونیان ھەیە نزیکی سەردەشت قەڵایەکی لێیە مێژووەکەی سەردەمی ئیمپراتۆریەتیی ئەشکانی دەگەڕێتەوە ھەروەھا نزیک گوندی سەردەشت ئاسەواری مێژوویی دۆزراونەوە کۆنترینیان ئاسەواری دەستھاتوو پێنج ناوچەی پشکنینکراو تەپۆڵکەی باغی سەردەشت مێژووەکەی ٦ ھەزار ساڵی زایین دەگەڕێتەوە ھێرشی عوسمانییەکان ساڵی ١٩٠٦ ھێزەکانی عوسمانی سەردەشتیان داگیرکرد تشرینی دووەمی ١٩١٢ داگیرکارییەکی شەش ساڵە شارەکە چوونە دەرەوە خەڵکی سەردەشت ھەر کوردەکان بەھۆی بیروڕای مەزھەبییەوە پەیوەندییەکی باشیان عوسمانییەکان ھەبووە پێیان خۆش نەبووە شارەکەیان بچێتە خاکی دەوڵەتی عوسمانی بۆیە ھەندێک خەڵکی شارە نامەیەکیان ئیمپراتۆرییەتیی عوسمانی نووسی دژایەتیی چوونە دەسەڵاتی عوسمانی دەردەبڕی ھێرشی ڕووسەکان دەستپێکی جەنگی جیھانیی ئەگەرچی دەوڵەتی ئێران بێلایەنی ڕاگەیاند بەھۆی لاوازیی سیستەمی حوکمڕانی ھێزی دەوڵەتی دانی پێنەدرا ڕێککەوتننامەی سەنت پیتەرزبورگ ھێزەکانی ئیمپراتۆریەتیی ڕووسیا شانشینی یەکگرتوو وڵاتی ئێرانیان باکوور باشوور ڕۆژاواوە داگیرکرد ھێرشی ڕووسەکان ئازەربایجان بەشێک کوردستانی گرتەوە شوێنانەی ڕووسەکانەوە داگیرکرا سەردەشت ھێرش ناوچەی سەردەشت دەوروبەری ساڵی ١٩١٦ ڕوویدا ئەگەرچی ناوچەکانی وەتماناوێ نەڵاس ھەندێک بەرگری ڕووسەکانەوە سەرئەنجام ھێزە ڕووسەکان دەگەنە شار داگیری خەڵکی شار گومانی شەڕێکی ڕووسەکان عوسمانییەکانە کوشتاری ڕووسەکان بەدوورن شاریان بەجێنەھێشت ڕووسەکان کات ناوچەدا عەرووس ناسرابوون کاتی چوون شار ٥١ خەڵکی ئاسایییان کوشت کەسانە عەبدولکەریم قازی دادوەر ڕووسەکانەوە لەبەردەم ماڵەکەی نالەبار کوشترا گۆڕی عەبدولکەریم قازی گۆڕە کارەساتەوە ماوەتەوە مەترسی لەناوچوونی بەھۆی بیناسازی لەسەرە ھێرشی پشدەرییەکان سەرەتای حکومڕانی ڕەزا شا ھۆزەکان بەڕێوەچوونی یاسای توند حکوومەتەوە دژایەتییان بەڕێوەبردنی یاساکان کشانەوە ھەندێک ھۆزەکان ڕاوەستان حکوومەتدا یارمەتییان پشدەرییەکان ویست ساڵی ١٩١٩ مەنگوڕەکان یارمەتی پاڵپشتیی پشدەرییەکان بیانووی خاوەن قەرزی ھەندێکان ھاتنە شاری سەردەشت کاتدا خەڵکی سەردەشت کوشتران بریندار شارەکە ئاگردا سووتا فەرماندەی سەربازیی کاتی سەردەشت عەلی ئەسغەرخانی پزیشکیان نەیتوانی پشدەرییەکاندا بەرگری ھێزە سەربازییەکان کوشتران زیندووش مانەوە ناچار بەجێھێشتنی شارەکە شەڕەدا ناوچەی مەرگی باشووری کوردستان ھەتا ناوچەی ئالانی سەردەشت بەشدارییان ھەبوو پشدەرییەکان نزیکی مانگ سەردەشتیان دەستدا ماوەیەک ڕەزا شا زانی زۆرەملی ناتوانێت پشدەرییەکان بدۆڕێنێت بۆیە ڕێگای دانوستانی ھەڵبژارد پشدەرییەکان قبووڵیان ڕەزا شاش جێنەراڵ سەرتیپ سەیف ئەفشاری نوێنەرایەتیی ناردە ناوچەکە ڕۆژان وتووێژ حکوومەتی ئێران زەوی گوندەکانی پشدەرییەکان ئێران پارەیەکی لیرە دانێ مافی بەکارھێنانییان کوێستانەکانی ئێران ھاویندا پێدرا ڕاپەڕینی مەلا خەلیل ساڵەکانی ١٩٢٨ ١٩٢٩ کەسێک مەلا خەلیل گۆڕەمەری قەدەغە گۆڕینی جلی کوردی حکوومەتی ڕەزا شاوە ڕاپەری ساڵی ١٨٨٠ لەدایکبوو بووبە دژبەرانی حکوومەتی ڕەزا شا کۆتایییەکانی ١٩٢٨ سیاسەتەکانی ڕەزا شا ڕاپەری فتوای دەرکرد ڕەزاشای پەھلەوی دەیھەویست چوارچێوەی سیاسەتی یەکنەتەوەکردن مۆدێرنسازی جلوبەرگی نەتەوەکانی ئێران بخات جۆرە جلوبەرگێکی دیاریکرد سەپاندی کوردستاندا دژایەتیی سیاسەتە کولتوورییە مەلا خەلیل زانایەکی ئایینیی ناوچەی موکریان سەردەشت فتوایەک دژایەتیی سیاسەتەی ڕاگەیاند حەرام کوفری قەڵەمدا بەرەنگاربوونی سیاسەتەی واجب ڕاگەیاند ئەوەبوو ساڵی ١٩٢٨ ڕاپەڕینێکی لێکەوتەوە ناوچەی کوردستان موکریان کەوتنە دەستی ڕاپەڕیوەکان سەرکردەکەی خودی مەلا خەلیل ھۆزەکانی مەنگوڕ گەورکی مەھاباد سەردەشت مەلا خەلیل یاسای کەشفی حیجاب کڵاوی پەھلەوی یەکیان گرت ھەنگاوی دەستێکی ساڵی ١٩٢٩دا تەلەگراف تەلەفۆنی دەوڵەتییان مەھاباد سەردەشتدا بچڕاند دۆڵی ئامێد گوڵیار دووسەید ھێرشیان کردە ھێزەکانی حکوومەتی ناوەندی شکستیان پێھێنان دوایە مەلا خەلیل یارمەتیی ھێزەکانی سوارە پیادەی مەنگوڕ گەورک ھێرشی کردە سەردەشت شارەی گرتە دەست ڕەزا شا نەیتوانی مەلا خەلیل ڕێککەوێت ڕێککەوتنی ھەندێک ئاغاکانی مەنگوڕ ڕاپەڕینی مەلا خەلیل ھەڵبژارد ماوەیەک ڕاپەڕینەکە سەرکوت بنکەی ڕاپەڕیوەکان دەکەوێتە ناوچەی سەردەشت کەوتە دەست سوپا مەلا خەلیل ھەندێک ھاوڕێکانی ناچار باشووری کوردستان کشانەوە مەلا خەلیل ساڵی ١٩٥٥ کۆچی دوایی سەردەمی کۆماری کوردستان ھۆزەکان خەڵکی سەردەشت ڕووداوەکانی پێشوو دامەزراندنی کۆماری کوردستان ئامادە ھەتا دەست شۆڕش بچنە ھێزەکانی دەوڵەتی ناوەندی گەورەکانی گەل سەرکردەکانی ھۆزەکان بوارێکی تایبەت وەفاداریی قازی محەممەد ڕاگەیاند خەڵکی سەردەشتیش بوونە ھاوڕای کۆمار سەردەمە سەردەشت ساڵی دیموکرات ناسراوە ساڵی ١٩٤٦ی زایینی ساڵی سەرھەڵدانی خەڵکی شار حکوومەتی پەھلەوی بارزانییەکان باشووری کوردستان سەرنەکەوتن ڕێگای سەردەشتەوە دەھاتنە ڕۆژھەڵاتی کوردستان پەیوەندییان قازی محەممەدەوە دەکرد حکوومەتی ئێران نامەیەکی سەرھەنگ پزیشکیان فەرماندەی کاتی سەردەشت نووسی مەلا مستەفا بارزانی بیری یەکگرتن کۆماری کوردستان دڵسارد بکاتەوە پێچەوانە مەلا مستەفا شاری مەھاباد قازی محەممەد گەیاند کۆنگرەی حیزبی دێموکراتی کوردستان مەھاباد ڕێکەوتی ٢٤ی تشرینی ١٩٤٥ سەردەشت ھیچ نوێنەرێکی نەبوو ھۆزەکان خەڵکی سەردەشت ٨٠٠ سوپای ١٢٬٧٥٠ کەسی کۆماری کوردستاندا ھێزەکانی سەربازگەی سەردەشت توندی ھێزەکانی کۆماری کوردستان بەرگرییان تەسلیمی نەبوون ھێزەکانی کۆماری کوردستان گەمارۆی سەردەشتیان دا ڕێگای پەیوەندیی ھێزەکانی حکوومەتی ئێرانیان بانە سەردەشت پچڕاند ناوچەیە چوو دەسەڵاتی کۆماری کوردستان فەرماندەی شارە کۆماری کوردستاندا زێرۆبیگ ھەرکی سەردەشت ھەتا کاتی ڕووخانی کۆماری کوردستان ئاخرەکانی ساڵی ١٩٤٦ دەسەڵاتی کۆمارەدا ھێزەکانی ئێران شارەکەیان داگیر کردەوە شۆڕشی ساڵی ١٩٧٩ شۆڕشی ئیسلامیی ئێران شۆڕشی گەلانی ئێران قۆناغە گرینگ ڕووداوە مێژوویییە گەورەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوڕاست جیھان دادەنرێت ھۆی گۆڕینی باری سیاسی ئابووری کۆمەڵایەتی سیستەمی حکومڕانی مێژووی ھاوچەرخی وڵاتە سەرھەڵدانی شۆڕش دروستبوونی ناڕەزایەتیی محەممەدڕەزا شا خەڵکی ناوچەکانی سەردەشت جیاجیا بەشداریی شۆڕشەیان خۆپیشاندانە ڕژێمی پەھلەوی خۆپیشاندانی ١٤ی سەرماوەز دوو مامۆستا تۆمەتی ھاندانی خەڵک حکوومەتی پەھلەوی دەستبەسەر خەڵکیش ناڕەزایی دەستبەسەرکردنی دوو مامۆستایە ڕژانە شەقامەکان خوازیاری ئازادکردنی دوو مامۆستاکە تانکێک بەناو خۆپیشاندەران دەکەوێت تەقە خەڵک سەرەتا وەدەزانن گوللانە مەشقی پلاستیکی دەبەن ڕژانی خوێنی ھەندێک خۆپیشاندەران دەزانن گوللەکان ڕاستین شێخ عێزەدین ڕێبەرانی شۆڕش کوردستان ھاندانی خەڵک سەردانی شارەی سەروبەندی شکستی دانوستانەکانی کورد حکوومەتی ناوەندیی ئێران ڕووخانی ڕژێمی شای ئێران دروست سەردەشت ناچانەی دەسەڵاتی خومەینی خەباتی چەکدرای ئەنجامدرا شارەکە ماوەیەک دەسەڵاتی کورداندا حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران کۆمەڵەی شۆڕشگێڕی زەحمەتکێشانی کوردستانی ئێران بەڕێوەدەبردرا شەڕی ئێران عێراق سەردەشت شوێنانەی شەڕی ٨ ساڵەی ئێران عێراق شارەکە دەوروبەری زیانێکی بەرکەوت ھەتا ئێستاش شوێنەوارەکانی ماوەتەوە ئێران ئۆپەراسیۆنەکانی فەتحی ٥ کەربەلای ١٠ بەیتی موقەدەسی ٢ بەیتی موقەدەسی ٣ بەیتی موقەدەسی ٦ ناوچەکانی سەردەشت بانە ئامانجی گرتنی بەشێک خاکی قەزای ماوەت پارێزگای سلێمانی ئەنجامدا ھەتا ئاستێکی کاتی ھێزە ئێرانییەکان سەرکەوتن ھێزە عێراقییەکان ھەوڵی گرتنی سەردەشت سەرکەوتوو نەبوون توانیان ھەتا کێوی سنووریی بوڵفەت کێلێ پێشڕەوی لەوێوە بەکارھێنانی تۆپخانە ناوەندی شاریان بۆردوومان ئامانجی گرتنەوەی ناوچە سنووریەکانی سەردەشت ھێزەکانی ئێران ئۆپەراسیۆنی نەسری ٥یان ئەنجامدا ھەتا ڕادەیەک سەرکەوتن ھەروەھا کیمیابارانی سەردەشت شەڕەدا ڕوویدا زیانێکی سەردەشت خەڵکی شارەکە کەوت کیمیابارانی ساڵی ١٩٨٧ ٧ی پووشپەڕی ساڵی ١٣٦٦ی ھەتاوی ٢٨ی حوزەیرانی ١٩٨٧ی زایینی کاتژمێری ٤٬٣٠ ئێوارە ھێزە ئاسمانییەکانی ڕژێمی بەعس فرۆکەوانەکانی سوپایە گازی کیمیاوی شاری سەردەشت گوندی ڕەشەھەرمێیان کیمیاباران کارەساتە سەرەتا ١٠ مەدەنی گیانیان دەستدا ٦٥٠ کەسیش بریندار ڕاپۆرە فەرمییەکان ١٢٬٠٠٠ دانیشتوو ٨٬٠٠٠ مەترسی ٤٬٥٠٠ پێویستیان ئاگادارییە پزیشکییەکان ھەبووە ١٬٥٠٠ بەستەری ٦٠٠ کەسیان تاران بردران ٣٬٠٠٠ کەسی دیکە سەرپێیی درمان یەکیان شاریان گوندەکان بەجێھێشت بەکارھێنانی دەرمانە خۆماڵییەکان ھەوڵی چاککردنەوەی دا سەرئەنجام ١٣٠ گیانیان بەخت ئێستاش شارەدا بەھۆی کیمیابارانەوە نەخۆشییەکانی کیمیایی دادگای گشتیی تاران نیسانی ٢٠٠٤دا حکوومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی پشتگیریکردن حکوومەتی سەددام حوسێن بەرپرسی ھێرشە ناساند ئەنجامی دادگاکەدا حکوومەتی ویلایەتە یەکگرتووەکان دانی ٦٠٠ دۆلار قوربانییەکان سزا درا ڕووداوە ئێران شاری سەردەشتی شار جیھان گازی کیمیایی بۆردوومانی کراوە ناساند جێیەوە سەردەشت ئامانجێکی سەربازی ھەژمار نەدەکرا خەڵکی شارەکەش ھێرشەکە ئامادە نەبوون شارەوانان ژیان سنوور بەرەی شەڕ بۆردوومانەکانی عێراق ڕاھاتبوون جۆرە خەڵک پزیشکەکانیان دەگوت نەیاندەزانی ئەوە بۆردوومانێکی کیمیایییە بەھۆی وەشانی با تەنانەت نەخۆشخانە ناوەندە دەرمانییەکانیش ئاڵوودە ژمارە کەمە پزیشکان پەرستارانەی لەوێ کاریان دەکرد ناچار شارەکە بەجێبھێڵن دوو حەمامی گشتی دەرمانی قوربانییەکان بەکاردەھێنران وەرزشگای بچووک کرایە ناوەندێکی پزیشکیی ١٥٠ تەختی سەعاتی نزیکی ٣٠ زۆربەیان منداڵانی تەمەن بەساڵاچووان بەھۆی کێشەکانی توندی ھەناسەیی گیانیان بەخت ٤٬٥٠٠ نەخۆشەی پێویستیان ئاگادارییە پزیشکییەکان ھەبوو ھەندێکیش ڕزگارکەران بوونیان ھەبوو ھەتا ساڵی ٢٠٠٧ ١٣٠ ١٠٩ خەڵکی مەدەنی ٢١ چەکدار ھتد کیمیابارانی سەردەشت حوزەیرانی ١٩٨٧ گیانیان دەستدا بیست سەعاتی کاتی بردن شارەکانی دیکە نزیکی ١٠٠ کەسی نەخۆشخانەکانی ئێران ئەورووپا مانگێک گیانیان بەخت خەڵکە مەدەنییەی گیانیان بەخت ٣٩ تەمەنیان ١٨ ١١ کەسیان ٥ ھەروەھا سی چوار ژن کچ گیانیان دەستدا خەردەل ھۆکارێک لێکنادرێتەوە ببێتە ھۆی مردن بەڵکوو ھۆکارێکی لاوازکردنە ٣٪ ٥٪ دەبێتە ھۆی مردن ٩٥٪ەی کیمیابارانی سەردەشت زیندوو مانەوە ساڵی توندی کێشە نەخۆشی جۆراوجۆر کێشەکانی توندی ھەناسەیی ئازارەکانی چاو کێشەکانی پێست ھەروەھا ھەندێک کێشە سیستەمی بەرگری لەشی سەردەمی ھەنووکە سەردەشت سەدەی ٢١دا ڕووداو نائارامی بەخۆیەوە بینیوە شارە بووەتە شوێنێک تێکھەڵچوون پێکدادان پارتە ئۆپۆزسیۆنە کوردەکان چەکدارانی کۆماری ئیسلامیی ئێران ساڵانەدا تێکھەڵچوون سنووری سەردەشتدا ڕوویداوە ھەروەھا سەردەشت ھەندێک بەھۆی نەبوونی کاری گونجاو ھەژاری کۆڵبەری ساڵانە سەدان کۆڵبەر سنوورەکانی سەردەشت گیانیان لەدەست دەدەن بریندار دەبەن ڕووداوی نەخوازراو بریتین تەقەکردن ھێزەکانی ئێران بەربوونەوە بەرزایییەکان کەوتنە ڕنوو ڕەقبوون سەرمادا ڕووداوی ٩ی ئایاری ٢٠١٥ خەڵکی سەردەشت ڕووداوی ھۆتێلی تارای مەھاباد ھۆی خۆکوژیی فەریناز خوسرەوانی پاڵپشتیکردنی خەڵکی مەھاباد ناڕەزایی کارەساتەی ڕوویداوە خۆپیشاندانیان بەڕێوەبرد ھێزە ئەمنییەکان بڵاوەیان خۆپیشاندەران ٣٠ کەسیان دەستبەسەر شەوی ٢٥ی ئەیلوولی ٢٠١٧ ڕاگەیاندنی ئەنجامە سەرەتایییەکانی ڕێفراندۆمی سەربەخۆییی باشووری کوردستان سەردەشت شارانەی ڕۆژھەڵاتی کوردستان خەڵکەکەی پشتگیریکردن خۆشحاڵی دەڕبرینی سەرکەوتنی ئەنجامەکان ھاتنە شەقامەکان ھێزە ئەمنییەکان ھەندێک کەسانی بەشداریان دەستبەسەر ھەروەھا ڕۆژی ٢٤ی ئەیلوولی ٢٠١٧ دوو فڕۆکەی ئێرانی دژایەتیی ڕێفراندۆم ترساندنی خەڵک ھێڵی سنووریی ڕۆژھەڵات باشووری کوردستاندا فڕیبوون ئاسمانی سەردەشتیشی دەگەرتەوە ١٢ی ئەیلوولی ٢٠١٨ سەردەشت شارەکانی بەشداری مانگرتنی گشتیی ڕۆژھەڵاتی کوردستان دوکانداران کاسبکارانی شارە کاسبییەکان داخست ھەر شارەکانی دیکە ھێزە ئەمنییەکان دوکاندارانی شارە جۆراوجۆر ھەڕەشەیان ھەندێکیان دەستبەسەر ڕۆژی ٢١ی ئەیلوولی ٢٠٢٢ کۆمەڵێک گەنجانی شاری سەردەشت ناڕەزاییی کوشتنی ژینا ئەمینی خۆپیشاندانەکانی ٢٠٢٢ی ئێران ڕژانە شەقامەکان ھێزە ئەمنییەکان شەقامە سەرەکییەکانی شارە پێکدادان تێکھەڵچوون خۆپیشاندانەدا خەڵک بەرد ھێرشیان کردە ھێزە دژەشۆڕشەکان بەرامبەریشدا ھێزەکان بەکارھێنانی چەک تەقەی ھەوایی باتۆم گازی فرمێسکڕێژ ھەوڵی بڵاوەپێکردنی خۆپیشاندەرانیان دا ھەروەھا ھەندێک ھێزەکان سەربانە بەرزەکانی دەوروبەر تەقەیان خەڵک ئەنجامدا خۆپیشاندەران ھێزەکانی دژەشۆڕش بریندار خۆپیشاندەرانی سەردەشتی دروشمی ژن ژیان ئازادی مردن دیکتاتۆر ھەندێک دروشمی دیکەیان بەکارھێنا خۆپیشاندانەکان مانگرتنە سەرتاسەرییەکان باگھێشتەکان ناوەندی ھاوکاریی حیزبەکانی کوردستانی ئێران ڕێکخراوەکانی دیکە کاسبکاران دوکاندارانی سەردەشت ڕۆژان دەستیان مانگرتن لەوانەش بانگھێشتی ١٩ی ئەیلوول سەرکۆنەی کوشتنی ژینا ئەمینی ١ی تشرینی دژایەتیکردنی ھێرشەکانی سپای پاسداران حیزبە کوردییەکان جوگرافیا سەردەشت تەنیشت کێوی گردەسوور زنجیرەچیاکانی زاگرۆس ھەڵکەوتووە کێوەکانی قەندیل باکووری ڕۆژاوای شارەن سەردەشت باکوور پیرانشار مەھاباد ڕۆژھەڵات بۆکان باشووری ڕۆژھەڵات بانە ڕۆژاواوە قەڵادزێ پارێزگای سلێمانی ھاوسنوورە ھەروەھا سەردەشت ١٠٠ کیلۆمەتر سنووری ھەرێمی کوردستان ھەیە ھەرێمی کوێستانی سەردەشت گەورەیی ١٦٦٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە ھەندێک کێوە بەرزەکانی سەردەشت لەخوارەوە نووسراون بوڵفەت ھەوینە ماڵ باشووری گوندی قەڵاتەڕەشێ زەردکە ناوچەی ئالان سەری گۆم پشتەوەی شاری میراوە تەرخان ئیبراھیم جەلال کێوی نستان لەندی شێخان داشان قەڵا کاسە بەردین حاجی ئیبراھیم بەردە سپیان ھەرێم سەردەشت ھەرێمی جوگرافی ھەرێمی سارد کوێستانیدا ھەڵکەوتووە بەرزایی ١٤٨٠ مەتر ٤٬٨٦٠ ھەتا ڕادەیەک کەش ھەوایەکی ساردی ساڵدا ھەیە سەردەشت شارە پڕبارینەکانی پارێزگای ورمێیە جاران زیاترین بارینی پارێزگادا بەدەستھێناوە بارستەکانی ھەوا لەلای ڕۆژاوا باکووری ڕۆژاواوە شارە ھەر ناوچەکانی پارێزگا دەگرێتەوە کەش ھەوای سەردەشت مانگەکانی ساڵدا شێوەیە دانیشتووان ژاک مۆرگان شوێنەوارناس زەویناسی فەڕەنسی ساڵی ١٩٠٧ گەشتێکدا شاری سەردەشت شارەی دانیشتووانی ١٬٥٠٠ کەسی ناساندووە سەرژمێری ساڵی ١٩٥٦ ژمارەی دانیشتووانی شارە ٢٬٦٤٥ ساڵی ١٩٧٦دا ژمارەی دانیشتووانی گەیشتە ١٠٬٢٠٧ لەچاو جاری پێشدا ٨٩٫٥ سەد زیادی سەرژمێریی کۆماری ئیسلامیی ئێران ساڵی ٢٠١١دا چوونە سەری ٨١٫١ سەدی ژمارەی دانیشتووانی گەیشتە ٤٢٬١٦٧ ١٠٬٤٩١ خێزاندا ئاماری کۆماری ئیسلامیی ئێران ساڵی ٢٠٠٦دا شاری سەردەشت ٣٧٬١١٥ دانیشتووی ھەبووە شارۆچکە گوندەکانەوە دەگەیشتە ١٠٤٬١٤٦ نوێترین سەرژمێری ساڵی ٢٠١٦دا ژمارەی دانیشتووانی شاری سەردەشت ٤٦٬٤١٢ ١٢٬٥٥١ خێزاندا مرۆڤناسی زمان دانیشتووانی شاری سەردەشت ھەموویان خەڵکی کورد پێکدێن زمانی کوردی شێوەزاری سۆرانی زاری موکریانی دەدوێن ھەڵبەت خەڵکی سەردەشت شێوەزارێکی ھەندێک جیاوازی موکریانی دەدوێن نزیکایەتی سۆرانیی ھەولێری سۆرانیی بابانی باشووری کوردستاندا ھەیە ھەروەھا ناوچەکانی ڕانیە قەڵادزێش زمان فەرھەنگ سەردەشت موکریان نزیکن ئایین خەڵکی شارە موسڵمانن ئیسلامی سوننە مەزھەبی شافعی پەیڕەوی ھەر ھەندێک پێیان وایە سەردەشت لەدایکبوونی زەردەشتە ئێستادا ھیچ کەسی شارە ئایینی زەردەشتی پەیڕەوی ناکات ھەروەھا مێژوودا کەمینەیەک پەیڕەوانی جوویەتی سەردەشت ژیانیان دەبرد بوونە موسڵمان دامەزراندنی ئیسرائیل کۆچیان کردە وڵاتە بەھاری ١٩٤٩ کۆمەڵێک جوولەکەکانی سەردەشت ئیسرائیل کۆچیان ھۆزەکان ھۆزەکانی ناوچەی سەردەشت ھۆزە موکرییەکان پێکدێن بریتین میراودەلی گەورک مەنگوڕ بەریاجی مڵکاری مامش بیگزادە باپیرئاقایی بەربڵاویی ھۆزەکانی سەردەشت جۆرەیە ھۆزی گەورک شاری ڕەبەت دەوروبەری پاراستان سیسێر ھەنداوێ مەکڵاوێ بریسوێ دەوروبەری ڕێگای مەھاباد بۆکان ھۆزی مەنگوڕ ناوچەی میراوە ئاڵوەتان دۆڵەتوو دارمەکەون ئاڵاوان سۆستان گەرۆر نێزێ دەشتی وەزنێ ھۆزی بەریاجی مڵکاری سەردەشت نەڵاس بێوران قەڵاتەڕەشێ بێزیلە بێشاسب مەلاشێخ مەزرا ھۆزی میراودەلی ئالان بێژوێ بێتووش ھۆزی بیگزادە باپیرئاقایی سەردەشت ئالان شەڵماش ئابووری بازرگانی سنوورەکان سەردەشت سێ دەروازەی چالاکی سنووریی قاسمەڕەش کێلێ بێژوێی ناوچەی ئالاندا ھەیە ھەروەھا سەردەشت ڕێگای سنووری کێلێوە ھەرێمی کوردستان پەیوەندی ھەیە بڕیار وایە ببێتە سنووری نێونەتەوەیی سەردەشت ڕێگای ئاسفاڵتەوە ١٤ کیلۆمەتر ڕێگای ئاسمانییەوە ٨ کیلۆمەتر ھێڵی سنووریی کێلێوە دوورە سنووری نێونەتەوەییی کێلێ سەردەشت دەبێتە دەروازەی پەیوەندیی ئێران باکووری ڕۆژاوا ھەرێمی کوردستان تورکیا سووریا ھەرێمی دەریای ناوینەوە دەبەسترێتەوە ئەیلوولی ٢٠٢١ سەرۆکی دەروازەی سنووریی کێلێ ئاماژەی بەوە سەرەتای بەھارەوە ھەناردەکردنی شتومەکەکان سنوورەوە گەیشتووەتە ٧٥ دۆلار چاو ساڵی پێشوو ٢٠ سەد بەرز بووەتەوە ڕێژەی بێکاری خەڵکی سەردەشت پیشە جۆراوجۆرەکانەوە سەرقاڵن شارە ٢٣٪ زۆرترین ڕێژەی بێکاری پارێزگای ورمێدا ھەیە داخستنی سنوورەکان ھۆکارەکانی بەرزبوونەوەی بێکاری شارە دادەنرێت بەھۆی نەبوونی ھەلی کار کێشەکانی ئابووری بەرچاو خەڵکی سەردەشت وڵات کۆچیان کردووە ڕوویان کردووەتە کۆڵبەری بەرھەمەکان بەرھەمە سروشتییەکانی سەردەشت بریتین ترێ ڕەشە ھەنگوین ھەنجیر گوێز سماق سێو مێوژ سەردەشت ناوەندی بەرھەمھێنانی ترێ ڕەشەیە نزیک ٥ ھەزار ٥٠٠ ھێکتار باخی ترێ شاری سەردەشت بوونیان ھەیە بەشێوەی سروشتی ڕواون ساڵانە ٣٥ ھەزار تۆن ترێ واتا ٩ لەسەدی ترێی پارێزگای ورمێ شارە بەرھەم دەھێندرێت ھەروەھا ساڵی ٢٠٢١ پێشبینی بەرھەمھێنانی ترێ ڕەشەی شارە گەیشتووەتە ٥٠ ھەزار تۆن وتەی بەڕێوەبەری کشتوکاڵی سەردەشت ساڵی ٢٠٢١دا ٥٠ لەسەدی دانیشتووانی سەردەشت بەشێوەی ڕاستەوخۆ ناڕاستەوخۆ ڕیزی بەرھەمھێنەرانی ترێ ڕەشە دان جۆرەکانی نەمامی ترێ ڕەشەی سەردەشت ڕەوانەی شار پارێزگاکانی ئێران تەنانەت وڵاتیش وێنە فەڕەنسا کراوە ترێ ڕەشەی سەردەشت جیا لەوەی بەشێوەی خاو بەکار دەھێندرێت ھاوکات بەرھەمەکانی مێوژ شیرە دۆشاو باسووق ئاوی ترێ دروستکردنی ڕۆن ناوکەکەی ھەروەھا بەرھەمی بەکار گەشتیاری بەھۆی ژینگە سروشتی سەردەشت شارە دەوروبەری بووەتە ناوچەیەکی گەشتیاری جاران بەھەشتی کوردستان لێدەبەن لێدوانی فەرمانداری سەردەشت دەستپێکی بەھاری ٢٠١٩ ھەتا سەرەتای ھاوینی ھەمان دەوروبەری ١٧٠٬٠٠٠ گەشتیار ھاتوونەتە سەردەشت ڕێژەیە چاو ساڵی پێشوو دوو ھێندە گەشتیارانیش خەڵکی ھەرێمی کوردستان شوێنە جۆراوجۆرەکانی ئێران ھەروەھا وتەی سەرۆکی ڕێکخراوەی میراتی فەرھەنگی گەشتیاری کەلوپەلە دەستییەکانی سەردەشت نەورۆزی ٢٠٢٢دا سەردەشت میوانداری ١٢٬٧٥٠ گەشتیار کردووە ٣٬٠٤٥ کەسیان ماوەیەک شوێنە نیشتەجێبووەکانی شارستان گیرسانەوە تاڤگەی شەڵماش تاڤگەی شەڵماش گرنگترین تاڤگەکانی پارێزگای ورمێیە شارستانی سەردەشت ھەڵکەوتووە تاڤگەیە دۆڵێکی ئاوەدان گژ گیا دارستانێکی پڕ سەرسەوزی نزیک شاری سەردەشتە لقەکانی ڕووباری زێی بچووک ھەژمار تاڤگەیە ڕاستیدا سێ تاڤگە پێکھاتووە ھاوینەھەوار سەیرانگەی لێھاتووە وەرزی گەرمادا ھەزران تێدەکەن سێ تاڤگەکە یەکن یەکەمیان نزیکی ڕێگای سەرەکییە دووانی مەودایەکی زۆرتریان ھەیە بینینیان خوارەوە بەڕێکەوت ڕێگای سەردەشت ھەتا تاڤگەی جوان سەرنجڕاکێشی شەڵماش ڕێگایەکی جوان پڕ سەوزایی دارستانە ڕیگایە قیر کراوە شاری سەردەشت ئۆتۆمۆبیلەوە ١٥ کیلۆمەتر دوورە دەکاتە ٢٠ خولەک ساڵی ٢٠١٨دا تاڤگەی شەڵماش خرایە ڕیزی ئاسەوارە سروشتییەکانی ئێران ٥ەمین ئاسەواری نیشتمانیی پارێزگای ورمێ تۆمارکرا ساڵانە گەشتیارانێکی کوردستان ئێران تەنانەت جیھانیش تاڤگەیە تاڤگەی ڕەزگە تاڤگەی ڕەزگە ناوچەی ئالان ١٣ کیلۆمەتری باشووری شاری سەردەشت قەراخ شەقامی سەردەشت ڕەزگە ھەڵکەوتووە تاڤگەیە بەرزایی ١١٥٠ کیلۆمەتری دەریا ھەڵکەوتووە جۆری دوو پلیکانی سەرەوەی تەختەبەردە بەرزەکان دێتە خوار باکووری تاڤگەی ڕەزگە نزیک گوندی شەڵماش تاڤگەی شەڵماش گرتووە تاڤگەکە ١٥ مەتر بەرزە وەرزی بەھاردا پڕئاوترین بارودۆخی دایە بەھۆی ساردی ھەوا کات سەردانی کۆتایییەکانی بەھار ھەتا ناوەندەکانی پاییزە چۆمی کەڵوێ چۆمی کەڵوێ بەشێک زێی بچووکە درێژیی ٤٠٠ ھەتا ٤٤٠ کیلۆمەتر باشووری کوردستان ڕۆژھەڵاتی کوردستان دەڕوات دەڕژێتە بەنداوی دووکان لەوێشەوە ڕووباری دیجلە کەنداوی فارس تێکەڵ دەبێتەوە بەشێک سەرچاوەی ئاویی چۆمی کەڵوێ کێوەکانی باکووری ڕۆژاوای پیرانشار دەست پێدەکات سەرچاوەوە لاوین بادین دەڕژێنە تەنگەی گڕژاڵ ئاو وەردەگرێت دەشتی کەڵوێ ھەروەھا ئاوی ھەندێک سەرچاوەی دیکە شەڵماش ڕەزگە دەڕژێنە ڕووبارەکە پێکھێنانی بەشێک ھێڵی سنووری ئێران عێراق ناوچەی ئالاندا دەچێتە خاکی ھەرێمی کوردستان ئاوی بەنداوی دووکان تێکەڵ دەبێتەوە ڕووبارە بەھۆی ژینگە سروشتی دەوروبەرییەوە بووەتە ناوچە گەشتیارییەکانی شارستانی سەردەشت ھەروەوھا بەنداوی سەردەشت ڕووبارە ساز کراوە کانیاوی گڕاوان کانیاوی گڕاوان سەرچاوەیەکی ئاوی ناوچەی ڕەبەت شارستانی سەردەشتە بەھۆی تایبەتمەندیی دەرمانی سروشتی سەرسەوزی دەوروبەری ناوبانگی ھەیە گڕاوان دەشتێکی یەکدەست سەوز سەرنجڕاکێش نزیک گوندی کانی گوێز مەودای دوو کیلۆمەتریی شاری ڕەبەت دوازدە کیلۆمەتریی باکووری ڕۆژھەڵاتی شاری سەردەشت ھەڵکەوتووە خاوەن ئاوی کانیاوییە ڕووباری زێی بچووک تەنیشت کانیاوە تێدەپەڕێت وەرزی بەھاردا پڕئاوترین ڕووبارەکانی ناوچەیە ئاوی کانیاوە دەڕژێتە ڕووباری کەڵوێ بەشێک زێی بچووک دێتە ھەژمار ھەروەھا گڕاوان کانیاوێکە ئاوەکەی کانزانییە ھەڵگری خوێیە کانیاوە ١٢٠٦ مەتر بەرزە دەریا ڕۆژانە گەشتیار شارەکانی ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستان ھەروەھا باشووری کوردستان سەردانی کانیاوە پردی قەڵاتاسیان پردی قەڵاتاسیان پردێکی مێژوویی نەبیاوە ناوچەی وەزنێیە سەردەمی قاجاڕەکاندا ساز کراوە پردە ڕێگای کۆنی میراوە مەھاباد باکووری ڕووباری زێی بچووک گرتووە پردە گوندی قەڵاتاسیانەوە وەرگیراوە پردی قەڵاتاسیان ١٠ی کانوونی ٢٠٠٠ ئاسەوارە نیشتمانییەکانی ئێران ژمارەی تۆمارکردنی ٢٩٢٢ ناسێندرا پردە شوێنە گەشتیارییەکانی سەردەشت ھەژمار حەمامی کۆن حەمامی کۆن حەمامی بێستوون حەمامێکی مێژوویی سەردەشتە نزیکی پارکی شار ناوەندی شارەدا ھەڵکەوتووە عەزیزخان موکری سەردەمی قاجاڕەکاندا فەرمانی سازکردنی حەمامەی دەرکرد حەمامی کۆن ٢٠ی تەممووزی ١٩٨٨ ئاسەوارە نیشتمانییەکانی ئێران ژمارەی تۆمارکردنی ٢٠٦٠ ناسێندرا حەمامە شوێنێکی گەشتیاریی سەردەشت دادەنرێت بڕیار وایە بکرێتە مۆزەخانەی مرۆڤناسی ڕێگاکان شاری سەردەشت شارەکانی بۆکان ورمێ مەھاباد بانە پیرانشار ڕیگای ھەیە ھەروەھا شاری سەردەشت ڕێگای قەڵادزێوە شارەکانی باشووری کوردستان پەیوەندی ھەیە ڕێگاکانی شاری سەردەشت ھەندێک شارەکانی کوردستان ئێران بریتین تێرمیناڵی سەردەشت ھەموو ڕۆژێک شارەکانی بۆکان سەقز بانە ورمێ مەھاباد نەغەدە پیرانشار شنۆ تەورێز تاران ھاتوچۆی ھەیە کەسانی ناودار کەسانی بەناوبانگی سەردەشت خوارەوە نووسراون ئیسماعیل سەردەشتی خلە دەرزی عەلامە بێتووشی عەبدوڵڵا حەسەنزادە عەزیزخان موکری فەرەیدوون حەکیمزادە مەلا ئاوارە مەلا خەلیل گۆڕەمەری مەلا کەریم فیدایی یووسف عەباسزادە جەلال حاجیزادە کەریم حەداد کەریم مەعرووفزادە محەممەد کەریمیان مستەفا نەقیب گەڕەکەکان گەڕەکانی شاری سەردەشت بریتین کانی مەڕێ بەردەقووچێ دۆڵتانچک بەری کەریزەی ئاشان ژێروو بیمارستان پادگان سەرچاوێ حەسارێ داربەڕوو قەبران گردەسوور کوورپە سابڵاغیان نێزەڕۆ مزگەوتی حاجی ڕەسووڵ شێخانی تێرمیناڵ مزگەوتی سوور بەری کەوەنەی خانەی فەقیران شیرکەتی نەوت سەدێ ئاشی موباشیری کانی ساردێ حەمامی کەوسەر سازمانێ خانی حوسێن کەتیرە شێر خوورشید فەرمانداری ڕەزی جۆڵای فەتعەلی زادە چاکە چکۆلە کانی خانی کوورەخانەی میرزا وەھاب شەبەکەی دوو تەکیەی مەلامینە جانبازان فەدەک ئازادەگان فەرھەنگیان شێوەبرایمە پەیوەندیی نێونەتەوەیی دەستە خوشک سەردەشت سێ شاران دەستە خوشکە بریتین ڕۆژی سێشەممەی ٢٨ی حوزەیرانی ٢٠٠٥ ٧ی پووشپەڕی ٢٧٠٥ بەشداریکردنی کۆمەڵێک ژاپۆنی شارەکانی ھیرۆشیما ناگاساکی شەقامێک شاری سەردەشت شەقامی ھیرۆشیما کرایەوە شاری ھیرۆشیماش شەقامێک شەقامی سەردەشت کرایەوە ھەروەھا شەقامێکی دیکە سەردەشت شەقامی ھەڵەبجە ھەیە ھەڵەبجەش قوتابخانە شەقامێک سەردەشتی داندرا ڕۆژی ٢٥ی شوباتی ٢٠٢١ شەقامێک تاران ھەڵکەوتوو شەستیی شەھید چەمران سەرتر شەقامی باقرخان شەقامی سەردەشت کرایەوە پێشانگا ئەمانەش ببینە پێڕستی شارەکانی ئێران پێڕستی شارەکانی کوردستان پێڕستی شارەکانی پارێزگای ورمێ ڕۆژھەڵاتی کوردستان پارێزگای ورمێ شارستانی سەردەشت تێبینییەکان سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان وێبگەی فەرمانداریی سەردەشت بۆمبارانی کیمیایی ئێستاش سەردەشت ئازار تێداچووانی لەبیرکراوی سەردەمی سەددام حوسێن چاوەڕێی داد شارستانی سەردەشت شوێنە ئاوەدانەکانی شارستانی سەردەشت شارەکانی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژاوا شارەکانی ئێران شارەکانی کوردستان شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان‏ ڕۆژھەڵاتی کوردستان

پارێزگای کوردستان پارێزگای سنە پارێزگاکانی ئێران گرینگی ڕۆژھەڵاتی کوردستانە ڕۆژھەڵاتەوە ھاوسێی ھەمەدان زەنگانە باشوورەوە کرماشان باکوورەوە ئازەربایجانی ڕۆژاوا ڕۆژاواوە ھاوسنوورە پارێزگای سلێمانیی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان سەرژمێریی ساڵی ٢٠١٦دا ١٦٠٣٠١١ ٤٧١٣١٠ بنەماڵەدا دانیشتووی ھەبوو ناوەندی پارێزگایە شاری سنەیە شارە گەورەکانی زۆرتر ٣٠ ھەزار دانیشتوویان بریتین سەقز مەریوان بانە قوروە دیواندەرە بیجاڕ کامیاران دانیشتووانی پارێزگا شێوەزاری کوردیی ناوەندی ژمارەیەکیش شێوەزارەکانی ھەورامی کەلھوڕی قسە شارستانەکان پارێزگای کوردستان شارستانی ھەن دانیشتووان شارستانەکانی پارێزگای کوردستان دانیشتوو شێوەیە ڕیزبەندی کراون نەتەوەکان ئەمانەش ببینە پارێزگاکانی کوردستان پارێزگاکانی ئێران سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان کوردستان کوردستان کوردستان ڕۆژھەڵاتی کوردستان

ڕانیە شارۆچکەیەکە پارێزگای سلێمانی ناوەندی قەزای ڕانیەیە شاری ڕانیە دەکەوێتە باکووری ڕۆژهەڵاتی هەرێمی کوردستان قەزای ڕانیە چیا ڕووبار دەریاچەی دوکان دەورە دراوە ڕووبەری ڕانیە ٨٨٤ کیلۆمەتر دووجایە پێنج ناحیەی ڕانیە چوارقوڕنە حاجیاوا بێتواتە سەرکەپکان لەخۆدەگرێت ڕانیە ساڵانە ٩٠٠ ١٠٥٠ مل باران دەبارێت ڕانیە چوار وەرز دەریای ناوەڕاست کاریگەری لەسەرە هاوین گەرم وشکە کاتێکدا زستان باران بەفر دادەنرێت ڕانیە بۆچوونی جیاواز ھەیە نموونە قسەی پێشینانی شارەکەوە دەگێڕنەوە ڕانیە ڕانک چۆخەوە ھاتووە ڕانک چۆخە جل بەرگێکی ڕەسەنی کوردییە گوایە شوانێک بەرزایییەکی قەندیلەوە ڕانکەکەی بەربووە ئاودا چووە پاشان سەرچاوەی ئاوی قولە دەکەوێتە ناوەڕاستی شاری ڕانیە دۆزراوەتەوە بۆیە پێیان وایە ڕەنگە ڕانیە ڕانکەوە ھاتبێت کەسانی پێیان وایە پاشایەکی کۆنەوە ھاتوە بەناوی ڕەھانشا مەلا ڕوف سلێمان حەوێزی وایە ڕانیە ڕۆندیات ەوە ھاتووە جمال بابان ڕای وایە ڕانیە ڕاھ نیاھ ھاتوە بەواتای ڕێ نیشاندەر مامۆستا شاکر فەتاح ڕانیە ڕان ڕانەمەڕ شوێنێکی لەبار بەخێوکردنی مەڕوماڵاتەوە دەگێڕێتەوە کەسایەتییەکی مەحموود قادر فەرەج وابوو ڕانیە ڕەن ەوە ھاتووە برایم بەگ کەسایەتییەکی بەتەمەنی ڕانیە کۆچی دواییی کردوە وابوو ڕانیە ڕێ نیە ەوە ھاتووە واتە ناوچەی ڕانیە کۆندا بیشەڵان ناوچەیەکی چڕ ڕێی ڕۆژنامەیەکی کوردستانی نوێ ژمارە ٢٤٧٦ بۆچوونێک خراوەتە ڕانیە ئۆرانییەوە ھاتووە گوایە وشەیەکی یۆنانی ئۆرانس ئۆرانی یەوە ھاتووە واتای ئاسمان بۆچوونی زۆرە ڕانیە ڕەنگە ساخکردنەوەیان بەدواداچوونێکی زیاتری بوێت مێژوو ناوەڕاستی سەدەی حەڤدە ڕانیە ئەمارەتی بابان کەوتووەتە دەسەڵاتی میر محەممەدی ڕەواندز کەوتووەتە دەسەڵاتی عوسمانییەکان ڕانیە ساڵی ١٨٩٧وە سنجاقێکی سلێمانی ئەیالەتی شارەزوور ناوەندەکەی کەرکووک دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق ڕانیە قەزایەکی پارێزگای ھەولێر ساڵی ١٩٥٧ خراوەتە پارێزگای سلێمانی شوێنەواری مێژوویی دەڤەری ڕانیەدا ھەیە ناوەڕاستی شاری ڕانیە گەڕەکێک ھەیە بەری ڕۆژھەڵاتدا بەناوی گەڕەکی قەڵات کۆنترین گەڕەکی شاری ڕانیە دادەنرێت بناغەی نیشتەجێبوونی خەڵکی مێژووی ژیان قەڵاتەدا ھەزاران دەگەرێتەوە مامۆستا عەبدولڕەقیب یووسف چاوپێکەوتنێکی گۆڤاری ڕانیەدا دەڵێت مێژووی ژیان قەڵاتەدا ٩٠٠٠ دەگەرێتەوە عەلی سەید گەورانی نووسەر مێژوونوس ساڵی ١٩٣٠ کتێبی عەمانەوە ئامیدی دا قەڵاتی ڕانیەوە دەڵێت ڕانیە گردێکی کۆنی تێدایە گوایە لەشکری ئێرانی کاتی ھەڵیان بەستوە خانووی چین چین بەسەرییەوە دروستکراوە چەشنی قەڵای ھەولێر تەنیشت گەڕەکی قەڵات گردێکی مێژووییی ھەیە گردە دێمە گردی شمشارە ساڵانی ١٩٥٧ ١٩٥٩دا تیمێکی دانیمارکی عێراقییەوە پشکینیی کراوە کۆنترین گردەکانی مرۆڤایەتی دادەنرێت ٢٤٧ نامەی بزماری میخی پەرستگایەکی سەردەمی ئاشوورییەکان ٧ چینی مێژووییی دۆزراوەتەوە ھەر سەردەمی فەخفوری حسونە ورکا ئاشوری ھتد ھاتنی ئیسلام گردەکانی بازموسیان بوسکێن دوگرادان کامەریان قورەشینە دێمە تابلۆ ھەڵکۆڵراوەکەی دەستە ڕاستی دەربەند ڕۆژھەڵاتی شاری ڕانیە ھەڵکۆڵراوێکی مێژووییی ھەیە وێنەی مرۆڤێکە ڕای ھەندێک شوێنەوارناسان پاشایەکی گۆتی لۆلۆیییە تابلۆ مێژوویییە پانیی مەترێک بەرزیی ٦٠ سانتیمەتر نزیکەی ٢٠ مەتر زەوییەوە بەرزە شاری ڕانیە سەردەمی نوێدا سەردەمی شیخ مەحموودی حەفید بارەگای جێگری حاکمی سیاسیی سلێمانیی ئینگلیز دەربەندی ڕانیە شەری بەناوبانگی دەربەندی ڕانیە ٢٣ی ئابی ١٩٢٢ دیارترین ڕووداوەکانی سەردەمە دادەنرێت خێڵە کوردە نیشتەجێبووەکانی ناوچەیە ڕۆلێکی گەورەیان گێڕاوە ڕاپەرینی ساڵی ١٩٨٢ ڕاپەرینی ٥ی ئازاری ١٩٩١ شاری ڕانیە جەماوەری خەڵکی کوردستان گژ دەسەڵاتە خوێنرێژەکەی بەعسدا ھاتنەوە کاتژمێرێکدا خوێنی ٨ شەھید شارەکەیان ڕزگار بەمەش دەروازەی ڕاپەرینی سەرتاسەری خەڵکی کوردستان ڕانیە کرایەوە بەرھەمی پەرلەمان حکوومەتی ھەرێمی لێکەوتەوە ھەر پەرلەمانی کوردستانەوە نازناوی دەروازەی ڕاپەرینی پێدراوە ھەروەھا بڵاوکراوە ڕانیەدا ساڵی ١٩٤٢ بەناوی بڵێسە دەرچووە جوگرافیا شاری ڕانیە دەکەوێتە باکووری ڕۆژھەڵاتی باشووری کوردستان باکووری ڕۆژاوای شاری سلێمانی ڕانیە دەکەوێتە باکووری چیای قەندیل باشووری قەزای کۆیە ڕۆژھەڵاتی قەزای پشدەر ڕۆژاوای قەزای شەقلاوەوە ناوەندی شاری ڕانیە سەرباری دەشتێکی بەپیت فراوان چیا دەورە دراوە باکووری شارە چیای کێوەڕەش ١٢٠٠م ئاست دەریاوە بەرزە دەورە دراوە باشووری ڕۆژاوای بریتین چیاکانی حاجیلە ماکۆک لەنێوان ڕانیە چوارقوڕنە چیایەکی بچووک ھەیە جادەی پێدا دەڕوا بەناوی کلکەی کۆڵین بەھەمان شێوە ڕانیە قەڵادزێ کلکە چیایەک ھەیە بەناوی دەربەند ئەمە زێی دەربەند لایەکی ڕانیەی گرتووە قەزای ڕانیە باشوورەوە چیای کۆسرەت زێی بچووک ڕۆژھەڵاتەوە چیای ئاسۆس چیای کۆلارە ڕۆژاواوە چیای حەریر دەورە دراوە ڕووبەری ناوەندی قەزای ڕانیە ٨کم٢دەکاتە ٣٢٠٠ دۆنم پانتاییی قەزای ڕانیە ٨٨٤کم٢یە٠ دەشتی بیتوێنی ڕانیە یەکێکە دەشتە بەناوبانگەکانی کوردستان دەشتێکی پان بەرین دادەنرێت درێژییەکەی ٣٠کم ڕۆژھەڵاتەوە ڕۆژاوا پانیشی ٢٠–٣٠ کمدایە ڕووبەرەکەی ٨٠٠کم٢ بەرزیشی ٥٠٠–٦٠٠ کم دایە ڕانیە ١٤٦کم شاری سلێمانییەوە دوورە دانیشتووان بەگوێرەی ئاماری سەرژمێریی ساڵی ٢٠٢٠ ژمارەی دانیشتووانی شاری ڕانیە ١٠٧٬٨٣٣ کەسە ھەروەھا بەگوێرەی ئاماری ساڵی ٢٠٢٠ی ئاماری پارێزگای سلێمانی کۆی گشتی دانیشتووانی قەزای ڕانیە ناحیەکانی حاجیاوا چوارقوڕنە سەرکەپکان بێتواتە ٢٥٧٬٥٧٧ ھەزار کەسە دانیشتووانی ڕانیە پەیڕەوی ئاینی ئیسلام کەسایەتیە دیارەکانی شاڕی ڕانیە ١ ئاکۆی عباس ئاغای سەرکەپکان ٢ سوارە ئاغای بڵباس مردووە ٣ عومەر حەمەد بەگ ٤ ملا سید کاکە ٥ حمەی کاک همزە ٦ سەلیم نووری بەگ ٧ عزیز بەگی ڕانیە مردووە گەڕەکەکانی شاری ڕانیە قەڵات ڕەشەمێرگ گڵینجان سەرا ڕزگاری ڕاپەرین ئازادی ئازادی دوو کێوەڕەش قوولە فەرمانبەران خانزاد نەورۆز دابان ماردین ھەوارە بەرزە لوتکە سیتی ڕۆژ سیتی بیتوێن سیتی نەورۆز بنار ئەندازیاران سەردەم کاروخ داستان سەیداوا تیتۆکە بۆسکێن شارەوانی مامۆستایان سەیداوای کۆن فەرمانگە حکومییەکان ئیدارەی ڕاپەڕین قایمقایمەتی قەزای ڕانیە بەڕێوەبەرایەتیی شارەوانییەکانی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی ئاسایشی ڕاپەڕین یاریدەدەرێتیی ئاسایشی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی تەندروستی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی ئاوی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی بەرگریی شارستانیی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی پۆستە گەیاندنی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی پۆلیسی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی پۆلیسی ھاتوچۆی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی تۆمارکردنی خانووبەرەی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی جێبەجێکردنی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتیی باجی دەرامەتی ڕاپەڕین پۆلیسی ڕانیە دادگای بەراییی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتیی ئەوقافی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی دابەشکردنی کارەبا بەڕێوەبەرایەتیی نەخشەدانانی ئاوەدانی ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی گەشتوگوزاری ڕاپەڕین ناوەندی وەرزش لاوانی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتیی ڕۆشنبیریی ھونەری ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی ژنانی ڕاپەڕین فەرمانگەی ژینگەی ڕاپەڕین نووسینگەی پاسپۆرتی ڕاپەڕین بانکی ڕانیە بانکی کێوەڕەش بەڕێوەبەرایەتیی شوێنەواری ڕاپەڕین ھۆبەی پاراستن پاوانی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتیی پەروەردەی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتیی چاودێری گەشەپێدانی کۆمەڵایەتی بەڕێوەبەرایەتیی ئاماری ڕاپەڕین بەڕێوەبەرایەتیی بانکی خانووبەرەی ڕاپەڕین سەرۆکایەتیی شارەوانیی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتی کتێبخانە گشتییەکانی ڕاپەڕین کتێبخانەی گشتیی ڕانیە ھۆبەی چاککردنی تۆڕەکانی کارەبای ڕانیە ٢ بەڕێوەبەرایەتیی گواستنەوەی ڕاپەڕین فەرمانگەی کارتی نیشتیمانی فەرمانگەی ڕاگەیاندنی ڕاپەڕین فەرمانگەی کشتوکاڵی ڕانیە نووسینگەی بەرەنگاربونەوەی ڕانیە ھۆبەی ڤێتێرنەری ڕانیە نووسینگەی پەرلەمانی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتیی خانووبەرەی میریی ڕاپەڕین مۆزەخانەی شارستانیی ڕاپەڕین وێستگەی کارەبای ٥ ی ئازار وێستگەی کارەبای ڕانیە خانەی ڕۆشنبیری ھونەری منداڵانی ڕانیە خانەی ڕۆشنبیری ھونەری منداڵانی دەروازە بنکەی ڕۆشنبیری ھونەری ڕانیە بەڕێوەبەرایەتی وەبەرھێنانی ڕاپەڕین فەرمانگەی داواکاری گشتی ڕانیە فەرمانگەى دادنوسی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتى پۆلیسی دارستان ژینگەى ڕاپەرین سەنتەرى JCC ڕانیە بەڕێوەبەرایەتى ئاسایشی راپەڕین بەڕێوەبەرایەتى خانەنشینى راپەرین بەڕێوەبەرایەتى شەهیدانى ڕاپەڕین سەیرانگاکان کەنار ئاوی دەربەندی ڕانیە دارستانی کێوەرەش بناری چیای کێوەرەش بناری چیای حاجیلە گەناوی قورەگۆ کانی قوڵگە گردەدێمە سەیرانگای بێتواتە گوندەکانی ناوچەی دۆڵی ئاکۆیەتی سەیرانگایی دێمان سەیرانگایی پڵینگان سەیرانگایی دارەبەن بێزێوە زینوێ دۆڵەڕەقە نۆرە سۆرەبنە سەرئەشکەوتان زێوە ھەرتەل بەنداوی سەروچاوە پارکەکان پارکی دەروازە باخی گشتی پارکی دایک پارکی پێشمەرگە پارکی کۆبانێ پارکی ئەلەند بازاڕەکان قەیسەری نەقیب بازاڕی کوردستانی نوێ بازاری بیتوێن مۆڵ بازاڕی ئاکۆ بازاڕی گوڵەباخ بازاڕی دۆلارەکە بازاڕی نەورۆز بازاڕی ئازادی زانکۆی ڕاپەڕین زانکۆی ڕاپەڕین یەکێکە زانکۆیەکانی باشووری کوردستان دەکەوێتە ڕانیە زانکۆیە ٢٨ی ئابی ٢٠١٠ دامەزراوە کەمپی سەرەکیی زانکۆکە ڕانیەیە کەمپێکی دیکەشی ھەیە قەڵادزێ زانکۆکە ڕاپەڕینی بەھاری ١٩٩١ ھاتووە ڕانیە سەری ھەڵدا ئێستادا ٥ کۆلێژ بەشێک پێکدێت ئەمانەن کۆلێژی پەروەردەی بنەڕەت کۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەکان کۆلێژی زانست کۆلێژی پەرستاری کۆلێژی پەروەردە قەلادزێ کۆلێژی پەروەردەی بنەڕەتی ٦ بەش پێکدێت ماتماتیک کۆمپیوتەر کوردی عەربی باخچەی ساوایان ئینگلیزی کۆلێژی زانستە مرۆڤایەتییەکان چوار بەش پێکدێت فەلسەفە مێژوو جوگرافیا یاسا کۆلێژی پەروەردەی قەلادزێ تەنھا سێ بەش پێکدێت ئینگلیزی کوردی عربی کۆلێژی زانست کیمیا بایۆلۆجی شیکاری تاقیگە کۆڵیژی پەرستاری پەرستاری پەیمانگاکان پەیمانگای کۆمپیوتەری ڕانیە پەیمانگای فامی ناحوکمی پەیمانگای کۆمپیوتەری ڕاپەڕینی ناحکومی پەیمانگای کۆمپیوتەری ڕانیەی ناحکومی پەیمانگای وەرزشیی ڕانیە پەیمانگای ھونەرە جوانەکانی ڕانیە خوێندنگا ئامادەیییەکان ئامادەییی پێنجی ئازار ئامادەییی کۆدۆ ئامادەییی ڕانیەی کچان ئامادەییی کێوەڕەش ئامادەییی پەیام ئامادەییی ڕانیەی ئێواران ئامادەییی کێوەرەش ئامادەییی سەفین ئامادەییی ئالان ئامادەییی ڕانیەی ناحکومی ئامادەییی بنار ئامادەییی ڕاپەرین ئامادەییی سەید ئەمینی کچان قوتابخانە بنەڕەتییەکان قوتابخانەی بنەڕەتیی ڕانیە قوتابخانەی بنەڕەتیی بیتوێن قوتابخانەی بنەڕەتیی قەڵات قوتابخانەی بنەڕەتیی کۆسرەت قوتابخانەی بنەڕەتیی بۆتێ قوتابخانەی بنەڕەتیی گۆجاڕ قوتابخانەی بنەڕەتیی مام قوتابخانەی بنەڕەتیی توانست قوتابخانەی بنەڕەتیی بابە گوڕگوڕ قوتابخانەی بنەڕەتیی ئامەد قوتابخانەی بنەڕەتیی ئاکۆ قوتابخانەی بنەڕەتیی ڕەوەند قوتابخانەی بنەڕەتیی ڕیگا قوتابخانەی بنەڕەتیی ھەنجیرەی ئاکۆ قوتابخانەی بنەڕەتیی پێشەکەوتن قوتابخانەی بنەڕەتیی ھەنجیرەی ئاکۆ قوتابخانەی بنەڕەتیی سەیداوە قوتابخانەی بنەڕەتیی مەھاباد قوتابخانەی بنەڕەتیی ماکۆک قوتابخانەی بنەڕەتیی شەھید مامۆستا محمد ڕەسوڵ قوتابخانەی بنەڕەتیی یەکێتی قوتابخانەی بنەڕەتیی بڵێسە قوتابخانەی بنەڕەتیی ڕەنجدەران قوتابخانەی بنەڕەتیی شاورێ قوتابخانەی بنەڕەتیی میدیا قوتابخانەی بنەڕەتیی ماردین قوتابخانەی بنەڕەتیی سەرکەوتن قوتابخانەی بنەڕەتیی ژیار قوتابخانەی بنەڕەتیی سەیداوە قوتابخانەی بنەڕەتیی بروسک قوتابخانەی بنەڕەتیی فام قوتابخانەی بنەڕەتیی فانی ئینگلیزی قوتابخانەی بنەڕەتیی کێوەڕەش مزگەوتەکان مزگەوتی گەورەی ڕانیە مزگەوتی ناجییەخان مزگەوتی ھەمزاغا مزگەوتی قازی محمد مزگەوتی قەندیل مزگەوتی نزا مزگەوتی صلاح الدین راپەرین مزگەوتی ئازادی مگزگەوتی مەلا عبدالکریمی مدریس مزگەوتی خێرخوازان مزگەوتی بنار مزگەوتی جافان مزگەوتی سەردەم مزگەوتی گەورەی ڕاپەڕین مزگەوتی لێوژە مزگەوتی حاجی مستەفا علی مزگەوتی زانکۆ مزگەوتی حاجی ھەمین مزگەوتی مەلای نورەدین مزگەوتی حاجی سەید حسن مزگەوتی سەیداوە مزگەوتی سەید خانم مزگەوتی کوردستان مزگەوتی نەورەسی مزگەوتی علی حاجی مستەفا خوڕخوڕەیی مزگەوتی بوخاری مزگەوتی فیردەوس مزگەوتی کوێخا ئیبراھیم مزگەوتی سوننە مزگەوتی برایەتی سەلام مزگەوتی فەخری عالەم محمد مزگەوتی خاتوو ناجییە مزگەوتی خدر جاف مزگەوتی مەلا عەزیز مزگەوتی حاجی عبدالعزیز نەجار مزگەوتی کانی توو مزگەوتی کوردستان مزگەوتی حاجی محمد کانی توێی مزگەوتی حاجی شەفیق مزگەوتی ڕووناکی مزگەوتی بنار مزگەوتی مەلا پیرۆت مزگەوتی حاجی خەجاو مزگەوتی مەلا عزیز مزگەوتی عبداللە خەسرەو مزگەوتی کێوەڕەش مزگەوتی خەدیجە حەمەد عبداللە مزگەوتی گەورەی تیتۆکە مزگەوتی بڕوا مزگەوتی برایەتی مزگەوتی ئاشتی مزگەوتی ھەنجیرە مزگەوتی حاجی حسن مزگەوتی حاجی علی فیصل مزگەوتی حاجی علی یەعقوب مزگەوتی حەزرەتی ڕەسوڵ مزگەوتی حاجی عبداللە حاجی زەینەب مزگەوتی کاکە مین عزیز ئاغا مزگەوتی کانی توو نەخۆشخانەکان نەخۆشخانەی گشتی ڕانیەی فێرکاری نەخۆشخانەی فێرکاری منداڵان منداڵبوونی ڕانیەی نەخۆشخانەی کێوەڕەش سەنتەری ڕانیە دەم ددان تاقیگەی ناوەندبی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتیی خۆپاراستنی تەندروستیی ڕاپەڕین سەنتەری دەستکردی گوڕچیلە نەخۆشخانەی ڕاپەڕین بنکەکانی پۆلیس بەڕێوەبەرایەتیی پۆلیسی ڕاپەڕین پۆلیسی ڕانیە بنکەی پۆلیسی ڕانیە بنکەی پۆلیسی ڕزگاری بنکەی پۆلیسی زانکۆی ڕاپەڕین بنکەی پۆلیسی دادگا بنکەی پۆلیسی شارەوانی ڕانیە بنکەی پۆلیسی نەخۆشخانەی ڕانیە بنکەی پۆلیسی کارەبا بنکەی بەرگریی شارستانیی کێوەڕەش بنکەی بەرگریی شارستانیی ڕانیە بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی دارستان ژینگەی ڕانیە پۆلیسی پارێزگاریی چالاکییە مەدەنییەکانی ڕاپەڕین یاریگاکان یاریگای ئازادە ڕەش یاریگای کێوەڕەش یاریگای تارتانی کێوەڕەش یاریگای تارتانی زانکۆ یاریگای تارتانی شەھید وەتەن یاریگای تارتانی پەیمانگای وەرزشی ڕانیە یاریگای تارتانی ناوەندی وەرزش لاوانی ڕانیە یاریگای تارتانی نەورۆز یاریگای تارتانی کازیوەی ڕانیە یاریگای تارتانی لوتکە گوندەکان ٨ گوند ناوەندی قەزای ڕانیەیە گوندی بۆسکێن گوندی تۆپاوا گوندی تۆسوران گوندی چەمەسوتاو گوندی دەربەند گوندی قوڕەگۆ گوندی ھەنجیرەی ئاکۆ گوندی ھەنجیرەی ڕەمک پێشانگا سەرچاوەکان چی دەزانی مێژووی ڕانیەوە وێبگەی ڕانیە سیتی بەستەرە دەرەکییەکان شارەکانی باشووری کوردستان ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق شوێنە ئاوەدانەکانی پارێزگای سلێمانی شارەکانی کوردستان شارەکانی عێراق پارێزگای سلێمانی

نێچیرڤان ئیدریس بارزانی لەدایکبووی ٢١ی ئەیلوولی ١٩٦٦ سیاسەتوانێکی کوردە دووەم سەرۆکی ھەرێمی کوردستانە پەرلەمانی ھەرێمی کوردستانەوە ١٠ی حوزەیرانی ٢٠١٩دا ھەڵبژێردرا پۆستی سەرۆکایەتی کوردستان نێچیرڤان بارزانی ٢٠١٠وە جێگری سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان دانراوە ناوبراو سەرۆک وەزیرانی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان مانگی ئازاری ٢٠٠٧ەوە مانگی ئابی ٢٠٠٩ ھەروەھا مانگی ئازاری ٢٠١٢ مانگی ئایاری ٢٠١٩ چەندان گەشەپێدانی ستراتیجی ھەرێمی کوردستاندا کردووە ژیاننامە نێچیرڤان ٢١ی ئەیلوولی ١٩٦٦ دلۆڤان بارزانی برا دووانەکەی بارزان لەدایکبووە ساڵی ١٩٧٥ عێراق ئێران جەزائیر شۆڕشی کوردستان شۆڕشی ئەیلول ڕێککەوتن مەلا مستەفای بارزانی خەباتی چەکداری ڕاوەستاند دەمە نێچیرڤان بارزانی بنەماڵەکەی ئاوارەی ئێران لەوێ زانکۆی تاران زانستە سیاسیەکانی خوێند ئیدریس بارزانی باوکی نێچیرڤان بارزانی ئەندامی مەکتەبی سیاسیی پارتی دێموکراتی کوردستان ڕۆڵێکی دیاری ھەبوو تەڤگەری ڕزگاریخوازی کوردستاندا ھەبوو ھەر مناڵییەوە ڕێزەکانی شۆرشدا لەتەک پێشمەرگەکان ببوو ئیدریس بارزانی کۆچی دوایی نێچیرڤان بارزانی ناچار بنەماڵەکەی بەجێ بھێلێت بەشداری شۆڕ‌ش بەرخودانی چەکداری نێچیرڤان بارزانی زوو ڕێزەکانی پێشمەرگە شۆرەشدا پێشکەوت بەرپرسیاریەتی درایێ ساڵی ١٩٨٩ ئەندامی مەکتەبی سیاسیی پارتی دیموکراتی کوردستان ساڵی ١٩٩٦ جێگری سەرۆکی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ساڵی ١٩٩٩ سەرۆکی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان کابینەی چوار ٧ی ئایاری ٢٠٠٦ سەرۆک وەزیرانی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان کابینەی یەکگرتنەوە دابەشبوونی حکوومەتی ھەرێم دوو ئیدارە سەرۆکی حکوومەت نێچیرڤان بارزانی زۆرترین ماوە سەرۆک حکوومەت سەرۆک وەزیرانی حکوومەتەکانی ھەرێمی کوردستان لەسەرەتادا ساڵی ١٩٩٦ جێگری سەرۆکی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ئینجا ٢٠ی کانوونی ١٩٩٩ تاکوو ١٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٥ سەرۆککوەزیرانی حکوومەتی ناوچەی پارتی دیموکراتی کوردستان ٧ی ئایاری ٢٠٠٦ سەرۆک وەزیرانی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان کابینەی یەکگرتنەوە دابەشبوونی حکوومەتی ھەرێم دوو ئیدارە نێچیرڤان ساڵی ٢٠٠٦ تاکوو ٢٠٠٩ سەرۆکی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان حکوومەتی یەگرتنەوە دەناسرێت ساڵی ٢٠٠٩ سەرۆک وەزیران دەدرێتە یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ئەمە ڕێکەوتنی پارتی یەکیتیی ئەنجامدا بەرھەم ساڵح دەبێتە سەرۆک وەزیران ئینجا شووباتی ٢٠١٢ پۆستە دووبارە دەدرێتەوە پارتی دیموکراتی کوردستان دووبارە نێچیرڤان بارزانی دەکرێتەوە سەرۆک وەزیران تاکوو ئەیلوولی ٢٠١٣ ھەڵبژاردەکانی ئەیلوولی ٢٠١٣ دووبارە پارتی دیموکراتی کوردستان ھەڵبژاردەکانی بردەو نێچیرڤان بارزانیش جارێکی کرایەوە سەرۆک وەزیران ژیانی تایبەتی نێچیرڤان بارزانی نەبیلە بارزانی کچی مەسعود بارزانی ژیانی ھاوسەری پێکھێناوە چوار مناڵیان ھەیە ناوەکانی ئیدریس ڕانیە چیاڤان مایا نێچیرڤان بارزانی کوردی زمانی فارسی دەزانێت ھەروەھا عەرەبی ئینگلیزی دەزانێت ئەمانەش ببینە کوردستان حکوومەتی ھەرێمی کوردستان پارتی دیموکراتی کوردستان مەلا مستەفا بارزانی ئیدریس بارزانی دلۆڤان بارزانی مەسعوود بارزانی مەسروور بارزانی بنەماڵەی بارزانی سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان خەڵکی بارزان دەرچووانی زانکۆی تاران بنەماڵەی بارزانی زیندووان سیاسییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان سیاسەتوانانی کورد کوردەکانی باشووری کوردستان لەدایکبووانی ١٩٦٦ ناسیۆنالیستە کوردەکان

پەرلەمانی کوردستان بەفەرمی پەرلەمانی کوردستان عێراق ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان عێراق ئەنجومەنی نوێنەرانی دانیشتووانی ھەرێمی کوردستان ھێزی یاسادانەری حکوومەتی ھەرێمی کوردستانە پەرلەمانی کوردستان بۆی ھەیە ھەر یاسایەکی فیدڕاڵی ھەرێمدا بخاتە کار بەدەر تایبەتمەندیی دەسەڵاتەکانی فیدڕاڵی ماددەی ١١٠ی دەستووری کۆماری عێراقی فیدڕاڵیدا ھاتوون خولی چوارەمی پەرلەمان ١١١ نوێنەر پێک ھاتووە سەرۆکی ئێستای ڕێواز فایەقە ئەندامانی پەرلەمان چوار جارێک ھەڵبژاردنی گشتیی ھەرێمی کوردستاندا دەستنیشان دەکرێن لانی دەبێ ٢٥٪ ی ئەندامانی پەرلەمان ژن دەستەی سەرۆکایەتیی پەرلەمان سەرۆکی پەرلەمان جێگری سەرۆک سکرتێری پەرلەمان پێک لەھەر ساڵێکدا دوو خولی بەستنی ھەیە ئازار کۆتاییی حوزەیران دووەم ئەیلوول کۆتاییی کانوونی مێژوو خولی ١٩٩٢–١٩٩٤ شکستھێنانی گفتوگۆکانی بەرەی کوردستانی ڕژێمی سەدام ٢٦ی تشرینی ١٩٩١ حکوومەتی ئێراق دەستی کێشانەوەی دامودەزگا ئیدارییەکان ناوچەکانی کوردستان بەرەی کوردستانی حەوت حیزب پێک ھاتبوو دەسەڵاتی دیفاکتۆی ناوچەکە بیری دامەزراندنی سیستمێکی پەرلەمانی کردەوە لەڕێی ھەڵبژاردنێکی سەربەخۆی ئازاد دیموکراتییەوە لێژنەیەکی تایبەتی ١٥ سیاسەتوانەکانی بەرەی کوردستانی پێک ھێنرا ئەندامانەوە ڕەشید عەبدولقادر مەعرووف ڕەئووف نازم حەوێزی حاکم ئەمیر شەمسەددین موفتی مەحموود بابان سەعدی بەرزنجی خورشید شەوکەت مستەفا عەسکەری فەرسەت ئەحمەد قەیس دیوالی حەسەن عەبدولکەریم بەختیار حەیدەری قادر جەباری فەرەنسۆ ھەریری لیژنەیە دانیشتنێکی ٢٣ی کانوونی ١٩٩١ ٢٨ی کانوونی دووەمی ١٩٩٢ دا پڕۆژە یاسایەکیان پێشکەش سەرکردایەتیی سیاسیی بەرەی کوردستانی ڕۆژی ٢٨ی نیسانی ١٩٩٢ بڕیاری لەسەردرا یاسای ژمارە ١ ساڵی ١٩٩٢ یاسای ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنیی نیشتمانیی کوردستان – عێراق پەسەند ھەڵبژاردنەکانی پەرلەمان ڕێگای دەنگدانی گشتی نھێنی ڕاستەوخۆ ١٩ی ئایاری ١٩٩٢ بەشداریی ٩٦٧٢٢٩ دەنگدەر درا بەھاوکاری پشتیوانیی چاودێرانی بیانی بەڕێوە چوو یاسای ھەڵبژاردن ھەر حزبێک دەبوایە ٧٪ ی دەنگەکان بھێنێ کورسییەکی پەرلەمان مسۆگەر لیستانە ھەڵبژاردنەکەدا بەشدار ئەنجامەکانی ھەڵبژاردن دەستەی باڵای سەرپەرشتیاری ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نیشتمانیی کوردستان ڕاگەیەندرا سیستمی نوێنەرایەتێی ڕێژەیی بەرێوە چوو لیستی پارتی دیموکراتی کوردستان لیستی ھاوبەشی یەکێتیی نیشتمانی کوردستان حیزبی زەحمەتکێشان ھاتنە پەرلەمان کۆی ١٠٥ کورسیی پەرلەمان ھەریەک یەکێتی پارتی ٥٠٪ی کورسییەکانیان بەرکەوت جەوھەر نامیق سالم لیستی پارتی دیموکراتی کوردستان ھەڵبژێردرا سەرۆکایەتیی پەرلەمان بڕیارێکی سەرکردایەتیی سیاسیی بەرەی کوردستانی ٥ کورسی مەسیحیەکانی کوردستان تەرخان ٤ ئەندامیان لیستی بزووتنەوەی دیموکراتی ئاشووری ١ ئەندامیش لیستی یەکگرتووی مەسیحییەکانی کوردستان تەرخان خولی گواستنەوە ٢٠٠٢–٢٠٠٥ بەھۆی ھەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆ شەڕی براکوژی ٢ی مایسی ١٩٩٤ نەتوانرا ھەڵبژاردنی خولی دووەم بدرێ پەرلەمانی کوردستان ڕاگەیاندنێکی دیکۆمێنتیدا ١٩ خاڵ پێک ھاتبوو شەڕە ھەڵویستی دەرکرد لێژنەی مەیدانیشی چاودێریکردنی جێبەجێکردنی پرۆسەی ئاگربەست بڕیاردانی ئاشتی بەرەکانی شەڕدا پێک ھێنا ھەروەھا ٥٩ ئەندام ١٠١ ڕۆژ ھۆڵێکی پەرلەمان شەڕی ناوخۆ پەناگیریی ڕاگەیاند پەرلەمانیش قوربانیی شەڕی ناوخۆ بەھۆی ڕێکەوتننامەی ئاشتی واشنتۆن ساڵی ١٩٩٨ ئامادەبوونی وەزیری ئەوسای ئەمریکا مادلین ئۆلبرایت جەلال تاڵەبانی مەسعوود بارزانی واژوو پەرلەمانی کوردستان یەکی گرتەوە ٤ی تشرینی ٢٠٠٢ کۆبوونەوەی یەکگرتنەوەی ھەفتەیەکیش ئەوە کۆبوونەوەی دووەمی یەکگرتنەوەی سلێمانی گرێ دا ٢٣ نوێنەری یەکێتی گۆڕدران نوێنەرێکی پارتی زۆرکرا سەرۆکایەتیی خولەی پەرلەمان ٣ مانگ پارتی دیموکراتی کوردستان سەرۆکایەتی ڕۆژ نووری شاوێس ٢ مانگیش یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان سەرۆکایەتیی کەمال فوئاد دیاری بەگشتی خولە درێژەپێدەری خولی ھەڵبژاردنەکانی سالی ١٩٩٢ خولی دووەم ٢٠٠٥–٢٠٠٩ ٣٠ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٥ خولی دووەمی ھەڵبژاردنەکانی پەرلەمانی کوردستان ھاوکات ھەڵبژاردنەکانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان درا ھەڵبژاردنی خولی دووەمی پەرلەمانی کوردستان ١٣ لیستی جیاواز بەشداریان سیستمی نوێنەرایەتیی ڕێژەیی بەڕێوە چوو ١٧٥٣٩١٩ دانیشتووانی ھەرێمی کوردستان بەشداریان ھەڵبژاردنەدا ژمارەی ئەندامانی پەرلەمان ١٠٥ ئەندام ١١١ ئەندام بەرزکرایەوە ئەنجامدا تەنھا ٣ لیست لەکۆی ١٣ لیستەکە توانیان بگەنە پەرلەمان ئەوانیش لیستی نیشتمانیی دیموکراتی کوردستان ١٠٤ کورسی لیستی کۆمەڵی ئیسلامیی کوردستانی عیراق ٦ کورسی لیستی حزبی زەحمەتکێشانی کوردستان سەربەخۆکان ١ کورسییان ھێنا عەدنان موفتی سەرۆکی پەرلەمان فەرسەت ئەحمەد عەبدوڵڵا سکرتێری پەرلەمان خولی دووەم ئەنجامی کۆتاییی ھەڵبژاردنەکان خولی سێیەم ٢٠٠٩–٢٠١٣ ڕۆژی ٢٥ی تەممووزی ٢٠٠٩ خولی سێیەمی ھەڵبژاردنی پەرلەمانی کوردستان بەرێوە چوو ٢٤ لیست بەشداریی ھەڵبژاردنیان کێبرکێ ١١١ کورسی ١١ لیست توانیان ڕێژەی یاسایی بێنن بێنە پەرلەمان حزبی کۆمۆنیستی کرێکاریی کوردستان بایکۆتی ھەڵبژاردنەکانی ئەنجامی کۆتاییی ھەڵبژاردن نووسراوی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکان ١٨ی ئابی ٢٠٠٩ ھاتووە شێوەیەی خوارەوەیە خولی چوارەم ٢٠١٣–٢٠١٨ خولی چوارەمی پەرلەمانی کوردستان ٢١ ئەیلوول ٢٠١٣ ھەرێمی کوردستان نیمچە کراوە بەڕێوە چوو ٣١ لیست بەشداریان ھەڵبژاردنە تەنھا ١٧ لیست توانیان ببنە خاوەن کورسییەکانی پەرلەمان کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردن ڕاپرسی ھەرێمی کوردستان ئەنجامی کۆتایی شێوەیە ڕاگەیەند ئەرک دەسەڵاتەکانی پەرلەمانی کوردستان پەرلەمانی کوردستان ئەرک دەستەڵاتانەی خوارەوەی ھەیە دەرچوواندنی یاسا بڕیاردان ڕێککەوتننامەکان یەکلاکردنەوەی کێشەی چارەنووسیی گەلی کوردستان دەسنیشانکردنی پەیوەندیی یاسایی دەسەڵاتی مەڵبەندی ناولێنانی سەرۆکی وەزیرانی ھەرێم متمانەدان ئەنجومەنی وەزیران کێشانەوەی متمانە لێیان پەسندکردنی بودجەی گشتیی نەخشەکێشانی گەشەپێکردن بڕیار سەردانیان چاودێریکردنی دەسەڵاتی جێبەجێکردن پشتیوانەی یاساییی ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان پشتیوانەی یاساییان ھەیە پاراستنی یاسایی پێویستیان دابین ئازادی ئەرکەکانیان جێبەجی ئەندام دەربڕینی بیروڕاری کاتی کارەکەی ئەنجومەندا لی پرسینەوەی نەبێت نابی ڕاوەدوو بنرێـت بگیرێت کاتی خولەکانی کۆبوونەوەی ئەنجومەندا بەبی ڕەزامەندیی ڕاوەدوو پەرلەمان ئەوە نەبی تاوانێکدا گیرا ھەروەھا نابی ئەندام ڕاوەدوو بنرێتیان بگیرێت دەرەوی کاتی خولی بەستنی ئەنجومەن بەھۆی تاوانێک وەرگرتنی ڕەزامەندیی سەرۆی پەرلەمانی کوردستان بارەدا نەبێت تاوانێکدا گیرا لیژنەکان لیژنە ھەمیشەیییەکان ماددەی ٣٧ی پەیڕەوی پەلەمانی کوردستان لیژنە ھەمیشەیییەکانی ئەنجومەن لەیەکەم خولیدا کەدوای ھەڵبژاردندەبەسترێت پێکدەھێنرێن ولەپێکھێنانیاندا ئارەزووی ئەندامان وپسپۆرییان ڕەچاودەکرێت ماددەی دووەمی بریاری ژمارە ١١ی ساڵی ٢٠٠٩ بڕگەی ٣ لەماددەی ٣٩یەمی ھەموارکراو ھەموار شێوەیەی خوارەوە دەخوێنرێتەوە لیژنەی ھەمیشەیییەکان لەژمارەیەک ئەندام پێکدێن پێنج ئەندام کەمتر نەبن لەیازدە ئەندامیش نەبن ھەر لیژنەیەش ئەندامانیدا سەرۆکێک جێگرێکی سەرۆک بڕیاردەرێک ھەڵدەبژێرێت لیژنە ھەمیشەیییەکانی پەرلەمانی کوردستان لەخولی سێیەمدا دیاریکراون ئەمانەن لیژنەی دارایی کاروباری ئابووری لیژنەی ناوخۆ ئاسایش ئەنجومەنە خۆجێیییەکان لیژنەی پەروەردە فێرکردنی باڵا توێژینەوەی زانستی لیژنەی کشتوکاڵ ئاودێری لیژنەی یاسایی لیژنەی کاروباری کۆمەڵایەتی منداڵ خێزان لیژنەی بەرگری لەمافی ژن لیژنەی کاروباری تەندروستی ژینگە لیژنەی خزمەتگوزارییەکانی شارەوانی گواستنەوە گەیاندن گەشت گوزار لیژنەی پاراستنی مافی بەکاربەر لیژنەی پەیوەندییەکان ڕۆشنبیریی ڕاگەیاندن شوێنەوارەکان لیژنەی پیشەسازی وزە سەرچاوە سروشتییەکان لیژنەی کاروباری پێشمەرگە شەھیدان قوربانیانی جینۆساید لیژنەی ئاوەدانکردنەوە نیشتەجێکردن ھاوچەرخکردنی لادێ لیژنەی وەرزش لاوان لیژنەی مافی مرۆڤ لیژنەی دەسپاکی نەزاھەت لیژنەی کاروباری کۆمەڵەی مەدەنی لیژنەی ئەوقاف کاروباری ئایینی پێشانگا سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان سیاسەتی باشووری کوردستان

ھاکی کارەر حەقی قەرار ١٩٥٠ ئولوبەی ١٩٧٧ دیلۆک چالاکوانێکی سیاسیی چەپگڕی مارکسیست لێنینیستی تورک خەڵکی تورکیا دامەزرێنەرانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازانەی باکووری کوردستان ھاکی کارەر کەسایەتییەکی بەرجەستە مێژووی پارتی کرێکارانی کوردستان ئەژمار ژیان ھاکی کارەر سالی ١٩٥٠ ناوچەی ئولوبەیی شاری ئوردووی تورکیا دا دایک ھەموو قۆناخەکانی فێرگەی ئوردوو خوێند کۆلیژی فەنی زانکۆی ئاتاتورک دەستی زانکۆ ھاکی کارەر کاریگەری جوولانەوەی شۆریشگێری ٧٠’کان وەرگرت ماوەیەکی کورتدا خاوەنی تێروانینی شۆریشگێری ھەمانکاتدا کەمال پیر ئاپۆیشی ناسی سالی ١٩٧٣ دا ئەنجومەنی پەروەردەی باڵای ئانکارا ADYÖD دا ئەرکی بەرێوەبەری ئەستۆ گیرت ١٩٧٦ دا گوێرەی بریاری گەرانەوەی وڵات کۆبوونەوەی دیکمەندا وەرگیرابوو سەرەتا چووە باتمان وو پاشانیش دیلۆک پراتیکێکی سەرکەوتووی نوواند لەوێ رێکخیراوەی دژە شۆریشی Stêrka Sor فەرمانی MÎT کەوتە گەڕەوە دیلۆک ئەندامی کۆنترای رێکخیراوەیە E’laeddîn Kapan ھەقی قارەر بانگێشتی گفتوگۆ کۆبوونەوەکە رۆژی ١٥’ی گولان قاوەخانەیەکی دیلۆک’دا پێکھات ئەنجامی پیلانگێڕییە چەپەڵە دا ھەقی قارەر ١٨’ی گولانی سالی ١٩٧٧ دا کوژرا شەھیدبوونی ھەقی قارەر شەھید مێژووی تێکۆشانی ئازادی گەلی کورد دا دامەزرانی پارتی کرێکارانی کوردستان’دا قۆناخێکی مێژوویییە سەرچاوەکان لەدایکبووانی ١٩٥٠ مردووانی ١٩٧٧ ئەندامانی پارتی کرێکارانی کوردستان سیاسییەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان

سیستەمی کارپێکەری کۆمەڵێک بەرنامەی بنەڕەتییە ئامێریک دەخاتە کار واتە زاڵ ئەبێ ڕەقەواڵەکانی ئامێرە ڕاژەگەلێکی ھاوبەش دابین ئەکا بەرنامەی بەکاربەریەکان سیستەمی کارپێکەری گرنگترین جۆری نەرمەواڵەی سیستەمە ئامێرەکاندا کرداری ڕەقەواڵەکان وەکو تێچوێنراو وە دەرچوێنراو وە بیرە تەرخانکردن سیستەمی کارپێکەر کاردەکا نێوانی ڕەقەواڵەکانی ئامێر بەرنامەی بەکاربەریەکان سیستەمی کارپێکەری بەشە سیستەمی کارپێکەری کۆمپیوتەر وەکو ئۆئێس ئێکس لینوکس ھەموو دابەشەکانی ویندۆز سیستەمی کارپێکەری مۆبایل وەکو ئەندرۆید ئای ئۆ ئێس ویندۆز فۆن ویندۆز ١٠ مۆبایل سەرچاوەکان مێژووی سیستمە بەکارخەرییەکانی کۆمپیوتەر archive org web 20190202192615 operating system org سیستمی بەکارخەریی کۆمپیوتەر چییە webopedia com سیستەمی کارپێکەری داھێنانە ئەمریکییەکان سیستمی کارگێڕی مایکرۆسۆفت مایکرۆسۆفت ویندۆز ویندۆز فۆن سیستمەکانی تەکنۆلۆژیا سیستمە بەکارخەرییەکانی مایکرۆسۆفت سیستەمە کارپێکەرییەکانی مۆبایل سیستەمی کارپێکەری مۆبایل GoRaN909 لێدوان ‏٠٢ ٣٥ ٢٨ی تەممووزی ٢٠٢١ UTC ئەپڵ ئەندرۆید نەرمامێرەکانی ئەندرۆید نەرمامێر نەرمامێری سیستم زانستی کۆمپیوتەر سیستمی بەکارخەری

ئێران پاڵەوی Ērān ئێران وڵاتێکە باکووری ڕۆژاوای ئاسیا ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناویندا ناوە فەرمییەکەی کۆماری ئیسلامیی ئێرانە پایتەختەکەی تارانە پانتایی وڵاتە ١٬٨٧٣٬٩٥٩ کیلۆمەتر دووجایە ١٧یەم دونیادا سەرژمێریی ساڵی ٢٠١١ 2011ی کۆچی ھەتاوی ژمارەی دانیشتووانەکەی ٧٦٬٠٩١٬٠٠٠ کەسە ھەر دانیشتووانی وڵات زیاد باکوورەوە کۆماری ئازەربایجان ئەرمەنستان تورکەمەنستان ڕۆژھەڵاتەوە ئەفغانستان پاکستان ڕۆژاواوە تورکیا کۆماری فێدراڵیی عێراقدا سنووری زەمینیی ھەیە ھەروەھا باکوورەوە سنووری دەریایی دەریای قەزوین کاسپییەن باشوورەوە کەنداوی فارس دەریای عەمماندا ھەیە دوو ناوچەیە گرینگترین شوێنەکانی دونیا دەرھێنانی نەوت گازن دەستەڵاتی سیاسی ئێراندا بنەمای یاسای بنەڕەتیی پەسندکراوی ساڵی ١٩٧٩ 1979ی ک ھ پێداچوونەوەی ساڵی ١٩٨٩ 1989ی ک ھ داڕێژڕاوە بەرزترین دەستەڵاتی ڕەسمیی ئێران لەدوای سەرکەوتنی شۆڕشی ١٩٧٩ ویلایەتی فەقیھە دەستی سەید عەلی خامنەیی دایە ئیسلام دینی ڕەسمی شیعە مەزھەبی ڕەسمی فارسی زمانی ڕەسمی ئێرانە ئێران وڵاتێکی پێکھاتوو نەتەوە مێژوویەکی کۆنی ھەیە مێژووییترین وڵاتانی جیھانە ئێران بەھۆی ھەڵکەوتنی ناوچەی ئەوراسیادا جێگایەکی تایبەتی ھەیە وڵاتە ئەندامی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان بزووتنەوەی وڵاتانی بێلایەن ڕێکخراوی کۆنفرانسی ئیسلامی ئۆپێک ڕێکخراوەی ھاوکاریی ئابوورییە ئێران ھێزێکی ناوچەیییە باکووری ڕۆژاوای ئاسیادا جێگایەکی گرینگی ئابووری جیھاندا بۆنەی ھەبوونی نەوت پیشەسازیی پێترۆشیمی گازی سروشتی ھێناوە لەدوای ھەڵبژاردنی سەرکۆماریی ١٣٨٨ ھەتاوی دووبارە ھەڵبژاردنەوەی ئەحمەدی نەژاد کۆتایی ھات خوپێشاندانی گەورە ئێران بەتایبەت تاران دا داواکاری دووبارە ژماردنەوەی دەنگەکان بڕوایان وا میرحوسەین مووسەوی ھەڵبژیردراوە دەسەڵاتی ئێران قۆلبەستکردن کوشتنی سەدان جەماوەرە کۆتاییی خۆپیشاندانەکان ھێنا ھەرێم شارەکان ئێران دابەشبووە ٣١ ھەرێمدا ھەر ھەرێمێک دەسەڵاتدارێک بەرێوەی دەبات ھەرێمەکان دابەش پارێزگاکاندا دابەش ناوچە ناحیەکاندا ئێران یەکێکە وڵاتانەی بەرزترین ڕێژەی گەشەکردنی شارەکانی ھەیە ساڵانی ١٩٥٠–٢٠٠٢ ڕێژەی شاریبوونی دانیشتووان ٢٧٪ ٦٠٪ بەرزبوەتەوە پێشبینییەکانی وڵاتە یەکگرتووەکان ساڵی ٢٠٣٠ ٨٠٪ ی دانیشتووانی ئێران دەبنە شاری کۆچکەرە ناوخۆیییەکان دانیشتووی نزیک شارەکانی تاران ئەسفەھان ئەھواز قومن مرۆڤناسی ئێران کۆمەڵگایەکی زۆرڕەنگە زمانگەل ئایینگەل ئیتنیکگەلێکی جوگرافیای ئێراندا دەژین ژمارەی دانیشتووانی ئێران درێژایی سەدەی بیستەمدا شێوازێکی بەتەوژم شێوەیەک دانیشتووانی ١٩ کەسی ئێران ساڵی ١٩٥٦ ٧٥ ساڵی ٢٠٠٩دا ساڵانی سەرەتایی سەدەی بیستەم ڕێژەی زاوزێی خەڵکی ئێران دابەزی ئامارەکانی ساڵی ٢٠١٤ ژمارەی دانیشتووانی وڵاتی ئێران ٧٨٬٤٧٠٬٢٢٢ دەکاتە ١٫٠٨ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان تەمەنی مامناوەندی خەڵکی وڵاتە ٢٩ ساڵە ھەروەھا ٧٠ سەدی دانیشتووانی وڵات شارەکان دەژین بەراوەردەکان پیشان دەدەن ژمارەی خەڵکی ئێران بوونە ھەتا ساڵی ٢٠٥٠ ژمارەی دانیشتووان ١٠٥ کەسدا پاوەجێ زمانەکان ئێراندا زمانگەلێکی بوونیان ھەیە زمانی پارسی ئازەربایجانی کوردی زمانی کوردی ئێراندا بەچەندین شێوەزار قسەی ئەوانیش شێوە زاری سۆرانی کورمانجی کەڵھوڕی لەکی ھەورامین ھەروەھا وڵاتە زمانەکانی تریش گیلەکی تەبەری لوڕی بەلۆچی عەرەبی زمانی قسەیان پێدەکرێت تەنھا زمانێک فەرمی یاسایی ناسراوە زمانی پارسییە یاسای بنەڕەتیی ئێران یاسای ژمارەی ١٥ ھاتووە زمانە ناوچەیییەکان دەتوانن ناوچەکانی پێناو زمانی فارسیدا قوتابخانەکان فێر بکرێن ئایین سەرچاوەکان ویکیپیدیای فارسیISBN 964 5821 15 0 دەوڵەتانی ئەندامی ڕێکخراوەی ھاوکاریی ئیسلامی دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕۆژاوای ئاسیا وڵاتانی ڕۆژاوای ئاسیا کۆمارە ئیسلامییەکان وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین وڵاتەکان مەڵبەندەکانی فارسی ئاخێو ئێران دامەزرانەکانی ١٩٧٩ ئێران بەرزاییە ئیرانییەکان ویلایەتەکان مەڵبەندەکان دامەزرانی ١٩٧٩ نەتەوەکانی جی ١٥ وڵاتانی ئەندامی ئۆپێک

مەریوان ھەڵەبجەیی لەدایکبووی ۹ی حوزەیرانی ١٩٦٣ نووسەرێکی کوردە خاوەنی ١٦ کتێبە نووسەری کتێبی سێکس شەرع ژن مێژووی ئیسلامدا کەبەناوبانگترین کتێبی ئەوەو کۆتایی ساڵی ٢٠٠٥ چاپی بڵاوکرایەوەو ساڵی ٢٠١٥ ١١ چاپکراوەتەوە کتێبەی گشتی تێڕوانینەکانی شەریعەت ئاکارو بۆچوونەکانی ئاینی ئیسلام دژ ژنان مەریوان ویستوویەتی لەڕێی کتێبەوە بیسەلمێنێت چۆن ئایینی ئیسلام مافی ژنانە کتێبەکەیدا ڕوونکردوەتەوە قورئان سەرگوزشتە سەحیحەکان ژیاننامەی محەممەدی پەیامەبەری ئیسلام سەرچاوە سەرەکییەکانی لێکۆڵینەوەکەی ئەون مەریوان فەتوای عێراق مەریوان ھەڵەبجەیی لێکرا بڕواتە کوردستان نۆرویژ لەبەرئەوەی ڕابیتەی ئیسلامیی کورد فەتوایەکی مەرجی ڕاگەیاند مەریوان بکوژرێت دەستی کارە ھەڵنەگرێت لێبوردن نەکات نوسینی کتێبەکە مەریوان ڕایگەیاند مەلاکان بانگخوازەکان پێیان وتم بڕۆم لێبوردن بکەم ٨٠ جەڵدم لێدەدەن کەسانە دەدوێن فەتواکەیان لەسەرم داناوە بڕیار بدەن سەرم ببڕن یاخود نا لەوانەیە بمبورن لەوانەشە نا “ مەریوان لەڕێگەی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکانەوە بێزارکراو لەڕێی پەیوەندی تەلەفۆنییەوە ھەڕەشەی کوشتنی لێکرا جارێکیتر مەریوان ڕایگەیاند ئیسلامییەکان لەڕێگەی ڕادیۆوە جارێکیان پێیان وتم بزانن لەکوێم بمدۆزنەوە خۆیانم پێدا دەتەقێننەوە بەدوایدا کتێبە ویستم پارێزگاری ژنان بکەم کار کردم ئازاردانی خێزانەکەم ئەنجامدا مەریوان ناچاربوو سێبەرەکاندا بھێڵێتەوە خێزانە دووگیانەکەی سێ منداڵەکەی مەریوان ناچاربوو کوردستان بەجێبھێڵێت حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ڕەتی کردەوە پارێزگاری لێبکات بەدوای کەسانەدا بگەڕێت ھەڕەشەیان ژیانی کردووە دەزگیریان بەرپرسان ھیچ پارێرگارییەکیان نەکردووم ھەڕەشەو فەتواکان کاتەدا پێشبینی گولەیەک یاخود ڕومانەیەک دەکەم ھەڵبدرێتە ماڵەکەمەوە وەڵامدا مەریوان ھەڵەبجەیی دکتۆر محەممەد گازنەیی خۆپیشاندەرانی ڕاگەیاند سووکایەتی پێکردن کەسە ئاینییەکان تاوانەو سزاکەشی قورسە ”ئێمە سزای کوشتن کەسانە دەدەین سووکایەتی پێغەمبەرەکەمان ببن وانەیەک ئەوانی “ گازنەیی ڕایگەیاند مەریوان فەرمانی دەستگیرکردنی درابوو کاتەی کوردستانی بەجێھێشت ئابی ساڵی ٢٠٠٦دا مەریوان مافی پەنابەرێتی پێدرا نۆرویژ تاوانبارکردنی سووکایەتی کانوونی ساڵی ٢٠٠٧ مەریوان تاوانبار لەقەڵەم درا سووکایەتی blasphemy دادگایەک ھەڵەبجە سزای دەستگیرکردنی مەریوان بەخشی نوسینێک کتێبەکەیدا ھاتبوون پێغەمبەر محمد ١٩ ژنی ھەبووە پەیوەندی خۆشەویستی بەستووە ٩ ساڵانێک تەمەنی ٥٤ دەستدرێژی سێکسی کردووە بکوژ لەکاتێکدا مەریوان لەدەرەوەی کوردستان دادگاکە ڕونی کردەوە سەردان دەستگیر دووەم فەتوا نۆروێژ ئەیلوولی ٢٠٠٨دا مەلا کرێکار توندڕەوانە ھەڕەشەی کوشتنی مەریوان ھەڵەبجەیی تۆمارکراوێکی دەنگیدا ماڵپەڕی کوردی Renesans nu بڵاوکرابۆوە کرێکار تۆمارە دەنگییەکەیدا ڕایگەیاند ”سوێند خوا ناژین بژیت دەڕۆیت “ کرێکار ئەندام بەڕێوەبەری فەرمی گرووپی تێرۆریستی ئیسلامی ئەنسارولئیسلام کرێکار ھەڵەبجەیی بەراورد سەلمان ڕوشدی ئایان ھیرسی عەلی کرێکار ھەڵەبجەیی دانیشتووی نۆروێژە ئاوارەیەک کانوونی دووەمی ٢٠٠٣وە کرێکار دوژمنایەتییەکی توندی ھەبووە ھەڵەبجەیی کردووە مافی پەنابەرێتی بسەندرێتەوە داواکە ڕەتکراوەتەوە ھەموو شتێک حکوومەتی کوردستان دڵنیا دەکاتەوە کرێکار ڕووبەڕوی دادگا ناکرێتەوە کانوونی دووەمی ٢٠١٢دا کرێکار ھەواڵی دا فەتوایەکی ١٢ پەڕەیی مەریوان ھەڵەبجەیی تۆمار کردووە دادگای ئۆسلۆ دیستریکت فەتواکە نێردرابوو بانگخوازێکی ئیسلامی جیھاندا لەکاتێکدا کرێکار پێیوابوو دەتوانێت سەلامەتی ھەڵەبجەیی دڵنیابکاتەوە ڕونکردەوە فەتواکە کوشتنی مەریوان ھەڵەبجەیی ڕێگەپێدراوە جا ئەمە ئۆسلۆ یاخود ھەرشوێنێکی جیھان کرێکار دووبارە ھەڕەشە کردنێک ھەڵەبجەیی بەراورد تیۆ ڤان گۆخ دەرھێنەرێکی فیلم ٢٠٠٤دا ھۆڵەندا کوژرا دەستی ئیسلامییەکان ٢٦ی ئازاری ٢٠١٢دا کرێکار سزای ٥ دەستگیرکردنی پێدرا بەھۆی ھەڕەشەی کوشتنەکانییەوە ئازاد مەلا کرێکار دووبارە دەستگیر کرایەوە لەبەرئەوەی ھەڕەشەی دوو کورد ئێرنا سۆلبێرگ ٦ی تشرینی ساڵی ٢٠١٢دا دادگای کۆرت ئۆف ئەپیڵ کرێکاری تۆمەتبارکرد کردەوەی تیرۆریستیانە بۆیان دەرکەوت کرێکار بەرپرسیار ٤ ڕوداوی تێرۆرستی بانخواز تێرۆرستی دادگاکە ١٣٠٫٠٠٠ کرۆنەر پارەی کرێکار قەرەبووکردنەوەی زەرەرانەی گەیاندوێتی لەکاتی ھەڕەشەکردنی ھەردوو کوردەکان ھەروەھا بۆماوەی ٢ ١٠ مانگ دەستگیر کرێکار کەمتر ٢٥٥ ڕۆژ دەستگیرکرا کەیسەکەی دابخرێت بەرھەمەکان مەریوان ھەڵەبجەیی ساڵی ١٩٨٢دا بەرھەمی بڵاو کردووەتەوە ساڵی ٢٠٠٩ خاوەنی ١٤ کتێبە ھێزە نامۆکان کتێب لێکۆڵینەوەی پاراسایکۆلۆژی بووزا لەنێوان ئایین فەلسەفەدا کتێب زانستی ئایینەکان حەرامەکان قەسیدە دەروازەکانی ئایین کتێب زانستی ئایینەکان ئەشکەنجە کتێب سایکۆلۆژی پڕوپاگەندەو ڕاگەیاندن نامیلکە نوسین خورافە لەکۆمەڵگادا کتێب لێکۆڵینەوە دەرمان دەق شانۆیی سێکس شەرع ژن مێژووی ئیسلامدا کتێب لێکۆڵینەوە خوێندنەوەیەکی ڕەخنەگرانە ئیسلام وەرگێڕان خوێننامە خواستراوە زەردەشتی بڵاوی کردووەتەوە ئەگەرچی بەوە تۆمەتبار کراوە سەرچاوەی ناڕاستی بەکارھێناوە بابەتەکانیدا ھیچ لێکۆڵینەوەیەک تۆمەتانەی نەسەلماندووە تێبینییەکان سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان ئاوارە عێڕاقییەکان نەرویژ خەڵکی ھەڵەبجە ڕەخنەگرانی ئیسلام ڕۆشنبیرانی کورد زیندووان لەدایکبووانی ١٩٦٣ نووسەران زمانی کوردی نووسەران نووسەرانی عێراقی سەدەی ٢١ەم نووسەرانی عێراقی نووسەرانی کورد بێدینەکان پیاوە فێمینیستەکان کەسانەی تۆمەتبارن بێڕێزیکردن ئایین

ھەڵەبجە ھەڵەبجەی شەھید ناوەندی پارێزگای ھەڵەبجەیە شارە گەورە گرنگەکانی کوردستانی باشوور دەژمێردرێت دەکەوێتە ھێڵی درێژی ٤٦ی ڕۆژھەڵات ھەر دوو بازنەی پانی ٣٥–٣٦ باکوور ٨٣ کم باشووری ڕۆژھەڵاتی شاری سلێمانیەوە ڕووبەرەکەی ١٥٩٩ کیلۆمەتری چوارگۆشەیە سەردەمەی پارێزگای سلێمانی ٣٩٬٩ ڕووبەری ھەموو پارێزگایەی پێک دەھێنا مێژوو سەرەتاکان گومان لەوەدا نییە ھەڵەبجەی سەردەمی فەرمانڕەوایی عوسمانییەکاندا دروست کراوە یەکڕابوونێک لەوەدا ھەیە ھەڵەبجە ساڵی ١٧٠٠ ز دروست کراوە بەگەکانی شیوەکەڵی ئاوەدانیان کردووەتەوە حەمەچاوەش سێ کوڕەکەی پیرۆد سڵێمان عەبدواللە سێزدە ماڵ ھەرئەم ناوەش عەشرەتە دەنرێت عەشیرەتی جاف دروستکەر بنیاتنەری ھەڵەبجەن وردە وردە شوێنەی ھەڵەبجە بەھۆی ناوداری شوێنەکەیەوە دەڕوانێت دەشتی شارەزووردا ئاوەدان بووەتەوە خێلەکانی جاف ی تێدابووە ١٢ ھەزار خێزان ناوەندی ئاوەدانی شارەزوور پاشان خەڵکی ھاتوون پاڵیان داوە ھۆزەکانی جافەوە ئاوەدان بووەتەوە ھۆزی جاف ناوچەی جوانڕۆ سەریان دانەنەواندووە پاشان میرێکی ئەردەڵان چاو دەبرێتە ئاو زەوی زارە بەپیتەکانی ناوچەکە دەیەوێ تۆپزی ڕکێفی بخات ئەوانیش ملی کەچ ناکەن ئەنجامدا جەنگێک دەقەومێت دوو سەرۆک خێلی جاف دەکوژرێن دەمێنێتەوە ماوەیەک ڕووەو شارەزوور میرنشینی بابانەکان دەنێن ناوچەی بانی خێڵانی دەربەندیخان نیشتەجێ کاتە ژمارەی جافە ھەڵھاتووەکان سەد ڕەشماڵێکە داوا میرنشینی بابان مافی نیشتەجێ گەرمیان کوێستانیان بدەنێ ئەوانیش ڕێیان دەدەن بەھۆی بارودۆخێکی نالەبارەوە چەسپاندنی ھێڵەکانی سەرسنوور قایمتر وای ئێلی جاف شوێن ڕێگا چارەیەکی تردا بگەڕێن بڕیاریان دا واز کۆچەرایەتی بھێنن نیشتەجێ ھەموو ڕوویەکیشەوە گوزەران ھەڵەبجەدا گونجاو بۆیە بڕیاریان دا دەست دروستکردنی شاری ھەڵەبجە سەرچاوە مێژوونوس لەوەدا یەکدەگرنەوە ھەزاران زایین ژیان قەڵەمڕەوی بچووک گەورە کوردی بێگانە ناوچەیەدا ھەبوون ئاشورییەکان بیشدایییەکان میدییەکان ھەخامەیییەکان ئەسکەندەر سەدەی چواری زایین ئەشکانی ساسانییەکان ھاتنی ئیسلام ٢١ ی ک ٦٤٣ ز ڕوادییەکان سلجوقییەکان ئەتابەکەکان ئەییوبی مەغۆلی جەلائیری مەڕەسپی تەیموری لەنگ ١٤٠٠ ز ئەردەڵان سەفەوییەکان بابانەکان عوسمانی ئینگلیز شێخ مەحموود حکوومەتی عێراق حکوومەتی کوردی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ھەندێک شوێنەواری کۆن وا دەردەکەوێت ھەڵەبجە دێر زەمانەوە مەڵبەندی ژیان وێران کراوە دەور بەری ساڵی ١٦٥٠ دا ئاوەدان کراوەتەوە وردە ودە گەشەی کردووە شار بەھۆی ئاو ھەوا خۆش بارەیەوە خەڵکەکەی خەڵکی تریش ناوچە مەڵبەندەکانی ترەوە بۆی ھاتوون گیرساونەتەوە بۆیە بنەماڵەی تیابوو کۆنەوە دانیشتووی قەرەاغی پێنجوێنی مەریوانی بانەیی سلێمانەیی سنەیی جوانرِۆیی پاوەیی کامیارانی بەرزنجی ئاوەدان ھەڵەبجە وێرانکردنی دەوروبەری ساڵی ١٦٥٠دا بنەماڵەی حەمە چاوەش شیوەکەڵییەوە کورِ کورِەزاکانی ناوچەی گرفتیان ھاتووە سەری ھەڵگرتووە ھەڵەبجە گیرساونەتەوە حەمە چاوەش سیَ کورِی ھەبووە پیرۆت سڵێمان عەبدوڵا سڵێمان چوار کورِی ھەبووە ئەمین محەممەد قادر فەرەج عەبدوڵا شەش کورِی ھەبووە حەمە ساڵەح عەبدوالرەحمان ئەحمەد مەحموود سەعید ئەمین پیرۆتیش ھەر لاوی مردوە ئیتر سێزدە ماڵە دەوروبەری مزگەوتی تەکیە دا نیشتەجیَ خواردنەوە کشتوکاڵ سودیان سەرچاوەی کانی نەواڵە وەرگرتووە دەمە سەراوێکی گەورە دەکەوێتە باخی گشتی شارەوە ئەمە لەوەی مزگەوتدا کانییەک ھەبووە حەمەی باول نەوەی حەمە چاوش ە دەماو دەم بیستویەتی ئەڵیَ سێزدە ماڵە دەستێکی باڵایان ھەبووە بەرھەمھێنانی کشتوکاڵ باخ بێستاندا گنم جۆ چەڵتوکیان چاندووە دارەی ھەڵوژە قیسی قۆخ سێو تویان ڕِواندوە بم کارە شوێنەکەیان بوژاندوەتەوە سێزدە نزیک بیست ماڵ جوولەکەی تیَ ھاتووە تەنیشتی ئەوانەوە ماڵیان دروست کردووە پاشان سەردەمی دەسەڵاتی محمد پاشای جاف دا ماڵە بەگزادەی جافی تیَ ھاتووە خۆیاندا کەئێستەش پیَی ئەوترێت گەرِەکی پاشا ڕِەشماڵیان ھەڵداوە ماڵێکیشیان دروست کردووە ئەمانە سەردەمی ژیانی مەلا عەبدوڵای خەرپانیدا گەرِەکی پیر محمد یش ناوەندەکەی مزگەوتی جامیعە ئاوەدان دەکرێتەوە ئیتر وردە وردە خەڵکی دەوروبەر ڕِوی تیَ گەورە میستەر رِیچ گەشت نامەکەیدا ساڵی ١٩٢٠ نوسیویەتی وای دیاری دەمە ھەڵەبجە شار برِوانە لاپەرِە ١٢٤ کەچی سەیر ئەوەیە ھەر نزیک مێژووەی رِیچ مێژوویەکی ترمان ھەیە مێژووی کۆچی یە نەک زایینی وای دیاری ھەڵەبجە دەمە دیَ نوسراوی حاشیە السید شریف الجرجانی علی کتاب المگول فی البلاغە دا نوسراوە کتبە السید رسول ابن السید محمد سنە ١٢٤٠ بقریە حلبجە واتە سید رسوڵی کورِی سید محمد ساڵی١٢٤٠ە ئەمەی نوسی گوندی ھەڵەبجە پێم وایە مێژووەکەی رِیچ ڕاستە چونکە رِیچ ڕاستە چونکە رِیچ گەشتەوەرێکی شاران دیدە کۆلکە مەلاکەی خۆمان ھەر یادی ھەڵەبجە دیَ شاریش ھەر دیَی داوەتە قەڵەم شایانی باسە ساڵی ١٨٨٩دا کوەیت دا پێکەوە دەکرێنە قەزا سەدەی بیستەم ساڵەکانی کۆچی جوولەکە عێراق ئێران کوردستان ناوچەی شارەزوور ھەڵەبجە خێزانی جوولەکە تێدەکەن نیشتەجێ پاڵ خێڵەکانی جاف دا پەنا ئەدرێن کاروباری بازرگانی سنوورەدا بەمەش ناوەندێکی بازرگانی ئاڵوگۆڕ سنوورەدا ھەڵەبجە بازاڕێکی بازرگانی گەرمی ھەبوو شارۆچکەیەکی کوردنشینی قەرەباڵغ ژمارەی دانیشتووانی ٦٠ ھەزار ناوچەکانی ھاوسنووری ھەریەک لەوڵاتانی ئێران تورکیا ھاوشێوەی ناوچەی ھەڵەبجەن ئەوەشدا ھیچ کام ناوچانە ھاوشێوەی ھەڵەبجە نین ئەدەب ھونەردا خزمەتیان نەتەوەی کورد نەکردووە ڕیش سپیان پیاوە دێرینەکانی شار ھەندێکیان دەڵێن خانوو لەھەڵەبجەدا بەگەکانی شیوەکەڵ دروستیان کردووە پاشان نەوەکانیان لەوێدا نیشتەجێ ئەمانیش حەمە چاوەش ھەرسێ کوڕەکەی پیرۆتو سڵێمانو عەبدوڵڵا ئەمانیش خۆیاندا بنەماڵەیەکی دێنن ئەمانە پیرۆت موختاری تورک کێخا ئەحمەد کوڕی پیرۆدەو کوڕەکانی بەناوی حەمە برا حەمەبۆر حەمەفەرەجی کوێخا نەوەکانی سێ برایە زۆربەیان لەژیاندا ماوون سڵێمان یش منداڵانەی ھەبووە حاجی محەممەد قادر حاجی فەرەج ئەمین عەبدوڵڵا ش منداڵانەی ھەبووە ئەوڕەحمان ئەحمەد مەحموود سەعید ئەمین حەمە ساڵح بۆچوونە بنەماڵەیەک ھەڵەبجەی دروست کردبێ ماڵانە خەڵکی شار ١٣ سێزدە ماڵە ناسراون ھەڵەبجە جاران دوو قەیسەری گەورەی ھەبوو قەیسەری پاشا قەیسەری حامید بەگ ساڵی ١٩٣٤ دروست کراوە بینا سەرا پۆلیسخانەی ھەڵەبجە ساڵی ١٩٣٠ دروست کراوە قوتابخانە ساڵی ١٩٢٥ ساڵی ١٩٢٩ خاوەنی نەخۆشخانە ساڵی ١٩٤٠ ئامێری کارەبای ھەڵەبجە کەوتە گەڕ ساڵی ١٩٢٩ پڕۆژەی ڕەسمی ئاوی ھەڵەبجە ساڵی ١٩٢٤ تەلەگراف خانە دامەزاوە شاری ھەڵەبجە تەنھا ئۆتۆمبێل ھەبووە پێیان وتووە لۆرییەکەی عەزە لۆرییە دوو ڕۆژ ئەمسەر ئەوسەری دەکرد ھەڵەبجەوە سلێمانی ساڵی ١٩٥٠ ڕۆژی ١٣ ئازاری ٢٠١٤ حکوومەتی ھەرێمی کوردستان فەرمیی کرایە چوارەم پارێزگای ھەرێمی کوردستان ناوناسی ھەڵەبجە بیروڕای جیا جیا ھەن دەڵێن کابرایەک شوێنەدا لەکۆنەوە بێچوە ھەڵۆ یەکی گرتووە شێوەیە لێنراوە ھەڵۆ بەچە پاشان ھەڵەبجە ھەندێکی دەڵێن شوێنە دڵگیر بەھۆی باغ بێستان ئاو شینایییەوە پێیان وتووە عەجەب جا زمانی فارسییەوە وەرگیراوە پاشان گۆڕاوە ھەڵەبجە واتە جێیەکی سەڕسوھێنەر ھەندێکی دەڵێن کابرایەک ھەموو ھاتووە ئاوەدانی کردووەتەوە ھەڵۆ بەگ وردە وردە ناوە بەھۆی گەشەکردن زمانی کوردیدا ھەڵۆجا ھەڵەبجە دەڵێن ناوچەیە باغ بێستانی ھەبووە درەختی ھەڵوژەی بەھۆی گۆڕانکاری زمانی کوردیدا ھەڵەبجە ڕیوایەتێکی دەڵێت ساڵەکانی ١٦٠٠ ١٦١٥ ھەڵۆخانی ئەردەڵان ھەڵەبجەی ئاوەدان کردووەتەوە ھەر بەناوی خۆیەوە ناوە ھەڵۆچە پاشان ھەڵەبجە ھەندێکی دەڵێن خەڵکی ناوچەی کرماشان لەڕێگەی بازرگانییەوە ڕۆیشتوون حەڵەب ی سووریا بینیویانە کەوا ئاو ھەوای ناوچەیە لەھی ناوچەی ھەڵەبجە دەچێت ناویان لێناوە حەلەبجە واتە حەڵەبی پچوک ھەندێکی پێیان وایە ئەڵەبجە ئەڵەب ئەرسەلان ەوە ھاتووە میرێکی دەوڵەتی سەلجوقییەکان لەکاتی سەردانیدا کوردستان ھەڵەبجەدا گوزەری کردوە لێناوە ئەڵەب جا واتە ئەڵەب ئەرسەلان مامۆستا جەمال بابان ڕایەی پەسەند کردووە ھۆنەر ڕۆشنبیری وێژەی کوردیدا شاعیر نووسەر ئەکادیمی ڕۆشنبیرانی ھەڵەبجە زۆرن ھەندێک لەوانە مەولانا خالیدی نەقشبەندی شێخ محەممەد عوسمان سیراجەدینی شێخ عەبدوڵڵای خەرپانی مەولەوی عەبدوڵڵا گۆران شێخ نەجمەدین نەقشبەندی شێخ حسامەدین نەقشبەندی شێخ عەلادین نەقشبەندی ئەحمەد موختار جاف تاھیر بەگی جاف مەلا عەبدولکەریم مودەریس شێخ محەممەد عوسمان سیراجەدینی دووەم مەلا حەسەن قازی شێخ حەمە ئەمین کاردۆخی حلمی عەلی شەریف ساڵح ھەژار مەلا مستەفای زەڵمی شێخ ئەمین نەقشبەندی حەمە ئەمین ھەورامی عوسمان ھەورامی مەحموود یاروەیسی عادیلە خانم بابا ڕەسوڵی عەبابەیلێ شێخ مستەفای موفتی نامیق تایەر بەگی جاف ساڵح ھەژار ع ع شەونم ئەژی گۆران جەفایی کاردۆخی عەزیزی فتاح مامۆستا ھیوا حیلمی ژنە شاعیر ناودارەکانیش کوردە نەقشبەندی کورەزای شێخ محەممەد عوسمان سەراج الدین ی یەکەمە خورشیدە بابان حەمە ڕەشید ھەورامی ڕەشید بکر محمود نووسەر خەباتگێر مامۆستا پشکۆ نجمەدین جوگرافیا ھەڵەبجە دووری ٧٥ کم کەوتووەتە خواروی ڕِۆژھەڵاتی شاری سلێمانییەوە ١٩٨٨ ژمارەی دانیشتووانی پتر ٧٠٠٠٠ دەبوو ٧٢٦ م دەریاوە بەرزە ڕِوبەری خاکەکەی ١٥٣٢کم ئاو ھەوای مام ناوەندی یە چلەی زستانی ساردە چلەی ھاوینی گەرمە ئتر ڕِۆژەکانی کەش ھەوای خۆش باری ھەیە ناوچەیەکی بارانای یە ساڵدا ٧٥٠ ملم بارانی لیَ دەبارێت چلەی زستاندا جارێک بەفری لیَ دەبارێت ئەوەندە نامێنێتەوە خەڵک ھەراسان تێکڕای بارانبارین لەساڵدا ٥٥٠ ملیمەترە واتە ناوچەی مسۆگەری باران ناودەبرێ باکووری ڕۆژھەڵات باشوورەوە چیاکانی ھەورامان شنروێ باڵامبۆ دەورەدراوە بەدرێژایی ٧٥ کیلۆمەتر ھاوسنوورە ئێراندا دەشتی شارەزوور دەشتە بەپیت ناودارەکانی جیھان دەناسرێت گەورە ڕووبەری پارێزگایەی پێکھێناوە دەشتی شارەزوور ڕۆژاوای شاری ھەڵەبجە دەست ڕۆژھەڵاتی ناحیەی سوورداش کۆتایی درێژییەکەی نزیکەی ١٠٠کم دەشتە بژێوی دانیشتووانی ناوچەکەی پێکھێناوە ڕێژەی بەرھەمی دۆنمێک دانەوێلە بەروبومی ھاوینە سەوزە میوە ھات پەیوەندی کۆمەڵایەتی بازرگانی جوگرافی ھەیە شارەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان وەکو شارەکانی نەوسوود پاوە باینگان مەریوان شوێنەوارە بەناوبەنگەکانی ناوشاری ھەڵەبجە دەوروبەری باخی میر قەیسەری حامید بەگ مزگەوتی پاشا مزگەوتی جامعە مەرقەدی پیر محەممەد کارێزی حاجی ناجی ئاشتی مەحموودی یاروەیسی فرە خەزێنە تووە وشک کانی شێخ گوڵان کانی حەمەو غان کانی سۆفی خدر کۆڵە بۆز مۆردانە کانی نواڵە کانی زارا دانیشتووان ژیانی خەڵکی ناوشاری ھەڵەبجە دانیشتووانی ھەڵەبجە کاروباری دوکانداری بازرگانی کشتوکاڵی کارمەندی حکوومەت ئاژەڵداری ئیشوکاری سەرپێی ھاتوچۆی مەرزو سنوورەکانی ئێران ڕاوە ماسی دەبەن ھەردوو ئایینی ئیسلام کاکەیی ئایینی دانیشتووانەکەی پێکھێناوە ئامارێک کەلە ژمارە ٢٧ ڕۆژنامەی پێشکەوتن بڵاو کراوەتەوە سەرجەمی خەڵکی ھەڵەبجە ٦٥٠٩ جۆرە ڕەگەزە جیاوازەکانی شارەکەدا دابەشبووە ٢٢٤٩ پیاو ٢١٠٣ ژن ١٠٥١ کچ ١١٠٦ کوڕ سەرجەمی خەڵکی شارەکەی پێکھێناوە سەرژمێری فەرمانگەی ئامار ساڵی ١٩٧٧ کەچوار گەڕەکی بامۆک پاشا سەرای پیر محەممەد سەرجەمی ژمارەی دانیشتووانەکەی ٢٢٤١١ ژمارەی خێزانانەی خەڵکی چوار گەڕەکەیان پێکھێناوە ٣٨٥٠ خێزان واتە دانیشتووانی شارەکە ٣٧٪ ی دانیشتووانی سنووری ئیداری پارێزگاکەی پێکھێناوە ژمارەی خانووبەرە دروست کراوە ئەھلیو دەوڵەتییەکان ٣٦٢٨ لەڕووی خزمەتگوزارییە گشتییەکانەوە ١٧ خوێندنگاو ٢ نەخۆشخانەو بنکەی تەندروستی تیابووە ئاماری ساڵی ١٩٨٧ دانیشتووانی سنووری ئیداری پارێزگاکە ١١٥٢٩٩ کەئەمەش ١٢ ١١٪ ی دانیشتووانی پارێزگای سلێمانی پێکھێناوە واتە ساڵانی ١٩٧٧ ١٩٨٨ ڕێژەی زۆربوونو گەشەکردنی دانیشتووان ٣ ٣٪ ھەمان ئامار ساڵەدا ژمارەی خانووبەرە دروست کراوە ئەھلیو دەوڵەتییەکانی شار ٦٠٠٨ یەکە ژمارەیە ٥٥٠٦ خانووە لەڕووی خزمەتگوزاری گشتیشەوە ٦١ خوێندنگاو ٢ نەخۆشخانەو ١ بنکەی تەندروستی تیابووە پەیوەندیی نێونەتەوەیی دەستەخوشک سەردەشت ڕۆژھەڵاتی کوردستان سەرچاوەکان ھەڵەبجە گۆڤارێکی ڕووناکبیری وەرزییە خاوەنی ئیمتیازو ڕ سەرنوسەر کەمال ھەورامی لاپەڕەیەک مێژووی ھەڵەبجە ١٧٠٠–١٩٥٨ نووسینی بەکر حەمە صدیق عارف ١٩٩٧ کارەساتی کیمیابارانی ھەڵەبجە ١٩٨٨ کورتە باسێکی جوگرافی ئابوری کۆمەڵایەتی سیاسی شەوکەتی حاجی مشیر ئەنفالو ژنی کورد عەدالەت عومەر صاڵح ٢٠٠٢ مێژووی کورد کوردستان محمد مەردۆخی کوردستانی جوگرافیناس تۆڕی میدیایی ڕووداو بەستەرە دەرەکییەکان ھەڵەبجە ھەڵەبجە شارەکانی باشووری کوردستان شارەکانی عێراق شارەکانی کوردستان قەزاکانی پارێزگای ھەڵەبجە ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق

عێراق فەرمی کۆماری عێراق وڵاتێکە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کۆماری عێراق ساڵی ١٩٢١ دامەزراوە سەرەتای دامەزراندنییدا شێوازی سیستمی حوکمڕانی پاشایەتی ساڵی ١٩٥٨ سەرکەوتنی شۆڕشی ١٤ی تەممووز سیستمی کۆماری بەرقەرار ساڵانی ١٩٥٨ ١٩٦٨ کوودەتای سەربازی عێراقدا ئەنجامدران دوایینیان کوودەتای بەعسییەکان ڕژێمی بەعس ساڵی ١٩٦٨ ھەتا ٢٠٠٣ دەسەڵاتی عێراقی دەستەوە ھێرشی ئەمریکا عێراق ساڵی ٢٠٠٣دا خاڵی گۆڕان عێراقدا بەتایبەتی ناوچەکە گشتی دادەنرێت شەڕە بەھۆی زیانێکی گیانی ڕیزی خەڵکی مەدەنیی عێراقییدا بۆشایییەک ئاسایشی عێراقدا دروست بەھۆی حاڵەتێکی نائاسایش گرژ ھەموو عێراق ھەرێمی کوردستان ھەمان کاتدا ھەندێک بڕوایەدان ھاتنی ھێزەکانی ئەمریکا عێراق ئەنجامی باشی ھەبوو لابردنی ڕژێمی پێشووترە مێژووی عێراق عێراق مێژوودا وڵاتی دوو ڕووبار ناسراوە مێژووی ناوچەیە ١٠ ھەزار دەگەڕێتەوە خاوەن میژوویەکی دوور درێژە سۆمەرییەکان ئەکەدییەکان ئاشوورییەکان بابلییەکان نەتەوە دێرینەکانی وڵاتەن خاوەنی شارستانییەتییەکی بەرزبووە مێژووی خۆیدا داگیرکاری ھێرشی نەتەوەکان بووەتەوە سەردەمە جیاوازەکانی بەھۆی عێراق ناوچەیەکی جوگرافی گرینگ ھەریەکە ساسانییەکان سەفەوییەکان عوسمانییەکان مەغۆلەکان مەمالیکەکان ئینگلیزەکان ماوەیەکی فەرمانڕەواییان عێراق کردووە دوایین ھێرش عێراق ڕێکخراوی داعشەوە توانی سێ ناوچەی گرینگی عێراق داگیر دەسەڵاتی سۆمەرییەکان ئاشوورییەکان سۆمەریەکان دەسەڵاتی زۆریان ھەبوو خوارو ناوەڕاستی عێراقی ئێستادا سەروەش گەلانی دەژیان سەردەمی ئامورابی ١٧٥٠بۆ ١٧٩٢پێش زایین بەشەکانی یەکتریان گرت بابلیشیان پایتەخت دانا سەروشەوە ئاشورییەکان خەریکی بازرگانی ئاسیادا ١١٠–٥٠٠ زایین بابل بەڕێوە دەچوو ڕۆژھەڵاتە ئاسیایەکان سەرو شەوە ئاشورییەکان دەمێکی دەسەڵاتیان ھەبوو ئەوکاتەی مووسڵ بابلییەکان مێدەکان کوردەکان ساڵی ٦١٢پێش زایین دەستی دا گیرا دەسەڵاتداری پارسی بابل دەسەڵاتی شایەتی پارسدا ئێران کاتەی ئەسکەندەری گەورە گرتی پایتەختەکەی ڕۆژھەڵاتی خواروی بەغدای ئێستادا گرتنی عێراق عەرەبەوە وەفاتی محەممەد ساڵی ٦٣٢ خەلیفەی ئەبوبەکر ھێرشێکی ساسانییەکان ڕۆما ئەوە خواروی عێراقیان داگیرکرد خالیدی کوڕی وەلید سەرکردەی ھێرشەکە ساڵی ٦٣٤–٦٤٤ زایینی دەسەڵاتی خەلیفەی دووەم عومەر ھێزی دوو شارە کۆ کردبۆوە مووسڵیش دەسەڵاتی ساسانییەکان دەرھێندرا نەھاوەندیش دۆڕان شێوەیە عەرەبەکان دەسەڵاتیان ڕۆژ ئاوا ناوە ڕاستی ئێران ھەبوو عێراق پەیوەندی عەرەبە مسوڵمانەکان خەڵکی ناوچەکە پەرەیەکی باشی سەند ھاتنی ئەمەوییەکان عێراق کوشتنی خەلیفەی سێیەم عوسمان ساڵی ٦٥٦ ئاڵۆزی پەیدا خەلیفەکاندا بەسڕە ساڵی ٦٥٦ کێشە دروست مسوڵماناندا ئیمامی ئەلی ساڵی ٦٦١ دا شەھید ھەر فەرماندەی موئاوییە سووریا بانگەوازی خەلافەتی بەیەکەم خەلیفە ئەمەوییەکان پایتەختەکەی دیمەشق ساڵی ٦٨٠ یەزید ھاتە حوکم مردنی موئاوییە بەھۆی ناڕەزایی گرووپێک کەسێک لەوانە کوڕی دووەمی ئیمامی ئلی حوسێن پێشەوەی نارەزایەکان کەربەلا ئیمامی حوسێن نزیکەی ٢٠٠ ئەسحابە شەھید خەلافەتی عەبباسی لەکاتی خەلافەتی ئەمەویدا گەلێک کودە عێراق نەوەکانی مامی پێغەمبەر عەباس ئەبو موسلیم کەپشت گیرییەکی ھەبوو ھێزانەی خەلافەتی ئەمەوی بەتایبەتی شیعەکانەوە ساڵی ٧٤٧ ھێزی دەبوو موسلیم یەکیاندا ئەمەوییەکان ئەوە سەرکەوتن عێراقیان گرت خەلافەی عەباسییەکان بەغدا دەسەڵاتی حەوت خەلافەتی عەباسیدا بەغداد سەنتەری دەسەڵات لەوێ زانست فەیلەسوفی ڕۆشنبیری بازرگانی گەشەیەکی چاکی خەلافەتی عەباسی دەسەڵاتی عێراق ئیسپانیا باکووری ئەفریقا سووریا کەنداوی عەرەبی ئێران گەلێک ناوچە ئاسیای ناوەراست ھیندستان گرتەوە ساڵی ٩٤٥ غدا داگیرکرا بویودییەکان شیعە ساڵی ١٠٥٥ تورکەکان سەلجووقییەکان سونی دەستیان بیودەکان داگرت عەباسییەکانەوە سەرکردەی سەلجوقییەکان توغریل بەگ مەلیکی ڕۆژھەڵات دەبرد دەسەڵاتی سەلجوقی سەرکردایەتی مالیک شا فەرمان ڕەوایەتی گەورە ڕۆژھەڵاتی دەریایی ناوەڕاست ئاسیای بچووک گەلێک بەش کەنداوی عەرەب ھەمان کاتدا عێراق کەوتن دا ڕۆشنبیری زانستی دا مردنی مالیک ویلایەتەکە ھەڵوەشایەوە ھاتنی مەغۆلەکان ساڵی ١٢٥٨ مەنغولەکان ھێزی داگیرکەری بەغدا کەوتونەڕێ داگیریان نەوەی جەنگیزخان ھولاکۆ دەستی بەلەسێدارەدانی ئاخیر خەلیفەی عەباسی مرۆڤی زاناولێزان نیگارکێش شاعیر مرۆڤی دینی لەسێدارەدان ھەروەھا شتەکانی لێتێکدان عێراق بەڕێوە دەچوو تەورێزەوە ئێران سەرکردەی مەغۆل ئەبوسەئید ساڵی ١٣٣٥مرد فەرماندەی جەلایل دەسەڵاتیان گرتە دەست عێراق کاتەی سەرکردەیەکی مەغۆلەکان تەیمورلەنگ بەغدای ساڵی ١٤٠١داگیر کردەوە خەڵکانی دەوێی سێدارە دان لەماوەی ساڵی ١٤٠٠ دا عێراق بارێکی سیاسی ئاڵۆزدا لەڕووی ئابووری ژیانی کۆمەڵایەتی سەفەوی عوسمانی سەرەتای ١٥٠٠ عێراق داگیرکرا تورکیاو فەرمانرەوای شیعەی تورکی سەفەوییەکان ساڵی ١٥٣٤ عێراق داگیرکرایەوە ئیسلامە سونییەکانی عوسمانی ئەستەمبوڵیان پایتەخت عێراق سێ ناوچە دروست بەغدا مووسڵ بەسرە بەڕێوە دەچوون سێ پاشاوە سوڵتان ئەستەمبوڵ بۆخۆی دەست نیشانی عوسمانییەکان وڵاتەکەیان بەشێوەیەکی کوڕی بێسەروبەر بەڕێوە دەبرد بۆیە سەفەوییەکان ساڵی ١٦٢٣ توانیان عێراق بگرنەوە ساڵی ١٦٣٨ دیسانە عوسمانییەکان سەرکردەی عوسمان مرادی چوارەم ھەرسێک ناوچەکەیان گرتنەوە عوسمانییەکان عێراق ساڵی ١٩١٨ کاتدا شوێندا ناوچەی سەربەخۆ ھەبوو لەوانە کوردەکان فەرمان ڕەوای بابان دەسەڵاتی خستە دەستی سەروی عێراق کۆتای ١٦٠٠ دا ناوچەکانی بەسڕە دا ناوچە دەست شێخەکانی ناوچەکە دا ساڵی ١٧٠٤ حەسەن پاشا بەغدا سەرکردایەتییەکی ناوچەی دامەزراند ساڵی ١٨٣١مایەوە کۆتای ١٨٩٠ دا سەرەتای ١٩٠٠ کێبەڕکێی گرنگی بریتانییەکان ئەڵمانییەکان عێراق ئەڵمانییەکان ڕێگایان پێدرا سوڵتانەوە ئەستەمبوڵ ھێڵی شەمەندەفەر ڕاکێشێ بەغدا بریتانییەکانەوە دژایەتییەک دەبیندرا دەسەڵاتی ھیند ئەڤغانستان جەنگی جیھانی عێراق بریتانییەکان شەڕی جەنگی جیھانی وردە وردە عێراقی خستە دەسەڵاتی کۆنفرانسی ئاشتی پاریس ساڵی ١٩١٩ عێراق دەستەی بریتانیا قەرارەکەش جێبەجێ ساڵی١٩٢٠ بریتانییەکان قەراریان دا عێراق بەمەلیکییەت مەلیک فەیسەڵیان دانا مەلیک فەیسەڵ ھاوپەیمان بریتانییەکان تورکەکان ناوچەی مووسڵ پرسیارێکی ئاڵۆز عێراق تورکیادا نەتەوەیەکگرتووەکان کردیان خاکی عێراق ساڵی ١٩٢٥ جیاتی ئەوە بریتانیا عێراق قەرارێک ساڵی ١٩٢٣ دا واژووکرا چوار بریتانیا لەوێ بمێنێتەوە دەیان ویست زیاد ٢٥ پارێزگاری کوردەکان عێراق دەسەڵاتی سیاسی عێراق ھاتەدەستی عەرەبی سونی مایەتی مەلیک فەیسەڵ سونی چووەتەوە ئایلەی ھاشمی عەرەبی شیعەی زۆرینە دەسەڵاتی کرایەوە لەڕووی کۆمەڵایەتی ئابووریدا کوردە سونییەکەمایەتییەکان دەسەڵاتی سیاسی پتەوتر سیستمی پاشایەتی عێراقی سەربەخۆ مەلیکایەتی عێراق ساڵی ١٩٣٢ دانی بەرەسمی پێدانرا ساڵی ١٩٣٣ مەلیک فەیسەڵی مردو کوڕەکەی غازی ھاتە جێگای غازی کێشەیەکی گەورەی ھەبوو کوتلە ئایینییەکان کەمەنەتەوەیەکان غازی کارەساتێکی سەیارە دا ساڵی ١٩٣٩ گیانی دەست دا فەیسەڵی دوو منداڵبوو بۆیە ئامۆزایەکی ئەمیر ئەبدوڵڵا دانا مەلیک نوری سەئید ھاورێیەکی مەلیک فەیسەڵ دەسەڵاتی وەزیرایەتی دەست دا سەردەمی مەلیکایەتیدا عێراق دامەزرێنەرەکانی نەتەوەیەگرتووەکانی عەرەب ساڵی١٩٤٥ ھەمان ئەندام وڵاتە یەگرتووەکان عێراق پلانی دابەشکردنی فەلەستین وڵاتە یەکگرتووەکان بەشداری بەھێزی چەکداری شەڕی عەرەب ئیسرائیل ساڵی ١٩٤٨ بەرھەمھێنانی نەوت زیادی بۆڕی نەوت لوبنان سوریا دروست ساڵەکانی ١٩٤٩بۆ١٩٥٢ ھۆی پەرەسەندنی ئابووری وڵاتەکە ھێزانەی ڕژێم بەخێرایی زیاد دا بەھۆی ناڕەزای ڕژێم بەڕازی نەبونی ھاوبەشیکردنی ڕژێم پەیمان نامەی بەغدا ساڵی ١٩٥٥ ھەروەھا ڕژێمی نوری کەوتبۆ پارە خواردن بەرتیل خواردن خەڵکی سیاسی دژ ئازارو ئەشکەنجە دەدران ساڵی١٩٥٨کودەتایەک مەلیکایەتی فەیسەڵی دوو نوری سەحید بەرپا شۆڕشی ١٤ی ئەیلوول دانرا کودە تایەکەدا مەلیک فەیسەڵی دوو ئەمیر ئەبدوڵڵا کوژران نوری سەئید ڕێگای ھەڵاتن دا کوژرا سەردەمی کۆماری ١٩٥٨ ساڵی ١٩٥٨ سەردەمی مەلیکایەتی ڕوخاو دەوڵەتی عێراق دروست عەبدولکەریم قاسم ھاتە حوکم قاسم بانگەوازی بیروڕای ئازادی دەکرد پەیماننامەی بەغدای ساڵی ١٩٥٩ ھەڵوەشاندەوە قاسم بارزانی بانگ ھێشت کردەوە خاکی عێراق وڵاتی دەربەدەری یەکێتی سۆڤیەتی ئەوکاتە قاسم سەرەتادا ھاریکاری دەکرا عەرەبەکان شوعییەکان ھەروەھا سەرۆک ھۆزەکانی کورد بارزانی حکومڕانی خۆیدا ھاریکارییە تەمەنی کورت گرژی قاسم بارزانی دا دروست بەڕێوە بردنی ئۆتۆنۆمی کوردستان ھەروەھا کۆمۆنیستەکان بارو دۆخی ئاڵۆز تاوای لێھات قاسم لەکودەتایەکی سەربازی ساڵی ١٩٦٣ دا کوژرا حکوومەتێکی تازە سەرۆکایەتی عەبدولسەلام ئارف ھاتە حوکم عەبدولسەلام ئارف لەکارەساتێکی کۆپتەردا ساڵی ١٩٦٦ دا کوژرا جەنەڕاڵ عەبدولرەحمان ئارف برای عەبدولسەلام ھاتە جێگای ساڵی ١٩٦٨ عەبدولرحمان کودەتایەک دا حوکم لابردرا ڕژێمی بەعس حزبی بەعس دەسەڵاتی گرتە دەست جەنەراڵ ئەحمەد حەسەن بەکر سەرۆک کۆماری عێراق دروشمی حزبی بەعس ئەوە یەکێتی حزبی سۆسیالیستی عەرەبی دویشدا نیشتیمانی عەرەبی قسەی زاریان دان پێدانان بەڕەسمی بەمافەرەواکانی کورد ناوچە کوردییەکان ئەوە بەیانی ١١ ئازاری ١٩٧١لێ کەوتەوە ڕژێمی بەعس پەیمانەکانی گەز بۆوە پەیمانی جەزائیریان ساڵی ١٩٧٤ مۆر ئێران مردنی کوشتنی ئەحمەد حەسەن بەکر ساڵی ١٩٧٩سەددام حوسێن ھاتە حوکم دەمێک دەسەڵاتی دەست دابوو شەڕی عێراق ئێران شەڕەکە ئێران عێراق دا ڕوویدا ئێران بەسەرکردایەتی ئایەتوڵا خومەینی عێراق بەسەرکردایەتی سەدام حوسێن ساڵی ١٩٨٠ ١٩٨٨ شەڕەکە ٧ ١٠ مانگ ١٦ ڕۆژی خایاند ساڵی ١٩٨٠ عێراق دەیەویست سنووری شەتلعەرەب بگێرێتەوە ساڵی ١٩٧٤ عێراق دابووی ئێران بری ئێران ھاریکاری کوردەکان نەکات عێراق ھاریکارییەکی ھەبوو وڵاتە عەرەبییەکانەوە شیعەی ئێران شەرەکەدا ئەورووپا یابان وڵاتی دوورگەی عەرەبی بەتایبەتی سعودیە ھاریکاری عێراقیان دەکرد بەپارە قەرز نزیکەی ٨٠ ملیارد دۆلاری ئەمریکی ڕاوەستانی شەڕ وڵاتەکان دەیان ویست قەرزەکانی عێراق عێراق گێلی دەدا ئەمریکا قەرزی نەدابوو عێراق جیاتی ئەوە قەرزی پێداو یارمەتی خواردەمەنی عێراق دەدا ئەمریکا گەلێک کومپانیای نەوتی عێراقی کڕی ھاوکاری ئەمریکا عێراق گەرم کاتەی عێراق ساڵی ١٩٩٠ کوێتی داگیر ھەمان دا پەیمانی ئاشتی ئێران عێراق مۆر دوو سەبەبی ھێرشی عێراق کوێت عێراق دەی گوت کوێت عێراق یەکێکە ناوچەکانی بەسڕە سەبەبی دووەم داواکردنی کوێت قەرزەکانی دابووی عێراق شەڕی ئێران ئەوە ئەمریکا ڕەزامەندی وڵاتە یەکگرتووەکان ھاوپەیمانییەکانی بریتانیا فەڕەنسا پێنج وڵاتەکەی کەنداوی عەرەبی میسر سوریا مەغریب ھێرشیان کردە عێراق ئازادکردنی کوێت ١ ١٧ ١٩٩١دەستی پێکرد ٢٨ ی مانگی شوباتی ھەمان شەڕ ڕاوەستا ھاوپەیمانەکان کوێتیان عێراق بەجێھێشت سەرکەوتن عێراق ھەموو مەرجێکی ئەمریکا ڕازی مەرجانە نەمانی ھێزی سەربازی داپڵۆساندنی چەکی قورس دان پێنان وڵاتی کوێت ڕاپەرینی کوردەکان شیعەکان خواروی عێراقەوە شیعەکان کوردستانیشەوە کوردەکان ھەلیان قۆستەوە کزبوونی ڕژێم دەستیان ڕاپەڕین کوردستان ٥ ی مانگی ئازاری ١٩٩١ گەلی کورد ھاوکاری پێشمەرگە ڕاپەڕینی دەست پێکرد شاری ڕانیەوە گەلی کورد ئەوەندە تامەزرۆی ئازادی یەکگرتنەکی خەڵکانی گرتپۆوە ھەمووی دەنگ ھەڵوێست بیر تەسکایەتی حزبی کەسایەتی بکاتەوە دروشمی خەبات ئازادی کوردستان ماوەیەکی گشت ناوچە کوردییەکان ئازاد کەرکووکیشەوە کۆڕەوی ١٩٩١ ڕژێمی بەغدا خواروی عێراقەوە کەوت گیانی شیعەکان کوشتن برین بەکۆمەڵ کوشتن خووارو ڕاپەرینی شیعەی تواندەوە ھەموو ھێزەکەی کۆکردەوە کوردستان بەکۆپتەر تۆپ لەشکرەوە ھێرشی ھێنا ئەوە کۆڕەوە بەکۆمەڵەکەی ملیۆنی کەوتەوە دەتوانین بڵێین خۆش بەختانە لەرێگەی میدیاکانەوە کارەساتە دڵتەزێنەکە گوێزرایەوە شاشەی تەلەڤیزیۆنەکان گشت جیھاندا ھێزە ھاوپەیمانەکان دوو ھێزی دژە فڕۆکەیەکانی عێراقیان دروست عێراق نەتوانێ جموجۆڵی سەربازی فڕۆکەیی چانەدا بەکار بھێنێ ھێڵی ٣٢ خوارەوە ھێڵی ٣٦لە سەرەوە جوگرافیا وڵاتی عێراق ڕووبەرەکەی نزیکەی ٤٥٣٫٥٠٠ کم شوێنێکی گرنگی ھەیە جیھانی نوێدا شوێنێکی جوگرافی بایەخ داری ھەیە دەروانێت ڕۆژھەڵاتی ناوچەی ڕۆژھەڵاتی ناوەراست ھەروەھا دەکەوێتە پردێک زەوی ھەرسێ کیشوەرەکان بەیەکتر دەگەیەنێت ئەورووپا ئاسیا ئەفریقا ئاسانترین شوێن ڕێگای وشکانی ئاوییە ناوچە ئاوەدانەکاندا دەروات عێراق بەشێکە ناوچەی ڕێگای ھلال الخصیب ناوچەیە دەست پێدەکات کەنداوی فارس پاشان پێچ دەخواتەوە عێراق سووریا فەلەستین لوبنان دەگاتە دەریای سپی ناوەراست سەردەمی مێژووی کۆندا ناوچەیە ڕێگای یەکگەیشتنی نەتەوەکانی ڕۆژھەڵات ڕۆژاوا سەرەڕای پێشکەوتنی شارستانی ھۆیەکانی گواستنەوە عێراق گرنگی تایبەتمەندی پاراست ھەموو ڕێگاکان ناوچەی کەنداو کۆدەبێتەوە ناوچەکانی باکوورو ڕۆژھەڵاتی کەنداوی فارس ناوچەی شاخاوی سەختن سەرەڕای ناوچەی کەنداوی فارس شوێنێکی بازرگانی مامناوەندییە ڕێگاکانی ئاوی بەدەریای سوور نۆکەندی سوێسدا باشووری عێراق گرنگییەکی تایبەتی ھەیە ناوچەیەکی بازرگانی بەناوچەیەکی ترانسێت ە سەرەرای گرنگی شوێنەکەی وڵاتی عێراق لەرووی ئابوورییەوە بایەخی ھەیە چونکە مادەی سەرەتایی کانزایی تێدایە جیھانی نوێ پێویستییەتی عێراق لەڕووی کشتوکاڵییەوە گرینگی ھەیە بەتایبەتی چاندنی دانەوێلە گەنم جۆ دا سەرەرای جۆر کانزا سامانی سروشتی سنوور دەکەوێتە باشووری ڕوژئاوای ئاسیا باکووری ڕوژھەلاتی نیشتمانی عەرەبی تورکیا دەکەوێتە باکوورییەوە ڕوژھەلاتی ئێرانە ھەریەک سووریا ئوردن عەرەبستانی سعوودی دەکەونە ڕۆژاوایەوە کووەیت کەنداوی عەرەبی باشوورییدان بەرزی نزمی لێکۆلینەوە فیسۆگرافیای وڵاتی عێراق کارێکی ئاسان نییە سنووری ولاتە جۆر دیاردەی سروشتی زەوی چاو دەبینین ناوچە شاخاوییە بەرزەکان باکوور باکووری ڕۆژھەڵاتدا پێکھاتەوە بەشێکن زنجیرە چیاکانی ئەلپی ئەورووپادا پاشان ئاسیا درێژدەبنەوە ناوچەکانی بێرنە ئیسپانیا دەگاتە چیاکانی الیوماس بۆرما بەشەکانی ڕۆژاوای عێراق بەشێکن بانەکانی نیمچە دوورگەی عەرەبی جیۆلۆجییەوە تاوێری کەونن بەردی کۆن ڕەقن بەشەکانی ناوەراستی دەشتەکانی دۆلی دیجلە فورات قووڕ ڵیتە داپۆشراوە سەردەمی دووھەم سێیەمی جیۆلوجی دروستبوون لەگەل دروستبوونی دەشتەکانی ھیند کنج سند ناسراون دەشتانە نزمن ناوچەی زۆرگ تایبەتمەندییەکی ھەیە جیا دەکرێتەوە ناوچەکانی ناوچەیە پێچی سادە پێک ھاتووە پێچانەدا دەشتی فراوان ھەیە بۆیە ناتواندرێت لەگەل ناوچە شاخاوییە بەرزەکاندا بخرێت لەرووی بەرزی نزمییەوە ناوچەی زوورگ جیاوازە لەگەل دەشتی نیشتەنی بۆیە ناتواندرێت لەگەل دەشتانەدا بخرێت ناوچەی بانی ڕۆژاوا تەنھا بەشە ناوچەیە عێراقدا پێکھاتەکەی بەردی کۆنن سەردەمە کۆنەکان دەگەرێتەوە بەردانە بەبەردی کلس داپۆشراون پێک ھاتەکەی دەگەرێتەوە سەردەمی دووھەم سێیەمی جیۆلۆجی بەرگانە بەشەکانی ڕۆژاوا نەمان بەھۆی دامالینەوە ھەرچەندە ڕۆژاواوە ڕۆژھەڵات بچین جۆری بەردەکان دەگۆرێت بەردی کۆنەوە بەردی نوێ سەیری چینەکانی بەردانە بانی ڕۆژاوا لێژاییان کەمە چونکە دامالین کاری تێکردوون تەنھا ناوچەی کارە نەبێت ڕۆخەکانی ڕۆژھەڵاتی بانی ڕۆژاوا بەپێچی سادە کۆتاییان ھەندێ شوێندا شکان بوونەوە دەشتی نیشتەنی ھەموو بەشەکانی تەختن تەنھا ڕۆژاوای نەبێت ھەندێ بانی تێکەل سەردەمی جیۆلۆجییەکەشی دەگەرێتەوە سەردەمی میۆسین عێراق بەرز نزمییەوە دابەش چوار بەش ناوچەی شاخاوی عێراقدا ناوچەی زوورگ بانی ڕۆژاوا دەشتی نیشتەنی کەش ھەوا لەکاتی ھەر لێکۆلینەوەیەکی ئاووھەوادا پێویستە ڕەگەزەکانی ئاووھەوا وەربگرین وەکو گەرمی باران با پالەپەستۆ شێ دیاریکردنی ڕوخساری ئاووھەوای ھەرناوچەیەک ھەر ھەرێمێکی جوگرافی ھەندێک جارھۆکاری شوێن دوورو نزیکی ڕووبەرە ئاوییەکان ڕۆلی دەبینێ دەستنیشانکردنی جۆری ئاووھەوا عێراقدا گەرمی بەرزدەبێتەوە لەوەرزی ھاویندا پاشان نزم دەبێتەوە وەرزی زستاندا بەرزی گەرمی لەعێراقدا دەگەرێتەوە بۆچەند ھۆیەک دووری شوێنەکەی لەرووبەرە ئاوییەکان نزیکی ھێڵی یەکسانی درێژی کاتژمێرەکانی ڕۆژ ھەندێ ڕۆژەکانی مانگی تەممووز ١٤٫٤ کاتژمێر چوار دەقیقە ھەروەھا کەمی ڕێژەی شێ ئاسمانی ساف سامال نزمی لەزستاندا دەگەرێتەوە بەرزی ونزمی خاکەکەی سەرەرای کاریگەری پالەپەستۆ پەستانی کەش کار لەئاووھەواکەی وەرزەدا لەرووی بارانبارینەوە جۆری بارانی گەردەلولە بابۆران ڕێژەکەش جیاوازە ئەندازەی ھاتنی نەوالە شێیانە جیاوازی بەرزی دەریاوە ڕێژەکەی لەنێوان ١٠ – ١٠٠ سم ھەر چەندە باکوورو باکووری ڕۆژھەڵات برۆین بایەکەی لەجۆری باکووری ڕۆژاوایە خێرایییەکەی مام ناوەندییە بەدرێژایی ڕۆژەکانی سال لەباشوردا جۆری بایەکە دەگۆرێ بای باشووری ڕۆژھەڵات عێراق بەزۆری پالە پەستۆی بەرزی نیمچە خولگەیییە زالە بیابانی گەورەی عەرەبی نابێ کاریگەری بەرزی ونزمی لەبیربکەین بەتایبەتی لەناوچە شاخاوییەکاندا ئاراستەی با ڕێژەی باران جۆری داباریندا بۆیە ئاووھەوای عێراق دەکەوێتە ژێرکاریگەری کۆمەلێک گۆراوی ئاووھەوای جێگیر ناجێگیر دەبنەھۆی جیاوازی ئاووھەوا لەزستانەوە بۆھاوین لەباکورەوە باشوور دەرامەتی ئاو مەبەست لەدەرامەتی ئاو عێراقدا ھەموو سەرچاوانە دەگرێتەوە سنوورەکەی دایە ئاوی سەرزەوی پێکدێت لەئاوی ڕووباری دیجلە ڕووباری فورات لقەکانیان جۆگەکانیان شەتولعەرەب سەرچاوانە سنووری عێراقن گشت سەرچاوانە ھەمیشەیین تەنھا ڕووخانە عوزێم نەبێت لقەکانی ڕووباری دیجلە لەئەنجامی ڕووبارەکان لقەکانی کۆمەڵێک ڕووبار بەست بەنداو سەرچاوانە دروستکراون بەستی سامەڕا بەستی کووت ڕووباری دیجلە بەستی حەدیسە ڕەمادی ھیندییە ڕووباری فوڕات باران وبەفر درامەتە یەکێکە سەرچاوەکانی ھەموو جۆرە ئاوێک عێراق بەھۆی بەفرو باران چیاکانی کوردستان ڕووباری دیجلە لقەکانی دروست ئاوی زەوی بەتیبەتی جۆرە ئاوە کوردستان زۆرە لەئەنجامی بارینی باران بەفر ھەروەھا جۆری بەردەکان ولێژی ناوچەکە یارمەتی کۆبوونەوەی ئاوی زەوی داوە ڕێژەی ئاوی زەوی عێراق شێوەیەیە ئاوی ناوچەی شاخاوی ئاوی زۆرە ناوچەی زورگ ئاوی کەمترە ناوچەی شاخاوی جاوچەی دەشتی نیشتەیی ئاوی کەمە بانی جەزیرە ئاوی زۆرە تامی ناخۆشە بەھۆی ماددەی گۆگردیک کالیسیۆمی تواوە عێراق ھەر لەکۆندا وڵاتی دۆلی دوو ڕووبار ناسراوە وای کردووە گرنگییەکی ئابووری ھەبێت پاشان ببیتە ھۆی دروستبوونی شارستانییەتی دانیشتووان ئامارەکانی ساڵی ٢٠٢١ ژمارەی دانیشتووانی وڵاتی عێراق ٤١٬٠٠٠٬٠٠٠ دەکاتە ٠٫٤٨ لەسەدی ڕێژەی خەڵکی جیھان تەمەنی مامناوەندی خەڵکی وڵاتە ١٩٫٩ ساڵە ھەروەھا ٦٦ لەسەدی دانیشتووانی وڵات شارەکان دەژین ئایین مێژووی سەرژمێرییەکان دانیشتووانی عێراق سالی ١٨٦٦ سەردەمی عوسمانییەکان سالی ١٩٠٥ ١٩١٩ ھەندێک ھەول درا زانینی ژمارەی دانیشتووان عێراقدا ١٩٢١ ھەروەھا ١٩٢٣ ھەولێک ئارادا زانینی ژمارەی دانیشتووان ویلایەتی موێل وەکو ژمێر سالی ١٩٢٧ سەرژمێری گشتی دانیشتووان درا سەرکەوتوو نەبوو ژمارەی دانیشتووانی عێراق سەرژمێرییەدا ٢٫٩٦٨٫٠٠٠ ١٫٠٥١٫٠٠٠ کور ١٫٤٥٥٫٠٠٠ کچ سالی ١٩٣٤ دیسان ھەول درا سەرژمێری بدرێت درا نەک مانای سەرژمێری گشتی چونکە ئامادەکاری نەکرابوو سەرژمێری گشتی بەمانی سەرژمێری سالی ١٩٤٧ درا مانگ ژمارەی دانیشتووان نزیکەی ٥٫٠٠٠٫٠٠٠ ڕێژەی گەشەی دانیشتووان ٢٫٦ بەرز بووەوە ٣٫٢ سەرژمێری ڕاست دروست درا سالی ١٩٥٧ نەتەوە یەکگرتووەکان سەرپەرشتی دەکرد کەموو کوریانەی کەلە سالی ١٩٤٧دا ھەبوو چارەسەرکرا فۆرمەکانی زمانی عەرەبی کوردی ئینگلیزی تورکمانی تورکی چاپ کرابوو سالی ١٩٦٥ سەرژمێرییەکی درا مەبەستێکی سیاسی دوواوە تایبەتی کاتی یەکگرتنەوەی ھەرسێ وڵاتی مێر سووریاو عێراق سەرژمێرییە دوو سال وادەی درا لۆژیکێکی ئەقلییەت شۆڤینیانە درا سەرەرای سەردەمە تایبەتی سالی ١٩٦١ شۆرشی کورد بەرپابوو ھۆی دروستبوونی شەر ھەروەھا ئاوارە خەلکێکی سەرەکیش سەرژمێرییەدا کەمکردنەوەی ڕێژەی کورد بەتایبەتی شوێنانەی نەتەوەکانی لێبوو وەکو تورکمان عەرەب کورد ڕێژەی کورد جۆرێک کرایەوە کەمتر ٢٥ ٪ ھەروەھا بەشێک ڕێکەوتنامەی ١١ ی ئازار سالی ١٩٧٠ سەرژمێری دیاریکردنی ناوچەی ئۆتۆنۆمی کوردستان سەرەرای کارەکانی لیژنەی سەرژمێری مانگێک پرۆسەیە دواخرا کاتێکی نادیار ئەوەبوو سالی ١٩٧٤ شەر دەستی پێکرد سالی ١٩٧٥ ڕێکەوتنامەی جەزائیر مۆر حکوومەتی شا عێراق سەردەمەدا پاشان شۆرەشی کورد تێکچوو گوندەکان تێک چوون چۆل خەلکەکە ڕاگوێزرانەوە کۆمەلگا زۆرە ملێیەکان خوارووی عێراق سالی ١٩٧٧ سەرژمێری درایەوە کاتی شەرو بارودۆخێکی سیاسی نالەباردا ھەلگیرسانی شۆرەشی عێراق – ئێران سالی ١٩٨٧ سەرژمێری درا ئەوەبوو بارودۆخی کوردستان نالەبار گوندەکانی کوردستان ڕاگواسترانەوە کۆمەلگا زۆرە ملێیەکان سەرژمێریش سالی ١٩٩٧ درا ڕێکخراوی خۆراکی جیھانی ھەرچەندە سەرژمێرییەکی گشتی نەبوو کەمووکوری زۆریشی تێدابوو بریار وابوو ٢٠٠٧ بدرێت سەرژمێری بارودۆخی سیاسی نەدرا خشتەیەی سەرەوە تێکرای گەشەکردن سەرەوە دەروات زیاد دایە ١٩٤٧–١٩٥٧ ٢٫٦ گەیشتە ٣٫٢ ١٩٧٧ – ١٩٨٧ ھۆکارەکانی گەشە سەندنە سروشتییە جیاوازی ڕێژەی لەدایکبوون مردووان دەگەرێتەوە نموونە سالی ١٩٨٠ ١٩٨٥ ڕێژەی لەدایکبوون ٤٤٫٠٠٠ ڕێژە مردن تەنھا ١٠٫٠٠٠ واتا زیاد سروشتی ٣٫٤ بەرزە بەراوورد لەگەل ولاتانی عەرەبیدا میسر ٢٫٥ مەغریب – ٣٫٢ سودان – ٣٫٨ توونس – ٢٫٥ یەمەن – ٣٫١ مۆریتانیا – ٢٫٨ لوبنان – ٢٫٤ سئودییە –٦٫٥ ئیمارات – ١٢ ٪ بەحرین – ١٤٫٥ تێکرای گەشەی سالانەی دانیشتووان چری دانیشتووان عێراقدا زیاد بووندایە چری دانیشتووان سالی ١٩٤٧ تەنھا ١١ پاشان بەرز بووەوە ١٤ سالی ١٩٥٧ ١٨ سالی ١٩٦٥ پاشان ٢٨ سالی ١٩٧٧ ٣٧ ١٩٨٨ ڕێژەیە جیاوازی ھەیە شوێنێک شوێنێکی پێکھاتەی تەمەنی دانیشتووان گشتی دەتوانین سێ جۆر پێکھاتەی تەمەن دیاری تەمەنیان ١٥ سال کەمترە چینێکی بەکار بەرو مشەخۆرە ڕێژەیە واتا مانای کۆمەلگا باری لاوی دایە تێکرای ژمارەکەی سالی ١٩٨٧ ٧٫٣٨١٫٤٩٢ واتا ٤٥ ٪ کۆی دانیشتووان ڕێژەیەکی بەرزە تەمەنیان ١٥ ٦٤ سالە گرینگترین چبنەکانی کۆمەلگایە چینی بەرھەم ھێنە چینەکانی ئەستۆ دەگرێت ژمارەی سالی ١٩٨٧ ٨٫١٨٠٫٢٦١ واتا ٥٠ ٪ کۆی گشتی دانیشتووان بەراووردی لەگەل ولاتانی جیھان ھەندێک ولات دەگاتە ٥٦ ٪ ٦٠ ٪ تەمەنیان ٦٥ سال سەرەوەیە چینی سێیەم چینی چینێکی بەکار بەرە ژن بێوەژن وپیرو پەک کەوتەی تێدایە تێکرای ژمارەکەی سالی ١٩٨٧ ٥٤٦٫٦٦٥ واتا ڕێژەکەی ٣٫٣ ٪ ھەمووی دانیشتووانی عێراق ڕێژەیەش کەمە بەراوورد لەگەل ولاتانی جیھان دابەشبوونی کارگێڕی عێراق دابەش ١٩ ناوچەی کارگێڕی پارێزگا دەبرێن چوار شارانە سلێمانی ھەولێر دھۆک ھەڵەبجە دەکەونە ھەرێمی کوردستان عێراقدا پێشانگا سەرچاوەکان عێراق شام ئەندامانی لووتکەی عەرەبی دەوڵەتانی ئەندامی ڕێکخراوەی ھاوکاریی ئیسلامی دەوڵەتانی ئەندامی نەتەوە یەکگرتووەکان ڕۆژاوای ئاسیا مانگیلەی بەپیت مێزۆپۆتامیا وڵاتانی ڕۆژاوای ئاسیا وڵاتەکان مەڵبەندەکانی عەرەبی ئاخێو وڵاتەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین ویلایەتەکان مەڵبەندەکان دامەزرانی ١٩٣٢ کۆمارە فێدراڵەکان وڵاتانی ئەندامی ئۆپێک نزیک وڵاتانی ڕۆژهەڵات

مەسعوود مستەفا بارزانی لەدایکبووی ١٦ی ئابی ١٩٤٦ مەھاباد سەرۆکی ھەرێمی کوردستانە مەسعوود بارزانی ڕۆژی دامەزراندنی پارتی دیموکراتی کوردستان لەدایکبووە سەردەمی تەمەنی کورتی کۆماری کوردستان مەھاباد کیانی سەربەخۆی کوردی ھەڵبژاردنەکانی سەرۆکایەتی ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستاندا ٢٥ی تەممووزی ٢٠٠٩دا ئەنجامدرا ھەڵبژێردرایەوە سەرۆکی ھەرێم خولێکی نوێ لەماوەی ١٤ی حوزەیرانی ٢٠٠٥ تاکوو ١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ سەرۆکی ھەرێمی کوردستاندابووە ژیان ڕووخانی کۆماری کوردستان ساڵی١٩٤٧ بنەماڵەی مەسعوود بارزانی کۆمەڵێک پێشمەرگەکان بنەماڵەکانیان ناچار بگەڕێنەوە کوردستانی عێراق پاشان ڕژێمی عێراقەوە ھەموویان دوورخرانەوە شارەکانی خوارووی عێراق بەتایبەتی بەغدا بەسرە مەلا مستەفای بارزانی باوکی مەسعوود بارزانی ڕێبەری شۆڕشی کورد ھەڤاڵانی بەرە یەکێتی سۆڤیەت بەڕێکەوتن ساڵی ١٩٥٨ لەوێ مانەوە مەسعوود بارزانی بەھۆی ھۆکاری سیاسی پەیوەندی شۆڕشی ئەیلوول خوێندنی ناوەندی نەکرد بەغدای بەجێھێشت تەمەنی ١٦ ساڵی ساڵی ١٩٦٢ چەکی ھەڵگرتووە چووەتە ڕیزی پێشمەرگەی کوردستان یازدەی ئەیلوولی ١٩٦١ ڕابەرایەتی مەلا مستەفای بارزانی دەستیپێکرد ساڵی ١٩٧٥ ڕێنمایی پشتگیری باوکی تێکەڵی خەباتی سیاسی بارزانی ژیانی لاوێتی تەرخان ئامانجەی پارتی دیموکراتی کوردستان بەرزی کردبووەوە ساڵی ١٩٦١ دیموکراسی عێراق ئۆتۆنۆمی پاشان فیدڕاڵیزم کوردستان چوارچێوەی عێراقێکی دیموکراتیدا بارزانی تەمەنی بیست ساڵیدا چڕوپڕ تێکەڵی کاروباری سیاسی ساڵی ١٩٧٠ ئەندامی تیمە کوردییە گفتوگۆی حکومەتی عێراق کردووە رێککەوتنی ئۆتۆنۆمی ساڵی ١٩٧١ کاتی سازدانی کۆنگرەی ھەشتی پارتی دیموکراتی کوردستان سیفەتی ئەندامی کۆمیتەی ناوەندی پارتی ھەڵبژێردراوە پاشان ئەندامی یەدەگی مەکتەبی سیاسی ئەرکی بەرپرسی دەزگای ئەمنی گرتۆتە ئەستۆ شکستی شۆڕشی ئەیلوول ئەنجامی رێککەوتننامەی جەزائیر شای ئێران حکومەتی عێراقی ساڵی ١٩٧٥ ڕێنمایی جەنابی مەلا مستەفای باوکی مەسعوود بارزانی ئیدریس بارزانی برای ھەڤاڵانی پێکەوە ھەڵسان ڕێکخستنەوەی ڕیزەکانی پێشمەرگە دامەزراندنی سەرکردایەتی کاتی پارتی دیموکراتی کوردستان ٦ی گوڵانی ١٩٧٦ شۆڕشی گوڵان دەستی پێکرد ساڵی ١٩٧٦ ١٩٧٩ مەسعوود بارزانی باوکی ئەمریکا ژیاوە ڕووخانی ڕژێمی شای ئێران گەڕایەوە ئێران تەرتیباتی ھاتنەوەی باوکی ئێران ڕۆژەی بەڕێز بارزانی ١ی ئازاری ١٩٧٩ گەیشتەوە ئێران باوکی واشنتۆن کۆچی دوایی مانگی ١١ی ١٩٧٩ کۆنگرەی نۆیەمی پارتی دیموکراتی کوردستان بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان ھەڵبژێردرا ڕۆڵی ھەریەکە مەسعوود بارزانی ئیدریس بارزانی برای بەرچاو ساڵانی ١٩٨٠ ١٩٨٧ دامەزراندنی بەرەی سیاسی عێراق بەتایبەتی بەرەی کوردستانی دامەزرا ڕێکخراو حزبە کوردستانیەکان شەڕی ھاوپەیمانان دژ عێراق بەڕێز بارزانی ھەماھەنگی بەرەی کوردستانی سەرکردایەتی ڕاپەڕینی ئازاری ١٩٩١ی کوردەکانی ھۆی ئازادکردنی کوردستانی عێراق دەست ڕژێمی بەغدا مانگی نیسانی ١٩٩١ گفتوگۆ بەغدا دەستی پێکرد بارزانی مانگ سەرۆکایەتی شاندی کوردی ھەموو حزبەکانی بەرەی کوردستانی پێکھاتبوو گفتوگۆکان ھیچ ئەنجامێک نەگەیشتن بەھۆی ڕەتکردنەوەی داخوازییەکانی کورد بریتی ئۆتۆنۆمی ھەرێمایەتی دیموکراتیزە عێراقەوە ھەروەھا کۆنگرەی ١٢ی پارتی دیموکراتی کوردستان ساڵی ١٩٩٩ جارێکی مەسعوود بارزانی سەرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستان ھەڵبژێردرایەوە مەسعوود بارزانی ساڵانی نەوەدەکانەوە لەناوچوونی ڕژێمی بەعس بەشداری کۆنگرە کۆبوونەوەی نێودەوڵەتی کردووە کۆبوونەوەی واشنتۆن ساڵی ١٩٩٢ پاشان ١٩٩٣ کۆنگرەی سەلاحەدین ١٩٩٢ کۆنگرەی لەندەن ئەیلوولی ٢٠٠٢ کۆنگرەی سەلاحەدین شوباتی ٢٠٠٣ بارزانی ڕۆڵێکی ھەبووە پێشھاتە سیاسیەکانی عێراقی نوێدا پاشانیش دامەزراندنی ئەنجومەنی حوکمڕانی عێراقی ٣١ی تەممووزی ٢٠٠٣ ئەندام دواتریش سەرۆکی ئەنجومەنەکە ١٢ی حوزەیرانی ٢٠٠٥ مەسعوود بارزانی وەکو سەرۆکی ھەرێمی کوردستان ھەڵبژێردرا ئەنجومەنی نیشتمانی کوردستانی عێراق وەکو سەرۆکی ھەرێم سەردانی فەرمی وڵاتێکی کردووە سەرۆکی وڵات سەرۆک وەزیرانی وڵاتانەی بینی چاوپێکەوتنی دا بۆش سەرۆکی ئەمریکا ٢٥ی تشرینی ٢٠٠٥ تۆنی بلێر سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا ٣١ی تشرینی ٢٠٠٥ پاپای ڤاتیکان ١٤ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٥ برلسکونی سەرۆک وەزیرانی ئیتالیا ١٣ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٥ عبداللە شای سعودیە ١٣ی ئازاری ٢٠٠٧ عبداللە شای ئوردن ١٩ی ئازاری ٢٠٠٧ وەکو سەرۆکی ھەرێم ئەندامێکی دامەزراندووە پتەوکردنی ھاوپەیمانی ھێزە سیاسییەکانی کوردستان باشترکردنی پرۆسەی بڕیاردان ھەرێم ڕۆژی ٢٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٠٧ ئەنجومەنی سەرۆکایەتی کوردستان دامەزرا سەرۆکی ھەرێم سەرپەرشتی کۆبوونەوەکان جێگری سەرۆکی ھەرێم بەڕێز کۆسرەت ڕەسووڵ سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان سەرۆکی حکومەتی کوردستان جێگرەکانیان سەرۆکی دیوانی سەرۆکایەتی ھەرێم ئەنجومەنی باڵای پارتە سیاسیەکان کەسایەتی پارتە سیاسییەکان ئەندامن حزبانەی خوارەوە پێکدێت پارتی دیموکراتی کوردستان یەکێتی نیشتمانی کوردستان پارتی زەحمەتکێشانی کوردستان پارتی سۆشیالیستی دیموکراتی کوردستان یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان کۆمەڵەی ئیسلامی کوردستان بارزانی شەیدای خوێندنەوەیە تایبەتیش حەز خوێندنەوەی پەرتووکی مێژوویی سیاسی سەربازی ھەروەھا حەزیش وەرزش مەسعوود بارزانی ساڵی ١٩٦٥ ھاوسەرگیری کردووە خاوەنی ھەشت منداڵە بارزانی شارەزایی زمانی کوردی عەرەبی فارسی ھەیە ھەروەھا شارەزایی زمانی ئینگلیزی ھەیە قسەی پێدەکات ئەنفال خێزانی بارزانی قوربانیان پێناو کێشەی کورددا داوە دایکبوونیەوە تەمەنی ١٢ ساڵی مەسعوود بارزانی باوکی نەبینیوە دوورە وڵات یەکێتی سۆڤیەت دەژیا سیخوڕەکانی ڕژێم سێ برای بارزانیان تیرۆر کردەوە ٣٢ ئەندامانی خێزانەکەی ٨٠٠٠ بارزانی ڕژێمی بەعس ئەنفالی ساڵی ١٩٨٣ خودی مەسعوود بارزانی ئامانجی ھەوڵی تیرۆر تایبەتی ھەوڵی تیرۆر ڤێننای پایتەختی نەمسا ٨ی کانوونی دووەمی ١٩٧٩ ڕژێمە یەکەکانی عێراق ١٦ گوندی بارزاننیان خاپوور کردووە گوندی مەسعوود بارزانییە خولی سێیەمی سەرۆکایەتی وادەی کۆتاییی خولی دووەمی سەرۆکایەتیی بارزانی ساڵی ٢٠١٣ کۆتایی پێھات داوایەکی پەرلەمانتارانی خولە ٣٠ی حوزەیرانی ھەمان بەرزکرابووەوە داواکرابوو مەسعوود بارزانی دوو ساڵی سەرۆکایەتی ھەرێم بمێنێتەوە مشتومڕێکی سیاسی گەورەی نایەوە باشووری کوردستان بەوەی بڕیارە نایاسایی نادەستوورییە سەرۆکی ھەرێمیان سەرۆکێکی ناشەرعی یاخود سەرۆکی ماوە درێژکراوە دەبرد نووسراوەکان بارزانی پەرتووکێکی ڕۆڵی مێژووی مستەفا بارزانیی باوکی بزووتنەوەی نەتەوەی کورد بارزانی بزوتنەوەی ڕزگاریخوازی کورد سێ بەرگ پێک ھاتووە نووسیوە وبەم دوایانە کتێبێکی مێژوو بڵاوکردەوە وتار بابەتی سیاسی ڕۆژنامە گۆڤارەکانی کوردستاندا بڵاو کراونەتەوە پەراوێزەکان سەرچاوەکان سەرۆکی ھەرێمی کوردستان ژیاننامەی مەسعوود بارزانی بەستەرە دەرەکییەکان ناسیۆنالیستە کوردەکان بنەماڵەی بارزانی زیندووان کورد لەدایکبووانی ١٩٤٦ سیاسەتوانانی کورد سیاسییەکانی پارتی دیموکراتی کوردستان خەڵکی مەھاباد سەرۆک وەزیرانی عێراق

کۆسرەت ڕەسوڵ عەلی ساڵی ١٩٥٢ گوندی شیواشۆکی گەورەی سنووری قەزای کۆیە لەدایک ئێستادا جێگری سەرۆکی ھەرێمی کوردستانە لەھەمان کاتیشدا جێگری سکرتێری گشتی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ە ژیان ھەر سەرەتای لاوێتی قۆناغەکانی خوێندنەوە تێکەڵ کاری سیاسی خەباتی ڕزگاریخوازی گەلی کوردستان سەرەتای کاری سیاسیشی دەچێتە ڕیزی پارتی دیموکراتی کوردستان شۆڕشی ئەیلوولی ساڵی ١٩٧٤ دا بەشداری بەرچاوی کۆتایی ساڵی ١٩٧٥ دا پەیوەندیی ڕیزەکانی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستانەوە سەرپەرشتکاری ڕێکخستن کاروچالاکییەکانی خوێندکاران ساڵی ١٩٧٦ دا کۆسرەت ڕەسوڵ ھەڤاڵانەی کۆمەڵەی خوێندکارانی کوردستانیان شاری کەرکووک دامەزراندووە جمووجۆڵ چالاکییەکانی کاتەدا بووەتە ھۆی ساڵی ١٩٧٧ دا ڕژێمی بەعسەوە زیندانی ماوەیەکی زۆریش زیندانی ئەشکەنجەدان پێنج خۆڕاگرە ئازایەی ھیچ جۆرە ئیعترافێکی نەکردووە سەربەرزانە زیندان ھاتووەتە دەرەوە ساڵی ١٩٨١ بووەتە ئەندامی سەرکردایەتی ڕێکخستنەکانی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان ھەمان کاتدا لێپرسراوی ڕێکخستنە نھێنییەکانی ناوشاری ھەولێر چالاکی جموجۆڵێکی سیاسی گەورە بەرفراوانیان شارەدا ئەنجامداوە کۆنفرانسی ٣ی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان ساڵی ١٩٨٣دا ئەندامی سەرکردایەتی ھەڵبژێردرا ئەندامی سەرکردایەتی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ساڵی ١٩٨٨ەوە ساڵی ١٩٩١ ئەندامی ناوەندی کۆمەڵە لێپرسراوی ڕێکخستنەکانی کۆمەڵەی ڕەنجدەرانی کوردستان ساڵی ١٩٨٤ لێپرسراوی مەڵبەندی ٤ی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ساڵی ١٩٨٥ سەختی برینداربووە ساڵی ١٩٨٦دا مەڵبەندەکانی ٣ ٤ دەکرێن مەڵبەند کۆسرەت دەبێتە لێپرسراوی مەڵبەندەکە ساڵی ١٩٨٨ چالاکترین مەڵبەندەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ساڵی ١٩٩١ نەخشەی ڕاپەڕین داڕێژرا بەرەی کوردستانی پێکھاتبوون ھەموو ھێزە سیاسییەکانی کاتی کوردستان کۆسرەت ڕەسوڵ ئەندامێکی مەکتەبی سیاسی سەرپەرشتیکردنی ئازادکردنی شاری ھەولێری سپێردرا ڕاپەڕینی ساڵی ١٩٩١دا کۆسرەت دیارترین سەرکردانەی ڕۆڵی بەرچاویان گێڕاوە ئازادکردنی شاری کەرکووکدا ساڵی ١٩٩١ دا بەلێپرسراوی بەرەی کوردستانیی سنوری پارێزگای ھەولێر ساڵی ١٩٩٢ ئەندامی پەرلەمانی کوردستان ساڵی ١٩٩٣ ساڵی ١٩٩٦ دەبێتە سەرۆکی دووەم کابینەی ئەنجومەنی وەزیرانی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان دواتریش سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ئیدارەی سلێمانی تاکوو ساڵی ٢٠٠١ ساڵی ٢٠٠١ لێپرسراوی دەستەی کارگێڕی مەکتەبی سیاسی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ٢١ی حوزەیرانی ٢٠٠٦ کۆسرەت جێگری سەرۆکی ھەرێمی کوردستان دەستنیشان ھاوکات کۆسرەت جێگری سکرتێری گشتیی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانە دەست بەکار بوونیشی جێگری سەرۆکی ھەرێمی کوردستان جێگری سکرتێری گشتی یەکێتی نیشتمانی کوردستان سەردانی ڕەسمی وڵاتانیشی کردووە دواھەمینیان سەردانی وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دیداری بوش کۆسرەت ڕەسوڵ ساڵی ١٩٧٧ ھاوسەری گرتووە دەبێتە خاوەنی شەش کوڕ کچ سێ کوڕی شەھید کۆسرەت ڕەسول زمانەکانی کوردی عەرەبی فارسی باشی دەزانێت شارەزایی زمانی ئینگلیزی ھەیە باری تەندروستی ڕۆژی ١١ی تشرینی دووەمی ٢٠١٧ نووسینگەی ڕۆژنامەوانی کۆسرەت ڕەسووڵ ڕایگەیاند باری تەندروستی تێکچووە گەیەندراوەتە نەخۆشخانە چارەسەری پێویستی سەرچاوەکان پرۆفایلی جێگری سەرۆک ماڵپەڕی سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان ئەندامانی پەرلەمانی کوردستان سیاسەتوانانی کورد سیاسییەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لەدایکبووانی ١٩٥٢ زیندووان خەڵکی پارێزگای ھەولێر

ناسر ڕەزازی لەدایکبووی ٢١ی حوزەیرانی ١٩٥٥ سنە گورانیبێژەکانی کوردە توانیویەتی ھەموو زاراوەکانی کوردی گۆرانی بڵێت ساڵی ١٩٥٥ شاری سنە لەدایکبوو ھەر لەوێدا دەستی گۆرانی وتن تەمەنی گەنجیدا دا کاسێتی تۆمار تاکوو ئێران شۆڕش ناسر ئەندامی کۆمەڵە ماوەیەک چوو ئەورووپا لەوێ ئیشی ھونەریی ڕووخانی ڕژێمی سەددام گەڕایەوە ھەرێمی کوردستان مەرزیە فەریقی گۆرانیبێژی کورد ھاوسەری ناسر ڕەزازی ساڵی ٢٠٠٥ نەشتەرگەرییەکی دڵدا گیانی لەدەست دا مەرزیەوە ناسر ژنێکی ھێناوە ئێران دانیشتووی مەریوان ناسر دوو کوڕ کچێکی ھەیە ناوەکانی کاردۆ ماردین دڵنیا دڵنیا ڕەزازیش گۆرانیبێژە کورتەی ژیان ناسر ڕەزازی ھاوینی ١٩٥٥ سنە بنەماڵەیەکی دەستکورت قەرەباڵغدا لەدایکبووە ٦ ساڵیدا دەچێتە خوێندنگای ھیدایەتی سنە ساڵی ١٩٧٨ مەرزیە فەریقی زەماوەند وەرگرتنی دیپلۆمی وێژە دەکرێ مامۆستای سەرەتایی کارەکەی دەست پێبکات ڕاپەڕینی ١٩٧٩ی ئێران پاشان دەخرێتە زیندان ڕزگار بنەماڵەکەیدا دەچنە شاخ پێشمەرگەی کۆمەڵە ساڵی ١٩٨٥ وازھێنان پێشمەرگایەتی مەرزیە دوو منداڵەکەی دڵنیا ماردین پەنا دەبەن وڵاتی سوید لەوێ خاوەنی کوڕێکی کاردۆ ساڵی ٢٠٠٤ دەگەڕێنەوە باشووری کوردستان شارۆچکەی دووکان نیشتەجێ ھاوینی ساڵی ٢٠٠٥ مەرزیە سەرکەوتوونەبوونی نەشتەرگەرییەکەی سویددا مالئاوایی ژیان ماوەیەک ژنێکی خەڵکی مەریوان ئێران خانم دێنێت شارۆچکە ی دووکان دەژین ژیانی ھونەری ساڵی ١٩٦٨ تەمەنی ١٤ ساڵی‌دا یەکەمجار چووە شانۆ گۆرانیی دەسماڵێ دەسماڵێ ڕاستەوخۆ ڕادیۆی شاری سنە تۆمار بەرھەمی کاسێتی بڵاو کراوەی بریتی گۆرانییەکی لاسایی گۆرانیبێژە کوردەکان وێنە گۆرانیی ئای چەندەم خۆش ئەوێی ی عەلی مەردان مەقامی بەیات تورک ناسر ڕەزازی مەقامی ماھووردا خوێندوویەتی کەسێک ژیانی ھونەری دا یارمەتی داوە تۆفیق رەزایی گۆرانیبێژی شاری سنەیە شاری سنە تیپی مۆسیقا نەبوو ناچار دەبێ پەنا بباتە شاری سەقز فەرھەنگ ھونەری شارە ڕەشید فەیزنژاد حەبیبوڵڵا نیکبین کەسێکی دیکە درێژە ھونەری گۆرانی وتن بدا پەروین مۆشیروەزیری کاروانی شیعر گۆرانییان تەلەفیزیۆنی شاری سنە تۆمار ناسر ڕەزازی کاری گۆرانی وتن شارەزایی ھەیە ئەدەبیاتی کوردی بەرھەمی ئەدەبی ھەیە بریتن ھۆنراوە چوارینە یەکێکە بەرھەمە شیعرییەکانی خەمم سەربەرز شاییم دەماخە دڵم بۆیە ھەر ئۆف ئاخە بڵێسەی ئاگری جەرگم وەھایە ئەڵێی کەسی مردووە ھێندە بەداخە لایەکی تریشەوە ناوبراو توانی ئاوازێک گۆرانییەکانی دابنێ پەپوولە دێوانەخۆم ماچی خودایی سەرەمەرگی ھیوا نیشتمان ناسری ڕەزازی ژیانی گۆرانی وتنی‌دا تۆفیق ڕەزایی محەممەد ماملێ عەزیز شاھڕۆخ حەمە جەزا جەمال موفتی نەجمەدەین غوڵامی مەرزیە فەریقی گۆرانیی تۆمار کردووە ساڵی ١٩٧٨ خۆپیشاندانی خەڵک ئێران ھەروەھا کوردستان ڕژێمی محەممەدڕەزا شا دەستی پێکرد ڕەزازی سروودی شۆڕشگێڕانە ئێش ئازاری خەڵکە شوێنە جۆراوجۆرەکانی کوردستان بەشداری دووای ماوەیەک پێشمەرگەی کۆمەڵە فەریبۆرز فەخاری نەجمەدین غوڵامی کاک کاڵێ ڕەزا بچکۆل مەرزیە تیپی بانگەوازیان دانا ھەلومەرجەدا توانی بەھونەری درێژە سروودی چ ڕۆژە ڕۆژی نۆرۆزە کەھۆنراوەکەی عابدین موفتی‌زادە یە سروودی دووھەم دێم دێم شیعری ھێمن پاشان سروودی دیکە لەوانە ئەی شەھیدان کارگەرین جەنگاوەرین سەدەی بیستەمە ھیوا پێشەنگی زەحمەتکێشان دەس چەکم ھەڵناگرم ھتد ساڵی ١٩٨٥ ئاوارەی ھەندەران ساڵی ١٩٩٠ ھاتەوە باشووری کوردستان خەڵک دا گۆرانی تۆمار ناسر ئەگەرچی سەرەتای گۆرانی وتنی‌دا لاسایی دەنگی گۆرانیبێژانی کورد دەستی پێکرد ماوەیەک خاوەن مەکتەب گۆرانیی کوردیدا مەقام‌دا شێوازی مامۆستا تایەر تۆفیق ھەروەھا قەتارەکانی محەممەد ماملێ بەستەش دا لەدەنگی حەسەن زیرەک کەڵکی وەرگرتووە ڕخنەلێگرتن ئێرانیبوونی کورد ڕەزازی ٦ی ئازاری ٢٠١٢ بەرنامەیەکی سی فارسیدا گوتی وتانە ناسیۆنالیزمە کوردەکان بیروڕای پان ئێرانیزم کوردایەتی سەربەخۆییی کوردانی ڕۆژھەڵات لێکدرایەوە تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان ڕەخنەی گیرا لێدوان ئاوات بۆکانی ناسر ڕەزازی لێدوانێک بەندبێژیدا گوتی وتانە ئاوات بۆکانی ھەوادارانی کاردانەوەی لێکەوتەوە بێڕێزی ئیسلام ٦ی شوباتی ٢٠٢٢ گرتەیەکی دەنگی دزەپێکراوی ناسر ڕەزازی تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان بڵاوکرایەوە فایلە دەنگییەدا ئاماژە بەوە ئایینی کردووە یارسان ڕەخنەی ئایینی ئیسلام گرت فایلە دەنگییە ڕووبەڕووی کاردانەوەی مامۆستایانی ئایینیی ڕۆژھەڵاتی کوردستان باشووری کوردستان پەیڕەوانی ئایینی ئیسلام تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان بووەوە ڕەخنە سووکایەتییانە ناسر ڕەزازی ڕوونکردنەوەیەکی بڵاوکردەوە نیگەرانی ھێرش سووکایەتییانە دەربڕی ٩ی شوبات سەندیکای ھونەرمەندانی کوردستان پشتوانی ڕەزازی دەربڕی داوایان سووکایەتیکردنی خەڵک ھونەرمەندە ڕابوەستێت خەبات تێکۆشانی خزمەت نەتەوەکەی بەھەند وەربگیرێت بەھۆی بەردەوامی کاردانەوەکان ١١ی شوباتی ٢٠٢٢ یەکێتیی زانایانی ئایینیی کوردستان ڕاگەیەندراوێکدا دژایەتیی سووکایەتیکردن ئیسلام پیرۆزییەکانی دەربڕی داوایان ناسر ڕەزازی بەھۆی سووکایەتیکردن ئایینی ئیسلام لێبووردن بەرھەمەکان ئەلبومەکان کوردستان ١٩٧٦ دێوانە خۆم ١٩٧٩ گۆمەشین ١٩٨٢ گوڵان ١٩٨٤ ھەڵەبجە ١٩٨٨ ڕەزیانە ١٩٩٣ نیاز ١٩٩٤ پیرۆز ١٩٩٥ ھیوا ١٩٩٥ خەمی نان ١٩٩٦ کرماشان ٢٠٠٠ ئێوارەیە ٢٠١٠ بیرەوەری ٢٠١٢ گوڵباران ٢٠١٦ شارەکەم ٢٠١٩ سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان خەڵکی سنە زیندووان کەسایەتییەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان گۆرانیبێژانی پیاوی کورد گۆرانیبێژە پیاوەکانی کوردیی ناوەندی لەدایکبووانی ١٩٥٥ سیاسییەکانی کۆمەڵە ڕێکخراوی کۆمۆنیستی حیزبی کۆمۆنیستی ئێران ڕەخنەگرانی ئیسلام کەسانەی تۆمەتبارن بێڕێزیکردن ئایین

پێشمەرگە وشەیەکی کوردییە شەڕکەرە کوردەکان ھەندێک شەڕکەرانی ئازادی ناویان دەبەن وشەکە مانای مەرگی ھەموو شتێک خستووە پێناو پاراستنی نیشتیمان ھێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان نزیکەیی کاتەوە ھەیە جوڵانەوەی کوردەکان سەربەخۆیی سەرەتای ساڵانی ١٩٢٠دا دەستی پێکردووە بەدوای ڕووخانی ھەردوو ئیمپراتۆریی عوسمانی قاجاڕ ناوچەکانی کوردستان دەستیاندا ناوەش کۆماری کوردستان ساڵی ١٩٤٦ سەربازانی چەکداران ی کورد بەکار ھاتووە چایچییەکەی پێشەوا قازی محمد پێشنیار پاشان ناوێکی گونجاو ھەڵبژێردرا ھێزەکانی پێشمەرگە ڕۆڵێکی بەرچاویان بینی ھێزی ھاوپەیمانان شەڕی حکومەتی بەعس باشووری کوردستان پێشمەرگە چەکدارێکی شۆڕشگێر بیروباوەڕە لەپێناو ڕزگاری گەلەکەیدا ئامادەیە گیانی ببەخشێ پێشمەرگە ڕۆڵی سەرەکیی ھەبوو پاککردنەوەی عیراق باشووری کوردستان داعش وشەی پێشمەرگە مێژووناسی کورد کەریم زەند دەڵێت سەردەمی کۆماری کوردستاندا فەرمانی پێشەوا قازی محەممەد لیژنەیەک دانرا دۆزینەوەی ناوێک هێزی کوردیی لیژنەکە بریتی هەژار موکریانی هێمن موکریانی محەمەد تۆفیق وردی کەریم زەند لیژنەیە دانیشتنێکی تایبەتدا گەلێک ناویان تاوتوێ کردووە لیژنەکە مشتومڕدا ناکاو خزمەتگوزارێک لەوێ بەردەستیی دەکردن میرزای ڕەشیدی گوتی ئاغایان دەبینم کاژێرێکی خەریکن ناوێکی شیاو بدۆزنەوە کاتێکدا پێشمەرگەمان لەمێژە بەکاربراوە لیژنەکە ناوەکەیان شادومانییەوە وەرگرت پێشمەرگەیان پێشکەشی پێشەوای مەزن پەسەند پێشمەرگە فەرمیی ناسرا پلە سەربازییەکان ڕۆژھەڵاتی کوردستان ڕۆژھەڵاتی کوردستانیش پارتە کوردستانییەکان وشەی پێشمەرگە ھێزە چەکدارانیان کەڵک وەردەگرن دیاریکراو ئێستاکەدا ھێزە چەکدارەکانی سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران حیزبی دێموکراتی کوردستان حدک حیزبی دێموکراتی کوردستانی ئێران کۆمەڵە ڕێکخراوی کوردستانی حیزبی کۆمۆنیستی ئێران حیزبی کۆمەڵەی کوردستانی ئێران کۆمەڵەی زەحمەتکێشانی کوردستان پارتی ئازادیی کوردستان حیزبی ڕزگاری سوپای ڕزگاریی کوردستانی ئێران ڕێکخراوەی خەباتی شۆڕشگێڕی کوردستان پێشمەرگە دەوترێت ئەمە حاڵێکدایە پارتی ژیانی ئازادی کوردستان وشەی گەریلا کەڵک وەردەگرێت سەربزێویی کوردانی ڕۆژھەڵات ساڵی ١٩٧٩دا ھێزەکانی دو ڕێکخراوی چەکداری فیدایی واتە چریکەکانی فیداییی گەلی ئێران ئەرتەشی ڕزگارکەری گەلانی ئێران ڕێکخراوەی چریکەکانی فیداییی گەلی ئێران کەمینە وشەی پێشمەرگەیان کەڵک وەردەگرت پێشمەرگەی فیداییان سەری ھێزە چەکدارانی دانابوو ئەمانەش ببینە گەریلا سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان باشووری کوردستان ڕۆژھەڵاتی کوردستان سیاسەتی عێراق وشە سیاسییەکان

کورد ئایتی گرووپ Kurd IT Group ٢١ی کانوونی دووەمی ٢٠٠١ دامەزراوە گرووپێکی تەکنەلۆژی کوردییە ئامانجی گەشەپێدانی زمانی کوردییە وێب گرووپەکە ڕۆڵیان ھەبووە پەرەپێدانی تەختەکلیلی کوردی ھەواڵی تەکنەلۆژی لەکارەکانی کوردئایتی گرووپ بەئەنجامی دەگەیەنێت گەیاندنی نوێکارییەکانی تەکنۆلۆژیای زانیارییەکانە ھەواڵی کورت ڕاپۆرتدا نووسەرانی ھەواڵانە ئەندامانی ماڵپەڕن خۆبەخشانە بەشداری ئێستادا ھەواڵ ماڵپەڕەکە وەستاوە چالاکی ئامراز دانان نووسینی کوردی تایپ نووسینی کوردی دروستکردنی بەرنامەی پاڵپشتیی زمانی کوردی ویندۆز فۆنتەکانی یونیکورد ڕاژە گرنگەکانی گرووپەیە ھەوڵەکان نووسینی کوردی بنەمای یونیکۆد سەکۆکان کوردئایتی گرووپ ساڵانێک ڕاژەی پرسیار وەڵامی لەشێوەی مەکۆ تەکنۆلۆژیای زانیاری زمانی کوردی دا هەبوو ئەمانەش ببینە ویکیپیدیا نووسینی کوردی بەستەرە دەرەکییەکان ماڵپەڕی کورد ئایتی گرووپ سەکۆکانی کورد ئایتی گرووپ پەیڤینێک بەردەقانی بەبۆنەی دامەزراندنی کوردئایتی گرووپەوە نووسینی کوردی وێبگە کوردییەکان

کۆماری ئارارات کۆماری کوردییە راگەیاندبێت کەوتبووە رۆژھەڵاتی تورکیای ئێستاو پارێزگای ئاگری ناوەندەکەی کۆماری ئارارات کۆمەڵەی خۆییبوونەوە سەرکردایەتی دەکرا ساڵی ١٩٢٧ سەربەخۆیی راگەیاند لەکاتی شەپۆلی شۆڕشە لەدوای یەکەکانی کوردەکانی باشووری رۆژەڵاتی تورکیا پوختەی مێژوویی شۆڕشی ئاگری ئیحسان نوری پاشاوە سەرکردایەتی دەکرا تشرینی ١٩٢٧ کورداڤا گوندێکی نزیکی چیای ئارارات پایتەختی کوردستان دەستنیشانکرا خۆییبوون بانگەوازی زلھێزەکان عوسبەتولئومەم پەیامی کوردەکانی عێراق سووریاش نارد ھاوکاری سەرەڕای سەرنەکەوتنی شێخ سەعید ئازادی بیرمەند سەرکردە نەتەوەییەکانی کورد بەردەوامبوون بەرنامەداڕشتن کوردستانێکی سەربەخۆ زۆرێک نەتەوەخوازانە تشرینی ١٩٢٧دا کۆبوونەوە نەک ھەر سەربەخۆیی کوردستانیان راگەیاندووە بگرە خۆییبوونیان ئۆرگانی باڵای نەتەوەیی ھەموو دەسەڵاتێکی تایبەتی نەتەوەیی‌و نێودەوڵەتی ھەبێت راگەیاند سەرکردایەتی رێکخراوە تازەیە باوەڕی وابوو کلیلی سەرکەوتنی خەبات کوردستانێکی سەربەخۆ وەفاداری خێڵەکیی دا نیە رێگەی بەکارھێنانی ھێزی سەربازیی گونجاوی ئەوتۆوە دێتە بەرنامەبۆدانراو‌و رێکخراوبێت سەرەڕای بێزارییان رژێمی کەمالیستەکان نە بەڕیتانیا نە فەڕەنسا پشتگیرییەکی بەرچاوی خۆییبوونیان نەکرد سەفرەستیان ھێزە ئەوروپییەکان کاتێکدا پشتگیریی سەربەخۆیی کوردەکانیان کردووە راپۆرت‌ میدیای تورکییەوە مەیلیان درابێتێ یارمەتییەکی کەمەوە ئەوروپاوە دواجار خۆییبوون کۆمەک فیدراسیۆنی شۆڕشگێڕی ئەرمەنی شای ئێران ھاوڕێ کوردەکانیان شێخ ئەحمەدی بارزانی سەرۆکی خێڵی بارزانیەکانی باشووری کوردستان کوردەکانی سووریاش یارمەتی خۆییبوونیان دا رێگەی بڕیینی ھێڵەکانی شەمەندەفەر تاڵانکردنی لادێی تورکەکان دەستدرێژیی چەکدارانە ساڵی ١٩٢٨ دا ئیحسان نوری پاشا گروپێکی بچوکی سەربازی کۆکردەوە چەکی ھاوچەرخ چەکدارکرابوون خول تاکتیکی سەربازی پیادەیان بینیبوو ھێزە شۆڕشی خۆییبوونی دەستپێکرد رۆیشتنیان چیای ئارارات نوری پیاوەکانی نەک سەرکەوتن گەیشتنە ئارارات توانیان شارەکانی بەتلیس وان ناوچەکانی نزیکی زرێچەی وان پاکبکەنەوە ناوچەیەکی بەرچاو بەرگری کوردیی دابمەزرێنن لەپاڵ چەک رێکخستن توانایانەوە ھێزی کوردەکان زیادی دەکرد بەھۆی شۆڕشەکەیانەوە ھەرچەندە سوپای تورک ھەوڵی دا شۆڕشەکە ھەر سەرەتاوە ساڵی ١٩٢٧ دابمرکێنێتەوە ھەوڵەکەیان سەرکەوتوو نەبوو ئێران ھاوکاری نەئەکردن ئەمە لەکاتێکدایە چیای ئارارات سنووری ئێران‌و تورکیایە ھێرشی سوپای تورکیا ئارارت ھاتنی ساڵی ١٩٣٠ تورکەکان توانیان سەرکەون مانگی مایسدا دەستیان پێ‌کرد سوپای تورک شەڕەنگێزانە دەوری چیای ئاراراتیان دا‌و کۆتایی مانگی حوزەیران زیاد ١٠ ھەزار سەربازیان بردە ئەوێ ژمارەی ھێزەکانی ھەردوولا زیادبووندا چونکە خێڵە کوردەکانیش پەیوەندیکردندا نزیکەی ٦٠ ھەزار سەربازی تورک حکومەتی تورکەوە بانگکران سەرەڕای رووبەڕووبوونەوەی زیادبوونی زیانەکان بەرگرییەکەی خۆییبوون وردەوردە کەمبوونەوەی پاڵپشتی ھەرێمی بەخۆوە بینی بەھۆی گوشاری حکومەتی تورکیا ئیدارەی فرەنسی سوریا بریتانی عێراق یارمەتییەکانی باشوور سنووردارکران پێداگرییەکەی تورکەکان ھێزێکی پاڵپشتیی بارزانەکان باشووری کوردستانەوە ٥٠٠ ئەسپ سوارەوە ناوچەی موسڵەوە شێخی بارزان ەوە گەیشتن سەرۆک خێڵی تریش نمونە ھاچۆ‌و سمکۆ سوریاوە ساڵی ١٩٣٠ یارمەتیدانی خۆییبوون گەیشتنە ناوچەکە رۆڵی ئێران پاڵپشتی تورکەکان ھەرچۆنێک گەورەترین زیان شۆڕشەکەی خۆییبوون ئارارات ئێرانەوە گەیشت ھەرچەندە سەرەتادا پاڵپشتی بەرگریی کوردی حکومەتی ئێران نەیتوانی رێگری سوپای تورک تەوقکردنی چیای ئارارات چوونە خاکەکەیەوە سەربازە ئێرانییەکانی سنووریش سنووری ئێران تورکیایان داخست ھەر گەشتیارێکدا خێڵە کوردانەشەوە ھەوڵیان ئەدا یارمەتی شۆڕشەکە بدەن ئێران دواجار بەتەواوی ملکەچی تورکەکان پرۆسەکە بەوەی مامەڵەی زەوییانەی چواردەوری چیای ئارارات زەوییە تورکییانەی نزیک قوتور بەرزیرگان بازرگان شۆڕشە رێکخراوەی چیای ئارارات پاییزی ١٩٣٠ دا شکێنرا ھەرچەندە تورکەکان بەھاری چاوەڕێیان ھێرشکردنە ناوچەکە سەرکوتکردنی ھەر نەیارێکی خێڵەکی ھەروەک ئەنجامی راپەڕینە کوردییەکەی پێشووتر حکومەتی تورک بێبەزەیی شۆڕشگێڕەکان سەرەڕای شکست خۆییبوون‌و شۆڕشی ئارارات سێ خاڵدا مێژووی پێشمەرگە گرنگن یەکەمیان ئەوە یەکەمجار ھێزێکی چەکدار دابمەزرێنرێت تایبەت ئامانجی نەتەوەخوازیی کوردی کاریگەریی سەرۆک خێڵەکان سەرکردەیەکی سوپایی وردەوردە کەمئەبووەوە بیرۆکەی نەتەوەخوازیی ھۆکارێکی گرنگتر چالاکییە سەربازییەکانی کورد دووەم شۆڕشی خۆییبوون دەرخەری گەشەی پەیوەندیەکان لەنێوان خێڵی بارزانی نەتەوەخوازیی کوردی ھەرچەندە مەلا مستەفا بارزانی شۆڕشەکەی شێخ مەحمود دا بەشدار چاوی شێخ سەعیدی پیرانیش کەوتووە یارمەتییە سەربازییەی خێڵی بارزانییەوە گەیەنرایە خۆییبوون شێخ ئەحمەد رێبەری مەلا مستەفا سەرکردایەتی ئەکرد ھاوکاری لەوچەشنە مێژووی کوردا ئاستەی ھاوکاری پێشمەرگە دەرکەوت بەتایبەتی سەردەمی بارزانی‌یەوە ئەتوانرێ پاراستنی دەوڵەتی نەتەوەیی کوردەکان بانگ بکرێن خاڵی کۆتاییش ئەوەیە شۆڕشی خۆییبوون شێوازێکی نوێی ھاوکاری نێودەوڵەتیی کوردەکان ھێنایەکایەوە گۆڕینەوەی زەوی لەنێوانی دوو وڵاتی دراوسێدا دەبینرێتەوە سەرەڕای جیاوازییان سەرکوتکردنی توانای سەربازیی کوردەکان رێکدەکەون پەراوێزەکان سەرچاوەکان حکومەتە کوردییەکانی ئەمدواییە دووەم کۆماری ئارارات کوردپرێس ویلایەتەکان مەڵبەندەکان ھەڵوەشانەوەی ١٩٣٠ ویلایەتەکان مەڵبەندەکان دامەزرانی ١٩٢٧ وڵاتە پێشووەکانی ڕۆژھەڵاتی ناوین میرنشینە کوردییەکان

جەلال حیسامەددین شوکروڵڵا تاڵەبانی زەنگنە لەدایکبووی ١٢ی تشرینی دووەمی ١٩٣٣ – مردووی ٣ی تشرینی ٢٠١٧ ناسراو مام جەلال ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست سیاسەتوانێکی کورد شەشەم سەرۆککۆماری عێراق ٢٠٠٦وە ٢٠١٤ خزمەتیکردووە سەرۆکایەتیکردنی ئەنجومەنی حکوومەتی عێراق کوردە پۆستی سەرۆککۆماری عێراق وەربگرێت تاڵەبانی دامەزرێنەر سکرتێری گشتیی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان ئەندامی ھەمیشەیی ئەنجومەنی حکوومەتی عێراق کەوتنی سەددام حوسێن شۆڕشی ٢٠٠٣ی عێراق دامەزرا تاڵەبانی ٥٠ داکۆکیکاری ماف دیموکراسیی کورد عێراق جیا زمانی خۆماڵیی کوردی تاڵەبانی باشی زمانەکانی عەرەبی فارسی ئینگلیزی زانیوە ھەروەھا توانیوویەتی فەڕەنسیش قسەبکات سەرەتای ژیان جەلال تاڵەبانی کوڕی حوسامەددین کوڕی نورەڵڵای تاڵەبانی زەنگنە ڕێکەوتی ١٢ی تشرینی دووەمی ساڵی ١٩٣٣ گوندی کلکانی بناری چیای کۆسرەت لەدایک سەرەتای منداڵی ھەر گوندە دەبێ پاشان باوکی دەبێتە ڕێبەری تەکیەی تاڵەبانی کۆیە ماڵەوە دەچنە ئەوێ خوێندنی سەرەتایی شارە دەکا قۆناغی ئامادەییش کەرکووک ھەولێر جلال تاڵەبانی تازە لاوی پەیوەست پارتی دیموکراتی کوردستان تێکەڵاوی کاری سیاسی دەبێ مانگی شوباتی ساڵی ١٩٥٣ سەرپەرشتی سازدانی کۆنگرەی یەکێتیی قوتابیانی کوردستان ھەر کۆنگرەیەدا سکرتێری گشتی ڕێکخراوەیە ھەڵدەبژێردرێ ھەر ھەمان ساڵدا دەبێتە دامەزرێنەرانی یەکێتیی لاوانی دیموکراتی کوردستان ساڵانی ١٩٥٣–١٩٥٥ دەبێتە سکرتێری گشتی لاوان ساڵی ١٩٥٩ کۆلێژی یاسا بەغدا خوێندنی باڵا خێزانی تاڵەبانی تاڵەبانی گەڵ ھێرۆ ئیبراھیم ئەحمەد کچی ئیبراھیم ئەحمەد ژیانی ھاوسەرگیری پێکھێنا دوو کوڕیان ھەیە بەناوی قوباد پاڤێڵ پاڤێڵ کوڕە گەورەکەیانە قوباد تاڵەبانیش کەپێشتر سیاسەتی ھەرێمی کوردستان نوێنەری ھەرێم لەئامریکابووە ئێستاش ئەنجومەنی وەزیرانیش جێگیری سەرۆک وەزیرانە تەندرووستیی تاڵەبانی کات تەندروستی تاڵەبانی جێگیر نەبووە دوایین نەخۆشیشی ١٨ی کانوونی ٢٠١٢ دووچاری جەڵتەیێکی چاودێریی توندا بەغدا سەرئەنجام ڕاپۆرتی جێگیربوونی تەندرووستی ناوبراو گەیەندرایە وڵاتی ئەڵمانیا چارەسەری زۆرتر بەیاوەری دوکتۆر نەجمەدین کەریم ڕۆژی ١٩ی تەممووزی ٢٠١٤ نزیکەی ١٩ مانگ مانەوە نەخۆشخانەکانی ئەڵمانیا جەلال تاڵەبانی ئەڵمانیاوە گەڕایەوە سلێمانی ماڵباتەکەی نیشتەجێبوو لەدوای گەڕانەوەشی کەسایەتی سیاسیی باڵا ھەرێم عێراق ھاتنە پێشوازیکردنی مردن ٣ی تشرینی ٢٠١٧ ئەڵمانیا بەھۆی نەخۆشییەوە کۆچی دوایی لەڕۆژی ٦ی تشرینی ٢٠١٧ واتە سێ ڕۆژ لەکۆچی دواییکردنی تەرمی جەلال تاڵەبانی لەڕێگای فڕۆکەخانەی نێونەتەوەییی سلێمانی ئەڵمانیاوە گەڕێندرایەوە ھەرێمی کوردستان تەرمەکەش گردی دەباشان بەخاکسپێردرا سەرچاوەکان سەرۆک کۆمارەکانی عێراق سەرۆک وەزیرانی عێراق سیاسەتوانانی کورد سیاسییەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان کورد کوردەکانی باشووری کوردستان لەدایکبووانی ١٩٣٣ مردووانی ٢٠١٧ ناسیۆنالیستە کوردەکان بنەماڵەی تاڵەبانی

ھەر وڵاتێک بەگوێرەی ڕۆژژمێرێک کاروباری بەڕێوە دەبات ساتی قەومانی ڕووداوێکیش دەستپێکی ڕۆژژمێرەکەی وڵاتان بەگوێرەی ساڵی زایینی ھەڵسوکەوت ھەندێ وڵاتیش وەکو چین ئەفغانستان ئێران ھتد پێڕەوی ساڵی ترن دانیشتووانی ھەر پارچەیەک کوردستانیش چونکە وڵات دەسەڵاتی سەربەخۆیان نییە خۆنەویست ڕۆژژمێری وڵاتە بەکار دەبەن تێیدان ھەڵبەت کورد سەرەڕای بێوڵاتی ساڵی تایبەتیی ھەیە پێیەش ڕۆژژمێری کوردی داڕێژراوە لێرەدا دەمانەوێ ڕۆژژمێر ە گرنگەکان پەیوەندی جیاوازییان ساڵی کوردیدا ساڵی زایینی میلادی دەستپێکەکەی ھەفتەی لەدایکبوونی عیسا مەسیحە ڕۆژژمێرەکەش ڕۆژژمێری زایینی یە ساڵی ١٥٨٢ی زایینیدا پاپ گریگووری ھەشتەم دوایین ئاڵوگۆڕی ڕۆژژمێرەدا ئێستاکە ڕۆژژمێری گریگووری بەناوبانگە ٣١ی دیسامبر کاتژمێر ١٢ی شەو ٢٤ ٠٠ ساتی گۆڕینەوەی ساڵی زایینییە ساڵی نوێ ساڵی ھەتاوییدا ساتی گوڕینەوەی شێوەیە نییە ڕۆژژمێری گریگووریدا پەیوەندی لەنێوان وەرزەکاندا نییە بڕیاردراو ژمارەی ڕۆژەکان حەوت مانگی ساڵدا ٣١ ڕۆژ چوار مانگدا ٣٠ ڕۆژ مانگێکیش ساڵدا ناڕێک ٢٨ ٢٩ ڕۆژە ھەر چوار جارێک ساڵی پڕ کبیسە leap year ‌یە مەگەر ساڵانەی شیاوی دابەشکردن ١٠٠ نەک ٤٠٠ کەوا ساڵی ٢٠٠٠ ساڵی پڕ چونکوو شیاوی دابەشکردنە ٤٠٠ ساڵی ٢١٠٠ ساڵی پڕ نییە ڕۆژژمێری گریگووری ھەر ٣٣٣٠ ڕۆژی ھەڵەیە وڵاتانی دنیا پێڕەوی ساڵی زایینین تەنانەت وڵاتانی عەرەبیش ھەرچەند لەدایکبوونی عیسا مەسیح دەستپێکی ساڵی زایینییە ساڵی ھەتاوی ساڵەی ئێراندا پێڕەویی دەوترێت ساڵی ھەتاوی ھەروەھا کوردانی ڕۆژھەڵاتی کوردستانیش کەوتوونەتە چوارچێوەی وڵاتەوە بەگوێرەی ساڵە ھەڵسوکەوت ساڵی ھەتاوی خورشیدی شمسی بنەڕەتدا ھی کلدانییەکان شارستانییەتێکی دێرین دووڕووباران بین النھرین دا ئێرانییەکان ھاتنی ئیسلام پێڕەوی ڕۆژژمێری زەردەشتی ساڵی ھەتاوی بەکار نەدەھێنا کاتێ عەرەبەکان ھێرشیان بردە ئێران ناچاریانیان بەگوێرەی ڕۆژژمێری عەرەبی باج پیتاک سەرانەیان بدەنێ ڕۆژژمێری زەردەشتی برەو کەوت ئێرانییەکان ڕۆژژمێرێکیان داھێنا بنەمای ساڵی ھەتاوی داڕێژرابوو سەرەتاکەشی خاکەلێوە فروردین کۆتاییی سەدەی پێنجەمدا خواستی جلال الدین ملکشاە سلجوقی سەرکردایەتیی عومەری خەیام شاعیر ئەستێرەناس ـ کۆمەڵێ ئەستێرەناس کۆ بوونەوە دەستکارییان ڕۆژژمێرەدا کاتێ ویستیان دەرکەوتنی خاکەلێوە فروردین تاووتوێ بینییان ڕۆژژمێرەکەیان ١٨ ڕۆژ کەموکووڕیی ھەیە ئەوە ١٨ ڕۆژیان خستە ڕۆژژمێرەکە ساڵە ‌ دوو ھەژدەھەمی خاکەلێوەی ئیتر لەوە بەدوا ڕۆژژمێرە ڕۆژژمێری جەلالی ‌ناوبانگی دەرکرد‌ ڕۆژژمێرەدا پێک ھاتبوو ١٢ مانگی ٣٠ ڕۆژە کۆتاییی ساڵدا ٥ ڕۆژ زێدەی ھەبوو ساڵەکانی پڕدا ٦ ڕۆژ سەرەتاکانی پاشایەتیی ڕەزاخانی پەھلەوی ڕۆژژمێرە بەکار دەچوو ساڵی ١٩٢٥دا ڕۆژژمێرێک بنەمای ڕۆژژمێری جەلالی ئامادە کرابوو ئاراستەی پەرلەمانی ڕەزا پەھلەوی ڕۆژژمێری ڕەسمیی ئێران ڕۆژژمێری ئێران ـ ئێستاکەش ھەر ڕۆژژمێری جەلالی بەناوبانگە ـ بەگوێرەی سووڕی زەوی دەوری ھەتاو داڕێژراوە بۆیە دەڵێن ڕۆژژمێری ھەتاوی خورشیدی شمسی ھەر ساڵێک نزیکەی ٣٦٥ ڕۆژ ٥ کاژێر ٤٩ خولەکە ساڵی پڕ ساڵانەی ٣٦٦ ڕۆژن پێیان دەوترێت ساڵی پڕ کبیسە leap year ‌‌ ڕۆژژمێری ھەتاویدا دەکرێ بوترێت ھەر ٣٣ ٨ ساڵی ساڵی پڕە ساڵی پڕ ساڵانەن کاتێ دابەش کرێن ٣٣دا پاشماوەکەیان دەبێتە ژمارانە ٦ ٢٢ ١٧ ١٣ ٩ ٥ ١ ٣٠ وێنە ١٣٧٠ دابەش کەین ٣٣دا پاشماوەکەی دەبێتە ١٧ کەوا ساڵی ١٣٧٠ ساڵێکی پڕە ساڵگۆڕین‌ سەرەتای ساتێکە ھەتاو نیوگۆی باشووری نیوگۆی باکووری ھێڵی ئیستوادا دەپەڕێ جۆرە دەگۆڕێ ساڵی نوێ نەورۆز دەست جا گۆڕانە نیوەڕۆ کاتی تاران ڕۆژە دەبێتە ڕۆژی واتە ١ی نەورۆز نیوەڕۆ نیوەڕۆ ڕۆژی دەبێتە ڕۆژی سەری لەبیرمان نەچێت کاتەدا بەھار نیوگۆی باکووری ی زەوی دەست نیوگۆی باشووری ی زەویدا پاییز دەست کەوا نییە بڵێین بەھار دەست ڕەنگە باشتر بێ‌ بڵێین نەورۆز خاکەلێوە دەست ڕۆژژمێرەدا ھەر ساڵێک ١٢ مانگە شەش مانگی ٣١ ڕۆژە پێنج مانگی دووەم ٣٠ ڕۆژە دوایین مانگ ساڵە ساڵی پڕ ٣٠ ڕۆژە ئەگینا ٢٩ ڕۆژە ساڵی ڕۆژژمێرەکە ساڵی دەستپێکی ڕۆژژمێرە واتە ساڵی ١ی ڕۆژژمێرەکە ساڵەیە پێغەمبەری ئیسلام شاری مەککەوە کۆچ ھجرت شاری مەدینە ساڵی ٦٢٢ی زایینی ‌ ھەر بۆیە ساڵی ھەتاوی دەڵێن ساڵی کۆچیی ھەتاوی ھجری شمسی ڕۆژژمێری پاشایەتی دوایین شای ئێران موحەمەدڕەزا پەھلەوی ویستی ساڵی ١ی ڕۆژژمێرەکە بکاتە کاتێ ئیمپراتۆریی ماد ڕووخێنرا پاشایەتیی ھەخامەنشیی پارس ئێراندا دەسەڵاتی گرتە دەست ڕێکەوتی ٢٤ ١٢ ١٣٥٤ ئەنجوومەنەکانی شورای ملی سنا بڕیاریان دا دەستپێکی ڕۆژژمێری ئێرانی ببێتە دەستپێکی پاشایەتیی کوورووش پاتشای ھەخامەنشی ئیمپراتۆریی مادی ڕووخاند جۆرە پارسەکان دەسەڵاتیان گرتە دەست دەستپێکی ساڵی ١٣٥٥دا ڕۆژژمێری پاشایەتی تقویم شاھنشاھی بەکار برا ساڵی ٢٥٣٥ی پاشایەتی سەرھەڵدانی شۆڕشی ئێران ھۆی‌ ڕووخانی حکوومەتی پاشایەتی ئێراندا بیرۆکەیە تێک چوو ڕێکەوتی ٥ ٦ ١٣٥٧ ڕۆژژمێری پاشایەتی ھەڵوەشێنرایەوە بووەوە کۆچیی ھەتاوی ھجری شمسی ڕۆژی ڕۆژژمێرەکە ڕۆژی دەستپێکی ڕۆژژمێرەکە کرایە ١ی بەھار ١ی نەورۆزی ساڵە پەیامبەری ئیسلام کۆچ ەجرت ی مەدینە ١ ١ ١ی ساڵی ھەتاوی بەرانبەر ڕۆژی ھەینی ١٩ی مارسی ٦٢٢ی زایینی کەوا ساڵی ١ی ھەتاوی ساڵی ٦٢٢ی زایینی واتە ساڵی زایینی ٦٢١ ساڵی ھەتاوی گەورەترە ‌٦٢١ ١ – ٦٢٢ کەوا ئێرانییەکان ڕۆژژمێری جەلالیدا تیرێک دوو نیشانیان پێکاوە ھەم دابونەریتی پاراستووە ھەم ڕۆژێکی گرنگی ئیسلامییان بەکارھێناوە‌ ڕۆژی ١ی نەورۆزە دابونەریتێکی دێرینەیە ساڵی ڕۆژژمێرەکە واتە ساڵی ١ی ڕۆژژمێرەکە ساڵی کۆچ ھجرت ی پێغەمبەری ئیسلامە مەککە مەدینە‌ بۆنەیەکی گرنگە جیھانی ئیسلامدا مانگەکانی ڕۆژژمێری ئێرانی بنەڕەتی ئاڤێستاییان ھەیە بریتین بەھار ١ فروردین ٢ اردیبھشت ٣ خرداد ھاوین ٤ تیر ٥ مرداد ٦ شھریور پاییز ٧ مھر ٨ آبان ٩ آذر زستان ١٠ ١١ بھمن ١٢ اسفند گۆڕینی ساڵی زایینی ھەتاوی چونکە ساڵی زایینی ساڵی ھەتاوی ڕۆژدا دەست ناکەن کەوا ناشتوانن بەرانبەری گۆڕینی دوو یەکتری دوو ھەیە لێرە باسیان ١ی ژانڤییە ھەتا ٢٠ ـ ٢١ی مارس ـ بەستە بەوەی نەورۆز بکاتە کام ڕۆژانە ـ ١ی نەورۆز ی ساڵە زایینییە ٦٢٢ ساڵە زایینییەکە دەکەینەوە نموونە ساڵی ٢٠٠٥ی زایینی ئاوا ٢٠٠٥ – ٦٢٢ ١٣٨٣ ٢٠ ـ ٢١ی مارس ١ی نەورۆز ھەتا کۆتاییی ساڵە زایینییە ٦٢١ ساڵە زایینییەکە دەکەینەوە نموونە ساڵی ٢٠٠٥ی زایینی ئاوا ٢٠٠٥ – ٦٢١ ١٣٨٤ دیارە ساڵی ھەتاویشتان ھەبێت بتانەوێ بیکەنە زایینی بەپێچەوانەی سەرەوە ١٣٨٣ ٦٢٢ ٢٠٠٥ ١٣٨٤ ٦٢١ ٢٠٠٥ بۆمان دەرکەوت ڕۆژژمێری ئێرانی ھاوکات ڕۆژژمێرێکی ھەتاوییە ڕۆژژمێرێکی کۆچیشە واتە کۆچیی ھەتاوی ھجری شمسی یە ساڵی کوردی ساڵی کوردییش ھەر ساڵی ئێرانی ساڵێکی ھەتاوییە واتە بەگوێرەی سووڕی زەوی دەوری ھەتاوە ژمارەی مانگەکان دەستپێک کۆتاییی ساڵەکان ساتی گۆڕان ساڵی نوێ کتومت ھەر ساڵی ئێرانییە دوو جیاوازیی سەرەکیی ھەیە بریتین‌ ١ ڕۆژژمێری کوردی بەپێچەوانەی ڕۆژژمێری ئێرانی کۆچی نییە بەڵکوو ساڵی ١ی ڕۆژژمێری کوردی ساڵەیە ئیمپراتۆریی مەزنی ماد دیاکۆ وە دامەزرا ٧٠٠ زایین ٢ سەردەمی کۆماری کوردستان مەھاباددا مانگەکان کوردی بریتین بەھار خاکەلێوە نەورۆز ھەرمێ پشکوان بانەمەڕ گوڵان جۆزەردان ھاوین پووشپەڕ خەرمانان گەلاوێژ پاییز ڕەزبەر خەزەڵوەر گەڵاڕێزان سەرماوەز زستان بەفرانبار ڕێبەندان ڕەشەمە ڕەشەمێ بەراوردی ساڵی کوردی ساڵی ھەتاویی کۆچیدا ساڵی کوردی ١٣٢١ ساڵی ئێرانی گەورەترە ساڵی ١٣٨٤ ی ھەتاوی ئاوا دەبێتە کوردی ٢٧٠٥ ١٣٢١ ١٣٨٤ ساڵی کوردیمان ھەبێت بیکەینە ساڵی کۆچیی ھەتاوی ئێرانی بەپێچەوانەی سەرەوە ١٣٨٤ ١٣٢١ ٢٧٠٥ بەراوردی ساڵی کوردی ساڵی زایینیدا ساڵی دەستپێکی ڕۆژژمێری کوردی ٧٠٠ زایین بەھاری ساڵەش دەستپێکی ساڵەکە ھەروەکوو چۆن ساڵی کۆچیی ھەتاوی ھاوکات نییە ساڵی زایینیدا ساڵی کوردیش ساڵی زایینیدا ھاوکات نییە ساڵی کوردی ٧٠٠ ساڵی زایینی گەورەترە گۆڕینی ئاوا ١ی ژانڤییەی ساڵی زایینی ٢٠ ٢١ی مارس واتە ١ی نەورۆز ٦٩٩ دەخەینە ساڵە زایینییەکە دەبێتە ساڵی کوردی نموونە ساڵی ٢٠٠٥ ئاوا ٢٧٠٤ ٦٩٩ ٢٠٠٥ ساڵی کوردیمان ھەبێت بەپێچەوانەی سەرەوە ٢٠٠٥ ٦٩٩ ٢٧٠٤ ٢١ی مارس ٣١ی دیسامبر ٧٠٠ دەخەیەنە سەری نموونە ٢٠٠٥ ئاوا ٢٧٠٥ ٧٠٠ ٢٠٠٥ ساڵی کوردیمان ھەبێت بەپێچەوانەی سەرەوە ٢٠٠٥ ٧٠٠ ٢٧٠٥ ساڵی ھەیڤی قمری یەکێکی ساڵەکان جیھانی ئیسلامیدا گرنگیی ھەیە ساڵی ھەیڤی قمری یە ساڵە لایەکەوە ساڵی ئێرانی ساڵێکی کۆچی هجری یە واتە ساڵی ساڵەیە پێغەمبەر مەککەوە مەدینە کۆچی کرد‌ لایەکی ترەوە بەپێچەوانەی ساڵی ئێرانی ھەتاوییە ناوەکەیەوە دیارە ساڵی ھەیڤی ساڵێکی ھەیڤی قمری یە واتە ماوەیە ھەیڤ هیلال ی خۆیەوە دەورێکی ٢٩ ڕۆژ ١٢ کاژێر ٤٣ خولەک دەپێوێ ساڵی ھەیڤی قمری ٣٥٤ ڕۆژە سەرچاوەکان زانستپەروەرانی کورد بەستەرە دەرەکییەکان Calendar Converter بەرنامەیەکی سەرچاوەکراوەی جاڤاسکریپت گواستنەوەی ھەموو ڕۆژژمێرە گرنگەکان یەکتر یەکەکانی کات

بزرۆکە ھەشتەمین پیتەبزوێنی زمانی کوردییە ئەلفبێی کوردیی لاتینیدا پیتی i ھێما ئەلفبێی کوردیی عەرەبیدا نابینرێت بزرە بۆیە ناونراوە بزرۆکە ھەندێ وشانەی ڕواڵەتدا بزوێنیان نابینرێ وەکو بردن ژن چل مردن بزن خستن لەڕاستیدا دەنگی بزوێنیان تێدایە نموونە بردن birdin min ژن jin چل çil مردن mirdin بزن bizin خستن xistin وشەی مشک ناوچە جۆربەجۆرەکانی کوردستاندا دوو شێوازی mişk mişik بێژە ئەلفبێی کوردیی عەرەبیدا ھەر شێواز دەنووسرێت مشک کەوا ٨ەمین دەنگی بزوێنی کوردی ئەلفبێی عەرەبی نانووسرێت بزرۆکە یە i سەرچاوەکان ڕێنووسی زمانی کوردی زانستپەروەرانی کورد ئەلفوبێی کوردی

سەید عەبدولڕەحیمی کوڕی سەعید تاوەگۆزی ١٨٠٦–١٨٨٢ ناسراو مەولەوی مەولەویی کورد شاعیری ناوداری کورد سۆفیی تەریقەتی نەقشبەندی شێوەزاری ھەورامی ھۆنڕاوەی داناوە شیعری ئەوین دڵداری دا بەناوبانگە ھۆنڕاوەکانیدا مەعدووم ناساندووە ژیان ساڵی ١٨٠٦ ١٢٢١ی کۆچی گوندی سەرشاتەی سەرووی ناوچەی تاوگۆزی عێراق دایک سەرەتادا حوجرەکەی باوکی دێی بێژاوە نزیکی ھەڵەبجە دەست خوێندن دواتریش درێژە پێدان خوێندنەکەی خوێندنگە بەناوبانگەکانی ناوچەی ئەردەڵان بابان مەولەوی تەمەنی ھەژاری بەسەربردووە کاتەی سەرەتای خوێندندا باوکی مردووە ناچار بەخێوکردنی خوشک براکانی وازی خوێندن ھێناوە ماوەیەک پاشان گەڕاوەتەوە خوێندنەکەی سلێمانی مەلا عەبدولڕەحمانی نۆدشیدا کەموفتی سلێمانی مامۆستای مزگەوتی مەڵکەندی خوێندنی کردووە ئیجازەی دەرس وتنەوەی وەرگرتووە دیسان گەڕاوەتەوە گوندەکانی دەوروبەری ھەڵەبجە دواتریش سەرشاتە مەلایەتی نووسینەوە خەریک کردووە عەنبەرخاتوونی ھاوسەری حەوت مردووە کارەساتێکی گەورە کاریگەری کردووەتە شێعرەکانی مەولەوی مەولەوی ساڵەکانی ژیانیدا کوێر کاری کردووەتە دەروونی پارچە شێعردا دەردەکەوێت ھەروەھا کارەساتێکی مەولەویدا ھاتووە سووتانی کتێبخانەکەی گومانیش لەوەدا نییە بەشێک کار بەرھەمەکانی سووتاوە مەولەوی ساڵی ١٨٨٢ ١٣٠٠ کۆچی کۆچی دوایی ئەکا گۆڕستانی ئەسحابە سەرشاتەی سەروو نێژراوە مەولەوی زاتێکی قسەخۆش نوکتەباز جارێکیان میوانی دۆستێکی دەبێ پاوە لەوێ دەبێ خواردنێکی خۆشی دەرخوارد نادا ماڵاوایی ئەکا ئەگەرێتەوە دۆستەکەی ملەی کەڵیان شوێنێکە نزیکی پاوە رەوانەی ئەکا لەویا دەڵێ قەزابی پەلەت زوو تەشریفت برد… تایبەتی کاوڕێکم ھەڵ گرتبوو ئەمشەو بۆتی سەڕبرم بیکەین کەباب پێکەوە بیخۆین ڕای بوێرین… مەولەویش وەراما دەڵێ مادەم وابێ وەڵڵا دڵت نایەشێنم لەگەڵت دەگەڕێمەوە کەبابەکە بخۆین… دەگەڕێتەوە کابراش ناچار کاوڕەکە سەرئەبڕێ بۆی دەبرژێنێ مەولەوی ھەرجۆرە خەڵکێکا گوێرەی عەقڵی ئەوانە جووڵاوەتەوە جارێکیان مزگەوتی شێخ عەبدۆلقادری موھاجر سلێمانی خەریک دەبێ ئامادە ئەکا نوێژی مەغریب فەرەنجی یەکی درێژی لەبەرا دەبێ کابرایەک بانگی ئەکا کورە کابرا فەرەنجی یەکەت نوێژی نییە فڕێی گورج فڕێی ئەداو نوێژ دادەبەستێ نوێژ دەبنەوە لێی دەپرسێ ئەوە ڕاستی دا فەرەنجی یەکەت نوێژی پێوە نەبوو وا فڕێت دا مەولەوی دەڵێ نەوەڵڵا پاک نوێژی کابرام حاڵی ئەکرد نوێژی یە نەک جەماعەتی مەغریب بەڵکوو ھی عیشایشم ئەچوو… وتم چاتر ئەوە فڕێی دەم کورتی بڕمەوە ھۆنراوەکان مەولەوی کوردی زمانی عەرەبی فارسیشی زانیوە ھەردووکیان شیعری نووسیوە دیوانەکەی شێوەزاری ھەورامییە پلەیەکی بەرزی شیعر ئەدەبی کوردیدا ھەیە مەولەوی ساڵێکی مردنی پەرێشانی بەدحاڵی گوزەراندووە کارەسات ڕووداوە ناخۆشانە بوونەتە ھەوێنی شیعرێکی بەرز نایاب پارچە شیعرێکیدا بەڕوونی کاریگەری کارەساتانە دەبینرێ چۆن دڵ دەروونی مەولەوی پڕ خەم ناڵەی ژان پەژارە بێکەسی شیعرەکانی مەولەوی لاواندنەوە شێوەن تەرخانکراون شیعری شیوەن پانتایییەکی فراوانیان دیوانەکەیدا گرتووە شاعیری کوردە زۆرترین قەسیدەی شیوەنی لەدەستچوونی ئازیز خۆشەویستان نزیکانی ھۆنیوەتەوە شیعرانەدا ٧ قەسیدەیان شیوەنی عەنبەرخاتوونی ھاوسەری تەرخانکراون شیوەنەکانی عەنبەر خاتوون ئەدەبییەوە بەرزترن شیوەنانەی کەسانی نوسیون چونکە سۆز ڕاستەقینەترە ئەوەدەگەیەنێت مردنی عەنبەر خاتوون گەورەترین کۆستبووە مەولەوی پیری کوێری زەلیلی بەقەد مردنی خاتوونی ئازیزی دڵگران پەریشانیان نەکردووە قەسیدەیەکی بەرز جوانیدا شێوەیە خاتوونەی ڵاواندووەتەوە واتە بەیانی حاڵی پەشێوی جەستەم قەڵەمە شکاوە ناکرێ ئەسرینی دیدەم سێڵاوی کردووە کۆێر بووم ناچار پەنام بردووەتە قەڵەم دەستگیرمبێت لەڕێی ئەوەوە خەمی خۆم بەیانبکەم قەسیدەیەکی تردا شێوەیە بەشیوەن پێشکەشی عەنبەر خاتوون کردووە واتە نەوبەھار ھەروەک پایزی سارد پەڕەی گوڵی باخی مەعدوومی خەزانپێکرد خۆیدا بردی بۆھەرد ئەشێ بەختی مەیل وئەنگێزەی پێچەوانەبێت ئەگینا چ کەسێ بینیویەتی بەھار گوڵ ھەڵوەرێنێ قسیدەیەکی تریشدا بەسۆزێکی بەرز ئەندێشەیەکی قووڵەوە عەنبەر خاتوونی لەگۆڕدا لاواندووەتەوە فەرموویەتی واتە ئەگەرچی حەسرەت دەردی جودایت دەمسوتێنێ بڵێسەی یادی تەنیات لەگۆڕدا بەژانترە ئازیزم بەمەرگت سوێندبێ منیش ڕۆیشتنم ئەمڕۆبێ ماڵاوایی لەدنیادەکەم دێمەلات گۆرانیبێژ مەقامی مەرگ بخوێنە چونکە دەردی بێچارەیە مەیگێڕ تۆیش لوتفێ بکەو جامێ شەرابی مەرگم بدەرێ چونکە یار چاوەڕوانمە بۆلای بچم مەولەوی قەسیدەشی لاواندنەوەی عەنبەر خاتوونی خێزانیا وتووە وا دیارە مانگی موحەڕڕەم دا مردووە واتە وا دیسان قەڕەباڵغی سەنگ کوتانی ڕۆژی عاشوورا پەیدا بووەوە مانگی موحەڕڕەم ھات مەحرەمەکەی خۆم کیس چوو خێزانمە عەنبەرخاتوون دەشتی چۆڵی شاری فەوتاوی نەبوونی دا داماوە منیش ئەوەندەی کەربەلا ڕۆژی کوشتنی حەزرەتی حوسەین دا خەم خەفەتی تیایە مەولەوی لەدەستدانی عەنبەرخاتوون حەوت مردنی ھەردوو چاوی کوێر بوونە بەبۆنەی لەدەستدانی سۆمای چاوانییەوە شیعرەی وتووە لەپاڵ ھەموو ئەشک وژانەوە پیریش یەخەی پێگرتووە لەپارچە شیعرێکی دیوانەکەدا لەدەست پیری ناڵەی لێبەرزبووەتەوە جۆرە سکاڵای کردووە واتە کاکی گۆرانیبێژ وەرە دڵگرانیمەوە چونکە پیری ھاتووە پپیریمەوە پێشوازیم لێدەکات ئەوپارچە شیعرەی کەبۆ پیری ھۆنیویەتەوە دوو نیوەدێڕەی مستەفا بێسارانی قفڵیکرددووە تافی لاوی جوانیم ئاوابو پیری ھات پیریش مەرگە نۆبەی چاولێکنانە ئێست اوەختی ئەوەیە تۆبە بکەم بەشکم خودای مییەرەبان بمبەخشێ مەولەوی لەپارچە شیعرێکی تردا سەرزەنشتی کردووە گوایا ھەرچەند مەرگ نزیک بووەتەوە چاکەی کەمە وتوویەتی پشتم چەمیوە ھەوڵی ئەوەم ئەداتێ دانەوم لەتووڵی دەروازەی بچووکی ھەستییەوە بپەڕێمەوە جیھانی دوایی شاعیرە پایە بەرزەی گەلەکەمان ساڵەکانی کۆتایی ژیانی ھەموو خەم پەژارانەوە تێپەڕاندووە مەرگی عەنبەر خاتوون لەدەستدانی بینایی ئازاری پیری ئاشکرایە کوێربونیشی ھۆکاریک مردنی چونکە سەرووبەندەدا بۆسەرەخۆشی لەئاشنایەکی ڕۆیشتووە گوندی پریس لەگەڕانەوەدا گوندی ھانە سوورە نزیکبووەتەوە جڵەوگیری وڵاخەکەی وتووە چاوم نابینێ دارتوویەک ڕێگەماندایە لقێکی ڵاری ھەیە ڕێگەکەی گرتووە گەیشتینە شوێنە پێم بڵێ باسەردانەوێنم قەدەری خودا وابووە ھاورێکەی لەبیری چووە ئگاداریبکاتەوە سنگی داوییەتی بەدارەکەدا بەپشتا وڵاخەکەی کەوتووەتەخوارەوە وپشتی شکاوە چاپەکانی دیوانی مەولەوی دیوانی مەولەوی ساغکردنەوەی سدێق بۆرەکەیی چاپخانەی حیدری چاپی بەھاری ١٩٨٠ تاران دیوانی مەولەوی بناغەی تێکۆشانی مەلا عەبدولکەریمی مودەڕڕیس پێداچوونەوە ڕێکوپێککردن زیادکردنی شیعرە چاپ نەکراوەکانی بەدەستی حەسەن گۆران محەممەد حیجازی دەزگای ڕۆشنبیریی گۆران چاپی ٢٠٠٤ دیوانی مەولەوی کۆکردنەوە لێکۆڵینەوە لێکدانەوە نووسینی مەلا عەبدولکەریمی مودەڕڕیس انتشارات کردستان سنە ٢٠١٠ ISBN 978 964 980 008 0 ٭ دیوانی مەولەوی ساغ مامۆستا حەمەعەلی قەرەداغی دوو بەرگ‌دا بەرھەمەکان دیوانی مەولەوی ئەلفەزیڵە اَلْفَضِیلَة ٢٠٣١ شیعری عەرەبی ئەلفەوائێح اَلْفَوٰائِح ٥٢٧ شیعری فارسی عەقیدەی مەرزییە اَلْعَقِیدَةُ الْمَرْضِیَّة ٢٤٥٢ شیعری کوردی نامیلکەیێک تەریقەتی نەقشبەندی فارسی پێشانگا سەرچاوەکان مەولەوی ژیان مەرگدا ڕاستگو خۆرماڵی بەستەرە دەرەکییەکان شاعیران زمانی کوردی لەدایکبووانی ١٨٠٦ مردووانی ١٨٨٢ خەڵکی ھەڵەبجە سۆفییە کوردەکان شاعیرانی عێراقی زمانی کوردی شاعیرانی عێراقی سەدەی ١٩یەم فەیلەسووفانی کورد

ئایین کوردستان ئینگلیزی Religions in Kurdistan جوگرافیای کوردستان یارمەتیدەرە شرۆڤەکردنی فرەچەشنەی ئایینەکانی یارسان ئێزدی زەردەشتی مانی جوو کریستیانیزم ناونیشانە جۆراوجۆرەکانییەوە موسڵمانی سوننی شیعی سۆفیگەری ھەموویان بەیەکەوە درێژایی ڕۆژگار خاکە ژیاون ئەمیش ھەرجار بەھاوسەنگییەکی ناسک بەروەخت بەھۆی کۆمەڵێ ڕووداوی جەرگبڕ ڕەنگدانەوەی ناسکیی ڕادەربەدەری بەشەی جیھانە چووە مێژوو ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لانکی شارستانییەکان ئایینە یەکتاپەرستییەکان گۆڕەپانی خوێن توند تیژی ناوەندی کوشتارە ھەر خوێناوییەکان گەورەترین لێبوردەیی کوردستان تاقانەیە شارەکانی چوارڕیانی ڕێگا سەرەکییەکانی ھات چۆدان ماوەیەکی دوور درێژ پەناگەی نەتەوە ژێردەستەکان واتا قوربانیانی چەوساندنەوە ئایینییەکان کوردەکان نەوەی مادەکان دادەنرێن خیڵە ئاریانە ھەزارەی دووەمی زاییندا نیشتەجێی باکووری ڕۆژاوای خاکی ئێران میرنشینە جیاوازەکانی ماد گەڵ ئاشووریەکاندا شەڕی بەردەوامدا سەدەی حەوتەمی زاییندا فەرمانڕەوایی دیجۆسێس ئەکپاتان ھەمدانی ئێران کردە پایتەختی خوی خرانەوە کۆتایی سەدەی حەوتەمی زایین مادەکان دەسەڵاتی وەڵاتی فارسدا سەپاند ساڵی ٦١٢ زایینی ھاوکاری بابلییەکان نەبوخزنەسر کۆتایی دەسەڵاتی ئاشوورییەکان ھێنا ساڵی ٥٥٠ زایینی سەرۆکی ھۆزێکی فارس کیرۆس ئەخامینش کیرۆسی مەزن دەستی میدیا دا گرتەوە کردی بەشێک ئیمپیراتۆری فارس دوایش بەھێزترین دەسەڵات ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا زەردەشتی ئایینی فەرمی ئەخمینی وا پێدەچێت مادەکانیشدا سەپێنرا بیت مادەکان پەرەیان ئایینی تایبەتی دابوو بیرو باوەڕی فریشتەکان تێبینی ئایێنە کاریگەری ئایینە خوایییەکانی خۆیدا ھەبووە ئایینە بێگومان سیبێریای ڕۆژاواوە سەری ھەڵداوە بەھۆی کۆچی ھیندو ئەورووپییەکانەوە گوێزرایە ناوچەکە دوو بنەما دامەزراوە چاکە ئەھموورامەزدا بەرجەستە ە خراپە ئەھریمەن ئەسکەندەری گەورە ساڵی ٣٣٠ زایینی میدیای داگیر میدیا ئیتر بەشێک ئیمپیراتۆری یۆنانی کەوتە کاریگەری قووڵی ھێلینییەوە بیروڕا ئایینییەکانی یۆنان دانیشتووانە ڕەسەنەکانی ناوچەی وازیان بڕوا کۆنەکانی نەھێنابوو سەپێنرا ئایینێکی سەیر بەناوی میتراییزم خێرا ئێران سەری ھەڵدا میترا خوای ڕۆژ میتراییزمە کوردستان دا سەرکەوتنێکی خێرای ھێنا سەرکەوتنێک تەنانەت ماوەیەکی دوور درێژ ھاتنەوەی ئایینی جوولەکە مسیح جیێ ھێشتەوە کاریگەرییەکەی پاراست ئیمپیراتووری نوێی ئاشووریدا ڕەوەندێکی گرنگی جوولەکەکان ئاوارە دەربەدەری کوردستان ھۆزە ون بووەکان ھۆیەوە خێرایی زۆرینەی کورد دین وەرگەڕان لەدواییدا مەسیحییەت دەرکەوت کوردەکان کاریگەری ئایینی جوولەکەدا ئایینە تازەیەیان پەسەند سەدەی پێنجەمدا بزووتنەوەی مەزدەکی سەری ھەڵدا دژ بنەماکانی توندی ئایینی زەرەدەشتی ئیمپیراتۆری ساسانی فارسی یاخی ئایینە چیاکانی زاگرۆس واتە لەدایکبوونی مەزدەک دایک بڕوای یەکسانی کۆمەڵایەتی مرۆڤ دا ھاوبەشی سامان مولک دا ھەبوو مزدەکەکان خێرایی بوونە قوربانی کوشتار لەناوبردن بزووتنەوەکەش کۆتایی سەدەی شەشەمی زایین نەما ئیسلام ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا بڵاوبووەوە ھەر سەرەتای ٦٣٧ ەوە ئەسپ سوارە خوێن گەرمەکان کەوتنە بڕینی ڕیگاوبانەکانی کوردستان سەدەی ١٢ دا بەھۆی داگیرکارییەکانی ئیمپیراتووری عوسمانی ئایینی ئیسلام سەدەی 16 بەتەواوی خاکی کوردستان بڵاو بوویەوە خەڵکی ئیمانیان هێنا نزیکەی 93لە سەدی خەڵکی کورد موسڵمانی مەزھەبی شافعین ٤ سەدیان ئێزدی ٤ سەدیش مەسیحین لقە جیاجیاکانییەوە کوردە جووەکان ساڵانی ١٩٥٠ دا کوردستانی عێراقیان ئیسرائیل جێ ھێشتووە ئایینی ئێزدی ڕۆژگاری ئەمڕۆدا نزیکەی ملیۆنێک ملیۆنێک نیو ئێزدی ھەنە زۆربەیان کوردستانی عێراق دەژین ھەروەھا ئەرمەنستان گورجستان بەرچاو ھەنە ھندەکیان ئەورووپای ڕۆژاوادا دەژین ھەندێکیانیش دەوروبەری جزیر ماردینی تورکیا ڕۆژھەڵاتی سووریا دەژی ئایینێکی تایبەتە کوردان ئەمڕۆکە ھەموو ئێزدییەکان کوردن سەردەمێکدا کوردەکان ئێزدی ھەموو کاتی ھەست بیری مێژوویی زیندووی کوردەکان دەژمێردرێن ئیمپیراتووری عوسمانی بەناڕەوا تۆمەتی پەیڕەوانی ئایینە دەدا بیانۆی نەبوونی کتابی ئەسمانی بۆیە ھەموو کاتەک بەردووام کوشتن تالانکردنەوەی گوندەکانیان باکووری کوردستان درێژایی سەدە کوشتو یەکجار بەزییانەی کردوون چونکە تورەکەکان وایان بیردەکردەووە ھەبوونی کوردانی موسلمان ئاسنترە تواندنەوە تورک بەلام کوردانی ئێزدی ئایینیان بەربەستەک دەبینرە تورک چونکە دەقە کەڤنارەکانی ئایینە ھەموو کوردی کورمانجی ئایینە بربرەی پشتی زارەوی کورمانجی ھەژماردەکرێت چونکە کۆنترین دەقەکانی زارەوی کورمانجی لەلایان ئێزدییەکانەوە نووسراون ھەردوو کتێبی مەسحەف ڕەش جەلوە زارەیە نووسراووە ئێزدییەکان باوەڕیان گوێزەرانەوەی گیان جەستەیەکەوە جەستەیەکی ھەیە دەلێن کراس گۆرینەوە ئێزدییەکان دوو چینی جیادا دابەش چینی موریدەکان چینی پیاوانی ئایینی چینی ئایینی بریتینە شێخ پیرەکان پیرەکان کۆنترن شیخەکان کۆندا پیرەکان دەستھەلاتی ڕەھای ئایینیان دەست پیرەکانی ئایینی ئێزدی ھەمان سیفەتی پیرەکانی ئایینی عەلوی زەردەشتی یارسانیان ھەبوون ڕێوبردنی ئارکی دینییەکان بەلام ھاتنی ئایینە ئەبراھیمییەکان چینی شێخەکان لایان شیخادییەوە دروست دەستھەلات ئایینی دەگرنە دەست ھەرچاندە تاکۆ ئیستاشی پیرەکان ماون بەلام دەستھەلاتیان شێخەکان ھێز نییە ناودارەکان ئێزدییەکان سەردەمی کوندا لەسەردەمی نوویشیدا کەسایەتی ناووبەنگیان ھەبوونە بزاڤی ڕەوشنبیریدا خەباتی کوردیدا خەبتیان کردووە بۆنموونە ڕۆمانی کوردی لەلایان ئێزدییەکانی سوڤییەتەوە دەنووسرێت خوارەوە ھندەک نووسەر ناودارەکانی کوردانی ئێزدی عەرەبێ شەمۆ قەناتێ کورد دەرویشی عبدی ئایینی یارسان کۆمەڵە ئایینییەکەی یارسان ئەھلی حەق کاکەیی ئایینێکی جییاواز ئیسلامە یارسان سەدەی یانزدەی زایینی لوڕستان دامەزرا شارەزوور ھەورامان شاخوشین بڵاوکرایەوە سوڵتان سەھاکەوە جاکسازی ھەورامان شوێنێکی پاڕانەوەی جەمخانە بنیات نا گوندی پردیوەر شیخان ی کردە بنکەی چالاکییەکانی پیرە ڕاستەقینەکانی یارسان عێراق ئێراندا بنەچەک بنەماڵە پیرۆزانەن یارسان باوەڕیان سوڵتان سەھاک ھەفت تەن ھەفتوانەیە کاسایەتییە ئایینییەکانی ئیسلامیش پییان وایە عەلی کوڕەکانی حەسەن حوسێن یارانی سەردەمە زاتی سوڵتان ھەفتەن ھەفتوانەییان جەستەدا ھەمان کاتدا مووسا ئیلیاس عیسا محەممەدیشیان لا پیرۆزە بابەتی دووبارە بەرجەستە بوونەوەدا درووز ئێزدییەکان کۆکن پەیرەوانی یارسان ناوچەی گۆران لەکستان پارێزگاکانی کرماشان لوڕستان ھەمەدان ڕۆژھەڵاتی کوردستاندا دەژێن باشووری کوردستانیش یارسان کاکەیی دەگۆترێت ناوچەی کەرکووک خانەقیندا دەژێن ئایینی عەلەوی ئایینی عەلەوی قزڵباشەکان گەلێک قزلباشەکان بەھۆی گرنگییەی عەلی زاوای محەممەد دەدەن ڕێبازێکی سۆفیگەری دادەنرێن لەڕاستیدا پەیوەندییەکی کەمیان ئیسلامەوە ھەیە ئایینەکەیان مرۆیییە ڕەفتارە لیبراڵە کۆمەڵایەتییەکانیان ئیسلامی سەرەتایییەوە دوورە نموونە ژن پیاو ھەیە گرنگی ڕۆژووی ڕەمەزان نادەن خواردنەوەی مەی قەدەغە ناکەن بۆنە ئایینەکانیان ھەمیشە سەماو ئاھنگی لەگەڵدایە مزگەوت ناکرێن کۆبوونەوە دەدرێن جوم ئێڤی ناویان دەبرێت سەرکردە ئایینەکانیانەوە بەڕێوە دەبرێن دەدە سەیید دەناسرێن کتێبێکی پیرۆزی دیاریکراویان نییە ڕێز قورئان ئینجیل تەورات دەگرن خواو مرۆڤایەتیدا بڕوایان نێوبژیوانی پێنج فریشتە دوازدە وەزیری خوا چل پێغەمبەر ھەیە ھەندێک پێیان دەڵێن سەرسوورەکان زۆربەیان ئەنادۆڵ شارەکانی سیواس دیاربەکر خەربووت دەژین قزڵباشە کوردەکان کوردی زازایی قسە چیاکانی دێرسم ملیۆنێکن خەمڵاندنەکانی دوایییە دانیان بەوە ناوە لەوانەیە قزڵباشەکان ٢٥ سەدی دانیشتووانی تورکیا پێک بێنن سۆفیگەری ھەر سەرەتای سەدەی دوازدەیەوە سۆفیگەری کوردستان سەری ھەڵداوە کۆمەڵە جیاجیاکان پەسەندکردنی ڕێبەرێکی ھاوبەش باوەشی تەریقەیەکەدا دەگرن ھەموویان کۆنتر ئێستاش کوردستان کارایە تەریقەی قادری یە عەبدولقادری گەیلانیەوە ١٠٧٨–١١٦٦ دامەزراوە شاری بەرزەنجە نزیک شاری سلێمانی ناوەندی دانراوە دەروێشە قادرییەکان شێخەکەیانەوە مورید بناسرێن دەبێ ھەندێ دەستپێشخەری کۆمەڵێ ئەرکی گران جێ بگەیەنن بریتین دانپیانان خراپییەکانیان چێژتنی سزاکانیان فەرمانبەری ڕێزگرتن یاساکانی خانەقا ڕۆژووەکان مەراسیمەکانی کۆبوونەوەی خانەقا موریدەکان بازنە داخراوەکاندا گەل دەنگی جەرگبڕی دەف دا خەم ڕاست دەبەنەوە دەگەنە حاڵەتی دڵڕاوکێیەکی گشتگیر ئینجا ھەندێکیان خەنجەر قەمە جەستەکەیان کون بزمار لەسەری دەکوتن یانیش سەرەوە دیوارەکان دەدەن تاڵەبانی بریفکانی ناودارترین بنەماڵەکانی قادرین تەریقەی دووەم نەقشبەندی سوونی دەستی بەھائەددین نەقشبەند ١٣١٧–١٣٨٩ بوخارا ئوزبەکستانی دامەزراوە ساڵی ١٨٠٨ گەیشتووە کوردستان تەریقە مەولانا خالیدی نەقشبەندی ھێنراوە شێخەکانی بارزان تەوێڵە شەمدینان دەگرێتەوە ئەمان مەراسیمەکانیان بێدەنگی تەواودا دەدەن سووفییەکان دەوری بازنە دادەنیشن بیر بابەتە دەکەنەوە شێخەوە بەڕیوەبەری کۆبوونەوەکەیە ھەڵدەبژێردرێت تاوتوێ پێویستەسەرجەم موسوڵمانان بزانن دینی پاکوبێگەردی ئیسلام بێکەموکوڕییەوپێویستی بەزیادکردن بیدعة نییە کلێسای سریانی ڕۆژھەڵاتی ھەموو مەسیحیەکانی ڕۆژھەڵات ھەمان بیروباوەڕیان ھەبوو کونسیل نیسا ٣٢٠ی دووای زایین ڕاگەیەنرا پاشتر کلێسای ڕۆژھەڵاتیان دامەزراند ململانێی ئیمپراتۆری بیزەنتی ڕۆژاواوە ئیمپراتۆری فارس ڕۆژھەڵاتەوە ھۆی دابەشبوونی مەسیحیانە ئایینی جوو ھەندێک گۆڕستان ئاسەواری پەرستگاکان کوردستان ماون نموونە ئاکرێ ھێشتا ئاسەوارەکانی جوولەکەی کوردستان ماونەتەوە کۆمەڵگای کورد ئیسرائیل بەھێزن ناسنامەی فەرھەنگی پاراستووە نێزیک ٢٠٠ ھەزار کوردی جوو وەلاتا دەژین ئایینی زەردەشتی زەردەشت ڕۆژھەڵاتی ئێران ساڵی ٦٦٠ پ ز دایک بووبێت ساڵی ٥٨٣ پ ز ناوبراوە وێرانەیەک بورجەکانی بێدەنگی لاشەکان بورجانە دادەنران باڵدارە لاشخۆرەکان بیا نخۆن بچووکی باوەرپێکەران ناوچەکوردییەکانی ئێران نزیک یەزد جێ ماون ئەمانەش ببینە کوردستان حکوومەتی ھەرێمی کوردستان سەرچاوەکان پەرتوکی کوردستان وەڵاتی خودا نووسەر فرانسوا گزاڤیێ لۆڤا ئامادەکردنی شوکری ڕێکەوتی ئایینی زەردەشت چاندی کوردی کوردستان مەسیحییەت کوردستان یارسان

شارومەندێتی ئینگلیزی citizenship جۆرێک ئەندامێتی کۆمەڵەیەکی رامیاری سییاسی یە مافانی بەشداری رامیاری ناوەڕۆکی دا ھەیھ کەسێک جۆرە ئەندامێتییە ببێ دەبێ شارومەند ئەندامێتییە شارومەندێتی نزیکی واتەی نەتەوەییتی یە شارومەندێتی ھەبوونی مافانی رامیاری یە کۆمەڵەیەک دا ب’ەم جۆرە ھەر دەتوانێ شارومەندێتی دەواڵێکی وڵاتێکی ھەبێ ئوو نەتەوەییتی دەواڵێکی دیکھ نمێنە نموونە کوردێک ئاڵمانییا دا دەتوانێ شارومەندی ئاڵمانییا ئوو ھەر وەھا نەتەوەی کورد نەتەوەییتی زۆرتر واتەگەل “جێگای بەدی ھاتن” “بنەتوخم سۆلان ” “رەگەز نژاد ” ئوو “ایین” دابەشێنرێ شارومەندێتی رێژەداریکی زاگۆناڵ قانونی دەواڵێکەوە دەست دەھێنرێ به‌هاوڵاتی سەرنەتەوەیی ساڵانی گرتووپەڕ دا ھەندێک رێکخراوانی ناونەتەوەیی رامانبەندی شارومەندێت سەرنەتەوەیییان گەشە داوە ب’ەو واتەیە کۆمەڵێکی چەندفەروارمەنێتی دا یەکێتی ئەورۆپا شارومەندەکان دەتوانن راسەری شارومەندێتی فەروارمەنییەکەیان شارومەندێتییەکی سەرنەتەوییشیان ھەبێ شارومەندێتی یەکێتی ئەورۆپا ل’ەم رەوش ئوو باتەکە دا شارومەندێتی رامانبەندێکی دووھھمین دووای شارومەندێتی فەروارمەنی ئە شارومەندێتی ژێرنەتەوەیی شارومەندێتی جارگەل رێژەداری ئەندامێتی فەروارمەنی نەتەوەی مرۆڤ ئە ھەر وەھا دەتوانێ رێژەداری ئاستێکی ژێرنەتەوەییش کەسیتی شارومەندێتی ژێرنەتەوەیی پێویستی “دانیشتوویەتی” ھەیھ ب’ەم واتە دانیشتووە بییانییە شارومەندێتی ژێرنەتەوەیی دەگرێ دەتوانێ بەشداری مافەکانی نیشتمانە دووھھمەکەی کەسانە وا شارومەندێتی ژێرنەتەوەیییان ھەیە ھەر وەھا شارومەندی دەواڵەکە ئوو نەتەوەکەی خۆشیان ھەن ستانانی یەکگرتووی ئامێریکاش جۆرێک پەرگاڵی سیستەمی شارومەندێتی دووانی ھەیە شارومەندێتی شانازییانە حەندێک دەواڵان جۆرە شارومەندێتییانە گەشە داوە فەروارمەنییەکەیان ب’ەو کەسانە پێیان وایە دەبێ پەسن ئوو رێزیان بکرێ شارومەندێتی شانازییانە دەدەن فەرمانی کۆنگرێسی ستانانی یەکگرتوو ئوو دیمەنی ئەرێنی سەرۆککۆمار شارومەندێتی شانازییانەی ستانانی یەکگرتوو ھەتا ئێستەکە پێشکەشی ٦ کراوە شارومەندێتی دیرۆک دا دیرۆک دا دەواڵەکان جۆر شارومەندێتییان ساز کردووھ نمێنەیەکی کەونار ئاتێن ئە بەردەکان ژنەکان ئوو بییانیکانیان مافانی رامیاری سییاسی بێبەش کرابوون شارومەندێتی پۆلیس جۆری شارومەندێتی کۆمەڵە چکۆڵەکانی شاری پۆلیس یۆنانی باستان دا دامەزرا ل’ەو کاتانە دا شارومەندێتی مژارێکی بابەتێکی گشتی نەبوو ئوو سنۆرەکانی ژییانی کەسانە جییا شارومەندێتی پێویست ھەر شارومەندێکی بەتین ئوو پڕکار کۆمەڵەکەی دا حەر وەھا یە ئەریستۆ دەڵێ “بەشدار نەبوون بەشدار بەرێوەبردنی رۆژانەی کۆمەڵەکە چوارپا خوودای ئە ” حەر وا دییار ئە جۆرە شارومەندێتییە زۆرتر رێژەداری مافەکانی شارومەند کۆمەڵەکەی مافە رامیارییانە کۆمەڵەکە دەدا شارومەندێتی پۆلیس کاتی رۆمیکان دا گۆڕا ئوو ھەموو بەشەکانی کۆمەڵەی رۆژانەی رۆمی دەگرت بەرپرسیاریکانی شارومەندێتی ئەرکەکانی زاگۆناڵی قانوونی شارومەندێتی ھەر دەواڵێک جییاواز ن ئوو گشتی دەتوانن ئەرکانیانە ھەبێ سەرانە باج دان راژەوانی ھەناوەرکۆیەک راژەوانی سپاووسانی دەواڵەکە کاتی پێویست دا فەرمانبردن زاگۆنەکانی سزاکی دەواڵەکە ەمەکداری ئوو پاسوانی زاگۆنەکانی کۆمەڵە دێمۆکراتەکە دەواڵەکە شارومەندێکی بەرژەوەند کۆمەڵەکە ئوو ژییانی شارستانی بەشداری ژووژاندنەوەی ژییانی شارستانی ئوو رامیاری رێزداری مافی ئەوانی دیکە پاراستنی مافی مافی ئەوانی دیکە کەسانە وا ژییانی دێمۆکراتیک خەبات کۆچی مرۆڤ حکوومەت

سەید عەلی حوسێنی سیستانی لەدایکبووی ٤ی ئابی ١٩٣٠ مەشھەد ھەروەھا ناسراوە ئایەتوڵڵا سیستانی یەکیک ڕێبەری گەورە مەرجەعییەکانی ئایینی شیعە عێراقە سیستانی ڕەچەڵەک ئێرانییە شاری نەجەفی عێراق دەژی سەرکردایەتی مەرجەعییەی زانستی ئایینی حەوزەی نەجەفی مردنی سەید ئەبوولقاسم خۆیی دەست ھێنا ژیاننامە سەید عەلی سیستانی شاری مەشھەد خورھەڵاتی ئێران ٤ی ئابی ١٩٣٠ زایینی لەدایکبووە باوکی قورعە زانای بەناوبانگ سەید محمد باقرە دایکی کچی سەید ڕەزا میھرەبانی سەرابییە دایکی ژنێکی تەقوا ھەر شووی دەکرد سیغە چونکە سیغە ئایینی شیعەدا باداشتیکی گەورەی ئاینییە پیاونەی سیغە دایکی سیستانی شوویانی پێکردبوو زاناو فەقیھی گەورە سەید محەممەد کوھەکمرییە لەدوای ماوەیەک سیغە شوو ئایەتوڵڵا میرزا محەممەد مەھدی ئەسفەھانی سیغە شوو زانای بیروز سەید محمد باقر لێرەدا سیغە شووکردنە دایکی سەید عەلی سیستانی دوودڵ دەبیت سەید عەلی سیستانی دایک دەبیت دایکی سەید عەلی سیستانی نەیدەزانی منداڵەکەی کوڕی کام سەیدەیە بۆیە ڕۆیشتە حەوزەی زانستی ئایینی شاری قوم ئێران لەوێ فەقیھی گەورە سەید حوسێن تەباتەبائی بروجەردی فەتوای داو گووتی عیلاقەی براوە ئەوا سەید عەلی سیستانی کوڕی سیغەی نییە سیغەی دووەم سێیەم کاتێکی یەکتر نیزیک کراوە ناتوانرێت دەستنیشان کام سەید باوکی سیستانییە بۆیە قورعە واتە ھەڵبژاردن زانای پیرۆز سەید محمد باقریان ھەڵبژارد باوکی سەید سیستانی باوکی سەید محەممەد باقر سەید عەلییە خێزانێکی ئایینی بەناوبانگە سەید سیستانی نازناوی سیستانییە خەڵکی شاری سیستان باشووری خۆرھەڵاتی ئێرانە سەید عەلی سیستانی تاکە مەرجەعێکە جیھان ھیچ وتارێکی دەنگی نییە ڕێکخراوەکانی جیھان خەڵاتی گەورەیان داناوە بتوانن وتارێکی دەنگی سەید عەلی سیستانی پەیدا ھەروەھا سەید سیستانی قوورتارکەری مرۆڤ دادەنرێت ئەلقەی گەیاندن گەلانی جیھاندا فەتوا بەناوبانگەکانی لەربارەی بابەتی جینسی جیھاندایە پێناوی خزمەت مرۆڤایەتی نموونە فەتوایەکدا وەڵامی گەنجێکی شیعە دەداتەوە گەنجەکە لێی دەپرسێت ئایا حوکمی ژن ھێنان سیغە جێیە ژنێکی بۆژی ژنە شادە بێنێت کاتێکی دیاری کراو مووتعە کۆتایی ھاتنی مووتعەکە بگەڕێتەوە ئایینە بۆژییەکەی سەید عەلی سیستانی دەلێت سیغەکە تەواوە سیستانی ڕۆلی سیاسی سیستانی ھاتنی ھێزەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکان بەریتانیا عێراق ناوبانگێکی دەرکرد سیاسەتدا ڕۆلە سیاسییە گرنگەکانی باڵپشتی ھێزەکانی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا شانشینی یەکگرتوو ڕۆلە سیاسییە گرنگەکانیدا باڵپشتی ھەڵبژاردنی پێڕستی ئیئتلافی عێراقی یەکگرتوو ھێزە گەورەکەی پێڕستە پەرلەمانی ئەعڵا ھاوپەیمانەکانی حیزبی دەعوەتی ئیسلامی تەیاری سەدرییە خوێندن سەید عەلی سیستانی ھەر منداڵییەوە تەمەنی پێنج ساڵی دەستی خوێندنی ئایینی کردووە ساڵی ١٩٤١ دەستی خوێندنی زانستی ئایینی قوم کردووە ھەروەھا ساڵی ١٩٥١ شاری قوم نەجەف جێ دەھێڵێت ساڵی ١٩٦١ دەچێتە مەشھەد ساڵێک شاری نەجەف دەگەڕێتەوە سیستانی داگیرکردنی عێراق ھێزەکانی ئەمریکا بەریتانیا پۆل بریمەر کتێبە بەناوبانگەکەیدا ساڵێکم برد عێراق دەلێت سیستانی عێراق یارمەتی ھێزەکانی ئەمریکا بەریتانیای دەدا ھەروەھا دەڵێت سیستانی نەیدەویست ئاشکرا ھەڵسوکەوت ھێزەکانی ئەمریکا بەریتانیا نامەی نھێنی بۆم دەنووسی لەربارەی بارودۆخی عێراق پۆل بریمەر سیستانی ڕۆژێکی نامەیەکی ناردم گوتی نەبوونی چاو پێکەتن نێوانماندا ڕق بوونەوە نییە ئەوەیە شێوە نھێنییە باشترە دەست ھێنانی ئامانجە ھاوبەشەکانمان ھەرەوەھا گوتی لەوانەیە پشتوانییەکانی دەست بێتو ئاشکرا ھەلسوکەوت ئەمریکا دەلێت چوار مانگ ٣٠ نامەی گرنگی ناردم ھەروەھا سەید عەلی سیستانی فەتوای دا نابێت ھیج شیوەیەک ڕیگە ھێزەکانی ئەمریکا بەریتانیا بگیرێت بیانووی کارە زیانە فەتواکانی سیستانی سەید عەلی سیستانی فەتوای ھەیە جۆراوجۆر دەگریتەوە فەتوا بەناوبانگەکانی ئەوەیە نابێت شەڕی ھێزەکانی ئەمریکا بەریتانیا عێراق ھەروەھا فەتوای دا واجبی دەنگ دان پێڕستی ئیئتیلافی عێراقی شیعی گوتی دەنگ نەدات پێڕستە ئەوە دەچێتە ئاگری دووزەخەوە خێزانەکەشی تەلاق سەرسوورمانترین فەتوای ئەوەیە شیعە دەتوانن مانگی ڕەمەزاندا کاتی ڕۆژووبون ھەتا ٣ دانە جگەرە بکێشێت گرنگترین فەتوای سیستانی شەرعییەت دانەیە ھێزەکانی ڕێکخراوی بەدر سوپای مەھدی موقتەدا سەدر ھەروەھا حیزبی دەعوەتی ئیسلامی تەقینەوەی ئۆتۆمۆبیل مین کراو تەقینەوەکانی مزگەوتە سوننەکان خەڵکی مەدەنی شارەکانی سوننی عێراقدا سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان ماڵپەڕی فەرمی سەید عەلی سیستانی کتێبی پۆل بریمەر زیندووان لەدایکبووانی ١٩٣٠ ڕابەرە ئاینییە ئیسلامییەکانی سەدەی ٢٠ەم ڕابەرە ئاینییە ئیسلامییەکانی سەدەی ٢١ەم خەڵکی مەشھەد

ڤیتۆ ئەندۆلینی کۆرلیۆن کەسایەتییەکی خەیاڵیی ڕۆمانی باوکی ڕۆحیی ماریۆ پوزۆ دوو سەرەتای زنجیرە فیلمی سەرۆک خێزانە ڕۆڵ گێڕدراوە مارلۆن براندۆ فیلمی سەرۆک خێزان دواتریش گەنجی ڕۆبێرت نیرۆوە فیلمی سەرۆک خێزان دووەم ناوبراو ھەتیوێکی کۆچبەری سیسیلییە ئیمراتۆرییەتێکی مافیا دادەمەزرێنێت مردنی مایکڵ گەنجترین کوڕیەتی دەگرێتەوە دۆنی خێزانی تاوانکاری کۆرلیۆن ناوبراو دوو کوڕی دیکەشی ھەیە سانتینۆ سۆنی فرێدریکۆ فرێدۆ کچێکیشی ھەیە بەناوی کۆنستانزیا کۆنی ڤیتۆ نافەرمی ھاوڕێکەی سۆنی تۆم ھەیگن ھەڵدەگرێتەوە بەخێوی دەبێتە پارێزەر ڕاوێژکاری ڤیتۆ چاودێری بازرگانییەک قومارکردن درووستکردنی مەی قاچاغ بەرتیلدانی یەکێتی درووستکراوە پیاوێکی میھرەبان بەخشندە ناسراوە توندوتیژییەکی ڕەوشت باشانە دڵسۆزانە بەکاردێنێت ھاوڕێکانی ھەمووشی گرنگتر خێزانەکەی ھەروەھا ناسراوە بەوەی ھەە شێوازی کۆن دەڕوات گونجاندنی ڕێز بارودۆخەکەیدا تەنانەت نزیکترین ھاوڕێکانیشی باوکی ڕۆحی دۆن کۆرلیۆن بانگی ڤیتۆ کەسایەتییە نێرینەکانی فیلم بکوژە خەیاڵییەکان

خەڵخاڵ شارەکانی پارێزگای ئەردەوێڵی ئێران ناوەندی شارستانی خەڵخاڵە مرۆڤناسی خەڵکی خەڵخاڵ بنەڕەت دا تات تاڵش ئێستاکە زمانی زۆربەیان گۆڕاوە زمانی ئازەربایجانی قسە خەڵخاڵدا ئازەربایجانی تاتی تاڵشی کوردیش قسە مۆزەخانەی خەڵخاڵ ئەمانەش ببینە پارێزگای ئەردەوێڵ شارستانی خەڵخاڵ سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان شارەکانی پارێزگای ئەردەوێڵ شارەکانی ئێران

زمانی مادی زمانێکی کۆنە مردوو دەستەی زمانە ئێرانیەکانە کاتی مادەکان قسەی کراوە زمانە زمانەکانی کوردی مازەندەرانی گیلەکی تاڵشی بەلۆچی سمنانی پارتی زمانانی ئێرانیی باکووری رۆژاوا دەناسرێ ھەڵسەنگاندنی زمانی مادی کوردی فارسی زمانی مادی وشە شتێکی لەبەردەستدا نییە ھەر وشەیەش بەندیواری پێوەندی نزیکی کوردی نووژەن مادی نیشان دەدەن سەرچاوەکان ماد مادەکان

ئەسفەھان سپەھان فارسی اصفهان سپاهان شارێکی گەورە ناودار ناوەراستی ئێرانە شارەکانی تاران مەشھەد گەورەترین شاری وڵاتیه ساڵی ٢٠٠٦دا ١ ٥٨٣ ٦٠٩ دانیشتووی شارە ناوەندی پاردەواڵی ئەسپەھان ناوەندی شارستانی ئەسفەھانە وشەرەتناسی ئێتیمۆلۆژی بڕوای نووسەرانی مێژووی ئێران ئەسفەھان سەردەمی ساسانییەکان بەھۆی شوێنێکی لەشکەری گرد ھاتنی سپا سان دانراوە ناوە وشەی “سێپاھ” واتەی سوپا سان گیراوە دیمەنەکانی ئەسفەھان گۆڕەپانی نەقشی جیهان سی سێ پرد پردی خواجە مینار جوومبان مزگەوتی ئیمام چوارباخی عەبباسی چلستوون ئاورگای ئەسفەھان مزگەوتی شێخ فەزڵووڵا عالی قاپوو سەردەمی سەفەوییەکان دا ھەوراز ئاکۆی ھوونەر گەشەسەندنەوەی ئەسفەھان سەردەمی سەفەوییەکان دا رووی دا سەردەمە ھەر وەھا لووتکەی ھوونەری بنارسازیی ئێران دەناسرێ کاتی پاشایەتیی شا عەبباسی یەکەمدا پایتەخت قەزوینەوە گۆزرایەوە ئەسفەھان شوێنە دیرۆکیکانی ئەسفەھان سەردەمی سەفەویکان دا ساز کراوە ئەمانەش ببینە پارێزگای ئەسفەھان شارستانی ئەسفەھان سەرچاوەکان بەشداربوون ویکیپیدیای فارسی ناوەندەکانی پارێزگاکانی ئێران ئەسفەھان شارستانی ئەسفەھان گەورەشارەکانی ئێران شارەکانی ئێران شارەکانی پارێزگای ئەسفەھان

شارستانی ئەسفەهان شارستانەکانی پارێزگای ئەسفەھانی ئێرانە ناوەندی شارستانە شاری ئەسفەهانە ئەمانەش ببینە پارێزگای ئەسفەھان ئەسفەهان سەرچاوەکان شارستانەکانی پارێزگای ئەسفەھان شارستانی ئەسفەھان شارستانەکانی ئێران

زمانی پارسی پارسیی کۆن زمانێکی ئێرانئی کۆنە دەستەی زمانەکانی ئێرانیی باشووری رۆژاوا دیمەنی زمانناسییەوە پارسیی کۆن گەلێک جیاوازی ئاڤێستایی زمانی مادی ھەیە داوا فارسیی نوێ رۆڵەی پارسیی کۆنە نموونە سەرچاوەکان زمانی پارسیی کۆن زمانی فارسی

دیو ژوور چاوە وەتاغ ھۆدە ناوکۆیەکی بەرچاو دیار بینادایە دیوارەوە ئەوتر شوێنەکانی بینا جیا دەبێ داڵانەکان پێوەندی ئەوتر شوێنەکانی بیناکەوە ساز دەکا زۆرێ کات دەرگایەکیشی ھەیە شایەت کۆنەترین چەشنی بەکارھێنانی دیو دەگەڕێتەوە کاتی مینۆییکانی باستان ٢٢٠٠ زایینی مەسیح دیو دیار جیاوازە ھەموو بیناکانی مینۆییکاندا وشەڕەتناسی وشەی دیو ڕیشەی پرۆتۆئێرانیی ڕیشەی ئەوێستاییی مانای چاو دیدەوە مەبەستە ژوور چاوەی ماڵ سەرچاوەکان دیوەکان

پەیکەرتاشی ھونەرێکی سێ ڕەھەندییە تاشینی ھونەرمەندانەی بەرد پلاستیک لاجوەرد پەرەندار شووشە دار چێو بەدی کەسە وا پەیکەرتاشی دەگووترێت پەیکەرتاش چەشنەکانی پەیکەرتاشی پەیکەرتاشی دەنگ پەیکەرتاشی تریشکە گەوھەرگەری ڕووکاندن پەیکەرتاشی جووڵەیی کۆرپیسکتاشی بەستەرە دەرەکییەکان پەیکەرتاشی

ئانیتتا کوڕی پیزانا کەیانێکی کوششارا ئانیتتا خەباتەکەی نوسینی نویسار زمانی ھیتی ناودار ناواژۆ یە سەرەتای پاشایەتی ئانیتتا سەدساڵی ١٧ھەمی زایینی نوسراوەی ئانیتتا کۆنترین نوسراوە زمانی ھیتییەکانە نوسراوە ھەروەھا کۆنترین نوسراوەی بەدەستی زمانی ھند ئەورۆپییە ژیاننامە تۆمارە مێژوویەکانی سەردەمی فەرمانڕەواییەتیەکەی دەگەڕێتەوە ١٧٤٠ ١٧٢٥ی زایین وتارە ھەتیوەکان سەرچاوەکان فەرمانڕەواکانی سەدەی ١٧یەمی زایین

کوششارا شارێکی ئاناتۆلیایی سەردەمی برۆنزدا فەروارەکانی کوششارا شار ھیتیاخێوی کانێشیان داگر Hattusaیان خاپوور کۆنترین پاشای کوششاراپیزانایە داگیر کانێش دەستی ڕوویدا کووڕەکەیشی ئانیتتای ناوە Hattusaی خاپوور ئانیتتا گەشەدانەوە زمانی ھیتی کایەبەندێکی ڕۆلێکی گرنگی ھەبووە سەرچاوەکان

کەرەج شارێکە ئێران ھەروەھا ناوەندی پارێزگای ئەلبورزە شارە تاران مەشھەد ئەسفەھان پڕگەلھەترین شاری ئێرانە شوێنەکانی دەست دەستی ئازادراتی تاران کەرەج بنکەیەکی گرنگ دەستکرتیتییەکانی ئێرانە ھەموو شوێنەکانی ئێرانەوە خەڵکی ھاتوونەتە کەرەج ڕستی گەلھەیی کەرەج چەشناوچەشنە دانیشتووان ژمارەی دانیشتووانی کەرەج ساڵی ٢٠١٦ـدا زۆرتر ١٫٥٠٠٫٠٠٠ ڕێژە لەسەدی نەتەوەکانی شاری کەرەج ساڵی ٢٠١٠ ئاوا زمان زمانی خەڵکی شاری کەرەج زمانی فارسییه ھەروەھا زمانەکانی ئازەری کوردی تەبەریش خەڵکی شار بەکاردێت ئەمانەش ببینە شارەکانی ئێران پارێزگای ئەلبورز شارستانی کەرەج فڕۆکەخانەی نێونەتەوەییی پەیام سەرچاوەکان ناوەندەکانی پارێزگاکانی ئێران شوێنە ئاوەدانەکانی شارستانی کەرج شارەکانی ئێران شارەکانی پارێزگای ئەلبورز

سیستان سێستان سەکسستان ناوچەیەک ئە باکووری پارێزگای سیستان بەلۆچستانی ئێران ناوچەیە دراوسێی پارێزگای خۆراسانی باشوور وڵاتی ئەفغانستانە وشەڕەتناسی دووای کۆچی گرۆھێک ئاریکان سەکا ناوچەیانە سەکسستان نییا ئەوە ھێرشی عەرەبەکان ئێران سەجستان ئێستاش دەڵێن سیستان مەردمناسی مەردمی سێستان زمانی فارسی قسە ئەمە دژبەری بەلووچەکانە زمانێکی سەربەخۆ فارسی بەلووچی قسە ھەروەھا بەلووچەکان سوننین سێستانیکان شیعەن مێژووی ئایینی زەردەشتی ھەرێمە مێژوویییەکان

چاندی مایکۆپ کولتوری مایکۆپ چاندێکی سەردەمی برۆنز باشووری ڕووسیا نیمەگراوەی تامان ھەتا تەنگاوی کێرچ چاندە ٣٥٠٠ ھەتا ٢٥٠٠ زایینی مەسیح بەڕێوە سەرچاوەکان شوێنەوارناسیی کووبان شوێنەوارناسیی ڕووسیا شوێنەوارناسیی قەوقاز ھیندی ئەورووپی ھەزارەی ٤ەمی پ ز

وانە ڕامانبەندێکە بریتییە لەوێ ئامانج فێرکردن مۆژیاری یە وانە دەتوانێ خوێندکار بدرێ کەسە وا وانە دەدا دەگوترێ مامۆستا جاران وانە پەرتووکێک دەدرێ خوێندەکاران مامۆستا دیوێکدا کۆ دەبەنەوە وشەرەتناسی ئێتیمۆلۆژی وشەی وانە زمانی کوردی ھەورامییەوە گیراوە ڕەتی ئێستایی لێکەری وەندن وەندەی ئە وان خوێن سەرچاوەکان

ماسیگر کەسێک دەگووترێت خەریکی نەچیروانی ڕاوکردن ماسی ئەوتر ئاژەڵەکان ئاو ماسیگری دەتوانێت ھەم پێشەی کەسێک ھەم فڕ دڵخۆشی کەسێک سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان ڕاوەماسی پیشەکانی ڕاژەی خۆراک

قەوقاز قەفقاز ناوچەیەکی جوگرافی سیاسییە دەکەوێتە سنووری ئەورووپا ئاسیا ومەڵبەندی شاخەکانی قەوقازە بەرزترین لووتکەی ئەورووپای خۆ گرتووە شاخی ئەلبروسە قەوقاز دابەش قەوقازی باشوور قەوقازی باکوور بنەڕەتی وشەکە بنەڕەتی وشەکە قەوقازەوە ھاتووە بابپری قەوقازییەکانی باکوور قەوقاز کوڕی تۆگارما حەفیدی یافسی سێیەمی کوڕی نوح ڕوخانی بورجی بابل دابەشبوونی مرۆڤایەتی زمانی جیاواز تۆگارما کوڕەکانی دوو شاخی دووردا نیشتەجێ دادەنرێن شاخی ئەلبروس ئارارات جوگرافیا ژینگە بەشە خوارووەکانی شاخەکانی قەوقاز دەکەونە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستی گەورەوە ناوچانە ھێڵی جیاکەرەوەی ئاسیا ئەورووپا دادەنرێن ناوچەکانی قەوقاز ھەژمار دەکرێن دوو قاڕە ھەردوکیان شاخی ئەلبروس بەرزترین ناوچەی قەوقازە بەرزییەکەی دەگاتە ٥٬٦٤٢ مەتر ڕۆژاوای سیسقەوقاز ڕووسیا ھەروەک شاخە بەرزترین خاڵە ئەورووپادا قەوقاز ئەورووپی دەژمێرن قەوقاز ناوچانە دادەنرێت زۆرترین زمان ڕۆشنبیری جۆراوجۆری تیایە زەوی قەوقاز پێکھاتووە وڵاتە نەتەوەیییەکانی سۆڤێتی پێشوو جۆرجیا ئەرمینیا ئازەربایجان قەوقازی ڕوسی پێک کراسنۆدار کرای ستاڤرۆپول کرای ئەدیگیا کاراچای چیرکیسیا کاباردینۆ بلگاریا چیچان ئەنگۆشیا ئۆسیتیای باکوور داغستان ھەروەھا قەوقاز سێ وڵات دەگرێتەوە سەربەخۆیی ڕاگەیاند باوەڕپێکراو نین دەوڵەتەکانەوە ئەبخاریا ئۆسیتای باشووری قەرەباغ قەوقاز دادەنرێت وڵاتانە گرنگییەکی ژینگەیی گەورەیان ھەیە نزیکەی ٦٤٠٠ جۆر ڕوەک خۆ دەگرێت ولەوانەش ١٦٠٠ جۆریان بنەڕەتیان قەوقازە ژیانی وشکانی قەوقازی پڵنک ورچ گورگ داڵی ئالتونی خۆ دەگرێت ھەروەھا نزیکەی ١٠٠٠ جۆر جاڵجاڵۆکەی تیایە زەوییەکان دارستانی چڕوپڕ خۆدەگرێت زەوی بەردیندا لەسەروو زەوی دەرختەکان باکووری قەوقاز دەوترێت سیسقەوقاز باشووری ئەوترێت ترانسقەوقاز سیسقەوقاز شاخە گەورەکانی قەوقاز دەگرێتەوە باشووری ڕۆژاوای ئاسیا ناوچە باکوورییەکانی جۆرجیا ئازربایجان ترانسقەوقاز باکوورییەوە ڕووسیا ڕۆژاوایەوە دەریای ڕەش تورکیا ڕۆژھەڵاتییەوە دەریای کاسپیەن باشوورییەوە ئێران دەوریان داوە ھەروەھا شاخەکانی قەوقاز ناوچە نزمەکانی ئەرمینیا ئازربایجان دەگرێتەوە ناوچەکانی باکوڕی جۆرجیا دەگرێتەوە ناوچەکانی باکوڕی مێژوو قەوقاز مێژوودا مەڵبەندی ململانێ سیاسی سەربازی ئایینی ڕۆشنبیری فراوانکردنەکان درێژایی سەدەکان سەرەتا قەوقاز بەشێک جیھانی ئێرانی سەرەتای سەدەی نۆزدەدا ئیمپراتۆری ڕوسی ناوچەی قاجاریۆنی داگیر مەمالیکە قەوقازییە دێرینەکان ئەرمینیا ئەلبانیا کولخیس ئیبیریایان دەگرتەوە مەمالیکانە دوایی خرانە ئیمپراتۆرییەتە ئێرانییە جۆراوجۆرەکان لەوانە میدیا ئیمپراتۆری ئەخمینی ئیمپراتۆری پارسینی ئیمپراتۆری ساسانییەکان تێپەڕبوونی کات مەجوسی ئاگر پەرستی ئایینی ناوچەکە ناوچەکە دوو گۆڕانکاری گەورەی خۆیەوە بینی ئایینەوە بەھۆی ململانێی گەورەی فارس ڕۆم دواتریش بیزەنتییەکان ناوچەکەیان داگیر نەیاتوانی دەستی بەسەرا بگرن ماوەیەکی ئایینی مەسیحی مەجوسی سڕییەوە جۆرجیا ئەرمینیا مەسیحی پاشان ناوچەکە کەوتە فەرمانڕەوایی عەرەب فەتحی ئیسلام فارس ئەرمینیا جۆرجیا مەسیحی مانەوە پاشای جۆرجی دیڤید ھەستا دەرکردنی موسڵمانان ناوچەکە پاشان ناوچەکە دەستی سەرا گیرا سەلجوقییەکان عوسمانییەکان مەغۆل مەمالیکە خانە ناوچەیەکان جارێکی فارس دەستی بەسەرا گرتەوە ھەتا داگیرکاری ڕوسی دوو ناوچەکە دەسەڵاتی سیاسیا یەکی گرتووە کاتی شەڕی ڕووسیادا سەردەمە نوێکاندا قەوقاز مەڵبەندی شەڕی ئیمپراتۆری عوسمانی ئێران ڕووسیا ڕووسیاوە داگیر چلەکانی سەدەی بیست کۆچی کۆمەڵی ٤٨٠٬٠٠٠ چیچانی ئینگۆشی ١٢٠٬٠٠٠ بەلقار فەڕاشای تورکە جۆرجییەکان و٢٠٠٬٠٠٠ کورد قەوقازییە ئەڵمانییەکان ئاسیای ناوەڕاست سیبریا ڕوویدا قسەی نیکۆلاس وێرت ڕێژەی گیانیان دەستدا ٦٠٠٬٠٠٠ کۆچکردووە دا ساڵانی ١٩٤٣ ١٩٤٤ گەیشتە ٢٥ کۆتایی یەکێتی سۆڤێت جۆرجیا ئەرمینیا ئازەربایجان سەربەخۆییان دەست ھێنا ساڵی ١٩٩١ ناوچەکە مەڵبەندی ململانێ ناوخۆ جیاوازەکان سەرەتای کۆتایی پێھاتنی یەکێتی سۆڤێت ململانێی ناجۆرنی قەرەباغ ١٩٨٨–١٩٩٤ ململانێی ئۆسیتی ئەنگۆشی ١٩٨٩–١٩٩١ شەڕی ئەبخاریا ١٩٩٢–١٩٩٣ شەڕی چیچانی ١٩٩٤–١٩٩٦ شەڕی چیچانی دووەم ١٩٩٩–٢٠٠٩ وشەڕی ئۆسیتیای باشوور ٢٠٠٨ دیمۆگرافیا ناوچەکە زمانی جیاواز خۆ دەگرێت ناوچەکە نزیکەی ٥٠ کۆمەڵە نەژادی جیاواز دەژین سەرچاوەکان Caucasus A Journey to the Land Between Christianity and Islam by Nicholas Griffin Small Nations and Great Powers A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus by Svante E Cornell The Caucasus by Ivan Golovin ئەوراسیا ئەورووپای ڕۆژھەڵات ڕۆژاوای ئاسیا ھەرێمەکانی ئەورووپا زنجیرەچیاکانی ئەورووپا

ساڵی ١٩١٨ دۆڕانی ئیمپراتۆری عوسمانی شەڕی جیھانی ھێزەکانی بریتانیا ویلایەتی مووسڵی ئیمپراتۆری عوسمانیان ویلایەتێکی دەوڵەمەندی نەوتی داگیر ناوچانەی خەڵکی کوردی نیشتەجێ خرایە حوکمی بریتانیا ساڵی ١٩١٩ ویلایەتی مووسڵ لکێنرایەوە دەوڵەتی نوێ ی عیراق چووبوە حوکمی ئینتدابی بریتانیاوە ساڵی ١٩٢٠ پەیمانی سیڤەر حکوومەتی عوسمانی واژوو دەوڵەتێکی کوردی دابین دەکرد قابیلی ئەوەبوو کۆمەڵی گەلانەوە پەسەند ماددەی ٦٤ ی پەیماننامەکە مافی دەدا کوردانەی ویلایەتی مووسڵ دەژیان ببن بەشێک دەوڵەتی داھاتووی کوردستان پەیمانی سیڤەر سەری نەگرت ئەنجامی ڕێکەتننامەی لۆزان ئەمیر فەیسەڵ پاشای عێراق ویلایەتی مووسڵ پلانی کوردستانی ھەڵوەشایەوە شۆڕش ١٩٢٣ شێخ مەحموود بەرزنجی یاخی حوکمی بەریتانیا ڕاگەیاند ئیعلانی میرنشینی کوردی باکووری عێراق کوماری تازە دامەزراوی کەمال ئەتاتورک ڕەزامەندی دەوڵەتی بەدەستھێنا پەیماننامەی لۆزان پەیماننامەی سیڤەر پەرلەمانی تورکی یەوە ڕەتکرایەوە ١٩٢٤ سلێمانی کەوتە دەستەڵات ھێزی بەریتانیاوە ١٩٣٢ ڕاپەرین دەڤەری بارزان نارەتییەک ئەندام عێراق کۆمەڵەی گەلان لەکاتێکدا داخوازییەکانی کورد ئۆتۆنۆمی پشتگوێ خرا ١٩٤٣ مەلا مستەفا بارزانی سەرکردایەتی ڕاپەرینێکی کۆنترۆلی ناوچەیەکی بەرفراوانی ھەولێر بادینانی ١٩٤٦ ھێزە ئاسمانییەکانی بەریتانیا بۆردوومانی پێشمەرگانەی دەپەڕینەوە سنووری ئێران پەیوەندیکردن یەکگرتنەوە کوردانی ئێران سەرکرایەتی قازی محەممەد کۆماری مەھابادی سەربەخۆی مەھاباد دامەزراند ١٩٤٦ پارتی دیموکراتی کورد KDP کۆنگرەی شاری مەھاباد بەست مانگێکدا کۆماری مەھاباد پەلاماری ھێزەکانی ئێران ڕووخینرا مستەفا بارزانی یەکێتیی سۆڤیەت ڕۆشت ١٩٥١ نەوەیەکی نوێی کوردە نەتەوەیییەکان پارتیی دێموکراتی کوردستانیان ژیاندەوە مەلا مستەفا بارزانی کاندید سەرۆک لەکاتێکدا تاراوگە یەکێتیی سۆڤیەت … ١٩٥٨ ڕووخاندنی دەسەڵاتی پادشایەتی عێراق ڕێگەی خۆشکرد کوردە نەتەوەیییەکان ئاشکرا ڕێکبخەنەوە خۆحەشاردان خەباتی نھێنی … ١٩٦٠ک پەیوەندی یەکانی حکوومەتی عێراق گرووپە کوردی یەکان ئاڵۆزی ڕۆشت پارتی دیموکراتی کوردستان سکالای چەوساندنەوە ١٩٦١ پارتی دیموکراتی کوردستان حکوومەتی عێراقەوە ھەڵوەشینرایەوە تێچکونی عەبدولکەریم قاسم لەنگەڵ کوردا بەخشینی ئۆتۆنۆمی ١٩٧٠ ئازار حکوومەتی عێراق پارتەکانی کورد ڕێکەوتننامەی ئاشتیان واژوو ئۆتۆنۆمی دەبەخشی کورد ڕێکەوتننامەکە زمانی کوردی وەکو زمانێکی ڕەسمی دەناساند ھەموار دەستووری دەدا بانگەشەی دەکرد خەڵکی عێراق دوو نەتەوە پێکھاتوون بریتین نەتەوەی عەرەب نەتەوەی کورد ١٩٧١ ئاب پەیوەندی یەکانی کوردەکان حکوومەتی عێراق ئالۆزی تێکەوت مەلا مستەفا بارزانی ھاوکاری پشتیوانی ئەمریکا ١٩٧٤ حکوومەتی عێراق ڕەشنوسی ئۆتۆنۆمی یەکی ئازار سەپاند واددەی دوو ھەفتەی دانا پارتی دیموکراتی کوردستان وەڵام بداتەوە مەلا مستەفا بارزانی ڕێککەوتنامەکەی ڕەتکردەوە گوێرەی ڕێککەوتننامەکە شاری کەرکووک دەکەوتە کۆنترۆلی حکوومەتی عیراقەوەو لەنوی یاخی ١٩٧٥ March ڕێککەوتننامەی جەزائیر عێراق ئێران کۆتایی ھێنا پشتیوانی ئێران ڕاپەرینی کوردەکان شکستی خوارد بارزانی ژیانی سیاسی پاشەکشێی ١٩٧٥ June – جەلال تاڵەبانی سەرکردەیەکی باڵای PDK یەکیتی نیشتمانی کوردستانی دیمەشق ڕاگەیاند ١٩٧٨ پیکدادانی KDP PUK قوربانی لێکەوتەوە ١٩٧٩ مەلا مستەفا بارزانی کۆچی کردو مەسعوود بارزانی سەرکردایەتی pdk گرتە دەست تێوەگلانی ئێران ١٩٨٠ سەرھەڵدانی جەنگی ئێران عیراق KDP نزیکەوە کاری لەگەل ئێران دەکرد PUK ھاریکاری حکوومەتی تاران ١٩٨٣ عێراق ھێرشێکی ئێران بەرەی شەڕی باکووری کردەوە ناوچە کوردییەکانی باکووری عیراق پشتیوانی چەکدارەکانی KDP ھێزەکانی ئێران شاری حاجی ئۆمەرانیان گرت ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ دەڵێن ھێزەکانی عێراق نزیکەی ٨ ھەزار بارزانیان بێسەروشوێن یەکێتی نیشتمانی کوردستان ڕازی ئاگربڕ عێراق دانووساندن حکوومەتی عێراق دەستپیکرد ئۆتۆنۆمی ١٩٨٥ گوشاری زیادبوونی چەوساندنەوەی کورد حکوومەتی عێراقەوە ئاگر بەست نەمان چوو میلیشیاو پیادەکانی حکوومەتی عێراق برایەکی جەلال تاڵەبانی دوو خوشکەزایان تیرۆرکرد ١٩٨٦ حکوومەتی ئێران کۆبونەوەیەکی ئاشتبوونەوەی KDP PUK سەرپەرستی ١٩٨٧ جەلال تالەبانی مەسعوود بارزانی لەگەل پارتێکی بچووکتری کورد بەرەی کوردستانیان پێکھێنا ١٩٨٨ ھاوکات لەگەل نزیکبوونەوەی کۆتایی ھاتنی جەنگی ئێران عێراق ھێزەکانی عێراق ھەڵمەتی ئەنفالیان کوردەکان دا دەیان ھەزار کوردی مەدەنی پێشمەرگە بوونە قوربانی سەدان ھەزار ناچار تاراوگە ھەوڵێکی سیستماتیکی سەرکووتکردنی جووڵانەوەی ڕزگاریی خوازی کورد ١٩٨٨ ١٦ march ھەزاران کوردی مەدەنی پەلامارێکی گازی کیمیاوی دا لەشاری ھەڵەبجە نزیک سنووری ئێران گیانیان لەدەستدا چاودێرانی مافەکانی مرۆڤ گرووپە کووردییەکان حکوومەتی عێراقیان بەرپرسیار ١٩٩١ پەلاماری سەربازانی عێراق کوەیت ئازاری ١٩٩١ ئەندامانی میلیشیاکانی بەحکوومەتی عێراق جاش چونە ڕیزی KDP PUK ڕاپەرین ڕووبەروی ئاستەنگی وەستان بووەوە ھێزەکانی ئەمریکاش پشتگیری ڕاپەڕینیان نەکرد نزیکەی ١٫٥ کورد ھێرشی عێراق ھەڵھاتن تورکیا سنووری داخست سەدان ھەزار ناچار چیاکان بمێننەوە ناوچەی ئارام ١٩٩١ نیسان ھێزەکانی ھاوپەیمان پێکھێنانی ناوچەی ئارامیان دا ڕیکخراو ئاژانسەکانی ھاریکاری دەوڵەتی ھەڵمەتێکی گەورەیان ھاوکاری ئاوارەکان دەستپێکرد ھاوکات جەلال تاڵەبانی مەسعوود بارزانی وتووێژیان دەست پێکرد سەددام حسێن ئۆتۆنۆمی کوردستان ١٩٩١ تەممووز وتووێژەکانی بەغداد ھێزەکانی پێشمەرگەی کورد کۆنترۆڵی شاری ھەولێرو سلێمانی بەرھەڵستی فەرمانەکانی حکوومەتیان ١٩٩١ تشرینی شەڕی ھێزەکانی کورد حکوومەتی عێراق دەستپێکرد سەددام حسێن سنووری ناوچە کوردەکان داخست ئابلۆقەی بەسەردا سەپاند ١٩٩٢ ئایار ھەلبژاردن ناوچەکانی دەستەلاتی کورد سازکرا کاندیدادکانیKDP ٥٠٫٨٪ دەنگەکانیان بەدەستھێنا لەکاتێکدا کەPUK ٤٩٫٢٪ ھەردوو پارتەکە حکوومەتی نوێی کورددا یەکسانی دەستەڵاتەکانیان دابەشکران ھەڵبژاردن ناوچەکانی بادینان حروقاتی تیابوو ١٩٩٢ ئەیلوول کۆنگرەی تازەی پێکھێنراوی کۆنگرەی نیشتمانی عێراق INC فراوانی گرووپەکانی ئۆپۆزیۆنی لەدەوری کۆکردبووەوە سەلاحەدینی باکووری عێراق کۆبونەوە نوینەرانی KDP PUK بەشداریان ١٩٩٤ ئایار پیکدادانی نیوان ھیزەکانی PUK KDP ھۆی شەڕی نیو خۆ PUK شاری شەقڵاوە چەمچەماڵی KDP گرتەوە نەتەوە یەکگرتووەکان پرۆگرامی نەوت خۆراکی پەسەند ١٣٪ ی تەرخانکرا ٣ پاریزگای ژیر کۆنترۆلی کورد ١٩٩٦ ئاب مەسعوود بارزانی سەدام حسین ھاوکاریکردن شکست ھینان PUK ئەیلوول ھاوکاری سەربازانی حکوومەتی عیراق ھیزەکانی KDP شاری ھەولێر سلێمانییان دەست سەردا گرت سلێمانی پیگەی جەماوەری PUK دادەنریت پارتی دیموکراتی کوردستان بینای پارلەمان ھەولێر حکوومەتێکی نوێی دامەزراند ١٩٩٦ تشرینی ھیزەکانی PUK سلێمانییان گرتەوە ١٩٩٧ کانوونی دووەم سلێمانی حکوومەتێکی نوێی دامەزراند ھەریەکە PUK KDP بانگەشەی ئەوەیان دەکرد دەستەڵاتی ھەموو ناوچەکانیان لەدەستە ١٩٩٨ ئەیلوول جەلال تاڵەبانی مەسعوود بارزانی ڕێککەوتنامەی ئاشتیان واشنتن واژوو حکوومەتی ھەرێمی کوردی دابەشبوویی دوو ئیدارەیی مانەوە ٢٠٠٠ تشرینی دووەم نامەیەکدا سکرتیری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان PUK حکوومەتی عێراقی تۆمەتبارکرد دەرکردنی خێزانە کووردەکان کەرکووک ٢٠٠١ ئەیلوول شەڕ PUK گرووپی ڕادیکاڵی ئیسلامیی جوندلئیسلام ناوەکەی گۆڕا ئەنسار ئیسلام دەستپێکرد ھەنگاونان یەکگرتن ٢٠٠٢ June PUK KDP گرووپەکانی عێراق بەشداری وتووێژە ھاوبەشەکانیان ڕێکخستنی ھەوڵەکانی ئۆپۆزسیۆن ھەڵمەتی سەربازی سەرکردایەتی ئەمریکا عێراق تشرینی دانیشتنی ھاوبەشی PUK KDP پەرلەمانی ھەولێر سازدرا پارلەمانتاران ڕیککەوتن پێکەوە کاربکەن فەترەی ئینتقاڵی ئەوکاتەی ھەڵبژاردنی نوێ سازدەکرێت ٢٠٠٣ شوبات کۆلن پاوڵ وەزیری بەرگری ئەمریکا گرووپی ئەنسار ئیسلامی تۆمەتبارکرد ڕۆڵێکی میحوەری دەگێڕێت ئەلقەی پەیوەندییە ئوسامە لادن تۆری قاعیدە لەگەل ڕژێمی عێراق شوبات سەرکردەکانی کورد پرۆپۆزەڵێکیان ڕەتکردەوە جێگر سوپای بەریتانیا باکوور چوارچێوەی پلانی سەربازی ئەمریکا لێدانی سەددام حسێن خۆپشاندان سەدام شارە کوردییەکان شکستی پرۆژەیەک تورکیا ڕێگەی دەدا ھێزەکانی ئەمریکا خاکی تورکیا جێگیربن پلانێکی ئەمریکایی دا بەرەیەک باکوور عێراق ٣ March KDP PUK سەرکردایەتی باڵای ھاوبەشیان باکوور دامەزراند سەرکردایەتی ھەردوو سەرکردە جەلال تاڵبانی مەسعوود بارزانی ئازار ٢٠ دەستپێکردنی پرۆسەی ئازادی عێراق بۆردوومانی چڕی بەغداد کەرکووک مووسڵ ئازار ٢٢ ھێزەکانی ھاوپەیمان موشەکی کرۆز ھێرشیان کردە سەربنکەکانی ئەنسار ئیسلام باکوور دەیان بارەگاکانی کۆمەڵی ئیسلامی کوژران خورماڵ گرووپێکی ڕادیکاڵی ئیسلامین پەیوەندییان ھێرشەوە نەبوو ئازار ٢٧ سەدان سەربازی ئەمریکا بەپەرەشوت نزیک شاری ھەولێر دابەزین ئاماژەیەک بەرەی باکوور لەجەنگی عێراق دا نیسان ٩ ھێزەکانی ئەمریکا ناوجەرگەی بەغداد پێشرەوییان دەستەڵاتی سەدام حسێن شارەدا لەقکرد ڕۆژی دواتردا کورد ھێزەکانی ئەمریکا کۆنترۆلی شاری کەرکووک مووسڵی باکووریان تەممووز ئەنجومەنی حکومی کاتی IGC کۆ بووەوە عودەی قوێەی کوڕی سەدام شەرە تەقەیەکدا موسل کوژران ٢٠٠٤ ١ شووبات ھەڵمەتی سەربازی ھاوپەیمانان ئەمریکا عێراق لانی ٥٦ بوونە قوربانی ٢٠٠ بریندار دوو تیرۆرستی خۆکوژ مەڵبەندو لقی یەکێتی پارتی ھەولێر کردە ئامانج قوربانی یەکاندا لێپرسراوی بالای سیاسی ھەبوون ٢٠٠٥ کانوونی دووەم ھاوپەیمانی پارتە کوردییەکان ھەلبژاردنی پارلەمانی عێراق ٧٧ کورسی پارلەمانیان ھێنا نیسان جەلال تالەبانی سکرتێری PUK پارلەمانی عێراقەوە ھەلبژێردرا سەرۆک کۆماری عێراق ئایار لانی ٥٠ پەلامارێکی تیرۆرستیدا لەبنکەیەکی پۆلیسی شاری ھەولێر بوونە قوربانی حوزەیران دانیشتنی پارلەمانی کوردستان ھەولێر سازکرا مەسعوود بارزانی سەرۆکی ھەرێمی ئۆتۆنۆمی کوردستان کانوونی ھەواڵی گەرانی کۆمپانیا بیانییەکان بەدوای نەوتدا ھەرێمی کوردستان نیگەرانی لەلای سەرکردە سووننەکان دروست دەسەڵاتدارانی کورد ڕایان گەیاند نەوتێکی دۆزراوەتەوە ٢٠٠٦ ئەیلوول مەسعوود بارزانی فەرمانی ئاڵای عێراق داموو دەزگا حکومی یەکان لاببرێت ئالای کورد ھەڵبکرێت سەرۆک وەزیرانی عێراق نوری مالکی ئاڵای عێراق تەنھا ئاڵایە ھەر شوێنێکی عێراق ھەڵدەکرێت ئەیلوول پێنج پەلاماری تیرۆرستی دا ٥ ئۆتۆمبێلی بۆمب ڕێژکراو یەکێکیان خۆکوژی ٢٣ بوونە قوربانی کەرکووک BBC بڵاوی کردەوە کۆماندۆکانی پێشوی ئیسرائیل نھێنی مەشق سەربازانی کورد باکووری عێراق پاراستنی فرۆکەخانەی نەوتی ھەڵمەتەکانی دژە تیرۆر ٢٠٠٧ نیسان فەرماندەی ھێزە سەربازی یەکانی تورکیا ڕای گەیاند وڵاتەکەی پێویستە ھەڵمەتێک گەریلاکانی کورد باکووری عێراق ئایار حکوومەتی ھەرێمی کوردستان لێپرسراوێتی ئەمنی ھەر سێ پارێزگا کوردییەکەی ھێزەکانی ئەمریکا وەرگرت تەممووز ڕێکخراوەکانی چاودێری مافەکانی مرۆڤ ڕاپۆرتێکیان بڵاوکردەوە بەکارھێنانی ئەشکەنجەدان سزادان زیندانەکانی ھەرێمی کوردستان ئاب لانی ٣٠٠ کوردی یەزیدی زنجیرەیەک پەلاماری تیرۆرستی لەشەنگاڵ کوژران ئەیلوول ئێران بۆردوومانی پژاک ی کوردستانی عێراق ئێران سنوورەکانی کوردستانی عێراق داخست دەربڕینی نارەزایی دەستگیرکردنی لێپرسراوێکی ئێرانی ئەمریکاوە تشرینی پەرلەمانی تورکیا پرۆژە بڕیاری بەزاندنی سنووری ھەرێمی کوردستانی سوپای وڵاتەوە پەسەند بەگژدا چونەوەی چەکدارەکانی PKK ڕووبەڕوی گوشاری نێودەوڵەتی بووەوە دوورکەوتنەوەو پەشیمان بوونەوە ھەنگاوە کانوونی دووەم تورکیا بۆردوومانی ئاسمانیی چەکدارەکانی PKKی ھەرێمی کوردستان ٢٠٠٨ شوبات – ھێزەکانی تورکیا شەڕی زەوینییان PKK دا ئەیلوول – پەرلەمانی عێراق یاسای ھەڵبژاردنەکانی پارێزگاکانی پەسەند شاری کەرکووک ڕوون بارودۆخەکەی دواخرایەوە سەرچاوەکان Timeline Iraqi Kurds مێژووی کوردستان مێژووی عێراق

عەتا نەھایی لەدایکبووی ١٩٦٠ بانە ڕۆژھەڵاتی کوردستان نووسەر وەرگێڕ چیرۆکنووسێکی کورد ئەندامی چالاکی کۆڕی زانستی زمانی کوردییە ناودارترین ڕۆمانی گرەوی بەختی ھەڵاڵەیە ژیانی سەرەتایی ساڵی ١٩٦٠ شاری بانە لەدایک ١٩٧٨ وەرگرتنی دیپلۆمی وێژە دواناوەندی کردووە بەھۆی ڕاپەڕینەکانی ئەوسای ئێران ١٩٧٩ زانکۆکان داخراون نەیتوانیوە چیتر درێژە خوێندنەکەی ژیانی ئەدەبی نەھایی نووسینی کورتەچیرۆک وتارنووسین کوردیی سۆرانی دەستی کردووە کاری ئەدەبی ناوبراو سێ کۆمەڵەچیرۆک سێ ڕۆمانی بڵاو کردووەتەوە وەرگێڕانی چەندان کورتەچیرۆک وتاری بیانی کۆنفرانسی وتنەوەی زمانی کوردی تاران ساڵی ٢٠٠٢ دەنگی بردەوە ئەندامی باڵای کۆڕی زانستی زمانی کوردی ٢٠٠٥ نەھایی خەڵاتی ئاراسی وێژەی کوردی وەرگرتووە ھەروەھا ساڵی ٢٠٠٨دا خەڵاتی ئەحمەد ھەردی چێژ سەلیقەی جوانی نووسین وەرگرتووە ڕۆمانی گرەوی بەختی ھەڵاڵە دوایین ڕۆمانییەتی ساڵی ٢٠٠٨ سلێمانی بڵاوی کردەوە بەرھەمەکان کتێب زریکە بانە ناجی تەنگانە بانە نووسەر گوڵی شۆڕان ڕۆمان سەقز محەممەدی ١٩٩٧ باڵندەکانی دەم با ڕۆمان سنە ژیار ٢٠٠٢ باڵندە بریندارە منم گرەوی بەختی ھەڵاڵە سەرجەمی چیرۆکەکان زریکە تەنگانە باڵندە بریندارە منم چاپەمەنیی ئاراس هەولێر ٢٠٠٦ سەرجەمی ڕۆمانەکان گوڵی شۆڕان باڵندەکانی دەم با چاپەمەنیی ئاراس هەولێر ٢٠٠٦ وتار ئاوڕدانەوەیەک حەوت چیرۆکی کوردی ١ گۆڤاری سروە ساڵی ٨ ژ ٧٢ ل ٥٣–٥٦ ئاوڕدانەوەیەک حەوت چیرۆکی کوردی ٢ سروە ساڵی ٨ ژ ٧٣ ل ٤٩–٥١ مەحزوون سروە ساڵی ٩ ژ ٨٩ ل ١٥–١٦و ٦٦ ئاوڕێک کەسایەتی خەزاڵ لاس سروە ساڵی ١٠ ژ ٩٤–٩٣ ل ٣٢–٣٣و ٤١ گەڵاڵەیەک مێژووی چیڕۆکی کوردی سروە ساڵی ١٠ ژ ٩٨–٩٧ ل ٤٠–٤٤ جیلوەی شانۆ جیلوەی شێعری سەرکەوتوو سروە ساڵی ١٢ ژ ١١٩ ل٤١–٤٤ چیرۆک ڕۆچنەیەکی متمانە پێکراو سروە ساڵی ١٢ ژ ١٢٢ ل ٢٩–٣٢ ئیماژ شیعری مەولەویدا سروە ساڵی ١٢ ژ ١٢٦–١٢٥ ل ٣١–٣٥ تنوّع ھەمەجۆری مەیدانی داھێناندا سروە ساڵی ١٤ ژ ١٥٠ ل ١٤–١٦ وەرگێڕان میلان کوندێرا جیھانی کافکایی سروە ساڵی ١١ ژ ١٠٧–١٠٨ ل ٥٠–٥٥ شازادە ئیحتجاب ڕۆمان ھووشەنگ گوڵشیری سلێمانی دەزگای سەردەم ٢٠٠١ جەیمس جۆیس ژیان بەرهەمەکان ج م ستوارت سلێمانی دەزگای سەردەم ٢٠٠٤ ماڵی ڕووناکان کۆچیرۆکی نووسەرانی ئێرانی ھەولێر دەزگای ئاراس ٢٠٠٤ بارۆنی دارەکان ڕۆمان ئیتالۆ کالڤینۆ سلێمانی دەزگای سەردەم ٢٠٠٧ قەسابخانەی ژمارە ٥ ڕۆمان کوورت ڤۆنێ گات سلێمانی دەزگای سەردەم ٢٠٠٨ سووکی تاقەت بەدەری ڕۆمان میلان کۆندێرا سلێمانی دەزگای سەردەم ٢٠٠٩ دادگایی ڕۆمان فرانتس کافکا ٢٠١٠ کۆشک ڕۆمان فرانتس کافکا ناوەندی ئەندێشە ٢٠١٣ ژنان دیمەنی ڕووبار ڕۆمان ھاینریش بۆل ٢٠١٣ ژیانی ڕاستەقینەی ئالیخاندرۆ مایتا ڕۆمان فارسییەوە ماریۆ بارگاس یۆسا ٢٠١٤ نەمری ڕۆمان میلان کوندێرا دەزگای سەردەم سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان ماڵپەڕی فەرمیی عەتا نەھایی خەڵکی بانە زانا کوردەکان زیندووان کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان نووسەران زمانی کوردی نووسەرانی بانە نووسەرانی کورد وەرگێڕەکانی فارسی–کوردی ڕۆماننووسانی ئێرانی وەرگێڕە ئێرانییەکان

جەلال جەلالیزادە ساڵی ١٩٦٠ دایک دکتۆرای فێقھ مافی ئیسلامی ساڵی ١٩٩٧ ١٣٧٦ ھەتاوی تاران گرتوە مامۆستای زانکۆی تارانە جەلالیزادە نوێنەری شارەکانی سنە دیواندەرە کامیاران پەڕلەمانی ئێران جەلالیزادە ئەندامی کارای کۆڕی زانستی زمانی کوردییە بەرھەمی بڵاوکراوە کتێب فارسی تاریخ فقە فقھا کردھا نوادگان مادھا سفر آخر تراژدی واقعی یک خانوادەی گفتگو ەمیشە درر جلالی آینەی احکام فقە شافعی سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان زیندووان لەدایکبووانی ١٩٦٠ سیاسەتوانانی کورد

سیگمۆند فرۆید ١٨٥٦ ١٩٣٩ پزیشکێکی دەرونزانی نەمساوییە دامەزرێنەری پەیڕەوی دەرونشیکارییە فرۆید یەکێکەلە گەڕیدە ھەرەمەزنەکان مێژوی مرۆَڤــایەتیدا چەندان ناوچەی نەزانراوی ئاشکراکردوە ناوچانەش پەی نەبردوون جیاوازی گەڕیدەکانی تردا ئەوەیە ئەمریکای ناخی مرۆڤـدا دۆزیەوە نەک جوگرافیای دەرەکیدا مەبەستمان جیھانی نەستە وەکو مۆزەخانەیەک ھەرە یادەوەری ھەستە سەرکوتکراو چەپێنراوەکانی ژیانی ڕۆژانەمان لەوێدا پاشەکەوت لەکاتی پێویستدا ھەڵدەدەنەوەو دێنە پێشەوە کاتە پێویستانە چ کاتێکن فرۆید دەڵێ لەکاتی شۆک وڕوداوە ‌ناخۆشەکان جیھانی خەون ھەندێ نەخۆشیەکاندا دێنەوە پێشەوە گرنگی دۆزینەوەکانی فرۆید لەوەدایە کەھەمیشە بەدوای پرسیارەدا دەگەڕێت بۆچی خەڵک شێوەیە ڕەفتار ڕاھاتون ژیاننامە فرۆید مایسی ١٨٥٦ خێزانێکی جولەکەی دەستکورتدا دایک پاشان خێزانەکەی دەستی ھەڵمەتی ھۆلۆکۆست دژەسامیەت ھەڵھاتون چون شاری لێپزینگ پاشان ماوەیەکی ڤییەننا جێگیربوون فرۆیدی تەمەن چوار ساڵە تەمەنی شارەدا دەبات ساڵی ١٩٣٨ نازییەکان نەمسا داگیر جولەکەیە دەھێنن خۆیی خێزانەکەیەوە ڕودەکاتە لەندەن ھەر لەوێش دەمرێت شۆڕشی فرۆید کەسایەتی مرۆڤدا ڕاپورتە ھەوڵدانێکە تێگەیشتن تیۆرە شۆڕشگێرێکەی فرۆید سایکۆلۆژیایی شیکاری ئایا سایکۆلۆژیای شیکاری ئایدیایەکی مەزنە کەسایەتیدا یاخود نا ھەروەھا بنەما بنەڕەتییەکانی تیۆرە لێرەدا باسکراون باسکردنی چوونی شارەزایان بوارەدا ھەروەھا گەلێک ڕەخنە ئاڕاستەی تیۆرەکە کراون باسکراون لایەنە بەھێزو تۆکمەکانی تیۆرەکە پێویستە باسبکرێت ئەوەیە سایکۆلۆژیای شیکاری میتۆدێکە تێگەیشتن کارە‌ عەقڵیەکان قۆناغەکانی گەشەکردن پێشچونیان سایکۆلۆژیای شیکاری ھەوڵ ئەدات دۆزینەوەی پەیوەندی ئاڵۆزی عەقڵ جەستەی مرۆڤ تێگەیشتن ڕۆڵی ھەست سۆزەکان ئەمانەشدا سایکۆلۆژیای شیکاری بناغەی گەلێک چارەسەری ترە فرۆید کردی شۆڕشێک وابوو لەکاتی خۆیدا تەنانەت ئێستاش بەشێوەیەکی بەرفراوان قابیلی قبوڵکردنە قوتابخانە دەرونیەکانەوە ساڵی ١٨٩٦ فرۆید زاراوەی سایکۆلۆژیای شیکاری داھێنا لەماوەی ٤٠ چل ساڵی دوایشدا ھەموو ھەوڵی خستەگەڕ گەشە پێدانی بنەماکانی ئامانجەکانی تەکنیکەکانی ڕێگەکانی چارەسەری سایکۆلۆژیای شیکاری نوسینەکانی فرۆید بیرکردنەوەکانی تایبەتە ژیانی عەقڵ MENTAL LIFE ڕاڤەکردنی خەون تەکنیکی سایکۆلۆژیای شیکارکردن ھەندێ بابەتی تردا سایکۆلۆژیای شیکاری گەشەکردن ساڵی ١٩٢٥ گەیشتە لوتکەو ترۆپکی گەشەکردن بەربڵاوترین بزوتنەوەی جیھانی فرۆیدیش کەسێکی ڕادیکاڵی بەھۆی کارەکانیەوە بەماوەیەکی َزۆر ناودارتین ڕابەری سایکۆلۆژیای شیکاری وە مەرگیشی فرۆید کەلەپورێکی بێھاوتای بەجێھێشتوین کەتا ئێستاش کاریگەری بەردەوامی ھەیە بۆیە فرۆید وایە سایکۆلۆژیای شیکاری کاریگەرترین میتۆدە بەدەستھێنانی زانیاری عەقڵی مرۆڤەوە… وە لەڕێگەی سایکۆلۆژیای شیکارکردنەوەیە نەخۆش ئەتوانێت ئازاد ئاڵۆزیە عەقڵیەکان ڕێگەی تریش بگرێتە تێگەیشتن خودو ئەوانیتر بنەماکانی تیۆری سایکۆلۆژیای شیکاری فرۆید پەرتووکی AN DUTLINE PSYCHOANALYSIS ١ فرۆید بنەمایانەی ڕونکردۆتەوە تیۆرەکەی بنیاتنراوە سەرەتا فرۆید لەھەر سێ ھێزی ID EGO SUPER EGO ئەکات واتە منی باڵا ٢ فرۆید وایە غەریزەکان ھۆکارگەلێکی جۆراوجۆرن دروستکردنی ھەڵسوکەوت گرنگترین دووغەریزەش ژیانی مرۆڤــەکاندا بریتین ئیرۆس ژیاندۆستی ساناتۆس مەرگدۆستی ٣ فرۆید پرۆسەی عەقڵی ناساندوە بەوەی دۆخی ئاگایدایە لەپێش ئاگایدایە یاخود دۆخی نائاگایدایە شعور ماقبل الشعور لاشعور ڕێگەکانی چارەسەرکردنی سایکۆلۆژیای شیکاری بەچەند ھەنگاوێکدا تێئەپەڕێتت کۆکردنەوەی زانیاری لەڕێگەی دوانگەی سەربەستەوە التداعی الحر ەوە ڕاڤەکردنی خەونەکان ھەڵەی زمان نەخۆشەوە دووەم گریمانانەوە دەست پێدەکات کەچی نەخۆشدا ھاتووە ڕابردودا وەچی بەسەردێ لەژیانی ئێستایدا دەرونشیکار پشت زانیاریانە ئەبەستێت کەدوای تێبینی چاودێریکردن بەدەستی ھێناون سەرکەوتن بارە‌دا پێویستی ئارامگرتن ھەیە لەلای ھەر دەرونشیکارو نەخۆشەوە ھەڵسەنگاندنی ڕەخنانەی سایکۆلۆژیای شیکاری گیراون ڕەخنە بەڵگەکانی فرۆیدەوە گروم باوم یەکێکە سایکۆلۆژیستە نوێیەکان باوەڕی وایە بەڵگانەی فرۆید تیۆرەکەی بنیات ناوە ھەر بناغەوە تەواونین تەنانەت بەڵگە ئیکلینیکیەکانیشی نەک پرسیارن گومانیشن چونکە بەڵگانە زیاترنین وەڵامەکانی نەخۆشەکە پرسیار پێشنیارەکانی بابای دەرونشیکار ڕەخنە تەکنیکەکانی فرۆید دوانگەی سەربەست التداعی الحر ڕێگەیەیە سایکۆلۆژیای شیکاریدا بەکاردێت نەخۆش قسەئەکات ھەربابەتێکەوە ئەنجامی لێکۆڵینەوەکانی دەرونشیکار بەندە قسانەی نەخۆش ئەیکات لێکۆلینەوەکانی ستۆر ١٩٨٦ بەتوندی ئاماژەی بەوە داوە تداعی الحر نەئازادەو نەگونجاویشە تیۆری سایکۆلۆژیای شیکاری وە گروم باوم یش دیسان وایە ڕێگەیە وا نەخۆش ناکات یادەوریە خەفەکراوەکانی دەرببڕێت ەیچ ڕێگەیەک نیە بتوانێت یادەوەریە ڕاستەقینەیەکان یادەوەریە خەیاڵیەکان جیابکاتەوە ڕەخنە بنەماکانی فرۆید پۆپەر یەکێکە بەناوبانگترین ڕەخنەگرانی سایکۆلۆژیای شیکاری ئەڵێت سایکۆلۆژیای شیکاری زانست نیە پێشبینیانەی تیۆرەی پێناسراوە ناتوانین بڵێین پێشبینی چونکە ئەوانە پێشبینی ھەڵسوکەوتە دیاردەکان نین پێشبینی بارە شاراوەکانی دەرونن نمونە تاکێک دەبینیت ناسراوە ھەندێ نەخۆشی نیرۆتیکی عێابی ناتوانین بڵێن مرۆڤە جۆرە جۆرە ژیانەی بردوە لەکاتی منداڵیدا کەواتە ەیچ کام پێشبینیانە ناتوانرێت ورد بێن ئێسینک ئەڵێت ڕوونترین بەڵگە شکستی چارەسەری فرۆیدی ئەوەیە ھەندێک ڕێگەی تیۆری فرۆیدیان گرتەوە سەرکەوتوو نمونە چارەسەری ڕەوشتی سلوکی ھەڵسەنگاندنی لایەنە بەھێزەکانی سایکۆلۆژیای شیکاری ١ تیۆرەکە مەزنە چونکە شتانەی خەڵکی گرنگیان ئەزانێت تیۆری سایکۆلۆژیای شیکاری قسەی لەبارەیەوە کردوە ٢ سیفەتێکی گرنگ ئەوەیە تێپەڕبونی ڕۆَژگاردا زیندوی ماوەتەوە ئەمانەشدا بۆچونی فەیلەسوفانی زانست ھەر تیۆرێک زیادەیەکی ھەبێت اچافە توانای گشتاندنی تعمیم ھەبێت ئەوا تیۆرێکی سەرکەوتوە بۆیە شاراوە نیە کەسایکۆلۆژیای شیکاری خاَڵانە لەخۆ دەگرێت ٣ ئەمڕۆش سایکۆلۆژیای شیکاری ڕێگایە ڕزگارکردنی نەخۆش نەخۆشیە عەقڵیەکان قبوڵکردن بڵاوبونەوەی سایکۆلۆژیای شیکاری لەسەرەتای سەرھەڵدانیەوە سۆنگەیەوە بۆمان دەردەکەوێت کەچەندان دەزگاو ڕێکخراو کۆنفرانس بەستراون بناغەی سایکۆلۆژیای شیکاری کەدەکرێت سەیری تیۆری سایکۆلۆژیای شیکاری تیۆرێکی نوێ خوازو شۆڕشگێر کەتا زیندوی ماوەتەوە ٤ گرنگترین لایەنەکانی ئەوەیە سایکۆلۆژیای شیکاری جۆرێک ھەوێن وابوو کارەکانی دەرونزانی بێگومان تیۆرە نەبوایە ئەوا دیاردە ھەبوو ھەر نادیاری ئەمایەوە تیۆری سایکۆلۆژیای شیکاری ڕۆشنای خستە عەقڵی مرۆڤ کەپێشتر فەرامۆشکرابوون بۆیە دەرئەنجامێک سایکۆلۆژیای شیکاری تاسەری دنیادا بڵاوەی بەخۆیەوە بینیوە ٥ بەھێزترین خاڵە پۆزەتیڤەکانی تیۆرە ئەوەیە دەتوانرێت وەربگیرێت استعاب چونکە سایکۆلۆژیای شیکاری ھەوڵ ئەدات شیکارکردنی چەمکە دەرونیەکان وسروشتی گەشەی مرۆڤ لایەنەکانی وەزیفەی عەقڵی مرۆڤ ئەمانەشدا ھەندێ لەخاوەن ئەزمونەکان پێیان وایە کەسایکۆلۆژیای شیکاری دەتوانێت ھەندێ دیاردەی دەرونزانی وەسفبکرێت ئاین سروشتی سەرکردەو شوێنکەوتوانی وێنە کێشانی ەونەری … ەتد ھەڵسەنگاندنی گشتی سیستەمەکەی فرۆید دوو ڕەخنەی سەرەکیمان سیستەمەکەی فرۆید ھەیە یەکێکیان فەلسەفیەو ئەویتریان زانستیە فەلسەفیەوە ماتریالەکەی فرۆید ڕەتدەکەینەوە فرۆید ھەموو وەزیفە بەرزەکانی مرۆڤ کورتدەکاتەوە ئاژەڵ ەیچ جیاکاریەکی بنەڕەتی مرۆڤ ئاژەڵدا ناکات فرۆید مرۆڤ ئاژەڵێکە تۆزێک پەرەی سەندوە مرۆڤ ئاژەڵ جیادەکاتەوە بریتیە ئایدیا زانستی ەونەری دینیەکانی دەستکەوتەکانی بریتین وەرچەرخاندنی پاڵنەری سێکسی گەورەی سیستەمەکەی فرۆید تەدارەکە ماتریالستیە گەندەڵ کەوا دیارە نەستیانە کەوتۆتە کاریگەری ژینگە ماتریالستەوە فرۆیدی ژیاوە زانستیەوە گەورەترین لاوازی فرۆید لەوەدایە گشتاننێکی بێپاساوی مۆڵەق پێشکەشدەکات فرۆید چاوێکی سایکۆلۆژی تیژی ھەیە کەوای لێدەکات بتوانێت گرفتەکان وەھا شیکار ەیچ کام لەوانەی بۆی نەچوون بەڵاَم بەدبەختی یەکدانە بارێکی کەمەوە گشتاندنەکەی نەخۆشیە نیرۆتیکیەکانەوە ھەندێک خاسیەت ھەڵدەھێنجێت یەکسەر دەرئەنجامی گرێوگۆڵە دەرونیەکان ھەموو مرۆڤێکدا پیادەدەکات گشتاندنە بەنسبەت عەقڵی زانستیەوە نامۆیە ھەر ئەمەیە وایکردوە کەشتێکی تاڕادەیەک قورسە ڕەگەزە بەنرخەکانی سیستەمەکەی فرۆید بەھا ماتریالەکەی تێکی داون جیا بکەینەوە شەن کەویان بیژنگیان دەدەین ڕەگەزە نرخەکانمان دەمێنێتەوە ەیچ قوتابیەکی سروشتی مرۆڤ ناتوانێت پشتگوێیان بخات لێرەوە دەڵێن فرۆید عەقڵانیەت نیە سەرلەبەری عەقڵانیەت دەگۆڕێت نەخشەیەکی نوێی دەبەخشێت ھەڵەیە گەر وابزانین پڕۆژەی فرۆید دژایەتیکردن وسوکایەتی پێکردنی عەقڵە پڕۆژەی دروستکردنی جۆرێکی تازەی ڕوانینە ستایشکردن پیاھەڵدان بەناسینی کوڕی تاریکیەکان دەسەڵاَتی گەورە فرۆید بانگەشەی مۆدێرنەی برینداکرد نەک لەبەرئەوەی دژایەتی مۆدێرنە تەکنیکێکی تازەی سەیرکردن بھێنرێتە ئاراوە ناچارمان تێگەیشتن بەھێزکردنی شتێک دژەکەی بڕوانین فرۆید گوتی ھۆشیاری تێناگەین گەر نا ھۆشیاری نەناسین خۆشەویستیمان ئاشکرا نابێت گەر چاومان ڕق نەبێت ئیڕۆس ناناسینەوە گەر غەریزەی مەرگمان بەجدی وەرنەگرتبێت بەڕاستیش لەکوێدا خەڵک خۆشەویستی دبینی ڕقی ئەدۆزیەوە کوێدا خەڵک ڕێزی باوک دەسەڵاتیان ئەبینی ململانێ ڕکەبەرایەتیە شاراوەکان دەدوا کوێدا خەڵک تەندروستی ئەدۆزیەوە پەشێویە دەرونیەکان دەکرد میشیڵ فۆکۆ نوسینێکدا فرۆید مارکس نیچەدا دامەزرێنەرانی تەکنیکی تازەی ڕاڤەکردن دادەنێت دەنوسێت فرۆید مارکس نیچە بەڵگەیەکی تازەیان جیھانی ڕۆژئاوانەدا واتایەکی تازەیان بەوشتانە نەبەخشی واتایان نەبوو سروشتی دەلیل چۆنایەتیانەیان گۆڕی دەشێ بەھۆیانەوە دەلیلەکان ڕاڤەبکەین خەسڵەتەکانی تەکنیکە بریتیە بەردەوامی ڕانەوەستان بەڕاستیش ەیچ میتۆدێک ھێندەی دەرونشیکاری تەفسیرو ڕاڤەکردنی جیاوازو ھەمە ڕەنگی بەرھەم نەھێناوە ئادلەرو ڕایش ئەریک فڕۆم مارکیۆز تادەگاتە جاک لاکان بەسە دەوڵەمەندی ھەمەڕەنگی میتۆدەکانی فرۆید ئاشکرا ھەروەھا میتۆدیش ھێندەی دەرونشیکاری بوارە جیاوازەکانی بیری مرۆڤایەتی ناچارکردوە بڕێکی چەمک زاراوەکانی بەکاربھێنێت ڕەخنەی وێژەی کۆمەڵناسی فەلسەفیەوە بگرە زانستی ڕامیاری ئەنسرۆپۆلۆژیا کێشەکە لێرەدا ئەوە نیە ئایا تێگەیشتنەکانی فرۆید مرۆڤ کۆمەڵگە تێگەیشتنێکی ڕاستن ھەڵە گرنگە ھەمیشە چاومان کەھەرگیز کێشەکانی مرۆڤ کۆمەڵگە تێناگەین گەر وێستگەکانی فرۆیدا تێنەپەڕین کۆتایدا دەڵێین کەلتورێک ھێشتا فرۆیدی وردی نەناسیوە پەرتووکەکانی وەرنەگێڕاوەو قاڵی وتووێژی تێزەکانی نەبووە ئەوا فەرھەنگ کەلتورێکی چەشنەدا فرۆید دەتوانێت ھەمیشە پرسیاری گرنگ ئاسۆیەکی فراوانی وتووێژبێت مرۆڤ خێزان پەروەردە تۆزە قسەیەش ھەوڵدانێکە نزیکبونەوە ناسینی بیریارێک کەمترین شت بارەیەوە بڵێین ئەوەیە یەکێکە بیریارە مەزنەکانی مۆدێرنە سەرچاوەکان ماڵپەڕی دەروونناسی جووە نەمسایییەکان مێژووی دەروونپزیشکی مردووانی ١٩٣٩ لەدایکبووانی ١٨٥٦ ڕەخنەگرانی ئایینەکان بێدینەکان ئەندامە بیانییەکانی کۆمەڵگای شاھانە زیگمۆند فرۆید

ھاووڵاتی ڕۆژنامەیەکی سەربەخۆ ئازاد ئەھلییە ڕێکەوتی ٥ی تشرینی دووەمی ٢٠٠٠ ژمارە سفری کەوتە بەردەستی خوێنەرانی کاتەدا ڕۆژنامەی ئەھلی ھەفتەی جارێک دەردەچوو تیراژی ھاووڵاتی کۆتایییەکانی ساڵی ٢٠٠٦ گەیشتە ٢١٠٠٠ دانە ھاوینی ساڵی ٢٠٠٧ ھاووڵاتی ھەفتەی دوو ڕۆژانی یەکشەممان چوارشەممان بەمەش تیراژی ھاووڵاتی ١٢٠٠٠–١٥٠٠٠ دانە دابەزی ھاووڵاتی ھەر ڕۆژی دەستبەکاربوونییەوە مینبەرێک ناساندووە لەبەرچاو گرتنی ڕەگەز بیرو بۆچوونی ئایینی سیاسیی ببێتە مینبەرێکی ئازا ئازاد ھاووڵاتیانی کوردستان ھاووڵاتی شێوازێکی نوێی دنیای ڕۆژنامەوانی کوردی چەرخی تازەدا ھێناوەتە ئاراوەو یارمەتی پشتیوانیی حیزبە کوردییەکان حکوومەت دەستبەکار ھەمیشە ھەوڵی ئەوەدا لەباری ئابوورییەوە خاوەن سەرچاوەیەکی سەربەخۆ یارمەتیی ھیچ حیزب دەسەڵاتێک وەرنەگرێت ھاووڵاتی ھەوڵی ئەوەدا مینبەرێک ھەموو ھاووڵاتیانەی بەھۆی ھەلومەرجی سیاسی ئابووری کۆمەڵایەتییەوە پەراوێز خراون دەنگیان کپ کراوەتەوە ویستویەتی پردێک بەستنەوە گەیاندنی دەنگی خەڵک دەسەڵات داکۆکیکردن ژیانی نالەباری ژنان منداڵان لاوان ھەر چەشنە ھەڵاواردنێکی کۆمەڵایەتی سیاسیی وەستاوەتەوە ڕووەشەوە بەدەیان یاسایی تۆمارکراوە ٢٥ی شوباتی ٢٠١٦ ڕۆژنامەی ھاووڵاتی بەھۆی قەیرانی دارایییەوە ڕاگیرا سەرچاوەکان کلیک بکە لینکە چوون سایتی ھاووڵاتی بەستەر دەرەکییەکان ڕۆژنامەی ھاووڵاتی باشووری کوردستان میدیای بەکۆمەڵ زمانی کوردی ڕۆژنامەکان زمانی کوردی ڕاگەیێنەرەکانی باشووری کوردستان

پاسار شێرکۆ کاریکاتێریستێکی کوردە سلێمانی ئەژی بەرھەمەکانی سیخورمە گەڕانەوە ئاسۆ ھاوڵاتی بڵاو بوونەتەوە گۆشەیەی کاریکاتێری ھەیە میدیای کوردی ناونیشانی خەت خاڵ ڕۆژنامەی ھاوڵاتی بڵاو دەبێتەوە بەستەرە دەرەکییەکان ڕۆژنامەنووسانی کورد

میرزا عەبدولقادر ناسراو مەحزون پاوەیی ١٨٥٠ ١٩١٠ شاعیرێکی بەناوبانگی ھەورامی ژیان کوڕی کوێخا محەممەدی پاوەیە ساڵی ١٨٥٠ ١٢٦٦ مانگی پاوە لەدایکبووە باوکی میرزا محەممەد کۆڕی کێخوا جەعفەرە تەمەنی چواردە ساڵان دەستی کردووە شیعر ھۆنین ساڵەکانی ژیانی گەڕان بردووە شارەکانی عێراق تورکیا گەڕاوە ھەر گەڕانە فێری زمانەکانی عەرەبی تورکی فارسی ٦٢ ژیانی پڕبار پڕ سەختی ساڵی ١٩١٠ شاری کرماشان کۆچی دواییی کردووە بەرھەمەکان بەرھەمی ھەیە لەوانە جەنگنامەی کۆلە ئاینەمەلە مینۆرسکی ساڵی ١٩٤٣ بڵاوکراوەتەوە جەنگنامە شاعیر شێوازێکی سۆنبۆلیک شەڕی عوسمانی ئێران نزیکی شاری پاوە ڕوویداوە جەنگنامە عۆسمانیەکان کۆلە ئێرانییەکان ئاینەمەل بەرامبەرکراون یەکێکتر بەرھەمەکانی پرسیار وەڵامی ئاسمان زەمینە شێوازێکی ھونەرمەندانە ھۆنیویەتی یەکێکتر بەرھەمەکانی مەسنەوی شەماڵە شاعیر کاک ھادی سپەنجی سەرەتایی دیوانی شاعیرە نووسیوویەتی بەرھەمە بەرھەمی دەورانی لاوییەتی شاعیر کاتێ بەرھەمەیە ھۆنیوە زێدی دوور شەماڵی ناردووە زێدی ھەر وەھا دڵبەر پارچە شاعیر شاری جیھان دەزانێت ھەروەھا ھۆنراوەی عاشقانەی حەیدەر سنۆبەر کۆپلە ھۆنراوەکانی ڕۆزەتۆسەفا مەنزوومەی گۆل بۆڵبۆڵ بەرھەمیتر شاعیرە جێماون دیوانی شاعیرە کاک ھادی سپەنجی شاری پاوە کۆکراوە چاپ دراوە لەوە بەغدا دیوانەکەی چاپکرابوو ئیستا خوارەوە پارچە شیعرەکانی شاعیرە دەخەینە ھۆنراوە شاعیر داوا مەعشوقی دڵی ژێروبان شتێکی جۆدا لەناویا تیری مۆژگان پارەپارەی کات وشەی جوانترین شێوە کایە سەوقات سەرچاوەکان کتێبی سەربوردێکی ھەورامان سەردانێکی تەوێڵە نووسینی عبدالرزاق عبدالرحمن محمد لاپەڕە ٢٣٠ بەستەرە دەرەکییەکان شاعیران زمانی کوردی لەدایکبووانی ١٨٥٠ مردووانی ١٩١٠ کوردەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان خەڵکی پاوە

ناوەندی ڕۆشنبیری کوردی ئەڵمانی ناوەندێکی ڕۆشنبیرییە ساڵی ٢٠٠٣ شاری مانھایم دامەزرا پەرەدان ئاستە ڕۆشنبیرییەکان ئەرکی سەرەکیی دەزانێ کار بەھێزکردنی ئاڵوگۆڕی ڕۆشنبیری کوردی ئەڵمانی دامەزراندنی کتێبخانەیەکی گشتی یەکێکە ئامانجە سەرەکییەکانی ناوەند ٥٠٠٠ کتێب گۆڤار ڕۆژنامە کتێبخانەی ناوەند ھەیە ساڵەکانی ٢٠٠٤ ٢٠٠٥ ٢٠٠٦ ٢٠٠٧ ٢٠٠٨ ٢٠٠٩ ٢٠١٠ بەڕێوەبردنی کارەکانی ستاندی کوردستانی ئەنجامداوە پێشانگای کتێبی فڕانکفۆرت مەبەستە سەرەکییەکانی دامەزراندنی قوتابخانەی تایبەت زمانی کوردی ئەڵمانییە ھەمان کاتدا کار خولی فێربوونی کۆمپیوتەر ئینتەرنێت کارە گرنگەکانی ناوەندە گێرانی کۆڕی رۆشنبیرییە بابەتی جۆراوجۆر گرنگی پێدانی ئەندامانی ناوەندەکە یاخود ھاووڵاتیانی کوردی ناوچەکە بەستەرە دەرەکییەکان ناوەند

ڕەشید کوڕی نەجیب ئەفەندی کوڕی مەحموود ئاغای کوڕی ھەمزە ئاغای کوڕی محەممەد ئاغایە ناسراوە فەرامەرز بنەماڵەی فەرخە ی سلێمانییە دایکی عائیشەی کچی ئەحمەد ئاغای حاجی قادر ئاغا بنەماڵەی پەردەسۆر ی سلێمانییە نووسەر شاعیرێکی کورد ناوەڕاستەکانی سەدەی بیستەم سێکوچکەی دامەزرێنەرانی ڕێبازی شیعری نوێ ی کوردی شێخ نووری شێخ ساڵح گۆران ھەردوو جەنگی جیھانی سەدەی بیستەم سلێمانی ژیان ساڵی ١٩٠٦ سلێمانی لەدایکبووە تەمەنی مێردمنداڵیدا ساڵی ١٩٢٠ باوکی کۆچیی دوایی کردووە سەرەتای خوێندنی حوجرەی مزگەوت خوێندنەی نەخایاندووە زوو کردووەتە قوتابخانەی سەرەتایی ڕۆژگارانی فەرمانڕەوایی دەسەڵاتی عوسمانی مانگی کانوونی ساڵی ١٩٢٠دا جاری دامەزراوە فەرمانبەر نەخۆشخانەی مەلیکی سلێمانی ھەڵەبجە ساڵی ١٩٢٨ وەرگێڕی لیوای سلێمانی ئەمە ھەولێر سلێمانی قایمقام ساڵی ١٩٣٠ ئەندامی کۆمەڵەی زانستی ‌و وەرگێڕی ئینگلیزی کۆمەڵەیە بووە‌ مامۆستای خۆبەخشیش قوتابخانەی زانستی وانەی وتووتەوە بارەیەوە ڕۆژنامەی ژیان ژمارە ٢٤٤ی ١٢ی حوزەیرانی ١٩٣٠ نووسیویەتی زەواتی موحتەرەم فیداکاری میللەت ئەمانەن ڕەشید زەکی ڕەفیق حلمی ڕەشید نەجیب زەواتە موحتەرەمانەی بەیان کراوە تەعەھودیان فەرمووە ھەموو شەو مەجانەن جەمعیەتی زانستیدا دەرس بڵێنەوە بەقوتابیی زانستی ھەیئەتی ئیدارەی کۆمەڵ بەیانی مەمنوونیەت تەمەننای موەفەقیەتی چەشنە حەمییەت مەندانە ئەکات ساڵی ١٩٣٢ چووەتە بەغدا ھەر لەوێ ماوەتەوە ٢٠ی ئازاری ساڵی ١٩٣٦ بەغدا ژنی ھێناوە خوا منداڵانەی بەخشیون ئومێد نەوید سروود ژاڵە غادە ساڵی ١٩٤٩ بەرێوەبەری ھەردوو عەرەبی ‌و کوردی رادیۆی بەغدا بووە‌ وتاری ڕادیۆکە نووسیوە ساڵی ١٩٥٣ موتەسەریفی ھەولێر ساڵی ١٩٥٤ موتەسەریفی کەرکووک ساڵی ١٩٥٥ – ١٩٥٦ موتەسەریفی مووسڵ ساڵی ١٩٥٧ – ١٩٥٨ موتەسەریفی بەسڕا وازی کاروباری میری ھێناوە کودەتاکەی ١٤ی تەممووزی ١٩٥٨ خانەنشین ھەر بەغدا ماوەتەوە فەرامەرزی شاعیر ساڵانی ١٩٢٧ – ١٩٢٨ دەبێتە بەرپرس سەرنووسەری رۆژنامەی ژیان بەرھەمی ڕۆژنامەیەدا ساڵی ١٩٢٧ بڵاودەکاتەوە ساڵی ١٩٣٠ بەرھەمی شاعیر لاپەڕەکانی ڕۆژنامەی ژیان دەکەوێتە بەرچاو ھەر ماوەیەدا بەشداری نووسینەکانی بڵاوکراوەی دەریایی لاوان یادگاری لاوان ھەروەھا نووسەری ھەمیشەیی گۆڤاری گەلاوێژ سەرەتاوە کۆتایی ١٩٣٩ – ١٩٤٩ ساڵێک کۆچی دوایی ١٩٦٧ ویستی ڕۆمانێکی مێژوویی ھەڵقوڵاو جەرگەی کوردەوارییەوە بەناوی مامۆستا برزوو بنووسێت دەستی پێکرد تەکنیکێکی نوێ زمانێکی کوردی ڕازاوە پوخت نووسی مردن ڕێگەی کتێبخانە گەورەکەی حسێن نازمی مێژونووس ڕۆڵی گەورەی بینیوە ڕۆشنبیرکردنی ڕەشید نەجیب ھەر لەڕێی خوێندنەوە خۆپێگەیاندنەوە شارەزاییەکی زمانی عەرەبی فارسی کوردی ئینگلیزیدا پەیدا کردووە ھەڵوێستێکی گەورەی ئەوە کتێبخانە تایبەتەکەی پێشکەش کتێبخانەی گشتی سلێمانی مردن ساڵی ١٩٦٨ بەغدا کۆچی دوایی گۆڕستانی ئەغزەمییە نێژرا سەرچاوەکان ڕەشید نەجیب ژیانی بەرھەمەکانی مێژووی ئەدەبی کوردی بەرگی حەوتەم مارف خەزنەدار لاپەڕەکانی ٤١ ٥٢ دەزگای چاپ بڵاوکردنەوەی ئاراس ھەولێر ٢٠٠٦ رەشید نەجیب Kurdsat tv شاعیرانی کورد شاعیران زمانی کوردی شاعیرانی عێراقی زمانی کوردی خەڵکی سلێمانی لەدایکبووانی ١٩٠٦ مردووانی ١٩٦٨ پارێزگارەکانی پارێزگای ھەولێر نووسەرانی کورد نووسەران زمانی کوردی کوردەکانی باشووری کوردستان

جەمیل سائیب جەمیل کوڕی مەلا ئەحمەدی مەلا قادری قەرەداغە لەدایکبووی ١٦ی ئابی ١٨٨٧ مردووی ١٣ی تشرینی ١٩٥١ چیرۆک نووسیی ناسراوی کوردە بنەماڵەیەکی ناسراوی ناوچەکە لەدایک سەرەتا خوێندنی ئایینی خوێندگەی مەلا ئامینە شاری ھەڵەبجە خوێندووە پێشەنگی چیرۆک نووسانی کوردە چیرۆکی خەوما ساڵی ١٩٢٥دا نووسیوە لەسەردەمی شێخی نەمردا ڕەخنەی لەبارودۆخەکە ھەبووە ساڵی ١٩٢٤ بەسەرنووسەری ڕۆژنامەی پێشکەوتن لەساڵەکانی بیستدا رٍۆڵێکی گرنگی لەبواری ڕۆژنامەگەریدا ھەبووە بەرێوەبەری خەزێنەی سلێمانی ساڵی ١٩٤٩ خانەنشین کراوە پاشان سەرنووسەری ڕۆژنامەی ژین کەلەپێشدا پیرەمێرد ی خاڵی دەری دەکرد ١٣ی تشرینی ١٩٥١ نەخۆشخانە بەغدا کۆچی دواییی کردووە لەگردی مامە یارە لەتەنیشت گۆڕی پیرەمێرد بەخاک سپێردرا سلێمانی کەسایەتییەکانی سلێمانی

بوداق سوڵتان کوڕی‌ شێرخان کوڕی‌ شێخ حەیدەر یەکێکە لەفەرمانڕەوا ناودارەکانی‌ موکریان بوداق سوڵتان شاری‌ سابڵاخ مەھاباد ی‌ دروست کردییە پایتەختی‌ خۆی‌ ھەر شارەدا پردی‌ سابڵاخ مزگەوتی‌ گەورە پڕۆژەیەکی‌ گەورەی‌ ئاوی‌ دروست کردووە بوداق سوڵتان رێزی‌ زانا رۆشنبیرانی‌ گرتووە مزگەوتی‌ گەورەدا بەفەرمانی‌ کتێبخانەیەکی‌ گەورە دامەزراوە دابینکردنی‌ مەسرەفی‌ مزگەوتە مامۆستا ئایینیەکان وەقفی‌ گوندێکی‌ رووبەروو کردوونەتەوە بوداق سوڵتان بەخوا پەرستی‌ دادپەروەری‌ ناوبانگی‌ دەرکردووە خزمەتێکی‌ زۆری‌ ھەژاران لێ‌ قەوماوانی‌ کردووە لەپێناو ئاوەدانکردنەوەی‌ ناوچەکەدا پەیوەندییەکی‌ باشی‌ پاشای‌ سەفەوییەکاندا دروست کردووە ناوی‌ بوداق ناوچەی‌ موکریان ھێندە ناوێکی‌ خۆشەویستە زوربەی‌ میرەکانی‌ ناوی‌ بوداق لەخۆیان ناوە سەرچاوەکان بوداق سوڵتان Kurdsat tv خەڵکی مەھاباد

ژەنەڕاڵ شەریف پاشا پاشای خەندان ١٨٦٥ ۱۹٥۱ ژەنەڕاڵی سوپای عوسمانی سیاسەتوانی چالاک نوێنەری گەلی کورد پەیمانی سێڤردا ژیان محەمەد کوڕی سەعید پاشای کوڕی حسێن پاشای کوڕی ئەحمەد ئاغای خەندانە شاری سلێمانی لەدایکبووە لەسەردەمی عوسمانیدا باوکی گەلێ‌ پلەو پایەی گەورەی پێ‌سپێردراوە بنەماڵەی خەندان ھاوکارێکی نزیکی پاشاکانی بابان کۆتایی ھاتنی دەسەڵاتی بابانەکان ناوەڕاستی سەدەی نۆزدەھەمدا سەعید پاشا چۆتە ئەستەمبوڵ شەریف پاشا ھاوپۆلی شێخ محمود بەرزنجی حوجرەکەی خواجە ئەفەندیدا ئەستەمبوڵ درێژە بەخوێندن لەوێ‌ ئیتاڵی فەرەنسی یۆنانی فێر ساڵی ١٨٨٥ دەچێتە پاریس خوێندنی عەسکەری دەبێ‌ ژەنەڕاڵ ساڵی ١٨٩٠ تەمەنی بیست پێنج ساڵیدا خێزان پێکەوە دەنێت ھاوسەرەکەی کچی عەباس حیلمی ئامۆزای مەلیک فاروقی پاشای میسرە ساڵی ١٨٩٨ دەکرێتە باڵیۆزی دەوڵەتی عوسمانی سوید ١٠ پۆستەدا ماوەتەوە سەرەتای دامەزراندنی رێکخراوی ئیتحاد تەرەقیی تورکی یەوە پەیوەندی گەلێک سەرانی ڕێکخراوەدا ھەبووە رووخاندنی دەوڵەتی عوسمانی ئیتحاد تەرەقی رێبازی لایدا ھیچ بایەخێکی ڕەگەز نەتەوەکانی نەدا ھەڵوێستەش وای شەریف پاشا رێکخراوەکە دوور بکەوێتەوەو دژایەتیشی ساڵی ١٩٠٨ دەگەڕێتەوە ئەستەمبوڵ ئەمین عالی بەدرخان شێخی شەمزینیدا کۆمەڵەی تەعالی تەرەقیی کورد دادەمەزرێنێت لێرەوە کەسایەتی شەریف پاشا سیاسەتمەدارێکی کورد دەردەکەوێت ھەڵوێستە ئیتیحادییەکان پشتی تێ‌ ھیچ پۆستێکی ئیداری نادەنێ‌ ساڵی ١٩٠٩ پاریس حزبی رادیکالی عوسمانلی دادەمەزرێنێت ھەر ھەمان ساڵیش گۆڤاری مەشرووتییەت پاریس دەردەکات گۆڤارە ٥٥ ژمارەی لێ‌ دەرچووە بانگەواز دامەزراندنی دەوڵەتێکی دەستووری پەرلەمانی بیروباوەڕەی شەریف پاشاوە سەرچاوەی گرتووە مافی ھەموو نەتەوەو کۆمەڵەیەکی دەستە دەوڵەتێکی دیموکرات دەستووریدا پارێزراوە ساڵی ١٩١٢ شێخ عەبدولقادری کوڕی شێخ عوبەیدوڵڵای نەھریدا تاوانی کوشتنی سەدری ئەعزەم فەرمانی لەسێدارەدانی دراوە ھەڵھاتووە چووتە میرنشینی مۆناکۆ ساڵانی جەنگی جیھانی شەریف پاشا چالاکییەکی ئەوتۆی نەنواند رووداوەکانی جەنگ ئامادەکرد ھیوایەی بتوانێ‌ بارودۆخێکی گونجاوتردا داکۆکی مافی نەتەوەکەی کۆتایی حوزەیرانی ساڵی ١٩١٨ دا شاری مارسیل چاوی سێر پێرسی کۆکس کەوت لێ‌ کاربەدەستێکی حکومەتی بریتانیا چارەنووسی نەتەوەی کورد پشت گوێ‌ نەخات گەورەترین چالاکی سیاسی شەریف پاشا مانگی ئازاری ١٩١٩دا دەرکەوت کاتەی بەناوی نوێنەرێکی متمانە پێ‌ بەخشراوی کورد شێخ مەحمودەوە یاداشتێکی پێشکەشی کۆنگرەی ئاشتی پاریس نەخشەی کوردستانی گەورەی پاشکۆی یاداشتەکەی دەوڵەتێکی سەربەخۆ کورد دابمەزرێ‌ بەھۆی یاداشتنامەکەیەوە ھاوپەیمانان کوردیان خستە بەندەکانی ٦٢ ٦٣ ٦٤ی پەیمانی سێڤرەوە مانگی ئابی ساڵی ١٩٢٠ پەسەند سێ‌ ئەوە کۆنفرانسی لۆزاندا ھەموو ئاواتەکانی شەریف پاشا ھەرەسیان ھێنا کارێکی خراپیان کردە باری دەروونیی کۆتایی ساڵی ۱۹٥۱دا شاری ناپۆلی ئیتالیا کۆچی دوایی مەرگی وەسیەتی تەرمەکەی بسوتێنن خۆڵەمێشەکەی بکەنە دەریاوە چونکە بێوڵات ئەزانی ئاواتەکەیان بەجێ نەھێناو تەرمەکەی گوێزرایەوە قاھیرە لەگۆڕستانی خدێوییەکان نێژراوە سەرچاوەکان ژەنەراڵ شەریف پاشا Kurdsat tv شه‌ریف پاشای خه‌ندان وێبگەی خۆزگە پادشای سوید شه‌ریف پاشای خه‌ندان ی خه‌ڵاتکرد کوردسات ناسیۆنالیستە کوردەکان خەڵکی ئەستەمبوڵ مردووانی ١٩٥١ لەدایکبووانی ١٨٦٥ خەڵکی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی سەدەی ١٩یەم کوردەکانی عوسمانی

دوکتور محەمەد سدیق موفتی‌ زادە ساڵی‌ ١٩١٨ گوندێکی‌ ناوچەی‌ جوانڕۆ لەدایک مەلا عەبدوڵای‌ باوکی‌ زانا ئاینییە بەناوبانگەکانی‌ سەردەمی‌ خۆی‌ تاران نازناوی‌ موفتی‌ کوردستانی‌ پێ‌ دراوە محەمەد سدیق منداڵی‌ خراوەتە خوێندن بەفەقێیەتی‌ گەلێ‌ شوێن گەڕاوە موکریان شارەزوور پێنجوێن سلێمانی‌ کەرکووک رواندز سەرەنجام لەشاری‌ سنە ئیجازەی‌ مەلایەتی‌ وەرگرتووە زانکۆی‌ تاران ھەردوو قۆناغی‌ بەکالۆریۆس دکتۆرای‌ کردووە مامۆستای‌ زمان ئەدەبی‌ کوردی‌ لەبواری‌ رۆژنامەنووسیشدا خزمەتێکی‌ زۆری‌ ئەدەب مێژووی‌ نەتەوەکەی‌ کردووە ماوەیەش لێپرسراوی‌ بەشی‌ کوردی‌ رادیۆی‌ تاران گەلێ‌ بەرنامەی‌ گرنگی‌ کەلتورو ئەدەب مێژووی‌ کورد بڵاوکردۆتەوە زانا پایە بەرزە لێکۆڵینەوەیەکی‌ گرنگیشی‌ ئامادەکردووە چاپ یەکێکیان رێزمانی‌ کوردی‌یە بەرھەمێکی‌ تریشیان لێکدانەوەو شیکردنەوەی‌ ھۆنراوەکانی‌ مەولەوی‌یە دکتۆر موفتی‌ زادە لەشیعر نوسینیشدا دەستێکی‌ باڵای‌ ھەبووە ھەوڵی‌ داوە بوارەی‌ ئەدەبدا ئامۆژگاری‌ میللەتەکەی‌ پەندەکانی‌ ژیانیان فێربکات پیاوە رۆشنبیرە لەتەمەنی‌ شەست سێ‌ ساڵیدا شاری‌ تاران کۆچی‌ دوایی‌ گۆڕستانی‌ وەیسی‌ قەرەنی‌ نزیک شاری‌ کرماشان خاک سپێردرا سەرچاوەکان محەمەد سدیق موفتی‌ زادە Kurdsat tv ڕۆشنبیرانی کورد

محەممەد ساڵح کوڕی مەلا ئەحمەد دیلان کوڕی مەلا ساڵح کوڕی مەلا قادری شەوخوێن لەدایکبووی ١٩٢٧ مردووی ٢٨ی تشرینی ١٩٩٠ ماڵی باپیری قەڵاچۆلانەوە ھاتوونەتە سلێمانی ساڵی ١٩٢٧ گەڕەکی گۆیژەی شارە لەدایکبووە کورتە دیلانی شاعیر تەمەنێکی زووی لاوێتیدا ئارەزووی نووسینی شیعر مەقام بێژی لا دروست ساڵی ١٩٤٩ دەستی کردووە بەشیعر نووسین ڕۆژی کۆچی دوایی شیعردا ژیاوە تەمەنی بیست ساڵیدا شیعری بڵاوکردۆتەوە جێدەستی ئەدەبیاتی کوردیدا بەجێھێشتووە گۆرانی شاعیر بەسەرتۆپی نەوەیەکی نوێی شیعری کوردی لەقەڵەم دیلانی شاعیر ھەر لاوێتییەوە بەرھەمە ئەدەبیەکانی تەرخانکرد خزمەتکردنی کێشەی گەلەکەی دژایەتیکردنی کۆنەپەرستان بەکرێگیراوان ساڵی ١٩٤٨ ١٩٦٦ نۆ زیندانی کراوە گەلێک جاریش دوورخراوەتەوە ئازار ئەشکەنجەدان نانبڕین ژیان سەرەتاکانی قۆناغی خویندنی مزگەوتی بابەعەلی بردووە دواتریش قوتابخانەی خالدییە قۆناغی سەرەتایی بڕیوەو خوێندن داوە پۆلی سێی ناوەندی خوێندووە دواتریش ساڵی ساڵی ١٩٤٧ فەرمانگەی تووتن دامەزراوە فەرمانبەرێکی ئاسایی ڕۆژانی تەمەنی بەڕێکردووە سەرقاڵی پەیداکردنی بژێوی ژیانی نەچووە ھەر ساڵەدا خۆپیشاندان گیراوە ئازادکراوە ساڵی ١٩٤٨ جارێکی گیراوەتەوە کاری میری دەرکراوە ساڵی ١٩٤٩ سلێمانی گیراوە بروویانە بەغدا ساڵی ١٩٥٠ دادگایی کراوە بەکەفالەت بەردراوە ساڵی ١٩٥١ بەئەندامی لیژنەی ئاشتیخوازانی سلێمانی ھەڵبژێردرا ئەمە گیرایەوە زوو ئازادکرا ساڵی ١٩٥٢ بەھۆی ڕێکخراوی ئاشتیخوازانەوە نێردرایە شاری ڤیەننا نەمسا ئامادەبوون کۆنگرەی نەتەوەکان بەرگری ئاشتیخوازی لەوێ ئاشنایەتی نووسەری ڕووسی ئیلیا ئەھرینبورگ پەیدا گەشتەیدا سەردانی ئیتاڵیا سویسڕا چیکوسلۆڤاکیا ڕۆمانیای ئەورووپا گەڕایەوە فەرمانی گرتنی دەرچووبوو ماوەیەی گوندی دەرگەزێن مورتکەی سلێمانی بردە ساڵی ١٩٥٤ ئاشکراکرد بەدەستبەسەری نێردرایە بەغدا ئەنجامی دادگا ئازادکرا ساڵی ١٩٥٤ دووبارە گیرایەوە کەرکووک دادگایی فەرمانی سی نیوێک دەستبەسەری دەرچوو ماوەکەی نوگرەت سەلمان بردە ناوەڕاستی ساڵی ١٩٥٦ گەڕایەوە سلێمانی سەرەتای ساڵی ١٩٥٨ فەرمانگەی بەڕێوەبردن پارێزگای سلێمانی دامەزرا ناوەڕاستی ١٩٥٨ ژنی ھێنا ١٩٥٩ جارێکی میھرەجانی گێتیی لاوانی دیموکراتی شاری ڤیەننا بەشداریکرد ساڵی ١٩٥٩ بەشداربوو دامەزراندنی یەکێتی لاوانی دیموکراتی کوردستان ئەوە گیرا زوو ئازادبوو ناوەڕاستی ساڵی ١٩٦٠ بەتاوانی دەسەڵاتی عەبدولکەریم قاسم خەبات گیرایەوە زوو ئازادبوو ساڵی ١٩٦١ دسیانەوە ھەر تاوانە گیرایەوە نێردرایە شاری کووت ساڵانی نەھاتی کورد ١٩٦٣ – ١٩٦٤ دیلان گرتووخانەکانی کەرکووک بەغدا دەستبەسەری مایەوە ناوەڕاستی شەستەکانی سەدەی بیستەم گەڕایەوە کاری فەرمانگەی بەڕێوەبردن پارێزگای سلێمانی ساڵی ١٩٨٣ کارەیدا مایەوە خانەنشین ھەستی نەتەوایەتی شیعرە نیشتمانییەکانی دیلان رۆڵێکی گەورەیان گێڕا بەرزکردنەوەی ھوشیاری تاکی کورد ھاندەرێکی بەگژداچوونەوەی دوژمنە داگیرکەرە یەکەکانی سەردەمە مۆتەکەیەک باڵیان وڵاتەکەیدا گرتبوو دیلان نمونەی شاعیریکی چەوساوە تێکۆشەرێکی وچانی نەتەوەکەی ھەر ھۆی دیلان مەشخەڵێکی درەوشاوەی ڕێبازی کوردایەتی قەڵەم بدرێ تەک شاعیرە ھەرە باڵاکانی کوردا بھێنرێت رۆشنبیرە گەورەیە ساڵی ١٩٥٤ مۆڵەتی دەوڵەت بەشداریدەکات کۆنگرەی ئاشتی ھاوکاری گەلان دا شاری ڤیێنا ی پایتەختی نەمسا ساز بەشداریکردنە گەڕایەوە رەوانەی زیندان ماوەیک دەستبەسەر مەقام دیلان لەوەی شاعیرێکی گەورەو تێکۆشەرێکی خاوەن ھەڵوێست دەنگخۆشێکی کەموێنەو ئاوازدانەرێکی دەگمەنیش ھەمیشە جۆش خرۆشێکی وینەی گوێگرانی دروست دەکرد شیعرەکانی پی زیندووە دەکردەوە گۆرانیی مقامە بەسۆزەکانی دیلان شیعری زوربەیان نووسینی خۆیەتی ئێستاش ھەر زیندوون بۆنە نەتەوایەکاندا گوێ دەکەون ھەندێک دیارترین کارەکانی دیلان ی شاعیر ھونەرمەند بریتین مامە کوڕنوو ئەی نازەنین شێخ مەحمودی زیندوو چەندینی تریش بەرھەمی ناوازە وێنە شیعر ژیری دیلانی مەقام زان جوان ناسی تەبیعەت ھەمیشە ھۆکارێک پۆشینی ھۆنراوەکانی پەردەیەکی تەنکی ڕۆمانسیەت تێکەڵەیەک جوانیەکانی سروشت نیشتمان زێدە بەدەرخستنی ناسکی جوانی شیعرەکانی بەھرەی چرین جوان ناسی ڕوونی فەلسەفە زانی خواستی قوڵبوونەوەی ئەدەبی شیعرەکانیدا بەدی دەکەون ئاماژەیەکی روونن گرێدانەوەی ناوەرۆکی شیعرەکانی مانایەکی قوڵی فەلسەفییەوە دیلان خەباتگێڕێکی دڵسۆزی میللەتەکەی دەنگێکی ڕەسەن ناسکی ھۆنراوەی نوێی کوردی شاعیرێکی نوێکاری ڕێبازی ڕیالیزمی نوێ وێژەیی کوردیدا بەوردی دیوانی ھۆنراوە ناسکەکانی بخوێنیەوە ساڵی ١٩٨٧دا ھەوڵ کۆشش لێکۆڵینەوە پێشەکی مامۆستا عەبدوڵڵا ئاگرین چاپکراوە ھەست لەباسی ناسکانەی سروشتی نیشتمانەکەی ئەوەندە بەجوانی ناسکی ڕازاوەیی دەربڕیوە مەگەر ھەر مەولەوی مامۆستای گۆران ی شاعیر سروشت جوانی دەستەڵاتیان بەسەردا شکابێ شاعیرێکی یەکجار توانا سەرخۆ چووەتە جیھانە ئەفساوناوییە بەرھەمی جوان پتەوی ھۆنراوەی ناسک ناوەڕۆک قووڵی پێشکەش کردووین سەرنجی ھۆنراوە دۆست ڕەخنەگرانی ڕاکێشاوە لەبواری ھۆنراوەی نەتەوەیی نیشتمانیشدا خانی حاجی قادرێکی سەردەمە تەکنیکێکی نوێ دەربڕینی ناسکی واتا قووڵی خوڵقاندووە دڵسۆزیی خاک نەتەوەکەی دەربڕیوە ھەروەک ھۆنراوەیەکیدا بەناوی ڕەز ئەمەی کردووە گوتوویەتی ئای کێ بانگ ھاوار پەیام بگەیەنێتە گوێی گۆڕەکەی خەیام بڵێ ھەی سەرشێت کوشتەی گڕی تەڕ گەر تێتا ماوە تۆز نرخ فەڕ باکەی شووشەکەی شکان خودادا کردت زۆران ھەڵسە ناوە ھەڵتووتێ نەک شووشە شکا وا ڕەز ئەسووتێ شاعیر ھۆنراوەیەی داناوە ڕژێمی بەعس ڕەزی مێو ھەموو جۆرە دارێکی بەردار بەریان دەسووتاند خەڵکەکەیان ئەنفال دەکرد دیلان ھۆنراوەی باسیشدا شاعیرێکی مەزنی سروشت جوانییەو وێنە کێشێکی ھونەرمەند ڕوودەکاتە دیمەنی جوانی گوڵزاری ڕازاوەی نیشتمانەکەی تابلۆی نایابیان ھۆنراوەی ناسک بکێشێ ھۆنراوەی ھێز پێزمان پێشکەش باسەرنجێک بدەینە دێرە ھۆنراوەیەی بزانین چۆن وێنەی ھۆنراوەی جوانی کێشاوین با ھۆنراوەیەکی سروودی وڵات ورد بینەوە دەڵێ پایزە گەرمەی گەڵا ڕێزانە ڕێز بارانە ساڵی جارانە گەڵای ڕژاوی دار مازووی چیای بەرز ملوانکەکەی ئەئاڵانە ملی وەرز ڕووباری شین سوور ھەڵگەڕاو بەلافاو جارێ دەنگ جارێ بەھاژەو بەتاو سەیری کەن دیلان چۆن پایزە گەڵاڕێزان دیمەنی گەڵا زەردە وەریواە بەجوانی دەکێشێ دەیکات دیمەنی زێڕباران خوڵقاندنی جوانی ھۆنراوە لەشتی بایەخی گەڵای وەریوی کاتی گەڵاڕێزان ئینجا شاعیر گەڵا ڕژاوان دەیانکاتە ملوانکە دێڕی دوایشدا ڕووباری شینی سوور ھەڵگەڕاو بەلافاو جارێ دەنگە جارێکیش بەتاو دەڕوات ھاژەی دیلان ھۆنراوەی ئەفسانەیی چ خۆماڵی چ بیانی سەرکەوتووە ئەفسانەی بیانی ئەفسانەی بیانی ئەفسانەی کوردی بەستۆتەوە گوتوویەتی پزیشکی خوێنی زەردی نێرۆن پژا چەرمەکەی قرچ ھەڵگەرا دەم کەژا بەشیرینی ھەچ گوڵێ دەم دەکاتەوە وڵاتە فەرھاد مان بیر دەکاتەوە شاعیر ئەفسانەی ڕووداوەکانی نێرۆن ی ئیمپڕاتۆری ڕۆمان تێکەڵ ئەفسانەکەی شیرین فەرھاد ی کوردی بەجوانی کارەکەی سەردەکەوێت مردن شاعیری نوێکاری کورد مەقامزانی محەمەد ساڵح دیلان ٢٨ی تشرینی ١٩٩٠دا تەمەنی ٦٣ ساڵیدا دڵە گەورەکەی لێدان کەوت ماڵئاوایی وێژە ھونەر کورد کوردستان خزمەتگوزاریی میللەتەکەی ھەتایە بەنەمریی مانەوە سەرچاوەکان مێژووی ئەدەبی کوردی بەرگی حەوتەم مارف خەزنەدار لاپەڕەکانی ٤٩٩ ٥٣٤ دەزگای چاپ بڵاوکردنەوەی ئاراس ھەولێر ٢٠٠٦ بەستەرە دەرەکییەکان حەمەساڵح دیلان Kurdsat tv شاعیران زمانی کوردی لەدایکبووانی ١٩٢٧ کوردەکانی باشووری کوردستان مردووانی ١٩٩٠ گۆرانیبێژان زمانی کوردی شاعیرانی عێراقی زمانی کوردی

شێخ رەزای‌ تاڵەبانی ١٨٣١ ١٩١٠ ڕەزای کوڕی‌ شێخ عەبدولڕەحمانی‌ تاڵەبانی کوڕی‌ مەلا ئەحمەدی‌ کوڕی‌ مەلا مەحموودی‌ زەنگەنـەیە کوڕی یوسف ئاغای زەنگەنەیە سـاڵی‌ ١٨٣١ لەگوندی‌ قرخی‌ نزیک چەمچەماڵ لەدایک تەمەنی‌ حەوت ساڵیدا لای‌ شێخی‌ باوکی‌ دەستی‌ بەخوێندن کردووە لەتەمەنی‌ بیست پێنج ساڵی‌یەوە خۆی‌ خوێندنی‌ ئەدەبیاتی‌ عەرەبی فارسی تورکی خەریک کردووە ساڵی‌ ١٨٦٠ چووە ئەستەمبوڵ ماوەی‌ دوو لەوێ‌ ئەبێ‌ پاشان ئەگەڕێتەوە کەرکوک دوای‌ مردنی‌ باوکی‌ ئەچێ‌ کۆیەو لای‌ شێخ غەفوری‌ مامی‌ لەشەش مانگ ئەمێنێتەوە بەتەمای‌ کچەکەی‌ ئەبێت مامی‌ رازی‌ نابێ‌ ئەڕوات کەرکوک ساڵی‌ ١٨٦٦دا جاری‌ دووەم ئەچێتەوە ئەستەمبوڵ لەرێگەی‌ میسرەوە ئەچێ‌ حەج ساڵی‌ ١٨٨٤ ئەگەڕێتەوە کەرکووک ھات چۆی‌ وەسمان پاشاو مەحمود پاشای‌ جاف پیاوە گەورەکانی‌ ناوەی‌ کردووە خێزانی‌ وەسمان پاشا عادیلە خانم ھەمیشە دیاری‌ داناوە یارمەتی‌ ناردووە ساڵی‌ ١٨٩٨ ئەچێ‌ بەغدا تەکیەی‌ تاڵەبانی‌ دانیشتووە پەیوەندی‌ بەتینی‌ بنەماڵەی‌ سەلیم بەگی‌ بابان سەید عەبدولرەحمانی‌ نەقیب دا ھەبووە زۆربەی‌ شیعرەکانی‌ بابەتی‌ ھەجووکردن شێخ رەزای‌ تاڵەبانی‌ ساڵی‌ ١٩١٠ بەغدا کۆچی‌ دوایی‌ کردووە ھەر شارەش خاک سپێردراوەتەوە شیعری ھەجڤ زۆرینەی شیعرەکانی شێخ ڕەزا بابەتی ھەجڤ داشۆرین بەتایبەتی سدقی زەھاوی وێنەی شاعیرانی عەرەب فەرزدەق ئەختەڵ نموونەی شیعری دڵداری نموونەی نشتیمان پەروەری دێڕەی خوارەوە پەڕی نشتیمان پەروەری شاعیر دەنوێنێت لەکاتی ڕووخانی میرنشینی بابان داگیرکاری عوسمانەکان سەفەویەکان نووسیویەتی سەرچاوەکان شێخ ڕەزای‌ تاڵەبانی Kurdsat tv بەستەرە دەرەکییەکان دیوانی شێخ ڕەزا شیکردنەوەی شوکور مستەفا شێخ ڕەزای تاڵەبانی – کەڵەشاعیری خۆرھەڵاتی ناوەڕاست – لێکۆڵینەوەی ئەدەبی ئەحمەد تاقانە شاعیران زمانی کوردی شاعیران زمانی فارسی مردووانی ١٩١٠ لەدایکبووانی ١٨٣٥ خەڵکی کەرکووک شاعیرانی عێراقی زمانی کوردی شاعیرانی عێراقی سەدەی ١٩یەم شاعیرانی عێراقی سەدەی ٢٠ەم کوردەکانی عوسمانی

پارتی سەربەستیی کوردستان پ س ک پارتێکی نەتەوەییی سەربەخۆخوازی کوردستانی ١٧ی شوباتی ٢٠٠٦ ٢٨ی ڕێبەندانی ٢٧٠٥ی کوردی کوردێکی ڕۆژھەڵاتی کوردستان ناوخۆ کوردستان بڕیار دامەزراندنی درا پارتی سەربەستیی کوردستان پارتێکی ڕامیاری دێمۆکراتە پێناوی وەدەستھێنانی مافی سەربەخۆییی گەلی کورد ڕۆژھەڵاتی کوردستان خەبات تێدەکۆشی دێمۆکراسی ئاشتی ئازادی یەکسانیی ژن پیاو پاراستنی ماف ڕێزی ھەموو ئایدولۆژیا جیاوازەکان ھەروەھا ھەموو چین وتوێژەکانی دانیشتووی خاکی کوردستان پارتی سەربەستیی کوردستان پارتێکە بناخە پرینسیپی دیموکراسی دیالۆگ گفتوگۆی ئاشکرا دامەزراوە مەسەلە گشتییەکانی پێوەندیدار چارەنووسی گەلی کوردەوە ڕاپرسی خەڵکی کوردستان پارتی سەربەستیی کوردستان ھەوڵی بێوچانی سەرکردایەتیی کاتی ماوەیەکی کەمدا توانیی سەدان ھاوبیری نەتەوەیی سەربەخۆخوازی ڕۆژھەڵاتی کوردستان ناوخۆ وڵات دەوری بەرنامەی کۆ کاتەوە بەردەوامیش پێگەیاندنی نەوەی داھاتوو بیرۆکەی سەربەخۆیی ماوە کورتەدا توانیویەتی خزمەتی پێشخستنی بیروباوەڕ پێناو گەیشتن سەربەخۆیی رزگاریی یەکجاری پارتی سەربەستیی کوردستان ماوە کورتەدا توانیوێتی نێودەوڵەتی دیپلۆماسی پارتێکی سیاسیی نەتەوەییی کوردستانی بناسرێت گەلێک کۆبوونەوە کۆنفرانسی وڵاتانی ئورووپا ئەمریکاییدا بەڕەسمی بانگھێشت کراوە ماوە کورتەدا توانیۆێتی دەیان وڵات کومپانیای گرنگی جیھانی کەسایەتیی سیاسی نووسەری بێگانە بکاتە ئاشنا دۆستی کورد سەرقاڵی بەجیھانیکردنی کێشەی کوردە بەگشتی بەتایبەت ڕۆژھەڵاتی کوردستان پارتی سەربەستیی کوردستان بەگوێرەی توانا تێکۆشانی ھەموو بەشەکانی داگیرکراوی کوردستان پشتیوانی پارتی سەربەستیی کوردستان نیشتمانی کورد ھەموو پارچەکانیەوە وڵات نەتەوەی کوردیش نەتەوە دەناسێ سنوورانەش خراونەتە بەشەکانی کوردستان ڕواڵەت لەتیان کردووە دەستکردی داگیرکەر سنووری زۆرەملییان دەزانێ دانیان پێدا نانێت ھەلومەرجە ناسکەدا پسک ھەڵسەنگاندنێکی سیاسی ستراتیژیی ڕۆژ ناوچەکەدا خەبات تێکۆشانی ئێستای تایبەت داگیرکراوی ڕۆژھەڵاتی کوردستان بەستەرە دەرەکییەکان ماڵپەڕی پارتی سەربەستیی کوردستان

فایەرفۆکس وێبگەڕێکە پرۆژەیەک پرۆژەی mozilla بڵاوکرایەوە Phoenix پاشانیش Mozilla Firebird دواتریش گۆڕدرا Mozilla Firefox وێبگەڕە ساڵی ٢٠٠٤ پەرەی سەند پێشوازییەکی لێکرا بەکارھێنەرانییەوە ئامانج پرۆژەیە بەرھەم ھێنانی وێبگەڕێکی مایکرۆسۆفت ویندۆز ساڵی ٢٠٠٢ تاقیکاری بڵاوکرایەوە Phoenix لەدواییدا بەھۆی Phoenix Technologies بەرھەم ھێنانی BIOSـە ھەمان ھەیە ھاتە کێشە لەگەڵیدا پاشان گۆڕدرا Firebird ساڵی ٢٠٠٣ ھەر لەھەمان ساڵدا بڕیاردرا بنرێت Mozilla Firebird ڕزگاربوون ھەمان ھەیە خزمەتگوزاری بنکەی دراوەیە FirebirdSQL پاشانیش جارێکی زۆریان لێکرا سەرچاوەی کۆدی کراوەوە ناوەکەی بگۆڕن پاشان ناوەکەی گۆڕدرا Mozilla Firefox ڕێکەوتی ٩ ٢ ٢٠٠٤ فایەرفۆکس وەشانی ٤٩ یەو یەکێکە وێبگەڕە بەهێزەکان ریقابەت گووگڵ کرۆم سەرچاوەکان فایەرفۆکس کانی گرافیکس نەرمامێرەکانی ٢٠٠٢ مێژووی ئینتەرنێت ilk Mozilla Firefox فایەرفۆکس مۆزیلا وێبگەڕەکان

دیموکراسیی لیبڕاڵ شێوەیەکە شێوەکانی دیموکراسی نوێنەران توانای نوێنەری ھەڵبژێردراو کارلێکردن دەسەڵاتی بڕیار وەرگرتن ملکەچی دەسەڵاتی یاسایە بەھۆی دەستوورەوە جەخت پاراستنی ماف ئازادیەکانی تاک کۆ ھەروەھا دیموکراسی دەستووری یاخود لیبڕاڵیزمی دەستووری دەبرێت کۆت بەند دەخاتە ئاستەی پێویستە ویستی زۆرینە بسەپێنرێ ماف ئازادیانە مافی دادگاییکردنێکی ڕەوا مافی موڵکایەتی تایبەت نھێنێتی کەسێتی یەکسانی لەبەردەم یاسا ئازادی قسەکردن ئایین لەخۆ دەگرێ مافانەش دیموکراسی ئازاددا مافە ئازادەکانیش ناودەبرێن ھەندێ دەستوور زامنیان یاخود بەھۆی یاسایەکی نیشتیمانی یاخود تایبەتدا دێنە کایەوە دەسەڵات جۆرەھا دامەزراوی مەدەنی بەڕێوەبردن پاراستنی مافانە ھەروەھا سیستەمە دیموکراسیە لیبڕاڵییەکان سینگ فراوان فرەلایەنی ناسراون جۆرەھا ڕاوبۆچونی سیاسی کۆمەڵایەتی تەنانەت توندڕۆ زێدەڕۆ دەژمێردرێن بوونیان ھەیە ڕکابەری یەکتری دەستھێنانی دەسەڵاتی سیاسی بنەمایەکی دیموکراسیدا ھەروەھا دیموکراسیی لیبڕاڵ لێبوردەیی فرەلایەنی ناسراوە دید بۆچونی کۆمەڵایەتی سیاسی لێک جیاواز بیر بۆچونە توندڕۆ زیادڕۆکانیش دیموکراسیی لیبڕاڵیدا بواریان ھەیە پێکەوە بژین بنەما دیموکراسیەکان دەسەڵاتی سیاسی دەستبھێنن دیموکراسیی لیبڕڵلدا خولی ھەڵبژاردن دەدرێن تیایاندا گروپەکان جیاوازی دیدە سیاسیەکانیان ھەلی دەستھێنانی دەسەڵاتی سیاسیان دەڕەخسێت تایبەتمەندیەکانی دیموکراسیی لیبرال ئەمانەی خوارەوە تایبەتمەندیەکانی دیموکراسیی لیبرالن دەستورێک دەسەڵاتەکانی حکومەت سنوردار مافی جیھانی دەنگدان ھۆیەوە ھەموو ھاووڵاتیەکی پێگەیشتوو مافی ھەیە دەنگ جیاوازی بنەماکانی نەژادی رەگەزی خاوەندارێتی سامان ئازادی ئایین ئازادی رادەربڕین قسەکردنیش دەگرێتەوە ئازادی رۆژنامەوانی گەیشتن سەرچاوە جۆراوجۆرەکانی زانیاری ئازادی دامەزراندنی کۆمەڵە ئەنجومەنەکان یەکسانی لەبەردەم یاسا دادگایی رەوا سایەی دەسەڵاتی یاسادا مافی سامانی تایبەتی دادگای سەربەخۆ ھەل پیاھەڵچونەوەی بڕیارەکانی دادگە سیستەمێکی کۆت بەند ھاوسەنگی لقەکانی حکومەتدا رەخنە رەخنەگران دەڵێن دیموکراسیی لیبرال ەیچ جۆرێک نە دیموکراسیە نە لیبرال ئازاد ە ھەروەھا دەڵێن دیموکراسیی لیبرال رێز بنەمای زۆرینە ناگرێت تەنھا کاتە نەبێ ھاووڵاتیان داوایان لێدەکرێت نوێنەرەکانیان ھەڵبژێرن ھەروەھا گوایە ئازادی دیموکراسیە دەستور بڕیاری پێشینە بەریتانیا نەوەی پێشوو کۆت بەند کراوە ھەروەھا دەڵێن بێبەشکردنی ھاووڵاتیان مافی دەنگدان ھەموو پرسەکان بەتایبەتی ھەندێ مەسەلەی گرنگی چوونە جەنگ ھەموارکردنە دەستوریەکان رەتکردنەوەی دەستور ەتد دیموکراسیی لیبرال ئاقاری حوکمی کەمینە دەبات نەیارانی سەرمایەدارەکان مارکسیەکان سۆشیالیستیەکان گێرەشێوێنیەکان دەگرێتەوە دەڵێن دیموکراسیی لیبرال تەواوکاری سیستەمی سەرمایەداریە بنەمای چینایەتی دامەزراوەو دیموکراسی یاخود بەشداربووانە نییە گوتەی دیموکراسیی لیبرال بریتیە دیموکراسی بۆرژوا تەنھا خەڵکی دەوڵەمەند حوکم لەبەرئەوە دیموکراسییەکی نایەکسانیە کارکردنی شێویەک وەبەرھێنانی ئابووری ئاسان ھەندێکیش دەڵێن کەوا تەنھا دیموکراسیەتی لیبڕاڵی یە دەتوانێت ئازادیەکانی تاک مسۆگەر ھاووڵاتیانی رێگا بگرێت گەشەسەندن دکتاتۆریەت سۆنگەیەوە حوکمی زۆرینەیەکی توندڕەو چەوساندنەوەی کەمایەتیەکان دەڕوات دیاردە گرنگەکانی دیموکراسیەتی نوێنەرایەتی ھەرچۆنێک راستیەیە کەوا دەسەڵاتی راستەقینە راستیدا تارادەیەک دەستەیەکی نوێنەرایەتی بچوکەوەیە دەسەڵاتەکە ھەرچۆنێک زۆرینەوە بەرێوەدەچێت راستیدا بریتیە گروپێکی بچوکی ھەڵبژێردراو بناغەیەکی جەماوەری کۆمەڵگەی کراوە دیموکراسیەتی لیبڕاڵی بەھەمان شێوە رێگایەکە گەیشتن کۆمەڵگەی کراوەی کارل پۆپەر Karl Popper کۆمەڵگایەی تاک رێگای پێدراوە چارەنووسی ھەڵبژێرێت پێچەوانەی لەسەری سەپێندرابێت ھەروەھا کۆمەڵگا سەرکردایەتیەکشی دەتواندرێت بگۆڕدرێن رێگەی گفتوگۆکردنەوە دیموکراسیە لیبڕالیخوازەکان بەتەواوی سادە سەیری کۆمەڵگەی مەدەنی رێگا رازی ئارەزووە تایبەتی کلتوری ھاوبەشیەکانی کەمایەتیەکان بەھەمان شێوە زۆرینەش دیموکراسی پشتگیری ھونەر کۆمەڵگە تایبەتەکان یەکێتیە وەرزشیەکان یەکێتیەکانی کۆمەڵگەی مەدەنیدا ئەوانەوە پشتگیریکردنی ئارەزووەکانی زۆرینە دێتەبەرچاو جا ئەوە ئارەزووی دانەرانی سیاسەتەکان ئارەزوویان نەبێت پەیوەندی دیموکراسیەتی ناراستەوخۆ دیموکراسیەتە لیبڕاڵی یەکان بریتین دیموکراسیەتە نوێنەرایەتیەکان ھەندێک دیموکراسیانە سیستەمێکی پاشکۆیی راپرسی ھەیە توانایەک بدرێت دەنگدەران دەسەڵاتیان ببێت بڕیارەکانی ئەنجومەنی ھەڵبژێردراوی یاسادانان دروستکردنی بڕیار رێگەی راپرسی گشتی بوار بدەنە ئەنجومەنی یاسادانان قسەی یەکلاکەرەوە بڕیارەدا سویسراو ئۆروگوای وڵاتە دیموکراسیە لیبڕاڵیە کەمانەن سیستەمێکی نوێنەرایەتیان ھەیە گرێدراوە راپرسی گشتی وڵاتانی لەسیستەمی سیاسیاندا پلەیەکی نزمتر راپرسی بەکاردێنن زیادکردنی پرۆسەی راپرسی سیستەمێکی سیاسیدا لەوانەیە یارمەتیدەر رێگەگرتن پەرەسەندنی دیموکراسیەتێکی لیبڕاڵی حوکمێکی کەمینە زانایانی سیاسەت گشتی کۆمەڵە زانیاریەکی رێکدانراوی تایبەت بەکاردێنن پێوانی تاچەند وڵاتێک دیموکراسە نا یاخود چەندە نزیک دوورە دیموکراسی کۆمەڵە زانیاریانەش ئەمانەن کۆمەڵە زانیاری دەوڵەت Polity Data ھەروەھا کۆمەڵە زانیاری کۆشکی ئازادی Freedom House Data بەپێ ی کۆمەڵە زانیاری کۆشکی ئازادی ھەر نەتەوەیەک کۆی گشتی چوار خاڵ تۆمار ئەوا دیموکراسیەتێکی دەنگپێدراو قەڵەم وەھەر نەتەوەیەکیش دوو خاڵ نیو تۆمار ئەوا دیموکراسی لیبڕاڵی دادەندرێت وڵاتانەی خوارەوە ھەردوو پێوەر نموونەی دیموکراسی لیبڕاڵین ئوستراڵیا – کەنەدا – وڵاتانی ئەندام یەکێتی ئەوروپا – ئایسلەند – ھندستان – ژاپۆن – نیوزیلەند – فلپیین – نەرویج – بەرازیل – وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دیموکراسی ھەڵبژاردنەکان لیبرالیزم شێوەکانی حکوومەت

سەربەخۆییی دادوەری بریتییە ڕێچکەیەک پێویستدەکات بڕیارەکانی دادوەری بێلایەنانە نابێت بکەونە باری لقەکانی حکوومەت بەرژەوەندییە تایبەتەکان کەسانی سیاسی حاڵەتەکاندا سەربەخۆییی دادوەری ڕێگەی بەخشینی مەودای درێژ مانەوەی دادوەران کارەکەیان ھەندێک مانەوەیان درێژایی تەمەن وایان لێدەکەن نەتواندرێت ئاسانی کارەکانیان لابدرێن بەریتانیا بەریتانیا لایەنەی جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان کەمتر ھێڵێکی جیاکەرەوەی ڕوون نێوانیاندا ھەیە جیاکردنەوەی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ھەیە فاکتەرە سەرەکیانەی یارمەتی دڵنیاکردنەوەی سەربەخۆییی دادوەری دەدەن سیستەمی بەریتانی بریتین دەستنیشانکردن ھەوڵدان سەربەخۆییی دادوەری پەرەپێدانی سەرەبەخۆیییە پرۆسەی دەستنیشانکردن دانراوە دەستێوەردانی سیاسی کەمبکاتەوە دەستنیشانکردنی دادوەرەکان پرۆسەیە دەستنیشانکردنی دادوەران ئەندامە باڵاکانی دادوەری لەبەرچاودەگرێت نەوەک کەسانی سیاسەتمەدار مووچە پاداشتکردن مووچەی دادوەران دەستەیەکی سەربەخۆی چاوخشاندنەوە مووچەکان دیاریدەکرێت دەستەیە ڕاسپاردە بەرزدەکاتەوە حکوومەت لەبەرچاوگرتنی بەڵگەکان سەرچاوەی جۆراوجۆرەوە حکوومەت ڕاسپاردانە قەبوڵدەکات ڕۆتینی بەتەواوی جێبەجێیان ڕێنمایییەکان پیشەی یاسایی پیشەیەکە ڕێکدەخات واتە پیشەیە بەرپرسە لەبەرامبەر ستاندەردە پیشەیییەکان بەرپرسیارە لەوانەش ناگەنە ستاندەردانە حاڵەتەشدا دامەزراوەی پەیوەندیدار بریتییە ئەنجومەنی پارێزەرە باڵاکان Bar Council کۆمەڵەی یاسایی Law Society دابینکردنی کۆمەڵایەتی لەسەرکارمانەوە دادوەران توانایاندابێت رێک پێکی کارەکانیان ڕێوەببەن ئەوا کارەکەیان دەمێننەوە کاتەی دەیانەوێت خانەنشین بکرێن تەمەنیان دەگاتە ٧٠ ئەوا پۆستەکانیان دەمێننەوە پەیماننامە سیاسییەکان دوو پەیماننامەی سیاسی ھەن یارمەتیدەرن پارێزگاریکردن سەربەخۆییی دادوەری نابێت پەرلەمان کەیسانە لەبەردەم دادگاکانن سایەی پرەنسیپەی ناونراوە جییاوکی پەرلەمان امتیاز البرلمان ئەندام پەرلەمانەکان پارێزراون تۆمەتبارکردن دادگاکان ھەندێک حاڵەتدا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا حکوومەتی فیدرالی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا نموونە لەسەرکارمانەوەی بەدرێژایی ژیان ھەموو ئەندامانی دادگای باڵا ئەندامانی دادگا ھەرێمییەکان دادگاکانی تێھەڵچوونەوە دەبەخشێت دادوەرە فیدرالییەکانی ماوەیەکی لەسەرکارمانەوەیان دابینکراوە نموونە پازدە لەسەرکارمانەوە دادوەرانی دادگاکانی ئیفلاسبوون لایەنێکی سەربەخۆییی دادوەری بریتییە دەستنیشانکردنی گونجاوی دادوەران کۆمەڵەی پارێزەرانی باڵای ئەمریکی داکۆکی دامەزراندنی دادوەران دەسەڵاتی جێبەجێکردنەوە لیژنەکانی پشکنینەوە پاک دەرچوون دەوترێت دەستنیشانکردن بنەمای لێھاتوویی جیاوازی کێشەی نوێنەرانی ویلایەتەکان دەسەڵاتی یاسادانان ھەیە پێیان باشترە دادوەران ڕێگەی ھەڵبژاردنەوە جەماوەرەوە دیاریبکرێن کۆمەڵەی پارێزەرە باڵاکانی ئەمریکی گشتی کۆمەڵەی پارێزەرانی ھەرێمەکان وای دەبینن ھەڵبژاردنی گشتی دیاریکردنی دادوەران قازانجی لێھاتوویی توانستە سیاسییەکان دەشکێتەوە نەوەک لێھاتوویی توانستە یاسایییەکان کێشەی ساڵی ٢٠٠٠ ی بۆش ئەڵگۆر دەنگی دادوەرانەی لەسەردەمی جۆرج بۆشی باوک دامەزرابوون یەکلاکەرەوە یارمەتیدانی دڵنیاکردنەوەی ھەڵبژاردنی سەرۆک بۆشی کوڕ بەمەش بڕیارە پێچەوانەی دادگای باڵای فلۆریدا درابوو ھەموو ئەندامەکانیان حاکمە دیموکراتەکانی ویلایەتەکەوە دامەزرابوون سەرەوژێر گۆڕدرا کەسەوە پاساوێک بەھێزکردنی پێویستییەتی سەربەخۆبوونی دادوەری دەبینرێت حاڵەتە سەرنجێکی خستە دەرئەنجامەکانی دادوەری پێچەوانەی جەختکردنەوەی تەقلیدی گرنگی تایبەتمەندییەتی لێھاتوویییە دادوەرییەکان کەنەدا کەنەدا ئاستێکی سەربەخۆییی دادوەری ھەیە تێکەڵکراوە دەستوور زەمانەتی جۆراوجۆر دادوەرانی دادگای باڵا سەربەخۆبوون سایەی بەشەکانی ٩٦ ١٠٠ ی دەستووری ١٨٦٧ ئەمانەش مافەکانی لەسەرکارمانەوە ھەرچەندە لەوەتەی دەستوور ھەموارکراوە لەسەرکارمانەوە تەمەنی خانەنشینی ٧٥ ساڵیدا سنووردارکراوە مافی مووچەیەک پەرلەمانی کەنەداوە دیاریدەکات بەپێچەوانەی دەسەڵاتی جێبەجێکردنەوە دیاریدەکرێت ساڵی ١٩٨٢ ڕێوشوێنێک سەربەخۆییی دادوەری فراوانکرایەوە دادگا ئاست نزمترەکانی تریش تایبەتمەندن یاسای تاوانکاری یاسای شارستان ناگرێتەوە بگرێتەوە گوێرەی ١١ ی پەیماننامەی کەنەدی ماف ئازادییەکان ھەرچەندە کەیسی ڤالێنت ڤ زە کوین V The Queen Valente ساڵی ١٩٥٨ ئەوە دیارکەوت مافانە سنووردارن ھەرچۆنێک دەکەونە باری دیاریکردنی لەسەرکارمانەوە زەمانەتی دارای ی کۆنترۆڵکردنی کارگێڕییەوە ساڵی ١٩٩٧ گۆڕانێکی بەخۆیەوە بینی سەربەخۆییی دادوەری کاتەی دادگای باڵای کەنەدا پاڵپشتی داواکاری دادوەرانی ھەرێمەکان ھەڵسان دانانی نۆرمێکی دەستووری نەنووسراوە زەمانەتی سەربەخۆییی دادوەری ھەموو دادوەران ناویشیاندا دادوەرانی یاسای شارستانی دادگا پلە نزمترەکانیش نۆرمە نەنوسراوەیە ڕێگەی دیباجەی یاسای دەستوورییەوە ١٩٨٧ جێبەجێدەکرێت دەرئەنجامدا کۆمیتەکانی قەرەبووکردنەوەی دادوەری پێچەوانەی دەسەڵاتی جێبەجێکردن تەنانەت پەرلەمانیش ھەڵدەستن ڕاسپاردەکردن مووچەی دادوەران کەنەدا سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان دەستەڵاتی دادوەری یاسای دەستووری بەرپرسایەتی فەلسەفەی یاسا سەروەری

قادر زیرەک قادر ئەحمەد مستەفایە لەدایکبووی ١٩٥٤ ١٧ ١٨ی تەممووزی ١٩٨١ گوندی بێرکۆت لەدایکبووە ھەر تەمەنی مناڵییەوە ئەوینی گۆرانی مۆسیقای کوردی ھەبوو خوولیای دەنگ گۆرانی حەسەن زیرەک لاسایی ئەوی کردۆتەوە نازناوی زیرەکیش ھەر کاریگەری ئەوەوە دوو ژیانی ھاوسەرگیری ١٩٦٩ ١٩٧٦ کاری ھونەری گۆرانی ناوبانگێکی ھەبوو ١٩٧٧ ئێزگەی کوردی بەغدا تۆمارکردووە بەناوی دوورم یاران ١٩٨٠ چەن بەرھەمێکی تریش تۆمار دوگمەی سینە ئەمان ساقی لەبنەوار بازی کوێستان سەرچاوەکان navê خۆزگە بەستەرە دەرەکییەکان ژیاننامەی قادر زیرەک کوردیپێدیا لەدایکبووانی ١٩٥٤ مردووانی ١٩٨١

کەرکووک ئاشووری ܐܪܦܗܐ شارێکە دانیشتووان مێژووەوە کوردستانییە دەکەوێتە باشووری کوردستان پێکھاتووە نەتەوەکانی کورد زۆرینەن دوایدا عەرەب تورکمانی عێراق ئازەری پاشان کلدان ئاشووری کەرکووک کوردستانێکی بچووک وایە ھەموو نەتەوانەی دەژێن کوردستانیشدا ھەن سەرەڕای سیاسییە عێراقێکانەوە عێراقێکی بچووک دەبرێت ڕاستیدا واتایە دووبارە تەعریبکردنەوەی کەرکووک واتاکەی شاری مووسڵ دانیشتووانی ناوشارەکە عەرەبە دەبوایە عێراقێکی بچووک ببرێت نەک کەرکووک کۆی دانیشتوانەکەی بریتییە نزیکەی ملیۆنێک پەنجا دوو ھەزار شارەکەدا کەرکووک سەرچاوەیەکی مێژووەوە لەمێژووی سۆمەرییەکانەوە ھاتووە دەڵێت کەرکووک کارکوک ەوە ھاتووە واتای کاری ئیشی ڕێکوپێک کەواتە ئەمە سەرنج تێڕامانە کەرکووک کوردستان نازانن ماڵی تورک عەرەبی دەزانن ئەوەشدا ھەرسێ باباگوڕگوڕ کورکوا کارکوک ھەر کوردییە بەڵگەی کوردستانی کەرکووکە ھەزار لەمەوبەرەوە نەجەف کەربەلا سەماوە کوردی بڵێین شارە عەرەبییە بەپێچەوانەوە کورد چی واسط کووت ھێز دەسەڵاتێک بەرژەوەندیی نەیبردبێت کەواتە ڕاستیدا عەرەب کەرکووک چی دەسەڵات میریی عێراق نەیھێنابن کەرکووک ھەروەھا شێوەیەش تورکمان وەچەی وەچەکانی عوسمانییەکانن ١٥١٤ عەرەبەکانی کەرکووکیش ھەندێک پێیان دەڵێن عەرەبی ڕەسەن ئەوانیش خەڵکی باشووری عێراقن ئاشکرا ھێنراون کەرکووک خێزانە کوردانەیان پڕکردوونەتەوە نزیکەی سەدەیەکە دەریان کردوون ئاوارەی شوێنەکانی کوردستان وڵاتانی ترن ئاگاداری سەرنجی کاربەدەستانی کوردستان تورکمان عەرەب پلان داناندان کەرکووکدا وەکو چۆن بەغدا ئەنقەرە گفتوگۆیان لێکردووە ھەمان شێوە ناوبانگی بەرھەمی نەوتی شارە دەوڵەمەندە ئەوەیە دووھەم نەوتە جیھاندا پاکی باشی گرانی ھەروەھا گەورەترین سامانی ئابووری نەتەوەییی National Economics گەلی کوردە بەڵگەیەکی کوردستانی کەرکووک سەرژمێری دانیشتووانەکەیەتی ساڵی ١٩٥٧ دا نموونە ژمارەی دانیشتووانی شاری کەرکووک بەکورد عەرەب تورکمان کلد ئاشوورەوە ساڵی ١٩٥٧ دەکاتە ٢٧٩٠٠٠ ١٧٨٠٠٠ ی کورد سەرژمێری ساڵی ٢٠٠٣ دەکاتە ٧٥٦٠٠٠ ٤٠٠٠٠٠ ی کورد ئەمە کوردە ئاوارانەی بێلانە دەربەدەرن ھەتا ئێستاش ٥٠٠ خێزان ئاوارانە نەگەڕاونەتەوە زێدی باوباپیرانیان بێدەرامەتی باری ناھەمواری ماکی لاواز پشتگوێخستنی دەسەڵاتی کوردی جەنگی ساردی cold war یەکێتی پارتیدا زیانمەندبوون ژمارەی دانیشتووان ژمارەی دانیشتوانی شاری کەرکووک ساڵی ١٩٤٧ ٦٩٥٢٦ موسڵمان ٥٨٦٥٤ کرستیان ٦٧١٥ جولەکە ٢٨٧٣ ٦٠ کەسیش ئاینەکانی دیکە بوونە ژمارەی دانیشتووانی خەڵکی شاری کەرکووک ساڵی ١٩٥٧ جۆرە کورد ١٧٨٠٠٠ عەرەب ٤٨٠٠٠ تورکمان ٤٣٠٠٠ ئاشووری کلدان ١٠٠٠٠ ھەمان ساڵی ١٩٥٧ دا ژمارەی کرێکار کاربەدەستانی کورد کۆمپانیای نەوتی کەرکووکدا سەدا ھەشتا ٨٠ سەرژمێری کرێکاری کورد ساڵی ٢٠٠٣ دا سەدا بیست ٢٠ ئەمە بەڵگەی ئەوپەڕی شۆڤێنیستی بەعس دەوڵەتی عێراق دەر دەخات چۆن لەدوای کوردیان نان بڕاو دەربەدەر کردووە ساڵی ٢٠١٧ ژمارەی دانیشتووانی شاری کەرکووک ١ ٢٦ میلیۆن گەڕەکەکان گەڕەکەکانی شاری کەرکووک گەڕەکە کوردنشینەکان ڕەحیم ئاوا ئازادی مامۆستایان شۆرجە ئیسکان بلاخ قۆرییەشکاوەکە حەسیرەکە تەپەی مەلا عەبدوڵڵا دەروازەی باکووری کەرکووک ئیمام قاسم شۆراو ئەحمەد ئاغا خەبات شەھیدان حیسابات گەڕەکە تورکمان نشینەکان مصلی معلمین ڕێگەی بەغدا قەسابخانە گەڕەکە عەرەب نشینەکان طریق بغداد ١ی حزیران وحدة حریة اشتراکیة ممدودة ٧نیسان حی البعث نصروالعروبة قادسیة غرناطة گەڕەکە کلدوئاشوورییەکان شاتڕلو عەڕەفە ئەڵماس ھێنانی عەرەب خاکی کوردستان چونکە لەپێش ڕێکەوتەدا ١٩٢١ پاشایەتی لەدوای ڕێکەوتە ١٩٥٧ ەوە دەسەڵاتی عێراق ھەموو جۆرەکانییەوە ھەر خەریکی ھێنانی عەرەب باشوورەوە کەرکووک ناوچەکانی کوردستان بەتایبەت ناوچەی حەویجە سەدا ھەشتا ٨٠ ی عەرەبی سوننەیە ھەندێک تورکمانی تێدایە بنەڕەتدا قەزایەکی شاری کەرکووکە خاکی کوردستانە بەداخەوە بەعس عەرەبستانێکی تەواوە ئامار سەرژمێری دانیشتووانی قەزای حەویجە نزیکەی چوار سەد پەنجا ھەزار ٤٥٠٠٠٠ کەسە دووری حەویجە شاری کەرکووکەوە ٣٠ کیلۆمەتر باشووری کەرکووکەوە خەڵکەکەی عەرەبی ھاوردەی سوننین عەشرەتی جبور شمر عبید ن شاری خانەقین خانقین عەرەبی ھاوردەی ڕزگارکردنی دەسەڵاتی بەعسی بەغداد دوو ١٩٩١ ٢٠٠٣ ڕێژەی زۆریی عەرەبەکان ڕۆیشتن گەڕانەوە باشووری عیراق لێوەی ھاتبوون کەرکووک شەنگال مەندەلی ھەندێ ناوچەی بەعەرەب کراوی کوردستان عەرەبەکانی ھەرتێدا ماون دەسەڵاتی ناوەند بەعێراقی دەزانن خانەقینیش دووەم شاری نەوتیی کوردستانە پاڵاوگەی ئەڵوەن الوند ڕۆڵێکی ئابووری گەورەی ناوچەکەیەو وزەی کارو بەرھەمی ڕۆژانەی ڕۆژی دوانزە ھەزار ١٢٠٠٠ بەرمیل نەوت بەرھەم دەھێنێت ئاوی ئەڵوەن ناوەڕاستی خانەقیندا تێدەپەڕێت شارە دووبەشی جوان ڕەنگین چەندەھا گۆرانی بۆنە ھەیە ئاوی ئەڵوەن بۆتە سومبوولی جوانی ئاوەدانی شاری خانەقین خانەقین شارێکی دەوڵەمەندو جوانە لەبەرھەمی نەوتیی خاکێکی بەپیتی بەرفراوانی میوەجاتەو چواردەوری شارە بەباخ بێستان ڕازاوەتەوەو بەناوبانگە خورما ھەنار پرتەقاڵ لالەنگی قەیسی ھەڵوژەو ھتد خانەقی بەزمانی کوردی وشێوەزاری کەڵھوڕی گۆران دەپەیڤن زۆربەیشیان شێوەزاری سلێمانی دەزانن خەڵکەکەی بەخەڵکێکی ڕۆشنبیر ناویان ھەیە ھۆزو تیرە کوردییەکانی لەوێدا دەژین زۆرن ھەندێکیانە شوانی باجەڵان ئەرکەوازی دەلۆ جاف تاڵەبانی کاکەیی ھەمەوەند سورەمێری گەورەترینیان کەرکووک شوان یە مێژووی ئەمڕۆی کەرکووک سەرتاپای شارە گۆڕاوەو بەعەرەب کراوەو ھەتا ئێستاش کەساڵی ٢٠٠٨ ەو ٥ پێنج ساڵیشە کەرکووک لەدەست زووڵمی بەعسی یەکان ڕزگاری کەچی ٥٠٠ خێزانی کوردی ئاوارەی کەرکووک ھەتا ئێستاش نەگەڕاونەتەوە کەرکووک گوێپێنەدان بەتەنگەوە نەھاتنی دەسەڵاتی کوردی دەسەلمێنێ بەرژەوەندی تەسکی پارتایەتی شەڕی ساردو کێبڕکێی خراپی پارتایەتی کێشەی ناوخۆو ھتد بۆتە ھۆی لەبیرکردن پشتگوێ خستنی شارە گرنگە کەبڕبڕەی پشتی ئابووری ماکی وڵاتی کوردستانە ھەر چوار پارچەکەیەوە نەوتی کەرکووک نەوتی عێراق کەئێستا بەروبوومەکەی دەسەڵاتی ناوەندەو نەوتی کەرکووک سەدەدا چلی ٤٠ بەرھەمەیە کەبۆ عێراقە تەنھا لەکۆی ھەموو بەروبوومی ئابووری عێراق تەنھا لەسەدا حەڤدەی ١٧ ی کوردستانە کەزۆرکەمە لەچاو ڕێژەی بەرزی ئابووری عێراق لەڕاستیشدا بەرھەمە ئابووری ماکی یە ناچێتە پارلەمان ڕاستەوخۆ یارمەتی میللەتی کوردی پێبدرێت لەسەدا پەنجاودووی ٥٢ پارتی لەسەدا چل ھەشتی ٤٨ یەکیتی یە ئەوانیش یارمەتی ھاوپەیمانانی دەدەن پارەیە وەکو پارتە بچووکەکانی کوردستان ڕاستە لەباری یاسایی یەوە پارتە بچووکەکان یارمەتی بدرێن پارەیە وەکو دەم چەور کردنێک وایە بۆیان بۆیە لەدووای حەڤدە ١٧ ھەتا ھەموو خراپەکاری کوڕی پشتگوێ خستنەی خەڵک وڵات لەکۆی بیست ٢٠ پارتی بچووکی کوردستانیی تەنھا پارتێک وورتە ناکات ڕەخنە ناگرێت لەدەسەڵات کەبەڕاستی داخ نیگەرانی یەو ھەتا ئێستاش بەرھەڵستکارێکی opposition ڕاستەقینەو یاساییمان نی یە لەپەرلەمانی کوردستاندا ڕەخنە لەدڵسۆزی یەوە کەمرۆڤ مشووری کارێک دەخوات جوانترو باشترکردنی ئەوکارە ڕەخنەکە دروستکەربێت نەک ناوو ناتۆرەو ووشەی بازاڕیی ناشرین کورد دەڵێت دۆست ئەوەیە دەتگرێنێ ھتد پەیمانی لۆزان ١٩٢٣ لەڕاستیدا باشووری کوردستان ووڵاتی عێراقدا سنوری ڕاستەقینەی دیارە پەیمانی لۆزان ١٩٢٣ وپلانی ئینگلیزو فەرەنسا تورکیا دابەشکردنی کوردستان سنوری باشووری کوردستان شاخی حەمرینەوە دەست کەنزیکەی ١٣٠ کم حەمرین بەغداد ١٣٠ کم باکووری بەغداو ئەولای کەرکووکە بەڕووی عێراقداو بەغدادا کەپایتەختی عێراقەو سنوری حەمرین ١٢٠ کم حەمرین کەرکووک ١٢٠ کم کەرکووک کەواتە دووری شاری کەرکووک شاری بەغداد پایتەختی عێراقە ٢٥٠ کم سەردەمی دەوڵەتی پاشایەتی عێراق لەکات سەردەمی دەووڵەتی پاشایەتی عێراق لەسەردەم کاتی دەسەڵاتی فەیسڵ پاشای یەکەمەوە الملك فيصل الاول ١٩٢١ وەھەروەھا سەردەمی کۆماریی دەووڵەتی عێراق ١٩٥٨ لەوسەردەمەوەو ھەتا دەسەڵاتی عێراق عارەب چاویان ھەرلەسەر شاری کەرکووک کەئەکاتە ھەشتاو حەوت ٨٧ ئەمە لەوەی کەدەسەڵاتی توورک لەمێژە لەسەردەمی عوسمانلییەکانەوە ھەتا ١٥١٤ ٢٠٠٨ چاوی داگیرکردنی شاری کەرکووکە دەسەڵاتە شۆڤێنیی ڕەگەزپەرستە لەدووا یەکانەی عێراق بەبەرنامەو پلان دانان عارەبیان لەباشووری عێراقەوە شاری کەرکووک ھێناوە شۆرینەوەو سڕینەوەی ھەموو بەڵگەنامەکانی کوردبوونی کەرکووک تعریب Ethnic Cleansing بەتایبەت لەسەردەمی بەعسدا ١٩٦٨ ٢٠٠٣ وەھەروەھا لەسەردەمی دەسەڵاتی ئەیاد عەلاوی ئیبراھیم جەعفەری نوری مالکی دا ٢٠٠٣ ٢٠٠٨ ھەمان کاری بەعارەب کەرکووک وواتای ئەوەیە دەسەڵاتە شۆڤێنی ڕەگەزپەرست کۆنەپەرستەکانی لەدووایەکی دەووڵەتی عێراقی چاوی پیسیان شارە کوردستانی یە نەتروکاندوەو بەئاسانیش لێی ناگەڕێن بگەڕێتەوە ھەرێمی کوردستان بۆیە ئیبراھیم جەعفەری سایتی العراقیة دا لەڕێکەوتی ١٣ ٨ ٢٠٠٨ ی ڕۆژی چوارشەمە ووتویەتی کەرکووک شارێکی عێراقی یەو گفتووگۆی ھەڵناگرێت دەستە خوشکی کەرکووک زۆرن کەبەعارەب بەبەعسی تعریب تبعیث کراون دڵ چاوی کوردستانن وەکو شاری خانەقی مەندەلی شەنگال ھتد دەووڵەتی عێراق بەدرێژایی ٨٧ ساڵی ڕابردوو سودی لەھەڵەو براکووژی fratricide بیری تەسکی بەرژەوەندی تایبەتی بەرژەوەندی پارتایەتی گەلی کوردی بینیووە بۆیە لەدووای نەمان ڕوخانی بەعسی عارەبی بەناو سۆسیالیستی ٢٠٠٣ شیعە دەسەڵاتدارە سوودی شەڕی ساردی یەکێتی پارتی بینیووە داگیرکردنی ناوچە کوردییەکان لەھەرێمی کوردستاندا وەکو کەرکووک خانەقی شەنگال مەندەلی ھتد کەچی دەسەڵاتی کوردی سوودی لەوە نەبینیووە کەدەووڵەتی عێراقی نوێی دووای سەدام ساڵی ٢٠٠٣ ٢٠٠٤ ٢٠٠٥ ە ھێزە لەڕووی ئابووری سەربازییەوە دەتوانرێت کاری باشی ڕامیاری سەربازی ھێنانەوەی ناوچە داگیرکراوە کوردییەکان بۆسەر ھەرێمی کوردستان نەکرا بەرژەوەندی پارتایەتی کێ بڕکێ جەنگی بەرژەوەندی خۆیی پارتە کوردی یەکان ھۆی لەدەست دانی گرنگترین ناوچەکانی ئابووری ماکی کورد کەرکووک خانەقی دووای ھەموو ڕەخسانی بوارو کاتەی کەلوواوە کورد لەکیس خۆمان دا دێین شیووەنی دەگێڕین دەسەڵاتی کۆنەپەرستی عێراقیش وەکو یاری بەھەستی کورد بابەتی ٥٨ لادەبات دەیگۆڕێت ١٤٠ بەبڕیاری کۆمەڵێک شۆڤێنیستی ئەنجومەنی عێراق دەیگۆڕێت یاسای ژمارە ٢٤ لەشێوە کودەتایەکی ڕامیاری دەچێت پلانەش بەسەرۆکایەتی مەشھەدانی کەسەرۆکی ئەنجومەنی عێراقە کارەی لەوە دەچێت وەکو منداڵ بخەڵەتێنێت ئاوایە بەڕاستی دروستی لەبەرئەوەی کورد لەیەکەم ساتەکانی ١٩٩١ ٢٠٠٣ کەدووجار کەرکووکی ڕزگارکرد بەخوێنی پێشمەرگەو ھەژارانی میللەتی کورد کەچی کەرکووکی نەخستە ھەرێمی کوردستان کەلەکاتێکدا ھیچ دەسەڵاتێک لەبەغدا نەبوو کەئەوەشیان نەکرد دەبوایە ھەر ھیچ نەبێت یەکێتی پارتی پارتە ووردەکانی کوردستانی بەکاری ڕامیاری بەرنامەی جوان شاری کەرکووک خانەقیدا جێگەکانی داگیرکراومان دەتوانرا تورکومان عارەب ئاشووری کلدان مەسیحی ئەوانی تریش بکرانایە بەدۆستی کوردو دەسەڵاتی بەغدایان ڕەت بکردایەتەوەو دەسەڵاتی ھەرێمی کوردستان گەلی کوردیان ھەڵبژاردایە مخابن تاڕادەیەکی نەکرا بەداخەوە لەسەدەیەک خەبات تێکۆشان فێری کاری ڕامیاری زانستی کاری ڕامیاری العلم السیاسة Politics Science بەرنامە داڕشتن سەرنجی خەڵکی لەکاری پێکەوە ژیانی بەرژەوەندی ھاووڵاتی کوردو نیشتمان نەبووین سەردەمی بەعس لەسەردەمیحیزبی بەعس ھاتنە سەرکاریان لەماوەی ٤ چوار ساڵدا بەناوی خۆماڵی نەوتی عێراق التامیم النفط لەدەست داگیرکەری ئینگلیز ١٩٧٢ شاری کەرکووکیان گۆڕی التامیم لەدوواڕۆژدا بیکەنە بەڵگەی تەوواوی عەربی عێراقی شارەو بەتەواوی داگیری ھەوڵێکی شۆڤێنستی دووڵەتی عێراق ئەوەبوو ھەڵستا گوڕینی ناوچەو نەتەوەی کورد دیموگراف مەبەست زاراوەیەش گۆڕینی ناوچەکە ناوو نەتەوەوە لەکوردی یەوە عارەبی داگیرکردن نەوەی داھاتویان نموونە گۆڕینی نەتەوەی کورد Barter بەعارەب گۆڕینی ناوچەکان گەڕەکەکانی کەرکووک لەکوردی یەوە عەرەبی گۆڕینی بیروباوەڕ لەکوردایەتییەوە بەعسێتی تعریب تبعیس تبعید ھێنانی ھەزاران عارەب لەباشووری عێراقەوە لەبەسرەو ناسری یەو نەجەف ھتد کەرکووک بەخشینی پارەو زەوی موڵک ھەموو شتێکی ماکی بۆیان لەپێناو جێگیربوونیان کەرکووک گۆڕین داگیرکردنی شاری کەرکووک دوواڕۆژی نەتەوەی عەرەب لەبەرئەوەی شارە دەووڵەمەندە لەباری ئابووری یەوە بۆیە دەووڵەت دەسەڵاتە لەدووا یەکەکانی عێراق ١٩٢١ ٢٠٠٨ چاویان بڕیووەو بەئاسانی وازیان لێنەھێناوەو لێی ناھێنن کەرکووک کوردستانە ئیدی دووژمن خۆش ناخۆش دڵنیام دووژمن ناخۆش نووسین بەڵگەنامانە دەدوێن لەکۆتاییدا ھەموو ماڵێک دەگەڕێتەوە خاوەنی بنەڕەتی ڕاستەقینەی داگیرکاری بیری کۆنەپەرستی شۆڤێنیستیش بۆکەس ناچیتە داگیرکردن چەوساندنەوەو زووڵم ستەمی تورکیاو ئێران سوریاو عێراق دەووڵەتە موسوڵمانەکانی کەنداوی عارەبیش ھەتاسەر نابێت بەمیللەتی کورد سامانی سروشتی نەتەوەکانی کەرکووک وتارە سەرەکییەکان کورد تورکمان عەرەب کلد ئاسور ناودارە دێرینەکانی کەرکووک ئەسیری شێخ تەھا شێخ سەعید رەھبەر مەلا جەمیل ڕۆژبەیانی ڕەفیق حیلمی نووسەرە بەناوبانگەکانی فەلەکەددین کاکەیی محەممەد موکری مستەفا نەریمان فەرھاد شاکەلی مەھاباد قەرەداغی ئیبتیسام عەبدوڵڵا فازیڵ جاف فەھمی کاکەیی عەبدوڵڵا سەڕاج ھەردەوێڵ کاکەیی ئازاد سوبحی ستار شێخانی ئازاد ئەحمەد ئەسوەد ئەحمەدی مەلا ئەدیب نادر بەیان سەلمان دانا عەسکەر کەریم پەرەنک لەتیف ھەڵمەت نەوزاد ئەحمەد ئەسوەد ڕووناک شوانی سۆران مامەحەمە موحیدین زەنگەنە مەدیحە سۆفی لەتیف فاتیح فەرەج رابەر رەشید حەمە سەعید زەنگەنە شەھین تەھا سەعید ھونەرمەندانی کەرکووک سەڵاح داودە حوسێن عەلی محەممەد ڕەئوف کەرکووکی چۆپی فەتاح عەلی مەردان عەدنان کەریم ھونەرمەندای شانۆ نواندن فازیڵ جاف سەلمان فایەق کاکەیی جیھاد دڵپاک جەلیل زەنگەنە عەلی کەریم مەھدی ئومێد ھونەرمەندی شیوەکارانی کەرکووک گرفتار کاکەیی ئاری بابان پشتیوان ھەژار متحەت کاکەیی ناودارانی دێرینی میدیا پەروین مەحموود دڵپاک تاھیر نەسرین مەحموود ھاشم جەباری سیاسیە ناودارەکان کەمال کەرکووکی ئاڵا تاڵەبانی ھۆزان قارەمان عەبدولستار تاھیر شەریف نەجمەدین کەریم مەجید کاکەیی گەڕەکەکانی شاری کەرکووک تسعینی کۆن ڕەحیماوا ئازادی پەنجا عەلی ڕزگاری شەھیدان ئاشتی ئیسکان قوڕنە موسەڵڵا بریادی خەزرا الخضراء بولاق بەگلەر ئەحمەد ئاغا شوان شاتەرلو خان خورما حەدیدەین عەرەفە کوردستان فەیلەق کۆن باروتخانە سەرچنار ساری کەھیە شۆرجە ئیمام قاسم تسعینی نوێ واستی الواسطی غەرناتە دوومیز ڕێگای بەغدا طریق بغداد یەکی ئازار ١ آذار عروبە ڕاپەڕین ١ ڕاپەڕین ٢ بەعس نەگۆردرابێت قۆریە نەسر سەرکەوتن یەکی حوزەیران ١حزیران حورییة الحریة عەسکری ١ عەسکری ٢ قادسیة ١ قادسیة ٢ قەسابخانە ئەسرا مەفقودین الأسری والمفقودین نیدا شوققەکانی غاز شقق الغاز زوببات حی الضباط ساحەی تەیەران ساحة الطیران مەمدودە مامۆستایان معلمین ئەلماس حوجاج الحجاج پەنجا عەلی ئەمانەش ببینە پارێزگای کەرکووک شەڕی کەرکووک پەراوێزەکان سەرچاوەکان ماڵپەڕی قادرزادە ناوەندەکانی قەزاکانی عێراق مانگیلەی بەپیت قاعیدە عێراق ئاشوور شارەکانی عێراق شوێنە ئاوەدانەکان دامەزرانی ھەزارەی ٣یەمی پ ز شوێنە ئاوەدانەکان دامەزرانی ھەزارەی ٣یەمی پ ز

سەلاحەدین محەممەد بەھائەدین سادق دایک بووی ١٩٥٠ ی شارۆچکەی تەوێڵەیە نزیک شاری ھەڵەبجە دەرچوی دار المعلمین ی سالی ١٩٦٨ ١٩٦٩ یە کاری مامۆستایی داوە ساڵەکانی ١٩٧١ ١٩٨١ کاتەی ڕژێمەوە فرمانی گرتنی دەرکرا فەسڵ کارەکەی نەچوو سەربازی ساڵی ١٩٨١ دا داواکرانی ڕژێمی بەعسەوە عێراقی بەجێھێشت ١٠ ساڵی دور عێراق وڵاتەکانی ئێران تورکیا وڵاتانی کەنداو بردووە پاشتریش گەرایەوە نیشتمان ساتی ڕابەڕینە گەورەکەی خەڵکی کوردستاندا ڕژێمی بەعسیان ڕاماڵی بەشدار پێکھێنانی یەکگرتووی ئیسلامی کوردستان ڕاگەیاندنی ٦ی شوباتی ١٩٩٤ دا کۆنگرەی دا ئەمینداری گشتی ھەڵبژێردرا دواتریش کۆنگرەکانی دووەم سێھەم چوارەم پێنجەم دا ئەمینداری گشتی ھەڵبژێردرایەوە ڕوخانی ڕژێم دیاری ئەندامی ئەنجومەنی حوکمی عێراقی ٢٥ کەسایەتی عێراقی پێکھێنرابوو ٥ لەوان کورد ئەندامی ئەنجومەنی نیشتمانی عێراقی گرنگی داوە ھونەر ئەدەب ڕۆشنبیری فکری بانگخوازی بڵاوکراوە نوسینی ھەیە بوارانەدا ھەردوو زمانی کوردی عەرەبی کۆنگرەی شەشەم حەفتەم لەکۆنگرەی شەشەمی حیزبی یەکگرتوو ئەمینداری پێنج کۆنگرەی ڕابردوو سەڵاحەدین محەممەد بەھائەدین نەپاڵاوت پۆستی ئەمیندارییەتی یەکگرتوو مێژوویی ھیچ لایەنێک حیزبێکی کوردی باشوور نەبووە سەرۆکی حیزب واز پۆستەکەی بھێنێت ڕێکەوتی ٢ی ئایاری ساڵی ٢٠١٢ ھەڵبژاردن ئەمیندارییەتی حیزب محەممەد فەرەج ئەمیندارییەتی ھەڵبژێردرا ئەندامانی کۆنگرەی شەشەم لەکۆنگرەی حەفتەمدا لەڕۆژی ٢٨ی ئایاری ٢٠١٦ دووبارە ھەڵبژاردەوە پۆستی ئەمینداری گشتی یەکگرتوو سەرەنجام بەبەدەستھێنانی سەدا حەفتا پێنجی ٧٥٪ دەنگەکانی کۆنگرە دووبارە ھەڵبژێردرایەوە ئەمینداری گشتی یەکگرتوو سەرچاوەکان زیندووان لەدایکبووانی ١٩٥٠ سیاسەتوانانی کورد سیاسییەکانی یەکگرتووی ئیسلامیی کوردستان خەڵکی ھەڵەبجە ئیسلامییەکانی کورد خەڵکی پارێزگای سلێمانی

رێکەوتننامەی جەزائیر ساڵی‌ ١٩٧٤ حکومەتی عێراقی ھەڵمەتێکی شەڕەنگێزی نوێی دژی‌ کوردەکان دەستپێکرد‌و ناوچە سنوورییەکانی ئێران دایماڵین عێراق ئێرانی راگەیاند خواستەکانی ئێران بەدی ئەھێنێت بەمەرجێک یارمەتی کوردەکان راگرێت میانگیریی سەرۆکی جەزائیر ھۆری بۆمدین ئێران عێراق گەیشتنە رێکەوتنێکی گشتگیر ئازاری ١٩٧٥ دا رێکەوتننامەی جەزائیر بەناوبانگە رێکەوتننامەیە وای کوردەکان بەبێ‌ یارمەتی بمێننەوە‌و تاران یارمەتییەکانی بزووتنەوەی کوردی نەدات مستەفا بارزانی ئاوارەی ئێران ھەروەھا لایەنگرەکانیشی زۆریش بەدەستەوە دا‌و شۆڕشەکە رۆژێک کۆتایی ھات ئەنجامی ئەمەدا حکومەتی عێراقی خاوەنی دەسەڵاتێکی فراوانتر ناوچەکانی باکوری عێراقدا لەچاو پانزە ساڵی پێشوویدا ‌و کاریگەرییە بپارێزێت دەستی پلانی عەرەبکردن ھێنانی خەڵکی عەرەب ناوچە نەوتییەکانی کوردستان بەتایبەتی ناوچەکانی کەرکووک دەور‌وبەری رێکەوتننامەکەی جەزائیر رێ‌وشوێنی سەرکوتکەرانە حکومەتەوە گیرانە دژی‌ کوردەکان‌و ھۆی سەرلەنوێ دەستپێکردنەوەی شەڕ لەنێوان سوپای‌ عێراقی ‌و چەکدارە کوردەکان ساڵانی ١٩٧٧ ١٩٧٩ ٦٠٠ دێ‌ی‌ کوردی خاپوور نزیکەی ٢٠٠٠٠٠ کورد ناوچەکانی راگوێزران سەرچاوەکان کوردپرێس سنووری ئێران–عێراق ھەوڵەکانی ئاشتی ڕۆژھەڵاتی ناوین جەزائیر ١٩٧٥ ئاسیا ١٩٧٥ ئێران ١٩٧٥ عێراق ١٩٧٥ سەدەی ٢٠ەم ئێران سەدەی ٢٠ەم عێراق پەیماننامەکانی سنوور مێژووی ئەلجەزیرە پەیماننامەکان بەسرانی ١٩٧٥

یاسای ئازادی زانیارییەکان شەست وڵات سەرتاپای جیھان شێوازێکی یاسای ئازادی زانیارییەکان پەیڕەو ڕێسا نھێنی پارێزی حکوومەت دادەنێن زۆرتری ولاتانیش کار ھێنانە کایەوەی جۆرە یاسایە ھەرێمەکانی وڵاتان سەرەڕای یاسایەکی نیشتمانی یاسای خۆجێیی تایبەتیان بارەیەوە ھەیە—بۆ نموونە ھەموو ویلایەتەکانی ئەمریکا یاسای دەسترٍِاگەیشتن زانیارییەکانیان یاسای نیشتمانیدا ھەیە بەگشتی جۆرە یاسایانە پرۆسەیەکی یاسایی دەستنیشاندەکەن ڕێگەیەوە زانیارییەکانی حکوومەت بەردەستدەکات جەماوەر ھەندێک وڵاتاندا ڕەنگە ئەمە تەنھا ڕۆژنامەنووساندا خەڵکانێک پێویستییەکی یاساییان زانیاریانە ھەیە بچەسپێندرێت وڵاتاندا زەمانەتی دەستووری نا ڕوون ھەن مافی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان ئەمانە جێبەجێنەکراوی دەمێننەوە یاسایەکی تایبەتمەند نەبێت دووپاتکردنەوەیان ھەروەھا ڕەنگە یاسایانە یاسای تۆماری کراوە تایبەتی ویلایەتە یەکگرتووەکاندا یاسای شەبەنگە رۆژ Sun Shine Law ئاماژەیە رێگە رۆشنایی بکەوێتە پرۆسەکە ناودەبرێن چەمکێکی پەیوەندیدار بریتییە یاسای کۆبوونەوەی کراوە ڕێگە جەماوەردەدات دەستیان زانیارییەکانی کۆبوونەوەکانی حکوومەت ڕابگات نەوەک تەنھا دەستیان تۆمارکراوەکانی کۆبوونەوانە ڕابگات وڵاتاندا یاسای پاراستنی تایبەتمەندییەتی زانیارییەکان ڕەنگە بەشێک یاسای ئازادی زانیارییەکان چەمکانە بەتوندی ڕێڕەوی سیاسەتدا بەیەکەوە لکێنراون پرەنسیپێکی گشتی دواوەی یاساکانی ئازادی زانیارییەکان ھەیە بریتییە ئەرکی ھەڵگرتنی قورسایی بەڵگەکان دەکەوێتە ئەوکەسانەی زانیارییەکانیان لێدەکرێت نەوەک ئەوکەسانای زانیارییەکان گشتی داواکار پێویست ناکات ڕوونکردنەوە ببەخشێت داواکارییەکان تەنھا زانیارییەکان ئاشکرا نەکراوبوون ئەوکاتە ھۆیەکی ڕەوا پێشکەشبکرێت ھەندێک وڵات یاسایەیان ھەیە ئەلبانیا ئەلبانیا دەستووری ١٩٩٨ زامنی مافی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان یاسایەش پاڵپشتی بنەما دەستوورییە بریتییە یاسای ژمارە ٨٥٠٣ ڕێکەوتی ٣٠ ی حوزەیرانی ١٩٩٩ مافی بەدەستھێنانی زانیارییەکان نووسراوە فەرمییەکان دەرچووە ئەمە پێویست بەوە دەسەڵاتە گشتییەکان وەڵامی ھەموو داواکارییەک بدەنەوە نووسراوە ڕەسمییەکانەوە دەکرێن archive org web 20060216225118 gov al en pub law8503 htm ئوسترالیا ئوسترالیا یاسای ئازادی زانیارییەکان ١٩٨٢ فیدرالی دەرچوو ھەموو وەزیرەکان وەزارەتەکان دەسەڵاتە گشتییەکان ی کۆمۆن وێلس دەچەسپێندرێت یاسای ھاوشێوەی ھەموو ویلایەتەکان ھەرێمەکاندا ھەیە—لە ڤیکتۆریا یاسای ئازادی زانیارییەکان ١٩٨٢ ھەرێمی پایتەختی ئوسترالیا یاسای ئازادی زانیارییەکان ١٩٨٩ نیو ساوس وەیلز یاسای ئازادی زانیارییەکان ١٩٨٩ باشووری ئوسترالیا یاسای ئازادی زانیارییەکان ١٩٩١ تاسمانیا یاسای ئازادی زانیارییەکان ١٩٩١ کوینزلاند یاسای ئازادی زانیارییەکان ١٩٩٢ ئوسترالیای ڕۆژاوا یاسای ئازادی زانیارییەکان ١٩٩٢ ھەرێمی باکووریشدا یاسای زانیارییەکان ھەیە بیلایز بێلایز یاسای ئازادی زانیارییەکان ساڵی ٢٠٠٠ دا پەسەندکراوە جێبەجیکردندایە ھەرچەندە لیژنەیەکی حکومی تێبینی کردووە یاسایە سودێکی نەبووە belize gov bz library political reform p16 htm1 بۆسنیا ەرزەگژڤینیا بۆسنیا ەرزەگۆڤینیا ھەردوو قەوارە فیدرالییەکەیدا ڕیپەبلیکا سرپاسکا فیدرالییەتی بۆسنیا ەرزەگۆڤینیا یاساکانی ئازادی زانیارییەکانیان پەسندکردووە ساڵی ٢٠٠١ یاسای ئازادی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان ڕیپەبلیکا سرپاسکا یاسای ئازادی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان فیدرالییەتی بۆسنیا ەرزەگۆڤینیا بەدوای پەسەندکراون شێوەیە ھەرچەندە یاسا نییە نیشتمانی یاساکان ھەموو وڵاتەکە دەگرنەوە بولگاریا بورلگاریا یاسای دەستڕاگەیشتن زانیارییە گشتییەکان ساڵی ٢٠٠٠ پەسەندکرا ڕاسپاردەی دادگای دەستووری چەسپاندن یاسایەکی جۆرەوە ھات کەنەدا کەنەدا یاسای دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان ڕێگە ھاووڵاتیان تۆمارەکان دەسەڵاتە فیدرالییەکان کۆمیسیاری زانیارییەکانی کەنەدییەوە خرایە واری جێبەجێکردنەوە ھەروەھا یاسایەکی تەواوکەر بریتییە یاسای تایبەتمەندییەتی ھەیە ساڵی ١٩٨٣ ەوە مەبەست یاسای تایبەتمەندی بریتی درێژکردنەوەی یاسایانەی کەنەدا پارێزگاری تایبەتمەندییەکانی تاکەکەسەکان پاراستنی زانیارییە تاکەکەسییەکانیان دامەزراوەی حکوومەتی فیدرالی ھەن مافی دەستڕاگەیشتنی تاکەکەسەکان زانیارییە تایبەتانەی دابیندەکات ترۆپکی پاراستنی مافی بڵاوکردنەوەیە Copyright داواکارییەکان پێشلکردنە مومکنەکانی یاسایە کۆمیسیاری نھێنی تاکەکەسی Privacy کەنەداوە بەرزبکرێنەوە ھەرێم ناوچە جیاوازەکانی کەنەدا بەھەمان شێوە یاسایان ھەیە دەستڕاگەیشتن زانیارییە حکومییەکان رێکدەخات بەی حاڵەتەکاندا ئەمە بریتییە ھەر ھەمان یاسای ھەرێمیش پاراستنی زانیارییە تاکەکەسییە تایبەتمەندییەکانیش نموونە یاسای ئازادی زانیارییەکان پاراستنی تایبەتمەندییەکان وەزیر دەزگا دەستە زۆرینەی لیژنەکان ھەروەھا کۆلێژە کۆمەڵەیییەکان ئەنجومەنی تەندروستی گەڕەکەکانی ھەرێمی ئۆنتاریۆ کیوبیکدا دەچەسپێنرێت کیوبیک یاسایەی مافی دەستڕاگەیشتن دۆکیۆمێنتانەی دامەزراوە گشتییەکانەوە ھەڵگیراون مافی پاراستنی زانیارییە تاکەکەسییەکان دەپارێزێت ھەڵدەستێت ڕێکخستنی دەستڕاگەیشتن زانیارییە حکومییەکان شیلی شیلی دەقێکی دەستووری ھەیە ئازادی زانیارییەکان یاسایەک نییە دەستڕاگەیشتن زانیارییەکانی حکوومەت مافەش دەستوور ڕێگەی مادە ١١ ی یاسای ژمارە ١٩٫٦٥٣ ھەڵسا ھەموارکردنی یاسای ژمارە ١٨٫٥٧٥ ئەوە ھاتووە چاڵاکییە کارگێرییەکان دەزگاکانی بەڕێوەبردنی گشتی دۆکۆمێنتەکانی ڕێکخراوانەی لەگەڵیان کاردەکەن ئاشکرا گشتین جەماوەری گشتی دەتوانێت زانیاری لەبارەیانەوە مەرجانەی خوارەوە ئەوە شتێکی نووسراو ئاشکرا لەبەردەستی جەماوەر نەبێت زانیارییەکە ٤٨ کاتژمێردا دەستەبەربکرێت داواکار کۆڵۆمبیا کۆڵۆمبیا دەستوور مافی دەستڕاگەیشتنی زانیارییە گشتییەکان بەخشیوە یاسای ژمارە ٥٧ ی ساڵی ١٩٨٥ فەرمانکردنی ئاشکرایەتی ڕەسمی کردار دۆکیۆمێنتەکان مادە دەستوورییە دەچەسپێنێت مافی دەستراگەیشتن دۆکیۆمێنتانەی دام دەزگا گشتییەکاندا ھەڵدەگیراون ەستەبەر کرواتیا کرواتیا یاسای مافی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان ساڵی ٢٠٠٣ ھەموو دەسەڵاتە گشتییەکان دەگرێتەوە کۆماری چیک کۆماری چیک یاسای ژمارە ١٠٦ ١٩٩٩ دەستڕاگەیشتنی ئازادانە زانیارییەکان دام دەزگاکانی حکوومەت دەسەڵاتە خۆ بەڕێوەبەرایەتییە ناوچەیییەکان دامەزراوە گشتیانەی تەمویلی گشتی بەڕێوەدەبەن ھەروەھا ھەر دەزگایەکی یاساوە ڕێگەپێدراوبێت بڕیارە یاساییانە بگات پەیوەندیدارن کەرتی گشتی دەکەونە باری یاسایە دانیمارک دانیمارک یاسای دەستڕاگەیشتن فایلەکانی بەڕێوەبردنی گشتی ساڵی ١٩٨٥ زۆرینەی دام دەزگاکان جێبەجێدەبێت بەندێکی نائاسایی یاسایەکە وا یاسایە زۆرینەی دابینکەرانی کەرتی تایبەت گشتی وزەش بگرێتەوە ئیکوادۆر ئیکوادۆر یاسای بەرچاوروونی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان ساڵی ٢٠٠٤ ئەوە ڕادەگەیەنێت مافی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان دەوڵەتەوە زامنکراوە ئیستۆنیا ئیستۆنیا یاسای زانیارییە گشتییەکان archive org web 20091123013320 legaltext ee et andmebaas tekst asp loc text dok X40095K2 keel en pg 1 ptyyp RT tyyp X query public information ھەموو زانیاری ھەڵگرەکان دەگرێتەوە ھەموو دەزگاکانی حکوومەت حکوومەتی خۆجێیی کەسە یاسایییەکان یاسای گشتی کەسە یاسایییەکان یاسای تایبەت ھاتوو ئەرکە گشتییەکانیان بەجێدەگەیاند دابینکردنی تەندروستی خوێندن ەتد دەگرێتەوە یەکێتی ئەورووپا ڕێنمایی ژمارە ١٠٤٩ ٢٠٠١ ی پەرلەمانی ئەورووپی ئەنجومەنی ٣٠ ی ئایاری ٢٠٠١ تایبەت دەستڕاگەیشتنی گشتی دۆکیۆمێنتەکانی پەرلەمانی ئەورووپی ئەنجومەن لیژنەکان مافی دەستڕاگەیشتن دۆکیۆمێنتەکانی ھەر سێ دامەزراوەیە دەبەخشێت ھەر ھاووڵاتییەکی یەکێتییە ھەر تاکەکەسێکی سروشتی یاسایی جێنشین نووسینگەی تۆمارکراوی ھەریەک وڵاتانی ئەندامی یەکێتییە ھەبێت دۆکیومێنت مانایەکی بەرفراوان پێناسەکراوە وا گریمانە ھەموو دۆکیومێنتێک بگرێتەوە تەنانەت پۆلینیشکرابێت ڕەنگە بکەوێتە باری مافی دەستپێڕاگەیشتن تەنھا حاڵەتێک دا نەبێت بکەوێتە خانەی حاڵەتە جیاکراوەکان استپناءات دەستڕاگەیشتن ڕەتکرایەوە ئەوا داواکار ڕێگەی پێدراوە داوایەکی دووپاتکەرەوە ئەنجامبداتەوە سکاڵاکردنیش ڕەتکردنەوەکە لێکۆلەرەوەی یەکێتی ئەورووپا تایبەت سکاڵاکان ئەنجامبدرێت دەتواندرێت تێھەڵچوونەوەکە ببرێتە دادگای سەرەتایی فینلەندا فینلەندا یاسای کراوەیی دۆکیۆمێنتە گشتییەکانی ساڵی ١٩٥١ کرانەوەیی ھەموو تۆمار دۆکییۆمێنتەکان داناوە بەردەستی بەرپرسانی دەوڵەت شارەوانییەکان کۆمەڵە ئایینییە تۆمارکراوەکاندا ھەن حاڵەتە ھەڵاوێردراوەکان بنەما گشتییە تەنھا ڕێگەی یاساوە ڕێگەی بڕیارێکی دەسەڵاتی جێبەجێکردن ھۆیەکی ئاماژەپێکرا دیاریکراودا ئاسایشی نیشتمانی دەتواندرێت جیابکرێنەوە کراوەیی ڕەشنووسە واژوونەکراوەکانی دۆکیۆمێنتەکان ناکەونە باری یاساکەوە ڕەچاوکردن بڕیاری لێپرسراوە گشتییەکان بەجێھێڵدراوە ئایا ئاشکرای نەْ خاڵی لاوازی یاساکە تواندرا لاببرێت کاتەی یاساکە ساڵی ١٩٩٠ ەکاندا چاویپێداخشێندرایەوە یاسا ھەموارکراوەکە یاسای کراوەیی چاڵاکییەکانی حکوومەت ساڵی ١٩٩٩ ھەمان شێوە پرەنسیپی کراوەیی فراوانترکرد دامەزراوانەش بگرێتەوە یاسایی ڕێگەیان پێدراوە ئەرکەکانی حکوومەت جێبەجێبکەن تەمویلکردنی مووچەی خانەنشینی قازانجە گشتییەکان سایەی یاسایە پرەنسیپە دۆکیۆمێنتە کۆمپیوتەرییەکانیشی گرتەوە لینکی دەرەکی یاسای کراوەیی چاڵاکییەکانی حکوومەت وەزارەتی دادی فینلەندی archive org web 20110524091945 om fi 23963 htm فەرەنسا فەرەنسا لێپرسینەوە فەرمانبەرە گشتییەکان مافێکی دەستوورییە ڕاگەیاندنی مافی مرۆڤ مافی ھاووڵاتیان یاسای چەسپێندراو فەرەنسا بریتییە یاسای ژمارە ٧٨–٧٥٣ ی ١٧ تەممووز ١٩٧٨ ڕێوشوێنی جۆراوجۆر باشترکردنی پەیوەندییەکانی فەرمانگە حکومییەکان خەڵکی گشتی ڕێکخستنی جۆراوجۆری خاوەن مۆرک سروشتی کارگێڕی کۆمەڵایەتی دارایی یاسایە ڕێسایەکی گشتی داڕشتووە ھاووڵاتیان دەتوانن وێنەی ھەر دۆکۆمێنتێکی کارگێڕی پەڕاو شێوە ژمارەیی کۆمیوتەری ھەر یاسایە دەسەڵاتێکی کارگێڕی سەربەخۆ دادەمەزرێنێت چاوەدێری پرۆسەکە جۆرجیا جۆرجیا گەلەیاسای کارگێڕی گشتی یاسایەک ئازادی زانیارییەکان لەخۆوە دەگرێت ئەلمانیا ئەڵمانیا حکوومەتی فیدرالی ساڵی ٢٠٠٥ دا یاسای ئازادی زانیارییەکانی پەسەند شەش شازدە ویلایەت بریتیبوون بەندسلاندەر نۆردرھێین – وێستفالن شلیسویگ—ھۆڵستێین ھامبۆرگ برێمەن—ھەڵَسەن پەسەندکردنی یاسای ئازادی زانیارییەکانی تایبەت لینکی دەرەکی یاسایەک ڕێکخستنی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکانی حکوومەتی فیدرالی ئەڵمانیا یاسای ئازادی زانیارییەکان – FOIA informationsfreiheit info ھەنگاریا ھەنگاریا یاسای پاراستنی زانیارییە تاکەکەسییەکان دەستڕاگەیشتن زانیارییە خاوەن بەرژەوەندییە گشتییەکان مافی دەستڕاگەیشتن درێژە پێدەدات ھەموو زانیاریانە بگرێتەوە بەرژەوەندی گشتیان تێدایە زانیارییەکانیش زانیاریانەی دەزگایەکەوە پێشکەشدەکرێن وەزیفەیەکی حکومی ئەنجامدەگەیەنێت پێناسەکراون ەندستان ەندستان یاسای مافی زانیارییەکان پەرلەمانی ەندستانەوە تەممووزی ٢٠٠٠ خرایە چاو یاسایە ١٢ی تشرینی ٢٠٠٥ دا ھێزی یاسایی جێبەجێکردنی وەدەستھێنا یاسایەدا زانیارییەکان مافێکی بنچینەیی ھاووڵاتیان ھەر سایەی یاسایە پێویستە ھەموو دەزگاکانی حکوومەت دەزگایانەی ڕێگەی پارەبەخشینی حکوومەتەوە کاردەکەن کارمەندێکی زانیارییە گشتییەکان PIO دابمەزرێنێت بەرپرسیارییەتی کارمەندانە PIO بریتییە دڵنیاکردنەوەی ئایا زانیارییەی داواکراوە ئاشکراکراوە داواکار ٣٠ ڕۆژ ٤٨ سەعات حاڵەتێک زانیارییە پێویست ژیانی ئازادی کەسێک یاسایە سوودی یاسا پێشووترەکانی ویلایەتێکی دیاریکراو وەرگرتووە ناویشیاندا مەھاراسترا گۆوە کارناتاکە دێلەی ەتد ڕێگەیان مافی بەدەستھێنانی زانیارییەکان ھەر جیاواز ھاووڵاتیان چاڵاکییەکانی ھەر دامەزراوەیەک حکوومەتی ویلایەتەکان داوە ھەڵدانەوەی زانیارییە گرنگەکان ھۆی ئاشکراکردنی گەندەڵی پرۆژە جۆراوجۆرەکانی حکوومەت پارە پەیداکردنی ناڕەوا سیستەمەکانی دابەشکردنی گشتی کۆگاکانی دابەشکردنی بەشە خۆراک فریاکەوتنی کارەساتەکان بونیادنانی ڕێگاوبانەکانی دەرەوە ەتد یاساکە خاڵێکی وەرچەرخان بەرەوپێشچوونی ەندستان کراوەیی لێپرسراوییەتی ھەرچۆنێک یاساکە خاڵێکی لاوازی دیاریکراوی ھەیە بەربەست لەبەردەم جێبەجێکردنیدا دروست پرسیار نەبوونی داواکاری خێرا وەڵامنەدانەوەی داواکارییەکان دروستبوون نەبوونی کارمەندێکی PIO ناوەندی وادەکات زەحمەت ھەستیاری کارمەندی PIO ی دروست دەستنیشان بکەیت کار داواکارییەکان بکەت کارمەندی PIO فەرمانبەری دامەزراوەی حکوومەتە ڕەنگە کارمەندە بەرژەوەندییەکی یاسایی ھەبێت ئاشکراکردنی زانیارییە زیانبەخشەکان چاڵاکییەکانی دامەزراوەکەی کەواتە دەبێتە ھۆی گژییەکداچوونی بەرژەوەندییەکان ویلایەتی مەھاراسترا مەزەندەکراوە تەنھا ٣٠٪ ی داواکارییەکان ڕاستیدا دانیانپێدانراوە بەوەی دەکەونە باری یاسایەوە یاساکە ھەروەھا ئاشکراکردنی زانیاریانە دادەماڵێت کاریگەریان ئاسایشی نیشتمانی بەرگری پرسەکانی دەکەونە چوارچێوەی خانەی بەرژەوەندی نیشتمانییەکانەوە زانیاری سەیری یاسای مافی زانیاری بەدەستھێنانی ەیندی بکە archive org web 20060728014714 nic in RTI WelcomeRTI htm ئیرلەندا ئیرلەندایاسای ئازادی زانیارییەکان irishatatutebook ie 1997 13 htm1 نیسانی ١٩٩٨ دا جێبەجێکرا یاسایە بەھۆی ڕوودانی گۆڕانێکی بەرچاو پەیوەندی ھاووڵاتیان ڕۆژنامەنووسان وەزارەتەکانی حکوومەت دامەزراوە گشتییەکان پێوەندێکی ھەیە زانیارییەکان ئاشکرابکرێن خەسڵەتێکی بەرچاو بریتییە پێشگریمانەیەی ھەموو شتێک ڕێگەی یاساوە سنووردارنەکرابێت ئەوا دەتواندرێت بەدەستبھێنرێت ئاشکرابێت ڕووەوە یاسایە یاسایەکی لیبرالیانەترە یاسای شانشینی یەکگرتووی بەریتاینیا ڕەنگە بڕیارەکانی دامەزراوە گشتییەکان تایبەت داواکارییەکانی بەدەستھێنانی زانیارییەکان کۆمیساری زانیارییەکانەوە چاویپێدابخشێندرێتەوە مشتومڕەکان بووەتە جێگای نیگەرانی ڕۆژنامەنووسان مێژوونوسان ئەوەیە تەقلیدی وەزیرانی حکوومەت واژوو ھەر پلانێکی دۆکیۆمێنتێک پەراوێزی دەنووسن دەیبینن ھەرچۆنێک پیادەکردنە گرنگی لەدەستداوە بەھۆی کراوەیییە نوێیە پەراوێز نووسین واژووکردنەی دۆکیۆمێنتەکان ھەرچۆنێک واری کرداریدا زانیاری ئەوە دەداتە دەستەوە وەزیرەکە چی زانیوە کێشەکە چ جۆرە بۆچوونێکی پرسەکەوە نووسیوە ھەروەھا فەرمانبەرانی مەدەنی گشتی نا فەرمی پاراستنی تۆمارە نووسراوەکانی کۆبوونەوانەی ئەگەری لێکەوتنەوەی مشتومڕی ھەیە ئەنجامیشدا یاداشتی نووسراو وەڵاوەدەنێن unison ie irish independence stories php3 ca 9 si 1583676 issue id 13822 لەکاتێکدا زانیارییە ئاشکرا ناکرێت ھەندێک کات تەنھا فەرمانڕەوایی سی ڕاستییەکە ئەوەیە وەزیرەکانی حکوومەت ھەڵناستن واژووکردن پەراوێزکردنی دۆکیومێنتەکان پرسانە دروستبکات لەکاتێکدا حکوومەت کراوەیە بەرپرسیارنییە لەبەرامبەر کێ ئەنجامداوە بینیویەتی چۆن پرۆسەی بڕیاردروستکردن کاری کردوە ئیسرائیل ئیسرائیل یاسای ئازادی زانیارییەکان ٥٧٥٨–١٩٩٨ پاڵپشتیکراو پەیڕەوەکانی ئازادی زانیارییەکان ٥٧٥٩–١٩٩٩کۆنترۆڵی ئازادی زانیارییەکان دامەزراوانە دیاریدەکات دەکەونە یاسایە کۆمەڵێک جۆری لیستکراو بەشێوەیەکی زۆرینەی دەزگا گشتییەکانی تێدایەو— دەرفەت حکوومەت لیستێک ھەموو دەزگایانە بڵاوبکاتەوە دەکەونە باری یاسایە ھەرچۆنێک لیستە وا پێناچێت بەشێوەیەکی ئاشکرا لەبەردەست ڕاستیدا ھەر دروستیشکرابێت دەزگا گشتییەکان ناچار نین پەیڕەوەی یاسا سنوور ئەگەرەکانی بەکارھێنانی ھاووڵاتیانەوە دادەنێت ڕژێمی ئازادی زانیارییەکان ئیسرائیل شتێکی نا باوە جۆرێک تاکە دەوڵەتە زانکۆ کۆلێژە گشتییەکان ناکەونە باری یاسایە بنەمای نیشتمانی وەزارەتی داد ھەرچۆنێک سەیری کردووە مەودای یاساکە فراوانتر بکاتەوە جۆرە دامەزراوانەش بگرێتەوە جامایکا جامایکا یاسای پەیوەندیدار بریتییە یاسای دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان ٢٠٠٢ یابان یابان یاسای تایبەت دەستڕاگەیشتن زانیاریانەی ئۆرگانە کارگێڕییەکانەوە پارێزراون ساڵی ١٩٩٩ دا ڕاگەیاندرا ساڵی ٢٠٠١ دا جێبەجێکرا حکوومەتە خۆجێیییەکان یاسایە پەیڕەوەکان ڕێکدەخات ئاشکراکردنی زانیارییەکان نیوەی کۆتایی ھەشتاکانەوە سربیا مۆنتینیگرۆ نەتەوەی سربیا مۆنتینیگرۆ دوو کۆماری فیدرالی پێکدێت کۆماری سربیا یاسای تایبەت دەستڕاگەیشتنی ئازاد زانیاریانەی گرنگی گشتیان ھەیە یاسایەش مافی دەستڕاگەیشتن دۆکیومێنتەکانی دەسەڵاتە گشتییەکان دەبەخشێت یاسایەکی ھاوشێوە کۆماری مۆنتینیگرۆ پلە کۆتایی ساڵی ٢٠٠٥ دا پرۆسەیەکی ساڵە پەسەندکرا سلۆڤینیا سلۆڤینیا ھەڵسا پەسەندکردنی یاسای دەستڕاگەیشتن زانیارییە گشتییەکان dostopdoinformacij si index php id 253 236 ئازاری ٢٠٠٣ دا یاسایە ڕێوشوێنانە ڕێکدەخات ھەڵدەستن دڵنیاکردنەوەی دەستڕاگەیشتنی ئازادانەی ھەموو کەسێک زانیارییە گشتیانەی دامەزراوەکانی دەوڵەت دامەزراوەکانی حکوومەتی خۆجێیی دەزگا گشتییەکان دەزگایانەی پارەی گشتیان تەرخانکراو قەوارەکانی ڕەچاوکراو یاسای گشتی کەسانی خاوەن دەسەڵاتی گشتی بەڵیندەرانی خزمەتگوزارییە گشتییەکان پارێزراون ماڵپەڕی ئینتەرنێتی کۆمیسیاری زانیارییەکان is 20050308120743 accesstoinformation si ئەفریقیای باشوور ئەفریقیای باشوور یاسای بەھێزکردنی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان ٢ ی شوباتی ٢٠٠٠ دا پەسەندکرد یاسایە نیازی ئەوە دانراوە ھێزی جێبەجێکردنی یاسایی مافە دەستورییە مافی دەستڕاگەیشتنی ھەر زانیارییەک دەوڵەتەوە پارێزراوە ھەر زانیارییەک کەسێکی ترەوە پارێزراوبێت پێویست پیادەکردن پاراستنی ھەر مافێک پێویست مافی دەستڕتگەیشتن زانیارییە تایبەت تاکەکەسییەکان بریتییە خەسڵەتێکی سەرنجڕاکێش چونکە زۆرینەی یاساکانی ئازادی زانیارییەکان تەنھا دامەزراوە حکومییەکان دەگرنەوە خۆ سوید سوید یاسای بنچینەیی ساڵی ١٧٦٦ تایبەت ئازادی ڕۆژنامەگەری مافی ئەوە جەماوەر دەستیان دۆکیومێنتە حکومییەکان بگات شێوەیە بریتییە بنچینەیی دەستووری سویدی یاسای ئازادی زانیارییەکانە مانایە مۆدێرنە سویدا ئەمە ناسراوە offentlighetsprincipen ماناکە بریتییە پرەنسیپی مافی دەستڕاگەیشتنی گشتی زانیارییەکان کاتەشەوە ئەمە پەیڕەو sweden gov se sb d 2184 a 15521 پرەنسیپی مافی دەستپێڕاگەیشتنی گشتی مانای ئەوەیە خەڵکی گشتی میدیا گشتییەکانی ڕۆژنام ڕادیۆ تەلەڤیزیۆنپێویستە زامنبکرێن تێڕوانینیچکی نا ڕێگرانە چالاکیانەی حکوومەت دەسەلاتە خۆجێیییەکان ئەنجامیدەدەن تایلەند تایلەند یاسای پەیوەندیدار بابەتە بریتییە بریتییە یاسای زانیارییە فەرمییەکان ساڵی ١٩٩٧ ترینیداد تۆباگۆ ترینیداد تۆباگۆ یاسای پەیوەندیدار بریتییە یاسای ئازادی زانیارییەکان ساڵی ١٩٩٩ پاکستان سەرۆک پەروێز موشەڕەف فەرمانی ئازادی زانیارییەکانی تشرینی ساڵی ٢٠٠٢ دا ڕاگەیاند یاسایە ڕێگە ھەر ھاووڵاتییەک بتوانێت زانیاریانە بەدەستبھێنێت تۆمارە گشتییەکاندا ھاتوون دامەزراوە گشتییەکانی حکوومەتی فیدرالی پارێزراون ناویشیاندا وەزارەت بەش دەستە ئەنجومەن دادگاکان یاسایە کۆمپانیایانەی حکوومەتەوە خاوەندارییەتی دەکرێن حکوومەتە ھەرێمییەکانیش جێبەجێناکرێت یاسایەکەشدا ھاتووە دامەزراوانە ٢١ ڕۆژدا وەڵامی داواکارییەکانی بەدەستھێنانی زانیاری تورکیا یاسای تورکی مافی بەدەستھێنانی زانیارییەکان یاسای ژمارە ٤٩٨٢ ٢٤ ی نیسانی ٢٠٠٤ کاری پێکرا پاراگوای پاراگوای یاسا زانیاری نووسراو دەپارێزێت مانای وایە ھەر ھاووڵاتییەک مافی ھەیە کۆپییەک زانیاریانەی پیوەندیدارە بەخۆیەوە فەرمانگە گشتی تایبەتەکان داوابکات لەناوبردنی زانیارییەش دەرکەوت دروست نەبوو بەرھەڵستکارەکانەوە بەکارھێنراوە دیکتاتۆر Pdt Stroessner long ١٩٥٤–١٩٨٩ زانیارییەکان خۆیانەوە بدۆزنەوە ساڵی ٢٠٠٥ ھەوڵدرا شەفافییەت کڕیارییەکانی حکوومەت ڕێگەی سیستەمێکەوە بڵاوکردنەوەی داواکاری کڕینەکان دەرئەنجامەکان بەریتانیا یاسای ئازادی زانیارییەکان ٢٠٠٠ ٢٠٠٠ c ٣٦ بریتەی جێبەجێکردنی یاسا ئازادی زانیایرییەکان نیشتمانی دەزگاکانی سکۆتلەند یاسای ئازادی زانیارییەکان سکۆتلەند ٢٠٠٣ دەیانگرێتەوە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا یاسای ئازادی ٤ ی تموز ١٩٦٦ سەرۆک لیندن جۆنسن واژووکرا ھێزی یاسایی پێدرا ساڵی خرایە کارەوە ھەموارکردنی یاسای ئازادی زانیارییە ئەلیکترۆنییەکان سرۆک بیل کلنتۆن ٢ ی تشرینی ٢٠٠٦ دا واژووکرا یاسایە تەنھا دەزگا فیدرالییەکان جێبەجێدەبێت ھەرچۆنێک ھەموو ویلایەتەکان ھەروەھا ناوچەی مقاگعە کۆلۆمبیا ھەندێک ھەرێمەکانیش ڕێنمایی ھاوشێوەیان دەرکردووە ڕێگەیەوە ئاشکراکردنی زانیارییە پێویستەکان دەزگاکانی ویلایەتەکان حکوومەتە خۆجێیییەکان ھەرچەندە ھەندێک ھەندێکیان فراوانترن لەوانی ئەمە دەبەستنەوە سیستەمی کۆبوونەوەی ئاشکرای پەرلەمان ئاشکرابێت لەبەردەم ھەمووان زیمبابوێ زیمبابۆی یاسای دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان پاراستنی تایبەتمەندییەکان سەرۆک مۆگابی شوباتی ٢٠٠٢ دا واژووکرا وڵاتانەی یاسای ھەڵپەسەردراویان ھەیە ئازادی زانیارییەکان ئەرجەنتین یاسای نیشتمانی ئازادی زانیارییەکان ھەڵپەسێردراوی ماوەتەوە ھەرچەندە ھەندێک ھەرێمی تاکلایەنە ناوچەیی یاسای جۆرەیان ھەیە ئەرمینیا یاسایەکی ئازادی زانیارییەکان ساڵی ٢٠٠٣ دا پەسەندکرد ساڵی ٢٠٠٤ ھێشتا نەخرابووە کار ھەڵپەسێردراوی پلانەکانی حکوومەت گۆِینی یاسایە ئازەر باینجان دەقێکی دەستووری ھەیە ئازادی زانیارییەکان ەیچ یاسایەکی کارا نییە دەقە جێبەجێبکات بۆستوانا ساڵی ٢٠٠٣ ئەمە حکوومەتەوە وەرگیراوە وتوویەتی یاسای ئازادی زانیارییەکان ئەولەوییەت نییە وەزارەت نوێیە بەلام ھەندێک چاڵاکی کۆکردنەوەی زانیارییەکان پێشینە ڕەشنووسی پلاندانان یاسایە دەست newsafrica orglnewsfromafrica articles art 1558htm1 فیجی دەستوور مافێکی گشتی فراوان دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان دابیندەکات یاسای جێبەجێکار دەقە دەستوورییە دەرنەکراوە ڕەشنووسی یاسای ئازادی زانیارییەکان ئاڵوگۆڕی پێکرا یاڵی ٢٠٠٠ بەھۆی تەنگژەی سیاسییەوە فەرامۆشکرا حکوومەتیش ھێشتا کاری ئامادەکردنی ڕەشنووسێکی نەکردووە غانا ڕەشنووسی یاسای ئازادی زانیارییەکان دووبارە پێشکەش کابینەی حکوومەت کرایەوە ٢٠٠٥ ئەندەنوسیا ماڵی نوێنەران ھەڵسا ئامادەکردن پێشکەشکردن ڕەشنووسی یاسای ئازادی زانیارییەکان ساڵی ٢٠٠٤ دا ساڵی ٢٠٠٥ ھەڵپەسێردراوی مایەوە حکوومەتیش ەیچی لەبارەیەوە ئەنجامنەداوە ئوردن وا دیارە لوێدا ڕەشنووسێکی یاسایی ھەبێت زامنکردنی مافی دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان کینیا ڕەشنووسی یاسای زانیارییەکان ٢٠٠٥ ھەتا ھەڵپیسێردراوی ماوەتەوە لیسۆپو دەستڕاگەیشتن دەستکەوتنی زانیارییەکان لەبەردەمی پەرلەمان ساڵی ٢٠٠٣ ٢٠٠٤ حاڵەتی ئێستای یاسایەکە چۆنە ماڵدیڤیا ەیچ یاسایەکی ئازادی زانیارییەکان نییە ساڵی ٢٠٠٤ حکوومەت ڕایگەیاند ڕەشنووسێک چاوەڕواندەکرێت پەسەندبکرێت ساڵەدا ھێشتا ئەمە ڕووینەداوە مۆزەنبیق حکوومەت ھەڵسا دانانی ڕەشنووسی یاسایەکی ئازادی زانیارییەکان ئابی ٢٠٠٥ چاوەڕواندەکرێت ھێزی یاسایی لەماوەی دووساڵی دواتردا وەربگرێت ناورو یاسای ئازادی زانیارییەکان ٢٠٠٤ ساڵە خراوەتە پەرلەمان پەسەند نەکراوە کاری یاسایە ڕاوەستێندراوە بەھۆی ھەڵپەسێردراوی چاوخشاندنەوە دەستووری وڵاتە نایجیریا ڕەشنووسی یاسای ئازادی زانیارییەکان لەبەردەم پەرلەمان حوزەیرانی ٢٠٠دا ئەوکات پێشبینی ئەوەدەکرا پەسەندبکرێت سریلانکا ڕەشنووسی ٢٠٠٤ ی یاسای ئازادی زانیارییەکان ھەردوو پارتە سەرەکییەکەوە پشتڕاستکراوەتەوە کانوونی دووەمی ٢٠٠٥ پەسەندنەکراوە ئۆگەندادا یاسایەکی ئازادی زانیارییەکان نییە دەستووری ١٩٩٥ مافێکی ڕوون ئاشکرا دەستڕاگەیشتن زانیارییەکان دەبەخشێت ئەوە پێویستی پەرلەمان ھەیە دەرکردنی یاساکان ڕێکخستنی مافە دەستوورییە یاسایەنەش دەرنەکراون ھەرچەندە ڕەشنووسێک خراوەتە پەرلەمان ساڵی ٢٠٠٤ دا ئەمانەش ببینە سەربەخۆیی دادگەری سەروەری یاسا ئازادی ڕۆژنامەوانی

بازاڕی ئازاد بریتیە بازاڕەی سیاسەتی لیبراڵی پشتیەتی بنەمای بنچینەیەکی پێشبڕکێی بازرگانی دەستێوەردنەدانی حکومەت دیاریکردنی نرخ رێوشوێنە پێوەندکاریەکان بازرگانی ئەوەشدا بازاڕی ئازاد رەوشە پێشبڕکێکاریەی کمە تێدجایە رەوشت بنەما رێوشوێنی تایبەت ئەنارکیزم سەرمایەداری سیستەمە ئابوورییەکان سۆشیالیزم

لێبوردەیی زاراوەیەکی کۆمەڵایەتی ڕۆشەنبیری ئایینیە بەکاردەھێنرێت ئاماژەکردن پیادەکردنە کۆمەڵیانە تاکەسیانەی لێپێچینەوە ھەموو کەسانە ناکان باوەڕیان ھەڵسوکەتیان بەشێوەیەکی جیاوازە ڕەنگە مرۆڤ قایل نەبێت پیادەکردنەکانی سیستەمە گشتگیرەکان پێچەوانەی لێبوردەییە توندڕۆیی ناودەبرێت زاراوەی لێبوردەیی باوترە زاراوەکانی قبوڵکردن رێزگرتن کۆمەڵە جۆراوجۆرەکانی قەرزباردەکرێت لێبوردەیی چەمکێک سەپاندنی سزا ھاوشان بڕیاردان ئاگایانە بەکارھێنانی توانایە زاراوەی لێبوردەیی ئاماژەکردن پیادەکردنە کۆمەڵە نا توندوتیژەکان بەکاردەھێنرێت جا ئەمە پیادەکردنی ئایینی ڕەگەزیانە ڕامیاری دەگمەن ڕێگە ڕەفتارە توندو تیژەکان لێبووردەی وشەیەک نییە مانایەکی قوڵێ گەر کەسێک لێبووردە ئەوا لەلای خوادای گەورە پاداشت واتای کۆمەڵایەتییە فراوانەکەی لێبوردەیی بیرۆکەیە خۆدەگرێت دەڵێت توندڕۆیی نەگونجان بریتین سەرچاوەی توندوتیژی ناجێگیری باری ڕامیاری ئەوە لێبوردەیی پەسەنکراوترین زاراوەی کۆمەڵایەتی پێناسەکردنی پیادەکرنە کرداری عەقڵانیانەی ڕێگە ھەمە ڕەنگی پیادەکردنە کۆمەڵایەتییە نا باوەکان ئایین سیاسەت لیبوردەیی ئایینی سیاسی درێژایی کات سەردەمەکان بەرچاوترین لایەنەکانی چەکی لێبوردەیی دادەنرێن نەخاسمە جیاوازیەکان ئایدۆلۆژیا ئایینی سیاسیەکاندا بووەتە ھۆی نانەوەی شەڕ ھەڵمەتەکانی پاکتاوی ڕەگەزی ئابڕووچونەکان ژمار نایەن ھەریەک ڤۆڵتێر لیسینک فەیلەسوفانەی سەردەمی ڕۆشەنگەری بانگەشەیان لێبوردەیی ئایینی دەکرد کاریگەریەکی بەرچاویان ھەبوو کۆمەڵگا رۆژئاواییەکاندا بەداخەوە دوو فەیلەسوفە سەرکەوتوو نەبوون بەخشینی گرنگیدان لایەنێکی لێبوردەیی گرنگیەکەی کەمتر نیە لێبوردەیی ئایینی لێبوردەیی سیاسیە کاتێکدا نەبوونی لێبوردەیی ئایینی کێشەی لەزۆر ناوچەی جیھاندا دروستکردووە ئەوا جیاوازیەکان ئایدۆلۆژیای سیاسیە سەدەی بیستەمدا بۆتە ھۆی کوشتنی ملیۆنان مرۆڤ لەبەرئەوە ئارەزووی ڕۆشنبیران کەسانی ئەکادیمی ھاوچەرخ بریتیە پێشخستنی بیردۆزێکی بەرفراوانتری لێبوردەیی سیاسی داوایەکی پێویست دادەنرێت ڕۆژاوا نەخاسمە کاریگەری ئایین سیاسەت دژیەکیەکی بەردەوامدایە ئەورووپا ئەمریکای باکوور لێبوردەیی چاکەیەک لێبوردەیی چاکە زەمینەیەکی ناوەند بەھەند ھەڵنەگرتنی زەنی زیادەڕۆیی لێبوردەیی بەرتەسکی ئاسۆی بیرکردنەوە زیادەڕۆیی نا لێبوردەیی سەیری ئەمانەش بکە ١ بزووتنەوەی مافەکانی ھەڵاتووان واقیعدا خەیاڵ ٢ بززووتنەوەی رازیبوون قەڵەوی ٣ ئازادی ئایینی ٤ ناوچە رەملیەکان ٥ باوەڕ نەبوون ئایین ٦ دادگاکانی پشکنین ٧ نا لێبوردەیی لەبەرامبەر فرەجۆری

یاسای ھەڵبژاردن دیسپلنێکە دەکەوێتە خاڵی بەیەک گەیشتنی یاسای دەستووری زانستی سیاسی یاساکە سیاسەتەکانی یاساو یاسای سیاسەت دەکۆڵێتەوە بەتایبەتیش ھەڵبژاردنە بەناوبانگەکەی ٢٠٠٠ ی بوش – ئال گۆر گرنگی یاسایە پەرەی سەند قوتابخانە یاسایییەکان لەسەرتاسەری وڵاتە یەکگرتووەکان وڵاتانی دەرەوە وانە دەگوترێتەوە ئەمانەی خوارەوە ھەندێ پرسن یاسای ھەڵبژاردن چارەسەریان کێنە مافی دەنگدانیان ھەڵبژاردن ھەیە مەرجەکانی تەمەن دانیشتن مەرجەکانی فێرکردن باجی دەرامەت ھەروەھا ڕێورەسمی تۆمارکردنی کەسانە دەنگدان بەڵگە ناسنامانەی پێویست کاتی دەنگدان پێشکەش بکرێن کێنە کەسانەی مافی خۆپاڵاوتنیان ھەیە مەرجەکانی تەمەن نیشتەجێبوون لەدایکبوون مەرجەکانی ھاووڵاتیبوون ھەروەھا ڕێورەسمی پێویست ھۆیانەوە پاڵێوراوەکان کارتی دەنگدان ناویان تۆمار دەکرێ دروستکردن پڕکردنەوەی فۆرمەکانی خۆپاڵاوتن ھەروەھا ڕێساکانی ناونوسکردنی پاڵێوراوان دیار ڕێساکان دیاریکردنی بابەتانەی دەکرێ بخرێنە دەنگدانی ڕاستەوخۆ ڕێگەی ڕیفراندۆم ڕاپرسیی گشتی ھەروەھا ڕێساکانی پێویست فەرمانگە حکومییەکان ھاووڵاتی پێڕەویان خستنە ھەر پرسێک دەنگدانی جەماوەر دیاریکردنی چوارچێوەی کارکردنی پارتە سیاسییەکان وشێوازی بەررێوەبردنی چاڵاکییەکانیان چۆن کاندیدەکانی ھەڵدەبژێرن نموونە ھەڵبژاردنە سەرەتایییەکان دیاریکردنی بوودجەی تایبەت ھەڵبژارادنەکان ھەروەھا دیاریکردنی سنووری بەخششە دارایییەکان ڕێساکانی ڕێکخستنی بەخششە جەماوەرییەکان ھەڵبژاردنەکان ڕاگەیاندنی لایەنە پارەبەخشەکان ڕێساکانی ڕێکخستنی کاری گرووپەکانی داکۆکیکردن ڕێکخستنی ھەڵمەتی پاڵێوراوەکان دابینکردنی پێداویستییەکانی دیاریکردنی ناوچەکانی ھەڵبژاردن نوێنەرەکان لەوێوە ھەڵدەبژێردرێن ئەنجومەنی یاسادانان نموونە ناوچەکانی ھەڵبژاردنی ئەندامانی کۆنگرس یاخود یەکە ئیدارییەکان سنووری شارەوانییەک چ کۆت بەندێک ھەڵمەتەکانی داکۆکیکردندا دادەنرێن ڕێساکانی ڕێکلامە ساختە بێناوەکان دەنگدان ھەڵبژاردن چ شێوەیەک دەبێ نموونە بەکارھێنانی کارتی دەنگدان کاغەز یاخود دەنگدان ئامێری دەنگدانی میکانیکی ئامێری دەنگدانی ئەلکترۆنی ھەروەھا چۆنییەتی خخستنە زانیارییەکانی کارتەکان ئامێرەکان دەنگدەران چۆن دەنگەکان دەژمێردرێن ھەڵبژاردن دووبارە ژماردنەوەیان ھەروەھا بەرەنگارییەکانی ھەڵبژاردن چۆن دەنگدەران پاڵێوراوان داوا تۆمار دادگا یاخود فەرمانگەیەکی حکومی سەپاندنی مافەکانیبان یاخود تانەدان ئەنجامەکانی ھەڵبژاردندا چ کردارێکی پرۆسەی ھەڵبژاردن شایەنی سزادنە تاوان دەژمێردرێت سەرچاوەی یاسای ھەڵبژاردن نموونە سەرچاوەکەی دەستوورە یاسا نیشتیمانییەکانە یاخود بڕیاری دادگاکانە ھەروەھا کارلێکردنی سەرچاوانەی یاسا یاسای ھەڵبژاردن بەستەرە دەرەکییەکان یاسای گشتی

ئازادیی ڕادەربڕین ئازادیی قسەکردن English Freedom of Speech ئازادیی ڕادەربڕین بنەمایەکە پشتیوانی دەربڕینی ئازادانەی کەسەکان کۆمەڵدا تاکێکی کۆمەڵ بتوانێ لێکردن ترس چاودێریی سزای یاسایی چاوسوورکردنەوە تۆقاندن ئازادانە بۆچوونی دڵی دەربڕێ مافی ئازادیی قسەکردن سایەی یاسای نێودەوڵەتیدا زامنکراوە رێگەی ھۆکاری تایبەت مافەکانی مرۆڤەوە بەرچاویش ئەمە مادەی ٩ی جاڕی گەردوونی مافەکانی مرۆڤ مادەی ١٠ی پەیماننامەی ئەوڕووپی مافەکانی مرۆڤدا ھاتووە ئەوەشدا کەموکوڕییەکان واری جێبەجێکردندا وڵاتاندا ھەر چارەسەرنەکراوی دەمێننەوە زاراوەی ھاوتای زاراوەیەش ئازادی رادەربڕینە ھەندێک زاراوەیەکی باشتر ڕەچاو ئازادیی قسەکردن چونکە ئازادیی قسەکردن مەبەست تەنھا قسەکردنی زارەکی نییە مافە شێوەیە لێکدەدرێتەوە پارێزگاری لەھەموو کردارێکی گەڕان وەرگرتن گواستنەوەی زانیاری بیرۆکەکان چاوپۆشین ناوەندانەی بەکاردەھێنرێن کردارانە رێگەیانەوە مافی ئازادی ڕادەربڕین مافێکی بەڕەڵا نییە ھێشتا حکوومەتەکان ڕەنگە ھەندێک جۆری زیانبەخشی ڕادەربڕین قەدەغەکراو ڕەچاوبەکەن سایەی یاسای نێودەوڵەتی سنووردارکردنەکان ئازادیی قسەکردن پێویستە بگونجێن تاقیکردنەوەیەکی سێ توندا دەربچن پێویستە سنوردارکردنانە یاسا پاڵپشتی بکرێن بەدوای بەدەستھێنانی ئامانجێکەوە دانرابن ئامانجێکی ڕەوا پێویست واتە بەراورد گونجاو بەدەستھێنانی ئامانجە ئامانجانەش ڕەوا دادەنرێن بریتین پارێزگاریکردن ماف ئابڕوومەندی کەسانی رێگەنەدان ناوزڕاندن پارێزگاریکردن ئاسایشی نەتەوەیی شیرازەی سیستەمی گشتی تەندروستی گشتی ڕەوشتە گشتییەکان بەشێوەیەکی گشتی ئازادیی ڕادەربڕێن ڕێسای بنچینەیی دانی پیدادەنرێت سنوردارکردنەکانیش ھەڵاوێردراو ڕێسایە ڕەچاودەکرێن ئەوەشدا گوێڕایەڵی جێبەجێکردنی ڕێسایە شتێکە کەموکوڕی تێدایە بەتەواوی ئەنجامنادرێت پێشینەی مێژوویی یاسای مۆدێڕن ئازادیی قسەکردن دەسپێڕاگەیشتنی خەڵکی گشتی زانیارییەکان شانشینی سویدی ساڵی ١٧٦٦ دامەزرا لێرەشدا بەزۆری سوپاسەکە ھەوڵەکانی فەیلەسووفی فینلەندی ئەندێرس چیدێنەس ئینگلیزی Anders Chydenius دەگەڕێتەوە فەیلەسووفە لیبێڕاڵیەکی لاساییکەر بانگەشەی بازرگانیی ئازاد ئازادی زانیارییەکان دەکرد کەناڵێکی دروستی پێدانەوەی زانیاریەکان دابینبکرێت پرۆسەی یاسادانان بڕیاردان دابەشکردن تەرخانکردنی سەرچاوەکان دەرامەتیەکان پێویست ھیچ بەڵگەیەک نییە ھەر جۆرێکی دیاریکراوی ئازادیی نووسین لەچاپدان یەکێکە بەھێزترین شورەکانی مانەوە پارێزگاریکردن رێکخستنی ئازادانەی دەوڵەت ئەوە دەوڵەتان زانیاریی تەواویان لەبەردەست نابێت داڕشتنی یاسا باشەکان دادپەروەریە بەخشراوەش ناواندرێت چاوەدێریبخرێتەسەر تەنانەت خەڵکی فەرمانڕەوایی کراویش نازانن پێداویستیەکانی یاسا چین سنوورەکانی مافی حکوومەت چین بەرپرسیاریەتی خۆشیان نازانن فەرمانڕەوایی کراو ئەوە پەروەردە رەفتاری لەناودەچن توندو تیژی پێشێلکاری بیرۆکە قسە شێوازەکانی رەفتارکردن بەدەردەکەون تاریکی سەراپای ئاسمانی ئازادییەکانمان لەماوەی ساڵێکی کەمدا دادەپۆشێت فەیلەسوف ئەلێکس دو توکوێڤیلێ ئینگلیزی Alexis de Tocqueville ١٨٠٥ ١٨٥٩ تێبینی ڕەنگە خەڵک دوودڵ قسەکردن ئازادی نەوەک ترسی ئازاردانیان حکومەتەوە درووستبوونی فشاری کۆمەڵایەتی لەسەریان تاکەکەسێک بۆچوونێک ڕادەگەیەنێت باو دڵی جەماوەر نییە ڕەنگە کەسە ڕووبەڕووی قێز ڕەقلێبوونەوەی کۆمەڵگاکەی ببێتەوە تەنانەت لەوانەیە بکەوێتە شەپۆڵی توندوتیژی پەرچەکردارەکانیشەوە کاتێکدا جۆرە سەرکپکردنەوەی ئازادیی قسەکردن سەرکپکردنی کۆمەڵایەتی وەلاوەنانی گرانترە سەرکپکردنەکانی حکومەت ئازادیی قسەکردن پرسیار ئەوە ھەیە ئایا بەڕاستی ئەمە دەکەوێتە چوارچێوەی ئازادیی قسەکردنەوە بەشێوەیەکی ئاسایی ئازادبوونێکی مەدەنیانە ئازادبوون کردارەکانی حکومەت رەچاودەکرێن تیئۆریاکانی قسەکردنی ئازاد تێڕوانینی گشتی گرنگە پاساوە تیئۆرییە جۆراوجۆرەکان ئازادیی قسەکردن تێبگەین بمانەوێت تێڕوانینێک سرووشتی ڕاستەقینەی چەمک سنوورە عەقلانییەکانی ئازادیی قسەکردن درووستبکەین پاساوی قسەکردنی ئازاد بریتییە گریمانەی لیبێڕاڵی گشتی گریمانەی لیبێڕاڵیانە ناچارکردنی تاکەکەسەکان دوورخستنەوەیان رێگەیەی حەزیان لێیە بژین لەوەی دەیانەوێت ئەنجامی بدەن بەھەرحاڵ پاساوی ڕوون دیاریکراوتر ھەن بەربڵاو پاساو ئازادیی قسەکردن پێشنیارکراون نمونە دادوەری دادگای باڵای کەنەدا ماک لاچلان ئینگلیزی McLachlan قسەکردنێک ڕق کینە دەرببڕێت دەرەنجامانەی خوارەوەی دەستنیشانکردووە قسەکردنی ئازاد دەبێتە ھۆی پەرەپێدانی ھاتنەناوەوەی ئازادانەی بیرۆکانەی گرنگ بنچینەیین دیموکراسییەتی سیاسی دەزگا دامەزراوە دیموکراتییەکان تواناکانی دەوڵەت پێوەند سنووردار پێشێلکردنی ماف ئازادییەکانی قسەکردنی ئازاد دەبێتە ھۆی برەودان ھێنانە کایەوەی بازاڕێک بیرۆکەکان لەرووی نموونە ھێنانەوە نەوەک لەڕووی ناونان دەستنیشانکردنەوە گەڕان ڕاستیەکان لەخۆوە دەگرێت ئازادیی قسەکردن خودی سرووشتی شتەکە ھۆکارێک خۆ واقعیکردنی قسەکەر گوێگر شتێکی گرنگ نرخە ئازادیی قسەکردن بوە بەھۆی مەترسیانەی حکومەتێکی دەکەوێتەوە ڕێگە کپکردنەوەکانی ئازادی قسەکردن پاساوی ھێنراوەتەوە لەوانەیە جۆرە پاساوانە تێکەڵ بەیەک ببن ھەموویان بەیەکەوە پاساوێک دروستدەکەن بەرفراوانتر قەبووڵدەکرێت داننان ئازادیی قسەکردن ئازادیەکی بنچینەیی سیاسی مەدەنی ورد ڕێگەی جیاوازەوە ھەریەک پاساوانە ڕوونبکرێنەوە ڕەنگە پێویست ھەندێکیان ڕادەی لێھاتووییان تاقیبکرێتەوە پاساوی چوارەم دابنرێن پێیەی پاساوی دیموکراتیانەن جۆرە پاساوێکن پەیوەندیدارن خود فەرمانڕەواییکردنەوە ئەمانە دەگەڕێنەوە ڕووەکانی ڕۆڵی سیایانەی قسەکردنی ئازاد کۆمەڵگای دیموکراتیدا پاساوی دووەم پەیوەندیدارە ئاشکراکردنی ڕاستیەکان پاساوی چوارەمیش توندی پەیوەندیدارە بەھا ئازادیخوازیە لیبێڕالیە گشتییەکان جەخت گرنگیەتی تایبەتی زمان ھێمابازی نوێنەرایەتیکردن ژیان سەربەخۆییمان دەکاتەوە شیکاریانەش دەرئەنجام پێشنیار بەڵگەی ھێز تێکەڵ بەیەک ھەن قسەکردنی ئازاد بنەمایەکی سیاسی ھەر دیموکراسییەتێکی لیبێڕاڵیدا ھەرچۆنێک قسەکردنی ئازاد چەمکێکی رەھا سادە نییە بەڵکوو ئازادییەکە ڕێگەی بەھای قووڵترەوە رەوایەتی وەردەگرێت بەھایانەی پاساوە جۆراوجۆرەکاندا دەردەکەون قسەکردنی ئازاد ڕەنگە ھەمان ھێزی ھاوشێوە نەتواندرێت بچەسپێندرێن ھەموو جۆرەکانی قسەکردن ھەموو جۆرە بارودۆخێکدا خود فەرمانڕەواییکردن ئازادیی قسەکردن گرنگە ھەموو دیموکراسییەتێکدا چونکە گفتوگۆی کراوەی پاڵێوراوان لەبەردەمی خەڵک شتێکی بنچینەییە دەنگدەران بتوانن بڕیاری بدەن ھەڵبژاردنەکاندا ھەر رێگەی قسەکردنەوەیە خەڵک دەتوانن کاریگەرییان بژارەکانی حکومەتەکەیانەوە ھەبێت دەستنیشانکردنی پلانە سیاسییەکاندا ھەروەھا کارمەندە گشتیەکان ڕێگەی رەخنانەوە بەرپرسیاردەکرێن لێیان دەگیرێت ڕێگە خۆشدەکەن کارلادان دانانی کەسانی شوێنیان دادگای باڵای ویلایەتە یەکگرتووەکان دان توانای ڕەخنەگرتن حکومەت بەرپرسانی حکومەت دادەنێت شێوەیەی جەوھەری ھەموارکردن نییۆیۆرک تایمز ڤ سوولیڤان ئینگلیزی New York Times v Sullivan دیاریدەکات گەرەنتییەکانی قسەکردن ڕۆژنامەوانی تەنھا پەیوەست نین ڕادەربڕینی سیاسی باسکردنی کاروباری گشتی بنچینەیین حکومەتێکی ساخلەم ھەندێک پێیان وایە خەڵک دەرخستنی ناکۆکییەکانیان دەسڵەمێنەوە ئەمە ئەوەیە سزادان تۆڵەکردنەوە دەترسن کاتەش حکومەت وەڵامی داواکارییەکانیان ناداتەوە نەکن کەواتە حکومەت کەمتر لەبەرامبەر کردارەکانی خۆیدا بەرپرسیار بەرگریکاران ھێنانەکایەوەی حکومەتێکی ئازاد پێیان وایە ئەمە ھۆکاری سەرەکییە وادەکات حکومەت قسەکردنی ئازاد سەرکوتبکاتەوە لێپرسینەوە دوور بگرێت ھەرچۆنێک ڕەنگە بووترێت ھەندێک پێوەندەکانی ئازادیی قسەکردن بوونیان ھەبێت بگونجێن دیموکراسییەت تەنانەت بگرە پێویستیش پاراستنی دیموکراسییەت ئاشکراکردنی راستی پاساوێکی کلاسیکیانە پارێزگاریکردن ئازادیی قسەکردن مافێکی بنچینەیی ئەوەیە مافە شتێکی پێویستە ئاشکراکردنی راستی پاساوە بەتایبەتی پەیوەندیدارە فەیلەسووفی بەڕیتانی جان ستوارت میڵ ئینگلیزی John Stuart Mill دادوەر ئۆلیڤێر وێندێل ھۆڵمز ئینگلیزی Oliver Wendell Holmes نووسیویەتی تاقیکردنەوە راستی بریتیە ھێزی بیرۆکەکان کێبڕکێکردن بەدەستھێنانی رەزامەندی بازاڕی بیرۆکەکاندا راستیش تاکە زەمینەیە بیرۆکانە بتوانن لەسەری خواستەکانیان سەلامەتی بەجێبگەیەنن ھەروەھا دادوەری ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا ھۆڵمز ئینگلیزی Holmes خوازە ھێزەی بازاڕی بیرۆکەکانی ورووژاند ھێنایە کایەوە پاساوەی بازاڕی بیرۆکەکان ئازادیی قسەکردن پسپۆڕانەوە رەخنەی لێگیراوە بنەمای کارێکی ھەڵەیە ھەموو بیرۆکەکان بێنە بازاڕەوە ھەتاوەکوو بێنە بازاڕەکەشەوە ڕەنگە ھەندێک بیرۆکەکان ھەندێک بیرۆکەی وەلاوەبنێن تەنھا بیرۆکانە سەرچاوەی باڵاترەوە بڵاودەکرێنەوەو ھێزی زیاتریان ھەروەھا بازاڕی بیرۆکەکان گریمانەیەی دەڵێت لەکۆتاییدا ڕاستی ھەر ناڕاستیدا سەردەکەوێت ڕەخنەی لێدەگیرێت شتێکی بینراوە درێژایی مێژوو خەڵک ڕەنگە گوێرەی سۆز ھەستەکانیان پاڵبنرێن کاردانەوەیان ھەبێت نەوەک ڕێگەی عەقڵیانەوە تەنانەت واشبێت راستی کۆتاییدا ھەر دەر بکەوێت کات ئەوا زەرەری گەورە روویداوە ماوەیەی راستییەکە ئاشکرا ھەرچۆنێک تەنانەت لایەنە لاوازانەی بازاڕی بیرۆکەکان دانیان پیادابنرێت ئەوا لایەنگرانی تیئۆریایە دەڵێن گۆڕینەوەی بیرۆکەیە گەڕان ڕاستییەکان دیاریکردنی ڕاستییەکان حکومەت چاودێریکردنی ناڕاستییەتی شتێکی خراپترە ئالان ھۆرس کتێبەکەیدا قسەکردنی ئازاد ١٩٩٨ دەڵێت بەکارھێنانی خوازەی بازاڕی بیرۆکەکان شتێکی ھەڵخەڵەتێنەرە دەڵێت پاساوی پارێزگاریکردنی کلاسیکییانەی میل ئازادیی قسەکردن کتێبەکەیدا ئازادی ئینگلیزی On Liberty ھەڵناستێت پێشخستن ھێنانە کایەوەی بیرۆکەی بازاڕ ھۆلمزەوە بیرۆکەیە دەناسرێنرێت بەڵکوو ئازادی پێشکەوتن گفتوگۆکردنی بیرۆکەکان گەڕانیاندا ڕاستییەکان تێگەیشتنیاندا ڕاستییەکان داڕشتنی بەڵگەیە ھۆرس دەڵێت میل Mill کۆمەڵگا شتێک سیمینارێکی ئەکادێمی بەرز وێنە دەگرێت نەوەک بازاڕێک بیرۆکەکان پێویستبوونی ستانداردە نەنووسراوەکان ڕەفتارکردن کارلێککردن خۆوەدەگرێت ناویشیاندا پلەیەکی زێرگرتنی دوو لایەنانە ھەبێت ڕەنگە باشی جۆرە قسانە سنورداربکات پاساوی پارێزگاریلێکردنیان ھەیە رێگەیەکی داڕشتنەوەی خاڵە بریتیە لەوەی دان بانگەشەکەی میل دابنێین ھەندێک جۆری ئازادیی قسەکردن پێویستن زەرورەتی عەقلانییانە پاڵپشتی پێویستیە بانگەشە بۆکراوە پاراستنی بیرۆکە ناجەماوەریە مومکنەکان ھەرچۆنێک کات ئەمەشی بخرێتە ئەوە مەرج نییە ببێتە ھۆی ڕێژەیەکی بەرفراوانی قسەکردن نێویشیاندا قسە تانە تەشەر سوکایەتیپێکەرەکان پێویست ھەمان پارێزگاری ھاوشێوەیان پێشکەشبکرێت میل دایڕشتووە پاساوە بەھەمان شێوە چاوە سەیر نوخبەویە قسە دەربڕینە بچووکەکان سەرەنجی بیرمەندەکان خۆیاندا ڕادەکێشن ھەرچۆنێک ھەندێک بۆچوون ھەست ھەن تیایاندا بریتیە لەوەی پاساوە فراوانتر بکرێتەوە دیوی قسەی کەسانەی خەریکی بەدواگەڕانی ھزری بەرتەسکن زانایان توێژەرەوە ئەکادێمییەکان مانایەک مانایەکان ئەمە تێکەڵدەبێتەوە پاساوانەی بنەمای سەربەخۆیی دامەزراون بنەمای پەیوەندیبوون پێویستبوونی دەروونناسییانەی تاکەکان گەڕان راستییەکان تێگەیشتنیان شیبکرێنەوە مانایەکی ڕەنگە ئەمە بەرفراوانتر بکرێتەوە پارێزگاری ئەدەب ھونەرانەش بگرێتەخۆ داوایەکیان ھەندێک جۆری بەھا کۆمەڵایەتییەکان ھەیە پێشخستنی سەربەخۆیی بۆچونی ھەیە دەڵێ ئازادیی قسەکردن لایەنێکی گرنگی کەسایەتی سەربەخۆیی مرۆڤە نمونە گوتراوە خۆپیشاندانی سیاسی جۆرێکە جۆرەکانی خۆناساندن خۆناسین تەنانەت خۆپیشاندەر بزانێ خۆپیشاندانەکەی بێسوودە بیرۆکەیە ڕێگە بۆچونێکی خۆش بانگەشە پاراستنی چاڵاکییەکانی گوزارشتکردن مۆرکی سیاسی ئاشکرایان پێوە دیار نییە ھونەری تەجریدی مۆسیقا سەماکردن سەربەخۆیی کەسێتی ژیاری نین چونکە پاراستنی ئازادیی قسەکردن یارمەتی پرۆسەی سیاسی گەڕان بەدوای راستییەکان دەخات بۆیە گرنگی بەھاکانی گوزارشتکردن باشتر دیار جستس تۆرگورد مارشاڵ نوسی ھەموارکردنی دەستوری ئەمەریکا تەنھا پێداویستییەکانی سیاسەت دابین ناکات پێویستییەکانی ڕۆحی مرۆڤیش – رۆحەی داوا گوزارشت بۆچونە جاری وا ھەیە پەرەی پێدەدرێت ھۆی ئاماژەکردن گرنگی گەیاندنی ھزر بیرە ڕەسەنەکانیان بەھای داھێنان وێژە ەونەر ڕێگەی گوزارشتی لێدەکرێت پرسەکە لێرەدا ئەوەیە پێویستە چۆن تاکەکانی بونێکی سایکۆلۆژی ئەخلاقی رەفتار تاکانە پێویستیان گوزارشت لەخۆکردن خۆناساندن ھەیە رەخنەگرانی بۆچونە دەڵێن ەیچ ھۆیەکی زکماکی ئازادیی قسەکردن ببێتە مافێکی جۆرەھا چاڵاکی بەراوردی رەنگە چاڵاکیانە بەشێک سەربەخۆیی یاخود پەرەپێدانی خۆناساندن دادەنرێن پەرەپێدانی سینگ فراوانی راڤەکردنێکی ھەیە ئازادیی قسەکردن دەڵێ ئازادیە تەاوکەری سینگ فراوانییە ھەندێ پێیان وایە پێویستە ببێتە بەھایەکی بنچینەیی کۆمەڵگا پرۆفیسۆر لی بولینگەر یەکێ داکۆکیکارانی بۆچونەیە لەمبارەیەوە دەڵێ پرەنسیپی ئازادیی قسەکردن کردارێکی تایبەتی لەگەڵدایە بریتیە تەرخانکردنی لایەنێکی کارلێکردنی کۆمەڵایەتی دان بەخۆگرتن مەبەستەکەی پەرەپێدان پیشاندانی توانایەکی کۆمەڵایەتییە کۆنترۆڵکردنی ھەست سۆزانەی بەھۆی کۆمەڵێک ڕووبەڕووبونەوەی کۆمەڵایەتی دێنە ئاراوە پرەنسیپی ئازادیی قسەکردن نیگەرانییەکی لەگەڵدایە کەمتر نییە یارمەتیدان ھێڵکاریکردنی کەسایەتییە ھزریەکەی کۆمەڵگا مەبەست بۆچونەش ئەوەیە سینگ فراوانی بەھایەکی داواکراوە بنچینەیی نەبێ پاراستنی قسەکردنی نەناسیش خۆیدا کردارێکی سینگ فراوانییە ئەمجۆرە سینگ فراوانییەش نمونەیەکە ھانی سینگ فراوانی کۆمەڵگادا رەخنەگران دەڵێن کۆمەڵگا نابێ نمونە تاکانەی داکۆکی گەیاندنی زیانی گەورە تەنانەت جینۆساید خەڵک سینگ فراوان ڕێگە گرتن لەمجۆرە زیانانە ڕەخنەگران دەڵێن گرنگترە لەوەی سینگ فراوان بین بەرامبەری کەسانەی بانگەشە گەیاندنی زیانانە کۆت بەندەکانی ئازادیی قسەکردن جۆرەھا دەستەی حاکم کۆنترۆڵکار یاخود بەھێز جیھان ھەوڵیاندا بیر ڕای جەماوەر خەڵکانی بگۆڕن ھۆی کردارێک بەڕاستی بەرژەوەندی دەپارێزێ ھەوڵە سەپاندنی شێوەیەک شێوەکانی کۆنترۆڵ ھۆی کۆنترۆڵکردنی پەیوەندیکردن مێژووی ھەیە تێر تەسەلی میشێل فوکۆ تیئۆریای دانراوە ھەوڵانەی کۆنترۆلکردنی مشتومڕ ھێرش ئازادیی قسەکردن دادەنێن نموونەکانی دەیھێنن لەمبارەیەوە ئەمانەن ھەندێ دەرکردنی سکۆت پارکین چاڵاکی ئاشتی ئۆستراڵیا ئەیلوولی ٢٠٠٥دا ھێرشێک ئازادیی قسەکردن دادەنێن دەرکردنەکەش گوتەی حکومەتی فیدراڵی ئوسترالیا گوایە پاراستنی ئاسایشی نیشتیمانی فینلەند یاسایەکی نوێی مافی لەچاپدان دەرکراوە ٢٥ تشرینی ٢٠٠٥ نووسین شێوازێکی جفرەی نووسینەکان قەدەغە کۆمپانیای Gunns Limited دار دارتاشی ئۆستراڵیا کار ١٧ کەسی چاڵاکی تۆمار کردووە یەکێکیان سیناتۆر باب بڕاونی سەربە حیزبی سەوزی ئۆستراڵیایە سێ ژینگەپارێزی قازانج نەویست ٧٫٨ میلیۆن دۆلار قەرەبوویان لێدەکات کۆمپانیاکە ئیدیعای ئەوە گوایە ناوبانگیان زڕاندووە بوونەتە ھۆی لەدەستدانی قازانجێکی شکایەت لێکراوەکانیش دەڵێن تەنھا ھەوڵیان داوە ژینگە بپارێزن ھەرچەندە نموونەیە یاسای باری تایبەت دەگرێتەوە نەک سانسۆڕی حکومەت ھەندێ دەڵێن ئەمەیان گوایە بریتیە خراپی بەکارھێنانی دەسەڵات پەیوەندی یاسای ناوزڕاندن ھەیە چونکە چاڵاکانی ژینگە پارێزی رادەکێشێتە دادگا کۆمپانیای Gunns ڕەنگە کارگەیەکی داربڕین ھەرێمی تەسمانیای باکور دادەمەزرێنیت بۆچونە داواکار واتە کۆمپانیاکە ھەوڵی پاراستنی ناوبانگیان ناکەن بەڵکوو ھەوڵی ترساندنی داوالێکراوان واتە چاڵاکانی ژینگە قەرەبوکردنەوەی دەدەن ئەمجۆرە داوایانە پرسیارێ بایەخ قیت دەکەنەوە کۆمپانیا مەزنەکان ھەیە سوود یاسای ناوزڕاندن وەربگرن بەڕیتانیاش پەرلەمان یاسای تاوانە خەتەرناک رێکخراوەکان پۆلیسی ساڵی ٢٠٠٥دا پەسند خۆپیشاندانی مۆڵەت دووری کیلۆمەتر پەرلەماندا قەدەغە حاڵەتی تاوانبارکردن یاساکە کانونی ساڵی ٢٠٠٥ دا مایا ئیڤەنز مانگی تشرینی ھەمان تاوانی خوێندنەوەی سەربازە کوژراوەکانی بەڕیتانی شەڕی عێراق ھاوڵاتیی عێراقی مۆڵەتی پۆلیس مۆنیومێنتی سەربازە کوژراوەکان لەندەن خوێندووە ئیتاڵیا خاوەن کۆمپانیای راگەیاندن سیلڤییۆ بێرلوسکونی سانسۆڕی بەکارھێناوە ڕێگەی ڕاگرتنی زنجیرەی بەرنامەی رەخنەئامێز Raiot سابینا گوزانتی کەناڵی RAI پێشکەشی دەکرد بەھانەی بەرنامەکان بازاڕین سوکایەتیەکی زۆریان حکومەت تیایە دەڵێ نیازە داوا RAI تۆمار قەرەبوو کردنەوە ٢١ میلیۆن یۆرۆ لێیان بەرنامەکە چیتر پەخش نەکرێت کەناڵی RAI بڵاوبوونەوەی بەرنامەکەیان ڕاگرت سابینا گوزانتی دادگا تۆمار دووبارە پەخشکردنی بەرنامەکەی داواکەی بردەوە سەرەڕای ئەوە حکومەت کەناڵی RAI بڕیاری دادگە قایل نەبوون چیتر بەرنامەکە پەخش نەکرا ھەندێک وڵاتی ئەوڕووپی ڕەتکردنەوەی ڕوودانی ھۆلۆکاستی جوولەکەکان تاوان دادەنرێ نەمسا سزای سێ زیندانی دەیڤید ئێرڤینگ یەکێ نەیارانی یاسایە بڕایەوە چونکە شوباتی ٢٠٠٦ رڕوداوی ھۆلۆکاستی ڕەتکردەوە ھەندێ وڵات ئێستاش یاسای بەسەرچووی سانسۆڕیان ھەیە دەگمەن بەکار دەھێنرێن تەکنیکییەوە یاسای بەڕیتانی کفرکردن نمایشکردنی کێری ڕەپ ھاندان خۆکوشتن قەدەغە ئینتەرنێت پەرەسەندنی ئینتەرنێت ھەلی نوێی وەدیھێنانی ئازادیی قسەکردن ھێنایە کایەوە ھۆی بەکارھێنانی شێوازێک پشت ڕێکارەکانی یاسایی نابەستنەوە خواستراو پەناگەی زانیاریەکان Freenet بوار ئازادیی قسەکردن دەدەن نەخاسمە تەکنۆلۆژیاکە گەرەنتی ئەوە بابەتە نوسراوەکان لا نابرێن سانسۆر ناکرێن سایتانەی ھەندێ وڵات دەکەونە سانسۆڕی حکومەت دووبارە سێرڤەری وڵاتانی مێوان دەکرێن ئەوجۆرە سانسۆڕانە چونکە وڵایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا کەمترین کۆت بەندی حکومەتی ئازادیی قسەکردندا ھەیە بۆیە سایتانەی وڵاتانی سانسۆر دەکرێن سێرڤەرێکی ئەمەریکی ئینتەرنێت دووبارە میوان دەکرێن شێوەیە سانسۆڕ نەجاتیان دەبێ بەردەوامی خزمەتەکانیان جەماوەرەکانیان دەدەن حاڵەتی سایتەکانی نوێ نازییەکان ئینگلیزی neo nazi سایتەکانی ترە بانگەشەی ڕق لێبوونی ڕەگەزی چونکە سایتانە وڵاتی ئەوڕووپی قەدەغەکراون پێویستە بگوترێت حکومەتی ئەمەریکا ھەوڵی دا جۆرێکی دیاریکراوی کردار قسەکردن ئینتەرنێت یاسا رێکبخات دامەزراوەی سنووری ئەلیکترۆنی ئینگلیزی The Electric Frontier Foundation رێکخراوێکە کار پێناوی پاراستنی ئازادیی قسەکردن ئینتەرنێت حکومەتی چین توانیویەتی پێشکەوتووترین جۆر شێوازی سانسۆڕکردنی ئینتەرنێت دابھێنی کۆنترۆڵکردن رێگەگرتن بڵاوبوونەوەی زانیاری بابەتی ھەستناکی ڕووداوەکەی گۆڕەپانی تیان ئان مینی ساڵی ١٩٨٩ فالون گۆنگ تیبەت تایوان کڵتووری ڕووتی پۆڕنۆگرافی دیموکراسی ھەر لەمبارەیەوە چین یارمەتی ھەندێ کۆمپانیای ئەمەریکی کۆمپانیای MSN زۆرجار بەکارھێنەرەکانیەوە رەخنەیان ڕێگرتن ئازادی قسەکردن لێگیراوە وتەی ناوداران رای کۆک نیم گیانیشم دەکەمە قوربانی پاراستنی مافت گوزارشتکردنی رایەت ئازادی ھەموو کاتێکدا ھیچ مانایەکی ھەبێ مانای ئەوەیە بۆچونە خەڵک بڵێی نایانەوێ گوێبیستی بەراوردی سەرکوتکردنی پشێوی ھەموو پرسەکانی نوقمی بایەخی پشێویکار ئینگلیزی anarchist دوژمنی مرۆڤایەتییە دوژمنی ھەموو مرۆڤایەتییە تاوانی ھەموو تاوانێکی گەورەترە ھیچ کۆچبەرێک نییە بێتە کەنارەکانمان پشێویکار وھیچ ڕۆژنامەیەک چ لێرە بڵاو ھەندەران نابێ وڵاتە دابەش بانگەشە بیری پشێوی پرەنسیپی بیروڕای ئازاد مانای ئەوە نییە ئازادیەکە کەسانەیە بیر ڕای کۆکن بیر ڕایانە ڕقمان لێیە گۆبڵز پشتیوانی ئازادیی قسەکردن دەکرد بوچونانەی لەگەڵیان کۆک ھەروەھا ستالینیش ئازادیی قسەکردنن کەواتە دەبێ پشتیوانی ئازادیی قسەکردن ڕایانەی لەگەڵیان کۆک نین چونکە پێچەوانە ئازادیی قسەکردن نین ھەر بیر رایەک کپ بیر ڕایە ڕەنگە بێگومان دڵنیاین ڕاستە ڕەتکردنی ڕاستیەش مانای ئەوەیە خۆمان پاکیزە دادەنێین دەوڵەتێکی ئازاددا زمانیش دەبێ ئازاد خەڵکی پڕ پووچ قەت جارێک ئازادیانەی ھەیانە بەکار ناھێنن ئازادیانە نییانە ئازادی بیرکردنەوەیان ھەیە کەچی ئازادیی قسەکردن پەراوێزەکان سانسۆر ئازادیی قسەکردن مافەکانی مرۆڤ

چاو ئەندامێکی لەشە دیتن کار ئەاونە چاویان لاوازە لینز چاو دەنێن چاویلکە چاوان باشتر ببینن ئەوانەش ئەندامەی لەشیان کار کەوتبێ پێان دەڵین کوێر نەخۆشییەکانی چاو مرۆڤ ھەندێ نەخۆشییەکانی چاو لەوانە دوور بینی نزیک بینی ڕەنگ کوێری دوور بینی کەمووکڕییەکە نەخۆشییەکە چاوی مرۆڤ تەنە دوورەکان باشی دەبینێت ھۆکاری تووشبوون دوور بینی ئەوەیە ماسوولکەی بڕۆژۆڵەکان برژانگەکان ناتوانن بەشێوەیەکی دەست وێنەیە دابگرن ئاڕاستەی چاوەوەیە دووربینی بەکارھێنانی ھاوێن کۆ چارەسەر نزیک بینی کووڕی نەخۆشییەکە دووچاری چاوی مرۆڤ بەوەی تەنە نزیکەکان بەباشی دەبینێت ھاوێن پەرت یش چارەسەر ڕەنگ کوێری کووڕی نەخۆشییەکە دووچاری چاوی مرۆڤ ناتوانێت ڕەنگەکان بەباشی ببینێت یاخوود بەشێ لەڕەنگەکان نابینێت ڕەنگی دەیانبینێت شەبەنگی جۆراوجۆر ڕەنگی چاوی مرۆڤ بەستەرە دەرەکییەکان چاو

دەستوور سیستەمێکە بەڵگەیەکی نوسراوە یاسا پرەنسیپە بنەرەتیانە دەسەپێنێ ڕیکخراوێک بەڕێوە دەبەن حاڵەتی دەوڵەتانیش دەستەواژەیە ئاماژە دەستووری نیشتیمانی پرەنسیپە سیاسییە بنەڕەتییەکانی وڵات دەستنیشان ئەرک دەسەڵاتەکانی حکوومەت دیار دەستوورە نیشتیمانییەکان ھەروەھا ماف ھاوڵاتیان مسۆگەر مێژووەوە ھاتنە کایەوەی دەستوورە نیشتیمانییە مۆدێرنەکان ئەوە دەکرا دەستەواژەی دەستوور بەھەموو یاسایەکی گرنگ بگوترێ دەستوور جۆرەھا ڕێکحراودا ھەیە بەشێوەیەکی چڕش حکوومەتدا سوپەرنیشتیمانی نموونە پەیماننامەی نەتەوە یەکگرتووەکان نیشتیمانی دەستووری فەرەنسا نیمچە نیشتیمانە ھەرێمی نموونە دەستووری ویلایەتی مێریلاند ەەن جۆرەھا گرووپی سیاسی دەستووریان ھەیە پارتە سیاسییەکان گرووپەکانی فشار ھێنان لەوانە سەندیکاکانە کرێکاران ھەروەھا دەکرێ گرووپ قەوارەی ناسیاسی کۆمپانیا ڕێکخراوە خۆبۆخشەکان دەستووریان ھەبێ دەەستوور ماف ئازادی ئەرکی هاولاتیان گرەنتی دەستبەرکردنی ماف ئازادیانەی تیا دەچەسپێنرێت سیاسەت یاسای سیاسی یاسا دەستوور

خاکەلێوە نەورۆز کوردیی مانگی مانگی بەھارە ڕۆژژمێری جەلالیدا ڕۆژژمێری فەرمیی ئێرانیدا فروردینــی ئەوترێ مانگە ٣١ ڕۆژە ڕۆژی مانگە نەورۆز دەڵێن ئەمانەش ببینە ڕۆژژمێر ڕۆژژمێری کوردی ڕۆژژمێری کۆچیی ھەتاوی مانگەکانی ڕۆژژمێری کۆچی ھەتاوی ٠١

بزوێن دەنگانە دەوترێن کاتی بێژەیاندا تەلەفوز دەم زار تۆزێ دەکرێنەوە دەکێشرێن بزوێنەکان جووڵە بزواندن دەخەنە وشەوە بزوێن زمانی کوردیدا زمانی کوردی ٨ دانە بزوێنی ھەیە ئەلفوبێی سۆرانی عەرەبی ٧ دانەیان پیتیان دانراوە دەنووسرێن بریتین ا ـ ـ ۆ ـ وو ـ ە ـ ی ـ ێ بزرۆکە یاسا ھەر وشەیەکی کوردی لانی بزوێنێکی بەکار دەچێت naw ـ کورد Kurd ـ کۆمار komar ـ سوور sûr ـ بەرد berd ـ سێ sê سەرچاوە زانستپەروەرانی کورد دەنگناسی زمانەوانی بزوێنەکان ڕێزمانی کوردی

پەردەی کچێنی پارچەیەکی تەنکی لینجەپەردەیە ھەموو دەرچەی زێ کۆئەندامی زاوزێی ژن دادەپۆشێت ئەستوورییەکەی نزیکی ١ میلیمەترە تەمەنی مناڵیدا پەردەی کچێنی شێوە دەردەکەوێت باوترینیان مانگیلەییە لەکاتی باڵقبوون تەمەنی ھەرزەکاریدا ھۆڕمۆنی ئێسترۆجین دەبێتە ھۆی گۆڕانی شیوەی پەردەی کچێنی ھەروەھا جیڕ لاستیکی لەدوای باڵقبوون پەردەی کچێنی جیاوازی ئاسایی ھەیە کەسێک کەسێکی جیاوازە ھەیە تەنکە توانایی کشانی ھەیە ھەشە ئەستوورتر ھەندێک جاریش ڕەق بەشێوەیەکی گشتی پەردەی کچێنی سێکسدا ئەندامی زاوزێی نێرینە مێینە بەیەک دەگەن لادەچێت دەدڕێت ھەروەھا لەگەڵیدا ئازار کەمێک خوێن بەربوونی کاتی ھەر پەڵەیەکی خوێنی بچووک دەبینرێت ھەرچەندە سەرچاوەکان جیاوازن لەوەی خوێنبینین دڕانی پەردەی کچێنی سێکس ڕێژەی چەنێکە ئەگوترێت ڕەنگە ھەر خوێن نەبینرێت ڕاستیدا ناتوانرێت پشت حاڵی ھەبوونی پەردەی کچێنی ببەسترێت سەلماندنی پاکیزەیی واتە ئەگونجێت ھەندێک حاڵەتدا پەیوەندی سێکسی درابێت پەردەکەش لانەچووبێت یاخود پێچەوانەوە پەردەکە ھۆیەکی دوور سێکس لاچووبێت ھەرچەندە ھەندێک کلتووردا ھێشتا پشتی دەبەسترێت پشکنینی پەردەی کچێنی پزیشکانی دادوەری پەردەی کچێنی لەتواناییدایە بەرگەی ھەندێک زەبری بچووک بگرێت نەدڕێت یاخود چاک ببێتەوە ھەندێک حاڵەتدا برینەکە بچووک ئەوا نیشانەشی دیار نامێنێت گەشەکردن شانەزانی گەشەکردن دروستبوونی کۆئەندامی زاوزێ دروستبوونی کۆرپەلەدا ئاوڵەمە دروستبوون سێیەم ھەفتە ھەتا دووەم سێ مانگیی سکپڕیی ١٣ ٢٨ ھەفتە گەشە پەردەی کچێنی دروستبوونی زێ دروست ھەفتەی حەوتەمدا دیوارەناوەندی میزەڕۆ کۆم دروست کۆم کەلێنی میزوزاوزێیی urogenital sinus بەشێکە تەنھا دروستبوونی کۆرپەلەدا ھەیە کەسانی تەندروستدا نامێنێت ئەندام ڕێرەوی گرنگ کۆئەندامی زاوزێی نێر مێدا لێرەوە دروست جیادەکاتەوە ھەفتەی نۆیەمدا جووتە جۆگەی کەناڵی موولەر دەڕۆن خوار دەگەنە کەلێنی میزوزاوزێیی کەناڵی مناڵدانەزێیی uterovaginal canal پێک دەھێنێت دەلکێت کەلێنی میزوزاوزێیەوە ھەفتەی دوازدەدا جووتە جۆگەی کەناڵی موولەر دەگرن جۆگە کەناڵی سەرەتایی مناڵدانەزێیی primitive uterovaginal canal uterovaginal primordium دروست مانگی پێنجەمدا کەناڵی زێ ڕێڕەوەکەی دروست پەردەی کچێنیش زۆربوونی سەلکەکەلێنی زێ sinovaginal bulbs جێگەیە کەناڵی موولەر کەلێنی میزوزاوزێ بەیەک دەگەن دروست وە پەردەکە ئاسایی لەپێش لەدایکبوون ماوەیەکی لەدایکبوون کونێکی کراوەی دروست بەتاڵ زێ خوێنی سووڕی مانگانە سوودێکی بەکار پەردەی کچێنی لەدایکبوون مناڵی ساوادا ھێشتا کاریگەری ھۆرمۆنی دایکیدایە شیوەکەی کەمێک ئەستوور ڕەنگی پەمەیی کاڵە کەمێک گەورەیە شێوەیەک لۆچ ڕەنگە بێتە پێشتریش دەرەوە دوو چوار ساڵی ژیان دەردانی ھەندێک ھۆڕمۆن مناڵەکە خۆیەوە ماوەیەدا کاریگەرییانە کونەی پەردەی کچیێنییان ھەیە شێوەکەی ئەڵقەیییە بەدەوراندەوری ناوەوەی زێدا لەدوای تەمەنی ساوایی تیرەی کونی پەردەی کچێنی ھەر ساڵەو نزیکەیی ١ میلیمەتر فراوانتر باڵقبوون ھۆرمۆنی ئێسترۆجین وا پەردەی کچێنی لاستیکی ڕیشوودار ببێت قەراخەکانی پەنجەیی پەردەی کچێنی دەکرێ بکشێت یاخود بدڕێت بەھۆکاری جیاواز ھەندێک لەوانە ڕەفتارانەن بەکارھێنانی تۆپەوانە بەکارھێنانی کاسەی سووڕی مانگانە پشکنینی دامێن ئامێری ناوبین سێکس پیاکردنی پەنجەیەک یاخود ئامێر شتی ناوەوەی زێ ھەندێک یاری وەرزشی جمناستیکی ئەسپسواری ھۆکارانە مەرج نییە ھەموو جارێک ببنە ھۆی دڕاندنی پەردەکە کەسێکەوە کەسێکی دەگۆڕێت ھەندێک پاشماوەیەک لەدوای دڕانی پەردەکە بەجێ دەمێنێت دەوترێت وردەلچی گەڵایی carunculae myrtiformes بڕوانە وێنەکەی چەپ پزیشکانی دادوەری زۆرجار پێویست پشکنینی زێ پەردەی کچێنی دڵنیابوون سەلامەتی پەردەکە یاخود کۆکردنەوەی زانیاری سڕاو لەدوای دەستدرێژیی سێکسی ھەندێک پارچەی پلاستیکی شووشەیی بەکار دەھێنن پشکنین بۆیە گرنگە ئاگادار پەردەی کچێنی بریندار نەکەن بەتایبەت کچانی ناباڵقبوودا کات سڕین ھەر داڵانی زێ وەر دەگیرێت پاراستنی پەردەکە مەگەر پێویست بەجوانی پەردەی کچێنی بپشکنرێت بەتایبەت دەستدرێژی سێکسی گرنگە بزانرێت پەردەی کچێنی بەتەنھا بەس نییە دەستکەوتنی ھەموو زانیارییەک پەردەکە پەردەی کچێنی ئەستوورییەکەی نزیکی ١ میلیمەترە کچەکاندا تەنک ڕوونە ڕەنگە ھەندێکی تردا گۆشتن ئەستوورتر یاخود کڕکڕەیی گەورەیی کونی پەردەی کچێنی ئاسایی شێوەیە مناڵ ھەتا بسڕێکی بچووکی پشکنین وێنەکە بچووکتریش بەناو کونی پەردەکەدا تێپەڕ زێ تەمەنی ١٠ ساڵیدا بەقەد سەری پەنجە بچووک باڵقبوون پەنجە ڕەنگە تێپەڕ ببێت جۆرەکانی پەردەی کچێنی ئەمانە جۆرێکی پەردەی کچێنین پۆلێن کراون کرانەوەکەی واتە کونەی ئاسایی تێیدایە شایەنی باسە جۆرانە جۆری تریش شێوازی جیاوازی ئاسایین پێیان دەوترێت جیاوازی توێکاریی Anatomical variation ھیچ کێشەیەکیان نییە تەنھا جۆری کوننەکراو نەبێت پێویستی چارەسەرە بازنەیی ئەڵقەیی کرانەوەکە ناوەڕاستدایە کەوانەیی مانگیلەیی کرانەوەکە کەوتووەتە پێشەوە واتە ئاڕاستەی کاتژمێر دوازدە مناڵانە کرانەوەیەکی ھێڵیی بچووک ناوەڕاستدا لەپەردار septate دوو کرانەوە ھەیە تەنیشتی یەکەوە شانەیەکی تەنکی پەردەی کچێنی لەیەک جیاکراونەتەوە بێژنگی کونی تێدایە بێژنگ کونکونە ستوونی کرانەوەکە ستوونییەکوننەکراو پەردەکە کونی نییە نەکراوەتەوە پەردەی کوننەکراو کونی نییە نزیکەیی ١–٢ مناڵ ھەیەتی ھەر ١٠٠٠ مناڵێکدا چارەسەرەکەی بریتییە کونکردنی نەشتەرگەریی جۆرە پەردەیان ھەیە ڕەنگە ھەتا کاتەی یەکەمجار دەکەونە سووڕی مانگانەوە نەزانن کاتەدا خوێنەکە کۆ دەبێتەوە ناتوانرێت بکرێتە جەستە ئازار دروست گرنگە پێویستە پزیشکی پسپۆڕەوە ببینرێت نەخۆشخانە چارەسەر وەربگرێت نەشتەرگەریی کونکردنی پەردەی کچێنییە پزیشکەکەوە پێویستی بێھۆشکردنی گشتی نەشتەرگەرییەکە لەماوەی ڕۆژێکدا چاک دەبێتەوە ڕێنمایییەک ھەیە بیکات پزیشکەکە دەڵێت چاکبوونەوە کەسەکە دەتوانێت ھەر کەسێکی ئاسایی تۆپەوانە بەکاربھێنێت سێکس مناڵی ببێت چارەسەر نەکرێن ھەندێک کێشە لەوانە تووشکردنی زێ نەخۆشی دروستبوونی کێشە گورچیلە دەردەناوپۆشی مناڵدان ئازاری زگ پشت سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان

پارێزگای کرماشان فارسی استان کرمانشاە پارێزگایەکە ڕۆژئاوای ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستانە ڕووبەرەکەی ٢٤ ھەزار ٦٤٠ کیلۆمەتر چوارگۆشەیە ١٧ھەمین پارێزگای گەورەی ئێرانە پارێزگای کرماشان ١٫٥٪ی رووبەری وڵاتە دەگرێتەوە یەکێکە پارێزگاکانی رۆژئاوایی ھاوسنووری عێراقدا ھەیە پارێزگایە باکوورەوە پارێزگای کوردستان باشوورەوە پارێزگای لوڕستان پارێزگای ئیلام ڕۆژھەڵاتەوە پارێزگای ھەمەدان ڕۆژئاواوە پارێزگای دیالە پارێزگای ھەڵەبجە عێراقدا ھاوسنوورە شاری کرماشان ناوەندی پارێزگای کرماشانە دوایین گۆڕانکارییەکانی ساڵی ٢٠١٣ پارێزگای کرماشان ١٤ شارستان ٣٥ شارۆچکە شارەدێ ٣١ ناوچە ٨٤ گوندەوار پێکھاتووە ناوچەی ئێستای پارێزگای کرماشان قۆناغە مێژووییە جیاوازەکاندا جیاوازەوە ناوزەد کراوە پارێزگای ئێستای کرماشان سەردەمی مادەکاندا ناوەندە سەرەکییەکانی نیشتەجێبوون ناوچەیە سنوورەکانی ئێستای پارێزگاکە گەورەتر ھێشتا سەردەمی ھەخامەنی ئەشکان ساسانییەکاندا ویلایەتی ماد سەرچاوەکانی ئیسلامدا سەدەیەک ناوچەیە ماھ ناودەبرا فۆرمێکی دەستکاریکراوی وشەی مادە سەردەمی سەلجوقییەکانەوە ناوچەی رۆژئاوای ئێران دەوڵەتی کوردستان ناودەبرا شاری کرماشان شارەکانی دەستەواژەی کرماشان شاری کرماشان بەکاردەھات دەورووبەری کاتەی سەفەوییەکان ھاتنە دەسەڵات ھەموو ناوچەکە کوردستان ھاوتەریب دەسەڵاتی سەفەوی کرماشان ھەموو ناوچەکانی دراوسێی شارە درێژ کراوەتەوە سەردەمی پەھلەوی ٩ی کانوونی دووەمی ١٩٣٨ یاسای کارگێڕی وڵات ھەموار کرایەوە ناوچەی کرماشان شارستانەکانی شاە ئاباد کرماشان ئیلام سنە شاری سەلاس مەلایر نەھەوەند تۆیسەرکان ھەمەدان دەگرتەوە ١٠ پارێزگاکانی ئێران پارێزگای پێنجەم ناوزەد جیابوونەوەی پارێزگاکانی دیکە شێوازی ناونانی پارێزگاکانیش گۆڕا فەرمی کرماشان پارێزگاکە جێبەجێ دانیشتووان ڕەگەز میانی توێژینەوەیەکدا کۆمپانیای پارس پسپۆڕی توێژینەوە ئەنجومەنی ڕۆشنبیری گشتی ساڵی ٢٠٠٩ پشتبەستن ڕاپرسییەکی مەیدانی ژمارەی دانیشتوانی ئاماری دانیشتوانی ٢٨٨ شار نزیکەی ١٤٠٠ گوند سەرانسەری وڵات ئەنجامدراوە ڕێژەی سەدی نەتەوەیانەی ڕاپرسییەدا پارێزگای کرماشان نمونەیان لێوەرگیراوە شێوەیە ٤٫٢٪ فارس ٩٢٫٥٪ کورد ٠٫٢٪ عەرەب ٠٫٧٪ لوڕ ٠٫٥٪ی دیکە ١٫٩٪ وەڵام کورد دانیشتوانی پارێزگای کرماشانن پارێزگای کرماشان خاکی زێدی بەشێک گەورەترین ئێڵ ھۆز تیرە کوردە زەنگەنە کەڵھوڕ گۆران جاف لوڕ سەنجابی قەڵخانی کولیایی باجەلان زولە جەمیر لەک لەوانە جەلالوند کاکەوەند عوسمانوەند پایرۆند بالوەند تورکەکانی پارێزگای کرماشان تەنیشت کوردە کولیاییەکانی شاری سونقوڕ دەژین زمانی تورکی سونقوڕی قسە ئایینزا پارێزگای کرماشان ڕوانگەی ئایینییەوە فرەڕەنگییەکی ھەیە پەیڕەوانی ئایینزاکانی شیعە سوننە یارسان کەمینەکانی پەیڕەوانی خاکساریە نعمەتوڵڵاھی ئوەیسی نەقشبەندی قادری ئایینەکانی جوو مەسیحی ئەرمەن ئاشوری بەھایی پارێزگای کرماشان شان شانی دەژین کوردانی کرماشان کۆتایی سەدەی نۆزدەھەم پەیڕەوی ئایینی یارسان ھێنری بیندەر گەشتیارێکی فەرەنسی کۆتایی سەدەی نۆزدەھەمدا سەردانی پارێزگای کرماشانی سەفەرنامەکەیدا ناونیشانی کوردستان میزۆپۆتامیا فارس ساڵی ١٨٨٧دا بڵاوکراوەتەوە ئایینی باڵادەستی خەڵک یاساران دەزانێت سەردانەکەیدا شارۆچکەی قەسری شیرین دەنووسێت کوردانی ئێران مەزھەبی عەلیئوڵڵاھین ئازاد کارەکانیان ئەوا دەستێوەردان کاری کەسانی دیکە ناکەن ھەستی ڕێزگرتن بیروباوەڕی ئایینی ئەوانی چاوی ئەواندا بەرزە ھەروەھا کاتی سەردانی شاری کرماشان دەنووسێت کوردانی پارێزگای کرماشان کەسانێکی ئارام دۆستانەن مەزھەبی عەلیوڵاھین کۆنترین مەزھەبی ئایینییە ھەندێک گونددا شوێنکەوتوانی مەزھەبە مەسیحییەکان جووتبوون لێبوردەیییان کەمترە مەزارگەکان پارێزگای کرماشان مەزارگەلێک ھەیە پەیوەندییان ئیسلامەوە ھەیە شیعە سوننە ئایینی یارسان پارێزگای کرماشان ٤٥ گۆڕستان مەزارگە ھەیە گرنگترین مەزارگە شیعەکانی پارێزگای کرماشان بریتین ئیمام زادە باقر بێستون ئیمام زادە ئەحمەد سنوقوڕ ئیمام زادە ئیبراھیم کەنگاوەر مەزارگەی ئەحمەد ئیسحاق سەرپێڵی زەھاو ھەروەھا گۆڕی سەید عوبێدوڵڵا ناسراو کۆسەی ھەجیج شاری پاوە گۆڕی خەلیفە حەیدەر حەیدەری باینگانی ناوچەی باینگان گۆڕی ویس نەزەر ڕەوانسەر گرنگترین مەزارگە سوننەکانی کرماشانن پەیڕەوانی ئایینی یارسانەکان گرنگترین مەزارەکانیان مەزارەکانی سوڵتان ئیسحاک داوکەوسوار خاتوون ڕۆزبار کۆمەڵگەی پێردیوەر شێخان بابایادگار زەردە پیر بنیامین پیرموسا کەرەند شا حەیاس جیھۆن ئاباد ئەتاشبەگ ھەڵکەوتوون گەرھبان پارێزگای کرماشان پەیڕەوانی ئایینە ھەموو ئێران عێراقەوە دێنە پارێزگای کرماشان سەردانیان زمان پارێزگای کرماشان زاراوە جیاوازەکانی زمانی کوردی قسەی پێدەکرێت زاراوە جۆراوجۆرەکانی کوردیی باشووری کرماشانی کەڵھوڕی زەنگنەیی سەنجابی کەلیایی شارەکانی کرماشان ئیسلام ئابادی غەرب داڵاھۆ گەیلان غەرب سەرپێڵی زەھاو قەسری شیرین سونقوڕ بەشێک سەحنە کەنگاوەر زاراوە گورانیەکان لەوانە گۆرێجوی داڵاھۆ ھۆرامی شاری پاوە گوندەکانی قەندۆڵ زەردە زاراوەی مامناوەندی کوردی ئەردەڵانی جافی شارەکانی جەوانرود ڕەوانسەر سەڵاس باباجانی بەشێک شارەکانی داڵاھۆ سەرپوڵ زەھاب قەسر شیرین کرماشان وە لەکی شاری ھەرسین باشووری شاری کرماشان بەشێک شارەکانی سەحنە کەنگاوەر قسەی پێدەکرێت دانیشتوانی شاری کەنگاوەردا زاراوەی لوڕی قسەی پێدەکرێت زمانی ئازەربایجانی شارۆچکەی سونقوڕ قسەی پێدەکرێت ناوەندی پارێزگای کرماشان زاراوە جیاوازەکانی زمانی کوردی زاراوەی فارسی کرماشانی ھەروەھا بۆتە باو تایبەتە شاری کرماشان وە دەگوترێ فراوانبوونی فەرمانگە ئیداریەکان سەردەمی قاجاڕەکانەوە ھەروەھا کاریگەری کۆچبەرانی پارێزگاکانی زیارەتکاران کرماشانەوە دەچوونە ئێتبات دروست مێژووی کرماشان پارێزگای کرماشان بێشکەی کۆنترێن شارستانییەتەکانە جیھان کۆنترین گوند پارێزگای کرماشان بگرە ھەموو کوردستان ئێستە دۆزراوەتەوە گوندی شێخئاوا یە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە ٦٠±٩٨١٠ زایین نێزیکەی ٦٠±١١٨٢٥ شێوەزارکانی زمانی کوردی پارێزگای کرماشان خەڵکی پارێزگایە پتر ٩٥ سەدی کورد زمانن شێوەزار زاراوە دەپەیڤن شێوەزاری سەردەست شاری کرماشان زاراوەی کرماشانییە گوێرەی سەرژمێریی ساڵی ٢٠١٣ ژمارەی دانیشتوانی شاری کرماشان زیادترە ١٠٥٧١٦٦ زۆرتر سەدا ٥٣ی دانیشتوانی پارێزگاکە پێک دێنێ ھەروەھا گرنگی کاریگەری شاری کرماشان ناوچەکانی دەوروبەری دەتوانین بڵێن شێوەزاری سەردەست کۆی پارێزگای کرماشان شێوەزاری کوردیی کرماشانییە شێوەزاری زمانی کوردی ھەر ١٤ شارستانەکەی پارێزگای کرماشان تەقریبەن شێوەیە شارستانی کرماشان کەڵھوڕی کرماشانی سۆرانی لەکی ھەورامی شارستانی ئیسلام ئاوا شاە ئاوا کەڵھوڕی کرماشانی شارستانی کرند کەڵھوڕی کرماشانی ھەورامی شارستانی سەرپێڵی زەھاو کەڵھوری کرماشانی سۆرانی شارستانی قەسری شیرین کەڵھوری کرماشانی شارستانی گیەڵانی ڕۆژاوا کەڵھوڕی کرماشانی شارستانی سەلاسی باوەجانی سۆرانی ھەورامی شارستانی جوانڕۆ سۆرانی شارستانی ھەورامان پاوە ھەورامی سۆرانی شارستانی ڕوانسەر سۆرانی ئەردەڵانی شارستانی سەحەنە کەڵھوری کرماشانی لەکی شارستانی کەنگاوەر لەکی کەڵھوری کرماشانی شارستانی ھەرسین لەکی کەڵھوری کرماشانی شارستانی سنقور کولیایی کەڵھوری کرماشانی تورکیش شارستانە ئەژین مێژوو پارچەکردنی پارێزگە کرماشان خاوەنی شارستانیەتی مێژووییە سەدساڵی بیستەمدا دەوڵەتانی ناوەندیی ئێران ھەوڵیان داوەتەوە بەشەکانی پارێزگا جیا بیانخەتە پارێزگاکانی ئێران ھەموو شارە لەکنشینەکان ساڵی ١٩٦٨ی زایینی پارێزگای کرماشان ساڵەدا دەوڵەتی ئەوکاتی ئێران ناوچانەی کرماشان دابڕی خستیانە سەری فەرمانداریی تایبەتی لوڕستان کاتە بەشێگ پارێزگای خووزستان ناوچانە ساڵی ١٩٧٣ی زایینیدا پارێزگایەکی نوێ پارێزگای لوڕستان شارە لەکنشینەکانی کەنگاوەر ھەرسین سەحنە ھەروەھا ناوچەکانی جەلاڵەوەند سەرفیرووزاوا ھێشتا بەشێک پارێزگاێ کرماشان ماونەتەوە دابەشی کارگێڕی ناوەندی پارێزگای کرماشان شاری کرماشانە ١٤ شارستان پێکھاتووە ئەمانەن شارە گەورەکانی پارێزگا بریتین کرماشان شائاباد ھەرسین کەنگاوەر سونقوڕ جوانڕۆ سەرپێڵ سەحنە ڕوانسەر سەرچاوەکان کرماشان کرماشان پارێزگای کرماشان پارێزگاکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان ڕۆژھەڵاتی کوردستان

کوردستان واتای وڵاتی کوردان خاکی کوردان ناوچەیەکە ڕۆژھەڵاتی ناوین دانیشتووانی کوردن کوردستان دەکەوێتە خۆرھەڵاتی تورکیا باکووری کوردستان باکووری عێراق باشووری کوردستان باکووری خۆراوای ئێران ڕۆژھەڵاتی کوردستان پارچەیەک سووریا ڕۆژاوای کوردستان ئازەربایجان ئەرمەنستان دیاریکردنی سنووری کوردستان یەکێکە دۆزە پڕ تەنگ چەڵەمەکان چونکە وڵاتانەی خاکی کوردستانیان داگیرکردووە یەکەیەکی جوگرافی نەتەوەیی دان بەبوونی کورد دا نانێن پتر ناوچە کوردنشینەکان دەبەن ڕوانگەی ڕامیارییەوە باشووری کوردستان ڕۆژاوای کوردستان کوردستانە نێونەتەوەیی پێکھاتەیەکی فیدراڵی سەربەخۆ عێراق سووریا ناسراوە کورد ئێراندا فەرمی کەمایەتی ناسراون خوێندن زمانی کوردی مافەکانی نەتەوایەتییەوە بەشن مێژوو چەرخی کۆن سەردەمی کۆندا ناوچەیەدا ھۆزەکانی گۆتی حووری مانناکان مادەکان ژیاون ژینگەی ھۆزی مانناکان باشوور ڕۆژھەڵاتی زرێچەی ورمێ دەتوانین بڵێین ناوچەی قەڵایچی دەوارندەوری ئێستای شاری بۆکان سەردەمی داریووشی سێیەم ئەسکەندەر مادەکان ھاتنە فەرمانی پارسەکانەوە پاشایەتی کاردۆخ کاردۆکان باشوور باشووری ڕۆژھەڵاتی دەریاچەی وان دەکەوێتە پارسەکان مێزۆپۆتامیا کاتی لاوازبوونی ئیمپراتۆری ساسانی سەربەخۆ ١٨٩ی زایین ٣٨٤ی زایین حوکمڕانی دەکرد باکووری مێزۆپۆتامیا باشووری ڕۆژھەڵاتی ئاناتۆلی ڕۆمییەکان لەکاتی زۆرداری ڕۆژھەڵاتی ناویندا گەورەی ژینگەی کوردەکان بەتایبەت ڕۆژاوا باکووری کوردستان حوکمڕانیان ئەکرد کاردۆخ ناوچەیەکی باجدەری ڕۆم ساڵی ٦٦ی زایین ھەتا ٣٨٤ی زایین کاردۆخ کەوتبووە ڕۆژھەڵاتی سیلوان شارێکە ڕۆژھەڵات باشووری دیاربەکری ئەمڕۆکە ھێندێ مێژووناسەکان کاردۆخ ناوە ئەمڕۆیییەکانی کورد کوردستان پێوەندی دەزانن ھەڵبەت ھێندێکیش ئەوەن زانستنامەی کۆلۆمبیادا ئەوە سەلمێندراوە کۆنترین بەڵگە دۆزراوەکان بەکارھێنانی وڵاتی کوردەکان بەڵگەیەکی ئایینی مەسیحی سریانییە دەگەڕێتەوە چەرخی عەتیق گێڕانەوەی گەڕانی قەشەیەکی خەڵکی ئاشوور ئابدیشۆ ڕۆژھەڵاتی ناوین کاتێ ساسانیان سنوور لێی دەپرسن کوێوە ھاتووی وەڵام دەداتەوە دایک بابم ھەزا ھەزا گوندێک ئاشووردا درێژەدا دەڵێت دینەکانەوە شوێنە دەرکراون تامانۆن جێگیر ئابادیشۆ دەڵێت وڵاتی کوردەکاندا تامانۆن دەکەوێتە ڕاست سنووری تورکیا عێراقی ھەزا ١٢ کیلۆمەتری باشووری ڕۆژاوای شاری ھەولێری ئێستایە جێگەیەکی دیکە ھەر بەڵگەیەدا ناوچەی خابوور وڵاتی کوردەکان ناوبراوە چەرخی نێوانی نیوەی سەدەی ١٠ی زایینیدا ناوچەکە پەنج دەسەڵاتداریدا بەش باکووردا شەدادییەکان ٩٧٥ ١١٧٤ی زایینی دەکەوێتە ئەرمەنیای ڕەوادیدەکان ٩٥٥ ١٢٢١ی زایینی تەبرێز مەراغەدا ڕۆژھەڵاتدا حەسنەوییەکان ٩٥٩ ١٠١٥ی زایینی ئانازییەکان عەیاران ٩٩٠ ١١١٦ی زایینی کرماشان خانەقین ڕۆژاوادا مەروانییەکان ٩٩٠ ١٠٩٦ی زایینی دیاربەکر سەدەی ١١دا ناوچەکە کەوتووەتە دەستی سەلجوقە تورکەکانەوە سەدەی ١٣ ١٥ دەستی مەنگۆلەکانەوە ئەوە کەوتووەتە دەسەڵاتی عوسمانییەکان جەنگی جیھانی چەرخی نێوانیدا کوردستان کومەڵێک ناوچە نیوە سەربەخۆکان میرنشین دەناسرێت ڕوالەت دەسەڵاتی سیاسی ئایینی پاشا خەلیفەدا شیکراوەی مێژووی میرنشینانە پێوەندیان ھاوسێکانیان کتێبی شەرەفنامە نووسینی شەرەفخانی بەدلیسی ١٥٩٧ ھاتووە میرنشینەکانی بابان سۆران بادینان گەرمیان عێراقی ئەمڕۆکە بۆتان بدلیس تورکیا موکریان ئەردەڵان ئێراندا کۆنترین بەڵگەیەک بەکارھێنانی کوردستان دەسەلمێت دەقێکی مێژوویی ئەرمەنیایە کەسێک matteos urhayci نووسیوە شەڕێک دەڵێ شوێنێک نزیکی ئامەد ١٠٦٢ کوردستان بەڵگەی دووھەم پەراوێزێکە ئینجیلێکی دەستنووسراوەی ئەرمەنی ١٢٠٠ی زایینیدا نووسراوە سێیەم بەڵگەی بەکارھێنانی وشەی کوردستان نوزھات ئەل قلوب حەمدوڵڵا موستەوفی ١٣٤٠ی زایینی بینراوە چەرخی نوێ سەدەی ١٦ی زایینی شەڕە خاچپەرستییەکان ناوچە کوردنشینەکان سەفەوییەکان عوسمانییەکان بەشکرا پرۆسەی دابەشکردنی کوردستان دوابەدوای شەڕی چاڵدێران ١٥١٤ی زایینیدا ڕوویدا تەنھا ڕواڵەت گرێبەستی زوھاب زەھاب قەسرشیرین ساڵی ١٦٣٩دا فەرمی لەکاتی شەڕی جیھانی کوردەکان پارێزگای کوردستان سنووری عوسمانییەکان لەیەکبوونەوەی ئیمپراتوری عوسمانییەکان ھێزە یەکگرتووکان واتە وڵاتانی فەڕەنسا بەریتانیا ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئیتالیا ژاپۆن بڕیاریاندا سنووری عوسمانی وڵاتێکی نوێ دامەزرێنن پەیمانی سێڤر کوردستان ئەرمەنیاش وڵاتانە بەھەر شێوە داگیرکردنەوەی ناوچەکە ھێزەکانی ئاتاتورک ھێزە یەکگرتووکان پەیمانی لۆزان ڕێککەوتن سنوورە نوێکانی کۆماری تورکیا دیاریکرا کوردەکان ناوچەیەکی سەربەخۆ مانەوە ناوچە کوردنشینەکان کەوتە سنووری نوێی تورکیاوە لکێندرا سووریا عێراق دەسەڵاتی فەڕانسا بەریتانیا کۆتایی شەڕی کەنداودا ھێزە یەکگرتووەکان ناوچەیەکی قەدەغەیان فڕۆکەکان دامەزراند ئەمە ھۆی باشووری کوردستان دەکەوێتەوە باکووری عێراق بتوانێ ساڵی ١٩٩٢دا ناوچەیەکی سەربەخۆ دامەزرێنێت دەسەڵاتی ناوخۆ پاڕلەمانی ھەیە میرنشینەکان میرنشینی عەیشانی ٣٠٠–٣٥٠ک ٩١٢–٩٦١ز ناوچەکانی ڕۆژاوای ھەرێمی چیاکان نەھاوەند دینەوەر ھەمەدان سامنان ھەتا سنووری ئازربایجان دیارترین میرەکانیان ونداد غانم میرنشینی ڕەوادی دەوروبەری ٣٣٧–٤٦٣ک ٩٤٨–١٠٧١ز شارەکانی مەراغە تەورێز ئەردەبیل ورمێ خوی سەلماس… ھتد بەناوبانگترین میرەکانیان محەممەد کوڕی حوسێن ڕەوادی ئەبو ھەیجای ڕەوادی مەمەلانی ڕەوادی میرنشینی شەدادی ٣٤٠–٥٩٥ک ٩٥١–١١٩٨ز ھەرێمی ئاران شارەکانی بەردەعە دبیل گەنجە باکو شار ناوچەیەکی دیکە میرنشینی شەدادی ھەرچەندە سەلجوقییەکانەوە لاوازکراوە ھەتا وەکو ساڵی ٥٩٥–١١٩٨ز شاری ئانی ھەر مابوو دیارترین میرەکانیان محمەد کوڕی شەداد فەزلون ئەبولئەسوار چەندانی دیکە سەربەخۆبوون دراوی تایبەتی میرنشینەتیان لێداوە میرنشینی حەسەنوەیی ٣٤٨–٤٠٦ک ٩٥٩–١٠١٥ز ناوچەکانی شارەزوور شاپورخواست واتا لوڕستان دینەوەر ھەمەدان شوێن شاری دیکە فەرمانڕەواییان کردووە میرە بەناوبانگەکانیان حەسەنوەیھی کوڕی حوسێنی کوردی میر بەدر کوڕی حەسەنوەیی یەکێکە ھەرە میرە بەناوبانگەکانی کوردان سەدەکانی ناوەڕاستدا کاری دیاری لەماوەی فەرمانڕەوایەتییەکەیدا کردووە دراوی تایبەتی لێداوە میرنشینی مەروانی ٣٧٣–٤٨٩ک ٩٨٣–١٠٩٦ز کوردستانی ناوەڕاست باکوور دیاربەکر شارەکانی میاخارتین ماردین ئامەد خەڵات بەدلیس ناوچەی دیکە فەرمانڕەواییان کردووە دامەزرێنەری میرنشینەکە میر باد کوڕی دۆستەکی کوردییە ھەروەھا میر مومەھەد ئەلدەولە میر نەسرولدەولە ئەحمەد کوڕی مەروانی کوردی بەناوبانگترین میری کوردییە لەپەنجا میرایەتی کردووە دەسەڵاتەکەی دەوڵەت ناسراوە دەوڵەتانی عەباسی بوەیھی فاتمی بیزێنتی سەلجوقییەکان دانی پێدانراوە کاری گرینگ ئاوەدانی بووژانەوەی ژیانی کۆمەڵایەتی ئابووری ناوچەیەی کوردستاندا ئەنجامدراوە شارەکاندا دراوی میرنشینییەکە لێدراوە میرنشینی عەننازی ٣٨١–٥١١ ک ٩٩١–١١١٧ز میرنشینییە ناوچەی حەلوان کوردەکانی شازەنجانییەوە دامەزراوە دەسەڵاتی فراوان شارەکانی ئەسەد ئاباد داقوق ئاوەدانی دیکە دەسەڵاتەکەی پەرەی سەندووە میرە بەناوبانگەکانیان میر ئەبولفەتح محەممەد کوڕی عەنناز میر حسام ئەلدەولە ئەبو شوک میر سوورخاب کوڕی بەدر میرنشینی ھەزبانی ٣٤٧ – ٥٣٤ ١٠٤٦ – ١١٣٩ز شاری ھەولێر دەرکەوتووە ناوچەکانی دەوروبەری ھەولێری فەرمانڕەوایەتی کردووە لەبەناوبانگترین میرەکانیان عیسا کوڕی موسای ھەزبانی میر ئەبولحەسەنی کوڕی موسکی ھەزبانی ھاتنی سەلجوقییەکان میرنشینییە کوردییەکان پووکانەوە نەمان چوون ڕۆڵی کورد ھەر لەبرەودابوو لەشەڕی بەناوبانگی ملازگرددا کورد ھاوکاری سەلجوقییەکانی کردووە سەرکەوتن ڕۆمەکاندا سەروبەندی ھاتنی مەغۆلەکاندا کوردستان ڕووبەرووی وێرانکاری زیانی بۆوە چونکە ھەم ھەرێمە کوردییەکان مەغۆلییەکان گرنگ ھەم دەکەوتە ڕێیان بەغداو شام بۆیە کوردستان لەسەدەی ٧ک ١٣ز زۆرترین زیانی بەرکەوت دەسەڵاتدارییەتی ھێزە داگیرکەرەکانی کوردستاندا وێڕای زەبر زەنگی دەسەڵاتی سیاسی کوردستاندا بەتەواوەتی لەناونەچوو چەندان میرنشین دەسەڵاتدارییەتی کوردی ناوچە جیاجیاکانی کوردستاندا فەرمانڕەواییان دەکرد ھێزەکانی جەلائیری تەیموری قەرەئۆینلو… ھتد کوردستانیان کردبووە مەیدانی شەڕو ململانێ دەرکەوتنی عوسمانییەکان شەڕی چاڵدێران ١٥١٤ز میر شەرەفخانی بەدلیسی پەرتووکی شەرەفنامەدا زانیاری گرینگی دەسەڵاتدارییەتییەی کوردان تۆمارکردووە دانیشتووان کورد کۆمەڵێک خەڵکی دانیشتووی ڕۆژھەڵاتی ناوینە شوێنەی دەژین ناوچەیەکی ھەم بەرز نزمە ڕووبەرەکەی بەلایەنی کەمەوە ٥٠٠ ٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە کوردەکانی کوردستان وڵاتانی ئێران تورکیا سووریا بچووک لوبنان ئەرمەنیا ئازەربایجان گورجستان ڕووسیا دابەشکراون وشەی کورد تەنھا چەن وڵات فەرمی بەکاردێت تورکیا پێیان دەڵێت تورکی شاخی لەھەمان کاتدا ئێرانی پێیان دەڵێن ئێرانی چیانشین کوردەکان لقێک زمانە ھیندوئەورووپایییەکان قسەدەکەن زمانی کوردی ناوە ئەگەرچی ناوچەکە عەرەب ئەرمەنی ئاشووری ئازەری فارس تورک تورکمانیشی تێدایە کوردەکان موسڵمانن ئێزیدی مەسیحی جوولەکەش کوردستاندا دەژین چاند ھونەر چاندی کوردی کۆمەڵێک جیاکەرەوەی کلتوریی تایبەت کوردانە چاندی کوردی میراتی گەلە جیاوازانەیە کوردەکانی کۆمەڵگەکەیان پێکھێناوە گشتی دوو چینی ناوچەیی حۆرانییەکان ئێرانییە کۆنەکان میدییەکان دراوسێکانیا چاندی کوردی زۆرتر نزیکە کلتوری ئێرانییەوە نموونە جەژنی نەورۆز ڕۆژی ساڵە ٢١ی ئازاردا ئاھەنگی دەگێڕن ڕۆژی مانگی خاکەلێوەی کوردی ڕۆژی بەھاریشە مۆسیقا ھەر کۆنەوە گۆرانیبێژە کوردەکان سێ جۆری کلاسیکی دا دابەشبوون چیڕۆکبێژ سترانبێژ دەنگبێژ مووسیقای تایبەت دەباری شازادە کوردەکان نەبووە لەبری ئەوە مووسیقا دانیشتنی شەوانەدا پێشکەش کراوە شێوازێکی مووسیقا جۆرانە دانراون گۆرانییەکان سروشتیاندا ئەفسانەن نموونە لاوک ھۆنراوەی قارەمانێتییە چیڕۆکی قارەمانە کوردەکانی ڕابردوو سەڵاحەدین دەگێڕێتەوە حەیرانیش ھۆنراوەی خۆشەویستییە ئازارەکانی دابڕان خۆشەویستی لاوژەش شێوازێکی مووسیقای ئایینییە پایزۆکیش گۆرانییانەن بەتایبەتی پاییزاندا ئەوترێن گۆرانی خۆشەویستی ئاھەنگ ھۆنراوەی وروژێنەر گۆرانی تایبەت کار وفرمان جوگرافیا زانستنامەی بریتانیکادا نووسراوە ڕووبەری کوردستان نزیکەی ١٩٠٫٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە شارە گرینگەکانی تورکیادا ئامەد بدلیس وان عێراقدا ھەولێر سلێمانی ئێراندا کرماشان سنە مەھاباد زانستنامەی ئیسلام دەڵێت ڕووبەری ٣٩٢٫٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشە ١٩٢٫٠٠٠کیلۆمەتری تورکیا ١٢٥٫٠٠٠کیلۆمەتری ئێران ٦٥ ٠٠٠ کیلۆمەتری عێراق ١٢٫٠٠٠ سووریادایە کوردستان ئێراندا پارێزگای کوردستان پارێزگاکانی ئازەربایجانی ڕۆژاوا کرماشان ئیلام لوڕستانی خۆ دەگرێت کوردستان عێراقدا شەش بەش دابەشکراوە سێ لەوانە بەشێک لەوانی دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستاندایە کوردستانی سووریا ڕۆژھەڵاتی وڵاتەدایە کەوتووەتە پارێزگای ئەل ھەساخ شارە گەورەکانی بەشە قامیشلۆ حەسەکە کەش ھەوا ھاوینی گەرم زستانی سارد بەفری تایبەتمەندی ناوچەیە بەشەکانی ناوچە بەھرەدارن مێژوودا ھەناردنی دانەوێڵە ئاژەڵ بارین ٢٠٠ ٤٠٠ میلیمەتر ساڵدا تەختایی دەشتەکان ٧٠٠ ٣٫٠٠٠ میلیمەتر بەرزایییەکاندایە دارستان کوردستان ناوچەیەکی شاخاوییە کەش ھەوای سارد بارینی ئەوەندەی ھەیە دارستان پەرە بسێنێت مێرگ دارستانەوە کوردستان ١٦٠٫٠٠٠ کیلۆمەتری چوارگۆشەیی سەوزایی تێدایە کاج سنەوبەر بەڕوو چنار شۆڕەبی سپیدار زۆرینەی جۆرەکانی دارن کوردستاندا چیاکان چیا ھێما تایبەتمەندییەکی جۆگرافی ژیانی کوردەکانە ھەر بۆیە گوتراوە کورد دۆستێکی نییە چیا Kurds have no friends but the mountains چیاکانی جوودی ئارارات فۆلکلۆری کوردیدا دیارن زاگرۆس شینگەر قەندیل شاھۆ پیرمەگروون سەفین شیرین حەمرین ناسیاوترین کێوەکانی کوردستانن ڕووبارەکان بەرزایییەکان چیاکانی کوردستان بارینی باران بەفری سەرچاوەی ڕووبارەکانی نێزیک ڕۆژھەڵاتی ناوینن یەکێکن سەرچاوەکانی دیجلە فورات ڕووبارە بچووکەکان خابوور ئاراز کەرخە سفیدڕوود ڕووبارانەی گرینگایەتی مێژووییان ھەیە کوردان ئاراز خابوور زابی گەورە سیراون جەغەتوو زەھاب ڕووبارانە بەرزایی سێ چوار ھەزار مەتر بەرزتر دەریادان سەرچاوەی ئاو سەرچاوەی وەرگرتنی وزە بەکاردێن دانانی ئاوبەند تۆرباین عێراق سووریا ڕووبارە سەرەکییەکان ئەوەیان کردووە تورکیا بەشێوەیەکی بەرفراوان کردووە گۆم زرێچەکان کوردستان ھەتا زرێچەی ورمێ ئێراندا ڕۆژھەڵاتەوە ھەیە ڕۆژاوا ناوچە نیوە کوردنشینەکان قەراغی دەریای ناوین ھەیە دەریاچەی وان کوردستاندا گەورەترین زرێچەی تورکیایە ڕۆژھەڵاتی ناویندا تەنھا زرێچەی ورمێ وان گەورەترە گەورەتربوونە ھەڵبەت ڕووبەردایە قووڵبوونی ئاو وان بەرزتردایە زرێچەی ورمێ وان زرێچەی زرێبار ڕۆژاوای مەریوان زرێچەی دوکان نزیکی شاری سلێمانی گەڕیارانەوە سەردان سەرچاوەکان سەرچاوە زەوییەکانی کوردستان خەڵووز مس زێڕ ئاسن بەردی کەڵس دروستکردنی چیمەنتۆ بەکاردێت مەڕمەڕ زینک گەورەترین سەرچاوەی بەردی گۆگرد جیھاندا کەوتووەتە باشووری ڕۆژھەڵاتی ھەولێر حکوومەتی ھەرێمی کوردستان نەوتی کوردستانی ٤٥ بلیۆن بۆشکە مەزەندە کردووە بەمە کوردستان دەبێتە شەشەمین وڵاتی جیھان حکوومەتی ھەرێم تەممووزی ٢٠٠٧دا کۆمپانیا بیانییەکان تاکوو یارمەتی بدەن بەڕێخستنی ٤٠ دەموودەستگای ھەناردنی نەوت ھیوای بردنە سەرەوەی دەسکەوتی نەوت ڕۆژی ١ بۆشکە داواکاری حکوومەتی ھەرێمی کوردستان بەھۆی چاک بارودۆخی ئاسایش ناوچە کودنشینەکانی عێراق کۆمپانیای گەورەی نەوتی جیھانی ئێکسۆن مۆبیل شێڵ ڕوویان کوردستان ئاڵا ھەموو گەلانی زەمینە سەربەستن فیدڕال دەژین خاوەنی ئاڵای خۆیانن ئاڵای کوردستانیش ئاڵای کوردستانی فیدرالە ناوچانەی دەسەڵاتی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان دان داموو دەزگا حکومییەکان ڕێکخراوە ڕەسمییەکان شەکاوەیە ئاڵای کوردستان پێکھاتووە سێ ڕەنگ دروشمێک ناوەندی لاکێشەی ئاسۆیی پێکھاتووە لاکێشەی سەرەوە ڕەنگی سوورە ناوەند ڕەنگی سپییە لاکێشەی خوارەوە ڕەنگی سەوزە بەرینایی ئاڵا دوو سێی درێژایییەکەیەتی دروشمی نەتەوەیی ئاڵای کوردستان خۆری زێڕینە خۆرە ٢١ پەڕ تیشک ی یەکسان ھاوشێوەی ھەیە خۆرەکە دەبێ ڕێک چەق ناوەندی ئاڵای کورستان جێگیر سروودی نیشتیمانی سروودی ئەی ڕەقیب یوونس ڕەئووف ناسراو دڵدار ساڵی ١٩٤٠ دانراوە کاتی زیندان ھۆنراوەیەی داناوە ئەی ڕەقیب سەردەمی کۆماری کوردستان سروودی نیشتمانی کوردستان پێکھاتنی حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ھۆنراوەیە سروودی نیشتمانی کوردستانی عێراق سروود ئەی ڕەقیب ھەر ماوە قەومی کورد زمان نایشکێنێ دانەریی تۆپی زەمان نەڵێ کورد مردووە کورد زیندووە زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان ڕۆڵەی ڕەنگی سوور شۆڕشین سەیری خوێناوییە ڕابردوومان نەڵێ کورد مردووە کورد زیندووە زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان لاوی کورد ھەستایە دلێر خوێن نەخشی بکا تاجی ژیان نەڵێ کورد مردووە کورد زیندووە زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان ڕۆڵەی میدیا کەیخوسرەوین دینمان ئایینمان ھەر نیشتمان نەڵێ کورد مردووە کورد زیندووە زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان لاوی کورد ھەر حازر ئامادەیە گیان فیدایە گیان فیدا ھەر گیان فیدا نەڵێ کورد مردووە کورد زیندووە زیندووە قەت نانەوێ ئاڵاکەمان سوپا پێشمەرگە وشەیەکی کوردییە شەڕکەرە کوردەکان ھەندێک شەڕکەرانی ئازادی ناویان دەبەن وشەکە مانای ڕووبەڕووی مردن دەبنەوە ھێزەکانی پێشمەرگەی کوردستان نزیکەیی کاتەوە ھەیە جووڵانەوەی کوردەکان سەربەخۆیی سەرەتای ساڵانی ١٩٢٠ دا دەستی پێکردووە بەدوای ڕووخانی ھەردوو ئیمپراتۆری عوسمانی قاجاری ناوچەکانی کوردستان لەژێردەستیاندا ھێزەکانی پێشمەرگە ڕۆڵێکی بەرچاویان بینی ھێزی ھاوپەیمانان شەڕی حکوومەتی بەعس عێراق پێشمەرگە دەستپێکردنی شەڕ حکوومەتی بەعسیش ھەر ھەبوو سەردەمی کۆماری مەھاباد پێشمەرگە سوپای حکوومەت پەروەردە ھەتا ساڵی ٢٠١١ی زایینی وڵاتێک ڕەسمی زمانی کوردی دەخوێندرا عێراق ساڵی ٢٠٠٣ەوە دەستی ئەوە ھەمووی ئاستەکاندا ھەر زمانی عەرەبی وانە دەگوترایەوە ئێراندا دەستووری بنەڕەتی قانوونی ئەساسی زمانی کوردی زمانی ناوچەیی پێناسە کراوە ھەندێک شوێندا دەخوێندارێ ھەندێکی دیکە نا تورکیا ھەتا ساڵی ٢٠٠٩ تەنانەت قسەکردن زمانی کوردی قەدەغە ساڵی ٢٠١١ەوە وانەیەک زمانی کوردی مندڵانی شەش دیاری پێیان خۆش دەتوانن ھەڵیبژێرن بیخوێنن سووریا شۆڕەشەکانی بەھاری عەرەبی ناوچەکانی دەسەڵاتی کوردەکان بزووتنەوەیەک فێرکاری کوردی دەستی پێکرد منداڵان گەورەساڵان کەوتنە بەرنامەکانی فێرکاری کوردی خوێندنی باڵا ھاتنی زانستە مۆدێرنەکان وڵاتانی ڕۆژھەڵاتی ناوین زانکۆ جێ جۆر جۆرەکانی کوردستاندا کرایەوە ھەتا ئێستاش ھیچکام زانکۆگەلە کۆرسی زمانی کوردی ھیچ وانەیەک زمانی کوردی ناڵێنەوە زانکۆگەلە ئەوە کەوتوونەتە کام وڵاتەوە وانەکانیان زمانی فەرمی وڵاتە فارسی عەرەبی تورکی زمانی ئینگلیزی دەڵێنەوە ئەمانەش ببینە ھەرێمی کوردستان حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ئاڵای کوردستان سروودی نیشتیمانی کوردستان باکووری کوردستان باشووری کوردستان ڕۆژھەڵاتی کوردستان ڕۆژاوای کوردستان سەرچاوەکان بەستەرە دەرەکییەکان باشووری کوردستان ھەرێمە مێژوویییەکان بزووتنەوەی سەربەخۆیی کوردستان

ئاژەڵ ھەروەھا پاتاڵ ماڵات وڵسات گیانلەبەرانەی ماڵدا ڕادەگیرێن بەرھەمیان وەردەگیرێ مەڕ گا بزن ھی دەڵێن سەرچاوەکان ئاژەڵەکان پیشەی گۆشت

ڕۆژژمێری کۆچی ھەتاوی ڕۆژژمێری فارسی فارسی ھجری خورشیدی ھجری شمسی ڕۆژژمێرێکی ھەتاوییە بەستراوە خولی ھەتاو خۆر ەوە ٣٦٥ ڕۆژ پێک ساڵی سادەدا ٣٦٦ ڕۆژ پێک ساڵی پڕدا دابەش ١٢ مانگدا شەش مانگەکانی سەرەتای ٣١ ڕۆژ پێک دێن پێنج مانگەکەی ٣٠ ڕۆژ پێک دێن مانگی دوانزە ٢٩ ڕۆژ پێک ساڵی سادەدا ٣٠ ڕۆژ پێک ساڵی پڕدا سەرەتای ڕۆژژمێری کۆچی ھەتاوی ساڵی ھەتاوی دەست پێدەکات سەرەتای بەھاردا ٢١ی ئازاردا ڕۆژژمێری زایینی گشتی ھەندێک ٢٢ ٢٠ی مارس دەست پێدەکات پێشچوونی ساڵی پڕ ڕۆژی ساڵەکە نەورۆز دەبرێت ھەروەھا ڕۆژژمێری ھەتاوی فارسی ڕۆژمێری جەلالی دەبرێت گەڕاندنەوە جەلالەدین مالک سوڵتانی خۆراسان دانانی زانای موسڵمان عومەر خەیام ڕۆژژمێرەی دانا یارمەتی حەوت زانای گەردوونناس وردترین ڕۆژژمێر دادەنرێت زەویدا ئێستادا ڕێژەی ھەڵە ھەر ڕۆژێک ٣ ٨ ساڵە بەرامبەردا ڕێژەی ھەڵە ڕۆژمێری زایینیدا ئەگاتە ڕۆژێک ٣٣٠٠ رۆژژمێرە بەکاردێت ھەردوو وڵاتی ئێران ئەفغانستان ڕۆژژمێری ئوم لقوڕادا بەکار دیاریکردنی وەرزەکانی رۆژی ڕۆژمێری کۆچی ھەتاوی ١ی فروردین نەورۆز ی ساڵی ١ی کۆچی ھەتاوییە ٢٩ی شەعبانی ساڵی ١ی کۆچی ٢٢ی ئازاری ٦٢٢ی زایینی ساڵی ڕۆژمێرە ساڵی کۆچی پێغەمبەر محەمەد مەککەوە مەدینە ساڵی ی کۆچی ھەتاوییە ی کوردی time Yی زایینی مانگەکان ئەمانەش ببینە ڕۆژژمێری کوردی ڕۆژژمێری ئیسلامی ڕۆژژمێری زایینی سەرچاوەکان مێژووی کۆچی ھەتاوی سایتی فەڕمی ڕۆژژمێری ئوم لقوڕا ھێما نەتەوەیییەکانی ئێران ڕۆژژمێری کۆچی ھەتاوی چاندی ئێرانی ڕۆژژمێرەکان داھێنانە ئێرانییەکان

ماڵپەڕ مەکۆکانی وێبچن سەرەتای دامەزراندنی دەگەڕێتەوە ساڵی ٢٠٠٤ ئاسۆ نادریەوە دۆمەینی ھەموو کوردان تۆمارکرا all4kurds net سەرەتا وەکو ھەموو وێبگەیەکی گشتی ئایتی کارەکانی ڕادەپەڕاند بڵاوکردنەوەی بابەت جۆری پەرگەی وشە PDF ئەمە ناوبانگیکی باشی ھێنا وەکو سەرچاوەیەکی سەرەتایی فێربوونی چۆنیەتی دامەزراندنی پڕۆگرامەکان بەستەری دەرەکی ماڵپەڕی وێبچن وێبگە کوردییەکان

ئەندریاس ڤێسالیوس کەسایەتییەکی ناوداری سەردەمی ناودارە ساڵی ١٥٠٠ ولاتی بەلجیکا دایکبووە ھەر ھەرزەکارییەوە ‌خولیایی خوێندنی ئەناتۆمی ئەندریاس ڤێسالیوس کەسانە دادەنرێ توانی زانستی لێکۆلینەوە ئێسقانەکانی مرۆڤ ئۆرگانەکانی بکا دەرچووانی زانکۆی پاریس مێژووی توێکاری لەدایکبووانی ١٥١٤ مردووانی ١٥٦٤

سازمانى خه‌باتى كوردستانى ئێران یه‌كێكه‌ له‌ هیزه‌ ناسراوه‌كانى كوردستانى ئێران كه‌ له‌ساڵى ١٣٥٩ ى هیجرى كه‌به‌رامبه‌ر ١٩٨٠ زایینى له‌سه‌ر ده‌ستى مامۆستاى تێكۆشه‌رو زانا مامۆستا سه‌ید جلالالدین حسێنى دامه‌زرا ئه‌م هێزه‌ ماوه‌یه‌كى دژ به‌کۆماری ئیسلامی ئێران له‌سه‌ر ده‌ستى مامۆستاى ناوبراو جه‌نگاوه‌و تائیستاش هه‌ر به‌رده‌وامه‌ جێى ئاماژه‌یه‌ كه‌ ئه‌م هێزه‌ له‌سه‌ره‌تاوه‌ وه‌ك هیزێكى ئیسلامى هاته‌ ئاراوه‌ به‌ ناوى سازمانى خه‌باتى نه‌ته‌وایه‌تى ئیسلامى كوردستانى ئێران به‌ڵام له‌ دوایداو له‌به‌ر هه‌لومه‌رجى ئه‌و كاته‌ گۆرِا به‌ سازمانى خه‌باتى كوردستانى ئێران وه‌ له‌دواى له‌ ٣٠ تێكۆشان به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى ئه‌م رِژێمه‌ كۆمه‌ڵێك ده‌سكه‌وت سه‌روه‌رى گه‌وره‌ى به‌ده‌ست هێناوه‌ وه‌ ئێستاش دواى كۆنگره‌ى چواره‌م بابه‌شێخى حوسێنى به‌سكرتێر هه‌ڵبژێردرا ئه‌وه‌ش به‌ هۆى ماندوو تێكوشانێكى دورو درێژ په‌یداكردنى ته‌جره‌به‌یه‌كى زۆره‌وه‌ویه‌ خزمه‌ت كردنى خاك وڵاته‌كه‌ى ٤ کۆنگرەی داوە تێدەکۆشێ دامەزراندنی حکوومەتێکی ھەڵبژێردراو دیموکراتیک پارلمانی کوردستاندا مافی ھەموو نەتەوەو ئایین مەزھەب رەگەزەکان بپارێزێ سازمانی خەباتی کوردستانی ئێران دەستەبەرکرانی مافی دیاری چارەنووسی پەسەندە ئێستادا دەستەبەرکرانی خودموختاری لەچوارچێوەی ئێرانێکی دیموکراتیک پارڵمانی رەوا دەزانێ سازمانی خەباتی کوردستان باوەڕی وایە ئایینی پیرۆزی ئیسلام سەرچاوەکانی قانوون دانان کەڵکی وەرگیرێ دەبێ مافی ئەدیان بیروبۆچوونەکانی دیکە کوردستان بەرچاو بگیرێ درووشمی رووخانی رژیم درووشمە نەگۆڕەکانی سازمانی خەباتە مێژوو دەستکاری لەدوای ھێرشی پاسدار ئەرتەشی بەکرێگیراو بۆسەر کوردستان کوشت خەڵکی کوردستان تاوانی ئینقلاب ئیسلام بڕیاری جەماوەری کوردستان دیفاع نیشتمان تێکۆشان ھاتنە دیی ئامانجە رەواکان ئازادی ژمارەیێک مامۆستایانی ئایینی کەسایەتیە تێکۆشەرەکانی کوردستان دەفتەری مامۆستا شێخ عزالدین دا چالاکیی سیاسی نیزامیان ئەدا بیریان پێک ھێنانی سازمانێکی سیاسیی نەتەوەیی ئیسلامی کردەوە بۆچوونێکی جیاواز رێبازی ھێزو لایەنەکانی گۆڕەپانی خەبات بێتە مەیدان پەرچەمدار پێشڕەوی جەماوەرە خاوەنی بیرێکی نەتەوەیی ئیسلامین ھەربۆیە ٥ی خەرمانانی ساڵی ١٣٥٩ی کۆچی خۆری بەرانبەر ٢٧ ئەگۆستی ١٩٨٠ی زایینی پێکھاتنی سازمانی خەباتی نەتەوایەتی ئیسلامیی کوردستانی ئێران راگەیاند ڕاگەیاندن دامەزراندنی سازمانی خەبات لەچەندین شارو ناوچە باکوور باشووری کوردستانی ئێران بنکە رێکخراوەکانی سازمان داندران کادر پێشمەرگەکانی سەرەڕای کەند کۆسبی ھەڵسووڕانی سیاسی نیزامیان بەرانبەر ھێزە بەکرێگیراوەکانی رژیمی ئاخوندیدا دەست سازمانی خەبات ماوەی٣٠ ساڵە کۆماری ئیسلامی ئێران خەبات دەکا ھێزێکی گرنگ بەرچاوی ئۆپۆزیسێۆن دەناسرێ بنکەو بارەگاکانی باشووری کوردستانە په‌یره‌و پرۆگرامى سازمانى خه‌بات ى كوردستانى ئێران دەستکاری په‌یره‌و پرۆگرامی سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران په‌سه‌ندكراوی كۆنگره‌ی پێنجه‌م سه‌ره‌تا الف ـ شه‌رِی چاڵدران له‌نێوان عوسمانیه‌كان شاسمایلی سه‌فه‌وی كه‌ له‌٢٣ی ئووتی ١٥١٤دا رووی دا زۆرینه‌ی كورده‌ سوننیه‌كان پشتیوانیان له‌ ده‌وڵه‌تی عوسمانی كرد له‌شكری شا سمایل شكستی هێنا به‌لام شكستی هێزی شاسمایل دژمنایه‌تی ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ته‌ درێژه‌ی كیشا له‌ساڵی ١٦٣٩ ز په‌یمانی زه‌هاو دابه‌شكردنی كوردستان له‌نێوان ئه‌و دوو بێگانه‌دا مۆر كرا به‌شی كوردستان كه‌وته‌ به‌ر ده‌سه‌لاتی عوسمانی به‌شی كه‌متری كه‌ كوردستانی ئێستای ئێرانه‌ كه‌وته‌ ده‌سه‌لاتی سه‌فه‌وییه‌كان كوردی یه‌ك زمان یه‌ك ره‌گه‌ز یه‌ك فه‌رهه‌نگ یه‌ك كه‌له‌پوور به‌بێ ئه‌وه‌ی رازی دابه‌ش كرا له‌نێوان دوو ئیمپراتوری جیاوازدا له‌ شه‌رِی جیهانی یه‌كه‌م دا دووهه‌مجار ئه‌و به‌شه‌ له‌خاكی كوردستان كه‌ به‌ ئیمپراتوری عوسمانی به‌ په‌یمانی سایكس بیكۆ له‌ ١٩١٦دا كرا به‌ سێ به‌ش به‌شێك به‌ر سوریه‌ كه‌وت به‌شێك به‌ر توركیه‌ به‌شێكیش به‌ عێراقه‌وه‌ لكێندرا له‌ دابه‌ش كرانی یه‌كه‌مه‌وه‌ كورد به‌ ته‌واوی هه‌ستی به‌ به‌شی كرد هه‌ستی ئازادیخوازیی رۆژ له‌دوای رۆژ ده‌بوو به‌تایبه‌ت كه‌ له‌لایه‌ن هه‌ر دوو داگیركه‌ره‌وه‌ به‌بێ ره‌حمانه‌ ده‌چه‌وساوه‌ سه‌ركوت ده‌كرا ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ ده‌ستیان دایه‌ راگواستنی به‌شێك له‌ هۆزه‌ كورده‌كان به‌ره‌و ناوچه‌ دووره‌كان عوسمانیه‌كان به‌ره‌و ئه‌رزه‌رۆم ئه‌ناتۆڵی سه‌فه‌وییه‌كان به‌ره‌ خوراسان كه‌ زۆربه‌یان چه‌ند سه‌ده‌ زمان فه‌رهه‌نگ ره‌گه‌زی وون نه‌بووه‌و هه‌ر نه‌فرین ده‌نێرن ئه‌وانه‌ی رایان گواستن گه‌لی كوردستان له‌دوای دابه‌شكرانی به‌سه‌ر چه‌ند وه‌لاتدا وه‌ك غه‌واره‌و گه‌لی به‌ش گومان چاویان لێكراو ئه‌و روانینه‌ ناحه‌زو ناپه‌سه‌نده‌ی داگیركه‌ران له‌ماوه‌ی سه‌د ساڵی رابردوو وای كرد كه‌ كورد ده‌ست بداته‌ خه‌بات له‌ به‌رانبه‌ر سته‌مء داگیركاریدا به‌تایبه‌ت ئه‌و خه‌بات فیداكارییه‌ له‌ماوه‌ی١٠٠ ساڵی رابردوودا ده‌یان هه‌زار قوربانیی لێكوتۆته‌وه‌و ده‌ربه‌ده‌ری ماڵ وێرانی سه‌ر شوێن كوردی به‌دواوه‌ بووه‌ سته‌م درِنده‌یی ده‌سه‌لاتداره‌ خۆبه‌ زل زان ملهورِه‌كان له‌دژی كورد تێكرِای دانیشتوانی ئه‌و وه‌ڵاتانه‌ی كوردیان به‌سه‌ردا دابه‌ش كراوه‌ به‌رِاده‌یێكه‌ كه‌ دڵی هه‌ر مرۆڤێكی خاوه‌ن هه‌ست ده‌ته‌زێنێ وه‌ك سه‌ركوتی شۆرشه‌كانی شێخ سه‌عیدی پیران شێخ ره‌زای ده‌رسیم به‌ند ته‌بعید كرانی شێخ عه‌بدولا نه‌هری راگواستن كوژرانی هه‌زاران كه‌س له‌ نه‌ته‌وه‌ی كورد له‌ توركیه‌ هه‌روه‌ها وێرانكردنی ٤٠٠٠ دێی كوردستانی عێراق كاره‌ساتی دڵته‌زێنی ئه‌نفال كه‌ له‌لایه‌ن رژیمی عێراق به‌رِێوه‌چوو نزیكه‌ی ١٨٢ هه‌زار كورد سه‌ر شوێن كرا شاری هه‌ڵه‌بجه‌و چه‌ند گوند له‌لایه‌ن رژیمی عێراقه‌وه‌ كیمیاباران كرا پێنج هه‌زار كه‌س له‌ناو چوون له‌ئێرانیشدا وێران كردن كاولكردنی شارو كان قه‌تل عامی هاونیشتمانانی كورد له‌ نه‌غه‌ده‌و قارنه‌ قه‌لاتان سۆفیان ووسوكه‌ند ساروقامیش ئێعدامی به‌كۆمه‌ڵ به‌زه‌ییانه‌ی پیرو لاوی كورد به‌ فه‌رمانی جیهادی خومه‌ینی قازیه‌ به‌ناو شه‌رعیه‌كانی ئێعدامی سه‌دان مرۆڤی شورِشگێری كورد له‌ماوه‌ی نزیك به‌ مانگێك له‌ساڵی ١٣٦٧ی كۆچی خۆری ته‌نیا به‌ تاوانی پێوه‌ندی به‌ هێزه‌ شۆرِشگێرِه‌كان داواكردنی مافه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كان هه‌روه‌ها ترۆری ده‌یان تێكۆشه‌ری سیاسی فه‌رهه‌نگی نووسه‌ر رووناكبیر له‌ناوخۆ ده‌ره‌وه‌ له‌ وه‌لاتی سوریه‌ رێژیمه‌ یه‌ك له‌ یه‌كه‌كان نه‌ته‌وه‌ی كوردیان به‌ خراپترین شێوه‌ سه‌ركوت كردوه‌ حاشا له‌ كراوه‌ به‌ تایبه‌ت له‌ هاتنه‌ سه‌ركاری حافیز ئه‌سه‌د جۆره‌ مافێك به‌ كورد به‌ ره‌وا نه‌بیندراوه‌ ئێستاش به‌شێكی ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ له‌ مافی ناسنامه‌ به‌شه‌ به‌شێكی به‌رچاو له‌ نیشتمانه‌كه‌ی وه‌ك عه‌فرین كوبانی زه‌هریه‌ ئه‌حمه‌دیه‌ له‌لایه‌ن داگیركه‌رانه‌وه‌ راگواستنی زۆره‌ ملی كوردیات كراوه‌ ئه‌وانه‌ ده‌یان نموونه‌ به‌ڵگه‌ی حاشاهه‌ڵنه‌گری دیكه‌ له‌سه‌ر سته‌مگه‌ری ملهورِیی داگیركه‌ران ده‌سه‌لاته‌ نامه‌شروعه‌كان هه‌ن كه‌ ئه‌و سته‌مگه‌رییانه‌ به‌ڵگه‌ن سه‌لماندنی ئه‌و راستیه‌ی كه‌ خه‌باتی جه‌ماوه‌ری كورد وه‌ده‌ست هێنانی مافه‌ بنچینه‌ییه‌كانی خه‌باتێكی ره‌واو مه‌شروعه‌ به‌پێی ده‌ستووری ئیسلامی پیرۆز باقی ئایینه‌ ئاسمانیه‌كان سه‌رجه‌م یاسا مرۆییه‌كان راوه‌ستان له‌ به‌رانبه‌ر زاڵم ته‌عه‌داكار ئه‌ركێكی پێویسته‌ نه‌ته‌وه‌ مرۆڤه‌كان هاندراون رزگار بوونیان له‌ ده‌ست سته‌م خه‌بات بكه‌ن رێگه‌ نه‌ده‌ن زوڵمیان بكرێ ـ گه‌لی كورد كه‌ گه‌لێكی خاوه‌ن مێژووی چه‌ند هه‌زار ساڵه‌یه‌ له‌ نیشتمانی خۆیدا ژیاوه‌ مافی ره‌وای خۆیه‌تی ده‌سته‌به‌ر كرانی ماف ئازادیه‌كانی تێبكۆشێ له‌و پێناوه‌شدا هه‌موو تواناو رێگه‌ درووست ره‌واكان خه‌بات كردن هاتنه‌ دیی ئامانجه‌كانی به‌كار بێنێ گه‌لی كورد ده‌بێ به‌ هه‌وڵی سیاسی بڵاوكردنه‌وه‌ی زانیاری ته‌بلیغات سه‌رنجی رای گشتیی جیهانی ده‌وڵه‌ت ده‌سه‌ڵاته‌ خاوه‌ن هێزه‌كان ناوه‌نده‌كانی پارێزه‌ری مافی مرۆڤـ رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان راكێشێ پشتیوانی له‌ خه‌باتی ره‌وای ج ـ گه‌لی كورد حه‌قی خۆیه‌تی وه‌ك نه‌ته‌وه‌یێكی مێژوویی خاوه‌ن توانا ده‌وری له‌ به‌رِێوه‌بردن ئیداره‌كردنی له‌ ئێراندا هه‌بێ ده‌سه‌ڵاتی به‌سه‌ر نیشتمانی خۆیدا به‌خۆی ده‌بێ ده‌سه‌ڵاتداری ناوه‌ندی له‌جیات سه‌ركوتی كورد داگیركردنی كوردستان مۆڵدانی هێزی سه‌ربازی هاوكاریی كورد بكا ئه‌وه‌ی نیشتمانیان گه‌شه‌ بده‌ن له‌ هه‌موو بارێكه‌وه‌ د ـ گه‌لی كورد له‌ كوردستانی ئێران له‌دوای ئه‌وه‌ی هه‌ستی به‌ ژێرده‌ستی كرد خه‌بات تێكۆشانی ووچانی به‌رامبه‌ر به‌ داگیركه‌ران درێژه‌ داوه‌ له‌ شۆرِشی گه‌لانی ئێران دژبه‌ رژیمی پاشایه‌تی له‌ساڵی ١٣٥٧ی كۆچی خۆریدا تێكرِای خاوه‌ن باوه‌رِان به‌ ئازادی له‌و شۆرِشه‌دا به‌شدار گه‌لی كوردیش ده‌ورێكی كاریگه‌ر سه‌ره‌كیی هه‌بوو له‌ سه‌ركه‌وتنی ئه‌و شۆرِشه‌دا له‌ راماڵینی پێگه‌ی ده‌سه‌ڵاتی په‌هله‌وی له‌كوردستاندا ئه‌و خه‌بات راپه‌رِینه‌ یه‌كگرتووه‌ی خه‌ڵكی ئێران به‌ كورد فارس تورك عه‌ره‌ب بلوچ باقی قه‌وم دین مه‌زهه‌ب بیروبۆچوونه‌كان به‌و ئامانجه‌ كه‌ ئیتر به‌ یه‌كجاری كۆتایی به‌ سته‌م عه‌داڵه‌تی هه‌موو نه‌ته‌وه‌كان له‌ ئێراندا به‌ مافه‌ ره‌واكانیان ده‌گه‌ن ه ـ به‌رهه‌می راپه‌رِینی ١٣٥٧ی گه‌لانی ئێران له‌لایه‌ن خومه‌ینی په‌یره‌وانیه‌وه‌ به‌ هێنانه‌ مه‌یدانی ده‌سه‌ڵاتێكی تاكرِه‌وانه‌ غه‌یره‌ دیموكراتیك ناره‌وا له‌ژێرناوی پیرۆزی ئیسلامدا به‌فیرۆ درا خه‌ڵكی ئێران به‌ تێكرِا خه‌ڵكی كوردستان به‌تایبه‌ت بۆئه‌وه‌ی به‌ری ره‌نج خوێنی شه‌هیدان له‌ فه‌وتان له‌ ناوچوون رزگار بكه‌ن كه‌وتنه‌ خۆ هه‌ر به‌و مه‌به‌سته‌ش له‌ سه‌رانسه‌ری ئێران كوردستان له‌ ساڵی ١٣٥٨ی كۆچی خۆری به‌دواوه‌ جه‌ماوه‌ر به‌ رێپێوان نارِه‌زایه‌تی بێزارییان له‌ ده‌سه‌ڵاتی نوێ ئاشكرا كرد به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ ده‌سه‌ڵاتدارانی نوێ له‌جیات وه‌ڵامی به‌ڵێ جه‌ماوه‌ری راپه‌رِیو بێزار له‌سته‌م به‌ به‌كارهێنانی هێزی سه‌ركوت به‌زه‌ییانه‌ كه‌وتنه‌ گیان خه‌ڵك میتینگ نارِه‌زایه‌تی كۆبوونه‌وه‌ی جه‌ماوه‌رییان دایه‌ به‌ر په‌لامار هه‌زاران كه‌سیان راپێچی زیندان چاڵه‌رِه‌شه‌كان كرد ده‌یان رۆڵه‌ی تێكۆشه‌ریان له‌ژێر شكه‌نجه‌دا شه‌هید كرد سه‌رله‌نوێ زیندانه‌ چۆڵ كراوه‌كانیان به‌ رۆڵه‌ تێكۆشه‌ر ئازادیخوازه‌كان ئاوه‌دان كرده‌وه‌ گه‌لی چه‌وساوه‌ی كورد له‌ كوردستانی ئێران ئومێدواربوو به‌ رووخانی رژیمی په‌هله‌وی كۆتایی به‌ ره‌نج مه‌ینه‌تی ده‌یان ساڵه‌ی به‌ڵام نه‌چوو رووبه‌رِووی سته‌مێكی تاقه‌ت پرِوكێنتر درِندانه‌تر بوه‌وه‌ سه‌ره‌رِای سته‌مه‌ به‌زه‌ییانه‌كان گه‌لی كورد به‌رده‌وام ئاشتی لێك تێگه‌یشتنی كردوه‌ هه‌ر به‌و مه‌به‌سته‌ش چه‌ندین ده‌سته‌ی نوێنه‌رایه‌تی ووت ووێژ له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتدارانی رژیم دیاری كرد هه‌یئه‌ته‌كانی نوێنه‌رایه‌تی كورد زۆربه‌ جیددی هه‌وڵیان دا كه‌ ده‌سه‌ڵاتدارانی ئێران رازی بكه‌ن مافه‌ ره‌واكانی كورد بسه‌لمێنن به‌ڵام ئاخونده‌كان له‌ وه‌ڵامی داوا ره‌واكانی خه‌ڵكی كوردستان دا ده‌ستیان دایه‌ هه‌رِه‌شه‌ چاو سوور كردنه‌وه‌ هه‌ڵوێستی غه‌یره‌ دیموكراتی هێرشی نیزامی بوونه‌ سه‌رهه‌ڵدانی جه‌نگێكی خوێناوی ناچار كردنی گه‌لی كوردستان به‌ دیفاع له‌ نیشتمانی به‌ فه‌رمانی جیهاد جه‌نگی نارِه‌وای خومه‌ینی له‌ خه‌ڵكی كورد ده‌ستی كرد پاسدار باقی هێزه‌ سه‌ركوتگه‌ره‌كان خه‌ڵخاڵی ی جه‌للاد به‌ناو قازی شه‌رع ره‌وانه‌ی كوردستان كرا كه‌ چۆنی خۆش چه‌نده‌ حه‌زی درِندانه‌ لاو پیری كوردستان بنێرێته‌ مه‌یدانه‌كانی گولله‌باران مه‌رگ خه‌ڵخاڵی له‌ماوی چه‌ند رۆژدا ده‌یان لاو پیری كوردی شه‌هید به‌و جینایه‌ته‌ی لاپه‌رِه‌یێكی ره‌ش قێزه‌ونی ده‌سه‌ڵاتداریی ئاخونده‌كان تۆمار كرد كه‌ ژیان ده‌مێنێ له‌بیر كورد ئازادیخوازان ناچێته‌وه‌ هێرشی پاسداره‌ به‌كرێگیراوه‌كان سه‌ر كوردستان سوتاندن وێران كردنی چه‌ندین شارو دێی كوردستان هه‌رِه‌شه‌ كوشتن زیندانی كردنی لاوه‌كان كه‌سایه‌تیه‌ ئازادیخوازه‌كان جه‌ماوه‌ری كوردستانی ناچار كرد دیفاع له‌خۆیان پارێزگاری له‌ نیشتمانیان ده‌ست بده‌نه‌ خه‌بات به‌ربه‌ره‌كانێ له‌به‌رانبه‌ر رژیمی ده‌سه‌ڵاتداری دژ به‌ ماف ئازادی دواكه‌وتووی ویلایه‌تی فه‌قیه‌ دیفاع كردنی جه‌ماوه‌ری كوردستان هێزه‌ تێكۆشه‌ر ئازادیخوازه‌كان درێژه‌ی هه‌یه‌ خه‌باتی جه‌ماوه‌ری كوردستان له‌م ساڵانه‌ی دواییدا گه‌لێك به‌رچاوتر په‌ره‌گرتووتر بووه‌ له‌ ساڵانی رابردوو ـ له‌دوای هێرشی پاسدار ئه‌رته‌شی به‌كرێگیراو بۆسه‌ر كوردستان كوشت برِی خه‌ڵكی كورد به‌ تاوانی ئینقلاب ئیسلام به‌ برِیاری جه‌ماوه‌ری كوردستان دیفاع له‌ نیشتمان تێكۆشان هاتنه‌ دیی ئامانجه‌ ره‌واكان ئازادی ژماره‌یێك له‌ مامۆستایانی ئایینی كه‌سایه‌تیه‌ تێكۆشه‌ره‌كانی كوردستان به‌ رێبه‌رایه‌تی مامۆستا سه‌یید جه‌لال الدین حوسێنی كه‌ له‌ژێر ده‌فته‌ری مامۆستا شێخ عزالدین دا چالاكیی سیاسی نیزامیان ئه‌نجام ئه‌دا بیریان له‌ پێك هێنانی سازمانێكی سیاسیی نه‌ته‌وه‌یی ئیسلامی كرده‌وه‌ كه‌ به‌ بۆچوونێكی جیاواز له‌ رێبازی هێزو لایه‌نه‌كانی دیكه‌ی گۆرِه‌پانی خه‌بات بێته‌ مه‌یدان په‌رچه‌مدار پێشرِه‌وی ئه‌و جه‌ماوه‌ره‌ كه‌ خاوه‌نی بیرێكی نه‌ته‌وه‌یی ئیسلامین هه‌ربۆیه‌ له‌ ٥ی خه‌رمانانی ساڵی ١٣٥٩ی كۆچی خۆری به‌رانبه‌ر به‌ ٢٧ ئه‌گۆستی ١٩٨٠ی زایینی پێكهاتنی سازمانی خه‌باتی نه‌ته‌وایه‌تی ئیسلامیی كوردستانی ئێران خه‌بات راگه‌یاند ز ـ به‌ راگه‌یاندنی سازمانی خه‌بات خاوه‌ن بیرانی ئه‌و رێبازه‌و به‌شێكی به‌رچاو له‌ جه‌ماوه‌ری كوردستان دڵخۆش هیواداربوون خه‌ڵك به‌زوویی پێشوازی گه‌رمی له‌ سازمانی خه‌بات كرد له‌ چه‌ندین شار ناوچه‌ له‌ باكوور باشووری كوردستانی ئێران بنكه‌ رێكخراوه‌كانی سازمان داندران كادر پێشمه‌رگه‌كانی سه‌ره‌رِای كه‌ند كۆسپی هه‌ڵسوورِانی سیاسی نیزامیان له‌ به‌رانبه‌ر هێزه‌ به‌كرێگیراوه‌كانی رژیمی ئاخوندیدا ده‌ست كرد به‌ڵام به‌داخه‌وه‌ به‌ كۆسپ ته‌گه‌ره‌ی جیاجیا كه‌ له‌لایه‌ن هێزو لایه‌نه‌كانی دیكه‌ خرانه‌ سه‌ر رێگه‌ی كار چالاكی كادر پێشمه‌رگه‌كان سازمانی خه‌بات نه‌یتوانی وه‌ك پێویست ئه‌رك كاره‌ ته‌بلیغی ته‌شكیلاتیه‌كانی ئه‌نجام بدا هه‌ر بۆیه‌ ناچار په‌ره‌ دانی سیاسه‌ت هه‌ڵوێستی سه‌ربه‌خۆ لایه‌نانه‌ی له‌ هێندێك ناوچه‌ی كوردستان به‌ نهێنی هه‌ڵسوورِێ ح ـ سه‌ره‌رِای ئه‌و گشته‌ كۆسپ ته‌گه‌رانه‌ به‌خۆشیه‌وه‌ سازمانی خه‌بات توانی به‌ره‌و بچێ سه‌ربه‌خۆیی سیاسی ته‌شكیلاتیی بپارێزی له‌ماوه‌ی له‌ ٣٣ مه‌وجوودیه‌تی له‌ مه‌یدانی خه‌باتدا ئه‌ركه‌ نیشتمانی نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی به‌رِاستی پاكی به‌جێ بێنێ سازمانی خه‌بات واقعییه‌ت ماهییه‌تی رژیمی ناسیوه‌ هه‌ربۆیه‌ درووشمی رووخانی رژیم یه‌كێك له‌ درووشمه‌ سه‌ره‌كی نه‌گۆرِه‌كانیه‌تی ی سازمانی خه‌باتی كوردستانی ئێران له‌ ره‌وتی به‌ره‌وپێش چوون هه‌ڵدانی خوێیدا له‌ئاكامیئ هه‌ڵسه‌نگاندن وردبونه‌وه‌ له‌ هه‌ل مه‌رجی سه‌رده‌م په‌ره‌سه‌ندنی هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی نیشتمانی له‌ جه‌ماوه‌ری كوردستان دا هه‌ستی به‌ پێویستی ئاڵ گۆرِێكی بنه‌رِه‌تی هه‌بوو له‌ به‌رنامه‌ی كاری سیاسی ستراتیژی خۆیدا ئالوگۆرِێ بنه‌ره‌تی له‌ هه‌ڵوێستی سیاسی به‌ره‌و بردنی ئامانجه‌ نه‌ته‌وه‌یی نیشتمانی كوردو گه‌شه‌ی له‌ ناوه‌وه‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی بزاڤی رزگاریخوازی كورد كوردستاندا گۆرانێكی به‌ كه‌ڵكی له‌ خۆیدا پێك هێناو له‌ هه‌نگاوێكی گرینگدا به‌ به‌راوردو لێكدانه‌وه‌ی راستی رێبه‌ری سازمان به‌ راوێژكردن له‌گه‌ڵ دلسۆزانی سازمانی خه‌بات به‌وه‌ی كه‌ گۆرانێكی گرینگ به‌ كه‌ڵك له‌ ئامانج خه‌تی سیاسی پێك بێنێ وای كرد كه‌ له‌ كۆنگره‌ی سێهه‌مدا به‌ برِیارێكی ژیرانه‌ ستراتیژێكى نه‌ته‌وه‌یی په‌یرِه‌و بكات بایه‌خ پێویستی خه‌باتی نه‌ته‌وه‌یی نیشتمانی رزگاری نه‌ته‌وه‌ نیشتمان وه‌ك ئه‌ركێكی سه‌ره‌كی ده‌ست نیشان كرد له‌كۆنگره‌ی چواره‌می دا له‌ سه‌ر ئه‌م ستراتیژی سیاسه‌ته‌ پێداگری كرده‌وه‌ له‌ كۆنگره‌ی پێنجه‌میش دا ئه‌و رێرِه‌وه‌ وه‌ك خه‌تێكی گشتی كاریگه‌ر گرینگ ده‌ست نیشان كرایه‌وه‌ گ ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران له‌م كۆنگره‌ی پێنجه‌مه‌دا مه‌سه‌له‌ چاره‌نووس سازه‌كان هه‌ل مه‌رجی خه‌باتی ئازادیخوازی گه‌لی كورد باقی گه‌لانی ئێران به‌ وه‌زعی سیاسی ئێران وه‌زعی سیاسی جیهان وه‌ڵاتانی رۆژئاوا له‌ نزیك سنووره‌كانی ئێران گه‌ڵاڵه‌ ئه‌تۆمیه‌ مه‌ترسیداره‌كانی رژیمی ئاخوندی كه‌ له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ گه‌مارۆی زیاتری ئابووری روودانی جه‌نگێكی نوێ له‌ ئه‌و رژیمه‌ی هێناوه‌ته‌ به‌رلێكۆڵینه‌وه‌ كۆنگره‌ی پێنجه‌می سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران به‌ هه‌ست كردن به‌ ئاڵ گۆرِه‌ سیاسیه‌كان لێكدانه‌وه‌ی دروست به‌ چاوخشاندن به‌ كار چالاكیه‌كانی سازمان له‌ ساڵانی رابردوودا برِیاری به‌ جێ شیاو له‌ سه‌ر ئاڵ گۆرِی بنه‌رِه‌تی له‌ به‌رنامه‌ په‌یره‌وی ناوخۆیی سازمان په‌سه‌ند ده‌كا ئامانجه‌ گشتیه‌كان الف ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران ده‌كۆشێ دامه‌زراندنی حكوومه‌تێكی هه‌ڵبژێردراو دیموكراتیك پارلمانی له‌ كوردستاندا كه‌ مافی هه‌موو نه‌ته‌وه‌و ئایین مه‌زهه‌ب ره‌گه‌زه‌كان بپارێزێ ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران ده‌سته‌به‌ركرانی مافی دیاری كردنی چاره‌نووسی په‌سه‌نده‌ ده‌سته‌به‌ركرانی خودموختاری له‌چوارچێوه‌ی ئێرانێكی دیموكراتیك پارڵمانی به‌ ره‌وا ده‌زانێ هه‌وڵی ده‌دا ج ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستان باوه‌رِی وایه‌ كه‌ دینی ئیسلام وه‌ك یه‌كێك له‌ سه‌رچاوه‌كانی قانوون دانان كه‌ڵكی وه‌رگیرێ ده‌بێ مافی ئه‌دیان بیروبۆچوونه‌كانی دیكه‌ له‌ كوردستان له‌ به‌رچاو بگیرێ به‌و شێوه‌یه‌ی پێچه‌وانه‌ی بنه‌ماكانی دیموكراسی نه‌بێ د ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران هاوكاری ته‌بایی له‌نێوان هێزه‌ كوردستانیه‌كان وه‌ك ئه‌ركێكی سه‌ره‌كیی خه‌بات كردن ده‌زانێ هه‌روه‌ها ئاماده‌یه‌ پێك هێنانی هه‌رشێوه‌ به‌ره‌و هاوكاری ته‌بایێك كه‌ ده‌بێته‌ رووخانی رژیمی ئاخوندی ده‌سته‌به‌ركرانی مافی دانیشتوانی كوردستان ه ـ سازمانی خه‌باتی كوردستانی ئێران هاوكاری نزیك بوونه‌وه‌ له‌ هێزه‌ سه‌رانسه‌ریه‌ شۆرِشگێرِه‌ ئێرانیه‌كانی كارێكی په‌سه‌ند به‌كه‌ڵكه‌ ئه‌وه‌ی له‌دوای رووخانی رژیمی ده‌سه‌ڵاتداری ئاخوندی به‌ هاوكاریی هه‌مه‌لایه‌نه‌ له‌ئێرانێكی ئازاد دامه‌زراویی پێشكه‌وتن زانست سه‌نعه‌ت له‌ژێر ده‌سه‌ڵاتی حكوومه‌تێكی دیموكراتیكدا جێ گیربێ ئه‌و نزیكی ته‌باییه‌ش ببێته‌ زامنێك كۆتایی هاتنی شه‌رِ نابه‌رانبه‌ری دابین كردنی یه‌كسانی گه‌یشتنی نه‌ته‌وه‌ ئایین مه‌زهه‌ب چینه‌كان به‌مافی ره‌واو شیاو ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران پشتیوانی له‌ هه‌وڵ تێكۆشان خه‌باتی ئازادیخوازانه‌ی گه‌لانی دیكه‌ی ئێران ده‌كا گه‌یشتن به‌مافه‌كانیان له‌ چوارچێوه‌ی ئێرانێكی ئازاد دیموكراتیك دا به‌ ده‌ستێوه‌ردانی ده‌ره‌كی ز ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران پشتیوانی جیهانی ناوه‌نده‌كانی مافی مرۆڤـ رێكخراوه‌ به‌شه‌ردۆسته‌كان له‌ ماف ئازادیه‌كان خه‌ڵكی كوردستان به‌كارێكی شیاو پێویست ده‌زانێ له‌و پێوه‌ندیه‌شدا ئاماده‌یه‌ هاوكاری پێویست له‌گه‌ڵ تێكرِای رێكخراوو ناوه‌نده‌ جیهانیه‌كان بكا ح ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران ره‌گه‌زپه‌رستی جیاوازیی ره‌گه‌زایه‌تی ئایینی مه‌زهه‌بی مه‌حكووم ده‌كا به‌ دوور له‌ ده‌ستووراتی ئیسلام قانوون بیرورِا په‌سنده‌كانی جیهانی ده‌زانێ گ ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران وایه‌ مندالان نه‌وه‌ی گه‌ل ونیشتمانن هه‌ر بۆیه‌ پرشنگدار كردنی كۆمه‌ڵگا پێویسته‌ گرینگی به‌ منداڵ له‌ باری په‌روه‌رده‌ بارهێنانه‌وه‌ بدرێ هه‌موو پێداویستیه‌كانی دابین بكرێ نابێ رێگه‌ بدرێ كه‌ منداڵ ببێته‌ ئامرازێك دابین كردنی بژێوی ژیان له‌ خانه‌واده‌دا ده‌بێ به‌ دوور بگیردرێن له‌ كارگه‌لێكی قورس كه‌ له‌ توانایدا نه‌بێ رێگه‌ نه‌درێ له‌ ناوێكدا له‌گه‌ڵ منداڵ توندوتیژی به‌كار بهێندرێ ك ـ ئافره‌تان له‌ جیهاندا به‌ گشتی له‌ ئێران كوردستان به‌تایبه‌ت به‌ به‌رده‌وامی ده‌چه‌وسێنه‌وه‌ له‌ماوه‌ی ده‌سه‌لاتی ئاخونده‌كاندا ئافره‌ت وه‌ك كالایێك چاوی ده‌كرێ رێزیان ده‌كرێ بۆیه‌ سازمانی خه‌بات حكومه‌تی كوردستان یه‌كێك له‌ ئه‌ركه‌ گرینگه‌كانیان هاوكاری پشتیوانیی ئافره‌تانه‌ رزگاربوونیان له‌دست سته‌م چه‌وسانه‌وه‌و ده‌بێ ئافره‌تان به‌گه‌رمی له‌ هه‌وڵی گه‌یشتنیان به‌ ئازادی مافی به‌رانبه‌ر له‌گه‌ڵ پیاودابن زانست خوێندن بكه‌نه‌ به‌ردی بناغه‌ی كار ژیانیان ل ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران وایه‌ لاوان بزوێنه‌ری جوڵه‌ پێشكه‌وتنی كۆمه‌ڵگان هه‌ر بۆیه‌ ده‌بێ یه‌كێك له‌ ئه‌ركه‌كانی سازمانی خه‌بات حكومه‌تی كوردستان گرینگی دان به‌و توێژه‌ كه‌ له‌ رێژیمه‌ داگیركه‌ره‌كانی كوردستاندا به‌رده‌وام مافیان پێشێل كراوه‌ ك ـ سازمانی خه‌بات پاراستنی ژینگه‌ به‌ پێویست ده‌زانێ له‌و باوه‌رِه‌دایه‌ حكومه‌تی كوردستان په‌ره‌ به‌ پاراستنی ژینگه‌ م ـ سازمانی خه‌بات باوه‌رِی به‌ ئازادی چاپه‌مه‌نی رِاگه‌یاندن بڵاو كردنه‌وه‌ هه‌یه‌ پشتیوانی سه‌ندیكا دامه‌زراوه‌ مه‌ده‌نیه‌كان ده‌كا له‌ چوارچێوه‌ی قانوونه‌كانی ئازادی چاپه‌مه‌نی راده‌ر برِین وایه‌ نابێ كه‌س له‌ سه‌ر ره‌خنه‌ گازه‌نده‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌ گه‌ڵ بكرێ مه‌گه‌ر حورمه‌تی كه‌سه‌كان بشكێنێ ن ـ گه‌لی كورد گه‌لێكی ئاشتیخوازه‌و سازمانی خه‌بات باوه‌رِی وایه‌ ئازادی مافه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی كورد به‌بێ هه‌ر نه‌وعه‌ توندوتیژیێك له‌رِێگه‌ی وتووێژو دانیشتنه‌وه‌ چاره‌سه‌ر بكرێ به‌ڵام رژیمی ویلایه‌تی فه‌قیه‌ له‌ به‌رانبه‌ر داوا ره‌واكانی گه‌لی كورددا رێگه‌ی شه‌رِ سه‌ركوتی گرته‌به‌ر گه‌لی كوردی ناچار كردووه‌ دیفاع له‌خۆی ده‌ست بداته‌ خه‌بات به‌ربه‌ره‌كانێ هه‌ربۆیه‌ سازمانی خه‌بات باوه‌رِی وایه‌ ده‌سه‌ڵاتی ویلایه‌تی فه‌قیه‌ ده‌سه‌ڵاتێكی نامه‌شروعه‌و سه‌ركوت چه‌وساندنه‌وه‌ی كردۆته‌ به‌ردی بناغه‌ی كاره‌كانی وه‌ وایه‌ وتووێژ له‌گه‌ڵ ده‌سه‌ڵاتی ئاخوندی جگه‌ له‌ زیان جووڵانه‌وه‌ی ئازادیخوازیی گه‌لی كورد كه‌ڵكی نیه‌ وتووێژ له‌گه‌ڵ ئه‌و رژیمه‌ رِه‌د ده‌كاته‌وه‌ هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ خه‌باتی سیاسی مه‌ده‌نی ته‌شكیلاتی خه‌باتی چه‌كداری به‌ پاڵپشتی جوڵانه‌وه‌ی گه‌له‌كه‌مان ده‌زانی س ـ سنوورو ناوچه‌كانی كوردستان به‌پێی به‌ڵگه‌ مێژووییه‌كان ده‌بێ دیاری بكرێ هه‌ر شار ناوچه‌یێك پرس كێشه‌ی خاوه‌نداری له‌سه‌ره‌ ده‌بێ به‌ رِاپرسی گشتی له‌ جه‌ماوه‌ری ئه‌و شار ناوچه‌یه‌ چاره‌نووسی دیاری بكرێ كه‌ سه‌ر به‌ كوردستانه‌ نا به‌رِێوه‌بردن شێوه‌ی كاروباری ده‌وڵه‌ت الف ـ كاروباری پێوه‌ند به‌سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌و ئه‌رته‌ش هێزی پارێزگاری له‌ سنووره‌كان سیستمی پووڵی دامه‌زراندنی گه‌ڵاڵه‌و پرِۆژه‌ی درێژماوه‌ به‌ده‌ست ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندیه‌ له‌ هه‌ركام له‌و گه‌ڵاڵه‌و پرِۆژانه‌دا كه‌ راسته‌وخۆ پێوه‌ندیی به‌ گه‌لی كورده‌وه‌ ده‌بێ رازی پارله‌مانی كوردستان وه‌رگیرێ له‌ راپرسیی گشتیدا جه‌ماوه‌ر ده‌نگ به‌ نه‌بوونی بدا ـ كاروباری به‌رِێوه‌بردنی كوردستان وه‌ك قانوون دانان دادوه‌ری شێوه‌ی خوێندن بارهێنان كاروباری فه‌رهه‌نگی پاراستنی شوێنه‌واره‌ مێژووییه‌كان له‌ ئه‌ستۆی حكوومه‌تی كوردستانه‌ ج ـ ئه‌منیه‌ت ئاسایشی كوردستان له‌ئه‌ستۆی پۆلیس پێشمه‌رگه‌ی كوردستانه‌و پاراستنی سنووره‌ گشتیه‌كان به‌هێزی سه‌ربازیه‌و له‌ژێر ده‌ستی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌نددا ده‌بێ د ـ هاتن راگواستنی هێزه‌ سه‌ربازیه‌كانی حكوومه‌تی ناوه‌ندی مه‌ركه‌زی له‌ كوردستاندا ده‌بێ به‌ ئاگاداری له‌ژێر چاودێریی حكومه‌تی كوردستان به‌ره‌زامه‌ندیی پارله‌مانی كوردستان ه ـ پارله‌مانی كوردستان كه‌ له‌لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێ نوێنه‌ری هه‌موو چین باوه‌رِه‌كانی تێدایه‌ به‌رزترین ئۆرگانی قانوون دانانی كوردستانه‌و به‌رپرسه‌ له‌ دیاری كردنی حكومه‌ت چاوه‌دێری لبێپرسینه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندیی بۆی نیه‌ ده‌ست له‌كاروباری كوردستان وه‌ربدا چ له‌ دیاریكردنی به‌رپرس به‌رِێوه‌به‌ردا چ له‌پێوه‌ند به‌ ئیداره‌ كردندا ده‌بێ حكوومه‌تی ناوه‌ندیی رێز برِیاری جه‌ماوه‌ر پارلمانی كوردستان دابنێ ـ ئه‌وانه‌ی ته‌مه‌نیان گه‌یشتۆته‌ ١٨ مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌و له‌ ٢٥ساڵیه‌وه‌ مافی خۆپاڵاوتنیان وه‌رگرتنی به‌رپرسایه‌تی چوون پارله‌مان هه‌یه‌و ده‌بێ كه‌سانی پاڵێوراو شاره‌زا خوێنده‌وار درووستكار خزمه‌تكاری گه‌ل ز ـ كه‌مایه‌سیه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كان له‌ چوارچێوه‌ی كوردستاندا مافی به‌شدارییان له‌ به‌رِێوه‌بردنی وه‌ڵات ئه‌ندام له‌ پارلمانی كوردستاندا هه‌یه‌و ده‌بێ حكوومه‌تی كوردستان به‌ چاوی رێز له‌ كه‌مایه‌سیه‌ نه‌ته‌وه‌یی مه‌زهه‌بیه‌كان برِوانێ مافه‌كانیان به‌ ره‌سمی بناسێ ح ـ ژن پیاو له‌ یاسای هه‌ڵبژاردن خۆپاڵاوتن پارله‌مان به‌رێوه‌به‌ری حكومه‌ت یه‌كسانن جیاوازییان نیه‌ گ ـ زمانی ره‌سمیی حكوومه‌تی كوردستان له‌ هه‌موو ئیداره‌و ئۆرگانه‌كانی ده‌وڵه‌تیدا كوردییه‌ زمانی فارسی عه‌ره‌بی ئینگلیزی له‌ مه‌دره‌سه‌و ناوه‌نده‌كانی خوێندندا بخوێندرێ گرینگی به‌ زمانی كه‌مه‌ نه‌ته‌وه‌كان بدرێ ی ـ دانیشتوانی كوردستان له‌ دیاریكردنی ژیان سه‌ربه‌ستن له‌ هه‌ڵبژاردنی كار ئه‌ركی رۆژانه‌یان ئازادن به‌ مه‌رجێك زیان به‌ مه‌سڵه‌حه‌ت قازانجه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كان نه‌گه‌یێنێ ئامانجه‌ ئابووریه‌كان الف ـ ئێران له‌باری ئابووریه‌وه‌ دووره‌ له‌و به‌رنامه‌ ئابووریه‌ی كه‌ له‌وه‌ڵاتانی گه‌شه‌سه‌ندووی جیهاندا هه‌یه‌وپه‌یره‌و ده‌كرێ وه‌ڵاتی ئێران له‌پێوه‌ند به‌ سامانه‌ سرووشتیه‌كانی وه‌ك نه‌وت گاز ئاو ده‌وڵه‌مه‌نده‌ به‌ڵام ئه‌و سامانانه‌ وه‌ك پێویست به‌شێوه‌ی زانستی كه‌ڵكیان وه‌رنه‌گیراوه‌ ئه‌وه‌نده‌ی كه‌ڵكیان وه‌رده‌گیرێ له‌ دزی كرِینی چه‌ك ته‌قه‌مه‌نی به‌رهه‌م هێنانی بۆمبی ئه‌تۆمی قه‌ده‌غه‌ كراو پشتیوانی ترۆریزم ئاژاوه‌گێرِی له‌ وه‌ڵاتانی دیكه‌ به‌ فیرِۆ ده‌چێ ده‌وڵه‌تی هه‌ڵبژێردراو له‌ئێران ده‌بێ داهاتی نه‌وت گازو باقی سه‌رچاوه‌ سرووشتیه‌كان خزمه‌تی جه‌ماوه‌ر به‌كار بێنێ دامه‌زراوه‌و كارخانه‌ی جۆراوجۆری پیشه‌سازی له‌ سه‌رانسه‌ری ئێراندا به‌بێ جیاوازی دامه‌زرێنێ ـ زه‌وی پانتاییه‌كان به‌ جووتیاران ده‌درێ ده‌وڵه‌ت له‌سه‌ریه‌تی یارمه‌تی هاوكاریی جووتیاران بكا ئه‌وه‌ی جوتیاران به‌شێوه‌ی زانستیانه‌ به‌روبوومه‌كانیان به‌رهه‌م بێنن سه‌رچاوه‌ سرووشتیه‌كانی وه‌ك ئاو له‌وه‌رِگه‌ لێرِه‌وار هه‌وارگه‌كان سامانی گشتین ده‌بێ سوودیان تێكرِای جه‌ماوه‌ر ده‌سته‌و لایه‌نێك مافی نیه‌ به‌بیانووی خاوه‌نداریه‌تی ده‌ستیان به‌سه‌ردا بگرێ ج ـ زۆربه‌ی جه‌ماوه‌ری كوردستان له‌ هه‌ژاریدا ده‌ژین ئه‌ركی حكوومه‌تی كوردستانه‌ كه‌ هه‌وڵ كردنی ژیانی جه‌ماوه‌ری كوردستان ده‌بێ حكوومه‌تی ناوه‌ندیش له‌و پێوه‌ندیه‌دا بودجه‌و پووڵی پێویست قه‌ره‌بوو كردنه‌وه‌ی زه‌ره‌رو زیانه‌كان لاچوونی هه‌ژاری برسیه‌تی له‌ كوردستان ته‌رخان بكا هه‌روه‌ها حكوومه‌تی كوردستان ده‌بێ هاوكاریی سه‌رمایه‌داران بكات بتوانن به‌ئاسانی دامه‌زراوه‌ی ئابووری پیشه‌سازی له‌ كوردستان دامه‌زرێنن رێگه‌ خۆش بكات هاتنی سه‌رمایه‌دارانی خارجی ئه‌وه‌ی ئابووریی كوردستان گه‌شه‌ بكا د ـ حكوومه‌تی كوردستان گه‌شه‌پێدانی كشت كاڵ پێویسته‌ به‌ هه‌موو شێوه‌یێك یارمه‌تیی جووتیاران بدا قه‌رزیان بداتێ ئامێری كشت وكاڵی دابین بكه‌ن هه‌روه‌ها حكوومه‌ت ده‌بێ به‌رهه‌مه‌كانی جووتیاران به‌نرخی بكرِێته‌وه‌و ئه‌ندازیار شاره‌زا پسپۆرِی كه‌شاوه‌رزی ئاژه‌ڵداری به‌خۆرِایی چاوه‌دێری كشت كاڵ باغه‌كان ئاژه‌ڵه‌كان راسپێرێ ده‌بێ كه‌شاوه‌رزان باغداران ئاژه‌ڵداران باربێنێ ئه‌وه‌ی به‌شێوه‌ زانستیه‌كان كاری كشت وكاڵ باغه‌وانی ئاژه‌ڵداری بكه‌ن ده‌رمان رشتن كوتان چاره‌سه‌ر كردنی نه‌خۆشیه‌كانیش له‌ئه‌ستۆی حكوومه‌تی كوردستانه‌ هه‌روه‌ها له‌ ووشكه‌ساڵیدا هاوكاریی ئاژه‌ڵداران بكرێ له‌وه‌رِ ئاژه‌ڵه‌كان به‌نرخی كه‌م له‌لایه‌ن وه‌زاره‌تی كشت كاڵه‌وه‌ دابین بكرێ ئامانجه‌ فه‌رهه‌نگیه‌كان الف ـ پێویسته‌ حكوومه‌تی كوردستان زیندوو راگرتن نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی شوێنه‌واره‌ مێژوویی فه‌رهه‌نگیه‌كان به‌رزكردنه‌وه‌ی هوشیاری زانیاری له‌كوردستان هه‌نگاوی كاریگه‌ر هه‌ڵگرێ هاوكاری یارمه‌تیی پێویست نووسه‌ران هونه‌رمه‌ندان ته‌رخان بكرێ ناوه‌ندی جیاجیایان دامه‌زرێندرێ گرینگی به‌ كتێب نووسراوه‌كان رۆژنامه‌نووسان به‌رهه‌مه‌كانیان دابین كردنی ئازادیی راگه‌یاندن رۆژنامه‌وانی ئه‌ركێكی گرینگی سه‌رشانی حكوومه‌تی هه‌رێمی كوردستانه‌ ده‌بێ به‌رهه‌می هونه‌رمه‌ندان به‌هێند بگرێ هه‌وڵ بدرێ سینه‌ما شانۆ گه‌شه‌ بستێنێ یارمه‌تیی به‌رهه‌م هێنه‌رانی سینه‌مایی ته‌له‌فزیۆنی بدرێ سه‌ربه‌ستانه‌و به‌بێ كه‌م كورِی ئه‌ركه‌كانیان كه‌ خزمه‌تی فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌ییه‌ به‌ره‌وپێش به‌رن ـ خوێندنی سه‌ره‌تایی ئیجباریه‌و حكومه‌تی كوردستان ده‌بێ هاوكاریی خوێندكاران بكا كۆتایی هاتنی خوێندنی دواناوه‌ندی ده‌بیرستان قه‌رز بدا به‌ خوێندكارانی زانستگاكان په‌یمانگاكان هه‌روه‌ها ئه‌و گه‌وره‌ سالانه‌ی ئاره‌زووی خوێندنیان هه‌یه‌ هاوكاری بكرێن ج ـ پێویسته‌ دانشگا ناوه‌نده‌كانی زانستی خوێندن له‌كوردستان گرینگییان بدرێ ئوستادانی دانشگا مامۆستایانی مه‌دره‌سه‌كان مووچه‌ی شیاو مانگانه‌ی ته‌واویان بدرێتێ هه‌روه‌ها حكومه‌ت هاوكاری خوێندكارانی كورد له‌ ده‌ره‌وه‌ی كوردستان بكا فێربوونی زمانی كوردی دانشگاكان مه‌دره‌سه‌كان زانست عیلمی سه‌رده‌میانه‌یان بخوێندرێ هه‌موو مه‌دره‌سه‌و دانشگاكان تێكرِای كه‌ل په‌ل پێداویستیه‌كانیان خوێندن وه‌ك كتێبخانه‌ كامپیوتێر ژووری تاقیكردنه‌وه‌ ژووری میكانیكی پیشه‌سازی دامه‌زرێندرێ رێگه‌ نه‌درێ له‌ مه‌دره‌سه‌و دانشگا رێزی به‌ مامۆستا خوێندكار قوتابی بكرێ هه‌ر وه‌ها حكومه‌تی كوردستان یارمه‌تی دانشجۆكان خوێندن له‌ ده‌ره‌وه‌ی وه‌ڵات د ـ پێویسته‌ حكوومه‌تی كوردستان هاوكاریی مامۆستایانی ئایینی ئیسلام باقی دینه‌كانی دیكه‌ بكا یارمه‌تیی چاودێری مه‌دره‌سه‌ ناوه‌نده‌ دینیه‌كان بكا موچه‌ كۆمه‌گی شیاو مامۆستایانی ئایینیی كوردستان ته‌رخان بكرێ هه‌روه‌ها ده‌بێ رێز ناوه‌نده‌كان شوێنه‌ پیرۆزه‌كانی ئایین مه‌زهه‌به‌ جۆراوجۆره‌كان داندرێ حكوومه‌ت چاودێری هاوكارییان بكا كار باری ته‌ندرووستی كۆمه‌ڵایه‌تی الف ـ حكوومه‌تی كوردستان له‌ دامه‌زراندنی نه‌خۆشخانه‌و ده‌رمانگا له‌ شارو دێهاته‌كانی كوردستان به‌رپرسه‌ ده‌بێ تاكه‌كانی كوردستان بیمه‌ی ده‌رمانی بكرێن تیماركردن پێرِاگه‌یشتن به‌ نه‌خۆش به‌ نرخێكی كه‌م منداڵان خانه‌واده‌ی شه‌هیدانی كوردستان كه‌م ئه‌ندامان به‌خۆرِایی ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران باوه‌رِی وایه‌ كه‌ له‌ كۆن به‌ باری ناله‌باری ژیان هه‌روه‌ها شێوه‌ی خراپی بار هاتنی كۆمه‌ڵایه‌تی داب نه‌ریته‌ ناله‌باره‌كان زوڵم له‌ راده‌به‌ده‌ر له‌ منداڵان لاوان كراوه‌ هه‌ر بۆیه‌ ده‌بێ پاراستن ده‌سته‌به‌ركرانی ماف ئازادیه‌كان خۆشگوزه‌رانی منداڵان لاوان هه‌وڵی كاریگه‌ر جیددی بدرێ رێگه‌ نه‌درێ كه‌س ده‌سته‌یێك منداڵان لاوان بچه‌وسێننه‌وه‌ به‌ قازانجی به‌ زیانی منداڵان كه‌ڵكیان وه‌رگرن پێویسته‌ منداڵان له‌ باری خوێندن بارهێنانی سه‌رده‌میانه‌ هه‌لی له‌ باریان دابین بكرێ بتوانن وه‌ك نه‌وه‌ی كۆمه‌ڵ خزمه‌تی گه‌وره‌ به‌ گه‌ل نیشتمان بكه‌ن ج ـ سازمانی خه‌بات باوه‌رِی وایه‌ حكومه‌تی كوردستان ریشه‌كێش كردنی نه‌خۆشی ئیعتیاد ئیدز سه‌رجه‌م دیارده‌ نه‌شیاوه‌كان له‌ كۆمه‌ڵگای كوردستان به‌ جیددی هه‌وڵ د ـ بوژاندنه‌وه‌ی بژیوی هه‌ژارانی كوردستان ساڵانه‌ بودجه‌یێك له‌لایه‌ن حكومه‌تی كوردستانه‌وه‌ دیاری بكرێ به‌ چاودێری به‌شی دارایی پارڵمان به‌ سه‌ریاندا دابه‌ش بكرێ هه‌روه‌ها هه‌وڵ بدرێ هه‌لی كار بێكاران هه‌ژاران بره‌خسێندرێ ه ـ جاده‌ رێگه‌وبان له‌كوردستان خراپه‌ حكوومه‌تی كوردستان ده‌بێ درووست كردنی جاده‌و رێگه‌وبان به‌شێوه‌ی سه‌رده‌میانه‌ هه‌نگاوی پێویست به‌ په‌له‌ هه‌ڵگرێ بودجه‌ پووڵ ئه‌و مه‌به‌سته‌ ته‌رخان بكرێ وـ ناوه‌نده‌كانی وه‌رزش له‌زۆربه‌ی شاره‌كانی كوردستان كه‌من حكومه‌تی كوردستان ده‌بێ له‌ له‌هه‌وڵی په‌ره‌پێدانیان هاوكاری وه‌رزشكاران بكا سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ الف ـ حكوومه‌تی ناوه‌ندی له‌ئێران ده‌بێ له‌ رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان سیاسه‌تی درووست ئوسوولی لایه‌نانه‌ی هه‌بێ هه‌وڵ ئاشتیی جیهانی بدا سه‌ربه‌ستیی سیاسی ئابووری فه‌رهه‌نگی نیزامی ببێ په‌یره‌وی سیاسه‌تی رێزگرتنی به‌رانبه‌ر قازانجه‌ نه‌ته‌وه‌ییه‌كان له‌به‌رچاو بگرێ ـ حكومه‌تی ناوه‌ندی ده‌بێ ده‌ست له‌ كاروباری وه‌ڵاتان وه‌رنه‌دات له‌كێشه‌ ناوچه‌یی جیهانیه‌كان دوور راگرێ په‌نای مرۆڤه‌ سیاسی لێقه‌وماوه‌كان پشتگیری خه‌باتی سیاسی ئازادیخوازی كورد نه‌ته‌وه‌كانی دیكه‌ بكا ئه‌گه‌ر حكومه‌تی ناوه‌ندی پێبه‌ند نه‌بوو نوێنه‌رانی خه‌ڵك كێشه‌كه‌ به‌ گه‌لاڵه‌یێك بداته‌ پارڵه‌مان ج ـ حكوومه‌تی كوردستان مافی ده‌بێ یارمه‌تیی خوشك براكانی كورد له‌ پارچه‌كانی دیكه‌ی كوردستان بدا په‌نای سیاسییان له‌ ئێران كوردستان ده‌سته‌به‌ر كا به‌پێی توانا به‌بێ ده‌ست تێوه‌ردان رزگارییان له‌ده‌ست سته‌م چه‌وساندنه‌وه‌ هاوكارییان بكا د ـ دیپلۆماته‌ كورده‌كان له‌ سه‌فاره‌ت ناوه‌نده‌كانی دیپلۆماسیی ئێران له‌ وه‌ڵاتانی جیهان نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان وه‌ك نوێنه‌ر به‌شدار ده‌بێ له‌ هه‌ل مه‌رجی سیاسیه‌تی ده‌ره‌وییشدا حكوومه‌تی كوردستان ئاگاداریی هه‌بێ په‌یره‌وی ناوخۆیی به‌ندی یه‌كه‌م پێناسه‌ی سازمان الف ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران ـ دانیشتوانی كوردستان به‌و مه‌رجانه‌ی له‌ به‌ندی دووهه‌مدا باسیان ده‌كرێ ده‌توانن له‌ سازمانی خه‌باتدا ببن به‌ ئه‌ندام ج ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران هێزێكی نه‌ته‌وه‌یی نیشتمانیه‌ له‌سه‌ر باوه‌رِ به‌ ئازادی تێكۆشانی نه‌ته‌وه‌یی درێژه‌ ده‌دا گه‌یشتن به‌ مافی هاونیشتمانانی كوردستان د ـ سازمانی خه‌بات ی كوردستانی ئێران رزگاری كورد ده‌سته‌به‌ركرانی ئازادی رووخانی رژیمی ویلایه‌تی فه‌قیه‌ دامه‌زرانی حكومه‌تێكی هه‌ڵبژێردراو دیموكراتیك له‌ ئێران ده‌سته‌به‌ركرانی مافه‌ ره‌واكانی هاونیشتمانانی كوردستان ده‌كۆشێ به‌ندی دووهه‌م مه‌رجی ئه‌ندام الف ـ تێكرِای هاونیشتمانیانی كوردستان هه‌موو كوردێكی دانیشتووی ئێران كه‌ ته‌مه‌نیان له‌ ١٨ كه‌متر نه‌بێ ده‌توانن ببنه‌ ئه‌ندام به‌و مه‌رجانه‌ی خواره‌وه‌ ـ باوه‌رِی به‌ به‌رنامه‌و په‌یره‌وی ناوخۆیی سازمان هه‌بێ ج ـ تێكۆشان چالاكی له‌ یه‌كێك له‌ شانه‌كانی سازمانی خه‌باتدا هه‌بێ پێوه‌ندی به‌ یه‌كێك له‌ بنكه‌كانی سازمانه‌وه‌ هه‌بێ د ـ مانگانه‌ی ئه‌ندامه‌تی بدا ه ـ ده‌ست دڵ پاك شۆرِشگێرِ پێوه‌ندیی به‌ دژمنانی گه‌لی كورده‌وه‌ نه‌بێ دژایه‌تیی ئایین باوه‌ره‌ پیرۆزه‌كان نه‌كا له‌ پێناو قازانجه‌كانی كۆمه‌ڵانی خه‌ڵكی كوردستان بكۆشێ ـ خائین به‌گه‌ل جاسووس به‌دناو كۆنه‌په‌رست ره‌گه‌زپه‌رست ناتوانن ببنه‌ ئه‌ندام له‌ سازمانی خه‌باتدا ز ـ ئه‌وانه‌ی شیاوی ئه‌ندامه‌تین كاتێك ده‌توانن به‌ ئه‌ندام وه‌ربگیرێن كه‌ له‌لایه‌ن شانه‌ ئه‌ندامێكی له‌مێژینه‌ی سازمانه‌وه‌ بناسێندرێن به‌ندی سێهه‌م ئه‌ركه‌كانی ئه‌ندام الف ـ به‌پێی په‌یره‌وی سازمان كاربكا تێبكۆشێ ـ نهێنی پارێز له‌ هه‌ر هه‌ل مه‌رجێكدا ج ـ سیاسه‌تی سازمان په‌ره‌ بدا بیباته‌ كۆمه‌ڵانی خه‌ڵكی كوردستان ئێران جیهان د ـ هه‌وڵ بدا پله‌ی زانیاری به‌ره‌وسه‌ر به‌رێ بردنه‌سه‌ری زانیاریی هاونیشتمانانی تێبكۆشێ ه ـ راپۆرتی مانگانه‌ی بداته‌وه‌ به‌ ئۆرگانی سه‌ره‌وه‌تر ـ هه‌ر نه‌وعه‌ ناوچه‌گه‌رایی فراكسیون ده‌سته‌به‌ندی له‌ ریزه‌كانی سازمان به‌ خه‌یانه‌ت به‌ گه‌لی كورد سازمانی خه‌بات بزانێ ز ـ هه‌وڵ بدا دۆست كه‌سانی چالاك بهێنێته‌ ریزه‌كانی سازمانی خه‌باته‌وه‌ به‌ سیاسیه‌ت به‌رنامه‌كانی سازمان ئاشنایان بكا به‌ندی چواره‌م مافه‌كانی ئه‌ندام الف ـ هه‌ر ئه‌ندامێك مافی پرسیار نه‌زه‌ردان ره‌خنه‌گرتنى له‌به‌رانبه‌ر هه‌موو به‌رپرس ئۆرگانێكدا هه‌یه‌ له‌ رووبه‌رِوو حزووری ـ هه‌موو ئه‌ندامێك ده‌توانێ بپاڵێوێ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا له‌ ده‌نگدانیشدا به‌شدار به‌لام هه‌ر ئه‌ندامێك ماوه‌ی دوو خزمه‌تی له‌ ریزه‌كانی سازماندا هه‌بێ ده‌توانێ ئه‌ندامێتی كۆمیته‌ی ناوه‌ندی بپاڵێوێ ج ـ ده‌بێ لێپرسینه‌وه‌ له‌ سه‌رپێچیی هه‌ر ئه‌ندامێك كۆبوونه‌وه‌ی به‌رپرسان بانگ بكرێ قسه‌ی له‌گه‌ڵ بكرێ سزاكه‌ی راگه‌یێندرێ گوێ له‌داواكانیشی بگیرێ به‌ندی پێنجه‌م سزادانی ئه‌ندام له‌ نه‌زمیدا الف ـ سه‌ركۆنه‌ كردن لێپرسینه‌وه‌ له‌ هه‌ڵه‌كان ـ وه‌رگرتنه‌وه‌ی به‌رپرسایه‌تی ج ـ هه‌ڵ په‌ساردن دوورخستنه‌وه‌ بۆماوه‌ی ٣ مانگ د ـ ئه‌گه‌ر ئه‌و خاڵانه‌ی سه‌ره‌وه‌ كاریگه‌ر نه‌بوو ده‌ركردن له‌ سازمان به‌ندی شه‌شه‌م قه‌واره‌ی سازمان الف ـ ئۆرگانه‌كان به‌پێی هه‌ڵبژاردن ده‌بێ له‌خواره‌وه‌ سه‌ره‌وه‌ كه‌ مایه‌تی په‌یره‌وی زۆرینه‌ ده‌كات ـ هه‌موو ئه‌ندامێك نه‌زم نیزام وه‌ك یه‌كه‌و هه‌موویان ده‌بێ دسیپلین رێ شوێنه‌كانی ته‌شكیلاتی بپارێزن ج ـ برِیاره‌كانی سازمان به‌ده‌نگی زۆرینه‌بێ ئه‌ندامێك به‌ته‌نیا له‌سه‌ر مه‌سه‌له‌ چاره‌نووس ساز گرینگه‌كان برِیار نه‌دات به‌ندی حه‌وته‌م سه‌ركردایه‌تی رێبه‌رایه‌تیی هه‌ڵبژێردراوی سازمان ١١ كه‌سه‌ كه‌ له‌ ٧ ئه‌ندامی كۆمیته‌ی ناوه‌ندی دوو جێگر دوو راوێژكار پێك به‌رزترین ئۆرگانی به‌رِێوه‌به‌ری سازمانه‌ كه‌ به‌شێوه‌ی كاتی كار ئه‌ركه‌كانی سازمان به‌رِێوه‌ ده‌با كاروباری سیاسی نیزامی ئیداری ماڵی ته‌بلیغات چاپه‌مه‌نی باقی ئۆرگانه‌كانی دیكه‌ی له‌ئه‌ستۆیه‌ لانیكه‌م مانگێ جارێك كۆبوونه‌وه‌ پێك دێنێ هه‌روه‌ها شه‌ش مانگ لانی ساڵێك پلۆنیۆم ده‌گرێ سازمان هه‌ر ٣ جارێك كۆنگره‌ ده‌به‌ستێ ئه‌گه‌ر هه‌ل مه‌رج موناسیب ئه‌گه‌ر كونگره‌ نه‌گیرا سه‌ركردایه‌تیی سازمان به‌پێی پێویست به‌ بیرورِا گۆرِینه‌وه‌ له‌گه‌ڵ كادره‌ پێشكه‌وتووه‌كان برِیاری له‌ سه‌ر ده‌دا سنوورێك ده‌سه‌ڵاتی كۆنگره‌ نیه‌ كۆنگره‌ ده‌توانێ رێبازی سازمان هه‌ر نه‌وعه‌ ئاڵ گۆرِێكی فیكری تكنیكی له‌ سازماندا درووست بكا به‌رپرسی رێكخراو ناوه‌نده‌ مه‌ده‌نیه‌كانی سازمانی خه‌بات سیستماتیك پله‌ راوێژكاری كۆمیته‌ی ناوه‌ندیان ده‌درێتێ كۆمیته‌ی سه‌ركردایه‌تی به‌رێوه‌به‌رى گشتى هه‌ڵده‌بژێرێ به‌ندی هه‌شته‌م چۆنیه‌تی رێكخراوو كۆمیته‌كان ره‌گی رێكخراو شانه‌یه‌ كه‌ له‌ ٣ كه‌س كه‌متر نه‌بێ له‌ پێنج كه‌س نیه‌ له‌كۆی ٣ شانه‌ رێكخراو كۆمیته‌ پێك له‌ كۆی چه‌ند كۆمیته‌ی ناوچه‌یی كۆمیته‌ی شارستان پێك كۆمیته‌كان برِیارو راسپێردراوه‌كانی سه‌ركردایه‌تی سازمان ده‌به‌نه‌ كۆمه‌ڵانی خه‌ڵكی كوردستان جێ به‌جێی ده‌كه‌ن كۆمیته‌ی سه‌ركردایه‌تیی سازمان یارمه‌تی ئه‌ندامه‌تی مانگانه‌ی ئه‌ندام لایه‌نگران له‌گه‌ڵ داهاته‌كانی دیكه‌ی سازمان به‌شێوه‌ی ئوسوولی خه‌رجی سازمان ئۆرگانه‌كانی ده‌كا سه‌رپه‌رستی ئه‌و خه‌رجییانه‌ داهاته‌كان ده‌كا سەرچاوەکان www khabatmedia com بەستەر دەرەوە ماڵپەڕی ناوەندیی رێکخراو شۆڕشی ئیسلامیی ئێران