id
stringlengths 1
5
| url
stringlengths 32
166
| title
stringlengths 1
89
| text
stringlengths 15
126k
|
|---|---|---|---|
1 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Il-Pa%C4%A1na%20prin%C4%8Bipali | Il-Paġna prinċipali | Stampa tal-ġurnata
Uħud mill-aqwa ritratti u illustrazzjonijiet fuq il-Wikipedija
Ara aktar fuq Wikimedia Commons
Almanakk
X'ġara bħal-lum fl-istorja
Avvenimenti
X'inhi l-Wikipedija?
Parteċipazzjoni
Il-Wikipedija hi mmexxija mill-Fondazzjoni Wikimedia, fondazzjoni mingħajr fini ta' lukru, li tospita proġetti oħra b'kontenut ħieles u multilingwi.
CommonsRepożitorju ta' fajls multimedjali
WikizzjunarjuDizzjunarju u teżawru
WikitbietManwali u kotba ħielsa
WikibarijietFonti tal-aħbarijiet
WikikwotaĠabra ta' kwotazzjonijiet
WikisorsDokumenti ħielsa
WikispeċiDirettorju ta' speċi
WikiversitàMaterjal u attivitajiet għal tagħlim ħieles
WikidataRepożitorju ta' għarfien ħieles
Meta-WikiKoordinazzjoni tal-proġetti Wikimedia
WikivjaġġGwida għall-ivvjaġġar dinji
InkubaturGħal proġetti li għadhom fi stat ta' żvilupp
|
5 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Lingwa%20Maltija | Lingwa Maltija | Il-Malti huwa l-ilsien nazzjonali tar-Repubblika ta' Malta. Huwa l-ilsien uffiċjali flimkien mal-Ingliż; kif ukoll wieħed mill-ilsna uffiċjali u l-uniku wieħed ta' oriġini Għarbija (Semitiku) tal-Unjoni Ewropea. Dan l-ilsien għandu sisien u għerq semitiku, ta' djalett Għarbi li ġej mit-Tramuntana tal-Afrika, għalħekk qatt ma kellu rabta mill-qrib mal-Għarbi Klassiku. Iżda tul iż-żminijiet, minħabba proċess tal-Latinizzazzjoni ta' Malta, bdew deħlin bosta elementi lingwistiċi mill-Isqalli, djalett ta' art li wkoll għaddiet minn żmien ta' ħakma Għarbija. Wara l-Isqalli beda dieħel ukoll it-Taljan, fuq kollox fiż-żmien tad-daħla tal-Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann sa meta l-Ingliż ħa post it-Taljan bħala l-ilsien uffiċjali fil-Kostituzzjoni Kolonjali tal-1934. Il-Malti huwa l-ilsien waħdieni ta' għajn semitika li jinkiteb b'ittri Latini. Studju tal-2016 juri li, fil-lingwaġġ bażiku ta’ kuljum, il-Maltin kapaċi jifhmu madwar terz ta’ dak li jingħad lilhom bl-Għarbi Tuneżin li huwa Għarbi tal-Maghrebi relatat mal-Għarbi Sqalli, filwaqt li dawk li jitkellmu bl-Għarbi Tuneżin (Tuneżin) huma kapaċi jifhmu madwar 40% ta’ dak li jingħad lilhom bil-Malti.
Storja
L-oriġini tal-ilsien Malti huma attribwiti għall-wasla, kmieni fis-seklu 11, ta’ settlers minn Sqallija ġirien, fejn kien mitkellem is-sikolu-Għarbi, li biddel il-konkwista tal-gżira mill-Kalifat Fatimid fl-aħħar tas-seklu 9[18]. Din it-talba ġiet ikkorroborata minn studji ġenetiċi, li juru li l-Maltin kontemporanji jaqsmu antenati komuni ma’ Sqallin u Calabrians, bi ftit input ġenetiku mill-Afrika ta’ Fuq u l-Levant.
Il-konkwista Normanna fl-1091, segwita mit-tkeċċija tal-Musulmani—lest sal-1249—iżola b’mod permanenti l-vernakulari mis-sors Għarbi tiegħu, u ħoloq il-kundizzjonijiet għall-evoluzzjoni tiegħu f’lingwa distinta.[18] B’kuntrast ma’ Sqallija—fejn is-Sikulo-Għarbi spiċċat u ġie mibdul bl-Isqalli—il-vernakulari f’Malta kompla jiżviluppa flimkien mat-Taljan, u eventwalment ħadu posthom bħala lingwa uffiċjali fl-1934 – flimkien mal-Ingliż.[18] L-ewwel referenza bil-miktub għall-ilsien Malti tinsab f’testment tal-1436, fejn tissejjaħ lingua maltensi. L-eqdem dokument magħruf bil-Malti, Il-Kantilena (Xidew il-Qada) ta’ Pietru Caxaro, imur mis-seklu 15.
L-ewwel dizzjunarju Malti magħruf kien manuskritt tas-seklu 16 bl-isem "Maltese-Italiano"; ġiet inkluża fil-Biblioteca Maltese ta’ Mifsud fl-1764, iżda issa hija mitlufa. Lista ta’ kliem bil-Malti kienet inkluża kemm fit-Thesaurus Polyglottus (1603) kif ukoll fil-Propugnaculum Europae (1606) ta’ Hieronymus Megiser, li kien żar Malta fl-1588–1589; Domenico Magri ta l-etimoloġiji ta’ xi kliem Malti fil-Hierolexicon, sive sacrum dictionarium tiegħu (1677).
Dizzjunarju manuskritt bikri, Dizionario Italiano e Maltese, ġie skopert fil-Biblioteca Vallicelliana f’Ruma fis-snin tmenin, flimkien ma’ grammatika, ir-Regole per la Lingua Maltese, attribwita lil Kavallier Franċiż jismu Thezan. L-ewwel lessiku sistematiku huwa dak ta’ Giovanni Pietro Francesco Agius de Soldanis, li kiteb ukoll l-ewwel grammatika sistematika tal-lingwa u ppropona ortografija standard.
Għamla
Il-Malti huwa lsien magħmul minn bċejjeċ lingwistiċi mħalltin li juru iż-żminijiet li għadda minnhom il-ġens fl-imgħoddi, imgħoddi mimli ħakmiet barranin matul mijiet ta' snin. Għalkemm għandu sisien Għarbija, nistgħu naraw li l-ilsien Malti huwa mibni minn għadd kbir ħafna ta' bċejjeċ li ġew minn miklem Rumanzi (mit-Taljan u mill-Franċiż) u wkoll, iktar biswitna fiż-żmien, mill-Ingliż. Madwar terz tal-kliem għandhom oriġini Għarbija, xi nofs għandhom oriġini Taljana jew Sqallija, u l-bqija huma Ingliżi bi ftit Franċiżi wkoll. Peress li l-kliem ta’ oriġini Għarbija huma l-biċċa l-kbira tagħhom kliem bażiku ta’ kuljum, huma l-aktar użati fost il-Maltin meta jitkellmu ma’ xulxin.
L-ilsien Malti beda jiġi meqjus bħala l-ilsien uffiċjali tal-gżejjer Maltin mis-sena 1934, meta dan iddaħħal mal-Ingliż minħabba li l-akbar biċċa tan-nies ma kinux jafu jaqraw, dan ifisser li l-ġens Malti la kien jaf jitkellem bit-Taljan u wisq inqas bl-Ingliż; dan huwa l-każ tipiku fejn bejn żewġ ġellieda, igawdi t-tielet wieħed. Kienet ġrajja kontroversjali ħafna meta wieħed jaħseb li dak iż-żmien, Malta kienet taħt il-ħakma tal-Ingliżi, u b'hekk kien hemm kunflitt ta' interess meta l-Ingliżi nfushom ħolqu kostituzzjoni li kienet tagħti daharha lill-kultura li kienet ilha tgħix għal mijiet ta' snin. Iżda wieħed ma jistax iċaħħad il-fatt li l-Ingliż kellu sehem qawwi fit-tmexxija 'l quddiem soċjo-politiku u awtonomu ta' dan il-ġens.
Għalkemm il-Malti daħal f'ħafna oqsma tas-soċjetà bħalma huma l-politika, il-liġi u, sa ċertu punt, il-midja popolari, l-Ingliż f'Malta huwa l-ilsien ewlieni f'dak li għandu x'jaqsam mas-settur tal-kummerċ barrani, u studji xjentifiċi (inklużi l-istudji tal-matematika, il-fiżika, il-mediċina, u b'mod mill-iktar predominanti, fl-informatika). Instab ħafna, minn riċerkaturi storiċi, f'manuskritti ġewwa l-Bibljoteka Nazzjonali fil-Belt Valletta (meqjusa fost l-eqdem imkatab nazzjonali fid-dinja), u fi bnadi oħra sabiex jiġi muri b'mod dirett it-tħaddim tal-ilsien Malti lura fis-snin, u s'issa nafu sew li dan kien mitħaddem f'sura tixbah dik tal-lum sa mis-Seklu XVI.
Ġrajjiet
Matul bosta żminijiet il-Maltin ħaddnu l-ilsien Taljan bħala l-ilsien uffiċjali tal-pajjiż. Il-Kavallieri ta' San Ġwann, bejn l-1530 u l-1798 ħaddnu t-Taljan bħala lsien uffiċjali (ferm qabel l-Italja stess, li ngħaqdet bħala stat wieħed, bid-djalett Toskan, il-Fjorentin, djalett Taljan ta' Firenze, bħala lsien tal-ġens) fl-1864.
Mal-wasla tal-Ingliżi fis-sena 1800, il-gżejjer Maltin għaddew minn taħt idejn ir-re taż-Żewġ Sqallijiet, li kien wiret iċ-ċens perpetwu tal-Gżejjer Maltin mingħand is-Sagru Imperu Ruman, għal taħt il-ħakma tal-Imperu Brittanniku uffiċjalment fis-sena 1814, u tant kienu jiswew għall-Ingliżi li dawn kienu lesti jagħmlu għall-Franċiżi mbasta Malta tibqa' f'idejhom. Dwar l-ilsien dan ma biddel xejn għaliex it-Taljan kompla jgawdi għeruq qawwija ġewwa Malta, l-aktar fost in-nies mgħallma, professjonisti, reliġjużi imlaħħqa u kummerċjanti kbar.
Mal-wasla tagħhom f'Malta, l-Ingliżi sabu pajjiż bi klassi ta' nies ta' skola (tobba, avukati, kleriċi, nutara, periti u riċerkaturi) li kienu jżommu mat-Taljan, u meta tħalliet il-libertà tal-istampa naraw kif bdew ifaqqsu rivisti u ġurnali bit-Taljan. Kien fattur li poġġa lil Malta fi klassi oħra ta' territorji maħkuma mill-Ingliżi. Malta kellha l-klassi politika tagħha, il-qrati tagħha, reliġjon organizzata, u bażi infrastrutturali ta' marsiet u difiża tajbin ħafna għal dak iż-żmien. Żgur li din tal-aħħar flimkien mas-serħan tal-moħħ li l-Maltin ma kienux ser jiġġieldu kontrihom, kienu ġibda li żammew lill-Imperu Brittanniku f'Malta dak iż-żmien.
Tajjeb li naraw li għalkemm il-klassi mgħallma tal-pajjiż kienet żgħira fl-għadd u għaldaqstant inqas meta mqabbla man-nies kollha, din ma kinitx karatteristika lokali biss. Tassew, din kienet qagħda li wieħed seta' jqabbel ma' bnadi oħrajn tal-Ewropa ta' nofsinhar (bħal fi Sqallija u fin-Nofsinhar tal-Italja) fejn ftit kienu n-nies li kellhom aċċess għat-tagħlim.
L-element ta' konvenjenza politika beda jaqbad art ġmielu hekk kif l-ekonomija u l-kummerċ tjiebu, u dan ġara b'mod speċjali meta faqqgħet il-gwerra tal-Krimea u meta nfetaħ il Kanal ta' Sueż, li poġġa 'l Malta fil-mogħdija ewlenija tal-Imperu Britanniku. Il-preżenza militari Ingliża ġibdet kummerċ u ċaqliq ta' nies, saħħet is-snajjiet tradizzjonali marbuta mal-industriji tal-marsijiet iżda daħlet snajja' ġodda u tagħlim ġdid fil-mekkanika. F'kelma waħda, żdied il-kuntatt mal-Ingliżi tant li l-ilsien Ingliż (għax qabel ekonomikament u 'l quddiem, politikament ukoll) beda jinbet bħala t-tieni lsien wara t-Taljan. Dan tal-aħħar kien jaħkem fost il-professjonisti u kleriċi li kellhom rispett u importanza fost in-nies bla tagħlim. Il-popolin qajla kellhim aċċess għat-tagħlim għaldaqstant ftit li xejn kellhom rwol f'dan il-kuntest ta' żvilupp lingwistiku dak iż-żmien.
Alfabett Malti
L-alfabett Malti magħmul minn 30 ittra (24 konsonanti u 6 vokali) li jidhru f'din l-ordni:
Grammatika
Il-grammatika tal-Malti hija fundamentalment derivata mis-Sikolu-Għarbi, għalkemm mudelli ta’ pluralizzazzjoni tan-nomi Rumanz u Ingliż jintużaw ukoll fuq kliem misluf.
Aġġettivi u avverbji
L-aġġettivi jsegwu n-nomi. M'hemm l-ebda avverbji indiġeni ffurmati separatament, u l-ordni tal-kliem hija pjuttost flessibbli. Kemm in-nomi kif ukoll l-aġġettivi ta’ oriġini Semitika jieħdu l-artiklu definit (per eżempju, It-tifel il-kbir). Din ir-regola ma tapplikax għall-aġġettivi ta’ oriġini Rumanz.
L-Ilsien Malti fil-Kostituzzjoni ta' Malta
Il-Kostituzzjoni Repubblikana ta’ Malta, Kapitlu I, Artiklu 5, tgħid hekk:
(1) L-ilsien Nazzjonali ta’ Malta huwa l-ilsien Malti.
(2) L-ilsien Malti u l-ilsien Ingliż u dawk l-ilsna l-oħra li jistgħu jiġu preskritti mill-Parlament (b’liġi mgħoddija b’mhux anqas minn żewġ terzi tal-membri kollha tal-Kamra tad-Deputati) ikunu l-ilsna uffiċjali ta’ Malta u l-Amministrazzjoni tista’ għall-finijiet kollha uffiċjali tuża kull wieħed minn dawk l-ilsna: Iżda kull persuna tista’ tindirizza ruħha lejn l-Amministrazzjoni f’kull wieħed mill-ilsna uffiċjali u t-tweġiba tal-Amministrazzjoni għal hekk tkun b’dak l-ilsien.
(3) L-ilsien tal-Qrati jkun l-ilsien Malti:
Iżda l-Parlament jista’ jagħmel dak il-provvediment għall-użu tal-ilsien Ingliż f ’dawk il-każijiet u taħt dawk il-kundizzjonijiet li jista’ jippreskrivi.
(4) Il-Kamra tad-Deputati tista’, meta tirregola l-proċedura tagħha, tistabbilixxi l-ilsien jew l-ilsna li għandhom ikunu wżati fi proċeduri u annotazzjonijiet parlamentari.
Kapitlu VI, Artiklu 74 jgħid hekk:
Ħlief kif provdut xort’oħra mill-Parlament, kull liġi għandha ssir kemm bl-ilsien Malti kif ukoll bl-ilsien Ingliż u, jekk ikun hemm xi kunflitt bejn it-test Malti u t-test Ingliż ta’ xi liġi, it-test Malti għandu jiġi minn fuq.
Kittieba bil-Malti
Interessanti huwa l-għadd dejjem jikber ta' xogħlijiet letterarji Maltin ta' nies bħal Oliver Friggieri, li l-kotba tiegħu ta' proża u poeżija ġew maqluba għall-bosta ilsna oħra u għadd kbir ta' kittieba żgħażagħ. L-iktar tliet kittieba Maltin magħrufa fid-dinja huma Francis Ebejer (drammaturgu), Dun Karm Psaila (il-poeta nazzjonali) u Oliver Friggieri. F'dawn l-aħħar snin bdew jiżdiedu wkoll xogħolijiet letterarji għaż-żgħażagħ. Fost dawn il-kotba, l-aktar innotati nsibu (Ri)Ġenerazzjoni, Amina u Fittixni ta' Antoinette Borg, Magna Mater ta' Loranne Vella, Gramma ta' Leanne Ellul u r-rumanz debutt Mitt Elf Isem Ieħor: HappyVeganGirlJules ta' Lon Kirkop li dan tal-aħħar rebaħ l-edizzjoni tal-2020 tal-Konkors ta' Kitba Letteratura għaż-żgħażagħ.
Rumanziera
John F. Marks - awtur tar-rumanz soċjali Tejbilhom Ħajjithom
Alfons Maria Galea - fundatur tas-sensiela tal-Kotba tal-Mogħdija taż-Żmien bil-Malti
Ġino Muscat Azzopardi - awtur ta’ Anġli tan-Niket
Ġużè Aquilina - awtur ta' Taħt Tliet Saltniet
Ġużè Bonnici - awtur ta' rumanzi u novelli
Ġużè Galea - awtur ta' Raġel bil-Għaqal, San Ġwann u rumanzi storiċi oħra
Ġużè Ellul Mercer - awtur tar-rumanz Leli ta’ Ħaż-Żgħir, u djarju tal-gwerra Taħt in-Nar
Ġużè Orlando - awtur tar-rumanz L-Ibleh
Ġużè Chetcuti - awtur ta’ novelli u rumanzi, drammi kif ukoll ta’ studji kritiċi
Ġwann Mamo - awtur tar-rumanz Ulied in-Nanna Venut fl-Amerka
Pawlu Xuereb - awtur ta’ rumanzi tad-ditektifs.
Kelinu Spiteri magħruf bħala Kilin.
J. J. Camilleri - l-awtur ta' Aħna Sinjuri u rumanzi oħra
Frans Sammut - awtur ta' rumanzi fosthom Il-Gaġġa, Samuraj u Il-Ħolma Maltija
Paul P. Borg - awtur ta' Dal-Lejl Ġie Alla
Trevor Zahra-awtur ta' l-ghar tax-xelter
Oreste Calleja - awtur ta' drammi, fosthom "Anestesija", "Satira", "Pawlu Redux"
Antoinette Borg - awtriċi ta' rumanzi
Lon Kirkop - awtur ta' rumanzi, dramaturgu u artist viżiv
Loranne Vella - awtriċi ta' rumanzi
Leanne Ellul - awtriċi ta' rumanzi u poeżija
Lara Calleja - awtriċi ta' rumanzi
Awturi ta' Novelli
Carmel G. Cauchi
Pietru Pawl Saydon - awtur ta' novelli, traduttur tal-Bibbja
Lino Spiteri - awtur ta' novelli u rumanzi
Temi Zammit - kittieb tal-ktieb Il-Gżejjer ta' Malta u l-Ġrajja Tagħhom
Poeti
(Ara wkoll Lista tal-poeti tal-ilsien Malti)
Mario Azzopardi
Ġorġ Borg
Rużar Briffa
Anton Buttigieg - Il-Poeta tan-Natura
Dun Frans Camilleri
Ninu Cremona
Anastasju Cuschieri - Il-Poeta tal-Madonna
Ġużè Delia - Il-Poeta tal-Leġġendi
Victor Fenech
Albert Marshall
Ġużè Muscat Azzopardi
Dun Karm - Il-Poeta Nazzjonali
Joe Friggieri
Oliver Friggieri
Mary Meilak
Achille Mizzi
Ġorġ Pisani - Il-Poeta tal-Istorja
Philip Sciberras - poeta; magħruf għall-Mandala
Marjanu Vella
Karmenu Vassallo - Il-Poeta tan-Nirien
Ġorġ Zammit
Drammaturgi
Oreste Calleja
Albert Cassola
Ġużè Diacono - ġurnalist u kittieb ta’ drammi b’tema socjali realistika. Awtur tad-dramm Il-Madonna taċ-Ċoqqa.
Francis Ebejer
Alfred Sant - awtur ta' drammi, rumanzi u novelli
Aktar tagħrif
Għal aktar tagħrif fuq il-lingwa Maltija żur: http://en.wikipedia.org/wiki/Maltese_language
Il-Ħidma tal-Partit Laburista favur l-Ilsien Malti
Hull, Geoffrey. The Malta Language Question: A Case Study in Cultural Imperialism. Said International, Valletta, 1993.
Referenzi
Dizzjunarji fuq l-Internet
Dizzjunarju Ingliż-Malti/Malti-Ingliż
Agħfas hawn għal Dizzjunarju
Dizzjunarju Universali tal-Malti
Agħfas hawn għal Dizzjunarju mill-Malti għal ħafna lingwi oħra
Dizzjunarju Bażiku Malti
Agħfas hawn għal Dizzjunarju Bażiku tal-Malti għal xi lingwi oħra
Malta
Lingwi uffiċjali |
12 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Malta | Malta | Malta, magħrufa uffiċjalment bħala r-Repubblika ta' Malta, hija repubblika indipendenti, kostituzzjonali, żviluppata fl-Unjoni Ewropea. Il-pajjiż jikkonsisti minn arċipelagu ta' seba' gżejjer li jinsabu fil-Baħar Mediterran, u meqjus pajjiż parti mill-Ewropa t'Isfel, 93 km mill-kosta ta' Sqallija (l-Italja), 288 km fil-Lvant tat-Tuneżija u 300 km fit-Tramuntana tal-Libja. Dawn il-gżejjer igawdu minn klima Mediterranja.
Matul l-istorja, il-pożizzjoni ta' Malta fil-Baħar Mediterran dejjem tqieset ta' importanza strateġika. Minħabba f'hekk, bosta nazzjonijiet u qawwiet militari, fosthom il-Feniċi, il-Kartaġiniżi, ir-Rumani, l-Għarab, ir-rejiet u l-imperaturi ta' Spanja, il-Kavallieri ta' San Ġwann, il-Franċiżi u l-Brittaniċi, ilkoll ħakmu lil Malta. Fl-1964, Malta kisbet l-indipendenza tagħha mir-Renju Unit u mill-ewwel ġiet aċċettata bħala membru tan-Nazzjonijiet Uniti. Għaxar snin wara, fl-1974, Malta saret Repubblika. Malta żammet l-istatus tagħha bħala membru tal-Commonwealth. Fl-2004, Malta saret membru tal-Unjoni Ewropea. Fl-2008, Malta bdiet tagħmel parti miż-żona tal-ewro. L-ilsien mitkellem prinċipalment hu l-Malti, ilsien li ġej mis-Semitiku u r-Rumanz. Illum dan l-ilsien tħallat ħafna bi kliem li ġej mill-Ingliż.
L-istorja ta' Malta tmur lura daqs 7,000 sena. It-Tempji Megalitiċi li jmorru lura daqs 5,500 sena huma rikonoxxuti mill-UNESCO bħala Wirt Dinji.. Ma' dawn, il-UNESCO tirrikonoxxi wkoll il-Belt Valletta u l-Ipoġew ta' Ħal Saflieni bħala Siti ta' Wirt Dinji. Skont l-Atti tal-Appostli, Kap. 28, fis-sena 60 W.K., wara li l-bastiment li kien qed jivvjaġġa fuqu nkalja fuq il-kosta ta' Malta, San Pawl qatta' tliet xhur jgħix fuq il-gżira. Il-kitba fit-Testment il-Ġdid ma ssemmi xejn li San Pawl ikkonverta lill-Maltin għall-Kristjaneżimu. Biss, dan seta' ġara minħabba l-fatt li l-Maltin raw il-qawwa ta' dan il-bniedem meta ħelisha mill-għarqa kif ukoll mill-gidma velenuża tal-lifgħa. Imbagħad San Pawl seta' ngħata widen mill-Maltin wara li kien ukoll fejjaq lill-Missier Pubbliju, il-Gvernatur Ruman ta' Malta. Fl-Atti tal-Appostli lanqas ma jissemma li San Pawl għamel lil Pubbliju bħala l-ewwel Isqof ta' Malta. L-eqdem provi tal-eqdem komunità Nisranija f'Malta ġejjin minn xi katakombi li tħaffru u ntużaw xi ftit mijiet ta' snin wara il-miġja ta' San Pawl.
Il-belt kapitali ta' Malta hi l-Belt Valletta. Il-lingwi uffiċjali tal-pajjiż huma l-Malti u l-Ingiż, u dawn it-tnejn ħadu post it-Taljan fl-1935. Malta għandha konnessjoni qawwija mal-Kattoliċiżmu Ruman, li għadu r-reliġjon uffiċjali u l-aktar wieħed ipprattikat f'Malta.
Etimoloġija
Id-definizzjoni tal-kelma 'etimoloġija' tista' tiġi deskritta bħala l-istudju tal-oriġini preċiża tal-kliem semantiku (tifsir) preżenti f'lingwa.
L-oriġini tat-terminu "Malta" hu inċert u l-varjazzjoni moderna hi derivata mil-lingwa Maltija. L-isem x'aktarx ġej mill-Grieg μέλι (meli) ('għasel'). Il-Griegi kienu jsejħu lill-gżira Μελίτη (Melite) li tfisser "għasel" jew "għasel ħelu" possibbilment minħabba l-produzzjoni ta' kwalità tal-għasel bnin Malti. Speċi endemika ta' naħal tgħix f'din il-gżira.
Storja
Għall-ħabta tal-5200 Q.K., fuq il-gżira waslu l-ewwel abitanti f'Malta minn Sqallija. Għal mijiet ta' snin dawn kienu jgħixu fi kmamar żgħar, bħal giren, u fl-għerien. Wara, dawn ġew nies ta' kultura oħra dejjem minn Sqallija li bnew it-tempji megalitiċi (3800 - 2500 Q.K.). Fil-perjodu preistoriku mbagħad ġew nies oħra, magħrufa bħala nies ta' Żmien il-Bronż (2000 - 750 Q.K.). Warajhom ġew il-Feniċi li għamlu minn Malta kolonja qrib it-8 seklu Q.K.
Biż-żmien, Kartaġni li kienet kolonja Feniċja saret poter għaliha nfisha u Malta spiċċat taħt l-influwenza u t-tmexxija tal-Kartaġiniżi. Fil-bidu tat-Tieni Gwerra Punika (218 Q.K.), il-gżejjer Maltin waqgħu f'idejn ir-Rumani li għamlu lil Malta u lil Għawdex muniċipalitajiet.
Meta l-Imperu Ruman inqasam fi tnejn, Malta għaddiet f'idejn il-mexxejja militari Biżantini. Teżisti ftit xhieda ċara x'ġara verament f'dawn iż-żminijiet. Malta għaddiet f'idejn ħakkiema diversi li għadna ma nafux eżattament min kienu. Ċertament li l-istorja ta' Malta hi simili ħafna għal dik tal-istess żmien fi Sqallija. Malta ġiet maħkuma mill-Għarab li ġew Malta minn Sqallija fis-sena 870. Il-ġens Għarbi rnexxielu jinfluwenza l-lingwa tal-poplu Malti u għalhekk l-Għarbi jista' jitqies bħala l-pedament tal-Malti. L-Għarab xerrdu t-twemmin Iżlamiku fost il-Maltin u ta' dan hemm xhieda fl-oqbra Musulmani li nstabu qrib id-Domus Rumana fir-Rabat.
Fl-1091, il-Konti Ruġġieru żbarka Malta b'qawwa militari biex juri l-kobor u s-sovranità tiegħu bħala l-mexxej ta' Malta. Biss hu ma għamel xejn biex ibiddel l-amministrazzjoni Għarbija-Musulmana. Kien fi żmien ir-renju tat-tifel tiegħu, Ruġġieru II, li f'Malta beda jseħħ xi ċaqliq fl-amministrazzjoni influwenzata jew immexxija minn Sqallija. Bil-mod il-mod, l-influwenza tar-renju l-ġdid fi Sqallija u ta' dawk li ġew wara bdiet kulma jmur tinħass, u sal-aħħar tas-seklu ħdax bdiet dieħla sew f'Malta il-kultura Ewropea u t-twemmin Nisrani.
Fis-sekli ta' wara u sa ma ġie l-Ordni ta' San Ġwann, Malta ngħatat kemm-il darba mir-Re ta' Spanja lil diversi nies ta' poter li kienu jgħinuh jew finanzjarjament jew inkella militarment. Fl-1492 b'ordni tar-Re Ferdinandu u r-Reġina Isabella, tkeċċew minn Malta l-aħħar nies ta' twemmin Għarbi kif ukoll dawk ta' twemmin Lhudi.
Fl-1530, il-gżejjer Maltin ingħataw lill-Ordni ta' San Ġwann mill-Imperatur Karlu V. Dawn il-Kavallieri ta' demm nobbli kienu qed ifittxu art ġdida wara li kienu tkeċċew minn Rodi mis-Sultan Ottoman fl-1522.
Meta l-Ordni wasal Malta, il-popolazzjoni tal-Gżejjer Maltin kienet tlaħħaq madwar 20,000 ruħ. Bosta kienu jgħixu fl-Imdina, fir-Rabat u fl-irħula ż-żgħar mxerrda ma' Malta u Għawdex. L-Ordni ddeċida li juża l-Forti ta' Sant'Anġlu bħala l-kwartier il-ġdid tiegħu minn fejn imexxi, u r-raħal iż-żgħir tal-Birgu bħala l-post fejn bosta mill-Kavallieri setgħu jgħixu fi djar separati skont l-ilsien tagħhom. Din l-għażla saret minħabba li l-Ordni kellu x-xwieni tiegħu x'jieħu ħsieb għax dawn kienu importanti bħala servizz ta' komunikazzjoni u utli biex ikunu impurtati f'Malta oġġetti essenzjali. Wara xi ftit żmien, l-Ordni beda jsaħħaħ xi swar kemm ta' Sant'Anġlu kif ukoll madwar il-Birgu. Fuq l-Isla ttella' l-Forti San Mikiel.
Matul is-snin ta' wara, l-attakki tal-furbani Musulmani ma naqsu xejn, u fl-1551, Dragut attakka l-ewwel il-Birgu, imbagħad l-Imdina u wara salpa lejn Għawdex fejn minn hemm kaxkar il-popolazzjoni kollha għal fuq il-bastimenti bħala skjavi.
Fl-1565, seħħ l-Assedju l-Kbir hekk kif fit-18 ta' Mejju qawwiet militari Ottomani żbarkaw f'Marsaxlokk u ħadu posthom f'diversi lokalitajiet strateġiċi madwar il-Port il-Kbir. Dan l-Assedju dam sejjer sat-8 ta' Settembru, meta l-armata Ottomana ddeċidiet li ssalpa lura minn fejn ġiet. Il-ġurnata tar-rebħa tal-Ordni u l-Maltin fuq l-armata Ottomana għadha sal-lum titfakkar kull sena u hi meqjusa bħala festa nazzjonali. Dan il-jum fil-fatt hu magħruf bħala Jum il-Vitorja.
Din ir-rebħa ġiegħlet lil Gran Mastru La Valette u l-Kavallieri tal-Ordni jifhmu li issa li ddifendew lilhom infushom u lil Malta u li rebħu l-battalja għandhom iħarsu lejn il-gżejjer Maltin bħala r-residenza l-ġdida tagħhom b'mod permanenti. Dlonk La Valette ordna li tinbena belt ġdida ffortifikata fuq l-Għolja Xiberras. Din il-belt setgħet tiddefendi l-Port il-Kbir, dak ta' Marsamxett u l-ibliet tal-madwar. Din il-belt il-ġdida ngħatat l-isem tal-Gran Mastru fundatur tagħha u saret il-belt kapitali ta' Malta.
L-Ordni dam Malta sal-1798 meta mbagħad kellu jċedi għall-qawwa militari u r-rieda ta' Napuljun hekk kif dan wasal Malta fid-9 ta' Ġunju. Fit-2 ta' Settembru ta' wara, il-Maltin qamu kontra l-Franċiżi u bdew imblokk militari kontra t-truppi barranin li kellhom jissakkru wara s-swar tal-Belt u t-Tlett Ibliet tal-Kottonera. Bl-għajnuna tat-truppi Brittaniċi li Nelson stazzjona kemm fuq l-art kif ukoll bil-bastimenti Brittaniċi li żammew l-imblokk minn fuq il-baħar qrib il-kosta, wara sentejn il-Franċiżi kellhom iċedu l-armi u tkeċċew minn Malta. Il-Patt ta' Paċi li sar, kien iffirmat bejn il-Franċiżi u l-Brittaniċi, għax il-Maltin ma tħallewx jipparteċipaw f'dan il-ftehim. B'hekk Malta waqgħet taħt amministrazzjoni ta' 'protettorat' taħt il-Gran Brittanja. Sir Alexander John Ball sar l-ewwel Kummissarju Ċivili.
Fl-1814, bħala parti mit-Trattat ta' Pariġi, Malta uffiċjalment saret tagħmel parti mill-Imperu Brittanniku biex b'hekk saret bażi navali ta' importanza kbira għall-Gran Brittanja fil-Mediterran. Dan ir-rwol baqa' dejjem importanti kemm fis-seklu 19 kif ukoll fis-seklu 20.
Malta kellha rwol importanti ħafna fit-Tieni Gwerra Dinjija, minħabba li kienet fuq ir-rotta strateġika u importanti tal-Forzi tal-Assi, bejn l-Italja u t-Tramuntana tal-Afrika, fejn Rommel kien qed jieħu l-artijiet minn taħt idejn l-għadu. Malta sofriet aktar minn 3,000 attakk mill-ajru, għall-ewwel mill-Qawwa Ajrunawtika Taljana u mbagħad mill-Fliegerkorps Ġermaniż li kien stazzjonat fi Sqallija.
Malta ngħatat l-indipendenza tagħha fil-21 ta' Settembru 1964, b'arranġament li kien iħalli l-flotta Brittanika tibqa' tuża lil Malta bħala bażi navali - dan biex jagħti n-nifs lill-Gvern Malti jibni l-ekonomija l-ġdida b'mod kummerċjali u liberu u mhux aktar ibbażata fuq il-preżenza militari tal-Brittaniċi. Dan il-ftehim iġġedded fl-1971 u l-Flotta Navali Rjali Brittanika baqgħet tuża lil Malta bħala bażi militari sal-31 ta' Marzu 1979. Malta baqgħet membru tal-Commonwealth u saret Repubblika fl-1974. F'referendum li sar f'April 2003, il-votanti wrew ir-rieda tagħhom li Malta tidħol fl-Unjoni Ewropea, biex b'hekk Malta saret membru sħiħ fl-1 ta' Mejju 2004.
Lingwa
Illum il-Malti stabbilit u meqjus bħala l-lingwa franka tal-poplu Malti waqt li l-Ingliż fl-istess ħin jaqsam mal-Malti l-istat ta' lingwa uffiċjali. Il-lingwa Maltija tmur lura lejn l-aħħar parti tad-disa' seklu għall-ħabta tat-870 W.K. meta l-Għarab invadew lil Malta. L-Għarbi baqa' jinfluwenza lill-Malti għal bosta sekli, kif naraw mill-Cantilena ta' Pietru Caxaro li nkitbet lejn l-aħħar kwart tas-seklu ħmistax. Il-kliem kollu ta' din il-poeżija, ħlief għal kelma waħda, huma kollha kliem li ġejjin mill-Għarbi. Aktar ma għadda ż-żmien, it-Taljan u l-Isqalli bdew jinfluwenzaw il-vokabularju li l-Maltin kienu jużaw. Mikiel Anton Vassalli (1764-1829) jgħid li l-Malti ta' madwar il-Port kien difettuż għax bosta minnu kien kliem li ġej mit-Taljan. Mas-seklu dsatax ħafna kliem Taljan kien stabbilixxa ruħu sew. Mal-ewwel deċennji tas-seklu għoxrin daħlu ħafna kliem fl-ilsien Malti tant li meta wieħed jifli r-riklami fil-kotba ta' dak iż-żmien, insibu li bosta termini bdew ikunu bl-Ingliż. Fl-1935, l-Ingliż u l-Malti ħadu post it-Taljan b'mod uffiċjali. Ironikament, kien fiż-żmien li l-Brittaniċi kienu bdew jitilfu, lejn l-aħħar tas-snin ħamsin u tas-snin sittin, li l-interess f'Malta lejn l-Ingliż beda jikber b'pass aktar mgħaġġel u sar l-aktar ilsien barrani studjat fl-iskejjel. Dan anki minħabba l-ħtieġa ta' bosta eluf ta' Maltin li xtaqu jemigraw lejn pajjiżi u kontinenti fejn l-Ingliż kien mitkellem. Il-ħajra lejn l-ilsien Ingliż kompliet kibret aktar u aktar meta l-films u l-mużika kif ukoll il-qari tal-kotba u r-rivisti Ingliżi u Amerikani kienu saru aktar popolari fost il-Maltin.
Festi nazzjonali
Dawn huma l-ħames festi nazzjonali ċċelebrati f'Malta:
Jum il-Ħelsien (31 ta' Marzu 1979)
Sette Giugno (7 ta' Ġunju 1919)
Jum il-Vitorja (8 ta' Settembru 1565 u 8 ta' Settembru 1943)
Jum l-Indipendenza (21 ta' Settembru 1964)
Jum ir-Repubblika (13 ta' Diċembru 1974)
Uħud minn dawn il-festi huma marbuta ma' diversi tradizzjonijiet, fosthom ir-regatta fil-Port il-Kbir nhar Jum il-Ħelsien u Jum il-Vitorja. Minbarra dawn il-ħames festi, hemm ukoll għadd ta' festi pubbliċi marbuta mar-reliġjon u t-tradizzjonijiet li ssawru magħhom. Fosthom insibu l-Imnarja (29 ta' Ġunju), Santa Marija (15 ta' Awissu), il-miġja ta' San Pawl f'Malta (10 ta' Frar) u l-festa tal-Immakulata Kunċizzjoni (8 ta' Diċembru).
Politika
Malta hija repubblika demokratika b'parlament elett kull ħames snin jew kif ikun hemm il-ħtieġa skont is-sitwazzjoni politika. Il-poteri eżekuttivi tal-Gvern huma f'idejn il-Prim Ministru, magħżul mill-partit rebbieħ fl-elezzjoni. Il-President għandu r-rwol li jirrappreżenta lil Malta barra l-pajjiż u li jaġixxi b'mod imparzjali f'affarijiet ta' importanza kostituzzjonali. Il-Gvern hu wkoll assistit fit-tmexxija tiegħu f'kull belt u raħal f'Malta u Għawdex minn kumitati amministrattivi, magħrufa bħala Kunsilli Lokali.
Malta hi repubblika li għandha s-sistema parlamentari u l-amministrazzjoni pubblika mfassla fuq is-sistema ta' Westminster. Mill-1960 sal-1995, skont l-istatistika li nġabret fl-elezzjonijiet tal-kunsilli lokali, Malta kellha t-tieni l-ogħla rata fid-dinja ta' nies li kienu eleġibbli li jivvutaw u li ħarġu jivvutaw (u l-ogħla waħda minn nazzjonijiet mingħajr votazzjoni obbligatorja). Il-Kamra tad-Deputati tiġi eletta kull ħames snin u hi magħmula minn ħamsa u sittin membru parlamentari. Madanakollu, meta partit jikseb il-maġġoranza tal-voti imma mhux tas-siġġijiet, il-partit jingħata aktar siġġijiet biex jiġi assigurat maġġoranza parlamentari. Il-Kostituzzjoni ta' Malta tgħid li l-President għandu jaħtar bħala Prim Ministru dak il-membru tal-Kamra li hu l-aktar kapaċi li jmexxi l-maġġoranza fil-Kabinett. L-istess President normalment jaħtar, fuq rakkomandazzjoni tal-Prim Ministru, il-ministri li għandhom imexxu kull ministeru. Kandidati għal xi postijiet vakanti jiġu determinati bil-maġġoranza tal-voti li jkunu ġabu fl-elezzjoni preċedenti.
Il-President tar-Repubblika jiġi elett kull ħames snin mill-Kamra tad-Deputati. F'Malta hawn diversi partiti. Il-partiti politiċi l-kbar huma l-Partit Nazzjonalista, li hu partit Demokratiku Kristjan, u l-Partit Laburista, li hu partit Soċjal-Demokratiku. Il-Partit Laburista jinsab attwalment fil-Gvern u l-Prim Ministru huwa Robert Abela. Il-Partit Nazzjonalista jinsab fl-oppożizzjoni. Il-Partit Demokratiku li tela' fuq il-lista tal-Partit Nazzjonalista, għandu żewġ siġġijiet. Apparti dawn il-partiti, hemm ukoll partiti iżgħar li mhumiex eletti u rrappreżentati fil-Kamra tad-Deputati.
Malta saret membru fl-Unjoni Ewropea fl-2004. Fl-2008, Malta bdiet tagħmel parti miż-żona tal-ewro. Fil-21 ta' Diċembru 2007, Malta implimentat it-Trattat ta' Schengen. Il-kontrolli fil-fruntieri baqgħu jsiru fl-ajruporti sa Marzu 2008.
Diviżjonijiet amministrattivi
L-Att tal-Kunsilli Lokali tal-1993 (Att XV tal-1993) ġie ppubblikat fit-30 ta' Ġunju 1993, fejn qasam lill-gżejjer Maltin f'54 kunsill lokali f'Malta u 14-il kunsill lokali f'Għawdex b'kull kunsill responsabbli għall-amministrazzjoni tal-belt jew tar-raħal tiegħu. Ir-responsabbiltà amministrattiva hi mqassma bejn il-kunsilli lokali u l-gvern ċentrali. L-abitanti li huma eleġibbli għall-votazzjoni jeleġġu l-kunsill tagħhom kull tliet snin. Is-sindku hu l-kap tal-kunsill lokali u r-rappreżentant tal-kunsill b'kull effett taħt l-Att. Is-Segretarju Eżekuttiv, li jiġi appuntat mill-Kunsill, hu l-kap eżekuttiv, amministrattiv u finanzjarju tal-Kunsill. Il-kunsilliera l-oħra eletti mill-elezzjoni tal-kunsilli jieħdu d-deċiżjonijiet flimkien mas-sindku. Il-kunsilli lokali huma responsabbli għall-ħarsien u tisbiħ tal-lokalità, l-allokazzjoni tal-gwardjani lokali u l-ġbir tal-iskart. Il-kunsilli lokali jieħdu ħsieb ċerti doveri amministrattivi għall-Gvern Ċentrali, bħal ġbir ta' fondi u kirjiet tal-gvern u jirrispondu għall-ilmenti li għandhom x'jaqsmu mal-ambjent tal-lokalità u kif dan jaffettwa lir-residenti.
Ġeografija
Il-gżejjer Maltin huma arċipelagu li jinsabu f'nofs il-Baħar Mediterran madwar 93 km fin-Nofsinhar ta' Sqallija. Huma biss it-tliet gżejjer, Malta, Għawdex u Kemmuna li huma abitati. Il-gżejjer iż-żgħar, bħal Filfla, Kemmunett u l-Gżejjer ta' San Pawl huma diżabitati. Malta hi miżgħuda b'bajjiet u wħud minnhom jipprovdu wkoll portijiet tajbin. Il-gżejjer tal-arċipelagu ġew iffurmati mis-sediment ta' qiegħ il-baħar miljuni ta' snin ilu (fiż-Żmien Plioċen). Meta dan is-sediment issolidifika u bil-mod il-mod inkixef f'wiċċ l-ilma dawn biż-żmien, l-aktar dak Tas-Silġ, ingħaqdu ma' Sqallija. Dan il-pont ma kienx jibqa' sejjer lejn l-Afrika minħabba l-widien profondi immens ta' taħt il-baħar li jeżistu bejn Malta u l-Afrika. L-arċipelagu jinsab f'tarf il-plakka tettonika Afrikana, bil-konfini tiegħu jmissu mal-plakka Ewroasjatika. Għal mijiet ta' snin, Malta kienet meqjusa bħala gżira tal-Afrika ta' fuq.
Il-pajsaġġ tal-gżejjer Maltin attwalment huwa kkaraterizzat minn għoljiet baxxi b'għelieqi mtarrġin. L-ogħla punt hu Ta' Dmejrek, 253 metru 'l fuq mil-livell tal-baħar, qrib Ħad-Dingli. Ċerti widien fil-gżejjer Maltin jimtlew bl-ilma ġieri tax-xita li jdum għaddej għal ċertu żmien biss, u li jinxef wara ċertu żmien, l-aktar fis-sajf. Ma jeżistux xmajjar jew għadajjar ta' ċertu kobor b'mod permanenti. Postijiet f'Malta fejn hemm xi għejun magħrufa huma, Wied Qlejgħa, il-Baħrija, l-Imtaħleb u San Martin, waqt li f'Għawdex hemm il-Wied tal-Lunzjata.
Gżejjer żgħar, blat fil-baħar u skolli
Gżejjer żgħar li jiffurmaw parti mill-arċipelagu jinkludu lil Kemmunett (diżabitata), Filfla (riżerva naturali diżabitata), il-Ġebla tal-Ġeneral (diżabitata), il-Gżira Manoel (li hi magħquda mal-lokalità tal-Gżira permezz ta' pont żgħir), u l-Gżejjer ta' San Pawl (diżabitati).
Il-gżejjer Maltin huma dawn is-segwenti:
Klima
Il-klima hi waħda Mediterranja, bi xtiewi moderati u umdużi, u bi sjuf sħan u xotti. M'hemm l-ebda staġun sħun fejn il-pjanti jorqdu, minkejja li l-iżvilupp tal-pjanti jista' jiġi osservat xi ftit f'xitwa b'kesħa li ma tkunx normali, u s-sħana u l-aridità tas-sajf jistgħu jwasslu biex il-veġetazzjoni tkun dgħajfa.
L-inqas temperatura qatt irreġistrata kienet fid-19 ta' Frar 1895, fil-Belt Valletta, meta t-temperatura niżlet għal 1.2°C, waqt li l-ogħla waħda laħqet it-43.8°C f'Awwissu tal-1999.
Kienu ftit l-okkażjonijiet fejn ġiet irreġistrata xi preċipitazzjoni ta' borra, u dawn kienu fi Frar 1895, f'Jannar 1905 u fil-31 ta' Jannar 1962. Il-bidla fil-klima wasslet biex id-differenza li hemm bejn l-ogħla u l-inqas temperaturi tiżdied, u dan ħafna drabi jwassal għal staġuni b'temp instabbli. Dawn l-aħħar snin kienu rreġistrati wkoll każi aktar frekwenti ta' borra u silġ li laqtu lill-gżejjer.
Il-provista tal-ilma toffri sfida għal Malta, peress li fiż-żmien sħun tas-sajf il-preċipitazzjoni tkun waħda minima filwaqt li dan ikun ukoll iż-żmien fejn l-ilma jkun użat l-iktar. Din il-problema tinħass ukoll matul ix-xitwa minħabba x-xita qawwija li tagħmel, li ħafna drabi tkompli nieżla fil-baħar minflok tippenetra fl-art. Malta tiddependi fuq ir-riżervi ta' taħt l-art tal-ilma ħelu (40 fil-mija), li jinġieb minn sistema ta' riżervi tal-ilma msejħin galleriji, bħal pereżempju, Ta' Kandja, b'fond ta' madwar 97 metru. Aktar minn nofs l-ilma tax-xorb ta' Malta huwa prodott permezz tad-desalinazzjoni (60 fil-mija), li twassal għal aktar użu ta' kombustibbli fossili u għal aktar tniġġis.
Ekonomija
L-ekonomija ta' Malta hi bbażata fuq diversi setturi, kemm dawk tal-manifattura kif ukoll tas-servizzi. L-uniċi riżorsi naturali u tanġibbli huma l-blat tal-Franka u tal-Qawwi/taż-Żonqor, u l-baħar ta' madwar il-gżejjer. Minn tal-ewwel jitqatta' l-ġebel tal-franka għall-bini kif ukoll jittieħed żrar u trab mill-ġebla ta' qawwi l-aktar biex titħallat mas-siment.
L-ekonomija tiddependi ħafna fuq il-kummerċ u l-investiment barrani, l-aktar fil-manifattura ta' bosta prodotti. Hawn ħames żoni industrijali fejn jiġu prodotti tant kwalitajiet ta' oġġetti bħal, għodda ta' inġinerija speċjalizzata, u komponenti tagħhom, oġġetti tal-plastik, kimika, oġġetti elettroniċi jew komponenti tagħhom, tessuti, ikel, xorb u tant affarijiet oħra. Dawn kollha jaħdmu f'suq liberu. L-aktar setturi importanti tal-ekonomija ta' Malta fl-2018 kienet il-manifattura u l-esportazzjoni tal-prodotti tagħhom, it-turiżmu, il-qasam finanzjarju, l-avjazzjoni, il-Port frank u s-servizzi tal-ikel. Il-kummerċ fl-UE jammonta għal 57% tal-esportazzjonijiet ta' Malta (il-Ġermanja 16%, l-Italja 12% u Franza 11%), filwaqt li barra mill-UE 6% jmorru kemm f'Singapore kif ukoll fil-Ġappun.
F'termini ta' importazzjonijiet, 72% jiġu minn Stati Membri tal-UE (l-Italja 25% u l-Ġermanja 8%), filwaqt li barra mill-UE 4% jiġu miċ-Ċina u 3% mill-Indja.
Storja tal-ekonomija
Qabel l-1800, Malta kellha vera ftit industriji, apparti dik tal-qoton, it-tabakk, u tat-tarzna. L-Ingliżi bdew jibnu it-tarzna u bosta baċiri mill-1848 'l hinn. Fi żmien il-gwerer fil-Mediterran li l-Ingliżi kienu involuti fihom, l-ekonomija ta' Malta kienet tmur tajjeb. Eżempju ta' dan kienet il-Gwerra tal-Krimea (1854 - 1856).
Fl-1869, mal-ftuħ tal-Kanal tas-Swejz kien hemm żieda massiva fil-vapuri li kienu jidħlu Malta. L-ekonomija tal-Mediterran ġiet ideskritta bħala "Awtostrada" tan-negozju tad-dinja, u numru ta' vapuri kienu jidħlu Malta għal faħam u proviżjon ieħor qabel ikomplu bil-vjaġġi tagħhom lejn l-Eġittu u l-Oċean Indjan.
Bejn l-1871 u l-1881, 8,000 ħaddiem sabu xogħol fit-tarzni. In-negozjanti kienu ngħaqdu bħala assoċjazzjoni u fl-1856 inbniet La Borsa (The Exchange) fi triq ir-Repubblika (dak iż-żmien imsejħa Strada Rjali). Fil-Borsa kien hemm żewġ banek.
Demografija
Il-popolazzjoni tal-gzejjer Maltin hi ta' madwar 500,000 ruħ. Hu mifhum li f'kull kilometru kwadru jgħixu madwar 1,400 ruħ. Malta tista' titqies bħala wieħed mill-iktar pajjiżi b'densità tal-popolazzjoni fid-dinja.
Malta fl-UE
Maltq daħlet fl-Unjoni Ewropea (UE) fl-2004 fejn għandha sitt membri jirrapreżentawha.
Fil-Kunsill tal-UE, il-ministri tal-pajjiżi membri jiltaqgħu b'mod regolari biex jadottaw il-liġijiet tal-UE u jikkoordinaw il-politika ta' bejniethom. Il-laqgħat tal-Kunsill jattendu għalihom regolarment rappreżentanti mill-gvern ta' Malta, skont il-qasam ta' politika li jkun qed jiġi indirizzat.
Il-Kunsill tal-UE m'għandux persuna waħda permanenti bħala President (bħal pereżempju l-Kummissjoni jew il-Parlament). Minflok, ix-xogħol jitmexxa mill-pajjiż li jkollu l-Presidenza tal-Kunsill, li jinbidel kull sitt xhur.
Matul dawn is-sitt xhur, il-ministri mill-gvern ta' dak il-pajjiż jippresiedu u jgħinu jiddeterminaw l-aġenda tal-laqgħat tal-Kunsill f'kull qasam ta' politika, u jiffaċilitaw id-djalogu ma' istituzzjonijiet oħra tal-UE. Dati tal-Presidenza Maltija: Jan-Ġun 2017
Il-Kummissarju nominat minn Malta għall-Kummissjoni Ewropea hi Helena Dalli, li hi responsabbli għall-Ugwaljanza.
Il-Kummissjoni hija rrappreżentata f'kull pajjiż tal-UE minn uffiċċju lokali, imsejjaħ "rappreżentanza".
Malta għandha ħames rappreżentanti fil-Kumitat Ekonomiku u Soċjali Ewropew. Dan il-korp konsultattiv – li jirrappreżenta lil dawk li jħaddmu, il-ħaddiema u gruppi oħra ta' interess – huwa kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex ikun hemm idea aħjar tal-bidliet possibbli tas-sitwazzjonijiet soċjali u tax-xogħol fil-pajjiżi membri.
Malta għandha rappreżentant wieħed fil-Kumitat Ewropew tar-Reġjuni, l-assemblea tal-UE tar-rappreżentanti reġjonali u lokali. Dan il-korp konsultattiv jiġi kkonsultat dwar il-liġijiet proposti, biex jiżgura li dawn il-liġijiet iqisu l-perspettiva minn kull reġjun tal-UE.
Malta tikkomunika wkoll mal-istituzzjonijiet tal-UE permezz tar-rappreżentanza permanenti tagħha fi Brussell. L-"ambaxxata għall-UE" ta' Malta, il-kompitu ewlieni tagħha hu li tiżgura li l-interessi u l-politiki tal-pajjiż huma segwiti b'mod effettiv kemm jista' jkun fl-UE.
L-ammont li jħallas kull pajjiż tal-UE fil-baġit tal-UE huwa kkalkulat b'mod ġust, skont il-mezzi. Aktar ma tkun b'saħħitha l-ekonomija tal-pajjiż, akbar hi l-kontribuzzjoni finanzjarja. L-għan tal-baġit tal-UE mhuwiex li jipprova jqassam mill-ġdid il-ġid, iżda pjuttost li jiffoka fuq il-ħtiġijiet tal-Ewropej b'mod ġenerali.
Ċifri tal-2018 għal Malta:
Nefqa totali tal-UE f'Malta – € 0.156 biljun (ekwivalenti għal 1.38% tal-ekonomija ta' Malta)
Kontribuzzjoni totali għall-baġit tal-UE – € 0.102 biljun (ekwivalenti għal 0.91% tal-ekonomija ta' Malta)
Il-flus imħallsa fil-baġit tal-UE minn Malta jgħinu biex jiġu ffinanzjati programmi u proġetti fil-pajjiżi kollha tal-UE – bħall-bini ta' toroq, is-sussidjar ta' riċerkaturi u l-ħarsien tal-ambjent.
Ara wkoll
Irħula ta' Malta
Parroċċi ta' Malta
Lista tal-għasafar ta' Malta
Flora ta' Malta
Fortifikazzjonijet ta' Żmien l-Ingliżi f'Malta
Fortifikazzjonijiet ta' Żmien il-Kavallieri f'Malta
Muniti tal-ewro ta' Malta
Nies prominenti Maltin
Kolonja ta' Malta
Stat ta' Malta
Referenzi
Ħoloq Esterni
Gvern
Sit uffiċjali tal-gvern Malti
Kap tal-Istat u l-Membri tal-Kabinett
Sit uffiċjali tal-Forzi Armati ta' Malta
L-Awtorità tal-Ambjent u l-Ippjanar
Liġijiet ta' Malta – Taqsira ta' liġijiet prinċipali u glossarju ta' xi termini
Aħbarijiet
The Times of Malta
Malta Today
The Malta Independent
iNewsMalta
MaltaStar
Newsbook
MaltaRightNow
Vjaġġar
Sit uffiċjali tal-Awtorità tat-Turiżmu
Gwida għall-ivjaġġar għal Malta fuq Wikivjaġġar
(en) Malta Travel Guide patronized by Malta Tourism Authority
Oħrajn
Storja Awdjovizziva ta' Malta
Gwida għal Malta
Malta fuq Emporis.com
(en) Malta Wiki
Malta Business Directory
Castille - Tech and Finance Jobs in Malta
Kollox fuq Malta
Malta fuq il-Ktieb tal-Fatti tad-Dinja
Stati membri tal-Unjoni Ewropea
Pajjiżi gżejjer
Repubbliki
Gżejjer Mediterranji
Commonwealth tan-Nazzjonijiet
Malta
Pajjiżi stabbiliti fl-1974 |
938 | https://mt.wikipedia.org/wiki/%C4%A0eografija | Ġeografija | L-istudju xjentifiku dwar il-varjazzjoni skont post u spazju tal-fenomeni fiżiċi, bijoloġiċi u umani fuq id-Dinja jissejjaħ ġeografija, li ġejja mill-kelmtejn Griegi γη jew γεια ("Dinja") u γραφειν ("ddeskriva" u "kiteb").
Il-ġeografu jistudja mhux biss l-aspetti umani u naturali tad-Dinja imma wkoll il-pożizzjoni tal-pjaneta fis-Sistema Solari.
Lista ta' Kontinenti
Lista ta' Pajjiżi
Lista ta' Vulkani
Lista ta' Ibħra
Ġeografija |
939 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Ido | Ido | Ido hija lingwa li ġiet maħluqa fil-bidu tas-seklu 20 bil-ħsieb li ssolvi l-problema tal-kommunikazzjoni internazzjonali. Hija verżjoni riformata tal-Esperanto (lingwa maħluqa minn L. L. Zamenhof) li fl-1907 ġiet magħżula uffiċjalment mid-Delegazzjoni għall-Adozzjoni ta' Lingwa Awżiljarja Internazzjonali bħala l-aqwa proġett lingwistiku internazzjonali minn dawk kollha eżistenti.
Diversi xogħlijiet tal-letteratura ġew tradotti fl-Ido, fosthom Il-Prinċep Ċkejken, il-Ktieb tas-Salmi, u l-Evanġelju ta’ Luqa. Mis-sena 2000, kien hemm madwar 100–200 kelliem Ido fid-dinja, għalkemm stimi aktar reċenti jpoġġu n-numru taʼ kelliema eqreb għal 1,000-5,000.
Storja
Id-Delegazzjoni għall-adozzjoni ta' lingwa awżiljarja internazzjonali
Fil-bidu tas-seklu 20, il-ħtieġa għal lingwa internazzjonali kienet qed tiġi kkunsidrata minn ħafna personalitajiet, notevolment xjenzati u filosfi. Dan il-perjodu jikkorrispondi għal tkabbir ta' proġetti lingwistiċi internazzjonali ġodda. Mill-inizjattiva tal-matematiku Léopold Leau, inħolqot Delegazzjoni għall-adozzjoni ta’ lingwa awżiljarja internazzjonali fis-17 ta’ Jannar 1901 bl-appoġġ ta’ bosta xjenzati. Fl-1906, id-Delegazzjoni kienet irċeviet l-appoġġ ta’ aktar minn 1,200 membru ta’ akkademji u universitajiet minn pajjiżi differenti u aktar minn 300 soċjetà xjentifika.
F'Mejju 1907, id-delegazzjoni bagħtet il-mistoqsija lill-Assoċjazzjoni Internazzjonali tal-Akkademji ta' Vjenna, li ddikjarat lilha nnifisha inkompetenti, bi 12-il vot kontra 8 u astensjoni waħda. Konsegwentement, id-delegazzjoni ffurmat kumitat ta’ ħidma li l-membri tiegħu ġew eletti b’242 vot minn total ta’ 253. Dan il-Kumitat kien jinkludi xjenzati rinomati, bħall-lingwisti Jespersen, Schuchardt u Baudouin de Courtenay jew saħansitra l-kimika Ostwald. B’ko-għażla, ġew ammessi personalitajiet oħra, bħall-matematiku Taljan Peano. Léopold Leau u Louis Couturat kienu s-segretarji tal-Kumitat.
Il-kumitat iltaqa’ fil-Collège de France matul ix-xahar ta’ Ottubru 1907 u eżamina bosta proġetti lingwistiċi internazzjonali, ippreżentati minn rappreżentanti tal-awturi tagħhom. Skont il-linji tal-kumitat l-awturi ma setgħux ikunu fil-kumitat. Il-kumitat malajr wasal għall-konklużjoni li kien hemm biss żewġ proġetti lingwistiċi internazzjonali denji ta’ interess. L-ewwel kien l-Esperanto, mhux mibdul wara li deher fl-1887; it-tieni kien Idiom Neutral, żviluppat mill-ex Volapük Academy. Id-delegazzjoni ddeċidiet fl-aħħar jum li tagħżel “Ido” grazzi għall-kreatur Couturat innifsu u d-difiża suspettuża f’daqqa ta’ Beaufront, li tkellem dwar Esperanto “mtejjeb” u injora l-wegħda tiegħu lil Zamenhof biex jiddefendi l-Esperanto u jirrappreżenta lill-kelliema tiegħu.
Dan il-proġett, minn awtur anonimu fiż-żmien tal-preżentazzjoni tiegħu peress li żvela l-isem ta’ Couturat kien ikun invalidat, kien speċi ta’ sinteżi bejn tip ta’ Esperanto u Idiom Neutral. Kif jindika r-rapport tal-lingwista Daniż Otto Jespersen, membru tal-kumitat tad-delegazzjoni:
Matul l-aħħar kunsill, iċ-ċentru tad-diskussjonijiet idur madwar l-awtur tal-proġett anonimu Ido li kien ippreżentat mis-Sur Couturat flok l-awtur [...] Kien speċi ta’ Esperanto li qieset l-oġġezzjonijiet li kienu saru. min-naħat kollha kontra l-lingwa Zamenhof u wera tajjeb fuq diversi punti l-kompromess mixtieq bejn l-Esperanto u l-Idjom Neutral.
Huwa impossibbli li Wilhelm Ostwald kien sodisfatt bl-ido, għax irtira mill-presidenza tal-kummissjoni u ħoloq fl-1916 lingwa mibnija: Weltdeutsch. Fid-29 ta’ Settembru, 1926 fil-gazzetta Vossische Zeitung, spjega l-ħtieġa li tinħoloq lingwa internazzjonali ġdida biex tieħu post Ido.
Letteratura u pubblikazzjonijiet
Ido għandu numru ta’ pubblikazzjonijiet li jistgħu jiġu abbonati jew imniżżla b’xejn fil-biċċa l-kbira tal-każijiet. Kuriero Internaciona huwa rivista prodotta fi Franza kull ftit xhur b'firxa ta' suġġetti. Adavane! huwa rivista prodotta mis-Soċjetà Spanjola Ido kull xahrejn li għandha firxa ta’ suġġetti, kif ukoll ftit għexieren ta’ paġni ta’ xogħol tradotti minn lingwi oħra. Progreso huwa l-organu uffiċjali tal-moviment Ido u ilu madwar mill-bidu tal-moviment fl-1908. Jistgħu jinstabu siti oħra b’diversi stejjer, ħrejjef jew proverbji flimkien ma’ ftit kotba tal-Bibbja tradott fl-Ido fuq skala iżgħar. Is-sit publikaji għandu ftit podcasts fl-Ido flimkien ma’ diversi kanzunetti u materjal ieħor irrekordjat.
Wikipedia tinkludi Edizzjoni bil-lingwa Ido (magħrufa fl-Ido bħala Wikipedio f'Jannar 2012 kienet il-81 Wikipedija l-aktar miżjura.
Links
Deskrizzjoni General tal-Ido
Ido Wikipedija
Ido Wiktionary
Lingwi Internazzjonali Awżiljari |
940 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Etna | Etna | L-Etna hija muntanja u vulkan fi Sqallija, l-Italja, b'quċċata għolja 3,604 metru. Il-vulkan żbroffa bil-qawwi kemm-il darba b'periklu għall-eqreb belt kbira li hija Katanja. Dan il-vulkan jista' jidher minn Malta. Huwa wiehed mill-aktar vulkani attivi tad-dinja.
L-ewwel żbroff irreġistrat tal-Etna seħħ fis-seklu 18 Q.K., għalkemm studji ġeoloġiċi juru li l-vulkan kien attiv qabel dak il-perjodu. Minn dak iż-żmien 'l hawn, nafu li żbroffa 90 darba u l-iktar żbroff devastanti kien dak tal-1169. Dan l-iżbroff qered il-belt ta' Katanja u qatel lil 15,000 ruħ, filwaqt li fi żbroff ieħor li seħħ fl-1669 mietu mal-20,000 ruħ.
Aktar reċenti, fl-1928, żewġt irħula ntradmu kważi għalkollox minn xmara ta' lava, u fl-1947, frott l-attività vulkanika, iffurmaw żewġ krateri ġodda. Il-vulkan Etna żbroffa wkoll fl-1971, fl-1981, fl-1983 u fl-1992, meta l-lava ġiet ikkontrollata permezz ta' splussiv immonitorjat. Fl-2001 seħħ numru ta' ċaqliq, li laħaq il-qofol tiegħu f'Lulju u fl-ewwel nofs ta' Awwissu meta xmajjar ħomor nar gelglu lejn il-belt ta' Nicolosi. B'dawn l-eruzzjonijiet infetħu sitt xpakkaturi li alteraw l-għamla ta' dan il-kon vulkaniku. Żbroff ieħor irreġistrat kien dak ta' April 2013, li wassal biex partijiet fin-Nofsinhar ta' Malta ġew affettwati bi trab iswed.
Sit ta' Wirt Dinji
Il-vulkan Etna ġie ddeżinjat bħala Sit ta' Wirt Dinji tal-UNESCO fl-2013.
Il-valur universali straordinarju tas-sit ġie rrikonoxxut abbażi ta' kriterju wieħed tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (viii) "Eżempju straordinarju li jirrappreżenta stadji importanti tal-istorja tad-dinja, inkluż it-trapass tal-ħajja, il-proċessi ġeoloġiċi kontinwi sinifikanti fl-iżvilupp tat-tipi differenti ta' art, jew il-karatteristiċi ġeomorfiċi jew fiżjografiċi sinifikanti".
Referenzi
Muntanji tal-Italja
Vulkani tal-Italja
Vulkani tal-Ewropa
Vulkani tal-Mediterran
Siti ta' Wirt Dinji |
941 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Vesuvju | Vesuvju | Il-Vesuvju huwa stratovulkan fil-Lvant tal-belt ta' Napli, fl-Italja. Huwa hu l-uniku vulkan fuq il-kontinent Ewropew li sbroffa f'dawn l-aħħar mitt sena, minkejja li attwalment mhuwiex jisbroffa. Iż-żewġ vulkani l-oħra fl-Italja (l-Etna u Stromboli) jinsabu fuq gżejjer ta' Sqallija. Il-Vessuvju huwa famuż għal l-isbruffar fis-sena 79 WK li qered il-bliet Rumani ta' Pompej u Ercolano.
Mitologija
Il-Vesuvju għandu tradizzjoni storika u letterarja twila. Kien meqjus bħala divinità tat-tip Genius fiż-żmien tal-iżbroff ta 'AD 79: tidher taħt l-isem miktub Vesuvius bħala serp fl-affreski dekorattivi ta' ħafna lararia, jew santwarji tad-dar, li jibqgħu ħajjin minn Pompej. Iskrizzjoni minn Capua [6] għal IOVI VESVVIO tindika li kien meqjum bħala poter ta 'Ġove; jiġifieri, Vesuvju Ġupiter. [7]
Ir-Rumani l-Muntanja Vesuvju kienu jqisuha dedikata lil Erkole. L-istoriku Dijodoru Sikulu jirrakkonta tradizzjoni li Erkole, fit-twettiq tal-xogħlu, għadda mill-pajjiż ta’ Cumae fil-viċin fi triqtu lejn Sqallija u sab hemm post imsejjaħ "il-Pjanura Flegreja" (Φλεγραῖον πεδίον, "il-pjanura tan-nar") , "minn għolja li fl-imgħoddi kienet tirremetti ... issa tissejjaħ Vesuvju." [9] Hemm kienu jgħixu l-ħallelin "ulied id-Dinja," li kienu ġganti. Bl-għajnuna tal-allat hu pacifija r-reġjun u kompla sejjer. Il-fatti wara t-tradizzjoni, jekk hemm xi ħaġa, mhumiex magħrufa, u anke jekk Erculanju huwiex imsemmi hekk minħabba fiha. Hemm epigramma mill-poeta Marzjale fl-88 WK li tissuġġerixxi li kemm Venere, il-patruna ta' Pompej, kif ukoll Erkole kienu miqjumin fir-reġjun li sar ħerba mill-iżbroff tal-79.
Muntanji tal-Italja
Vulkani tal-Italja
Vulkani tal-Mediterran |
942 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Stromboli | Stromboli | Stromboli, hi gżira Taljana, fil-baħar Tirren, fil-grigal ta' Sqallija u tagħmel parti mill-gżejjer Eolje jew kif inhuma magħrufa aħjar, il-gżejjer ta' Lipari.
Stromboli hu vulkan ħaj għoli 926m u sbroffa l-aħħar fis-27 ta' Frar, 2007.
Etna
Etna
Etna
Etna |
943 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Valletta | Valletta | Il-Belt Valletta, magħrufa min-nies tal-gżejjer Maltin aktar bħala l-Belt hi l-kapitali ta' Malta. Tinsab mifruxa fuq penisola fil-parti tal-Lvant ċentrali tal-gżira ta' Malta. Il-Belt għandha popolazzjoni ta' 5,719-il ruħ (sal-2012).
Il-Belt Valletta għandha arkitettura mħallta għax fiha hemm binjiet bi stil Manneristiku, Barokk, Neoklassiku u anki dawk b'arkitettura moderna. Il-Belt Valletta sofriet mill-attakki tat-Tieni Gwerra Dinjija; biss, minkejja li l-gwerra ħalliet ferita kbira, il-Belt hi ma tilfitx il-karattru storiku tagħha. Fl-1980 il-Belt Valletta ġiet magħżula u onorata mill-UNESCO bħala Sit ta’ Wirt Dinji.
Isem
Ll-Ordni ta' San Ġwann ta lill-belt it-titlu, Humilissima Civitas Valletta — 'Il-Belt l-Aktar Umli ta' Valletta'. Madanakollu, bil-bini ta' swar u ta' fortifikazzjonijiet, u flimkien mas-sbuħija tal-bini Barokk mat-toroq tagħha, din saret magħrufa bħala Superbissima — 'L-Aktar Kburija', fost is-sovrani tal-Ewropa.
Gvern Lokali
Il-Belt għandha l-Kunsill amministrattiv tagħha u Alfred Zammit huwa s-sindku ta' dan il-Kunsill Lokali, kariga li ilu jokkupa mill-2019. Zammit huwa l-ewwel sindku tal-Belt li ġie elett mill-Partit Laburista (PL), li hu partit affiljat mas-Soċjalisti u d-Demokratiċi Ewropej (S&D), li għandu l-maġġoranza fil-Kunsill Lokali. Bejn l-2008 u 2018, is-sindku kien Alexei Dingli li ġie elett f'isem il-Partit Nazzjonalista (Malta)|Partit Nazzjonalista]] (PN), li hu partit affiljat mal-Partit Popolari Ewropew.
Storja
L-ewwel ġebla tal-Belt Valletta tqiegħet fit-28 ta' Marzu 1566, mill-Gran Mastru tal-Ordni ta' San Ġwann, Jean Parisot de la Valette. Wara l-Assedju l-Kbir tal-1565, l-Ordni ddeċida li jibni belt ġdida fuq il-peniżola ta' Xiberras, bl-intenzjoni li il-belt isservi wkoll bħala fortizza li tiddefendi kemm il-Port il-kbir kif ukoll il-port ta' Marsamxett. Dan il-proġett juri li issa l-Ordni kien iddeċida darba għal dejjem li jibqa' Malta b'mod permanenti. L-arkitett li ddisinja l-pjanta tal-belt il-ġdida kien Francesco Laparelli li ntbagħat mill-Papa Piju V. Meta Laparelli ħalla Malta, xogħlu komplieh l-assistent tiegħu, il-Malti Ġlormu Cassar. Il-pjanta tal-Belt kienet kollha kemm hi bbażata fuq linji rettilinji u l-binjiet kollha f'daqqa kienu jagħtu lid-disinn ta-Belt meta tarrah minn fuq xeħta tal-bord tal-iskakki.
It-toroq nbew dritti, b'dik tan-nofs, Strada San Giorgio (illum Triq ir-Repubblika) tibda minn Porta San Giorgio, ttawwal daqs 900 metru u tispiċċa quddiem il-Forti Sant'Iermu. La Valette ma leħaqx jara x-xogħol tas-swar tal-Belt komplut, għax miet fil-21 ta' Awwissu 1568 fl-età ta' 74 sena. Hu kien midfun fil-knisja, tan-Nattività (tal-Vitorja). Wara li nbniet il-Knisja Konventwali tal-Ordni, il-fdalijiet tiegħu ttieħdu hemm fejn hu midfun flimkien ma' xi Gran Mastri oħra fil-kripta ta' taħt l-altar maġġur.
Il-Belt saret il-kapitali ta' Malta, kif għada sal-lum, fejn isservi bħala il-belt amministrattiva, kummerċjali u kulturali tal-gżejjer Maltin.
Hekk baqgħet kemm sakemm l-Ordni baqa' Malta kif ukoll meta ġew l-Ingliżi. Fit-Tieni Gwerra Dinjija, il-Belt qalgħet ħafna bombi waqt bosta attakki mill-ajru. Bosta binjiet ġġarfu, fosthom iġġarraf it-Teatru Rjal li nbena qrib id-daħla tal-Belt fl-1866.
Illum il-ġurnata, il-Belt Valletta tilqa' fi ħdanha għadd ta' dipartimenti u ministeri governattivi, mijiet ta' ħwienet u uffiċiji ta' kumpaniji tal-kummerċ, knejjes u mużewijiet. Meta ma' dawk li jaħdmu f'dawn l-istabbilimenti ninkludu t-turisti, in- numru ta' nies li jidħlu l-Belt kuljum ilaħħaq mat-38,000 ruħ. F'din il-belt, tinsab ukoll il-Berġa ta' Kastilja minn fejn jopera l-Prim Ministru kif ukoll il-Palazz tal-Gran Mastru, fejn jiltaqa' l-Parlament.
Ġeografija
Il-peniżola tal-Belt Valletta hi mdawra minn żewġ portijiet naturali; il-Port ta' Marsamxett u l-Port il-Kbir. Dan tal-aħħar hu l-iktar port importanti ta' Malta.
Il-belt għandha diversi binjiet ta' importanza storika. Fosthom insibu l-Kon-Katidral ta' San Ġwann, magħruf qabel bħala l-Knisja Konventwali tal-Kavallieri ta' Malta, il-Berġa ta' Kastilja li fil-fatt kienet tilqa' fiħa il-Kavallieri ġejjin minn Kastilja, León u l-Portugal. Illum f'din il-binja jinsab l-uffiċċju tal-Prim Ministru ta' Malta. Fil-Belt jinsab ukoll il-Palazz Maġisterjali, mibni bejn l-1571 u l-1574, li qabel kienet ir-residenza tal-Gran Mastru tal-Ordni ta' San Ġwann, waqt li llum jospita l-Uffiċju tal-President tar-Repubblika ta' Malta.Fl-istess binja wieħed jista' jħur l-Armrija kif ukoll xi swali fl-ewwel sular. Fi Triq ir-Repubblika hemm il-Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija fejn qabel kien hemm il-Berġa ta' Provenza. Fi Triq il-Merkanti hemm il-Mużew Nazzjonali tal-Arti (MUŻA) fil-binja li qabel kienet l-Berġa tal-Italja. It-Teatru Manoel, li kien inbena f'għaxar xhur biss fl-1731, b'ordni mill-Gran Mastru Antonio Manoel de Vilhena, hu wieħed mill-eqdem teatri fl-Ewropa; Dar il-Mediterran għall-Konferenzi, magħruf qabel bħala s-Sacra Infermeria, mibni fl-1574, fejn kien wieħed mill-aktar sptarijiet rinomati matul iż-żmien tal-Kavallieri ta' Malta. Apparti dawn u ħafna binjiet oħra miftuħa għall-pubbliku wieħed jista' jammira il-fortifikazzjonijiet, mibnija bħala serje ta' bastjuni u ravellini, b'għoli li jvarja bejn 50 u 80 metru mill-foss li jdur madwar partijiet minnhom.
Fil-pjanijiet oriġinali, l-Ordni ried jibni menqa fiha jkunu jistgħu jirmiġġjaw xi bastimenti. Ix-xogħol ma rnexxiex u minflok fl-ispazju li kien diġà tħaffer inħolqot roqgħa bini li bdiet tissejjaħ "Il-Mandraġġ" ambjent li fejn bdew jgħixu nies foqra. Dan irriżulta f'diversi bini inadekwat b'kundizzjonijiet sanitarji ħżiena. Il-Mandraġġ kien ġie mwaqqa' mill-Awtoritajiet fis-snin sebgħin biex minflok inbnew flattijiet diċenti.
Demografija
Il-popolazzjoni tal-Belt Valletta naqset drastikament matul is-snin, u illum il-l-abitanti tal-Belt ilaħqu mhux wisq aktar minn sitt elef ruħ. Dan minħabba li mit-Tieni Gwerra 'l hawn bosta familji u individwi ħarġu mill-Belt u marru joqgħodu fl'lokalitajiet oħrajn f'bini aktar modern u komdu.
Sit ta’ Wirt Dinji
Fl-1980, il-Belt Valletta ġiet iddikjarata mill-UNESCO bħala Sit ta’ Wirt Dinji. Il-Belt Valletta għandha 320 monument, biex b’hekk hija waħda mill-iktar żoni storiċi b’konċentrazzjoni ta’ monumenti fid-dinja. Il-Belt ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji minħabba l-valur universali straordinarju tagħha abbażi ta’ żewġ kriterji tal-għażla tal-UNESCO minn għaxra (fi kliem ieħor, abbażi ta’ terz tal-kriterji kulturali). Dawn il-kriterji huma l-kriterju (i), jiġifieri “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”, u l-kriterju (vi), jiġifieri “Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma’ avvenimenti jew ma’ tradizzjonijiet ħajjin, ma’ ideat jew ma’ twemmin, jew ma’ xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta’ valur universali straordinarju”.
Il-Belt Valletta ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji abbażi tal-kriterju (i) peress li hija prevalentement kreazzjoni idealistika tal-aħħar tar-Rinaxximent bi pjanta urbana uniformi, ispirata mill-prinċipji Neoplatoniċi, bi swar u b’fortifikazzjonijiet mad-dawra kollha tad-daħliet naturali tagħha, u b’diversi monumenti f’postijiet strateġiċi. Min-naħa l-oħra, il-Belt Valletta ġiet iddikjarata Sit ta’ Wirt Dinji abbażi tal-kriterju (vi) minħabba r-rabta tagħha mal-Ordni tal-Kavallieri ta’ San Ġwann, li bnewha fl-1566 u li ħadu ħsiebha u sebbħuha għal kważi żewġ sekli u nofs. B’hekk, il-Belt Valletta hija assoċjata mal-istorja ta’ waħda mill-ikbar forzi militari u morali tal-Ewropa moderna.
Il-belt hija mibnija fuq peniżola dejqa mdawra bl-ilma. B’hekk, il-perimetru tal-belt baqa’ prattikament l-istess mit-tluq tal-Kavallieri ’l hawn, bi ftit żviluppi moderni f’dawn l-aħħar snin. Id-daqs tagħha u l-integrità tal-bini u tal-monumenti tagħha kienu biżżejjed biex l-UNESCO tagħraf li għandha valur universali straordinarju. Minkejja xi proġetti tal-kostruzzjoni fis-seklu 19 u l-ħsarat li ġarrbet il-Belt Valletta fit-Tieni Gwerra Dinjija, proporzjon kbir tal-bini u tal-monumenti oriġinali, kif ukoll in-nisġa urbana tal-madwar, ġew ippreservati sa żminijietna jew ġew irrestawrati bir-reqqa. L-iżvilupp tal-bini u l-materjali li ntużaw matul is-snin ma biddilx wisq mill-pajsaġġ urban tal-Belt, speċjalment meta wieħed iqarreb u jħares lejha mill-baħar. Madankollu, il-valur universali straordinarju tagħha jiddependi wkoll fuq dan l-element tal-pajsaġġ urban, għalhekk il-proċess biex jinstab bilanċ tajjeb bejn dan l-element u l-ħtiġijiet ta’ belt ħajja, huwa proċess kontinwu. L-UNESCO kemm-il darba tintervjeni biex twissi lill-awtoritajiet li jieħdu ħsieb il-ġestjoni ta’ Sit ta’ Wirt Dinji, meta tħoss li xi proġett jista’ jipperikola xi waħda mill-kriterji tal-għażla tagħha. Fl-2015, l-NGO lokali Din l-Art Ħelwa ħasset il-ħtieġa li twassal it-tħassib tagħha lill-awtoritajiet Maltin li jekk il-pjanijiet ta’ lukanda ta’ 40 sular f’Tigné jitwettqu, dan jaf iwassal biex il-Belt Valletta saħansitra titlef l-istatus ta’ Sit ta’ Wirt Dinji, minħabba li l-proġett ikerrah il-pajsaġġ urban li baqa’ ftit li xejn mittiefes minn żmien il-Kavallieri ’l hawn.
Toroq u pjazez prinċipali
Misraħ ir-Repubblika (Pjazza Reġina)
Pjazza San Ġorġ
Pjazza Kastilja
Pjazza Jean de Valette
Pjazza Indipendenza
Misraħ il-Ħelsien
Misraħ Sant'Iermu
Triq il-Fran
Triq il-Merkanti
Triq Zekka
Triq Nofsinhar
Triq il-Lanċa
Triq il-Lvant
Triq il-Punent
Triq il-Mediterran
Triq ir-Repubblika
Triq it-Teatru l-Antik
Triq l-Assedju l-Kbir
Triq Marsamxett
Triq Melita
Triq San Bastjan
Triq San Kristofru
Triq San Mark
Triq Spur
Xatt il-Barriera
Triq San Pawl
Triq San Duminku
Postijiet ta' interess
Knejjes
Knisja Kolleggjata San Pawl Nawfragu
Bażilka u Parroċċa Matriċi San Duminku
Knisja tal-Vitorja
Kon-Katidral ta' San Ġwann
Katidral Anglikan ta' San Pawl
Knisja ta' San Franġisk t'Assisi
Knisja tal-Ġiżwiti
Knisja ta' Santu Wistin
Knisja ta' Kristu Redentur
Knisja Franġiskana ta' Santa Marija ta' Ġesù, jew Ta' Ġieżu
Bażilika Madonna tal-Karmnu
Binjiet
Palazz tal-Gran Mastru – (il-Palazz tal-President)
Berġa ta' Kastilja – L-Uffiċċju tal-Prim Ministru ta' Malta
Berġa t'Aragona – Ministeru tal-Finanzi
Berġa tal-Italja – MUŻA (Mużew Nazzjonali tal-Arti)
Berġa ta' Provenza – Mużew tal-Arkeoloġija Nazzjonali
Berġa ta' Baviera –
Casa Rocca Piccola – residenza privata miftuħa biex iżuruha l-pubbliku
Palazzo Francia – Ministeru tal-Affarijiet Soċjali
Palazzo Parisio – Ministeru tal-Affarijiet Barranin
Teatri
Teatru Manoel
Pjazza Teatru Rjal
Ġonna
Barrakka ta' Fuq
Barrakka t'Isfel
Hastings
Mużewijiet u postijiet oħra ta' Interess
Mużew Nazzjonali tal-Gwerra - Forti Sant'Iermu
Mużew Nazzjonali tal-Arkeoloġija - Berġa ta' Provenza, Triq ir-Repubblika
Mużew Nazzjonali tal-Arti - MUŻA - Berġa tal-Italja, Triq il-Merkanti
Il-Palazz tal-Gran Mastri - L-Armerija u s-Swali tal-Palazz (daħla minn Pjazza San Ġorġ, Triq ir-Repubblika
Il-Konkatidral ta' San Ġwann - (daħla minn Triq ir-Repubblika)
Mużew tal-Posta f'Malta, Triq l-Arċisqof
Mużew tal-Ġugarelli, Triq ir-Repubblika
Casa Rocca Piccola, Triq ir-Repubblika
Lascaris War Rooms - il-Foss (Lascaris Ditch)
The Malta Experience - Triq il-Mediterrran
Sacra Infermerija, Triq il-Mediterran
Malta 5D - Triq l-Ifran
Valletta - Living History, Embassy Cinema, Triq Santa Luċija
Teatru Manoel - mużew u dawra bi spjega mat-Teatru, Triq it-Teatru l-Antik
Saluting Battery u l-passaġġi taħt il-Barrakka ta' Fuq
The Fortress Builders - Fortifications Interpretation Centre, Triq San Mark
Ċentru ta' Kreattivita - Cavalier ta' San Ġakbu (daħla minn Pjazza Kastilja
Oħrajn
Putirjal (Id-daħla tal-Belt)
Funtana tat-Trituni (barra d-daħla tal-Belt)
Referenzi
Ħoloq esterni
VisitMalta.com - Valletta
Koordinati:
Bliet ta' Malta
Bliet kapitali fl-Ewropa
Siti ta' Wirt Dinji
Peniżoli |
944 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Rabat%20%28G%C4%A7awdex%29 | Rabat (Għawdex) | Belt famuza hafna fil-Gzejjer Maltin hija Victoria f'Ghawdex. Ir rabat hija l belt Kapitali t Ghawdex u u hija maghrufa ghac Cittadella medjevali. Li fiha nsibu il Gran Castello, Muzewijiet u L Habs l-Antik. Ir-Rabat jew Città Vittoria hija l-belt kapitali tal-gżira t'Għawdex, gżira tal-arċipelagu Malti fil-Baħar Mediterran. Il-belt għandha popolazzjoni ta' 6,414 (Novembru 2005), u b'din il-popolazzjoni din il-lokalità hi l-ikbar waħda f'Għawdex.
Din il-belt hi msejjħa ukoll bl-isem Victoria li ġie mogħti fl-1887 mill-gvern Brittaniku fl-okkażjoni tal-Ġublew tad-Deheb tar-Reġina Vittorja, minn rikjesta tal-Arċisqof ta' Malta, Mons. Pietru Pace. Madanakollu, din il-belt hi xorta magħrufha fost l-Għawdxin bl-isem antik tar-Rabat.
Amministrazzjoni u Kunsill Lokali
Il-Belt Victoria hi l-akbar lokalità f'Għawdex, u taqa' taħt ir-responsabbiltà tal-Kunsill Lokali tar-Rabat. Is-sede tal-kunsill hi l-Banca Giuratale, bini mibni matul il-ħakma tal-Kavallieri tal-Ordni ta' San Ġwann. L-ewwel elezzjoni għall-kunsill saret fis-16 ta' April, 1994. Il-kunsill preżenti ġie elett fl-elezzjonijiet ta' Marzu 2013 u hu ffurmat minn:
Samuel Azzopardi (sindku, PN)
Josef Schembri (viċi-sindku, PN)
Maria Portelli (PN)
Marċell Tabone (PN)
Joseph Debrincat (PL)
Michael Buttigieg (PL)
Anthony Briffa (PL)
Faċilitajiet
Fil-Belt Victoria insibu plejgrawnd għar-residenti, kif ukoll ġnien, fost oħrajn. F'din il-belt insibu faċilitajiet sportivi, hekk kif il-belt Victoria għandha fi ħdanha l-akbar numru ta' klabbs sportivi f'Għawdex. Dawn huma:
SK Victoria Wanderers
Victoria Hotspurs FC
Oratory Youths FC
Dawn kollha jitħarrġu fil-grawnds rispettivi tagħhom.
Faċilitajiet reġjonali
Il-belt Victoria, bħala l-belt kapitali ta' Għawdex, fiha l-akbar numru ta' binjiet governattivi u amministrattivi ta' Għawdex, fosthom:
Il-Ministeru għal Għawdex
In-Nutar Pubbliku
Id-Dipartiment tal-Artijiet
Id-Dipartiment tat-Taxxi Interni
Il-Librerija Pubblika
L-Isptar Ġenerali ta' Għawdex
Il-Venda tal-Karozzi tal-Linja
Il-Gym Reġjonali għal Għawdex
L-Iskejjel Sekondarji tal-Gvern u tal-Knisja
L-Iskola għal aktar studju
Festi
F'din il-belt jiġu ċċelebrati żewġ festi prinċipali, dik ta' San Ġorġ, li l-festa liturġika tiegħu taħbat nhar it-23 ta' April, iżda tkun iċċelebrata fit-tielet Ħadd ta' Lulju, kif ukoll dik ta' Santa Marija nhar il-15 ta' Awwissu. Dik ta' San Ġorġ toħroġ mill-Bażilika iddedikata lill-istess qaddis, filwaqt li dik ta' Santa Marija toħroġ mill-Katidral ta' Għawdex. Il-festi esterni huma organizzati mis-Soċjetà Filarmonika La Stella u Leone rispettivament.
Baned tar-raħal
Iż-żewġ baned prinċipali huma l-Banda La Stella u l-Banda Leone, li jieħdu ħsieb il-Festi ta' San Ġorġ u Santa Marija rispettivament. Iż-żewġ baned għandhom is-sede tagħhom fiż-żewġ teatri ewlenin tal-Gżira: it-Teatru Astra tas-Soċjetà Filarmonika La Stella, u t-Teatru Aurora tas-Socjetà Filarmonika Leone.
Dawn iż-żewġ baned jorganizzaw ukoll kunċerti varji matul is-sena, kif ukoll, fiż-żewġ teatri jittellgħu l-opri, li ta' kull sena jattiraw mijiet ta' Maltin.
Ġonna pubbliċi
Il-Villa Rundle hu l-ġnien prinċipali tal-belt, kif ukoll tal-gżira. Dan il-ġnien iservi għal attivitajiet reġjonali, fosthom il-wirja tradizzjonali tal-bhejjem li tittella' kull sena għall-festa ta' Santa Marija. Ġo dan il-ġnien wieħed isib bosta monumenti u bustijiet ta' personalitajiet li taw sehem fl-iżvilupp tal-Belt Victoria, u ta' Għawdex.
Żoni tar-Rabat
Belliegħa
Ċittadella
Demnija
Gelmus
Għajn Lukin
Il-Ġnien
Qasam San Ġorġ
Sellum
Ta' Ħamet
Ta' l-Ibraġ
Ta' Mliet
Ta' Wara s-Sur
Taċ-Ċawla
Taflija
Tal-Far
Tal-Grazzja
Tal-Maltija
Tal-Mejda
Villa Rundle
Wied Tal-Grazzja
Toroq prinċipali u arterjali
Pjazza Fuq it-Tomba
Pjazza Indipendenza (Pjazza t-Tokk)
Pjazza San Franġisk
Pjazza San Ġorġ
Pjazza Santu Wistin
Triq Dingli
Triq Enriku Mizzi
Triq Fortunato Mizzi
Triq Gedrin
Triq Ġorġ Borg Olivier
Triq Għajn Qatet
Triq Ġużè Ellul Mercer
Triq id-Dawwara
Triq il-Kappuċċini
Triq il-Papa Ġwanni Pawlu II
Triq ir-Repubblika
Triq it-Tabib Anton Tabone
Triq l-Ewropa
Triq l-Imgħallem
Triq Mejlak
Triq Monsinjur S. Lanzon
Triq Ninu Cremona
Triq Putirjal
Triq Sant' Orsla
Triq Ta' Kerċem
Triq Tomba
Triq Viani
Triq Wara s-Sur
Triq Wied il-Lunzjata
Referenzi
Ħoloq esterni
Sit uffiċjali
Paġna fuq il-websajt tal-Ministeru għal Għawdex
Visit Malta – Victoria u ċ-Ċittadella
Bliet ta' Malta
Għawdex |
945 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Italja | Italja | L-Italja, uffiċjalment magħrufa bħala r-Repubblika Taljana, hija pajjiż li jinsab fin-Nofsinhar tal-Ewropa. Il-fruntiera tal-Italja tmiss ma' fruntieri ta' pajjiżi Ewropej oħra, ngħidu aħna bħal Franza, l-Iżvizzera, l-Awstrija, u s-Slovenja tul l-Alpi li jservu ta' fruntiera naturali. In-Nofsinhar ta' dan il-pajjiż ġej fil-forma ta' peniżola, dan għax din il-parti hija mdawra mill-Baħar Mediterran. F'din il-parti tal-Italja wieħed jista' faċilment jilloka l-gżira maġġuri ta' Sqallija, il-gżira ta' Sardinja u l-izgħar stati indipendenti li huma fi ħdan ir-reġjun Taljan, li huma San Marino u l-belt tal-Vatikan. It-territorju Taljan ikopri xi 301,338 kilometru kwadru u huwa influwenzat direttament minn klima moderata u staġjonali. B'60.8 miljun abitant, l-Italja hija l-ħames l-iktar pajjiż ippopolat fl-Ewropa u għandha t-titlu tat-23 l-iktar pajjiż b'densità għolja fid-dinja. Ruma hija l-ikbar belt u l-belt kapitali tal-Italja.
Storja
Qabel l-1861, l-Italja ma kinitx stat unit. It-territorju kien magħmul minn grupp ta' stati indipendenti, li kienu kkmandati minn pajjiżi oħra (bħall-Awstrija, Franza u Spanja). F'nofs is-seklu 19, il-Konti ta' Cavour kien il-Kap tal-Gvern tal-"Istat ta' Sardinja". Dan ipperswada lill-Awstrijaċi li kienu qegħdin jgħixu fil-Lombardia u fil-Veneto biex joħolqu l-istat tat-Tramuntana tal-Italja. Imbagħad stati oħra mill-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar issieħbu mal-Piemonte sabiex ikun jista' jinħoloq stat akbar.
Fl-1860, Giuseppe Garibaldi rnexxielu jirbaħ il-gżira ta' Sqallija u wara ħafna ġiri madwar l-Ewropa, fl-1861, Garabaldi ħoloq ir-Renju tal-Italja. Vittorio Emanuele II sar ir-re tar-renju l-ġdid. Fl-1861, il-Lazio u l-Veneto kienu għadhom mhux parti mill-Italja, għaliex kienu meqjusin bħala l-proprjetà tal-Papa li kien qiegħed jipproteġi lill-Awstrija bit-tarka tal-Kristjaneżmu għaliex il-Papa ma riedx ikun kompliċi fil-kunflitt li kellu jseħħ bejn dawn il-pajjiżi Nsara, jiġifieri l-Italja u l-Awstrija.
Il-Veneto sar parti mill-Italja fl-1866, eżattament wara gwerra qalila kontra l-imperu Awstrijak. Is-suldati Taljani ħadu l-Lazio fl-1870 mingħand il-Papa. Issa l-Italja kienet verament magħquda, u dan ma setax ikun possibbli li kieku ma kienx għal dawk il-bosta personaġġi li ħadu sehem f'din il-battalja għall-unità tal-Italja taħt l-istat ta' Piemonte.
L-Italja ħadet sehem fl-Ewwel Gwerra Dinjija bħala alleata tal-Gran Brittanja, Franza, u r-Russja kontra l-Poteri Ċentrali. Kważi l-ġlied kollu tal-Italja kien fuq il-fruntiera tal-Lvant, ħdejn l-Awstrija. Wara t-telfa ta' Caporetto, it-Taljani ħasbu li tilfu l-gwerra. Iżda, fl-1918, il-Poteri Ċentrali ċedew u l-Italja kisbet ir-reġjun ta' Venezia Tridentina (Trentino u Alto Adige), li qabel kien tal-Awstrija.
Fl-1922, kien hemm gvern ġdid Taljan taħt Benito Mussolini, il-mexxej tal-Faxxiżmu fl-Italja. Dan sar Kap tal-Gvern u dittatur, u sejjaħ lilu nnifsu "duce" - li tfisser "mexxej" bit-Taljan. Sar ħabib tad-dittatur Ġermaniż Adolf Hitler, u daħal miegħu fit-Tieni Gwerra Dinjija. Italja daħlet fil-gwerra fl-1940 bħala alleata tal-Ġermanja u l-Ġappun kontra Franza, il-Gran Brittanja, u r-Russja. Matul il-gwerra, l-Italja kkontrollat l-parti l-kbira tal-Baħar Mediterran.
Fil-25 ta' Lulju 1943, Mussolini tneħħa mill-Kunsill il-Kbir tal-Faxxiżmu, u fit-8 ta' Settembru 1943, Badoglio ddikjara li l-gwerra tal-Italja bħala alleata tal-Ġermanja kienet intemmet. L-Italja bdiet tiġġieled mal-alleati, li kienu Franza u r-Renju Unit, iżda s-suldati Taljani ma kinux jafu fuq min jisparaw. Fit-Tramuntana tal-Italja twaqqaf moviment jismu Resistenza biex jiġġieled kontra l-invażuri Ġermaniżi. Mussolini pprova jwaqqaf stat ieħor faxxista fit-Tramuntana tal-Italja, ir-Repubblika ta' Salò, imma dan falla. Fil-25 ta' April 25 1945, l-Italja saret ħielsa. L-istat sar repubblika fit-2 ta' Ġunju 1946, u għall-ewwel darba n-nisa setgħu jivvutaw. Il-poplu Taljan temm id-dinastija ta' Savoia u adotta gvern repubblikan.
Fi Frar 1947, l-Italja ffirmat trattat ta' paċi mal-alleati u tilfet il-kolonji kollha u xi żoni territorjali (Istria u partijiet mid-Dalmazja). L-Italja ssieħbet fin-NATO u l-Komunità Ewropea (bħala membru fundatur), u saret waħda mill-akbar ekonomiji industrijali fid-dinja.
Ġeografija
L-Italja hija peniżola, fis-sens li hija mdawra mill-baħar min-naħat kollha minbarra waħda (tat-Tramuntana tagħha). It-Tramuntana tal-Italja hija separata minn Franza, l-Iżvizzera, u l-Awstrija bil-katina ta' muntanji tal-Alpi. Mont Blanc (Monte Bianco bit-Taljan jew il-Muntanja l-Bajda bil-Malti), l-ogħla muntanja fl-Ewropa tal-Punent hija parti minn din il-katina. Il-tieni katina ta' muntanji importanti fl-Italja hi dik tal-Appennini li huma fl-Italja ċentrali u tan-Nofsinhar.
Il-belt kapitali tal-Italja hija Ruma. Fost il-bliet importanti l-oħra fl-Italja insibu Torino, Firenze, Napli, u Venezja. Il-pajjiż għandu numru ta' gżejjer, l-akbar huma Sqallija u Sardinja, li jintlaħqu bil-vapur jew bl-ajruplan. Ix-xmara Po hija meqjusa bħala l-itwal xmara fl-Italja. Ix-xmara Tevere tgħaddi minn ġol-belt ta' Ruma. It-Tramuntana tal-Italja għandha wħud mill-akbar lagi fil-pajjiż, bħal-Lag ta' Garda, il-Lag ta' Como, il-Lag Maggiore u l-Lag Iseo. Billi hija mdawra bil-baħar, l-Italja għandha kosta twila ħafna kilometri, li tattira lit-turisti minn madwar id-dinja kollha. It-turisti jmorru l-Italja wkoll biex jaraw il-ħafna postijiet storiċi. Hemm żewġ pajjiżi żgħar ħafna ġewwa l-Italja. Dawn huma San Marino, li hija mdawra mit-Tramuntana tal-Italja, u l-Vatikan, li jinsab ġewwa l-belt kapitali ta' Ruma.
Nies u kultura
Il-popolazzjoni tal-Italja tammonta għal ftit aktar minn sittin miljun ruħ. Madwar 2.7 miljun ruħ minnhom jgħixu f'Ruma u 1.3 miljun ruħ jgħixu f'Milan. Wieħed jista' jqis lill-Italja bħala kompletament Kattolika Kristjana infatti ftit huma dawk in-nies li għandhom twemmin ta' natura differenti.
L-ilsien uffiċjali tal-Italja huwa t-Taljan però f'xi żoni żgħar wieħed jista' saħansitra jisma' l-Ġermaniż, is-Sloven jew il-Franċiż. Xi nies jitkellmu wkoll lingwi bħall-Isqalli u s-Sardu, li huma simili ħafna għat-Taljan, allura jistgħu jitqiesu bħala żewġ djaletti li ġew mnissla mill-ilsien Taljan. Il-poplu Taljan hu parzjalment imnissel mir-Rumani antiki. L-Italja għandha l-aktar Siti ta' Wirt Dinji minn kull nazzjon ieħor fid-dinja flimkien maċ-Ċina. Dawn is-siti huma kulturalment importanti u ta' valur universali straordinarju skont il-UNESCO. Madwar 60 % tax-xogħlijiet tal-arti tad-dinja kollha jinsabu fl-Italja. L-Italja hija wkoll produttur kbir tal-inbid. Fl-2005 ipproduċiet aktar minn ħames miljun tunnellata metrika.
Ekonomija u trasport
L-Italja għandha sistema moderna ta' għajnuna soċjali. Is-suq tax-xogħol huwa relattivament b'saħħtu, b'ħafna barranin, speċjalment mir-Rumanija, jaħdmu fl-Italja fejn il-pagi huma ħafna ogħla. Iżda seta' kien hemm ħafna iktar ħaddiema fis-suq billi l-irġiel u n-nisa jirtiraw fl-età ta' 57 sena. Ir-rata tal-qgħad hija relattivament għolja, 8,2 %. Is-soċjetà moderna tal-Italja hija mibnija fuq is-self u issa l-pajjiż għandu dejn katastrofiku ta' 120 % tal-PDG totali tal-pajjiż.
In-network ferrovjarju fl-Italja jammonta għal 16,627 kilometru (10,331 mil), is-17 l-itwal fid-dinja. Il-ferroviji li huma ta' veloċità għolja jinkludu l-ferroviji tal-klassi ETR li jivvjaġġaw bit-300 kilometru fis-siegħa.
Politika
Il-Kap tal-Istat huwa Sergio Mattarella, li l-kompitu tiegħu beda fit-3 ta' Frar 2015 u jintemm fl-2022 (il-President tar-Repubblika jibqa' għal seba' snin). Mattarella huwa t-tnax-il President tar-Repubblika Taljana u kien preċedut minn Giorgio Napolitano. L-ewwel president kien Enrico De Nicola u llum il-ġurnata l-Kap tal-Gvern huwa Mario Draghi. L-Italja kienet waħda mill-ewwel membri tal-Unjoni Ewropea u fl-2002, flimkien ma' ħdax-il pajjiż Ewropew ieħor bidlet il-munita tagħha u bdiet tuża l-ewro bħala l-munita uffiċjali tagħha. Qabel kienet tintuża l-lira Taljana, li kienet bdiet tintuża fl-1861.
Reliġjon
Ħafna nies fl-Italja huma Kattoliċi, iżda l-Knisja Kattolika ma għadhiex uffiċjalment ir-reliġjon tal-istat. 87.8 % tal-poplu jgħidu li huma Kattoliċi filwaqt li madwar terz biss jgħidu li huma membri attivi (36.8 %). Hemm ukoll gruppi ta' Kristjani oħra fl-Italja: aktar minn 700,000 huma Insara Ortodossi tal-Lvant. 180,000 minnhom jappartjenu għall-Knisja Ortodossa Griega.
550,000 huma Pentekostali u Evangelikali (0.8 %), 236,000 Xhieda ta' Jehovah (0.4 %), 30,000 Waldensjani, 25,000 Avventisti, 22,000 Mormoni, 20,000 Battisti, sebat elef Luterani, erbat elef Metodisti. L-eqdem minoranza reliġjuża fil-pajjiżl hija l-komunità Lhudija. Għandha madwar 45,000 ruħ u ma għadhiex l-akbar grupp mhux Nisrani. Hemm madwar 825,000 Musulman li jgħixu fl-Italja, u ħafna minnhom huma emigranti (1.4 % tal-popolazzjoni totali) u 50,000 biss huma ċittadini Taljani. Barra minn hekk, hemm xi ħamsin elf Buddist kif ukoll 70,000 Indù fl-Italja.
Reġjuni
L-Italja hija maqsuma f'għoxrin reġjun (Regione bit-Taljan) u kull reġjun huwa maqsum f'provinċji.
Mill-għoxrin reġjun differenti, ħamsa minnhom għandhom status speċjali u huma msejħa awtonomi. Dan ifisser li dawn jistgħu jagħmlu ċerti liġijiet lokali aktar faċilment. Dawn ir-reġjuni huma mmarkati b'asterisk (*) hawn taħt.
Bliet u Stampi
Referenzi
Ħoloq esterni
Sit Uffiċjali Taljan
Stati membri tal-Unjoni Ewropea
Pajjiżi stabbiliti fl-1946 |
946 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Mellie%C4%A7a | Mellieħa | Il-Mellieħa huwa villaġġ fit-Tramuntana ta' Malta. Jokkupa l-peninsula li ħafna jirreferu għaliha bħala 'd-denb tal-ħuta', minħabba l-forma tagħha.
L-etimoloġija ta' l-isem 'Mellieħa' possibilment hi dik ta' nisel Grieg, peress illi Melleca (li tittraduċi bħala għasel) jirrappreżenta industrija antika f'din il-parti tal-pajjiż. Alternattiva oħra hija x-xebħ mal-kelma 'melħ' (kelma t'oriġini Semitika), peress illi fil-Mellieħa probabbilment kien jinġabar il-melħ minn salini li kien hemm mal-kosta, fil-Medjuevu u anke qabel.
Ġeografija
Ġeografikament dan il-villaġġ igawdi minn varjeta' ta' pajsaġġi, bi ħdura u msaġar żgħar (bħal tal-Miżieb u ta' l-Aħrax), ir-Riserva Naturali ta' l-Għadira (li probabbilment hi l-unika roqgħa ilma naturali eżistenti s-sena kollha fil-pajjiż) li hi żona protetta, l-irdumijiet fil-Lvant (tax-Xquq, qrib Il-Prajjet, imsejjaħ Popeye Village) bl-Ingliż u fil-Punent (tal-Madonna ta' l-Aħrax). Insibu wkoll l-ikbar ammont ta' xagħri fil-gżejjer Maltin fejn jikber ħafna sagħtar li minnu jinġabar għasel imfittex ħafna. Naraw ħafna widien tant fertili, b'ilma ġieri s-sena kollha, bosta siġar tal-frott u raba' saqwi. Insibu wkoll numru ta' bajjiet mrammla bħar-Ramla taċ-Ċirkewwa Paradise Bay, l-Armier kif ukoll l-akbar bajja ramlija ġewwa Malta: il-Bajja tal-Mellieħa jew kif inhi aħjar magħrufa mal-Maltin, l-Għadira.
Storja
Instabu diversi traċċi preistoriċi mxerrdin mal-Mellieħa illi juru biċ-ċar illi din il-lokalita' kellha preżenza ta' nies li kellhom livell ta' żvilupp, snajja u xi forma ta' twemmin reliġjuż.
Minħabba n-numru ta' fdalijiet Rumani u Puniċi fil-viċin tal-Mellieħa, bħall-banjijiet Rumani f'Għajn Tuffieħa, is-Salini u San Pawl Milqi f'Burmarrad, wieħed jista' jimmaġina illi fil-Mellieħa seta' kien hawn xi forma ta' abitanti illi kienu nvoluti fl-agrikoltura (bħall-produzzjoni taż-żejt taż-żebbuġa u għasel) u forsi anke s-sajd.
Huwa mifhum li fil-Medju Evu il-popolazzjoni tal-Mellieħa kienet waħda limitata meta kkomparata ma' dik ta' villaġġi u bliet 'l bogħod mit-tramuntana tal-gżira, l-aktar dawk qrib iċ-ċentru u madwar il-Port il-Kbir. Hu wkoll possibbli li din iż-żona setgħet kienet diżabitata għal medda ta' snin, jew forsi abitata biss temporanjament matul ċerti staġuni. Dan jirrefletti realtajiet ekonomiċi diffiċli f'perjodi meta d-distanzi, il-mezzi tat-trasport u l-kommunikazzjoni kienu ristretti, jekk mhux ineżistenti għal kollox.
Kien lejn l-aħħar parti tal-preżenza f'Malta tal-Kavallieri ta' San Ġwann, fis-Seklu XVII illi l-Mellieħa esperjenzat interess probabbilment minħabba l-pożizzjoni loġistikament favorevoli tagħha għal dawk illi jivvjaġġaw regolarment minn/lejn il-gżira t'Għawdex, u għal dawk illi xtaqu jesplojtaw il-potenzjal agrikolu ta' din iż-żona fertili.
Kien hemm ukoll fattur ieħor ferm importanti, dak tas-sigurtà illi Malta akkwistat ftit ftit hekk kif il-piraterija (li kienet industrija ewlenija tal-Kavallieri, assistiti minn bosta Maltin u Għawdxin) spiċċat fix-xejn u magħha naqsu l-invażjonijiet pjuttost frekwenti mis-sibbien f'dawn l-inħawi 'il bogħod mill-protezzjoni tas-swar ta' l-ibliet.
Kien f'dan il-perjodu illi l-popolazzjoni rabbiet il-kunfidenza neċessarja biex tistabilixxi kolonji ta' Maltin u anke Għawdxin fil-lokalita' Melleħija. Kien wara dan iż-żmien ukoll illi naraw l-istituzzjoni tal-parroċċa tal-Mellieħa (wara li ma baqatx taqa' taħt dik tan-Naxxar) fuq bażi aktar permanenti.
Il-preżenza ta' l-Ingliżi f'Malta kompliet tinkoraġġixxi t-tkabbir tal-Mellieħa, l-aktar matul it-Tieni Gwerra Dinjija meta l-perikli kontinwi ta' l-attakki mill-ajru tal-Ġermaniżi u Taljani fiż-żona tal-Port il-Kbir u ċ-ċentru u n-Nofsinhar ta' Malta ħeġġeġ aktar nies sabiex jerħu r-residenzi tagħhom fl-ibliet u jimxu lejn it-Tramuntana tal-gżira fejn il-periklu u l-attakki kienu ferm inqas.
Wara t-Tieni Gwerra Dinjija, il-Mellieħa rat żviluppi notevoli, b'aktar bini, titjib ta' toroq u fl-infrastruttura (bħas-sistemi tad-dawl elettriku, drenaġġ u ilma) u l-bini ta' l-iskola tal-gvern.
Il-Mellieħa kienet lokalità pijuniera fis-settur turistiku lokali għaliex fil-bidu tas-snin sittin rat investiment f'bini ta' lukandi qrib il-kosta, u aktar tard ristoranti u ħwienet relatati ma' din l-industrija.
Għall-popolazzjoni taż-żona, illi pjuttost ma tantx kienet gawdiet mill-industriji tal-port u tarznari kif ukoll mix-xogħol maħluq mis-servizzi militari Ingliżi, it-turiżmu kien opportunita' li ħalliet marka profonda fuq il-lokal sal-ġurnata tal-lum mhux biss mill-aspett ekonomiku iżda wkoll dak soċjali u ambjentali.
Ħafna mill-Melliħin antiki (dawk illi kien ilhom residenti f'din il-lokalita' sa minn qabel il-gwerra) kellhom artijiet agrikoli, jew konnessjonijiet oħrajn mal-biedja (trobbija ta' l-annimali, tkabbir ta' frott u ħxejjex, eċċ.). Dan l-istil ta' ħajja inqered kważi għal kollox lejn it-tmiem tas-Seklu XX għaliex l-orjentazzjoni ekonomika tal-Mellieħa saret waħda ibbażata fuq it-turiżmu u servizzi relatati.
It-turiżmu u l-progress ekonomiku nazzjonali ġab l-ispekulazzjoni ta' l-artijiet tal-lokalita' lejn l-aħħar tas-snin tmenin u l-bidu tas-snin disgħin. Din l-ispekulazzjoni wieħed jista' jiddeskriviha bħala evidenza ta' stat ekonomiku affluenti. Dan ta' l-aħħar kien effett sekondarju tal-progress in ġenerali f'Malta li wieħed seta' josserva f'partijiet oħra tal-pajjiż, speċjalment ġo Tas-Sliema, f'Buġibba, u saħansitra f'Għawdex.
Mill-aspett ambjentali, ħafna esprimew li dan sarraf ukoll f'rigress ambjentali l-aktar minħabba l-istili ta' bini adottati (bil-liġi illi tobbliga l-użu tal-ġebla tal-franka fil-bini tal-faċċati fis-snin sebgħin f'Malta, u l-bini illegali fl-hekk imsejħa 'green areas'). Insibu l-garaxxijiet/kmamar ta' villeġġjatura li tfaċċaw mil-lejl għan-nhar f'ħafna żoni mal-kosta.
Sfortunatament ftit hemm rimedji għal din is-sitwazzjoni ambjentali llum il-ġurnata. Fil-futur, bl-impenn tal-Kunsill Lokali hu mistenni kontroll aktar strett fuq il-permessi għal bini ġdid.
Il-Mellieħa tilfet ukoll ħafna mill-karatteristiċi rurali li jiftakru sew dawk imwielda qabel is-snin sebgħin. Illum din il-lokalità hija raħal imdaqqas, b'popolazzjoni illi tvarja darbtejn fis-sena: b'medja ta' madwar 6,000 persuna bejn Novembru u April, u medja ta' madwar 17,000 fix-xhur sajfin bejn Mejju u Ottubru. Post tajjeb biex tghum!
Ħoloq
Sit uffiċjali tal-Kunsill Lokali tal-Mellieħa
Sit ufficjali ta' l-'Ghaqda Korali u Orkestrali Maria Bambina'
Sit elettroniku tal-Banda Imperial
Sit dwar il-Banda Vittorja
Mellieħa Football Club
Bliet ta' Malta |
952 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Atei%C5%BCmu | Ateiżmu | Ateiżmu hija l-assenza ta' twemmin dwar allat, jew it-twemmin li ma jeżistux allat. Il-prefiss "a-" jfisser "mingħajr", u "teiżmu" jfisser twemmin f'alla jew allat. Differenti mill-agnostiċiżmu, fejn persuna tħossha inċerta dwar jekk jeżistux allat imma xorta tagħżel li temmen jew ma temminx li jeżistu.
Jeżistu żewġ forom prinċipali ta' ateiżmu:
ateiżmu agnostiku huwa n-nuqqas ta' twemmin fl-allat, mingħajr twemmin espliċitu li l-allat ma jeżistux. Bniedem jista' jieħu l-pożizzjoni li, peress li m'hemm ebda provi, wieħed ma jistax ikun ċert jekk jeżistux allat jew le.
ateiżmu gnostiku huwa t-twemmin li ma jeżistux allat.
L-ateiżmu sikwit huwa assoċjat ma' l-umaniżmu sekulari. Għalkemm l-atei ġeneralment ma jemmnux anqas f'anġli, xjaten, irwieħ jew ħajja wara l-mewt, dan mhux neċessarjament il-każ. Fil-fatt, jeżistu reliġjonijiet, fosthom il-Buddiżmu u t-Taoiżmu, li m'għandhomx il-kunċett ta' "alla" kif jiftiehem fil-Punent, u għalhekk jistgħu ikunu atei filwaqt li jemmnu f'kunċetti oħra "sopranaturali".
Ateiżmu
Terminoloġija reliġjuża |
955 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Dun%20Karm%20Psaila | Dun Karm Psaila | Dun Karm Psaila (Ħaż-Żebbuġ, 18 t'Ottubru 1871 – Valletta, 13 t'Ottubru 1961), magħruf sempliċiment bħala Dun Karm, kien wieħed mill-aqwa poeta Malti ta' kull żmien, u huwa rikonoxxut bħala l-Poeta Nazzjonali ta' Malta. Huwa kiteb l-innu nazzjonali ta' Malta magħruf bħala l-Innu Malti fl-1945. Sakemm kellu 40 sena huwa kiteb biss bit-Taljan u l-poeżija tiegħu bit-Taljan kienet ukoll ta' livell għoli u ssemmiet b'tifħir mill-kontemporanji tiegħu.
Saċerdot u Għalliem
Fl-1885 daħal fis-Seminarju Minuri u tliet snin wara f’dak Maġġuri sabiex jibda t-triq tas-Saċerdozju. Dun Karm studja l-Filosofija fl-1888 u t-Teoloġija fl-1890 fl-Università ta' Malta. Dun Karm ġie ordnat qassis ta' 23 sena fl-1894.
Taħt il-bixra serja tiegħu bis-suttana twila u sewda hemm bniedem li baqa’ tifel: ċajtier u ferrieħi. Fis-seminarju baqa' jilgħab il-ballun kif kien jagħmel meta kien għadu tifel. Fil-ħin tal-mistrieħ kien joqgħod idoqq il-mandolina u jieħu sehem f’reċti fuq il-palk. Il-karattru ferrieħi tiegħu kien jagħmlu ħabib ta’ kulħadd. Hekk ukoll baqa' wara li sar qassis.
Bejn l-1895 u l-1921 għallem bosta suġġetti fis-Seminarju, fosthom it-Taljan, il-Latin, l-Ingliż, l-Aritmetika, il-Ġeografija, il-Kożmografija, l-Istorja tal-Knisja u l-Arkeoloġija Kristjana. Fl-1921 ġie nominat Kanonku Onorarju tal-Kapitlu tal-Katidral. Fl-istess sena inħatar Assistent Librar fil-Librerija Nazzjonali u sentejn wara direttur tal-Libreriji Ċirkolanti, pożizzjoni li żamm sa meta rtira fl-1936.
Fl-1940 Dun Karm sar l-ewwel direttur spiritwali tal-Leġjun ta’ Marija. Kien ukoll ħabib tas-saċerdot qaddis Dun Ġorġ Preca. Meta f’nofs is-snin erbgħin Preca kellu l-ħsieb li s-Soċjetà tal-Mużew ikollha skola ddedikata lil San Mikiel, talab lil Dun Karm jiktiblu innu għat-tfal ta’ din l-iskola. Imma qabelxejn qallu x’kienu l-prinċipji li fuqhom riedha tkun mibnija din l-iskola, jiġifieri d-dixxiplina, l-imħabba, il-ferħ u li kollox isir f’ħinu u f’waqtu. Dun Karm ikkuntentah u kitiblu tliet strofi sempliċi fuq mużika tal-Maestro Ġużè Abela Scolaro.
Il-Belt, Tas-Sliema u Ħaż-Żebbuġ
Bejn l-1894 u l-1910 hu kien joqgħod fis-Seminarju fejn kien jgħallem. Fl-1917 hu u sħabu kollha l-professuri li kienu jgħallmu fis-Seminarju kellhom iħallu l-kamra personali tagħhom li fiha kienu jgħixu u jorqdu. Mar joqgħod f’dar numru 51, Triq l-Ifran, il-Belt, fejn għex għal 26 sena sħaħ. F’dan iż-żmien il-poeta għadda minn solitudni kbira, imbiegħed mir-raħal, minn ħutu u minn sħabu. Kien iħossu “midfun ħaj” f’din id-dar.
Fl-1936 telaq mill-Belt u mar joqgħod Tas-Sliema. Bejn Ġunju tal-1940 u Mejju tal-1945 minħabba l-attakki tat-Tieni Gwerra Dinjija, Dun Karm telaq mid-dar ta’ Tas-Sliema u niżel f’raħal twelidu, Ħaż-Żebbuġ. Dun Karm għex l-aħħar parti ta' ħajtu f'Tas-Sliema. Fis-17 ta’ Ġunju, 1961, Dun Karm telaq minn daru f’Tas-Sliema u daħal l-isptar tax-xjuħ tal-Blue Sisters. Fit-13 ta’ Ottubru, 1961, Dun Karm miet fl-4.00 ta' filgħodu. fl-età ta’ 90 sena neqsin biss ħamest ijiem. Nhar il-Ħadd, 15 t’Ottubru, 1961, sar il-funeral fil-Knisja Arċipretali ta’ Ħaż-Żebbuġ u ndifen f’kappella mibnija apposta għalih fiċ-ċimiterju tal-Qalb ta’ Ġesù, f'raħal twelidu, Ħaż-Żebbuġ.
Poeta
Qabel l-1912, meta kien għadu student, Dun Karm kiteb biss bit-Taljan. L-ewwel poeżija ippubblikata magħrufha tiegħu hi, La Dignita Episcopale (1889). Fl-1896 ħareġ l-ewwel ktieb ta’ versi bit-Taljan, Foglie d’alloro, ġabra ta’ sebgħa u tletin poeżija li kiteb bejn is-sbatax u l-erbgħa u għoxrin sena ta’ ħajtu. Wara ppubblika wkoll Versi (1903), kollezzjoni oħra ta' poeżiji bit-Taljan. Huwa beda sunett li qatt ma temm miktub lid-dittatur Taljan Benito Mussolini.
Jibda jikteb bil-Malti
Huwa kompla jikteb bit-Taljan sal-1912 meta wara laqgħa li kellu ma’ Mons. Pawl Galea u Ġużè Muscat Azzopardi beda jikteb bil-Malti fil-perjodiku “Il-Ħabib”. L-ewwel poeżija tiegħu bil-Malti kienet “Quddiem Xbieha tal-Madonna”, waħda mill-isbaħ. Dun Karm innifsu jirrakkonta hekk:
"Għodwa waħda, fl-1912, żewġt iħbieb tiegħi Monsinjur Pawlu Galea u Ġużè Muscat Azzopardi, iltaqgħu miegħi u ħajruni niktbilhom xi poeżija sabiħa għall-ewwel ħarġa ta’ rivista ġdida li kienu se jibdew jippubblikaw bil-Malti, jismu Il-Ħabib. U dakinhar filgħaxija mort id-dar u quddiem xbieha tal-Madonna tlabt: “Għażiża ommi għidli inti x’għandi nikteb, jiena nixtieq nibda b’poeżija miktuba għalik.” Dak il-ħin stess qomt bil-ħeffa u niżżilt dak li ħassejt fil-poeżija Quddiem Xbieha tal-Madonna."
F’Mejju, 1914, dehret l-ewwel ġabra ta’ 15-il poeżija bil-Malti ta’ Dun Karm bl-isem ta’ L-ewwel ward jew Ġemgħa tal-poeżijiet li ktibt bil-Malti fis-Sensiela tal-Mogħdija taż-Żmien (għadd 140) li kien jippubblika Alfons Marija Galea. F’Settembru 1920 ħareġ ġabra ta’ 25 poeżija oħra, biex juri kemm l-ilsien Malti meta mħaddem tajjeb, mhu xejn inqas minn ilsna oħrajn. Dan il-ktieb jismu Ward ieħor jew Ġabra oħra ta’ poeżijiet bil-Malti u kien iddedikah lil ommu li kienet mietet fl-1909. Fis-sena 1921 kiteb il-poeżija Lil ħuti Maltin biex ifakkar l-għoti tal-Kostituzzjoni, li iżda xxandret fl-1939 minħabba li l-poeta ma riedx jiċċappas mal-preġudizzji politiċi ta’ dak iż-żmien.
Temi fil-Poeżiji ta' Dun Karm
Fil-poeżiji tiegħu, Dun Karm kien jesprimi ruħu l-aktar f'mumenti ta' solitudni, li dejjem kienu akkumpanjati b'sens ta' spiritwalità. Il-poeżija tiegħu tixhed ħafna l-ħajja fl-irħula u tiddeskrivi wkoll il-kampanja u l-ambjent rurali ta' żmienu. Fi kliemu Dun Karm jirnexxielu joħroġ il-kultura Maltija bit-tradizzjonijiet tagħha u l-identità tal-Maltin flimkien mal-kultura letterarja bbażata l-aktar fuq ir-romantiċiżmu Taljan.
L-ewwel xogħlijiet tiegħu bit-Taljan jixhdu żgħożija ta' sliem u kalma; wara l-mewt ta' ommu beda jgħix fis-solitudni. Meta ddeċieda li jibda juża l-Malti biex jesprimi ruħu, esplora poetikament l-istorja ta' Malta biex jikkonferma l-kultura u l-identità nazzjonali. Fl-istess ħin, uħud mill-isbaħ poeżiji tiegħu juru vjaġġ interjuri fl-esperjenzi u s-sentimenti tal-poeta. B'hekk irnexxielu jgħaqqad kemm li jħoss hu u l-esperjenzi tiegħu flimkien ma' dawk ta' pajjiżu u niesu. Dun Karm iħares kemm lejn in-naħa personali kif ukoll dik nazzjonali tal-poeżiji tiegħu minn għajn reliġjuża ħafna. Il-kriżi spiritwali fIl-Jien u lil hinn Minnu hi analizzata b'mod universali għall-bniedem, li tagħti dawl fuq l-eżistenza tal-bniedem u tinsisti fuq il-misteru tar-relazzjoni bejn Alla u l-bniedem, ħlief għall-fatt li l-bniedem jaċċetta b'mod sħiħ il-qawwa moħbija ta' dan Alla.
Traduzzjonijiet tal-poeżiji tiegħu
A.J. Arberry qaleb madwar 37 poeżija ta' Dun Karm għall-Ingliż. Ġużè Delia qaleb Il-Vjatku għall-Ispanjol u Laurent Ropa qaleb Il-Jien u lil hinn Minnu għall-Franċiż, Karmenu Mallia qaleb 'Il-Jien u Lilhinn Minnu' u 'Il-Musbieħ tal-Mużew' flimkien ma' poeżiji żgħar oħra, fosthom l-Innu Malti u s-sunett: 'Lil Mikiel Anton Vassalli', fl-Esperanto. Yevgeniy Vitkovskiy (Евгений Владимирович Витковский) qaleb 'Ħerba', 'Kewkbet is-Safar', u 'Wied Qirda' għar-Russu ukoll Vladislav Rezvij (Владислав Александрович Резвый) qaleb 'Roma Immortalis għar-Russu.
Innijiet Reliġjużi
Dawn huma wħud mill-innijiet l-aktar magħrufa ta' Dun Karm Psaila:
Innu Ewkaristiku (T’Adoriam Ostia Divina)
L-Innu ta' Filgħodu
L-Innu ta' Filgħaxija
Innu lill-Madonna (Fil-Ħlewwa ta' Mejju)
Innu tal-Kungress Marjan (Ismagħha l-Għanja)
Innu lill-Qalb ta' Ġesù (Tina l-Ħlewwa)
Innu tal-Papa (Għalxejn l-għedewwa jridu...)
Għedtilna Kelma
L-Innu Malti
Fl-1920, Dr. A.V. Laferla, id-direttur tal-edukazzjoni, talab lil Dun Karm biex jikkomponi xi versi għal biċċa mużika tal-Mro. Robert Samut. L-innu li ħareġ kien l-Innu Malti, li ndaqq għall-ewwel darba fl-1923. Fl-1941 dan l-innu ġie rikonoxxut bħala l-Innu uffiċjali ta' Malta u riaffermat t'hekk anki fil-Kostituzzjoni tal-Indipendenza tal-1964.
Rumanz u Dizzjunarju
Il-kitbiet ta' Dun Karm jinkludu traduzzjoni ta' rumanz Żewġ Anġli: Ineż u Emilja (maqlub għall-Malti fl-1934 mir-rumanz Taljan Gli angeli del Perdono ta' Domenico Caprile).
Minbarra dawn, kiteb ukoll xi xogħlijiet kritiċi.Kiteb ukoll dizzjunarju bejn l-1947 u l-1955 fi tliet volumi, Dizzjunarju Ingliż u Malti. Kiteb ukoll poeżija waħda bl-Esperanto: 'Penso Printempa' (Ħsieb għar-Rebbiegħa) fl-1 t'April 1901.
Għarfien u unuri
Fl-1921 ukoll, Dun Karm kien wieħed mill-membri fundaturi tal-Għaqda tal-Kittieba tal-Malti u mal-mewt ta' Ġużè Muscat Azzopardi fl-1927, ġie elett president tal-Għaqda u mbagħad editur tal-organu uffiċjali, Il-Malti. Kompla f'din il-pożizzjoni sal-1941 fejn ġie nominat president onorarju għal ħajtu ta' din l-Għaqda.
Bħala rikonoxximent għall-kontribut tiegħu fil-letteratura Maltija, ingħata d-Dottorat fil-Letteratura (honoris causa) mir-Royal University of Malta fl-1945 - l-ewwel darba li l-Università tat dan l-unur lil xi ħadd. Sena wara ġie mogħti il-midalja tad-deheb Ġużè Muscat Azzopardi.
Ir-Reġina Eliżabetta II iddekoratu bit-titlu ta' Kmandant tal-Ordni tal-Imperu Ingliż fl-1956. Fl-1957, il-Gvern Malti tah pensjoni ex-gratia bħala rikonoxximent tas-servizzi tiegħu fil-letteratura Maltija. Matul ħajtu ġie wkoll onorat bħala l-Poeta Nazzjonali ta' Malta.
Fl-1957, A.J. Arberry, Professur tal-Għarbi, f'Pembroke College, Cambridge, mar iżur lil Dun Karm f'daru u kiteb hekk fl-antoloġija tiegħu, Dun Karm Poet of Malta:
"Meta ltqajt ma' Dun Karm kien għadu kif għalaq is-sebgħa u tmenin sena. Sibtu, raġel xiħ u fraġli, iżda xorta waħda bil-kmand totali tal-fakultajiet mentali tiegħu. Liebes is-suttana tal-qassis, bil-kurċifiss fuq sidru, ta' impressjoni qawwija tal-vera umiltà Kristjana... Offrieli tazza inbid u tkellimna ta' ħbieb għal aktar minn siegħa... Kien dehrli dak iż-żmien... li dan kien poeta ta' iktar minn importanza lokali, l-arti tiegħu u l-messaġġ tiegħu iridu jilħqu lid-dinja, fejn vera kien jistħoqilhom... Sirt aktar konvint tal-kobor tiegħu."
Kritika
Fil-ktieb Dun Karm: bejn il-Vatikan, id-Duċe u l-Kuruna (1993), il-kittieb Mario Azzopardi jistaqsi għaliex Dun Karm baqa' sieket quddiem il-miżerja tal-Maltin, liema tbatija kitbu u nbagħdu għaliha John Marks, Manwel Dimech u Juann Mamo. Mario Azzopardi kkontesta bil-qawwa r-reputazzjoni ta' Dun Karm fuq il-bażi li l-poeta-saċerdot dejjem ħeba d-destin tal-fqar u l-ispossessati fi żmien meta dawn kienu jgħixu f'miżerja kbira. Minflok, Dun Karm irromantiċizza lir-raħħala u lill-bdiewa b'sentimenti folkloristiċi li kienu jgiddbu r-realtà, filwaqt li kien kontra s-sinjali tal-progress, bħal meta kiteb biex iċanfar 'lin-nisa tal-belt.
Kontroversja oħra li ġieli nqalgħet dwar Dun Karm hi dwar l-Innu Malti, li għandu versi li jitkellemu dwar "is-sid" u "l-ħakkiem" u jitlobhom biex ikollhom "ħniena" mill-ħaddiema.
Kronoloġija ta' ħajtu
• 1871 (18 ta’ Ottubru) Twieled Ħaż-Żebbuġ
• ommu Lunzjata Pisani u missieru Filippu kienu t-tnejn Żebbuġin u bdiewa
• missieru għadda ħajtu jbaħħar; DK intrabat aktar ma’ ommu
• 1875 - kelb tah qatgħa li ħallietu werċ minn għajn waħda
• 1892 - miet missieru
• 1894 - sar qassis; fl-istess sena beda jgħallem fis-seminarju (fejn dam 26 sena)
• 1896 - ħareġ l-ewwel ktieb ta’ poeżiji bit-Taljan Foglie d’alloro
• 1909 - mietet ommu - kriżi kbira għal DK
• 1910 - DK sfurzat jgħix waħdu u mhux iktar fis-seminarju
• 1912 - kiteb l-ewwel poeżija tiegħu bil-Malti Quddiem Xbieha tal-Madonna; imħajjar minn Ġuże` Muscat Azzopardi u Mons. Pawl Galea
• 1914 - bl-għajnuna ta’ Alfons M. Galea ħareġ l-ewwel ktieb ta’ poeżiji bil-Malti L-Ewwel Ward
• 1921 - beda jaħdem fil-Biblijoteka Pubblika
• 1927 - intgħażel bħala t-tieni President ta’ l-GĦaqda tal-Kittieba tal-Malti, kariga li żammha sal-1940
• 1935 - Laurent Ropa sejjaħlu għall-ewwel darba “poeta nazzjonali”
• 1936 - ħareġ bil-pensjoni; imqabbad mill-Gvern biex jagħmel dizzjunarju mill-Ingliż għall-Malti, li temmu fl-1955
• 1938 - kiteb l-aqwa poeżija tiegħu Il-Jien u Lilhinn Minnu
• 1940 - Ġuże` Bonnici ħareġ tliet volumi bil-poeżiji ta’ DK
• 1961 - l-Universita` ta’ Cambridge ħarġet Dun Karm Poet of Malta, ktieb tal-Profs. A.J.Arberry, Professur tal-Għarbi
• 1961 (13 ta’ Ottubru) - DK miet fl-Isptar tal-Blue Sisters
• 1980 - Oliver Friggieri ħareġ il-poeżiji kollha bil-Malti ta’ DK f’edizzjoni kritika
• 2007 - Oliver Friggieri ħareġ il-poeżiji kollha bit-Taljan li sab ta’ DK
Poeżiji
Dawn huma wħud mill-poeżiji l-aktar magħrufa ta' Dun Karm Psaila:
Għaliex?
Lil Mikiel Anton Vassalli
Lill-Kanarin Tiegħi (1915)
Il-Vjatku (1915)
Quddiem Xbieha tal-Madonna (1912)
Innu Ewkaristiku (1913) (aqra)
Lil Ħuti l-Maltin (1921) (aqra)
Lil Ġannina Pisani (1936) (aqra)
Lill-Madonna tal-Karmnu" (1954) (aqra)
Il-Jien u lil hinn Minnu
Il-Musbieħ tal-Mużew (1920)
Il-Għanja tar-RebħaŻjara lil Ġesù
Univers Ieħor
Ġunju
Lil Malta
Poeżiji oħra:
Innu Skola San Mikiel
Sema ieħor ma tafx għajr il-wiċċ t'ommha
Dejjem safi bla nikta ta' ħajbura.
Anqas xemx oħra ħlief tbissimet fommha
Li tieħu ta' kull dawl il-lewn u s-sura.
Kwiekeb tnejn biss, u hemm ħarsitha żżommha;
Meta f'ħoġorha tqigħedha l-omm għajjura;
U waqt li l-għonq taqbdilha jew il-komma,
Tiġbed minn sider bnin l-ogħna matmura.
Tar-regħba tal-bnedmin m'għandha ebda ħabar,
Anqas taf kif id-dmugħ minnhom jinxtara,
'L ommha biss taf, hemm l-univers jinġabar.
U minn dak l-univers ta' tjieba u dija
Li jiddi ħelu fuq il-wiċċ ta' mara
Alla jixref u jidħak lit-tarbija.
Ara wkoll
Tajjeb Innijiet ta' Dun Karm Psaila
Referenzi
Poeti Maltin
Twieldu fl-1871
Mietu fl-1961
Nies minn Ħaż-Żebbuġ
Kittieba Maltin bit-Taljan
Kittieba Maltin bil-Malti |
967 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Pietru%20Pawl%20Saydon | Pietru Pawl Saydon | Il-Professur Pietru Pawl Saydon (24 ta' Lulju 1895 - 22 ta' Marzu, 1971), kien saċerdot Kattoliku u studjuż kbir tal-ilsien Malti, tal-ilsna semitiċi u tal-Bibbja. Għamel żmien President tal-Għaqda tal-Malti fl-Università ta' Malta. Jibqa' magħruf l-iktar għall-kontribut kbir li ta lill-ilsien Malti meta qaleb waħdu l-Bibbja mill-Ebrajk għall-Malti.
Bidu
Imwieled iż-Żurrieq fl-24 ta' Lulju, 1895, Pietru Pawl Saydon ħa l-ewwel edukazzjoni tiegħu fl-iskola primarja tar-raħal, u minn hemm għadda għas-Seminarju. Fl-1912 beda l-kors preparatorju tal-Letteratura fl-Università u ta' għoxrin sena kiseb il-B.Litt. Fl-1919 iggradwa fil-Liġi Kanonika u d-Dottorat fit-Teoloġija. Billi ġie l-ewwel wieħed fl-eżamijiet u għadda lill-istudenti tal-fakultajiet kollha, ingħata borża ta' studju mill-Gvern biex seta' jissokta l-istudji tiegħu barra minn Malta. Fl-istess sena ġie ordnat saċerdot u s-sena ta' wara telaq lejn Ruma l-Istituto Biblico minn fejn fl-1923 kiseb il-Liċenzjat fl-Iskrittura Mqaddsa.
It-Traduzzjoni tal-Bibbja
Hekk kiteb Saydon fil-Kelmtejn Qabel għall-Ktieb tal-Ġenesi, l-ewwel ktieb tal-Bibbja li qaleb għall-Malti fl-1929. Il-Professur Pietru Pawl Saydon għamel "miraklu" meta rnexxielu jittraduċi l-Iskrittura sħiħa waħdu mill-oriġinal, xogħol li kull meta sar, dejjem sar f'tim magħmul minn diversi studjużi. Din it-traduzzjoni swiet lil Saydon tletin sena sħaħ ta' ħidma u dedikazzjoni, bejn l-1929 u l-1959, traduzzjoni li warajha Saydon tilef għaqlu u li għaliha huwa ddedika r-riżorsi tiegħu kollha, kemm intellettwali kif ukoll finanzjarji, billi ħareġ minn butu l-ispejjeż kollha tal-pubblikazzjoni.
Bħala Professur tal-Iskrittura fl-Università ta' Malta, Saydon ħa sehem attiv f'diversi kungressi internazzjonali, li laqqgħuh ma' studjużi Bibliċi ta' fama mondjali, Kattoliċiżmu, Protestantiżmu u Lhud. Bejn l-1932 u l-1962 attenda mhux inqas minn sbatax-il kungress Bibliku fl-aqwa universitajiet: Ruma (1932); Brussell (1938); Pariġi (1948); Ruma u Norfolk (1952); Kopenħagen (1953); Cambridge u Louvain (1954); Birmingham (1955); Strasburgu (1956); Munich (1957); Brussell (1958); Louvain u Oxford (1959); Dublin (1961). Kien il-fundatur tal-"Għaqda Biblika Maltija", membru tal-International Association for the Study of the Old Testament u membru tas-Society of Biblical Literature tal-Istati Uniti tal-Amerika, fost l-oħrajn. Saydon ikkumenta sitt kotba tat-Testment il-Qadim f'kummentarju ċelebri taħt l-awspiċi tal-Knisja Kattolika Ingliża. Dan il-Catholic Commentary on Holy Scripture ġie ppubblikat f'Londra u Edinburgu fl-1953.
Diżappunti
Minkejja li Saydon kien l-uniku wieħed kwalifikat għall-kattedra tal-Iskrittura Mqaddsa fl-Università, fl-1924 inħatar ħaddieħor minfloku. Ir-Rettur tal-Università għażel lill-Patri Ugo Callus, studjuż għaref tal-filosofija iżda mhux tal-Bibbja. Għal Saydon kienet "l-akbar weġgħa li minnha ma kelli nistejqer qatt". Iżda x-xewqa ġusta ta' Saydon inqatgħet seba' snin wara, meta fl-1931 Callus telaq lejn Oxford. Il-kattedra żvojtat u Saydon inħatar minfloku. Hekk fl-1931, meta Saydon kien għad kellu biss 36 sena, inħatar Professur tal-Iskrittura Mqaddsa, tal-Lhudi u l-Grieg Bibliku fl-Università ta' Malta, u baqa’ f’din il-kariga għal 33 sena sakemm irtira bl-età fl-1964.Ma kinitx l-unika okkażjoni fejn Saydon inqabeż minn min kien jaf inqas minnu. Meta kkonkorra għal-Lettorat tal-Kapitlu tal-Kattidral, l-għażla kienet diġà saret minn qabel għal Dun Nerik Dandria li qatt ma studja l-Iskrittura iżda li kellu forza politika timbuttah.
L-awtoritajiet ekkleżjastiċi Maltin damu ħafna biex għarfu l-merti ta' Saydon minkejja li fl-1946 ingħata t-titlu ta' monsinjur u ġie offrut kanonikat il-Katidral. Saydon ma aċċettax dan il-kanonikat għax fi kliemu "xogħli hu l-istudju u mhux id-dmirijiet marbutin ma' xi postijiet għolja fil-Knisja". Il-Professur Saydon qatt ma ġera wara unuri iżda bħal kulħadd fil-qalba ta' qalbu dejjem stenna r-rikonoxximent xieraq għall-ħidma tiegħu. Hekk kiteb f'"Il-Malti" tal-1953:
Dawk il-Maltin li għexu s-snin sittin jassoċjaw bla ma jridu lil Saydon mal-Kwistjoni Politiko-Reliġjuza bejn il-Knisja u l-Partit Laburista. Għal ħafna il-Professur Saydon huwa iktar figura kontroversjali milli studjuż kbir u traduttur tal-Bibbja. Nhar is-26 ta' Marzu 1966, fl-ewwel jum tal-votazzjoni tal-Elezzjoni Ġenerali tal-1966, Saydon f'intervista ma' L-Orizzont, kien qal li "fil-Pastorali dwar l-elezzjonijiet mhemm l-ebda dnub imsemmi u għalhekk min jivvota Labour ma jagħmilx dnub. Kulħadd għandu jivvota skond kif tgħidlu l-kuxjenza."
Fl-istess jum, l-Arċisqof Mikiel Gonzi issospenda lil Saydon mid-dmirijiet saċerdotali. F'dan iż-żmien Saydon ġie mgħajjar miġnun, skumnikat u xiżmatiku, u sofra ħafna anke minn nies li ħlief ġid ma kienx għamel magħhom. Ġieli tbiegħed minn Malta biex jeħles mill-azzjonijiet ħżiena li spiss kienu jsirulu minn xi wħud. Iżda Saydon ma kienx bniedem tal-politika. Dawn kienu biss inċidenti marġinali fil-ħajja tiegħu, minkejja li sfortunatament xi nies għadhom jiftakruh biss għalhekk.
Ħidma b'risq l-Ilsien Malti
It-33 sena li għamel fil-kariga ta' Professur kienu snin ta' ħidma sfiqa u bla waqfien b'riżq it-tagħlim u r-riċerka. Mal-istudenti kien imur tajjeb. Professur żagħżugħ, xejn imkabbar, ma setax ma jisraqx il-qalb tal-istudenti żgħażagħ, li dlonk inġibdu lejh u ħabbewh.
Il-ħbiberija sinċiera bejn Saydon u l-istudenti ma kinitx biss fil-klassijiet tal-Università. Kemm-il darba stedinhom biex iqattgħu ġurnata għandu fid-dar ta' villeġġatura li kellu f'Bengħajsa.
L-interess ta' Saydon fil-Malti beda meta ntlaqat mix-xebh bejn il-Malti u l-Lhudi. Kien konvint li:
Fiż-żmien tad-diżappunt li kellu wara li wasal mill-istudji tiegħu f'Ruma ma ntgħażilx professur tal-Iskrittura fl-Università ta' Malta, sab żvog fil-kontribut kbir li ta lill-Għaqda tal-Malti (Università), li kienet għadha kif twaqqfet miż-żewġ tobba-poeti Rużar Briffa u Ġużè Bonnici. Meta Briffa rriżenja minħabba l-istudji tiegħu barra l-pajjiż, Saydon intgħażel President tal-Għaqda. Kien żmien il-Kwistjoni tal-Lingwa. Fl-1932, il-Gvern ipprova jerġa' jdaħħal it-Taljan u ordna li l-Malti kellu jinkiteb u jkun mgħallem b'mod li seta' jkun ta' għajnuna għat-Taljan. Saydon, f'isem l-Għaqda tal-Malti (Università) bagħat ittra ta' protesta lill-ministru tal-edukazzjoni Nerik Mizzi. L-Għaqda ma tħallietx aktar tagħmel il-laqgħat tagħha fl-Università bl-iskuża li kienet motivata politikament iżda sena wara ngħatat raġun u fil-21 ta' Novembru 1933 reġgħet bdiet tiltaqa' fil-bini tal-Università.
Kitbiet oħra
Fl-1936, Saydon flimkien mal-Prof Ġużè Aquilina (1911-1997) ippubblika "Ward ta' Qari Malti", antoloġija tal-aqwa xogħlijiet ta' proża u poeżija fil-Malti.
Bħala kittieb letterarju, Saydon għandu wkoll l-importanza tiegħu. Huwa kiteb numru ta' novelli mill-aqwa fosthom Ġmajru u l-Karozzi, L-Istedina tas-Sinjura Betta, Bejn l-Erba' Ħitan tad-Dar, u esejs bħal Fuq il-Monti, Tieġ f'Raħal u Fil-Ħemda tal-Lejl.
Il-Prof Karm Sant jistqarr li "dak li għamel Dun Karm (Psaila) fil-qasam tal-poeżija, għamlu Saydon fil-qasam tal-proża".
Saydon kien devot kbir tal-qaddisa patruna taż-Żurrieq Santa Katerina u kiteb id-dramm reliġjuż fi tliet atti "Santa Katarina".
Fit-12 ta’ Novembru 1966, l-Università Rjali ta’ Malta tatu d-Dottorat tal-Letteratura Honoris Causa bħala għarfien tax-xogħlijiet kbar tiegħu.
Saċerdot
Il-ħidma pastorali ta' Saydon ma kinitx tagħti fil-għajn izda kienet ta' fejda għan-nies ta' Bengħisa, ħafna minnhom bdiewa. Kien iqaddsilhom fl-4.30 a.m., iqarar u spiss iżur il-morda fi djarhom. Saydon dejjem ħabb il-ħajja sempliċi u l-kumpanija ta' rjus kbar u mkabbrin b'għerfhom dejjem stmerrha. Laqgħat soċjali kien jaħrabhom, iżda l-hena tiegħu kienet meta kien isib ruhu mdawwar mill-istudenti tiegħu, jifraħ u jiċċajta magħhom, jew mat-tfal u l-membri tal-MUSEUM. Ta' sikwit kien imur jgħallem it-tfal tal-MUSEUM taż-Żurrieq u kemm il-darba għen lill-Museum finanzjarjament. Saydon kellu ammirazzjoni kbira għall-fundatur ta' din is-Soċjetà. F'dan is-saċerdot twajjeb u qaddis, li kien l-uniku wiehed li għenu biex ibigħ it-traduzzjoni tiegħu tal-Bibbja, Saydon kien jara ċerta sempliċità, l-aktar fi kliemu.
Fl-1946 il-Papa Piju XII għamlu Cameriere Secreto bit-titlu ta’ Monsinjur.
Saydon ħalla d-drittijiet kollha tal-istampa tat-traduzzjoni tiegħu tal-Iskrittura lis-Soċjetà tal-MUSEUM li fl-1977 ħarġet l-ewwel volum tat-Testment il-Qadim tal-Bibbja Saydon. It-tieni u t-tielet volum ħarġu fl-1982 u fl-1990. Fl-1995 reġgħet ippubblikat it-tieni edizzjoni tal-Iskrittura kif maqluba minn Saydon bin-noti riveduti ta' Dun Karm Sant.
Mewt
Fl-1965 Saydon tah attakk ta' puplesija. Fl-aħħar snin ta' ħajtu kien darbtejn rikoverat fl-Isptar ta' Ħ'Attard. Il-Prof. Pietru Pawl Saydon miet fid-dar tiegħu ż-Żurrieq, raħal twelidu, nhar it-22 ta' Marzu 1971 fl-għomor ta' 75 sena. Huwa twieled, għex u miet fir-raħal taż-Żurrieq.
Wara mewtu ġie mfakkar billi ssemmew skola sekondarja u triq għalih f'raħal twelidu. Inkixef ukoll monument f'ġieħu fl-okkażjoni taċ-ċentinarju mit-twelid tiegħu fit-12 ta' Novembru, 1995 quddiem l-iskola sekondarja taż-Żurrieq. Hemm monument ieħor tiegħu fil-Junior College tal-Imsida. Wieħed mit-teatri ewlenin tal-Università huwa wkoll msemmi għalih.
Ara wkoll
Bezzina, Caramel (2006). "Saydon. il biblista u Studju tal-Malti", Publikazzjoni Preca, Malta
Referenzi
Ħoloq esterni
Artiklu fis-sit tal-Akkademja tal-Malti
Artiklu ta' Ivan Said fl-40 sena anniversarju minn mewtu
Twieldu fl-1895
Mietu fl-1971
Tradutturi Maltin
Tradutturi mill-Ebrajk għall-Malti
Saċerdoti Kattoliċi Maltin
Kittieba Maltin bil-Malti |
968 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Bibbja | Bibbja | Il-Bibbja (mill-Grieg βιβλία, jew biblìa, li tfisser kotba) hu l-ktieb mqaddes tar-reliġjon Lhudija u tar-reliġjon Nisranija.
Dawk li jemmnu li nkitbet taħt ispirazzjoni divina jsejħulha wkoll il-Kitba Mqaddsa jew l-iSkrittura Sagra.
Hi magħmula minn kotba differenti fl-oriġni, forma u kompożizzjoni, miktubin fuq firxa twila ta’ żmien, preċeduti minn tradiżżjoni orali ftit jew wisq twila. Jekk ngħoddu wkoll il-proċess ta’ kodifikazzjoni tal-kanoni bibliku, it-testi bibliċi ħadu iżjed minn elf sena biex jinkitbu.
Mal-Bibbja Lhudija l-Kristjaneżmu żied bosta kotba, tant li l-Bibbja kellha tinqasam fit-Testment il-Qadim (jew Rabta l-Qadima), li t-testi tiegħu inkitbu qabel il-ministeru ta’ Ġesú Kristu, u t-Testment il-Ġdid (jew Rabta l-Ġdida), li jiddeskrivi "l-aħbar tajba" tal-miġja tal-Messija.
Bibbja Lhudija u Samaritana
Il-terminu "Bibbja Lhudija" s-soltu jintuża biex ifisser it-testi mqaddsa tar-reliġjon Lhudija. Però dan mhux sewwa għax l-etimologija ta’ Bibbja hi Griega (= kotba), u dan it-terminu mhux aċċettat mis-segwaċi tal-monoteiżimu Lhudi. It-terminu li jużaw dawn hu Tanak, li mhux kelma bl-ilsien Lhudi imma akronimu (T-N-K) magħmul mill-inizjali tal-partijiet li fihom inġabru is-36 ktieb:
Torah (Liġi jew Tagħlim; Pentatewku 5 rombli bil-Grieg)
Nevi'im (Profeti)
Ketuvim (Kitbiet; Aġjografi kitbiet imqaddsa bil-Grieg)
Il-kotba kollha tal-Bibbja Lhudija nkitbu bil-Lhudi ħlief xi partijiet żgħar li inkitbu bl-Aramajk.
Fost il-Lhud ta’ l-antik, xi friegħi, in partikulari, is-sadduċej, kienu jqisu it-Torah biss bħala qaddisa, u mill-qedem is-samaritani kellhom pożizzjoni simili u kienu jqisu bħala kanoniċi il-Pentatewku u l-ktieb ta’ Ġoswè biss.
Il-komunitajiet Lhudin antiki tal-lingwa Griega, issa estinti, kienu jsegwu minflok kanoni iżjed miftuħ mill-kanoni Lhudi ta’ issa, dak li jgħidulu l-kanoni alessandrin, li ġej mill-verżjoni tas-Sebgħin tal-Bibbja. Fl-ewwel seklu WK, il-kanoni palestiniż, iżjed ristrett minn dak alessandrin, kien meqjus definittiv.
Bibbja Nisranija
Il-Bibbja Nisranija fiha it-Testment il-Qadim u t-Testment il-Ġdid, li hu speċifikament Nisrani, jiġifieri għandu x’jaqsam ma’ Ġesù Kristu u t-twelied tal-Knisja appostolika.
Il-parti l-kbira tal-knejjes protestanti għat-Testment Antik isegwu il-kanoni Lhudi waqt li l-Knisja Kattolika u l-knejjes ortodossi jsegwu minflok il-kanoni alessandrin (b’xi differenzi), li fih kotba bil-Lhudi kif ukoll bill-Grieg. Il-kotba li ma jappartienux għall-kanoni tal-Bibbja Lhudija jgħidulhom dewterokanoniċi mill-Kattoliċi u apokrifi mill-protestanti li ħafna drabi idaħħluhom bħala appendiċi separati bejn iż-żewġ testmenti.
Anki għat-Testment il-Ġdid, miktub bil-Grieg (ħlief forsi l-evanġelju ta’ Mattew li jista’ jkun li nkiteb bil-Lhudi jew Aramajk), fl-antik kien hemm differenzi bejn il-knejjes fuq in-numru tal-kotba li aċċettaw bħala ispirati. In partikulari kien hemm xi dubbji fuq l-epistoli mhux attribwiti ta’ Pawlu ta’ Tarsu u fuq l-Apokalissi. Il-kotba kontroversjali tat-Testment il-Ġdid kienu jgħidulhom antilegomena.
It-Testament il-Qadim
It-taqsim tradizzjonali Nisrani hu f’ħames partijiet, jiġifieri il-Pentatewku, il-Kotba Profetiċi (ta' Kmieni = Kotba Storiċi u tat-Tard = profetiċi proprja), Kitba (jew Kotba ta’ l-Għerf), Dewterokanoniċi. In-numru tal-kotba jvarja skond il-kanoni diversi (Lhudi, protestant, kattoliku, ortodoss). Fit-tabella, barra l-ordinazzjoni Lhudija, nżommu ordni loġiku:
It-testi li l-protestanti jgħidulhom "apokrifi" ma jikunsidrawhomx bħala kanoniċi imma ssoltu jżiduhom bħala appendiċi mal-Bibbji (pereżempju il-Bibbja ta’ Luteru jew il-Bibbja tar-Re Ġakmu ta’ l-Ingilterra) biex, għalkemm ma jistgħux ikunu ta’ sisien għall-fidi, jistgħu ikunu utli biex isaħħu l-pjetà ta’ l-insara. F’ħafna edizzjonijiet moderni però, l-iżjed f’edizzjonijiet iżjed kompatti u ekonomiċi, iħalluhom barra għal kollox.
It-Testament il-Ġdid
It-Testment il-Ġdid li jagħmel parti mill-Bibbja Nisranija biss, kien miktub oriġinarjament bil-Grieg b’ħafna semitiżmi, hu magħmul mill-erba’ Evanġelji, l-ittri ta’ l-appostlu Pawlu, l-Ittri Kattoliċi, l-Atti tal-Appostli u l-Apokalissi, b’total ta’ 27 ktieb. Hemm qbil sostanzjali bejn id-diversi konfessjonijiet Insara (kattolika, ortodossa, protestanta) fuq in-numru u l-ordni tal-kotba, bl-unika differenza li fl-ordni Luteran l-aħħar kotba huma d-dewterokanoniċi, jiġifieri l-ittra lil-Lhud, l-ittri ta’ Ġakbu u ta’ Ġuda u l-Apokalissi, jiġifieri l-ittra lil-Lhud hi separata mill-ittri l-oħra Pawlini u l-ittri ta’ Ġakbu u ta’ Ġuda huma mifrudin mill-ittri kattoliċi.
Erba’ Evanġelji:
Evanġelju skont Mattew
Evanġelju skont Mark
Evanġelju skont Luqa
Evanġelju skont Ġwanni
Atti ta' l-Appostli
Ittri ta’ San Pawl:
Ittra lir-Romani
L-ewwel ittra lill-Korintin
It-tieni ittra lill-Korintin
Ittra lill-Galatin
Ittra lill-Efesin
Ittra lill-Filippin
Ittra lill-Kolossin
L-ewwel ittra lit-Tessalonkin
It-tieni ittra lill-Tessalonkin
L-ewwel ittra lil Timotju
It-tieni ittra lil Timotju
Ittra lil Titu
Ittra lil Filemon
Ittra lil-Lhud
Ittri kattoliċi:
Ittra ta’ Ġakmu
L-ewwel ittra ta’ Pietru
It-tieni ittra ta’ Pietru
L-ewwel ittra ta’ Ġwanni
It-tieni ittra ta’ Ġwanni
It-tielet ittra ta’ Ġwanni
Ittra ta’ Ġuda
Apokalissi jew Rivelazzjoni (isem protestant)
Forom letterarji
Il-Bibbja fiha bosta forom letterarji differenti. Il-kelma biblia forsi qiegħda fil-plural biex tindika din il-varjetà ta’ forom letterarji. Fil-bidu t-trasmissjoni tal-ġrajjiet kienet bil-fomm u fil-periklu li tintilef. Infatti nafu li ngħaqdu flimkien iż-żewġ tradizzjonijiet tat-tramuntana u ta’ nofsinhar tal-Palestina u l-influwenza tal-kulturi orjentali li kellhom kuntatt magħha l-ewwel kittieba fil-Babilonja ma nistgħux ninjorawha.
Il-forom litterarji preżenti fil-kotba bibliċi jistgħu jitqassmu bejn wieħed u ieħor f'dawn li ġejjin:
forma storika: dawk it-testi li jagħtu deskrizzjoni f’kuntest storiku ta’ persuni u ġrajja. L-attendibbiltà storika ta’ dawn ir-rakkonti tvarja. Pereżempju, l-ewwel 11-il kapitlu tal-Ġenesi li jiddeskrivu l-ħolqien tad-dinja sa’ Abram (bidu tat-II millennju Q.K.), daż-żmien huma interpretati mill-eżeġeti nsara unanimament bħala simboliċi (rakkont tal-ħolqien, dnub oriġinali, dulluvju...). Anki fir-rumanzi ellenisti ta’ Tobija, Ġuditta, Ester il-kontestwalizzazjoni storika sservi biss bħala qafas għar-rakkont li għandu għan teoloġiku preċiż. Bil-kuntrarju, il-kotba li għandhom l-intenzjoni li jkunu tassew storiċi (Samwel, Slaten, Makkabej, ir-rakkonti evanġeliċi u l-Atti) jagħtu informazzjoni li rarament tirriżulta f’kuntrast mas-sorsi oħra minn dak iż-żmien. Għall-istejjer tal-patrijarki (Abram, Iżakk, Ġakobb-Iżrael, Ġużeppi) li qegħdin fil-Ġenesi, mhux possibbli nifluhom kritikament minħabba n-nuqqas totali ta’ sorsi storiċi fuq il-kulturi nomadi tal-Lvant tal-Qrib fit-II millennju Q.K.
forma leġiżlattiva: tinkludi t-testi bil-liġijiet jew regoli fl-ambitu soċjali jew reliġjuż, l-iżjed preżenti ġewwa t-Torah (p.eż. Levitiku hu ktieb li hu interament leġiżlattiv).
forma profetika: fiha l-orakli profetiċi, jiġifieri tħeġiġ morali imniedi minn nies li jqisu ruħhom bħala mibgħutin minn Alla. Dawn l-eżortazzjonijiet huma dejjem diretti lejn persuni definiti (slaten, individwi, komunitajiet ta’ fidili jew popolu sħieħ) li, bl-imġiba tagħhom tbegħdu mit-triq id-dritta. Anki l-eżortazzjonijiet li qegħdin fl-epistoli tat-testment il-ġdid jistgħu jitqisu taħt il-forma profetika.
forma apokalittika: tinkludi testi simboliċi, li spiss ma jinfthemux razzjonalment, bl-għan li juru l-pjan rebbiegħ u definittiv t’Alla fuq l-istorja. Dawn dehru f’perijodi ta’ inċertezza kbira fil-komunità tal-fidili ġejja minn persekuzzjonijiet politiċi li setgħu iġegħluhom iħossuhom abbandunati minn Alla. It-testi apokalittiċi kważi kollha qegħdin fil-kotba ta’ Danjel u l-Apokalissi. L-Apokalissi in partikulari, ma kienx deskrizzjoni ta’ dak li kellu jiġri fil-ġejjieni mbiegħed, imma rassikurazzjoni lill-Knisja ta’ dak iż-żmien, persegwitata b’qilla feroċi mill-imperatur Ruman Dijoklezjanu, li l-Qawmien mill-Mewt ikollu l-aħħar kelma.
forma ta’ l-għerf: din il-kategorija wiesa’ tinkludi it-testi kollha li ma joqogħdux fl-oħrajn. Tinkludi talb (p.eż. Salmi), poeżiji erotiċi (p.eż. Għanja ta’ l-Għanjiet), lamentazzjonijiet, meditazzjonijiet jew qwiel ta’ diversi tipi (Koħelet, Qwiel, Ġobb).
Messaġġ teoloġiku
Hu impossibbli li nagħtu definizzjoni univoka tal-messaġġ teoloġiku tal-kotba bibliċi. Minhom, infatti, ħarġu numru kbir ta’ konfessjonijiet reliġjużi ta’ ereżiji, kull waħda tiġġustifika ruħha b’qari u interpretazzjoni tat-test bibliku. Ma’ dan kollu, meta nfittxu kunċetti fundamentali teoloġiċi komuni għad-diversi konfessjonijiet, nistgħu insibu nukleji li fuqhom hemm qbil:
Jeżisti esseri perfett, spirtu pur, mhux rappreżentabbli taħt l-ebda sura, etern, immutabbli, omnipotenti, omnixxenti.
Fit-Testment il-Qadim Lhudi kien jissejaħ bl-isem komuni Alla (El jew Elohim), bl-isem komuni Mulej (Adonaj), bl-isem proprju JĦWH u b’diversi epiteti oħra: L-Ogħla, Etern, Qaddis, Qerried, Mulej tal-Qtajja. Fit-Testment il-Qadim Grieg u fit-Testment il-Ġdid kien imsejjah bl-ismijiet komuni Alla (Theos) u Mulej (Kyrios). Id-definizzjoni t’Alla bħala Missier hi bis fit-Testment il-Ġdid.
Alla ħalaq liberament u mix-xejn l-univers u l-bniedem, quċċata tal-ħolqien, karatterizzat minn tjubija oriġinarja.
F’ċertu punt fl-imgħodi l-bniedem fil-libertà tiegħu, għażel li jitbiegħed minn Alla (dnub oriġinali), u jdaħħal il-ħażen fil-ħolqien.
Alla għamel rabta ma’ Abram u d-dixxendenti tiegħu, il-poplu t’Iżrael. Intrabat li jipproteġi matul iż-żmien il-poplu tiegħu u li jeżiġi l-qima lejh biss. L-indħil t’Alla hu ċar partikularment f’xi ġrajjiet: il-ħelsien mill-Eġittu (Eżodu, it-XIII seklu QK); ir-rebħa ta’ l-Art Imwegħda ( is-sekli XIII-XI QK); It-tixrid ta’ l-10 tribù idolatri tat-tramuntana (seklu VIII QK); l-eżilju fil-Babilonja u r-ritorn (seklu VI QK) minn hemm.
Alla ta ‘l Mosè l-liġi, insostitwibbli u immodifikabbli, li tikkonsisti f'613-il mitzvòt (preċetti) u huma mqassrin fl-għaxar kmandamenti, bil-wegħda li jippremja 'l min jobdihom u jikkastiga ‘l min jiksirhom.
Il-poplu t'Iżrael tbiegħed ħafna drabi mil-liġi jew applikaha minn barra biss, u għalhekk kien mċanfar min-nies imsejħin minn Alla, il-profeti.
Alla wiegħed li jibgħat il-Messija għall-fidwa tal-poplu tiegħu.
Fit-tmiem taż-żmien jirxoxta l-mejtin, jiggarantilhom is-salvazzjoni eterna jew kundanna eterna skond l-imġiba li kellhom fil-ħajja lejn Alla u l-proxmu.
Fit-Testment il-Ġdid, aċċettat mill-insara imma mhux mil-Lhud, hemm kunċetti oħra:
Alla hu Missier, Iben u Spirtu s-Santu.
Ġesù Kristu, il-Messija mistenni, iben Alla, wassal għal spjegazzjoni perfetta l-liġi ta’ Mosè, li tista’ tinġabar fil-qosor fl-imħabba t’Alla u l-imħabba tal-proxmu.
Bil-mewt u l-qawmien tiegħu mill-mewt, dawk kollha li jemmnu fih jieġu salvati u rikonċiljati ma’ Alla.
Qari u interpretazzjoni
Kif nifhmu l-Bibbja, il-mod kif naqrawha u l-interpretazzjoni tagħha, dixxiplina li tissejjaħ ermenewtika tal-Bibbja, u fatt teoloġiku, jiġifieri jiddependi mid-diversi komunitajiet reliġjużi. Din hi differenti mill-eżeġesi li din tikkonsisti f’li toħroġ is-sens minn parti tat-test, bl-għajnuna ta’ dixxiplini bħall-filoloġija u l-istorja, waqt li
l-ermenewtika tfittex li tagħti u tispjega s-sens iżjed wiesa’ li l-awtur ried jagħti l-publiku tiegħu. Pereżempju fit-Testment il-Ġdid, u in partikulari fil-kitba ta’ Pawlu, insibu ermenewtika ġdida tal-kitba mqaddsa Lhudija.
Għalhekk l-ewwel differenza kbira fl-ermenewtika tal-Bibbja hi bejn il-Lhud u l-Insara: għalkemm hemm affinità parzjali bejn iż-żewġ reliġjonijiet, għaliex għandhom parti mill-kanoni tal-Bibbja fil-komuni, huma żviluppaw tradizzjonijiet differenti tal-fidi u għalhekk metodi interpretattivi u ermenewtiċi differenti.
It-test
Sorsi tat-test Lhudi
Għat-Testment il-Qadim Lhudi, id-dokumenti l-izjed antiki huma dawk tar-Rotli tal-Baħar Mejjet, li nstabu fl-1947 u fihom frammenti ftit jew wisq sħaħ tat-testi kollha tal-Bibbja Lhudija. B’kollox ġejjin minn perijodu twil li jmur mill-250 Q.K. sat-68 AD.
Id-dokumenti l-iżjed awtorevoli miktuba mill-mażoreti u li jaqblu sostanzjalment mar-Rotli tal-Baħar Mejjet huma:
il-Kodiċi tal-Kajr, iddatat 895-896 AD.
il-Kodiċi ta’ Aleppo (A), iddatat 925-930 AD.
il-Kodiċi ta’ Leningrad b19A (Codex Lenigradensis, L). Ġej mill-1008 - 1009 AD.
It-test kritiku (jiġifieri li jieħu kont tad-diversi dokumenti ewlenin) li daż-żmien jintuża bħala mudell għat-test Lhudi hu dak tal-Biblia Hebraica Stuttgartensia (BHS), ibbażat fuq L, miktub fl-1966 (1977, 1983, 1990) minn Karl Ellinger u W. Rudoph tad-Deutsche Bibelgesellschaft ta’ Stuttgart (għalhekk l-isem).
Sorsi tat-test Grieg
Għat-Testment il-Ġdid u t-Testment il-Qadim bil-Grieg, id-dokumenti l-iżjed antiki huma xi papiri li ġejjin mis-seklu II AD. Hemm xi ħamest elef manuskritti oħra konservati. L-iżjed awtorevoli minnhom huma dawn:
il-Kodiċi Alessandrin (A), iddatat fil-bidu jew in-nofs tas-seklu V.
il-Kodiċi Vatikan (B), aktarx kompost fl-Eġittu fis-seklu IV.
il-Kodiċi ta’ Efrem (C), Dan inkiteb fuq xi testi li kienu mħassrin (għalhekk jgħidulu Palinsest) mit-teologu Sirjan Efrem. Jaħsbu li ġej mis-seklu V.
il-Kodiċi ta’ Beza (D) jew Cantabrigensis (ta’ Cambridge), imsejjaħ hekk għax kien tal-kalvinista Teodoru minn Beza. Ġej mis-seklu V.
il-Kodiċi Sinajtiku (S jew א): ġej min-nofs tas-seklu IV.
It-test kritiku (jiġifieri li jieħu kont tad-diversi dokumenti ewlenin) li daż-żmien jintuża bħala mudell għat-test tat-Testment il-Qadim bil-Grieg, inklużi l-kotba dewterokanoniċi hi l-edizzjoni ppublikata fl-1935 mill-filologu
Ġermaniż Alfred Rahlfs.
It-test kritiku li daż-żmien jintuża bħala mudell għat-test Grieg tat-Testment il-Ġdid hu dak ta’ The Greek New Testament (GNT), minn K. Aland, M. Black, B. M. Metzger, A. Wikgren, Carlo Maria Martini, B. Aland. United Bible Societies. Edizzjonijiet: 1966, 1968, 1975, 1983 u 1993.
Verżjonijiet tal-Bibbja
Fost l-eluf tat-traduzzjonijiet tat-test bibliku għal-lingwi kollha tad-dinja, ta’ min isemmi dawn li ġejjin:
Pentatewku Samaritan (Torah e Ġożwè). Definit fis-seklu IV QK, mhux proprjament traduzzjoni tas-6 kotba Lhudin għax anki hu, hu miktub bil-Lhudi, imma fih differenzi notevoli mit-test mażoretiku kanoniku. Hu t-test uffiċjali tal-komunità żgħira Samaritana li għadha teżisti fl-Iżrael s’issa.
Pexitta Bl-aramajk, realizzata, skond it-tradizzjoni, mill-isqof tal-belt ta’ Edessa, Rabbula (miet fl-435), hu t-test uffiċjali ta’ diversi knejjes tat-tradizzjoni Sirjaka li qegħdin l-iżjed fil-Lvant tal-Qrib.
Septwaġinta (jew tas-Sebgħin, jew LXX, min-numru ta’ tradutturi oriġinali). Hi il- verżjoni Griega tat-Testment il-Qadim, antika iżjed mit-Test mażoretiku stess, miktuba l-Ixandra, l-Eġittu bejn ir-IV u t-II seklu QK. L-ewwel intużat mil-Lhud tal-ilsien Grieg u wara xxerdet fost l-insara. Flimkien mat-test Grieg tat-Testment il-Ġdid, hi l-verżjoni uffiċjali tal-knejjes ortodossi.
Vulgata (popolari). San Glormu fir-IV seklu qaleb għall-Latin it-test bibliku sħieħ. Il-Vulgata għal sekli sħaħ irrappreżentat it-test uffiċjali tal-Knisja u l-liturġija kattolika. Wara l-Konċilju Vatikan II, id-diversi knejjes kattoliċi nazzjonali żviluppaw u addottaw fil-kult liturġiku verżjonijiet fil-lingwi nazzjonali tagħhom.
Bibbja ta’ Luteru. Il-verżjoni biblika Ġermaniża l-iżjed importanti, kellha influwenza notevoli fuq il-lingwa Ġermaniża stess. Luteru spiċċa it-TĠ fl-1522 u l-bibbja sħieħa fl-1534. Hi l-verżjoni ta’ riferiment, fit-test oriġinali jew fit-traduzzjonijiet tagħha għal ħafna knejjes protestanti.
Bibbja tar-Re Ġakmu (King James Version, KJV). Hi l-Bibbja Inġliża l-iżjed importanti. Kienet ikkommissjonata mir-re Ingliż, Ġakmu I ta’ l-Ingilterra. Ippubblikata fl-1611, tirrappresenta l-verżjoni uffiċjali tal-Knisja Anglikana u ta’ ħafna knejjes protestanti anglofoni.
It-Traduzzjoni tad-Dinja Ġdida tal-Kitba Mqaddsa (New World Translation of the Holy Scriptures) hi traduzzjoni magħmula mill-Kongregazzjoni Nisranija tax-Xhieda ta’ Jeħova. Bl-Inġliż dehret f’bosta volumi bejn l-1950 - 60. Wara ġiet tradotta f’diversi lingwi. L-ebda traduzzjoni biblika qatt ma rċeviet kritika daqs din.
Il-Bibbja ta’ Ġerusalemm (Bible de Jérusalem), realizzata bil-Franċiż bejn l-1947 u l-1955 hi x-xogħol ta’ l-École Biblique de Jérusalem. Għandha importanza fundamentali għall-użu sistematiku tan-noti u l-introduzzjoni tal-metodu storiku-kritiku. Is-sistema kritika tagħha qiegħda f’bosta verżjonijiet f’ilsna oħrajn.
Il-Bibbja TOB (abbrevjazzjoni ta’ Traduction Oecuménique de la Bible), ippubblikata bil-Franċiz fl-1975-1976, kienet magħmula minn eżeġeti kattoliċi u protestanti flimkien, appoġġata fl-aħħar minn studjużi ortodossi. Bħall-Bibbja ta’ Ġerusalemm, fiha sistema kritika utli ħafna, li tradotta qiegħda f’bosta verżjonijiet b'lingwi oħrajn.
Il-Bibbja Riformata maqluba għall-Franċiż mit-teologu Louis Segond, rivista fl-1979 u ppubblikata minn Nouvelle Edition de Genève.
Noti
Storja tal-Bibbja bil-Malti
Dawn il-fatti huma meħuda mill-artiklu L-Istorja tal-Bibbja bil-Malti ta' Paul Mizzi u hemm bżonn referenzi.
1811: Dr Cleardo Naudi, Professur tal-Kimika fl-Università ta’ Malta, bl-appoġġ taċ-Church Missionary Society ipprepara abbozz ta' l-Evanġelju skond San Ġwann.
1817: Dr Cleardo Naudi u Giuseppe Canolo ippublikaw l-Evanġelju skond San Ġwann. Dan l-Evanġelju kien ippubblikat f'żewġ kolonni maġenb xulxin, waħda t-traduzzjoni Maltija u l-oħra l-verżjoni Taljana ta' l-isqof Martini. Canolo kompla jaqleb il-bqija tat-Testment il-Ġdid u saħansitra l-Qadim imma dan qatt ma deher.
1829: L-Erba' Evanġelji u l-Atti tradotti minn Mikiel Anton Vassalli ippublikati wara mewtu. Kien dam sitt snin jaħdem fuqhom.
1847: The Society for Promoting Christian Knowledge ippubblikat it-Testment il-Ġdid sħieħ imħejji minn Michael Camilleri (1814-1903), ex-qassis Kattoliku Malti. Camilleri rreveda t-traduzzjoni ta' Vassalli (l-Evanġelji u l-Atti) u ttraduċa l-bqija tat-Testment il-Ġdid.
1850: F.Panzavecchia ippublika l-Ġenesi.
1844-1848: Richard Taylor ippublika n-narrativa tal-Passjoni ta' Kristu skond l-Erba' Evanġelji (1844), verżjoni ritmika tas-Salmi (1846), u l-Uffizzju tal-Ġimgħa Mqaddsa (1848).
1870-72: Il-British and Foreign Bible Society ippubblikat l-Evanġelji skond San Mattew u San Ġwann u l-Atti ta' l-Appostli.
1895: Ġużè Muscat Azzopardi ippubblika l-ewwel parti ta' l-Evanġelju skond San Mark u ssokta jippublika l-bqija ta' l-Evanġelji u l-Atti kull ġimgħa u wara ħariġhom f'ħames volumi: San Mattew (1895), San Mark (1915), San Luqa (1916), San Ġwann (1917), u L-Ktieb ta’ l-Appostli ta’ San Luqa (1924). Dawn kienu tradotti mill-Latin.
1926: Il-British and Foreign Bible Society ippubblikat il-Ktieb tas-Salmi ppreparat minn J.Falzon. Falzon ma ħadimx minn fuq it-test Lhudi, iżda fuq it-traduzzjoni Taljana ta' Diodati mqabbla mal-Verżjoni Awtorizzata bl-Ingliż, il-Vulgata, u t-traduzzjoni qadima Maltija ta' Camilleri.
1926-1932: Pietru Pawl Grima, Alphonse Maria Galea u Pietru Pawl Saydon qalbu Bibbja sħiħa għall-Malti u ppublikawha f'partijiet. Din it-traduzzjoni, barra l-parti ta’ Saydon kienet ibbażata fuq il-Vulgata.
1929: Il-Ġenesi kien ippublikat fl-1929 minn Pietru Pawl Saydon. Saydon, kien Professur ta' l-Iskrittura Mqaddsa, ta' l-Ebrajk u l-Grieg bibliku fl-Universita’ ta' Malta, kellu taħriġ akkademiku sħiħ fl-istudji bibliċi u suġġetti relatati fl-Istitut Pontifikali Bibliku f'Ruma u ta’ l-Ebrajk, l-Aramajk u l-Grieg.
1939-1965: G.Paris OP ippublika l-Erba' Evanġelji, l-Atti, ir-Rumani u l-ittri ta' Ġwanni u Ġakbu, imsejsin wkoll fuq il-Vulgata.
1962-1980: It-Trinitarian Bible Society l-ewwel ippublikat l-Evanġelji u l-Atti separatament, u wara, fl-1971, it-Testment il-Ġdid kollu. Din it-traduzzjoni kienet magħmula mill-Verżjoni Awtorizzata Ingliża, b'referenza ta' spiss għat-test Grieg, għall-Verżjoni Franċiża ta' Louis Segond, u għall-Verżjoni Taljana ta' Dottore Giovanni Luzzi. Zammit kien l-ewwel wieħed li ppublika l-Bibbja sħieħa bil-Malti.
1929-1990: Fl-1965 intlaħaq ftehim ma' Saydon li l-Għaqda Biblika Maltija biex tippublika l-Bibbja Maltija f'volum wieħed it-traduzzjoni tiegħu imma dan qatt ma seħħ. Is-Soċjetà tal-MUSEUM, il-werrieta tal-copyright, ippublikawlu xogħlu fi tlett volumi: it-Testment il-Ġdid fl-1977, l-ewwel volum tat-Testment il-Qadim fl-1982, u t-tieni wieħed fl-1990.
{| cellpadding="0" cellspacing="0" style="background-color:transparent;"
|
| '' Din is-sezzjoni għandha bżonn [ referenzi].''
|}
Ħoloq esterni
It-traduzzjoni tal-Għaqda Biblika Maltija, L-Għaqda Biblika Maltija
It-traduzzjoni tal-Għaqda Biblika Maltija, Laikos
UnBoundBible – (Ingliż) Tippermetti l-paragun ta’ diversi verżjoniijiet tal-Bibbija f’ħafna lingwi.
Traduzzjoni, rivista fl-1979, ta’ Louis Segond, la Nouvelle Edition de Genève - (Franċiż) .
6 Bibbji mqabblin - Sit kritiku
Quattuor Evangeliorum Consonantia – Qbil bejn l-erba’ Evanġelji bil-Latin
Il-Bibbja Traduzzjoni tad-Dinja l-Ġdida
Bibbja
Kristjaneżmu
Kotba
Kitbiet reliġjużi |
984 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Wikipedija | Wikipedija | Il-Wikipedija hija enċiklopedija ħielsa li kulħadd jista' jimmodifika.
Politika u linji gwida
Proġetti tal-Wikimedia
Enċiklopediji |
994 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Blogg | Blogg | Il-fenomenu tal-hekk imsejħa bloggs (blogs bl-Ingliż) huwa pjuttost riċenti, fejn dan il-mezz ta' komunikazzjoni qed jiġi kkunsidrat minn ħafna bħala s-soluzzjoni għall-vojt li tħalli l-medja tradizzjonali. Il-blogg innifsu m'huwa xejn ħlief tip ta' sit f'format ta' ġurnal/djarju, fejn l-aħħar kitbiet jidhru fil-quċċata filwaqt li dawk iktar antiki jiġu arkivjati. Il-fenomenu tal-bloggs jaf l-għeruq tiegħu l-Amerika, fejn ħa spinta partikolari fl-aħħar elezzjonijiet presidenzjali Amerikani meta delegazzjoni ta' bloggers kienet mistiedna ssegwi mill-viċin l-andament tal-kampanja elettorali.
Il-blogg jikkonsisti f'serje ta' kitbiet, magħrufa ahjar bħala posts, li jikteb perjodikament l-awtur. Ħafna mill-bloggs jippermettu li l-qarrejja jħallu l-kummenti tagħhom u jirreaġixxu għal dak li ntqal fil-kitba oriġinali. Hija użanza popolari ħafna wkoll li diversi kitbiet jiġu kkwotati fil-bloggs tal-qarrejja nnifishom, biex b'hekk jagħmlu l-kummentarju fil-bloggs rispettivi tagħhom minflok ma jħallu l-kumment fil-blogg fejn ġiet diskussa t-tema partikolari l-ewwel darba.
Blogg ħafna drabi jinkludi wkoll lista ta' bloggs oħrajn li l-awtur iħobb jaqra (magħrufa bħala blogroll) u wkoll, generalment, xi informazzjoni dwar l-awtur nnifsu li tinstab fil-profil tiegħu.
Jeżistu primarjament żewġ tipi ta' bloggs: dawk b'kontenut simili għal djarju fejn l-awtur (magħruf aħjar bħala "il-blogger") jikteb dwar ħajtu, kif ukoll dawk il-bloggs fejn l-awtur jikteb dwar temi u suġġetti partikolari, fosthom il-politika.
Is-suċċess preżenti tal-bloggs jaf il-bidu tiegħu bil-furur li kien hawn internazzjonalment fl-2004 (fejn fiha l-espansjoni tal-bloggosfera kienet waħda mir-revelazzjonijiet tas-sena), għalkemm lokalment din l-isplużjoni ta' popolarita' saret notevoli aktar tard fl-ewwel ftit xhur tal-2005. Il-bloggosfera Maltija bdiet tikber bilmod il-mod hekk kif ħafna Maltin bdew joħolqu l-blogg tagħhom. Waħda mill-kawżiet ta' dan kien blogg ġdid bl-isem ta' "Wired Temples", miktub minn Robert Micallef, fejn fih l-awtur jagħmel sforz sabiex jiskopri u jikteb dwar bloggs ġodda fil-bloggosfera lokali.
Hemm ħafna diskussjonijiet għaddejjin fuq l-etika u d-drittijiet tal-bloggers, li huma magħrufa li ma tantx jaħsbuha darbtejn qabel jgħidu dak li jħossu. Parzjalment, dan iseħħ minħabba l-liberta' li l-internet jippermetti, kif ukoll minħabba l-fatt li s-sid tal-blogg ikun qed jikteb liberament mill-pożizzjoni tiegħu, għall-kuntlarju tal-ġurnalisti li jkunu qegħdin jiktbu f'isem aġenzija tal-medja tradizzjonali u allura jkunu obbligati li josservaw ċertu etika. Blogger, mill-banda l-oħra, għandu l-liberta' li jaffronta kwalunkwe tema bi kliem iċ-ċittadin fit-triq, ħafna drabi mingħajr ir-restrizzjoni tal-korrettezza politika li ġurnalist għandu d-dmir li josserva.
It-teknoloġija tal-bloggs imxiet ħafna 'l quddiem, u wieħed ma jridx iħalli barra teknoloġiji relatati li jimxu id f'id mal-bloggs, fosthom l-RSS. Il-fenomenu tal-bloggs qajjem ukoll kuxjenza dwar aspetti ohra tal-internet, fosthom ċertu standard ta' kumpatibbilita' bejn is-siti. Wieħed hawnhekk isemmi l-importanza tal-XHTML. Ħafna bloggs saru b'hekk il-kanvas artistiku għal xi bloggers li jehdew japplikaw il-kreattivita' tagħhom sabiex jikkreaw diżinji u formati personalizzati għall-bloggs tagħhom, billi jużaw l-imsemmija standards ġodda.
Servizzi u Sistemi
Siti li jipprovdu s-servizz ta' bloggs b'xejn
http://www.blogger.com/ Popolari ħafna mal-bloggers lokali, dan is-servizz hu mmexxi mill-Google
http://www.wordpress.com/
http://spaces.msn.com/ Servizz ta' bloggs imniedi riċentament mill-Microsoft
Glussarju u referenza għal diversi sistemi u servizzi ta' bloggs
Time to check: Are you using the right blogging tool? --- Revista Ġurnalistika ta' University of Southern California - (USC Annenberg Online Journalism Review)
Bloggs Maltin
Indiċi ta' bloggs:
http://www.aboutmalta.com/INTERNET/BLOGS/ L-iktar lista komprensiva ta' bloggs li għandhom x'jaqsmu ma' Malta
http://www.maltanetworkresources.com/modules/maltadir/viewcat.php?cid=147 Bloggs Maltin jew dwar Malta.
Għażla ta' Bloggs bil-Malti:
Xifer: Il-blogg mit-truf — Il-blogg fejn oriġinat il-kelma Maltija "blogg" għal blog bl-Ingliż
Xemx, Wisq Sabiħa — Il-blogg tal-kittieb Ġużè Stagno
Għażla ta' Bloggs bl-Ingliż:
J'Accuse — Blogg aġġornat kuljum minn Dr Jacques René Zammit. Jittratta diversi temi politiċi, attwali u wkoll ta' nostalġija.
Toni Sant — Il-blogg ta' Dr. Toni Sant li jista' jiġi kkunsidrat bħala wiehed mill-pijunieri tal-bloggs fix-xena lokali.
Lost in Thought — Dan il-blogg miżmum minn Sharon Spiteri, ko-fundatriċi ta' Tabellina, inbeda f'Ottubru 2003 f'Cardiff ġewwa Wales bħala esperiment fuq l-effett li jħalli l-idea ta' qarrej anonimu/fittizju fuq il-kittieb anonimu. F'Jannar 2005 ħa l-forma preżenti fejn fil-parti l-kbira tieghu sar janalizza elementi tas-soċjeta' kontemporanja Maltija.
dmax — Miktub minn Ray de Bono, dan il-blogg jittratta aħbarijiet u ġrajjiet kurrenti, u jħeġġeġ nies (kemm Maltin u barranin) b'opinjonijiet diversi sabiex jesprimu l-ideat tagħhom liberament fir-rigward tat-temi ttrattati.
Blogger Templates
myBlogspotTemplates
MyXMLTemplates
SummerTemplates
Autumn Templates
WinterTemplates
ChristmasTemplates
Kultura
Internet |
996 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Bloggosfera | Bloggosfera | Il-kelma bloggosfera tirreferi għall-kommunita' ta' bloggs.
Minħabba n-natura tal-bloggs, hemm diversi mezzi ta' kif l-awturi jistgħu jikkomunikaw ma' xulxin, u din toħloq sens ta' kommunita'.
Komunikazzjoni fil-Bloggosfera
Is-sezzjoni tal-kummenti taħt kull post teżisti biex il-qarrejja jkunu jistgħu joffru l-kummenti tagħhom dwar dak il-post minflok jiktbu ittra elettronika lill-awtur. Kemm l-awtur u kemm il-qarrejja l-oħrajn jistgħu mbagħad jikkummentaw fuq il-kummenti diġa' miktubin, u b'hekk ġieli jsiru kemm diskussjonijiet u kemm argumenti fis-sezzjoni tal-kummenti.
Dawn iservu mhux biss biex il-qarrejja jew bloggaturi jikkommunikaw ma' xulxin, imma wkoll ġieli jsiru jafu b'xi bloggatur ġdid għax ikun ħalla kumment x'imkien.
Isir ukoll l-abbuż tal-kummenti f'diversi modi - pereżempju meta xi ħadd jikteb xi ħaġa kontroversjali u ma jiktibx ismu, jew jikteb biss biex jagħmel xi forma ta' riklam (spam), jew biss joqgħod jgħajjar.
Wieħed jista’ ukoll jikkummenta fuq blogg ieħor billi jikteb fil-blogg tiegħu stess. Dan ukoll iservi bħala riklam għall-blogg l-ieħor u jgħin ikabbar in-nisġa tal-bloggosfera.
Ħafna drabi, jekk bloggatur jieħu pjaċir jaqra blogg ieħor, hu jpoġġi ħolqa permanenti fuq il-blogg tiegħu (fis-sezzjonali msejħa blogroll) ħalli min jaqra tiegħu jsir jaf bl-ieħor. Hemm l-użanza ta' ħolqa reċiproka meta wieħed isir jaf li hemm xi ħadd jagħmel ħolqa għal miegħu.
Il-Bloggosfera Maltija
Fil-bloggosfera Maltija nsibu diversi tipi ta' nies li jkollhom xi konnessjoni ma' Malta.
Jeżistu ċerti distinzzjonijiet: jekk huma Maltin jew le, jekk jgħixu Malta jew le, u jekk jiktbu bil-Malti jew le. Tista' ukoll tħares lejn jekk jiktbu dwar Malta u l-politika, jew b'mod iktar personali. Bħalissa fil-bloggosfera Maltija, minbarra Maltin jgħixu Malta, insibu diversi Maltin li bħalissa joqogħdu pajjiżi oħrajn fl-Ewropa, xi barranin li huma studenti jistudjaw l-Universita', u dan l-aħħar ukoll barranin li ma joqogħdux Malta iżda għandhom konnessjonijiet magħha u għalhekk jiktbu dwarha.
Il-kitba bil-Malti fil-bloggs għandha tiffaċċja xi problemi; l-ikbar tnejn huma l-użu ta' ittri Maltin (Ċ,ċ,Ġ,ġ,Ħ,ħ,Ż,ż) u l-użu ta' kliem tekniċi li għandhom x'jaqsmu mat-teknoloġija tal-bloggs.
Is-soltu meta wieħed jikteb bil-Malti fuq kompjuter, juża Word processor b'karattri Maltin, imma l-kitba ta' bloggs is-soltu jsir direttament ġo navigatur tal-internet, fejn m'hemmx għażla ta' karattri. Barra minn hekk, jekk blogger juża l-karattri Maltin fuq il-blogg tiegħu, dan ser jidher sew biss fuq kompjuters li ukoll għandhom il-karattri Maltin.
Hemm min jevita din problema billi juża ittri Ingliżi biss (C,c,G,g,H,h,Z,z). Permezz tat-tastiera Maltija (tgħallem kif tinstallaha), wieħed jista' jikteb b'karattri Maltin b'mod faċli, u l-karattri li jiġu użati huma tal-Unicode li għalhekk ser jidhru kif suppost fuq kwalunkwe kompjuter. Din is-soluzzjoni taħdem biss fuq Windows biss, u bloggers li jużaw sistemi operattivi differenti jkollom jsibu metodi oħrajn biex idaħħlu l-karattri Maltin. Jistgħu jdaħħluhom wieħed wieħed billi jikkupjawhom mill-character map, jew jistgħu jużaw scripts bħal dan li hemm fis-sit linux.org.mt.
Għat-tieni problema, tal-użu ta' kliem tekniku, il-blogger jista' juża kliem Ingliż bħal website, blog, Internet, u forsi jagħmilhom kursivi peress li mhumiex bil-Malti. Inkella jkollu jista' juża l-ekwivalenti bil-Malti ("website" tiġi "sit tal-web", "blog" tiġi "blogg", "Net" tiġi "Xibka"). Jekk bloggers oħrajn jaqblu ma’ xi ħaġa li jivvinta wieħed, jaddottawha huma wkoll (per eżempju Mark Vella beda juża l-kelma "blogg", li issa saret aċċettata u użata fil-bloggosfera Maltija).
L-effetti soċjali ta' bloggs Maltin
Il-bloggosfera Maltija qiegħda tipprovdi diversi benefiċċji lil min isegwiha, per eżempju ġieli tagħti u tifrex aħbarijiet qabel il-gazzetti, tipprovdi post għall-kittieba sabiex juru u jaqsmu x-xogħol tagħhom, tlaqqa' nies minn oqsma differenti tal-ħajja li s-soltu ma kienx hemm ċans isiru jafu 'l xulxin, u ġieli tiffunzjona bħala forum għal diskussjonijiet dwar il-qagħda ta' Malta.
Ħoloq esterni
Artiklu fuq il-kobor tal-Bloggosfera
Bloggs
Terminoloġija tal-internet |
999 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Bandiera%20ta%27%20Malta | Bandiera ta' Malta | Skont il-kostituzzjoni ta' Malta, il-bandiera nazzjonali għandha żewg strixxi weqfin u ndaqs, bl-istrixxa tan-naħa tax-xellug tkun bajda, filwaqt li l-oħra ħamra.
Fil-kantuniera ta' fuq fin-naħa tax-xellug tal-bandiera hemm il-George Cross b'bordura ħamra, li jirrappreżenta l-unur li ngħata lill-poplu Malti mir-Re Ġorġ VI tal-Ingilterra fil-15 ta' April, 1942 għall-qlubija li wera fit-Tieni Gwerra Dinjija.
Il-wisa' tal-bandiera għandha tkun darba u nofs daqs it-tul tagħha.
L-Emblema ta' Malta hija bbażata fuq il-bandiera.
Oriġini tal-bandiera Maltija
Għalkemm l-oriġini tal-bandiera Maltija m'humiex aċċertati, ħafna jsostnu li l-ilwien abjad u aħmar bdew jintużaw minn żmien il-ħakma tal-Konti Ruġġieru I ta' Sqallija, li ħa l-gżejjer minn taħt l-Għarab fl-1090.
Aqra: Il-Bandiera ta' Malta - Bejn leġġendi u fatti: https://kliemustorja.com/2021/01/08/il-bandiera-maltija-bejn-leggendi-u-fatti/
Referenzi
http://www.legal-malta.com/law/constitution.htm Il-kostituzzjoni ta' Malta (bl-Ingliż)
http://www.doi.gov.mt/EN/state/symbols.asp Artiklu mingħand id-Dipartiment ta' l-Informazzjoni tal-Gvern ta' Malta dwar l-użu ta' diversi bnadar u simboli Maltin.
Malta
Malta |
1004 | https://mt.wikipedia.org/wiki/L-Innu%20Malti | L-Innu Malti | L-Innu Malti huwa l-innu nazzjonali ta' Malta. Inkiteb bħala forma ta' talba lil Alla. Dan l-innu ġie kompost mill-Mro. Robert Samut bil-lirika toħroġ mill-pinna tal-Poeta Nazzjonali Malti Dun Karm Psaila.
Storja
Minn nofs is-seklu dsatax sas-snin tletin, Malta kienet għaddejja minn bidla fuq il-lat patrijottiku, b'ħafna ħassieba jħossu li Malta għandha jkollha l-innu nazzjonali tagħha. Fl-1850, Ġan Anton Vassallo kkompona Innu Lil Malta, li kien jintuża f'diversi manifestazzjonijiet u laqgħat politiċi Maltin. Fl-1922, il-Professur Mro. Robert Samut ikkompona melodija qasira. Sena wara, Dr. A.V. Laferla, kap tal-iskejjel primarji f'Malta, ġietu f'idejh din il-kompożizzjoni hekk kif hu xtaq li jkollu innu li jista' jiġi kantat mill-istudenti fl-iskejjel Maltin. Laferla staqsa lil Dun Karm Psaila biex jikteb il-kliem li jkun jista' jaqbel mal-melodija ta' Samut. Dun Karm Psaila kien magħruf għall-ħsibijiet reliġjużi u patrijottiċi li kien jikteb fil-poeżiji tiegħu, u fil-versi li kiteb ma naqasx li jdaħħal dawn l-elementi. L-innu kien diġà beda jindaq f'Diċembru tal-1922, ħafna drabi fl-iskejjel tal-istat. L-ewwel darba li nstama' fil-pubbliku kien fis-27 ta' Diċembru 1922 u darb'oħra fis-6 ta' Jannar 1923, waqt żewġ kunċerti fit-Teatru Manoel. Madanakollu, matul dawn iż-żewġ dehriet, tbiddlu xi versi mill-ewwel stanza. Din irrabjat lil Dun Karm, li pprotesta għal din permezz ta' artiklu f'gazzetta lokali. Minn dakinhar 'il quddiem l-ebda kelma ma nbidlet. Fit-8 ta' Frar 1929, żewġ kunċerti oħra saru fit-Teatru Manoel bil-parteċipazzjoni ta' tfal minn Tas-Sliema li kantaw il-versi oriġinali ta' Dun Karm. L-innu ndaqq mid-Duke of Edinburgh's Band tal-Birgu.
Fit-22 ta' Frar 1941, il-gvern Malti ddikjara l-innu bħala l-innu uffiċjali ta' Malta. Il-Kostituzzjoni tal-Indipendenza tal-1964 ikkonfermatu bħala l-Innu Nazzjonali ta' Malta, li llum jirrappreżenta wieħed mis-simboli tal-identità Maltija. Ġrajja interessanti seħħet fil-25 ta' Marzu 1945, waqt logħba futbol bejn Malta XI u t-tim Jugoslav ta' Hajduks li ntlagħbet fil-grawnd tal-Gżira. F'dak iż-żmiem, Malta kienet għadha taħt l-Ingliżi, u l-Gvernatur Brittaniku kien preżenti. Qabel il-logħba, il-banda daqqet l-innu tal-Jugoslavja, u wara l-innu tal-Gran Brittanja, minħabba li Malta kienet għadha stat kolonjali. Hekk kif il-gvernatur kien se jpoġġi, in-nies kollha qamu u bdew ikantaw l-Innu Malti. Il-Gvernatur, minkejja li kien imbarazzat, baqa' bilwieqfa sal-aħħar tal-innu. L-Innu jindaqq kuljum fuq il-mezzi tax-xandir, u anki waqt il-qadi uffiċjali tal-President ta' Malta, tal-Prim Ministru ta' Malta, u dawk tal-personaġġi statali oħra. Fl-iskejjel u waqt attivitajiet nazzjonali importanti, l-Innu Malti jindaqq ukoll.
Kliem
Lil din l-art ħelwa, l-Omm li tatna isimha,
Ħares, Mulej, kif dejjem Int ħarist:
Ftakar li lilha bl-oħla dawl libbist.
Agħti, kbir Alla, id-dehen lil min jaħkimha,
Rodd il-ħniena lis-sid, saħħa 'l-ħaddiem:
Seddaq il-għaqda fil-Maltin u s-sliem.
Verżjoni Ingliża
Guard her, O Lord, as ever Thou hast guarded!
This Motherland so dear whose name we bear!
Keep her in mind, whom Thou hast made so fair!
May he who rules, for wisdom be regarded!
In master mercy, strength in man increase!
Confirm us all, in unity and peace!
Ħoloq esterni
Artiklu dwar l-Innu Malti mid-Dipartiment tal-Informazzjoni
Isma' L-Innu Malti
Kostituzzjoni ta' Malta
Malta
Malta |
1009 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Nies%20prominenti%20Maltin | Nies prominenti Maltin | Din hija lista parzjali ta' nies famużi jew magħrufa ta' nazzjonalità Maltija li tinkludi nies li ma kinux imwielda, jew li ma kinux jew mhumiex ibbażati f'Malta imma huma jew ta' nazzjonalità Maltija jew ta' dixxendenza Maltija.
Atturi, produtturi u diretturi tal-films
Joseph Calleia (1897–1975) — attur li qatta' l-karriera tiegħu ikanta kullimkien
Johnny Navarro (1912–1997) — attur u komiku
Charles Clews (1919–2009) — attur u komiku
Charles Thake (1927–2018) — attur
Vitorin Galea (1929–1996) — attriċi
Cecil Satariano (1930–1996) — produttur u direttur ta' diversi films
Josie Coppini (1933–1998) — attur
Lino Grech (1930–2013) — attur u direttur
Ġemma Portelli (1932–2008) — attriċi
Mario Philip Azzopardi (1950–) — direttur ċinematografiku u televiżiv, u attur
Mario Micallef — attur
Kittieba
Mario Azzopardi (1944-) — poeta, kittieb, u direttur teatrali
Ġan Anton Vassallo (1817-1868) — poeta
Manwel Dimech (1860-1921) — poeta u ġurnalist
Alfons Maria Galea (1861-1941) — filantropu, senatur u kittieb
Dun Karm Psaila (1871–1961) — poeta nazzjonali, awtur ta' L-Innu Malti
Rużar Briffa (1906–1963) — poeta
Karmenu Vassallo (1913–1987) — poeta
Anton Buttigieg (1912–1983) — poeta u President
Pietru Pawl Saydon — (1895-1971) kittieb u traduttur
Ninu Cremona (1880-1972) — kittieb u riċerkatur
Anastasju Cuschieri (1876–1962) — poeta
Dun Frans Camilleri (1919-1990) — poeta
Ġużè Aquilina (1911-1997) — rumanzier u riċerkatur
Ġużè Delia (1900-1980) — poeta tal-leġġendi
Mary Meilak (1905-1975) — poetessa
Ġorġ Pisani (1909-1999) — poeta
Ġorġ Zammit (1908-1990) — poeta
Patri Marjanu Vella (1927-1988) — poeta
Kilin (Mikiel Spiteri) (1917-2008) — kittieb
Herbert Ganado (1906-1979) — kittieb u ġurnalist
Ġużè Bonnici (1907–1940) — rumanzier u kofundatur tal- Għaqda tal-Malti – Università
Ġużè Ellul Mercer (1897-1961) — rumanzier, ġurnalist, u Viċi Prim Ministru
Francis Ebejer (1925–1993) — drammaturgu u rumanzier
Ġorġ Borg (1946-) — poeta
Oliver Friggieri (1947-) — poeta, rumanzier, kritiku letterarju
Joe Friggieri (1946-) — kittieb, drammaturgu, u filosfu
Achille Mizzi (1939-) — poeta
Alfred Sant (1948-) — drammaturgu u rumanzier
Lino Spiteri (1938-2014) — kittieb, ekonomista, u Ministru
Frans Sammut (1945-) — rumanzier, lingwista, storiku
Victor Fenech (1935-) — poeta u kittieb
Pawlu Aquilina (1928–2009) — poeta
Adrian Grima (1968-) — poeta, kittieb, u riċerkatur
Trevor Żahra (1947-) — kittieb
Carmel G. Cauchi (1944-) — awtur l-iktar ta' kotba tat-tfal
Maria Grech Ganado (1943-) — poetessa
Emmanuel George Cefai (1955-) — poeta u filosofu
Karmenu Mallia (1929-) — poeta, rumanzier, dramaturgu, traduttur, esperantist.
Kompożituri, kantanti, għannejja u mużiċisti
Girolamo Abos (1715–1760) — kompożitur
Giuseppe Abos (1708–1776) — kompożitur
Michelangelo Vella (1710 – 1792) kompożitur, organista u pedagogu
Francesco Azzopardi (1748 – 1809) kompożitur, teoriku tal-mużika u organista
Nicolò Isouard (1775–1818) — kompożitur
Paolo Nani
Antonio Nani
Charles Camilleri (1931–2009) — kompożitur
Carmelo Pace (1906-1993) - kompożitur
Brian Schembri - Direttur tal-Orkestra
Dion Buhagiar - Direttur tal-Orkestra
Paul Abela - kompożitur
Oreste Chircop — tenur
Joseph Calleja - tenur
Pawlu Asciak (1923– ) — attur
Lydia Calleja - sopran
Antoinette Miggiani (1937- ) - sopran
Oscar Lucas (1921-1996) - klarinettista/kantant ta' zmien il-Premier
Edwin Galea - kantant/tenur
The Tramps - band
Sammy Bartolo tal-band New Cuorey - band
Ivan Grech tal-band Wintermoods - band
Mary Spiteri — kantanta
Mary Rose Mallia - kantanta u attriċi
Renato Micallef — kantant
Bayzo — kantant
Enzo Gusman - kantawtur
Tony Camilleri — kantant
David Azzopardi - kantawtur
Chiara (1976- ) — kantanta
Paul Giordimaina — kantant
Freddie Portelli (1946– ) — kantant
Walter Micallef - kantawtur
Ira Losco (1981– ) — kantanta
Kevin Borg — kantant
Frans Baldacchino "Il-Budaj" (1943–2006) — għannej
Mikiel Abela "Il-Bambinu" (1920-1991) — għannej
Fredu Abela "Il-Bamboċċu" (1944-2003) — għannej
Periti
Ġlormu Cassar
Lorenzo Gafà (1638-1703) – arkitett fuq stil barokk
Richard England
Politiċi
Dun Mikiel Xerri – eroj ta' Malta
Gaetano Mannarino – eroj ta' Malta
Mikiel Anton Vassalli (1764-1829) - riformatur soċjali
Manwel Dimech (1860-1921) - riformatur soċjali
Fortunato Mizzi (1844- 1905) - fundatur tal-Partito Anti-Riformista
William Savona - l-ewwel mexxej tal-Partit Laburista
Sir Anthony Mamo (1909–2008) — l-ewwel president tar-Repubblika Maltija
Anton Buttigieg (1912–1983) — President u Deputat Priministru
Agatha Barbara (1923–2002) — President u Ministru
Pawlu Xuereb (1923-1994) - Aġent President u Ministru
Ċensu Tabone (1913–2012) — President u Ministru
Ugo Mifsud Bonnici (1932– ) — President u Ministru
Guido de Marco (1931–2010) — President u Viċi-Priministru
Eddie Fenech Adami (1934– ) — President u Prim Ministru
George Abela (1948- ) - President u Deputat Mexxej tal-Partit Laburista
Lord Gerald Srickland - Prim Ministru
Nerik Mizzi - Prim Ministru
Ġorġ Borg Olivier (1911–1980) — Prim Ministru
Francesco Buhagiar (1876–1934) — Prim Ministru
Lawrence Gonzi (1953– ) — Prim Ministru
Sir Paul Boffa (1890–1962) — Prim Ministru
Dom Mintoff (1916-2012 ) — Prim Ministru
Karmenu Mifsud Bonnici (1932– ) — Prim Ministru
Alfred Sant (1948– ) — Prim Ministru
Joseph Muscat (1974- ) - Prim Ministru
Lino Spiteri (1938- )- Ministru
Mabel Strickland - Kap tal-Partit Kostituzzjonali u Membru Parlamentari
Francesco Masini (1894–1964) — Fundatur tal-Partit Għawdxi u Membru Parlamentari
Ġużè Bonnici (1907–1940) — membru fl-Eżekuttiv tal-Partit Laburista tal-bidu
Ġużè Ellul Mercer (1897-1961) - Ministru u Deputat Mexxej tal-Partit Laburista
Joe Borg (1952– ) — Ministru u Kummissarju Ewropew
Reggie Miller (1898–1970) — Fundatur tal-General Workers' Union
Imħallfin u Avukati
Sir Adrian Dingli
Sir Arturo Mercieca
Sir Anthony Mamo
John J. Cremona
Hugh Harding
Giuseppe Mifsud Bonnici
Joseph Said Pullicino
Noel Arrigo
Ġużè Flores
Carmel Agius
Giovanni Bonello
Joseph A, Filletti
Reliġjużi
San Ġorġ Preca – L-ewwel qaddis Malti u fundatur tas-Soċjetà MUSEUM
Beatu Nazju Falzon
Beata Maria Adeodata Pisani
L-Arċisqof Mikiel Gonzi
L-Arċisqof Ġużeppi Mercieca
L-Arċisqof Pawlu Cremona
L-Isqof Emanuel Galea
L-Isqof Emanuel Gerada
Mons. Ġużeppi De Piro – Fundatur tas-Soċjetà Missjunarja ta' San Pawl
Karmni Grima
Frenċ tal-Għarb
Dun Alfred Gatt
Patri Feliċjan Bilocca
Ewġenju Borg
Mons. Victor Grech
Patri Mark Montebello
Studjużi
Sir Temi Zammit (1864–1935) — arkeologu, li flimkien ma' Sir David Bruce skopra l-marda tad-deni irqiq (brucellosis)
Patri Manwel Magri
Pietru Pawl Saydon - (1895-1971) lingwista, bibblista, traduttur tal-Bibbja
Erin Serracino Inglott
Peter Serracino Inglott
Arvid Pardo (1914-1999)
Edward De Bono (1933- )
Godfrey Wettinger
Patri Mikiel Fsadni
Henry Frendo (1948- )
Ġużè Aquilina (1911-1997)
Ġużè Cassar Pullicino - studjuż tal-folklor
Ġorġ Mifsud Chircop (1951-2007) - studjuż tal-folklor
Sir Alfred Cuschieri
Ġann Piet Franġisk De Soldanis (1712-1770)
Skulturi u pitturi
Anton Agius (1933-2008) - skultur
Giuseppe Calì (1846-1930) – pittur
Antonio Sciortino (1879-1947) - skultur
Alfred Chircop (1932- ) – pittur
George Fenech (1926-) – pittur
Francesco Maltese (1610-1670)
Melchiorre Gafà (1636-1667)
Joe Ferrante (1951- )
Sportivi
Tony Nicholl - plejer tal-futbol
Alex Borg (1969– ) — plejer tal-isnuker, rebbieħ għal darbtejn tal-Kampjonat Ewropej tal-isnuker
Tony Drago (1965– ) — plejer tal-isnuker, rebbieħ tal-World Pool Masters
Francesca Vincenti (1965- ) - Windsurfing. L-aqwa reprezentanta fil-kategorija tan-nisa fl'ibburdjar f'Malta. Rebhet diversi titoli internazzjonli u lokali
Pawlu Mifsud – plejer tal-isnuker, rebbieħ tal-Worlds Amateur Billiards fl-1979
Carmel Busuttil (1964– ) — plejer tal-futbol, l-aqwa skorer mat-tim nazzjonali Malti
Michael Mifsud (1981– ) — plejer tal-futbol, li għamel isem għalih f'diversi pajjiżi, fosthom fin-Norveġja u prinċiparjament fl-Ingilterra
Gilbert Agius (1874– ) — plejer tal-futbol
Stefan Sultana (1968– ) — l-aqwa skorer ta' kull żmien fil-kampjonat tal-futbol Malti
Marcon Bezzina (1985– ) – ġudoka
Aaron Ciantar (1981– ) — ċampjin mondjali għal darbtejn tal-Powerboat P1
Trejdunjonisti
Reggie Miller (1898–1970) — fundatur tal-General Workers Union
Anġlu Fenech
Walter Zahra (ko-fundatur tas-CMTU)
Oħrajn
Lino Cassar - ġurnalista
Ġorġ Mallia - kartunista
Ġan Franġisk Abela - storiku
Referenzi
Ħoloq esterni
Nies Maltin |
1021 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Lira%20Maltija | Lira Maltija | Il-Lira Maltija kienet il-munita uffiċjali ta' Malta sal-31 ta' Diċembru 2007. Sa l-aħħar tas-snin sittin, din il-munita kienet magħrufa bħala Maltese Pound u kienet pari mal-Lira Sterlina Ingliża; kienet valutata bejn wieħed u ieħor £1.60 sterlini.
Il-Lira Maltija hija maqsuma f'100 ċenteżmu u magħrufa bis-simbolu Lm.
Bħala muniti fil-flus Maltin insibu:
Ċenteżmu (1ċ): li juri l-Ballotra
2 ċenteżmi (2ċ): li turi fergħa mis-Siġra taż-Żebbuġ
5 ċenteżmi (5ċ): li turi Qabru
10 ċenteżmi (10ċ): li turi Lampuka
25 ċenteżmu (25ċ): li turi fjura tipika Maltija
50 ċenteżmu (Nofs Lira) (50ċ): li turi l-Widnet il-Baħar
Lira (Lm1): li turi l-Merill
Insibu wkoll il-karti li għandhom valur ta';
Żewġ Liri (Lm2)
Ħames Liri (Lm5)
Għaxar Liri (Lm10)
Għoxrin Lira (Lm20)
Mill-1 ta' Jannar 2008 il-Lira Maltija (Lm) ma baqgħatx tintuża u minflok ġiet addottata l-Ewro.
Valuti tal-Ewropa |
1023 | https://mt.wikipedia.org/wiki/Air%20Malta | Air Malta | Air Malta hija l-linja nazzjonali tal-ajru ta' Malta.
Kodiċi
Kodiċi IATA: KM
Kodiċi ICAO: AMC
Callsign: Air Malta
Storja
L-Air Malta twaqqfet fil-21 ta' Marzu, 1973 wara li ġiet iffurmata minn riżoluzzjoni fil-Kamra tad-Deputati, u saret kumpanija fit-30 tax-xahar. Fid-29 tal-istess xahar, din il-linja tal-ajru ġiet provduta ċertifikat li forniha bi drittijiet biex topera fuq servizzi internazzjonali minn Malta. Dan iċ-ċertifikat ġie ffirmat mill-Prim Ministru, bil-patt u l-kundizzjoni li l-Air Malta tobdi ċerti regoli imposti minnu.
L-Air Malta bdiet topera fl-1 ta' April, 1974, b'żewġ Boeing 720 mikrija, b'titjiriet lejn Ruma, Tripli, Londra, Manchester, Frankfurt, u Pariġi mill-Ajruport ta' Malta.
Fl-1982 l-Air Malta ffirmat kuntratt ta' xiri mal-kumpanija Boeing biex b'hekk din il-kumpanija tal-ajruplani mill-Amerika ta' Fuq forniet tliet mudelli Boeing 737 lill-Air Malta. Dawn kienu fil-fatt l-ewwel ajruplani ġodda li kellha l-Air Malta, u tlestew lejn il-bidu tal-1983.
Fl-1986 l-Air Malta ordnat żewġ Boeing 737 ġodda, u fl-1987, ordnat l-ewwel Airbus A320 filwaqt li biegħet iż-żewġ Boeing 720 li kellha fil-flotta. Fl-1989, l-Air Malta xtrat Airbus A320 ieħor, u iktar tard fl-1992 ordnat żewġ Boeing 737 oħra. Dik is-sena ġew ordnati wkoll erba' Avro RJ-70 biex ikunu jistgħu jintużaw f'rotot minn Malta għal Katanja, għall-Ajruport Internazzjonali ta' Palermo u għal destinazzjonijiet ġodda bħal Tuneż u Monastir (it-tnejn fit-Tuneżija).
Wara l-ftuħ tal-Ajruport Internazzjonali ta' Malta fl-1992, l-Air Malta ħolqot il-"CargoSystems" li tikkonsisti f'servizzi li jinkludu trasport bl-ajru ta' merkanzija fuq ajruplani tal-Air Malta. Għal dan il-għan, fl-1994 l-Air Malta inawgurat ċentru apposta fl-ajruport.
Fl-aħħar tal-2010, inbeda proċess ta' restructuring fl-Air Malta, għax bdiet tagħmel it-telf u hemm biża li tfalli. Ir-riżultat tal-proċess għandu ikun imħabbar lejn l-aħħar ta' Jannar 2011. Jista' jkun ikollhom jitnaqqasu xi ajruplani u anke xi ħaddiema, biex il-kumpannija tiġi profittabbli.
Minkejja kollox, wieħed ma għandux inaqqas mill-importanza ta' linja tal-ajru nazzjonali għal-gżira bħal Malta.
Servizzi
Fix-xitwa tal-2004/05, l-Air Malta operat f'iktar minn 45 destinazzjoni lejn l-Ewropa, l-Afrika ta' Fuq u l-Lvant Nofsani.
Fi Frar 2005, l-Air Malta ħabbret żieda fid-destinazzjonijiet lejn l-Ingilterra (Cardiff, East Midlands, Bristol, u Newcastle) u Franza (Nantes, u Toulouse).
Flotta
Il-flotta tal-Air Malta tikkonsisti f'dawn l-inġenji tal-ajru: (2008):
6 Airbus A319 (9H- AEG/H/J/L/M/N) G,H huma tal-verżjoni 'high-gross weight' b'MTOW massima ta' 73,500 kgs (Normali 70,000 kgs)
6 Airbus A320 (9H- AEF/I/K/O/P/Q) F,I u K huma tal-verżjoni 'high-gross weight' b'MTOW massima ta' 77,000kgs (Normali 75,500 kgs)
Ħoloq esterni
Air Malta
Air Malta (EN)
Dettalji dwar il-flotta ta' l-Air Malta
Opinjonijiet tal-passiġġieri dwar l-Air Malta
Kumpaniji ta' Malta
Assoċjazzjoni tal-kumpaniji tal-ajru Ewropej |
End of preview. Expand
in Dataset Viewer.
- Downloads last month
- 0