Datasets:

Svngoku

/

nkongo-kisi-kongo-book

like 0

Mfwenge nveti a nene, vo ka vetele ko, ka dianga konso lekwa ko. Vo muna futa ka lendele baka rna ko, 0 tombokanga ku ndambu za rna vata mu vet'e Nsusu. Lumbu ki mosi, Mfwenge wa mona koko dia Nsusu, dia nene vena buka kia Nsusu za nkento. Tuka Mfwenge yina ka wutikila, yi ntete ka mona koko dia Nsusu dia mpil'e yina ye luinda lwa nene, lwa mbwaki luna ye meno rna mekomokanga nze se tiya. Mfwenge mu nzala ka kele, kansi wa vilakan'e nzala mu tinis'e moyo. Mfwenge wa vutukisa malembe kuna mfuta ye nzala zani mu kuma kia wonga wa lufwa. Yi ntete Mfwenge ka mona bulu ki kangalanga ye makala matiya vena ntandu a ntu mau ka rna zimi, yani mpe ka vie. Kwa Mfwenge, e tiy'etuna yi twa kal'e ngolo za Nsusu a koko muna ki nwanina mu konso vonza ki nlwakidi. Nzala za Mfwenge za badila, wa banza mu kotela mu ndambu ya nkaka mpasi vo ka lenda baka kia dia. Wa yenda zietoki kuna ka banzila vo ka lendi bulangana ye vonza kia moneka kwa koko dia Nsusu dina ye tiya va mbat'a ntu ko. Mu finamena fulu ki tutilwangw'e luku, wa mona ngudi a Nsusu ye ana kuna nim'a su, ka va kala muntu ngatu koko dia Nsusu ko. Wa vunana, wa tala ku ntandu ye ku yanda, bosi ka kala ye kwikizi vo ka va kala mpil'a sumbula kwa yani ko. Wa takuka mu baka mwan'a Nsusu wa lutakana kuna ndambu yina ka kele, wa ngyilama ye wa yenda yani kuna mfuta, ka yenda ku ndila. Va vioka lumbu ya fioti nzala za badila, mfwenge wa vutuka mu nzila ka lendela kia dia. Wa yenda ningama vena ka bakil'e mwan'a Nsusu, wa vingila, wa vingila ku nima Nsusu za yantika finamena kuna ful'a vata. Mfwenge wa toma swama, nkenda mu buka kia ntete kia lwaka vena su, 0 koko dia Nsusu nkutu yi wa vit'e ku ntwala. Dia vanga mpasi kwa Mfwenge, wa zakama, ngindu za toma tokama. E kolo ka yindulanga, 0 koko dia Nsusu wa yiza finameniningi kuna ka swamina ye banza vo nanga ntama ka mwene ye zolele kwenda ku ngyoka. Mfwenge wa toma zakama kwa yingi ye wa vulumuka, wa tina kwa nda ye nzala zani. Wa yenda yindula, wa ki yuvula se nki a tumbu kia mpil'e yayi kwa mono kia nangin'e nzala? Mu lumbu kia tatu, Mfwenge wa bak'e wunkabu wa zola finamena ye toma tala keti vo tiy'e kibeni vo ka tiya ko. Wa vutuka vena SU < tutilu dia luku >ye wa luta fioti vena fulu ka vita bakil'e Nsusu, wa vwanda mu vingila e nsusu kina zi singa kwiza dia e nkesona ye nsole mia kedi mi lozwanga va ntoto. Ka ntama beni ko mpe Nsusu za yantika mu kwiza. Wa kala wa kubama mu zikisa, <toma zaya> keti vo Nsusu a koko tiya ka kangalanga twau vena mbat'a ntu. Ka ntama ko, koko dia Nsusu wa lwaka, wa yantika dia nseka vena ntoto, ye sakana ye nkento. Mfwenge wa yantika zakamena ye wonga, kansi ka tina ko, wa kang'e ntima mu toma tal!'

Koko dia Nsusu wa yend'a finameningi kuna ndambu ya kele Mfwenge. 0 Mfwenge muna diani, ka fwete mon'eziku: tiya vo ka tiya ko. Koko dia Nsusu kondwa zaya vo talwa ka tadilungu, wa kala kaka muna nsaka ye ndumba zani ye dia. 0 Mfwenge wa finamena fioti, ntima didila, bosi wa ningama. Koko dia Nsusu wa pupumuka mu kokola, Mfwenge wa susumuka ye wa tina ye ki lumba mu tadi dia kala va ndambu, dia sekesela tanzi y'a vati a ntoto, kansi ka ningama ko, mu kuma kia wonga wayenda kaka. E Nsusu mu wa nsindu mia Mfwenge, za tina ye kwend'a kekomoki kuna kati kwa vata. Wantu a yenda mu zaya keti vo Nsusu 0 bakamene kwa Mfwenge vo kwa yimbi. Mfwenge wa ki yendela kuna kati kwa mfuta, ka moneka diaka ko. Muna momo rna wonso 0 Mfwenge wa kala kaka ye luzolo ye makani rna toma zaya weyi koko dia Nsusu kenena ye tiya vena mbat'a ntu ye kuna nsodi? mu lumbu kia landa muna mene - mene, wa yenda vwanda vena ntandu a tadi dia sekesel'e tanzi mu vingil'e Nsusu zi kwiza dilanga kuna,. ka va vioka ntangu a nda ko Nsusu za yantik'e lwaka mu sosa kia dia. Za yonzama vena ndambu a su, makoko ye nketo za dianga ku mosi. Vena Mfwenge wa kulumuka vena tadi, wa finamena kuna kwa didingi e Nsusu, wa ningama mu toma tala ye zaya kieleka. Nsusu za ningama ye kokomona. Mfwenge wa yenda vena zakala, wa tadidila koko dia Nsusu ye wa ngyuvula: nki kiokio una kiau va ntu e? koko dia Nsusu, kondwa teka toma yindula, wa vutula vo Iwimba. Mfwenge wa landisa diaka kiuvu kia nkaka, ku mona ngyama ko mu toto e tiye ? koko dia Nsusu wa teka seva yi bosi ka vutula vo: ve, ka tiya ko. Lwimba kwani e lwalu, nitu kwani, ka yi ku mpanganga kwani mpasi ko, ka yi mwesanga kaka mpe konso kwa kima mpasi ko.. Mfwenge muna wonga wa wonsono wa lomba kwa koko dia nsusu,keti vo ka lenda simb'e Iwimba 1010 e? 0 Nsusu kondwa kwa toma yindula ye vava zaya. makani rna Mfwenge, wa tambulwila vo ka diambu ko simba kwani. Mfwenge wa finamena, kuna wonga wa wonsono, kansi wa sia fi wunkabu, wa lambul'e koko, muna ki nzakamena, a Nsusu wa nkasumuna vo: simba kwani ku mona diambu ko. Kina ka simba, o Mfweng' 0 mwene vo mpamba kwani ka kadi vanguka, mbote ka mbaka ye ku ndia rou futa mpasi za kwend'a ntini ntangu za wonsono. Wa nietama, Nsusu wa kaza, kin'e wantu a wa kazu kia Nsusu, a yend'e ntinu mu tala keti vo nki ki bakidi e Nsusu, wan'o Mfwenge ntama ka ki vondele yani ye kota yani e ntinu kuna futa. Koko dia Nsusu dia fwa mu bunda vuvu kwa bulu ka toma zaya zingu ye fu yani ko. A mbuta z'eto a vova vo. Dina ku zeye ko, yi mputu. Vo Mfwenge wa tokananga ngindu ye kwenda ki lumbi mu matadi, yi mbumb'a lembi zaya keti vo e Lwimba tiya vo nitu muna Nsusu. Vo Nsusu a koko mpe wa fwa, mu kizowa kia song'e mbumb'a Iwimba Iwani kwa Mfwenge ka lembi toma zay'e zingu.

Mu lenda toma zinga, dia mbote mu vavanga longoka mena ku zeye ko,. longoka lunda mbumba za nitu aku,ya salu, ya vata ye kanda dieno,vava toma zaya kuma ya yuvu ye mvutu zi twa vingilwa mu lungisa luzolo ye makani mau..Diadi yi dia kondwa kwa KOKO dia NSUSU.Yi tuku dia nkatule luzitu ye wonga vana meso rna Mfwenge. Tuk'e kin'e lumbu, 0 Nsusu wa ki kitula se mbizi a mbote kwa Mfwenge: Muna KIZOWA KIANI E KIBENI.WA KI TEKA MFIKU. Luvila evo Ngenda o muntu muna kisi nsi kia esi kongo mu kunku yole ya nene ka siwanga, ki se ye kanda. E ndambu a ki se yi tangilwangwa mu tini kia ntete, wau vo yani yi mbuta muna nzo, yani wa somp'e nkento, se yi wa kobol'e mwana muna vumu kia nkento. Vo yi kanda, di siwanga mu tini ye mu kunku kia zole, kadi vo e ngudi ku nim'a yakala ka lekanga, sompwa ka sompwa: kama kia mbizi ye malavu. o mwana siwa ka siwa yani muna vumu, menga rna ngani. E yayi e kunku ya toma zita ye zitiswa kibeni mu lund'e mavimpi, luzingu ye moyo a konso muntu a kisi kongo. Muntu lenda wutukila va kanda, muna diodio kanda ka vwilu, mu ka wutukidi, esi kanda a fwete kidi kaya muna vumu - vumu muna vovela muntu ndioyo. Mbandu nze mwisi ki Vela 0 sompele nkento wa mwisi ki Nalukoma ye Kialu. E an'a singa gut'a fwete kala, an'a na Vela e kanda diau, yi ki Nalukoma ye Kialu,kadi e ngudi au mwisi ki Nalukoma ye Kialu, vo 0 mwana kolele ndioyo wa wutwa mu zozo e mvila zau zole, muna ku nsompesa , esi ki Vela ye esi ki Nalukoma a fwete vwanda ku mosi mu tala ye sikidis'e lange lola lwa mwan'a kwa ki Vela ye kanda dia Nalukoma ye Kialu. Vena ye mvila za yingi mu kisi kongo, kansi e zi sundidi za tuka muna kongo kumi ye zole zi tomene zayakana, za mwangana mu nsi yayi ya wonsono ya kongo. Muna za yenda vundidi ye vwanda, mu kuma kia ntokani, nzonza ye mfwilu, ndong'a vambana muna makanda. Ndonga mpe ya vila ka yi zeye nkutu luvila lwa se ye ngudi zau ko, e rna se ye ngudi mpe k'a zeye nkutu tini kia tuka nkaka zau ko. Mpila mosi mu ndonga ya vidis'e nding'a nsi au yi mpila yoyo mpe ndonga ya vidisil'e ngenda za mvila zau muna a tuka : a vil'e rnvirnba s' esi mavata rna nene, a konda nsanda mumu nsi a vwidi kadi k'a zeye kun'a tuka ko. E mvila yovo ngenda, yi nsinga wa zingan'e kanda dia wonsono, mbuta ye a leke vo wa kaka vo na Ntumb'a mvernba yi luvila ka tenge, e ndion'e rnuntu wa kanda dia enD kulu luna muna menga ma Nturnb'a rnvernba, ka fwete ki sunzula ye kund'e konzo kwa tata na Nturnb'o teng'e ngenda vena kena.

Tu vovele vo vena ye nkenda kumi ye zole za tuka yo vo za vayika muna kongo dia ntotela yi zazi: 1. Vuzi dia Nkuwu; 2. Mpanzu a Nsaku; 3. Ntumb'a mvemba; 4. Nakongo na lumbu; 5. Nsaku na vunda; 6. Nzambu a mpakasa; 7. Mpondi a wala; 8. Nkozo a mvemba; 9. Na vela; 10. Nang'a kongo; 11. Nkang'a mvika; 12. Kinlaza. E ngenda zozo muna za yenda, za wutana, za yandangyana mu zunga ya wonso ya nsi a kongo, yi kuma konso tini kia lwakanga mwisi kongo vo ka tang'e luvila lwa s'andi ye lwa kanda ka fwete toma tambulwa ye sanswa mu nsansw'a mbote muna vata bosi e kinzenza mpe kimene. Kadi muna vata diodio vo dia luvila lwa ki se kiani, ka fwete siwa va fulu kia ki mwana kondwa kwa wonga ngatu vo lukatikisu. 0 vo se betela ye luvila lwa kanda, se ka fwete siwa va fulu kia nkwa kanda nze se sia vo momo vata nkutu mu ka wutukila ngatu vo mu ka zingilanga. Mu kuma kia toma kwa wutama ye yandana kwa kwingi, mambu mpe rna tombok'e lutangu muna mavata, nzonza mia kota mu kuma kia mfwilu, ngelelo ye mambu rna yindoki. Wantu a yantik'e tinana ye vambul'e vumu ye rna vata nkutu. Mpambani zozo za yantik'e kotesa nkumbu za yi mvila - mvila ya mpa ya tuka mu mvila za tuk'e mu kongo dia Ntotela. E mpambani ye kun'a tuka mu tin'e mambu, ya toma sobanesa nkumbu za mvila yovo ngenda za makanda mu mbalukilu a ndinga mu konso zunga e nkumbu a luvila mpe ya sobanga. E luvila lu mosi lu lenda wutana ye vambuka mu mvila za yingi zi ki swaswanesenanga muna tini ki mosi kia nkumbu. Nze yi wau, kuna kwa tukwa, e Ntumb'a mvemba ye Nkozo a mvemba luvila lu mosi lwa kele, kansi muna kuma kia mambu, mpasi za yela ye fwilwa, wau se mvila zole za vambana. Kansi muna mambu ka rna mbumb'a nzo ko, ku mosi se rna tadilwanga muna zina dia sia vo a wonsono esi Kimvemba. Kadi 0 Nkozo wa Mvemba 0 Ntumba mpe wa Mvemba yi kuma vo muna ntangu yina, a telelwanga vo esi kimvemba.

Kuma tuku dia zingu kia esi kongo, ka kwa kalanga muntu wa kondele luvila ko, ka kwa kele mpe muntu wa kele ye nkumbu ya kondwa nsasa ngatu nsoselo ko. E nzenza muna nkumbu ye ndinga yi za sobanesenwanga ye ntungi muna rna vata ye zunga ya Kongo. Nzamba, Ntietie ye Nguvu. E kolo tu zingang'e va nza, e lekwa ya wonsono mu yi ngyole - ngyole yinanga : nketo ye mbakala, kia vata vo kia futa, kia rna ve yovo kia malu, kia seke yo vo kia maza. o Nzamba yi mbut'a bulu ya wonsono yi zingilanga mu nzanza, yantileila kuna ki Mpuku ye manisina muna Nzamba. Yani yi wa mbaninu kuna mfuta, kadi ka kuna diaka bulu ki nsundidi e vonga ye zita ko. Kadi e Nzamba mosi vo ka zengononwa, muna nitu ani mu lenda vayika yazi ya Mpuku. Vo mu vavilwa vayikisa Nsizi, muna nitu a Nzamba mosi mu lenda vayika rna funda ye mafunda rna Nsizi. Na vo Nkayi yovo Nsa ku ndambu a zi nkama. 0 Nzamba yovo Nzau

zingilang'e ku londe e mpangi ani Nguvu, lenda telelwanga vo Nzamb'a maza, mu nkoko mia nene ka zingilanga. Tomboka ka tombokanga ku seke ye vanga mawonso ka zolanga muna zingu kiani. Di vovele vo zingu kia mu maza yovo kia ku seke, kwa yani mpila mosi kwani. o Nguvu 0 toma zingilanga mu maza ye ku seke, wa toma fwanana ye Nzamba muna vonga ye zita. E va nza ka vena bulu lei sundidi e vonga ye zita mu bulu yoyo yau yi ngyole yi lenda zingila mu maza ye ku seke ko. Lumbu kia nkaka, fi nuni - nuni fina ye nkumbu a Ntietie fia yenda mokena ye Nguvu muna nteto a nkoko, muna mbokena, 0 Ntietie wa vovesa kwa Nguvu vo: yani Ntietie, vo ka kang'e nsinga muna nsingu a Nguvu ka tombok'e ku seke, lenda ku nanika ye ku ntombola muna nkoko. Nguvu wa seva ye ku mvweza vo katuk'e kuna ku ndendi ko. Nsaka z'aku e zozo, ngeye wu nke, ku lendi ku ndikuna nkutu ko. Ntietie vo bosi tu teza wa tala, keti vo vuna yovo nsaka zame. Kin'e lumbu vo yi keng'e nsinga wa vingila muna nkoko ye vena yi sik'e kimbiIa, bosi yantik'e nanika muna nkoko, vo nkulumuka, zena ngeye lungidi, vo tomboka, zena mono ndungidi. Nguvu wa siondoka ye seva, Ntietie wa yenda kwani.

Kuna ka yenda, wa yend'a vavi Nzamba. Kina ka mona ,wa ninganesa ye mokena yani mu nsamu mia mpila mosi nze yi mina ka vovesa kwa Nguvu. Kwa Nzamba ka nanik'e Ntietie kuna seke,kina ka die mfunbu muna nkoko a nene. Nzamba wa fumbuka ye seva,mu sevo dia lu vwezo, kadi 0 Ntietie ka lendi tezana mu nanika Nzamba ko. Kansi Ntietie wa toma bangama, kuna nima Nzamba wa tambulwila vo ka diambu kO,se vovi eti weyi rna singa kadila ye kia nki? e lumbu, mbazi mono se ngiza ye nsing'a nda, wa ngolo, se ya kanga wo muna nsingu aku, bosi yi singa kulumuka muna nkoko, wa vingila, vo widi e ki mbila bosi yantik'e nanika. Twa tala keti nani 0 singa sund'e ngolo za nanik'e nkweno. Lumbu kia rna kananu, Ntietie wa yenda mene - mene kuna nkoko mu kanikina Nguvu ka kala wa kubama, wa sala sis'e nsuk'a nsinga muna nkoko wa tomboka ye nsuk'e yi mosi kuna londe. Wa yenda bokela diaka Nzamba mu lwaka vena va kele nsuk'a nsinga ye kanga yo muna nsingu ani bosi ka mvingidis'e ki mbila. Wa kulumuka muna nkoko ye nsinga wa kanga wo muna nsingu a Nguvu ye ku mvingidisa ye kuna ka w'e ki mbila. o Ntietie na ka mana kang'e nsinga muna nsingu a Nzamba ye Nguvu wa yenda timanana vena nsuk'a nti bosi ka sik'e kimbila. Vana vau e Nzamba ye Nguvu a yantik'e tuntana mu zaya keti nani 0 singa nanik'e Ntietie. 0 Nzamba wa kala ye kwikizi vo Ntietie ka nanikiningi bonso Nguvu ka yindwidingi diaka vo Ntietie wa kele kuna nsuk'a nsinga ka nanikiningi kuna seke. Mwini wa mvimba Nzamba ye Nguvu a nangin'e nanika Ntietie, ka va kala wu mosi wa tona ko vo 0 Ntietie ka lendi kala ye ngolo zi fwene ye zitu ba lenda nanganenena ntangu a nd'e mpil'e yoyo kondwa yoya ko. Kuna nsuk'a lumbu, a bak'e ngindu za toma siandama mpasi vo a sund'e Ntietie. 0 Ntietie wa sika diak'e ki mbila mu songa vo ka va sundidi muntu ko. Nzamba ye Nguvu vava se a bulangiana vena va kutulwilw'e nsinga, yi bosi a tona vo fi Ntietie fi a nanganes'e mwini a mvimba, e nsingu zi mene via muna nsinga, mu mpamba - mpamba. Kin'a mana kutululwa, ku nganzi a kala, e luzolo lwau lwa kala mu biba fi nuni - nuni fiofio fi a veng'e mpasi za nkatu, mu mpaka za kondw'e nluta. Kansi 0 Ntietie wau ka zay'e diambu ye nganzi za mbizi zole za nene, wa yenda timanana kuna nsuk'a nti a nda. Kuna nti ku ka vovelanga vo: lu mwene kala, bulu kia fioti nwanisa kwani e bulu ya nene kondwa kwa kuma. Mpovo zozo za toma fwemesa Nzamba ye Nguvu, a ntela, ka kulumuka mu toma mokena. Kansi 0 Ntietie wa tilumuka ye kwenda kwani muna luzingu lwani. Yi kuma vo diambu se sil'e mpaka, fwete dio toma tala e tuku diani, nsas'ani ye wuna dizolele kulu sia yovo kulu 'kitula. A mbuta z'eto za bokelelanga wantu ena ye fu bonso ya ndioyo e Ntietie vo: A MVWANZI A NKAKA, a tunganesang'e a kweno, ku a mwes'e mpasi za kondw'e nluta.

'-' . Nzamba ye Nguvu a zinganga kondwa kwa ki vwa mambu ngatu nkutu zonza lumbu ki mosi, muna luzolo lwa Ntietie, a nangina mu nsinga mwini a mvimba. Nsingu za mana via ye gyela mpamba mu fu ya mbi ya fi nuni - nuni: Ntietie. 0 ze vo keba mena rna mona Nzau ye Nguvu rna lenda ku bwila muna kanda, muna ki salu, muna kikundi kiaku. Muna luzingu antu wole yovo mpangi zole zi toma wizananga ka zi toma yangalelwanga ko, va fwete soselwa ngangu mu kotesa ki mbeni ye mwanganes'e zola kwau. Sisu yoyo yi monekanga, tuka mu mpangi za rna kento ye mpangi za makala vo muna ki mpangi ka mu kotelwa ko, a fwete kotela mu longo yovo mu kikundi. E dia nene kwa ena a zolang'e mbi, e zola kwa fwa, e ngwizani ya mana mpasi va e mbi ya kota. E wantu a mbi wau vo mbi kak'a zeye, yi a sadilanga, yi a toma zolanga mpe. Dia mpasi kwa muntu wa yukulukil'e vuna mu zola tanin'e ludi ka zeye kO,ngatu vo vov'e ludi mu mbi ka venge. Vena meso rna ndonga,. dia fioti kwa muntu a mbio tungunukini mu bak'e makasi ye nwana yovo bak'e makasi ye kwenda kwani nze yi wa vanga Ntietie vena meso rna Nzamba ye Nguvu, ka mu tona mbi ye lomba ndoloki ko. Va nsamu nze yi wau, tu lenda mona vo dia ludi e dia vov'a mbuta vo: E NSONI ZA MUNTU A MBI ZI KITUKANGA SE MEKASI.. Nze yi wuna tu mwene, e kolo Nzamba ye Nguvu a tungumun'e luvunu ye fu ya mbi ya Ntietie, ka lenda ku a finamena ko, wa yenda timanana kuna nti a nda. Kina ka bokelwa nkutu e mvutu tilumuka ye kwenda kwani,wau vo fi nuni fia mbi, fia kitul'e nsoni zani se makasi. Yi kuma vo muna zingu tu fwete toma longoka mpila za wantu tu zinganga zau, mambu a sadilanga muna kimvuka ye mu mpambani, men'a vangilanga va mpenza ye men'a vangilanga mu ki nsweki. 0 vo ku tomene ku nzaya fu ko, ka dia mbote beni mu filana yani mpaka ko. Kadi a mbuta z'eto a vovelenge yo: NA MONA NLEKE NANGANANANGA YE MPAKA YE A MBUTA, VA FULU KA TUKANGA. Di vovele vo e nleke ndioyo, muna mpaka zani vena ye mbuta ka bundang'e vuvu, zi ku nkundidikanga. Va fulu kiaki, 0 Ntietie mu vun'enanik'e Nzamba muna nkoko, Nguvu ka bund'e vuvu. Mu vun'e tombola Nguvu kuna londe, Nzamba ka bund'e vuvu. Na Nsiesie ye na Ngo. Na Nsiesie ye na ngo a zinganga muna mfinda, a toma wizana kia mbote kondwa kwa diambu. Lumbu ki mosi a wizana vo a fwete vanga nzietelo mu monana ye a kundi a zingilanga mu rna vata rna nkaka rna kWa nda, k'a monananga diak'au ko.

A kubikis'e nkut'a mu nzila, bosi a vang'e lumbu kia kwenda. Mu nkokela, muna ntangu a mbokena, a kanina kwa mbuta za wantu muna vata ye muna zi nzo zau, yi sia vo kwa nkento ye ana. Muna mene - mene a telama ye kwenda mu nzietelo au. A yenda, a yenda, nkokela ya fwana, se mpimpa wana kinu a lwaka mu vata a zola leka ko. A diata muna tezo kia ntangu a makumole ye ndambu, a lwaka mu vata dia nzitu a na Ngo. A yenda kuna lumbu lwa nzitu, a lwaka vena mwelo a nzo a nzitu, na Ngo wa vova: Mono na Ngo wa nzitu aku ngizidi. 0 nzitu wa vutula: Oh oh e tata, kota. Na Ngo wa kulumun'e funda, wa sia kio vena nswekelo, yi bosi ka vova; mono na Ngo ntudidi. Nzitu wa telama, wa vayika va mbazi, w'a van'e mbote, w'a nata kuna seka. Mu ndwaka ye kota, wa yal'e nkuwu, a nzenza mpe a kota muna nkuwu. Bosi ka sunzul'e nzenza kwa mbut'a muntu 0 lekanga muna seka ye toma song'e ngend'a mbut'a muntu kw'a ko ye nzadi zi Iweke mu vata. Nzitu a na Ngo wa yenda lambis'e rna dia rna nzenza bosi ka yiza ye malavu mu kwenda mokeneni ye nzitu. Madia rna yiza, nzenza za dia bosi nzitu wa kanina mpasi vo nzenza za sala vunda kia mbote. Mu ntangu a leka, na Ngo wa yuvula na Nsiesie keti vo weyi ka lekelanga. Na Nsiesie wa leka rna mbemba, malu ye moko rna konanana vena vumu ye vena ntulu ye wa vova : vo mona mpil'e yayi zaya kaka vo ku kilu kia mfwa ngina. Vo wu ngwana ya lambuka yovo ya bukama, zevo kina wa leka ko. Wa kulumuka kuna mfulu, ye wa ngyuvula keti vo yani na Ngo weyi ka lekelanga. Mu mvutu na Ngo wa vova: e mono na wu ngwana vo meso rna tunganana, wana ya leka ngina. Vo wu ngwana meso rna ziminina, wana ya sikama ngina. A vambana konsa muntu wa ye nda ku mfulu ani ye wa leka. Muna mpimpa, na Ngo wa sikama, wa vayika ku mbazi, wa yenda kuna ndimba kwa mekenang'e Nkombo, wa kota kuna mpaka, wa baka sina dia nkombo, wa vonda dio, wa sia menga mu tutu kia nkalu kia kala muna seka. Vava ka lwaka vena mwelo a seka, e nkezi - kezi a tiya wa mvan'e wonga mu kota ye tutu. Wa sisa kio vena mwelo, wa kota muna seka. Wa tala mbut'a muntu mpila ka lekele bosi ka luta mu tala na Nsiesie. Na Nsiesie wa tona vo e na Ngo vayika ka vayikidi ye mpe ka toma wa e mbek'a nkombo muna ntangu ka kazidingi kuna mpaka. 0 na Nsiesie wa balumuka ye leka rna mbemba, malu ye moko vena ntandu a vumu ye ntulu. Na Ngo wa toma tala wa mona vo wa fwa kwani kuna kilu, wa vutuka mu bong'e tutu kia nkalu kia kal'e menga rna Nkombo mu kota mau muna seka. Na Ngo wa bong'e tutu, wa kota kiau ye wa zola mwang'e menga vena ntulu ana Nsiesie, na Nsiesie wa lambul'e moko ye malu, tutu kia nkalu kia kal'e menga kia sunuka ye tiamukina muna nitu a na Ngo, wa yondalala ye menga ma Nkombo, ka vova diambu ko, wa tina ye kota muna suku ka songwa ye wa yenda leka ye menga mani muna nitu.

Kina kwa kia, antu a yenda van'e nkawa <madia> kwa Nkombo, kiadi, a mona ndambu za nitu a Nkombo kuna mpaka. Dia sivikwa, dia nzenza muna vata mu mona sisu ya dilw'e nkombo kuna mpaka. Dia sivi kadi tuka vata dia tungamena yi ntete bulu kia mfuta kizi baka Nkombo ku mpaka. Vata dia wonso dia nikuka mu kwenda tala sisu kiokio ki vangamene mu vata. Mbuta za wantu za kutakana mu fimpa ye fimpulula diambu diodio kuna lumbu lwa mfumu a vata. E kolo vata dia nikuka mu sivika sisu ki vangamene mu vata, na Nsiesie wa vayika vena mbazi mu kwenda tala mena ma twa sivikwa. Yani mpe wa sivika, kansi ka vova konso kwa diambu ko. A zitu a yuvula kwa na Nsiesie keti vo e nkundi ani kinu ka sikama ko e? na Nsiesie wa vutula YO: yingeta ,kinu ka sikama ko. Ngindu z'a mbuta za toma tokana mu fimpa, kweyi di tukidi e diambu dia mpil'e yayi!! Wau vo na Ngo ka sikamanga kaka ko, nzitu ani wa tuma mwana kenda tal'e nkwezi ani keti vo weyi ka lekele? mwana wa yenda kuna seka, wa lomba: ku lumbu e mbut'a muntu; 0 mbut'a muntu wa vutula YO: nzila. Mwana wa kota, wa fukama, wa kayisa mbut'a muntu ,bosi ka lomba nswa mu tala muna suku di lele na Ngo, keti vo weyi ka lekele, ka twa sikamena ko. Mbuta muntu wa nlutisa mu kwenda tala. Mwana wa kaza muna suku mu mon'e menga mu vunga ye nlele mia wonsono. Wa banza vo mvonda a mvondele mu mbele muna mpimpa. Vata dia ditumuka, kento ye kiakala, mbuta ye a leke, a yenda kuna seka mu mona sivi dia zole di mwene mwana wele tare nzenza. Mbuta zole za solwa mu kota ye toma tala, va wa fwa kena vo wa leka. A mbuta a kota, a tala mu tevola kena, yi sia vo wa moyo, a boka keti vo a lenda ku nata kuna mbazi? a mbuta za sala kuna mbazi za vutula YO: yingeta Iwizi yani twa toma mona mena kena mau eto kulu ku mosi. Muna suku mwa tuka diaka ndinga YO: dia mbote mwa kota diaka nzole wa mbuta mu nat'e mbevo. Na Ngo wa toma wanga ma wonsono ma viokanga, kansi ka kala ye mpila ka yantikila vanga konso kwa diambu ko mu kuma kia nsoni ye wonga. Wa lambalala kaka, meso ma ziminina ye kuna nsi a vunga dia yondalala ye menga ma Nkombo ka yiya kuna mpaka, momo vata dia kinzenza. E mbuta zole diaka za tumiswa mu kota, za Iwaka muna suku, za wizana ye kayan'e tini ya nitu ana Ngo muna ku mvayikisa kuna mbazi mu mpil'e yi: e mbuta zina za vita muna suku zi fwete simba tini kia ntu ye ntulu, e mbuta'zi lende, za simb'e vumu ye malu muna ku mvayikisa kuna mbazi. A nsimba ku mosi ye wa vayikiswa ntete vena mwelo mu toma tala keti vo mputa za nene kena zau vo weyi? Dia moneka vo ka kala ye mputa mosi nkutu ko ngatu va mpele «kwanza». Menga kaka kena mau mu mvwatu ye mu vunga dia ki fukila. ?ivi e momo e menga kweyi matukidi e? lu nati e yani muntu kuna nsanda twa tala ye zaya mena kena mau muna ntima.

Ngo wa natuka vena nsanda, wa katulw'e vunga, wa vwandiswa mu sasila keti vo weyi ka yondalelele ye menga e? kweyi rna tukidi e? yoyo e yuvu ya siswa muna ntu a na Ngo mu vuza yo. Ngo wa yenzama ye nsoni, ka lenda vova ko kadi wu ka yantikila wa kondwa, e nsamu wu nene. Ngo wa yantika dila vena meso rna ndonga. Nsiesie wa lomba mu vovana ye na Ngo kuna fulu ku mosi ye nzitu ani wa nlwakisa muna vata wau vo mpimp'a lwaka muna vata, ndonga muna vata ka ya zaya Nsiesie ye Ngo ko mu lembi baka nzengo a mbi mu na Ngo, Nsiesie wa zola sadisa kuna fulu. Mfumu a vata wa vana nzila mu kwenda mokena ye na Ngo rnpasi vo nkangu wa zaya dina di bwidi mu nzenza ndioyo sikamene wa yondalala ye rnenga. A telarna, a yenda kuna fulu. Kuna fulu, Nsiesie wa vova kwa nzitu a na Ngo vo ndombel'e kiaki e fulu rnu song'e zame ngindu mu rnambu tu bwidilu mu vata dieno. E to, tu nzenza mu vata dieno, ka tuzayakene kwa nkangu ko, yi kuma vo tata nzitu fwete songa kwa ndonga mpila twa lwakidi mu vata, kuna twa tukidi ye kwa nani twa yizidi mwamu vata. Vo ka wau ko nzengo yi lenda kala ya mpasi kwa eto wau vo tu nzenza. Nzitu wa vova ye tonda ngindu za Nsiesie mu lomb'e fulu kuna nima wa yuvula kwa nzitu mpila ka mwanganen'e menga IDuna nitu, kwe rna tuka? rna rnuntu yovo rna bulu? ngeye tata nzitu wa tu karnba kwaku fulu, twa sasil'e nkangu mpasi vodiambu dia mana, twa katul'e nsoni. Ngo wa vumuka, wa yenzama, bosi ka vova vo: yani na Nsiesie tomene zaya e kuma ngyondalelele ye menga., kadi yani nga wu mbwanga mo rnu nitu ya wonsono. Nsiesie wa zakama, wa telama ye vova kwa nzitu yo: tala, tata nzitu, tu le1e muntu ye suku diani, weyi mono yi mwangini e rnenga? kwezi nga ngyenda mo bongela e? Ngo wa vova: tomene zaya vo mono nga ngiza ye tutu muna suku diaku? tomene zaya mpe nkia diambu nga vanga rnuna ku mfusul'e nsoni mu vata dia nzitu. Mu rnanis'e fulu, na Nsiesie wa sarnun'e ludi kiani kwa nzitu ye wa vova: wa leka nga nkala, yani wizi tala ntete keti vo ya leka ngina, bosi nga kenda bong'e tutu ye menga momo ka tiakanene. Kizeye ko, keti kweyi nga kenda rno bongela ye keti rna nki? kina ka lweke, zolelenge ka tiakila mo muna nitu arne, Nzarnbi wu nsadisi ndikukini, e tutu ki telele mu rnalu, ki ntiakene yi wowo ka twa vova vo mono nzeye mena mpenge. Yani wu ka kubikidingi mono ya kota mu rnarnbu mumu vata dieno lwa vova vo mono mpondele ye ndidi e Nkombo kuna mpaka. Lutomene dio zaya vo mono ki dianga rnbizi ko, kina mpe ye nzala mu vondela bulu ko, kansi yani wandete kuku vata dieno,wu kazolele vo ya kota mu rnpasi ye mengana yeno mu diambu ki zeye ko ye ki vangilanga ko muna zingu kiarne.

o nzitu wa yuvula na Ngo keti vo momo ka vovele na Nsiesie rna ludi vo ka wau ko e? Ngo ka vova diambu ko, wa yenzama meso pwaku - pwaku, ka lenda tala nzitu ngatu Nsiesie ko. Nsoni za mbaka, wa lomba nIemvo kwa na Nsiesie ye dodokela nzitu ani mu ku nsadisa ye ku mvovela mpasi vo ka vangwa mbi ko kwa esi vata. Nzitu a na Ngo wa bula rna fufu wa sivika: a - a - a yi mambu e rna? dia ludi yo: SIA NTU A NKWENO MU LONGA VO KA WU FWANA MOKO, WAKU WU VINGA MO. Kieleka mpe yo: E LONGA NDION'O DILANGA DIO YI WULANGA DIO. E Nsiesie ngeye wizidi yani, zolele ku nkotesa mu mpasi mu vata dia ki nzenza? nani wu nzeye mumu vata? ngeye kaka, yi kuma vo mfwete sivika kadilu songele mu vata dieto ngeye tata Ngo. Wau vo lombele lusadisu, se twa teza mu vova ye sadisa wuna tu lendela mu nwanin'e moyo aku. Ngo wa toma dodokeia nzitu mu toma sadisa, yi bosi a vutukisa vena ntend'a nkongolo mu sunzula men'a mwene kuna fulu. Nzitu a na Ngo wa basul'e konzo ye wa lomba ndoloki mu ntangu avenge kuna fulu. E nangu wu songanga vo toma fimpa mambu ye sola mena rna lenda kwiza vovelwa va ndonga ye sisa mena ka mena mfunu a natwa kwa nkangu ko. Yi kuma Iwa tu loloka, ka dina muntu mosi ko, luzitu Iwa yendela woo Mfumu a vata wa vutul'e konzo ye wa vova : luta kaka muna mvovo e mambu momo rna zayakene. Yi bosi nzitu a na Ngo wa sunzula zi nzenza mu mpovo ezi: E guta mbote, e lembi guta mpe mbote.. Kadi e mama guta wizidi mau. Lutomene ku nzaya mwamu vata mu ya wutukila, mu nsasukidi, mu nsompele ngutidi ye nsompesele, ki zeye ko weyi Iu mwenang'e kadilu kiame, kia mbote vo kia mbi? eno Iuzeye. Mu fulu kiaki nzolele Iwa vutul'e ngindu kuna nima, Iwa tala muna wuta diama. 0 lundoloki nze lunzeye, mwan'a nani? a nkangu a vutula YO, nda vovi: mwan'aku. Nzitu a na Ngo wa songa nlembo kwa na Ngo ye vova yo: e ndioyo yi yakala diani, mazono muna mpimpa ka Iwekenge ye ndioyo e mfumu a ngani na Nsiesie. Luzeye mpila tu zingidi mu vata. Yakala wa simb'e mvovo ani, wa dibadisa, zevo e wa vov'e ludi nsingu ani ka vevola. Kuna tweIe, 0 tata vovele manisi, yani wa vondel'e Nkombo kuna mpaka. 0 bokomokene, Iombele kwa mono ya mvovela. Di vovele YO: e vava mu kiana se tuna;: e moko yi mama vo yi kwa «mbala» ya kuniswa. Yovo e nwa yi warne vo yi mambu rna twikwa. 0 lombele twa nsadisa mu ku nloloka mu mena ka venge. Mfumu a vata wa tambul'e makonzo ye wa vova kwa ndonga: lu widi wo e? kwa eno di veno Iwa zaya ye bak'e nzengo mu mena rna vengo kwa ko weto wutuzietele. Ndonga ya yunguluka ye guninina YO: mu konso kwa mpimpa vo ka

dianga Nkombo mosi ye kuna ka kwendela we tu kadila? e Nkombo mana zi mana mwamu vata. Esi vata mu tomes'e nsamu, a lomba kwa zi nzenza za vutuka kuna seka bosi a singa bokelwa. Nsiesie ye Ngo a yenda kuna nzo a leka mu vingila mbokela mu kwenda wa nzengo a nsamu wu venge na Ngo. Ka va vioka ntangu a mvimba ko, mwana wa lwaka mu bokela nzenza za vutuka vena nsanda. A yenda, mu yantik'e mvovo, mfumu a vata wa van'e konzo kwa zi nzenza ye wa vova: mena nga lu vana kwa nzitu enG tu wilu mo, tu tomene mo tala ye talulula. Di monekene vo : a kento a zolele teka maza, nioka mu zulu anti, e kini kiani muna nkoko, ze vo wonga kw'a kento. E dia zole kwa lwaka kaka mu vata mpimpa mosi 0 lele mo menga se bungulanga ye zayakana kinu 0 zayakana ko ! vata ku zayi rna fula ! kala vo zaya dio rna fula nga mpimpa wa kadi mo katuka ye kwenda kwaku 0 yeto yo mpangi aku Nsiesie twa kadi bakan'e mambu. Wau vo Nzambi se sadisi,o monekene, 0 tambulwidi, 0 lombel'e lusadisu ye ndolokii, muna kuma kia luzitu lwa Nsiesie wizidi yani ye vuvu tu bundanga mu nzitu aku wu lwakisi, ka tu landa rna yingi ko, futa kak'e Nkombo wa yibidi, bosi tu vova mena rna landa. Nsiesie wa lomba diak'e fulu, vava ka vewa nswa, Nsiesie wa lomba nzila ye nata tata nzitu kuna fulu. A telama ye kwenda kuna fulu. Vav'a lwaka kuna fulu, a lomba ngindu za na ngo. Ngo wa yenzama, wa dingalala kaka, bosi na Nsiesie wa yuvula keti e Nkombo ntalu kwa ka fwanga muna vata ? tata nzitu wa vova vo konso Nkombo wuna ye ntalu ani mwamu vata, bosi mpe konso muntu tekanga yo, yi sianga yo e ntalu. Nzitu wa lomha mu tumisa mhala vwidi e mpaka mu song'e ntalu ka zolele tek'e Nkomho ani. Ngindu za nzitu za tondwa, mfumu a mpaka wa tumiswa, wa yiza van'e ntalu a Nkombo: nkama tanu za mpata, ka zi komwa, ka zi katulwa. Nsiesie wa yuvula: vo nzimbu nkatu? mfumu a mpaka wa vova: diodio se mfumu a vata zaya. Wa yenda kwani kuna kwa kal'e ndonga. Kuna fulu, nzitu wa yuvula na Ngo keti vo weyi ka yindwidi mu momo rna twa vovwa. Ngo wa yantik'e dila, bosi wa vova: tata nzitu, mono mpovelenge, wu nsadisi, kina ye konso rna ko. Di ngizidi e Nsiesie nkutu kinu yi ntela dioko, lusadisu ngizi lomba kwa eno, kadi kuna nzo eto, tuka nkento ye Ana mu mpasi tuna. Nzitu wa katula kinzu kia fwomo mu nwa, wa vumuka, wa vova: e tata, kani ka zi fmwa ko, mutahuka zinanga, vava zi finwa weyi zi singa kala e? mpasi wizi tati vo mpasi wizi kudikila e? di monekene vo kuna ye konso rna ko ngeye tata? o ngeye mpangi ani diaka weyi wizidi? Nsiesie wa vova vo: ndenda kala ye nkam'a mpata. 0 nzitu wa hak'e nkama ya kala kwa na Nsiesie, wa yenda kuna nzo ani wa kudika zina za kondwa, wa yiza ku a hokela mu vutuka vena ntanda. Nzitu wa basul'e konzo, wa vova: eto tu kwizanga twa luk'e maza nga tu nwa. Mfumu a

vata wa vova enD luna mo, nzil'eno. Nzitu wa sunzula mena rna kubikwa ye wa van'e nzimbu kwa mfumu a vata wa yuvul'e mfumu a Nkombo keti vo yi zau? za tangwa bosi ka vova vo za lungwa. Kuna nim'a tond'e nzimbu, 0 mfumu a vata wa vova tu tondele muna katul'e diadi e diambu dia Nkombo, wau se lu we: mpasi tu mwene mu sisu lu songele mu vata kia lwaka kaka lu songele sisu kia menga. 0 ze vo ngana tutele vo: Tu kangidi e kolo kani ka va vayika menga ko. E dia zole vo: tete di songele ntu ku vata, kuna mfinda nkata ye nkata zina ko. E dia tatu e! vena ven'e longo ka va viokelanga ta wa vita ko. Yi dina vo ngeye nzingi a vata tuzeye yi tu vovesa, kadi ngeye tu zeye, tuzinganga yani ku mosi. E diambu dina yo: e na vava ntela, vo mona fwangi ku batami ko. Di tu mwene, e ngeye nzitu malavu futa, mu katul'e wonga wa nkangu wu susumukini mu mon'e sisu kia menga kuna mpaka tu lundilang'e bulu: mfumu a vata wa yuvul'e nkangu, wau vo ka wau ko e? nkangu wa yunguluka vo yi wau. Nzitu a na Ngo wa katula kinzu kia fwomo muna nwa, wa bunda makonzo bosi wa vova: e n'a kangila, nata. E dia zole, kieleka kinga na wuta mpasi e na lembi wuta mpe mpasi. A mbuta a lunga vo: e mbende dilu kia mwana kia ndia; ye ka ye fwa mu dilu kia mwana. Wa telama ye lomb'e nzila mu vutukisa kuna nzo ani. Wa vew'e nzila mu mpovo za mbut'a muntu YO: kutu nangisi ko, e ntangu yele. Nzitu a na Ngo wa vutula vo ki kwenda ku nangu ko. Wa yenda, kondwa kwa nangu, wa vutukisa, wa lomb'e mvovo mu sunzul'e malavu ka zengwa. Mfumu a vata wa mvana nzila mu vova mena kezidi mau. Nzitu a na Ngo wa vana rna konzo ye wa vova: e nsizi a yangwa fwa kwani e ku kuni «kiemba». Kizolele vova rna yingi ko, yi malavu e mo. Mfumu a vata wa vova, mbanzidi vo se kutu kamba vo twa vingila, kinga e ntalu a malavu zeye yo, tu tondele. Nkangu wa mwangana. Nzenza mpe za vutuka kuna nzo a nzitu, kuna seka. Muna mpimpa vava kia kala vo se ndingw'a nsi, Ngo wa vayika diaka ku mbazi. Nsiesie wa yenda sikamesa mbut'a muntu, mfumu a seka ye ku nsong'e nsamu. Mbut'a muntu wa kanikina Nsiesie vo kendi dia ka muna suku diani ko ngatu se ka ntiakila menga rna bulu. Nsiesie wa vwanda vena mfulu a mbuta muntu mu vingila ntangu na Ngo ka singa vutuka. Mu nkokolw'a nsusu za tatu, na Ngo wa zibul'e kielo, wa kota ye luta kuna suku dia na Nsiesie, wa babeta vena mfulu kansi Nsiesie ka kala vo ko. Ngo wa tokana ngindu ye wa tela: Nsiesie, Nsiesie e! e! Mbut'a muntu wa yuvula kweyi se lu kwenda e? e kuma kani ka ku kia ko? yambula ka leka kwani. Ngo wa vutula YO; kena moko. Mbut'a muntu wa nsiamisa vo wuna mumu nzo, ngeye kaka nga vayika mo. Ngo wa yantik'e dila vena mwelo asuku dia na Nsiesie ye tutu kiani kia nkalu kia yela ye menga. Mfumu a nzo wa

vayika mu suku diani, wa yiza wana Ngo vena mwelo a suku dia lelenge na Nsiesie, bosi mbut'a muntu wa yuvula nki kiokio wuna kiau va moko? Ngo ka lenda vutuJa diambu ko, mbut'a muntu wa finama vena mweJo va kala na Ngo wa toma tala ye wa mvovesa : kinga kuna ye ntu ko! menga diaka se wuna mau va moko? kwa widi mambu ye yingana wa telelo kwe? Mbut'a muntu wa kang'e kielo, wa vutuka kuna mfulu ye wa lambalala. Vava kwa kia, a twedi a yantika nata nkawa <madia>kuna zi mpaka ekolo a kento a tombokanga ku nkoko, a wana mpaka ya zibuka, bosi vaka kia mbuta muntu ka kia kaJa mu mpaka ko. Kazu kia yantika diaka. Ndonga ya kutakeswa diaka mu zaya keti vo e vaka kia Nkombo a kola kweyi kiele? mbut'a muntu wa lwaka kuna kwa kal'e nkangu yi bosi ka yuvula: weyi diaka e? a vutula vo e vaka kia nene, e kimboko kia Nkombo,a nete kio, ki ladidi, ka ki monekene nzila kiele ko. A! a! a! se tuminwa kwa yeto, twendi diaka kwa mfumu a vata, kadi muna mpimpa e mbadi a ngani na Nsiesie ka kwiza ku ntela vo e na Ngo kena mu nzo ko. Nga mbanziia vo ku nzo a kete kele, kiongo mu momo mambu mani kaka mu kena. Kuna nima na tu zozokele kuna kilu, yani se telanga Nsiesie, mono yi ntelele ka leka, kadi 0 Nsiesie wa leka kena. 0 yani wu mvutwidi vo kena va mfulu ko, yi mvutula nga yi mvutula yo: leka wuna mumu nzo. E kwenda ku ntala, ye tutu kiani kia nkalu kia yela ye menga. Yi nsembele <yi ntumbidi>, 0 yenzamene ye nsoni ka ntelele diaka diambu ko. Nkangu wa toma dasuka <£Wema >, wa yenda kuna lumbu muna makasi ye funda diaka kwa mfumu a vata. 0 mfumu a vata wa tumis'e nzitu a na Ngo ye nzenza zani kuna Iumbu mu tal'e nsamu mia Nkombo. Nzitu wa kafalala <wa kendalala> mu nsoni zi mfuswidi na Ngo wa nkaz'a mwan'ani. Vena mambu nzitu ani wa vova kwa nkangu yo: e mono vava, se mono nkewa ya funganana mabundi, ka kondwa kwa dia vova ko. E dia zole se mono toko dia kangal'e nkonga mu mbanza e luzitu ku mbundu. E nkento ani yi mwan'ame luzeye vo yi yani nzitu ko ki lendi ta ya mana mambu mani ko. Eno Iuzaya keti weyi luvanga e mono na Iu ntela, ntambulwidi, na mpava ka Juku mbona ko. Muna vov'e mpenza, nkatwidi e moko muna ngoma. Ka vena diambu ntala ko. Eno kulu mwamu vata lu mbangi, ki ntinini ko nana ka ntumina ko vo kwaku ku ka kwiza twa katul'e viangi. Mfumu a vata wa vwandis'e nkangu, wa yal'e nkuwu, nkangu wa kota muna nkuwu, ku ndambu a nzenza Nsiesie wa kota muna nkuwu. Kuna nima mfumu a vata wa vova: luvutudi e mbe1e kuna mataku rna ngulu. 0 mbut'a muntu wa leka ye nzenza bosi ka bule makonzo ye vova yo: ngeye mfumu a vata mena tu kele mau e zono rna tu tala, wa yuvulanga na Ngo keti weyi ka zoleJe mu vat'e diadi. Mfumu

a vata wa lomba ngindu za nzitu a na Ngo. Nzitu a na Ngo wa vova: mono yi ndompetelo ki vutukilanga nzila ngizidi ko. Lwa tala mambu meno, konso wuna lu mwena, kina ye ngindu mpana ko, dodokolo dieno. Nkangu wa yunguluka: ka fut'e Nkombo kenda kuna vata diau. Tu mwene vo se NZENZA 0 TELE NTANGU MU VATA DIA KINZENZA, YI KUMA KIA NKATULA KUNA KA TUKA. Na Ngo wa vewa ntangu mu vova, wa yenzama ye yantika dila. Ndonga ya vova: luvunu, fwete vova kuna sidi e Nkombo a kimboko. Ka lenda vova ko, rna wonsono rna manisinanga mu kinsanga. Yi bosi nkangu wa toma fwema ye lomba kwa mfumu a vata vo ka lendi mo leka diaka ko. Nzengo yoyo ya tambulwilwa, nzenza za yingwa muna vata. Kansi 0 mfumu a Nkombo ka yangalala ko, wa tuma wantu mu kwenda ku nvingila kuna fulu. Mu mpayik'au muna vata, tezo kia ntangu a kumi ye ndambu, mu kota kuna mfinda, matoko rna vayika kuna mfinda, rna baka na Ngo, wau vo nkwa manzala, wa tubulwa mbele vena laka, wa zemboka, ye wa bwa vena ntoto,wa kazila na Nsiesie mpasi vo ka nsadisa mu lembi fwila mu nzanza. E kolo ka kazanga, wa tubulwa diaka mbele muna vumu, e ndia mia vayika, mia mwangana vena ntoto yi bosi se ka fwa. Nsamu wa kituka se wa mpasi kwa na Nsiesie kenda kwani? vo ka vutuka kuna vata ka yingilwa? Mu ntangu ka yindulanga, matoko rna tetang'e nitu a na Ngo. Wa lomba vo ka lenda nata fi tini fia mbizi a nitu a na Ngo kenda tekel'e maka rna nzietelo ka venge. Wa vewa fi tini ka kanga va makaya rna nti mia mfinda yina ka fwila bosi ka yenda vutuki yani mosi. Wa yend'a didingi muna nzila mu yindula mpila vonza ka vuluka. Wa lwaka mu mpimpa muna vata diau, wa leka, kina kwa kia, wa yenda ye fi tini fia mbizi kuna nzo ana Ngo, wa vana fio kwa nkaz'ani ye ku nsonga vo e na Ngo wa vondelo, vena ka ziamini e kiaki yi ki menga ngizidi kiau. Mena rna kalanga muna lufwa esi kanda enda kiwila kwau kuna vata dia s'aku. Mbuta za wantu za kutakana mu toma fimp'e nsamu, dia wizana vo ntumwa zi fwete kwenda kuna kizitu mu kwenda zaya mpila ya fwila ye ziamina na Ngo. Lumbu vava kia fwana ntumwa za kubikwa zi tatu, za yenda kuna muna lumbu kina kia kubikwa. Vava za lwaka, za yadilw'e nkuwu, za leka, mu lumbu kia landa, vata dia wonsono dia lungwa kuna lumbu lwa mfumu a vata mu tala ye songa mpila ya fwila na Ngo. Ntumwa za songwa fu ya mbi ye nsoki mia na

.1 J I I Ngo mu na Nsiesie, wivi wa Nkombo muna vata ye mpil'a nsoni ka fusula kwa nzitu wa nlwakisa mu vata ye mpondwa ka vondwa kwa yi mpumbulu muna nfinda. Ntumwa za tonda nsamu ye lombela mu vutukisa ku vata diau. Mfumu a vata wa lomba mpasi vo a leka bosi mbazi a lenda kwenda muna mene ~ mene, kana nkutu mu ntangu a kento a kwendang'e ku nkoko. Kuna nsoni, a tambulwila kaka mu leka. Mu kisi nsi e mbizi ka diwanga ki die ki die ko, kondwa zaya keti vo nki a mbizi, ya nki a nsasa, nani wa vonda yo. Ya nsumba, nki a kuma ya sumbilwa? matongo kaka yovo ya mambu e? wau vo e Nsiesie wa yiza yau wa kanikina vo esi kanda enda ki wila, e nkento ana mvumbi Ngo wa sia yo vena kianga mpasi vo ka ya fwila, e mwisi kanda diau bosi ka singa sola, keti vo dia yo,vo lembi yo dia e yayi e mbizi ya yiza ye na Nsiesie. Kuna kwa yenda esi kanda a wizana vo a leka, vava kwa kia kaka, ye mene - mene kondwa sukula nwa a yenda kwau kuna vata diau a tuka. Lumbu kia landa, a teka maka rna fwilu mwisi kanda diau ye nsoni za mona na Nsiesie ele bulangana mpe au. Mu lunganes'e fu ya kisi nsi, nkento wa natwa kuna nkoko mu lumbu kia landa muna nsusu za nkielo a kuma,ka sukulwa ye vewa nswa mu vutukisa kuna vata diau ka wutukila. Nengwa mu lumbu kia landa, wa lamb'e fuma dia mbizi dia yiza ye na Nsiesie, wa vana kwa ana. Mu ndilu, mwana mosi wa lwengo wa vova: e yayi e mbizi nsung'a tata yina. Wu mosi wa susumuka ye wa vova oh! o! o! katuka e ngwa tala ndioyo wu ka twa vova yo: e mbizi nsung'a tata yina, dia ludi e? ngudi wa vutula vo luvunu. A dia ye manisa mbizi, bosi a yenda kuna vata dia wutukil'e ngudi au. Mu nsakana ye a leke a wana muna vata, an'a Ngo a toma wa fu ye mfwilu a se diau ye mpila ka mana zengonwenwa ye kayanwa muna vata dia mvimba bosi nkutu e na Nsiesie ka vewa tini kia mvimba mpasi vo ka nata kuna kanda ka tuka. An'a Ngo a talana, ndiona wa lwengo wa vova: lu widi wo e? mono ya toma mona kina ya didingi, ya zaya vo e yin'e mbizi ya nitu a tata. A yenda kuna kwa kal'e ngudi au ye samuna vo ndiona wa ton'e nsudi a nitu a se diau ndungidi ka kele yau, tata kibeni twa dia. Nketo a mvumbi na Ngo wa yantik'e dila muna nzo a s'ani ka vutuka ye kal'e kifwidi, ana mpe a yenda vwanda vena ndambu a ngudi au, a vanga diak'e yamba mu kuma kia nkenda za toma wa muna nwa mia an'a fioti mbi za sala vanga na Ngo za nkufik'e luzingu. Ye fwila muna mfind'a vata dia kizitu.

E nsamu a na Nsiesie ye na Ngo wuna ye malongi ma mpil'eyi: 1. Ka dia mbote mu vanga nzietelo ye muntu ku tomene zaya fu ye Iuzingu Iwani ko; 2. Vo muntu wu twa ku yuvula diambu, mu van'e mvutu fwete toma zaya makani kena mau muna kiuvu kiani; 3. Ka di toma sadisanga beni ko mu vanga mbi yo vo sosa kotesa nkweno fiU mpasi muna Iuzingu; 4. Vo fulu 0 vangidi diambu ka di tondelo ko, bosi veno e tumbu, ka dia Iusadisu ko mu vutukiIa vanga diaka mbi yoyo ngatu nkutu ya nkaka va fuIu yo vo kwa muntu ko, e nsuka ka yi kaIanga ya mbote ko. 5. Konso fulu Iweke diambi mu ki monanga vo wu nkwa ngangu, mena vangila muna ngangu z'aku ka ma Iendi zayakana kwa muntu ko. E kina yi ki vuna muna Iuzingu. 6. Ngo wa vondwa kwa nsoki kazola kotesa kwa na Nsiesie ka nata kuna kizitu kiani. Di vovele vo mbi ani ya mvutukila, ya nkatuI'e moyo. Lumbemba - mbemba ye Lumpungu - mpungu Va ntoto vena ye mpila za zingi za Iekwa, za bulu ye yinzanzala. Muna Iekwa ka muna moyo wu Ienda tevola ko kansi muna bulu ye mu yinzanzala muna ye moyo menga ye maza. Wau vo e Iekwa ka yina ye moyo ko, ka yi ki nikunanga yau mosi ko nanga vo kia viakanwa kwa Iekwa kia nkaka kina ye moyo ki ki ki nikunanga kiau bene muna Iuzolo ye ngindu zani. Mbandu nze bulu yo vo ki nzanzala vo ki teIama ye viakana mu Iekwa kia kondwa moyo ki Ienda nikuka. E buIu ye yinzanzala wau vo moyo ena wau, a ki vangilanga mambu men'a monanga vo ma mfunu ye Iusadisu kwa yau muna nat'e zingu yau. E Iekwa muna kondwa kwa moyo ka yi Iendi mona nzaI'a maza ngatu vo ya ma dia ko, ka yi zietanga ko ka yi Iendanga swaswanesa ngatu nkutu ki tanina mu nsobani a ntanga ko. Kwa kala kiozi yovo kiungila «kiufuta» Iekwa ka ki Iendi ki tinisa ko kanele vo ki Ienda yondalala evo yuminina. Dia nswaswani kwa buIu ye yinzanzala yina ye moyo, vo wutukidi muna mpil'ani, 0 sasilwanga mu mpiI'a zingu ki natang'e ngudi ye s'ani muna tini kina ka wutukidi. Kia kala vo bulu yo vo kinzanzala vena ye mpiIa zole za wutukila: wutuka wa fi mwana tuka muna vumu kia ngudi evo yantikila mu diaki bosi diaki di vayikis'e mwana. Yinzanzala yi toma wutukilanga mu maki bonso bulu nze kanda dia ngandu. E bulu vumu yi kalanga bosi muna ntangu ani Ienda vayikisa mwana muna bulu ya nene ye ana kwa buIu ya fioti. E bulu ye yi nzanzala nana ya

sangana muna futa, muna mfinda ye muna rna kanga ena ye ndilu muna konso nkuna ka wu lendi sangana menga ye nkuna wa nkaka ko mu lembi sanganes'e menga ye vond'e nkuna. Diadi dia tuka kuna tuka ka dia sumukwa kwa konso kwa bulu ko. Kadi a wonso a toma dio sasilwa ye lwengeswa kwa nkulu zau mu lund'e nsa. Lumbu ki mosi vena ndambu a nkoko, muna minga mwa kala fuka dia tu mbemba - mbemba dia tetokela vo muna minga. Wau vo va ndambu a nkoko, muna mfuta ye muna min'e minga mwa kala vwandanga tu mpungu - mpungu. E yi nzanzal'e yina ya tilumukanga ye vwanda muna minga muna luzitu ye zola konso kwa ntindu vena minga miau. Ntangu mosi, lumpungu - mpungu lu mosi lwa nkento lwa kala lwa vwanda muna mwinga. Muna yi nzanzala yoyo yau yole konso kwa mpila yina ye mpil'a kadilu kiani. Lumbemba - mbemba wa bwa e ntima, o vangilanga mambu mani mu ndeko ye malembe. Vo yi Iumpungu - mpungu mambu mani mu ngolo ye mu nzaki ka vangilanga mo. Wau lumbemba - mbemba ka tilumukanga, rna ve rna yoyo wa baka ngindu mu vwanda vena mwinga. Kinga vena mwinga lumpungu - mpungu lwa nketo lwa kele vo. Kina lumbemba - mbemba lwa vwanda, lwa tesama vena ntandu a nim'a lumpungu - mpungu, lwa kaza ye awu wole a tilumuka. Lumpungu - mpungu lwa toma fwema wa yenda funda kwa mbuta zani. Kuna nima lumbemba - mbemba lwa tumiswa mu kwenda van'e nsasa ka matini vena nim'a mwan'au e? lumbemba - mbemba kuna luvuvamu ye ntim'a bwa wa zola song'e nsamu kwa zi mbuta za ntumisa e lumpungu - mpungu wa telama ye vova: mambu ngolo mena keba u, u, mambu ngolo mena u, u, toma vova mambu ngolo mena. • A mbuta a yanguluka ye sima lumpungu - mpungu mpasi vo ka yambula lumbemba - mbemba ka vova. Kuna nima wa vwanda ye wunikina nkweno ka vova mu zitisa lumbu ye mpovo z'a mbuta. Bosi lumbemba - mbemba wa vewa nzila mu vova mena ka zeye. Wa yantika songa mpila ka yizila vena mwinga ye mayovoka kakele mau ka bakil'e ngindu za sia vo vunda ka fwete vunda ka bak'e ngolo bosi ka telama mu luta kuna ka kana kwenda. Nkenda meso mona ku ke, wa vwanda vena nim'a lumpungu - mpungu. Wau ka vunda fioti mu tevola, e lumpungu - mpungu muna ngolo wa te1ama ye wa vova: luvunu, ka kumbona kibeni. Wa nkanikina vo: keba mambu ngolo mena. Lumbemba - mbemba kuna nlemvo wa vutula ye lomba kwa zi mbuta mu toma tala ye bakisa vo: e mambu ndeko, ndeko e mambu ndeko kansi ka mungolo ko. Ai, ai, wu ka vova 0 lumpungu - mpungu, ndioyo sakana ka twa sakana, enG kuna ki tumbemba - mbemba dia mbote kwani ngeye yakaia wenda mata vena ntandu a

nketo ku vwidi ko? lumbemba - mbemba wa vutukila vo, ki mwene ko wau vo e nitu aku ya fioti, ya fwanana ye muinga ya zola vwanda. A mbuta mbote lwa mbakisa, lwa tusingika twa manis'e diambu muna malembe, kuna zola ye ngemba. Lutomene dio zaya vo e lumbemba - mbemba ka lendi sompa yo vo guta ye lumpungu - mpungu ko, kadi ka twa sompananga ko. Kweyi dia kadi tuka dia veka nkento ki mwene ko e? A mbuta a tadidila lumbemba - mbemba, a mona vo e mpovo zani za toma singama, za mwan'a longwa; mfumu a tuma nkuni ye maza. A mbuta a tona vo ludi e kibeni 0 lumbemba- mbemba ka lendi zola kituka lumpungu - mpungu se nkaz'ani ko wau vo tuka kuna nsi a tandu ka dimonekanga ko ngatu nkutu wakana vo lumbemba - mbemba wa sompa lumpungu - mpungu. 0 ze vo wau vo mu toma vova kenanga vo tata ngeye mwene vo ka tumbula ko, e wa tumbula, e wu ka vovelanga nga weyi e? ngeye ngwa wa lenvoka, e nkweno tumbwidi e ndinga, ka mwene ko, ka banzidi vo wu mwinga, lenvoka. Lumpungu - mpungu wa ditumuka muna ngolo, nkangu wa telama, wa simbwa mpasi vo ka nwani ko kansi ka zola ko, wa lundumuka, wa takuka, kina ka zekol'e nsingu muna ngolo, e ntu wa sotoka, nkangu wa nsimbanga wa susumuka mu mon'e ntu vena ntoto. Lumbemba - mbemba wa landakana wo ye vutula wo vena watuka, kiadi ka wa lenda diaka yikakiana ko. Lumpungu - mpungu wa yantik'e vola, mianzi ka mia nikukini diaka ko. A mbuta a vova: E NKWA NGOLO, E TO KIANI VA VEMBO KIA YENDELANGA. 0 wau, e enD a leke, nani wu mvodele? lumwene nze? E MPAKA ZA ZINGI YI VAKAMA. Di vovele vo, vo diambu bangamena wa toma dio teka toma tala kwa sotokela ntu va ndonga. Mbwa ye Nlumba. Va nza muna zingu konso mpila bulu kina ye zingu ka zinganga ye wu vavanga mpila yina ka lenda tomesena zingu ye fila kio ku ntwala. Yi mu kuma kiokio bulu ya wonsono yi vanganga wuna a lenda mu tin'e mpasi, kitungila fulu ya leka, ki vavila madia ye muna tin'e vonza, ena a kondele ngungu ye ngolo za toma ki nwanina, a kwenda swaswaningi mu fulu yina ka a lendi bakamena mu nzaki ko. Mu vuvu kia tomes'e zingu ye fila kio ku ntwala e mbizi za wonso za vava kubika luzingu. Mu kuma kiokio bulu ya wonsono ya vanga lukutakanu ye lomba ngindu keti vo mu nki a kanda dia mbizi a fwete solela mfumu lenda toma lunda bulu ya wonsono mu luzingu lwa mbote? dia wizana vo konso kwa mpil'a bulu yi fwete kwenda vwanda ye yindula, mu nki a mpil'a bulu mu lenda solelwa mfumu a bulu ya wonso? ndiona ka lendi kotesa bulu mu vonza ko, lenda vukanesa ye gwizanesa eto kulu. Bulu ya wonso ya yangalala mu ngindu za

sol'e mfumu, a wizana vo lumbu kumi ye tanu yi fwete luta, konso mpil'a bulu yi fwete sunzul'e ngindu zau. Bulu ya mwangana ye vuvu ye makani rna kwiza van'e mvutu mu nkanikinu wowo muna lumbu kia kumi ye sambanu. Mun'a yenda, a yenda kutakani ye sol'e mpila bulu ki lenda toma lunda rna kanda rna wonsono rna bulu. Lumbu kia kumi ye sambanu vava kia fwana, a mpuku a vana ngindu vo Nzamba lenda kala mfumu au, wau vo wa nene se ka zitiswa. Mfumu za siwa ku ntwala mu sonek'e nkumbu za kala zitatu: Nsiesie, Nkala wonga ye Mbemba. Di vovele vo bulu ki mosi, ki nzanzala ki mosi ye nuni mosi. Mu landila maseka rna yiza mu lomba vo e Tiokwela wa fwana. Mbwela za fwema ye sola Ntietie va fulu kia Tiokwela. Nuni ka za wizana ko mu nkumbu a vana. Nioka za yiza ye sola Ngombe wau vo mpe wa nene ka vanganga mbi kwa konso kwa bulu kia nkaka. Nkumbu a Ngombe ya sonekwa vena ndambu a nkumbu a Nzamba. A ki Mvudi, rna Valangi ye Nvanda a yiza mu sunzula nkumbu a Nisi evo Niawu wau vo wa vielela, yi zinganga ye muntu toma kubikanga mambu mani muna mbote. Nkumbu a Nisi mpe ya sonama kuna nima buka kia Mpakasa kia lwaka ye nkumbu a Mbwa wau vo yani yi kangalanga, zinganga ye muntu muna vata. Nkumbu a Mbwa mpe ya sonama, bosi Nzima, Mfwenge, Nlumba, Mbala ye Mbongi za lwaka mu sunzula nkumbu a Mbala mbizi a nianga. Diambu dia nkumbu yoyo dia tuka mpaka wau vo ka toma monekanga ko ndonga ka yi zeye fu yani ko. Nlumba ka sonama ko. Mbati evo Mfulu za lwaka ku mosi ye Mazundu, Yula ye Nsote za lwaka ye vana nkumbu a Nsunu wa fwana Mvalu. Ndonga ya susumuka kadi ka vakala nswaswani ya Nsunu ye Mvalu ko. Yi kuma vo nkumbu ka ya sonama ko. Nzamba ye Nguvu za lwaka ye vana nkumbu a mfumu fwete tumina bulu ya wonsono. Muna ngindu zau Meme lenda tomesa bulu ya wonsono wau vo wa lembama, nkwa nkenda ye wa yukulukila zingila mu buka, mu kintwadi. Nkumbu a Meme ya sonama. Mbemba, Ma fungu, Ngono - ngono, Ntoyo, Mayembe, Ngundubiola, Nsidizia, Makutu fwofwo, Masokozia ye yi nuni - nuni ya wonsono ya lwaka ye vana nkumbu a Ngo zulu. Yi mbizi - mbizi ya wonsono ya kekomoka e, e, e, e,! dodokolo ka yani ko, e eto wana mana tu mana kadi ka kutu zolanga ko. Nkumbu ka ya sonama ko. Zi mfumu zau zi tatu za solwa za bokela ndonga mu kwenda tala kia mbote ye sola muna nkumnu za wonsono ndiona fwete yala, bosi a vova tuna ye nkumbu ezi tu fwete toma yindula mu sola wu mosi. 1. Nzamba; 2. Ngombe; 3. Nisi; 4. Mbwa; 5. Meme.

Wau tu lombele konso wuna ye diambu ka songa muna toma yindula ndiona tu sola. Mbut'a Ngulu wa telama ye wa vova: eto tuka Ngulu a vata, Ngulu a mfuta, Ngulu a ngwimba ye Ntoto twa vwanda ka twa mwene nkumbu tu vana ko kadi rna mengi twa yindwidi: tala. I) Nzamba: mwana mosi ka gutanga ye mu ntangu evo mvula za yingi bosi ka kwiza guta diaka mwana wa nkaka. E dia mpasi weyi tukala ku nlundila vo wizi kutu kangaledi? nki a nzo ka lenda dila ye leka e? tu mwene vo ka yani ko. Ndonga ya yanguluka: kieleka zena mpasi, ka yani ko. 2) Ngombe: mpila mosi muna ndilu, zeye guta kansi nzo a leka ye kiti ka lenda kosoka. Nkangu wa vova : diau di mosi ye Nzamba. 3) Nisi: 0 ndioyo mwivi, molo, vovela kuna nkenda wa mana yovoka. 0 zolanga leka vena ven'e muntu e wilu diaka mpasi, wonga mpasi ka lendi vova diambu va ndonga ko. Ndonga ya yanguluka : lungidi, nitu ani ya yoya. 4) Mbwa: e ndioyo ka tuna beni ye mpasi ko kadi eto mona tu monanga, e Mbwa ngolo kena, tomene zaya zingu kia muntu. Tuka mu kiana, mu vata, muna vata, va mambu, muna ndilu yani ku mosi ka vangilanga ye muntu. Lenda sadisa kadi 0 Mbwa yi taninanga luzingu lwa muntu mwini ye mpimpa. Nkangu wa toma yangalala mu mpovo za Ngulu. Nkumbu a Mbwa ya tondwa kwa bulu ya wonsono katula kaka Nlumba wa lomba mu songa ngindu zani kansi e nkangu wa yunguluka: weyi diaka vova e? mu kuma kia mazu rna kangu 0 Nsiesie wa tuminingi e buka ka mvana nswa mu vova ko. Dia zengwa vo Mbwa kaka fwete yala bulu ya wonsono. Va sala mu kubika lumbu ka lenda vwandiswa vena kunda kia kimfumu. Ngindu za vewa mu buka - buka. Kuna nsuka dia wizana vo lumingu lu mosi lu fwete vioka bosi ka vwandiswa. Ndonga ya mwangana ye nkanikinu asia vo kina ki vwandiswa Mbwa, bulu ya wonsono yi fwete kwiza ye madia ye malavu rna nkembo a yadikila mfumu eto. Lumbu vava kia fwana, mu ntangu a mbote buka - buka ya bulu ya yantika lwaka ye ndia ye malavu. A wonso a lwaka, katula kaka Nlumba wa tumina vo mu kwiza kena ekolo matoko ye ndumba za kinanga. Nlumba wa sukinins ye wana Nsiesie mu vana ken'e nsiku mi fwete sadila Mbwa mu tomes'e zingu kia bulu ya wonsono. Kina ka manisa, wa tumisa Mbwa kenda kuna kunda kia ki mfumu ye vwanda mpasi vo e nkangu wa dia. Kina ka londoka, e nkangu wa yanguluka ye kiese, wau ka yelenge, 0 Nlumba wa vol'e visi kia kala muna lamba kiani wa loza kio vena ntanda, 0 Mbwa wa takuka ye gyilan'e visi ka lozelwa. Nkangu wa toma kendalala ye gyungukuku muna kiadi ye ki yuvula: nki a mpila mfumu e ndioyo e? e madia vena ntwala rna fukidilwa! wenda takukilang'e visi?

nkembo wa beba, ndonga ya yoya mu mon'e nsoni za mpil'e yina. Nlumba wa kaza: lungwila dodokolo, kina twa kele kubik'e mambu, mono diodio e diambu di ya kadi vova vo yani diaka nkwa wilu, ka kizitisanga ko, vo lu nsila ma dia muna longa, mena ma sotokanga vena ntoto ma ka vita dia e zozo yi mpasi zani. Ndonga ya vutula vo kieleka, tuki mwenene eto mene, ka fwana yala ko, lu katudi e ki mfumu kia ngani. Na Nsiesie wa bonga yuma ya wonsono ya kimfumu ka ki vanina yani e kolo kani ka takukila visi ko. 0 Mbwa wa vidisa kimfumu kia mvana Ngulu vana meso ma bulu ya wonsono. Mu nsamu wau tu longelo vo twa toma kebanga ye toma tal'e fu tu sadilanga muna luzingu yi lenda sadisa ye yi lenda mpe fwasa ye katula zingu.O nkundi Mbwa kele vo se wa bwisidi e mbundu kenda lwaka vena kunda wa kadi baka nluta mia toma dia ye gyukuta, toma nwa ye kolwa bosi ka kadi nat'e ki mfumu kiani ka kadi tuminina bulu ya wonso. Tu mwene mpe vo muna buka ka mu kondanga ona lenda menga diambu dia mbote di twa vangama ko wau e mbote ka yi kalanga mbote kwa eto a wonsono ko. Nze yi wuna tutenge bulu ya wonso ya toma yangalala, Nlunmba kaka ka yangalala ko wa yiza ye visi muna lamba mpasi vo ka fusulwisa Mbwa se yal'e nsoni ye vunzanes'e nkembo. Muna fulu ya wonso ye muna makanda rna wonso a kwa fu ye ki Mbwa ena, e a kwa fu ya ki Nlumba mpe k'a kondanga ko. Yi dina vo e mbwisu a ntima. Muna funp'e ma vangu m'a kueno ye mpovo zau mfunu kuna. 0 Mbwa ka zaya sola ntangu ye fulu kia dila ko, di kavidisil'e Ki mfumu. Mwan'a ngangu ye wa zowa Mu vata di mosi mwa zingila se wa wuta ana ole a makala Nsimba ye Nzuzi, e Nsimba wa zowa vo yi Nzuzi wa ngangu. Muna nzo dia vana kiadi mu kala ye mwana vayikanga mete ye zunu ntangu za wonso, ka lendi vova ngatu vanga diambu dia mbote di lenda tondwa ko. Nkenda kansi se ye ngudi a toma ku ntalanga ye ku nsadisila ku mosi ye mpangi ani Nsimba. An'a toma zolana ye sakananga ku mosi kondwa kwa diambu. Muna vata, Nsimba wa monekenanga ye siwanga va fulu kia mwana wa kondwa mfunu. Kansi e ngudi ye se a toma ku nzolanga ye vava mpila ka lenda singamena ye kwiza sadis'e nzo au. Vav'a lwaka mu ntal'a mvula kumi ye nana Nzuzi wa yantika kwenda leki ntambu mia yani mosi ku mosi ye se diau. 0 Nsimba wau vo ntu ka wa mbote ko tuka kileke ka yelenge mu ntambu ngatu mu nlekw'a vuwa ngatu nswa ko mu tinis'e vonza ya lufwa mu ntambu yovo mu maza.

Lumingu lu mosi tata wa yela, wa tuma mwana, Nzuzi kenda tal'e ntambu miau muna mfinda. Mene - mene, wa yenda kuna mfinda. Wa yantikila mu tal'e ntambu mia se diani yi bosi ka yenda kuna kwa kal'e miani. Ku ntambu mia tata wa nata ko Ngulu ye Nkayi ka sala manika muna mvete vena mpambu ka kotela muna nzil'a ntambu miani. Kuna ntambu miani wa baka Mvanda. Mu mvutuka vena mpambu, wa kulumuna Ngulu ye Nkayi ka sala manika muna mvete bosi ka yantik'e yindula ye ki yuvula: weyi yi natina e? e kala mono mosi mwamu mfinda!! wa yindula mu kanga Ngulu ye Nkayi va ntete mosi, wa teza zangula, zitu di nene ka lendi dio ko. Wa vutula va ntoto wa katula ntete bosi se ka baka ngindu za mana bukis'e vumu ye katul'e ndia mia wonsono, sukul'e vumu ye fin'e ndia mu katul'e nsasa «mvindu». Kuna nima wa vutul'e Ngulu ye Nkayi vena ntete, wa toma wo bindakesa bosi ka zangula wo mu tez'e zitu keti vo lenda ka lenda dio mu nata. Kina ka zangula, e ntete se wa veva, wa yekeka wo muna mvete. Bongel'e Mvanda wa nsia va ntete wa nkaka kina ka mana ku nkatul'e nsasa bosi se ka mana ku mbinda vena ntete. Ntangu wa venga, Nzuzi wa yantika mona wonga wau vo se nkokela. Wa sazula mu zangul'e ntete wa kala Ngulu ye Nkayi, wa yenda nswalu mu kwenda findikila ntete a ntete kuna fula vata bosi ka kwiza vutukil'e ntete a nsuka. Wa vangila dio, wa sisa ntete vena saku ya luku bosi ka vutukisa mu bong'e ntete ka sisa wa kal'e Mvanda. Se diau wa yantika mona wonga wau vo Nzuzi ka twa kwiza kaka ko. E ngudi wa baka ngindu za kwenda ku nlandi kansi Nsimba wa vova vo, ka mfunu kwani ko kadi e Nzuzi mu kwiza kena mbizi zeto tatu ka bakidi. Ngudi wa lund'e mvovo mia Nsimba muna ntima miau ka samuni kwa nkaz'ani. Se diau wa bokela nengwa ye ku nsong'e nsumbi ani bosi 0 nengwa wa vutula vo mono mpe mpila mosi kansi 0 mpangi vovele vo ki moni ntima mpasi ko mu kwiza kena. Yambula twa tala fioti vo ka vita kwiza ko, se ya tela nkwezi Ndwandele twenda landi. Ka ki manisina ko Nzuzi wa yekeka ntete mu yaka kia nzo ye wa tela Nsimba mu kwenda ku mfinda kuna fula mu bong'e ntete wu sidi ko. Ngudi wa vova ndolo ye mono yani ka sala tal'e ntete sisidi va mwelo. Nsimba ka zola ko, a yenda nze yi wuna ka wila mu mpangi ani. Ka nangu beni ko, a yiza vutuki vena nzo ye ntete a mbizi vena ntu a Nsimba. Tata wa lorna

yangalala ye sanisina ngwizani ye zola ena kwau. E kolo Nzuzi ka yenda yola ye dia Nsimba wa kala simb'e minga mu yinikina tata wa teteleng'e bulu ya yiza ye Nzuzi. Leka ye sikama lumbu kia kwenda tal'e ntambu kia fwana, kiadi mu lumbu kiokio, Nzuzi wa kala ye mayela, nitu mpasi ka lendi kwenda ye tata ko. Tata wa yenda yani mosi. Mu lwaka, wa wana bulu ya bakama mu mi ntambu. E ntambu mia mwana mia baka Ngulu, Nkayi ye Nsunu. E miani mia baka, Mpakasa, Ngulu, Kimpiti ye Nsa. Bulu ya yingi, mu kanga yo va ntete mosi mpasi, mu ntete miole mpe mpasi. Tata wa yantika mu lekanesa bulu yole, yole ya tezo kia fwanana yo vo kia finamena fwanana. Wa tokan'e ngindu mu Mpakasa, kuna nima wa baka ngindu za kanga Ngulu a mwana ye Nsa ka baka ye kwenda yo findikila kuna matamba. Wa yiza vutukila Nkayi ye ki ngulu - ngulu kiani. Mu vutuka kitatu, wa bukisa vumu kia Nsunu ye loz'e ndia mia wonso bosi ka nkanga va ntete ye kwenda yani kuna vata. Wau vo se mpimpa, e Mpakasa ye Kimpiti a sala kuna mfinda. Vava kwa kia, wa kamna kwa nketo ye tala Nzuzi mavimpi bosi ka yenda rnu nata bulu yina ya sala. Lwaka kuna mfinda, wa wana matebwa vena kasis'e bulu. Ka lenda vova konso kwa diambu ko mu kuma kia wonga. Matebwa rna mbaka, rna nkang'e rnoko ye malu, tata dia zi Nsimba wa yantik'e kaza mu nding'a ngolo yo: mfwidi e, e - mfwidi e, e nani arne e nani arne ku ndwanina e? kuna mfinda kwa kala nsongi a malavu kuna ba, wa wa e kazu kuna kati kwa mfinda. Wa kulumuka kuna ba ye tomboka kuna vata mu nzaki mu yuvula keti nani wele ku mfinda e? Ngudi a Nsimba wa vova vo se dia Nsimba wele vutukil'e bulu ka sisidingi ko. 0 nsongi a malavu wa vova vo mu kaza kena, mu mpasi kena. Nzuzi wa tongama vena mfulu, wa samuna kwa ngudi au vo ngyele tala keti vo nki a diambu di mbwididi. Nsimba wa nsindika kenda mu nzaki bosi ka kaza mu samuna wuna ka wanina tata, kadi mono se ya kala vena mongo mu wunikina rnena vova ngiza samuna kuku vata. Nsimba ye Nzuzi a yenda, vava a lwaka vena mpokesa, Nsimba wa sala bonso wuna ka vovela kuna vata. Kina Nzuzi ka voka, diata fioti wa mona matebwa maziet'e se diau wa kala wa lambalala vena ntoto. Matebwa rna mona, bosi rna vova, on'e mwan'ani lweke. Nzuzi wa kaza: Nsimba - Nsimba e tata 0 kengo moko ye malu kwa matebo. Nsimba wa vutula weyi? Nzuzi wa kaza diaka: e tata 0 kangamene kwa matebo. Nsimba wa vova : yi mbote, wu mpingi mu kwiza ngina. Kansi nzolele zaya, e matebo mena vovo e? matebo rna vova: wa - wa weyi ka vovele? Nzuzi wa yuvula weyi? Nsimba wa balula mvovo ye wa vutula vo wu mpingila: e yaya yela kena yela, 0 nganga twa ku nsadisa bula dia tebwa ka lombele, 0 zevo yi mbote wu mpingidi twa bak'e tebwa mpasi vo twa katul'e bula mu sadisila ngwa.

Matebo rna dingalala ye yuvuziana widi nze? weyi ka vovele? wuka vovele ka ningama mu ku mvingila mpasi vo a baka wu mosi mu eto, a katul'e nkanda mu sadisil'e ngudi au twa gyela kuna vata. Ka ntama ko e tembwa kia nikuka nti mia ningama, matebo rna banza vo e Nsimba mu kwiza kena mu baka tebo di lenda van'e bula di lenda sadisilwa ngudi au. Matebo rna mwangana mu ntinu ye sis'e se dia zi Nsimba vena ntoto wa kangama, wa mana yoya tevo kia nzaki - nzaki mu kuma kia wonga wa lufwa ka vendoka. Nzuzi vava ka mona vo matebo rna tinini, wa lundumuka ntinu ye zeng'e nsinga mia kangamena se diani, wa ntelamesa, wa nziolela moko bosi a yenda vena va sal'e bulu yau yole. Ka ntama ko Nsimba wa lwaka ye ndonga ya tuka kuna vata, a vang'e wanda ye nata bulu yina yau yole. Nkangu wa mona kiadi mu mena rna bwilwa se dia zi Nsimba kansi ku nima dia sivikwa beni e mpila ngangu za vovela Nsimba mu vuluz'e se diani. Vata dia wonso dia sivika ye ki yuvula keti nani wa nlongele ngangu za mpil'e yina? Muna toma fimpa, ka longwa kwa muntu ko, kadi kin'a yenda, ka sola vena mongo yani mosi ka kele. Yi di vovele vo mena ka vova rna ngindu ye ntona za yani bene, ka longwa moko. Va fulu kia mpil'e yoyo mbuta zeto a vovela yo: e zowa ka kondi va kanda. Kadi vena ye ntangu e mambu mena rna monekanga, ka rna lendi vangwa kwa nkwa ngangu ko, kadi ka zeye moko, bosi ka lendi mo ko. 0 zowa muna kisi nsi kia kongo, ka kalanga zowa mu mambu rna wonso ko. E zowa muna tung'e nzo lenda kala ngangu mu vanga kunda ye mfulu. Ona ka lendi vovela va ndonga ko, lenda toma soneka mambu rna singama ka lendanga vova ko. Tala mu vata diodio, Nsimba wa bokelelwanga vo zowa, kena mfunu ko, ka lendi vova ngatu vanga diambu di tonda wantu ko, muna vata katula s'ani, ngudi ani ye mpangi ani Nzuzi ka va kala muntu wa ntanganga nze muntu ko. Mu lumbu kiokio Nsimba wa ki songa kwa esi vata vo wuna ye mfunu ani wau vo muntu, lenda sadisa mu mena ka lenda muna zingu kia wantu. Nsimba wa katula lukatikisu mu rna se ye ngudi, mu zi mpangi za zingilanga muna vata ye ku a songa vo konso muntu ka fwete siwa vena fulu kia ki muntu, ku nzola ye ku nzitisa wau vo muntu. E kondwa kwa mavimpi mu nitu ka kuma ki lenda kulula ki muntu ko, kadi 0 mvimpi evo mbevo, mwana evo mputu, wa nene evo wa fio1li ngatu vo wa nda evo wa nkufi ka fwete siwa ye zitisilwa vena ki muntu. r .; Yi vovo a mbut'a vovela yo: E VONGA KA NWOLE KO, E KEVA MPE KA NDAMBU KO: MUNTU YI MUNTU KAKA.

Diambote ye Ndokumfwele Mwan'a nkento mosi wa wutuka ye ntu wa yela, mu nsansuk'andi wa zemanga mete muna nwa, wa kalanga ye zunu, mu mene nkutu zak'e ntangu wa vayikanga kwani kuna mbazi a nzo au kondwa zola vwata. Mwana ndioyo wa sasuka ye lundumuka muna kola. Vava ka lwaka mu mvula kumi, wuka monekenenge nze nketo a kola se di mosi kaka dia nkenda, e ntulu ya yondalala ye zunu ye mete. Sisu kia nene ye kia nzenza kia moneka muna muntu, yani wa toma vuvama, ka vengenge mbi kwa konso muntu ngatu bulu ko, ntumami, nkwa zola ye nlemvo bosi nsadisi. Diodio dia toma yitukwanga kwa wantu ke mu sungula ko e luzitu lwani. Nana ka lendelenge vanga salu mu kizingisa ko, wa kala ye luzitu muna yima ya mu nzo au, muna yuma ya ngani. Wa toma zitisanga ye sadilanga ma10ngi rna nzo au. 0 vo ka bokelwa kwa muntu, wa vutu1anga muna zola ye luzitu vo: kongo, 0 vo a ngyuvula diambu keti vo zeye dio, 0 vo 0 zeye dio wa vovanga yo: yingeta e vo: yi wau. Mu kuma kia kondelwa wa zingilanga mu 1usadisu lwa wantu a nkaka. Vo muntu wu mvene konso lekwa, e ko10 ka bakidi kiokio wa vovanga: dia mbote kwa ngeye, dia mbote kwa mono. Dia mbi kwa ngeye, dia mbi mpe kwa mono, ntonde1e yi bosi ka baka kina ka vewanga. Diambu diodio muna vata dia vanganga mpasi kwa esi vata, dia fimpwanga ye f1lllpulula mu zaya e kuma mwana ndioyo ka vangilanga fu yoyo e? ka lendi baka kima ko vo ka vovele mvovo wowo ko. Muna vata a 1eke a kitula mvovo wowo se nkumbu andi: dia mbote kwa ngeye. Nkumbu ya yandana muna vata ye muna zunga, tuk'a mbuta ye a leke se Diambote kaka muna ku ntela, e nkumbu ani a kingutila ya vila muna zunga. Bonso wuna wuzingilwanga mu konso vata, vena ye wantu a mbote, a zola, a sadisi muna ntima mia ki muntu, vena mpe ye wantu a sadisilanga mu ntima mia mbi, mia nsoki mu vonda mioyo mia a kweno kondwa nluta ngatu kuma kia sikila. Muna vata mwazingila ngudi mosi wa kala ye mwana mosi wa yakala Ndokumfwele ye ana tatu a makento. Lumbu ki mosi ngwa NDONA wa tuma mwan'ani a yakala kenda fila nsusu kuna vata dia mfumu Ndokumfwe1e wa zina diani; yi sia vo nkak'ani wa wut'e ngudi ani Ndona. Kwa nda, mwana wa yenda muna mene - mene mpasi vo ka lwaka mu ntangu a mbote ye vutuka ku vata diau ka wutukila.

Vava ka lwaka kuna vata ye nzo a nkak'ani, kiadi ka wana ko mbuta ka sisila nsusu ye mambu rna tuma ngwa Ndona ko. Wa vingila ye kuna wantu a yantika tombok'e mu yana, se ntangu a saka ya nkokela, makani rna mwana rna fwa, wa leka kuna ki nkak'ani Ndokumfwele, a mokena muna fuku bosi ka leka. 0 mu mene wa lornbela mu vutuka kuna vata diau, wa sindikwa ye kaninwa mena ka fwete kwenda samuna kwa ngwa Ndona bosi ka yenda. Mu tezo kia ntangu ya kumi ye ya ngwa Dia mbote kwa mono wa yenda kuna belo kia ngwa Ndona mu monana ye ndumba, mpangi za Ndokumfwele, ngwa Ndona wa gyuvula keti vo kele mu kiana ko e? yani wa vutula vo yingeta e ngwa Ndona. Ku nima ngwa Ndona wa baka tini kia ntolola ye nguba wa mvana. Ndumba wa vova : dia mbote kwa ngeye, dia mbote kwa mono, dia mbi kwa ngeye, dia mbi kwa mono; ntondele. Wa bak'e tini kia ntolola ye nguba wa zietoka mu nzil'a nkoko. Mu nkulumuk'a mongo wa bulangana ye Ndokumfwele wa fioti, se ka tuka kuna kwa nkak'ani, wa mana zeza ye mwini, kiufuta mpa, Diambote wa ningama, wa nkayisa bosi ka ngyuvula: kweyi 0 tuk'e? Ndokumfwele wa vutula vo ku vata dia nkaka nsusu ya yele fila. Diambote wa tona vo mwana nzala kena yau, wa nvan'e tini kia ntolola kina ka vewa kwa ngwa Ndona; ngudi a Ndokumfwele. Nleke wa yangalala, wa yantik'e dia ye kwend'a tombokingi kuna vata. 0 Diambote wa yenda kuna nkoko mu yola. Ndokumfwele kina ka lwaka wa kayis'e ngudi ani, wa luta kuna nkalu za maza wa nwa nkudi a ntete, wa zol'e wa tatu vumu ki nikukini tatika mu ngolo, mwana wa sotol'e nkalu vena ntoto, yi mwangene, e ngudi vava ka kota 0 Ndokumfwele wa bukama vena ntoto, lengomoka yi bosi yani ngwa Ndona ka ngyuvula: nki 0 didi? mwana wa vutula yo; tini kia ntolola nga ki mpana Diambote muna mongo. Ngwa Ndona wa kaza mu ngolo: ngeye kaka ngina yani, nkazi a kanda 0 Diambote nki ka vanini e ntolola e? e mono kwa yani nga mpa yo nki se ka vanini yo e? ndoki, muntu a mbi. Vata dia saluka, wantu a wonsono a kutakana kuna belo mu zaya mpila mpasi za Ndokumfwele. Mwana wa toma vova vo tini kia ntolola ndidi yani mbuta Diambote wu nga ka ntela vo ngwa nga wu mvana yo ye nguba. Kina ka manisa sasila mpila yina ka bakil'e ntolola ye nguba ka dia, Ndokumfwele wa ntekelo fwidi. Ngwa Ndona wa toma kendalala ye dila mu ngolo ye kiadi kadi wa banza vo e Diambote yi singa fwa ka yambula kwiza mokena ye an'andi a ndumba. Mfumu za zunga za yiza mu zaya nki a mpila 0 Diambote ka vondele Ndolcumfwele? e kuma nki? mbangi za kala vena va yambulwil'e mwan'e moyo a vova yo: ka Iu vwe Diambote kuma ko, kadi 0 Ndokumfwele ka toma sala vova vo e ntolola ngwa Ndona wa vana yo kwa Diambote kwa ngeye Diambote kwa

mono. Vo dia mbi kwa ngeye dia mbi mpe kwa mono. 0 ze vo muna vov'e ziku o mwana yani ngudi wa mvondele vena fulu kia Dia mbote kwa ngeye, dia mbote kwa mono. Vo dia mbi kwa ngeye dia mbi mpe kwa mono. Mbut'a muntu Ndokumfwele wa lukuta ye wa vova: ngeye mwan'ame wu muntu a mbi, nki a kuma wa baka kwa ndioyo e kiula kia nzambi ka ki diwanga ko? 0 wau vena fulu kia kiula 0 mwan'aku a yakala 0 fwidi. Nki 0 bakidi e? ku zeye woko vo e kiula ka mbizi a dia ko, nkwa nsoki ku mvondange? wau se tadi nkombo za maketo sidi zau e nkazi e kanda wu mvondele ngeye bene. Mfumu Ndofuso wa se dia mwana wa tukun'e nzunu ye wa vova : yi mene, e rnbala ku nzika lu mpondele yani 0 ze vo nata ye Ndona ye nkombo zeno za makento ki vwidi zo mfunu ko. Vena fulu kina, e longo lwa ngwa Ndona lwa fwa mu lurilbu kia manis'e nsarnu mia fwilu ki toko - toko Ndokumfwele. E nsarnu wau wu lenda ku tu vana fi ngangu ye ntona mu zingu kadi: 1. E mbi muna mpiia zandi za wonsono mbi kaka ka yi sobanga ko. 2. E mbi yi lenda sukuIwa, yi lenda ku swama futa ma nsunga rna ntalu ka yi lendi kituka mbote ko. Kadi kani nkutu yi velele, e nkumbu ani rnbi kaka. 3. Mbi yi lenda vwikwa nlele mia ntalu, mia ntoko mu tomesa yo, ka yi soba ko vienga tu yi vienga kansi mbi yi mbi kaka. Yi kuma vo tu luki mu vava vanga mbi kwa muntu, vo yi vendoka muna yandi mu ngeye yi vutuka, mpasi 0 mona zi lenda kala zingi ka mu ndion'o kanini zo ko. Tala ngwa Ndona, mwan'o fwidi e longo diaka Iu fwidi, muna vata ye mu kanda a mengene kadi ndoki a meso. Bundan'e vuvu mu zinga Muna zinga va nza vena ye nkanikinu yo vo mambu ma fwete toma lundwa ye sadilwa muna vengomona fu ye rnambu rna lenda twala vonza rnu zingu. Vo ngeye mosi 0 zinganga fwete bund'e ngangu ye ngolo zaku za salu e vuvu. Vo lu a wole lu zinganga, lu fwete torna zayan'e fu, tezo ya ngangu, mbakisilu ye mvwilu za lekwa. E zinga ye rnuntu ku longokele tezo kia ntona zani za mambu ko, lenda ku songa fu kani yindula ko vo yi kena yau muna luzingu lwani yi lenda kulula e vo nkutu katul'e vuvu muna yani lu zinganga.

Vata di mosi dia zingilanga tata wa kala zina Mazingu ma Nkosi, nkwa ngolo, muntu a nda, \Va nene ye wa monekenenge wonga kwa rnpangi zani wantu a zinganga muna vata. Ku nima mbut'a muntu wa nzenza wa lwaka muna vata ye wa lomba fulu mu tunga nzo ani wau vo wa toma yangalala vata diodio. Diambu dia tondwa kwa mfumu za vata, wa songwa fulu ye wa kambwa vo e vata dieto e nkumbu ani: TOMA LUTA. Nzenza wa tambulwila ye tonda mpil'a ngemba ka songwa mu nkot'ani mu vata. Ku nima wa song'e nkumbu ani: 0 Malwazi rna Nzamba wa songwa vena ndambu a nzo a mfumu Mazingu ma Nkosi ka tunga kwani, wa zinganga yani vena kondwa kwa toma ki zaya ngatu vo bundana vuvu. Lumbu ki mosi a kento a tut'e luku, mu nkokela ka a lenda 10 lamba ko mu kondwa kwa ma tonga kuna lumbu lwau. Nzo zau zole za leka nzala. Mu ntangu a mokena o Mazingu rna Nkosi wa vana ngindu vo e mbazi muna mene - mene a fwete kwenda mu sosa matongo muna mfinda. A toma wizana kia mbote, mu mene - mene a yenda muna futa ye mfinda. A yenda, a yenda, a yenda bosi a mona buka kia Mpakasa. A sola nati a mbondo, yi sia vo Mpakas'a nene wa kola, wuna ye mbizi a yingi a fwete lungila muna vata diau dia wonsono. 0 Mazingu rna Nkosi wa yenda ntinu kuna ntwal'a Mpakasa ye wa vova : tala mu nkomi yi ku mvondila, tala kaka. Mazingu rna Nkosi wa baka Mpakasa muna kutu muna koko kwa lumoso, wa vutul'e nkomi rna nima, na ka yambula na pa ! Mpakasa wa bwa vena ntoto, 0 fwidi mu nkomi mosi. 0 nkweno vena ka kele wa toma sivika, ku nima wa baka wunkabu ye wa vova : yi mbote wau tu bakidi e matongo. Mazingu rna Nkosi wa yuvula weyi tu natin'e Mpakas'e yayi ?Malwazi rna Nzamba wa vutula vo mono yi nata yo kuna vata. Tala kaka wunu ka tu lendi leka diaka nzala ko. Malwazi rna Nzamba wa zangul'e Mpakasa, wa sia yo vena vembo bosi a yantik'e diata. A yenda, a yenda, kin'a finamen'e vata, 0 Malwazi rna Nzamba wa yantik'e yindula vo e ndioyo vondel'e Mpakasa mu nkomi kuna tu tetela yo lenda sia rna vwanga, vo ka vanga rna vwanga ye yani wun'e ngolo zena mpasi kwa mono. Kinga wau yani ka yele yindudingi e momo e Mazingu rna Nkosi diaka e ngindu za toma tokana za kele mu tal'e Malwazi rna Nzamba nete Mpakas'a nene yani ka twikilwa, yani ka lombi nkutu lusadisu muna nzila yin'e miongo, ndimba ye nkoko bosi yani ka yoyi! kuna yi tetelwa na ka vanga mavwanga zena mpasi zi kala ko, tu lenda mana fwa ye nkento ye ana. Kina a lwaka vena fula Malwazi rna Nzamba wa yuvula veyi zolele ngyenda tululwil'e Mpakas'e? Mazingu rna Nkosi muna nzaki ye wonga wa vutula vo nda yo tululwila vena nsand'a Kitoma luta. 0 yani wa yenda kuna nzo ani, wa bokela nkento ye ana mu tina kadi e ndion'e tata net'e Mpakasa yani mosi kondwa kwa twikilwa ngatu nkutu vunda muna nzila kuna ku tetelw'e Mpakasa mambu ka vanga yi kuma twendi ki zolele mambu ko. Wa vilakan'e nzala ka leka ye ka nangina, wa yenda tinisi e moyo ani, wa nkento ye ana.

Muna ntangu e nkento a Mazingu ka telelenge ana mu kubama ye tina, e Malwazi rna Nzamba diaka wonga wa kulamena ye banza vo e Mazingu rna Nkosi mu kubama kena mu kwiza ku a vonda mpasi vo ka sala die Mpakasa yani ye an'ani. Wa kubikis'e lekwa ya fioti - fioti ya nzo ye tina e kolo Mazingu kena keza ko. 0 Mazingu rna Nkosi wa vond'e Mpakasa mu nkomi wa tina Malwazi ma Nzamba wanat'e Mpakasa kondwa kwa twikilwa ngatu vunda muna nzila. Mu nona kiki muna ye tini ya mbote ya ki kundi ye zola kwa sala mu ki ntwadi mu kuma kia sia vo a kala mu vata di mosi, a tuka belo ki mosi, a leka nzala mu kuma ki mosi kia kondelwa matongo, a baka ngindu zi mosi ku mosi mu katula mpasi zozo, a baka nzengo mosi ya kwenda veta matongo, a vanga luzolo lwa veta ku mosi muna nzanza ye mfinda za nda, Nzambi wa ba sadisila ku mosi, Mazingu rna Nkosi wa wutuka ye ngolo za basulwila nkomi kansi 0 Malwazi rna Nzamba wa wutuka ye ngolo za nata. Kiadi mu yau a wole va kondwa diambu di mosi dia fioti muna vova dio, kansi dia nene muna mavangu ye zingu kia muntu: yi vuvu. Muna kondwa kwa vuvu muna ntima ye ngindu za Mazingu rna Nkosi wa mona wonga mu kayana mbizi ye Malwazi rna Nzamba. Kuna nima kiadi kadi tuka Mazingu rna Nkosi ye Malwazi rna Nzamba ka va kala muntu wa dia Mpakasa ko a mwangana muntu ye nzilani mu kwend'a tini ngolo za nkweno ani ka kangelenge yani. E Mpakasa ya sala wolela vena nsanda se mbizi a ngani a yi mfietete, mbwa ye niawu. Muna kondwa kwa vuvu e malau a kele mau ka masala salu ko, e Mpakasa nkutu a vewa mu dil'e luku a wolesa yo mu konda kwa vuvu vena kati kwau. Yi kuma vo e zola kwa kondw'e vuvu kwa ndambu, ka zole ko kadi ka ku sadisanga ko. Kimfumu Konso kwa lekwa kina ye moyo ki kangalanga, kina ye nsatu zani, kina ye luzolo mu viengesa ye tomesa zingu mpasi vo ka ki kadi kia toma bala ko. Wau vo e lekwa ya wonsono yina ye nsatu, luzolo ye keto nkutu , mu toma zinga, e ntindu mia wonsono mia lekwa ya moyo yina muna kabu dia bulu e vo mbizi, zi zingilanga mu mpil'a yi mvuka landila nsa e vo mpil'a bulu. Vena ye bulu ya ntima mia bala mia nsita ye ki vambula, ka yi kalanga mu buka ko, a zinganga ye kangalanga wu mosi wu mosi yo vo muna ntangu za vukula a kangalanga nkento ye koko. Muna bulu yi gwizananga, ya yingi yi zingilang'e mu ki mvuka, a kalanga ye ntwadisi, a nati a buka e vo mfumu zau. o ntwadisi e vo mfumu yi nsongi a nzila yi landang'e buka kia wonso kia bulu

yina ka tuminanga mpimpa ye mwini. Bulu ya wonsono yi zey'e nding'ani, yl sadilanga ye zitis'e mpovo zani wau vo tumbwa ka tumbwa. E tumbwa e vo gyadikwa kwa nkangu yi sisu kia bundw'e vuvu kwa ndonga muna lunda nsilu ye nsiku mia kanda dia wonso, longa ye singika ena ka ena asingama ko ye twadis'e buka mu nzila ye mambu rna lenda lunda kimvuka kia kanda ye tomesa dio. Mu bulu ye nuni muna ye yina ka yi kangalelanga mu buka beni ko. Bonso yi Mpiti, Nkayi, Nsiesie, Nzima, Mbulu, Nsunu, Valangi, Mbala, Mfulu, Ngandu, Mbambi, Kalawonga, Mbemba, Ngo, Nkosi, Mvwondo ye rna yembe. 0 vo yi Nsizi, Ntoto, Meme, Nkombo, Maseke, Masokozia, Mazwezwe, Ngyumbula, yi Mfietete, Kiuswa, Nsombe, Nsongonia, Nselele, Nkumbi - nkumbi, Mataka, Mvukwa, Mansende, Mabata, Nkelele, Ngumbe, Nkewa, Nkima, Tumbemba - mbemba, Tumpungu - mpungu, Nzamba, Mpakasa ye wantu. Kansi vena ye wantu muna kuma kia sasukila mu fulu ya lusansu lwa nsita, lwa wonga ye nsoni, ka balendanga zingila mu ki mvuka ko. A zingilanga mu ki vambula, mu kinsona mu fulu ya vengama. Antu a mpil'e yoyo a kangalanga au mosi, a vatilanga mu nzanza mia au mosi e zak'e ntangu nkutu a tunganga sudi mu nzanza mia nda kondwa kwa kala ye mpangi muntu ngatu sompa nkento. A yikilwanga vo a kwa nsita: a nkangala nkaka e vo a tini a mambu. E ndong'a yingi a wantu yi zingilanga mu yi mvuka, mu vumu, mu bela ya vata ye rna kanda. Mu kuma kia sia vo 0 muntu wuna ye ngindu, ntona ye wungudi mu sadis'e mpangi ani yi kuma 0 toma kalanga mu buka muna mavata, muna zi mpatu ye vanganga yi mvuka mu toma kubika luzingu lwa nkangu ye tombala 10 mu kulula mpasi muna buka kia wantu a zinganga va mosi. Mu tomes'e zingu kia kintwadi a solanga muntu e vo wantu a kwa ngindu, ntona ye luzolo lwa sadil'e nkangu mpasi a kal'a twadisi e vo mfumu zau muna kenga ye lunga - lung'e nkangu, long'e salu mu tomesen'e zingu ye song'e lu sansu lwa buka kiau «kanda». Muna ki muntu, e kimfumu ka ki bakamenanga mu ngolo ko, ka mu. kala ntel'anda ngatu rna nitu rna nene ko. E kimfumu ngangu, ntona, zola kisakidika ye kala ye wungudi muna kanda. Kala ye wunkabu wa tanin'e nkangu, kala ye mbundu a bwa mu toma fimpanga mambu ye vanina mo mvutu za ziku, zi tondakana kwa ena a kala vena nsanda. 0 mfumu ka vwanga muntu ko, ka talanga mpolo a muntu nete nkanu ko kansi yani nkanu wu ka talanga ye ven'e nzengo a sikila, ya ludi ye ndungidi. Vena ye rna kanda, e menga mau rna kimfumu muna nsi za nkaka, 0 mfumu muna kand'e dina kaka ka fwete tuka wau va yi mu tukang'e mfumu zi tuminang'e kanda, zunga e vo nsi yina. E mpil'a kimfumu kia menga, ki yikilwangwa vo kia

kubikilwa evo kia wutukila, wau vo kia menga mau rna kanda. Konso ntela yina ka wanukini, ka fwete kio vewa ye silwa mbuta za tona mu ndambu mpasi enda ku nsongedingi mpila ka fwete lundil'e kimfumu kiani kia kanda. Vena ye rna vata, zunga ye nsi zina zi solanga mu kati kwa nkangu ntu milenda sadil'e kanda, vata, zunga yo vo nkutu nsi ya wonsono. Mu tezo evo mpil'a nsolelo ya mfumu yi kotesanga ntiakalakani ye nzonza mi kotesanga nkindu ye mpondani za wantu muna rna kanda, muna rna vata, zunga ye mu nsi vo se ka va kele nkete ye ntoni mia mambu mi zeye tinisa vonza ko. Kadi vena ye ntu mi vingilwang'e songw'e nlembo vo wa fwan'e tumina muna zunga evo nsi. Vena ye e na a ki sunzulanga ye vava komenena ndonga mu ku a sola mpasi vo a yala kaka kadi vo a zeye toma vova, a kwa ngangu, a toma longoka ye a zayakana muna zunga vo ena mpe ye ndambu a yuma mu zingu kiau, yi sia vo a mvwama. E a nkaka, ka mvwama ko, ka ntu mi lenda singika kanda, zunga ngatu vo nsi ko kansi antu a ki sianga va fulu kia a kwa ngangu ye ntoni mia mambu rna lenda tomes'e nsi, a ki vampikanga mu mena ka batomene zaya vanga ko, a kwa keto, a ki vunanga mu baka fulu kina ka ki a fwene ko. Tu vovele vo ka ki a fwene ko kadi au mosi a yindwidi, a ki fimpidi, a tonene ye kwikila vo a fwana kondwa wa ngindu ye luzolo lwa en'a zingang'au ku mosi a zeye fu ye nsadilu zau. Kadi a lenda ki bund'e vuvu kondwa kwa bundw'e vuvu kwa nkangu a zinganga ku mosi muna vata, zunga evo nsi. Yi kuma vo mbote mu bundw'e vuvu ye solwa kansi ka mu ki bund'e vuvu ye kisola ngeye mosi ko, dia mbi muna meso rna wantu a toma sanswa mu ki yadika kadi yani ki mfumu se ka ki kala luzitu ko wau vo ka vewa kio ko. E mfumu a mbote nkangu ku nsolanga, ka ki solanga ko. Yi mu kum'e kiokio a mbut'a vovela ngana vo: e ki mfumu kia muntu, ntu mia wantu. Kadi e ntu mia wantu mina mi sol'e mfumu yi mi ku nzitisa, yi mi ku ngyadika yi miau mpe mi singa ku mvandidika kansi ka ntu a yani mosi ko. Tuka muna tuku dia nza, e mfumu solwa ka solwanga yi kuma muna rna vata, muna rna kanda ye mu zi nsi e nkangu wu fwete kubikwa mu zaya sola ntu mia wantu mina mia zola, mia wu nkabu muna tanin'e nkangu, ntu mia ntona muna bakul'e mbumba za mbi zi lenda kwiza tokanes'e nkangu ye kotes'e mpasi muna luzingu lwa wantu. E mfumu za ngangu, za ntona ye mbakuzi ka zi tokanesanga nkangu ko. Zi longanga nkangu, zi singikang'e zingu kia ndonga muna rna vata rna nsi ya wonsono. 0 muntu vo wa toma sanswa, yi sia vo wa toma sikidiswa muna ki mwana kiani, kana yadidi 0 kalanga kaka ye luzitu muna wantu ye lekwa ya ngani, 0 zitisanga wantu ye nsiku kansi vo se muntu wa lembwa toma sanswa 0 solelo muna vata, mu zunga ngatu muna nsi, ka kalanga luzitu mu wantu ye nsiku ngatu mu lekwa ya ngani. E muntu evo mfumu a lembi toma sanswa ka yalanga ko, gyalalala ka gyalalalanga wau vo wa kondwa mwingilu muna ki mfumu kiani. 138 . Tumama Luzingu lwa muntu lu yantikilanga muna vumu kia ngudi. E fu ya mwana yi yantikang'e moneka muna mpil'a sinsu ka songa muna vumu kia ngudi ani. Vena ye ana, vava ngudi ka gyimita e ntangu za nkaka vena ye ngudi ka zi lendanga tona ko vo lukau se kena luau. Vena ye ana, muna lumbu ya ntete kwani kaka e ngudi se luka, ntu bwanga, nitu kiozi ye vena ye rna dia ka lendi zola diaka dia ko. E an'a nkaka nkutu muna ngonde za ntet'e ngudi ye se muna nzo e ngwizani nkatu. Sisu yoyo vo se yi monekene ku lumbu a mbuta ye ndona za makento a fwete longoka ye baka nzengo mu katul'e mpasi muna nzo yoyo. Ngudi ndioyo wuna ye lukau lu twa van'e mpasi kwa ngudi ka fwete mokenwa yani vena meso rna ndona za makento za wuta kala, zi zey'e mambu mena muna lukau lwa mpa lwa mwan'a fu ya mpasi zani. 0 vo a mene wa bosi a sol'e muntu fwete ku nsadisa, ndiona wa teka sadisa nkento wa teka kala ye mpasi za mpil'e yoyo muna vata evo zunga. Di kala dia lusadisu kwa nengwa wuna ye mpasi zozo mu toma sasila wuna ka monanga, bosi ka songwa nlongo mi lenda katul'e ndunzi ye mpipita kena zau. Muna manisa zo, ka fwete tumama ye landa malongi rna ndona ka mokena zau. 0 vo se ka tumamene ko, e mpasi zani zi fwete kala kaka ye kina ka lenvoka mu baka lusadisu mu mpila yina ki mbevo kiokio ki lenda manisina. E lenvo muna zingu yi diambu di natanga wantu mu tumama ye vanga luzolo lu lenda katula mpasi evo ntokanu mu diambu di kotele mu nitu ngatu vo mu luzingu lwa wantu. Muna tumama muna ye luzolo, lenvo ye lusadisu muna zinga. 0 muntu wa konda luzolo, ka lendi lenvoka mu vanga konso kwa diambu ka zolanga ko, ka lendi mpe sadisa muntu kazolanga ko, yi kuma vo muntu muna tumama ntete ka fwete zola ye lenvoka mu tumamena nding'a ndiona wutwa ku nlomba mu ku nvangila luzolo mu dina ka twa ku nlomba mpasi vo ka nsadisa mu vanga dio. E tumama yi sisu kia vanga diambu evo salu ki tumini mu wa nkaka mu vanga kio vena fulu kiani. Di vovele vo e muntu ndion'o tuminu, ka fwete yambula nzila ye mambu ka wadi vanga mpasi vo ka lungis'e luzolo lwa mbala wu ntumini. E mpil'a kadilu kiokio, kia yambula vang'e luzolo lwaku ye nzil'aku mpasi vo wa vanga mena se tumini yi rna sunzulang'e ziku kia sia v'o ngandi wa sanswa, bosi ntumami ye wa lenvoka. Muna vata, ngatu vo mu yimvuka 0 muntu a lemvoka, wa ntumami

zolwangwa ye zitiswangwa kwa nkangu ye 0 yikilwangwa vo muntu a sanswa kia mbote. Muna fulu y'a kwikidi 0 telelwanga vo muntu a Nzambi, evo mwan'a Nzambi. 0 muntu a mpil'e yoyo 0 zingilanga mu luvuvamu muna fulu kia salu, 0 zolwangwa kwa zi mfumu muna vata ye muna salu kiani. 0 ntumami, 0 solwangwa beni mu simba evo kala mu fulu ya salu yina ya mfunu mpasi vo e salu kienda ku ntwala. Muna fulu ya salu ya yinvuka nkutu 0 ntumami o toma solwangwa muna fulu ya ntete mpasi ka kala se mbandu kwa nsadi mia nkaka muna kimvuka kiokio. Muna konso fulu kia salu, muna yi mvuka evo

nkutu mu makanda, 0 vo ena kuna ntwala ntumami, e nsiku ye nkanikinu mia salu a toma mio lundanga ye sadila mio mu nzila za tomesa ye singika fulu kia salu, kia kimvuka evo kia vata. Mu nsi za wonsono vava ntoto, a kolami evo a kwa nsita ka ba vewanga fulu ya kimfumu ko, k'a vewanga salu ya kaya yuma kwa nkangu ko bosi mpe k'a bundwanga vuvu ko muna fulu a sadilanga. Muna kisi nsi kieto, muna kisi kongo muna ngana vo «E mwan'a tumama yi wa dianga». Di songele vo ndion' 0 tumamanga yi kalanga ye lau dia vewa rna dia ye lekwa ya mpila mu mpila. 0 toma zolwangwa kwa zi mbuta ye yindende muna vata, o toma zolwangwa kwa zi mfumu muna salu ye muna yimvuka. E rna vata, zunga ye nsi a toma ya ngalelanga wantu a lembama, a sadi ye a tumami kadi yi a lundanga ye sadilang'e nsiku. 0 ntumami konso fulu ka veno mu sadila vo kiend'e betela ye ngangu zani ka fwete kio tomesa ye singika ena kasalanga au ku mosi. 0 vo ka siwa ku ntwala, ka fwete toma kwenda singiki ena ka tuminanga muna zola ye ngemba mpasi vo e salu muntu vo ka vilakana, ka fwete ku nsingikila muna malembe ye ngangu. Kansi vo muntu ka tumamanga ko, vo ka siwa: ku ntwal'a salu, mu ki mfumu kia vata evo kimvuka e wantu a fwete mona mpasi wau vo e yi wuna kun'a ntu a salu wa mbi, nkwa nsita,ka tumamenanga ngatu wila muntu ko, ka zitisanga ngatu sadila nsiku ko. Kwa esi kongo e wantu a mpila yoyo, a nkwa nsita, mi ndembi tumakana muna rna kanda mau k'a lendi solwa mu kala mfumu a kanda ko, muna vata, ka lendi siwa mfumu a belo ko kadi wana kwa nkangu mpasi muna kanda, a lenda tinwa kwa rna ko ye nzadi, e nsanga za makento zi lenda suva ye lembi sompwa mu kuma kia muntu ndioyo wa mbi a sola mu tumin'e kanda evo vata. o mfumu a vata vo wa mpil'e yoyo, e wantu ba lenda katukanga muna vata mu wumosi - mosi kuna nima 0 sidi mo yandi kaka. Muna kisi nsi kieto e nsita evo kolama diambu dia mbi dia nsoni kwa esi kanda di vwidi e nkun'a mpila yoyo wu lembi tumamanga: a kolami. Muna vata evo ku belo vo ku monekamwan'a kolamanga, yi sia vo ka tumamanga ko, a ngudi ye rna se matungila kuna belo rna fwete kanikin'e wan'au mu lembi sakana ye kangala nzila zi mosi ye mwana ndioyo wa nkolami, mil lembi bakidil'e fu ya mbi yi twa sansuka ye mwana ndioyo kuna belo. E kadilu ya mpil'e yoyo ya vengomon'e ana ya toma sadisa mu katula fu yoyo kw'a kolami ye kulula lutangu lw'a kolami muna vata ye kanda. Diodio dia toma swaswanesa beni mwisi kongo ye rna kanda rna nkaka, diodio kaka dia kolesa nsadilu za mbote muna rna kanda ye rna vata rna zunga ya esi kongo. Diau diodio kaka dia songanga vo muna belo ye vata dia esi kongo, 0 mwana ka vuwangwa kwa rnuntu mosi ko. Mu kuma kiokio mu ku sansa vata dia wonso di fwete ku ntalanga ye kwenda ku nkatudingi mambu rna tekama rna lenda fwasa mbandu ya wonsono ka sakananga yau muna vata ye rnuna zunga kia mvimba kia nsi.

Nkinzi a luwutuku Iwa muntu mu vata Mu nza konso nsi yi vwidi fu ye nsadilu zi kitukanga nze se nsiku muna zingu kia esi nsi ye a tungi mu nsi yoyo. Lumbu ya luwutuku, ya lange evo lukazalu, lumbu ya fwa mwisi nzo ye kanda ona wuna vo wa mfunu muna kand'e dina e lumbu yoyo muna nsi za nkaka yi vangilwanga NKINZI evo NKEMBO rnu banza yo vo bambukila moyo mu lumbu kiokio. Muna konso kwa mvula «mvu» e lumbu kina ki kalanga kia lusansu kwa esi nzo ye kanda diau. E lumbu kiokio kia nkembo e kolo ka kia lungidi ko, 0 muntu 0 vwidi kio, ka fwete kubama ye baka nzengo ya zaya keti vo nkembo ka vangisa vo ka wau ko. 0 vo se nkembo ka vangisa, ka fwete bokela zi mpangi, a kundi ye rna ko ye nzadi mu ku nkembesa : dia ye nwa yau e ku mosi mu lurnbu kiokio. Kwa esi kongo nkembo evo nkinzi mia luwutuku ye makwela ka mia kelenge ko mia mfwilu kaka mia vangamenenge. Mia kalanga nkembo mia nene, rnia vondesanga nkombo ye ngulu, nsusu ye mpatu, malavu rna mfinda za rna vata rna zunga rna lekeleswanga mu kuma kia nkembo wowo ka malendi lenda tekwa kwa muntu wa nkaka ko nanga vo ndion'o zikisa kaka, kadi vo a sie malavu a wonsono a fwete zayiswa ntet'e kolo lumbu kinu ki fwana ko mpasi vo k'a wizani ye teka malavu kwa muntu wa nkaka ko. Diambu dia ngwizani dia kalanga rnuna rna vata ye zunga ye esi kongo. Dia kituka se fu yo vo nkutu nsiku muna esi rna vata ovo se muntu 0 kondelo luzitu mu nsiku wowo ye tek'e malavu kwa wantu a nkaka, wa siwangw'e dimbu. 0 vo ka kala ye nsamu wu vava lusadisu lwa esi kanda diodio ka kondw'e luzitu, ka lendi sa sadiswa ko mpasi vo ka zay'e mbi ka teka vanga. E rna kanda rna wizana ye diodio kanda mpe ka yimin'e tekela e malavu a lenda mpe ku ngimin'e tek'e malavu mpasi vo ka toma mona e mbi a nsita muna vata ye zunga ka zingilanga. Kwa esi kongo nzila zingi za kala mu longana mu tomesa zingu muna makanda ye zunga. Nze yi mena tusonekene kuna nima, e luzingu ye malongi muna wantu ku mosi a kwendelanga muna tomes'a leke. Savu, ngana ye nona ya yingi ya toma longanga e nkangu a kisi nsi. Yi mu kuma kiokio esi nsi nana k'a kele ye nkanda ko, a toma kubama beni a kele, a kizayanga ye kizolanga bosi ye toma kizitisanga kikilu. Va fulu kia luzitu a tanga ngana vo: E NGEYE VO E KI MFUMU KIA NZALA ZA NGO WUNA KIAU, E KIA NZALA ZA MBAMBI KU LENDI KIO VWEZA KO. Di vovele vo e muntu konso mpila yina kena, wa vienga evo wa mvindu, wa nene ngatu vo wa fioti fwete zitiswa ye siwa vena fulu kiani. 0 vo se nsamu wuna va kati kwa makanda mole, dia kala vo ndion'o vovwangwa yani ka torra beni ko, e mbuta za tona se zi fwete die ngwidi ye vova vo: E KIMBEVO WEYI WU

-;:-.~......~. . KIBADILA, E KIOKO KIA TIYA KA KIA DIWANGA KO. E dia zole vo: E KANDA DIA NKWENO, KWANGO KA ZUNGWANGA KU NTO KO. Yi sia vo ka va lendi manisa mambu ko, wau vo e mbuta za nleke ndioyo ka zina va ntoto ko se dia monekena vo kondwa kwa luzitu: mvwezo kwa mbuta za wantu zi vwidi e nleke ndioyo a vovel'e mambu vena va kondel'e mfumu za kanda diani. Ki kundi ki lenda fwa vo se ka va kele ntoni mia mambu mu tomesa nsamu wowo ko. Diawu vo rna kanda ye rna vata rna toma zinganga mu mpil'a zingu kiokio kia nsimbani. Muntu ye Bulu mu vata E mpasi yi diambu di natanga muntu mu longoka ngangu mu vengomona vonza yi kwizangaye mpasi mu zingu kia muntu. E kolo mu nza wantu k'a kala ndonga ko, a zingilanga mu mpelo, nkonda ye ndowa. Mu ntombok'a nkangu mpelo za kuluka, nkonda za yantika lala ye landilwa kwa nda, mpila mosi ye nkoko ka mia kala diaka ye mbizi za zingi mu zingisa wulolo wa wantu muna rna vata ko. Mu mpasi zozo za yantika moneka, muntu wa yantika kuna va ndambu a vata bundu ya nti, wa yantika zonzeka yi bulu - bulu va ndambu a nzo ani mu lembi kwendanga mu zi mfinda, mu nzanza ye mi nkoko mu sosa kia dia. Muntu wa lenda zinga ye nti ye titi ya mfunu mu zingu kiani bonso: madioko, nsafu, manga, malala, makazu, wangila, kikila, mbolongwa, madezo, nguba, mbwenge ye mbika. Wa zinga ye bulu ya yingi nze se: Mbwa, Niau, Nkombo, Meme, Ngombe, Nsusu, Mpatu, Ngulu, Nlumba, Yembe ye Mvalu. Vava muntu wa toma yukulukila ye lekwa yoyo, wa zinganga yau muna ki kundi ye zola, ngemba ye zitu. Muntu wa zinganga ye bulu yoyo mu ndeko, mpasi vo ka yi vangani mpasi ko, wau vo yani mosi wa zaya fu ye zingu kia konso bulu. Wa zaya mpe vonza kia kala mu bulu yoyo mu matiti ye nti ka kunanga muna vata. Wa zinga ntangu a nda, mu nkondele, ka vanganga nkembo a luwutuku lwani ko ngatu vo wa lukazalu lwani. Vava se ka mona vo e ana mu kola se ena, bulu se ya yingi, ndia mpe ya .fwana, wa baka ngindu za vanga nkinzi a nene wa lu wutuku lwani. Wa tumisa : a kundi, rna ko ye nzadi, a sadi ye bulu yani yi toma ku mfinamenanga bonso : Mbwa, Ngulu, Nkombo Nsusu ye Dibata «Mpatu». Lupangu Iwa tungwa mu vangisa nkembo, kunda ya zieteswa mu fongesa en'a tumiswa ku nkembo wowo, konso - konso wa tumiswa wa kala ye fulu kiani kia vwanda kia kubama mu fonga. Ntangu ya kubikwa mu yantik'e nkembo ya yantik'e finam'e fwana, nzanza za yantika lwaka kuna bela ye lumbu lwa muntu wa vangisang'e nkembo. Wau vo madia mayingi rna lambwa ko, a lambi a yantika kutika matiti mena rna kala vena ndambu za maziku ye nata mo kuna fuku.

Muna nzenza za vita lwaka mwa kala Nkombo muna buka kiau, a mana kayiswa vena yanzala e kolo avingilanga mfumu a buka kia tambula nzenza keza song'e fulu a fwete kosoka. A wonsono rna ntelama ye mokena mu zayan'e mavimpi, wau a mokenanga, va yiza viokela nkento mosi ye matiti m'andi mu kwenda mo loza kuna fuku. E kolo kiokio a vingidingi e fulu ya vwandiswa, Nkombo wa mona nkento wa yenda loza matiti rna sangana ye nsaki, wa nlanda ye kuna fuku, wau· nkento ka loz'e matiti, Nkombo nana ka kala wa toma vwata mu ki mfumu, wa yantika dia matiti momo masangana ye nsaki. Ndonga ya kendalala ye mona nsoni mu mavangu rna veng'e Nkombo mu lumbu kia nkembo mu lembi vingila ka koteswa ye vwandiswa ku meza rna luzitu ka kubikilu. Kwa en'a sala, a koteswa kuna lupangu lwa nkembo, mu nlonga wu mosi - mosi, vena mwelo va siwa longa dia maza mpasi vo a nzenza e kolo kani a vwanda ko a sukulwil'e moko mu katul'e mvindu a vanazianini e mbote. E Dibata «Mpatu» vava ka lwaka vena longa, 0 kobokele muna longa mu gyola kwani kena ye ki sasumunanga muna kati kwa longa wau vo dia nene. E nkubiki mia nkembo mia mona kiadi ye nsoni za ku ngyinga, a lomba kaka vo ka vayika muna longa ye kwenda vwanda vena fulu kiani. Kuna nima, a kubiki a nkembo a zangul'e longa ye tiak'e maza vena mbazi a lupangu, nkenda vo e Ngulu wa ki kotela kuna kati a lupangu lwa nkembo, wa telama mu nzaki e kolo ka vingidingi a nsil'e madia vena meza, wa vayika nswalu, wa yenda ki lengomona vena ntebe nlele mia wonsono mia mana beba. Nzenza za wonso za sia nkololo, a mbuta za nkembo a mona nsoni ye nkenda mu fu ya Nkombo ye Ngulu. A mbut'a dodokela na Ngulu ka kota ye kwenda vwanda vena fulu ka silu mu dila madia rna nkembo. Wa lenvoka ye wa kota, bosi wa yenda vwanda vena kunda kiani, wa silwa madia muna longa ye wa yantika dia. E kolo zi ndumba za yele siang'e madia muna rna longa, ndumba mosi wa mona visi muna nzungu, wa tombola kio, bosi ka loza kio kuna mbazi a lupangu. 0 Mbwa wa telama mu nswalu ye kwenda kuna mbazi, a wonsono a kele kuna nkembo a susumuka ye tala keti se nki a diambu. Mbwa wa yenda gyilan'e visi vena mbazi kondwa kwa nsoni. Bia fioti bia sidi mu ku ntudil'e madia rna toma kubikwa. Wa yendel'e visi ka 2Ola. Diau di mosi a kubiki a nkembo a yenda ku ndodokela ka yambul'e visi kenda muna kati ye tambula madia rna kubikilu mu yani. Kina ka mana bukut'e visi, 0 vendel'e nwa 0 kotele kuna nkembo. Wa tadidilwa kwa wantu ye bulu ya wonsono ya kele kuna lupangu ye ku mbazi. Kansi wau vo fu yani, wa kota muna luvuvamu ye kondwa kwa nsoni vena ndong'a wantu ye bulu. Wa vwanda vena kunda ka vewa, wa yantik'e dia muna luvuvamu lwawonso.

Nkangu vava wa didingi, vena meza rna vwandiswa na Nsusu ena a landana yani k'a mona kiese mu toma dia ko kadi e Nsusu vo ka bonga tini kia mbizi kazunganesanga ku lunene ye ku lumoso e diunga mwangana ye muna nlele mia kweno. Diodio dia mwesa wantu e mpasi mu zizila ye dia ku mosi ye Nsusu. A yantik'e vengomoka va fulu kia mfinangani ye Nsusu 0 dianga mansasumuna ye mwang'e mole kw'a kweno vena meza. Nzaka ye yi nkutu mia kituka mazi rna ngazi. Nkenda ye nsoni rna vangama tuka kwa Nkombo, Mpatu, Ngulu ye Nsusu. Mu ndilu vena meza mfwilu mia yingi mia bakama vo kadi 0 Ngulu vo ka tuk'e nzumbu muna longa, e longa di fwete tundumuka ye natumun'e nzalu, nsoma, mbasinga ye mbwata yau kulu ya kele vena meza bwa vena ntoto. 0 Mpatu ndia ya mbote £Ioti, yani zin'e nsoni kaka ka vanga vena mwelo. 0 Nsusu muna ndilu, katula sasumuna ka yingil'e mfmangani zani vena meza muna vata ye vatulula, mu mwanganesa yin'e vantandu mu tala keti vo kuna nsi kuna ye tini kia mfunda yo vo kia mazi kina kia kondw'e visi, wau vo Nsusu ka dianga visi ko, e yiti ye meza ye ya wonsono ya kele vena meza ye ntoto nkutu wa lupangu wa mana beba. Nkembo wawo wa kadi kala nkemba wa nene, wa nsangu mu zunga kia wansano muna nsi au kele vo a wonsono a tumisw'a lenda landa nkanikinu ye nkubamena za vewa kwa buka kia minkubiki mia nkembo wowo. Muna dia wau vo yi mu kalang'e moko, a engi kuna nkembo wowa a van'e ngyelele kwa mfumu a nkembo, a nkaka kwa mi nkubiki mia nkemba. Ntuntani za kala mu lwaka mu ngwizani wau vo nsoni za yingi za maneka ku nkembo wowo wa kala wa ntete mu vukanesa wantu ye bulu ye dila va mosi. Va kala ye ndong'a mi nduti a nzila mia vovanga va yintete muna zingu kieto mu mona nkemba wu vwandisi wantu ye bulu va mosi. Muna nsuk'a nkembo, e mbuta za wantu a yenda fwandu mu ki yuvul'e nsas'a sanganeswa va mosi ye bulu. Diambu diodia dia tokanesa ngindu za wantu a tona wau vo dia nzenza. Kuna fwandu kwa tuka nzengo va mbote a mwangana, enda leka, a tang'e mvwambu za nzo, a leka ye fw'a sikama ye mayo mpasi vo eza ye ngindu za mpa mu tama £Imp'e diambu diodio. A mwangana muntu ye nzo ani. Mu lumbu kia makananu, a wonsono a lungana muna ntangu yin'a kanana kuna lumbu Iwa mbut'a muntu. A yantik'e viengoziol'e nsamu, kuna nima a wizan'e sia vo yani mfumu a nkembo ka fwete tumiswa ka sasila keti nki a lukanu ka vwandisil'e wantu ye bulu mu nkembo ani? mu ngwizani yoyo, 0 mfumu a nkemba wa tumiswa, yani mpe Nkombo, ka nwana ye nsinga ko, wa yiza. Wa vwandisa ye gyadilw'e nkuwu, mu nkot'a nkuwu, 0 mfumu a vata wa yuvula ndioyo wa vang'e nkembo vo: nki a makani wa kutakesel'e wantu ye bulu kuna nkembo aku e? yandi wa vumuka, bosi wa vova: ntondele mu kiuvu kiaku, nzeye va ena kulu lu vwend'e vava ntwadi lukubikidi kio. Ngindu ye luzolo Iwame Iwa ke1e

mu kembela ku mosi ye bulu kadi muna ki leke kiame ya longwa vo muna lu yantiku, 0 Nzambi vava ka vang'e nza ye lekwa ya wonsono, wa vana yo kwa muntu ka vana yo nkumbu - nkumbu muna konso kwa lekwa. Kuna nim'a van'e nkumbu kwa lekwa ya wonsono, 0 Nzambi wa van'e wisa kwa muntu mu tumin'e lekwa yoyo ya wonsono ya kal'e va nza. Lusansu 1010 ya wa 10 mu ki leke kiame. Ya yindulanga 10 ye sosa nzila mu toma visa keti v'o muntu wa kinu ye zola ye lendo ka vewa kwa Nzambi mu tala ye tumin'e lekwa ya wonsono yin'e va nza. Mu ngindu ye luzolo 1010, ya banza vo dia mbote kwa mono mu tala mu kati kwa lekwa ya mpila mosi keti vo dia ludi kwani ye zaya vo mu lutumu lwa muntu a zingilanga. Ya yantikila mu yi mambu - mambu ya yingi ya tuma kwa bulu, ya vangamena mu mpila yina ya tumina yo kwa bulu. Ya tumina Mbwa zame mu langidila yuma ka ya yibwa, ya tuma Mbwa mu veta, ya kanikina Nisi evo Niawu mu talang'e nguba ka za diwa kwa Mpuku. Ntumini Ngombe mu ku mpatil'e via, 0 mvalu ka ku ndatin'e funda ye nkento arne muna nzietelo. Yi monanga vo a zeye ku ngwila ye ku ntumamena di ya mwenene vo mu lumbu kia nkembo arne, dia lusadisu mu kala ye dila va mosi ye bulu wau vo eto kulu ku mosi twa vangilwa, vena ntandu eto wantu yi mfumu kwa bulu ya wonsono. Kizeye ko keti vo ntomene vutula mvutu za mbote mu kiuvu kia mfumu a vata. Tata di mosi wa telama ye lomba mvovo ye wa yuvula; tuka wa kolela nkembo nkwa wa yenda dila va mosi ye bulu e? mfumu a nkembo wa lombela keti vo ka lenda van'e mvutu. A wonso a mvovesa vo: vana zoo Mfumu a nkembo wa vova : kieleka kinu mbona ko, 0 vo ya vanga nkembo a mpil'e yoyo ya zola teza tala tezo kia lutumamu lwa bulu kwa muntu mu fulu ya nkembo, mu ndilu ye ndwinu, wau vo mu ndilu ye ndwinu, tuka mu eto wantu nkutu vena ye a nkaka vo tomene dia ye nwa ka wantu a wonso a kalanga luzitu mu a kweno ko. Luzolo lwame lwa kala mu vutula zingu kia ntwadi va kadi kwa wantu ye bulu mu kumika ki ntwadi kia tu vana Nzambi mu zitisa ki mfumu kia muntu va kati kwa bulu. Wantu a yingi a vova vo: mambu kena mau, ka kondele kindoki ko; a nkaka diaka vo ve, ka kindoki ko, koko ka yenda longokela bima ka nata ko. Mfumu a vata wa ntadidila, ye wa vova: e ngindu zaku za mbote mu sosa zola ye ki mfumu kia muntu va kati kwa bulu, kansi yi nsuka mwamu zunga kieto mu vwandisa diaka wantu ye bulu mu nkembo mosi. 0 vo zolele longoka mambu matadidi ngangu, ki mfumu kia muntu vena ven'e bulu wenda tunga nzo aku kuna mfinda nge mosi wenda longokedi ki ntwadi kia muntu ye bulu ye mena kani wutu songa ko. E dia zole wa dia nsilu wa sila vovo: mfilu twa mwene, e ndidi a mpaka ka twa mOIJ.a ko; e momo e mambu se yantikidi yi ntete vava tini kieto kani rna

vangama ko, ngatu nkutu vo wakana yi kuma vo: nkuwu tuna yau ya rna lunzi rna tadi ka rna fusanga ko, twa kola twa siama; twa vova diambu di tonda mfumu ye nganga, twa diata tadi dia wudika. Eto kulu twa kele kuna nkembo aku ye makanda meta twa kala na ngwi; totozi rna lombozi. 0 momo wa yenda vo makaya wa simba ngatu vo bonga ko Nsusu; dia mbote wenda ngeye mosi. Tuka mu wunu tu vovele wo vo 10 tu tala mu nkembo a mpil'e yoyo wa masivi vangisi mu zunga kieto. o vo va moneka diambu dia nzenza ngeye, yi mene enG kulu luwidi wo e wau se muntu ye nzo ani, muntu ka landi nkweno. Mu manis'e diambu, ngudi a nkazi, yi sia vo mfumu a kanda dia muntu ndioyo wa vangis'e nkembo wa telama ye wa vova: lu ndoloki, ka tu lendi mwangana mpila yoyo ko, kadi e ndioyo mwan'a ngani wuna ye kanda, mono yi mfumu a kanda diani o ze vo edi mpovele, lwa toma ku ngwila dodokolo dieno wau tu mwangananga e nkumbu a nsilu tu kwenda wau vo: ka mu kotelwa. Eno kulu esi zunga ye rna ko ye nzadi lu ki wididi: teza ka tezele mena ka longwa,o kanikinu, nsidi e vuvu vo ka vanga mo diaka ko. E mono nkanikini vo : ka mu kotelwa, konso ndion'o teza vanga mbi mu nkumbu a mwan'ame a nkazi mfuka ka didi, lwend'a kambani tuka esi kanda ye nsoki ye ninga mwamu zunga kieto. Vava a mana yel'e nkuwu yoyo nkangu wa mwangana muntu ye nzo ani wau vo e mambu rna nene. E nzengo yoyo ya bakama kwa esi zunga ya bakamena mu wonga wa mona vo e wantu se a yantikidi e dia ye nwina ku mosi ye bulu. Dia nzenza ye dia ngemi wau vo e muntu yi mfumu a bulu. Kwa ndiona wa kubik'e nkembo, ka banzila dio mu mpil'e yina ya zi mbuta za wantu ko. E luzolo ye ngindu zani za kala mu zola toma fimpa ngikani ye ngwizani ya vanga Nzambi va kati kwa muntu ye bulu ka vaninw'e ki mfumu. Kiadi vo se ka toma bakiswa ko mu mpila ka vavila vangil'e nkembo. E ngindu za toko diodio za kala mu toma tala ye tona nswaswani ya kota mu zingu kia muntu ye kia bulu tuka ntangu ba yantik'e vambana mu zingu yau. Mu ngindu zani wa zola yantikila lufimpu lwa nswaswani mu nkembo ani muna ndilu ye ndwinu. Mu lunganesa luzolo ye ngindu zani diambu dia kondwa yi ndwenga mu yantikila ku mambu rna fioti mu di mosi - di mosi ye mu mpil'a bulu ki mosi - ki mosi, bosi ka kadi kota mu vwanda yo vo bulangesa bulu ya mpila zole, ye kuna lwaka mu kutakesa makanda rna mengi rna bulu. E nzil'a mpil'e yayi ya buka - buka ya kadi ku nlukisa mu tin'e nsoni za moneka kuna nkembo. 0 mfumu a nkembo wa kadi zaya vo e dibata «Mpata» na ka mona maza ka fwete mo koboka ; o Nkombo na ka mona nsaki ka fwete yo dia, ka vingilanga ya lambwa ko. Wa kadi zaya mpe mambu rna Mbwa ye visi, rna Nsusu muna ndilu. Mu kuma kia sia vo ka

vena muntu 0 fwananene ye nkweno muntu mu mambu ye nsadilu za wonsono ko, ka vena mpe bulu ki fwananene ye kia nkaka ko mu mambu ye nsadilu za wonsono. Yi mu kuma kiokio a mbuta a vovelanga vo: konso kwa kanda ye manibu mani bosi mpe konso kwa nsa evo ntindu mpe wuna ye mambu mani. E nswaswani yina muna mpangameno, yina muna tona ye kadilu kia konso kwa muntu ngatu vo bulu, muna kadilu ye nswaswani yoyo mpe yi enena ye mfumu au. Yi kuma vo dia ndandu mu toma longokanga zingu ye mfunu a lekwa ya wonsono yina va ntoto wau vo ya vewa ki yeko kwa muntu mu vana yo nkumbu ye talanga yo. Vuvu tuna kiau vo yina ya lusadisu mu zingu kia muntu. Malongi illU nzo a nkanda Tuka muna tuka 0 muntu wa zingilanga mu malongi rna zimbuta ye ena zinganga ku mosi mu belo, mu vata evo nkutu mu fulu ya salu. Mu lusansu lweto mu kongo, malongi rna bakamenanga mu fulu ya mpila mu mpila. Mbandu mu zi nzila za rna zandu, mu nzila mfinda mu ntangu a kwenda leka evo mpe tala «kokola» ntambu. Mu fulu ya mambu, bonso va fulu kia mambu malongo ngatu vo kia lufwa, mu rna seka, nzo za ndona za makento ye muna moyo telelo «kioto», wantu a longokanga beni mpila zi tadilanga nsamu mia mpil'e yoyo. 0 vo nkanu wu natukini muna vata evo mu zunga, ndonga ya yendanga mu tala mpila yi tadilwa nsamu a nkanu wowo mpasi vo se wu a bwididi a zaya wuna se a tadil'e diambu diau mu mbandu yoyo. Vena ye mpangi wantu ka ena beni ye visa ko keti vo e malongi yi nki? mu kufika, e malongi yi ndukisa zi vewangwa kwa muntu mu sikidisa kadilu kiani ye nsadilu mpasi vo ka bwilwa vonza ki !enda ku mvanga mpasi ko muna ngindu yo vo muna nitu. Muna malongi, 0 vo muntu se sadidi mo, ka monanga mpasi za zingi mu zinga ye mpangi zani wantu ko, ka lendi tokanesa wantu ngindu mu mpovo ye mavangu ko. Muntu 0 sadilanga malongi ka vewa, 0 zitiswangwa kwa wantu a singama kanele vo en'a tekama a ku monanga vo zowa. 0 muntu a longwa yi ndion'o wanga, 0 lundanga ye sadilanga malongi, 0 zingilanga mu mpila malongi ka sasukila kuna nzo ye lumbu lwau. Muntu ndioyo, 0 monekenanga mfunu kuna nzo au, kuna belo ye vata diau mvimba, mu zunga ye nsi ani ya wonsono. Mu kuma kiokio muna makanda, mu belo, muna zunga ye nsi za wonsono mu sol'e ntu mi lenda singika ye tumin'e zunga, yi mvuka ye nsi nkutu mu sola, a fwete sola kaka wantu ena ye malongi rna mbote rna ki muntu. Mindele vava mia yiza, mia wana wantu a toma sanswa ye toma longwa muna zunga ya esi kongo kanele vo ka kwa kala nzo za nkanda ko, ka va kala masono ko kansi wantu a zaya vanga mambu rna mu ntangu au ye toma samuna lusansu lwa

· makanda mau ye zunga kiau nkutu muna kia yantikila ye kuna kia manina, rna kanda rna zingilanga mo ye kuna matuka. Wantu a zaya swaswanesa nkuna mia makanda rna mbote ye nkuna mia makanda rna mbi ka rna lendi sompwa diaka ko mu lembi kotesa rnenga rna mbi muna rna kanda. Esi kongo a zaya rna kanda rna zingilanga mu zunga yau rna kalanga ye yi mbevo ya rnpasi ya vondanga wantu muna rna vata rna zunga yau. Diarnbu dia nzo za nkanda dia yiza kota mu nsi eto mu ngiz'a rnindele. Yi mindele mia tunga nzo za ntete mu longela esi kongo e masono ye nkurnbu a Yesu. Esi kongo a zaya Nzambi, nkadi a mpemba, mwan'a Nzambi ye mwan'a nkadi a mpemba. A kwikilanga mpe mwand'a velela ye mwand'a nkadi a mpernba. Muna kisi kongo, 0 mwan'a Nzambi yi konso mwan'a muntu wuna ye mpovo, fu ye nsadilu za mbote rnuna vata ye zunga kiau. 0 mwan'a nkadi a mpemba yi ndion'o kalanga ye mpovo, fu ye nsadilu za mbi ka zi yangidikanga wantu a zinganga yani ko. Nkwa nsita, lulendo, mvwezi a rna wonso ka longwanga tuka rnu nzo a se ye ngudi ani ye muna vata nkutu. Nzo za nkanda za yiza ye malongi rna nata wantu rnu kituka se esi rna bundu rna Nzarnbi. E bundu dia ntete dia vita mwamu kongo yi bundu dia Mpelo yi bosi ku nima Misioni wa yiza a wonso a kotela rnu sadisa nkangu wa zaya Nzambi mpasi vo a vuluzwa rnuna masumu. A longi a marnbu rna Nzambi a toma menga Nkisi a wana mu nsi rnia sadilwanga mu mpila zole. Va kala ye nkisi mia mbote rnu katula yi mbevo rnu nitu za wantu ye va kala yi mia nkaka mia rnbi mia sadilwangwa mu vangila wantu mpasi. Kwa mi nlongi miomio vava mia lwaka, a yokesanga mia wonsono a wananga muna ma vata rna tungw'e nzo za ntete za nkanda bosi a yenda muna ma vata ma fitakana ye kuna a lungila kongo dia wonsono ye Afrika mvimba. Kongo ye Afrika mvimba twa sadiswa mu longwa nkanda ye mambu rna Nzambi kansi mpe twa toma vidisa marnbu mengi rna mfunu twa kizayila e kolo mindele ka mia lweke ko, twa kala ye nlongo mia sadisingi nkangu eto, twa zaya fula sengo mu vanga mbele, tanzi, nsengo ye nkele nkutu mia nwaniningi e vita. Mambu rnomo rna mana siwa nsiku kwa mindele, rna mana vilakana, ka vena ndombe zeye vanga ntumbu ko. Esi nsi eto a zaya vanga minlele ye yuma ya mpila mu mpila ka tu lendanga diaka vanga ko. Esi kongo a zaya lunda nitu a mbuta zau za fwanga mu ntangu a ntama. A vingilanga rna ko ye nzadi za kala muna te ye gwa, rna kanda mau rna kalanga rnwa nda ye vena rna lwaka yi bosi se a siang'e lumbu a fwete zika mfumu a kanda dia kondwa wola. Mu ndwak'a mindele ma wonsono momo ma kanikinwa ye siwa nsiku. Mbuta za wonsono za zaya ngangu zozo za mana fwa, a leke a kondwa wuna a lenda vanga rnu kuma kia bala kwa nsiku mia rnindele ngangu zina za wonso za vila, twa vutuka manima.

Esi nsi eto mu tandu yina, a zaya nokesa mvula mu ntangu yin'a zola vo ya noka. A kala mpe ye lendo mu kanga yo vo ka yi noki ko mu ntangu yina k'a kala ye nsatu a mvula ko. Lendo ya yingi ya kala mu tandu kina wunu ka tu lendi yo ko, zola ye ngwizani ya kala mu tandu kina, wunu ka ku lendakana ko mu kondwa kwa bundan'e vuvu muna eto ye eto wau vo e luvunu se yi nzil'a kangalela mu tandu kiaki. Mu tandu kina kia kondelo malongi rna Nzambi, nzo ze nkanda ye fu ye ki mindele luzitu ye zola ngolo ya kele, mu katuka muluzingu lweto ye kota mu fu ye zingu ya ki mindele rna mengi rna mbote rna lundila moyo rna katulwa, zingu kia muntu kia kufama mpasi mu mona boba kia luta nkam'a mvu muna zingu kiani, yimbevo ya yiza veka, keto dia saka, kimbeni ye mpondani za kituka se nsaka muna nzila, muna rna vata ye mbanza. Malongi rna nkanda mezi kulula luzitu lwa mvila za rna kanda, nzimbu ye ngangu zizidi katula wungudi muna wantu, rna bundu rna Nzambi rna veka, yi mvuka ya saka, wantu a engi a longoka, a sianga ngangu zau ku ntwala ye vilakana ki muntu kiau, k'a lenvokanga kala ku nim'a muntu wa nkaka ko, aki monanga vo e au e ngangu zingi yi kuma vo au kaka en'a lunga mu toma tumina kadi en'a vita yala ye tumina ka ena ngangu ko. E kolo esi kongo a longokela mu mpila za kisi kongo, kondwa nzo a nkanda, lembi zaya masono e mbuta za kal'e luzitu mun'a leke, bosi a leke mpe a zitis'e mbuta ye vingila ntangu au mu vewa lendo mu yantika tala mambu rna ntel'au ye kuna ki fwana mbandu a tala mambu rna ki mbuta. 0 wau mu nzayilu ye ngangu za nkanda mia nda, luvuvamu lumene, mpasi za kota mu rna kanda: Vena ye matoko rna mengi rna manisa lulongoko lwa nda, ka masalanga ko, mu kuma ya mpila mu mpila. Vena ye ena tu wanga vo nki a fulu a ku nsi e ? ntalu kwa se a mfutanga e? tala mono nsundidi a wonsono ena lunanga muna nzo yoyo lusadilanga. Vena mpe ye ena ka ba tumamenanga wantu a wene mu salu ko, kadi ka ena ngangu ko. A vilakananga vo e mbala wa vita, kuna nto, ka nwanga mvunzu ko. A vilakene vo e ngeye mbwasi lenvokel'e nkanda, bosi se wa kituka wu nkanda. A wonsono a tukanga mu nzo za nkanda mia nd'a zolanga vo kina ka lwaka kaka, yani yi fwete kala mfumu kuna salu, wau vo yani wizidi ye ngangu za mpa, lutidi a wonso, kadi mena ka teng'e yani e au muna ntangu au ka rna longelongo ko, yi kuma vo a fwete katulwa yani ka vinga vena fulu kiau. A vilakananga vo e zingu vava nza ki tezaneswanga ye maza mu nkoko, ka rna lekanga .ko, kadi Nzambi wa ntuma kwenda. Di vovele vo, en'a vita wau a salanga, viok'a singa vioka, en'a kwizanga mu kota enanga muna fulu asisanga, muna ki mbuta evo muna mfwilu zau. Ka dina kwani nsasa ko, dia lwaka ye vava fulu kia ntete muna salu ngatu vo muna zunga evo nsi.

Dia lusadisu mu teka kota muna salu, songa zola ye ngangu za salu kiokio, wa moneka vo wu nsadi a mbote, wu nsikidisi ye ntomesi a salu, wuna ye ntona za twadisa ena salanga au ku mosi, lenda silwa ki mbangi kia mbote mu tombolwa va fulu kia ki mbuta muna nzo a salu. Mbote mu vingila wa solwa ka mu ki sunzula ngeye ki beni ko vo wu nsadi a mbote, tomene longoka ye ngeye kaka wuna ye ngangu zi lenda tomesa salu mu fulu kiokio. Tuka muna zi nzo tu sasukilanga, muna rna vata ye mu salu, ka dia lusadisu ko kwa muntu kenda ki siengi kuna ntwala. Kimbeni di kotesanga vena fulu kina wantu, yi kuma vo a mbut'a vovelenge vo: vingila wii zayilwa wo. Ena luzinganga, mon'a ku monanga mpila sadilanga ye ngindu 0 songanga muna salu evo muna fulu ya mambu rna luzingu. E toma longoka mu nzo a nkanda, ka yi sunda wantu a wonsono ngangu ko, ngatu vo yi sunda wantu mu ntomeseno ye nkubikilu za salu. Kansi tu dia ludi vo e toma longoka muna nzo a nkanda yi toma zaya mena rna longwanga mu nzo yoyo ya nkanda, vo mambu rna mpatu a ntoto longelo rna mpatu mpe se wa toma zaya, vo rna ntungilu za nzo ngatu vo nzila ye nlonda, mena mpe rna toma zaya, vo wenda longoka mambu rna wukulu rna yimbevo ngatu vanga nlongo mena rna toma zaya. Yi kuma muna zingu tu fwete zola zaya ye zitisa muntu mu mena ka longokele, zitisa mfutuka zandi ka songanga mu ntomeseno a salu ka zeye. Wantu a yingi vo a bak'e nkand'a nsuk'a lulongoko,k'a zolanga diaka mona ngatu simba nkutu nkanda ko. E salu se kwenda nwe malavu tuka mene ye kuna ntangu a leka, sanisina vo yani wa toma longoka, ka fwananene ye muntu ko, kadi mena ka longokele, ena avita k'a sala mo longwa ko yi kum'e wau yani fwete kala mfumu wau vo rna ka zeye mengi. Tuka va mbakisilu a mpil'e yoyo, ka lendi zitisa mfumu a salu ka wene ko, ka lendi toma sala kia mbote ko wau vo e fulu ka siwa ki ke, ka lendi zitis'e lutumu lwa mfumu a salu ko wau vo va fulu kia zowa ka ku nsianga, ka lendi ku mbunda vuvu ko. Mu kuma kiokio kia kondwa kwa vuvu, e zola mpe ka ku lendi kala ko, vena va kondelo e zola e ngwizani mpe ka yi kalanga ko. E salu mpe ka ki lendi singama ngatu toma ko. E mfumu na ka tona nsadilu za muntu ndioyo, se di mosi kaka di lenda sadis'e salu, yi katula muntu ndioyo kenda kuna ka fwete yangalela ye sadila mu lutumu lwani e vo lwa muntu ka mona vo yi wu nlutidi e ngangu. Lubu ye Nkondo Mu nza, muna bulu yi tilumukanga, e bulu ki sundi e keva yi Lubu. E Lubu mu diaki ka tetokelanga nze se Nsusu, nze se Dibata «Mpatu» mpila mosi ye nuni za mpila mu mpila. Nswaswani mosi kaka vo e Lubu 0 sianga evo 0 10zelanga maki mani muna fulu yi dingamenang'e maza: mu mayanga, mu mvwila yovo mu rna

wulu. Fi bulu fiofio fia mbi, fia ndwelo - ndwelo, kansi fi toma tokanesanga wantu wau vo fi zingilanga mu fiba kaka menga. Yi kuma muna zingu kiani 0 Lubu o kalanga mu fulu ya tombe, finamena bulu yina ye menga. Muna zi mfinda ye muna rna vata e zingu kiani fiba menga rna ngani. 0 Lubu wau vo wa fioti - fioti, ntokanesi a bulu ya nkaka, wa vewa zingu kia nkufi, kia tezo kia nitu ye bi wani. 0 zinganga kaka lumbu nsambwadi vo tetokele muna diaki. 0 lungisang'e lumbu yoyo vo ka vondelo kwa mbala vwidi menga kele fiba ko. Mu ndilu ani, 0 Lubu 0 zolanga teka tala keti vo ndiona ka fibil'e menga wa leka yovo wa sikama kena. Mu zaya, Lubu ka fwete tomboka kuna ntu ye kinina vena kutu e zak'e ntangu nkutu 0 kotanga mu nzunu a muntu mu kwenda vavi fulu kia luvuvamu mu fiba menga kondwa vonza kia lufwa. E fi bulu fiofio yi fi mwanganesang'e yi mbevo ya ntu bwanga ye nitu kiozi, mabibi ye ngyanduka, nzieta ye mayovoka. Yi kuma vo e Lubu mbeni a muntu wau vo yani 0 kotesang'e menga rna mbi mu nitu a muntu mu ku nkotes'e kimbevo. Lumbu ki mosi Lubu na ka mana fib'e menga, 0 yukwiti, wa zola vunda mu luvuvamu. Wa tilumuka, wa yenda vwanda va lukaya lwa nti wu bokelelwanga vo Nkondo, nti wa nene wu landanen'e vonga ye mfuma. Va ntoto ka vena nti wu lutidi e vonga kwa sina dia Nkondo ko. Yi sia vo tu lenda vova vo yi mbut'a nti mia wonsono va nza. E Lubu wa vundila vena ntandu a lukaya lwa nkondo, wa nimba ye wa tuvanga wau vo wa toma yukuta ka kele ye menga rna ngani ka mana fiba. Kuna nima, wa yantik'e mona diak'e nzala wau vo ntangu a nda ka vanga vena ntandu a lukaya lwa Nkondo. Yani wa bokela Nkondo ye wa vova : e nkondo, toma kumama, e mono se yi tilumuka, kwa bwa. Nkondo wa vumuka, bosi wa vutula kwa Lubu: di mosi ntondele kwa ngeye, dia ku nkanina vo se kwenda. Kansi ki lendi tonda ko wa ntela yo: ya kumama kia bwa. Kina nga wiza, wa yukuta ye vumu kia yela ye menga, kuna vindu kia wonso nga wiz'a tilumukiningi, ki nikukini ko, e wau se wun'e mu nzala e zitu se di tombokele ? vweza wu mvwezele, ntondele, telama wenda kia mbote. E lumbu na wenda, na wiza vundila diak'e vava wa vava kosokela mu lutayi ,kwa sotoka wau vo vena lukaya nga kala nsumbi za ku mbwisa kele zau muna,!ilumuka. Lubu wa zola vova diaka, kansi Nkondo ka zola diaka wa mambu mani ko wau vo luvwezo ka vitisa muna nkanin'ani. o Lubu wa tilumuka muna zulu bosi ka vova: ku mbaki mbi ko, e diambu mpovele ki vovele dio mu ku vweza ngatu ku konda luzitu ko. Yi mu ku songa yo, e'to a bulu ya fioti vo se tutelama, bizitu bi ku tu komamanga, wau vo ngeye se mene vang'e luzolo lwa ku ndunda vena ntandu a lukaya lwaku, ye zitu diama dia wonsono, muna ntangu ya wonso mpenge muna vunda, ki lendi sala ku kindula ko muna telama dia fwana ye dia luzitu mu ku kanina ye ku susumuna mpasi vo wa siama kwa bwa.

Mpovo zozo za nsuka, za toma fwemesa Nkondo bosi ka vova : vutukidi diaka vo kia bwa? e nuni ye nuni, e nkewa ye bulu ya nkaka yi matanga ye kulumuka ka yi ku mbwisanga ko, ngeye fi Lubu yi ku mbwis'e? nda kaka kuna ye dina vova ngatu vanga ko. Nanga nkolw'a menga yi veng'e wowo muna vov'e mpamb'a mpamba. E Lubu lwa yenda, Nkondo wa sala vena fulu kiani kuna makasi mu kuma kia mpovo za Lubu mu ntangu a tilumuka. 0 vo tu tadidi, e Lubu ka yendela mpe mu kiese ko, kaneIe vo wa toma vunda muna luvuvamu ye kiese, e nsuka se ka ya kala ya zola ye ngemba ko. Muna tala ye toma tadidila, mpovo za swaswana va kati kwa Lubu ye Nkondo. Ka dia luzolo ye ngindu za Lubu ko mu kondwa luzitu kwa Nkondo. E ngindu za Lubu za kala va fulu kia sia vo wuna ka ki mwenanga ye mpila yina ka ki banzilanga, e yani zita kibeni kena mu kuma kia menga ka fibanga. Muna ngindu zani, vo ka tilumukina ku ki nsusumukina, e Nkondo wu lenda bwa, di vovele vo wonga wa tala fulu ki bwila Nkondo ka mona, mbi ka mona ya yambula nkweno Nkondo tomene ku ntambula, tomene ku nlunda ka bwa, di ka vovela vo: ka kumama. Kwa Lubu muna bulu ya wonsono yi tilumukanga, e yani e zita kwingi, di ka vitisil'e mpovo za vova vo ka kumama, kadi vo e yani nkwa zitu, se ka tilumuka. E kolo e Nkondo ka zaya vo e lukaya lwani, yi tini kia nsuka kia nitu ani, yi tini kia toma yoya muna nitu a nkondo, 0 Lubu ka zaya wo ko ngatu nkutu yindula woo Diambu ka mwenenge kaka mu Nkondo ka vwanda. Kwa Nkondo dia moneka vo sakanenwa, wau vo : Mbemba, Ngono - ngono ye Mafungu ,nuni za nene, za zita. Nkewa bulu kia malu rna ya ki matanga ye kulumuka, takuka ye sambuka tayi mu tayi, Nkondo ka wu bwanga ko, weyi fi Lubu fi fwete vovela mpil'e yina. Nkondo wa vilakana vo: Lubu ka zaya wo ko vo: va ntoto, konso kwa muntu ye konso kwa bulu ki yindulanga, ki kalanga ye kwikizi vo: ka vena muntu ngatu bulu ki fwananene ye yani ko. Mu wete, mu ngolo, mu ngangu ye mu rna wonsono mena rna vangwanga mu zingu em'ani rna wete kaka. Yi kuma di singa kala dia mbote kwa eto wantu mu zayanga tezo kia nitu ye ngangu zeto mu kitezanesanga ye wantu a nkaka. Tu vavi kalanga mu fulu yina tu fwete songela zola ye ngemba mu nkota ye mpayik'eto mu fulu yoyo. Tu fwete toma zaya fimpa mvovo tu vana kwa nkweno muntu mpasi vo twa lund'e zola, luvuvamu ye ngwizani. Tala ngwizani a Lubu ye Nkondo ya fwa mu kuma kia Lubu wa lembi toma fimpa keva ye vonga kwa nitu. Kondwa kwa toma tala fulu kina . ka vundila : mu tayi yovo va lukaya lwa nti: 0 vo muna vundu kia wonso ka vunda e lukaya ka lwa bwa ko, e tayi ka kia vwetama ko, muna tilumuka e nti wu lenda bwa e?

Nkatu, kadi vo e zita kwani wau vo ka kwa nikuna nkutu lukaya ko, ka ku lendi vweteka tayi kia Nkondo ko, di vovele vo ka zitu di lenda bwisa nkondo ko, ngatu nkutu kola evo katula lukaya lwani. Di songele vo e Lubu ka tilumukina ku malembe yo vo ku ngolo, ka kanina yovo ku susi, e Nkondo ka wu lendi mona mpasi ko ngatu nkutu vo ningana. Mboma, Nsinga,Yembe ye Nkongo a nkele Va kala lumbu ki mosi, Nkongo a nkele wa yenda mu nkond'a mbizi muna mfmda. Wa zieta nzanza mia nda ye mfmda za ncla, ka mona lau dia bulangana mbizi evo bulu ka lenda sika ko. Ku nima, muna kuma kia rna yovoka, wa baka makani rna viokela mu nzil'a nzanza. Mu nzanza vo muntu 0 kwizanga, vena vala ka fwete moneka kwa ena kuna ntwala muna nzanza wu lende. Mboma wa kala wa zingama vena sin'a nti wa nda. Nti wowo ka kala,wa kala wa zingamwa kwa nsinga wa tuka vena sina dia nti ye kuna zi ntayi za fioti kuna ntandu anti. Bosi, e Mboma kina ka vundanga vena sin'a nti wowo, kuna ntandu anti kwa vundilanga na Yembe. 0 Mboma vava ka di kata mu katula mabibi, evo rna yo vo ka, wa mon'e Nkongo a nkele mu kwiz'a voki kena, wau vo e nti wowo va ndambu a nzila wa kala, Mboma wa tona yo: kina ka lwaka vo e Yembe mona ka mona dio, vo se mwene dio, lenda zola ka sika dio. E Yembe vo se di telele, bwa di singa bwa vava sina dia nti, vo se di bwidi, yani Nkongo a nkele se kenda dio vavi ye vena ka mona dio ye bonga dio kaka. Wau mu kwenda dio bonga, bosi ka ku mbona, vo ka mbona kaka, vonda mpe ka ku mpon- da. Mu kuma kiokio Mboma wa tumina kwa Nsinga mu samuna kwa Yembe vo ka yambul'e yimbila, Nkongo a nkele wu twa kwiza, ka lenda vonda eto a tatu: mono Mboma, ngeye Nsinga ye yani na Yembe. Yi kuma vo dodokolo ngeye na Nsinga wuna wa nda wa finamen'e tayi ki twa vundila na Yembe, dia mbote wa nlukisa mpasi vo ka tilumuka e kolo kina vo e Nkongo kinu ka finama va sin'a nti wau tu twa vundila ko. Kansi Nsinga ka zola tumama ko, wa vakula nkalu mu samuna nsamu a ngizilu a Nkongo a nkele kwa na Yembe, ka mona vonza kia ngiz'a Nkongo ko. Nkongo vava ka yantik'e tomboka, wa wa Yembe di twa yimbila muna nti. Wa katul'e nkele vena vembo, wa finamena, wa kuluka ye toma kengelela keti vo va nki a lutayi keta yimbidila. Wa mona, wa lambul'e nkele ye wa nsika, Yembe wa fwa, wa sotoka vena sina dia nti, Nkongo wa yenda mu zola tota Yembe vena ka bwila, wa mona Mbom'a nene, wa zing'e nkata. Nkongo wa bong'e mbel'a mpata ye wa nzeng'e ntu, Mboma wa kaza mu ngolo ye wa vova kwa Nsinga: mwene, weyi nga mpova, ndioyo e Nkongo lenda vonda eto a tatu, se tadi kaka.

Mboma wa fwa, e nkongo wa yenda bong'e Yernbe ka teka vonda vava ka vutuka wa tal'e Mbom'a ndongwa diaka ka vonda vena ka yilalele, dia mvanga mpasi ye ki di e kiuvu: weyi rnpanga mu nat'e Mbom'e yayi? mfwete ku nkanga va ntete, nsinga mfwete zenga ya nkangila vena ntete. Vava ka vilul'e nsingu, 0 mwen'e Nsinga wa zingarna muna nti, wa zenga wo vena sina, bosi ka nanika wo mu kang'e Mboma vena ntete. Nkongo wa vola nsinga muna ngolo, wa nanika wo, makaya, ntayi za nti ye yani nsinga a mana kolornoka ye kwenoka rna bula mu kuma kia nanikwa mu ngolo, bosi e Nkongo ka mana zengonon'e nsinga mu torna kang'e ntet'ani a Mborna. Nkongo wa yangalala wau vo bakidi e Yembe ye Mboma va fulu ki mosi. E nzanza mina ka landa ye rna bibi 0 vilakene mo mu baka Yembe ye Mboma. Wa lenda baka nsendo a nzietelo ani muna miongo ye ndimba. Yi mu mambu rna mpil'e yayi a rnbuta a vovelenge yo: e nziakuna vo ka ndia ko, nga dingalala yi ndie? a lende diaka yo: e kubulu - kubulu na di konda, e swakala - swakala ka di lendi konda ko. Vava, 0 Nkongo ka mona bulu ka sika ko rnuna mfmda, e Yembe ka vweza dio ko, muna vuvu ye luzolo lwa nat'e Yembe k:va esi nzo ani, wa mon'e lau dia vond'e Yembe. E Yembe yi dia nsong'e Mboma wa vitumun'e nsinga ye ntayi za nti wa kele na Yembe. E wau mu manisa tini kieto kia nsarnu wau, tu zolele zaya nki kia vondesesa Mboma, Nsinga ye Yernbe? Dia fioti kwani dia katula mioyo ntatu; dia vonda ntindu e mpila zi tatu za rna kanda : Mboma ye Yembe a fwa mu kuma kia lembi tumama kwa Nsinga, kondwa kwa luzolo lwa sadisa ndiona ka zinganga yani va fulu ki mosi. o Nsinga wu ka banzila vo e vonza kwa Yernbe kaka kia kele kwizanga kanele vo e mpodi Mborna ka toma sasila e vonza kia lufwa lwa au a tatu. Mu kufik'ensamu wau tulend'e vova YO, NSITA ZA NSINGA ZA BA VONDA AU A TATD. Kadi ,kala vo e Nsinga wu tumama rnu susumuna Yembe, ka tilumuka ,kenda bonso wuna wa lombele Mboma, 0 Nkongo ankele nga wa luta kondwa kota kuna mfuta kwa kele vundilanga Mboma. Mu kuma kia lembi mona Mboma, e Nsinga mpe nga ka wa nanikinwa mu ngolo ye kalumuk'e mpi!' yina ko.

NSI A KONGO Mu nza , konso nkangu wu zola longokanga ye zola toma zaya lusamsu, vonga yovo nene ye leva kwa nsi a wutukila. Kwa yeto mpe difuete kala mpila mosi, kamsi vena ye mpasi zimosi mu nkot'a nzenza za esi mputo ye kimfumu kiau, nsi za yingi za mana zengononwa ye kayanwa mu yi mfumu ya nsi ye ndinga za yiza mo yadi. Mbandu nze yi nsi eto a Kongo ya kayanwa mu tini tatu ya nene. E kongo dia nene, dia ngolo ye dia luzitu dia kele, kadi e gyalumuka kwani kwakele luta 300.000km2. E kongo diau kulu ka dia kelenge nsiku mi mosi ko, divovele vo nsadilu zi mossi, lusansu lumosi kansi konso kwa zunga kia kelenga ye nsiku mia swaswana ye zunga ya nkaka. Nsiku mina ka mi lendi vengomoka fu ye kadilu ya kisi kongo ko: NTEMOMOSI. Mu ndwak' a mindele, mu nsuk' a Xvo sekulu, e nsi a kongo ya vambana; e nzadi a kongo ya kituka se mwingilu kuna ntandu vo yi kuna yanda e bengo yi dia vambula e nsi a Angola; kuma Este e kwango dia kelenge kaka yi mwingilu. Mvivu sambanu (6) mia kala miangu mia kimvuka kia NSI A KONGO: Emi. MPEMBA, SOYO, MBAMBA, MBATA, MSUNDI ye MPANGU. Vo yi nkumbu tatu za ntete za kele za mfunu a nene mu nsi a kongo. Va kele ye zunga ya kangamena muna mvivu miomio nze yi: wembo, wandu, Nkusu ye matadi kasi ye tini ya fi namena, mpila mosi ye Mvivu mia AMBUMDU mia kala mu lutumu lwa MTIMU A KOMGO. Di mosi di fwete toma zayidilwa, ka va kele ntangu mosi ko ya sia NSI A MVIMBA ya bundakana mu lutumu lwa nsi kumosi - Di vovele vo konso kwa mvivu ye konso kwa zunga kia kala ye lutumu lwani kondwa kwa teka vingila nswa ye lutumu lwa NTOTELA kuna MBANZA KONGO. E MBANZA A KONGO ya tungilua va kati kwa nzanza wa zungwa kwa miongo mu toma taninwa mu ntangu a vita ye a mbeni: diodio dia toma sonekwa mu rna sono rna j. Cuvalier. Wau vo vata dia zangama mu leva kwa 7km tuka ku ntandu ye ku yanda dia MBAZAAKONGO. Tuka vena MBAZAye kuna lwezi,

mpambu a nkoko a Lunda wu kitu lang'e tini yi finamene se ya mbote-mbote ye ya nyimi a mbongo. E Mbanza va ntandu a miongo ya tungwa kadi tuka kuna pinda ye kuna Mbanza, ntomboka ye ntomboka ye vena Iwakila kuna mvivu a Pemba. Mvivu wa kala va kati - kwa nsi, yi ntu ye yi tuku dia Kongo. Mu luyantiku Iwa XVII sekulu e ngang'a Nzambi Laurant de Lucques ka zayidilanga e mpil'a Mbanz'a nkulu nana vo ngiva ye nkuluk'ani nzaki ya yelenge. E nsi eto a Kongo ka ya kele yovo ka ya yantikila ku mosi ko, vongeswa ya yele vongeswa nga mu vova ye wizana muna zunga ya wonsono e mu africa. Muma velela kua ntima, wungudi ye ndeko za zola vanga luzolo lwa nkangu ye nsinbani a mbote, zi nfumu ye twadisi ku mosi ye mfumu za fmamena ye KONGO mu vukanesa nsadilu ye ngwizani za nsi ye nkangu au mu tomesa ye kumika wete dia nkangu ansi zau zole, ku nima ngwizani zozo, za nsi ye nkangu mia toma vwandanga ku mosi nze yi mfumu za zunga kia 0 KANGU, e nkangu wa tung'e Mbanz' a NSUNDI a tuka kuna ntandu a nkoko a KWANGO. Kuna ndimb'a KWANGO ngwizani yoyo ya kota mu nsi a MATAMBA, NDONGO, LIBOLO, ye KISSAMA. Mu toma zaya, tusidi yovo tu bandwidi e tini, vonga kwa nsi ye nkoko mia KONGO, Ku mosi ye nsi za zung'e KONGO mu koko yau kulu.

'Z' . 7. ~... ?' NSI A KONGO

0.E.198 - 1500 ex. -l.N.-E.P. -

, Mu ngonde a nsambwadi a mvu wa 2004 mvutukidi ku nzo a Kinnzonzi va fulu kia Kimpovi. Ya sala kuna UNTAI Uije va fulu kia nsoneki'a ntete, ngizidi ku Luanda ku masoneki rna nene, ku nsuka ngizi vingi1a mfumu Pascoal Luvualu. Mono ya vangis'e rna Sindicatos, federa~6es ye confedera~ao. Mu mvul'a 1994, mbanisi e salu kuna UNTA, mvutukidi kuna Uige va fulu kia nsoneki a ntete a kimvuka. Mu ngonde ya n zole a mvu a 1999 nsilu Kinguvulu kia Uige ye kina kia yiz'e luvuvamu mu mvu a 2002 ya van'e fulu kwa Nguvulu wa tumua kua UNITA mu yal'e Uije. Ngutukil'a Maquela do Zombo, muna . kia 01105/1940 Congo Belga tuka ku BMS Kibentele ye - BMS Gombe - Lutete: mutanga kilongi: Wayantik'e kilonga kuna BMS - Kibokolo ye manisin'e malongi kuna Muan'a tata Muehombo ye ngwa Luleko Suzana CORDEIRO ERNESTO NZAKUNDOMBA Mu mvu a 1977 ya kota ku malongi rna mbumba ku Uije Mu mvu a 1979 ya kwenda longwa ndwaninu a sadi kuna URSS Malongi rna nwanin'a sadi ku Tchecoslovaquia. 1980 nkotele ku nzo a Kinzonzi. Malongi rna salu y'a leke kuna Pol6nia mu 1985 Malongi rna nkadilu a wuntuadi ku escola do Partido mu mvu mia 1988 - 90 Sindicato ye mvuilu a mazandu kuna Ngipito 1993 Sindicato ye vovana ye wizana 0 mu Africa - Zambia 1994 Wa yantika longa kuna Kyende mu 1962 - 69 wele ku Kuilu - Ngongo 1969 -73, fidilu ku Kinshasa ka bakil'e nzi1a muna 1974, kotele mu Angola. 29/05/75, wa kanga- rna ye kota boloko dia FNLA vena Uije ye wa yenda vayikiswa mu ndomb'a Dibundu kuna Damba kia 06/11/1975. Nswamini kuna Mbanz'a Nkusu ye kina kia kala kia 12 de Janeiro ya yenda bongwa mu kota mu vevol'e nkangu a zunga ya Kibokolo Maquela, Kuimba ye Mbanz'a Kongo bosi twa vutuk'e Maquela. mu 1976 -77, ya kala mfumu vena Maquela ye 1978 ntumisu kuna Uije ku Comissao Politica Provis6ria, ku nim'a fraccionismo nkotele mu Comisao directiva ya Kimvuka.