Datasets:

Svngoku

/

nkongo-kisi-kongo-book

like 0

Ndongokelo a Kindoki . Ngyantik'a zingu kia muntu . Nkongo ye Ntoto. . .. Ndinga . Longoka . Nkumbu yovo Zina ; . Nsiesie ye Nzamba ~ . Muntu, Ntambu ye Tutu . Nkaka ye Ntekelo . Nsusu ye Ngandu . Ntinu za Nkayi ye kiula . Mfwenge ye koko dia Nsusu .. Luvila evo Ngenda . Nzamba, Ntietie ye Nguvu . Na Siesie ye na Ngo . Lumbemba - mbemba ye Lumpungu - mpungu. . . Mbwa ye Nlumba. . .. Mwan'a ngangu ye wa zowa .. Diambote ye Ndokumfwele . Bundan'e Vuvu mu zinga .. Kimfumu . Tumama .. Nkinzi a Luwutuku mu vata. . . Muntu ye Bulu mu Vata . Malongi mu nzo a Kanda. . .. L\~bu ye Nkondo .. Mboma, Nsinga, Yembe ye Nkongo a Nkele . Nsi a Kongo . Foto dia Nsi a Kongo. I. LUSUNZULU Fi nkanda fiafi nsonekene fio mu teza susurnuna ngindu za nkangu wuzo langa tanga nsamu mu ndinga z'eto za kisi nsi, ye ku ba sadisa mu tona kadilu ye nswaswani za fu mu konso mbandu. Mu nkanda wau, ovo ntangi katomene yindula ye tona ngindu za nsoneki ko, lenda kuki dia kiuvu mu vava zaya keti vo yani nsoneki ku nki a mbandu kena: ya tandu kia zi nkulu yovo mu tandu kia mpa. E luzolo ye keto dia nsoneki ka mu sola tandu ko, ka mu lungisa ngatu yelesa konso fu ya tandu eki yovo kina ko, kansi mu sosa kiesesa kw'a tangi vo nswaswani yi kalanga mu tandu ya wantu. Mu kuma kia sia vo e lekwa, bulu ye wantu awukulu k'a wutukilanga ngatu vangamanga mu lumbu ki mosi ko, ka ba lendi kala mpila mosi ko, ka balendi vonge1a ku mosi ngatu kala ntela mosi ko. Diau di mosi muna ngindu za wantu ye bulu zi swaswananga mu muntu - muntu ye kanda - kanda; kadilu yi swaswananga mu zunga - zunga ye nsi mu nsi. Muna bulu mpe bena ye nswaswani mu bulu-bulu evo mbizi mu mbizi. Dilenda tezwa mu ndilu, e bulu evo wantu a wonso ka bazolanga ndia mosi ko. Vena ye zunga yi toma diwanga luku, vena ye yankaka batoma dianga loso. Muna luku mpe vena nswaswani, a nkaka luku lwa madioko badianga e mu zunga ya nkaka lwa masangu evo lwa «mbala» badianga. Kwa bulu vena ye bulu yi dianga ndianga ye makaya rna nti, kansi e bulu ya nkaka mbizi a menga kaka ba dianga. Nswaswani za yingi zina mu nza ye mu zingu, dimonekanga muna zi nzo e se ye ana evo ngudi ye ana ba swaswananga mu ngindu ye kadilu mudiambu dia tandu, fulu ya ngutukilu ye ntindu mia zingu ba zinganga mu vata yovo mu mbanza. E nswaswani za fu ye ngindu zi kwizanga mu kuma kia nswaswani za zingu kisobanga mvula ka mvula ye wantu a landanga luzolo lwa ntangu «tandu» wuna yizolele bazingila wu ba vanga. Yi mukuma kiokio diyindulwilu vo dia mbote mu soneka mena rna monekanga ye sunzula mo kwa ; wantu mu ku basadisa ye ku bakiesesa zayi mu tini ye mambu yina tuzeye.

II. TANDU KIA NKULU Mu vovela tandu kia nkulu, dia wete mu songa vo yi tandu kia zingu kia nkulu z'eto ka za zaya luyalu lw'a nzenza ko bonso: Lukezo, Belezi, Fwalansa ye Ngelezo. Mu tandu kiokio, mu nsieto ka mwa kele nzo za nkanda ko. I sia vo kaba longokelenge masono ko, nze yi mu ntangu ya yiz'e mindele a zibul'e nzo za nkanda. Mu tandu kina, ka va kala makumbi ko, kani ndeki e wantu a wonso mu malu a diatilanga. Bakala ye mazandu, nzo za nlongo, bakala ba toma kubama mu kiyala yi bosi mu ntangu yina minsiku ngolo mia kele ye mia toma zitiswanga kwa nkangu. Mu tandu kia nkulu e wantu a toma zinganga mvu mia yingi, muna rna vata mwa kalanga ye nunu, zi nkaka za yanikinungu ku mwini mu kuma kia ku bakasumuna e nitu mu nkondwa za sadilwa kilenda yandula nzo ani wau vo e tiya tuka lekelanga mpimpa za wonso. Bantu ba toma zinganga kwa yingi kadi batoma dianga kia mbote, ka bakala ye nkondwa za madia ngatu maza ko. E ndia ya lungwa kadi mu ntoto ye mfmda zau yatukanga. Mvwandilu mu vata E ntunga muna rna vata, za landang'e mvila za makanda. Ka va kele muntu mosi ko wa mwisi kongo wa kondel'0 luvila, konso kwa vata dia zayakenenanga mu nkumbu a mbut'a muntu a talang'e mambu rna kanda dia zingilanga mo. Wawu vo e mpangi ye mbunzi ka balendi sompana ko, ngudi ye mwana mpe nsiku mu sompana, ba landang'e ngenga kuna batuka mu kwenda zitikila ye sompa wantu nkaka yi kuna vo esi kikongo bazinganga muna rna vata mawu kumosi ye rna ko ye nzadi, a wutuki ye a leloki kumosi ye mi ntungila evo mi ngizila. 0 mungizila evo mu ntungila yi muntu wa lembi zaya kwe ka tuka muna menga, yi sia vo ka wutukila ngatu tekolwelwa mu vata diodio ko wa yiza, muntu a kola lombele ka tunga kwani muna vata kwa zi mfumu za vata. Wawu vo muntu nzenza, ka zayakene ko, e diambu dia siswanga kwa zi mbanda - mbanda, mbuta za wantu a fimpa ye sola ka lenda tunga vo ka lendi ko. Mu kuma kia mwanda ye ngindu za ki muntu ye zola, ndonga ba vewangwa nswa mu tunga mu lunda mvovo wa sis'a mbuta vo: e vata vo ka di tunganga nzenza ko dia mbi. Mu luzitu lwa mvovo miomio a engi ba vewangw'e nswa mu tunga mu fulu yina ba songwangwa kwa mfumu a vata. 0 vo nzenza 0 songelo vena ka tunga, ka fwete songwa mp'e teko kia meza ye muna ka fwete dila: nzanza ye mfmda ka vetela ye lek'e ntambu.

o vo muntu ndioyo wa singama, wa vwanda, lenda sompa ye vanga mbongo a wantu mu vata diodio kondwa kwa mpasi: vo se wa mbi, kingumba, wa kotesanga ntiakalakani mu vata ye mu kanda dia ntambula muna vata. E nzengo a nzaki yi yinganes'e yani muntu. Va mbandu a mpil'e yoyo a mbuta yo: NZENZA TELE NTANGU MU VATA, YI DIA NKATULA KUNA KA TUKA. Di vovele vo e momo se ka venge rna ka yingilwa kuna ka wutukila, a nlakwa di ka yiza vukumukini e kwaku. Mu tini ya yingi wawu mu zunga ya kisi kongo, ba zinganga ye sompana ye wantu a zunga ka bazaya ko ba kituka se besi rna vata ba wutana, ba tekola ye ba vilakanwa vo ka kati-kati kwa esi vata ko, kansi bazinganga kondwa mpambani ngatu vawulwa. Mu tandu ki lende, diambu dia nzengo za vonda yimpumbulu dia katulwa, wantu a wonsono a natang'e nkanu, afusulang'e makand'e nsoni, a yi mpumbulu ye yingumba ba monekena nzengo a nkaka: teka kenda kwa nda mu katul'e ntokani mu kanda. E wantu ena a sumbwangwa vo ba lweke muna vata a tambulwangwa ye sunzulwa kwa esi bela, kanda ye besi vata vo esi kanda. Mu zingu kia mwisi kongo e luzitu muna fulu kia ntete lwa bakidingi. Yi kuma nsiku mu vova vo e ngandi muntu a nsumba, nki a mpila yi fwemena, nkanu a nene mu samuna yo: wu muntu a nsumba. Kina rna vwandilwa fwete songelela kuna ka sumbilwa, ntalu yi na ka sumbwa ye mbala wa nsumba mpasi vo kenda vutulwa. Kana nkutu vo e mbala wa nsumba wuna ye moyo, ka fwete vova yo: mbut'ani bonga ka yenda ku mbonga kuna ka wutukila. 0 zeye yO, ngeye 0 zeye kuna ka tuka mbote wa tu songa kuna wa nsumbila ye ntalu ka fwa. Wawu vo ka di vovelwangwa ko, mpasi mu van'e ntalu ye vova kuna ka tuka e mbal'o vovele wo wa futiswang'e nkanu a nkombo ye ngulu mu vutul'e menga ka fuswidi e nsoni rna mwisi kanda. Nzengo za mpil'a yoyo za mbumba za ngolo za vwandisanga ndong'a wantu a nzenza muna mavata kondwa ntantani ngatu vo mvwezo. E mvwandilu ya sadisa mu bundakesa makanda rna yingi ma zunga ya vambana, ba sompana ye ba wutana mpe batekola, ba kitukanga wantu a menga ye nsuni mi mosi, bazinga ye tanga mambu ku mosi mu nwanina nluta miawu kintwadi. Mpambani za makanda za kotanga mu kuma kia mfwilu evo se zi nsanga za makento ka zi twa singika rna wuta ko muna ba sompela, dia vanganga mpasi wawu vo konso muntu vo kolele ka fwete sompa, ka wuta ye ka tekola. Mu diodio a mbuta mu toma vwanda ye zinga, ba yangalalanga vo sompele wa wuta e ana diaka beza wuta ba tekelo mu lungis'e mvovo wa sia vo e sompa, ki nkita e wuta yi nluta. Bosi diaka awu vo e wuta vo ka kwawu ko e tekola yi kun'e mpanda ye ndongo. A landakese diaka, awu yo: kimfwamfwa - mfwa ki mpinga - mpinga, vo ka mu mwana ko, mu ntekelo. E mpovo evo e ngana zazi yi za kasumunang'e wantu mu sompa mpasi vo ka wuta ye ka tekola kadi e lumbu ka fwa se ka sadila vo ka mu mwana ko mu ntekelo andi. Di vovele vo e zina diani ka di fwa ko ngatu vila wawu vo wa wuta kwani ye tekola. Mu nsangani muna tunga mu vata di mosi, sompana ye sangan'e menga, kala ye mpatu, mpelo ye bulu mu ntoto mosi yi kuma ya toma vwandisanga wantu

.: kumosi ye toma vonges'e mvila za rna kanda rna esi kongo. Mu fu ye kadilu ya zita ye zitaziana, nzonza ye mpambani ka za kelenge beni ko, mu diodio e mvwandilu ya mbote ya kele, ya luvuvamu, ye wungudi kwa wantu a wonsono ntungi ye nzenza, a kento ye akala tuka mbuta ye a leke muna mavata. E vata yi kinvuka kia simbanga nkangu a luvila lumosi (kanda) mu kisadisa ye kisimba mu lunda lusansu lwa tuku diau mu nkaka mosi, basisilwa mfinda, nkoko ye ntoto. Muna ntoto mu bafwete vata mbongo zaukulu ba fwete zingila, balenda tunga konso mpila bazolele wau vo e ntoto wau kibeni. Mu mfmda mu balekelanga ntambu mu baka bulu ya mfuta, muna bazengelanga nti mu ntunga zi nzo, e mi nsinga mu leka ntambu ye kankala zi nzo mia tukanga muna zi mfmda zau. Ma lavu rna nsamba, ngazi za vananga nkandi ye mbasa mu fukil'e nzo za zengelwanga muna maba rna menanga muna mfinda zau kaka. E nkoko mia vananga maza rna nwa, rna yola, kadi rim ntangu yoyo muntu ka fwete kwenda kuna nkoko mu yola «sukula mtu» antu ka bakala ye mpila ba fwete tudila maza ku nzo ko vo ka nata rno mu nkalu ko. Mu kolo kiokio wantu a kala a toma simbana kadi a kangama mu mvwilu a ntwadi ya mfmda, ntoto ye nkoko miomio mia kanda diau kulu dia sunzulwan gwa kwa mfumu a kanda. E vata dia tungilwanga mu belo - belo. Yi sia vo muna ndmgu yina wau vo e kanda dia yikanena mu menga rna nkulu miau, batunganga va mosi kansi bazayanga ngutuka zau. E kanda dia kayananga mu vumu - vumu, konso vumu kia tungilanga va mosi; belo kia mvimba. Kuna belo kufwete solwa e mbut'a belo ndiona lenda sunzulanga konso mvovo mikubikilu kwa nkangu ngatu mpe konso diambu difwete talwa kuna belo difwete lwakila va «moko mani» ntete bosi disinga talwa kwa nkangu wuzingilanga kuna belo. E rna vata rna kisi nsieto ye belo yani yitoma vewanga nkumbu za mbut'a muntu wa tungidi mo. Mbandu nze se kinteka e muntu wa tungidi dio NTEKA, bonso kinanga, vata dia ngani dia NANGA watunga dio. E nkubameno za rna vata za singama kikilu za kala, kimfumu kia yantikilanga mu mfumu a lumbu, evo se dilundanga nkento evo a kento ye ana muna nzo evo muna zinzo zani katunga yi za bokelelwanga vo lumbu. E tumbu twa kala vumu kimosi bosi twa landana twa yikilwangwa vo belo. a mbut'a mpangi zozo za tunga va mosi kuna belo yi mfumu a belo wa talanga mambu rna wonsono rna nkangu wazingilanga ko. Konso nsarnu ovo se ka wutadilu ntete kuna belo ko, ka wu lendi luta kuna kati kwa vata ko. Nkete menda kuna kati kwa vata, wana kuna belo ka wulendakene ko; Isia vo wa bala. Va kelenge ye nsamu ka milendi telwa ku belo ko kadi mu nsamu miomio mwa kala wantu a belo ya swaswana, diakalanga mu vovana ye wizana mu ndambu za wonsono ye tala diambu vo se ka dimene ko, bosi se dilenda filwa kuna nsanda kwa mfumu a vata. Mambu rna vovelwanga ku belo, bosi rna manisinanga mu futa nsiku a nsusu evo malavu, kansi na menda ku lumbu lwa mfumu vena ntandu malavu vwandisidi e mfumu ye nganga.

Mu konso bela kia kalanga ye mbuta za wantu, ndona za makento za kelenge ye salu kia sansa ye longa lusansu lwa vumu, kanda ye vata diau. Mbuta zozo ye ndona za makento wau vo se mbuta kwau, basala ki mpumpa, muna zi nzo zau bazinganga ye ana ye a tekelo awu ba tiemeng'e nkuni ye baka maza mu sia rnuna zinzo za mbuta za wantu ye ndona za makento. Nkuni za kala ye mfunu miole; za yotela mu katula kiozi, bosi muna mpimpa e tiya se ka twa yotela kaka ko, se twa mwena konso kima evo konso fulu muna kati kwa nzo wau vo muna ntangu yina e minda ka mia kalanga ko. E nzo zozo za bokelelwanga vo: SEKA evo KIBANGA. Mu Seka E seka yovo kibanga yi nzo ya tungwa muna belo evo mu vata mu zingisila mbut'a muntu evo ndon'a nkento wa zinganga yani kaka «MPUMPA» wa lundang'e ana ye a tekelo. Nzo a lusansu mu longokela mbumba za vumu, za kanda ye za vata dina ye zunga kiau kulu ye makanda matunga mo. E seka nzo a mfunu muna tandu kina kia zi mbuta, yi muna matoko ye ndurnba balongelwanga mavangu rna mbote mu zaya ndungidi ye ngelele, ba longwanga mpila ba fwete tinina nkanu. Muna seka ndumba ye rna toko ba zayanga tuku dia kanda diau, a kinani yi nkulu zau, kweyi ba tuka, mu nki a luvila ba wutukila, nani evo nki a luvila ba sompananga ye ba toma sasilwang'e mbongo a wantu. E kuma ka ba lendi sompana ye nvila za nkaka ko, ke rnu sungula zina kaba zeye lusansu ko. Muna seka mpe ba longelwanga mpila za rna kanda rna mbi ye rna mbote. Ba longwanga nswaswani za nkisi mina muna rna kanda, ba zayiswanga weyi balenda lundila kanda diau, basasilwanga ngangu mu tinisa an'a ngani mu nkisi mia kanda diau ye awu mosi mu kilunda mu rni nkisi mia rna kanda rna nkaka. E mpila za rna longi mama, ka rna venongo kwa wantu a wonsono ko. E zi rnbuta za longokanga ntima evo fu ya an'a nkazi 'Ie a tekelo ena a bwa e ntirna ye ngindu za vuvama, a nkwa ntona ye ngemba, a lemvoka ye a nkwa luzitu ye vumi rnuna wantu. Kwa rna toko ye ndumba za kadilu ya mpil'e yoyo kaka ba longwanga ye songwa e mburnba za vumu, za kanda ye za vata. E mbuta za kalanga ye wonga rnu sisa lusansu kwa muntu a lulendo, wa nkwa ngolo ye luvwezo kadi lenda mwang'e kanda ye vata vo kazaya kaka embumba yawu kulu. Muna tandu kina, e nsamu a kindoki ye nkisi mia kanda mia lendenge mu vumu - vumu ye kanda - kanda. 0 vo ka luna vumu ki mosi ko ngatu vo kanda di mosi, na luvana mwana evo ntekelo enG e kindoki lunete nkanu a nene, wu fwete fundwa ye teleselwa rna ko ye nzadi vena zunga. 0 vo rna vovelo, mawizanene,

e ngelele yi monekene ye yi tondelo bosi a mako ye nzadi a kwenda ku fulu mu kubika nzengo ye nsiku wu fwete futwa kwa kanda dia mwana wa vewa e nkisi yo vo kindoki. Vo bafutidi e nsiku wuna, e mako ye nzadi a fwete sia makan gilu yo vo yal'e nkuwu mpasi vo luvuvamu ye ngwizani ya vutuka mu ndambu zau zole ye mpasi vo a nsoki ye ninga «rna kanda rna nkaka» ka rna kotedi mu nzonzi miomio ko. Muna seka, rna toko ye ndumba ba longwanga vo lumbu evo belo ki tukanga mambu rna kindoki, rna wivi ye rna zumba ba futiswanga nsiku mia malavu, nsusu, nkombo ye ngulu ovo se ka ba sobele fu ko yo vo mpe ka ba singamene mu nkadilu ko ye yambula fu yina yimengeno muna vata, e din'e kanda difwete yingwa muna vata benda vutuki evo kwenda tunga kuna kwa tuk'e nkaka za wuta ngudi zau. Mu diambu dia sia vo Ngumb'a nkento tilumukanga ye ana, yi kuma dia vovelwanga vo e nkisi a kanda, ku kanda wa lokelanga yo vo muna vova kwa nzoo di vovelwanga vo: NDOKI A NGWAKU. Muna KlSI KONGO e ndoki a s'aku ka kalanga ko. Di vovele vo 0 se.ka lendi vana kindoki kwa mwan'a ndi ko. Kadi kanda dia ngani, nkanu a nene ka vena mbala lenda wo tonda ko. 0 mwana muna yoyo mpila wakalanga mwan'a ngani a nkento ka wa se ko. Wau vo ngumb'a nkento ye nsusu a nkento butamenanga ye yi kangalanga mpe ye ana. Dia toma yindulwa vo mwan'a nkento kaka ka fwete kala. 0 vo yi yakala nsadi evo natisa kaka kafwete natis'e vumu kansi ka wutanga ko, nkento yi kalanga ye vumu muna ngonde vwa yani mpe yi sasang'e mwana muna mvula za ntete. Mu kuma kia sia vo dia yindulwa mu mpila yoyo, e zingu ye nkubameno za makanda za vananga luzolo ye luzitu lwa yingi kwa ngudi a nkazi: mpangi a yakala wa ngudi a ana, wau vo yi mfumu a vumu ba wutukila, ka mu se ko. Kadi 0 se mpe wuna ye an'ani a nkazi ka siang'e vuvu. E ki nfumu, kia belo, kia vata ye kia kanda ka kia sisilungu kwa mwana ko, zevo ki ladidi wau vo e mwana muntu a kanda dia nkaka. E ki mfumu muna fu ye nkubameno za luyalu lwa KlSI KONGO kwa mwan'a nkazi kaka kia siswanga. Va kala nswaswani a nene tuka mwan'a guta ye mwan'a nkazi. 0 mwan'a guta yi mwana wa wutwa kwa mpangi a yakala evo ngudi a nkazi. 0 rnwan'a nkazi yi mwana vuvu, mwisi kanda wa wutwa kwa mpangi a nkento. Kadi 0 mwan'a nkazi menga ye nsuni mia tuka mu nitu a mpangi au a nkento, kanda di mosi kondwa kwa lukatikisu. 0 mfumu a vumu evo mfumu a kanda vo ka fwa, e salu «mvwilu» kasisa yi salu dia an'ani a nkazi ye a tekelo a Wlltwa kwa zi mpangi evo an'a nkazi a makento. Kadi e kanda ku ndambu a kingudi kaka dilandanga. Kw'an'a guta a vewanga konso kima ki kubikidi ma se mau bonso mvindu vana bazikidi e s'au. Ka ba kalanga ye nswa mu sala ye fwa evo salu disisidi se diau ko.

.' Mu ngiz'a mindele, fu yoyo ya yantika nwaniswa kwa fu yau. Nswaswani a nkubameno a makanda rna mindele ya yantika moneka mu zingu kia esi nsi ye mu makanda. Mu ndongelo, mambu rna yantika kwend'a sobi dimosi - dimosi mu muntu - muntu. Mwana wa yantika baka fulu kia mwan'a nkazi, luzolo Iwa yantika tomboka mu mwana ye sadisilanga mwan'a nkazi landila ndenda za ngudi a nkazi. Ditomene zayakana vo konso ntangu yi koteswanga nswaswani yo vo mambu rna mpa evo fu ya nkaka mu wantu, vena ye ena a lenda mona mpasi ye tokana, ye vena ye ena a lenda yangalala. Mu nswaswani a mambu momo ena ka ba zola moko a fwete zonzesa ena a tonda mo yi kuma ntantani ye zonza mia kota mu rna kanda, mbuta ye a leke a zonzanga ye mengana mu kuma kia mpangi a yakala ka zolele diaka sadisa an'a nkazi ko wawu vo se mundele a ndombe, ana kaka ye nkaz'ani ka fwete tala yimene, diambu diadi ditokanesanga wantu ngindu mu lenda baka nzengo keti nani fwete tala mwana ye mwan'a nkazi. Nzonzi miomio mina ye mu wau mu zunga ye makanda rna nkaka mena vo vena ye mpangi za sala ye fu ya lusamu Iwa nkubameno za kanda diau ye ba landanga zoo Mu rna kanda momo, mpasi zina mo mu tala nsamu a mwana ye mwan'a nkazi. Mpasi zi kalanga mu wizanesa nkwezi a nkento, mpangi a yakala ye nsanga za yakala kadi a nsanga bayindulanga vo nkwezi ndioyo kazolanga wan'eto benda zingila ku nzo a nkazi ko «mpangi a yakala» ntim'a mvimba kena wau. Ba vilakananga vo muntu wuna ye ngindu zani, 0 vwidi luzolo musingika luzingu lwani landila tezo kia lu longoko kena lwau. Mu kuma kia lu longoko, ngindu za muntu zi sobanga ye kola kumosi ye nitu mu ntangu za kimbuta, mu nzonzi miomio mpangi za makento ye z'akala, ngudi ye ana, an'a nkazi ye ngudi za nkazi za vambana. Mpovo zau za kituka mu fundanga ena a zolele fu ya ki mundele vo se mindele, a tin'e kanda ba vwidi ye sadisanga kanda dia ngani dia nkento ka sompa, ka kitula se kanda diani, eto ka tuna mfunu ko ye ka ba zolanga nkutu ku tu mona ko. Ntantani ye nzonzi miomio mia nanga ntangu ya nda mu kwiza bakisa vo mwana fwete sanswa kwa se, yani mpe fwete kunsikidisa mu lu zin,gu. Ka fwete longwa kwa se mu zaya ye sadisa kanda diani bonso yani ka sadisilang'e diani kanda. Mu tina mavwanga, va yantika moneka wantu ka bazola kwenda ntinu ko, ba kota va kati mu ndambu zau zole. Ba tanga kingana kia sia vo: 0 ku koko kwa lunene tini kia mbizi kia mfunda, 0 ku koko kwa lumoso tini kia mbizi kia mazi: ka vena koko nsia va ntoto ko. Di vovele vo, ye mwana ye mwan'a nkazi ba fwete lundilwa ye sadisilwa ku mosi. Diodio dia vananga diaka ntokanu za nkaka. Kwa zi mpangi za kota ku ndambu a mambu rna sia vo mwana ntete, ka dia ba yangidika ko, ena mpe a sala mu fuka ya lusansu lwa nsi eto mbi ba mona dio, kadi 0 mwana wuna ye kanda diani, ka lendi tezaneswa ye mwan'a nkazi ko. Tandu mu tandu mambu rna yele balukingi mu ntemok'a nsi, ntona za wantu za yele balukingi ye kotesa fu ya yingi ya nzenza mu rna vata ye mu makanda.

Wau vo e ntemok'a nsi ka yi kotelanga ku mosi ko muna zunga yau kulu, mu diambu dia sia vo e mbakisa za wantu ka zi kalanga mpe ku mosi ko, tuka muna vumu ye mu kanda dia wonso di va kadilanga ye zunga yi vita temokanga mu soba diambu mu nzaki ye bosi muna zunga mpe mu kalanga ye wantu a vita tonanga ye temoka a sobanene mu kadilu ye zingu ye a nkaka ka ba vita tonanga ko, ka ba sobanga mpe zingu yau mu nzaki ko. Bena ba vita tonanga ba kotanga nswalu mu zingu kia mambu rna tandu kia mpa, ena ka ba vita tonanga ko a tatamenanga rnu fu yau ya ntama ye menga ena a zolele yo soba. Di nswaswani diodio ditorna kalanga mu zi mbuta ye rna toko. Dia fioti kwa rna toko mu soba mambu mau mu ntangu a nkufi e kolo a mbuta a monanga vo ka mbote ko. Vava zi mbuta zi bakanga mbandu evo nona ya mambu rna nkulu, nona yoyo yi monekanga vo ya mbi kwa rna toko evo a leke mu kuma kia nswaswani za ntangu. Kadi e nswaswani za ntangu zi kotesanga mpe nswaswani mu mbakisa ye nsadilu. Tu lenda bonga nona kia fu ya ntama; mu tandu kia nkulu vo nleke tuminu mu kwenda bokela muntu evo kwenda bonga lekwa ku nzo a muntu a nkaka, kina ka lwaka vena mwelo, ka fwete fukama bosi ka kayisa ena ka gwana muna nzo bosi kuna nima ka singa vova dina kendele. Bokela muntu evo lomba lekwtl ka tuminu. Vo kenda gwana vo mu mokena ena, kalendi vita vova ko ye vena a ningarna bosi ka kayisa «van'e mbote», bosi se ka vova. Kunima tandu yindende fu yoyo ya yend'a maningi ki mosi - ki mosi. Mu tandu kina mbuta za wantu ye ndona za rnakento bazingiswanga kwa bana ye ba tekelo muna luzolo ye luzitu lwa wonso, e kadilu kia konso mwan'a nkazi yi kia swaswanesanga 0 mwan'a nkazi evo nteke10 fwete sisilw'e lusansu lwa kanda ye mbumba za vata ye za mako ye nzadi a tungidi au mu zunga. Ku nima , e tandu kia mpa, a leke ka bazolele diaka finamena zi rnbuta ko ngatu yangalela mokena mambu rna lusansu lwa kanda diau. Bazolele beni bana bau ka mu bana ba nkazi ko, kwa mbandu yoyo, e mbuta zau kulu zina ye mvu, yi sia vo nsuki za mpembe, zitoma vovanga kwa yingi rnu mambu ye sosa vanga vo e rnbandu a mpa yi fwete zaya lusansu lwa kanda diau ye toma lund'esi kanda mpasi vo e kanda ka dia vila. Kwa mbandu a mbuta za wantu, e vila kwa mpangi a nkento, kasompwa kwa nda, kwa nzenza, kwa muntu a zunga kia nding'a nkaka, kana nkutu mwisi nsi mosi ,wau vo mwisi zunga ye nding'a nkaka, kwa yau e vumu se kia vila. Diodio dia mpasi kwa baleke, wau vo bazeye ye batonanga nswaswani za mbakisa za zunga, bazeye ntemoka konso tini kia nsi se ba toma zolanga sompela kuna balenda bakila zingu kia ntemo a mbote, kia luzingu lwa mpa ye kala mu luvuvamu ye nkaz'andi, ka mu kota ku lumbu Iwa mwisi vata ye kanda ka di lendi ku mfila ku ntwala ko, ngatu nkutu tomesa ana basinga wuta. Di kotesanga ntantani mu mbandu ye mbandu.

Dia yiza toma bala mu kati kwa mbuta ye a leke mu mbandu zi lende, vava ki kotele nzolani tuka matoko ye ndumba va kati kwa ndombe ye mindele. Mwan'a nkento na kazola mundele, kwa zi mbuta. dia banzilanga vo se ka vila ye' kwenda ku mputu ye mundele, kadi e lumbu mundele ka kubama mu kwenda kwani'... kazola sisa nkento ye ana ka wutidi ko. Mu diodio e kanda mfwilu ka bak~ vumu kia mvimba se kia lala ye ana kumosi. Edia zole mu ngutilu zani, e ana se kabazaya fu ye lusansu lwa kanda ko, mu kuma kia sasukila mu fu ye ndinga za ki mundele. Mu mbakisilu za ba mbuta twa lenda mokena zau mu nsompana za ndombe ye mundele ba vovanga vo e longo lwa ndombe ye mundele mfwilu luvananga kwa ndombe mu lusansu. E diambu di monekanga, e bana ba wutwanga kwa ndombe ye mundele nate ye an'a nkazi nkutu ke ba fwananga se ye vo ngudi ko muna bula dia nitu, ba kalanga yo vo ba natanga beni zingu kia ki mindele ye dia mpasi mu vova nding'a ndombe, bosi dia bala mu tambulwila fu ye lusansu lwa kisi nsi eto, ye kuna ba mbuta bavovanga vo dia mfwilu mu sompa mundele. Diodio diambu dia kotesangantokanu kwa zi mbuta ye baleke.E kolo a mbuta bayindulanga mfuilu mu vidisa bula dia nitu, ndinga ye lusansu lwa kanda, e ba leke ba monanga vo dia luzitu ye lusanisinu mu sompa mundele kadi se kazingila mu nzo a toma kubikwa, ya vienga mu ntangu zau kulu Mu ntemok'a zi nsi mambu ma yingi ma kinzenza makoteswa mu fu ya esi nsi, fu yoyo ya mpa ya zolakana beni kwa ba leke kadi ba longokele yo mu nsaka, mu nzo za nkanda ye mu kangala mu zunga ya mpila mu mpila ye nsi za nkaka. Muna fulu ya salu mpe ba yend'a longokingi fu ye nsadilu za ki mundele yi mu diodio nswaswani za toma kota mu mbokeneno, mu mbakisa ye fu ya zingu ya zi mbuta z'eto. E nswaswani yoyo ya vananga ntokani mu ngindu z'a mbuta ye mona vo a leke a bebele, ka basidi luzitu ko, se lau mpe muntu a singama nkatu. Mu zingu ye fu ya kisi nsi, e diambu dia luzitu dia kalanga va fulu kia ntete, mu mokena mu konso diambu dia mpasi evo dia kiese, mu ndiatilu ye nsadilu mwan'a muntu ka fwete kala ye luzitu. Isia vo, ka kizitisa, bosi ka zitis'e a kweno bosi, se ka zitiswa. Luzitu 1010 lwa moneka mu nsasilu a bana; 0 mwan'o vovanga nguzi (fingu) vena ndonga, ye nkwa luvunu, yi mwan'a mbi. On'o kalang'e nsita, yi sia vo nkolami, mwan'a mbi. Ke mu sungula ko vo wa yakala ka monekanga mukula kia ba kento ngatu vo wa nkento mu buka kia akala, ka fwete bokelelwa vo kingumba «kimpumbulu. Mu tandu kia zi mbuta zeto ka mwa kala fu ya nkento evo yakala fiba kweno bundi ngatu nwa ko, fu yoyo ya mindele ba yiza yau, zi mbuta zeto mu songa zola kwandi kwa nkento, mayeno ba simbidingi yovo ku mbimbakana ye ku mveka «bundakesa ntulu andi ye ya nkento» E z'ak'e ntangu toko lenda simba mataku rna ndumba ye rna vembo mu songa zola kwandi.

·.···1 Vena ye nona kia nkaka tu lenda songa kwa mintangi, mu nsompelo za mwan'a nkento. 0 mwana yi mwana kwani, wa nkento yo vo wa yakala, ka kala ye nswa mu sola nzolwa ka sompana yandi ko. Diambu dia se ye ngudi a nkazi mu zaya nani lenda toma lunda ye toma sansa a tekelo? Mu nki a kanda tu toma wutamenanga? Nkia vata ye nkia luvila mu wutukilang'a nkwa ntona, mvwala, a sadi ye a nkwa ngangu? Kwa zi mbuta z'eto muna mbandu au, e nzo ye kanda disompelwa difwete toma zayakana e tuku, fu ye nsadilu zau. Dia nswaswani muna ntangu yina kava kala tonga twa yingi ko twa fwanga, kava kala mpe lukazalu lwa nzo a nzambi ko, nkansi e tonga twau twa luzitu ye twa kumama mu zola kwa ntima ye ludi. 0 wau mu ntangu eto yayi, ka vena se yo vo nkazi solela mwana nkento ngatu vo yakala ko, se ntim'ani kaka mu zola. E zola kwa ntangu yayi kaku lombelwanga ngindu kwa mbuta ko ngatu nkutu vo vava zaya e ndioyo ngitwa zolana yani keti nki a zunga yo vo nsi ka tuka. Mu wau e diambu di talwanga yi zidi evo ndose «mpolo» a mbote, ovo toko ye ndumba ba monana ye mokena, tuka muna ntangu e yina ,se nkento ye yakala kwau: balenda wuta, kondwa zayana keti vo esi nki a zunga, e nkia kanda dia ndioyo bata zolana. Vena nkutu ye wan'a rna nkento ba twa nata vumu kondwa zaya nkumbu a yakala wa nsia kio, ngatu nkutu zaya kuna ka zingilanga kadi mu nzila kaka ba mokenenanga. Vena mpe ye ana a kalanga ye fi ngangu fia zaya nkumbu ye zunga kia tuk'e nzolw'ani mpasi vo ka lenda finamena e luzolo lwa se ye ngudi ani. Kana ka vavanga momo mambu wana muna nwa rna ka kwenda vovingi vo: ngina ye yakala diame 0 yani yakala mpe diau di mosi:ngina ye nkento arne. E rna se ye zi ngudi kina ba susumuka wana e mwan'a nkento vumu se kena. Diodio vo se divangamene, ka va kalanga diaka mpaka evo nzila zole ko se kwenda fila kaka. Kansi mpe vena ye ntangu e yakala lenda vakula nkalu vo ka vumu kiani ko, kadi ntama ka ntina, wa ngyeka se ka nkento ani diaka ko, yikuma vo e vumu kiokio ka ki lendi kala kiani ko, diambu di bebanga ye soselwa mbuta mu tomesa dio. E zak'e ntangu 0 yakala tinini zunga nkaka kadi kena ye mpilaka lenda lundila nkento ye mwana ko, kadi salu nkatu, nzo ye mfulu nkatu. Vava basompelanga muna nzila, mu rna zandu ye kuna sikola nkutu ka bayindulanga mambu rna mfulu, rna nzo ye salu ko, nkento kaka monekanga ye katula nsatu a sompa. Mu ntangu za nkaka nkutu ,lenda bongela mu kanda evo luvila lwa siwa nsilu kwa zinkulu vo ka mu lendi sompelwa diaka ko, va fulu kia mpil'e yoyo, a mbuta ba fwete mona nsoni, mpasi ye kiadi kansi kwa baleke ka diambu ko, kadi a zolanene kwau. Kwa zi mbuta e sompa diambu dia nene, dia luzitu yi kuma vo ka dilendi venwa nswa ki ve ki ve ko. E lund'e muntu ye kuna lufwa lwandi diambu, yi nsasa batel'e ngana vo: nsumbi e mba «ngazi» wa luka, kansi e nsompi longo zowa. Kadi mpasi mu zibul'e nitu evo ntim'a nkento wa zaya mena kena mau. Kansi e mba «ngazi» lenda zo kewona, tadidi keti vo za mbote. Mu kuma kiokio na se kaka ye 18 . ngudi za nkazi za talanga nani singa sornpa rnwan'eto evo rnwan'eto a nkazi wa nkento yovo wa yakala rnpasi vo ka vuvarna, wau vo kalendi ki solela ko ,kadi kazeye zinga ko, kani ka tona ko, ye ka zeye sola ko. Se kenda sola rnuntu a rnpolo «ndose» a rnbote 0 kwiza kutu tokanesa ye bwangis'e ntu rnia zi rnbuta rnu tala ye tornesa lange lwau. Mbakisa zozo kazi kwendanga na dede «betela» ye za rnbandu a baleke ko, vena ye ana, ye an'a nkazi a rnengananga ye rna se ye ngudi za nkazi rnu kuma kia nsolelo ye nsornpeselo za tongo. Vena ye ana, a ki vondanga, a nkaka a tina rnu nsi za nda, za ki nzenza ye a zolwa au ena a rnengwa kwa kanda ye rna se rnau. Mpasi zozo za tandu ye tandu, rnu ntarna, rnu tandu kia zi rnbuta, va kalanga ye rna vata rna yokwanga rnu vita, kadi ndurnba ba vukurnwini rnuna vata diau,ka lendi mo sornpela ko. Mpukumuna za rnpil'e yoyo za kalanga evo za vangarnenanga muna rna vata rnwa kalang'e sikwa; zi ngorna evo biti «sanzi» ya vukumunang'e ndumba zozo ye kotes'e nkindu rnuna rnatoko. Nswaswani zazi rnuna nsornpani zi kwendanga ye rnu ntangu ki kalanga vo ndurnba ye toko a zolana, a sornpana, kansi e kanda dia yakala ka divovanga dia rnvirnba ko, yi sia vo: ka di soneki nkanda, ka di vani nzirnbu a longo, kani dirnbu kaka ka ba vana kio ko kwa zi rnbuta. A vilakene vo e nkento ka bongololwanga ko, yi kuma rnbuta z'eto ba vovelenge vo: sumba yi lau, e bongolola ka lau ko. Di vovele vo ka nele vo ba wizana rnuna rnparnbu a nzila ye kotes'e nkento rnu nzo twa wutil'e ana, kinu luzayakana ko vo lu nkento ye yakala. Yi rnu zol'e vova vo, e kanda dia yakala di fwete van'e nkarn'a lange kwa se ye nkazi a kanda rnu sikidis'e nzo ye lange rnpasi vo lwa zayakana. Vo se ka wau ko, e kanda dia nkento di fwete vovanga kaka vo: ka tu nzeye ko. E ndilu a nzirnbu a rnpil'a yoyo yi fwananeswanga kw'a leke nze se ngeye wizi lornbwa rnfuka, yi toma lunzanga rnu ngindu ye ntona za baleke. Kadi ku ba yangidikanga ko, ba vovelanga dio rnu rnpil'a rnbi ye tezanesa dio ye tandu kia tekelongo a wumbu. Bosi vo rnu rnoko kia rnbote se luna ye a leke, a vovelanga dio vo a nkento a kinu te~wa ye mu wau. Kwa yau a leke rnpe a rnakento, ka di ku ba yangidikanga ko rnu dilwa rnbongo za lange ye za ntalu a nda. Ena nkutu a landanga zingu ya zi rnbanza, a toma longoka, ka bazolanga kaka wa rnarnbu rna dilwa nzirnbu za lange ko. Yoyo senswaswani va kati kwa rnbandu a mpa ye ya nkulu. Mu rnpil'a zingu kia esi nsi, vo nkento ka dilwa nzirnbu ko, ka dia luzitu ko, yi sia vo nfuka yina rnuna kanda dia sornpwa rnwana nkento, ye konso fi nzonzi yo vo ntokanu yandi rnosi rnwana nkento wa sornpwa lenda vova vo: di ku nsilanga wowo kadi kia dilwa nzirnbu ko. Vena ye ana «a nkento» ba vovanga vo nga nki wa rnpen'e? E na sia mpe fio, ngyiele kuna nzo eto, kwa ngwana rnu lula ko. Mpovo za rnpil'a yoyo zi torna vovelwanga ku rna kasi, mu fulu yovo rnu zi nzo za wantu a wutukila ye sansukila rnu mavata rna fioti, kadi kwa yawu e rnarnbu rna kisi nsi ngolo rnena ye wonga rna rnwenwanga. Diodio di swaswani

di monekanga mu mbandu mosi ye di kotanga mu kuma kia fu ya zunga evo fulu' ya sasukila. 0 mwisi mbanz'a nene e mbona ye mbakisa ka kolanga zawu za nkaka e mwisi vata mpe e mambu ye mbona yo vo mbakisa ya kisi vata kaka kafwete kala yawu, kadi mena ka monanga rna ka sansukilanga, rna £loti ye rna vena kaka kawutukila, di vovele vo rna kisi nsi. Kwa ndioyo e nkento, vo se ka didilu nzimbu za longo ko, ka lendi ki mwena luzitu ko muna nzo a yakala e ngindu zani vo e yakala diani ka ku monanga nfunu ko, wawu vo ka ku ntelamenanga ntima mu vana nkam'a lange ko. Diambu dia lembi vana nkam'a lange di kitukanga se dia nsoni kwa yakala vena belo ye kwa zi mpangi ka zinganga zawu. Mu katul'e nsoni, ka fwete kubama ye manisa nsamu miomio, mpasi vo kazingila mu luvuvamu ye nengwa «kento» muna nzo ye va belo. E nzimbu za lange zi swaswananga muna ntalu, landila tezo kia ntemo a zunga, lusansu lwa kanda ye mvwilu zawu. Vena ye makanda rna lombanga wulolo wa nzimbu ye vena ye makanda rna mbote rna tona rna dianga mbongo za tezo, a nkaka nkutu a lombanga mbongo za fioti. Mu tini ya nkaka ya nsi eto a kongo ba lombanga mbongo, malavu, nsusu ye nkolo mi swaswananga landila tini yovo zunga ba zingilanga. Mu zunga evo nsi za nkaka ba lombanga bulu ya moyo nze se: ngombe, nkombo, meme yovo ngulu e ndomba zozo zi landanga mu zunga - zunga ye nsi mu nsi ye bulu yina a twelanga yi ba lombananga muna longo ye nkolo miawu. Tini ya yingi ovo yima yina yi lombwanga muna nkolo mia longo kayi lungidi ko mpaka zi kalanga mu sompa longo 1010, kadi dia nzenza mu zunga, wawu a tomene zaya yuma yi diwanga muna nkolo mia longo. Ovo se ka lendele lungisa ko wawu vo nzenza muna nsompelo, a mbuta a vo velenge vo: ngulu tu ku ndia, lwa teka tala kuna mpaka yi tuk'e ngulu. Di zolele vova vo, dia mbi mu bakila muntu nzengo a mpasi kalendi vanga ko. Mu nkubameno a nkangu muna rna vata rna esi nsi a ntama, a mindele a wana yo, mu nsi mwakelenge ye ki mfumu kia singama, mu tini - tini, bosi mu zingu muntu ye tezo kiandi. Ka va kala mfumu a fioti ngatu mfumu wa kondwa mfunu ko. Mu nsi eto mwa kelenge nkubameno a mbote kadi yani nsi yakala ya kabulwa mu zunga e zunga mu tini, bosi yani tini evo mvivu mu ma vata, mavata mpe rna kala rna tama kubama ye kabulwa mu belo. Konsa belo kia kala ye tumbu twa yingi, kuna lumbu kwa kalanga ye mfumu a ntete, tuka ku bela, nate ye ku vata e kimvuka kia rna vata rna yingi kia yikwanga vo tini «mvivu» kia vangang'e zunga kia tuminwanga kwa mfumu masi mu manisa, e zunga yau kulu ya vangang'e nsi ya tuminwanga kwa ntinu eva ntatela. Diadio di sanguele vo lukubamu Iwa nsi ka Iwa yiza ye mindele ka, e mpaku mpe ka ya yantika mindele ko. Ba mbuta ba kala ye rna seka mu longela mbandu za mpa, mpila ba fwete zingila muna vata yau ye rna kanda rna tunga rna, ku bela ye vata diau, diau kulu.

Kiadi vo mpil'a lulongoko 1010 lwa bakamenanga kaka mu mbokena ye zi mbuta za mvwala, mfumu za vumu ye za rna kanda ena ye ntona ye zayi, bazeye lusansu lwa kanda, lwa vata ye zunga kiau kulu. Va Kioto Dia lusadisu ye dia nfunu mu susumuna ngindu z'a mbuta ye songa kwa yindende mpil'a fulu ya rna longi ya kele mu nsi eto e kolo nzo za nkanda ka za ki kotela ko. Katula mu seka mwa mokenenwanga mambu rna mbumba, va kala diaka ye fulu ya nkaka nze se kuna nsanda, ku lumbu ye va KlOTO. «ZIKU» evo va YOTELO. E kioto evo ziku dia tiya, dia kwikwanga va ntenda yanzala, yi sia vo va mbazi a ntanda, finamena nzo evo lumbu lwa mbut'a muntu a BELO. Va kioto kiokio va kutakenenang'e mbuta za belo zawu kulu za zingilanga ko, ana ye a tekelo ovo a mene dia, e mbokena zawu vena kioto. Mu ntombok'a kiana, konso muntu ka fwete nata kima ki lenda sadisa vena kioto: nkuni, mpuku, ngola, nguba, mbala, masangu, mankondo ye malavu a kwenda nwa mpasi vo ka ba nimba ye lembi toma land'e mbokena. E nkuni za va kioto zi fwete kala n'zangi mia nene ka mi vita ziman- ga ko, mpimpa ye mwini mpasi vo 0 mbuta muntu ka nangini kiozi ko, ki lenda kufika zingu kiandi. Mu mbandu yina, e mbuta za wantu mfunu ye luzitu kikilu za vuwanga, kadi muna kanda vo ka muna mbuta ko, dia kalanga dia kiadi ye nkenda kwa yi ndende ya kanda dia kondwa e mbut'a tandu lenda ku ba vovela, zeye lusansu ye fwete ku ba sikidisa muna kanda diawu e mvimba. Muna kanda vo ka muna vumu kina ye mbuta ko, 0 ndion'e mbuta sidi ye kanda ka fwete bak'e zitu ye salu kia toma sasila ye tonesa mambu mena ka mona, mena ka zeye mu kanda diodio. Ka fwete longa muna ziku ye luzolo lwa mbote e lusansu lwa vumu - vumu, lwa kanda diawu kulu mpasi vo e a leke mu mbandu a mpa a zaya ye baka ngangu kwa yani sidi ye kimfumu kia kanda. Di mosi dia mbote ye dia lusadisu dia kala mu tandu ye mbandu yoyo tu twa vovela mu ntangu yayi, a mbuta a kalanga ye ziku, ye luzolo lwa toma longa ye songesela kanda diani mpasi vo mu ntangu di sala, ka di kadi ye ntokanu mu lusansu lwa kanda, lwa belo, lwa vata ye zunga ba tungidi ko. Vena kioto, a mbut'a tanga yi nsamu evo savu «nona» ya kalanga ye nsasa za malongi, mpasi vo a leke a zaya mbi ye mpasi za mona wantu a nkaka a kala mu nsamu e vo savu kiokio. Vena kioto kaka mpe yi va katulwilwanga mbandu za fu y'an'a mbote ye an'a mbi kuna belo yo vo nkutu muna vata. 0 mwan'o lembi tumamanga ye ndion'o lembi wilang'a mbuta, 0 nkwa mpovo ye fingu ya mbi, ka fwete tumbilwa vena kioto. 0 s'andi ye ngudi andi a fwete sasilwa fu ya mbi ya

mwan'awu. Vo se ka sobele fu ko, a ngudi ye rna se rna nkaka ba kanikinang'o wan'awu mu lembi kangala ye sakana ye mwana yikilwanga vena kioto, kansi ka wilanga mbuta ko. Tuka muna ntangu yin'a ngudi ye rna se ba kanikini e an'awu, mu lembi sakana ye kangala ye ndion'o yikilwanga vo wa mbi, 0 ndion'o mwana se nkangal'a kaka. Ka fwete sakana yandi mosi ye kangala yandi kaka, 0 tininu kwa mpangi zandi a leke,wawu vo fu ye mpovo za mbi kena zawu, bosi ka lemvokelanga zi mbuta ko. E mpambul'a nleke ndioyo wa nkwa fu ye mpovo za mbi, wa nkolami ye ntu a bala ya vovelwanga yo: dilala dia wola, ka di lendi siwa mu nkutu mosi ko ye malala rna mbote, ka dia wolesa mo. Bosi mpe ba vovanga yo: konso ndion'o kangalanga ye mwivi, mwivi mpe. Diawu di mosi, on'o kangalanga ye ndoki, ndoki kwani mpe. Dia tezaneswanga vo on'o kangalanga ye nkwa luvunu, ka fwete vova kaka luvunu. Yi kuma sisu kiokio ye mpila tumbu kiokio kia vambula mwan'a mbi mu buka kia yi ndende yawu kulu kia sadisanga mu katula fu ya mbi mu bana. Dia fioti kwa nleke mu bakidila mambu ka rna lusadisu ko, wawu vo e mbi nzaki yi yandangyananga ye nswalu yi bakidilwanga kw'a leke. Mu diodio wawu e mbi kayi zolwanga ko, ndion'o zola yo, yi fwete tinwa ka sala ye mbi ani mu nwanin'a leke a nkaka mu kanda, ku belo ye mu vata. Nsadilu zozo za kalanga za nfunu mu sikidisa nkangu muna konso belo ye muna konso vata. Muna konso belo diambu dia toma ku ki zitisa ye toma ku ki sadisa dia kalanga ngolo, a nkwa nsita a siwanga va fulu kia wantu a mbi kuna belo ye muna vata mu kuma kia toma ku ki lunda, toma ku ki zitisa ye ku ki sadisa, a mbuta za wantu muna rna vata a sadilanga diawu di mosi mu a kento a sompwanga muna vata ye mu kanda, 0 vo mpova zandi ka za mbote ko, n'kwa nzonzi muna nzil'a nkoko, mu nzil'a zandu ye mu kiana «mpatu» wa kubikilwanga ntumwa za ba mama, ba mokena yandi va ndambu ye ku nsasila mpila mpova za mbi ba wanga mu nw'andi, ka zi kuba yangidikanga ko. Ngudi zozo za kalanga ye nswa ye kiyekwa kia vana malongi kwa ngudi ndioyo wa nkwa mpovo za mpasi muna nzila za nkoko, za kiana ye za zandu. Ovo se ka widi ngatu nkutu soba mpovo ko, wa vwandiswanga kia zole. Kina vo se ka balwidi kadilu kiani mu vata ko, mu kuma kia mpovo zozo za mbi, zi lunzanga mu ntu ye ntima mia ntungi za vata, a ndona za rna kento se a fwete nat'e diambu kuna belo dia vovelwa vena ntend'a nkongolo, mpasi vo a mpofo ye a fw'e matu a zaya mena kena mawu ye malongi ka veno kala, ka sadilanga ko. 0 vo diambu diani dieIe kuna belo, ka dilendi talwa ko, o vo ka ba fimpidi ko, keti vo e longo 1010 lwa kanda, vo lwa kama kia mbizi ye malavu. 0 vo se lwa kanda, yi sia vo momo kanda mu ka sompela, mu ka vwilu mpe, e diambu di fwete tewa ye manisa dio kondwa tumisa rna kanda rna nkaka. Kansi vo mwisi kanda, kansi e se mwisi kanda dia nkaka, 0 se ka fwete tumiswa mu luzitu ye zola mu kwiza tala mpil'a fu ye nsadilu za mwan'ani 0 ku longo kena. Mu mpila yi kalanga vo nkento a kama e kanda ye rna se mandi rna fwete tumiswa ye tal'e diambu. Vo dia fioti, di lenda manisa kwani mu mpila malongi rna nkazi a kanda ye

se dia mwana. avo se dia nene yo vo dia bala, nkento ndioyo ka fwete futa nsiku mu mpovo za lunza ku ntu ye ntima mia esi vata ka sompelwa ka kondelo e luzitu. avo mpe wa teka vewa kala malongi, wa futa kala nsiku wa ntete, mu ntangu a zole, yani se diani ye nkazi a kanda ba fwete nat'e mwan'au benda longa diaka mu lungisa fu ye mambu mena makondele muna zingu kiandi, di ka wilang'e rna ko ye nzadi zandi mu vata kasompwa ko. Dia kalanga dia nsoni ye kiadi kwa se ye ngudi a wuta ndumba yoyo ka toma longwa ko; dia kiadi mpe kwa kanda dia nkento ndioyo fusulwisi e nsoni kwa vata, vumu ye kanda diawukulu ka wutukila. Yi bosi, e fu ya ndioyo e nkento se ya kitukanga se mbandu yi lenda fwasa zingu ki'a leke kani a sompa ko muna nzo ye vumu kiawu,wau vo yani vitidi songele fu ka ya lusadisu ko kwa yakala ye kanda diani bazinganga mu vata. Muna kisi nsi eto ye zingu kia ntangu yina, e kadilu y'a kento, luzitu ye mpova zandi za talwanga kwa mbuta ye mpangi za wonsono za yakala, kadi mu fu ye kadilu kia nsi mu tandu kina kia siang'0 nkento va fulu kia muntu a kanda diawukulu; vwa diawu. a yakala wa sompa ka lundanga kaka muna nzo ye wutisang'o wan'a kanda diawu kulu, mvwilu awu kibeni, mpila mosi ye mpatu za maba, nkazu, nfinda ye nkoko. Mu kuma kiaki, mu sompa nkento ka dia kala nswa kwa ndumba ye toko mu sola ndiona ka zolele ko, lenda sola muntu a mbi, mole yo vo kwenda kota mu kanda dia kindoki, ka ditoma wutanga ko. Mpila mosi mpe mu nzo a longo vo e ngwizani a mbote se nkatu,ka dia kelenge nswa kwa ndumba ye toko mu vonda lange ko, e nzengo a mbuta kaka ba kala ye nswa mu baka yo, di bavovelenge vo: e longo lwa nleke, kansi vo yi mvila ya mbuta. E dia zole vo e luna longo Iu wutidi, dia vovelanga vo e longo lwa wuta ka lufwanga ko. Ntangu fu ya wantu ya yantika baluka ku ndambu a nsadilu za kinzenza, z'a mindele za ntemo, a kento ye a kal'a sompa a yantika sumuka ye ta zumba ye a nkaka. Dia monekanga dia nzenza,wau vo muna tandu ya ntama, muntu vo sompele, ka lendi tambulwila vukana ye wa nkaka ko, kadi dilenda kotesa ntiakalakani mu nzo ye kotesa keza mu nzo. Mu ngolo za luzolo wawu vo nleke ka lendanga ki solela ona ka yangaleia sompa yandi kibeni ko, se dia kotesa mpasi va kati kwa zi mbuta ye a leke, rna se ye an'a nkazi, ngwizani ya mana, konso muntu se wa ki yekolanga mu kinsweki kwa ndiona wa kala nzolwa, ka kakidilwa kwa zi mbuta mu sompana. Kwa wantu aki sompanena, vo se wa nkento wele baka mwana kwa yakala dia nkaka, yakala diodio di wutisi nkento a ngani di fwete futiswa nsiku ye katulwa vuvu kia sia vo mwan'e ndiona vo se wutukidi, kasinga kala wandi ko. Ye muna vata ka wu lendi sala samunwa kwa mwana ko vo mu zumba ka wutukila, nsiku kadi mbumba yoyo a mbuta kaka a fwete yo zaya. Mu diodio ba vovelanga vo: e zumba ka vwanga mwana ko. Yi sia vo mu kuma kia nkanikinu mia kele mia ngolo, yi bosi a leke a toma wilang'e zi mbuta zawu dia mpasi dia kele mu wa vo muntu vondel'e lange muna luzolo lwani ngatu vo yingidi

e nkento mu diambu dia zumba katele ye yakala dia nkaka. Kielek'a tu mpasi dia kelenge mu wa nsamu mia zumba mu rna vata rna tandu kina, kadi vo wonga ye nsoni mu bokelelwang'e nkumbu a kingumba muna vata ye mu zunga. Bosi mpe nsiku ngolo mia kala vo bakama ye nkento a ngani, kia ntete nsiku a malavu 0 futa, kia zole nkombo, ki tatu nkombo ye ngulu, ovo lwak'e kia ya fwete bakamena mu ngolo kwa makesa rna solwa muna vata, wa lembwa nze vaka kia ngulu. Yi sia vo fwete katulwa e nkandi mosi ya kiyakala kwa leka diaka nkento a ngani, wawu vo e kitoko kia saka muna .ngeye. Va kalanga ye ntangu, a mbuta za nkaka mu kuma kia zaya vo wateka wa nsangu za mbi mu nkento ani ye yakala dia nkaka, ba vanganga nsinga mia lundila mbumba,kaya zayakana kwa yakala dia nkaka. Nsinga wowo wa siwanga ku nsi a lwandu evo basa kia leka mpasi vo nkento ka lendi lekwa kwa yakala dia nkaka ko. A mbuta za nkaka ba vwikang'e nsinga mu yani nkento. 0 vo nkento a mpila yoyo se tambulwidi ta zumba ye yakala dia nkaka, mambu mole rna tomene monekanga: 0 yandi nkento muna wuta diandi mufwete kota mavwanga; ana fwa mu kuma kia keza. o yakala ka ta diawu e zumba mpe ka fwete mona mambu muna nitu andi: vo ka futidi nsiku ko, wawu vo ka monekene kwa muntu ko, ye ka fundilu mpe kwa yani mosi lelo ko, e nswaswani ka mona, vo wa sompa kena, muna nzo ani e nkaz' andi ka lendi ku nleka ko, kadi e kiakala ka ki kala ngolo mu leko nkento ko. Yi sia vo e nima yi fwidi, mu mpila yoyo, dia kotesanga ntiakalakani muna nzo mu nkento ye yani yakala wa yele leka nkento a ngani mu kinsweki. E yakala diodio dia leka nkento a ngani mu kinsweki, mu kwiza lenda leka diaka nkento a nkaka, sadiswa ka fwete sadiswa kwa nganga ndiona lenda vutula ngolo mu kiakala ki yoyele. Kansi muna zunga yawu kulu mwa kala nsiku: ka vena nganga lenda sadisa nima yakala di IeIe nkento a ngani ko, kondwa zaya nkumbu a nkento ka leka yani e kolo kani ka fwa nima ko. Nsiku wowo wa sadisanga mu zaya mpila za mbumba za kalanga mu vata mu zi mbuta kaka rna lutilanga. 0 nganga vo widi e nkumbu a nkento wa lekelwa mu kinsweki, ka fwete tuma yakala ka sumba nsusu a koko, nkalu a malavu rna samba, makazu ye kinzu ka kia lambilwa ko, kia mpa. Ka fwete ku ntumina lumbu ka fwete kwiza yawu mu nkokela kuna nzo a nganga. 0 yani nganga mpe ka lendi sadisa ko vo kele wizana ko ye yakala dia nkento wa lekwa ye zaya mpil'a ntambu ka leka mu nkento andi ye nganga wa nsadila mio. 0 vo tadidi momo ye yakala dia nsompi, bosi se ba kwenda kuna nzo a nganga wa lek'e ntambu muna nkento. Va fulu kiokio mpasi za kalanga vo, wawu vo e nzengo ya muntu 0 vwidi 0 nkento mu zaya vo lenda vo ka lendi sadiswa ko, ndiona wa leke yo nkento andi. Mu ntama, 0 toko kalendi baka nzengo mu nsamu a nene nze yi wowo ko, ka fwete lomb'e ngindu ye luzolo lwa ngudi

z'andi za nkazi ye rna se ba nsompel'o nkento, bazeye mpil'a mambu maluta kala mu kanda diodio ba sompela ye kanda dia kingumba kiokio kia lei' 0 nkento a mwana ovo ma wizanene ye ki ngudi ye ki se, bosi muna ki nsweki ba vovela YO: 0 nge nganga vingila keza ye sanga dia malavu ka vumbul'e nsingu a mpangi ani toko mu kuma kia sia vo 0 nkento, nkand'a nsiesie ke wa fonganga wantu wole ko, wu mosi kaka. Muna mbi andi ka fut'e sanga dia malavu, bosi 0 singa ku nsadisa. Dia ntete malavu bosi ka sadiswa. Mu ntangu yoyo rna viokanga muna nzo diodio yakala ye nkaz'andi e ngwizani ka yi lendi kala ko, mpasi difwete ku mvanga ye 0 nkento ka fwete vava mokena ye ngudi za makento mu zaya kuma yi vondanga nima mu an'a makala. Ngudi zozo zatoma sanswa ye tona, za vananga malongi kwa mwan'a nkento mpila ka fwete vangila ovo se ka mwene kaka lusadisu ko, di vovele vo va mbi ka kotele yakala diodio. Kuna nsuka yakala ka fwete vova kieleka mu mpila ka lekela nkento a ngani bosi ka singa sadiswa. 0 vo lungisi e nsiku mia ba mbuta, yi sia vo futidi e sanga dia malavu kwa zi mbuta vana meso rna nganga, bosi 0 nganga ka vang'e nlongo mia tomesen'e nin:a ka lenda leka 0 nkento a mu nzo. E fu yoyo ya sadisanga beni mu kulula wu ngumba mu a nkento a ngani ye vana longo e luzitu. Na se vutukidi diak'e kizole, ntangu a nda ka vewa kazonzeswa kwa nkento a mu nzo, ka fundiswa ye futiswa e nkanu a nkombo ye ngulu kuna lumbu lwa mfumu a vata bosi se ka sadiswa. Vata diawu kulu di zeye vo tata ngandi kimpumbulu zumba ka tanga ye a kento a ngani a sompwa. Tuka mu ntangu ka futiswa nsiku miomio, vo ka bakama diaka, kalendi sadiswa ko, se ka fwete lembwa «katulwa nkandi a makata ya lunene» mpasi vo ka lendi ta diaka zumba ko ye kuna lufwa lwandi. Kiaki e tumbu yi kia nsuka mu wantu a teleng'e zumba muna rna vata. Wawu vo muntu ngindu kena muna mbakam'a ntete vo ka lukidi ko, muna mbakam'a zole ka fwete luka ye soba ngindu mu vengomoka ba kento mu mambu ma kitoko ye ndumba. Mu ntangu a mbuta zeto luzitu va fulu kia ntete lwa kalanga, muntu ka muntu fwete zitiswa mu zitisa antu a nkaka ku bela, mu vata ye va zunga. Mwan'a muntu kwend'a lokedingi a mpangi muna fulu ya nsaka, ka fwete vengomokwa ka nkwa sambulwisa fu ya mbi kwa zi mpangi mu buka kiawu, ndiona mpe zolanga sakana ye an'a makento evo wa nkento kazolanga kula ki'akala fwete vengwa kadi kingumba se ka fwasa a kweno. Mu tandu kiokio nswaswani za nene za kalanga va kati kwa nkento ye yakala mu nsansukilu. Nsaka za ba kento za nkaka ye vo fulu kia nkaka e akala mpe kwa nkaka ye nsaka zawu. Yi kuma vo dia mpasi dia kalanga mu wa vo ndumba bakidi vumu ekolo kani ka kwela ko. 0 mwana vava ka kolanga wawu vo wazitikilwa kala, ka lendi mokeneswa kwa yakala dia nkaka ko, nanga dina kaka dizeye se ye nkazi andi a kanda. E ndongelo ye nsadilu za mpila yayi za sadisanga beni mu lunda kadilu kia mbote, kia luzitu mu wantu ye luvuvamu mu mavata ye zunga.

Mu kuma kia luzitu rnuna rna vata, rnuna zunga e rnwarnu nsi eto e rnayela rna rnbi rna rnu wutilu, KASENDA ka rna kala ma mengi nze yi ntangu zazi ko. Divovele vo muna luzitu mu nkento ye yakala nluta rnia kala mo yi miami: 1. Luzitu ye ngwizani muna mavata ye muna zunga kia rnvimba; 2. Yi mbevo ya kasenda ka yakalanga beni ko muna nsi; 3. Tongo twa toma simbananga kia rnbote ye toma kizitisa nkento ye yakala muna nzo. Nkokela mu vata Mu tandu kia zi mbuta minda ka mia kala ko mu ntangu za nkokela, rnuna zi nzo e kioto evo ziku dia sadisanga mu ternona nzo. Vo se lekwa kifwete vavwa, ba kwikanga minga yovo madiadia mu temona ndambu yina yi lundilwangw'e yuma yoyo yi vwilw'e mfunu. Vena ye zunga ya Kisi Kongo muna ma vata mawu rnu nkokela nsiku rnu tuta luku vo nsusu zi mene kota. Mwa nkaka rnpe nsiku mu tela evo bokela mwana mu mpimpa. E ntangu a mpimpa ntangu a vundu ka ya salu ko ye ka ya kangala ko mpe. Mu kuma ye nsiku a mpila yoyo, ba vovelanga vo: e mbende vo ka kangala rnpimpa se tutu. Di vovele vo konso rnuntu a singarna «mbende» rnpuku a dia, vo ka kangala mu ntangu a mpimpa kitukidi se muntu a mbi «tutu» ka rnpuku a dia ko. E ntangu vo vengele, wantu a wonsono ba fwete yantika tomboka ku vata, tuka mu kiana kia mpatu, mu ntalu a ntambu, nkokolw'a vuwa evo lembe ngatu nkutu a yingidi a mbongo. Mpila mosi nze yi wuna wasonama kuna tuku dia nkanda wawu rnu konso belo mwa kalanga fulu ye nzo za malongi: yanzala, maseka ye yibanga. Vena yanzala, mu zunga ya nkaka bakinanga ngoma, ndumba ye rnatoko, mbuta ye baleke. E zunga ya nkaka lumbu, ngoma e kia nkaka nsusa evo nkaba a yindende ludede ye nsaka za mpila mu rnpila. Vovo yanzala kaka, a leke batanga savu evo ngwala mu longoka rnambu ma vangamena mu zunga ya nkaka ma kituka se savu. Bonso e ki kia nkenge. Va kala mwan'a nkento nkumbu andi Nkenge. Ndurnb'a mbote - mbote, wa yenda ku zandu, wa mona toko dia mfunu dia toma vwata. Yi ntete ka mona toko diodio muna zingu kiandi, toko dina dia nkayisa ye dia ngyuvula keti vo wa sompa? Nkenge vo nkatu kinu nsompa ko. Toko dia lomba luzolo lwa Nkenge mu sompana ye toko diodio wawu vo dia mbote - mbote ye dia toma ku ngyangidika; ka zola diaka vutuka ku vata dia se ye ngudiandi ko, bayenda ye toko diodio.

Mu nzila bayenda, bayenda lutingi mavata, Nkenge kateka mo zaya ko ngatu wa mu nsangu. Ba lwaka va vata dia nene, mu kati a vata diodio, e toko dia sompa Nkenge dia bokelwa mu nzo mosi, ba ningama, kansi e Nkenge ka koteswa muna nzo ko, e toko dina vava dia kota muna nzo, dia toma vwata mpila yina ba tukila klma zandu, mu ntangu ka vayika se nkonga ye tenda ya bakuka. Nkenge wa yantika mona wonga kansi toko wa nkasumuna yo: se ya vwata nlele mia nkaka mia mbote ; yambula wonga ye ku moni kiadi ko, balondoka. Ka ba diata tini beni ko, momo vata kaka dia nene, toko dia bokelwa diaka mu nzo a muntu. Ba ningama, toko dia kota mu nzo vo yi Nkenge wa sala va mbazi. Mu vayika, toko ka dia kala ye nzunu ye matu ko, Nkenge wa susumuka ye wa yantika dila. Wawu vo toko dia toma zola Nkenge, wa nsimba muna vembo ye wa vova: yambula dila, twendi se tu lwaka kweto. Vata dio dia mana, muna nzanza toko dia vitisa Nkenge ku ntwala ye wa vova kwa Nkenge ka ningama vana sin'a nti wa kala ku ntwal'andi. Nkenge wa ningama ye toko dia nsimba mu koko, dia nanika va ndambu a mfuta, dia zangul'e sinda, fulu kia tuk'e sinda kia sisa wulu, Nkenge wa kobolwa mu wulu diodio, bosi toko dia koboka se nsi a nkaka. Ba lwaka mu vata ba wana wantu a wonsono nkonga Nkenge kaka wa kala wa vwata. Nkenge wa toma kendalala, wa koles'e dilu. Toko dia bokelwa mu sisa moko mu nzo mosi, ba londoka va ntwala, wantu a wonsono ba zola toma tala ye simba Nkenge, nkento a mbote wizi viokela mu vata. Mu nkokela beni ba lwaka mu vata dia toko diodio, vava kani ba kota mu nzo ko, esi vata a yantika landa va nim'a Nkenge ye vova yo: mbizi a mbote kotele mu vata. Mpovo zozo za vana wonga ye nkenda kwa Nkenge mu mona mu vata ndong'a wantu a mana vanguka: ba kota mu nzo, ka ba vunda beni ko vezidi muntu mu baka disu diani ka yenda diawu ku zandu. Toko wa katul'e disu dia lunene wa vana. Ka va vioka kolo kia nda ko wa nkaka diaka wa yiza bong'e koko kwa lumoso kuna nsuka kwizidi muntu mu bak'e tambi kiani. Toko sidi ye ntu wa kondwa matu ye nzunu, mu ntulu koko kwa lunene nkatu yi bosi muna malu, e tambi kia lumoso nkatu. Nkenge wa tokana ngindu ye ki yuvula we tulekela ye yakala dia mpil'e yayi? Nki a mpil'a zingu se yi nata mu vata diadi dina vo wantu a wonsono a ~anguki? Ovo vutuka weyi se ya vayikila ye mu nki a nzila nkwendela? E kolo ka yindulanga momo e toko wa kala kuna nzo a mfumu a vata mu sunzula vo nzenza kezidi yandi wa nswaswani mu vata: nkento a mbote - mbote, ku zandu yi ngwene, tu wizanene se nkaz'a me. Mfumu a vata mu mvutu zandi yandi vo ntondele, nda leka e mbazi wiza yandi ya mona. Toko mu vutuka kuna nzo wa wana Nkenge mu dila kena, wa mbondela mu malongi, kansi ka lenda wa ko, ke mu sungula ko vava ka wa nding'a mfumu a vata wa tang'e ntangu vo e mbazi muna mene - mene ka vena muntu kondwa ko kuna belo nzenza tu songwa: nkento a mpa o kotele mu vata, enD kulu Iwiza twa mwena ku mosi. Mpimpa ya wonso Nkenge ka leka ko, mu mene vava kwa kia meso mandi rna mana vimba. Kanelo vo meso rna

vimba mu dilu, toko wa nata nkento kuna belo kia mfumu a vata, wa nsunzula kwa besi vata, wa tondwa kwa wantu a wonsono wawu vo ndumb'a mbote - mbote. N'a yend'a vutuki kuna nzo andi, ka zola dia ngatu nwa maza ko, wa yantika baka ngindu za kivonda. Toko dia sweka nsinga ye lekwa ya wonsono yi lenda vonda, mpasi vo Nkenge ka ki vondi ko. Wa kalanga yandi fini - fini mu toma ku ntala ye vengomona vonza. E kolo Nkenge ka dididingi, kuna vata diawu, se ye ngudi mpasi wawu vo mwana wa yenda ku zandu wa vila, wa taya ye toko ka dizayakene ku dia tuka ko, dia nzenza muna kanda, nzenza kuna belo ye mu vata e kanda dia vang'e yamba. Lumbu kwa kaka ya vioka, ngudi mosi ya yenda mu mokena ye Nkenge mu zola zaya nkumbu andi, vata ka tuka ye mpila kezi lwakila mu vata ye nlele mia mpil'e yoyo. Nkenge wa sasila nkumbu a se ye ngudi andi, vata ka tuka ye muna ba lutila ye toko diodio. Ngudi ndioyo wa mona mpasi mu ntima ye wa vova kwa Nkenge : ngeye mwana kwa wididingi ngudi aku ye se diaku ko, kele vo wa ba wilanga nga kwizidi kwaku mpil'e yoyo wizidi ko, ntonene vo ka bazeye kuna wa yenda ko ngatu nkutu zaya mpil'a toko wa sompa ko !! Nkenda kwa se ye ngudi. Mono se ya sadisa mu ku song'e nzila ye vena sinda se wa zayidila tuka vena sinda ye vena zandu? Nkenge vo kuna se ya zayidila kwame. Ngudi ndioyo nkwa nkenda wa kanana yandi vo yakala wele kangadi bosi se ka ntela kenda ku mfila ye vena sinda. Wau vo muna mavata e salu ya kayanwa yina, tuka an'a makento ye an'a makala, bayendanga konso buka ye nzil'awu. Toko wa sunzula Nkenge kwa ba mama mu ku nata mu nzila zawu za salu ya ba kento. Vava toko ka vayika mu vata, ngudi wa yenda ye Nkenge mu kunsongela nzila ka fwete vutukila ku vata diawu, wawu vo dila ka nanginingi mpimpa ye mwini. Bawu bole ba yenda ye vena sinda ngudi ndiona wa zibula sinda, Nkenge wa vayika ku mosi ye ngudi ndiona wa nsongelela muna ka landa ye mavata ka luta mu lwaka vena zandu ka tomene zaya. Nkenge wa kunguna kinsanga mu meso, wa tala ngudi ndiona tuku - tuku wa vova: kizeye mpila mfwete vova ngatu ku tondela ko, kadi ngyele nsi a ba fwa ngeye wizi ku mvutula ku nsi a wantu a mayo! Wa fukama ye vutula matondo wa zola ku mvana nlele wawu vo nkonga ka kele ngudi ndiona wa vakula nkalu ye vova YO: mono sadisa kaka yi sadisi, nda kwaku e nlele nda wo vana kwa konso muntu a moyo se wa mon' 0 kondele nlele mia vwata. Ba vambana, Nkenge wa diata tini ntinu, tini ma lembe wa luta mwa wonsono, ku nima wa lwaka va zandu, va fulu ba bulangana ye din'e toko. Wa luta mu nzil'a vata diawu mu nkokela mu tezo kia ntangu a kumi ye vwe wa kota mu vata diawu wa wan'e mpangi zandi mu dia zina.

Vava ka Iwaka va mwelo a nzo awu, wa bokela ngudi andi, mpangi za wonsono za mwangana, rna dia rna tiamuka, ngudi wa fwa ngambu mu mon'e nkuya. Mpangi andi mosi mu tina wa yenda bokela se diawu kuna seka. Mu Iwaka vena mwelo wa mon'o mwan'andi Nkenge, tata wa yuvula ngeye nani? Kwe wa yenda? Nkenge, wa yantika diaka dila dilu kia nkenda wawu vo mu vata mu tinwa kena, tuka kwa zi mpangi ye kwa bantu ba zinganga mu vata diawu. Ba mbuta ba yantika sadisa ngudi a Nkenge mu tula ndungu mu nwa ye mungwa mpasi vo ka fuluka. Ku nima wa balumuka wa vova: Nkenge fulukidi? Kwe kena? Ngudi wa vwandiswa, bosi ba bokela Nkenge mu kulula ntim'a ngudi ani. Vata dia wonsono dia kutakana mu tala Nkenge wa vila, wa fwa, 0 futumukini ye monekene. Ba leka, mu lumbu kia landa Nkenge wa sasila mpila yina ka vidila, kuna ka yenda, mena ka mona ye mpila kezi Iwakila diaka ku vata. Ba mbuta ba yuvula kwa zi ndumba: nga ludiwididie? Lwendingi ku zandu Iwa sompelanga matoko rna mbote Iwa di mwena: 0 Nkenge mwene kala eno lusidi. E lusavu 1010, luzolele longa ndumba vo toko ka disolelwanga va zandu ngatu mu nzila ko. Ndumba ka fwete toma zay'e toko ka sompa, vata ye nzo ka zingilanga, fu ye mavanga kena mawu. Dia mbote nkutu mu zaya mpe keti nki a kanda ka vwilu, muna nzo ka sasukila nki a mpila ba zingilanga? Ya luzitu, ena ye ndenda? A sadi vo miolo? Nki a yi mbevo ba yelanga muna menga mawu? Mu kuma kia yuvu yoyo zi mbuta za sompanenanga mu mvila, mu tinisa mpasi kwa ba leke, wawu vo ka ba zaya sola ko, tuka ndumba ye matoko mu lembi sompana ye matebo. E savu yi mpil'a nona evo nsamu mia vioka, mia kitulwa se rna longi. Mu nona kiokio kia Nkenge mu lenda tuka longi kwa zi ndumba zina kinu zizola ngatu zolwa ko. Ndilu muna vata E nkangu muna kisi kongo e kolo mundele kinu keza yala ko, a mbuta a kala ye luyalu muna belo, muna rna vata, ye muna zi mbanza. E salu kia bakilwang'e ndia, veta, ntambu ye mawumbu, ku ndambu an'a makala e ku ndambu a bakento gyaya mbizi za maza. Mu mbizi za maza «ngola ye nkamba» an'a makala basalanga vuwa, nswa evo nkutu mbula muna ngyaba mu bak'e mbizi zozo za maza. Ovo ba tombokele mu gyaya evo mu ntalw'a ntambu yovo vuwa, mbizi zina zi bakamene zi fwete natwa vena nsanda, yovo va nzo a mfumu a belo, yandi ka fwete zaya keti vo nki a tezo kia mbizi ki bakamene, weyi ki fwete kayilwa mpasi vo vata

diawu kulu dia yangalala ye dia. Mu kaya mbizi zozo, a furete vitisa mbuta za wantu zina ka zi lendanga diaka sala ngatu kangala ko, bosi ba vutuka muna mbandu yi lend'e ye kuna matoko. E mpil'a nkayilu yoyo ya telwang'e ngana vo dia mu lungila ka dia mu yukuta ko. Di songele vo mbote muna vata e mbizi ya lungila antu a wonso a dia fia fioti - fioti, kansi ka mu nata yawu kulu mu nzo a muntu mosi ko ka dia kwani e ndonga ya lek'e nzala muna vata mu kondwa kwa matongo. Muna vata, mu nkokela, zingudi, zindumba batutang'e luku muna nima za nzo, kuna fula dia vata yovo vena fulu ya kubama mu tutil'e luku. A ngudi zina za sita ye zina ka zi gutanga diaka ko za mana sompesa kal'e ana mu mavata rna nkaka wawu vo se mbuta, ba tutilwang'e luku kwa ana azingilanga momo vata, ba furete ku balambila, a ndona za makento dia kaka badidingi kondwa sala konso salu. E ndumba zozo za zingilanga momo zi nzo za nkaka zawu muna longwa zingu kia ki kento muna kanda ye muna vata ka singa kwend'e longo. A matoko ye mbandu za va kati ba natang'e madia tuka muna nzo zawu ye kwenda mawu muna maseka evo mu zi nzo za mbuta za wantu mu bayele dilanga ye mokenena muna katul'e ngindu kwa mbut'a muntu ye bak'e lusansu kwa yandi mu luzingu lwa vata, kanda ye zunga. E mpil'a yoyo, ya dila va mosi a mbuta ye a leke, vumu evo kanda dia tungila va mosi, dia yindulwilwanga nze yi mpila yi furete furananes'e ngindu za esi nzo ye kanda dimosi. Yi mpila mu katula nsita mu wantu evo yi sinsu mu longa wantu mu zingila ku mosi ye yindula mu wantu a nkaka ka balendanga diaka sala ngatu lamba ko. Kinsiona ye nzala ka bia monekenenge bala ko, wawu vo vata diawu kulu kumosi dia zingilanga muna kayan'e mpasi ye mvwilu. Dia fioti dia kelenge kwa matoko mu bak'e mbizi bonso nsizi yovo mfurenge ye ku nata kuna nzo a mbut'a muntu, kadi kuna nzo a nkaka nzenza zi lwakilanga ko, yi bosi wawu vo se mbuta biwilu ka zolanga, wawu vo e mbizi ya fioti dia mfunu ya siwa vena kianga kia mbut'a muntu ya yumina. Va kalanga ye ntangu e yimbizi - mbizi ya kutamanga ya yingi muna nzo a mbut'a muntu, wawu vo atekelo ye ana a furete fila ye fila kaka, diodio dia zingisanga mbut'a za wantu mu toma dianga kia mbote muna ntangu zi fwete diwa kondwa nanga nzala. Tutu mu mona mwisi kongo wazingidingi yani mosi, yi sia vo mu vata dia yandi mosi. Esi kongo a kwa zola ye ngemba, a zaya nzambi a mpungu lulendo, wa nsadisi a wantu a wonso, ndiona wa vang'e wantu, bulu ye lekwa ya wonsono yi kangalang'e va ntoto. A kwikila ye zitis'e kindoki, ngangu za vondanga wantu, za vanang'e tumbu kwa konso muntu venge diambu ka diyangidikidi muntu wuna ye kindoki ko. Dia vovelanga vo e kindoki rna evo ngangu za mbi. Dia toma kani kimwanga mu ntangu a dia, vo muntu ka lendi dia, kidie kidie ko mu lembi vewa kindoki. Yi bosi nkanu wa nene muna tandu e kina mu vana ki ndoki kwa mwana.

Ndwinu muna vata Mu kuma kia sia va ya wansona ya kalanga rnuna zunga ya ntwadi, yasadilwanga mu nluta rnia wantu a wanso, e maba, rnatarnbe, nseba ye rnasangu ba vangidingi e va ba bakilang'e rnalavu rna wantu a wansana, kandwa futa kadi ka rna tekelanga kO,kadi va rna vata dia wonsa. Ntangu, eva lurnbu a vengenge a ngerni a nat'e rnalavu kuna maseka rnuna nkakela rnuna rnakenena. Mu ndwinu va rnuntu se kolwanga ye kandwa luzitu kwa wantu, ka fwete vaveswa, ava ka vutukila wa diaka, kafwete kululwa e teza kia rnalavu rnu ntangu a nwa: rnbandu, va kansa rnuntu ka fwete nwa tutu yale evo yi tatu, ndion'a kalwanga ye kandwa luzitu kirnosi ka vewa rnpasi vo ka fingi diaka wantu ka. Ova se rnuntu venge diarnbu dia rnbi rnbandu nze ta zurnba simba mayeno rna nkenta a sornpwa, wa futiswanga rnalavu; nkalu rnasi eva zi zale za rnalavu rnu tangeka nsingu a rnfumu a nkento telw'e zurnba ngatu vo sirnbilu e rnayeno. Diarnbu dia luzitu muna wantu diakala dia nene ye dia ngalo. Va nkatu ndion'o lenda vweza nkweno mu kuma kia rnalavu ka.nwini vo kolelo. Mwana vo kinu ka toma tona ko, ka lendi vewa rnalavu ka. Katula rnfurnu a rnawene wa yadikwanga rnu kileke, ena asidi ka balendi nwa rnalavu va fulu kina kitwa vovelwa rnambu ko. A fwete bukula yova kaya kwa zi rnbuta rnuna tutu ya sangwa, kansi ka balendi nwa ka. Ovo zirnbuta rnu nwa zina, dia vangarnanga rnu sisa kona muna tutu ye bokela ntekelo ava mwan'a nkazi ye ku rnvana kona kiakia ka nwa, fu ova kana kiakio kia banzilwanga nze se rnpila rnu sarnbulwila kinvwala ye ngangu za vovela kanda rnu tandu kikala va yandi yi rnbut'a rnuntu se sidi va kanda. Nleke ndiaya va ntekela wa sisilwang'e kano yi nleke wa kangalwanga yandi kend'a rnoningi rnuna rnwa wutukila kanda diawu, ka wa ye zaya rnpila yi telwanga rnarnbu rna kanda ye rnpila rna zengelwanga. Ndion'e nleke, rnuna rnbandu awu kafwete. rnonekenanga fi nswaswani rnuna ngindu ye rnuna ntana za rnarnbu, kadi wu natanga zingu kia rnbandu zole, 0 zeye yova awanga rnarnbu mu buka yale: Buka kia baleke rnu ntangu a nsaka ye lek'e ntambu. Buka kia zi rnbuta rnu fulu bakwenda tedingi rnambu ye kuna seka ba rnokenenanga mu nkokela ye mu ntangu ba nwang'e rnalavu. Ova se rnuntu wa sernbelwa kala rnu rnarnbu ka vangila ku nkalwa, se venge rno diaka, rnu ntangu a nkaka ku nkolwa rnpe ye wa teka kanikinwa mu yambula nwa rnalavu, 0 vutukidi rno ye kondelo diaka luzitu rnuna vata, wa siwanga nsilu rnu lembi nwa diaka rnalavu. Va ka widi ko, rnu kuma kia kandwanga kaka luzitu ye fusula wantu nsani, a rnbuta rnuna vata akutakananga ye baka nzengo rnu rnpila zole. Ma se nkenta rna dianga kandu rnu rnwan'awu a guta rnpasi va ka nwe diaka rnalavu ka. Ovo se 0 nwini rno, wa silwanga ndikila rnpasi va ka yela rnu kuma kia rnalavu, vena ye ena bafwanga ye zikwa rnu lernbi wa nsilu rnia rna se nkento.

Mavangu rna sia ndikidila mu malavu ye mu madia rna vananga wonga kwa matoko mu dia ye nwa mu zi nzo za wantu vo se katekele toma ku nzaya ko. avo se wene nkutu vo mu nwa ena vo mu dia ena fwete vingila wa yadilw'e nkuwu bosi se lenda kota muna nkuwu, kuna nima bosi se lenda dia evo nwa ku mosi ye awu wene mu dia evo nwa. E nkuwu yi sinsu kia nwaninanga mioyo mia wantu ye lunda mavimpi rna nkangu. Kadi vo ba yadidi e nkuwu, ka vena muntu lenda yo yalula ko wan' 0 mfumu a nzo kotele mu nkanu a mpanda, 0 ladidi mu nzo ye belo kiawu ka ku lendi dila ngatu nwina muntu maza ko, kadi nkwa nsoki: NDOKI A MBI, mwini ka lokanga. Yi kuma mu ntangu yoyo, nsiku ye ndeko za zingila za toma singama ye sikidiswa za kele, wantu ba dianga ye nwinanga mu ndeko. avo se di wakene vo ku belo kia ngandi muntu didi evo nwinini ko bosi mwen'e mpasi, diambu dia talwanga mu mbwisu a ntima ye kuna kumoneka nani veng'e mbi muna nkweno ye mu nki a kuma. Nganga za ngombo, a nkwa nanga a tumiswanga mu solola nani y'e kuma muna vata ye buka kia dia ye nwa yani va mosi wa vang'e mbi ye kuna ka moneka ye tumbwa. avo muntu 0 monekene vo yani wa van'e ndikila ya vonda na ngandi, a mbuta a vwandanga ye baka nzengo ya vondesa muntu ndioyo. Di vovele vo muna fulu ya ndilu ye ndwinu vo se mu batakene muntu kotele nkweno nsoki, muntu ndiona wa bakilwanga nzengo a lufwa. Kansi vo se fwa matu, veno ndikidila fulu ka vangilu ka vengomonwa muna nlonga rou kuma kia fu yandi e diambu ka dia talwangwa nkutu ko, zika kak'e mvumbi andi e diambu di mene. E mfwilu a mpil'e yoyo ya tangilwangwa nze se titi kikatukidi mu disu e mpasi zi mene zina za neteng'e titi kiokio muna disu. Nzengo zozo yi za vuvikang'e nsi mu kondwa kwa maboloko, za vanang'e luzitu muna nwanin'e moyo. Yi mu kum'e kiokio rna vata rna esi kongo rna wanuka rna nene, rna kubama rna zingisang'o nkangu muna luzitu mu wantu ye nsiku mia nsi awu e kuma e nzengo zau ngolo za kele. Mbiya mu nsasilu Mbiya evo dingwa yi mpil'a lekwa kia kalanga ye zi ngudi za makento, za somwangwa muna minsanga ovo e ngudi ndioyo ndend'a mbote kena yawu 0 zevo muna nsingu andi se ke mu lendi kala nsanga mia nkatu ko mia kondw'e tadi wa tobolwa. E mbiya yoyo ya kalanga ye lekwa kia fwanana mfunu a dingwa. a mama vwete dingwa ye mbala vwet'e mbiya fmamena ba fmamenang'e ntaku «nzimbu». E vo mbongo mu ntangu yayi. Yi sia vo mvwama.

E nsasilu kinzu ki,l tuma kia lundilungu e maza rna yolesela mwan'a nse dia. Muna kinzu kina lllwasiwanga: rna kaya evo mianzi mia nti mi lenda sadisa mwana mu lembi tatik'e vumu. Vo wa yakala mwa siwanga nkandi a sombo mpasi vo ka yedi nsangika ko. «Tomboka nkandi za makata muna vumu». E mbiya evo dingwa kia tubilungu kaka mu nsasilu a mwan'a nkento wutukidi mu vata ka mu nsasilu a mwan'a yakala ko. E kuma tuka ki nza nkulu, yakala kaka wa sompeleng'e nkento. Mu kuma kia sia vo e mwana kalendi sola mwana yandi ko, se evo ngudi a nkazi fwete tula dimbu mu nzo yi wutukidi mwan'a nkento, muna nsasilu mu songa vo e longo 1010 lu yantikidi momo ntangu ka wutukidi kaka. Nkuni ye maza, lekwa yole ya mfunu mu sansa kialakazi. Mu tandu kiokio kia ntama makanda matoma zolana ye simbana kibeni rna kele. E nkuni za sadilwanga mu yandula nitu za wantu a yendanga mu kuba «tala» mwalakazi, za sadisanga mu lambila rna dia madidingi mwalakazi ye nzenza za yizi ku ntalanga mu mwini. Mu ntangu a mpimpa za sadisanga mu yandula nzo ye songa ntemo mu nzo a mwalakazi. Mu tandu kina minda ka mia kala ko, nkuni za mwenenongo mu nza yawu kulu. Maza mpila mosi nze .se nkuni, mwalakazi fwete kwenda yolela kuna nkoko, kansi mwana mu nzo kaka kafwete yoleselwa kwa ngudi evo kwa ndezi. Wawu mu lembi futuna mwalakazi, bosi mu songa vo wungidi wuna mu vata, a kento a fwete natanga nkalu - nkalu a maza kuna nzo a mama ndiona wa wuta; kuna kialakazi mu sadisa mama ye mwana. E kialakazi kia zinganga mu lusadisu lwa belo ye vata dia wonsono kondwa sola keti vo nani vwidi e nkento yovo kanda di wutukidi mwana ndioyo, e vata dia wonsono dia vukananga mu sadisa nzo yi wutukidi mwan'a mpa muna tezo kia ngonde tatu, ngudi ndion'o wutidi ka lendi tiama nkuni ko, ka lendi kwenda mu kiana ko, maza ka teki ngatu nkutu lamba rna dia. Salu yoyo ya sisilwanga kwa bakento ba zinganga yandi mu vata, kwa bana ba ndumba. Vava kia tombok'e nkangu, mavata rna vonga ye mu kuma kia ndong'a saka se dia kituka dia mpasi mu zaya vo kuna ntandu mama ngandi wa ~tidi evo nkutu kuna yanda nkaka na ngandi vumu se kena. Mu kolo kiokio e mavata rna tungilwanga mu belo. Yi sia vo konso mfumu evo mbut'a muntu ye ana ku mosi ye an'a nkazi ye atekelo atungilanga fulu kimosi. E ki mvuka kia se, ana ye an'a nkazi a tungila va mosi yi belo muna vata dia tunga rna se mayingi evo mpe makanda rna yingi. Kuna belo ku lenda kwani mpe tunga rna ko ye nzadi rna wizananga vo rna sompela mu vumu kiokio kia tunga va belo kiokio muna vata. Diawu di mosi kwa bakundi mu konda kwa ngwizani kuna belo yovo kuna vata ba wutukila ba

-.:.! ienda kwenda lomba ye tunga ktma balenda vuvamena. Ma kanda rna yingi rna vambananga ye rna vata mawu rna fwa vo rna sadila mu nzo mosi yovo zi zole mu kondwa kwa ngwizani. Mu rnavata rna mpila yoyo e alakazi mpasi a monanga, a fwete ki tiamin'e nkuni, a tek'e maza, a lamba awu mosi ye tal'e mpatu zawu mu ntangu a fwete vunda mu vutul'e nitu vena kialakazi. Landila fu ya tandu kiokio, kanele vo e ngwizani ka ya kala diaka ya mbote muna kanda yovo vata diodio ko, ovo se mwan'a nkento wutidi, ba vilakananga nzonzi miawu, basadisanga nengwa diodio di wutidi, mu tarnbula nsedia wowo wizidi mu vata. Dia toma kala dia lusadisu kwa nkangu a kisi kongo mu lunda ye zayidila kanda ye luvila luna ka vwilu ye luvila luna ka wutukila, mpila mosi mpe ye kuna kwa wutukila se ye ngudi andi. Mpasi fioti mu kolo kiokio mu mona muntu ka zaya kanda diani ko ngatu vo nkaka zandi. Mu kuma kia sia vo ba sompelanga muna nsasilu, muna kialakazi, ka dia vanganga mpasi mu tona ko keti kwe ka wutuka ye kwe ka tekolwelwa, wawu vo e sompana mu rnvila kwa kele. Yi sia vo ba sompananga landila mpil'a ngwizani muna belo, muna vata ye muna rna kanda. Yi kuma muna ntangu yina mpasi dia kele mu vond'e longo, wawu vo lwa vangamena mu kuma kia mvila za rnenga rna mosi. Yi bosi e ndion'o zinga yani b wa luzolo ye nsol'ani ko, kansi wa nsol'a mbuta yovo wa nsol'a nkazi a kanda ye se dia rnwana. Longo lwa nsasa, lange lwa luzitu ye vumi ka lwa mpambu a nzila ko. Nsasilu za bana mu vata Mu Kisi kongo 0 muntu yi ki mvwama kia sunda, ki mvwama kia sikila kadi yi vonga ye nene wa kanda. Yi kuma ba vovelanga YO: e ki mfumu ntu mia wantu. Di vovele vo ka vena ki mfumu kia kondwa antu ko kadi 0 mfumu antu ka fwete tumina, vo nkatu yandi mosi yi nsadi wawu vo kena ye muntu ka tuma ko. Muna vata konso kanda ka fwete tal'e vumu yandi kuna belo, vo e mpangi za ba kento ka zi twa wuta ko, vumu kifwete kutakana ye tala e kuma ka ba twa wutila ko? Ovo se mama wuna ye lukawu, mwana ndiona wani wawu vo mu vumu kiani kena, ovo se wutukidi se mwan'a vata dia wonsono yi kuma ka fwete torna talwa, ka fwete toma saswa mu zola ye zitu muna vata dia wonso. Ka fwete sadiswa mu baka fu ya mbote ye longelwa mpila bazingilanga mu belo, muna kanda diawu ye mu vata dia wonso. Vo se.songele lulendo evo konso fu ya mbi ya kondwa luzitu kwa zimbuta, ka fwete bokelwa ye natwa vena meso rna se ye ngudi ka voveswa ye sembwa mu mena ka vovele evo ka venge. E si kongo ka bakalanga mpambudi mu wantu ko, bazitisanga an'awu mpila mosi ye an'a ngani, a

ba longelanga vo se mbi ba sadidi tuka mu mpovo ye mu mavangu. Zingu kia mpil'a yoyo kia sadisa an'a yingi mu longwa mambu mena vo muna nzo zawu ka rna vovelwangwa nkutu ko. Ba katulwangwa fu yina rna se ye ngudi zawu ka batonanga ko vo ya mbi. Ba longelanga salu ya mako mu fulu ya ki ntwadi mbandu nze tunga vuwa, sieta mpangula, tunga nswa, tunga lamba, ye tung'e ngyendo. E nlekw'a ntambu mia mpuku, mia mbizi za mfuta ye lek'e vuwa mu bak'e ngola ye nkamba mambu rna longo kelongo mu nlenvo a konso mwana mu kala ye zola muna buka kia mu vata. Muna vata e mwana ndion'o zayakene vo nguzi za mbi ka lokelanga, wa longwa muna nzila, wa longelwa muna belo kansi ka wanga ko, rna se ye ngudi ba simang'e ana ka basakani diaka yani ko, ka balendi zieta kumosi ye ndion'e mwan'a mbi ko, ka fwete vambulwa mu kuma kia fu kena yawu ya mbi. Vo se mwan'a yakala zolanga kaka kala vena bana ba makento mpe ka fwte sasilwa vo dia mbi kadi e nioka ka lekanga nwa mosi ye mpuku ko, mbi rnu kangalela mu buka kia bakento kwa mwan'a yakala mpila mosi mpe rnwan'a nkento mu buka kia ba yakala. Mu nsasuk'a bana vo se ba lungisi ntel'a ki muntu ba natwangwa mu nzo mu longwa zingu kia kimuntu. Ba vambulwa mu buka yole ye fulu yole ya nswaswani ye vangwa marnbu mpe rna sobana. An'a makala ba yendanga ku mfinda, ku nto a nkoko mu kwenda kot'e longo «zengwa» mu katul'e sutu. E an'a makento mpe ba natwanga mu kwenda kot'e kumbi mu nzo a ndona. Mu ntangu a kalanga mu fulu yoyo ka ba lendi monana evo moneka kwa esi vata, esi kanda ngatu nkutu mokena ye konso - konso muntu nanga yani NGANG'A LONGO kaka kuna kwa AN'A MAKALA ye NKW'A KUMBI kwa ZI NDUMBA. Nzo zozo za kabuka za kele: rna seka mu kuma kia longa akala ye hzo za ndona za makento mu songa ki kento kwa bakento. Mu zinzo zozo bana ba toneswanga mpil'a zingu kia mu belo, mu kanda, mu vata ye zunga. Marnbu rr."na balenda vanga mu zingu ye mena ka balendi vanga ko. Momo nzo zozo kaka mpe mu bazayilanga zingu kia muntu va nza, mpil'a vwandila mu moko, ndwinu za malavu ye ndilu a mbizi muna rna vata. E mbizi ye rnalavu ka rna ya mpamba ko, mu kuma ya didilungu. Ovo se ka zeye wo ko lenda nwa malavu rna fulu kia lokela muntu evo dia nkutu nsuni a mbi a nitu a muntu ngatu kala va fongo kia kubikila lufwa lwa muntu. Dia toma kanikinwanga vo mwan'a rnuntu ka lendi kwenda vwanda va fulu kazayidi nsasa ko ngatu nwa evo dia kima ka zayidi nsasa ko.

Malongi momo matoma sadisa ndiatilu a 2:il1gu kia esi rna vata rna esi kongo mu lunda luvuvamu ye zola muna rna vata. Nsangu za luvunu ye yi ngwila - ngwila ya toma kanikinwanga muna ana mu vengomona rna vwanga mu zi nzo, mu belo ye makanda. Nkadilu ye nsasuk'a mpil'a yoyo ya sadisa zi nkaka zeto mu tunga mavata ye mbanza za nene muna wutuka ye leloko, muna zola ye wu ngudi, luzitu tuka muna aleke ye muna zi mbuta za rna vata ye zunga. Mu mpil'a zingu kiokio a mbut'a zitisanga ngana za sia yo: nuni za leka nti mosi za tom'e mvumuka. Di vovele vo mu kala fulu ki mosi tu fwete wizana ye yikanes'e ngindu ku mosi. Ba vovele diaka yo: tu kadi tu an'a nsizi twa dia sinda di mosi. Ngana yoyo ya longang'e ana mu vangilanga evo vovelanga mambu mu ki ntwadi. Diawu di mosi mu ngana za sia yo: tu kadi mika mia mbwa twa lekela ku mosi, twa sikamena ku mosi. Mu ndilu, ndwinu evo nkutu mvwandilu muna rna vata rna tandu tu vovele mu tini kiaki e nkangu wa zingilanga ku mosi e nswaswani muna vata mu mvwilu ye mbakilu kaya kala ya yingi ko. Wawu vo ntoto, nkoko, rna zanga ye mazumbu mvwilu yoyo ya ntwadi kwa kanda diawu dia wonso, dia bundakesanga mpe wantu a wonso muna vata. Nsompelo a longo Mu kisi kongo e longo yi makangilu evo ngwizani za makanda mole mazolananga ye kala ye ngwizani yi fwete kotesa mvila za wutana ye leloka. Mu siamisa zola ye ngwizani za wantu a makanda momo, ba sobananga ndumba ye matoko. E kanda dina ye ndumba di fwete lomba toko kwa kanda dia nkaka ba wizananga mu somp'e ndumba ba sasanga kuna belo. E ndumba ovo soselo e yakala mu mpil'e yayi ya vangamenanga mu an'a makento ba wutukilanga mu rna vata rna kinzenza mena rna zingilanga rna kanda ka rna toma zayakana lusansu lwa vumu evo kanda dia mwana nkento ko: ngudi wa wuta ndumba yoyo, yi kuma ka zitikilwa mu ntangu ka wutuka ko. Wonga wa kalanga mu sompa mwan'a nkento a nzenza kondelo toma zayakana lusansu mu kuma nze yi yayi: kondwa tona evo zaya mpila ba wutilanga evo yi mbevo ba toma yelanga. E dia zole lembi zaya keti vo evi, ndoki ngatu vo a nkwa lulendo yovo miolo. Dilandakana vo rna zowa yovo ka ba zeye ki vovela ko. Zi mbuta mu tandu kiawu mu sompa nkento a nzenza diambu dia mpasi dia kelenge kadi ba bundang'e vuvu mu kadilu ye lusansu lwa se ye ngudi ye mbuta zina za vita sompwa mu vumu kiokio. Dia mpasi mu vutukila sompela mu vumu ki toma fwilwangwe bana ngatu nkutu vo ki fwilwangw'e ngudi kondwa nuna. Sola nkento diambu dia nene, dia mpasi ka dilendi siswa kwa baleke ko, yi kuma zi mbuta za

tang'e ngan'a sia vo; nsumbi a ngazi wa luka, vo yi nsompi a lange zowa. Di vovele vo, 0 muntu vo weIe kuna zandu mu sumb'e ngazi, ka fwete zo kewona, ka tala, keti vo nkandi zina, ka mona keti vo mazi zina, za wola vo za mbote, kansi muna somp'e nkento ku lendi teka ku nteza ko bosi ku nsompa. Sompa ntete, vo se kotele kala muna nzo bosi lumona ye zaya mena kena mawu: rna mbote yovo rna mbi, se tonda kaka wawu vo lwa nsompa ntama. Mu tin'e mpasi ye ntokanu za mpil'e yoyo, a mbuta a simb'e zitu kia sol'e nkento a mwana ye luzitu muna bazingilanga. Dia toma bala dia kele mu wa nsamu mia luvambanu lwa nkento ye yakala muna rna vata rna esi kongo wawu vo tuka kwa toko ye ndumba ba· kalanga ye wonga wa fusula rna se ye ngudi e nsoni muna vata. Ba zonzanga, ba fundananga muna belo yawu kansi tutu mu kwiza vond'e lange ye vambana va kati kwa nkento ye yakala. Zingu kia nkento ye yakala kia talwanga kwa se ye ngudi, kwa bazingi kuna belo, muna vata kwa nkangu wa wonsono bazingang'e ntwadi. Mu lumbu kia sompwangw'e longo, muna vata ye zunga, kiese kadi nkinzi a nene mu kotesa nsengo a mpa ku belo, ndumb'a mpa se kota kuna lumbu, mbangu a luku yi komamene mu vata. Nsusu, malavu, nkombo ye ngulu zi fwete fwa mu vang'e nkembo wowo mu yangidika se ye ngudi ba kolese ndumba yoyo ye vata diawu ku mosi. Ndumba ye toko ba vewangwa malongi va meso rna wantu a wonsono bazinganga yawu mpasi vo ba kizitisa ye zitisa rna ko ye nzadi, mbuta ye ba leke kuna belo, muna vata ye vena zunga nkutu. Dia vovelwangwa vo konso se evo ngudi wa wuta ndumba yo vo toko, vo ka sompa ndiona ku nsompa se mwana muna nzo ka kwend'e longo. Di songele vo ona wa wut'e mwan'a yakala kina ka sompa e nkento fwete siwa vena fulu kia mwan'a nkento kwa ngudi ye se dia yakala di sompel'e nkento. Mpila mosi vo ndumba wele kuna ka sompelo, e se ye ngudi andi ba fwete siang'e yakala vena fulu kia mwan'awu a yakala muna mpila yoyo luzitu lwa mfunu lwa kalanga kuna lange lwa mpila yoyo. E se ye ngudi a nkento a fu nsoni kwa yakala ye mpangi zandi nze yi ngudi ye se dia yakala mpe a fu nsoni vena ndumba ndioyo wa somp'e mwan'awu a yakala wawu vo se an'a kola a zeye ki kento ye ki yakala. Konso mpil'a ntokani yi vayikidi mu nzo va kati kwa nkento ye yakala za talwangwa kwa se ye nkazi za makanda kuna lumbu lwawu kondwa zayisa vata diawu kulu. Mu lund'e t ongo, mbumba za ngolo za kalanga muna rna vata, kuna belo ye konso lumbu lwa tungwa. Ka rnambu rna wonso rna vovelongo va ndonga ko. Va kalanga ye ntangu, ndumba kotele ku longo, e yakala nima ya fwa «ka wutanga ko» kuna

belo ba solanga muntu fwete wutanga yani ku ki nsweki kansi ka vena muntu vo vela moko, kana nkutu yani nkento ka lendi vakula nkalu ko, wawu vo mu nzimbu zawu kena an'awu ka wuta esi menga rna mosi. Lungwenia ye Nkewa Mu luzingu va nza, ka vena diambu di sundidi e mbi ye nsoni ko, vo ka luvunu ko. Luvunu lu mwesesanga wantu, bulu ye lekwa yawu kulu yi zinganga mpasi ye tokanesa ngindu za wantu, za makanda, zunga ye nsi za mvimba nkutu. Yi kuma vo dia mbi kwa muntu 0 sadilanga luvunu mu zingu kiandi: tala nona kiaki. E Lungwenia yi fi bulu fi mosi fia ntoko Nzambi ka vana lawu dia lenda sobanga tona evo se kia nitu andi ye fwananesa yo se tona di mosi ye yuma yi nzietele vena fulu kina kena. E lawu diodio 0 nkewa ye bulu ya mpila mu mpila ye wantu nkutu ka ba vewa dioko. Lumbu ki mosi 0 Nkewa wa bulangana lungwenia va fulu kia yokelwa fuku 0 Lungwenia nitu a ki ntoto a mpolo ka kele. Ba mokena ba wizana ye ba vambana. Mu kuma kia sia vo mu nzanza wowo bakutananga wu ba zingilanga, dia kituka se fu kia toma bulangiananga. Kansi 0 Nkewa mu konso fulu ba bulangiananga wa monanaga sivi vo Lungwenia wakalanga mpila ya nkaka. 0 Nkewa wa banzanga vo nkanda evo bula ka sobanga konso lumbu. Ka yuvula ko, kiadi vo yani Nkewa ka kala ye wu nkabu mu mokena ye tona zingu kia Lungwenia ko, wa yantika mona keto dia lawu dia lungwenia. o Nkewa mu kuma kia mata ye takuzioka, wa wula nkalu za nsia malavu muna mfinda. 0 nsia malavu wa toma fwema mu ngolo, vava ka Iwaka vena silu diani mu mona nkalu za mana wudika, wa yenda fwemingi,mu nzila wa bulangana ye na Nkewa ba mokenanga ye na Lungwenia. Nsongi a malavu wa loza nsaki a ngulu kayizanga yawu va ntoto ye wa yuvula: nani tuka ku mfinda? Nkewa wa yuvula weyi? Nani tuka kuna mfinda e? yi kiuvu kia nsie a malavu. Lungwenia muna malembe ye luzitu wa vutukila kiuvu kia vita dia na Nkewa yandi vo: weyi? Nkia mambu mwene ko? Nsongi a malavu kuna makasi yandi vo; nkalu zame za malavu zi mene, bosi e za nkaka nkutu lumene zo wula. Nkewa yani ntete susumukini, ye wa vova kwa nkwa malavu: tala kaka eto wole, ndolongo, konso muntu nwini e malavu ku singa ku mvilakana ko muna ngyenda. 0 nsongi wa tala keti nani 0 nwini e malavu bosi ka wul'e ntumbu. Kiadi mu londoka kaka 0 Lungwenia zakama kundambu nze yandi se bwa, 0 nsi e malavu watoma fwema diaka mu ngolo, wa zenga lubamba wa yantika zuba Lungwenia mu ngolo za wonsono. Nkenda nkatu, 0 Lungwenia wa mana lwala ye vimba mu diambu ka

zaya ko. Bia fion bia sala nga wa fwa, mpasi vava za saka na mbwa wa vovesa nsie malavu mu loloka Lungwenia kadi 0 mbwa kinu ka mona Lungwenia lu twa nwa malavu ko. Wa nlomba mu tala diambu mu mpila ya nkaka, kansi ka mu vonda Lungwenia ko, nanga ka zeye diambu ko. E kolo kia zubwangwa Lungwenia, o Nkewa wana welenge kwani ntama, wawu vo wa toma zay'e diambu vo yani wa vanga dio. Na Lungwenia wa yambulwa mu kuma kia ndomba za Mbwa, kansi kuna nima wa yela, wa mana vimba ye mputa za mana wola, fioti fia sala nga wa fwa. Wa sadiswanga kwa na Kiula. Muna mokena ye vava zaya, keti vo weyi ka mana Iwadil'e mpil'e yina, nga mumata mu nti vo weyi? Lungwenia wa nsasila vo bibwa ka mana bibwa kwa nkwa nkalu za malavu ka mona nkutu ko. E kuma? Mambu ya vuninwa kwa Nkewa vo mono di yi diatilang'e mpila malembe - malembe mu kuma kia nkolwa. Yi kuma ya kadi fwila mu lubamba. 0 wawu ngeye nkazi Lungwenia weyi se sila? A weyi se sila mono muntu nkutu kina mavimpi ko, kina mpe ngolo za nwanina ko, kala nkutu va mono nkala yi nene 0 Nkewa bosi ka kadi toma mona, kansi wawu yambula kaka ya fwa. Kiula vo vel Ka wawu ko. E nkazi ka wawu ko, fwete vanga diambu kwa nkewa e mpasi za mpil'e yayi zingi kwa ngeye. Mono se ya longa ngangu" vo yelokele ku moni wonga ko, bosi mpe yandi ka fut'e mpasi zaku zazi, bosi kwani ka dila. Owawu tu, wa yizi kutala kala mu mpasi zazi? Kiula vo nkatu, ngeye nkazi Lungwenia, e yani mpe kina ka bwilwa mpasi . za mpil'e yayi, kwendi ku ntala ko. Mu ntangu ba mokenanga ye na Kiula, e na Mbwa wa Iwaka mu zaya mavimpi rna na Lungwenia: wa ngyuvula e tata Lungwenia weyi lekele? Mu mvutu Lungwenia vo: ndele kia mbote fioti. Kiula wa vova e mbut'a muntu Mbwa,mono ngindu mpene kwa nkazi na Lungwenia vo ka fwete vutul'e bu kwa na Nkewa ka mona vo mena ka venge kwa nkazi Lungwenia, we mwenene dio? Mbwa wa vend'e nwa, bosi wa vova: tala e Nkewa ngangu kena nze se za muntu e yani Lungwenia we ka singa vanga ka ku ntonena ko e? Ka keba zevo basi ka kumvondesa. Na Kiula wadingalala. Kunima Mbwa wa yenda kwani kuna nzo andi. Basi landila lumbu, Lungwenia wa yeIoka ye wa yantika kwenda mu salu yandi. Nkokela mosi muna moko, kiula wa ngyuvula, weyi lu monananaga ye na Nkewa? Lungwenia vo wunu nkutu wutukele muna kiana. E mbazi diaka se wenda muna kiana e? Kiuvu kia na Kiula kwa Lungwenia. Mvutu za Lungwenia vo inga. Kiula va se twenda nzila mosi, mono se ya tala mpila salu yeno bosi tutala kana vo weyi singa vutulwila mpasi za vanga na Nkewa. Vava kwa kia, ba yenda mu kiana, ba Iwaka kuna nsalu mia wantu, na Kiula wa vova e mpatu a na Nkewa kweyi yina e? Lungwenia vo vena ndambu a mpatu arne. Vava ba Iwaka vo, na Kiula wa tala futa kia yingi ye wa vova kwa Lungwenia mbote mu yok'e futa kiokio mpasi vo ku moni mpasi mu vata ko, wawu va kimbevo wa kele kiawu. Lungwenia wa mona wonga ye wa vova: wan'e mfumu za mpatu zina kuna ntandu se bafwema ye ku mponda. Kiula vo vel! Ka wau ko, ku fwa ko.

E ngwanzi Lungwenia ku mom wonga ko, kina ba fwemJ l1gey~ \TJ\<l w: mono ki nwanga fwomo ko, ki twa lamba konso kima ko, w'yi mfwt:te vokel'e futa? Dia zole lutadi e moko marne keti mvungula yovo makab "':?na. Ku nima se enda mokena ye yani Nkewa kwikidi e tiya muna mpatu andi. Lungwenia wa dingalala ye yindula bosi wa vova: na se yi mpil'e yoyo e futa ki fwete yokelwa kuna ndambu a mpatu a mbuta Nkewa? Kiula vo yi wawu. Lungwenia wa yenda ye nkola kuna mwingilu ye mpatu a Nkewa, wa kwika e futa ye wa swama mpasi vo ka via mu nlaku a tiya. Futa kia via, kia via, mpatu za wantu, mbongo za lembi sakulwa za via, ndambu ya yindulwa mu vata e kolo futa ka kia vidi ko, ya via. Wantu a wonsono a mana fwema ye sosa: veyi va tukidi e tiya tu yokel'e futa!! Ba lwakila mu mpatu a Lungwenia, vava ba lwaka kaka na kiula wa kota mu nwa wa kala mu mpatu a Lungwenia 0 vididi, Lungwenia wa sala yani mosi. Bantu ba ngyuvula: nani yokele futa? Lungwenia wa vutula vo e futa e kuna ki tukidi, e mono bonso luzeye vo yi mbevo, kia nwanga fwomo ko, kitwa lamba ko mpe, kina kaka ye nkola ko, weyi ndenda yokela futa e? Bantu ba luta kuna via dia na Nkewa ba wana tiya muna sudi kiani, ba yenda vena mwingilu ba mona vena va yantikil'e tiya, mpaka za bwa, Nkewa ka tambulwila ko vo futa yandi wa yoka kio. Bantu ba mbaka ye wa natuka kuna mpatu a lungwenia. Mu ndwakilu, lungwenia wa vova: mono kina ye nkola ko, kina mpe ye tiya mu mpatu arne ko, we ndenda yokela futa? Wawu se lutadi e moko marne keti vo mvungula menanga? Mu tala moko rna Nkewa rna ndombe - ndombe, bantu ba mona vo ludi kadi muna mpatu andi ye muna sudi kiandi tiya tuna mo e dia zole, e moko mandi rna ndombe mena di vovele vo yandi kaka yokel'e futa ye mpatu zeto. Nkewa wa kangama moko ye malu, wa natuka nze funda, wa vondwa , wa kayanwa ye diwa kwa wantu a mana vilwa mpatu zawu. Tuka kina Nkewa ka bakamena muna mpatu, wa vondwa ye diwa e Nkewa za sala mu nfmda za baka wonga mu zinga ye muntu va mosi, mu kuma kia lufwa. Mu luvunu lwandi ka wudila nkalu za malavu rna nsongi,Lungwenia wa zubwa nzubwa ya mfwilu, wawu vo diambu dia kangilwa mu kondwa kuma, ka fwa ko. 0 Nkewa wa fwa mu kuma kia nsokela ka sokela Lungwenia mu nsamu a nkalu za malavu ka zaya ngatu nkutu mona ko. E rna vangu rna mpil'e yoyo, yi rna telang'a mbut'e ngana za sia yo: e nkisi a mvukila dia wa dianga. Mu tini kiokio kia lusavu, 0 Lungwenia vutula ka vutula. Zi mbuta za kisi kongo za longanga ba leke mu tusavu, nona ye ngana. Mu lusavu lwalu muna ye mambu mole rna nene: mbi ya luvunu ye yantikila vanga mbi kwa nkweno. Mawu mole yi rna vondesa Nkewa ye tinisa Nkewa za nkaka mu vata, di za kitukila se bulu ya mfuta, ka yi lendi leka mu nzo ngatu mu vata ko.

Savu kia zola baka mavwa mu wivi Mu zunga ye zunga mu zingilanga wantu a kadilu ya mpila mu mpila, a kwa ngolo mu salu ya moko ye miolo, ntokozi ye a kwa maketo, nkiti ye mvati mia ntoto, nleki mia ntambu ye ntwedi mia bulu, bonso a nkwa salu ya mpila mu mpila. Nzingi mia mavata ye mbanza ba tokananga mu wantu a nkwa luvunu ye wivi mu lekwa ya ngani. Ntangu mosi mivi ntatu mia kanana mu kwenda yiya mu nzo a muntu mosi wa sala, mvwama nzimbu. Mivi mia kubama ye mia yenda ku nkotela mu mpimpa mia bong'e nzimbu za wonso ka lundanga muna nzo. Mivi mia yenda, mia yenda swama kuna mfind'a nda ye vata ba yibila. Vava kwa kia, nzala za ba baka, ba yindula vo dia ba fwete dia. Muna dia, ba fwete kala ye maza, nkuni ye ziku ba fwete lambila madia wawu vo ba yiza mau ma nkunzu ku mosi ye nzungu ye lambilwa yawu. Wawu vo a tatu a kele a kayana mu sasul'e salu mpasi vo ba dia mu nzaki. U mosi wa tumwa mu kwenda teka «baka» maza kuna nkoko, wa zole wa tumwa kenda tiam'e nkuni bosi ndiona wa nsuka ka fwete langidil'e nzimbu ye kubik'e makukwa vena basinga tesek'e nzungu mu lamba. Mu vambana, ndiona wa tumwa mu kwenda teka maza wa yenda. Mu nzila wa yantika yindula: kala vo se nsidi mono mosi ye nzimbu za wonsono ya kadi toma zinga va nza kondwa kwa mpasi e kuma vo nzimbu za wonso kwa mono za kadi sala. Mu lwaka ku nkoko wa tek'e nkalu zawu zole ka nata, mu vutuka mu nzila wa bak'e ngindu za sia ndikila muna maza mpasi vo ena a sala vena fulu ye nzimbu kina basinga dia vava ba nwa maza ba fwa yandi ka sala ye nzimbu. Wa kotesa makaya rna mbi muna nkalu yi mosi mu vond'e mivi miole mia sala kuna fulu mpasi vo ka sala ye mbongo za wonsono. Vava ka lwaka kuna fulu kina wa wan'e tiya twa kwama. Wa tula nkalu ya nlongo evo maza rna mbi vena ndambu, bosi wa tula maza ma nkalu a mbote ya kondwa ndikila muna nzungu mpasi vo ba lamba madia. Kinga e kolo yandi ka banzanga mu sala ye mbongo za wonsono yandi mosi, e ena a yenda nzila mosi mu tiam'e nkuni ye val'e makukwa ba kanana mu sia ndikila evo kusa makaya rna mbi muna longa ka singa dila ndioyo wa yenda tek'e maza ka fwa mpasi vo ba kayan'e nzimbu mu kuku yoIe kaka. Madia rna via, rna siwa mu malonga, ba yantika dia, kiadi ndioyo ba vanina mu longa dia siwa ndikila, wa yantika mona mpasi mu vumu, mu ntima ye wa yantika kaza ye dila. Ku nima wa yantika nwana ye lufwa. Mukuma kia zaya vo e fi ndambu fia maza fia sala muna nkalu ka fia kala ndikila mu vonda evi ko, mu nwana ye lufwa wa pus'e nkalu mu malu mpasi vo maza mena rna tiakana. Nkalu ya bwa ya wudika, maza rna tiakana ye kukula vana ntoto.

Wawu vo lukanu lwa mivi miomio mia sala tiam'e nkuni ye vala makukwa mu lambila rna dia, ba toma yangalala mu mfwilu a mwivi ndioyo wa yenda tek'e maza kuna nkoko. Ku nima mfwilu andi, evi wowo ba vutukila dia, vava ba manisa, ba bong'e nkalu yoyo ya sala ye maza rna siw'e ndikila kwa ndioyo mwivi wa fwa muluzolo lwa ku ba vonda mpasi ka sala ye nzimbu zina bayiba. Kina ba sukul'e moko, kuna nima ba nwa mbungu zole - zole za maza. Ba wizana mu vunda bosi ba kayana mbongo zozo bayiba. E kolo ba vundanga, vumu ya yantik'e tatika mu ngolo, bayantik'e dila ye yindul'e tuku dia ndunzi za vumu yawu. Kuna nsuka mivi miomio miawu miole mia bund'e vuvu kia sala ye rna vwa rna wonsono ba yiba, awu wole diaka ba fwa vena fulu ba dilanga. Nzimbu ye lekwa ya wonsono ba yiba biasala kondwa ntadi ngatu ntanini: mivi mia wole1a muna mfuta ye funda ya yimvwama. Zi mfumu za lekwa ye nzimbu za yibwa bayend'a landingi muna bayend'a kotedingi muna futa ye muna mfinda. Mu landa ye landakana, ba yenda mona vena ba fwila, ba wonsono ba mana vimba ye finamen'e buka nkutu. Lawu di mosi vo ka va sala noka mvula ko, tuka mu lumbu ba yiba ye mu ntangu ba yenda wanuka se mvumbi za mana vimba. Mi mvwa lekwa mia mona nkenda, mia wizana mu kubika mvumbi zawu zi tatu, za zikwa vena fulu za fwila. Ku nima konso muntu wa sola mvwilu andi wuna ya vidila, wa nata yo kuna nzo andi wawu vo ka basala ki tekela konso kwa lekwa ko ngatu nkutu dia kuta di mosi mu mbongo ba yiba. Ovo tomene landa nona kiaki,lenda mo baka longi dia mfunu ye lukila dio mpasi vo wa toma zinga kia mbote va ntoto. E mbi a ntete mu nona kiokio yi wivi. Ma toko momo mawu matatu evi. E mbi ya zole miolo, kadi a zolanga kala ye mavwa kondwa sala konso salu nanga vo yiya lekwa ya ngani. E mbi a ntatu a kwa keto ye nsita kadi konso kima kia mbote ba mwenenge ba yindulanga vo nga kwa yawu kifwete vuwa, ka kwa muntu wa nkaka ko. Nana mpe a kangelenge a tatu, konso konso wa yindwidingi mu kuma kiani kaka. Mu kuma kia wolo, matoko momo ka rna salanga konso salu ba lenda bakila kima ba lenda zingila ko, e mon'e lekwa evo yuma ya ntoko, ya mbote, ya mpila mu mpila, ba monang'e keto dia vwa yo, kansi ka va kala ye mpila balenda yo vwila ko, wawu vo ka ba salanga ko. E keto diawu dia baka yo ye wolo dia ba natanga mu yiya yi bosi e nsita ye keto dia vwa ya wonsono dia ba natanga ku lufwa. Mu kuma kiokio a mbuta a vovelanga vo: ndion' 0 zolanga rna ya wonsono, yi ka ladisanga ku mosi ye moyo andi nkutu.

Nkung'a kisi Kongo Ngyele - ngyele mu nzil'a Kongo Mu nzil'a Kongo mbakidi luvuyi lwame Luvuyi lwame ntungilang'e rnbangu zame E mbangu zame ngyayilanga ngola zame E ngola zame zilele vana yanga E vana yanga monakene niok'a moyo. E niok'a moyo yi tele mwan'a ndumba E mwan'a ndumba bokele vo a kitat'e muna Kongo E muna Kongo monekene ngorna tanu E ngoma tanu zi sang'e paku ndundu E paku ndundu pele kete paku ndundu. Nkunga wa mfind'a tadi Ngyele mu mfind'a tadi e Mu mfind'a tadi Mbakidi mo mfwenge tatu e Mfwenge tatu Yi mosi ya ya Madiya e Ya Madiy'o si kanga nsambi a mputu e Nsambi a mputu Yi vova kule - kule - kule e Kule - kule - kule Mpakasa kiduda mu nkoko e Kiduda mu nkoko Nzonzi ka tina mu tadi e. Nona kia ntietie ye nkumbi Mu nza, mu zinga, konso lekwa evo vangwa kina ye moyo lei kangalanga ye mambu rna tezanga ku ntokanesa ngindu ye nsuni vo se ka rna bakidi nzila mu manisa mo ko. Mu nona kiaki tuna ye Ntietie fi nuni - nuni fia ndwelo, fia vienga mu mona fio ye fia vewa tezo kia ndwenga evo ngangu mu zinga. 0 zingilanga mu dia yi nzanzala ye yi bundu - bundu yi fwananga va laka diani ovo bulangene mpe yi ngenza - ngenza dia ka dianga yo ye kwenda leka mu zalwa diani katukanga.

Kuna tuku dia nza, e bulu ya wonsono ye nuni mu buka a zingidingi, di vovele vo bazietelenge ye dila va mosi e nzonzi nkatu. Lumbu ki mosi Ngundu biola wa yela ngolo, wa sadiswa kansi ntangu ya nda ka mona kaka mbote ko. Ku nima nuni za wonsono za kutakana mu tala kuma ki yelelanga na Ngundu biola. Mu lukutakanu 1010 ba wizana vo nganga ba fwete tumisa mu sadisa Ngundu biola mpasi vo ka yeloka. Nganga wa moneka: Tiokwele. Na Tiokwela mu sadisa ka fwete zaya nani yi se, nani yi nkazi a kanda dia na Ngundu biola? Nani yi nkaka wa wut'e ngudi andi ye s'andi. E yuvu ya mpil'e yoyo ka ya toma yangidika Ntietie ko. Mu kuma kiokio wa telama ye wa vova: sadisa kaka ku vavi rna yingi ko. Kadi eto kuna ki nuni yovo kuna bulu ya wonso katu sobananga ko. E ngeye Tiokwela e s'aku Tiokwela e nkak'aku mpe Tiokwela ka kele, ka mpila mosi ko ye wantu ena nkumbu muntu ye yandi. Eto kulu di twizidi vava twatala ye zaya mpila yi sadisilwa na Ngundu biola ye keti vo nki lomba twa kuba mpasi ka yeloka e ngeye mpe wa mon'e kiese mu mbevo sadisi. Mpovo za Ntietie ka za yangidika na Tiokwela ko, kansi ka vova ko. Wa zibula bunda dia nkisi miandi, wa yantika sadisa. Mu mfimpilu wa vova vo vena ye nkweno twa vang'e mpasi kwa Ngundu biola, muna mpovo, enD mosi lulenda tona keti nani vava tuna eto kulu. Mpovo za nganga za tokanesa ngindu za nuni, mpuku ye bulu ya wonsono ya kutakana mu sadisa Ngundu biola. Mu kondwa kwa visa nani twa vanga mbi evo mpasi kwa nkweno, Kutukudia wa yuvula kwa Tiokwela nani ndioyo zolele vo Ngundu biola ka mon'e mpasi e? Tiokwela wa tala ndonga ya wonsono, bosi wa vova, ka luntonene ko e? Ndiona kazolele mbote ko, kavilwangwa ko. E fu yandi rna via - via, kisonga vo nkwa ngangu, 0 sundidi eto kulu yi bosi yandi ntete vovanga mu kakila a kweno mpasi vo ka ba vovi ko. Landila mvutu za Tiokwela, na Kutukudia wa vova: dilendakana vo na Ntietie? Wawu vo yandi nga vita vova? Nkutakani ya kota mavwanga mu kondwa kwa ziku ye kwikizi mu nani wawu vo nganga ka vova nkumbu a bulu kia vanga Ngundu biola mpasi ko, nzonza mia yantika tuka bana ba matiokwela ye ba Ntietie, kunima Ngundu biola se ka baka konso lusadisu ko, nuni ye bulu ya kala va fulu kiokio mu ku nsadisa ba fwema ye mwangana kondwa kwa vanga diambu dia lusadisu. E nsuk'a diambu mbevo wa fwa, luziku lwa kala lwa kiadi ndonga ka ba yenda ku lufwa 1010 ko, kadi ba banzanga vo nkindu zi kala ko. Mu mpila yoyo Ngundu biola wa ziama nziam'a nkenda ye ya nsoni nze kena ye kanda ko. Kitantu kia kota ye an'a nkazi ye aleke a Ngundu biola a zonzesanga Ntietie wa lok'e mfumu awu a kanda. Na Ntietie wa fwema ye wa yaluka mu vata diodio wa yenda tunga va nzanza yani mosi, va nkuk'a na Nkumbi. Lumbu na Nkumbi ka yendanga mu nzietelo wa mona zala dia mbote - mbote, wa yuvula nani tungidi vava?

Ntietie wa tambulwila muna kati kwa zala ye wa vutula vo: mono Ntietie. Nkumbi wa finamena mu mokena ye zaya nani yi Ntietie? Ba monana, ba mokena ntangu ya nda mu songan'e ngindu za zingu. Ba toma wizana ye ku manima ba mona vo ba kala ye mpasi za zingu za mpila mosi. Bawu bole ba teka kangidilwa mambu rna ki ndoki, ba mpumpa, ba kondwa bana. Mu diodio ba wizana mu zingila va mosi. Na Nkumbi mpe wa yaluka ye kwiza vanga belo kiandi va ndambu a zala dia na Ntietie. Wawu vo yani mu nwa ka zingilanga wa zoka nw'ani va ndambu a zala. Mu nkokela mosi, mu ntangu a moko, na Nkumbi wa vova kwa Ntietie, e nkazi mono mpasi ngina zawu mu ntima. Nkento yi zolanga e yani mpe zeye toma ku nzola, kiadi ki mosi vo nkanikinu mosi wuna muna ku nsompa, e toko ka fwete loz'e nkandi muna zulu ya luta vana ntandu a nsand'a s'ani kondwa kwa viakana lukaya. Wawu mono bonso zeye, ki lendi vumbuka ngatu telama ye loz'e nkandi yoyo ko nana llZolel'e nkento ndioyo. Ntietie wa vutula: yambula twa leka, e mbazi tu zaya mambu mengi, Nzambi se ka tusonga keti vo dilendakana ovo ka wawu ko. Ba yenda konso bulu ye fulu kiani. Lumbu kia landa, mu mene - mene, na Nkumbi wa yuvula Ntietie mavimpi e? bosi wa yuvula keti vo bakidi ngindu mu nsamu tulele miawu mia longo? Ntietie vo yi wawu, mono se ya teza sadisa nat'e nkandi mu zulu ye sotola yo ku nim'a nsand'a vata dia se dia nkent'o zolele. Tumin'e lumbu kwa ba zitu baku vo ba ven'e mvutu se twenda. Nkumbi wa yangalala, wa yenda mu lomba lumbu kwa ba tata ye nkazi za nkento ani. Mu mvutuk'a Nkumbi wa songa mvutu za rna ko ye nzadi kwa Ntietie. Ntietie wa lomba kwa Nkumbi mu kwenda kina kia nsona mu tala fulu ki lozelw'e nkandi mpasi vo ba kubama mu sund'e nkanu a longo lwa nkento ndioyo. Lumbu vava kia fwana, kia nsona, ba yenda, ba lwaka va fulu, Ntietie wa zieta zi nzo zi finamen'e nsanda wa vwandilwang'e mambu ye wakanana ye Nkumbi fulu ka kwenda kala ye nkandi ka singa sotola. Ba kanana ye wizana mu rna wonsono. Mu lumbu kia rna kananu, kia Nkenge, bayenda ye malavu, ba kota kuna lumbu, ba tambulwa mu zola ye ngemba kansi 0 tata mfumu a lumbu wa vova vo: e nkanu ngeye mosi se wa zenga wo, vo lenda singa lenda loz'e nkandi. Ba dia, ba nwa mu kiese, ntangu a loza nkandi va ya fwana, Nkumbi wa bak'e nkandi, bosi wa vova kwa bazitu vo e ntangu yi fwene mu lozel'e nkandi kuna nim'a nzo yi finamen'e nsanda, Nzitu wa tambulwila ndomb'a Nkumbi. Ba zietoka kunim'a nzo ye Ntietie. E kolo Nkumbi ka baluka ku nim'a nzo, wa ki vanin'e nkandi kwa Ntietie, wa tilumuka yawu kuna nsanda ye sotola yo vana fulu kia makananu kwa se dia mwan'a nkento. Nkandi vava ya sotoka vana nkat'a se dia nkento dia ndumba wa kaza mu nding'a ngolo vo: mwan'ame a guta sompele, kadi e nkandi yi lutidi e nsand'eto. Ndonga ya wonso ya yimbila ye kembela vo dia ludi e mwan'o sompele, o Nkumbi lendele loz'e nkandi muna zulu lut'e nsanda. Muna zunga kia wonso basivika diambu dia Nkumbi lendele somp'e nkento wa lembakana bulu ya mpila

mu mpila. Nkumbi wa nat'e nkaz'ani muna vata diawu, wa lwaka ye vutula matondo mu zola ye ngangu za Ntietie. Ka va luta ngonde za yingi ko, Ntietie wa mona nkento ka fwete sompa, kiadi diaka vo mu ku nsompa,e toko di kunzola, ka fwete tambulwila vita koboka ye leka ka vita kala kuna nsi a nkela yi singa ziamina se yo vo ngudi a mwana ndioyo, wawu vo yi wa ntete muna wuta diawu. Nkanikinu wowo wa vengomonanga matoko ma yingi mu tina ziama kimoyo mu zola nkento. Ntietie vava ka mokenena wo kwa Nkumbi, wa vewa kwikizi vo ka dia bala kwani ko, mu kota mu ziami kimoyo vo se zolele nkento aku, mono se ya sadisa, nzeye mpila wa nsadisila mu warne nkento. Ntietie wa yuvula Nkumbi: nki a mpila ka singa ku nsadisila mu vayika mu ziami? Nkumbi vo dia fioti kwani: vo se o nzitu fwidi, se beza kutu zayisa. Va tu kwenda se twa zaya lumbu ka ziama ye vena ka ziama. E mono se ya tala kina ba yantik'e tim'e nkala, mono mpe ngyantikidi e tim'e nwa wu singa kwenda ye muna wulu di ziamin'e nzitu eto. Vo ba manisi e tima, mono ntubwidi e ntupa ye vena koko kia wulu. Ngeye nkazi, kina kulumuka muna wulu, fwete kwenda diati, wenda sietokingi, wendanga kuna koko kia wulu kina yi kusonga. Mu zika e ntoto wawu kwenda sotokingi ngeye wendanga kuna koko ye vena kota muna nwa, widi wo e? Ku lendi fwa ko, Ntietie wa vutula vo ntondele, ka vena diambu ko, se ya mokena ye se dia nkento ndioyo. Vava kwa kia, wa yenda kuna vata dia se dia nkento ye mokena mu sompa mwan'ani mu zola ye vanga mena bazolele mu lange 1010. Se wa yuvula Ntietie ngeye zolele vita muna ziami e lumbu yi fwa yovo ki singa fw'e ngudi a mwan'ame? Ntietie wa tambulwila. Se dia mwan'a nkento wa sia lumbu kia lange: muna kia mpangala luiza bong'e nkento eno. Mu ndwak'a Ntietie kuna belo muna kiese ye mayangi wa samuna kwa Nkumbi ye nkento ani vo mambu rna tomene, kia mpangala tu kwenda ku nata keza lambila. E nkazi se ngeye kak'e wawu vo mfwila mu wulu dia nzitu: ngeye. Nkumbi wa vutula vo ve, ka dilenda kani ko, ngina vava. Ba kubamanga mu mena ma sompelwanga longo, vava kia fwan'e lumbu kia mpangala ba yenda, Ntietie wa yuvulwilwa vena ntend'a nkongolo vo: zolele kibeni wa vita kuna nsi a mvumbi a se evo ngudi a nkento zolele sompa e? Ntietie muna wu nkabu ye nzengo a ntima wa vutula vo: nzolele. Ndonga ya kaza vo: tala zowa dia nuni, se di fwa mu kuma kia nkento. A wonsono a mana tina ngeye finuni - nuni se fwa kwaku mpamba., e se ye ngudi se mbuta za wantu, fioti fi sidi se ba fwa kwau. Se dia mwan'a nkento wa vova diaka kwa ndonga: lutomene wa mbe? Eno kulu lumbangi za mona meso mu nsilu miami mitwa viok'e vava, mono se yi van'e mwan'ame mu vuvu kia sia vo kina yi fwa evo nkaz'ame ka fwa, konso ndion'o vita va ntandu a nzitu ka ziama muna wulu di mosi. Lwenda mawu ye lunda mo, kina ma

vangama ka lusiviki moko, ka rna kala rna mpa ko, wunu makubamene ye wizana. 0 mwan'ame wele mu ntalu a ziama kimoyo e mpaka nkatu; wawu nze? Yi mene tu wizanene: lwenda kia mbote. Ntietie wa nat'e nkento andi mu kiese ye luyangalalu, mu zola ye vuvu kia ngangu ye malongi rna Nkumbi. Mvula za fioti kaka za vioka, ngudi a nkento a Ntietie wa yela ku nsuka wa fwa. Ndonga mu zunga kia wonso ba mona mpasi mukuma kia Ntietie se ziama ki moyo. Ndonga ya kala ku mambu rna luziku 1010 mu mona Ntietie se ziama kimoyo. Ntangu a tima ziami vava ya fwana, Ntietie wa yenda ye Nkumbi mu mona fulu ye wizana vena ka singa kotela muna nwa ye ntumpa ka vayikila. Ziami kia timwa, bosi Nkumbi wa vanga mena ba wizana ye Ntietie. Nkento wa kivondanga ye dilu,wawu vo yakala ka fwete ziama kimoyo ku mosi ye ngudi ani wa fwa. Kuna ziami Ntietie wa kanana ye nkento mu mpovo ezi: «Ngyele fila mama, se ngiza twa sas'e bana ye lunda tata». Wa kulumuka muna ziami bosi nzitu ani wa kulumunwa ndonga ya toma dila Ntietie ka mu ngudi a nkento wa fwa ko. Ntietie wa kwikila ye vanga mpila ka wizanena ye Nkumbi. Mu lunganes'e nsilu, Ntietie wa ziama ye nzitu ani mu wulu di mosi mu song'e zola mu nkento ani. E kolo ba vutulang'e ntoto, Ntietie wa yend'a sietokingi kuna nwa wa tima Nkumbi, wa yenda tomboki ye kun'a ntumpa, kuna nsuk'a O2ikilu wa vayika ye watilumuka, ndonga ya susumuka mu mona Ntietie 0 zieme se vayikidi, ntoto ka wa katuka ko muna ziami kia nzitu, dia sivikwa kwa wantu a wonsono. Diambu diodio dia toma mwangana mu zunga, dia vovelwa mu fulu ya wonsono, kiadi mu vutuka mu nzo, nkento ka yangalela diaka yakala ko, longo lwa fwa kadi nkento wa monanga wonga wa zinga ye yakala dia ziama ye vayika diaka mu zinga ye ena kinu a ziama ko. Nsamu wa vwandilwa muna vumu ye kanda dia nkento, kuna nsuka nzengo ya bakama ya vutul'e nkento kuna 020 a Ntietie. Ma vata rna zunga mena rna kele vena nzikilu a ngudi a nkento ba tumiswa ye samunwinwa nzengo a kanda mu vutul'e nkento mu 020 a Ntietie ka nele vo nkento wa dilanga mu wonga wa zinga ye Ntietie wa ziam'e kimoyo mu zola nkento andi. Nkangu a zunga wa toma yangalala ye vutula matondo kwa mfumu a kanda mu O2engo a ngangu ba bakidi mu zitis'e nkanikinu ye nsiku mia siwa mu nsompelo a longo 1010. E mfumu za zunga za sola ndona za makento mu sala mokena ye nkento mpasi vo ka katul'e wonga, ka lenvoka mu vutuka mu 020 a tata Ntietie wa nkaz'andi. Zi mfumu za siamisa ndona za makento mu kwikidisa nkento vo mu kisi nsi eto e nsilu mfuka. Wawu vo dia wizananga muna luyantiku lwa longo, dizi vangama, wowo kaka wu difwete kadila; yani nengwa ka lenvoka, ka vutuki muna nzo a Ntietie.

Mu nona kiaki mu vovelo mambu rna yingi rna lenda kufikilwa mu mpil'eyi: 1.0 - Zola va kati kwa Nkumbi ye Ntietie kwa ba sadisa mu lenda sompa ba kento mu katuka mu kimpumpa. 2.a - Zola kwa kotesa nsadiziani mu awu ye ku a vana ndungidi mu mfundu ye ntiakalakani a kelenge zawu. 3.

- E ngwizani ye luzolo mu ki sadisa yi tuku dia ngolo ye wu nkabu mu tonda ye tambulwila nsilu mia mpasi milenda vonda ye vidisa moyo, kansi e vuvu ye kwikizi mu ngangu ye wumbangu mu ki sadisa wa kalanga mu ngindu ye mavanga mawu. 4.

- Dia toma sikidiswa ye monekeswa mu songela vo e nsilu yi mfuka kwa esi nsi yayi: vo tambulwila fwete vanga dina tambulwidi; yi kuma mvovo ye rna vanga rna fwete landana ku mosi. 5.

- Ntietie ye nkento ani ba songa nswaswani za ntindu evo mpila zola kwa wantu a zinganga mu nza. 5.0- 1. 0 Ntietie yi nkwa tambulwila ye vanga dina ka tambulwidi kana nkutu vo dia mpasi yovo dia vonza muna moyo andi. Yi sia vo wa futanga mfuka za nsilu miandi. 5.

- 2. E nkento ka sompa, kiadi vo e diambu dia mbote kwa yani kansi mpasi dia vanga kwa wa nkaka wa tondanga; ovo se mpasi di lenda twasa kwa yandi wa vengomokanga. Di songele vo e ndion'enkento nkundi a dia ye nwa; mu ntangu a mpasi ka nkundi ko. E kuma mu ntangu yakala; Ntietie ka vayika muna nziami, nga dia kiese kwa yani, nga ka fwete vana lusadisu mu vava nlongo ye futwa mu katula mabibi rna zitu dia ntoto ye nkel'a ngudi andi ya ntesama va ntandu vava ka vita muna nziami. Wa vitisa tinisa moyo andi wa kala wa vienga ka mu sadisa yakala wa kala wa yoya ye fienga dia mu nsi a ntoto ka yukulukila zingila ko. Wa kota mo mu songa zola mu yandi wawu yani nengwa se wa nsia va fulu kia tebwa nana ka fwa ko. Kiadi nona ku nsuk'ani ki sisidi kiuvu kwa ntangi mu zaya ngeye ku nki a ndambu wuna? Ya nkundi a dia ye nwa rnu ntangu a kiese? Vo wu nkundi mu ntangu a mpasi? Nkangala ye kula Mu zingu kia konso vangwa kia moyo mu kalanga ye mambu rna yingi. Tuka bulu ye wantu a kalanga ye nsatu za dia, za nwa maza, fulu ya luvuvamu mu lundila moyo andi. Kwa wantu va kotanga nsatu za salu, za longoka ye zaya zunga ya nkaka ya nsi. Mambu momo rna natanga vangwa mu zieta evo kangala. Kangala

yi telama vena fulu kalanga ye kwenda ku fulu kia nkaka. Vangu diodio dia kangala yovo zieta di vangwanga kwa wantu ye kwa bulu mu vava lungisa mena rna sosanga zingu rna kondelo vena ka kalanga. E si kongo mu nsasilu za matoko ye ndumba muna mavata ye zunga yawu ba swaswanesang'e nkangala za wantu mu kunku yole. Nkangal'a mbote ye nkangal'a mbi yovo nkangal'a singama ye nkangal'a «tekama». Muna rna vata mwa zingilanga ndong'a wantu, mu ndonga yoyo mwakalanga mpe mpila evo ntindu miole mia wantu: a mbote ye a mbi, a singama ye a tekama. E mbote a muntu ka ya kala evo ka yi tadidi mu vonga kwa mpolo evo luse lwandi ko. Ka swika kwa ntel'andi ko ngatu vonga kwa nitu ani. E wete wa muntu wu monekanga mu mpova, nsadilu ye zingu kiandi va meso rna nkangu mu belo evo mu vata. 0 muntu a mbote nkwa ngemba, nsadisi, mu nzodi a buka, nkwa nkenda ye nlongi a kaka mu mena kazeye. Ka nkwa kisana ko, nlembami, nkwa walakazi ye nsadi, ka zingilanga ngatu dila mu kiufuta kia ngani ko. Nkwa ziku ye luzitu mu wantu ye mvwilu a ngani. Wa sakalala va ndonga ye nzodi a longoka mena ka zeye ko. o muntu a mbi ka ndiona wun'e mpolo a tekama, nzunu ye nwa wa wole meno ko. Ka ndiona wa vanguka ko. 0 muntu a mbi yi muntu wa nkwa lulendo, ntiamfu, nkwa mvezo, ndion'o kimonanga vo yandi ka fwananene ye muntu ko. Ka simakananga diambu ko, nkwa ngolo, kana nkutu va ntadisi a zi mfumu ,yandi ka ki banzilanga vo 0 sundidi. Muna vata, zani ngangu, ngolo ye yima e yani yingi. Nkwa luvunu, lenda kala mwivi ye nkwa matingu, ka zolanga kula kia wantu a nkaka ko. Wawu vo a leke muna zi nzo za rna se ye ngudi zawu bakalanga ye nsatu a nsakana ye longoka mena balembi zaya evo mona muna zi nzo za finamena ye n20 awu. Wawu vo ka bazaya nswaswani a fu ya mbote ye ya mbi ko, se eva ngudi a wunikinanga mpila moko ya wana basakananga. Kansi a rna se ye ngudi a zayanga fu ya esi .vata ovo fu ya ngudi, z'a kundi a mwana ka ya mbate ko, muna lembi tekek'e mwana, wa kanikinwanga mu lembi kota mu kula kia mwana ndiona wa ngudi a nkwa fu ya mbi. Ovo mwana ndioy'o siminu mu lembi kala mu kula kia wan'a ngudi a mbi, se ka widi ko, se ye ngudi ba nkatula nswa mu kangala yani masi kondwa kwa se evo ngudi. Wana batiniswanga mu finamena muntu a zayakene vo wa tekama, wa mbi. 0 muntu a mbi wa vengomokwanga tuka kwa zi mbuta ye a leke mu lembi sambulwisa mavanga rna mbi kwa bantu. Mu nkangalelo muntu 0 toma longokanga mambu mayingi rna mbote ye rna mbi; di kalanga nzengo a nkangadi mu sola mena ka longoka. E si nsi eto a kangalanga mu kati ansi kondwa nkanda ngatu konso dimbu kia luyalu. Mu nzietelo ka dia kala mfunu mu nzimbu ngatu madia mayingi mu nzila ko. Wawu vo fu ya mbi ka ya kala

· . ya yingi ko, muntu wa zieta ye vuvu kia tambula lusadisu mu nzila mu yi ko ye nzadi ye kuna ka lwakila mu zunga ye mu vata ka kanini kwenda. Ngindu za ki sadisa za yalang'e nkangu a kongo. a nkongo wa zaya nzala ye mpasi za muntu 0 sisidi nzo ye mavwa mandi mu kwenda tala nsamu ku vata dia nkaka. Muntu ndioyo wuna mu nzietelo evo mu nkangalu wuna ye nzal'a dia ye nwa maza, yikuma vo zi mbuta za wantu a longang'e a leke mu sadisanga konso muntu ndiona ba mwene wizidi mu vata; ovo wuba kayisi, ba fwete zola zaya: nani kena, yi sia vo zina diani, vata ka tuka ye vava zaya kwe ka twa kwenda. Mu ntangu yoyo ka rnokeneswanga, ka fwete vewa ntafuna (nguba ,madioko yovo mankondo) ye maza mu vundila mu vata diodio. A leke mu vata wawu vo a siswanga mu kiyekwa kia mbut'a muntu evo kia ndon'a nkento yi yawu a natang'e nsamu kwa mbuta ye yani nkangadi ndioyo rnu mokena ye mbuta wanukini rnu vata. Ndioyo mbut'a muntu mu mokena ye nzenza wa lombang'e mvil'a nkangadi evo mu nduti a nzila. avo se nkwa luvila lwa esi vata ye kanda diodio, 0 mbut'a muntu ka lendi ku ngyambula kenda mpil'e yoyo ko, kondwa dia lulungu. Di vovele vo nzenz'awu a kanda evo nko ye nzadi, se ka fwete talwa mu ntadilu ya mpil'a nkaka. Mu fu ye zingu kia mpil'e yoyo, wantu a toma vwizana ye ku kizitisa mu nzietelo ye zaya nkenda za nkwen'o kangele, 0 sisidi e nzo ye rna vwa wawu se fwa nzala ye vwina se kena diawu, dia siwa va fulu kia diambu di bwilwanga kwa wantu a wonsono a kangalanga. Yi nta a tanga kingana kia sia vo: nzo ka natwa, vumu ka sadi. Yi sia vo konso muntu o kangalanga, 0 vayikanga mu nzo ani kansi e vumu ki vavang'e madia ye maza kwenda ka kwendanga kiawu,ka ki salanga ko. Lenda nata nkuta yovo nkatu, lenda kala ye niimbu mu sumbila rnadia evo nkatu, 0 nkangadi ka rnonanga mpasi za yingi ko. Ka mu sungula ko vo se nkwa luvila lwa nene, lwa zayakana vo lwa nsansi a wantu, konso kwa mbut'a muntu 0 zeye 10 ka fwete mon'e mpasi za tadidila nzenza ka widi vo wa mwisi luvila a sompananga, a gutaziananga ye sasanananga. Dia nsoni ye luvwezo kwa vata ye kanda di zingilanga mo. avo se di vangamene mu nkondwa ya mpila sia vo ka va kele mbuta ko muna vata, 0 nkangadi wa sisanga mvovo kwa wana mu vata diodio, ka fwete samuna nkumbuandi, vata ka tukidi ye vata ka twa kwenda. Yi bosi ka kanikin'e lumbu ka singa kwiza luta mu mvutukilu andi ku vata ka zingilanga. Dia kalanga dia rnpasi mu kota ye vayika mu vata ye luta rno mwa kondwa muntu. Bosi dia kalanga dia mpasi muna vata mu wa vo mbut'a muntu na ngandi 0 viokele, sidi kanikina lurnbu ka vutuka, ka lembi wana esi kanda dia mbut'a muntu ndiona ka sala tumin'e marnbu. Zi mbuta ka za sonekanga ko, kansi tuka mu kileke wantu a sasilwanga mu toma sungamena yy. zayidila mpova ye nsamu mia mokenenwanga evo mia tumwanga. zingu kia ntangu yina kia vangamenanga mu vova ye wizana, nkangu a kanda dia wonsono dia tumamenanga ye wila mfumu a kanda; mbut'a rnuntu. 0 mbuta yi

ntwadisi a indende. Luzitu lwa kalanga va fulu kia ntete mu mwisi kongo. E tumama mu vanga salu ye luzolo lwa zi mbuta mu vata dia wonso dia kalanga va fulu kia zole mu luzingu lwa muntu. Zayaziana tuka muna vumu ye mu luvila lwa kanda, dia toma sadisanga mu lembi vangana mbi evo lembi sompana mpangi ye mpangi, dia siwanga va fulu kia tatu. Salu, wumbangu, leka ntambu ye vuwa ya siwanga va fulu kia ya mu lund'e kanda, rna ko ye nzadi. Tuka muna ki leke 0 mwisi kongo wa sasilwanga mu zola longoka salu muna wumbangu mpasi vo mu zingu kiandi nleke ndioyo ka zaya vanga yani kibeni luzolo lwa nsatu za zingu kiandi, za kanda ye za mil' ko ye nzadi za sompela mu kanda diawu. Yi sia vo, nleke vo se ka kubikilu ko mu kileke kiani, mu ki mbuta se dia kala dia mpasi mu vanga mambu ka yukulukila mu ki leke kiani ko. Mu zingu kiandi se ka vanganga mambu rna nsoni mu kanda, rna mpasi kwa zi mpangi ye nsanga za makento ka zi lendi monekena luzitu ko mun'a sompelwa wawu dina vo e mbut'awu ka zeye nata zingu kiani ko, molo, ka lendanga lekwa ka lenda sadisila kanda diani ko. Muntu a mpila yoyo ka kelenge mfunu ko muna kanda, ovo se mwisi kanda wa nsadi 0 nete nkanu wu fwete futilwa muntu, 0 molo yi wa yendang'e nsi mbi mu kul'e kanda wawu vo kena mfunu ko. Mu tandu kia zi nkaka mu kongo ka mwa vovelwanga beni diambu dia wivi ko mu kuma kia zingu kia kala kia mbote, kia kintwadi ye nsadiziani. Mu zingu kia mpil'e yoyo, mwisi Kongo wa zinganga mvula za yingi, wa tekola ye mona tumvulu twani bosi ka kwiza fwa. Di vovele vo 0 mwisi Kongo wa siang'o muntu mu zingu kia luzitu, kia zola ye kia kubama. Mwisi Kongo wa nwaninanga moyo a muntu ye zitisa woo Yi mu kuma kiokio ba lundanga fu ya toma lunga - lunga vumu kiani mpasi vo ka toma zinga, ka mu ku mvonda nzala ko. Vena nkutu ye zunga mu Kongo ya kala ye nswa vo nkangadi 0 lweke mu tini kina rna via evo mpatu ye mwene nzal'a dia, ka lenda vuza konso mbongo mu dia kansi ka lendi vanga funda ko. Yi sia vo lenda ningama evo nkutu vwanda muna nteto a nzila ye dia kina ka wene muna via, kana vo mfumu a via wizi ku ngwana, ka lendi ku mvwa mambu ngatu ku baka ki mwivi ko, wawu vo ka venge ntete ngatu funda ko, kansi nzala ka vondele evo ka katwidi. Ki muntu kia mpil'e yayi kia mfunu, kia mbundanu a vuvu, kia mana vila mu kota mu fu ya ki nzenza, ya nsita ye ya yinkita, ya vambanesa zi mvila ye makanda rna nene rna kele mu Kongo. Mu komenenwa, mwisi nsi wa tambulwila mambu rna mpa, rna kinzenza, ka rna nsimba ngatu ku nsadisa mu lunda lusansu, fu ye kadilu kia kisi Kongo ko. Mwisi Kongo wa longoka ye wu longokanga ndinga za ngani ye vilakan'e nding'ani «kikongo» mu kuma kia ">

nkot'a nzenza ye luyalu lwau, mwisi Kongo wa soba kadilu mu mawonsono: ndilu, nduinu, wungudi wa mana, mbengani ya kota, zingu kia muntu kia kufama. Dia kituka dia mpasi mu mona mbut'a mwisi Kongo siwanga ku mwini mu mene ye vutulwa mu nzo muna nkokela kw'a tekelo ye tumvulu. Mu ngiz'a mindele, nzo za yantik'e kangamena mu makumba, kadi e nkongo wa kituka se mwivi, mvondi a wantu, nduvu a malavu, mu nte a zumba, mavangu momo ma kelenge rna ngemi, rna mbi ye rna nsiku kwa esi Kongo. o muntu wa vovang'e luvunu, mwivi, 0 nduvu a malavu, molo ye nkwa mpovo ka za singama ko, kwa mwisi kongo ka singama ko. 0 malavu ka rna nwinungu ntangu ye lumbu ya wonsono ko, ngatu vo vewa kwa wantu a wonsono, mu lembi ku ba tekek'e zayi. Mu nsobelo ye mbaluka za mambu mu kongo, ngenda za makanda za yantika kuluka, wantu a yantika zingila vumu - vumu mpila yina ba wutukila, yi sia vo landila nkak'a nkento wa wuta ngudi e zi ngudi zozo ye an'awu ba fwete kala lukufi ye mpangi zawu z'akala: ngudi za nkazi. E zin'e ngudi za nkazi yi zi talang'e vumu ye nkangu wa wonsono muna wungudi wawu kaka. Muna nkangalelo, e ana a wonso a wutuka mu mpangi za makento a wonso a mpangi a fwete zietanga tuka vata dina a wutukila mu kwenda tala ngudi awu wa nkaka ye mona mpangi zawu za wutuka mu ngudi ndioyo. Ngudi za nkazi mpe a lenda kwenda zietedi mu mavata rna sompela nsanga evo mpangi zawu z'a kento mu zaya mpila mavimpi mawu. Dia tutu ngudi a nkazi mu kwenda zietela kuna kwa sompela nsang'a nkento, kansi e an'a lenda kwendanga konso wuna a zolele mu toma longoka lusansu lwa kanda diawu kuna nzo a ngudi a nkazi. Vava tu zolele vovela mbumba mosi, mwisi kongo wa zitisanga menga ye mvwilu a ngani. Nsiku mu vana ngangu kwa mwan'a ngani wizi zieti mu vata yo vo mu nzo eno. Kindoki evo ngangu za mpimpa, mu vana zo kwa mwana yo vo mwan'a nkazi va fwete kala ngwizani tuka se dia mwana ye esi kanda. Vo ka wawu ko, nkanu wu fwete funda yi mu kum'e kiokio konso mwan'o kwenda kangadi ku kanda ka fwete yadilwa nkuwu. Kenda ngyend'a mbote, ka vutuka mpe mvutuk'a mbote, nkal'a mbote a dia rna dia rna kuluka ye nwa maza rna lek'o mu vumu. Ndungu za kanda lwizi dia, ka zi lunzi. Ovo momo rna vangamene bosi se alenda dia evo nwa maza mu vata diodio. Fuka ya mpil'e yoyo ya vangwangawa mu tanina moyo ye tImsa mpasi mu ana ezidi ku kanda. Fuka yoyo ya vananga wunkabu mu dia ye nwa, kadi va silu makangilu ka vena muntu fwete vanga mbi mu ana wowo ko. Wawu vo nkanu a ngani a ko ye nzadi wizi ko.

Mwana Mu Kisi Kongo mwa kabulwang'ana mu kunku yole ya nene. Wawu vo mu nza ya wonsono dizayakene vo mwana fwete wutukila mu kimvuka kia se ye ngudi yi sia vo mu longo lwa yakala ye nkento. a mwana lenda kala mwan'a ku longo lwa kanda yovo wa kama kia mbizi ye malavu. Muna vata vena ye mambu rna lenda vovwa kwa mwan'a kanda, ka rna lendi vovwa kwa mwan'a kama ko. Kadi 0 mwan'a kanda mwisi kanda, lenda vewa nkutu e ngangu za mpimpa ka nkanu ko, kadi ngangu za kanda, e mwana wa kanda. Kansi 0 mwan'a kama ka lendi vewa ngangu za mpimpa ko, nkanu a nene. Lenda longeswa salu ye wumbangu ka sadila mu tomesa zingu kiani, kia rna se ye kanda diani, kansi 0 se diani ka lendi songa mambu rna mpimpa kwa mwan'a kama ko. Mu mpila ya nkaka mwana lenda bokelelwa vo mwan'a vumu ndion'o tukidi mu mpangi a nkento, mwan'a nkazi evo ntekelo a nkento. avo mwan'o wutukidi mu mpangi a yakala evo mwan'a nkazi a yakala yovo mpe ntekelo a yakala, 0 se ka fwete ku ntelela vo mwan'a nima. a mwan'a nima ka mwisi kanda ko, yani mwana mpe muntu a kanda dia nkaka, wa swaswana ye mwan'a vumu. Kwa mwisi kongo 0 mwana, muntu a ngani a nkento ye kanda diani yi mu kuma kiokio ba toma vanga nswa ye lendo kia ngolo kwa mwan'a nkazi, ka kwa mwana ko. Kadi muna kisi Kongo, 0 mwan'a nkazi yi muntu andi a nkazi a kanda. Kansi vo yi mwan'a kama, kwa mwisi Kongo, ndiona nkombo a ntwadi e nsinga mi miole e kolo kina vo 0 mwan'a kanda, nkombo a nsinga mosi, ka vavilwangwa fwandu ye muntu ko. E nzengo ya kanda wawu vo tuka se ye ngudi esi kanda dimosi, mu konso diambu dia mwan'a wuta esi kanda k'a lendi kwenda fulu ye muntu a nkaka ko. avo kanda di bindamene mu mfuka yi fwete futilwa muntu, dia kalanga dia £loti mu vana mwan'a kanda kansi ka mu mwan'a kama ko ,0 teka vavilwanga malavu enda vana kwa se diani, mu kuma kia menga m'ani se rna bungulwa mu kul'e kanda di bindamene. Nsadilu za mpil'e yayi za natang'e nkulu za Kongo mu vanga makangilu evo nsilu mia toma tala kanda ditoma lundang'e menga ye toma sans'e nkangu wufwete kwiza sadis'e kanda. avo mu kanda mu koteso menga rna mbi, rna nati a nkanu, rna mvondi mia wantu, ka dilendi sompeswa diaka mwan'a nkento ko, kwa kala vo se ka wuta diaka nkuna wa mpil'e yina wa mbi muna kanda wana mpasi. Kwa mwisi Kongo e mwan'a nkazi a nkento, vina kia mbongo a kanda,ki fwete toma tatwa ka kia fwila. Kadi yi kwiza vang'e kanda, vo yi mwan'a nkazi a yakala, nsadi a kanda dia ngani muna wutis'e nkento kasinga vewa wa kanda

ditoma wizananga ye diawu. Muna kati kwa kanda diani, 0 mwan'a nkazi yi landi kia ngudi a nkazi muna vovel'e kanda ye sadisa mbandu a tandu kiani. E nswaswani y'ana ya toma kala ngolo mu makanda rna lembi toma wizananga mu kuma kia kindoki ye mpandu. Ovo se lange lufwidi ana a filwanga evo a yendanga ye ngudi awu kuna kanda diawu. Kadi, landila zi mbuta, 0 Nzambi wa kubika muna vangwa yani vava nza tu monanga: ngumbe a nkento tilumukanga ye ana. Bosi nsusu a nkento butamenang'e maki yi kangalanga mpe ye ana. Dia nkaka dia vovelwanga yo: nsusu evo bulu kia nkento kaka kia tweleswanga mu bak'e nluta mia mawuta mani. Kwa wantu mpila mosi ye bulu, mwan'a nkento kaka 0 kalanga ye vumu kia wutila, ki zayakananga kwa nza ye zulu vo ngudi ngandi lukawu kena, kina ka kulumuna mpe nza ye zulu a fwete zaya vo ngwa ngandi 0 kulumwini, mwan'a nkento yovo mwan'a yakala. E si kanda a toma yangalala vo se mwan'a nkento wutukidi ,yi sia vo vumu ki komamene va kanda. Kwa se dia mwana malavu mani ye nzimbu a longo, yi nluta miani. Nana nswaswani ye mpambudi a mpil'e yoyo, 0 se dia mwana wa vewang'e fulu kia ntete wawu vo yakal'o sompang'e nkento. Yandi mpe 0 siang'e mwana muna vumu kia nkento. Se wa siwanga va fulu kia ntete kadi muna ntumbul'a mwana, 0 vitisanga ta-ta-ta dia yindulwilwanga vo tata ka bokelanga, ka ngudi ko. Yi bosi vo mwan'ovitisi vova mu ngudi, wa yikilwanga vo baba, ka lendi toma vova ko. Mambu momo yi matoma kala ma nene mu tula se ye ngudi muna fulu yawu: ntete se yimbuta bosi ngudi muna nzo ye mu tumina muna ana. Kana nkutu fwidi, nkete ka ziam' 0 se ka vam'e nzila, bosi ba kwenda ku nzika. Cordeiro Emestro NZAKUNDOMBA mwisi ki kunda mananga, wakunda men'e mpemba ye mpata, muntu vo na nanga wa nangin'e Kongo ye lwezi. Wa wutukila kuna vete, Maquela do Zombo. Wutwa kwa mwan'a Nkombo ye ngwa Suzana Luleko. Ntekelo a ngani a nkonzo a Mvemba. o susu mwini a zodi a tanga ndinga KlSI KONGO kadi vo ndong'eto ya asoneki a yantika yoya mu soneka nding'a esi Kongo, a engi a longoka, k'azeye vova ngatu soneka kikongo ko. 0 lombele kwa wantu ena ye nzayilu a nding'eto a sadisa mu tombola fu ya vova ye soneka yo mpasi vo ya lembi vila mu nza.

Konso muntu monanga nsoni ye wonga mu vova nding'a nsi ani, mvilwa bosi ka kizitisanga ngatu zitisa lusansu lwa nsi ani ko. 0 yalwanga ye tuminwa kwa ndinga ye fu ya nsi ka vwidi ko. 0 zinganga muna nsi ka lendi tona ki mvwama kia lusansu lwa nsi ani kibeni ko. Yi kuma mbote mu zola vova ye soneka nding'eto. Nkuwu Antu a engi, mbuta ye a leke a toma ki yuvulanga: kuma ye nsas'e si kongo vo a zolele vova mambu mu nkutakani a fwete teka yal'e nkuwu? Yani nkuwu nki? Nlele, teva vo lwandu? Nki yi kuma ka yi monekenanga ko e? Nki ki yikilwangw'e nkumbu a NKUWU? E nkuwu: nsiku, makangilwa yovo nkanikinu mi vitiswangwa mpasi vo vena va kutaken'e nzole ye ntatu ka va vangami ngatu vovelwa diambu di vayikisa nzonza ye nkindu ko. E nkuwu vo yi yadilu, ena ezidi mu ntim'a mbote a toma yangalalanga, kadi vo a nwaninu e mioyo. E antu a ntima mia mambu rna mbi, kana nkutu a kele ku makasi se ka ma lendi vayikila mu ngolo ye kondwa wonga ko. Mu kufik'e nsas'a nkuwu, di vovele vo: NKANIKINU. Mu Kisi Kongo vo va mambu yovo va lukutakanu va yadilu e nkuwu, bosi e muntu a tekama mavangu zonzele vo, di vovelwanga vo e nkuwu yalwidi yo. Yi sia vo e nkanikinu a lembi vanga mavanga rna mbi a takukidi wo, 0 kondele wo e luzitu, ovwezele nkuwu ye mbuta za wonsono zi vwende vena fulu e kina. Muna kisi nsi eto muntu a mpil'e yina 0 siwanga va fulu kia mu ndembi sanswa, mu nkondw'a luzitu ye ka fwete tumbwa vena meso rna nkangu, bosi mpe mu lumbu ka singa kala mu mambu ndonga ka yi yangalala mu kwenda songa ngindu za ku nsadisa mu manisa mambu kena mawu ko wawu ka zayakene vo mvwanzi. 0 muntu ndion'o yalulang'e nkuwu ka fwete tumbwa vena ndonga mu ki ntwadi tuka esi ki se ye kanda diani mu ngwizani ye esi kanda dina dia vwandis'e mambu mena ka yalulwil'e nkuwu. E ngyalulw'a nkuwu diambu dia vonza muna muntu, kadi e diambu di tadilwanga mu mpila zole ye mpe mu ntangu zole. Mu mpil'a ntete, muntu ndioyo yalwidi e nkuwu nani? Mwan'a guta, mwan'a kanda? Mwisi kanda vo nko ye nzadi? Ntungi vo mu ntungila? Diambu di fwete toma talwa, keti vo malavu yovo tuminwa? Ovo se dizayaken'e tuku dia yani muntu, bosi a vav'e zay'e kuma ka yalulwidi e nkuwu. Ovo rna mene talwa muna nkululw'a ntima ye ziku kia wonsono, kuna nima a rnbuta a fwete vwanda mu baka nzengo.

E mpiJ'a zole vo muntu wa toma zayakana vo yi fu yani, wa teka voveswa vena ndonga, wa tumbwa kala mpe vena ndonga ka sobanga ko, di vovelwanga vo: wu ka kala; ndembi longa; nwa mi suka; yovo bolola nlambi. 0 muntu ndioyo se lweke mu nkumbu zozo, 0 katulwanga mu nlong'a ki muntu tuka kwa rna se ye ku kanda kadi mvwanzi, mu nkondw'a luzitu. Yi sia vo ka siwangwa vuvu kwa rna se m'ani ko, kuna kanda mpe diawu di mosi. Ka sidi ye ndambu kenda tinina ko, se ndiang'a yangila ngoma. Kwa muntu 0 yalwidi e nkuwu, diambu diani di talwangwa ntete vena ka yalulwidi yo, mu kieses'e ki se ye kanda diani mu mena rna vang'e mwan'awu ye kwa esi kanda mena rna veng'o wa ngwawu. E mpovo zozo za va ndonga ka zi manisanga nsamu ko yi sasila kaka ye toma siamisa mbi yi vengo kwa ndioy' 0 yalwidi e nkuwu vena ven'e mfumu ye nganga, va vwend'e nkazi ye ndona. E ntal'a nsamu yoyo ya va ndonga yi vangamanga mu mwini vena fulu ki yalulwilw'e nkuwu mu van'e ki yekwa kia kondw'e kanda diodio e luzitu, yi bosi esi kanda di vwidi e muntu yalwidi e nkuwu a nw'e maza ye kwend'e ku fulu mu toma fimp'e nsamu a muntu ndioy'o yalwidi e nkuwu. E nzengo yi lenda kufama landila ngwizani yina tuka kanda divwidi e mambu ye kanda dia muntu kondelo luzitu va fulu kia mambu mawu. Yi lenda kala mpe ya vevoka vo e ki se kia muntu ndioyo kina ye ngwizani a mbote ye esi kanda di vwandisi e mambu ka kondelo e luzitu. Nzengo yi lenda kala mpe ya nzaki ye ya nkufi vo muna kand'e diodio yi ntete muntu awu 0 yalwidi e nkuwu va mambu mawu. Kuna fulu a kwenda, tuka se dia wut'e mwana ndioyo yalwidi e nkuwu, kanda diani ye rna ko ye nzadi a toma wizananga ye a ki kulanga muna mambu. E ku fulu, a fwete toma tala nsamu ye mbi ani di lenda nata tuka mu kanda diani 0 nati nkanu ye muna kanda ka kondel'e luzitu. A fwete tala mpe mpil'a nsangu zi mwangana mu zunga mu kadilu kia muntu a mpil'e yoyo vena ntend'a nkongolo. 0 vo se a tadidi tezo kia mbi ye tezo kia nsoni, a mbuta mu nwanin'e mvila, luzitu ye wungudi wa gutuka ye leloka muna vutuk'e va ntanda, a bongang'e tumbu kia muntu ndioyo mu ngan'e yi: NLEKE BWEKE NSUKI, E TUMBU KW'A MBUTA. E landakana a lenda vova vo: E LAU MUNTU KU MVWANGA. Bosi na kala ye lau kiaku ku vondi ko. Eno kulu lun'e vava ka lunzenza ko, luzeye wuna tu wutukidi, wuna wuzingidi a nkulu zeto ye zeno. 0 zevo muna mena rna vangamen'e vava tu vovele vo: NSONI MU MESO, KALA VO MU MALU NGA KA TULENDI TELAMA KO. Nsoni nana, kansi lutadi kuna twa tuka, wuna twa sompanenanga, twa wutanena ye mpila tu zingilanga: ka twa fundananga ko ngatu vo "':7:ma nsiku, yi dina vo nlenvo tu lombele, boko - boko vena wuna ngeye mfunu a ngani a na Mp~'1·'ZU a nsaku vo kwa na Mpanzu se kondelo luzitu vena mambu mani. A f'vete lomba nlenvo ye vingila mvutu za na Mpanzu a nsaku.

Kuna nima,o na Mpanzu a nsaku ka fwete lomb'e fulu mu kwenda fimp'e nsamu mu zaya keti vo muna tezo kia kondwa kwa luzitu lwa mpil'e yoyo e ndoloki yi lenda tondwa vo ka wawu ko. Mu telama se ka lenda vova vo: ngyele yuvula Kalemba keti vo e mbulu dia kwani. Yi sia vo wele yuvul'e kanda ye rna ko ye nzadi keti vo dia mbote vo ka wawu ko mu tond'e nlenvo ka lombelo vena ndonga. E ndonga yina kuna fulu, a fwete lomb'e mbumba yikele kuna fulu kia ena a vwidi e muntu yalwidi e nkuwu. Mu buka kia rna ko ye nzadi a kele kuna fulu a fwete sola mpovi mosi ku a van'e ngangu zina zikele kuna fulu nga enda. o vo manisi, na ka sisa diambu, 0 lombanga mu mpovo za sia vo; kielenge mono mosi ko, ngatu diambu nsisidi: lwa koma. Konso muntu zayididi diambu di vovelongo kuna, ka dina di vovwa ko, 0 vewanga nzila mu vova mpasi mu lukisa ena a singa bak'e nzengo mu tonda yevo lembi tonda. Mu van'e malongi mu mbakilu a nzengo va tewanga ngana nze yi yayi: NZO A NKWENO, LUVUNGA DIADIA. Yi sia vo vana ngindu zi tunga nzo yi bakukidi kansi ka toma baka ko; yovo tunga kansi ka bangula nzo ko. 0 vo muna mpovo a mbuta a yantikidi mu ngana yoyo, mambu ka rna kwenda ku vakula nkalu a ndoloki ko. Kansi vo a yantikila mu ngan'a sia vo: E KESA YE KAMBIKA KUNA NTU A NKWENO, LUFITA. Yovo: E DIA NTETE SUSA, E DIA ZOLE LUKANU. Ngatu vo: E YINKODIA VOLE KUMA NTU A NKWENO MAKANI. E ngan'e zozo zi vovele vo e kadilu yoyo ya nkulu, ka yi fwene manisinwa mu ndoloki ko. 0 vo se a mene wa ngindu za ndonga, esi kanda diawu a fwete toma yindula dina dia mbote dilenda tondwa ye dina di fwete vakulwilw'e nkalu. Vo di wizana vo tond'e ndoloki, vena fulu muna mwini, e nsamu wulenda mana vena ntend'a nkongolo. Yi bosi 0 mfumu a kanda di vwidi e nati a nkanu ka kanikinwa ka toma sasilang'e mambu kwa matoko ka sansanga mu zitis'e makanda ye mambu rna ngani, ye telw'e mpenza vo: wu nkayi, ntambu a kulu fwidi, divulukidi. Bosi toma dio zaya vo ku nima tu tadidi mu tond'e ndoloki aku. Tuk'e mu wunu wa dia nsilu wa sila vena, kuki kumbi lau ko. Zaya wo vo e diodio tosi dia ntete, ntoto di nwini: wawu vo ka twa sisilwa woko: tu tondele. . Yi bosi vena vawu, a rna ko ye nzadi a vutulanga matondo kwa ndambu zawu zole ye vana malongi mpasi vo mambu rna mpil'e yoyo ka rna moneki diaka ko mu vata ye zunga kieto. Tu kadi mu zingu ye malongi rna tu sisil'a mbuta zeto. o vo e muntu ndioyo yalwidi e nkuwu mu kanda dia teka vanga mbi ya mpila mosi mu diodio e kanda ka mu kolo kia nda mbeni ko, kuna fulu mambu mena, nana rna vioka rna fwete vovelwa mu ngan'a sia vo: DIA NKULU KA DI VOVWA KO, ZEVO DIA MPA KA DIKADI KO. Yovo: E MPUT'A NKULU MFISI KU MBUNDUMUNANGA. Di lenda vovelwa diaka vo: E VATA KWA YINGI YI BUNDUMUN'E MBONZI A WOLA. E vo e ngana kuna fulu se mu nzil'e yayi se zina, diso>lgele vo e mambu rna nkulu rna futumukini, ye yikaneswa

ye momo ma mpa ma lumbu kia wunu. Mu mpil'e yoyo e fulu ki zingilanga mu toma f1lllpa nzila mu kwenda ven'e mvovo kwa kanda di sumukinu. Vo a teka lomba ndoloki a mpamba, 0 wawu a fwete nata nkalu a malavu yi sia vo mbamba rnu tongek'e nsingu za kanda dia na Mpanzu a nsaku, mu toma dodokele mu mpovo ezi vo : A LEKE A KANGI A NDUNGU, A KOVOLWESI A MBUTA. Boko - boko diaku wa lenvoka, wa tuloloka. E si ki Mpanzu a nsaku mpe a fwete vutuk'e ku fulu mu banza keti vo dia mbote mu loloka diak'e nkondwa luzitu yoyo ? 0 vo se esi kanda ka di a yangidiki ko, a fwete bangama ye lomba nsiku a malavu. Va fulu kiokio di landang'e vonga kwa diambu ye tezaneswa mu nsusu, nkombo yovo ngulu mu katul'e nsoni mu nkuwu ba yalwidi. Vo dilenda wizanena mu tezo yoyo, nsiku wu futiswangwa mu fulu kiokio muna mwini e diambu di mene. Kansi mu ntadilu a nsamu vo wu monekene vo wa bala mu kuma kia ndandani za nsamu yingi, ya futilwa mu ndoloki, malavu, nsusu ye bulu ya malu maya mambu mana, mambu ka ma mananga ko, e nzengo se nsilu, vo mambu rna esi kimpanzu a nsaku e kand'e diodio ka endingi diaka ko. E nsilu wowo wu fwete kala wa fwanana ye kanda diodio a vwizanen'e nkanu mia ngyalulw'a nkuwu vena mambu. Na se va kele lumbu kia mambu ma esi kanda dia nkaka, bosi ele bulangana ye vanga nzonza evo konso kwa mpil'a ntantani kaka, e nsamu se ka wu talwa diaka va ndonga ye mu mwini kaka ko, wu fwete luta mu mpimpa muna rna seka mu mokenenang'e zi mbuta. Mu mpil'e yayi diambu di kitukanga se dia toma bala kadi se di lenda nata mioyo mia wantu. A nkaka a lenda yela ntangu za nda ye vovelwa vo mvumbi zi batumbidi. Nzenza ye matoko ma yingi ma toma ki yuvulanga >Ie sivik'e kuma a kongo a zitisilang'e nkuwu. Kwa mwisi kongo, vo va mambu kele vwanda, mu nzo a ngani ka vwende, va lufwa yovo va longo, va dia ye nwa,vo ka yadilu nkuwu ko, ka dia mbote ko. Kadi kena ye konso ntanini ko ye ka vwilu mfunu ko, kadi ka yandelo ko. Kwa Nkongo a longwa mu kisi nsi, ka lendi dia ngatu nwa kima ko ye mpe ka lendi vo vwanda ye kuna nsuka ko, mu kondwa kwa nkuwu. E Nkongo vo kenda kota mu nzo a kinzenza, mu vata dia ki nzenza yovo mpe ku tini kia kinzenza wawu ka manis'e van'e mbote za moko, wawu ka vwanda kaka, ka fwete yadilw'e nkuwu: Ya ndwak'a mbote, ka dia kia mungwa ye nwa maza rna kuluka, ka vova diambu di wa mfumu ye nganga. Va nga wiza vo ma ngonge za malu nga wizila mu vutuka, mbote ma kala ma nsi za tambi. Vimpi kakatu e kumunanga ki mbevo.

Kuna nsuk'a nkuwu, yani nzenza bosi ka kot'e nkuwu muna vutukil'e mpovo za mbala nga yala yo. Vo tumiswa ka tumisu kuna nsuk'a nkuwu bosi ka landis'e sia yo: NTEDI A MBILA WA LUKA, E NTAMBULWIDI A MBILA ZOWA: mu lomb'e mvovo ka tumisinu lenda vova mpe vo: MBIL'A KU LUMBU VO K.A YA DlA KO, YA MAMBD. Ndiona wu ntumisi bosi ka yantik'e vova mena ka ntumisini. 0 vo ya dia, 0 sunzulwilu e rna dia ye kuna matukidi, kuma mezidi. 0 vo malavu mpe wawu vo ka rna mu seka ko, ka fwete song'e ku matukidi ye kuma mezidi, bosi se ka dia ngatu vo nwa kina ka veno. E ngyalu a nkuwu yi kwikizi kia sia vo kala ye vuvu kia sia vo: kala kwaku kia mbote va fulu kiokio, dia ye nwa kwani yina veno, ka yi vanga mbi mu vumu ko. Mu kala va konso kwa fongo ki yadilu e nkuwu, 0 muntu 0 kalanga wa toma siama ye luvuvamu lwa wonso vo ka lendi sa kondwa luzitu ko ye mpe yani ka lendi konda muntu luzitu ko. Va fulu e kiokio va telwang'e ngana vo: NTETE A MBASA, ZITA YE ZITAZIANA. Di vovele vo ye en'a yadidi e nkuwu y'eto tu kotele yo, tu fwete yo zitisila ku mosi. Eto twa luzitisa, eno mpe lwa tu zitisa. Dia mpasi ye tutu mu mavata ma esi Kongo yovo nkutu muna esi Kongo a yenda die loso mu nsi ye nsi mu yalul'e nkuwu ovo a yadildi yo vena fulu a vwende mu lund'e lusansu, a nkwa luzitu muna fuka ye kadilu ya kisi Kongo. ° wawu mu kufIka ,muna zingu kia NKONGO, e nkuwu yi diambu di lundang'e luzingu, mavimpi ye mioyo mia wantu muna mavata ye muna makanda mawu. Kadi e nkuwu yi nsiku wa yantikilwanga mambu mu konso kwa fongo, mu tambula nzenza mu nzo, mu vata yovo nkutu mu vumu yovo mu kanda. 0 mwisi Kongo wawu ka zitisang'e moyo a muntu, muna toma ku ntanina muna fulu ya dia ye nwa, muna fulu ya tela mambu rna kiese ye rna kiadi se va fwete vitiswa kak'e makangilu: NKUWU. Muna tinis'e mbi ye mavwanga rna yi mpumbulu ye mi nkolwa malavu. Muna manisa, e NKUWU yi nsilu yovo nsiku wa sisa zi nkulu z'eto mu nwanin'e mioyo, mavimpi ye zingu ya zi mbuta, a leke, rna se ye ana muna kanda. Mu nwanina rna ko ye nzadi, ntungi ye nzenza tu vwende zawu va fulu ki mosi: va bela, mu vata ye mu zunga kia nsi.

NGANA o mwisi nsi eto a kongo mu zunga ki Africa, 0 toma kufIkanga mvovo miani muna NGANA. E ngana yi mvovo mia nkufI mu sunzul'e ngindu za viengaswa, za fImpwa ye za tondwa muna kufi kw'a wonsono. 0 nkongo muna ntona ye zayi wandi wa kotisa ngana muna yinzonzi ye moko yani ya wonso. Yi kuma muna zunga ya kongo konso vata ye muna konso belo mwa kalanga ye fulu ya tadila mambu: rna seka, yi banga, mbombe evo kioto ye mbazi a nkanu. Mu nzo ye fulu yoyo mwa viokelanga moko ye nsamu mia yingi mia kitukanga se yi nsamu ye malongi kwa esi belo, vata ye nkangu. Yi momo mwa longokelwang'e ngana. Yantikila mu sia vo: 0 mwan'a nkayi mu minga, 0 mwan'a muntu mu ngana. Di vovele vo: mu long'a mwan'a nkayi, e tina, lwa nsongel'e takuk'e minga. Vo se mwan'a muntu lufwete ku nlong'e t'e ngana. Tu lenda vova diaka vo : e mavuta ndia muna lumbu kia tima. Di lenda balulwa vo : konso diambu ye ntangu ani, kadi vo ku timini mavuta ko, ku lendi mo vula ko wa dia. Ye vena rna timwa, rna vulwa evo yokwa bosi rna kituka se ndia. Mu nding'eto a kikongo muna ye ngana za yingi : muna ngana za yinzengo, ngana za ngwidi, ngana za mvwezo, ngana za kisakidika. Konso muntu wuna vo kimpovi, muna kimvwala kiani 0 kotesanga ngana landila nsamu wuna wutwa lutila. Ovo se nguidi yidilu vo, muna mvutu a lenda ta ngana vo: wa dia nguidi ka kamwangwa laka ko. Yi sia vo a tondele yo e nguidi. Va kalanga mpe ye ntangu vo muntu silu ku ntuala ka tomene zaya landanesa ngana ko lenda vengomoka ye vova ngana yi lenda kotesa ntatani mu nsamu. Mu diodio muntu muna siwa va kimpovi ka fwete toma fImpwa ye bundw'e vuvu muna ngangu, muna ntona ye kimvwala kiani. E ngana zi zeye toma kufIk'e mpovo ye zi zeye mpe balumun'e nsamu mu mbote ovo se yi tomene koteswa mu nzil'ani. Vo se ka wau ko, e nsamu wu fwete beba ye tekama.

Konso kwa mpil'a nsamu, wa lufwa, wa longo yovo mpe mfundu wutadidi nzonzi a zi nganga za mvwala a tanga ngana za mpila mu mpila rou kufika yovo mu tomesa yovo mpe mu zola teza wu mbakuzi wa ndambu a twa fundana yau. Vo e ndambu yina se ka ya toma luka ye lungalala ko, yi lenda tarobulwila mu kingana a telelo mu ku a teza wu mbakuzi wau mu nsamu a twa tala. E ngangu za wantu zi zonzanga muna vova ye vutula, zi talananga muna yi ngana ya zi mvwala zi siwangwa ku ntwal'a mambu. Muna kisi nsi wau vo malongi mu fulu ya mambu ma vaninungu, konso lumbu kisilu vo kia tala nsamu wubwidi mu vata evo mpe va tini kia nsi wantu a zolanga kwenda longoka mu zaya weyi roa lutila. Nani kala mpovi mu nsamu wowo, nki a mpila ka tadila wo ye nki a nzengo ka vana kuna nsuka. Mu lusansu lwa nsi eto e diambu di bwididi muntu wunu, di lenda bwila muntu wa nkaka muna lumbu yi landa yi kum'a telang'e ngana vo: NSIE MALAVU BUIDI KU BA MU MENE - MENE, VEN'E NGANGU KWA ENA A MAT'E MA BA MU NKOKELA. Di vovele vo: e nsamu mina mi bwidi mu Ntoni wunu milukisi a nkaka mpasi vo ka mi a bwidi ko wau vo a widi wuna ka vanga muna lwaka ku lufundisu vena meso rna ndonga. A vova diaka vo: TEKA DIO MONA, BOSI LUKA, yi sia vo: e diambu vo mwene dio, yi sia vo zedio e mbi ye robot'ani bosi se wakala ye ngangu mu tina dio ovo kinu mona dio ko ngatu wa dio, ku lendi dio zayila mbi ye mbot'ani ko. Ngan'a nkakadiaka: KOK'A NKOKELE, E KOKELA KWA MWENE KIO KO E? E ngana zozo zi susumunanga muntu mu kala wa lungalala mu mena ka monanga muna meso mandi mpasi vo ka moni mpasi ko kuna ntuala. Mu zingu mambu mengi mena mo, wau vo e wantu a ki natanga mu zola toma zinga kia mbote. Kansi mu kuma kia nswaswani a mbakisa, nzayilu, ngolo za nitu ye ngolo za salu e mpovo mpe zi swaswananga nze yi ndendelo ye wete wa ndose. E nswaswani yoyo yi lenda tundidika muntu ye yi lenda vevola muntu ye ku mvweza muna yi ngana kaka. Mu mvwezelo a tanga ngana nze yi zazi: «KANA KA NTI KO E MAKAYA MVWE.» Di lenda vovelwa mpil'eyi: E ZOWA KA KEVANGA KO. Vo se ka zolele ta ngana ko. Ovo se muntu a vwezoka «mputu» se kondelo luzitu kwa ngang'a mvwala, mu fwema lenda mu toma ku nsakanena ye sasila ki mputu kiani lenda ku mvovesa vo: ngeye rountu va wuna e LEKELA . MIAYA, E SIKAMENA MFUNI mu songa vo nzala ka nanginanga ka lendanga kia dia mu lekela ye mu sikamena ko wau vo mu nkondwa kwani. Mu swaswanesa ntindu miole mia wantu, a velela ye a mvindu yo vo a sadi ye mputu va lenda tewa ngana vo: E MA KWANZA NITU, E MANKONDO NDIMBA. Di songele vo e sala kubikilwa. Mu nswaswani kaka va lenda vovelwa mu vweza muntu wa nitu za fioti, wa nkufi ngatu vo nkwa ndenda za fioti, mu ku mvovela ye ku nwanina va lenda tewa ngan'a sia vo: E VONGA KA NGWOLE KO, E Iq:V1\~'MPE

ii I I KA NDAMBU KO. Na rnuntu wutwa vunwa kwa rnpangi ani rnuntu, mu ku nlukisa se fwete telwa ngan'a sia yo: E NKUTU A ZOWA, NKUMBU MOSI YI SIWANG'E KOKO. Yi sia YO, 0 rnuntu ntangu rnosi ka lenda tambulwila vunwa. Mu rnpil'a nkaka di lenda vovelwa rnpil'e yi: VO A TUMBA VO NW'AKU YE MBELEKA, NGE VWIDI WO KOKANGA WOo Wau vo e luvwezo rnu nza ngolo luna, mu ki sobanesa va kati kwa ena a torna ye ena a yiva «a rnbi rnu ndose» kansi rnuna ngindu ye nsadilu a singarna. A nkwa ngindu ye ntona a ku a nwaninanga rnu ngan'eyi: BI WA NSUSU MU LUSALA. A sasidilanga ngana yayi rnu nzil'eyi ya vova, e zidi kia rnbi yovo e nlele rniani rnia rnvindu kansi e ngindu ye mavangu rna rnbote. Kadi va kalanga ye nsusu e nsala za rnbi kansi vo se vondelo, ka vuzw'e nsala zi rnonekanga vo za rnbi, ka mana tetwa ye larnbwa rnuna wurnbangu wa nlarnbi a torna longoka, e nzongi a nsusu wa mbote kaka wu kalanga ye bi wa nsala vilakanwa wa vilakanwanga. 0 nsusu a nsala za rnbi vo ka vondwa, vava ka vuzw'e nsala e nkand'ani wa rnbote kaka ye wa vielela wu monekenanga. Yi rnu kuma kiokio a rnbuta a sisila ngana YOYO. Mu zingu rnengi rnena mo, tu lenda landa nkundi ye sia vuvu vo tu lenda baka lusadisu kwa yani vo se ka wau ko, ka tu nata mu nzil'a rnfuilu mi vonda ngindu twa kubika, na se tu yuvuilu keti vo weyi kaka, toma-rna torna? Vo wu dirnonekenanga nze se ku rnfuilu tu kwendanga, rnu rnvutu tu lenda ta ngana yo: YA BANZ'E LOMBOLOKA NT! A YE KAMA, KINGA KUDIKILA MVINDU KWANI. Di zolele sasila vo muntu wa kala wa vielela e kolo ka zietelenge ye ndioyo ko, rnu kangala yani wau se bebele, 0 bakidi mfuilu, yov' 0 kulukidi e luzitu rnuna meso rna wantu a nzaya wau vo e mpil'a rnuntu ka kangalanga yani wa tekama, wa vila ye mbebesi. 0 yani wa rnonekenenge wa mbote yi se rnoneka watorna beba lutila ndioyo tomene zayakana vo wa tekama ntama. Vava ngana yayi tu zolele songa vo rnuna kangala, rnuntu fwete toma tala keti vo yiva se ka yiva vo torna se ka toma? Ku ntwala singa kwenda vo ku nim' 0 singa vutuka rnu kangala evo sala ntwadi ye ndioyo muntu, mu lembi kibanza kuna ntwala. Mu mena rna rnonekanga yo: E KIBANZA KA KOKANGA LOWA KO YOVO E KIBANZA K.A VITANGA KO. E nsasa vo konso muntu ka toma banzanga ye torna fimpa diambu ka vova ngatu vanga ko, kuna nirna ka fwete ki yindula «kibanza». Yi kuma di vovelwanga YO: 0 kibanza kunirna kaka ka kwiza lwakanga ka vitanga ko. Lwa dia kweno, lwa mokena bosi se ka kwiza, vava lusie moko ku ntu e ntangu yi viokelenge, rna vova rna mene vovokanga: vo rna nkanu, zena rna wakenenge yimene. Vo rna vanga se sinsu kaka yi rnoneka, vo yi rna vangu rna viokelenge ntama.

NGANA ZA LEMBI SASILWA 1. Ku nienga nkil'a mbwa nga kiame ki na ko e? 2. Kilozi ko tadi ko nga maki ya lozela ko e? 3. E yi katul'e nlele ka mona nsoni ko, e yi tala yi mon'e nsoni? 4. E die nkayi yi yeloke vo tin'e nkayi yi yeloka? 5. Va ki dia ngazi ko e nwa wa bwaka, va yi die ngazi weyi yi kala e? 6. Kwenda - kwenda tala ku nima, ka kizowa ko ngangu za kwendela. 7. Dia kwa ntinu" yokw'e nwa. 8. Nzala visa, nzala ka volesa ko. 9. Sumba ntu a nkombo, vanga vila dia mbwa. 10. Ndiang'a nkufi vo veza yo, lele va mbazi. 11. Tetwa ka yi tetwa, bulwa ka yi bulwa weyi yi zaya kenena yina yina muna kati e? Mpila mosi yeo 12. Twendi nze ka tulwaka ko, tu leki nze ka tu kielwa ko. 13. E na tumisa tembwa e mankondo wa sie nsi kinwa. 14. Na zol'e nsafu a lomba, bwa yelutayi. 15. Si e malu mu nkoko, e ntundulu ka yi dianga ko. 16. Vo ntulu wa yela, vo kovola tawulanga, vo minanga e ntulu vimba. 17. E koko vo ku lenda, e nwa ka dianga kia mbi ko. 18. Kutu wa nkufi edina kwa nda wa kwani. 19. Nkangalu a toko, fwanan'e mbundu. 20. Na seva nkweno, ku bondoki ko. 21. 0 nge mbombo, nki ki dia nwa 0 vilwa? 22. Mpove1e ku mpundu, nga nani wa kondw'e mbundwe? 23. Ma ta nsa mbwadi va koko, konso muntu ka viengoziola ye wani. 24. Nkindu a zandu, atu ye fulu diau. 25. a) Ntietie minini nkandi, kuna wu vayikila ku ka tadidi e tezo. 26. b) E Ntietie, dilani e ngwaku. Yani ntu wu tuk'e ki nsanga yi wa talwanga. 27. Vo tal'e sekwa, wa tal'e maza. 28. Nzenza tele ntangu mu vata, yi dia nkatula kuna ka tuka.

29. E nkaz'a tata keti we ken'e? E rna lavu va ntu va mena! 30. Mwan'a mbwa nete vangala kia ntu a muntu, kina ka kola rna nene ka nata. Yani vangala kia ntu a muntu kia fioti? 31. Mbwa nimbanga va ziku, lumbu ya mazandu ka tanganga. 32. Ngola wa zola va za ki le1e. 33. E mpaka ye mbuta, matula. 34. Vana ven'e ntongo, 0 vaka ka lendi kula ko. 35. Kuna kwa yenda ko, e zulu dia bwa. 36. E na vuna vioka, vo lek'o tungunukini. 37. Wutila va zandu ku natwa nsangu ko, a wonso a kele vo nsanga z'aku e? 38. Ntulu a nkweno ka ya sikilwanga ngoma ko, nwa nkweno ka wu sikilwa mu mpiozi ko. 39.0 mwan'a nsa mu minga" vo yi mwan'a muntu mu ngana. 40. 0 matu kan'olevele, ka lendi lut'o ntu ko. 41. E mbwanzi yi kwendanga ye mvumbi, ki moyo. 42. Nzo ka natwa, vumu ka siswa. 43. Sia ntu a nkweno mu kinzu, vo ka wu fwanamo ko waku wu vinga mo. 44. Nzo kwa leka ko, ku zeye yi tatikanga mo ko. 45. Koko mazi, koko nkula ka vena koko nkulula ko. 46. A kwa malak'e nsanga nkatu, a kwa nsang'e malaka nkatu. 47.0 Mankengele ka leva ko, e nsi ka yi fwa mbazi ko. 48. E nkele nkodo e mbizi mbulu. 49. 0 mbaka vena ka manikinanga, va ka manunuinanga. 50. Nsumbi a ngazi wa luka, e nsompi a longo zowa. 51. Ka lu dididi mavoke ko, e ku mavoke ku tu kwenda.

NKONGO YE NZAMBI Muna lusansu lwa esi kongo, rnuna rnbokena zina tu lende tuka ki rnwana zi ku tu songanga ziku kia sia vo rnwisi kongo tuka rnu ntangu e kolo rnundele kena keza rnu nsi eto ko, a zaya, a sadila ye zitisa Nzarnbi. Va fulu ya rnokenena, rnu rnarnbu rna kanda, vo rnpaka se zina vo, rnu lenda rnanisa ye kwikila vo ludi ka twa vova wa vangiswanga sisu kia viokesel'e nlernbo vena laka ye zangul'e koko rnuna zulu bosi ka vova vo: NZAMBI rnuntu rnuna ntangu e yina ya diarnbu, vo zangwidi e koko kuna zulu ye vov'e nkurnbu a Nzarnbi di songele vo ludi ka vovele, ka fwete kwikilwa. Ka fwete kwikilwa kadi rnuna tandu kin'e luvunu ka lwa tornene sadilwanga beni ko. E dia zole, e nkurnbu a Nzarnbi ka ya vovelongo rnparnba ko. E nkangu a kisi kongo wonga wa rnwenel1ge rnu vunina rnu nkurnbu a Nzarnbi, kadi a toma dio zaya vo konso kwa diarnbu di vangarnene yovo di vovelo dia lwaka vana meso rna Nzarnbi. Lukwikilu 1010 rnuna Nzarnbi lwa sadisanga rnu lund'e nsi rnuna luvuvarnu, kondwa luvunu, wivi ye zurnba. E nkangu rnuna vata diau, rnu nsasilu a ana rnuna kileke kiani wa yantikang'e siwa rnuna ndarnbu ka kolela. 0 rnwan'a nturnarni, walernvo, wa nkwa luzitu ye nsadisi rnuna vata vo rnuntu yuvuidi rnpil'a fu ya rnwana ndioyo, en'a zinganga yani a siang'e ki rnbangi vo: e ndioyo rnwan'a Nzarnbi. Vo se rnbuta wa siwanga va fulu kia: rnuntu a Nzarnbi. Kwa konso rnuntu wa fu ya tekarna: ya luvunu, rnu nte a zurnba, nkolarni ye nkwa wuntiangu e ndiona wa siwanga rnu fulu kia sia vo: rnwan'a nkadi a rnpernba. Yi sia vo, ka rnwana yovo rnuntu a Nzarnbi ko. Mu ntangu e yina, rnbuta za esi kongo za zaya nswaswani a rnbote ye rnbi. Mambu rna wonsono rna rnbote, rna kiese ye luyangalalu rna Nzarnbi dezo yovo rna Nzarnbi a rnpungu. Ma wonsono rna nkenda, rna nsoni, rna luvwezo konso ndion'o sadilanga rno, rnarnbu rna rnbeni nkadi a rnpernba. Di vovele vo e rnbote za wonso yi nkayilu ye luzolo lwa Nzarnbi, vo rnena rna nkenda ye rnpasi rnambu rna rnbeni nkadi a rnpemba, ndion'o sadilanga rno rnpe rnuntu a nkadi a rnpernba.

· ~ E nswaswani zozo za mbote ye mbi, za Nzambi ye nkadi a mpemba ka za yiza ye mindele ko, za nkulu mumu nsi eto. A mindele wan'a yiza yo wana muna kongo. E nkumbu a Yisu dia ludi ya mpa mindele a nata yo mwamu kongo. Nkanda, yi mnu ye ntumbu miomio e nlongo mia ki mundele mia mpa mu nsi eto kansi vo yi rna wuku rna nkulu tuka muntu ka vangamena wa zay'e ki wuka muna mpil'a tezo e Nzambi ka nsongela wuna ka fwete ki sadisilanga mu katul'e yela muna nitu. Muna ntangu yin'e Nzambi wa toma finamen'o muntu mu ku nsong'e ngangu mu tomes'e luzingu lwa ku ntwala. Muna nlemvo ka songanga kwa Nzambi, 0 muntu wa tambulanga lusadisu lwa luingi kwa s'ani Nzambi wau vo mu mau kulu wa siang'e vuvu kwa se dia mvangi. E tandu ya rna se ye nkulu zeto e kolo mindele kani miza ko, mu kongo Nzambi wa zayakana, wazitiswanga ye sanisinwanga, kansi ka mwa kala mabundu ko ngatu fulu ya sambidila. Konso kwa muntu wa sambilanga ye lomba mena ka zolele kwa se diani Nzambi kondwa kwenda kutakana ye wantu mu fulu ya sambidila «nzo a Nzambi» ka mwa kele mpe antu a zingidingi mu kwenda longi mambu rna Nzambi ko kongo e mvimba. Muna konso bela, e nsasilu a leke, ndiata z'a mbuta za songang'e mpil'a zingu ki fwete natwa mu tina kota mu nzil'a mbi. Yi sia vo ya nkadi a mpemba. 0 muntu muna ngutuk'ani kaka, e ndona za makento za vavang'e zaya nki a mwan'o wutukidi? Vo se a zeye kaka vo yakala yovo kento, e mpovo zau zakalang'ezi: tonda dezo, nkazi a kand'o wutukidi ko. Vo se mwan'a nkento mpe, e mpovo zau zakalang'ezi: tonda dezo, ndon'a nkento wutukidi ko. E dia ntete tonda dezo «Nzambi» mu bak'e nkazi yovo ndon'a mpa muna vumu, muna kanda yovo muna vata. o muntu vo ka mona sumbula muna kiyuvula mu sumbula kiokio wa vovanga: e tata Nzambi, nki a mbi mpenge mfwete mwen'e sumbula kiaki? Yovo: e tata, mono mwan'aku kizeye diambu di fwete ku ndata mu vonza ya mpil'e yayi ko!! o lenda vova mpe e Nzambi a mpungu dezo 'kweyi ditukidi e diadi e diambu? Momo e mambu rna mbi rna yikilwanga vo rna nkadi a mpemba nga ka rna lendi bwilwa kwa mwan'a Nzambi 0 lembelo sumuka ko. Yi kuma muntu wa ki yuvulanga ye yuvula s'ani Nzambi. E dimbu ye nsadilu zozo zi sunzulanga vo dia ludi 0 mwisi kongo ka zaya Nzambi ye mambu m'ani mu tandu kia lwaka mundele ko. Kayantika zitisa ye sadila Nzambi mu lutumu lwa mundele ko. 0 nkongo wa yantika toma vengomo ka Nzambi tu muna ziku mu ntangu ntemo wa yiza ye mundele wa toma kota ye fu ya ki nzenza ya kisi mputu.

Dia ludi mpe vo mwisi kongo va ndambu a zaya ye zltlsa Nzambi, wa kwikilanga mwanda wa ngola wu lenda fundisa rna vangu rna wantu. Muna nsadilu za konso muntu wa kalanga ye wonga mu vanga mbi mu lembi tumbwa kwa Nzambi yovo kwa mwand'a zi mvumbi a nkulu zani. Kwa mwisi kongo, 0 mvumbi wa fwa kia meso ka fwa kia matu ko. Di songele YO, 0 muntu lenda fwa ye zim'e meso kansi ka fwete toma wa kwani rna wonsono rna vovokela vena kena. Mu song'e kwikizi kia sia YO, 0 mvumbi wa ka wanga, a mbuta mu kubika ye mu zik'e mvumbi, kanana a kanananga yani. Se dia mwana ka fwete vova mena ka mona rna mbote mu vambana ye mwan'ani 0 fuidi. E mfuilu vo ya lukatikisu, 0 se dia mwana ka fwete sie nsilu mu kuiza vutukila konso kwa muntu kele vena fulu ki bakamen'e nzengo a lok'e moyo a muntu «mwana» ndioyo fuidi. Vena diaka ye sisu yi vangamanga vo muna vumu yovo muna kanda ngyelelo ye rnfuilu zi sakidi, ngudi za makento za yenda didilanga kuna ziarni ya nkazi zau mu song'e nkenda mu mpil'a mpasi a twa mona mu ngyelelo, mu nkondwa za muntu 0 lenda toma ku a nwanina mu mpovelo, mu ngyelelo ye rnu mfuilulu. Dia vangamanga mpe vo muna nsadilu ye muna ngutilu ka mu twa singama beni ko, vwandu ya. vangamanga va kati kwa esi vumu bosi ya tombokanga mu esi kanda dia wonso mpasi vo ku ki mosi a lomba kw'a kulu mu vengomona mianda mia mbi mu vumu ka ki twa wuta ko. E lukuikilu muna mwanda lwa kalang'e ngikani ye vuvu ki'a nkulu zau a yindulanga vo nana vo a fwa, a fwete ku a taninanga muna ntangu a mpasi, vo mpe rnuntu 0 vanganga mambu rna mbi muna vumu ngatu vo mu kanda e mwand'a nkulu wu fwete ku ntumba. E tumbu ya vewanga landila vangu ye tezo kia mpasi di nata muna vumu. Muna lukuikilu ye vuvu kia mpil'e yayi, ntete rnuna Nzambi watuvanga, e dia zole muna ngolo za mwand'a mvumbi za nkulu zeto, 0 muntu a mwisi kongo wa kala ye wonga mu vanga konso kwa diambu dia rnbi di lenda kendeleka Nzambi ye nkulu z'ani za vita fwa. Wa kala rnpe ye wonga mu vanga mambu momo ma mbi rna lenda tumbwa kwa Nzambi ye mianda mia wantu a fwa. E wonga wowo wa toma sadisanga mu siamisa kadilu ya singama, ya luzitu muna nsi ye kolesa luzitu mu wantu ye muna lekwa yau mpe. Vena ye makanda mu nza ka rna zaya Nzambi ko, matoma swaswana muna mpovo, ndilu, nduinu, nkubikilu za nzo ye makanda mau, muna nguizani tuka kanda diau ye rna kanda rna nkaka ma mfinangani zau. Ye mu wau, muna rna vata, mu zi mbanza za nza ya mvimba, konso kwa zunga ena ye lusansu lwau, a zeye nkumbu a mvangiau. Vena ye nkangu mia nkaka ka mi kuikilanga mianda ko, ka mi kuikilanga ko mpe vo muntu 0 fuidi, lenda diaka moneka ye vova ngatu vo vanga diambu mu sadisa yovo tumba mbi a muntu. Vena mpe ye nkangu mu nza ka mi kuikilanga ko vo Nzambi wuna, kadi a tuk'eku

mvava muna zulu dia wonsono kani ka moneka ko di a vovelanga vo kena ko. Ovo nkutu wa kala - kala 0 zevo mu wau se wa fwa ye vila ka monekanga diaka ko. Vena ye ena ka a kuikilanga Nzambi ko, ka a kuikilanga mpe mianda ko. Nlongo Muntu muna nitu ani muna ye maza ye menga, mu kotanga yimbevo ya mpila mu mpila. Vena ye yimbevo ya fioti vena mpe ye yi mbevo ya nene ya mpasi. E yimbevo muna nitu a muntu muna kota ka mpasi ko, bosi katuka mputa yi zayakananga lumbu ye mpila yi yantikilanga, e yi mbevo ya nkaka mu mpasi yo lunza muna nitu ku songanga vo ki yantikidi. Yimbevo yina ya mpila mu mpila, vena ye yimbevo ya va ntandu a nkanda, ya mu nsuni evo mu kati kwa nitu, ya mu vumu «ndia» ya mu mianzi ya mu rna fulu ya ku ntu ye ya mu meno ye mu meso. Yoyo yimbevo ya wonsono, yakala evo yina ye nti, mianzi ye makaya mu manisa yo. Mi nti miomio mi bakwanga, tutwa ye sanganessa mi yikwangwa vo se nlongo. E nlongo yi makaya, rna bula rna nti yovo mianzi mia nti mi lenda sadisa mu kulula yovo katula kimbevo mu nitu a muntu evo mu nitu a bulu. Nti mia wonso mi wukilwangwa yi nlongo. Vena ye nlongo IDuna vanga mio mia twa muna sadisa, sumbwa mi fwete sumbwa kwa mbal'o vwidi mio. Ka mi bakidilwangwa ko, ovo bakidila mio ka mi lendi tuila ye sadisila mpila mosi ye mia muntu wa sumba mio ko. Va fulu kiaki a mbuta a tel'e ngana YO: kia fwa nzimbu kia tayika. Yi sia vo kia sumbwa mu nzimbu kia ngolo, sadisa ki fwete sadisa wau vo kia vawuka yovo kia velela. Mu tandu kia zi mbuta, 0 nsadisi ka zingidingi mu nti ye makaya ko. Wa kelenge ye salu yani mu nfinda ye nzanza, vo mbevo wizi sosi lusadisu, ka fwete kwenda kuna vata dia nganga mpasi vo ka wukwa. Ovo se 0 bakidi e nlongo lenda kwenda vutuki kuna vata diani. Ka kwa kelenge nzo za lundila mbevo ko, ngatu vo e nlongo mia kala mia kubama mia vingil'e mbevo zi kwiza sos'e lusadisu. 0 mbevo vava ka lwakanga, vo songele mpasi kena zau kwa nganga, bosi ka yindulanga mpil'a nlongo mi singa kwend'a vavwa muna nzanza ye mfmda. 0 mbevo ka fwete vingila ye vena va monek'e makaya ye mianzi mia nti mi vwilu e mfunu, mia vangwa kina mi mana bosi yani nganga ntete ka nwa nana ka gyela ko bosi ka vana mio kwa mbevo. o nganga wa teka nwanga ntete mu katul'e wonga ye lukatikisu kwa mbevo ye . ena ezidi yani. E dia zole mu songa vo miomio nlongo ka ndikila ko. Yi sia vo mia sadisila kansi ka mia vondela wantu ko mu song'e mbandu yani mosi ntete 0 nwini mio. Va fulu kiokio yi va telwang'e ngana vo : ta ntangu tuka vana nzo aku. Di vovele vo konso mena tumina yantikila muna ngeye beni, wa song'e mbandu.

Vena ye nlongo mia nkaka, on'0 zeye mio lenda songa kwani e nkumbu anti yovo makaya fwete bonga ye mpila rna fwete vangilwa yi mene lwele vanga eno mosi kondwa vana konso lekwa, 0 mbevo mpe vava ka baka mio, 0 yelokele yani ka futi konso kwa nzimbu ngatu vo nsusu. Ma wuku mena rna mpila mu mpila vena ye mena rna lombanga nlongo mia yingi ye mu ntangu ya nda beni mu kuma kia vonga ye bala kwa ki mbevo. Nkayi yovo wazi vo ku luyantiku wuna wulenda sadiswa mu tezo kia ntangu a fioti. avo se ki yantikidi vanga mputa za nene ye zeng'e nlembo di kalanga dia mpasi mu kwiza toma manisa. Ntangu a nda ki dianga bosi nlongo mia yingi mi fwete vangwa mu lenda manisa ntete tuku dia ki mbevo muna kati bosi se ki kwiza manisini va ntandu a nkanda muna mi nlembo ye zi mputa. E yimbevo ya nkand'a nitu ya toma zayakana mu nsi eto yi yayi: 1. Makwanza; 2. Nsalandengi - Kintutu; 3. Mboba; 4. Wazi wa mbunduna; 5. Basa - basa ; 6. Tiya twa Nzambi; 7. Manguele ; 8. Ma bwo - bwo. Mpasi za ntulu evo za mafulu yi zazi: 1. Nswengi; 2. Nkovola; 3. Kinsangala; 4. Kinkomanitu. a mu vumu mu kalanga mpasi ezi: 1. Ndunzi; 2. Mfikila; 3. Nlutu a vumu; 4. Makulu; 5. Nsangika ; 6. Nkukulu «mpiki»; 7. Munkanda.

Kuna ntu ku kotanga mpasi ezi: 1. Lukika; 2. Tota ntu «bwanga ntu»; 3. Nzieta; 4. Lauka «lam>; 5. Niangi; 6. Nzazi «ntu ziuka va kati». Yimbevo yoyo ya wonsono ya sadisilwanga mu nlongo mia mu mfuta ye mu mfmda zeto, lusadisu ka lwa kelenge ntalu za nda ko. Mu lusadisu luvewanga ka mu lukanu lwa kinkita ko, kansi mu makani ye luzolo lwa kul'e moyo wun'e mpasi. Ngindu za nganga ka za kelenge mu tomesa zingu kia yani nganga ko. Ngindu za nganga za toma kala mu toma tombola vuvu kia zimbevo muna nlongo miani kwa nkangu wu zeye mpil'a lusadisu lwani muna zunga ye tombola tunda dia vata ye kanda diau. Kieleka kia toma zitiswa ye sadilwa kwa zi nganga za mwuki kadi vo mene wa mpasi za mbevo bosi 0 nganga ka vova keti vo ozeye sadis'e kimbevo kiokio. Vo ka zeye kio sadisa ko, ka lendi vuna ngatu nkutu teza mu lutisa ntangu a mbevo mpamba ko. Nganga za toma zayana za kele. Ndioyo nganga se ka fwete yuvula keti vo a yele kala kuna kwa na ngandi «nganga wa nkaka ka zeye» ovo kinu enda ko ko yovo ka a nzeye ko, yani se ka fwete ku a songel'e vata ye nkumbu a nganga lenda sadis'e mbevo ndioyo mu nzaki 0 zeye nlongo mia kimbevo kiokio. 0 ndioyo e nganga ka lendi lomba konso kuta ngatu tondo ko kadi e nlongo ka venge mio yani ko. Ka vena nsasa ka lenda bakila kuta ngatu konso kwa mpil'a matondo ko. Nsadilu zozozi tomene sobana mu ntangu yayi yina vo e ki nganga se ki nkita, salu kia zingila kansi ka kia sadisila wantu ko. Nganga ka zi salanga salu kia nkaka ko, nanga yi vingila ye sadisa ena mu mpasi za rna yela. Nganga za tunga tumbu twa nene mu lekes'e mbevo, asadisi a mbevo afutanga nzimbu za yingi. Dia tutu mu ntangu eto mu mona nganga yi lenda vova vo e kiokio ki mbevo ki sadisanga kio ko, lwendi kwa na ngandi, wau vo se ki nkita. Ndonga yi sianga nlongo ye nkisi va fulu ki mosi, kansi e nlongo ka nkisi ko kadi ka mi kalanga ye bunda ko.

Nkisi Mu ntangu ya vioka, a mbuta a toma kala ye luzingu lwa ntwadi muna vurnu, mu belo, muna kanda ye muna mavata rna zunga. E ndundilu a wantu ya kadila mu ndwenga za vova ye ntadilu za mambu, mu ndongelo za wantu ye mu rni nkisi mia nzo ye kanda. E nzo yi vumu muna kanda. Muna kanda ka vumu yaukulu ya kalanga ye nkisi mia lundila ngatu tadila kanda ko. Va kalanga ye nkisi mia kanda kansi e vumu ya nkaka ya kanda ka yilendi tala ngatu nkutu simba bunda dia nkisi mia kanda diau ko. Ka lumbu ki mosi a lenda tumiswa ye songelelwa rnpila mina yo vo mpe longwa wuna mi vangilwangwa mu toma lund'e kanda. E nkisi yi bunda dia nkurna, ngolo yo vo lendo kia kanda mu nwanin'e kanda ka dia kotelwa kwa mbeni rnu ntangu a mpimpa vo dilele. E ngolo evo lendo kiokio, kana nkutu mambu weyi wu makadil'e vonga ye bala, esi kand'e vuvu kiau vo e nkisi miau mi fwete sala rnu kul'e kanda. Miomio e nkisi ka mi songwanga kwa konso muntu ko, ka kala mwisi kanda yo vo nkundi nkutu ka lendi mio songwa ko. Ka mi sadisilwanga mpe muntu ko vo kanda ka di vwende ko dia wizana vo e nsamu a muntu ndioyo wu fwete talwa muna kisi kanda muna kati a nzo. Yi sia vo a sie moko muna bunda dia kanda diau mpasi vo e nkulu za van'e nzila mu tal'e nsamu a bwidilu muna mwisi kanda diau. Yi bosi muntu ndion'o simbang'e bunda ka fwete dio nikuna mu fimpa rnena rna twa luta bosi ka van'e mvutu kwa zi rnbuta za vumu muna lukutakanu lwau lwa mbuta za kanda. E nkisi mia kanda mi fwete song'e tuku dia mambu ena mau ye mpila rna lenda manisina. Vo muna kati kwa kanda yi sia vo muna vumu yau ka rnuna muntu lenda mo manisa ko, e nkisi miau mi fwete songa kuna rna lenda rnanisina ye ndion'o lenda mo manisa. Kwa esi kanda, e nkisi miau yi luzingu ye ngolo zau e muntu lundanga mio mfumu a luzitu vena ena a wonsono muna kanda diau. 0 yani mpe ka lendi kondwa luzitu kwa zi mbuta za vumu ye esi kanda ko. Ka makanda rna wonsono rna sadilanga rna bunda ko muna nkisi miau. E nkisi mia toma swaswana beni mu makanda ye zunga. Vena ye makanda, e nkisi miau mia mabunda, mu teke ya wantu mina, a nkaka mu makodia rna nene. Vena mpe ye rna kanda rna tunga nzo za rna wene mu lundi!'e nkisi mia makanda mau. Mu nsadilu ye ndundilu za nkisi vena ye nswaswani ya yingi mu nkisi - nkisi ye mu kanda - kanda. Di vovele vo konso nkisi wuna ye mpitu ani mi landanga. Mu makanda rna nkaka e nklsi mi vewangwa kwa mwan'a nkento yi ndona muna kand'e

dina. 0 ndona muna kongo mfumu a nkento, a yingi a sompelanga kaka muna vata ka yadil'e ki ndona. 0 yakala ka fwete zaya vo e nkento ani ndona, mfumu tuka ku muini ye ku mpipa vena ye mambu ka singa vanganga ka rna lendi mokenenwa ko ngatu vo songwa kwa wantu a nkaka muna vata tuka esi kanda ye ana nkutu. Mu tinis'e vayikis'e mbumba, Ndona wa kangwang'e mawuta mpasi vo ka sadil'e kanda mpipa ye muini. Tuka nkisi mia kala kwa Ndona ye mia kala kw'a mfumu z'akala zakala ye nsiku mia kala mia ngolo ka milendi sumukwa ko kwa ndion' 0 simbanga mio ye kwa ena milundanga: esi kanda. Nsiku nze yi miami: 1. Ka mi lendi talwa ngatu simbwa kwa muntu ka vewa mio nswa mu sadila ko. 2. Ka mi lendi senzekwa va muini ngatu va mvula ko. 3. Milandanga menga, ka mi vewanga kwa konso muntu kena mwisi vumu kia nkisi miomio ko. 4. Muna simba mio mbamb'a nsamba. Vena ye mina mia makodi mi lombang'e makazu. 5.0 muntu lundanga mio ka fwete long'e mbala singa sala miau mu ntangu a nda. Vena ye nkisi mi yantikilang'e longokwa muna vumu kia ngudi. Yi sia vo ekolo mwana ka wutukidi ko, esi kanda a zeye vo ngudi eto ngandi mfumu ka wuta. Vo ndona mpe a fwete zaya. 6. Mfumu ka lendi kwenda tunga malongo ko kansi wutukila kwani. 7. Mfumu evo Ndona ka lendi sola mbala ka sompa ko, vewa ka fwete vewa yani mu lund'e nsiku mia wonso mia lumbu. • 8. Mfumu evo Ndona esi kanda dia wonso ka lendi sola ko ngatu vo ki vanmbula. 9. Mfumu weyi ka fwemena, ka wandanga mwana ngatu nkento ko. Ka lendi zuba muntu ko mfumu. * 0 mfumu ye Ndona, kina ka yadikwanga, kimenga ye malavu rna fwete kala, kansi kani nkutu yadikilu, ka fwete sadila mu lutumu lwa mfumu yo vo a Ndon'a nkulu ye vena ka fwa 0 ndioyo wa mpa bosi ka simb'e fulu kiani. Mu mfuilu a mfumu a nkulu ndioyo wa lundidingi e kanda, mfumu za vumu ya kanda diau a fwete kutakana mu sikidis'e ki mfumu kwa ndioyo wa mpa. Ku mvan'e bunda dia nkisi ye kubik'e suku ye mfulu a leka tuka mfumu a nkulu 0 fuidi ye mfumu a mpa wa moyo. Muna ngindu ye vuvu kia esi kanda vo muna mpip'e yina kenda toma kanana yani ye ku nsonga kwa zi nkulu za vita fwa mpasi vo a nzaya ye ku nsadisa mu lund'e nzo ye kanda dia wonso ka sala diau. Mpipa mosi a fwete lek'e ntwadi, mpip'a nsuka mu lwaka mu lumbu ki ziam'e mfumu a mbuta yi fuidi. Mfumu za wonso za zunga zi fwete tumiswa za lungwa bosi esi kanda a lomb'e fulu ye mfumu zozo za zunga mu kwenda sungula mfumu yi vinga vena kimfumu kasisidi. Kin'a vutuka ku fulu

ezi lomb'e nzila kwa nkangu vo se a kwend'e ku ziami. Se dia mwana fwete van'e 'nzila bosi rna ko ye nzadi a t'e ngana yo: nkalu a mbote vo yi wudika lwa swek'e tutu: ye vova vo tu luven'e nzila lwenda swek'e tadi wa nzizi, «mvumbi». o mvumbi vava ka natwa kuna fulu ka fwete ziama, 0 mfumu a mpa ka lendi ko kwenda ko, ka lendi vayika muna nzo a IeIe ko ye vena ka kwiza vayikiswa kwa mfumu za zunga zi ku nkotesa kuna nzo ani. Mu ntangu yi mwangu'e yamba se a fwete vang'e lumbu ka tumbwa yo vo vwandiswa va ki mfumu kia kanda, ye vewa malongi mu lund'e nzo ye kanda, vata ye zunga. Mu lumbu kiokio yi menga yi fwete kelwa mu lomba kwa zi nkulu mu yikama ye sadisa mfurnu a mpa mu sadila mu zola ye luzitu. Kuna nima, esi vumu, kanda ye vata a fwete longwa mu zitisa ye sadisa mfumu a mpa a nguilanga ye ku nsadisa mpasi vo lwa kala lu nsizi lwa dia sinda di mosi, lwa kituka lu mika mia mbwa lwa lekela ku mosi, lwa sikamena ku mosi, lwa vova diambu di tonda mfumu ye nganga. E nkuwu yoyo yi ya nsuka mu manisa mambu rna wonsono. Lu mwene vo e nkisi mia nkaka e nlongo mpe mia nkaka ka kima ki mosi ko, ye ka mi sadilanga ku mosi ko. Mu kunku ya nkisi muna ye yikunku - kunku ya yingi yi fwete vovelwa mu nsamu ye zingu kia wantu a sadilang'e nkisi. Muna rnpila za yingi za nkisi mi sadilwanga tu lenda soneka emi tu zayididi: 1. Nkisi mia kangila ye tumisina mvula; 2. Nkisi mia kombolwela ye bangumun'a kento; 3. Nkisi mia mavola rna nzimbu ye mbongo a mpatu 4. Nkisi mia telela a sumbi va zandu; 5. Nkisi mia nwanina «mia ngolo»; 6. Nkisi mia mbasu; 7. Ngombo; 8. Nkisi mia mbandanu: mia fwasila mioyo; 9. Nkisi mia makitu; 10. Nkisi rnia ki nkongo mu vetela. Nkisi mina mia mpila mu mpila, kansi mi sadilwangwa mu lukanu ye vuvu kia kudikil'e ngolo evo lendo mu mena ka zolang'e vanga. Mbandu vo rnuntu zolele vanga nkinzi, 0 tumisi ndonga, wau mvula yi lweke, ka fwete sosa muntu lenda vengomon'e mvula mpasi vo mu ntangu a nkinzi ani ka yi noki ko. 0 vo se

nzal'a mvula kena yau muna ngolo ye lendo kia nkisi miomio ka lenda yo nokesa mu ntangu ka zolele. Di lendakana mpe vo muntu 0 zolele ndumba, kansi e ndumba ka zolele ko, toko dilenda vang'e nkisi mu balul'e ntima ye ngindu za ndumba ndioyo, kuna nima wizi zol'e toko diodio. E nkisi miami tu songele vava, ka mi vewangwa ki ve - ki ve ko, ndion'o zolele'e nzimbu mia nzimbu ka kwend'a vavi e sumba. Kansi e nkisi mia wonsono ka mi sumbilwanga mu nzimbu ko. Vena ye mina mi futilwangwa nsusu, nzimbu ye mioyo mia wantu muna kal'e ngolo zina zi vwilu e mfunu. Bosi mu ntekelo a nkisi miomio vena ye mina mi vewanga mu lekwa yi sunzulang'e nkisi miomi,? E mia nkaka bonso mia ngolo mi fwete koteswa muna nitu muna mbani yo vo mu nwa. Mpasi vo e ngolo za kota muna kati kwa nitu a ndioyo koteso nkisi miomio. Di fwete toma zayidilwa vo e nkisi mia wonsono mina ye nsiku ka mi lendi sumukwa ko. 0 vo muntu 0 bakidi nkisi ka lundidi nsiku ko, wa kala mu vonza kia vukama, lawuka yo vo fwa. Yi dina vo e zingu kia mi nkisi kia lukwikilu lwa ngolo muna nsiku mia konso kwa nkisi miomio, tuka kwa ndion'o bakidi mio ye ena ka zingang'au ku mosi. Kadi vo mi moneka mbi, vo mi simbwa mpe mbi. Tu lenda vova kondwa kwa wonga vo e nkisi muntu a toma kwikila fwete mio toma lunda vo ka wau ko lenda fwa mu nswalu yovo kota mu zingu kia kala wa vukama evo wa lawuka. Mbandu vo muntu wuna ye nkisi mia mvula, vo ka kanga yo, ka lendi nwa maza ko, ka lendi tala ku zulu ko vo ka vilakana kaka, lubandanu lu ku ndia, ka fwete via yo vo mwangalakana mu mbandanu. Yani ye ena ka kala awu va mosi, nzo ye lekwa yi ku mfmamena. Dia mfunu mu zay'e tini yayi ya nswaswani za nlongo ye nkisi. E kolo e nlongo mi sadilwanga mu sadisa ye kula mioyo mu mpasi za lufwa e nkisi mi natanga muntu ku mpasi ye ku lufwa mu mpil'a nsiku ka fwete lunda ye sadila. Vena nkutu ye mia nkaka mia vangila wantu mpasi. E kolo e nlongo mi lenda songwa mu nkumbu za makaya ye mianzi mi lenda bakwa ye sanganeswa konda kwa nsiku ye lembi futa konso dingwa e nkisi muna vewa mio wa futa mbongo yo vo nkutu kimenga. Nkisi a Kanda Muna ntama, nana vo esi kongo a zaya ye kuikilanga Nzambi a Mpungu, konso kanda dia kalanga ye vuvu vo a fwete kala diaka ye lendo kia nkaka mu lundila kanda diau. Lendo kiokio kia kalanga ye nkumbu ani kia bokelwanga ye mpe kia kalanga va moko rna mfumu a mvimba muna kanda. E Jendo kiokio yi NKlSI A KANDA.

E nkisi wowo wa sunzulwangwa mu mpila za yingi vena ye rna kanda rna tunganga nzo za lundila nkisi miomio za bokelwanga vo NZO A MAWENE. Mu nzo yoyo ka konso muntu 0 lenda mo kota ko. Dia zole ka konso kwa ntangu yi lenda zibulwa ko. E lumbu yi vangilwangwa «VATILWA» ka vena muntu wenda mu kiana ko, e nsie mia malavu a fwete nat'e nkalu zau za malavu e nkongo za nkele ye nleki a ntambu a kento ye akala a fwete nata sadilwa yau ya wonsono kuna nzo yoyo, vo yi men'e vatilwa yi bosi konso muntu ka lenda kwenda kuna ka kanini: ku salu kiani mu ngolo ye nsambu za mpa. Va kala mpe ye nkisi mia sunzukilanga mu TEKE, mu rna BUNDA, mu mi NLUNGA ye MBELE. Nswaswani ya kala, landila zunga ye KANDA. Wau vo vuvu kia kala mu NKISI miomio rna wonso rna vavwanga ye rna zolwanga rna vangamanga mu ngolo za NKISI miomio wau vo mu sadila mio a lombang'e ngolo ye luzolo lwa NZAMBI A MPUNGU. Kiadi mu ndwak'a MINDELE ye nsamu a NZAMBI au a yok'e NKlSI ye NLONGO e ngolo ye lendo kiokio kia mana esi nsi a komenenwa mu sadila ye kuikila nsadilu za NZAMBI A MINDELE. E nkomenena yoyo ya kota muna rna wonso rna zingu kia mwisi nsi tuka mu NDINGA, NDILU NKUMBU ZAWANA, NSIKU MIA NSI, ye MINGILU MIA ZUNGA YE NSI NKUTU. Mu mpiluk'a mambu ye nkutumunw'a kimfumu kia nsi a mbuta za wantu za yantika van'e nkumbu kwa nsedia mia wutuka mu ndwak'a MINDELE VO NSI a MINDELE. Nkumbu a nkenda, ya wubundu kadi ya sasilanga vo E KONGO se ka DIETO DIAKA KO wau vo esi nsi a mana katulu'e nswa ye lendo a kala yau. Kindoki Tuka muna tuka, e kindoki kia kala ye kia toma zayakana kwa zi mbuta za wantu ye ndona za makento, ndumba ye matoko kansi ye mu wunu kinu tu wa ngatu mona muntu wa vova ngatu tambuluila vo wa mona kio kala. Dia mpasi ye dia tutu mu wa muntu 0 tambuluidi e vova vo wuna kiau. Di zayaken'etu vo kina kansi ka vena ndion'o lenda kio sasila mpila kina ko: kia nti? kia matadi? kia .. sengo vo kia makaya e? kia ndombe vo kia mpembe ngatu vo kia lukaya lwa nse ovo kia lukaya lwa yuma e? mu kuma kia mpimpita zozo ye kondwa kwa kiesesa yuvu yoyo e wantu ena ye mpasi mu toma zaya keti e kindoki yi nki.

Muna zi nzo, mu belo ye mu mavata yo vo mu mbokena ye mbuta za wantu ye ngudi za makento vo se vakele mwana yo vo ntekelo ka tumamanga ko yo vo wuna ye kadilu ka ba yangalelanga ko yo vo kia lulendo, tu fwete wa vo : NDIOYO KA KONDELE KlNDOKI KO YO VO MUNA KUFlKA: E NDIOYO, NDOKI. Mu zak'e ntangu vo muntu kwend'a vovingi mambu matoma vangamanga evo ma kwendelanga mpila ka vovelanga mo, 0 toma yikilwangwa vo NDOKI. Mbakene ye wantu a mpila mu mpila mu vava toma zaya keti vo e KlNDOKI, nki? a yingi a yindulanga ye vova vo e KlNDOKI, NKISI. Vena ye a nkaka a yindulanga vo mazi rna KlNDOMBE. Mu zunga ki mosi vava mbokene ye wantu, a mbuta za tona, kwa yau e KlNDOKI yi mpila ngangu 0 NZAMBI A MPUNGU ka songa kwa wantu, kansi se kiadi mu kuma kia nsita, a sweka zo se za wantu a kunku kia fioti a sadilanga zo mu tokanes'e a kweno, ka ena zau ko. Kwa mbuta zozo e KlNDOKI, ka lekwa «KIMA» ki lenda moneka ye simbwa va moko bonso e NKISI ko, kadi ka ki monekanga ko. Ba toma siamisa vo NGANGU mpila mosi ye ngangu za vanga NTALU, SONEKA NKANDA, LEKA NTAMBU, TA - MANSA, GUKA YI MBEVO. Mbuta zozo vo kiadi e NDOKI ka gukanga yi mbevo ko, kansi yani yi zey'e kotes'e yi mbevo muna nitu za wantu kondwa kwa mbala vwidi e nitu ka tona ye zaya mpila ya kotel'e kimbevo muna nitu ani, wau vo e zayi wowo yevo e ngangu zozo kena zau ko lenda kwenda nkutu ye kuna lufwa vo ka bulangene ye muntu wuna ye ngangu za guka evo KATULA yimbevo mu nitu ko. Wau disidi kwa ngeye ntangi: kwa ngeye e KlNDOKI NKI E? Ndongokelo a Kindoki Dia nluta kwa mintangi mia nkand'eto mu baka lusadisu mu wa ye tanga mu nkanda wau mpila zi bakilwanga vo zi longokelwang'e Kindoki. Nze yi mpila tu mwene mu tini kia Kindoki, ki vovelo vo ngangu. Wau vo ngangu, disongele vo muna kala zau longokwa zi fwete longokwa. Vena ye yuvu yi landa ku nima : kweyi ki lenda longokelwa? mu nki a ntela ki longokelwang'e? mu nki a ntangu e? ya mwini vo ya fuku? Landila mena tu widi mu mbokena ye zimbuta mu mena ba zeye mu kunku kia mbakilu evo ndongokelo a Kindoki, tu lenda vova vo vena ye mpila zole za nene. E kindoki ki lenda bakilwa mu kimwana e kolo kina vo mwana ka kizeye ko, lenda kio venwa mu vumu kia ngudi ani vava ki kalanga vo e lukau «VUMU» kilutidi e ngonde ,sambanu. Kilenda mpe venwa'muna NSANSILU «longa dia yolesela mwana» 0 vo se ka dia lendakana mu ku mvanina kio mu vumu ko. Ki lenda vewa mu ngyavul'a mwana yo vo e kolo kani ka toma tumbula ko.

r ''--1 ~$- Vena ye mpil'a zole ka ya tomene vovelwa ko ye wau mpe ka yi toma sadilwangwa ko, yi ya vana NDIA e vo KIMA kwa muntu a tona «wa vangama» bosi muna mpimpa yi kwenda lombwa. 0 vo ka simba kak'e ndia e vo kima ka veno, muna mpimp'a kwiza ka fwete ku gwa ye mokena yau mu ngangu zau za kindoki. Di vovele vo ami nsedia mpe vo bong'e yuma tuka muna vumu a fwete mokena ye kangala nkutu ye mbuta za wantu za ba van'e ngangu zozo. Dia mpasi ye dia bala kwa mwana nsedia kani ka tumbula ko mu zaya mena ka twa vangiswa kwa mbuta. 0 vanganga mo ye kwendanga mu nzila za mbi e vo za mbote kondua kwa zaya nswaswani a rna vangu. Yi kuma vo sasukanga ye mavangu rna ngangu zozo bonso za kingutukila ye 0 monanga zo za mbote wau vo yi zozo za ntete ka longoka, muna zingu kiani. Ya mokena ye fitoko fi mosi fia toma tokaneswangwa beni kwa esi nzo au ye a kundi a vwandanga belo ki mosi mu kuma kia mambu rna kindoki, kadi wa fundwanga vo an'a ngani ka venenge kindoki. Wa zubwanga ye vavankutu vo nga ka fwete vondwa, mpasi vo ngudi ye se a leka «vuvama». Mu mokena yani wa vova kieleka kiani vo : ludi e kindoki wuna kiau, mpila zole kena zau, wa baka zo mu ki mwana kwa nkak'ani a yakala ye ngudi ani a nleke. Ba kwenda kangadingi tuka ku Uige ye kuna Luanda e zak'e ntangu ku kongo Kinshasa nkutu a kwendanga muna mpimpa: kwenda ye vutuka wau vo ena ye NDEKI AU a kangalelanga. Ya ngyuvula keti vo wa loka kala muntu e? fi toko fiofio fia tambuluila. Wa nsasila vo, ka dia mpasi ko mu loka muntu, 0 vo lumbakidi e kuma yovo diambu ka venge dia mbi lenda bakilw'enzengo: ya lufwa yovo ya mayeIa mpe. Wau vo e kani diame diakala mu zaya weyi wu venwang'e kindoki, kia zola tatamena mu mambu rna nkaka ko ya luta mu lukanu lwame. Ya ngyuvula mpila ka vaninang'e kindoki kwa an'a ngani? ka kw'a mbuta za wantu ko? yani vo muna nsakana, vo yi nkayila kaka konso kima nsimbidi muna moko marne, vo nzola ku nata mu nzil'a me a kindoki bosi tu kwenda, ka lendi fila mpaka ko. Ya vilula kiuvu vo: kansi vena ye ana a ku fundanga, we di vovele? yani vo: wong'a monanga di a kazilanga muna mpimpa vo twele ku a bokeIa.. Ya landa diaka kiuvu kia zaya keti nki a nluta ena wau mu kala ndoki e? ka zola vova diaka ko, wa dingalala kaka mono mpe ya yoya mu komenena. Mu lumbu kia nkaka ya ngyuvula keti vo ka monanga nkenda ko, vo muntu a lokele mu dilwa kena? yani vo mona ka monanga zO,kansi ka lendi katula nzengo a zi mbuta ko. Ndombele keti ka lenda zayidila ntela ka yantika zaya vo se NDOKI. 0 vutuidi vo mu kileke ki beni, di kia wutukila mu ngonde vwe ko. Bosi e mama, e kolo kina ka kibakila lukau lwame ko, ka zaya wo vo mwan'a yakala ka singa wuta, kina ka mana nwa nlongo ka vewa mia rna wuta.

Moko kiaki ki songele nsumuka za muisi kongo mu lusansu lwani. E ngangu . zozo za nkulu, a mbuta zeto a sisa zo, a sadila zo, a vananga zo kwa mbandu za mpa, kansi dia nsiku dia kelenge mu vana zo kwa mwan'a ngani muna vata e va muna kanda. Muna tandu kia zi mbuta, makanda mayingi rna fuka «mana» mu kwend'a bundisi an'e yindoki. Yi kuma vo e nikis'e kindoki kwa mwana yo vo kwa mwisi kanda dia ngani diambu dia mbi, dia nkanu a mfwanga. E konso KANDA dia kala ye Kindoki kiau, yibosi a zayang'e ndeko a zingidingi kiau ye mu nkia vumu kia kelenge. Ngyantik'a zingu kia muntu Luzingu lwa muntu mu ntete lwa mpasi za yingi lwa kele, kadi muna dia, ka didingi rna dia rna lambwa ko, ka kelenge ye mpatu nze yi wau ko, ka kelenge ye nzo ko, e kangala nkutu nkonga, mbele ngatu tanzi nkatu, nzungu ye malonga nkangi. Muntu muna dia ka fwete kwend'a zieti mu, vava bundu, makaya yo vo bulu mu dia. Mu mpasi zozo muntu wa yantika soka sadilwa nze yi mbele mu zengel'e mbizi wau vo mu nzala za moko e nlembo lwala ye lunza. E mbele ya sadisa fiU lwaka mu vang'e tanzi mu zengela ntambu mia bakil'e mbizi muna mfuta ye kesela tungwa mu ntangu a yiza tona vo mwini, kiozi ye mvula mpasi zi vananga muna nitu, mu tina yo rna swaminu a fwete vanga : NZO. Ma lembe - rna lembe ngangu za yiz'a tombokingi muna muntu ye a yiza solola tiya mu nkola. Yi sia vo mu totakesa matadi mole muna ngalo, nsemo ye nkala-nkala za tiya zi vayikanga mo. A visa vo mu nkala-nkal'e zozo vo va siwa mumfundi a ba vena tadi, e nkala-nkala ka yi timbuka ko, lama zi lama muna mumfundi y i bosi e mumfundi baka wu singa bak'e tiya. Dia ludi muna tezela, tiya twa vangama, mu ntete twa sadilwanga kaka mu gyotela mu katula kiozi. Ku nima muntu wa yenda wana fulu kia teta nzazi e futa kividi, a wana vo nkayi wa mana vie ndambu. A mbonga ye yantika ku ndia, a mona nswaswani mu ndambu ya via ye yina ka ya via ko. E ndambu ya via ya kala nzenzo ye nsunga za nkaka za mbote. Tuka mu yin'e ntangu muntu wa mona mfunu a mpa wa tiya muna zingu kiau kia lumbu ka lumbu. Mvula ka mvula muntu wa yend'a solodingi mambu rna mpa rna lenda sasula salu mu tomesa zingu kiani. Katula mbele ye tanzi, 0 rnuntu ka lekilang'e ntambu,muntu wa vanga nsengo mu timina rna wulu ye yantika vata mpatu rnu lembi kwend'a vavingi bundu mu nzanza mia mwa nda, kondwa kwa vuvu kia kwenda yo wana mu nzaki. E mbizi mpe yi diambu di mosi, a yantika twel'e bulu muna fulu yin'a zingilanga mu kala ye vuvu kia dia yo muna ntangu ye lumbu a kala ye nzala.

Ka mu kwenda zieti mu nzanza ye mfinda za nda kondwa kwa sikididi kia mona zo muna ntangu a vwa zo e mfunu. Mu kuma kia ndilu a kondwa sikididi, muntu wa kangalanga tini ye nzanza mia nda mu kwend'a sosi kia dia. Zak'e ntangu ka lendanga mona kia dia ko, wa yoyanga nitu mu kuma kia diata tini ya nda, nzala ye vwina dia maza. E ntangu e yina maza rna nwa ka rna solelongo ko, konso kwa maza rna monekene rna nwa. Yi kuma mu tandu kiokio a mbuta a tel'e ngana yo: E MAZA KA VIANGA KU NGOMBO KO. Di vovele yo: e maza ka rna vananga ki mbevo kwa muntu ko. Mu ntangu yina yi mbevo tumwenang'e mpasi wau ka ya zayakananga ko. Muntu wa zingilanga mpila mosi ye bulu kia mfuta. Kwa wantu a mbakisa za fioti a lenda yindula vo fingu tu twa soneka mu eto kibeni: kinga kieleka tu twa soneka mu susumuna ngindu za ena ka ena ye lusansu lwalu ko. Malembe - malembe ntemo wu tombokanga, muntu wa yantika baka ngindu za vat'e ntoto mu tin'e mpasi za kwend'a vavingi rna dia mu fulu ya nda, mu mi nzanza ye mfmda za nene. E ntombok'a ntemo muna muntu wu natanga lusadisu ye mpasi. Luvevoko lwa kota mu zingu kia muntu mu kala ye ngangu mu tunga nzo ani, mu lenda twela bulu vena ndambu ka zingilanga ye vata nkutu mpatu mu tin'e nzala. Muntu wa longoka vanga nlele mia vwata mu ntangu za kiozi ye mu ntangu a tiya. Ngangu zozo za yantika vana zingu kia mpa kwa muntu ye ku nsonga nzila za mpa mu tomes'e luzingu lwa ku ntwala. Mu ntete wau vo e zingu kia ngyantika, wantu a zingilanga mu kimvuka, muna makanda mau, konso kanda ye nkoko miau, nzanza ye mfmda zau a tunganga muna fulu yau. Muna keba, muna sola yovo nkutu takula mbizi za maza, muntu wa kalanga ye luzitu lwa lembi kwenda kuna ntoto a ngani yo vo ku nkoko a ngani. Vava kia yantika fu ya mpil'e yayi ya kayan'e ntoto a ntwadi mu tini-tini ye vata diau muna kanda diau yi bosi muna zunga ye nsi zau, e nkindu za yantika, mpambani ye vita za kota. Mu nwanina, nzanza, nkoko ye mfinda. Nkindu ye vita ka za kala ko muna lubantiku e kolo muntu ka kala ye sadilu ko, e kolo ka dididingi mu luzolo lwa Nzambi. Yi sia YO, vava ka yele vedingi e bundu muna mfinda ye muna nzanza, bundu ye nti mina ka kuna ngatu zaya mbala wa kuna mio ko. Ka kelenge ye nsita ye ngolo za kaya ntoto ngatu nkoko ko.E kuma, dia ntete k' a kelenge ndong'a yingi ko, e bundu ya kala yingi e wantu a ke. Mpila mosi mpe ye bulu muna luyantiku e mbizi za yingi za kele vo yi wantu a ke. Vava se kia yiza wutan'e ndong'a wantu, e ntoto wa yantik'e keva, bulu ye bundu mpe ya yantik'e kondwa muna tini ya nsi, e nzala mpe za yantik'e kota mu nsi, konso kwa kanda dia ki kotela va nzanza wa kala ndia ye bulu yo vo ku mfinda yin'e bulu ye nkoko, yo vo rna yanga rna kala ngola yawukulu ya kitukanga se yau. 0 vo se va monekene diaka antu a nkaka a finamena mu zola kwiza dila vena ena kwau, nkindu za yantikanga kina kaka a lweke mu kota mu fulu kiokio.

Mu kuma kia mpasi za zingu, muntu wa vanganga ngolo mu vengomona zo mu nzila za kwend'a longoki ngangu za mpila mu mpila ye mu tandu a yantika mu so neka mi nkanda, tomesa sadilwa, nzila, nzo za leka, ye kabula nkutu mingilu mia nsi. Lumbu ka lumbu ngangu za muntu zi tombokanga, zi nlwakisi mu kangalele mu lukongolo, mu kimpapa, ye sengo ya mpila - mu mpila ya mbote ye ya vonza mu zingu kia yani muntu nkutu. Wunu muntu muna ngangu zani, lenda kwenda kuna ngonde, lenda mona mambu mena konso nsi kena kenda ko, kondwa ko kwenda. 0 muntu lenda mokena ye nkundi yo vo kanda diani di zingilanga ku nsi a nkaka muna nsinga yo vo mpe mu vovelo ya kondwa nsinga. 0 lendanga landa nsangu za nza ya mvimba muna gwa ye mona wau ka vwende muna nzo ani. E luvevoko 1010 muna zingu lwa nata mpasi za nkaka, vena ye wantu ena ka ena ye wuna ba lendela wete ye luvevoko lwa zingu kiokio ko, wau vo nzala ena zau za kala ye yuma ya mpil'e yoyo, se a kubamanga ye ki longa ngangu zin'a lendela yo kondwa sala. A kwend'a kotedingi antu muna nzo mu ntangu za mpimpa. A nkaka nkutu k'a vingilanga mpimpa ko, momo mwini a fwete gyiya kimona meso. 0 muntu 0 vwidi e yuma vo ka fil'e mpaka ka fwete vondwa. Mu tinisa mpasi za mpil'e yoyo a kwa ndenda, a mvwama,a tunganga nzo za yelo ya sengo ya makumba rna VUVU, a tulanga makesa mu langidil'e mvwilu zau. Vena nkutu ye mvwama zi kwend'a langidilwanga kwa makesa mpasi vo k'a vangwa mbi kwa wantu a kondwa mpil'a mbote a lenda zingila ko. E ntombok'a ngangu muna muntu ye ntombok'a mpasi zani zi kutu longanga vo dia ludi vo : ka vena mbote yi kondele mbi ko, ngatu mbi yi kondele mbote. Yi sia vo konso mbote yina ye mbi ani, konso mbi mpe yina ye mbote ani. Mbandu, kele vo e nlulwa ka mikadi nkadi ko, nga ka mi vayikisanga nioka za vumu ko. Muna kuma kia evi, e ntung'a nzo se ya ngangu za tinisin'e yuma kwa yau evi. Mu diodio e ngangu za muntu se tomboka ye tomboka mu lunganes'e mvovo a mbuta z'eto vo: ntel'a muntu wumananga, vo yi longi muna muntu ka dia mananga ko. Di vovele vo longoka ye longoka kaka ye kuna lufwa. Di songele vo e longoka ka mu nzo a nkanda kaka ko, muna salu muntu 0 tombolanga ngangu, muna mbokena, ntangilu a nkanda mia mpila mu mpila, mu nzietelo lenda mona ye longoka mambu rna yingi kinu mona ko, longoka kwa mvimba. Nza ya mvimba mu nwanin'e zingu kia muntu kiend'e ku ntwala yi vava toma fimpa mambu rna mpa mu kulula mpasi mu zingu kia muntu, kansi nkenda kulamena se zi kulamenanga ntangu zaukulu.

Nkongo ye Ntoto Mpila mosi ye mena tu vitidi tanga mu luzingu lwa muntu luna lwa mpasi, wu zingilanga mu vava kia dia, kia nwa ye vwata. E ndilu a muntu yi tomanga vo zey'e ki vavila muna mfuta ye mu maza. Mu tandu kia mpa,e fulu ya salu ya ena ba vwidi e mvwilu za yingi. Ndong'a yingi yi zingilanga mu mbongo yina ntoto ka lenda ku mvana. Va kala muntu mosi wa zingilanga mu kwend'a timi rna wumbu mu nzila zi viokelang'e bulu. Wa timanga rna wumbu rna yingi, mu vuvu kia sia vo bulu se kizi viokela vena din'e wumbu ki lenda sotoka ye lembi vioka kuna ki zolele kwenda ye mu ntangu nkongo ka lwaka vena, se fumbula kaka. Va kalanga nkutu ye ntangu vo nkong'o viokese lumbu ya yingi, lenda wan'e bulu kia fwa mu kuma kia nzala, kiufuta ye vwina. E wumbu yi wulu dia ki nziongololo di lenda kala mu vonga kwa 1,50m mu tezo kia leva mu kuluka yo vo diumbu, ye 2,OOm mu tezo kia vonga. E wumbu diodio difwete siwa muna kati-kati kwa nkuka: nzila yi kangalelang'e bulu. Muna ntangu atima dio, e ntoto ka wulendi siwa vena ndambu, ngatu nkutu monekeswa kwa bulu ko. Wu .fwete natwa ye lozwa kwa nkaka. Vo dimen'e tima, nkongo ka fwete yala yi ntitikidi vena ntandu a wumbu ye sia ndianga mpasi vo wumbu ka di moneki kwa bulu ko. E bulu vava yi lutanga mu kwenda vavi ndia ye maza, 0 vo se a lweke vena, vo amon'e ntoto wa timwa, wong'a kalanga wau mu luta, ngatu vo se vonza kia lufwa ki lenda bwa kwa yau, yi kuma ntoto wu katuluilwanga. Nkongo mosi wa yenda wana ntoto muna wumbu za mana bukama, wa toma tala, ntoto za mana vivalala zau ka zi nikuki. Nkongo wa banza vo za fwa, wa· katul'e nti mia sala vena ntandu a wumbu, bosi ka kulumuka. Muna ngindu ye vuvu kia nkongo ndioyo wa zaya kaka vo za mana fwa za kala. Kinga luvunu, za vivalala za kala mu tala keti vo nki a diambu se di ku a lwakila muna wumbu. Muntu wa kulumuka muna wumbu; wa yantik'e bong'e ntoto muna wumbu ye lozanga zo kuna seke, ku londe. Konso ntoto na ka lwaka kaka vena ntoto, kuna londe, wuki tadidi,kena kwani ye diambu ko, telamene, londokele wele kwani. o nkongo kina ka tomboka, wa yantik'e vienges'e meso, ndambu ye ndamou ka wana kana ntoto mosi ko. Nkongo wa kendalala, wa toma yoya, e vuvu kia wonsono kia lau ka wanin'e ntoto kia mana. Kuna nkenda za wonsono e nkongo wa yantik'e yala diak'e yi ntitikidi vena ntandu a wumbu, ndianga ye makaya~rna yuma mu teza diak'e lau mu lumbu yi landa.

E sinsu yo vo masakuba rna mpil'e yayi rna yend'a lukisingi a mbuta mu long'e a leke vo: e nsa kuna kilu ka bakamanga ko. Di vovele vo, na wana bulu m~ ntambu wa dingalala, toma tala ku viti kutulul'e sokolo ko muna nsingu vo ku mwene ko vo ka twa tevola ko ye toma fimpa ngatu vo e nitu ani ya vola yina. «ka yina tiya ko». Vo se ka wau ko, lenda ku nsimba ye ku nlengoziola, kansi lenda tina ye sala ku sisa wa yambalala. Nkongo za yingi za tilumukin'e nuni va moko yani muntu 0 sidi fwa momi ye volelek'e nwa kondwa wuna ka vanga. Mu zingu kia muntu e ngan'a sia vo e nsa kuna kilu nga wa mbaka kal'e? yi sasilanga mambu mengi ka tu lendi soneka mu nlonga kumi ko. Konso muntu ka toma yindulanga ye toma tala mena ka vova yo vo vanga ko, kuna nima ka fwete yambalala ye ki banza vo se 0 sasilu mbi ye mfuilu mina mu mpovo ye rna vangu m'ani. Yi kuma vo se vova yo vo se vanga konso kwa diambu teka toma tala ye banza.

NDINGA Muntu yo vo bulu mu songa ngindu zani, za kiese vo za mpasi vova ka fwete vova muna sunzula yo vo vayikisa mena kena mau muna ntima ye ngindu zani. E vova yi sisu kia vayikisa mambu muna nwa matukanga mu ngindu za konso kwa muntu evo bulu. Ovo rna mbote 0 vovela mo muna kiese, kansi vo se rna mbi ku makesi ka vovela mo ye ku zidi evo ndese a kangama. E mpovo zi vayikilanga mu lekwa ka ki monekanga ko, ki yikilwanga vo NDINGA. E NDINGA yi nzila 0 mvangi a lekwa ya moyo: NZAMBI ka sia muna vangwa yi tevolanga ye zinga, mu sunzuluila ngindu, lunzi kia kiese yo vo kia nkenda kwa ena ba zinganga ku mosi. Konso rna yo vo ntindu a wantu, muna tini kiau ena ye nding'au a vovanga, a wizanenanga ye longanenanga. Mu kiese yo vo mu mpasi ena ye mpila a songelanga zo muna nding'au Nzambi k'a vana. Muna nsi mosi mu lenda kala ndinga mosi yo vo luta ndinga mosi. Vena nkutu ye nsi muna tini-tini muna ye ndinga za nswaswani zi lembi wizananga. E ndinga yi sinsu ki swaswanesanga nkuna mia wantu yo vo makanda rna mpila mu mpila rna nsi mosi yo vo rna nsi za nswaswani. Mu ndinga, tu lendanga zaya muntu-muntu ye tini kia nsi ka vwilu ye kanda diani. Mu nsi eto Angola, muini yo vo mu mpimpa muntu vo ka vovela mu nding'a nsi ka mu mputu ko, ka fwete zayakana mu nswalu vo: NKONGO, KIMBUNDU, HUMBUNDU, NGANGELA, TCHOKWE yo vo mpe KWANHAMA, FIOTE vo YANHEKA. Kansi vo mu mputu se ka vovele, kana nkutu tomene ku ntadidila vena mpolo, dia mpasi mu zaya keti mwisi nki a zunga. Ka mu sungula ko kw'a leke ka ena ye konso ndinga kisi nsi mu ntulu ko, kimputu kaka, kulendi tona nkutu ko keti mwisi kweyi. Kwa zi mbuta za teka vova ndinga za tini yau fwete zayakana kaka vo NKONGO muna mpovo, wau vo e kikongo yi kia vit'e mu ntulu ngolo kina, se kifwete zola vovoka kaka. Mu diodio ki sangananga ye mputu. Mpila mosi ye ndinga za nkaka za kisi Afrika zizolanga kaka vayika va ntuala wau vo yi za vita mu ntulu ye mu ngindu za mvovi. E sisu kia ngolo za

ndinga, ka kitoma yindulwangwa ko keti vo e kuma konso muntu vo waki lwakila mvula kumi ye nana mu nding'ani, vava ka longoka nding'a nkaka, ka fwete sanganesa kak'e nding'a nsi ani. Nza ya wonsono mpila mosi, makanda rna wonsono mpe yi wowo kwani, tuka mindele ye ndombe, muna ndinga e mpovo sanganesa kaka. Vena nkutu ye wantu k'a lendanga singika mvovo mu ndinga za ngani ko mu kuma kia ngolo za ndinga zau. Mu tezo kia lusansu lwa konso muntu, mu nza vena ye wantu k'a zolanga longoka ndinga za ki nzenza ko, en'a longokanga mu ngolo za salu a salanga k'a toma zo vovanga ko. Mu kuma kia sisu ya mpil'e yoyo yi monekanga mu mbokeno ye nsonekeno za ndinga za nzenza vena ye a fimpi a sono muna zi ndinga a mona vo e ndinga yi lukau e NZAMBI ka vana kwa vangwa yi vovanga mu ki nwanina muna mpovo, mu sunzuluilanga kiese ye mpasi zani, ngangu ye ntona zandi muna kimvwala ye mu salu. Kala vo wantu a wonso se a zey'e mfunu a ndinga zau a kadi zo zola, nga zitisa mpe a zitisanga ye nwanina zoo Tala kwa nza ya mvimba mindele mia sia ngolo, yi mindele mia kisi NGELEZO, FWALANSA ye MPUTULUKEZO mwa wonsono a yadil'a komenena nkangu a vovang'e ndinga zau. ° mputulukezo nkutu wa vovanga vo e ndinga z'a ndombe ndnga z'a mbwa, 0 muntu a temoka ka lendi zo vova ko. Mu kondwa kwa zaya kuma ye lembi tona lukanu a yiza lwau, mu lembi yikilwa vo mbwa, ndong'eto ya yingi ya sia ngolo mu longoka ye vovanga kaka Kimputulukezo. Wau vo konso ndion'o vovanga kimputulukezo, kana nkutu mbevo a ntu «wa laka» wau ka vovang'e Kimputu, yi nkwa ngangu ndiona. Nkindu a mpasi ya kala kwa zi mbuta mu tin'e yikilwa vo mbwa yovo zowa mu kuma kia nding'a nsi ka zeye, ka vo vanga. Mu lembi zaya nding'a mindele, mbuta zeto za yingi ka za lenda kala ye wunkabu wa zingila mu mabunda ko: mabunda yi rna vata matungilwa mu lutumu lwa luyalu lwa lukezo, nsangani a yi mpata -vata ya yingi ya kalang'o mu futa ya siwanga muna nzila za nene mu lenda talwangwa kwa luyalu. Bunda yi sia vo yikakesa, yo vo vukanesa lekwa «yuma» ya mpila mosi va fulu ki mosi. Mabunda rna vangwa rna kituka se yi mbanza-mbanza «Mbanza za fioti» muna zunga ya wonsono ya nsi eto. Mabunda rna yikakesa ye sanganesa mvila za kala mwa nda ye ku ba sompanesa, di vovele vo e mabunda rna zayanesa ye fmangesa mvila za makanda ka masompanenenge ko mu ki nsi nkulu mu lembi toma zayana fu , ngutilu ye nsasilu zau. E nsadilu za mpil'e yoyo za kutakesa ndonga va fulu ki mosi za yiza mu nwanina nzila mu toma lunda ye tomesa luyalu lwa lukezo, toma kotesa nding'ani muna nkangu wa wonsono, kulula lulendo lwa nding'a nsi. Kadi a zaya wo vo e nkangu wowo wa kitulwanga se nkangu au mu lembi sweka mambu ye vanga mbumba a komenenwanga mu vova kaka nding'a lukezo mwamu Angola, Mosambike ye nsi za yala mputulukezo. Muna mwa yala Ngelezo ye Fwalansa