Datasets:

fallxhorja

/

peizazhe

like 0

Follow

Fallxhorja Inc. 1

https://peizazhe.com/2013/05/27/zbritje/

2013-05-28T03:23:48

ZBRITJE

Demografia në zonat rurale shqiptare po ndryshon me shpejtësi. Këto njëzet vitet e fundit kahu i migrimit të brendshëm ka respektuar modelet e përhershme të lëvizjes së njerëzve: nga zonat e pazhvilluara drejt zonave më të zhvilluara. Nga pikëpamja grafike kjo mund të përkthehet me shigjeta në hartë, që tregojnë kahet madhore të largimit, ose më saktë drejtimin nga zonat rurale drejt zonave urbane, nga zonat urbane periferike drejt kryeqytetit. Lëvizja e popullsisë shqiptare nuk ka qenë e njëtrajtshme. Nga një anë kemi pasur emigrimin jashtë shtetit, që jo gjithnjë ka kaluar nga migrimi i brendshëm, nga ana tjetër lëvizjen e popullsisë nga vendet malore, që shpeshherë përfundon drejt kryeqytetit, pa ndalime të ndërmjetme. Përbën temë tjetër hulumtimi, por nuk duhet harruar se emigracioni i jashtëm është i lidhur ngushtë me të brendshmin, sepse ndërveprojnë e kushtëzohen midis tyre. Sipas Instat shqiptar vëmë re një rënie të ndjeshme të popullsisë rurale. Besoj se për këtë rast të dhënave mund t’u besohet, të paktën përsa i përket tendencës demografike. Po t’i konsultojmë tabelat e popullsisë rurale del se në vitin 2001 atje jetonin 1.774.191 vetë. Në fillim të vitit 2013 rezultonin 1.264.985. Pra për dhjetë vjet kemi pasur një ulje prej gjysmë milioni banorësh në zonat rurale. Po në zonat urbane ç’ka ndodhur gjatë këtyre viteve? Në 2001 atje jetonin 1.293.549 vetë, kurse në fillim të 2013-s numri shkoi në 1.522.630. Rritja me rreth 230 mije vetë tregon gjithsesi qartë lëvizjen drejt qyteteve. Pra popullsia rurale zvogëlohet, kurse popullsia urbane rritet. Të dhënat e Instat që iu referuam marrin parasysh vetëm dhjetë vitet e fundit. Po të shikohen statistikat e viteve nëntëdhjetë me siguri shifrat do të jenë dramatike, tamam prej eksodi: nga vendet rurale drejt qendrave urbane, ose jashtë shtetit. Le t’i hedhim një sy të dhënave. Të marrim si shembull qarkun e Kukësit. Popullsia e përgjithshme më 2001-n ishte 111.018, nga të cilët 27.225 jetonin në zona urbane, kurse pjesa tjetër (83.793) jetonte në zona rurale. Dhjetë vjet më vonë situata, gjithnjë sipas Instat-it shqiptar, paraqitej kështu: popullsia e përgjithshme 83.276 vetë, në zonat urbane 28.376 banorë, kurse në zonat rurale 54.899. Përtej numrave të mërzitshëm, çfarë mund të vërejmë? Popullsia në qarkun e Kukësit ka pësuar rënie të përgjithshme, që në pamje të parë duket se ka ndodhur gjithkund, por në të vërtetë është verifikuar kryesisht në zonat rurale. Nga Jugu po marrim si shembull qarkun e Korçës, pa ndonjë pretendim të veçantë krahasimor. Më 2001-n popullsia e përgjithshme ishte 265.284 persona, nga të cilët 96.927 jetonin në zona urbane, kurse 168.358 banonin në zona rurale. Po pas dhjetë vjetësh si paraqitej situata në qarkun e Korçës? Sipas Instat-it shqiptar, më 2013-n popullsia e përgjithshme ishte 216.429 vetë, në zonat urbane 84.002 banorë, kurse në zonat rurale 132.427. Çfarë del nga ballafaqimi midis qarkut të Kukësit e atij të Korçës? Ngjasojnë natyrisht në disa pika si p.sh. në uljen e popullsisë së përgjithshme, ose rënien e popullsisë në zonat rurale; por ndryshojnë në popullsinë urbane. Ndërsa popullsia urbane në qarkun e Kukësit është rritur, edhe pse me shifra në pamje të parë modeste (rreth 4,2%), në qarkun e Korçës popullsia është ulur me masën rreth 13,3%. Lidhur me popullsinë rurale shohim se në Kukës është ulur me 34,5%, kurse në Korçë me 27%. Është e vështirë të nxjerrësh përfundime me këto shifra, aq më shumë në kuadrin e mosbesimit të përgjithshëm ndaj rezultateve statistikore, mungesave të të dhënave dhe vështirësive metodologjike. Megjithatë, si prirje të padiskutueshme mund të shohim largimin e njerëzve nga zonat rurale drejt zonave urbane. Popullsia e këtyre të fundit nuk rritet kudo, ndoshta për shkak të emigracionit drejt vendeve të tjera, ose drejt kryeqytetit. Tani, meqë Shqipëria kishte përqindje të papërballueshme midis banorëve në qytet e në fshat, është afërmendsh se fshatarët do të kalonin në qytet, si kudo në botë. Porse, nuk duhet harruar, ekonomia e qytetit ka pësuar një ndryshim të thellë pas kalimit në sistemin e ri. Mirëpo, këto zhvendosje biblike brenda e jashtë Shqipërisë kanë ndodhur pa politika konkrete përshoqëruese. E nuk flas për një qeveri apo një tjetër, për një kryetar bashkie apo një tjetër. Përshtypja është se lëvizjet demografike më shumë ndiqen se sa paraprihen, ose më shumë pësohen se sa shoqërohen me shërbime e masa të ndryshme. Ndërkohë, lëvizja duket fotokopje e asaj që ka ndodhur në vende të tjera gjatë periudhës së industrializimit, kur zonat urbane thithnin krahë pune nga zonat rurale, sepse fabrikat kishin nevojë të ngutshme për punëtorë; ose në vendet që kanë ndërruar sistem politik, duke lejuar lëvizjen e lirë të popullsisë. Në këtë drejtim, sidomos po të kemi parasysh dukurinë e mbipopullimit, migracioni mund të konsiderohet jo vetëm i natyrshëm, por edhe i nevojshëm. Po në rastin e moszhvillimit, të krizës, ose të stanjacionit ekonomik, përballë lëvizjeve demografike spontane, duhet të rrimë duarkryq? Nëse është e vërtetë që në demokraci njeriu është i lirë të lëvizë sipas dëshirës, është e vërtetë vallë që nuk duhet t’i shoqërojmë lëvizjet demografike me politika që ta ndihmojnë zhvillimin e ekonomisë si në vendet nga ku nisen migrantët, ashtu edhe në vendet e mbërritjes? Lëvizjet demografike lypin një sërë shërbimesh në favor të migrantëve, të ikurve ose të ardhurve. E kërkon, së pari, dinjiteti i tyre si njerëz. Sikurse e kërkon dinjiteti i atyre që jetojnë në vendet e mbërritjes dhe cilësia e jetës në bashkëjetesë. Mirëpo çka thamë më sipër shërben vetëm si parathënie për një shqetësim që hë për hë nuk e ngacmon sa duhet opinionin publik shqiptar. E kam fjalën për shpopullimin. Ngaqë kryeqyteti shpeshherë na e monopolizon vëmendjen, ngaqë raporti midis banorëve në fshat me banorët në qytet ka qenë tradicionalisht i shpërpjestuar, ngaqë mungojnë sistematikisht të dhënat përkatëse, harrojmë se ka plot zona të Shqipërisë ku nuk ka dyndje, madje ato nuk shihen nga të rinjtë si vende ku mund ta ndërtojnë të ardhmen. Këtu duhet të përmendim patjetër çka nuk shihet nga të dhënat e mësipërme: zonat malore. Nëse popullsia rurale është ulur në përgjithësi, siç e vërtetuam me shifra, jam i sigurtë se ajo malore ka rënë në mënyrë katastrofike. E në rast se prirja do të vijojë e tillë, të njëjtin cilësor do të përdorim për pasojat socioekonomike. Nga ana tjetër popullsia shqiptare nuk është e imunizuar nga plakja. Emigracioni i lartë dhe rënia e vazhdueshme e lindjeve të çon drejt asaj rruge. Mosha mesatare ka filluar të rritet. Mos janë vallë rrudhat e para të shoqërisë shqiptare?

https://peizazhe.com/2017/09/01/non-nocere/

2017-09-01T07:33:49

NON NOCERE

Një histori që lexova në librin Do No Harm, të neurokirurgut Henry Marsh, më bëri të mendoj për mënyrën si i marrim vendimet për çështje të shëndetit. Një grua 30-vjeçare shkon të vizitohet në klinikën neurologjike, për një dhimbje koke. I bëjnë një CAT scan të kokës, për të përjashtuar ndonjë tumor; por ky ekzaminim befas zbulon një aneurizëm të vogël në tru. Siç e shpjegon Marsh, aneurizmi është një hollim i murit të një arterieje cerebrale; i ngjashëm me çfarë e kemi pasë quajtur “(bën) skopio”, për gomën e biçikletës. Në fakt, për shkak të presionit të gjakut, ena e gjakut mund të fryhet shumë në atë pikë dhe eventualisht të çahet, duke shkaktuar vdekjen e menjëhershme nga hemorragjia, ose dëmtim tjetër katastrofik në tru.[1] Në qoftë se diagnostikohet në kohë, aneurizmi trajtohet me rrugë kirurgjikale: qëllimi i operacionit është që të vendosë një kapëse (clip) rreth qafës së aneurizmit, për të parandaluar çarjen. Ka një rrezik real që aneurizmi të çahet gjatë operacionit, duke shkaktuar sërish vdekjen ose ndonjë dëmtim tjetër katastrofik. Ndryshe nga më parë, kur operacione të tilla bëheshin “nga jashtë”, ose duke e hapur kafkën, sot teknologjia ka bërë të mundur që aneurizmi të neutralizohet “nga brenda”, duke futur një kateter deri në tru nëpërmjet arteries femorale (që nga fundbarku). Këtë ndërhyrje nuk e bën më neurokirurgu, por mjeku radiolog. Megjithatë, vëren Marsh, ndodh që aneurizmi të jetë i tillë që të mos riparohet dot “nga brenda”; dhe të kërkojë ndërhyrjen e neurokirurgut. Për fat të keq, i tillë ishte edhe aneurizmi i pacientes së re, që tani kish ardhur në studion e dr. Marsh-it. Natyrisht, dhimbjet e kokës nga të cilat ankohej gruaja nuk kishin lidhje me aneurizmin; madje ishin larguar vetvetiu, pas pak javësh. Siç ndodh rëndom, aneurizmi u zbulua aksidentalisht, teksa mjekët kërkonin për diçka tjetër. Pacientja tani duhej të vendoste nëse do ta operonte aneurizmin apo jo; dhe këtë vendim do ta merrte duke krahasuar rreziqet. Gjithnjë sipas dr. Marsh-it, rreziku që një aneurizëm të çahet është 0.5% në vit; dhe nëse ndodh kjo, 15% e viktimave vdesin menjëherë, ndërsa 30% të tjera vdesin gjatë pak javëve në vazhdim. Nga ana tjetër, rreziku që kirurgu ta çajë aneurizmin pa dashur, gjatë operacionit, është rreth 4-5%. Prandaj, vëren Marsh-i, “rreziku akut i operacionit ishte, në vija të trasha, i ngjashëm me rrezikun në rast se mjekët dhe pacientja vendosnin të mos bënin asgjë.” Atëherë? Një dilemë e nisur si thjesht mjekësore, tani paraqitet si e teorisë së lojërave, me një komponente të fortë psikologjike. Në fakt, edhe pse probabiliteti i rrezikut është i njëjtë, pavarësisht nëse bëhet operacioni apo jo, kjo përllogaritje nuk merr parasysh që pacienti, nëse vendos ta refuzojë ndërhyrjen, do të detyrohet të jetojë gjithnjë me frikën e një bombe të pashpërthyer brenda kafkës. Edhe pse kjo frikë nuk është e thënë të shkaktojë vdekjen edhe në afat të gjatë, ajo krijon stres, i cili duhet përfillur, sidomos në perspektivë. Ka njerëz që e përballojnë këtë lloj stresi me lehtësi, të tjerë që e vuajnë veçanërisht. Në përgjithësi, ne nuk jemi të përgatitur, nga pikëpamja evolucionare, që t’i gjykojmë drejt probabilitetet; madje edhe kur i kuptojmë ato mirë (çfarë ndodh shumë më rrallë se ç’kujtohet). Pacientja e dr. Marsh-it, që kish shkuar në klinikë për t’u konsultuar për dhimbjet e kokës, nuk kish pasur nevojë për CT scan-in; klinicisti ia kish rekomanduar, për t’i hequr merakun “e tumorit” – për fat të keq, ekzaminimi kish sjellë informacion krejt të padëshiruar, pa lidhje me dhimbjet e kokës, por me rëndësi kritike. Në bisedë me gruan, Marsh-i i kish shpjeguar se aneurizmi i saj ishte i vogël, dhe se zakonisht janë aneurizmat e mëdhenj që rrezikojnë të çahen; nga ana tjetër, ai do të mund të trajtohej vetëm me rrugë kirurgjikale klasike, dhe se rreziku që të ndodhte diçka katastrofike gjatë operacionit ishte pak  a shumë i njëjtë me rrezikun, sikur pacientja të vendoste të mos bënte asgjë. E pyet gruaja: “Çfarë do të bënit ju në këtë rast?” Dr. Marsh-i i thotë se ai do të zgjidhte të mos e bënte operacionin; por kjo lidhej edhe me atë që ai ishte mjaft më i moshuar se pacientja, dhe kjo ia ulte rrezikun për çarje spontane të aneurizmit, në raport me rrezikun e një aksidenti gjatë operacionit – i cili nuk varet nga mosha e të operuarit. Gruaja i thotë se dëshiron ta bëjë ndërhyrjen. Po të lëmë mënjanë frikën e të jetuarit me këtë minë në tru, rol në vendimin e saj luajti edhe reputacioni i neurokirurgut; ose besimi i pacientes se ishte në duar të sigurta. Operacioni shkoi mirë, me gjithë një ndërlikim gati me pasoja fatale; klipi i përdorur për ta mbyllur aneurizmin kish qenë defektoz dhe u desh të ndërrohej – ja një faktor tjetër i paparashikueshëm nga probabilistët; edhe pse një nga neurokirurgët më të zotët në botë, dr. Marsh-i harroi që ta kontrollonte klipin para se ta vendoste në arterien cerebrale të pacientes. Por sa i saktë është krahasimi i probabiliteteve në vetvete? Nga njëra anë, ai nuk merr parasysh faktorin e stresit të pacientit, i cili e komprometon në mos vetë shëndetin fizik, të paktën cilësinë e jetës. Nga ana tjetër, kur llogaritim rrezikun e mos-ndërhyrjes në afat të gjatë, nuk marrim parasysh mundësia që progresi teknologjik të bëjë të mundur, brenda pak vjetësh, që edhe aneurizmat sot të pa-operueshëm, si ky i pacientes në fjalë, të mund të riparohen dikur “nga brenda”. Prandaj, një rrezik prej 0.5% në vit, ose një katastrofë për 200 aneurizma të patrajtuar, vlen për tani dhe për pak vitet e ardhshme; por jo për jetën e pritshme të një 30-vjeçareje. Me fjalë të tjera: në momentin e bisedës me dr. Marsh-in, gruaja kish 0.5% rrezik që aneurizmi t’i çahej; në një kohë që po të operohej, rreziku që aneurizmi të çahej aksidentalisht nga kirurgu ishte 4%. Ky rrezik i dytë ekziston vetëm gjatë operacionit; nëse operacioni del me sukses, atëherë rreziku i çarjes së aneurizmit bie në zero (edhe pse dr. Marsh-i nuk përmend të dhëna për ndërlikime afatgjatë të klipimit të një aneurizmi). Le të themi: në momentin e marrjes së vendimit, rreziku që i bashkëlidhet ndërhyrjes ishte shumë më i lartë se rreziku po të mos bëhej ndërhyrja. E megjithatë, pacientja zgjodhi trajtimin kirurgjikal, siç do të bënin shumë nga ne; që e kemi të vështirë, në mos të pamundur, të bashkëjetojmë me një rrezik permanent të konfirmuar, sado të ulët. Analiza e riskut, në përgjithësi, i tejkalon njohuritë dhe kompetencat e mia; por edhe unë, si çdokush tjetër, jam gjendur dhe do të gjendem herë pas here përballë dilemës për të vendosur se çdo të bëhet, në lidhje me shëndetin tim. Pacientja e dr. Marsh-it, që zgjodhi aty-për-aty opsionin kirurgjikal, u ndikua pa tjetër edhe nga stresi lemeritës i momentit; një njeri, të cilit sapo i kanë dhënë një informacion të tillë, nuk është në gjendje të arsyetojë qetë dhe lirisht. Megjithatë, mjeku është i detyruar – me ligj dhe nga etika profesionale – që ta lajmërojë pacientin për diçka që, sipas gjykimit të tij prej mjeku, i rrezikon jetën. Gjatë krizash të tilla, gjendja psikologjike e pacientit – tejet vulnerabël – lë shteg për abuzime të mëdha nga ana e institucionit; të cilat vetëm një mjek me profil etik të lartë mund t’i shmangë. Veçanërisht në rrethanat kur institucioni dhe/ose mjeku mund të fitojnë të ardhura të mëdha duke e bërë ndërhyrjen kirurgjikale[2], pavarësisht nga sa është kjo e nevojshme për pacientin, a nëse përfitimet janë më të mëdha se rreziqet. Përgjigjen ndoshta na e jep vetë titulli i librit të dr. Marsh-it: Do No Harm – Non nocere. Por është një përgjigje që për pacientin nuk mjafton.   [1] Të gjitha informacionet me karakter mirëfilli mjekësor këtu dhe më poshtë i kam marrë nga libri i Marsh-it. [2] Më ka ndodhur disa herë të jem i pranishëm në situata kur mua ose një të afërmit tim na është dashur të marrim vendime të tilla delikate. Herën e parë, një mjek podiatër i rekomandoi vajzës sime 15-vjeçe një ndërhyrje kirurgjikale në këmbë, për një problem fare banal (bunion): më erdhi ta pështyj në mustaqe. Një herë tjetër mua vetë deshën të më futnin thikën te kyçi i gishtit të madh të dorës, për një “ngrirje” që pastaj e kurova me 7-8 seanca akupunkture. Herën e fundit, për fat të keq, situata ishte shumë më e rëndë: duhej vendosur për një amputacion total të këmbës, të dikujt të prekur nga kanceri në kockë. Ishim kaq të tronditur atëherë të gjithë, sa sot e kësaj dite kam frikë të verifikoj nëse i afërmi im, me mbështetjen tonë, mori vendimin e duhur.

https://peizazhe.com/2011/02/17/publiku-memec/

2011-02-17T05:18:12

PUBLIKU MEMEC

Nuk di nëse i ka matur kush orët që kalojnë fytyrat e liderëve politikë shqiptarë në ekranet e televizionit, ose herët që u përmendet emri në lajmet, në debatet, ose në mediat e shkruara. Televizioni transmeton drejtpërdrejt mbledhje të qeverisë, seanca parlamentare, konferenca shtypi të kryeministrit, të kryetarit të opozitës, të këtij apo atij politikani të shquar ose zyrtari të lartë. Gazetat përcjellin të plota fjalimet e tyre, herë të nxira e herë të zbardhura. Faqet zyrtare të institucioneve në Internet nuk mbeten mbrapa, edhe ato duke dokumentuar, me hollësi të admirueshme, çdo fjalë, psherëtimë, sharje, kollitje të liderëve përkatës. I njëjti diskurs e fillon jetën para mikrofonave të kanaleve televizive (ndonjëherë publike), për të vazhduar më tej në faqe të gazetave dhe për të përfunduar në Internet. Publiku që kërkon të ndjekë se çfarë ndodh në skenën politike nuk ka zgjidhje tjetër, veç t’i ekspozohet këtij përroi verbal të paparë, ku mbizotëron mediokriteti, klishetë, gjuha e keqe, retorika pesëlekëshe, shqipja e drunjtë. A është kjo normale për një shoqëri që kërkon të jetë demokratike? Vështirë se mund të jetë kështu. Demokracia kërkon para së gjithash pjesëmarrje të vijueshme, të individit, të komuniteteve, të shoqërisë civile në qeverisjen e vendit. Demokracia nuk mund të mjaftohet vetëm me zgjedhjet e lira, as vetëm me përfaqësimin. Në nivelin e dialogut publik, demokracia kërkon shkëmbim të dyanshëm informacioni, nga lideri te qytetari, por edhe nga qytetari te lideri. Rrymën e informacionit nga lideri te qytetari të gjithë e njohim dhe e provojmë çdo ditë, sa hapim gazetën, televizionin ose sajtin e ndonjë gazete online. Kahun tjetër të kësaj rryme, atë që niset nga poshtë për të përfunduar në majat e sistemit, ende nuk e shohim gjëkundi. Si do të komunikojë vallë qytetari me drejtuesit e vet politikë, krerët e institucioneve, zyrtarët e lartë, të cilët merren me punë që u interesojnë të gjithëve? A është e mjaftueshme vetëm vota, një herë në hënëz, për të pohuar se qytetarët po marrin pjesë në procesin politik? Natyrisht që nuk është e mjaftueshme. Meqë demokracinë, si model të organizimit të jetës politike, e kemi marrë nga grekët e lashtë, ndoshta duhet të shohim si e realizonin ata, në atë kohë. Për t’u bindur, me lehtësi, se demokracia e qyteteve greke, megjithë veçanësitë e saj që sot nuk përtypen dot, ishte demokraci që kërkonte pjesëmarrjen e të gjithë qytetarëve – si detyrë, jo si të drejtë. Një shoqëri moderne nuk i rikrijon dot kushtet e një polisi grek, ku qytetarët mund të mblidheshin të gjithë në sheshin kryesor të qytetit dhe të debatonin haptazi me politikanët. Shoqëritë moderne i kompensojnë mangësitë e tyre nëpërmjet formave të reja të organizimit të shoqërisë civile dhe teknologjisë së komunikimit masiv. Në një shoqëri qindra-milionëshe, si ajo në ShBA, Presidenti mund t’u drejtohet e t’u flasë teorikisht të gjithë qytetarëve, nëpërmjet ekranit të televizionit. Qytetarët, nga ana e tyre, nuk mund t’i drejtohen Presidentit nëpërmjet ekranit të televizionit, as është e mundshme që secili qytetar të komunikojë, drejtpërdrejt, me Presidentin – sikurse mund të ndodhte në Athinën e dikurshme. Kur Sali Berisha, në Shqipëri, merr nëpër gojë shefin e opozitës dhe krye-prokuroren, duke i sulmuar me fjalë të rënda, qytetari nuk ka mundësi t’i bërtasë dhe t’i thotë që ta mbledhë veten. Ose më mirë, mund t’ia thotë këto dhe të tjera, por ai kanal komunikimi ose feedback-u nuk ekziston. Pa këtë feedback, demokracia nuk ekziston. Komunitetet në vendet e zhvilluara perëndimore, ku demokracinë e marrin seriozisht, këtë lloj feedback-u e realizojnë nëpërmjet veprimtarive të shoqërisë civile. Përndryshe, nëse unë i shkruaj një letër presidentit Obama, ai do të më “përgjigjet” nëpërmjet zyrës së vet, por vështirë se do ta lexojë letrën time, për arsye të kuptueshme – përveçse po të kem shkruar ndonjë gjë vërtet të jashtëzakonshme. Edhe me letrat që botohen në gazetat, debatet televizive, intervistat, takimet e politikanëve me popullin ose të tjera forma kontakti që mundësojnë komunikimin e dyanshëm, vështirë se mund të arrihet ndonjë nivel i arsyeshëm i shkëmbimit të informacionit. Këtu e vite më parë, kur teknologjia mundësoi që qytetarët të transmetonin masivisht informacion nëpërmjet rrjetesh elektronike (telematike), disa futurologë hodhën dhe mbrojtën idenë e demokracisë së menjëhershme, ose plebishitit elektronik; ku qytetarëve do t’u kërkohej të hidhnin votën e tyre, me rrugë elektronike, për çdo çështje me interes publik. Megjithatë, plebishiti elektronik është më tepër karikaturë e procesit demokratik dhe e votës së lirë, meqë i jep vendimit përparësi absolute ndaj informimit, dhe veprimit ndaj debatit paraprirës. Natyrisht, tingëllon absurde t’u kërkosh qytetarëve të votojnë, sot me nesër, nëse janë dakord, për shembull, që studimi i qelizave germinale të financohet me fonde publike; por nuk do të ishte aspak absurde, sikur të gjendej një mënyrë për të marrë vesh se çfarë mendojnë pikërisht qytetarët për këtë çështje. Për fat të mirë mënyra të tilla ekzistojnë dhe praktikohen gjerësisht – sondazhet e opinionit publik. Në vitin 2004, presidenti amerikan i atëhershëm Bush propozoi që të fillonte puna për të çuar njerëz në planetin Mars, deri në vitin 2020. Ky propozim e pati jetën shumë të shkurtër dhe u la të ngordhte urie; arsyeja për këtë ishte se sondazhet e opinionit treguan se publiku amerikan nuk e kishte përkrahur fare këtë diversion të presidentit të tyre. Jeta politike në ShBA nuk mund të konceptohet pa sondazhet e opinionit publik, të cilat përfaqësojnë mënyrën më të sigurt për të realizuar atë komunikim të dyanshëm, midis liderëve dhe qytetarëve, për të cilën fola më lart. Teoria dhe teknika e sondazheve janë kolauduar tashmë, së bashku me metoda pak a shumë shkencore për zgjedhjen e kampioneve dhe analizën e rezultateve. Megjithatë, asnjë sondazh nuk do të kish vlerë, sikur të mos gëzonte institucioni që e kryente sondazhin besueshmërinë e publikut dhe të politikanëve vetë. Nga kjo pikëpamje, agjencia anketuese ose institucioni të cilit i është porositur sondazhi luan rol të njëjtë, edhe pse të përkundërt, me atë të mass mediave; nëse këto të fundit janë të përshtatshme për t’ia lejuar, bie fjala, presidentit që t’u flasë njëkohësisht 300 milionë vetëve, sondazhi bën të mundur që presidenti të mësojë, një ditë më pas, se çfarë mendon pak a shumë publiku për fjalën e tij dhe programin e tij politik. Unë do të shtyhesha deri atje sa të pohoja që një shoqëri ku mungon drejtpeshimi midis mass mediave dhe institucioneve të anketimit të opinionit publik nuk mund të jetë kurrsesi demokratike. E kam fjalën, konkretisht, për shoqërinë shqiptare, ku mungon edhe kultura e anketimit, edhe nevoja për informacion të kësaj natyre, edhe institucione të besueshme dhe të përgatitura për të kryera anketimet. Në të njëjtën kohë, mass mediat shqiptare janë, së paku teknikisht, të nivelit europian; çfarë u jep një avantazh të patolerueshëm elitave politike dhe deri-diku mediatike, në raport me qytetarin. Kur doli Berisha para kamerave dhe foli haptazi për një puç të bashkërenduar midis opozitës, prokurorisë së përgjithshme dhe presidencës, a nuk do të ishte mirë që një sondazh, të nesërmen, t’i tregonte atij se çfarë mendonte publiku për këtë hipotezë kaq të guximshme? Do të ishte mirë për publikun, mirë për demokracinë në Shqipëri dhe për shoqërinë civile, mirë edhe për vetë kryeministrin, i cili do të merrte një informacion të cilin sot për sot nuk ka se nga ta marrë. Pse nuk bëhen sondazhe të tilla në Shqipëri, në një kohë që mass mediat, veçanërisht ato televizive i kemi të nivelit teknologjik optimal (p.sh. Digitalbin)? Ka shumë arsye, disa prej të cilave i ceka më lart; por kryesorja më duket se është që në Shqipëri askush nuk u beson lajmëtarëve. Paradoksalisht, dhe sado e vërtetë të jetë që sondazhi është ana e kundërt e medaljes së mediave, këtë mosbesim në publik e kanë kultivuar mediat vetë, të cilat me pavarësi zakonisht kanë parasysh pavarësinë nga pala “kundërshtare” ose “armike”. Mirëpo një shoqëri ku pavarësia e një institucioni konsiderohet si teorikisht e pamundur – ose një shoqëri ku pjesëmarrja në jetën publike zakonisht realizohet duke shkelur syrin – nuk mund të jetë demokratike. A nuk do të kish vlerë kritike, për ecurinë e procesit politik në Tiranë, që të dihej se ç’mendojnë qytetarët, bie fjala, për 21 janarin, ose zgjedhjet lokale të majit të ardhshëm, ose ndërhyrjen e ndërkombëtarëve në zgjidhjen e krizës politike, ose për punën e komisionit hetimor parlamentar, ose për kompetencën që tregon në detyrë kryeministri, kryetarja e Parlamentit ose vetë Presidenti? Çfarë e kompenson vallë këtë mungesë, madje zbrazëti informacioni? Është thënë prej kohësh se një politikan i mirëfilltë, i ndershëm dhe i sigurt në pikëpamjet e veta, nuk duhet të druhet të marrë edhe vendime që nuk do të përkrahen nga masa e qytetarëve; dhe se është shenjë dobësie që një lider politik ta ndërtojë politikën e vet sipas feedback-ut që i vjen prej sondazheve të opinionit. Të gjitha këto janë të vërteta. Por janë të vërteta për një shoqëri ku mediat dhe sondazhet e opinionit dialogojnë mes tyre si të barabarta; dhe nuk kanë vlerë për një shoqëri parademokratike si ajo në Shqipëri, ku liderit, që të marrë vesh se ç’mendojnë shtetasit, i duhet akoma të vishet tepdil si lypës a si myshteri i GABI-t dhe të zbresë në terren, incognito, si në përrallat e qëmotit. Në një nga shpërthimet e veta të paradokohshme, kryeministri Berisha u ankua se Shërbimi Informativ Shtetëror nuk e kishte informuar si duhet, në lidhje me çfarë po përgatitej për 21 janarin. Kur e dëgjova këtë, pyeta me vete nëse e kish informuar kush kryeministrin, në lidhje me çfarë mendojnë qytetarët shqiptarë në përgjithësi – për ekonominë, për jetën urbane, për trafikun, për taksat, për prioritetet, për marrëdhëniet e tij me opozitën dhe institucionet e pavarura. Kjo nuk është natyrisht detyra e SHISH-it; as e atyre burimeve “të tjera”, të cilave iu referua dinakërisht kryeministri. Kjo është detyrë e atyre institucioneve, që në Shqipëri ende nuk ekzistojnë. Qytetarët, nga ana e tyre, e ndiejnë, madje edhe kur nuk e kuptojnë, se komunikimi i liderëve me bazën ka mbetur njëkahësh; e përjetojnë xhamin që i ndan nga kupola e pushtetit; madje s’është për t’u çuditur që ky komunikim i ndërprerë, kjo mungesë feedback-u, ky gjymtim i demokracisë, të bëhet pastaj shkak për manifestime publike që dalin nga kontrolli, ose mënyra irracionale të komunikimit, siç i pamë në 21 janar, nga të dy palët. Nuk ka forcë që ta bëjë zap instinktin e të komunikuarit në politikë; edhe pse kur kanalet normale mungojnë, ose nuk mirëmbahen, ky instinkt do të materializohet në forma të pazakonshme, ndonjëherë të dhunshme; dhe këtu s’e kam fjalën vetëm te shkopinjtë e protestuesve, madje as edhe vetëm te plumbat e atyre që qëlluan atë ditë, por edhe te vetë sjellja e shfrenuar e shumë politikanëve në rolet dhe misionet e tyre institucionale.

https://peizazhe.com/2015/12/05/eksodi-i-te-miturve/

2015-12-05T15:20:03

“EKSODI” I TË MITURVE

Problemi i të miturve shqiptarë të pashoqëruar në Itali po bëhet gjithnjë e më i mprehtë. Para disa kohësh, diskutuam për këtë çështje, por situata po rëndohet, çka nuk përbën të vetmen risi. Krahina Emilia Romanja njofton se është zhvilluar një takim i jashtëzakonshëm midis asesorëve kompetentë të komunave kryesore. Alarmi për “dukurinë e braktisjeve të të miturve shqiptarë”, siç thotë njoftimi zyrtar, po shtohet edhe më tepër. Në qendër të vëmendjes janë të miturit shqiptarë që shkojnë në Itali me vizë turistike, por pastaj mbeten në strukturat krahinore të shërbimit, ku mund të qëndrojnë e të ndjekin shkollën. Që kjo është një mënyrë për të siguruar qëndrim të rregullt, shkollë e shërbime të tjera, e kanë kuptuar qartë edhe autoritetet italiane, të cilat e dinë tashmë se të miturit, pavarësisht se futen në programin e të miturve të pashoqëruar, i kanë familjet e të afërmit në Shqipëri ose në Itali. Shifrat janë përnjëmend shqetësuese. 11,9% e të gjithë të miturve të pashoqëruar në Itali janë shqiptarë. Saktësisht 1.159. Kurse në krahinën në fjalë, të miturit shqiptarë përbëjnë 63,7% të numrit të përgjithshëm. Praktikisht Emilia Romanja strehon një të tretën e të gjithë të miturve shqiptarë të pashoqëruar që jetojnë në Itali. Më pas vjen krahina e Toskanës. Qëndrimi i krahinës Emilia Romanja është shumë i qartë. Zv/presidentja dhe aksesorja e welfare, Gualmini, nuk ka dyshime: “Bëhet fjalë për braktisje të vërtetë të të miturve nga ana e familjeve të veta, një shkelje e Konventës së Nju Jorkut për të drejtat e fëmijëve dhe një shmangie e pastër e normave dhe legalitetit”. Sipas zyrtares së lartë, kemi të bëjmë me një dukuri të pambajtshme nga ana e Komunave: “Nuk mund t’ua japim welfare-n tonë atyre që u bëjnë dredhi ligjeve, ose atyre që vijnë në Itali për të studiuar”. Propozimet konkrete nuk mungojnë. Nga takimi urgjent i lartpërmendur kërkohen disa masa që kanë të bëjnë me bashkërendimin e punës së institucioneve vendore e qendrore, por edhe ligje të reja për të përballuar situatën. Së fundi, në mënyrë fare të qartë, kërkohen “veprime të reja e incizive ndaj qeverisë shqiptare dhe ndaj komunave prej ku nisen flukset e të miturve, nga ana e krahinës dhe qeverisë kombëtare, në mënyrë që të gjenden marrëveshje alternative ndaj ikjes masive drejt Emilia Romanja-s” (njoftimi i datës 1.12.2015 këtu). Për herë të parë kërkohen kaq hapur veprime energjike ndaj qeverisë shqiptare e për herë të parë po flitet për të miturit me termat eksplicitë “flukse”, apo “ikje masive”. Për pak, rrezik të përdoren fjalë edhe më mbresëlënëse. Nuk ka dyshim se situata është bërë tejet shqetësuese. E tregojnë, gjithashtu, numrat në rritje. Ndërkohë nga institucionet shqiptare nuk duket se po fillon ndonjë nismë serioze për ta zgjidhur problemin e të miturve të pashoqëruar, madje nuk po konsiderohet as edhe si simptomë e ndonjë sëmundjeje edhe më të rëndë sociale.

https://peizazhe.com/2009/06/26/muzgje-idhujsh/

2009-06-27T02:05:00

MUZGJE IDHUJSH

Vdekja e pop star-it Michael Jackson pati efektin e papritur që ta zhvendosë nga kryetitujt “revolucionin” në Iran. Ka megjithatë një lidhje më të thellë mes këtyre ngjarjeve, që ilustron edhe natyrën e trazirave në botën e sotme, të përcjella e ndonjëherë të katalizuara nga mediat. E them këtë edhe ngaqë, gjithë këtë javë dhe pavarësisht nga ç’i ndodhi Michael-it, kam përtypur në mend disa ngjashmëri strukturale midis ngjarjeve në Iran dhe atyre në Shqipërinë e pas 1990-ës, të sotme dhe të djeshme. Korriku dhe dhjetori i 1990-ës asnjëherë nuk do të ndriçohen dot; ka mundësi që revolta popullore të jetë nxitur, madje ndezur sa prej agjenturave të huaja aq edhe prej vetë Sigurimit të Shtetit, që vetëm ashtu do të mund ta ruante disi kontrollin mbi ngjarjet. Edhe pse nuk kam qenë në Tiranë atëherë, e mendoj veten si një nga ata që mezi e kanë pritur ditën kur do të rrëzohej statuja e krimbur e diktaturës; prandaj e kam të lehtë të identifikohen me banorët e Teheranit, që dalin të protestojnë rrugëve kundër regjimit të atjeshëm obskurantist, censurës brutale dhe sundimit të ajatollahëve mbi jetën kulturore dhe filozofike. Megjithatë, e kam të qartë sa thellë është zhgënjyer brezi im nga rruga që mori Shqipëria e pas 1990-ës. Mjaft të marr me mend se kush rrezikoi më tepër gjatë viteve 1970-1980, dhe kush përfitoi më tepër pas 1990-ës; kush u varfërua nën diktaturë dhe kush u pasurua në “demokraci” – materialisht dhe shpirtërisht. Totalitarizmin e kam përjetuar në Tiranë, banor i kryeqytetit; qëkur fillova të mendoj në terma të së drejtës dhe të krimit, të lirisë dhe të shtypjes, të dritës dhe të errësirës, nuk mund të mos i mbaja sytë e kthyera nga Perëndimi, që – për ne të Tiranës në ato vite – ishte Italia, e parë përmes televizionit, e dëgjuar përmes radios. Përveç të deklasuarve dhe të persekutuarve politikisht, më të ndrydhurit në Shqipërinë totalitare ishin punëtorët e mendjes: intelektualët, studentët, shkrimtarët, artistët, mësuesit, përkthyesit; ata e përjetonin intimisht robërinë e mendimit, ata e përfytyronin identitetin e tyre të realizuar mirëfilli në një botë me dyer të hapura. Të tillë janë iranianët që kanë marrë sot rrugët e Teheranit, për të protestuar kundër primitivizmit të regjimit të atjeshëm; rezultatet e zgjedhjeve, manipulimet dhe mashtrimet, janë ndoshta vetëm preteksti për të ngritur zërin. S’ka pikë dyshimi se shumë prej iranianëve që kanë pasur kontakt me Perëndimin, kulturën shekullare, kultin e lirisë individuale dhe të fjalës, të drejtat e njeriut e veçanërisht të gruas, përbuzjen ndaj autoritarizmit old fashioned, gjenden në të njëjtën agoni, si edhe elitat intelektuale të Tiranës, në fund të viteve 1980. Agjenturat e huaja, të interesuara për të destabilizuar Iranin, do të fokusoheshin pikërisht në këtë pakënaqësi difuze, për ta kanalizuar drejt revoltës së hapur, sikurse bënë atëherë në Tiranë; vetëm se, njëlloj si në Shqipëri, elitat pro-perëndimore në Iran nuk mund veçse të jenë një pakicë e papërfillshme. Kur kam qenë student, në vitet 1977-1983, gjithnjë e merrja veten me të mirë me një përfytyrim të përsëritur, madje obsesiv; doja të montoja, në pika strategjike të oborrit të Fakultetit Histori-Filologji, altoparlantë të fuqishëm, nga të cilët të buçiste pastaj, anembanë, kënga “Another Brick in the Wall” (Part II) e Pink Floyd. E kaloja këtë përfytyrim në mendje deri në hollësitë më të papërfillshme, si të isha producenti i një videoklipi: fytyrat e studentëve, ngërdheshja në fytyrën e sekretarit të Partisë, urdhri i një mësuesi fizkulture për t’i rrëzuar altoparlantet, shija që do të më jepte në gojë cigarja, teksa do të ndihesha krenar për katrahurën që kisha shkaktuar. Mënyra ime për t’u Jan Palach-izuar, si të thuash. Unë e kisha kapur me Pink Floyd, por ndonjë moshatari im, vetëm pak vjet më vonë, do të ketë pasur të njëjtën fantazi, edhe pse ndoshta me “Bad” ose “Thriller”, të Michael Jackson-it. Idetë i kishim të mira, por mjetet për t’i realizuar i kishim blerë në tregun e zi të kulturës. Nuk më duket rastësi, megjithatë, që rënia e Murit të Berlinit u kremtua, ndër të tjera, edhe me një mega-koncert të Roger Waters – dikur pjesëtar i Pink Floyd dhe autor i konceptit të albumit “The Wall”, ose i metaforës pop muzikore dhe kulturore së Murit. Ironikisht, në atë koncert luajti edhe Orkestra Ushtarake e Armatës Sovjetike… Përfytyroni tani totalitarizmin pothuajse fetar të Lindjes, në format e veta herë politike, herë teokratike nga njëra anë; ekumenizmin rinor të kulturës pop nga ana tjetër. Kush do të fitojë? Për fat të keq, diskursi për Iranin rrëshqet në dy shina që po vijnë duke iu larguar njëra-tjetrës; pro-perëndimorët e Twitter-it kanë të drejtën e tyre të revoltohen ndaj katundarisë politike të Ahmadinejad-it; por ky i fundit ka me vete votën e popullit. Prandaj nuk ka pikë kuptimi të ngatërrosh demokracinë me lirinë; sikurse nuk kishte pikë kuptimi ta ngatërroje në Shqipërinë e 1990-ës, pavarësisht nga parullat e brohoritura në oborret e ambasadave te rruga “Skënderbej” në Tiranë. Në një Iran të lirë, qytetarët e Teheranit duan ta kalojnë natën duke ndezur qirinj poshtë portreteve dhe posterëve të ikonës pop Michael Jackson-it; në një Iran demokratik, vese të tilla nuk do të tolerohen dot, sikurse nuk janë toleruar. Autoritarizmi bashkëjeton për bukuri me demokracinë; aq më tepër në kushte si të sotmet, kur Perëndimi e ka humbur të drejtën morale për të dhënë leksione të etikës politike. Teksa Neda Agha Soltan-it i lakohej emri anembanë infosferës në Perëndim, gjetiu ende komentohej masakra që kish bërë një avion robot i NATO-s gjatë një funerali në Pakistan (80 të vrarë, si me shaka). Unë vetë e paskam tani të vështirë të përfytyroj një koncert të Roger Waters-it në Baghdad. Shumë ujë ka rrjedhur, që nga vitet euforike të pas 1990-ës; Irani i sotëm i ngjan, në shumë aspekte, Lindjes europiane të para 20 vjetëve – por Perëndimi është katandisur në fantazmë të çka përfaqësonte atëherë, edhe pse avionët, raketat dhe gjeneralët i ka përmirësuar (pa përmendur hyrjen e Shqipërisë në NATO). Michael Jackson-i mund t’i zhvendosë fatet e Iranit nga titujt kryesorë të Reuter-it e të AP-së; por nuk i energjizon dot më ushtritë e Twitter-it në Teheran. Revolucionet nuk bëhen dot pa sakrificat e idealistëve; po vallë nuk kanë nevojë, edhe idealistët, për ideale?

https://peizazhe.com/2012/03/28/brekushet-uniseks/

2012-03-28T04:33:09

BREKUSHET UNISEKS

Ka pasur, këto ditë, një zallahi në mediat për çështjen e paradës së homoseksualëve që do të mbahet në Tiranë në maj – për të festuar Ditën Ndërkombëtare kundër Homofobisë dhe për arsye të tjera të njohura. Nga njëra anë, një eksponent i së djathtës në pushtet (Ekrem Spahia), deklaroi se gay-t shqiptarë të Paradës u dashkan kapur në hu; nga ana tjetër, ResPublica botoi një letër të një anonimi, pas gjase provokacion i thjeshtë, ku vizioni gay i kundërvihej hipokrizisë heteroseksuale borgjeze, me një patos të ngjyer mirë në lëngjet biologjike. Nuk ka dyshim se ka shqiptarë homoseksualë, sikurse edhe ka pasur; dhe që këta diskriminohen në mënyra të ndryshme. Për fat të keq, diskriminimi në shoqërinë shqiptare është praktikë transversale, nga e cila nuk shpëton askush – dhe jo vetëm në aksin hetero/homo, por dhe në atë burrë/grua, qytetar/katundar, verior/jugor, shqiptar/tradhtar, i fortë/i pafortë, komunist/antikomunist, i bardhë/jevg, mysliman/i krishterë, i PD-së/jo i PD-së, e kështu me radhë. Kjo shoqëri shqiptare sot as që mund të përfytyrohet pa diskriminimin e gjithanshëm. E reja e të tanishmes ka të bëjë, para së gjithash, me përgjithësimin e barazisë, si të drejtë elementare të njeriut; meqë diskriminimi mund të ndodhë vetëm në një kontekst barazie, ose midis palësh që, në teori, duhej të ishin të barabarta mes tyre. Megjithatë, kur flitet për paradë gay në Tiranë, nuk kemi të bëjmë më thjesht me çështje diskriminimi dhe barazie; meqë kjo paradë është një praktikë e importuar në mekanikisht, madje e tillë që të përfaqësojë një nga format më elokuente të kultit të kargove sot mes shqiptarëve. Parada gay është zhvilluar në kontekstin kulturor specifik të Perëndimit të zhvilluar; edhe pse i ka rrënjët sa në procesionet fetare, aq edhe në festat e karnevaleve dhe të tjera të ngjashme; dhe po të duam mund të zbresim deri në ritet e Dionisit së lashti. Kjo traditë nuk vepron më ndër shqiptarë, ose është shumë e dobët; veçanërisht në kryeqytet, ku praktika e paradës u politizua aq shumë gjatë shekullit që shkoi, sa u kthye në trajtë komunikimi të popullit me udhëheqjen, ose një lloj triumfi, në kuptimin romak, të raporteve ekzistuese të pushtetit. Gjithsesi, parada tek ne ende përfaqëson pikën kulmore, apoteozën e realizimit të identitetit vetjak në publik; ose momentin kur privatja vjen e tkurret deri në zhdukje. Pavarësisht nga synimi subjektiv që mund të kenë homoseksualët shqiptarë për paradën e tanishme, ajo do të perceptohet doemos si një orvatje për ta bërë krejt publik versionin alternativ të jetesës gay; në një kohë kur ndër shqiptarët ende nuk ka zënë vend mirë toleranca ndaj manifestimeve publike edhe të seksualitetit normativ (çka e konfirmon edhe, paradoksalisht, fakti që disa gra dhe vajza në Tiranën metroseksuale e festuan 8 marsin në strip clubs). Të kemi parasysh se në Shqipëri kemi gay dhe lesbians, baballarët dhe nënat e të cilëve do t’i kenë mbajtur radhët  burrat veç e gratë veç, në dyqanet dhe zyrat. Irritimi që manifestohet shpesh, ndonjëherë edhe haptazi, ndaj homoseksualitetit është, në thelb, irritim jo ndaj praktikës vetë, sesa publicitetit të diçkaje që duhej të mbetej e fshehtë. Sa më publike bëhet sjellja e homoseksualit, aq më e kërcënuar ndihet një kategori heteroseksualësh në privatësinë e vet. Kjo nuk përligj dhunën dhe diskriminimin; edhe pse shpjegon – ndoshta – disa tensione, të shprehura edhe në mediat sociale. Natyrisht, parada gay është edhe një mënyrë, e sprovuar, për të përftuar, farkëtuar dhe konsoliduar një komunitet gay në Shqipëri, si kundërpjesë sociale e shoqatës përkatëse. Që ka homoseksualë, dhe këta përfaqësojnë një përqindje të caktuar të popullatës, kjo nuk do të thotë, doemos, se ka edhe një komunitet homoseksualësh; madje nuk do të thotë as edhe se një komunitet i tillë duhet të ekzistojë, as që duhet të krijohet. Gjithsesi, një individ që diskriminohet, është një individ të cilit i mohohet plotësia e të qenit njeri; dhe askush nuk duhet të guxojë t’ia mohojë kujt këtë plotësi – dhe komuniteti nuk hyn këtu fare, meqë s’është e thënë të jesh gay, për t’i dalë në mbrojtje gay-t të nëpërkëmbur. Megjithatë, nëse këto organizata homoseksualësh në Shqipëri luftojnë kundër diskriminimit të tyre dhe të së tjerëve, atëherë ato meritojnë solidaritetin dhe admirimin e të gjithëve. Përkundrazi, parada gay, si formë e kultit të kargove, ose importim i një praktike që mbërrin në teatrin shqiptar të rrugës më tepër si zhguall i zbrazët, sesa si shishe me një mesazh brenda, nuk mund t’i ofrojë Tiranës ndonjë model qytetar të dobishëm, së paku për momentin. Publiku u indinjua vërtet me reagimin folklorik të z. Spahia; por folklorizmi i z. Spahia, i mbështjellë me populizëm dhe parada gay, e importuar si të ishte deodorant sqetullash ose kufje Bluetooth, janë dy skajet e të njëjtës dukuri: përballë modernizimit formal, në kufi të provokacionit, dhe gjithsesi të pamotivuar shoqërisht, do të ketë gjithnjë një shtresë konservatore dhe të kërcënuar, e cila do të përgjigjet me folklor. E keqja është, pra, te imitimi; ose ajo mënyrë të menduari magjik, e cila këto njëzet vjet na ka paralizuar, duke na shtyrë të braktisim çdo lloj orvatjeje ose gjakimi për zhvillim organik, në emër të kopjimit mekanik të hieroglifeve Perëndimore.

https://peizazhe.com/2007/07/09/perlavdim-dhe-neperkembje/

2007-07-09T02:27:01

Përlavdim dhe nëpërkëmbje

Ripërtëritja dhe riprodhimi i kulturës shqiptare në këtë periudhë kalimtarie e ndonjëherë krize varen në masë të madhe nga perceptimi që i bën publiku historisë së kulturës ose çka është quajtur përmasë diakronike. Raportet e kulturës së re, krijuar a konsumuar rishtas, me të shkuarën e vet, nga një palë mbahen si themelore për mbijetesë e zhvillim, nga një palë tjetër si pengojca që duhen hequr qafe. Vetë e shkuara priret të marrë trajta të ndryshme e shpesh të pabashkëmatshme, sipas ideologjive, mitologjive dhe bestytnive të atyre që i referohen, për ta ngritur në qiell ose shpërfillur. E gjithë kjo ethshmëri mund të tregojë gjallëri dhe fermentim, por edhe obsesion me një përmasë që, fare lehtë, mund të shndërrohet në fantazmën e vet groteske. Makdonaldizim i alfabetit? Prej kohësh është vënë re se futja e kompjuterave në jetën publike, së bashku me shtegtimin e një pjese të komunikimit kulturor në hapësirat virtuale të Internetit, i sfidon drejtpërdrejt kulturat kombëtare, sa kohë që gjuhë dhe formë kulturore e universit digjital mbetet anglishtja. Sfida u paraqitet shqiptarëve në trajta të ndryshme, por kohët e fundit ka pasur debate deri edhe për nevojën e një rishikimi a reforme të pjesshme të alfabetit të shqipes, i cili nuk iu përshtatka mirë modeleve shkronjore të anglishtes për shkak të shenjave të posaçme që përdor me ë-në dhe ç-në. Mjaft t’u hedhësh një sy botimeve shqiptare në linjë – pa përmendur forumet e ndryshme ku përdoret shqipja – për të parë se nuk ka një mënyrë të vetme të pranuar për ta zgjidhur kokëçarjen e këtyre dy grafemave kryeneçe. Një palë i bien shkurt dhe i mënjanojnë krejt; një palë tjetër duan t’i përdorin, por jo gjithnjë shfletuesit ua interpretojnë drejt kodet; një palë e tretë kërkojnë ta përdorin këtë krizë për të sugjeruar reforma të alfabetit dhe zëvendësim të shenjave të posaçme (diakritike) me zgjidhje të tjera të praktikueshme me alfabetin standard. Sa herë që hapet një diskutim i tillë, më vjen në mend një mik imi i dikurshëm, filozof “pozitivist”, që gjysmë-seriozisht i parashtronte viktimës së radhës idenë e vet për ta thjeshtuar sistemin morfologjik të shqipes sipas modelit të kolauduar të anglishtes; në mënyrë të tillë që, bie fjala, një folje çfarëdo të zgjedhohej kështu: unë shkoj, ti shkoj, ai shkoj, ne shkoj, etj. Të gjithë atyre që s’e mbanin dot gazin, miku im u vërente se gjuha është tek e fundit marrëveshje për adoptim të një sistemi rregullash arbitrare. Mirëpo kur vjen fjala tani për shkrimin e shqipes kompjuterike, deri edhe Panorama, gazetë qendrore në Shqipëri, disa herë e ka rimarrë çështjen seriozisht duke propozuar, nëpërmjet analistit të vet Kopliku, që ë-ja të fillojë të shkruhet ee, dhe ç-ja cz ose ch. Kjo zgjidhje më tingëllon tipike prej teknokratësh miopë ndaj përmasës historike të alfabetit dhe domethënies kulturore të atyre pak shenjave që ndriçimtarët e Rilindjes u detyruan t’i lënë në alfabet, megjithëse të vetëdijshëm për kokëçarjet teknike që po u sillnin tipografëve të së ardhmes. Në krahasim me gjuhë të tjera madje madhore si spanjishtja, frëngjishtja dhe italishtja, e jona i përdor shenjat e posaçme vetëm në dy raste; në një kohë që alfabetet e polonishtes, çekishtes, sllovakishtes, kroatishtes, rumanishtes e turqishtes janë të krimbura me diakritikë. Natyrisht, një ndryshim çfarëdo në alfabet do t’ua ndërlikonte krejt kot brezave që vijnë komunikimin me trashëgiminë kulturore, sepse alfabeti është nga ato fillesa që duhet t’u mbijetojnë ndryshimeve për t’u siguruar vijueshmërinë e duhur; ndërsa vështirësitë e të shkruarit në kompjuter dhe të afishimit në Internet nuk kanë të bëjnë me mangësi të alfabetit vetë, por me papajtueshmëri të programeve kompjuterike, prandaj edhe mund të zgjidhen natyrshëm me rrugë administrative (siç e shpjegon mirë Bato Bujku në blogun e vet “Kurveleshi”). Shqipja përndryshe e ka alfabetin relativisht të ri dhe ende krejt funksional; madje këtij funksionaliteti të kënaqshëm i detyrohet pjesërisht alfabetizimi masiv i shqiptarëve gjatë shekullit XX, i cili ende mbahet me të drejtë si arritje për t’u krenuar e programit kombëtarist të Rilindjes. Kultura si nostalgji Merita Halili, këngëtare e shquar e folklorit urban të Shqipërisë së Mesme, prej kohësh është vendosur në SHBA, ku e shoqëruar nga një grup instrumentistësh të thekur vazhdon të japë koncerte për një publik kryesisht të mërgatës shqiptare të Përtejdetit. Për një artiste që kërkon t’i mbetet besnike repertorit tradicional, vështirësitë e karrierës të njëmendtë në kushte të mërgimit kanë të bëjnë kryesisht me pritjet jo gjithnjë racionale, as mirëfilli estetike, të mërgimtarëve artdashës. Shqiptarëve muzika popullore u shërben edhe si sfond momentesh kritike të jetës së familjes dhe të komunitetit; madje për shumëkënd këngët e folklorit urban janë të pandashme nga dasma tradicionale shqiptare, ku gëzimi i ritualizuar shpesh i përshoqërohet natyrshëm sentimentalizmit të skajshëm. Çështja është nëse një funksion i tillë mund të bartet në rrethanat të reja të mërgimit, pa e humbur mesazhi ngarkesën artistike. Koncerti i fundit i Merita Halilit në New York e konfirmoi edhe njëherë kundërvënien e sotme midis artistit me frymëmarrje kombëtare dhe publikut të vet më të përkushtuar, njëlloj sikurse konfirmoi magjinë estetike të repertorit klasik të këngëtares. Për fat të keq, programi i koncertit jo vetëm ishte përzgjedhur i tillë që të kënaqte një turmë sa më gjithëpërfshirëse shqiptarësh të djegur për shqiptarë të tjerë, por edhe dukej se mëtonte jo aq kumtin muzikor sesa nostalgjinë për një mot tanimë të lënë pas, të kapërcyer, të mbetur peng të kujtesës. Pati çaste kur këngëtarja, derdhur posaçërisht në një fustan të kuq me shqipen dykrenare ngjitur në abdomen, dukej sikur po i deklamonte publikut në ekstazë alfabetin muzikor të gjeografisë kombëtare. Ky masazh atdhetarizmi u kurorëzua pastaj me interpretimin e papritur të “Bjeri gajdes, gajdexhi,” një këngë e lehtë ahengu që, ndër të tjera, përmban vargje të tilla si “sot ka festë kooperativa”, duke iu sjellë haptazi asaj të kaluare mitike kur shqiptaria përvijohej si diçka më e madhe se shuma e pjesëve të veta. Kështu, finalja rituale e koncertit sikur e la pak në hije pjesën e parë, ku vlerat artistike kishin përparësi ndaj mesazhit ideologjik; edhe pse lirizmi i atmosferës intime të disa prej këtyre këngëve i përshtatet më mirë natyrës dhe personalitetit muzikor të artistes. Muzika – opium apo komunikim? Si koncert, ky i Merita Halilit u përjetua me ngazëllim të paparë nga plateja dhe do mbajtur mend si sukses, por suksesi s’i jep dot përgjigje pyetjes së mësipërme. Vetëm sugjeron që, për shumëkënd, ajo kulturë kombëtare që i mbledh shqiptarët së bashku nën një çati e zhytur në të njëjtat gëzime, ende vijon t’i referohet kohës kur gjithçka kompaktësohej nga totalitarizmi i regjimit – të paktën gjithçka përtej mishrave të pjekur dhe gotës së rakisë. Muzeu i mureve Nëse totalitarizmi ishte edhe përpjekje për t’iu imponuar shqiptarëve një identitet kulturor tejkrahinor të themeluar në adhurimin e shtetit, periudha post-totalitare po shtjellohet, të paktën në kulturë, edhe si përpjekje për restaurim të fillesave krahinore dhe shumëfetare të vetëdijes kombëtare. Dallesa të tilla si komunistë dhe antikomunistë, të majtë dhe të djathtë, të krishterë dhe muhamedanë, gegë dhe toskë, katolikë dhe ortodoksë, kombëtaristë dhe kozmopolitë po kristalizohen shpesh e sidomos në kulturë, duke u betonuar pas personaliteteve përkatëse dhe duke mbjellë segmentim të mëtejshëm në jetën normale të komuniteteve. Një debat i kohëve të fundit në hapësirat e Internetit rreth figurës së Gjergj Fishtës si poet dhe vendit të tij në historinë e letrave shqipe tregoi, ndër të tjera, sa i vështirë po bëhet komunikimi mes shqiptarëve që qëllojnë të gjenden në dy anë të kundërta të një barrikade çfarëdo. Për disa, poeti autor i Lahutës është i pandashëm nga Fishta personalitet i shquar i Rilindjes; ndërsa për disa të tjerë s’është aspak e parakohshme që vepra letrare e Fishtës të gjykohet me kritere thjesht estetike në raport me veprën e shkrimtarëve të tjerë romantikë të kohës, ose edhe nga perspektiva e interesit që ka për atë poet lexuesi i sotëm shqiptar tipik. Debate të tilla nuk bien ndonjë kontribut kritik të mirëfilltë, pse shpesh shtjellohen midis amatorësh të rrëmbyer, që identifikohen me heronjtë e tyre njëlloj siç identifikohen tifozët me skuadrat e zemrës; mirëpo diskutimet ndonjëherë lënë të tejduken zhvillime të vetëdijës shqiptare që fare lehtë mund të rrezikojnë nesër vetë integritetin kulturor të shqiptarisë. Nëse një palë adhurimtarësh e nderojnë Fishtën në atë masë që vepra e tij, letrare dhe joletrare, është edhe mishërim i një frymëzimi kombëtarist tejkrahinor të kulluar, një palë tjetër e mbajnë për “të tyrin” vetëm ngaqë e kanë të krahinës ose të fesë së tyre. Tolerimi shpesh dashamirës i një partikularizmi të tillë ka doemos të bëjë me kujtimin e përndjekjes së pamëshirshme, prej Hoxhës & Co., të fesë katolike në veri të Shqipërisë dhe kulturës që i përshoqërohej asaj feje. Mirëpo kjo nuk më duket se ia përligj qëndrimin, bie fjala, një autori si Zef Simoni, kur ky shkruan në një artikull (shpërndarë në Internet) se po e lut Zotin “mos me harrue kurr figurat e shqueme të religjionit e të atdheut tonë, tue fillue me Shën Jeronimin […] me Marin Barletin meshtar e shkrimtar i fuqishëm, së bashku me Beçikemin, me Buzukun, Budin, Bardhin e Pjeter Bogdanin e veprave monumentale, grup i denjë i letërsisë së vjetër shqipe […] me autorët e fuqishëm kryesorë të letërsisë shqipe, si: Mjedën, Harapin, Fishtën, Zadejen, Palajn e sa të tjerë […]”; dhe pikërisht në një trajtesë ku denoncohet ateizmi i një poeti tjetër shqiptar, Migjenit. Veç autorit blasfem të Vargjeve të Lira, në Top-Ten-in letrar të ipeshkvit ndihmës në Arqipeshkvinë e Shkodrës nuk kanë gjetur dot vend as De Rada, as Naimi, as Samiu, as Asdreni, as Lasgushi, as Konica, as Noli, as Skiroi… për të mos përmendur të tjerë të mëvonshëm që na i lexon bota mbarë. Natyrisht, partikularizmi dhe parrokializmi nuk duan marrë si viktima të diktaturës prandaj edhe nuk ka pse të rehabilitohen; dhe aq më pak në kuadrin e një kombëtarizmi shpesh sentimental, mitizues e ndonjëherë edhe instrumental. Kujdes me kujdestarët! Janë të shumtë ata shqiptarë, brenda e jashtë Shqipërisë, që duan ta përdorin kulturën për të arritur qëllimet e tyre – fisnike e shpirtvogla, të larta e të ulëta, utopike dhe praktike. Por njëlloj të shumtë janë edhe ata që kulturën shqiptare e shohin si substancë të identitetit, ose medium të komunikimit me bashkësitë në të cilat përfshihen. Për këtë arsye kaq ekzistenciale kujdesi për kulturën nuk u duhet besuar kurrsesi as reformatorëve të alfabetit as nostalgjikëve që e duan sa kohë ua riprodhon hierarkitë dominuar prej atyre vetë, e më në fund as krahinoristëve, që e shohin me dyshim çdo fillesë kulturore jolokale. Në të vërtetë, të gjitha këto grupime duket se po e përjetojnë mundimshëm përmasën kohësore (diakronike) të kulturës; meqë duan ose ta lënë mënjanë në emër të modernizimit abstrakt, ose ta adhurojnë si të ishte perëndi e të sotmes, ose ta shpërbëjnë në emër të një autenticiteti “filologjik”, gjithsesi anakronik nëmos arkaik. Edhe pse lëvizje e dëshira të tilla periferike nuk duket se ngrenë peshë përballë trysnisë së frikshme të kulturës pop amerikanizante ndaj mekanizmave riprodhuese dhe mirëmbajtëse të komunikimit kombëtar, ato megjithatë kanë ndikim të shpërpjesëtuar në elitat me dhe pa pushtet, sa kohë që elitat ushqehen me këtë apo me atë utopi të radhës. Shqetësimi i sotëm ndaj rravgimeve të tilla do të mund të parandalonte materializimin e tyre nesër, kur do të ishte vonë për t’i mjekuar. [2004]

https://peizazhe.com/2013/05/21/pleh/

2013-05-21T14:12:38

PLEH

Gazeta “Shekulli” rrëmon në kazanë plehrash. Gjej sot të botuar një shkrim me titull “38-vjeçarja mbetet shtatzënë me të vdekurin”, i cili pa frikë mund të merret edhe si nadiri i gazetarisë shqiptare trash. Jo vetëm që lajmi është i pabesueshëm në vetvete, por edhe është i vjetër; i 11 nëntorit 2010; kur u botua nga një faqe online e quajtur Dead Serious News, e cila ka natyrë satirike dhe parodike, e ngjashme me The Onion, ose – meqë jemi në hapësirën e PTF – me Obobo News. Kjo lloj gazetarie pastiche nuk synon të gënjejë kënd, por vetëm të qesëndisë teprimet e shtypit, duke i çuar deri në absurd. Si e tillë, ajo parakupton një lloj publiku në gjendje ta kuptojë absurdin – jo analfabetët funksionalë, të cilëve u drejtohet lajmi më lart. Ka edhe më – lajmi është përgënjeshtruar tashmë Snopes.com, çka tregon se Shekulli nuk ishte as i pari që e bëri një mufkë të tillë; në fakt, budallallëkut nuk i mungon kurrë konkurrenca, brenda dhe jashtë vendit. Mjerë publiku në Shqipëri, që mësohet të zbavitet me kësi lëtyrash. P.S. Mos humbisni, nga teksti i lajmit, që policia e paska akuzuar gruan në fjalë edhe për përdhosje të… nekrologjisë së viktimës; kushedi ngaqë në këtë nekrologji nuk përmendej fertiliteti i tij formidabël. P.P.S. Vëreni edhe që lajmi i botuar në Dead Serious News shoqërohet me një foto-kuadër nxjerrë nga seriali televiziv Lost, ku tregohet personazhi John Locke (Terry O’Quinn, në arkivol.

https://peizazhe.com/2021/07/26/1x10-antologji-e-poezise-bashkekohore-greke/

2021-07-26T12:37:50

1×10: ANTOLOGJI E POEZISË BASHKËKOHORE GREKE

Titulli: Antologji e Poezisë Bashkëkohore Greke Shtëpia botuese: Berk, 2021 Përzgjedhur dhe përkthyer:  Sokol Çunga   Parathënie Ndër kohëra titulli “antologji” ka marrë kuptimin hijerëndë të një prodhimi mbrujtur nga autoritete akademike dhe zyrtare dhe, afërmendsh, pyetja e parë e dikujt do të ishte: “cili autoritet e ka përpiluar këtë antologji”. Përgjigja është e thjeshtë: asnjë autoritet. Është një “antologji jozyrtare”, nuk hedh shtat në hijen e asnjë institucioni apo autoriteti. Nuk është, kurrsesi, simbol vetëkënaqësie mbledhja e kësaj antologjie. Vetvetiu, askush s’i afrohet dot poezisë me arrogancë dhe vetëkënaqësi. Përndryshe, s’ka aty poezi. Kjo përmbledhje është krejt spontane, e mbështetur në lexime të përditshme gjatë 15 e më shumë viteve, dhe kriter të vetëm ka artin që na bën ta soditim dhe të heshtim. Emri “antologji”, huazuar nga greqishtja “ἀνθολόγιον”, në kuptimin e parë bart domethënien “buqetë lulesh”. Kur dalim fushave, apo kur shkojmë në shitore lulesh, nuk zgjedhim lulet sipas kritereve akademike, duke pasur parasysh përbërjen biologjike të tyre. Kështu, edhe kjo buqetë është përfundim i luleve të poezisë greke që kam mbledhur ndër vite, dhe i shërbehen sot lexuesit përkthyer në shqip nga vetë përzgjedhësi. Mbledhja e këtyre poezive i nënshtrohet vetëm një kriteri: së bukurës që me lëmimin estetik dhe pjalmin shpirtëror, nxjerr nga amullia mendjen dhe shpirtin. Nga ana tjetër, kur përpara ke poetë që janë të rinj sipas moshës fizike, siç janë shumica e poetëve që shërbejmë këtu, udha e të cilëve në letërsi, me gjasë, ka për të qenë e gjatë, vetvetiu mbledhësi çlirohet dhe nga tensioni që dikton kërkimi për të gjetur të përkryerën. Ndoshta e përkryera nuk është shkruar ende. E rëndësishme, në këtë çast, mbetet përvoja e leximit dhe e marrëdhënies që arrin të vendosë lexuesi me poezinë e shërbyer. Nga ana tjetër, është krejt e pamundur që poezia bashkëkohore greke të paraqitet në një vëllim të vetëm. Por njëkohësisht, do të kishte qenë ëndërr e marrë përfshirja e gjithë poetëve bashkëkohorë në një vëllim të vetëm. Prandaj dhe, me shpresën se do të mundem të  vijoj këtë projekt edhe në të ardhmen, këtu sjell vëllimin e parë të poezisë bashkëkohore greke. Poezia e shkruar në greqishte daton që në shek. VIII para Krishtit, me dy veprat e mirënjohura të antikitetit, Iliadën dhe Odisenë e Homerit. Teksa në këtë pikë bien në një mendje të gjithë studiuesit, për fillesat e letërsisë moderne greke (pra, asaj jo klasike), debati akademik vijon. Sipas njërit prej varianteve, letërsia moderne greke ndahet në gjashtë periudha, si më poshtë: Shek. IX – 1453 (rënia e Konstandinopojës); 1453 – 1669 (rënia e Kretës nën sundimin e Perandorisë Osmane); 1669 – 1821 (fillimi i Revolucionit Antiosman); 1831 – 1880 (shfaqet Shkolla e Re e Athinës); 1880 – 1930 (Brezi i viteve ’30 dhe ’31, shfaqja e J. Seferisit në letrat greke); 1930 deri në ditët tona. Një tjetër variant i qëndrimeve teorike sugjeron ndarjen e letërsisë greke në tre periudha të mëdha: Antike, Bizantine dhe Moderne. Dikush tjetër propozon vetëm dy periudha: Antike dhe Moderne (duke vendosur si kufi mes tyre vitin 1453), e kështu me radhë. Për të tjerë autorë moderniteti fillon aty rreth vitit 1700, duke quajtur “letërsi mesjetare” periudhën mes viteve 1200-1700. Pavarësisht debateve, pika kyçe e poezisë moderne greke mbetet Eposi i Digjenis Akritas i shek. XII. Kurse zonat në të cilat lëvrohet letërsia greke e kësaj periudhe, afërmendsh, ndodhen jashtë kufijve gjeografikë të Greqisë së sotme. Letërsia moderne greke është lëvruar në Athinë, Kretë, Qipro, Rodos dhe ishujt e vegjël të Mesdheut, në Peloponez dhe Epir, në Stamboll, Trakë dhe Azi të Vogël. Gjithsesi, diskutimi i periudhave mbetet çështje krejt teknike dhe rreptësisht akademike për këndvështrimin e kësaj parathënieje. Ajo që vlen për t’u nënvizuar është se, pavarësisht klasifikimit në periudha e shkolla, e gjithë letërsia shkruar në greqisht, por veçanërisht ajo e periudhës fundbizantine dhe pas-bizantine janë thelbësore për zhvillimin e letërsisë greke të shek. XX e më prapa, gërshetuar me elementet kozmopolitë të epokës së internetit. Veç disa poetëve të kanonit të poezisë greke, të cilët i kemi përfshirë këtu për arsye që do t’i shpjegojmë më poshtë, synimi kryesor i kësaj antologjie është të sjellë disa prej zërave të poezisë bashkëkohore të poezisë greke. Këta poetë janë të njohur për lexuesin e kultivuar grek dhe cilindo që ndjek revistat letrare (tradicionale apo elektronike) kombëtare a ndërkombëtare, si dhe botimet e reja në Greqi. Kurse në rastin tonë, në Shqipëri, mbeten të panjohur. Secili nga këta poetë bashkëkohorë ka botuar të paktën një libër, e shumë prej tyre janë edhe fitues të çmimeve të ndryshme letrare. Kësisoj, kjo antologji është, kryesisht, përzgjedhje poezish për t’i ndarë me njerëz që dëshirojnë të ngjërojnë poezinë bashkëkohore greke, kurse në aspektin personal, në mos i shërbeftë vetë Poezisë, le t’i shërbejë, aq sa mundet, njohjes së tjetrit, njëkohësisht të ndryshëm dhe të ngjashëm. Në tekstet shkollore dhe universitare në shqip që trajtojnë poezinë greke, por edhe trajtesat akademike që merren me të, hyrja e zakontë dhe e parashikueshme nuk harron të përmendë se letërsia mesjetare dhe romantike e dy popujve tanë, atij shqiptar dhe atij grek, si dhe folklori ynë, kanë shumë të përbashkëta. Pavarësisht metodologjisë shkencore, shumë shtjellime mëtojnë të gjejnë pikëtakimet mes eposeve të dy vendeve dhe në përrallat popullore. Megjithatë, marrëdhëniet letrare të dyanshme janë shumë më të varfra se marrëdhëniet njerëzore, ekonomike, politike dhe, së fundmi, edhe ato gjeo-strategjike të këtyre 30 viteve të fundit. Pavarësisht afërsisë dhe komunikimit, çuditërisht, lexuesi shqiptar dhe publiku i gjerë njeh variante fragmentare të kulturës greke, të stereotipizuara prej muzikës apo industrisë së argëtimit në përgjithësi, dhe pak letërsi. Po t’i hedhim një vështrim diakronik botimeve të autorëve grekë në gjuhën shqipe në Republikën e Shqipërisë (theksojmë mosnjohjen tonë për realitetin e këtyre botimeve në Kosovën e para dhe pas pavarësisë), nga Lufta II Botërore, deri në fund të periudhës së partisë-shtet, vërejmë se autorët që botoheshin, qoftë në formë libri, qoftë në revista apo gazeta letrare, ishin komunistë, të cilët preferohej të ishin edhe pro-stalinistë (meqenëse stalinist vijonte të thoshte se ishte edhe ish diktatori ynë). E vetmja antologji e poezisë greke në gjuhën shqipe gjatë periudhës së shtetit diktatorial u botua më 1986[1]. Më 1984 ishte botuar i famshmi libër i diktatorit të Shqipërisë, ku theksohej tradita e gjatë miqësore mes popullit shqiptar dhe atij grek, dhe nevoja e kultivimit të mëtejshëm të saj. Prandaj, nuk mund të mos aludoj dhe nuk mund të mos mëtoj se botimi i antologjisë 2 vjet më pas ishte nismë e shtyrë nga temperatura e politikës së kohës, dhe jo mirëfilli nga synimet dhe shijet letrare, realitet i pagjasë për Shqipërinë e asaj kohe. Kjo ide përforcohet edhe më shumë kur shohim botimet e periudhës pas-diktatoriale. Sigurisht, nuk mungojnë përpjekjet e vazhdueshme të shtëpive të ndryshme botuese për të sjellë letërsi greke në shqip (për të mos i hyrë kujt në hak, nuk po marr përgjegjësinë t’i rendis). Në tregun e librit gjenden lehtësisht autorë grekë, si të traditës, aq dhe të letërsisë bashkëkohore, së shumti në prozë. Por këta autorë, pavarësisht në janë të mirënjohurit Nobelistë dhe pjesëtarët e listave të projekteve kulturore Evropiane apo Ballkanike, apo autorë krejt të panjohur, mbeten njëfarësoj të shkëputur nga bisedat apo nga ato pak kritika që shkruhen për letërsinë në Shqipëri. Veç kësaj, fakti që përkthimi i letërsisë greke në shqip ende ka vellon e mistikes dhe të ekzotikes, ndryshe, fjala vjen, nga përkthimi prej anglishtes apo frëngjishtes, tregon se letërsia greke është “tjetri” i një realiteti ku “uni” është shumë i ngurtë dhe shpërfillës. Arsyet janë të shumta, por do të ishte më me vend t’i shtjelloja në një trajtesë tjetër. Pavarësisht synimit kryesor, sjelljes së poetëve të brezit të sotshëm të Greqisë, në këtë antologji kam përzgjedhur edhe disa prej poetëve-simbol të poezisë greke, për shkak të vulës së pashlyeshme që kanë lënë në letërsinë e vendit të tyre dhe tek publiku ndërkombëtar. Emrat emblematikë të tyre i kam përfshirë me synimin që të shërbejnë si metaforë e mbajtësit të dikurshëm të një stafete, e cila sot ndodhet në të tjera duar, me tjetër frymë, tjetër përmbajtje, tjetër formë, të tjera shqetësime dhe tjetër ndikim. Sido që të jetë, poezia e Seferisit, Elitisit a Ricosit (gjerësisht por jo plotësisht të përkthyera edhe në shqip), janë, tashmë, të tejkaluara. Veç qëndrimeve të ndryshme letrare dhe artistike që kanë, ata qenë, njëfarësoj, “të përkëdhelurit” e regjimeve gjatë të cilëve jetuan (duke bërë dallimin e domosdoshëm se, mes tyre, Ricosi ishte disident dhe i dënuar me burg dhe internim gjatë periudhës diktatoriale të Greqisë). Mirëpo, pas tyre vjen një tjetër periudhë, vijnë botimet e pavarura të shtëpive botuese të vogla apo botimet individuale, të cilat bartin orientim të pavarur në fokusin politik dhe shoqëror të poezisë. Po ashtu, sikundër brezi i viteve ’30 arriti të linte pas poezinë e deriatëhershme romantike dhe ia doli me sukses të përqafonte dhe të kultivonte poezinë moderne, edhe këta poetë të lindur a të rritur, kryesisht, pas diktaturës së kolonelëve (vitet 1967-74), janë shkëputur prej traditës moderne dhe rrezatojnë ngjyrat e tyre të përveçme pasmoderne. Temat e mëdha që trajton poezia e viteve ’70 e më herët fillojnë të shteren, dalë nga dalë, dhe duket se poezia e viteve ’80 e pas nuk ka më qëllim të shpëtojë botën a të luftojë për idealet madhështore, por thjesht të ruajë njerëzoren në marrëdhëniet e përditshme, të kultivojë, së pari, dashurinë në mikrobotën e secilit, me shpresë se gjithkush do të bartë këtë flakë dorë më dorë, jo podium më podium. Gjykova me vend të sjell në shqip këtë poezi me përmasë individuale, ku diskutohet marrëdhënia e individit me të shkuarën e afërt, me njerëzit apo sendet krejt të parëndësishme për epopetë historike apo muzetë kombëtarë, ku shtjellohet marrëdhënia me qendrat urbane që me rritjen e tyre të pafre anonimizojnë njerëzoren, ku shumica mbyt pakicën, vendosur përballë dukurisë ku pushteti i pakicës justifikon arbitraritetin me fjalën magjike demokraci. Autorët shkruajnë në gjuhë të huaj, por jo për dukuri të huaja për shqipfolësit. Kjo tubë poetësh (duke nënkuptuar ata që ende jetojnë) banon ose ka banuar, kryesisht, në Greqi. Por ka mes tyre syresh që kanë banuar edhe jashtë kufijve administrativë të vendit, çka edhe duket, shpeshherë, përmes poezive të tyre. Dukuria e emigrimit është pjesë integrale e poezisë greke (që prej Homerit, po të duam të shkojmë aq larg). Përvojat e ndryshme njerëzore dhe ballafaqimi me kultura të tjera vetëm i kanë shtuar vlera dhe përmasë poezisë bashkëkohore greke (pa u deklamuar, domosdo, përmes tematikës së emigrimit dhe vajit për kurbetçinjtë, tipar dallues i poezisë folklorike). Duket se, veç frymës së emigrimit të grekëve jashtë Greqisë, që është trupëzuar në poezinë bashkëkohore greke, edhe emigrimi apo shpërngulja drejt Greqisë ka dhënë kontributin e vet. Në të vetmen antologji të poezisë greke që kemi në shqip, Shqipëria vjen në poezinë greke përmes Jorgos Seferisit (meqenëse kishte qenë, dikur, pak kohë konsull në Korçë), një fragmenti poezie nga poema “Këngë heroike dhe e përzishme për nëntogerin e rënë në Shqipëri” e Odiseas Elitisit (poezi që kujton kohën kur poeti pati kryer shërbimin ushtarak në frontin italo-grek gjatë Luftës II Botërore) dhe poezia “Shqipëria – Vendi i shqiponjave” e poetes Rita Bumi-Papa (ngjizur gjatë një vizite në Shqipëri më 1980). Në këtë antologji tonën Shqipëria vjen ndryshe përmes poezisë greke. Mes poetëve të paraqitur në të, tri prej tyre, Eleni-Suela Dukshi, Kristo-Armando Gezos dhe Eno Agolli janë lindur në Shqipëri, por janë rritur e shkolluar në Greqi. Vetvetiu, dhe fjalën e tyre poetike e kanë shtruar në letër në gjuhën greke, duke zënë vend mes zërave të poezisë bashkëkohore greke, pavarësisht prejardhjes, kombësisë apo kulturës së paraardhësve të tyre. Mirëpo, nga ana tjetër, pavarësisht gjuhës greke në të cilën janë shkruar poezitë, nuk mund të mos ndjejë lexuesi i atyre poezive, qoftë i lexon në origjinal, qoftë në shqip përmes këtij vëllimi, shkrirjen e jehonave dhe kujtimeve të fëmijërisë në Shqipëri, me arkitekturën pasmoderne të një poezie që është sa greke, aq edhe botërore. Sado që përzgjedhjen dhe përkthimin e kësaj antologjie e kreva me dëshirë dhe përkushtim, gjithmonë ka një metahistori, prapa asaj që duket, të cilën dëshiroj ta rrëfej. Në muajt e fundit të vitit 2020, z. Rudin Dakli, me të cilin, veç komunikimeve miqësore, këmbejmë edhe mendime për projektet e tij në kuadrin e Arkivit Digjital të Elbasanit dhe të projektit Dokumente për Shqipërinë dhe Shqiptarët, më shkroi thjesht dhe shkurt: “Më pëlqejnë poezitë e përkthyera nga greqishtja, që publikon, herë pas here, në Facebook. Nëse ke diçka, e botojmë ne, me ADE”. Nuk isha as gati, as i qartë se çfarë vlente të propozoja. E blova idenë me veten, pastaj zura të pyes ca miq të afërt: ç’të bëj, ç’vlen të botohet? Ndër kohëra më qenë mbledhur poezi të përkthyera nga greqishtja dhe anglishtja, të cilat mes viteve 2015-2018 i pata lexuar në disa mbrëmje poetike pagëzuar spontanisht me titullin “Antologji Informale e Poezisë”. A vlente të mblidhja ato? Nuk e riprodhoj dot besnikërisht radhën e miqve që pyeta, por kujtoj se mora ide të dobishme nga Mikaela Minga, Aida Baro, Eleana Zhako, Andi Rembeci, Edon Qesari. Që prej fillimit të veprimtarisë së shtëpisë botuese “Berk” kishim premtuar me Anna Shkrelin se do të botonim diçka së bashku. Kështu, krejt natyrshëm, disa prej këtyre bisedave i zhvillova edhe me të. Dhe po aq natyrshëm mbërritëm tek ideja që sendërtohet përmes këtij botimi: antologji e poezisë bashkëkohore greke. Pasi u qartësua synimi, filloi pjesa tjetër e vramendjes: cilën poezi mund të mbledh në antologji, teksa poezia e re greke fillon në shek. XII dhe vijon të zhvillohet gjallërisht deri sot? Sigurisht, i kisha disa autorë të parapëlqyer në mendje dhe në përkthime të viteve të shkuar. Por asgjë nuk kishte një formë që t’i afrohej, deri diku, antologjisë. Mora t’u shkruaj, duke kërkuar leje për botimin, poeteve dhe poetëve me të cilët kam komunikuar, herë pas here, virtualisht. Ishte thelbësore ndihma bujare që më dha prej fillimit Eleni-Suela Dukshi, jo vetëm duke më sugjeruar të përfshij disa prej poetëve më në zë të ditëve të sotshme, por edhe duke kontaktuar ajo vetë me ta, për të ma thjeshtuar komunikimin. Autorët filluan të më dërgojnë tuba poezish ose librat e tyre, elektronikisht apo përmes postës tradicionale, duke më çelur vise poezie që s’i kisha njohur deri atëkohë. Njësoj më ndihmoi në komunikimin me disa autorë edhe Eleana Zhako. Tek shkruhesha me Kosas Dhespiniadhisin, i pranishëm ai vetë në këtë botim si poet, por edhe si botues i disa prej poetëve që përfshihen këtu, më përmendi dy autorë të tjerë, poezia e të cilëve më mrekulloi. Veç kënaqësisë së punës që më jep ngaherë përkthimi, kësaj here pata edhe kënaqësinë e komunikimit me njerëz mëse të gatshëm për të qenë të dobishëm. Uroj që, ashtu sikundër mua poezitë e kësaj antologjie më shërbyen për të përforcuar lidhje të vjetra dhe për të krijuar lidhje të reja, edhe lexuesi të ndërtojë përjetimet e veta dhe të ngjërojë ca vezullime të reja që vijnë prej fqinjëve tanë jugorë. Veç kësaj parathënieje dhe vëllimit të antologjisë, që është thelbi i kësaj pune, gjatë përgatitjes, bisedave dhe rishikimeve të disahershme kuptova se disa fraza, emra, toponime, data apo ngjarje nuk mund të silleshin për lexuesin e shqipes pa disa shënime të thjeshta. Për këtë arsye, aty ku gjykuam të domosdoshme, vendosëm dhe shënime shpjeguese, të cilat ndodhen në fund të vëllimit. Në gjithë këtë proces pune, nuk do të kisha mbërritur kurrë i vetëm, ndaj u mbetem mirënjohës gjithë atyre që kontribuuan në këtë ndërmarrje. Falënderoj thellësisht të kurdogjendurën Eleni-Suela Dukshi, falë së cilës njoha poezi dhe poetë të mrekullueshëm. Falënderoj, me radhë, poetët: Eno Agolli, Pelagjia Fitopulu, Kristo Armando Gezos, Anna Griva, Thomas Joanu, Lena Kalergji, Jazra Khaleed, Nikolaos Kucodhondis, Gjerasimos Likiardhopulos, Irini Margariti, Jorgos Moleskis, Titos Patrikios, Haris Vlavianos, Dhanai Sioziu, Kostas Dhespiniadhis, Eleni Nanopulu, Thanos Gogos, Jorgos Dhinezis, Vasilia Ikonomu, Jorgos Prevedhurakis, Stamatis Polenakis, Stathis Inxes, Tasos Porfiris. Falënderoj Aida Baron, Mikaela Mingën, Eleana Zhakon, Andi Rembecin, Edon Qesarin për mendimet e çmuara dhe përkrahjen miqësore. Falënderoj Anna Shkrelin që i besoi përkthimit tim pa pasur mundësi të drejtpërdrejta për të verifikuar cilësinë e kësaj pune, dhe më pas, si botuese, por edhe miqësisht, u bë oponenca pozitive e kësaj antologjie. I gjithë ky udhëtim nuk do të kishte përfunduar pa mbështetjen e Rudin Daklit, të cilin e falënderoj thellësisht jo thjesht për kontributin e tij në shtypjen e këtij vëllimi, por edhe për gacën që shërbeu si pikënisje e kësaj ndërmarrjeje. Sokol Çunga qershor, 2021   1. ENO AGOLLI OXFORD COMMA Pas një farë moshe kemi për t’u ngjatjetuar. Gjithmonë kam dyshuar mos më pat lindur binjak nën një pemë Bodhi[2] në Delos[3] dhe më kobiti që kërthi me mantrat e nacionalizmit kallp: Topi rrotullohet, portës i afrohet – enc, penall, shyt, gol. Qysh atëherë zvogëlohem. Çdo ditë zvogëlohem edhe më sepse, në fund, madhësia matet dhe peshon. S’ka njerëz të tjerë veç nesh, pati thënë: e besova dhe s’besoj në dashuri, në miqësi, e të tjera. Sepse jam idhujtar, krijoj idhujt e mi paganë vetëm e vetëm që t’i shkatërroj. Post festum, gjithmonë. Një mbrëmje, kur nuk besonte tek bota, më tha të bëhem i papërcaktuar. I pakufishëm. Që atëherë zvogëlohem. Dhe s’e di në kam për ta mbërritur përsosmërinë e këllëfit të jastëkut të saj në lulëzim, të filxhanit prej procelani me pijen e përvëluar, të ballkonit deng me bukavile, apo të mbulesës së tavolinës së saj karo të shtruar. Por e di se dikur do të mbërrij tek ajo pikë: te presja e Oksfordit sepse në ka diçka që mësova të dashuroj është dykuptimësia. Tani po shkoj, e pavlerë, se cigaret mbarojnë shpejt, mjaft më mbajte në prag të shtëpisë atërore. Po shkoj të gjej veten, binjakun tim (,) dhe idhullin e Apolonit.   2.   PELAGJIA FITOPULU METROPOL ndërtesa që këndon është një strehë e re rrëfimtare një shtrat në stomakun tim ku e vdekur u shtri natyra lama e të uriturit në barkun tim pikturon zogj me klithma minimale kanë për ta gjykuar ndërtesën që këndon, qytetin brenda meje   3.  KRISTOS ARMANDO GEZOS I KRYQËZUARI Endesha rrugëve të fshatit me kufomën e tim ati në shpinë. Qielli kullonte urinë ngordhësira shpretka të kalbura kurse unë me një gjethe maruleje rrekesha të zija vrimat në kokën e tij që të mos i kullonin trutë. Kur arritëm në shtëpinë mbi mal e pashë mbi gorricën plakë me kyçe të fryra në vend të gozhdëve në pëllëmbë kishte shkarpa në vend të kurorës kapelë kashte; kurse mjekra i puthte kraharorin, si qengj i therur pranoi, pra, ai që jetoi me aq krenari ta varnin në atë pozicion qesharak; pra, prej kaq vitesh mbaja në shpinë një kukull. 4.  THOMAS JOANU MË QUAJNË GJITHMONË THOMA Më quajnë gjithmonë Thoma Duhet të dukem I padenjë për emrin që mbaj E vështirë të mbash të tillë emër Kur të tjerët besojnë Ti duhet të kërkosh provat Duhet të vë gishtin Në shenjë të peronave Jam mësuar të mat të vërtetën me plagë Të dyshoj për dhimbjen e të tjerëve Të dyshoj për mrekullitë E perëndive dhe të njerëzve I detyruar të bisedoj me plagët Të prek të ardhmen Në trupin e kryqëzuar të kujtesës U dënova të ndërtoj një jetë Për të grishur zhgjëndrra Një jetë të përpiqem Që plagët të mos heshtin Jam besëmirë thellë-thellë U afrova me përkrahësit Pas të parave shenja të ngjyrës Kaq shumë pata nevojë Të besoj në Ngjallje Por tani që edhe unë jam Ngjitur në kryq Dhe mbi trupin tim mësova Ç’do të thotë jetë Dhe sa shumë vrer kullon shpresa Në buzët e përzhitura të ëndrrave Nuk e di në ekziston një kohë Kur duhet të braktis Edhe jetën e ardhshme   5. JAZRA KHALEED REPUBLIKA E GREQISË Jam një mysliman i qirë, grusht, shkelm, kar. Në atdheun tim s’kam për t’u kthyer (nuk kam atdhe). Jam kërcënim për higjienën publike, jam infeksion, asnjë race të qytetëruar s’i përkas. Ç’e prish imazhin e vendit tuaj, dhëmbët apo gjuha ime? Në gjoksin tim, mbushur emigrantë, ngulen anijet e kalbura, në shpinën time fillojnë luftëra civile, mercenarët kërcejnë nga brinjët e mia. Mjekë të shoqëruar nga hafije Shpallin faunën time mikrobiologjike, regjistrojnë çdo sekrecion timin; teksa unë rizbuloj sifilizin ata garantojnë sigurinë. Komisionet e banorëve përgatisin pogrom, mëditjet ulen, punëmarrësit blejnë; shumica e heshtur ndërron stacionin. Qytetarët e mirë dhe të bindur ndaj ligjit e hanë frikën me lugë, dalin në manifestime që të mbështesin shtetin, kërkojnë mbylljen e kufijve; imperializmi i mikroborgjezëve. Jam një mysliman i qirë, grusht, shkelm, kar. Në këtë vend dhunojnë emigrantët, djegin motrat, satëri i republikës helenike copëton, copëton, copëton. Nën presën e tmerrshme të shpatës keni për të jetuar një mijë vjet të kulluar   6. NIKOLAOS KUCODHONDIS KAFENEJA SPITFAJËR Lavatriçet vrapojnë në rrugicat e Leukosisë shpëlajnë kanotierat e ushtarëve dhe të brendshmet plot lëngje onirike. Kuadrot falimentojnë me krizën qytetarët falimentojnë si kuadrot komunistët e kanë fajin për të gjitha teksa njeriu përkrah mbante erë djerse dhe fryme marrë hua nga një grua në bordello limuzinat rendnin në bulevardin Griva natën përpara parakalimeve të shkollave ku adoleshentët mbanin në duar meandre. I binte detyrë dezhurnit të dhomës që ushtarët t’i mbulonte kur në ëndrra luftonin me çarçafët. Ruante kasafortën e armëve numëronte dhe hekuri kishte një shije si e çara e gishtit që kemi futur në gojë. Pajimet qenë grisur dhe çelësat tingëllonin në lojën garipçe. Ishte vetëm, sigurisht. Në kodrën e Maqedonitisës[4] ishin rreshtuar thellë bimsave të kujtesës hallavitesha përpara fotografive të të vdekurve. Ishin të rinj me pantallona xhinsi dhe më buzëqeshnin nën cullufe teksa më tutje dukej goja e Kisingerit aeroport i vjetër me xhama të thyer. Kishim pasditen e leje-daljes për te seri e hamtoreve, te kafenetë me brandy imamët këndonin dhe në internet kafetë gjatë pushimit bënin skajp shërbëtorët aziatikë. Por mes gjithë gërmadhave që u bënë vijë kufitare me dritaret dhëmbëdala plot çimento dhe ndryshk shqova kafenenë “Spitfajër”[5]. Popullohej nga insektet dhe gëzhojat e rëna të denja për emrin e vet! Në fund të shërbimit tim në Qipro s’kam gjë për të kujtuar asgjë veç një muri në fjetore ku kishin shurruar shokët dhe në banja spermën e trashë derdhur përdhe.   7. DHANAI SIOZIU BURRI MË I BUKUR MBI DHE Sikur gjyshi të mos ishte burri më i bukur mbi dhe ndoshta s’do ta kisha dashuruar me shikim të parë dhe po të mos e kisha dashuruar ndoshta e keqja s’do të ishte bërë. Po të mos besonte se kam vështrimin e tij sikundër me krenari e pat shpallur ditën e lindjes sime dhe mund të mos kisha trashëguar vështrimin dhe zemrën e tij të fortë shijen e tij për kapelat dhe gratë dhe ai të mos e kishte shtyrë për pesë vjet vdekjen e tij po të isha djalë ndoshta do të më vinte të zgjidhja ushtrime matematikore dhe unë në vend që të më mësonte sjelljet e fisme, kacavarjen, pse e dashurojmë pianon dhe po të dinte se kuptoja nuk do të m’i kishte thënë kurrë ato histori të shkurtra që besonte se do t’i harroja sikur gjyshi të mos ishte ai burrë trim dhe i bukur me këmbët e forta, që ndreq botën, tek kacavaret lart e poshtë mbi dhe, deri në frymën e fundit ndoshta do të kishte mustaqe hijerëndë ndoshta do të ishte martuar dy herë, do të kishte bërë edhe fëmijë të tjerë do ta kishim humbur fare numërimin sikur të kishte zemër të ashpër dhe duar të buta, pra, të kundërtën ndoshta nuk do të më linte të kërceja në shtratin e tij t’i ledhatoja barkun ndoshta s’do të kishte frikë nga operacioni dhe ne do të rronim mirë sikur gjyshi të mos ishte një nga ata që kaluan kufijtë varret tona gjetiu do të qenë gërmadhë po të mos vallëzonte dhe po të mos bënte krem pastiçerie për ëmbëlsirë po të kursente të hollat për luna-park apo biçikletë nuk do të kishte qenë dashuria ime e parëdhe vdekja ime e parë s’do të kishte qenë burri më i bukur mbi dhe do të kisha një shpresë tani.   8.  HARIS VLAVIANOS OFICERI QË VRAU ARKIMEDIN        Sipas stilit së Holub-it        Për Mihal Oratin Me një lëvizje të rrufeshme e zhyti shpatën në zemër të rrethit dhe me të dytën e ndau trekëndëshin në mes. Tashmë pensionist, jeton në periferi të Sirakuzës, ku drejton një Shkollë të re Filozofike, parimi themelor i së cilës është se nga numri tre e sipër nuk ekziston asnjë numër tjetër. Çdo mëngjes, qoftë shi a borë, nxjerr nxënësit në kopsht dhe i urdhëron të vrapojnë qark ndërtesës duke thirrur fort: “një-dy, një-dy”.   9. ELENI (SUELA) DUKSHI QYTETI Qyteti vlon përbrenda brenda një reaktori frymëmarrjet e shkurtra trokthet e egra korrespondenca boshe dashuria që çjerr fytin me sonata shurdhuese. Topi i diellit merr shenjë bërthamën copë e çikë u bë ëndrra fije-fije mishi mushkëritë e saj një oazë zhytur në llumin e aligatorit reklamues gojëtar. Qyteti im i kthen edhe faqen tjetër nën fuqinë e vet të kërrusur. Përmbysjet e fundit që hëngri gjithë ndryshojnë duar e ferman s’i mbeti faqe bojërozë ku të mbështetesh cipa iu bë çarçaf i grisur me çimkat dhe gjithçka përmban tek valëvitet mbi telat e korrentit nga ku ngazëllehen sternat e qiellit. I madh mëkati i tij si dhe brinjët e kafshuara nën buzëqeshjen e fajdexhinjve gjithë shëtit invalidët e vet dhe me dhjetëshet e zjarrta të vdekurit bën pazar. Qyteti im vlon përbrenda nëpër gjirize copëton me një sëpatë klithmat e detyrës kolektive bishë e çalë nëpër shi si anemona kërkon plasë të nxjerrë krye beton arme muri dhe sinjal i tërbuar shpon si peronë zemrën e saj rini’ e përvëluar.   10. JORGOS PREVEDHURAKIS KAÇAKÇE (fragment) IV. O Hir Hyjnor – e kam të vështirë të të përfytyroj – me fustan të gjatë dhe pankreatit dhe një kapelë kashte kulmharkuar duke gulçuar në të përpjetat e Pireut ndanë Qendrës së Vjetër të Torturave në korridorin e p a f u n d në sallë ku mblidhen të dëshpëruarit duke planifikuar kompromisin e radhës, – fytyra jote e gështenjtë, e trishtuar lotët e detyrimit bashkëshortor (ç’normalizime të pangushëlluara, vajtime të mbytura, kontrata huamarrjeje dhe angari mëngjesore – mes rrobave të bardha të mëhallës – zmbrapsje e pafundme – nënshtrim – marrëveshje paqeje – në këmbët e ndonjë profeti Elia) atëherë kur qëndroja në banjë lakuriq kurse ti pudrosje mavijosjet në gjunjët e mi – vallë ç’mendoje atëherë – fshehtas – tek shikoje si burrërohesha dalëngadalë – e unë një hibrid i heshtjes familjare në platformën e flatrave të tua të padukshme gati për t’u vithisur – Muzeu i Kastelës – Hir Hyjnor Patakos[6] jeton – Patakosi zgjohet më pesë pa një çerek ndaj të gdhirë – për not dhe shtriqje – sot do të flasë në Hotel Kalipso – në Anavisos[7] – shoqata e ushtarakëve në lirim ka përgatitje – tani po lustrojnë brirët e drerëve të balsamosur – po ndriçojnë sallën e ceremonive martesore dhe nxjerrin nga papafingot porcelanet e vjetra – me stemën e mollës dykrenore të ngurtësuar – dhe të cjapit të përjetshëm të betuar – në mbrëmje do të mblidhen falluse fushore – ish shpresat mesfushorët e ekipit vendor – tellallë të gunëpunuesit “Andama” – do të ngrenë krenarisht shpresat kaltëroshe të kombit – duke kënduar Three blid mice dhe London Bridge a ndonjë tjetër ninullë fëmijnore të ndihmave të pasluftës civile – vetëm se ti s’ke për t’u bërë kurrë plakë as ke për ta parë këtë qytet t’i merren këmbët i rraskapitur dhe kërrusur – zhytur në mitologjinë e vet të oksiduar – një Jerusalem wannabe që shitet si punëmadhi mes veremlinjve dhe të gjymtuarve duke shpërndarë vaj merluci në katekizma kore nafore bajatenë mensat bujare të bashkisë një pjatë thjerrëza – një pjatë thjerrëzash të dhjera – për njëfarë bukurie – që dështoi – edhe në shekullin tonë – t h a m ë s’e kam të lehtë të të përfytyroj – dikush harroi hapur një telefon në mendjen time – mbrëmjeve bie me dridhje dhe s’më lë të fle – Ndërkaq ende të shoh tek qëndron, – fantazmë e Ermupolit – tek porta me kangjella e lamtumirave stolisur me dorëzonjë kishe veshur në mish dashurinë e padhënë dhe diçka që në kushte të tjera ndoshta ishte fustan mëndafshi – duke u çapitur nën qiellin e përhimët, duke recituar përmendsh adion: adio – një labirint ku përbirohen fijet lëmsh adio – një Minotaur ambivalent dhe dobia e vetme e të prekurit: të fërkojmë gjithë ditën në një skaf të paraluftës Gjithësinë Hir Hyjnor ç’dreq kockash mban errësira? si është atje? ka shushurimë? këtu – siç na ke lënë – kemi veshur antiplumb – bukur mirë – por jeta merr shenjë kokën prapa numrave te cigaret e shtëpisë – te pijet e mbytura tek ekstrat dhe frymëmarrjet e pensionit të stërgjyshërve te sherret tona mbrëmësore me një flamur të bardhë teksa i hedhim peshqirin këtij fundi të çdo përdëllimi askush s’u çlirua nga lineariteti i dashurisë askush s’u çlirua nga ciklika e heshtjes të pambrojtur – të gjallët e së ardhmes dhe të vdekurit – të pambrojtur – nga urrejtja e “qytetarit të mesëm” – kudo dhe kurdo të papërgatitur për kohën e thatësirës në fillim të këtij përdëllimi të ri: bukë mërzi foshnjecid nuk gjen azil parulla e tyre e humbur nuk është këtu———————————-Politeknik[8] Patakosi jeton dhe Dhespiniadhi do të shtypë Kaçakçe në 500 kopje – më të vrarën ke mbajtur – Jorgoja dhe Fei pa rrogë bëjnë akrobacira në Ano Ilisia Gjyshja vështron stoikisht shthurjet tona tani nuk rri më të rendisë të vdekurit e saj, herën e fundit të takova në klinikën private mes krekosjes së vizitave mjekësore mes vulgaritetit të sponsorëve me broshura, vajzë e zbehtë – pa ndjenja – në dhomën me oksigjen, pëllumbat gugatin – banalitete të padurueshme – në gallustër dhe nga kafka jote bojëhiri shkëlqenin venat e të mundurve, koha kalon, por lufta mes njerëzve nuk duket se ka fund o Hir Hyjnor   [1] Antologji e poezisë greke, “Naim Frashëri”, Tiranë, 1986 (zgjedhur e përgatitur nga Piro Misha, me parathënie nga Ismail Kadare). [2] Ficus religiosa, pemë e madhe dhe fort e lashtë nën të cilën predikoi Siddhartha Gautama dhe u bë i njohur si Buddha. [3] Ishull në Arkipelagun e Cikladeve në Mesdhe, vendlindja e Apollonit. [4] Kodra e Maqedonitisës, në Leukozi të Qipros greke e ka marrë emrin nga manastiri me të njëjtin emër që ndodhet në të. Pas përpjekjeve turko-qipriote, ushtarët qipriotë dhe grekë të rënë mes viteve 1967-1974 janë varrosur në një pjesë të kodrës. Më 22 korrik 1974, gjatë një operacioni sekret për transportimin e ushtarëve komando nga Greqia në Qipro, një prej aeroplanëve transportues u qëllua nga kundërajrorët e ushtarëve qipriotë-grekë, të cilët nuk ishin njoftuar për operacionit. 28 ushtarë humbën jetën nga përplasja, por edhe dhjetëra të tjerë u plagosën apo u vranë nga zjarri i forcave aleate. Ende nuk janë qartësuar rrethanat dhe shkaqet e kasaphanës që mund të ishte shmangur. [5] Bar-kafe Spitfajër (Spitfire Cafe), ndërtesë emblematike në Nikozi e cila u la të rrënohej nga koha pas pushtimit të Qipros nga Turqia më 1974, pasi bar-kafeja u ndodh në vijën kufitare të zonës asnjanëse të kontrolluar nga forcat e Kombeve të Bashkuara. [6] Stilianos Patakos (1912-2016), nëngjeneral i forcave ushtarake të Greqisë (i shkarkuar), një nga ideologët e grushtit të shtetit të vitit 1967. Gjatë periudhës së juntës ushtarake shërbeu si ministër i punëve të brendshme dhe zëvendës-kryeministër i parë i qeverisë. [7] Hotel dhe zonë turistike në Gadishullin e Atikës, pranë Athinës. [8] Universiteti Politeknik i Athinës ishte vatra e rezistencës kundër juntës ushtarake në Greqi (1967-1974).

https://peizazhe.com/2012/12/27/gishti-i-statistikes/

2012-12-27T19:51:27

GISHTI I STATISTIKËS

Statistika publike ka gjithnjë lidhje me demokracinë. Kjo e vërtetë e vjetër, meqë shumë vende e kanë diskutuar me kohë rolin e statistikës në shoqëritë moderne, duket sot tejet aktuale për Shqipërinë. Thelbi i shkrimit të Xhaxhait, për censusin e fundit, më duket se shkon përtej pavarësisë dhe autoritetit të Institutit shqiptar të statistikës, sepse lidhet drejtpërdrejt me qëndrimin tonë ndaj institucioneve. Përse kanë rëndësi numrat, përqindjet, pyetësorët, vlerësimet, grafikët, që nxjerrin periodikisht institutet statistikore? E thjeshtë: sepse në bazë të tyre veprojnë qendrat vendimmarrëse të shoqërisë, orientohet opinioni publik, ndikohet ekonomia, lëviz politika, e kështu me radhë. Shembulli që jepet në artikullin e lartpërmendur është tejet elokuent, por mund të merren edhe të tjerë që shkojnë përtej instrumentalizimit fetaro-politik. P.sh. le të marrim papunësinë. Në rast se shifrat e Institutit të statistikës, të çfarëdo vendi, tregojnë se papunësia është rritur, qeveria nuk mund të rrijë duarkryq, por duhet të marrë menjëherë masa për ta rregulluar prirjen e verifikuar. Në këtë kuptim, të dhënat e Instat-it rezultojnë përnjimend të vyeshme për qeverinë. Mirëpo rregullat e lojës politike thonë se të dhënat e supozuara më sipër mund të bëhen armë e hatashme në duart e opozitës, e cila do të nënvizojë gabimet e mazhorancës në lëmin ekonomik. Mirëpo, politika e një vendi, edhe pse perceptimi në Shqipëri është absolutisht i përndrydhur, nuk bëhet vetëm nga qeveria qendrore, por edhe nga entet vendore, të cilat mund të ndërmarrin nisma kundër papunësisë në lokalitetet përkatëse. Vetë shoqëria civile, sikurse organizmat ndërkombëtarë, mund të promovojë veprimtari për nxitjen e punësimit. Janë po ato rregulla loje që do ta bënin qeverinë të mburrej e opozitën të bënte mea culpa, në qoftë se statistikat do të dëshmonin për uljen e papunësisë. Përparësitë do të ndryshonin e vëmendja e politikës do të drejtohej gjetiu, atje ku dhemb dhembi i shoqërisë. Në këtë kuptim, është në të mirën e të gjithëve që statistika publike të thotë të vërtetën, sikurse është në të keqen e të gjithëve kur gënjen. Manipulimi ose keqmenaxhimi i statistikës dëmton interesin kombëtar, sepse depiston vëmendjen e publikut, edhe pse mund të sjellë ndonjë votë në kuti për ndonjë parti të caktuar. Nga ana tjetër edhe vetë institutet statistikore (këtu është fjala për ato me funksion publik, jo institutet private) janë të interesuara të krijojnë marrëdhënie besimi me opinionin publik, duke u sjellë si institucion, pr ai pavarur, e jo si fondacion partiak. Në fakt, institutet e tilla në botë frymëzohen nga parime etike të larta kur prodhojnë statistika e/o parashikime për aspekte të ndryshme të shoqërisë, që jo gjithnjë janë të vakëta si numri i pajtimtarëve të telefonisë fikse, apo treguesit fiskalë sipas buxhetit të konsoliduar. Ka statistika që prekin identitetin, ka të tjera që trajtojnë ekonominë e të tjera akoma që ngacmojnë moralin publik. Në të gjitha rastet, institutit duhet t’i interesojë njohja e temës së trajtuar, jo përdorimi i njohjes. Por kjo vlen edhe për shoqërinë e politikën shqiptare. Është e qartë se në Shqipëri institucioni i statistikës publike – meqë për institucion bëhet fjalë – nuk e ka prestigjin që gëzojnë simotrat e veta në perëndim. E ndoshta me pa të drejtë, në disa aspekte. Gishtin nuk mund t’ua vësh vetëm ekspertëve ose drejtuesve të saj. Faj ka natyrisht edhe politika që e tërheq për mënge, e kushtëzon dhe e përdor atë, faj ka edhe opinioni që e pranon këtë dukuri të dëmshme në perspektivë për të gjithë. Kam frikë se humbja e besueshmërisë nuk rikuperohet shpejt, ngaqë paragjykimet ndaj punës së këtyre institucioneve do të vazhdojnë gjatë, edhe kur ta pasqyrojnë realitetin më së miri e me standardet metodologjike më të larta. Me fjalë të tjera, jo vetëm statistika publike me shifra e përqindje, por edhe qëndrimi ndaj saj përbën pasqyrën e një vendi.

https://peizazhe.com/2011/05/17/pasvota-disa-sqarime/

2011-05-17T23:02:24

PASVOTA – DISA SQARIME

Angazhimi minimal lidhur me vijueshmërinë e procedurave elektorale në Republikën e Shqipërisë nuk mund të jetë më shumë se një lloj krosi pa vlerë rrotull një stadiumi bosh, i cili kurrsesi nuk të bie triumfin e sportistit, por ndoshta të ndihmon pak të mbash muskujt në formë. Në këtë kuptim, shënimet e mëposhtme nuk do të duhej të kuptohen si përpjekje ambicioze për gjetjen e ndonjë lloj të vërtete elektorale në Shqipëri, por thjeshtë si një lloj gjimnastike mëngjesore, përpara se të filloni ditën e re, e cila me shumë gjasa duket se ka për të pasur plot andralla. Situata deri tani është pak a shumë kjo. PD antikomuniste dhe LSI socialiste në një koalicion antisocialist konkurruan kundër PS në Tiranë në zgjedhjet për Kryetar Bashkie dhe institucione të tjera komunale. Si palë e tretë në garë u paraqit edhe Partia Komuniste, e cila me ndihmën e LSI arriti të përmbushte standardet formale për këtë qëllim. Thënë thjesht Edi Rama kishte kundër vetes gjithë spektrin politik tjetër nga Berisha e Meta deri tek Hysni Milloshi, pra një lloj përpjekjeje për jetë e vdekje, t’u zihet besë edhe gojëve të këqija, se pushteti qendror e shtrëngoi administratën shtetërore të votonte kundër Ramës. Numërimi i votave vijoi për faqe të zezë, shteti shqiptar dështoi, u desh ndërhyrja e faktorit ndërkombëtar, që palët të mos përgjakeshin gjatë numërimit. Unë nuk besoj në Zot, por ka qënë me siguri dora e tij, e cila, pavarësisht se si vijuan zgjedhjet dhe numërimi i votave, i dha Ramës 9 apo 10 më shumë në kutitë për kryetar Bashkie sesa rivalit të tij. Ishte kjo dorë, që njëherazi i dha edhe një dackë Berishës për të gjitha zullumet e tija të mëhershme elektorale. Për momentin diskutohet, nëse duhen numëruar vota të hedhura gabimisht në kuti të tjera, të cilat sipas gjasave do të ndryshonin rezultatin e votimit. Përfshirja e këtyre votave për mendimin tim do të ishte e paligjshme puer arsyet e mëposhtme. Kodi Zgjedhor parashikon në nenin 106 për zgjedhësin, fletën e votimit, kutinë e votimit dhe votimin si më poshtë: Neni 106 Votimi 1. Pasi merr fletën e votimit, zgjedhësi hyn i vetëm në dhomën e fshehtë dhe në fletën votimit shënon në krah të emrit të subjektit zgjedhor apo partisë pjesëtare të një koalicioni shenjën “x” ose “+” apo një shenjë tjetër që tregon qartë zgjedhjen e bërë prej tij. 2. Zgjedhësi, pasi bën shënimin në fletën e votimit, palos fletën e votimit, në mënyrë që shenja të mos jetë e dukshme, por të paktën një nga vulat në pjesën e pasme të fletës të jetë e dukshme. Zgjedhësi, pasi del nga dhoma e fshehtë, e hedh fletën e votimit në kutinë përkatëse të votimit dhe largohet nga qendra e votimit. Ç’duhet vënë re: Parimi i rëndësishëm i karakterit përmbajtësor i kryerjes së zgjedhjeve të fshehta (dhoma e fshehtë, palosja e sigurt për fshehjen e votës). Domosdoshmëria e tregimit të qartë të vullnetit të zgjedhësit, nëpërmjet shënimit në mënyrë të dukshme me (x ose +), edhe kjo një element i karakterit përmbajtësor Hedhja në kutinë përkatëse, element përcaktues i karakterit formal, pra “jo hedhje diku tjetër” Largim nga qendra e votimit, element të cilit rëndom keqkuptohet si një nevojë konvencionale për të mos u grumbulluar shumë njerëz pa punë në qendër, por që kuptimin primar e ka në faktin, që votuesi e ka përfunduar procesin e dhënies së votës, pra që ka pushuar nevoja e pranisë së tij fizike. Ky rregullim ligjor i dhënies së votës për nga natyra nuk lejon një interpretim zgjerues nga organi zbatues, pa rrezikuar ndryshimin cilësor të karakterit të votmit vetë, gjë që do të shkaktonte andralla kushtetuese të mëdha, po të mbahet parasysh, se procesi i votimit është ai më i rëndësishmi i ushtrimit të pushtetit, i cili buron nga populli dhe i takon atij. Ligjërisht është parashikuar, se “hedhja e votës në kutinë përkatëse” si elementi i procesit të votimit, është një veprim personal, mungesa e të cilit vetëkuptohet do të shkaktonte pavlefshmërinë e votës. Pra e hedh ti dhe vetëm atje ku duhet. * * * Por ç’ndodh, kur vota nuk hidhet në kutinë përkatëse? Ligji parashikon për fletët e votimit në nenin 97 parag. 3 të Kodit Zgjedhor: Për Bashkinë e Tiranës, zgjedhësi voton më katër fletë votimi me ngjyra të ndryshme, një për kryetarin e Bashkisë së Tiranës, një për Këshillin e Bashkisë së Tiranës, një për kryetarin e njësisë bashkiake dhe një për këshillin e njësisë bashkiake. … në nenin 104 parag. 3 të Kodit Zgjedhor për kutitë e votimit: Për zgjedhjet vendore në Bashkinë e Tiranës në qendrën e votimit vendosen katër kuti votimi, një për kryetarin e Bashkisë së Tiranës, një për Këshillin e Bashkisë së Tiranës, një për kryetarin e njësisë bashkiake dhe një për këshillin e njësisë bashkiake. … në nenin 117 parag. 3, germa a të Kodit Zgjedhor për votat e pavlefshme: Vota të pavlefshme janë fletët e votimit kur fleta e votimit nuk ka të njëjtën madhësi, ngjyrë ose formë me fletën e votimit të miratuar nga KQZ-ja. Fakti që ligjvënësi ka rregulluar shprehimisht nevojën e kutive të ndryshme të votimit, për hedhjen e fletëve të votimit me ngjyra përkatëse tregon se ai e ka vënë këtë si kusht për një votim të rregullt, përndryshe, cila do të ishte arsyeja, që kjo gjë rregullohet shprehimisht në ligj? Çdo veprim i ndryshëm nga kjo praktikë do të ishte një shmangie nga një detyrim formal, po ashtu si do të ishte ai, që unë e plotësoj vetë fletën e votimit, por lë dikë tjetër ta hedhë në kutinë përkatëse, qenin për shembull. Në momentin që një fletë votimi nuk është hedhur në kutinë përkatëse, ajo ka një ngjyrë tjetër dhe si e tillë është e pavlefshme. I njëjti argument përfitohet indirekt edhe nga leximi i nenit 116, parag. 5, fjalia e dytë lidhur me numërimin e votave: Në rastin e zgjedhjeve vendore, kutia e votimit për partitë politike dhe/ose koalicionet zgjedhore hapet vetëm pasi të jenë përfunduar procedurat e numërimit e të vlerësimit dhe të jetë mbyllur kutia me fletët e votimit për kandidatët për kryetar të njësive të qeverisjes vendore. Ligjvënësi ka parashikuar shprehimisht, se votat për Kryetar Bashkie gjenden vetëm në kutinë për kandidatët për kryetar të njësive të qeverisjes vendore, numërimi i të cilave përfundon përpara fillimi të numërimit të kutive për partitë politike. Në rast se ligjvënësi do të kishte gjetur të nevojshme cilësimin si të vlefshme edhe të atyre votave të hedhura gabimisht në kuti të tjera, do ta kishte rregulluar shprehimisht këtë, ose të paktën nuk do të kishte vendosur kufijtë kohorë të fillimit të numërimit të kutive të dyta pas mbarimit të numërimit të kutive të para, pra (që të përsëris veten për të qenë sa më i saktë), që vota e parë e kutisë së dytë numërohet pas votës së fundit të kutisë së parë. Ky do të duhet të ishte ma do mendja arsyetimi ligjor dhe i drejtpërdrejtë për ato 9 votat e Zotit, ndërkohë që si arsyetim indirekt Ramës mund t’i shërbente pohimi, që hedhja e votave në kutitë e gabuara mund të ketë qenë dëshira e votuesit për ta bërë votën e tij për konkurrentin politik të Ramës kështu të pavlefshme.

https://peizazhe.com/2015/10/01/do-te-botojme-material-bombastik/

2015-10-02T00:30:20

DO TË BOTOJMË MATERIAL BOMBASTIK

Në valën e publikimit të materialeve komprometuese që po trondit politikën shqiptare dhe paralajmërimeve se paska shumë të tjera gati për botim, njoftojmë se edhe ne kemi në sirtar dokumentacion për ta shokuar përfundimisht opinionin publik. Tani për tani nuk po i botojmë emrat e personazheve publike, por po mjaftohemi me informacion të përgjithshëm. Ata që janë aty, e dallojnë veten fare mirë në përshkrim dhe e dinë se ç’duhet të bëjnë. Ja më poshtë disa materiale që mezi po presin të dalin nga kasaforta jonë: – Foto e një personazhi me pushtet tek lexon një libër në bar; – Foto e një politikani që shëtit në bulevard dorë për dore me gruan e vet; – Dokument nga biblioteka që vërteton se një kryetar komune ka marrë hua disa libra pa figura; – Video e një pushtetari me një vajzë joshëse, por që i thotë asaj “jo” e nuk pranon të ketë marrëdhënie jashtë martese; – Selfie e një biznesmeni në një muze të rëndësishëm ndërkombëtar; – Certifikatë mjekësore që vërteton se disa këngëtare yje nuk kanë bërë operacione plastike; – Editorialist i fiksuar nga telekamera duke menduar para se të shkruajë; – Dokumente nga gjykata të vendit e të huaja që dëshmojnë se parlamentari shqiptar nuk ka asnjë dënim civil e penal; – Foto e një pronari dyqani tek jep kuponin tatimor dhe paguan sigurimet shoqërore të punonjësit të vet; – Imazhe nga telekamerat e sigurisë të një profesori, që refuzon të marrë nga studenti një zarf të fryrë për të kaluar provimin; – Foto intime të një zv/drejtori duke ngrënë një byrek në zyrën e vet; – Audio të regjistruar në një spital, ku një mjek kirurg nuk pranon të marrë parà nga të afërmit e të shtruarit; – Foto të një imprenditori të njohur dhe shumë të pasur ndërsa udhëton me linjën e autobusit urban; – Faksimilen e denoncimit të një qytetari që akuzon disa policë që nuk kanë pranuar të marrin ryshfet por kanë parapëlqyer t’i vënë gjobë; – Zëri i regjistruar i një pushtetari të fuqishëm që pranon në bisedë me një shok se nuk e ka tradhtuar kurrë gruan dhe se nuk ka dashnore; – Video e një kryeredaktori gjatë një mbledhjeje konfidenciale teksa deklaron se shtypi shqiptar po konkurron për nga cilësia me plehrat; – Audio e plotë e zënkës midis një politikani dhe një ndërtuesi, i pari i pakorruptueshëm, i dyti ambientalist;  – Pjesë bisedash në studio televizive, por të patransmetuara, ndërsa opozitari dhe qeveritari deklarojnë me sinqeritet se duan të punojnë së bashku për të mirën e vendit; – Dokument trashëgimie të një qytetari në favor të një gjykatësi ngaqë “nuk pranoi të korruptohej”; – Video e një politikani me rol institucional ndërsa rrëfen se këtej e tutje do të thotë gjithnjë të vërtetën.   Po e sqarojmë që tani se ky është shantazh i pastër, madje jemi duke mbledhur edhe materiale të tjera komprometuese, por ftojmë lexuesit që të na dërgojnë materiale të këtij lloji për t’u treguar pushteteve se i kemi në dorë.

https://peizazhe.com/2018/06/30/luvri-dhe-sepetja-e-gjyshes/

2018-06-30T08:44:20

LUVRI DHE SEPETJA E GJYSHES

nga Mariglena Meminaj Gjyshja ime kishte një sepete, nga ato që gratë e brezit të saj i kishin ose marrë me vete me pajën, ose i kishin gjetur në shtëpitë ku kishin hyrë nuse. Nuk e di ku e kishte e nga e kishte sepeten gjyshja ime, sepse në të gjallë të saj nuk e kisha pyetur. Di vetëm që sepetja zinte vend në dhomën e gjumit të prindërve të mi. Ajo, nuk ishte aty si objekt zbukurimi, as si relike. Kryente një funksion, mbante në bark sendet e çmuara: fotografitë, dokumentat, “pajën” që mami im kishte përgatitur për ditën e vdekjes së gjyshes. Jo vetëm pse mbante ‘pasuritë’ e familjes, jo vetëm pse mbi të mami im vendoste të palosur jorganet (stivën e rrobave e quante), por sepse ishte diçka më shumë sesa një kafaz i drunjtë, pothuaj një shtëpi, ajo u bë për mua një dëshmitare e të fjalosurit me veten në fëmijëri, e historive që tregonte gjyshja, përrallave… e më tej, pasi im atë më tregoi se në një moment të vështirë kur familja mbeti pa kokë, pa themele dhe me sepeten në shpinë mori rrugët nëpër Shqipëri në kërkim të strehës (ajo vetë ishte streha), sepetja u bë për mua pjesë e identitetit dhe dëshmi e forcës që lind prej sprovave të jetës. Por, kur ndërruam vendbanim prej fshatit në qytet, në vitet 2000, dhe familjes sime iu desh të përshtatej me kushtet e një banese me qira, sepetja mbeti aty, në shtëpinë e vjetër, e cila u shit pak kohë më vonë. Më kujtohet që nuk e pranoja dot këtë fakt atëherë, po mami im (së cilës jeta nuk i kishte dhënë mundësinë të luante sado pak rolin e romantikes, por vetëm të njeriut praktik që duhej të zgjidhte punët) me vuri para faktit të kryer: nuk ka asnje centimeter vend të tepërt në shtëpinë me qira, më tha, dhe sepetja është tepër e madhe dhe nuk na hyn më në punë. Të gjitha këto, e një lëmsh ndjesish keqardhjeje, dashurie, dhimbjeje, më pushtuan kraharorin kur pata fatin që të vizitoja Luvrin 16 vjet me vonë. Vetëm 15 euro biletë? Kjo ishte habia ime e parë. Habi që zgjati fare pak. Derisa hyra brenda, pashë lehtësitë e krijuara aty për qindra-mijëra vizitorë në ditë, si dhe turmat që ecnin mes për mes sallave, duke dashur të prekin sa më shumë prej magjisë së tij. Sa pak kohë të mbetej në këtë tollovi t’i kushtoheshe në mënyrë të posaçme veprave të artit, të duhej të vrapoje me kokën sa majtas djathtas, të mahniteshe me sallat, dyshemetë, tavanet, e mijëra piktura, skulptura, artefakte të kulturave anekënd globit, pasurive të vyera të mbretërve, dhe të rendje në kërkim të asaj, Monalizës, të cilën ne ca nga ndjeshmëria që na ka dhënë në foto e filmime, ca nga përfolja e madhe në filma, dokumentare, e barazojmë në mënyrë të mirëqenë me të bukurën në vetvete, me majën e artit, me Artin me A. Nuk pata turp, madje u ndjeva mirë me veten që me shkathtësi kalova poshtë litarit për të siguruar një vend prej nga ku do të mund ta shikoja (më kujton kjo radhën e qumështit në fëmijëri, nëna që më porosiste të mos shtyja po të respektoja pleqtë e unë që e dëgjoja me bindje, pavarësisht se edukata ime gjithmonë shpërblehej me shtytje nga gratë që kundërmonin asokohe), i dola para turmës së aziatikëve me aparate në duar, e fotografova dhe unë dhe pastaj, i dhashë vetes një çast për ta parë Atë. I ngula sytë. Edhe Ajo më pa. U mbusha. Fillimisht për kënaqësinë e madhe që isha aty. I thashë vetes: Ti e pe Atë dhe Ajo të pa ty. Prita të përjetoja ndjesinë zhgënjyese që përjetoj gjithmonë kur pasi arrij diçka e kuptoj se ka qenë më e bukur në imagjinatën time. Jo, Monaliza nuk ishte e huaj para meje, ajo më shumë sesa ishte objekt i vëzhgimit tim, më bëri mua objekt të syve të saj. Që prej atij çasti të vetëdijes, sytë më rrodhën përgjatë sallave të stërmëdha të Luvrit, pa e kuptuar përse, mes turmave pjesë e të cilave isha dhe unë, që përtypnin Artin ashtu si çamçakëzin, apo që mahniteshin me ndjesitë e shumëfishta brenda vetes dhe me forcën që e bukura dhe e kaluara ka në shpirtin njerëzor. Madje, zori më mbajti të mos lotoja më shumë, e ende më vjen të qaj tani. M’u duk vetja si një fëmijë që i vjen shikimi dhe sheh për herë të parë botën, si një bari që shkel në pallatin e mbretit, si një kalë apo zog që flet si njeri e përkthen në gjuhë një univers të cilin gjuha nuk e rrek dot. M’u duk vetja konsumatore e pashpirt e artit në epokën e konsumit, duke rendur në Luvër nga salla në sallë, duke vrapuar për ta parë atë sa më shumë, për t’ia parë të gjitha pasuritë, bukuritë, por duke qenë e vetëdijshme që, megjithëse mahnitëse në gjithçka, Luvri, ashtu siç ta jep mundësinë t’i shohësh kryeveprat e artit botëror, ashtu edhe të kufizon të respektosh secilën më vete. Të gjitha, përveç Monalizës, të cilën sadopak unë e pashë dhe më pa, në brendësi. Mbase prej saj, a mbase prej artefakteve të pafundme të ekspozuara aty, më erdhi ndër mend sepetja e vjetër e gjyshes. Me erdhi keq për të. Më erdhi keq për veten që e humba atë. Nuk dua të marr me mend historinë e mëtejshme, krejt të palavdishme të saj. Dua të kujtoj gjithçka për të cilën ajo ka qenë pjesë e dëshmi. Dua ta shoh në përfytyrimet e mia praninë e saj, dua ta ndiej gjithmonë shtëpinë që ajo ngriti mbi supe, pasuritë që fshehu në bark, ngrohtësinë që më jepte kur hapej prej mamit e nxirrte nga thellësia e saj pasuritë. Dua që të përfytyroj se edhe ajo më ka parë, ashtu siç më pa Monaliza. E ndoshta më thellë, e ndoshta më qartë. E ndoshta, megjithë mrekullitë impresionuese të Luvrit, megjithë mahninë e kryeveprave të artit, megjithë mistikën e magjinë e vështrimit të Monalizës, vështrimi i sepetes së vjetër të gjyshes sime tani nuk do të më shqitet më.

https://peizazhe.com/2019/03/20/aspekte-te-se-drejtes-zakonore-shqiptare-te-breznite-e-hankonateve/

2019-03-20T07:33:14

ASPEKTE TË SË DREJTËS ZAKONORE SHQIPTARE TE “BREZNITË E HANKONATËVE”

Sprovë mbështetur tek “Breznitë e Hankonatëve” nga Agron Alibali, LL.M.[1] Përmbajtja: 1. Hyrje; 2. E drejta pozitive dhe e drejta zakonore; 3. Ligj i lashtë dhe i mirë; 4. Shkrimtari dhe e drejta zakonore; 5. E drejta zakonore tek “Breznitë e Hankonatëve”; 6. Përfundim.  Hyrje Kjo sprovë rreket të përcjellë disa anë të së drejtës së pashkruar[2] shqiptare të fushës civile, të pasqyruara në veprën e Kadaresë “Breznitë e Hankonatëve”[3]. Përndryshe, aspektet më prekëse e dramatike të së drejtës dokësore shqiptare, ato në fushën penale, që lidhen me gjakun, gjakmarrjen, besën, mikprerjen etj. janë trajtuar gjerësisht dhe në këndvështrime të ndryshme nga kritika vendase dhe e huaj.[4][5] Përmes përshkrimit të fateve të gjashtë brezave të familjes Hankoni, “Breznitë e Hankonatëve” na përçon aspekte sa të çmuara, aq edhe të çuditshme të së drejtës pozitive dhe asaj zakonore, si dhe të ndërthurjeve e ndërveprimit midis tyre.   Le të shqyrtojmë fillimisht faktet dhe rrethanat e çështjes, që përbën boshtin e novelës. Data e gjykimit është 20 mars 1703 – mëngjes, prag pranvere; Vendi i gjykimit është Gjirokastra, në agun e zgjerimit të saj qytetës; Palët ndërgjygjëse janë Basri Hankoni – paditës, ardhës diku nga malet e Zagorisë apo Tepelenës, dhe Jahja Toro – anas, i paditur; Objekti i padisë apo i mosmarrëveshjes është Ara e Mullenjave, të cilën e pretendon paditësi; Gjykatës është Kadiu Abdelkadir. “Kadilerët e Gjirokastrës  – shton Shkrimtari – ishin të dëgjuar në gjithë shtetin e madh osman për zotësinë e tyre”.[6] Procesi gjyqësor kishte qenë i zvargur. Gjykata ishte munduar t’i jepte zgjidhje, duke shqyrtuar maspari tapitë e vjetra. Mirëpo përcaktimi i kufirit kishte qenë i pamundur për shkak të rrëmujës së arkivave, por edhe për shkak të një përroi të ardhur nga Mali i Gjerë, që me zigzaget e paparashikueshme të prurjeve stinore, e kishte ngatërruar dhe më shumë fillin e sinoreve. E drejta pozitive dhe e drejta zakonore Në thelb, konflikti civil nuk ishte vetëm njëfarë përplasjeje interesash pasurore midis anasit dhe ardhësit. Ai ishte sidomos konflikt midis dy sistemesh të ndryshme juridike: midis ligjit otoman si shprehje e së drejtës pozitive, të prurë nga Anadolli, me ligjin e gjetur ose ekzistues, që s’ishte tjetër veçse kodi i lashtë dhe i pashkruar vendas. Megjithë përpjekjet e kadiut, kishte qenë e pamundur që çështja të zgjidhej me ligjin otoman. Mjeti i vetëm i mbetur ishte e drejta dokësore vendase – apo rregullat e lashta që përcaktonin ndarjen e pleqësisë përmes bésë. Atë ditë agu pranvere të vitit të largët 1703 palët ndërgjyqëse parandjenin në heshtje se “e drejta e lashtë gjindet mes nesh sot e gjithë ditën“.[7] E drejta pozitive është, në thelb, tërësia e normave, dispozitave apo rregullave, e ngulitur në trajtën e shkruar, në ligj. Ajo shfaqet tek “Breznitë” përmes përmendjes së dekreteve, fermaneve sulltanore, reformave juridike të Tanzimatit, rregulloreve të ndryshme etj.[8] Natyrisht, kjo tablo e ligjit “të importuar” nuk do të ishte e plotë pa sheriatin.[9] Nga ana tjetër, e drejta e pashkruar mund të përkufizohet si tërësia e normave të transmetuara gojarisht ndër breza – qysh “herët herët”, siç gjejmë të shprehur në Kanunin e Lekë Dukagjinit – ose të vendosura si sulle[10] në kuvende, të cilat rregullonin në mbarë trojet shqiptare marrëdhëniet shoqërore, familjare, pronën, trashëgiminë etj. Nëse rrekemi ta ndajmë më tej këtë korpus të çmuar dokësor mund të themi se ai, sikurse e drejta pozitive, përbëhet nga e drejta zakonore penale, që rregullonte “mbrapshtinat”, apo krimet ndaj personit, komunitetit, pronës, gjasë etj,[11] dhe e drejta zakonore civile, që rregullonte të gjitha mosmarrëveshjet për pasurinë e luajtshme e të paluajtshme.[12] Kësaj të fundit mund t’i bashkëngjisim edhe rregullimet në fushën e trashëgimisë e të mosmarrëveshjeve familjare etj.[13] Kjo Jus non scriptum e shoqëron rrëfimin e Shkrimtarit përgjatë gjithë novelës. Ligj i lashtë dhe i mirë Ligji apo e drejta dokësore ka dy tipare themelore. Maspari e drejta e pashkruar duhet të jetë e vjetër. Njiheri, ajo duhet të jetë e mirë. Mosha apo vjetëria ishte përgjithësisht tipari më i qenësishëm i dokeve më të hershme, të cilave po u referohemi si ligji objektiv. I lindur në agun e shoqërisë njerëzore, i përsëritur, transmetuar, përcjellë e zbatuar brez pas brezi, ky “leges patrum” apo “ligji i etërve”…ishte, në fakt, zakon”.[14] Dhe pikërisht “sipas zakonit të vjetër”, apo kryerjes së bé-së në pronën objekt padie, vërtiten ngjarjet në novelën tonë.[15] Mirëpo nuk është veç mosha që krijon ligjin e pashkruar. Ky përmban në vetvete edhe një element tjetër të qenësishëm: ai duhet të jetë edhe ligj i mirë. Sepse zakonet apo praktikat e ngulitura jo gjithnjë janë të mira.[16] Shembuj tipikë janë gjakmarrja, pozita relative e gruas, fejesat në djep etj.[17] Atë ditë të marsit 1703, kur e drejta pozitive kishte shteruar në tagrin e vet për të vendosur të drejtën, palët vendosin ta zgjidhin mosmarrëveshjen përmes së drejtës dokësore. Dhe pikërisht me institutin e lashtë të bé-së. E drejta pozitive, megjithatë, nuk dorëzohet kollaj. Në vend të pleqve, apo pleqnarëve mitikë, që ndanin gjyqet e mosmarrëveshjet nëpër malet shqiptare, “seancën gjyqësore” në qiell të hapur e drejtonte gjykatësi otoman. Pyetja e parë është se çfarë burimi të së drejtës zbaton Kadareja në rrëfimin e vet? E thënë ndryshe, çfarë ligjesh dokësore, sulle apo institute zakonore përdor Shkrimtari si mjete artistike për ndërtimin e tekstit dhe për ta ripërcjellë konfliktin ligjor / dokësor në veprën e tij? Dhe më tej, si mund ta ketë përthithur dhe përçuar ai këtë korpus gjigand ligjesh dhe sullesh të pashkruara? Dhe së fundi, çfarë e ndan fiksionin, të përcjellë përmes tekstit si narrativë, nga burimorja, të nënkuptuar dhe referuar në shkrim? Dihet se areali ku ngjarjet marrin shtat është vendlindja e Kadaresë. Kuptohet që Shkrimtari mbështetet në të drejtën zakonore të Shqipërisë së Poshtme, një masë dheu që, në atë kohë, përmblidhej midis lumit Shkumbin dhe Gjiut të Artës. Këtu përfshihen, në vija të trasha, e drejta zakonore e Çamërisë, ajo e Labërisë, dhe e Toskërisë.[18] Një shënim i çuditshëm i Gjeçovit na jep të dhënat rrethanore për korpusin juridik që Shkrimtari zbaton në Gjirokastër. Shkruan gjurmuesi i njohur: “Edhe Labëria ose arbëneshët e Toskënisë bajnë kuvende mbas Kanunit të Lekë Dukagjinit.” Dhe më tej: “Krahi qi i afrohet Gjinokastrës thonë: “Me ba kuvend mbas kanunit të Pirrit.”[19] Kjo thënie e Gjeçovit, natyrisht, duhet marrë me rezervë dhe duhet qartësuar më tej.[20] Ajo çka na intereson këtu është uniciteti në diversitet, njëjësia apo përbashkësia[21] e së drejtës zakonore shqiptare në jugë e veri. Përtej shumësisë së Arbërive të vogla të kohës, me dallimet, lokalizmat e veçoritë e tyre të natyrshme në të drejtën dokësore, ngrihej Arbëria e përbashkët dhe e plotë, që kishte të njëjtë jo vetëm gjuhën e gjakun, por edhe thelbin e së drejtës dokësore.[22] Pavarësisht nga variacionet apo devijacionet, ku veçojmë për shembull “martesën midis kushërinjve të parë për shkak të moscopëtimit të pasurisë,”[23] kjo e drejtë e lashtë gojore ishte e njëjtë dhe koherente sa u takon parimeve, institucioneve dhe trajtave të veta themelore.[24] Kuvendet në rrethet e Gjirokastrës i “bajnë …mbas Kanunit të Lekë Dukagjinit”, shprehet Gjeçovi. Edhe Kadareja pra, kur flet apo shkruan për të drejtën zakonore të Gjirokastrës, nuk është aspak larg Kanunit të Lekës, të Skënderbeut apo të Dibrës në veri. Shkrimtari dhe e drejta zakonore Si diçka e pashkruar, dhe e transmetuar gojarisht nëpër breza, e drejta zakonore ruan në vetvete ngjizjen dhe qëndrueshmërinë e parimit a normës, mbështur në kujtesën individuale dhe kolektive, dhe sidomos në parimin thelbësor procedural të precedentit. Mirëpo për vetë karakterin e saj të pashkruar dhe mbështetjen tek kazusi i gjykuar dikur, ajo është veçanërisht e prirur për intertekstualizim, ndryshim e përpunim. Ky elasticitet apo plasticitet – duke ruajtur gjithnjë boshtin e trashëguar nga leges patrum – përfaqëson pikërisht forcën, larminë, apo edhe vetë gjallërinë e jetës së saj. Në këtë sprovë të jashtëzakonshme Kadareja na shfaqet, së pari, si njëfarë mbledhësi apo gjurmuesi të normës së pashkruar. Si vëzhgues i mprehtë dhe i vëmendshëm, Shkrimtari shkon në gurrë. Ai e “mbledh” të drejtën zakonore nga tregimet dhe bisedat e paraardhësve të tij, netëve të gjata rreth oxhakut të odàve të qytetit të gurtë, ose si dëgjues i kujdesshëm i kumteve gojore të anève gjirokastrite rotull “masà-së”[25] së kafesë. Mirëpo Kadareja nuk ndalet këtu. Ai e qëmton atë edhe si vëzhgues i drejtpërdrejtë, ose si dëshmitar i dorës së parë i ngjarjeve të çuditshme që zhvillohen rreth tij, dhe që i përshkruan në vepër. Shkurt, Shkrimtari e ka përthithur të drejtën e pashkruar të pastër e të kulluar nga burimi, por edhe të zbatuar drejtpërdrejtë në praktikë. Shembull i qartë është zakoni lokal i martesave brenda gjakut, i praktikuar në Gjirokastër, i cili përbënte largim thelbësor nga praktika e gjithëzbatuar e së drejtës së pashkruar shqiptare. Pa hyrë thellë në analizë, natyrisht, Shkrimtari ka pikëtakime e dallime me gjurmuesin apo mbledhësin, ta quajmë, profesionist. Çfarë metodologjie ka zbatuar, për shembull Shtjefën Gjeçovi, në mbledhjen dhe përpunimin e Kanunit të Lekë Dukagjinit? Ne dimë se ai ka mbledhur lëndën e së drejtës zakonore shteg më shteg nga goja e popullit. Mirëpo dimë, nga ana tjetër, se versioni i Kanunit, i botuar për herë të parë tek Albania e Konicës, ndryshon nga ai i botuar më vonë tek Hylli i Dritës. [26] Pra, në thelb, edhe Kanuni i Lekë Dukagjinit, po t’i referohemi variantit që kemi sot të mbledhur nga Gjeçovi, përmban një element të pamohueshëm subjektiv. Çka na sjell tek Shkrimtari, tek i cili subjektivitetin e marrim të mirëqënë.[27] Ndryshe nga mbledhësi profesionist, roli i të cilit përfundon tek kodifikimi apo ngulitja në tekst e normave dhe kazuseve gojore të mbledhura, të drejtën e pashkruar Shkrimtari e vëzhgon dhe e përjeton. Kësisoj, ai e përthith, e përpunon dhe na e transmeton atë artistikisht. Nëqoftëse mbledhësi i parë e shkëput të drejtën zakonore nga burimi gojor dhe na e ngurtëson atë në trajtën e tekstit, apo së shkruarës, shkrimtari, përmes lartësimit artistik të këtij ligji dokësor, e thith nektarin e gurrës dokësore dhe ia rikthen atë lexuesit – që në njëfarë kuptimi është vetë burimi gojor i produktit të mbledhur – jo si një kod i thatë nenesh dhe ligjesh, por si një kronikë e gjallë jete, dashurish dhe vdekjeje. Në vështrim krahasimor, Shkrimtari ngjan me gjykatësin në “common law”[28], i cili vendimin e mbështet në faktet dhe provat, dhe e arsyeton të mbështetur në ligj, në parimin stare decisis[29] apo precedentin gjyqësor, si dhe në një mori parimesh e doktrinash juridike të zhvilluara në shekuj. E drejta zakonore tek “Breznitë e Hankonatëve” Sikurse u përmend më herët, “Breznitë e Hankonatëve” është një kronikë shumëbrezëshe, ku përveç konfliktit anas – ardhës, ndërthurren e përplasen e drejta e shkruar me të drejtën e pashkruar. Novela fillon me një gjyq për pronën – në njëjës, të Basri Hankonit I. Ajo mbaron me një gjyq për pronat! – në shumës, për të shfuqizuar testamentin e detajuar apo vakëfnamen e Basri Hankonit III.[30] Kryekrejet dalin në pah disa institute dhe elemente të rëndësishme të së drejtës zakonore, siç janë kufiri, besa e rreme, opinioni publik etj. Le ta nisim, së pari, me një “zakon të lashtë…me prejadhje nga shoqëria fisnore”, d.m.th. me martesën me kunatën. Studiuesi Kahreman Ulqini, që e analizon atë kryesisht sipas praktikës së dokeve të veriut, e kategorizon në dy trajta: (i) martesa e burrit me gruan e vëllait të vdekur; ose  (ii) martesa me motrën e gruas së vdekur.[31] Mirëpo zakoni është mbarëshqiptar, duke dëshmuar sërish njëjësinë e së drejtës dokësore shqiptare. Shkrimtari na e përcjell këtë përmes veprës artistike. Tek Hankonatët zakonin e lashtë e hasim tek breznia e dytë, ku Kaskapani, vetë i ve, martohet me vejushën e të vëllait, Hatibit. Vendimi përkatës, “sipas zakonit”, u mor “në këshill”, ose në mbledhjen e vëllazërisë dhe motrës Shano.[32] E drejta e pashkruar, pra, është edhe uniteti midis njëjësisë dhe larmisë, apo raporti dinamik “midis kombëtares dhe krahinores”.[33] Martesa “brenda familjes”, për “me e ndalë” dhe “mos me e nxjerrë nga shtëpija” të vejën e të afërmit, ishte dëshmi e njëjësisë në rrafsh kombëtar të së drejtës së pashkruar shqiptare. Nga ana tjetër martesa brenda gjakut ishte shmangie dramatike nga thelbi i “zakonit të lashtë”. Dhe si e tillë, ajo ishte thjesht risi krahinore, ose më saktë, qytetëse. Në Gjirokastrën e Hankonatëve atë e hasim në brezin e tretë: Basri Hankonit II, djali i Hatibit, martohet me Selmanë, vajzën e hallës, Shanos. Rravgimin e bujshëm nga norma e përgjithshme dokësore Kadareja na e shpreh kështu: “Martesat midis kushërinjve të parë, për shkak të moscopëtimit të pasurisë, nuk ishin të pazakonshme në Gjirokastër“.[34] Porse pasojat do të ishin krejt të pazakonshme… Të analizojmë më tej institutin e kufirit, që sipas Margaret Hasluck, kishte rëndësi thelbësore në të drejtën zakonore shqiptare.[35] “Kufini ngulet njiherë e përgjithmonë“;[36] “Kufini që dihet, s’luhet ma“;[37] “Kufiri nuk preket; Ligji e sheh ndryshimin e kufirit si dhunimin më të madh; kufiri është i shenjtë”, theksohet tek Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe Kanuni i Skënderbeut.[38] Konfliktet për kufirin mund të ishin veçanërisht të përgjakshme, duke cenuar rëndë rendin shoqëror dhe ekonomik në malet shqiptare.[39] E pra, i gjithë thelbi i konfliktit të parë, por edhe atyre të lindur në breznitë e mëpasme të Hankonatëve, ishte lufta për më shumë prona, që në në vetvete ishte luftë për kufirin. Përmendim shkarazi edhe aspektin e lashtë procedural sipas të cilit gjyqet bëhen vetëm në mëngjes, dhe jo pasdreke.[40] Edhe béja e 20 marsit 1703 tek Ara e Mullenjave u bë në mëngjes. Le të përqendrohemi tek akti i bésë së rreme. Siç na përshkruan Kadareja qysh në fillim të novelës, Basri Hankoni ngjeu shojet e këpucëve me baltën e arës së vet në kufi me Arën e Mullenjave dhe, kur kadiu me sekretaren, që qëndronin në mes të arës, e ftuan të betohej mbi Kuran, pa ia bërë syri tërr, ai tha: “Betohem mbi këtë kuran të shenjtë, se balta që është nën shojet e mia është toka ime”.[41] Betimi mbi librin e shenjtë është një ndër llojet e bé-së sipas Kanunit. Për “kufijt e harruem”, “Kanuja e hershme njeh benë “me gurë në krah”.[42] Në rastin tonë, në mos ishin të harruar, kufinjtë ishin sigurisht të diskutueshëm. Megjithatë, për shkak të shartimit juridik të kohës, béja me gurë në krah ia la vendin bésë mbi kuran. Në Kanunin e Lekë Dukagjinit hasen edhe lloje të tjera bésh: (i) béja mbi kryet e fëmijës; (ii) mbi bukë e krypë; (iii) mbi zjarrmin e votrës; (iv) me gurë në krah; (v) mbi vorret e pleqve.[43] Edhe Béja e Motmotit, një ndër më të rëndësishmet në malet shqiptare, bëhej “me gurë në krah”.[44] Mirëpo betimi, si proces, nuk ishte aspak veprim rutinor. Béja, apo akti në themel të procedurës së betimit, me Kanun “…asht gja e shejt”. Madje, “béja e rrejshme heret e vonë e vret të zonë”.[45] Pasojat, pra, ishin më shumë se morale dhe fizike. Ato mund të ishin fatale. Ishte njëfarë sentence apo dënimi universal, që “Bérrejshmi i humb të gjitha“, siç sanksiononte Kanuni.[46] Këtu dalim papritur tek roli i opinionit publik,[47] i cili është i pranishëm gjerësisht në veprën e Kadaresë. Ai është si personazh misterioz dhe i padukshëm, që shfaqet herë përmes frazave të tilla si: “thoshin njerëzit“, “në qytet filluan ta thërritnin“; ose herë me variante të foljeve “thuhej“, “flitej” “pëshpëritej“; apo veprimeve të lidhura me emra a kategori të tjera gramatikore, si “njerëzit”, “tregimtarët”, “të gjithë” etj.”[48] Dënimi i parashikuar në Kanun përcillej – edhe pse heshturazi – pikërisht përmes opinionit publik. Në këtë rast, opinioni publik merrte përsipër rolin e njëfarë arbitri kolektiv apo jurie, e cili gjykonte e dënonte përmes mjetit më të çuditshëm dhe, pse jo, edhe të efektshëm, heshtjes. “Mjerë ata ç’i gjeti, thoshin”, ku opinioni publik shprehte keqardhje për fatin e Fatri Hankonit, fëmijës idiot të lindur nga martesa midis Basri Hankonit II dhe Selmasë, të dy kushërinj të parë.[49] Heshtja, pra, është mënyra me të cilën opinioni publik ballafaqohet me shkelësin. Diskutimet – njëlloj si debatet e brendshme (deliberare) të jurive gjykuese – qartësojnë e ngurtësojnë qëndrimin e kësaj mase të pacaktuar qytetarësh ndaj ngjarjes apo veprimit të shkelësit. Por ndryshe nga juritë e zakonshme, që verdiktin e shpallin publikisht, vendimet e bashkësisë gjirokastrite do të mbeten brenda për brenda kuadrit të opinionit publik, dhe nuk i shpallen apo nuk i përplasen në fytyrë shkelësit. “Basri Hankoni s’do të bënte kurrë prokopi me atë mall harram” “pëshpërisnin”[50] “njerëzit që e dinin punën e besë së rreme”.[51]  Arma tjetër në arsenalin e opinionit publik ishte leçitja, d.m.th. izolimi i përgjithshëm e absolut që i bëhej dhunuesit të zakonit, duke mos i shkelur në shtëpi.[52] Heshtja dhe një formë e leçitjes u shfaqën papritmas si sanksione përmbi brezninë e pestë të Hankonatëve, pas vetëvrasjes së pleqve Çanatë, natën e Vitit të Ri, ngaqë “s’kishin t’u kthenin Hankonatëve borxhin e dyfishuar nga fajdeja”.[53] Sikurse përmendim tjetërkund, fajdeja ishte e ndaluar me kanun. Mirëpo Hankonatët e kishin shkelur këtë dispozitë të së drejtës zakonore. Dënimi i opinionit publik ndaj këtij veprimi të Hankonatëve nuk vonoi. Ai u shfaq në trajtën e një “vale inati shurdhan kundër tyre“[54] në mbarë qytetin. Ishte njëfarë hibridi midis heshtjes dhe leçitjes. Përveç dëbimit nga vendbanimi, i sanksionuar sipas rastit të skajshëm nga pleqësia, dënimi me heshtje nga ana e opinionit publik ishte më i ashpri. Paralelizmi me ligjin e vjetër dhe të mirë nuk mund të jetë më i afërt. Lex est mutus magistrus – ligji është veç një gjykatës i heshtur, shprehej Ciceroni shumë shekuj më herët…[55] Ligji, si shprehje tekstuale e heshtur, e pa shpirt, dhe që merrte frymë e jetë nga opinioni i pleqnarit apo gjykatësit, tashmë përdorte si ndëshkim pikërisht heshtjen. Opinioni, po ashtu, vepron si njëfarë “standardi” sjelljeje shoqërore dhe juridike. Në këtë drejtim, Gjirokastra e fundit të mesjetës në botën dokësore shqiptare, dhe më konkretisht, instituti i “opinionit publik” sjell, çuditërisht, pikëtakime me institute thelbësore në të drejtën krahasimore, siç janë bonus paterfamilias[56], apo reasonable person.[57] Opinioni publik thërret në vëmendje krahasimisht korin në tragjeditë e lashta antike greke. Intertekstualiteti, tipar par excellence, i fushës të së drejtës, vepron në një këndvështrim, përmes interpretimit që lexuesi i bën tekstit. Lexuesi vendoset përballë dilemës së arsyeshme se si do të reagonte dhe si do të vepronte ai vetë përballë veprimeve në shkelje të normës dokësore të Basri Hankonit dhe pjestarëve të tjerë të familjes. Nëse rrotën e madhe të kohës e rrokullisim me 200 vjet më pas, Basri Hankoni i tretë, e ndjente se mbante mbi ndërgjegje peshën e pabesive dhe krimeve të paraardhësve të vet. Qarku, tashmë, ishte mbyllur. Béja e rrejshme ishte takuar me fatin e vet të pashmangshëm e të pamëshirshëm. “Mëkati fillestar”, ishte vërtetuar madje edhe me zbulimin e “corpus delicti“, ose me këpucën e përdorur atë ditë marsi të vitit 1703, të gjetur disa breza më pas në sterénë e shtëpisë së Hankonatëve.[58] Basriu i fundit do të përshkruante kësisoj të tri “krimet” e breznive të Hankonatëve: Së pari, béja e rreme; Së dyti, vrasja e Roksanës – çka sjell në vëmendje institutin dokësor të gjakut dhe të nderit, të shpërfytyruar tek veprimi i dyshuar i Hankonatëve; Së treti, vetëvrasja e pleqve Çanatë, nga fajdeja të cilën nuk mund ta paguanin.[59][60] Në krye, natyrisht, Basri Hankoni i tretë do të vinte bénë e rreme! Tejet tragjikisht, por jo fare papritur, 200 vjet dhe gjashtë breza më vonë, Hankonatët vuanin, pra, pasojat e “mëkatit fillestar”, bejës së rrejshme të Basriut të parë. Si retë e murrme mbi Malin e Gjerë, ajo bé u ndenji mbi kokë brez pas brezi. Përfundim “Nuk ka nder më të madh për shkrimtarin sesa të arrestohet për një roman të tijin“, përmendte Kadareja para ca kohe.[61] Të burgosesh për të shkruarën është ndofta aspekti më i skajshëm, quasi tragjik i marrëdhënies së shkrimtarit me ligjin, ose më mirë, me peshën e pamëshirshme të tij në diktaturë. Përndryshe, marrëdhënia e shkrimtarit me ligjin në demokraci është më e hapur, më transparente, më ndërkomunikuese e me përfitim të ndërsjelltë. Nëse raporti i shkrimtarit me ligjin pozitiv në diktaturë është i ngurtë e i shtangët, raporti midis tij me të drejtën zakonore është i lirshëm, dinamik. Në njëfarë mënyre, trajtimi artistik i së drejtës dokësore në diktaturë është si rreze shprese e dritë lirie në errësirë.[62] Marrëdhënia shkrimtar – e drejtë dokësore luhatet midis nxënies së korpusit të saj përmes ngulitjes në tekste të dokeve e sulleve të qëmtuara nga të tjerë, dhe mbrujtjes artistike përmes përvojave individuale jetësore. Dhe pikërisht, tek takimi i dokësores me tekstin fillon edhe shkëputja nga ky i fundit, çka na vjen me anë të transformimit artistik, dhe ngulitjes së krijimtarisë si fiksion në veprën letrare. Edhe qarku i krijimtarisë tashmë mbyllet: e drejta zakonore u vol dikur prej mbledhësit nga goja e popullit, drejtpërdrejtë në gurrë, për t’iu kthyer artistikisht lexuesit, d.m.th. burimit, përmes Shkrimtarit. Atë çka mbledhësi e merr, në një pikëpamje Shkrimtari e kthen. Kjo dinamikë e çuditshme intertekstuale, e luhatur midis sulleve kuvendore dhe normave kanunore, kazuseve si precedentë gjyqësorë të pleqnarëve, rolit të opinionit publik përmes standardit juridik të “reasonable person“, dhe prurjes fiksionale të shkrimtarit,[63] nuk parakupton aspak që shkrimtari dhe mbledhësi profesionist arrijnë konkluzione diverguese në vëzhgimet e tyre. Përkundrazi. “Kodi i vjetër zakonor shqiptar…ngjan çuditërisht demokratik”, vëren me mprehtësi Kadareja.[64] Krahasimisht, Margaret Hasluck, studiuesja dhe gjurmuesja e shquar britanike, do të shprehej se “…vetëqeverisja e malësorëve të Shqipërisë ishte shumë pranë konceptit të demokracisë së vërtetë….Në mënyrën e vet të mirëfilltë ajo ishte qeverisje e popullit, nga populli, për popullin”.[65] E parë me dritën e sotme, e drejta zakonore shqiptare, e përcjellë përmes veprës madhore të Kadaresë “Breznitë e Hankonatëve”, si dhe ndërthurja e saj me të drejtën pozitive, ka çuditërisht rezonancë aktuale. Nëse krahasojmë këtë “lesharap gjyqesh”,[66] siç e quan Kadareja, apo konfliktet anas – ardhës shoqëruar me përplasjet e sotme të jashtëzakonshme për çështjet e pronave në Shqipëri, nuk mund të mos vëmë pyetjen nëse hija apo fantazma e “bérrejshmit” Basri Hankoni është e gjallë dhe shtruar këmbëkryq sot e gjithë ditën tek palët ndërgjygjëse shqiptare. Me të vërtetë, nëse pranojmë se e vërteta është një, dhe të tilla e të mirëpërcaktuara janë edhe sinoret, apo kufinjtë e trojeve a pronave, dhe nëse mbajmë parasysh se dy ose më shumë palë pretendojnë të drejtën apo të vërtetën, atëhere mund të themi se béja e rreme, ashtu si atë mëngjes mitik të 20 marsit 1703, fatkeqësisht vazhdon të ushtrohet sot e gjithë ditën nga paditës e të paditur shqiptarë. Pyetja që mbetet është nëse pasojat e këtyre “mbrapështinave”, në shkelje të plotë të së drejtës së sotme pozitive dhe asaj të lashtë të pashkruar, do të vërtiten dikur përmbi fatet e pretenduesve a fituesve të pandershëm, bashkë me pasardhësit e tyre, njëlloj sikurse e pësuan në fund vetë Hankonët me marritë, mallkimin ndër dhe mbarëbrezor, dhe fatin e zi të tyre.[67] (c) 2019, autori. Të gjitha të drejtat e rezervuara. Bibliografi e pjesshme   Aaron Xavier Fellmeth, Maurice Horwitz, Guide to Latin in International Law Alan Watson, Ancient Law and Modern Understanding – At the Edges, The University of Georgia, Athens and London, 1998 Davis Report, Le primer report des cases & matters en ley resolues & adiudges en les courts del Roy en Ireland. Collect et digest per Sr. Iohn Dauys Chiualer Atturney Generall del Roy en cest realme E Drejta Zakonore Shqiptare, I, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Tiranë, Akademia e Shkencave të R. Shqipërisë 1989 Fjalori i Gjuhës Shqipe, Akademia e Shkencave e Republikës së Shqipërisë, Tiranë, 19 Floresha Dado, Lexuesi “në kurth”, eseistika e Kadaresë, Tiranë, 2016 Fritz Kern, Kingship and Law in the Middle Ages, translated with an introduction by S.B. Chrimes, Basil Blackwell, Oxford, 1948 Ismail Kadare, Dialog me Alain Bosquet, Onufri, bot. IV, Ismet Elezi, E drejta zakonore e Labërisë në planin krahasues, Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Tiranë, 1984 Ismet Elezi, E drejta zakonore e Labërisë, Tiranë, 1994 Kanuni i Lekë Dukagjinit mbledhur nga Shtjefën Gjeçov, Gjonlekaj, New York, 1989 Margaret Hasluck, The Unwritten Laws in Albania, Cambridge University Press Peter Goodrich dhe Yifat Hachamovitch, Habeas Corpus: A semiotic analysis of common law cartographies, tek Tracing the Semiotic Boundaries of Politics, Edited by Pertti Ahonen, Mouton de Gryuter, Berlin, NY, 1993 Pëllumb Xhufi, Árbërit e Jonit, Onufri, 2016 Xhemal Meçi, Kanuni i Lekë Dukagjinit, I Varianti i Pukës, Botimet Çabej MÇM, Tiranë, 1997 Xhevat Lloshi, Parathënie, e veprës së Ismail Kadaresë, Breznitë e Hankonatëve, “Onufri”, Tiranë, 2000. Artikuj Abaz Dojaka, Disa udhëzime për mbledhjen, sistemimin dhe studimin e së drejtës zakonore, Etnografia Shqiptare, Akademia e Shkencave, Vol. VII-VIII, Tiranë, 1976. f. 277, Abaz Dojaka, Doke e zakone ndër shqiptarët në Mesjetë dhe në kohë të sotme, Etnografia Shqiptare», Vol. 13, 1983 Ani Kokobobo, The “Curse” of Eastern Blood in Ismail Kadare’s “Elegy for Kosovo”, Ulbandus Review, 1.1.2010, Vol. 13, ff. 79-93; Charles Johnson, the Land of the Blood Feud, Harper’s Weekly, 1913, Vol. 57 Elvira Lumi, The Traditional System of Justice in the Ismail Kadare’s Novel, International Journal of Arts and Sciences, 2011, 4(14), ff. 197 – 209; Kahreman Ulqini, E drejta kanonike shqiptare përballë së drejtës kanonike dhe sheriatit, Etnografia Shqiptare, Vol. 16, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1989 Mirjona Sadiku, the Origins of the Kanun, Exploring the Development of the Albanian Customary Law, Balkan Arastirma Enstitusu Dergisi, Dec. 2014, Vol 3 (2), ff. 77-95; Pal Doçi, Rreth disa çështjeve të së drejtës së malësisë, Kultura Popullore, 1/1991, f. 169 Persida Asllani, Kanuni në prozën shqipe: miti i përbashkët “i shenjtërimit”, Studime Filologjike, 2008, 1-2, ff. 37-50; Sandra F. Joireman, Aiming for Certainty: the Kanun, blood feuds and the ascertainment of customary law, the Journal of Legal Pluralism and Unofficial Law, May 2014, ff. 1-14; Revista “Ylli”, 1965, Nr. 6 Kazuse Healthcare at Home Limited v. The Common Services Agency [2014] [1] Autori është studiues në Universitetin e Masaçusets-it në Boston. Ndër punime të tij të përparshme përmenden përmbledhja “Kushtetuta, Europa dhe Minoriteti Çam“, Tiranë, 2013, dhe vepra studimore “Faik Konica – Dritëhijet e një Diplomati”, Tiranë, 2016. Ligjërata u paraqit për herë të parë në Konferencën In Honorem Kadare, organizuar nga Departamenti i Letërsisë i Fakultetit Histori – Filologji, Universiteti i Tiranës, me 15 dhjetor 2016. [2] Në thelb, Jus non Scriptum, ose zakon që ka marrë forcën e ligjit. Shih edhe referencën në citimin 27 e 54 më poshtë. Ky, dhe termat “e drejtë zakonore”, “e drejtë dokësore”, përdoren shkëmbyeshëm në tekst. Shih përkufizimin: “Doke: Zakone në jetën shoqërore të një populli, që lindin në kushte të caktuara historike dhe ruhen brez pas brezi”: Fjalori i Gjuhës Shqipe, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1980. Për përdorimin e shumëfishtë të termave shih Pal Doçi, “Rreth disa çështjeve të së drejtës së malësive”, Kultura Popullore, 1/1991, f. 169. Nuk na duket me vend përdorimi i termit “e drejtë kanunore”. [3] Novela është botuar për herë të parë në bleun me tregime e novela “Emblemat e Dikurshme”, Sh. B. “Naim Frashëri”, Tiranë, 1977. Analiza jonë është mbështetur në botimin e dytë, Sh. B. “Naim Frashëri”, Tiranë, 1981. Novela është botuar më vete nga Sh. B. “Onufri”, Tiranë, në vitin 2000, me parathënie nga Prof. Xhevat Lloshi. [4] Shih, p.sh. Floresha Dado, Lexuesi “në kurth”, eseistika e Kadaresë, Tiranë, 2016; Persida Asllani, Kanuni në prozën shqipe: miti i përbashkët “i shenjtërimit”, Studime Filologjike, 2008, 1-2, ff. 37-50; Ani Kokobobo, The “Curse” of Eastern Blood in Imail Kadare’s “Elegy for Kosovo”, Ulbandus Review, 1.1.2010, Vol. 13, ff. 79-93; Elvira Lumi, The Traditional System of Justice in the Ismail Kadare’s Novel, International Journal of Arts and Sciences, 2011, 4(14), ff. 197 – 209; Sandra F. Joireman, Aiming for Certainty: the Kanun, blood feuds and the ascertainment of customary law, the Journal of Legal Pluralism and Unofficial Law, May 2014, ff. 1-14; Mirjona Sadiku, the Origins of the Kanun, Exploring the Development of the Albanian Customary Law, Balkan Arastirma Enstitusu  Dergisi, Dec. 2014, Vol 3 (2), ff. 77-95. [5] Analiza mbështetet tek bleu “Emblema e Dikurshme”, botimi I, Shtëpia Botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1977. Vepra është ribotuar disa herë. Tashembrapa “Breznitë”. [6]“Breznitë, f. 273. [7]“The impact of ancient law is with us today”, Alan Watson, Ancient Law and Modern Understanding – At the Edges, The University of Georgia, Athens and London, 1998, at xiii. [8] Shih, p.sh. Dekreti i Sulltanit për dhënien e Timarit Sinan Bejogllu-së, shpërblim për fushatën e Hungarisë; Dekreti i Sulltanit për kalimin e timarit të Sinan Bejogllu-së tek Turhan Spahiu, hero i luftës së Kërk-Kilisë; Dekreti mbretëror për dhënien në sipërmarrje të kriporeve, 1729; Fermani për ndalimin e copëzimit të timareve; “Breznitë”, ff. 272, 273, 232, 285, 286. [9] “Breznitë”, ff. 274-275.  Sheriati: E drejta fetare islamike (në vendet ku vepron feja myslimane; gjatë sundimit osman edhe në Shqipëri). Gjyqi i sheriatit. Kanunet e sheriatit. Me sheriat.  Fjalori i Gjuhës së Sotme Shqipe, ASHRPSSH, IGJL, Tiranë, 1980, f. 1828   [10] Sull / Osull. Vendime të Kuvendit që bëhen norma kanunore. “Sulli asht dëshira e populli”. “S’mund të dalin kush mbi sullet“. Xhemal Meçi, Kanuni i Lekë Dukagjinit, I Varianti i Pukës, Botimet Çabej MÇM, Tiranë, 1997, f. 257, [tashembrapa KLD-P].  Termi nuk gjindet në Fjalorët e Gjuhës së Sotme Shqipe, botimet zyrtare përkatësisht të viteve 1980 dhe 2002. [11] Shih, p.sh. kreun “E Drejta Ndëshkimore”, Mbrapshtinat, KLD-P, ff.  143-162. [12] Shih, p.sh. kreun “E Drejta e Detyrimeve, KLD-P, ff. 125 – 143, ose kreun Rendi Ekonomik – pronat dhe kufiri, KLD-P, ff. 106. [13] Shih p.sh. kreun “Ndamja dhe Trashëgimia”, tek KLD-P, ff. 121 – 125. [14] Fritz Kern, Kingship and Law in the Middle Ages, translated with an introduction by S.B. Chrimes, Basil Blackwell, Oxford, 1948, f. 149.  [Hereinafter Kern]. Kern e përkufizon ligjin objektiv si “doke që vijnë nga një epokë që s’mbahet mend, të dëshmuara nga kujtesa e pleqnarëve më të moshuar dhe më të besuar; leges patrum, ngandonjëherë, por jo domsdoshmërisht, e var kujtesën tek mjete të jashtme ndihmëse, si p.sh. …kufinj, libra ligjesh, ose çfarëdolloj sendi tjetër që e mbijeton qenien njerëzore”. Ibidem. [Në origjinal: Kern defines objective law as “Immemorial usage, testified to by the memory of the oldest and most credible people; the leges patrum, sometimes but not necessarily prone by external aids to memory, such as cuarters, boundaries, law-books, or anything else that outlived human beings.”  Ibidem.] [15] “Breznitë”, f. 272. [16] “…mosha nuk ndërton ligjin, dhe përdorimi i gjatë i një praktike nuk provon se ajo është e drejtë.” [“…age cannot create law, and long usage does not prove a practice to be rightful.”] Kern, f. 150. [17] Shih, për shembull, Charles Johnson, the Land of the Blood Feud, Harper’s Weekly, 1913, Vol. 57, f. liii. Autori i referohet një bisede të Edith Durham me një malësor: “Unë jam katolik i mirë…pra, jam në gjak me myslimanët, sepse ata nuk besojnë. Jam në gjak me hebrenjtë, sepse ata vranë Zotin. Jam në gjak me sllavët sepse ata nuk i luten Atij ashtu siç duhet”. Po aty. [18] Ismet Elezi, E drejta zakonore e Labërisë në planin krahasues, Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Tiranë, 1984; Ismet Elezi, E drejta zakonore e Labërisë, Tiranë, 1994, ku autori i referohet edhe zbatimit në Toskëri [Kanuni i Adetit], në Çamëri [shkurt, Adeti], në Labëri [Kanuni i Papa Zhulit ose i Idriz Sulit], shih Parathënie e Kanunit të Labërisë, tek www.kanuniilaberise.tripod.com; Shih edhe një shkrim të Vehip Runës për Kanunin e Labërisë dhe Kuvendin e Zhulatit, të botuar në Dielli, rreth viteve 1957 [arkiva private e autorit]. [19] Dorëshkrime të Gjeçovit, f. 13, refereruar tek botimi E Drejta Zakonore Shqiptare, I, Kanuni i Lekë Dukagjinit, Tiranë, Akademia e Shkencave të R. Shqipërisë 1989, Hyrje nga Koço Nova, f. 128. [20] Nuk e kemi hasur referencën tek studiues të tjerë. [21] Përkimi apo ngjashmëria e termit përbashkësi me Common Law nuk është aspak e rastit. [22] Për më tepër lidhur me Arbëritë, shih Pëllumb Xhufi, Árbërit e Jonit, Onufri, 2016, ff. 1260-1264. [23] Kjo shmangie e rëndësishme nga norma e përbashkët zakonore “nuk ishte diçka e pazakonshme në Gjirokastër”, thekson Kadareja. “Breznitë”, f. 297. Krahaso me Kanunin e Lekë Dukagjinit, varianti i Pukës, ku martesat brenda fisit nuk lejoheshin madje edhe deri pas shumë brezash. [24] “…si element i fuqishëm qëndrese” dhe kohezioni, e drejta dokësore shqiptare “nuk lejoi që vendi ynë të ndahej në «tri kultura» simbas përkatësive fetare, në tri kombe, ashtu siç ndodhi në disa vende të Ballkanit.” Kahreman Ulqini, E drejta kanonike shqiptare përballë së drejtës kanonike dhe sheriatit, Etnografia Shqiptare, Vol. 16, Akademia e Shkencave, Tiranë, 1989. [25]  Masà – nga turqishtja, tryezë. Sipas Lloshit, në botimin e fundit [v. 2000] të “Breznive” “janë zëvendësuar mjaft fjalë të huaja në gjuhën tone, sidomos orientalizma, me fjalë shqipe”. Xh. Lloshi, vep. Cit. f. 21-22. [26] Për metodologjinë e mbledhjes së normave të së drejtës zakonore vlen të theksohet studimi i Abaz Dojakës, Disa udhëzime për mbledhjen, sistemimin dhe studimin e së drejtës zakonore, Etnografia Shqiptare, Vol. 7-8, ff. 280 e vijuese. Një kritikë ndaj Gjeçovit shpaloset nga Nopsca: “botimi i Gjeçovit vuan nga e meta se a priori i vë vetes detyrën ta paraqesë kanunin siç e paraqet ose dëshiron ta paraqesë kleri i Shqipërisë së Veriut, prandaj duhet të përdoret me shumë kujdes“. F. Nopcsa, Shqipëria, fiset e Malësisë së Shqipërisë Veriore dhe ligji i zakoneve, (Arkivi i Institutit të Historisë, Tiranë, Përkthimi shqip i dorëshkrimit që gjendet në Vjenë, f. 316), cituar nga Kahreman Ulqini, vep.cit.  Kurse në veprën të botuar së fundmi nga Qendra e Studimeve Akademike, Instituti i Historisë, Tiranë, 2013, përkthyer nga Dr. Iur. Mihallaq Zallari, citimi është në faqen 291. [27] Të mos harrojmë – vepra e tij, në intertekstualitetin e detyruar përmes – së paku – referencave kanunore, është fiksion. “Kemi përpara një tekst të letërsisë artistike. Nga vetë thelbi i tij ai lejon disa lexime, domethënë disa mënyra për ta kuptuar, për ta interpretuar”. Prof. Xh. Lloshi, vep. Cit. f. 13. [28] “Common law” apo e drejta e përbashkët, është e drejta e zbatuar në Angli pas pushtimit norman në shekullin XI, që ishte njëfarë hibridi midis së drejtës së pushtuesit me atë të vendasve, ku rol të veçantë kishte precendenti gjyqësor, i zbatuar gjerësisht, që mundësonte siguri në kuptimin dhe zbatimin e ligjit, dhe lirshmëri në përshtatjen me rrethana të reja. Më tej u përhap në zotërimet koloniale dhe në SHBA. Shih edhe referencën në citimin 54 më poshtë. [29] Stare decisis, nga latinishtja, përafërsisht ka kuptimin se vendimi i marrë zbatohet në çdo rast, është doktrina e precedentit gjyqësor, sipas të cilit një vendim i marrë nga një gjykatë zbatohet përgjithësisht nga çdo gjykatë tjetër nëse faktet dhe rrethanat janë të njëjta ose të përafërta. [30] “Breznitë“, 325-327. [31] Kahreman Ulqini, vep. cit. [32] “Breznitë”, 284 -285.  Kaskapani e kishte kundërshtuar me këmbëngulje, duke u shprehur se “nusja ime e zezë me Hatibin përbri në varre, unë me nusen e tij në shtrat. Ç’është ky fat kështu!”. Po aty. Pas nëntë muajsh lind Roksana. [33] Abaz Dojaka, Doke e zakone ndër shqiptarët në Mesjetë dhe në kohë të sotme, Etnografia Shqiptare», Vol. 13, 1983 [34] “Breznitë”, f. 297. Shih edhe shënimin 22. [35] Margaret Hasluck, The Unwritten Laws in Albania, Cambridge University Press, 95 – 109. [36] KLD-P, Neni 300, f. 105. [37] E buruar në Pukë, më 1856, KLD-P, f. 236. [38] Kanuni i Lekë Dukagjinit mbledhur nga Shtjefën Gjeçov, Gjonlekaj, New York, 1989, Neni 57, f. 73 [tashembrapa KLD]. [39] “Sipas normave të së drejtës zakonore gojore, «gjak për gjak», hakmarrja ka shkurtuar jetën e ajkës së djalërisë … Në mes të Nikajt e Shalës për çështje të kufirit të kullotave, u vranë 33 shaljanë, gjatë pesëmbëdhjet ditëve…Revista “Ylli”, 1965, Nr. 6. [40]  KLD, Neni 142, para 1029. Me gjasë kjo bëhej për t’u lejuar të gjithë të pranishmëve kohën e mjaftueshme për t’u kthyer në shtëpi para perëndimit. [41] “Breznitë”, 272 – 273.  Teknikisht, béja e Basri Hankonit nuk ishte e rrejshme: balta në shuaj ishte vërtetë e arës së tij. Mirëpo zhvendosja fizike dhe kryerja e betimit në mes të Arës së Mëllenjave e kthente veprimin, në tërësi, në mashtrim, dhe pra, edhe bénë në vetvete në të rrejshme. [42] KLD-P, Neni 302, f. 105. [43] KLD-P. Neni 222. Beja ka me u ba si të lypet. Kategoria jepet e tillë: “Be mbi kishë a xhami, mbi kryq a teqe, mbi ungjill a qitape, vetëm a me pleq beje“. Po aty, (vi). [44] KLD-P, Neni 223. f. 86, 171. Formula ishte: “Shete beja Zotit. [E shejt asht beja e Zotit. Si e basha, më ndihmoftë! Nuk kam me vjedh gja t¨ze hujen në ban nji dorë krande e pêrpjetë me hjeksue kand mbranda kufive të katundit”. Shih edhe “Kudo në popullin tonë festohet kryet e motmotit ose festa e verës, në thelb festë pagane që feja e quajti dita e Shëngjergjit.” Tek Abaz Dojaka, Doke e zakone ndër shqiptarët në Mesjetë dhe në kohë të sotme, Etnografia Shqiptare», Vol. 13, 1983. [45] KLD – P, Neni 221. f. 86. [46] KLD – P, Neni 236, f. 89. Një konflikt i mesit të shekullit XVIII midis fisit të Kokës së Kabashit dhe të Qerretit të Rrafshit të Dukagjinit është shumë domethënës, madje na paraqet institutin e vetëdënimit. Dy fiset kishin njëfarë konfliktu për çështje kufinjsh, Megjithatë, kjo nuk nënkuptonte mosdhënien e ndihmës në rast nevoje. Në tbunën e Kokës ra zjarr, dhe ata “lëshuan poteren” duke kërkuar ndihmë nga Qerreti, që s’iu përgjigj thirrjes. Dëmi ishte i madh. Koka lypi arsyen e refuzimit ose benë. “Qerreti i mblodh në kuvend të vet. Pleqnoi se ishte në faj. Bé nuk mund të bënte se nuk ia pranonin pleqtë, se shihej që ishte be në rrenë. Kështu që vendosi të ikte natën e të rikthehej në Rrafsh Kosovë”. KLD-P, f. 203. Shih dëshminë sipas misionarit italian A. Dedë Pasi në shënimin 104, ku një ngjarje në Buhot të Kabashit, viti 1896 përcjell sanksionet ndaj besë së pasaktë prej të betuarve kundër shkelësit, vjedhës i një pushke. Shih edhe shënimet 99-105. Po aty, ff. 171-172. [47] Togfjalëshi përdoret me rezervën dhe mungesën e gjetjes së një termi më të qëlluar. [48] “Breznitë”, ff. 292, 293, 295, 304; Disa shembuj përdorimi: “siç thoshin” (296), “u pëshpërit”, “thuhej se”, “thoshin”(299), “njerëzit (299), “tregimtarët (300), “të gjithë ishin të një mendimi” (300), “erdhi fundi i botës, thoshin” (304), “mjerë ata ç’i gjeti, thoshin” (306). “Folja më e përsëritur është ‘thoshin’, me të gjitha sinonimet e saj”. Prof. Xhevat Lloshi, Shekujt e një familjeje si histori në të sotmen, Parathënie tek “Breznitë e Hankonatëve”, Onufri, Tiranë. 2000, f. 9 [49] “Breznitë”, 306.  Krahasoje me f. 307. [50] Rendi i frazës është ndryshuar.  Termi me gërma më të zeza është i autorit të kumtesës. [51] “Breznitë”, f. 275. [52] Leçit – mos me i hy brenda shtëpisë për asnjë rast dikuj që është sjellë keq, që ka shkelur zakonet. KLD-P, f. 255. [53] “Breznitë”, f. 320. [54] Ibidem. [55] Citimi jepet tek Sir John Davis Report, Le primer report des cases & matters en ley resolues & adiudges en les courts del Roy en Ireland. Collect et digest per Sr. Iohn Dauys Chiualer Atturney Generall del Roy en cest realme, Early English Books Online, etk quod.lib.umich.edu [56] Standardi i përkujdesjes në të drejtën civile krahasimore. Shih edhe Aaron Xavier Fellmeth, Maurice Horwitz, Guide to Latin in International Law, f. 47. [57] Për një trajtesë shteruese më të fundit lidhur me konceptin e reasonable person ose “the man on the Clapham Omnibus” shih kazusin Healthcare at Home Limited v. The Common Services Agency [2014] UKSC 49, paragrafet 1 – 4. [58] “Breznitë”, ff. 322-323. [59] “Breznitë”, ff. 323. [60] Dihet se në të drejtën zakonore shqiptare fajdeja ishte absolutisht e ndaluar KLD, Neni 82, Shënim. [61] Bisedë me të nënshkruarin, Tiranë, pranverë 2016. [62] “Breznitë e Hankonatëve” u botua për herë të parë në vitin 1977, ose në kulmin e diktaturës komuniste. [63] Shih edhe Peter Goodrich dhe Yifat Hachamovitch, Habeas Corpus: A semiotic analysis of common law cartographies, tek Tracing the Semiotic Boundaries of Politics, Edited by Pertti Ahonen, Mouton de Gryuter, Berlin, NY, 1993, ff. 175 – 203. [64] Ismail Kadare, Dialog me Alain Bosquet, Onufri, bot. IV, 1999, f. 96. [65] Citimi i plotë në origjinal: “…[t]he self-government of the Albanian mountaineers went far towards being true democracy in the Anglo-American sense of that much-abused word.  In its primitive way it was really government of the People, by the People, for the People”. Margaret Hasluck, The Unwritten Law in Albania, Cambridge University Press, 1954, 11. [66] “Breznitë”, f. 288. [67] Relevancën aktuale të “Breznive” e trajton gjerësisht edhe Lloshi, vep. Cit. f. 17, 19, 21.

https://peizazhe.com/2018/03/06/reportazh-nga-furrat-e-kosoves/

2018-03-06T18:39:35

REPORTAZH NGA FURRAT E KOSOVËS

nga Tinka Kurti Në këtë vend nuk janë vetëm qentë e uritur. Kjo është republika e varfërisë në të cilën këndohet zëulët kënga e urisë. Nëse nuk i keni lidhur fytyrat e zbehta e buzët pa ngjyrë me mungesën e ushqimit a kequshqyerjen ndoshta është për shkak se keni qenë të pavëmendshëm në furrën e lagjes. Ndoshta shitësja e bukës do t’u tregonte se pse shitet aq shumë buka me gjysmë çmimi. Bajate. Pse ka aq shumë kërkesa për gjysmë byreku? Pse ka kifle bajate që shiten me qese? 4 kifle, 2 leqenikë e 2 byrekë, 10 mantia për 50 centë. Me gjysmë euro hiqet një vakt për të gjithë anëtarët e familjes. Aty, askush nuk e pranon që po e zgjedh qesen çmimlirë për shkak se kështu i leverdis. E marrin me arsyetime të tjera. Askush nuk e komenton. Ne, populli i varfër e i uritur kemi turp nga këto dy fjalë. Më shumë ndjejmë turp për varfërinë sesa mllef për ata që na varfërojnë përditë. Nuk iu gërryejnë zorrët vetëm atyre që u përkasin 26 mijë e 450 familjeve me ndihmë sociale. Stomaku që kërkon të ngopet gjendet te shumë prej studentëve, shumë prej punëtorëve. Shitëses që paguhet 150 euro në muaj i ndodhë shpesh që disa njerëzve t’u japë kripë pasi kanë blerë një bukë të cilën e hanë aty. Herë me një domate, herë pa të. Shitësja e cila punon 6 ditë në javë nganjëherë u përgjigjet njerëzve “Kushton kaq, NËSE KE”. Qeveria e kaluar e Republikës së Kosovës (Isa Mustafa) e pati ulur tatimin mbi vlerën e shtuar për bukën nga 16% në 8%. Mirë fort. Por kjo nuk pati sjellë uljen e çmimit të bukës. Sipas raportit të publikuar në tetor të vitit 2017 nga Agjencia e Statistikave të Kosovës me titull “Indeksi i Harmonizuar i Çmimeve të Konsumit”, çmimi i bukës në Kosovës është rritur me një (1) për qind, krahasuar me një vit më parë. Por për çmimin e bukës raportohet rrallë. Zakonisht përmendet kështu kur publikohet indeksi i çmimeve të konsumit. Aty tregohet se është shtrenjtuar buka sikurse janë shtrenjtuar cigaret dhe rryma elektrike. Këto dy të fundit ngjallin reagime. Revoltë. Këto prekin xhepat e shtresës së mesme. Por buka jo. Kjo është temë e shtresës së varfër. Një herë kur ishte problematizuar më shumë kjo punë, në vitin 2008, kur si efekt i lëkundjeve financiare çmimi i bukës ishte rritur dukshëm, deri në 45 centë të euros, nga 30 sosh, qytetarët ishin kritikuar se pse hanë bukë kaq shumë. Thua se zgjedhja e bukës para ushqimeve të shumëllojshme qoftë të shëndetshme, qofshin të shijshme qenka punë e mosdijes, mungesës së shijes dhe jo e mospasjes. Ne i përkasim republikës, rendit që ka lindur kundër urisë. Ne po e shënojmë edhe 8 Marsin, Ditën ndërkombëtare të gruas e dikush do ta shtrëngojë stomakun fort, duke lënë vetën pa u ushqyer atë ditë, që t’i blejë nënës trëndafila. Por ne nuk jemi vendi i trëndafilave dhe as nuk kemi bukë për të gjithë. Edhe në Kosovë në vitet 90 protestat e grave janë mbajtur me bukën në duar lart duke kërkuar “bukë për Drenicën”. Ama sot uria është turpi i një faji që nuk e kemi bërë. Mbulohet aq mirë dhe nuk përmend kurrë. Janë bërë më shumë se 100 vite prej përdorimit për herë të parë të sloganit poetik e politik i cili u përvetësua më vonë nëpër protestat për barazi dhe të drejtat e grave, “Bukë dhe trëndafila”. Nga ky togfjalësh që ishte titull poezie e autorit James Oppenheim u bë formë e kërkesës politike në grevat për të drejta të punëtorëve të tekstilit në Massachusetts duke kërkuar “Bukë dhe trëndafila për të gjithë”. Janë bërë gati 100 vite prej kur Migjeni e Nonda Bulka shkruanin për mjerimin shqiptar. Dhe sot buka mungon. Trëndafilat u përkasin pakkujt dhe bota e ka ngatërruar paqen. Shitësja e luleve në ditë paguhet sa një trëndafil dhe studentja rri barkthatë. Fëmijët nganjëherë e hanë darkën me ujë e qytetet rrugët i ndajnë në bazë të aty ku bëhen tostat ose në ato të filan restoranteve, atje ku shqyhet mishi dhe ngulen pirunët pa mëshirë. Por ky vend u përket atyre që gatuajnë duke shkundur mirë thesin e miellit. Ky vend u përket atyre që ushqehen në gjellëtoret më të lira. Ky vend u përket atyre që e porosisin menynë më të lirë të restorantit.

https://peizazhe.com/2007/07/17/ivani-i-pare-shqiptar/

2007-07-17T18:08:23

IVANI I PARË SHQIPTAR

Shoh në “Shekullin” e sotëm se Ardian Klosi ka intervistuar historianin zviceran Oliver Jens Schmitt – autor i studimit “Arbëria Venedike” botuar para pak muajsh edhe në shqip – për një monografi që ky i fundit është duke përfunduar, në lidhje me mesjetën arbërore dhe figurën e Skënderbeut. Shkruan Klosi në hyrje të intervistës: Përveç trajtimit origjinal të një figure të madhe në një mjedis të caktuar politik-kulturor, kjo vepër shquan nga pasurimi i bibliografisë së deritanishme skënderbejane me një numër dokumentesh të reja, të cilat profesori 34-vjeçar i Vjenës i ka nxjerrë nga disa arkiva qytetesh europiane, sidomos nga Biblioteka Kombëtare e Francës. Njëri prej tyre, një letër e vitit 1454 e shkruar prej diplomatësh milanezë, vërteton se motivi kryesor i braktisjes së kampit turk prej Skënderbeut ishte gjakmarrja: pas vrasjes së t’et, Ivanit (apo Juanit) prej Muratit II, Gjergj Kastrioti vë njerëz që vrasin të vëllanë e Mehmetit II. [theksimi është imi, Xh.] Natyrisht, nuk them dot gjë për kërkimet e historianit zviceran, por habitem pak se një letër arkivash milaneze qenka e mjaftueshme për t’i trivializuar deri në këtë shkallë motivet që e shtynë Skënderbeun të kthehej në Krujë e të niste luftën kundër osmanëve. Gjithashtu nuk më rezulton që historiografia e sotme e Skënderbeut, në Shqipëri dhe gjetiu, të ketë pranuar gjëkundi se Gjon Kastriotin, të jatin e Skënderbeut, e paskan vrarë osmanët e Muratit II ose të tjerë armiq – edhe pse mund të jem i gabuar, meqë fati i Gjon Kastriotit asnjëherë nuk më ka interesuar drejtpërdrejt. Megjithatë, po të kish qarkulluar ndonjë hipotezë e tillë, do ta kishte përmendur të paktën Kristo Frashëri, në monografinë e vet të fundit për Skënderbeun; por ky vetëm sa thotë se data e vdekjes së Gjon Kastriotit nuk dihet me saktësi… E pastaj, sikur ta kishin vrarë të ziun Gjon me urdhër të Muratit II, nuk do ta kishin përmendur këtë të gjithë ata që kanë shkruar për Kastriotët në atë kohë (nga Muzaka te Barleti e te historianët bizantinë e turq), por do të kish mbetur puna te këta bojarët nga Milanoja e largët që ta përhapnin lajmin? Mirëpo gjëra edhe më të pabesuara kanë ndodhur, prandaj nuk shprehem dot prerë. Më në fund, nuk kuptoj se ç’po e shtyn Klosin ta quajë Gjon Kastriotin me emrin Ivan, i cili është një version sllav i emrit shqiptar Gjon. Nëse historianët dhe krejt kultura shqiptare kanë përdorur deri më sot emrin Gjon, ose nëse është vendosur një traditë krejtësisht e përligjur në përdorim, adoptimi i formës sllavishte Ivan do të kërkonte shpjegime të mëtejshme. Tek e fundit, në vend të Ivan mund të përdoreshin edhe forma si Giovanni, John, Johann, Ion, Iannis, Juanis, Jovan e kështu me radhë; sepse emrat në dokumentet e saj kohe përktheheshin rëndom në gjuhën me të cilën hartohej dokumenti. Thotë pastaj Oliver Jens Schmitt: Mendoj se zbulimi më i rëndësishëm, në pikëpamje burimore, është motivi i vërtetë i veprimit të Skënderbeut, që ishte gjakmarrja. Kemi në duar tani një dokument të ri nga arkivat e Milanos, i cili tregon se sulltan Murati II ka pasë vrarë të atin e Skënderbeut, Ivanin, dhe se Skënderbeu ishte pjesë e një përbetimi që çoi në vrasjen e vëllait të madh të Mehmetit II, Alaedin Ali Çelebiut, e pra ky motiv, gjakmarrja si shtysë personale e Skënderbeut, është një e re. Një interpretim i dytë i rëndësishëm ka të bëjë me kryengritjen e Skënderbeut, e cila në fazën e saj të parë nuk duhet vlerësuar si kombëtare, por si kryengritje e popullatës ortodokse në Ballkanin perëndimor, vërtet me një shumicë arbërish, por gjithashtu me pjesëmarrje të sllavëve jugorë e të vllehëve, të cilët ngritën krye si të krishterë ortodoksë kundër Perandorisë osmane, në një kohë kur kjo perandori po kalonte, në vitin 1443, një periudhë dobësimi politik. [përsëri theksimi është imi, Xh.] Edhe ky interpretim, se kryengritja e Skënderbeut duhet vlerësuar si kryengritje e popullatës ortodokse në Ballkanin perëndimor, jo si kryengritje e fiseve shqiptare kundër osmanëve, më duket disi i guximshëm; po të kemi parasysh se Skënderbeu kujdesej të identifikohej si princ shqiptar në dokumentet e kancelarisë së vet; e nga ana tjetër, vetë historiani zviceran, në po këtë intervistë, e quan themelimin e një mbretërie katolike nga ana e Skënderbeut si ide të rëndësishme politike të këtij udhëheqësi të shqiptarëve. Megjithatë, për këtë duhet lexuar monografia që, pas gjase, do të përkthehet së shpejti nga Ardian Klosi vetë.