id
stringlengths 1
7
| url
stringlengths 31
410
| title
stringlengths 1
147
| text
stringlengths 1
177k
| text_len
int64 1
177k
|
|---|---|---|---|---|
1 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Bosh%20Sahifa | Bosh Sahifa | Tanlangan maqola
Yaxshi maqola
Xushsifat maqola
Tanlangan roʻyxatlar
Yangiliklar
Bilasizmi…
Tarixda bugun
Tanlangan tasvir
| 134 |
793 | https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA%BBzbekiston | Oʻzbekiston | Oʻzbekiston (rasman: Oʻzbekiston Respublikasi, Ўзбекистон Республикаси) — Markaziy Osiyoning markaziy qismida joylashgan mamlakat. Poytaxti — Toshkent shahri. Davlat tili — oʻzbek tili. Maydoni — 448 978 km. Hozirda mamlakatning umumiy aholisi soni 37 milliondan ortiq. Pul birligi — soʻm. Oʻzbekiston Respublikasi hududi 12 ta viloyat, Toshkent shahri va Qoraqalpogʻiston Respublikasidan iboratdir, shuningdek, u mustaqil, demokratik, dunyoviy va konstitutsiyaviy davlat hisoblanadi. Ammo, nodavlat tashkilotlar O‘zbekistonni “fuqarolik huquqlari cheklangan avtoritar davlat” deb ta’riflaganlar. Oʻzbekiston MDH, BMT, YXHT va SHHT aʼzosidir. Oʻzbekiston berk hududda yaʼni qirgʻoqqa ega boʻlmagan besh mamlakat bilan, yaʼni: shimoldan Qozogʻiston; shimoli-sharqdan Qirgʻiziston; janubi-sharqdan Tojikiston; janubdan Afgʻoniston; va janubi-gʻarbiy qismida Turkmaniston bilan chegaradosh.
Oʻzbekiston iqtisodiyoti bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich oʻtadi, tashqi savdo siyosati import oʻrnini bosishga asoslangan. 2017-yil sentabridan boshlab mamlakat valyutasi bozor kursi boʻyicha toʻliq konvertatsiya qilinmoqda. Oʻzbekiston paxta tolasini ishlab chiqaruvchi va eksport qiluvchi yirik taʼminotchi davlatdir. Mamlakatda, shuningdek, dunyodagi eng yirik oltin konlari mavjud. Sovet davridagi ulkan energiya ishlab chiqarish qurilmalari va tabiiy gazni yetkazib berish bilan Oʻzbekiston Markaziy Osiyodagi eng yirik elektr ishlab chiqaruvchisi boʻldi.
Oʻzbek soʻzining kelib chiqishi
Oʻzbek etnonimining kelib chiqishi toʻgʻrisida bir nechta tahminlar mavjud. Shaxsiy ism sifatida oʻzbek soʻzining birinchi eslatilishi XII asrga toʻgʻri keladi. Oʻzbek soʻzi turkiy qabilalari orasida Movarounnahrda XIII asrda moʻgʻullar kelguniga qadar paydo boʻlgan. XII asr arab tarixchisi Usoma Ibn Munqiz „Taʼlim kitobida“ Saljuqiylar davrida 1115–1116-yildagi yoʻlboshlovchilaridan biri amir Oʻzbek degan Mosul hukmdori boʻlganligini taʼkidlaydi. Tarixchi Rashiduddinning yozishicha, Tabrizda hukmronlik qilgan Ildegiziylar sulolasining soʻnggi vakili Oʻzbek Muzaffar (1210–1225) boʻlgan 1221-yilda Afgʻonistondagi Xorazmshoh Jaloliddin qoʻshinlarining yetakchilaridan biri Jahon Paxlavon Oʻzbek Tayi edi.
Tarixchi Mutal Ermatov: „Oʻzbek soʻzi „Oʻzlar“ urugʻi nomidan kelib chiqqan“, — deb taxmin qilgan.
Tarix fanlari doktori, professor R. G. Mukminova oʻzbeklarning etnik ismini Oʻzbek Xon nomi bilan bogʻlashga qarshi qoʻshimcha dalillar keltirgan. Sharofiddin Ali Yazdiy Oʻzbek Xon davridan ancha oldin 1289-yilgi voqealar haqida xabar berib, Tabriz viloyatidagi oʻzbek qoʻshinlarining reydini eslatib oʻtadi.
Boshqa tarixchilarning fikricha, XIV asrning 60-yillarida, Dashti qipchoq hududida oʻzbeklar deb nomlangan koʻchmanchi turkiy qabilalarining ittifoqi tuzildi. XIV asrning 60-yillarida „oʻzbek“ etnonimi sharqiy Dashti qipchoqning butun turkiy aholisi uchun jamoaviy nomga aylandi. „Oʻzbek“ etnonimi Amir Temur davrida Movarounnahrga kirib kelgan. Alisher Navoiy (1441–1501) yozgan asarlarida „oʻzbek“ etnonimini Xuroson va Movarounnahrda tilga olgan.
Tarixi
Qadimgi davrlarda 2000 ga yaqin. Oʻzbekistonga Anau madaniyatining bir qismi boʻlgan voha madaniyatidan tarqalgan. Oʻzbekiston ipak yoʻlida joylashgan. Bosqinchilar mamlakat boʻylab koʻp marta sayohat qilishgan. Iskandar Zulqarnayn miloddan avvalgi 327-yilda Samarqandda toʻxtagan va mahalliy qabilaning xotinini oldi. Somoniylar sulolasi VIII asrda arab musulmonlari tomonidan bosib olinmaguncha bu hududda hukmronlik qilgan. Moʻgʻul Chingizxon 1220-yilda bu hududni bosib oldi.
XIV asrda Amir Temur moʻgʻullarni magʻlub etib, oʻz saltanatini oʻrnatdi. Uning istilolari Yaqin Sharqqa qadar davom etdi. 1402-yilda Usmonlilar sultoni Boyazidni yengib, asirga oladi. Keyinchalik Eron bilan yaqin aloqada boʻlgan shahar-davlatlar tashkil topdi.
Rossiya imperiyasi 1865-yilda Toshkentni, 1876-yilda Qoʻqonni magʻlub etdi. Rossiya fuqarolar urushidan keyin togʻlarda bolsheviklarga boʻlinib ketgan, qarshilik 1930-yillargacha davom etdi. 1919-yilda Rossiyaga boʻysungan Buxoro va Xiva amirliklari agʻdarilib, keyingi yili Buxoro Xalq Respublikasi va Xorazm Xalq Respublikasidan nominal mustaqillikka erishdilar. 1924-yilda Buxoro va Xorazm Xalq Respublikalari, sobiq Qoʻqon tarkibiga kiruvchi Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzildi. Sovet Ittifoqi Oʻzbekistonni paxtachilik hududiga aylantirdi va qishloq xoʻjaligini qayta qurishning taʼsiri hozir ham mamlakatda sezilmoqda.
Sovet Ittifoqi parchalanganidan soʻng Oʻzbekiston Kompartiyasining sobiq Bosh kotibi Islom Karimov 1991-yil dekabrda 88 foiz ovoz bilan prezident etib saylandi. Saylovlar koʻpchilik tomonidan qabul qilinmadi va islomiy qarshilik guruhlari paydo boʻla boshladi.
1993-yilda islom fundamentalizmining kuchayishi haqidagi xavotirlar Oʻzbekistonni MDHning Tojikistondagi tinchlikparvar missiyasiga qoʻshilishiga olib keldi. Shu bilan birga, hukumat inson huquqlari tashkilotlari tomonidan qoralangan. 1995-yil mart oyida Karimov oʻz mandatini 1997-yildan 2000-yilgacha uzaytirgan referendumda 99 foiz qoʻllab-quvvatladi. 1995-yilda muxolifat partiyalariga yana ruxsat berildi.
1999-yil fevralida Oʻzbekistondagi islomiy harakatni ayblagan bomba oʻrnatilgan avtomobildan Prezident Karimov omon qoldi. 2000-yil avgust oyida qurolli guruhlar Qirgʻizistonga bostirib kirdi va janubda toʻqnashuvlar sodir boʻldi. 2004-yil mart oyida Buxoro va Toshkentda terrorizm va portlashlarning yangi toʻlqini, jumladan, mamlakatdagi birinchi xudkush portlashlar sodir boʻldi. Karimov taqiqlangan Hizb ut-Tahrir (Ozodlik partiyasi) guruhini oʻz aybiga iqror boʻlmaganlikda aybladi.
2004-yil 30-iyulda Toshkentda Isroil va AQSh delegatsiyalari sakkiz kishi tomonidan portlatilgan. Islomiy harakat yetakchilari Tohir Juldashev va Juma Xodjiyev sirtdan va eshitilmagan holda oʻlimga hukm qilindi.
2005-yil may oyida Andijon shahrida tartibsizliklar boshlandi. 2005-yil 12-mayda boshlangan qoʻzgʻolonlarda muxolifat vakillari Andijondagi maʼmuriy binoni egallab oldilar. Xalqaro Toshkent radiosiga koʻra, muxolifat aʼzolari harbiy okrugga bostirib kirib, oʻnlab oʻqotar qurollarni qoʻlga kiritib, mehnat lageriga hujum uyushtirib, mahbuslarni, jumladan, „Islomiy Akromiya“ni ozod qilgan. Harakat aʼzolari Milliy xavfsizlik agentligi binosi va Dominion tuman kengashini egallab olishga uringan. Hukumat manbalariga koʻra, huquq-tartibot idoralarining qarshi hujumi natijasida 187 kishi halok boʻlgan, ularning aksariyati harbiylardir. Muxolifatga koʻra, askarlarning olomonga qarata oʻt ochishi oqibatida kamida 700 askar halok boʻlgan. Oʻzbekiston hukumatiga koʻra, bu xorij tomonidan qoʻllab-quvvatlangan islomiy toʻntarishga urinish edi.
Voqeadan soʻng, Oʻzbekistonning Gʻarb bilan munosabatlari yomonlashdi va mamlakat Afgʻonistondagi operatsiyada va tinchlikparvar kuchlarni saqlashda ishtirok etayotgan NATO kuchlariga 2005-yil oxirigacha mamlakatni tark etishni buyurdi. Yevropa Ittifoqi qurol embargosi bilan javob qaytardi va hukumatning 12 aʼzosiga vizani taqiqladi. Yevropa Ittifoqi 2007-yilda cheklovlarni yumshatgan, biroq mamlakatdagi inson huquqlari ahvolidan xavotir bildirgan. 2009-yilda qurol embargosi butunlay bekor qilindi.
2012-yilda Oʻzbekiston Afgʻonistonni tark etar ekan, NATOga oʻz jihozlarini oʻz hududi boʻylab eksport qilishga ruxsat bergan edi.
2013–2014-yillarda prezidentning qizi Gulnora Karimova pul yuvishda ayblangan. Ayblov ham hokimiyat uchun kurash edi, chunki qiz korrupsiya ayblovlari paytida gʻoyib boʻldi. U 2016-yilgi prezidentlik saylovi vaqtida Toshkentda uy qamogʻida boʻlgani taxmin qilingan edi. Qizning Londonda yashovchi oʻgʻli Oʻzbekiston rasmiylaridan onasining ahvoli va qayerda ekanligi haqida maʼlumot soʻragan.
Karimov 2016-yilning avgust-sentyabr oyi boshida miya qon ketishidan vafot etgan. Yangi saylovga qadar prezidentlik vazifasini Senat raisi Nigʻmatilla Yoʻldoshev egallab turgan. 2016-yil 4-dekabrda boʻlib oʻtgan prezidentlik saylovida Shavkat Mirziyoyev gʻalaba qozondi. Prezident Islom Karimovning rahbarlik davri 1989-yildan 2016-yilgacha davom etdi. Karimov 1989–1991-yillarda Sovet Oʻzbekistonining birinchi partiya rahbari, 1991–2016-yillarda esa mustaqil Oʻzbekistonning birinchi prezidenti boʻlgan. Karimovning vorisi Shavkat Mirziyoyev 2003–2016-yillarda Karimovning sodiq bosh vaziri boʻlgan, biroq prezident boʻlganidan keyin Karimov davridagi siyosiy arboblarni, ayniqsa, nufuzli xavfsizlik xizmati rahbari Rustam Inoyatovni chetga surib qoʻyishga muvaffaq boʻlgan.
2019-yil mart oyida birinchi Prezidentning qizi Gulnora Karimova uy qamogʻi qoidalariga rioya qilmagani uchun hibsga olingan edi. Karimova 2017-yilda pul yuvishda ayblanib qamoq jazosiga hukm qilingan, biroq oʻshanda uy qamogʻiga olingan edi. Karimova avval diplomat va estrada xonandasi boʻlib, otasining oʻrnini egallashi rejalashtirilgan edi. 2020-yilning mart oyida Oʻzbekistonning eng nufuzli ayoli sifatida tanilgan Karimova 13 yillik qamoq jazosiga hukm qilingan edi.
Geografiyasi
Shimoli-gʻarbdan janubi-sharqqa qarab 1500 km ga choʻzilgan, oʻrtacha eni 300 km dan oshmaydigan Oʻzbekiston Fargʻona vodiysini (choʻkish chuquri) oʻrab turgan Alaj massivining gʻarbiy yon bagʻirlaridan (sharqda) choʻzilgan. keng Orol dengizi sohillarigacha (gʻarbda), qadimgi dengiz qoldigʻi, dengiz sathidan atigi 53 m balandlikda. Hududda ikkita geomorfologik va iqlim zonalari mavjud.
Gʻarbiy qismida Orolgacha boʻlgan qurgʻoqchil Qizilqum choʻli (300.000 km², qisman Qozogʻiston) hukmron. Turkmaniston bilan chegarani uzoq vaqt davomida belgilab turuvchi Amudaryo tabiiy gaz konlariga boy bu yarim choʻl hududini Qoraqumi choʻl platosi (Turkmaniston hududida) va Gʻarbiy Gʻarbga choʻzilgan Ustjurt choʻlidan ajratib turadi. Oroldan Kaspiyga. Orol dengizini oʻrab turgan tekisliklar Qoraqalpogʻiston Muxtor Respublikasiga tegishli. Butun gʻarbiy mintaqada iqlim quruq kontinental boʻlib, yanvarda minimal harorat −29 °C, yozda maksimal +45 °C; yogʻingarchilik yiliga 100 mm dan kam.
Sharqiy qismida Zarafshon, Amudaryo va Sirdaryo havzalarini Tyan-San, Alaj va Pomirning chekka shoxlari, yosh va yuqori seysmik togʻ tizmalari ajratib turadi. Ulardan eng balandi Hisor togʻi boʻlib, u yerda Tojikiston bilan chegaradosh mamlakatning eng baland choʻqqisi Hazrat Sulton (4643 m balandlik) Fargʻona, Sirdar daryosi choʻmilgan uzunligi 300 km va eni 100 km boʻlgan tektonik havza. ja va uning irmoqlari, bu yerda aholining salmoqli qismi toʻplangan. Tojikiston bilan chegara bu zanjirlar va ularni bir-biridan ajratib turuvchi vodiylarni juda murakkab tarzda kesib oʻtadi: Fargʻona vodiysi, masalan, poytaxt Toshkentdan Tojikiston hududi tomonidan ajratilgan. Iqtisodiy hayot uchun zarur boʻlgan suv yoʻllarini nazorat qilish ikki davlat oʻrtasida raqobatni keltirib chiqaradi. Daryo vodiylari va togʻ yon bagʻirlarida iqlimning kontinentalligi susayadi va yogʻingarchilik koʻpayadi (tekisliklarda yiliga 300 mm dan relyefda 1000 dan ortiqgacha).
Hududning 4,6 foizini muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tashkil etadi.
Iqtisodiyoti
Oʻzbekiston iqtisodiyotida ikkita voqelik hukmron. Birinchisi, qurgʻoqchil va yarim qurgʻoqchil hududlarni ommaviy sunʼiy sugʻorish va oʻgʻitlash, buning natijasida uning asosiy ekinlari boʻlmish paxta xomashyosi yetishtirish (Oʻzbekiston jahonda Amerika Qoʻshma Shtatlaridan keyin ikkinchi oʻrinda turadi), natijada. iqtisodiyot va ekologiya sohasida amalga oshirilgan katta saʼy-harakatlar. Ikkinchisi (Oʻrta Osiyoning boshqa respublikalarida ham mavjud) Toshkent atrofida sanoat tarmoqlari mavjudligiga qaramay, mamlakatni oʻzgartirgan, tayyor mahsulot emas, balki koʻp miqdorda xomashyo ishlab chiqarishni ragʻbatlantirgan eski sovet savdo tizimining yemirilishidir., Samarqand, Buxoro va Fargʻona vodiysida.
Dengizga chiqish imkoni boʻlmagan Oʻzbekiston oʻz mahsulotlarini qattiq valyuta bozorlariga olib chiqishda katta qiyinchiliklarga duch kelmoqda.
Oʻzbekiston oʻzining paxta bozoriga qaramligini cheklash va mamlakatning sharqiy qismining unumdor tuproqlarini polimadaniy qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishiga qaytarishdek murakkab vazifani oʻz zimmasiga oldi.
Boshqa muhim ekinlar — meva va sholi, ayniqsa, Fargʻona vodiysida, shuningdek, ipakchilik va ipakchilikning asosiy markazi (Margʻilon va Andijon). Qurgʻoqchil gʻarbiy viloyatlarda, ayniqsa, Buxoro viloyatida qorakoʻl qoʻylari boqiladigan, baxmal junlari turli rangga boʻyalgan chorvachilik ustunlik qiladi.
Oʻzbekiston oltin qazib olish boʻyicha dunyoda sakkizinchi oʻrinda turadi. Qizilqum choʻlidagi Muruntov koni dunyodagi eng yirik ochiq oltin koni hisoblanadi. Boshqa tabiiy resurslar — koʻmir, tabiiy gaz, neft, uran, rangli va nodir metallar. Mamlakat hududining 3% ga yaqinini oʻrmonlar tashkil qiladi va yogʻoch import qilinadi. Elektr energiyasining katta qismi issiqlik elektr stansiyalaridan, asosan koʻmirda, taxminan 15% gidroelektrostansiyalardan olinadi.
Hukumat yangi infratuzilmaga sarmoya kiritib, yirik xorijiy sarmoyalarni, ayniqsa, toʻqimachilik va avtomobilsozlik sohalarini jalb qildi va mamlakatni elektr energiyasi, oziq-ovqat, neft va gaz sohasida mustaqil qilish tarafdori. Asosiy eksport mahsulotlari, albatta, paxta xomashyosi (barcha qishloq xoʻjaligi mahsulotlari qiymatining 40% dan ortigʻi), paxta tolasi, gazlama va kiyim-kechak, shuningdek, rangli metallardir. Oʻzbekiston savdo aylanmasining beshdan toʻrt qismidan koʻprogʻi hamon Mustaqil Davlatlar Hamdoʻstligi (MDH) davlatlari bilan toʻgʻri keladi.
Rossiya ishchilarini asta-sekin markaziy osiyolik ishchi kuchi bilan almashtirishga qaratilgan hukumat siyosati, ayniqsa, 2000–2010-yillar oraligʻida chet elga miyaning oqishi sabab boʻldi, bu yerda, jumladan, 18 yoshdan oshgan erkaklarning katta qismi. 40 kishi oʻz pul oʻtkazmalari bilan davlat byudjetining muhim moddasini tashkil qiladi. Prezident Shavkat Mirziyoev 2017-yildan boshlab muhojirlik jarayonini orqaga surishga, xalq taʼlimi va mamlakatni qayta rivojlantirishga akademik shaxslarni jalb qilishga urinib koʻrgan aperturistik siyosatni amalga oshirdi.
Bir nechta Yevropa universitetlari mavjud, ular orasida Turin politexnika va Westminster universiteti ajralib turadi.
Iqtisodiyot hali ham qisman bojxona toʻsiqlari bilan himoyalangan. Mahalliy valyuta Oʻzbekiston soʻmi 2018-yildan buyon konvertatsiya qilinadigan valyutaga qaytdi, garchi valyutani eksport qilishda hali ham koʻplab cheklovlar mavjud. Bu holat xorijiy kapital va investitsiyalar, ayniqsa, koʻchmas mulk sektori va mineral resurslarni oʻzlashtirishga kuchli oqimini keltirib chiqardi.
Jahon bankining 2017-yilgi maʼlumotlariga koʻra, Oʻzbekiston yillik daromadga ega, xarid qobiliyati pariteti (PPP) boʻyicha 6990 dollar (oyiga 500 dollardan sal koʻproq) davlat hisoblanadi. Oʻziga xos iqtisodiy vohani ifodalovchi Toshkent shahrida oʻrtacha ish haqi oddiy raqamlar uchun oyiga taxminan 250 dollarni, oʻrtacha malakalilar uchun taxminan 350 dollarni va yuqori malakali (iqtisodchilar) uchun taxminan 1000 dollar va undan ham koʻproqni tashkil qiladi. muhandislar, huquqshunoslar, kompyuter olimlari, shifokorlar). Shahar atrofida va qishloqlarda ish haqi ancha past boʻlishi mumkin, ishchining oʻrtacha ish haqi 150 dollar atrofida va barter hali ham qoʻllaniladi, chunki koʻplab oilalarda parranda, sigir va sabzavot bogʻlari bor va koʻpincha koʻproq topadi. Ushbu mahsulotlarni almashtirish qulay. mahalliy bozorda sotish oʻrniga qoʻshnilar uchun mavjud boshqalar bilan. Yashash narxi Yevropanikiga qaraganda ancha past, ammo oʻrtacha ish haqiga nisbatan juda yuqori. Import qilinadigan mahsulotlar, ogʻir bojlar ostida, gʻarbiy bozorlarga qaraganda 200% qimmatroq boʻlishi mumkin.
Shunga qaramay, 2009–2019-yillarda Oʻzbekiston yalpi ichki mahsuloti (noaniq) yuqori oʻrtacha va taxminan 8 foizga oʻsdi. Oʻzbekiston asta-sekin ishlab chiqaruvchi davlatga aylanib bormoqda. Avtomobillar (General Motors tomonidan katta investitsiyalar), maishiy texnika, yarim tayyor paxta mahsulotlarini ishlab chiqarish, hech boʻlmaganda, yirik shahar markazlarida va ayniqsa, poytaxt Toshkentda milliy iqtisodiyot va turmush darajasini oshiradi. u soʻnggi yillarda yaxshi jihozlangan, estetik jihatdan goʻzal va zamonaviy shaharning barcha xizmatlari bilan jihozlangan shaharga aylandi.
Demografiyasi
Oʻzbekiston aholisi 37 million kishini tashkil qiladi (2022-yil 9-dekabr holatiga koʻra). Aholining aksariyat qismi (83,7% dan koʻprogʻi — 26,15 million kishi) oʻzbeklardan iborat. Ayniqsa Andijon viloyati aholisida oʻzbeklar hissasi juda katta. Har biri 1 milliondan oshiqroq ruslar, qozoqlar, tojiklar; 500ming tatarlar, qirgʻizlar, qoraqalpoqlardan tashqari forslar (200 ming), koreyslar (200 ming), ukrainlar (150 ming), turkmanlar (150 ming), ermanilar (100 ming), arablar va loʻlilar (500 ming) va boshqalar. Aholining 51% i shaharlarda va 49% i qishloqlarda istiqomat qiladi. 2022-yil holatiga koʻra, erkaklar soni 17,9 mln, ayollar soni esa 17,7 mln kishi kishini tashkil qiladi. Shaharda yashovchi aholi soni 18,1 mln kishiga, qishloqda yashovchilar esa 17,5 million kishiga teng. Tugʻilishlar soni 413,6 ming kishi, oʻlimlar soni esa 80,9 ming kishini tashkil qildi. Qayd qilingan nikohlar soni — 108,9 mingni, ajrashishlar soni — 24,6 mingtaga teng.
Aholining asosiy qismi — oʻzbeklar boʻlib, ular aholining 83,7% ni tashkil qiladi. Oʻzbekiston koʻp millatli respublika boʻlib, 130 ga yaqin millat va elatlarning vakillari istiqomat qilishadi.
Markaziy Osiyodagi boshqa davlatlar singari Oʻzbekiston Respublikasining ham aholisi nisbatan „yosh“ boʻlib, uning katta qismi mehnatga layoqatli yoshdadir. Aholi umumiy miqdorining 42%ini mehnatga layoqatli davrgacha boʻlgan yoshlar, 51%i mehnatga layoqatli va 7% mehnatga layoqatli davrdan katta yoshlilar tashkil etadi.
Etnik tarkibi
Din
Aholining koʻpchilik qismi Islom dinining Hanafiya (sunniylar) mazhabidagi musulmonlardir, aholining bir qismi Islom dinining Shia mazhabiga eʼtiqod qilishadi. Bundan tashqari mamlakatda xristian dinining provoslavlar, katoliklar, protestantlar, lyuteryanlar, Arman Apostol Cherkovi, Yahova Shohidlari, Baptistlar, Yettinchi Kun Adventistlari, Koreys Xristianlari va boshqa mazhablari ham bor. Yahudiylik, Buddistlik, Krishnaitlar, Baxailar va boshqa dinlar ham Oʻzbekistonda mavjud.
88,4% — Islom (Hanafiylar, Sunniylar – 87,1%) va (Shialar – 1,3%)
4,8% — Xristian (Pravoslavlar)
2,4% — Xristian (Katoliklar, Protestantlar, Lyuteryanlar va boshqa xristian mazhablari)
0,8% — Yahudiylar
4,2% — Boshqa Dinlar
Til
Oʻzbek tili rasmiy davlat tilidir; biroq rus tili millatlararo muloqot uchun amalda rasmiy til hisoblanadi, jumladan, aksariyat savdo va davlat idoralarida kundalik foydalanish. Mamlakat konstitutsiyasida Qoraqalpoqlarning Qoraqalpogʻiston Respublikasidagi rasmiy maqomi ham tan olingan.
Taʼlim va sogʻliqni saqlash
Taʼlim tizimida savodxonlik darajasi 99,3 foizga yetdi, erkkaklar va ayollarning oʻrtacha maktab yoshi 11 yoshni tashkil etdi. Biroq, Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin byudjet cheklovlari va boshqa oʻtish davri muammolari tufayli darsliklar va boshqa maktab materiallari, oʻqitish metodikasi, oʻquv dasturlari va taʼlim muassasalari eskirgan, yetarli emas va eʼtibordan chetda qolmoqda. Shuningdek, maktab yoshidagi odamlarning ulushi pasaymoqda. Hukumat bu masalalardan xavotirda boʻlsa-da, byudjet torligicha qolmoqda. Xuddi shunday, sogʻliqni saqlash sohasida ham umr koʻrish davomiyligi uzoq edi, ammo Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin sogʻliqni saqlash resurslari qisqardi, ularning sifati, foydalanish imkoniyati va samaradorligi pasaydi.
Oʻzbekiston Prezidenti
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 19-bobi „Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti“ deb nomlanadi. Bu bob 9 ta moddadan iborat boʻlib, ularda Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining konstitutsiyaviy huquqiy maqomi belgilab berilgan. Oliy Kengash 12-chaqiriq 1-sessiyasida deputatlar tomonidan Oʻzbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti lavozimiga Islom Karimov saylangan edi. „Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti saylovi toʻgʻrisida“gi qonunga binoan, 1991-yil 29-dekabr va 2000-yil 9-yanvarda muqobillik asosida toʻgʻridan-toʻgʻri umumxalq Prezident saylovlari oʻtkazildi. Bu saylovlar natijasida Islom Karimov Oʻzbekiston Respublikasining Prezidenti etib saylandi.
2016-yil 2-sentyabrda Islom Karimov vafot etdi. Shu munosabat bilan navbatdan tashqari umumxalq prezidentlik saylovlari oʻtkazildi va unda bosh vazir Shavkat Mirziyoyev prezident etib saylandi.
Milliy bayramlar
1992-yil 2-iyulda Oliy Majlis qaroriga binoan ushbu kunlar bayram va dam olish kunlari deb eʼlon qilingan:
8-mart — „Xalqaro xotin-qizlar kuni“
21-mart — „Navroʻz bayrami“
9-may — „Xotira va qadrlash kuni“
1-sentyabr — „Mustaqillik kuni“
1-oktyabr — „Oʻqituvchi va murabbiylar kuni“
8-dekabr — „Konstitutsiya kuni“
Ramazon hayiti (Iyd-al-Fitr) bayrami
Qurbon hayiti (Iyd-al-Adha) bayrami
Xalqaro munosabatlar
Oʻzbekiston 37 ta xalqaro tashkilotlar aʼzosi. Quyidagi tashkilotlar Oʻzbekistonda oʻz vakolatxonalariga ega:
BMT
Narkotiklar nazorati va jinoyatchilikning oldini olish boʻyicha BMT dasturining Markaziy Osiyodagi mintaqaviy vakolatxonasi
BMTning milliy xalqlar Fondi
Qochoqlar boʻyicha BMTning Oliy Komissariat boshqarmasi
BMTning bolalar fondi vakolatxonasi – UNICEF
BMTning taʼlim, fan va madaniyat masalalari boʻyicha vakolatxonasi
Butunjahon sogʻliqni saqlash tashkilotining vakolatxonasi JSST/WHO
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik Tashkiloti — EXHT /ОSCЕ
Xalqaro qizil xoch qoʻmitasining vakolatxonasi — ICRC
Xalqaro qizil xoch va qizil yarim oy jamiyatlari federatsiyasining vakolatxonasi — Red Cross
Xalqaro moliyaviy tashkilotlar:
Jahon banki vakolatxonasi — JB/World Bank
Xalqaro valyuta fondi vakolatxonasi – HVH/IMF
Еvrоpа Tiklаnish vа Tаrаqqiyot Bаnki vakolatxonasi
Xalqaro Moliya korporatsiyasi vakolatxonasi
Osiyo taraqqiyot banki vakolatxonasi
Viloyatlari
Oʻzbekiston 12 ta viloyat, (Sirdaryo,
Navoiy,
Jizzax,
Xorazm,
Buxoro,
Surxondaryo,
Namangan,
Andijon,
Qashqadaryo,
Samarqand,
Fargʻona,
Toshkent), Toshkent shahri va Qoraqalpogʻiston Respublikasidan iborat.
Tabiiy resurslar
Oʻzbekiston Respublikasida juda katta ishlab chiqarish va mineral xom-ashyo boyligi, noyob qishloq xoʻjaligi xom-ashyosi, qayta ishlash jarayonida olinadigan juda katta yarim fabrikatlar, boy tabiiy resurslar, ravnaq topgan infratuzilma bor.
Foydali qazilmalar razvedkasining zamonaviy darajasi juda boy nodir, rangli va noyob metall konlarini, organik yonilgʻining barcha turlari — neft, tabiiy gaz, gaz kondensati, qoʻngʻir va yarim kokslanadigan koʻmir, yonuvchi slaneslar, uran, qurilish materiallari uchun xom ashyoning koʻp turlarini oʻzlashtirish bilan bogʻliqdir.
Oʻzbekiston hududida 100 xildan ortiq mineral xom ashyolarning keng tarmogʻi aniqlangan boʻlib, hozir ularning 60 dan ortigʻi xalq xoʻjaligining tarmoqlarida ishlatilmoqda.
Oltin, uran, mis, tabiiy gaz, volfram, kaliy tuzlari, fosforit, kaolin singari foydali qazilmalarning tasdiqlangan zaxiralariga koʻra Oʻzbekiston MDH emas, butun jahonda yetakchi oʻrinni egallaydi.
Masalan, oltin zaxiralari boʻyicha respublika jahonda toʻrtinchi oʻrinda, uni qazib olish boʻyicha oltinchi oʻrinda, mis zaxiralar boʻyicha 10-11 oʻrinda, uran boʻyicha yettinchi-sakkizinchi oʻrinda, uni qazib olish boʻyicha 11-12 oʻrinda turibdi.
Mavjud boʻlgan mineral xom-ashyo zaxiralarining aksariyati hozir ishlab turgan kon qazish komplyekslarini istiqboldagi uzoq muddat mobaynida xom-ashyo bilan taʼminlaydi, ayni vaqtda, oltin, uran mis, qoʻrgʻoshin, kumush, litiy, fosforitlar, kaliy tuzlari, dala shpati, vollastonit, agrokimyo maʼdanlari va shu kabi juda muhim foydali qazilmalarni qazib olishni tashkil etish, quvvatlarni koʻpaytirishga imkon beradi.
Transporti
Toshkent xalqaro aeroporti
Toshkent mahalliy aeroporti
Toshkent metropoliteni
Oʻzbekiston temir yoʻllari
Qurolli kuchlari
Oʻzbekiston respublikasi qurolli kuchlari
2015-yilga kelib Oʻzbekiston armiyasi jahonning 106 mamlakati qurolli kuchlari oʻrin olgan jahon armiyalari reytingida 48-oʻrinni egallaydi. Bu haqda yangilangan Global Firepower reytingida axborot berilgan.
Global Fire Power (GFP) maʼlumotlariga koʻra (ular 2014-yil martiga doir), Oʻzbekiston ixtiyorida hozirgi vaqtda 420 ta tank, 715 ta BTR (zirhli transport vositasi), 109 ta raketa tizimlari, 69 ta qiruvchi samolyot, 65 ta vertolyot, xususan, 25 ta hujumkor vertolyot va boshqa koʻplab qurol-aslahaga ega, qurol koʻtarib, armiyada xizmat qilishi mumkin boʻlgan aholisi soni esa 15,7 milliondan oshadi.
GFP Oʻzbekiston haqidagi maʼlumotlarni Markaziy razvedka boshqarmasi sayti, MRBning World Factbook toʻplami maʼlumotlari, „Vikipediya“ va ochiq manbalardagi boshqa maʼlumotlarga asoslanib tuzib chiqqan.
Markaziy Osiyo mamlakatlari orasida Oʻzbekistondan tashqari Qozogʻiston ham reytingdan oʻrin olgan boʻlib, GFP uni 80-oʻringa joylashtirgan. Oʻzbekistonga hududiy jihatdan yaqin mamlakatlar orasida Afgʻoniston 76-oʻrinni egallagan, Tojikiston, Qirgʻiziston va Turkmaniston reytingga kiritilmagan.
MDH, Boltiqboʻyi mamlakatlari va Gruziya orasida Oʻzbekiston Rossiya (2-oʻrin) va Ukraina (21-oʻrin)dan keyingi 3-oʻrinni band etgan. Ozarbayjon (50-oʻrin), Belarus (52), Gruziya (64), Qozogʻiston (80), Estoniya (96), Litva (103) oʻrin olgan. Armaniston, Moldova, Latviya kabi mamlakatlar reytingga kiritilmagan.
Reytingga koʻra, AQSh armiyasi eng qudratli deb topilgan boʻlsa, Rossiya va Xitoy armiyasi kuchli uchlikdan oʻrin olgan. Hindiston, Buyuk Britaniya, Fransiya, Germaniya, Turkiya, Janubiy Koreya va Yaponiya armiyasi esa kuchli oʻnlikka kirgan.
Qayd etish joiz, GFPning 2014-yilgi reytingida ham Oʻzbekiston 48-oʻrinda borayotgan edi.
Madaniyat
Oʻzbekiston adabiyoti
Tarixan eron Buxoro saroyi 10-asrdan boshlab fors adabiyotini tarqatish boʻyicha birinchi yirik markaz boʻlgan. Hozirgi Oʻzbekiston hududi Qoraxoniylar davridan (10–12-asrlar) boshlab bosqichma-bosqich turklashtirila boshlagan, moʻgʻullar davridan eron unsuri u yerda demografik jihatdan ozchilikka aylangan. Birinchi yirik siymolar qatorida soʻfiy tasavvuf va shoir Ahmad Yassaviy (1166-yilda vafot etgan), unga tasavvufiy-axloqiy toʻrtlik qoʻshiqlar kitobi mansub boʻlgan va u ham „Yasaviy“ning birodarlik tasavvufiy birodarligining asosini tashkil etadi. Yana bir eʼtiborga molik shaxs – lirik Xorazmiy (XIV asr) ajoyib sheʼr muallifi: „Muhabbat kitobi“ (muhabbat-noma). Ammo adabiy madaniyat hech boʻlmaganda temuriylar davriga qadar, yaʼni XIV asr oxiri va XV asr boshlarida Temurlanning paydo boʻlishi bilan boshlangan davrgacha doimo forslar tomonidan monopoliyada edi.
XV asrda Oʻrta Osiyo turkining (Chagʻatoy turkining) toʻliq adabiy qadr-qimmati haqidagi birinchi gʻururli daʼvo buyuk ikki tilli shoir va poligraf (fors va turk) Alisher Navoiy (1501-yilda Hirotda vafot etgan) yozuvchi bilan tasdiqlanadi. sheʼrlar va qoʻshiqlar muallifi, u aslida ikki tilning kuchli va zaif tomonlarini taqqoslaydigan mashhur risola tufayli. Bobur (1530-yilda vafot etgan), 1494-yilda taxtga oʻtirgan hukmdor va Temurning nabirasi mashhur „Boburnoma“ kundaligi uchun masʼul boʻlib, unda shaxsiy taassurotlar va kechinmalar fath korxonalari, ayniqsa, bosib olingan voqealar haqida hikoya qilinadi. Mugʻallar imperiyasining asoslarini qoʻyadigan hind kampaniyasi bilan bogʻliq boʻlganlar. Biroq oʻshandan beri Oʻrta Osiyo turk yozuvchilari orasida ikki tillilik keng tarqalgan. 19-asrdan boshlab Oʻzbekiston hududini oʻz suverenitetiga boʻysundiruvchi chor Rossiyasi vositachiligida Yevropa madaniyati bilan izchil tanishish boshlandi.
XX asr birinchi yarmining koʻzga koʻringan namoyandasi shoir Hamza Hakimzoda Niyoziy (1889–1929) edi.
Shoʻrolar davrida arab alifbosidan kirill alifbosiga oʻtish sodir boʻlganda, oʻzbek turk tilidagi adabiyotning ustunligi izchil tasdiqlandi; ammo tojiklarning salmoqli shaxsiy ozligi fors adabiy anʼanasi mashʼalini yonib turishda davom etmoqda. Estetik va tematik jihatdan sovet davri oʻzbek adabiyoti „sotsialistik realizm“ va sanʼatning „milliy shakllari“ taqozosi bilan, albatta; koʻpgina yozuvchilar ham rus tilida ijod qiladilar. Yaqinda qayta tiklangan mustaqillik bilan, SSSR parchalanganidan soʻng, rus madaniyatidan uzoqlashishning boshqa murakkab dinamikasi va bir tomondan islom anʼanalari bilan, bir tomondan Panturko folklor-madaniy merosi bilan aloqani zamonaviy mustahkamlash. harakatga keltirildi.boshqa. Birinchi oʻzgarishlardan biri 1991-yilda Stalin tomonidan 1940-yilda taqiqlangan lotin alifbosining qayta kiritilishi edi, ammo kirill alifbosi hali ham eng keng tarqalgan alifbo boʻlib qolmoqda. Mustaqillikka oʻtish esa, aksincha, badiiy soʻz erkinligini oshirishni anglatmaydi, buni rasmiylar tomonidan taqiqlangan „Temir yoʻl“ (2006) satirik romani muallifi, yozuvchi Hamid Ismoilovning timsoli koʻrsatib turibdi.
Musiqasi
Oʻzbek xalqining cholgʻu asbobi rubobdir. Timiy anʼanaviy musiqa va raqs lazgilar bilan ifodalanadi. 21-asrda nom qozongan oʻzbek xonandalari orasida Shahzoda alohida ajralib turadi.
Sanʼat
Oʻzbek hududining islomgacha boʻlgan sanʼati oʻsha hududda paydo boʻlgan buyuk tarixiy-madaniy tuzilmalar: Ahamoniylar, Yunon-Baqtriyalar, Parfiyalar, Sosoniylar sanʼati tarixida belgilanishi kerak. Zamonaviy oʻzbek sanʼati islom sanʼatining buyuk anʼanalarining bir qismi boʻlib, unga XIX asrdan boshlab Gʻarb oqimlari taʼsiri, avvalambor, rus chorizmi, keyinroq esa sovet madaniyati vositachiligida (sotsialistik realizm) bosqichma-bosqich qoʻshilgan.
Fan
Taxminan 780 yilda olim Muhammad al-Xorazmiy Xorazmda yoki hozirgi Xorazm viloyatida tugʻilgan. U matematika, astronomiya va geografiyaga katta hissa qoʻshgan. Algebra soʻzi uning birinchi va ikkinchi darajali tenglamalarning yechimiga bagʻishlangan „Kitob al-jabr va-l-muqobala“ kitobi nomidan olingan. Algoritm soʻzi uning nomining lotincha transkripsiyasidan boshqa narsa emas.
Taxminan 980-yilda oʻsha paytda Somoniylar saltanatining bir qismi boʻlgan Buxoro viloyatining Afshona shahrida faylasuf Avitsenna (Ibn Sino) dunyoga keldi. tibbiyot kanoni va shifo kitobi.
Galereya
Manbalar
Havolalar
Oʻzbekiston Respublikasi Hukumati Portali
Oʻzbekiston Milliy Axborot Agentligi
„Jahon“ axborot agentligi
Oʻzbekiston Milliy Teleradiokompaniyasi
Oʻzbekistonning Facebook sahifasi
Oʻzbekiston Futbol Federatsiyasi
Sayoxat znachit puteshestviye – Fotografii Uzbekistana, Kazaxstana, Turkmenistana
Vzglyad na Uzbekistan – blogpost
Vi rodom iz Tashkenta, yesli…
Vi rodom iz Tashkenta, yesli (chast 2)
Oʻrta Osiyo
BMT aʼzolari | 30,440 |
1031 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Xorazm | Xorazm | Xorazm () – Amudaryo sohillarida markazga ega Oʻrta Osiyo qadimiy mintaqasi – qadimiy davlat va rivojlangan irrigatsiyali dehqonchilik, hunarmandlik va savdo mintaqasi. Xorazm orqali Buyuk Ipak yoʻli oʻtgan. III asr oxirlarida Xorazm poytaxti Kat shahri boʻlgan; X asr oxirlarida poytaxt Urganch shahriga koʻchiriladi (hozirgi Koʻhna Urganch shahri).
Xorazm hududi qadimda Amudaryo adoqlaridan janubga tomon Murgʻob va Tajan daryolarining yuqori oqimlarigacha choʻzilgan. Shu boisdan bu qadimiy tarixiy hudud fanda 2 xil: Qadimiy Xorazm va Katta Xorazm nomlari bilan maʼlum. Xorazm haqidagi ilk maʼlumotlar Avesto, Doro I ning Behistun kitoblari, qadimiy yunon mualliflari (Gekatey, Gerodot, Strabon va hokazo) hamda ilk oʻrta asrlarning arab geograflari asarlarida mavjud.
Xorazm nomi
„Xorazm“ nomi (toponimi) Avestoda Xvarizem, qadim forschada Xvarazmish, lotinchada Chorasmia va yunonchada Xorazmiya deb yuritilgan. Arabcha yozma manbalarda bu hudud Xvorazm talaffuzida tiliga olinadi.
„Xorazm“ nomining semantikasi haqida bir qancha fikrlar mavjud. Xorazm tarixining bilimdoni S. P. Tolstov „Xorazm“ nomi talqinlari orasida „Quyoshli oʻlka“, „Quyoshli yer“ deb atalishi haqiqatga eng yaqin etnonimdir deb taʼkidlasada, Xorazmni „Xvarri yoki Xarri (Xurriy) xalqi vatani“, „quyosh (xalqi) zamini“ deb izohlaydi. Sugʻdshunos olim M. N. Bogolyubovning fikricha, Xorazm alohida 3 ta soʻzdan tarkib topgan. Xu (Xush, Xash), var (vara) va zm (zim, zem). Eroniy tillarda Xu —"yaxshi" „maʼqul“, var (vara) – „devor“, „marza“, „fob“, „qalʼa“, „qoʻra“ degan maʼnolarni bildirgan. Zm (zim, zem) esa – „zamin“, „hudud“, „diyor“, „mamlakat“ kabi maʼnolarni anglatgan.
Xorazm nomi „oziqlanadigan zamin“, boshqasiga koʻra „past zamin“ degan maʼnoni anglatgan.
Avestoning „Yasht“ qismida Xorazm „Ming irmoqli daryo“, „Koʻllar va oʻtloqlarga boy oʻlka“ sifatida madh etiladi. Qadimiy Xorazm hududi tabiiy jihatdan 2 mintaqaga ajralgan. Uning shimoliy qismida Amudaryo etaklarida behisob sersuv oʻzanlar, shimoliy va shimoliy sharqqa tomon yastangan keng yaylovlardan iborat bepoyon pastekisliklar, uning janubiy qismida esa, Murgob va Tajan daryolari vodiylarining kattagina qismi togʻ va adirliklar va ulardan boʻsh qolgan katta-kichik daryo jilgʻalar etaklarida yuzaga kelgan hosildor yerlar joylashgan.
Xorazmning poytaxtlari
Akademik V.Bartoldning yozishicha, Beruniy Xorazmning qadimiy poytaxti boʻlgan. Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi ishtirokchisi, tarix fanlari doktori E. Nerazik, „Kat“, „Kas“ „shahar“ maʼnosini bildirgan, Xorazm aholisi oʻzlarining qadimiy poytaxtlarini shunday atashgan.
SSSR Fanlar akademiyasining akademigi S. P. Tolstovning taʼkidlashicha, Beruniy, al-Maqdisiy va Yoqutlarning maʼlumotlari Beruniy mamlakatning eng qadimgi poytaxti ekanligi haqida doimo gapiradi. Ilk oʻrta asr mualliflarining fikricha, Beruniy „Xorazm shahri“ boʻlgan.
OʻzSSR Fanlar akademiyasi akademigi Y. Gʻulomovning fikricha, bu shaharning tarixi murakkab. U Xorazmning qadimiy poytaxtini „Xorasmiy“ deb atagan Miletlik Gekateyni (miloddan avvalgi VI-V asrlar) nazarda tutgan. Ilk arab mualliflari Ibn-Rusta va Ibn-Fazionlar mamlakat poytaxtini „Xorazm“, Y. Gʻulomov G. Miletskiyning „Xorasmiy“ shahri arab mualliflarining fikricha „Xorazm“ shahri boʻlishi mumkinligini taʼkidlagan. Xorazm arxeologik ekspeditsiyasi aʼzosi, tarix fanlari doktori M. Itina, Y. Gʻulomov Xorazm shahri Xorazmning qadimiy poytaxti Beruniy oʻrnida joylashganligini taʼkidladi.
Xorazm tarixi boʻyicha yirik mutaxassislar, tarix fanlari nomzodlari S. Bolelov va X. Yusupov Xorazmning arxaik davrda (miloddan avvalgi VI-V asrlar) eng qadimgi poytaxti (markazi) shahar Koʻzaliqir (hozirgi nomi) deb hisoblaydi. Sovet va rus tarixchisi va arxeologi Y. Rapoport, Koʻzaliqir (zamonaviy nomi) Miletlik Gekateyning „Yerning tavsifi“ asarida tilga olingan qadimgi Xorazm shahridir. Saroy joylashgan Koʻzaliqir qadimiy manzilgohi Xorazm tarixining arxaik davrining eng yirik yodgorligidir. Bu yerda Xorazmning eng qadimgi kulolchilik mahallasi ham mavjud boʻlgan.
M.Itinaning yozishicha, Y. Rapoport, X. Yusupov va A.Hakimovlar Xorazmning antik davrda (miloddan avvalgi V-IV asrlar) poytaxti Qal’aliqir (zamonaviy nomi) boʻlib, uning 1 qal’asi 63 gektardan ortiq maydonga ega boʻlgan. Unda Xorazmdagi eng yirik qadimiy aholi punkti boʻlgan saroy ham boʻlgan (1963-yil maʼlumotlariga koʻra).
Xorazm qadim davrda
Qadimiy Xorazm mintaqalari hududlarining oʻziga xos tabiati, shubhasiz, qadimiy aholining turmush tarzini belgilabgina qolmay, balki bu diyorda yuzaga kelgan qadimiy madaniyatlarning shakllanishi, rivoji va bir-biriga qorishuviga ham kuchli taʼsir etgan. Shu boisdan Xorazmning shimoliy qismi (Oqchadaryo deltasi)da miloddan avval IV—III ming yilliklarda ovchilik va baliq ovlash bilan kun kechirgan aholi (qarang Kaltaminor madaniyati) yashagan boʻlsa, miloddan avval 2-ming yillikda esa chorvachilik va dehqonchilikning soddagina usullaridan xabardor boʻlgan qabilalar (qarang Tozabogʻyop madaniyati va Suvyorgan madaniyati) istiqomat qilgan. Miloddan avval 2-ming yillikning 2-yarmiga borganda, xususan, uning oxiri va miloddan avval 1-ming yillik boshlari (IX—VIII asrlar) da sugʻorma dehqonchilik mukammallashib, yaylov chorvachilik rivoj topgan (qarang Amirobod madaniyati). Bu davrda Tozabogʻyop, Suvyorgan va Amirobod madaniyatlarini yaratgan qabilalarning qorishmasi asosida tarkib topgan Kavundi (Kavondi) qabilalari yashagan. Ular Xorazmning qadimiy aholisi massagetlarning bevosita ajdodlari boʻlgan. Koʻchmanchi chorvachilik, xususan, yilqichilikning rivoji Xorazm aholisining ijtimoiy hayotiga ham kuchli taʼsir etib, suvoriylar tabaqasini shakllantirgan.
Xorazmning janubiy qismida joylashgan vodiy va vohalar (Tajan, Herirud, Murgʻob va Gyoksur) da esa miloddan avval VI—III 1-ming yilliklardayoq oʻtroq sugʻorma dehqonchilik madaniyati qaror topib, taraqqiy qilgan. Bu davrlarda ushbu mintaqa aholisi qabilalar uyushmasiga birlashib, dehqonchilik xoʻjaligida motiga (ketmon)dan tashqari omochdan hamda har xil katta-kichik sugʻorish inshootlaridan ham foydalangan. Avval ular somonli guvalalardan bir xonali, soʻngra esa koʻchalar boʻylab guvala va xom gʻishtlardan bir necha xonali uylar bino qilib, atrofi devor bilan oʻralgan turar joy va istehkomli qishloqlar barpo etgan (qarang Joytun madaniyati va Namozgohtepa).
Miloddan avval 2 ming yillik oxiri – 1-ming yillik boshlarida qadimiy sugʻorma dehqonchilik madaniyatining hududlari sharq va janubiy-sharq tomon kengayib, Herirud vodiysining yuqori oqimigacha yoyilgan. Shu boisdan Avestoda Xvairizem oʻlkasi Areyadan sharqda Hilmand vodiysida joylashgani haqida ishora qilinadi.
Arxeologik maʼlumotlarning guvohlik berishicha, aynan shu davrda Amudaryo etaklarida yashagan koʻchmanchi chorvador qabilalarning 1 qismi janub tomon siljib to shimoliy Hindiston hududlariga qadar borib oʻrnashgani kuzatiladi.
Miloddan avvalgi VII asrdan antik davrigacha
Miletlik Gekatey (miloddan avval VI asr) maʼlumotlari asosida Gerodot (miloddan avval V asr) ahamoniylar davridan avval girkanlar (Kaspiy dengizining janubiy-sharqi, Gurgon daryosi havzasi), parfiyaliklar (Shimoliy Xuroson), dranglar va tamanaylar (Gʻarbiy Afgʻoniston)ning hududlari bilan tutashgan keng oʻlkada xorazmiylar yashagani haqida maʼlumotlar keltiradi.
Gerodotning yozishicha, keyinchalik, oʻlka ahamoniylarga qaram boʻlib qolgach, togʻ daralaridan oqib tushadigan Akes (Herirud) oʻzani darvozali toʻgʻon bilan bogʻlanib, xorazmiylarning ekin yerlari suvsiz qolgan. Ular shoh saroyiga borib arzidod qilib, suv uchun alohida soliq toʻlagach, shoh toʻgʻon darvozalarini ochishga buyurgan.
Xorazmda zardushtiylikning otashparastlar ibodatxonasi topilgan. Ibodatxona qoldiqlari Xorazm viloyati Hazorasp tumanidagi Xumbuz-tepa yodgorligida topilgan. Bu yerda miloddan avval VII asrdan milodiy IV asrigacha sopollar ishlab chiqarilgan. Ushbu hududda topilgan ibodatxona miloddan avval V asr oxiridan IV asr boshigacha mavjud boʻlgan.
Qadimgi Hazaraspni nomi „Azar-sipand“ (Muqaddas olov) dan kelib chiqqan. Hazarasp Zardushtning va muqaddas „Avesto“ kitobini vatani deb taxmin qilinadi. Akademik S. P. Tolstov oʻzining „Qadimgi Xorazm“ asarlari va ilmiy maqolalarida Zardushtiylikning muqaddas olovi Hazaraspda yoqilganligini taʼkidlaydi. Buning tasdigʻi Humbuz-tepa ibodatxonasidir.
Miloddan avval VI—V asrlarda Xorazm Ahamoniylar tomonidan bosib olingan va davlatning 16 satraplik tarkibiga kirgan. Miloddan avval V asr oxiri esa, u alohida satraplik hisoblangan va miloddan avval IV asr boshlarida mustaqillikka erishgan.
Xorazm antik davrida
Tarixiy manbalarning taqqosiy tahlilidan maʼlum boʻlishicha, xorazmiylarning dastlabki vatani Baktriyadan janubda Areyadan sharqda, Herirud va Hilmand daryolarining yuqori havzasida joylashgan (yana q. Xorazmiylar). Shubhasiz, xorazmiylar massagetlardan farqli oʻlaroq, parfyanlar, margʻiyonaliklar, boxtariylardek sugʻorma dehqonchilik va uning asosi hisoblangan sutorish inshootlar barpo etishda boy asriy tajribaga ega edilar. Ularning koʻp asrlik binokorlik va xunarmandchilikdagi tajribalari va amaliy koʻnikmalari tufayli asrlar osha Amudaryo etaklari obod etilib, yirik sugʻorish tarmoqlari va suv inshootlari— dambalar barpo etilgan, hunarmandchilikning barcha sohalari keng rivoj topgan.
Miloddan avval IV asr 2-yarmida Xorazmda mustaqil davlat qaror topadi. Abu Rayhon Beruniyning yozishicha, Xorazm davlatiga afsonaviy qahramon Siyovush asos solgan. Miloddan avval 328-y. bahorida Oʻrta Osiyoga yurish qilgan Iskandar Maqduniy qarorgohiga muzokara qilish uchun Xorazm hukmdori Farasman 1500 suvoriy bilan tashrif buyurgan. Fanda massagetlar konfederatsiyasi (turkumi) nomi bilan tilga olingan Xorazm davlatini afsonaviy siyovushiylar, aslida esa afrigʻiylar sulolasi boshqargan. Davlat poytaxti dastlab Tuproqqalʼada boʻlgan. Keyinchalik (305-y.) esa Kot shahriga koʻchirilgan. Beruniy xorazmshohlardan 22 tasining nomini qayd etadi. Aversi (beti)da tojdor xukmdor, reversi (sirti)da suvoriy tasviri tushirilgan dastlabki kumush tanga Tuproqqalʼadan topilgan. Tanga miloddan avval I asrga mansub. Numizmatik maʼlumotlardan ayon boʻlishicha, bunday shakldagi tangalar milodiy VIII asrgacha zarb etilgan.
Beruniy rayonida Akchaxon-Qalʻa yodgorligi oʻrganilib, u yerda III asr oxiridan boshlab saroy ochilgan. Rasmlarning aksariyati miloddan avvalgi II. – II asr boshlariga oid. Uning zallaridan birida balandligi 6 metrga teng boʻlgan odamlar tasvirlangan noyob devor rasmlari topildi. Ulardan biri – boshida katta toj kiygan odamning tasviri. Kostyumning yoqasi odamlar va hayvonlar manzaralari bilan bezatilgan. U koʻylak kiygan, uni xoʻroz boshlari maskali odamlarning rasmlari bilan bezatilgan. Shimlarda uzun oyoqli va uzun boʻyinli qushlar bilan takrorlanadigan naqsh mavjud.
Xorazm davlati Oʻrta Osiyoda tashkil topgan oʻziga xos eng qadimiy davlat boʻlib, unda oʻtroq ziroatkor va koʻchmanchi chorvador aholining udumlari, dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik kabi xoʻjaliklar boshqaruvini asriy tizimlari mujassamlangan edi.
Demak, Xorazm aholisining iqtisodiy va ijtimoiy hayotida yuz bergan tadrijiy rivojlanish uning shimoliy va janubiy qismlarida, avval biri ikkinchisidan tubdan farqlanuvchi 2 turdagi madaniyatlar shakllangan. Soʻngra esa ularning qorishuvi oqibatida Xorazmning oʻziga xos yuksak darajadagi madaniyati yuzaga kelib, ravnaq topgan.
Quy-Qrilgan-qal’a yodgorligi – Markaziy Osiyoda eng qadimgi rasadxona xarobalari
Qadimgi Xorazm hududida arxeologlar Quy-Qrilgan-qal’a yodgorligini tadqiq qilishdi – ibodatxona va rasadxona sifatida foydalanilgan inshoot miloddan avvalgi IV—III asrlarda barpo etilgan. Miloddan avval II asr boshlarida sak qabilalari tomonidan yodgorlik vayron qilingan. Tuzilma diametri 44 metr boʻlgan silindrsimon ikki qavatli bino boʻlib, uning atrofida 14 metr masofada mustahkam devorlar qurilgan; markaziy bino va devorlar orasidagi boʻsh joy turar-joy binolari bilan qurilgan. Taxminlarga koʻra, markaziy bino Xorazm shohlari maqbarasi va zardushtiylar ibodatxonasi sifatida ishlatilgan. Quy-Qrilgan-qal’ada osmonning baʼzi qismlarida baʼzi yulduzlarni kuzatish mumkin edi.
Qadimgi Xorazm madaniyati
Qadimdan Gʻarbiy Osiyo, xususan, shimoliy-sharqiy Eron hududlari bilan bevosita aloqador boʻlgan Xorazmning qadimiy mushtarak madaniyatining koʻpgina jihatlari, xususan, badiiy madaniyati – aholisining tili, urfodatlari, uy-joylarining tuzilish tartiblari, roʻzgʻor anjomlari, zebi-ziynatlarida oʻz ifodasini topgan. Masalan, Xorazmning janubiy qismi qadimiy obidalarida (miloddan avval VI—III ming yillik) somonli guvaladan bino qilingan sahni, ganch aralash loy suvoqli bir xonali uylar ichida oʻchoq, supa, gʻalla uchun oʻra (toʻla) boʻlgan. Chaqmoqtosh qurollari qirgʻich, oʻroq, randa, pichoq; suyakdan yasalgan igna, bigiz; yarmatosh; somonli loydan yasalgan sopol idishlar, baʼzilarining sirtiga qizil rang (angob) berilgan; tosh va sopoldan yasalgan ayol va turli xil hayvon haykalchalar; tosh suyak va chigʻanoqlardan yasalgan tumor, munchoq kabi taqinchoklar uchraydi.
Miloddan avval IV—II ming yilliklarda esa turar joylar maydoni nihoyatda kengayib xom gʻishtli koʻp xonali uylardan iborat qishloqqa aylangan. Ularning girdi mudofaa devori bilan oʻralib, otashgoh, hovlilar, tor koʻchalar va markazida maydon paydo boʻlgan. Qurollarining aksariyati tosh va suyakdan, qisman misdan yasalgan, qoʻlda yasalgan sopol idishlar sirtiga qora rangli geometrik va jimjimador (gilam nusxa) naqshlar, hayvon va parranda tasvirlari tushirilgan. Soʻngra kulolchilik charxi kashf etilib, bikonik nusxa idishlar, qadah va vazalar paydo boʻlgan. Binokorlikda monumental imoratlar [ibodatxona, miyonsaroy (zal) va boshqa] qad koʻtarib, qishloqlar esa ilk shahar shaklini ola boshlagan.
Xorazm shimoliy qismining moddiy madaniyat obidalari (miloddan avval IV—III ming yillik), asosan, ovchi va baliqchi qabilalarning ulkan chaylalari chaqmoqtoshdan qadama (mikrolit) qurollar, tagi tuxumsimon sopol idishlar, chigʻanoq va jilvir toshlardan yasalgan taqinchoqyaardan iborat. Miloddan avval 2-ming yillikda garchi sugʻorma dehqonchilik xonaki chorvachilik va podachilik paydo boʻlib, turli zot (mayda va yirik shoxli hayvonlar) bilan bir qatorda ot, tuya xonakilashtirilib, yilqichilik ancha rivoj topgan boʻlsada, turar joylar yarim yer toʻlabostirma shaklida boʻlgan. Zeb ziynatlari (uzuk, bilaguzuk, ziraklar) jez yoki mis kabi maʼdan boʻlsada, qurollarining aksariyati chaqmoqtoshlardan yasalgan. Bu davrda Xorazmning shimoliy qismida shubhasiz, na misdan yasalgan qurol va na guvala yoki xom gʻishtlardan bino qilingan turar joy mavjud edi.
Xorazmiylarning janubdan shimolga Amudaryo quyi oqimi tomon siljishi, ularning mahalliy sak va massaget qabilalar bilan qorishuvi oqibatida, tubdan yangi madaniyat shakllanadi. Amudaryo adogʻi (deltasi) oʻzlashtirilib, hududda 1 nechta monumental binolar (Koʻzaliqir va Qalʼaliqir kabi) qad koʻtaradi. Miloddan avval IV—III asrlarda Xorazm iqtisodiy va madaniy jihatdan ravnaq topib, katta sugʻorish kanallari (60–70 km. eni 30– 40 m li sayoz) barpo etilib, yangi shaharlar, qoʻrgʻon-qalʼalar (Jonbos qalʼa, Bozorqalʼa, Qoʻyqirilgan qalʼa) quriladi. Hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo hamda sanʼat rivoj topib, poytaxt (Tuproqqalʼa) barpo etiladi. Xorazm qalʼa va shaharlari toʻgʻri toʻrtburchakli va doirasimon shakllarda aniq reja asosida qurilgan. Ular qalin va baland mudofaa devor bilan oʻralib, tashqarisidan keng (10–15 m) va chuqur xandaq qazilgan. Qalʼa va shaharlarning mudofaa qudratini strategik jihatdan kuchaytirish maqsadida ularning tashqi devorlari 1 yoki 2 qator shinak (nishon, tuynuk)lari, darvoza ogʻzi esa, gʻulomgardish (labirint) – ihota istehkomi bilan mustahkamlangan. Bunday mudofaa inshootlari majmui, shubhasiz, aniq rejalar asosida strategik jihatdan nihoyatda mustahkam qilib barpo etilgan. Masalan, toʻrtburchakli qalʼalar (Jonbos qalʼa, Bozorqalʼa) devorlari boʻylab 2 qatorli shinaklardan nishonga 4 tomondan oʻq uzish uchun moʻljallangan boʻlsa, doira shakldagi qalʼa (Qoʻyqirilgan qalʼa)dan qamal vaqgida shinaklardan bir yoʻla 360 daraja yoʻnalishda oʻq uzilgan. Bunday uslub, harbiy taktikada doira boʻylab markazdan oʻqqa tutish deb yuritiladi.
Hunlar Xorazmda milodiy III asrda paydo boʻlgan. Tadqiqotchilar hunn tilini turkiy deb tasniflaydilar.
Milodiy VI—V asrlarda Xorazmga Oltoydan va Sharqiy Turkistondan xioniylar, kidariylar va eftaliylar kirib keladi. Kidariylar tarkibida turkiy qatlam boʻlgan.
Xorazmda shaharsozlik sanʼati, ayniqsa, monumental meʼmorlik miloddan avval 1-ming yillik oʻrtalaridan to milodiy VIII asr boshlarigacha oʻtgan davr ichida keng rivojlangan. Katta qalʼalar, xususan, poytaxt shahar (Tuproqqalʼa, Kat) hudud ibodatxonasi (Hazorasp), maqbaralar (Chirikrabot) va boshqa turdagi jamoat binolari qad koʻtargan. Tuproqqalʼada 3 minorali qarorgoh, muhtasham shohona saroy (sahni 280 kv.m), markaziy koʻchalar boʻylab joylashtirilgan hunarmandchilik turar joylari va bozor oʻrin olgan. Shaharda hunarmandchilikning turli sohalari: kulolchilik, temirchilik, misgarlik, qurolsozlik, zargarlik, binokorlik va toʻqimachilik yuksak darajada rivoj topgan. Tuproqqalʼa xarobalaridan topilgan turli xildagi ashyolar, xususan, tasviriy sanʼat asarlarining ayrim boʻlaklari, loydan ishlangan haykallar, devoriy rangli tasvir (chiltor chalayotgan ayol, qoʻlida anor tutgan maʼbuda Nohid), tabiat manzaralari va sopol haykalchalar, badiiy yuksak darajada yasalgan. Yogʻoch va charmga qadimiy xorazmiy yozuvida bitilgan hujjatlar oʻlka aholisi maʼnaviyatini asosi boʻlgan savodxonlik darajasidan dalolat berardi.
Qadimgi Xorazm tarixi bilan mashhur tarixchi va arxeolog olimlar shugʻullangan (Sergey Tolstov, Yahyo Gʻulomov, Yuriy Rapoport, Bella Vaynberg, Vadim Yagodin, Iso Jabborov, M.Mambetulaev, M.Kdrniyazov, Sergey Baratov)
Xorazm ilk oʻrta asrlarda
Ilk oʻrta (IV—VIII asrlarda) meʼmorlik yanada rivoj topib, qalʼa, qasr va koʻshklar (Burgutqalʼa, Uyqalʼa, Qumbosgan qalʼa va boshqalar) kvadrat yoki toʻrtburchak shaklda bino qilinib, burchaklari doirasimon burjlar bilan mustahkamlanadi. Bu davrda bunyod etilgan qalʼa va koʻshklar orasida meʼmoriy jihatdan, ayniqsa, Teshikqalʼa va Yakka Porson diqqatga sazovordir.
Xorazmda badiiy sanʼat ham rivoj topgan. Ayniqsa, zargarlik (oltin, kumush va jezdan turli xil taqinchoqlar: uzuk, bilaguzuk, isirgʻa va boshqalar) ohangarlik va sarrojlik, ohanjoma (temir jiba, ot anjomlar) yasalgan, ip va ipakli guldor matolar toʻqilgan. Miloddan avval VI—V asrlarda roʻy bergan yuksalish milodiy III asr oxiri va IV asr boshida tushkunlikka uchrab, xarobaga aylangan qator shaharu qalʼalar V— VI asrlarda yana jonlangan (Kavat qalʼa, Guldursun qalʼa, Kot va b), X asr oxirlarida Shimoliy Xorazmda Urganch shahrining ahamiyati ortib, unda qator monumental binolar qad koʻtargan. Binokorlikda paxsa, xom gʻisht bilan bir qatorda pishiq gʻishtdan foydalana boshlangan (Koʻhna Urganch; Sulton Takashning maqbarasi, Faxriddin ar-Roziyning maqbarasi va boshqa shular jumlasidandir).
VIII asrdan XII asrgacha
Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) Markaziy Osiyo vakili tomonidan tuzilgan jahon tarixiga oid birinchi kitobning muallifi edi. Afsuski, uning „Tarix kitobi“ („Kitob at-tarix“) faqat boʻlaklarga boʻlib saqlanib qolgan. „Tarix kitobi“ dan koʻchirmalar zanjiri al-Xorazmiyning asarlari yilnomalar, yaʼni xronika shaklida yozilganligini aniqlashga imkon beradi. Undagi voqealar yillar davomida ketma-ket taqdim etildi. Masalan, u Buyuk Aleksandr haqida maʼlumot berdi. Xalifa Abu Bakr hukmronligining boshlanishi, 631-653 yillarda arablarning Vizantiya va Eronga qarshi olib borgan harbiy harakatlari, arablarning Suriya, Iroq, Eron va Movarounnahrni bosib olishi, 728-731 yillarda arablar va xazarlar oʻrtasidagi urush haqida ham maʼlumot berilgan. „Tarix“ kitobi 830-yil atrofida tugatilgan.
Xorazm madaniyati IX asrning birinchi yarmida tashkil topgan Oʻgʻuzlar davlatining davlat va pul tizimining shakllanishiga taʼsir koʻrsatdi. Oʻgʻuz tangalaridagi yozuvlar Xorazm alifbosiga tegishli edi.
Beruniy Xorazmda 1000-yilga yaqin yozilgan „Qadimiy xalqlardan qolgan yodgorliklar“ asarida Xorazmning turkiy aholisi foydalangan hayvonlar tsikliga koʻra yillarning turkiy nomlarini beradi. Xuddi shu asarida u oy nomlarini turkchada beradi: ulugʻ-oy, kichik-oy, birinchi-oy, ikkinchi-oy, uchinchi-oy, toʻrtinchi-oy, beshinchi-oy, oltinchi-oy, yetinchi-oh, sakkizinchi-oy, toʻqqizinchi-oy, oʻninchi-oy.
Musulmon Sharqining buyuk allomalaridan biri Abu Ali ibn Sino 997 yilda Buxorodan Xorazmga koʻchib otgan, u yerda 1012-yilgacha 15 yil yashagan. 997-998 yillarda Beruniy savol-javob shaklida mujassam boʻlgan kosmogoniya va fizikaning turli masalalari boʻyicha Ibn Sino bilan yozishmalar olib borgan. Urganchda Ibn Sinoga Maʻmun akademiyasida Yaqin Sharqning ilgʻor ilmiy elitasi bilan ishlash nasib etdi. Ular orasida ensiklopedik olim Abu Rayhon Beruniy, tabib astronom Abu Sahl Iso ibn Yahyo al-Masihiy bor edi, unga Ibn Sino burchaklarni oʻlchashga bagʻishlangan. Bundan tashqari, olimlar orasida tabib Abu-l-Xayr ibn al-Hammar, Abu Nasr ibn Iroq – Xorazmshohning jiyani va boshqalar bor edi. Ibn Sinoning shon-shuhratini tashkil etgan ikki asarning asoslari, „Tib qonunlari“ (Al-Qanun fit-t-tibb) va „Shifolash kitoblari“ (Kitob ash-Shifa) Xorazmda – Urganchda qoʻyilgan. „Tibbiyot qonunlari“ Xorazmda 1000-yilda boshlangan va 1020-yil atrofida tugatilgan.
Xorazmshohlar davlati
11-asr va 12-asrning birinchi yarmida Xorazm Saljuqiylar davlati tarkibiga kirgan. Xorazmning 11-asrdagi yuksalishi turkiylar sulolasiga mansub xorazmshohlar siyosati bilan uzviy bogʻliq. Mazkur sulolaga saljuq amirining tashtdori Anushtegin asos solgan. Sulton hammomchilari mahkamasining sardori boʻlgan Anushtegin Garchoi Malikshoh (1072—1092-yillar) saroyida yuksak martabaga erishgan. U rahbarlik qilgan mahkama zimmasiga Xorazmni boshqarish ham yuklangan. 1077-yilda Malikshoh Anushtegin Garchoini Xorazmga noib etib tayinlaydi va Xorazmda Anushteginlar sulolasi hukmronligi boshlanadi. Anushteginlar turkiylar sulolasidan boʻlib, oʻsha paytda, Osiyoda hukmronlik qilgan uch buyuk sulola: Anushteginlar, Saljuqiylar va Gʻaznaviylar bir negizdan kelib chiqqan. 1097-yilda Anushtegin vafot etgach, Xorazm noibi etib Ekinji ibn Qorachar tayinlanadi. Biroq u oʻsha yili noiblikdan chetlatilib, uning oʻrniga Anushteginning oʻgʻli Qutbiddin Muhammad (1097—1127-yillar) qoʻyiladi. Garchi, u „Xorazmshoh“ unvonini tiklab, shu nom bilan ulugʻlansa ham Saljuqiylarning sadoqatli noibi boʻlib qoldi. Qayta tiklangan xoramshoh mansabiga sazovor boʻlgan Anushtegin nabirasi Otsiz Xorazm mustaqilligi yoʻlida astoydil harakat qilgan. Xorazmshoh Otsiz (1127—1156-yillar) saljuq sultoni Sanjarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib borgan. U mugʻombir diplomat va qatʼiy sarkarda boʻlib, mustaqil tashqi siyosat yuritadi. Chunonchi, u oʻz hukmdori Sanjarning ruxsatisiz qipchoqlar va turkmanlarga qarshi urush boshlaydi.
1156-yili Otsiz vafot etadi va uning oʻgʻli Elarslon (1156—1172-yillar) xorazmiylar davlatini mustahkamlashni davom ettirib, Dexistonni tevarak-atrofdagi yerlarga qoʻshib oladi. Elarslon oʻziga voris etib oʻgʻli Sultonshoh Mahmudni (1172—1193) tayinlaydi, biroq toʻngʻich oʻgʻli Takash ukasi hokimyatini tan olmay, unga qarshi kurash boshlaydi. Natijada toju-taxt uchun kurash boshlanadi, bu kurash 21 yil davom etib, unda Takash gʻolib keladi. Uning oʻgʻli Tekesh (1172—1200-yillar) 1187-yili Nishopurni, 1192-yili esa Marvni bosib oladi. 1194-yili gʻarbiy saljuqlar sultonini qaqshatqich magʻlubiyatga uchratib, Eronning butun sharqiy qismini egallab oladi. 1195-yili Tekesh abbosiy xalifa qoʻshinini tor-mor qilib, Iroqga bostirib kiradi. Oʻz mamlakati hududlarini ikki karra kengaytirgan va qudratli davlat barpo etgan xorazmshoh Tekeshni Xorazmning eng isteʼdodli hukmdori deb eʼtirof etish mumkin. Uning siyosati kamchiliklaridan biri qipchoq harbiy aristokratiyasiga koʻrsatilgan homiylik boʻlgan.
Alovuddin Muhammad (1200—1220) davrida mamlakat hududi yanada kengadi. 1210-yilda Movarounnahrni Qoraxitoylardan toritib oladi. Uning davrida mamlakat qanchalik gullab-yashnamasin, mamlakat ich-ichidan yemirilib borgan. Xatto, sulton saroyida ham ichki nizolar avj olib, ularning boshida Turkonu Xotun va qipchoqlar turgan. Anushteginlar sulolasidan boʻlgan Xorazmshohlar (1077—1231-yillar): 1. Anushtegin Garchoi 1077—1097-yillar 2. Ekinji ibn Qorachar 1097-y. 3. Qutbiddin Muhammad 1097—1127-yillar 4. Otsiz 1127—1156-yillar 5. Elarslon 1156—1172-yillar 6. Sultonshoh Mahmud 1172-y. 7. Takash 1172—1200-yillar 8. Alovuddin Muhammad 1200—1220-yillar 9. Jaloliddin Manguberdi 1220—1231-yillar
Moʻgʻullar davri
Jaloliddin Manguberdi, toʻliq oti – 'Jaloliddin Abulmuzaffar Manguberdi ibn Muhammad (1198—1231) – Xorazmshohlar davlatining soʻnggi hukmdori (1220-yildan), Muhammad Xorazmshohning toʻngʻich oʻgʻli. Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga qarshi Shiki Xutuxu noʻyonni 45 minglik qoʻshin bilan joʻnatadi. Gʻazni yaqinidagi Parvon jangit Jaloliddin Manguberdi moʻgʻullar ustidan ajoyib gʻalabani qoʻlga kiritadi. Biroq jangdan soʻng Jaloliddin Manguberdining lashkarboshilari oʻlja ustida oʻzaro janjallashib qolib, oqibatda Sayfuddin Igʻroq, Aʼzam malik va Muzaffar maliklar Jaloliddin Manguberdini tark etganlar. Jaloliddin Manguberdining yonida faqat Aminalmulk oʻz lashkari bilan qolgan, xolos.
Chingizxon katta qoʻshin toʻplab Jaloliddin Manguberdiga qarshi shaxsan oʻzi otlangan. Fapdiz qalʼasi yaqinida Jaloliddin Manguberdi Chingizxon qoʻshinining ilgʻorini tor-mor keltiradi va kuchi ozligi sababli Sind (Hind) daryosi tomon chekinadi. Chingizxon qoʻshini Jaloliddin Manguberdini daryodan utishiga imkon bermay qurshab oladi. 1221-yil 25-noyabrda boʻlgan tengsiz jangda (qarang Sind daryosi boʻyidagi jang) magʻlubiyatga uchragan Jaloliddin Manguberdi 4000 jangchisi bilan Sindning oʻng sohiliga suzib oʻtib, choʻl ichkarisiga kirib ketdi (Bu choʻl hozirda ham Choʻli Jaloliy deb ataladi). Chingizxon Jaloliddin Manguberdining bu jasoratidan hayratda qolib, oʻz oʻgʻillariga qarab: „Ota oʻgʻil mana shunday boʻlishi lozim!“, degan.
Xorazm XV – XVIII asrning birinchi yarmida
1505-yilda Xorazm Muhammad Shayboniyxon davlati tarkibiga kirdi. Amudaryo oʻzanining oʻzgarishi munosabati bilan 1573-yili Xorazm poytaxti Xivaga koʻchirildi. XVII asrdan boshlab Xorazm Rossiya tarixshunosligida Xiva xonligi deb nomlana boshladi. Davlatning rasmiy nomi qadimiy nomi boʻyicha – Xorazm edi. 1511-yildan 1770-yilgacha Xorazmni shiboniylar sulolasi boshqardi.
Xorazmning mashhur oʻzbek hukmdori Abulgozi-xon (Abul-gʻozi Bahodir-xon) (1603—1664), Shayboniylarning oʻzbek sulolasidan, tarixchi va yozuvchi edi. Abulgʻoziy ikkita tarixiy asarning muallifi sifatida tanilgan: „Turkmanlarning nasabnomasi“ (1661-yil yakunlangan) va „Turklar nasabnomasi“ (Qozon, 1852 va Peterburgda nashr etilgan, 1871); u Sablukov tomonidan baʼzi Yevropa tillariga, shu jumladan rus tiliga tarjima qilingan va nashrga joylashtirilgan. I. N. Berezin „Sharq tarixchilari kutubxonasi“ (III jild, Kaz., 1854).
Xorazm dostonchilik maktabining yirik vakillari: Suyav baxshi (19-asr), Jumanazar baxshi, Ahmad baxshi, Matnazar Jabbor oʻgʻli, Bola baxshi, Xudoybergan Oʻtagan oʻgʻli, Ollobergan baxshi, Murod baxshi, Boltaboy baxshi, Jumaboy baxshi, Qodir sozchi va boshqa Ular repertuarida „Goʻroʻgʻli“ turkumi dostonlari, „Oshiq Gʻarib“, „Oshiq Maxmud“, „Oshiq Oydin“, „Tohir va Zuhra“, „Layli va Majnun“, „Tulumbiy“ kabi dostonlar mavjud.
Xorazm XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asrning ikkinchi yarmida
1770-yillarda Xorazmda oʻzbek qoʻngʻirotlari sulolasi vakillari hokimiyat tepasiga keladi. Sulola asoschisi Muhammad Aminbiy edi. Bu davrda poytaxt Xivada Xorazm meʼmorchiligi durdonalari quriladi.
18-asrning 60-yillaridan badavlat shaharliklar va ruhoniylarning qoʻllab-quvvatlashiga erishgan oʻzbek qoʻngʻirot urugʻlari Xiva xonligida hokimiyatni qoʻlga ola boshlagan. Inoq Muhammad Amin (1770—90) 1770-yilda turkmanlarning qarshiligini sindirib, 1782-yilda Buxoro amirligi hujumini qaytarib, Xiva xonligida qoʻngʻirotlarning amaldagi hokimiyatini mustahkamlagan. Avaz Muhammad Inoq davrida Xiva xonligida markaziy hokimiyat mustahkamlanib, iqtisodiy ahvol birmuncha yaxshilangan. Bu bilan 19-asr boshlarida qoʻngʻirotlar sulolasi hokimiyatni rasman egallashiga zamin tayyorlagan. Muhammad Amin Inoq va Avaz Muhammad Inoqlar chingiziy sultonlar nomidan hokimiyatni boshqargan boʻlsalar, ularning vorisi Eltuzar (1804—06) 1804-yilda oʻzini xon deb eʼlon qilgan. Shuning uchun ham Eltuzarxon Xiva xonligi taxtiga oʻtirgan oʻzbek qoʻngʻirotlar sulolasining 1-xoni hisoblanadi. Uning vorisi, inisi Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan. 1811-yilda bir qancha yurishlardan keyin qoraqalpoqlarni ham Xiva xonligi tarkibiga qoʻshib olgan. U oʻtkazgan siyosiy, maʼmuriy, iqtisodiy islohotlar natijasida boshqaruv tizimi takomillashib, soliqlar tartibga tushgan.
Olloqulixon (1825—42), Rahimqulixon (1842—45) va Muhammad Aminxon (1846—55) davrlarida Xiva qoʻshinlarining Xurosonga yurishlari kuchaydi, Marv shahri uchun Buxoro amirligi bilan tez-tez urushlar boʻlib turgan. Xiva xonlari bu davrda Sirdaryoning Orol dengiziga quyiladigan joyidan Turkmaniston hududidagi Kushkagacha boʻlgan yerlarni boshqargan. 1855-yilda Saraxsni qamal qilish paytida Muhammad Aminxonning halok boʻlishi mamlakatda parokandalikka sabab boʻlgan. Abdullaxon (1855—56), Qutlugʻmurodxonlar (1856) 6 oydan koʻp hukmronlik qilmaslaridan oʻldirilgan. 1856-yilda taxtni Sayd Muhammadxon (1856—64) egallagan.
Xiva xonligida soʻnggi mustaqil hukmdor Feruz taxallusi bilan ijod qilgan Muhammad Rahimxon II (1864—1910) boʻlgan. Uning davrida xonlikning siyosiy, iqtisodiy, madaniy jihatdan oʻsishi koʻzga tashlanadi. Lekin, 1873-yilda Rossiya Xiva xonligini bosib olgan, Muhammad Rahimxon II va K.P.Kaufman imzolagan Gandimiyon shartnomasiga koʻra, Xiva xonligi Rossiyaga qaram davlatga aylanib qolgan.
XIX asrda Budapeshtdagi Yevropa fanlar akademiyalaridan biriga lavozimda ishlagan Xorazmdan birinchi va Markaziy Osiyodan yagona olim tilshunos Mullo Isʼhoq (1836—1892) edi.
Bu davrda ilk oʻzbek matbaachisi va noshiri Otajon Abdalov (1856—1939) oʻz faoliyatini boshladi. Matbaachilik faoliyatini 1874-yildan Xiva shahrida Xiva xoni Muhammad Rahimxon II saroyida tashkil etilgan toshbosmada ishlashdan boshlagan. Otajon Abdalov 1876-yilda Abdunosir Farohiyning „Nisabussibyon“ asarini toshbosmada bosib xonga taqdim etdi. Bu kitob Xivadagina emas, balki butun Oʻrta Osiyo miqyosida birinchi bosma kitob hisoblanadi.
Asfandiyorxon (1910—1918) Rossiyadagi oʻzgarishlar sabab Xiva xonligida zulmni kuchaytirgan. Shu bilan birga Rossiya hukumati talabi bilan 1910—1913-yillarda vazir Islomxoʻja boshchiligida islohotlar oʻtkazishga harakat qilgan. 1914—1916-yillarda soliqlarning koʻpayishi, iqtisodiy ahvolning ogʻirlashishi sababli xalqning norozilik harakati kuchaydi.
1873-yili Muhammad Rahimxon II hukmdorligi davrida Xorazm Rossiya imperiyasiga tobe davlatga aylanadi. Qoʻngʻirotlar 1920-yilga qadar, Qizil Armiya bosqini natijasida agʻdarilgunga qadar, hukmronlikni oʻz qoʻlida saqlab qoldilar.
Xorazm XX asr boshlarida
Xudoybergan Devonov (1878 – 1940) – birinchi xorazmlik oʻzbek kinooperatori va oʻzbek kinosanʼatining asoschisi boʻlgan. 1907—1908-yillar Moskva, Peterburgdan teleskop, grammofon, foto va kino asboblari olib kelib fotolaboratoriya tashkil etgan. Bu laboratoriya Xorazmda fotokinostudiya vazifasini oʻtagan. Devonov ijodi rus kinosanʼatkorlari faoliyati bilan deyarli bir vaqtda boshlangan. U „Oʻrta Osiyo meʼmoriy yodgorliklari“, „Turkiston koʻrinishlari“, „Xiva va xivaliklar“ kabi qisqa filmlarni ishlagan. Oʻz filmlarida vatanparvarlik, maʼrifatparvarlik gʻoyalarini ilgari surgan. Xorazm xalqi urf-odatlari ifodalangan mingga yaqin fotosurat yaratdi. XXSR davrida maktab, internatlar ochib, unda foto-kino ishlarini olib bordi.
Otajon Abdalov (1856, Xiva – 1927) – birinchi oʻzbek kitob chop etuvchisi, Xorazm hududida kitob bosib chiqarishni asoschisi boʻlgan. Litografiyalarda Alisher Navoiy, Munis Xorazmiy, Mirza Abdukarim, Mashrab, Ogahiy va boshqa oʻzbek va mumtoz adabiyoti klassiklarining asarlari yaratilgan.
1921-yilda oʻzbek siyosiy va jamoat arbobi, tilshunos, jurnalist va Xorazm jadidchiligining taniqli arboblaridan biri Mulla Bekjon (1887—1929) Xiva Xalq Universitetini (hozirgi Urganch davlat universiteti) – Markaziy Osiyodagi birinchi universitetlardan biri ochdi.
Xorazm hukmdorlari
Manbalar
Adabiyotlar
Tolstov S. P., Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab, Toshkent, 1964;
Tolstov S. P., Po drevnim deltam Oksa i Yaksarta, Moskva, 1962;
Masson V. M., Srednyaya Aziya i Drevniy Vostok, Moskva, 1964;
Istoriya Xorezma. Tashkent, 1976.
Dzhabbarov I. Drevniy Khorezm – strana vysokoy kul’tury i unikal’noy dukhovnosti (Etno-istoricheskiye ocherki) Moskva : Institut etnologii i antropologii RAN, 2014.
Veselovskiy N. I. Ocherk istoriko-geograficheskix svedeniy o Xivinskom xanstve ot drevneyshix vremyon do nastoyaщego vremeni. SPb., 1877.
Tolstov S. P. Novogodniy prazdnik „kalandas“ u xorezmiyskix xristian nachala XI veka. Materiali i issledovaniya po etnografii i antropologii SSSR, 1946, 2, s. 87-108.
B. Grozniy. Protoindiyskie pismena i ix rasshifrovka. Vestnik drevney istorii 2 (11). 1940.
Tolstov S. P. Po sledam drevnexorezmiyskoy sivilizatsii. M.-L.: 1948.
Kidirniyazov M.-Sh. Materialnaya kultura gorodov Xorezma v XIII—XIV vekax. Nukus: Karakalpakstan, 1989.
Havolalar
Kungrad
Portal Xorezma
Nash kray – Xorezm
A. Paevskiy. Sledi zabitoy imperii
Tsarstvo Xorezmiysev
Oʻzbekiston tarixi
Turkiy davlatlar
Markaziy Osiyo davlatlari
Turkmaniston tarixiy viloyatlari | 33,662 |
1036 | https://uz.wikipedia.org/wiki/-1 | -1 | -1 — 0 va -2 orasidagi manfiy va butun sondir.
Manbalar
Manfiy sonlar | 72 |
1037 | https://uz.wikipedia.org/wiki/2%20%28son%29 | 2 (son) |
Adabiyotlar
Matematika
0002 | 34 |
1038 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Toshkent | Toshkent | Toshkent — Oʻzbekistonning poytaxti va eng yirik shahri boʻlib, aholisi boʻyicha Markaziy Osiyodagi eng yirik qadimiy shaharlardan biri hisoblanadi. Oʻzbekistonning shimoli-sharqiy qismida, Qozogʻiston bilan chegaraga yaqin qismda joylashgan boʻlib, maydoni 334,8 km2 ni tashkil etadi.
2023-yilning 1-iyulidagi maʼlumotlarga koʻra, Toshkent aholisi 2 995 000 nafar kishini (Oʻzbekiston aholisining qariyb 8 foizi) tashkil etadi. 2018-yilgi maʼlumotlarga koʻra, Toshkent shahrining YIMi $2,74 milliardni tashkil etadi va bu koʻrsatkich Oʻzbekistondagi eng katta YIMga ega shahar boʻlib kelmoqda.
Milodiy VIII asr oʻrtalarida islomiy taʼsir boshlangunga qadar, Toshkentga sugʻd va turkiy madaniyat taʼsir koʻrsatgan. 1219-yilda Chingizxon Toshkentni vayron qilganidan soʻng, shahar qayta tiklandi va Buyuk Ipak yoʻlidan foyda koʻrdi. XVI-XVII asrlarda Toshkent Shayboniylar va Ashtarxoniylar davlati tarkibida boʻlgan. XVIII–XIX asrlardan boshlab ushbu shahar Qoʻqon xonligi tomonidan zabt etilgunga qadar, mustaqil shahar-davlatga aylangan edi. 1865-yilda Toshkent Rossiya imperiyasi tarkibiga kirdi hamda Turkiston general-gubernatorligi markazi boʻldi. Sovet davrida bu shahar butun Sovet Ittifoqining majburiy deportatsiyasi tufayli katta oʻsish va demografik oʻzgarishlarga guvoh boʻlgan. 1966-yilda boʻlgan Toshkent zilzilasi tufayli Toshkentning katta qismi vayron boʻlgan edi, biroq u namunali Sovet shahri oʻlaroq qayta qurilgan. Oʻsha paytda Toshkent Sovet Ittifoqining Moskva, Leningrad va Kiyev shaharlaridan keyin turadigan toʻrtinchi yirik shahar boʻlgan.
Hozirgi kunda, mustaqil Oʻzbekiston poytaxti sifatida, Toshkentda koʻp millatli aholi saqlanib qolgan, ular orasida etnik oʻzbeklar va qozoqlar koʻpchilikni tashkil qiladi. 2009-yilda Toshkentning 2 200 yilligi nishonlandi. Bu munosabat bilan shahar infra va transport tizimi yangilandi.
Toshkent yirik shahar
Etimologiyasi
Toshkent 2200-yildan ortiq tarixga ega. Bu davr ichida u mudofaa devori bilan oʻralgan qalʼadan jahondagi yirik shaharlardan biri, Oʻzbekiston Respublikasining poytaxtigacha boʻlgan yoʻlni bosib oʻtdi. Asrlar davomida shahar oʻzining tinch hayotidagi muhim voqealarni va suronli jangu jadallarni, yuksalish va inqiroz davrlarini boshidan kechirdi. Necha bor shahar vayron boʻlib, qayta qad koʻtardi. Toshkent oʻrnidan necha bor siljib, nomi xam bir necha marta oʻzgardi. Xoja Ahror Valiy, Shayx Umar Bogʻistoniy, Abu Bakr Shoshiy, Abu Sulaymon Banokatiy, Hofiz Koʻhakiy kabi buyuk allomalar shu hududda yashab, ijod etganlar.
Shahar sifatida Toshkent haqidagi birinchi maʼlumotlar eramizdan avvalgi II asrdagi qadimgi-sharqiy manbalarda uchraydi; Xitoy manbalarida Yuni deb atalgan;
Fors shohi Shоpur I eramizdan avvalgi 262-yildagi „Zardusht Kaʼbasi“ qaydnomalarida Toshkent vohasi Choch deb nomlangan. Choch — oltin eksporti, qimmatbaho toshlar, shirinliklar va aslzot otlarni boshqa shahar va mamlakatlarga olib oʻtishdagi yoʻlning chorrahasida joylashgan. „Tosh shahar“ maʼnosini anglatuvchi bugungi Toshkent — zamonaviy respublikaning poytaxti, oʻtmish maʼlumotlarini saqlovchi, Oʻzbekiston tarixi haqida koʻp maʼlumotlarni xotirlovchi, 2 milliondan ortiq aholisi boʻlgan bu shahar Markaziy Osiyoning eng katta industrial markazlaridan biridir.
Toshkentning uzoq oʻtmishi va u qad koʻtargan qadimgi Choch yoki Shosh viloyati haqidagi maʼlumotlar yozma manbalarda xilma-xil hamda uzuq-yuluq tarzda aks etgan. Zardushtiylarning qadimgi muqaddas kitobi Avesmona Sirdaryo havzasidagi mamlakat „Turon“, aholisi esa „tur“lar deb yuritilgan. Bu oʻlkada tur qavmlari urugʻ va qabila oqsoqollarining diniy va siyosiy qarorgohi — Qangʻxa (Qangʻa) shahri borligi tilga olinadi.
Toshkent haqidagi dastlabki aniqroq maʼlumotlar miloddan avvalgi 2-asr — milodiy 5-asrlarga mansub Xitoy manbalarida uchraydi. Ularda Toshkent viloyati qadimda Loyuyeni, Yuni, soʻngra Chjeshe, Chjechji, Chjesi va Shi deb nomlangan. Bu atamalar (avvalgi ikkitasidan tashqari) „Choch“ soʻzining xitoycha talaffuz etilishi natijasida hosil boʻlib, hatto oxirgi „Shi“ toponimi xitoychada „tosh“ maʼnosini anglatgan.
Miloddan avvalgi 3-asrda qadimgi Choch viloyatida tashkil topib, milodning 3-asrlarigacha hukm surgan „Qangʻ“ („Qangʻa“ yoki „Qangʻxa“) davlati Xitoy yozma manbalarida „Kangkiya“ („Kanizyuy“) nomlari bilan tilga olinadi. Qadimgi toxarlar tilida „qangʻ“ soʻzi ham „tosh“ maʼnosini anglatgan. Bu davlatning poytaxti — Bityan shahri boʻlib, u Iosha-Xasart daryosi (Sirdaryo) boʻyida joylashgan. Bityan shahri Davan (Fargʻona vodiysi)dan 1510 li (528 km) masofada boʻlgan. Bityan shahrining bizgacha saqlanib qolgan xarobalari mahalliy aholi oʻrtasida „Qanqatepa“ nomi bilan mashhur. U Toshkentdan 70 km janubda — Sirdaryoga yaqin yerda, Ohangaron daryosining qurib qolgan qadimgi oʻzani boʻyida joylashgan. Arxeologik maʼlumotlardan maʼlum boʻlishicha, Qanqatepa miloddan avvalgi 3-asrdayoq atrofi mudofaa devori bilan oʻralgan hamda arkli katta shahar boʻlib, maydoni 160 gektarga teng boʻlgan. Qadimgi Qangʻ davlatining fuqarolari ham „qangʻar“, „qanzar“, keyinchalik „qanhi“, „qangʻli“ yoki „qaʼni“ deb nomlangan. Ular (qanqalar) hindlarning qadimgi kitobi „Mahabharata“da saklar va toxarlar nomlari qatorida tilga olingan. Yozma manbalarda keltirilishicha, Toshkentning qadimgi nomi „Choch“ boʻlgan.
Toshkent arablar tasarrufiga oʻtgach, arab alifbosida „ch“ harfining yoʻqligi bois arabiy asarlarda „Shosh“ deb yuritilgan. Ilk oʻrta asrlarda u „Choch“, „Shosh“, „Shoshkent“, „Madinat ash Shosh“, „Binkat“ va „Tarkan“ deb nomlangan. Toshkent haqidagi dastlabki maʼlumotlar mahalliy olimlar (Xorazmiy) va tarixchi geograflardan Tabariy, Istahriy asarlarida uchraydi. Istahriyning „Kitob al masolik val mamolik“ („Yoʻllar va mamlakatlar toʻgʻrisidagi kitob“)ida Shoshning bosh shahri Binkat deb koʻrsatiladi. 10-asrda yozilgan (muallifi nomaʼlum) „Hudud ul Olam“ („Olamning chegaralari“) kitobida „Choch bu katta viloyat, xalqi jangovar va sahiydir. U yerda kamon va oʻqyoy yasaladi. Binkat Chochning poytaxti hisoblanadi. Bu katta shahar, ayni vaqtda podshoning qarorgohidir“, deb taʼriflanadi. Firdavsiyning „Shohnoma“ asarida Choch oʻzining kamoni Shoshiy (oʻqyoylari) bilan mashhurligi haqida misralar bor.
Shahar „Toshkent“ nomi bilan dastavval 11-asrning mashhur allomalari — Abu Rayhon Beruniy va Mahmud Qoshgʻariyning asarlarida tilga olinadi. Beruniy „Hindiston“ asarida Toshkent nomining kelib chiqishi toʻgʻrisida soʻz yuritib, „Tosh“ soʻzi asli turkcha boʻlib, Shosh koʻrinishini olgan. „Toshkand — toshli qishloq demakdir“, deb izohlaydi. Mahmud Qoshgʻariyning maʼlumoti boʻyicha, Toshkent 11-12-asrlarda „Tarkan“ deb ham yuritilgan. Zahiriddin Muhammad Bobur „Boburnoma“da Toshkent nomi ustida toʻxtalib, asarlarda Toshkent nomini Shosh, baʼzan Choch yozadilar" deb qayd etadi. Biroq 16-asr oxiri va 17-asr boshlarida Toshkent toponimi shuhrat topib, uning qadimgi Choch, Shosh va Binkat nomlari asta-sekin muomaladan tushib qoldi. 17-asrda yashagan tarixchi olim Mahmud ibn Vali shunday yozadi: „Shosh — Sayxun (Sirdaryo)ning u tomoniga joylashgan shahar va Turkiston (viloyat)ga qaraydi… Uni Choch ataydilar. Biroq hozirgi vaqtda u Toshkent nomi bilan mashhurdir“. Toshkent vohasida shahar madaniyatining shaqllanib, shaharning qad koʻtarishi shu oʻlkada yashagan qadimgi chorvador va dehqonlarning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotidagi ulkan tarixiy jarayon boʻlib, bu jarayon shubhasiz oʻlkaning oʻzlashtirilib, obod etilishi, ayniqsa, unda chorvachilik va dehqonchilik xoʻjaliklarining tashkil topishi hamda hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning rivojlanish tarixi bilan uzviy bogʻliqdir. Bu jarayonning tarixiy manzarasi nihoyatda keng boʻlib, u yozma manbalarga nisbatan koʻproq arxeologik tadqiqotlar vositasi bilan tiklanmoqda. Shuning uchun ham Toshkent hududida olib borilgan arxeologik tadqiqotlarning natijalari qadimgi va oʻrta asrlarga oid manbalardagi maʼlumotlarni toʻldirib, ularga aniqlik kiritmoqda.
1867-yilda Toshkent Turkiston general-gubernatorligining markaziga aylandi. 1930-yildan 1991-yilgacha Toshkent Oʻzbekiston SSR poytaxti boʻlgan.
Geografik joylashishi
Toshkent vohasi Tyan-Shanning gʻarbiy yonbagʻirlaridan boshlanib Sirdaryo etaklariga tushadigan keng togʻoldi tekisligining bir qismida joylashgan. Sharqda u uchta — Ugom, Piskom va Chatqol togʻ tizmalari bilan oʻralgan boʻlib, bu tizmalarni shu nomlar bilan ataluvchi daryolar oqib oʻtuvchi daralar ajratib turadi. Bu daryolar qoʻshilib Chirchiq daryosini hosil kiladi. Chirchiq daryosi Chorvoq havzasining tor darasidan oʻtib, Gʻazalkentdan quyiroqqa tushganda kengligi baʼzi joylarda 20 kmdan oshadigan qadimiy tekislik boʻylab oqadi. Gʻarbda Chirchiq vodiysiga Qizilqumning qaynoq nafasi uriladi. Bu qayirning bir qismini Chirchiq daryosining hozirgi oʻzani egallagan. Janubiy qismida esa vodiyga kirib boruvchi Ohangaron daryosi yastangan. Ushbu tekislik shimolida joylashgan Aris daryosining vodiysi bilan birga bu tabiiy suv tarmoqlari Oʻrta Osiyo dehqonchilik vohalarining chekka mintaqasini tashkil etadi. Undan shimol tomonga qarab esa, yaylovlarga boy boʻlgan poyonsiz choʻl yastanib yotadi.
Chirchiq daryosi havzasi Oʻrta Osiyoning qadimiy dehqonchilik va shahar madaniyatlari beshiklaridan biridir. Uning hududida Toshkentning markazi paydo boʻlgan. Joydan joyga koʻchib turgan bu markaz qadimda va oʻrta asrlarda Choch yoki Shosh, keyin esa Toshkent nomi bilan mashhur boʻlgan.
Toshkent vohasida barcha tarixiy davrlarda suv moʻl-koʻl boʻlgan. Tarixan tarkib topgan kanallar tarmogʻi shaharni suv bilan taʼminlab turgan. Shu bois shahar xech qachon suv taqchilligini sezmagan. Buni oʻrta asrlardan to XIX asrgacha Toshkent toʻgʻrisida yozgan mualliflar xamisha taʼkidlab kelganlar. Bu yerdagi iqlim hozirgi odamlarning ajdodlari paydo boʻlgan, yaʼni bir necha oʻn ming yil muqaddam mavjud boʻlgan iqlimdan farq qilgan. Issiq quruq yoz bilan yillik yogʻin miqdorining asosiy qismi yogʻadigan qahraton qish almashinib turgan.
Toshkentning togʻ yonbagʻirlari va tekisliklar oʻsimliklarga boy boʻlib, ibtidoiy odamlar ovlaydigan yovvoyi hayvonlar juda koʻp boʻlgan. Ularning aksariyati, jumladan, arxar, jayron, qulon va asl bugʻu kabi hayvonlar yaqin vaqtda yoʻqolib bitgan boʻlsa, junli karkidon, gʻor ayigʻi, arslon singari hayvonlar esa ancha ilgari yoʻqolib ketgan. Ular haqida ibtidoiy odamlar manzillarini qazib oʻrganish chogʻida topilgan qoldiqlar orqali maʼlumot olish mumkin.
Bu yerlarda bir necha yuz ming yil avval ovchilik va termachilik bilan kun kechiruvchi ibtidoiy jamoalar gʻorlar va togʻ bagʻri bostirmalarini, yoki daryo sohillari va chashmalar yonidagi ochiq manzillarni egallab makon qilganlar. Bunday joylar hozirgi Toshkent shahri hududida ham mavjud boʻlgan.
Jumladan, Boʻz suv yoqasidagi Qoʻshilish manzilgohidan birmuncha nozik ishlangan chaqmoqtoshlar, pichoqlar, bigizlar, ibtidoiy ustalar tomonidan bundan toʻqqiz ming yil avval yasalgan ov va mehnat qurollari topildi. Topilmalar orasidan yovvoyi buqa tur suaklarining uchrashi, mutaxassislar fikricha, ularning oʻsha vaqtlardayoq xonakilashtirilgan deb taxmin qilishga asos boʻldi. Hayvonlarni xonakilashtirish jarayoni Toshkent vohasi hududida ham kechgan.
Miloddan oldingi uchinchi ming yillikdan boshlab, bu hudud dastlabki chorvadorlar tomonidan oʻzlashtira boshlashgan. Ular ish asboblari va jezdan qurollar tayyorlashni oʻrganganlar. Arxeologlar Toshkent shahri hududi va uning atrofida chorvadorning koʻpdan koʻp qabrlari hamda qoʻrgʻonli dahmalarini topganlar. Bu joylarda dafn etilganlarning yoniga jezdan yasalgan ish asboblari, qurollar, zeb-ziynatlar va qoʻlda yasalgan idishlar ham qoʻyilgan.
Toshkent shahri hududida bunday qabristonlar hozirgi shampan vinosi zavodi yaqinidan, shuningdek, Qoraqamish arigʻi boʻyidan topilgan. Sirgʻalida esa dasht chorvadorlari va yilqichilarining manzili boʻlganligi aniqlangan. Bu yerdan ish qurollaridan tashqari burama halqali jez bilaguzuklar ham topilgan.
Iqlimi
Shaharning iqlimi kontinental, jazirama, quruq yoz kunlari hamda sovuq qish iqlimi bilan Shahar boshqa dunyo shaharlaridan ajralib turadi. Yillik oʻrtacha harorat 13,5 °C. Yozda esa harorat 35 °C gacha yetish bilan birga, qish oylarida buning aksini kuzatish mumkin. Havo harorati −25… −30 C° gacha boradi. Asosiy yogʻinlar noyabr hamda mart oylarida kuzatiladi.
Toshkent iqlimi kontinental, yillik oʻrtacha temperaturada 13,3°, yanvarning oʻrtacha temperaturasi — 1,1°, eng past temperatura — 29°. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 27,5°, eng yuqori temperatura 42°. Yiliga 360–390 mm yogʻin yogʻadi. Chirchiq daryosidan chikarilgan va butun shahar boʻylab oʻtadigan Boʻzsuv, Salor, Anhor, Qorasuv, Oqqoʻrgʻon, Boʻrijar, Oktepa, Qoraqamish va boshqa kanallar uning mikroiklimiga ijobiy taʼsir koʻrsatadi.
Maʼmuriy boʻlinishi
Shahar 12 ta tumandan iborat:
Uchtepa tumani
Uchtepa tumani (sobiq Akmal Ikromov) tumani — Toshkentdagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1977-yilda Chilonzor va Oktabr (hozirgi Shayxontohur) tumanlarini ixchamlashtirish maqsadida, ular hududida tashkil etilgan. Davlat arbobi Akmal Ikromov nomiga qoʻyilgan. 1977-yildan hozirgi chegarasida janubiy va janubiy sharqdan Zargarlik va Qatortol koʻchalari bilan boshlanib, gʻarb va shimoliy gʻarbda avtomobil halqa yoʻliga tutashadi. Maydoni 2797 ga, jumladan, koʻkalamzor yerlari — 1124 ga. Aholisi 228,3 ming kishi (2004). Koʻchalar soni 424 tani tashkil etib, shundan 8 tasi markaziy hisoblanadi. Asosiy avtomagistrallari: Lutfiy, Hamroqul Tursunqulov, Farhod, Sulton Segizboyev, Uygʻur, Nazarbek, Beshqayragʻoch, Toʻqimachi koʻchalari va Kichik halqa yoʻli. Tumanda 50 ta mahalla mavjud.
Tuman hududida quyidagi sanoat korxonalari: zargarlik zavodi, bulkakonditer, sut kombinatlari, „Toshkentsut“ aksiyadorlik jamiyati, „Fonon“ zavodi, „OsiyoFud“ non mahsulotlari korxonasi, „Chevar“ tikuvchilik ishlab chiqarish. birlashmasi, „Gazavtomatika“ korxonasi, „Toshinterm“ Oʻzbekiston — Xitoy, „Shayxontohurtekstil“ qoʻshma korxonalari, Toshkent mexanizatsiya vositalari va jihozlari hamda stanoksozlik tajriba eksperimental mexanika zavodi, toʻqimachilik kombinatining 4-yigiruv toʻquv fabrikasi, 13 avtotransport va 5 qurilish tashkiloti mavjud. Tumanda Jahon tillari universiteti, Davlat soliq akademiyasi, yuridik kolleji, sanʼat internat maktabi, 3 ta akademik litsey, 5 kasb-hunar kolleji, 37 umumiy taʼlim maktabi, 53 bolalar bogʻchasi va yaslisi, 8 davolash yaslisi, 6 davolash profilaktika muassasasi, 22 poliklinika, 6 oilaviy poliklinika, 5 kasalxona va dispanser bor. Tuman aholisiga 512 oziq-ovqat va 550 sanoat mollari doʻkoni, 420 maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchasi xizmat qiladi. 2 madaniyat uyi, 8 jamoat kutubxonasi, „Vatan“ kinoteatri, Akmal Ikromov nomidagi madaniyat va istirohat bogʻi bor. Turar joy fondining umumiy foydali maydoni 3486 ming m² (2004). Tumanda qurilish ishlari 1966-yildan boshlangan. Toshkentni rekonstruksiya qilish va rivojlantirish Bosh planiga muvofiq tumanda katta qurilish ishlari olib borilmoqda; 270, 272 ATS, stomatologiya poliklinikasi, maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari, „Karvonsaroy bozori“, „Oʻrikzor“, „Guliston“ turar joy massivlari, bolalar bogʻchalari, maktablar qurilib ishga tushirildi. Farhod va Uygʻur koʻchalari kengaytirildi.
Bektemir tumani
Bektemir tumani (1990-yilgacha Narimonov) — Toshkentdagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1960—1981-yillar Bektemir shaharchasi:
1973-90 yillarda shahar,
1981-90 yillarda davlat va jamoat arbobi, yozuvchi Narimon Kerbalay Najaf oʻgli Narimonov (1870—1925) nomi bilan yuritilgan.
1990-yildan Toshkent tarkibidagi Bektemir tumani.
Chirchiq daryosining chap sohilida. Bu daryo Bektemir tumanini boshqa tumanlardan ajratib turadi.
Maydoni 1,83 ming ga, shu jumladan koʻkalamzorlashtirilgan hududi 0,012 ming ga.
Aholisi 29,9 ming kishi (2004).
Koʻchalar soni 45 ta. Asosiy yirik koʻchalari: Husayn Boyqaro, Ohangaron shohkoʻchasi, Bektemir.
12 ta mahalla mavjud.
Tuman hududida „Oʻzsmatana“, „Agrokeramika“, „Mirmaks“ qoʻshma korxonalari, 17 sanoat korxonasi, shu jumladan, Toshkent motor, „Irgidromash“ va boshqalar, 9 transport muassasasi, „SredazVNIIgidromash“ ilmiy tadqiqot instituta, 5 umumiy taʼlim maktabi, musiqa maktabi, bolalar sport maktabi, 13 bolalar bogʻchasi, 16 tibbiyot davolash muassasasi, 4 poliklinika bor. Tumanda 522 yirik hamda kichik oʻrta biznes subyektlari faoliyat koʻrsatadi, shundan 44 tasi xorijiy investitsiyalar ishtirokida tuzilgan korxonalardir. Tuman aholisiga 11 oziq-ovqat, 4 sanoat mollari, 7 aralash mollar doʻkonlari, univermag, 30 ovqatlanish korxonasi, maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari xizmat qiladi. 5 jamoat kutubxonasi, klub, madaniyat uyi, kinoteatr, 10 dan ziyod bolalar sport maydonchalari, tennis korti, 2 futbol maydoni bor.
Tumanda Oʻrta Osiyoda yagona boʻlgan „Golfklub“ tashkil etilgan.
Mirzo Ulugʻbek tumani
Mirzo Ulugʻbek tumani (1935-yilgacha — Proletar tumani, 1992-yilgacha Kuybishev tumani; 1992-yil maydan Mirzo Ulugʻbek tumani) — Toshkentdagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1929 i. tashkil qilingan. Hozirgi chegarasi 1978-yildan buyen oʻzgarmagan. Toshkentning shimoli-sharqiy qismida joylashgan. Toshkent markazi (Amir Temur xiyoboni)dan boshlanib, shimoli-sharqiy tomonga, Toshkent avtomobil halqa yoʻligacha boradi. Feruza mavzesi, Toshkent traktor zavodi, Ulugʻbek shaharchasi gʻam tuman hududiga kiradi. Maydoni 3,2 ming km², shu jumladan, koʻkalamzorlashtirilgan hudud — 0,579 ming ga. Aholisi 247,6 ming kishi (2004). Tuman hududida tarixiy va madaniy yodgorliklardan Kirxa (1892) saqlangan. Koʻchalar soni 532 ta. Asosiy magistrallari: Pushkin, Parkent, Temur Malik, Oqqoʻrgʻon koʻchalari, Buyuk ipak yoʻli shohkoʻchasi, Habib Abdullayev koʻchasi, Kichik halqa yoʻl. 49 ta mahalla mavjud. Tuman hududida 377 yirik korxona, shundan 28 sanoat korxonasi (shu jumladan, „Toshkentkabel“, traktor zavodlari, „Oʻzbekiston paxtachilik mashinasozligi“, lokboʻyoq zavodlari.), 3119 kichik va oʻrta biznes subyektlari bor. 27 ilmiy tadqiqot instituta, 10 loyiha instituti, 4 oliy oʻquv yurti (Madaniyat instituti, Jahon iktisodiyoti va diplomatiya universiteti va boshqalar) xamda umumqoʻshin qoʻmondonlik bilim yurti, harbiy akademiya, Ichki ishlar vazirligi akademiyasi, Toshkent vrachlar malakasini oshirish instituti, yozuvchilar, kompozitorlar, meʼmorlar ijodiy uyushmalari va teatr jamiyati, 33 umumiy taʼlim maktabi, 12 kasbxunar kolleji, 4 bolalar musiqa maktabi va sanʼat maktabi, 10 kasalxona va dispanser, „Ona va bola“ markazi, 11 oilaviy poliklinika, 2 tibbiysanitariya qismi ishlab turibdi.
Aholiga 176 oziq-ovqat doʻkoni, 244 sanoat mollari doʻkoni, 304 umumiy ovqatlanishkorxonalari, 517 maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchasi xizmat qilmoqda. Muxtor Ashrafiy, Sergey Yesenin uymuzeylari, 28 jamoat kutubxonasi, 3 madaniyat uyi va saroyi, 3 madaniyat va istirohat bogʻi, hayvonot bogʻi va boshqa ishlab turibdi. Turar joy fondining umumiy foydalanish maydoni 2579 ming m2.
Mirobod tumani
Mirobod tumani (1992-yilgacha Lenin tumani) — Toshkentdagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1929-yil Shayxontohur tumani bilan birgalikda tashkil etilgan. Hozirgi chegarasi 1977-yildan buyon oʻzgarmagan. Tuman Toshkentning janubiy qismida joylashgan. Shimolida Amir Temur xiyobonidan halqa yoʻligacha choʻzilgan. Maydoni 1,71 ming ga, shu jumladan koʻkalamzorlashtirilgan hududi −0,356 ming ga. Aholisi 123,8 ming kishi (2004). Koʻchalar soni 103 ta, shundan 8 tasi markaziy koʻcha hisoblanadi. Bularga Fitrat, Movarounnahr, Nukus, Kosmonavtlar koʻchasi, Taras Shevchenko, Fargʻona yoʻli va boshqa kiradi. 39 ta mahalla mavjud. Toshkent janubdan Bektemir, sharqdan Hamza, shimoldan Yunusobod, shimoli-gʻarbdan Yakkasaroy, janubi-gʻarbdan Sergeli tumanlari bilan chegaradosh. Tuman chegaralari Sharof Rashidov, Istiqlol, Oxunboboyev, Fargʻona yoʻli, Toshkent Katta halqa yoʻli, Beshkent, Fitrat, Turgʻunboyeva,. Oq yoʻl, Kichik Beshyogʻoch, Nukus, Kunayev koʻchalaridan oʻtadi. Toshkent metropolitenining „Oybek“, „Toshkent“ stansiyalari Mirobod tumani hududidadir. Tuman hududidan 4 ta kanal (Baratxoʻja, Qorasuv, Salor, Tolariq) oqib oʻtadi.
Mirobod tumanida 3167 korxona va tashkilot faoliyat koʻrsatadi, shundan 349 tasi yirik, 818 tasi kichik va oʻrta biznes subyektlaridir. Toshkent shahri boʻyicha sanoat ishlab chiqarish. umumiy hajmidagi tumanning ulushi 10,5 % ni tashkil etadi. „Oʻzelektroapparat“, „Oʻzkimyofarm“, „Foton“, „Tong“ aksiyadorlik jamiyatlari, „Oʻztemiryoʻlmashtaʼmir“, „Uchqun“ kabi yirik sanoat korxonalari respublika ahamiyatiga ega.
Mirobod tumanida asosiy doiradagi sanoat korxonalari soni 31 tani tashkil qilib, sanoatning 8 ta tarmogʻi boʻyicha faoliyat yuritadilar, bular yengil sanoat, oziqovqat, tibbiyot, matbaa sanoati, mashinasozlik va metallni qayta ishlash sohasi, yogʻochni qayta ishlash va qogʻoz ishlab chiqarish. sanoati, kimyo va neft kimyosi sanoati, qurilish ashyolari ishlab chiqarish. tarmoqdaridan iborat. Xalq isteʼmoli mollari ishlab chiqarish. hajmlarining eng yuqori oʻsish surʼatlari yengil, oziq-ovqat sanoat sohalarida kuzatiladi.
Tuman eksport salohiyatining asosiy qismi „Oʻzbekiston havo yoʻllari“ va „Oʻzbekiston temir yoʻllari“ kompaniyalariga toʻgʻri kelib, Toshkent shahri boʻyicha eksportning 1/3 qismi tuman ulushiga toʻgʻri keladi.
Tumandagi oʻzida chiqarilgan mahsulot eksporti bilan shugʻullanuvchi korxonalar „Oʻzelektroapparat“, „Foton“ aksiyadorlik jamiyatlari, „Kvark“, „Oʻztemiryoʻlmashtaʼmir“, „Toshelektroapparat“ korxonalari va boshqadir.
Mirobod tumanida Mirobod bozori, aeroport, temir yoʻl vokzali, 17 umumiy taʼlim, 2 musiqa, 3 sport maktabi, 8 kasb hunar kolleji, 3 akademik litsey, 6 oliy oʻquv yurti (Toshkent Vestminster universiteti, Toshkent davlat aviatsiya, Toshkent farmatsevtika, Toshkent temir yoʻllari transporti muhandislari, Toshkent sharqshunoslik, Toshkent avtomobil va yoʻllar institutlari), 5 oʻrta maxsus bilim yurti faoliyat koʻrsatadi. Aholiga 778 savdo va 180 maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchasi xizmat koʻrsatadi. Ulardan 108 oziq-ovqat, 55 sanoat mollari doʻkonlari, 227 ovqatlanish, 160 nooziq, 160 aralash, 58 nostatsionar savdo shoxobchalaridir.
Toshkent shahar, viloyat hokimiyatlari, Alisher Navoiy nomidagi oʻzbek davlat akademik opera va balet katta teatri, Toshkent davlat rus akademik drama teatri, shuningdek, 4 madaniyat uyi, 2 madaniyat va istirohat bogʻi, Le Meridian otel Tashkent Palace, „Poytaxt“ mehmonxonalari, 7 kutubxona, Sanʼat, Temir yoʻl texnikasi, Tibbiyot muzeylari, Oʻzbekiston Badiiy akadimyasi Markaziy koʻrgazma zali mavjud. Tumanda 1 klinik shifoxona, bolalar kasalxonasi, shahar klinik ruhiy kasalliklar shifoxonasi, 2 tugʻruq majmuasi (4 va 5 sonli), 40 oilaviy poliklinika, Temir yoʻl, Tashqi ishlar vazirligi, Ichki ishlar vazirligi, Markaziy konsultativ tashhis poliklinikalari, stomatologiya poliklinikasi (7-sonli), shahar jismoniy tarbiya dispanseri, teritanosil kasalliklari dispanseri (1-sonli), Toshkent shahar yoʻlovchitransport tibbiyot sanitariya qismi, shahar bolalar ruhiy asab kasalliklari shifoxonasi va sanatoriy ishlab turibdi. Turar joy fondining umumiy maydoni 1432,1 ming m2.
Sergeli tumani
Sergeli tumani — shahardagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1967-yilda tashkil etilgan. Toshkent shahrining janubiy gʻarbiy qismida. Toshkent hududi markaziy temir yoʻl trassasidan Chirchiq daryosi qayirlarigacha boʻlgan yerlarni, janubiy gʻarbda Choshtepa, Noʻgʻayqoʻrgʻon, Toshkent aeroporti atrofi, Qoʻyliq 5-7, Sergeli 1 — 8, Sputnik (Yoʻldosh), Doʻstlik, Quruvchilar mavzelari, Eski Sergeli, Sanoat zonasini qamrab oladi. Shimoliy gʻarbdan Toshkent viloyatining Zangiota, janubi-sharqsan Yangiyoʻl tumanlari bilan chegaradosh. Maydoni 5,19 ming ga, shu jumladan, koʻkalamzor yerlar 0,347 ming ga. Aholisi 154,4 ming kishi (2004). Mahallalar va uyjoy shirkatlari soni 33 ta boʻlib, 14 ta mavze va Yoʻldosh (Sputnik) shaharchasidagi (1966-yilda tashkil etilgan) 17 ta kichik mavzedan iborat. Koʻchalar soni 147 ta. Asosiy magistrallari: Toshkent avtomobil halqa yoʻlining janubiy qismi, Yangi Sergeli, Choshtepa, S. Tolipov, Qipchoq koʻchasi; Toshkent- Angren temir yoʻl ham tuman hududidan oʻtadi.
Sergeli tumanida 1101 korxona boʻlib, shulardan 167 tasi yirik, 252 tasi kichik va boshqa korxonalardir. 330 ta sanoat korxonasida: mebel, ikkilamchi kora va rangli metall, porshen, gigroskopik paxta, asfalt, rezina va plastmassa buyumlari, yogʻochni qayta ishlash, charm va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi. „Fayz“ xolding kompaniyasi, „Mebel“ korxonasi, aviatsiya taʼmirlash zavodi, „Novator“ (traktor porshenlari), „BarakatAlfa“ (gigroskopik paxta), „Grinvord“ (bolalar oziq-ovqati, meva sharbatlari), Toshkent temir yoʻl masofasi (konteynerlar joʻnatadi) korxonalari, Quyoshdan himoyalash buyumlari zavodi (plastmassa romlar va boshqalar), „Toshkent“ xalqaro aeroporti, Sergeli aviaotryadlari, 3 avtokombinat, „RAF“ avtokorxonasi (yoʻlovchilarga kichik avtobusda xizmat koʻrsatiladi), 4, 12avtobus saroylari mavjud. Shuningdek, 973 ta tadbirkor faoliyat koʻrsatadi. Tumanda 27 umumiy taʼlim maktabi, 5 ta maktabdan tashqari taʼlim markazi, 6 kasbhunar kolleji, 2 bolalar sport maktabi bor. Sogʻliqni sakdash sistemasida 491 oʻrinli 3 ta shahar kasalxonasi, 5 poliklinika, tugʻruqxona, teritanosil kasalliklari dispanseri, 33 dorixona Aholiga xizmat koʻrsatadi. St.da Oʻzbekiston Respublikasi tashki iqtisodiyot milliy banki, Sanoat qurilish banki, „Asakabank“, Uyjoy jamgʻarma banki, Xalq banki boʻlimlari mavjud. Shahardagi eng yirik savdo majmualaridan dexdon bozori, Sergeli, „Avtomakon“ bozori, Poytaxt Sergeli savdo markazi ishlab turibdi. 8 kutubxona, 3 madaniyat uyi, Usmon Nosir va Yangi Sergeli madaniyat va istirohat bogʻlari, musiqa maktabi bor. 106 sport inshooti, shu jumladan, stadion, 5 suzish havzasi, 43 sport zali, 51 sport maydonchasi, 4 sogʻlomlashtirish sport majmuasi mavjud.
Tumanda qurilish ishlari, asosan, Toshkent zilzilasi (1966-yil)dan keyin boshlangan boʻlib, 1 va 2 qavatli yogʻoch uylar qurilgan. Sergeli turar joy dahasidagi 4 va 9 qavatli binolar 1980- 90 yillarda qad koʻtargan. St. turar joy fondining umumiy foydali maydoni 2718,5 ming m2 (2004).
Tumanning asosiy yoʻnalishi — umumshahar markazi bilan bogʻlaydigan Yangi Sergeli koʻchasi. Tuman hududida Choshtepa va Noʻgʻayqoʻrgʻon arxeologik yodgorliklari bor.
Olmazor tumani
Olmazor (sobiq Sobir Rahimov) tumani — Toshkentdagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1970-yilda tashkil kilingan. Sobir Rahimov nomi bilan atalgan. 1980-yildan hozirgi chegarasida. Toshkentning shimoli-gʻarbida joylashgan. Shimoli-gʻarbda Toshkent viloyati Zangiota tumani, shimoliy va shimoliy sharqda Toshkent tumani, sharqda Yunusobod tumani, janubiy va janubi-gʻarbda Shayxontohur tumani bilan chegaradosh. Maydoni 3,4 ming ga, shu jumladan koʻkalamzor yerlari 1,01 ming ga. Aholisi 283,6 ming kishi (2004). Koʻchalar soni 290 ta. Asosiy magistrallari: Beruniy, Niyozov, Kichik halqa yoʻl, Forobiy, Ziyomov, Chimboy, Us t a Shirin, Tansiqboyev, Hasanov, Oybek va Qorasaroy koʻchalari. 58 ta maxalla mavjud.
Tuman hududida „Kolorfleks“, „Imperial“, „Osiyobatareya“ qoʻshma korxonalari, 30 sanoat korxonasi, shu jumladan, „Toshkentmarmar“ ishlab chiqarish. birlashmasi, „Mikond“, agregat, tajribamexanika, ekskavator taʼmirlash, „Kompressor“, „Oniks“ va chinni zavodlari, „Toshkent mebel“ ishlab chiqarish birlashmasi, „Tola“ (pillakashlik) korxonasi, bosh kiyimlar fabrikasi, 10 avtotransport va 10 kurili sh tashkiloti faoliyat koʻrsatadi. Tumanda 19 ilmiy tadqiqot instituti, 4 loyihalash tashkiloti („Oʻzgazloyiha“, „Oʻzqishloqxoʻjalik loyiha“, Xalq taʼlimi Vazirligining loyihakonstruktorlik byurosi, „Tash. ZNIIEP“), 3 oliy oʻkuv yurti (OʻzMU, ToshDTU, 2Toshkent tibbiyot instituti), 1 litsey, 1 kasbxunar kolleji, 37 umumiy taʼlim maktabi, 1 sanʼat, 1 ta musika maktabi, 60 ta maktabgacha tarbiya muassasasi bor. Tuman aholisiga 47 oilaviy poliklinika, 20 ta kasalxona, 8 madaniyat uyi va saroyi, 10 ta kutubxona, yosh tomoshabinlar teatri, tabiat muzeyi, 3 ta bozor, 5 ta stadion, 6 ta suzish havzasi, 57 sport zali, 10 ta tennis majmuasi xizmat koʻrsatadi. Tuman xududida „Oymomo“ madaniyat va istirohat bogʻi, bir necha kichik dam olish maskanlari, „Oʻzekspomarkaz“ xalqaro koʻrgazmalar majmui, „Olimpiya“ mexmonxonasi faoliyat koʻrsatadi. 110 oziqovkat va 51 sanoat mollari dukoni, 196 umumiy ovqatlanish korxonasi, 467 maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchasi mavjud.
Mustaqillik yillarida Sagʻbon, Qorasaroy, Forobiy koʻchalari kengayib, Moyqoʻrgʻon, Beshqoʻrgʻon mavzelari tashkil qilindi, uz. 1 km dan ziyod koʻprik bunyod etildi.
Tuman xududida meʼmoriy yodgorliklardan Barokxon madrasasi, Qaffol Shoshiy maqbarasi bor. Beruniy, Furqat, Sobir RahimovvaL. B. Shastri, Berdaq, A. Kodiriyga haykal oʻrnatilgan. Shahar metropolitenining Beruniy metro styasi tuman xududida joylashgan.
Chilonzor tumani
Chilonzor tumani — Toshkentdagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1963-yilda tashkil kilingan. Toponimistlarning fikricha tuman nomi chilon (jiyda) oʻsimligidan olingan. Toshkent zilzilasi (1966)dan keyin tumanda qurilish ishlari avj oldi. Toshkentning janubiy gʻarbiy qismida joylashgan. Shimolida Oqtepa kanali, sharqda Boʻrijar kanali, janubiy gʻarbda Oʻrta Osiyo temir yoʻl boʻylab Toshkent avtomobil halqa yoʻli va Bobur koʻchasigacha davom etgan. Maydoni 2994 ga, shu jumladan, koʻkalamzorlashtirilgan maydonlar 1,334 ming ga. Aholisi 217,1 ming kishi (2004). Koʻchalar soni 262 ta. 45 ta mahalla mavjud. Tumandagi baʼzi joylar Toshkent tarixi bilan bogʻliq. Chilonzor Oktepasi arxeologik yodgorligi (4-8-asrlar, 10- 11-asrlar), Abulqosim Shayx madrasasi, Xayrobod Eshon meʼmoriy majmuasi kabi meʼmoriy yodgorliklar shu tuman xududida joylashgan.
Asosiy magistrallari — Xalqlar doʻstligi, Muqimiy, Choʻponota, Farhod, Gavhar, Chilonzor, Qatortol, AlXorazmiy koʻchalari. Hududida qoʻshma korxonalar („Sovplastital“ Oʻzbekiston — Italiya qoʻshma korxonasi, „Oʻzbegiminterneshnl“ qoʻshma korxonasi va boshqalar), 24 sanoat korxonasi (shu jumladan, 3 poyabzal ishlab chiqarish birlashmasi, koʻrlar jamiyatining ishlab chiqarish kombinati, „Rele va avtomatika“, „Algoritm“ korxonalari, elektr roʻzgʻor buyumlari zavodlari); 8 ilmiy tadqiqot instituta, 8 loyihalash instituti, konstruktorlik byurosi, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, 38 umumiy taʼlim maktabi, 20 akademik litsey va kollej, 65 maktabgacha yoshdagi bolalar muassasasi; 9 kasalxona va 31 ta poliklinika bor. Aholiga 152 oziqovqat, 64 sanoat mollari doʻkonlari, 121 umumiy ovqatlanish korxonasi, 96 maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchasi, Chilonzor buyum bozori xizmat kiladi. Mukimiy nomidagi musiqa va drama teatri, Davlat musiqali komediya (operetta) teatri, 2 kinoteatr, Navoiy nomidagi Milliy bogʻ, Gʻafur Gʻulom nomidagi madaniyat va istirohat bogʻi, Xalqlar doʻstligi saroyi faoliyat koʻrsatadi. 4 stadion, 101 sport zali, 166 sport maydonchalari, 6 suv havzasi, otchopar majmuasi bor. Turar joy fondining umumiy foydali maydoni 3178 ming m2.
Shayxontohur tumani
Shayxontohur tumani — Toshkentdagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1929-yil Oktabr tumani nomi bilan tuzilgan. 1992-yilda Shayxontohur (Shayx Xovandi Tohur) tumani deb oʻzgartirilgan. 1978-yildan hozirgi chegarada. Shimoli-gʻarbda Zangiota tumani, shimolida Sobir Rahimov, shimoli-sharqda va sharqda Yunusobod, janubida Chilonzor va Yakkasaroy, gʻarbda Akmal Ikromov tumanlari bilan chegaradosh. Maydoni 2,73 ming ga, shu jumladan koʻkalamzorlashtirilgan maydonlar 0,832 ming ga. Aholisi 263,1 ming kishi (2004). Koʻchalar soni 622 ta. Asosiy magistrallari: Abdulla Qodiriy, Navoiy, Uzbekistan, Beruniy shohkoʻchalari, Furqat, Uygʻur, Samarkand darvoza koʻchalari. Xalqlar doʻstligi, Xadra, Chorsu, Otstepa maydonlari, 48 ta mahalla bor.
Tumanda 3379 korxona va tashkilot mavjud. 9 sanoat korxonasi, shundan „Sharq guli“ badiiy, Toshkent tikuvchilik, „Orzu“ ishlab chiqarish birlashmalari, Toshkent matbaa kombinati, koʻnmoʻyna zavodi va boshqa ishlab turibdi. 3069 kichik va oʻrta biznes subyektlari qayd etilgan. Toshkentda 18 vazirlik, davlat qoʻmitalari va yirik idoralar, meʼmorlik va shaharsozlik bosh boshqarmasi, 11 loyihalash instituti, Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining Navoiy nomidagi adabiyot muzeyi, Seysmologiya, Polimerlar kimyosi va fizikasi, Mikrobiologiya institutlari, Arxitektura va qurilish, kimyotexnologiya institutlari, 16 oʻrta maxsus oʻquv yurti, 42 umumiy taʼlim maktabi va boshqa muassasa, tashkilotlar bor. 10 ta oilaviy va stomatologiya shifoxonasi, 18 poliklinika va ambulatoriya, 8 kasalxona xizmat koʻrsatadi. Mustaqillik yillarida tuman hududida Oʻzbekiston davlat konservatoriyasi, Islom universiteta, Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universiteti qoshidagi akademik litsey qurildi, Oʻzbek milliy akademik drama teatri, „Chorsu“ savdo markazi binolari hamda Eski joʻva bozori kayta taʼmirlandi.
Eng yirik guzarlari: „Gulzor“, „Ipakchi“, „Koʻkcha“, „Islomobod“. Tumanda „Yangi Kamolon“, „Huvaydo“, „Bogʻkoʻcha“, „Choʻponota“, „Ipakchi“ mahallalarida katta sport maydonlari mavjud. 562 oziq-ovqat, 346 sanoat mollari doʻkonlari, 174 maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari, „Chorsu“ savdo markazi tuman aholisiga xizmat koʻrsatadi.
Oʻzbek milliy akademik drama teatri, Abror Hidoyatov nomidagi Oʻzbek davlat drama teatri, Satira teatri, Rus yosh tomoshabinlar teatri, sirk, „Sanʼat saroyi“, „Oʻzkoʻrgazmasavdo“ saroyi, 9 madaniyat uyi va muassasasi, Kino uyi, 22 jamoat kutubxonasi, 4 kinoteatr va boshqa, „Paxtakor“ stadioni, „JAR“ sport majmui, „Sharq“, „Xadra“, „Yoshlar uyi“, „Sun Shine Tyron“ mehmonxonalari ishlab turibdi. Tuman hududida meʼmoriy yodgorliklaridan Koʻkaldosh madrasasi (16-asr), Yunusxon (15-asr), Shayx Zayniddinbobo (13-14alar) maqbaralari saqlangan.
Geografiya va iqlim
Geografiya
Toshkent Oʻzbekistonning ikkinchi shahri boʻlgan Samarqand va Chimkentni chegaradan oʻtadigan yoʻlda, suvli tekislikda joylashgan. Toshkent Qozogʻiston bilan chegaradosh ikkita oʻtish joyidan atigi 13 km uzoqlikda joylashgan.
Aholisi 1 milliondan ortiq boʻlgan eng yaqin geografik shaharlar: Chimkent (Qozogʻiston), Dushanbe (Tojikiston), Bishkek (Qirgʻiziston), Qashgʻar (Xitoy), Olmaota (Qozogʻiston), Kobul (Afgʻoniston) va Peshovar (Pokiston).
Toshkent Chirchiq daryosi va uning bir qancha irmoqlarining quyilishida joylashgan va ga qadar chuqur allyuvial yotqiziqlarda qurilgan. . Shahar faol tektonik zonada joylashgan boʻlib, koʻplab silkinishlar va baʼzi zilzilalar sodir boʻladi.
Toshkentda mahalliy vaqt UTC/GMT +5 soat.
Iqlim
Toshkentda Oʻrta yer dengizi iqlimi ( Köppen : Csa ) nam kontinental iqlim ( Köppen : Dsa ) bilan chegaradosh. Natijada, Toshkentning qishi sovuq va tez-tez qorli boʻlib, odatda Oʻrta yer dengizi iqlimi bilan bogʻliq boʻlmagan va yozi uzoq, issiq va quruq boʻladi. Koʻpincha yogʻingarchilik qishda sodir boʻladi, u koʻpincha qor shaklida tushadi. Shahar qish boshida va bahorda yogʻingarchilikning ikki choʻqqisini boshdan kechiradi. Bir oz gʻayrioddiy yogʻingarchilik shakli qisman uning balandligiga xos. Toshkentda yoz uzoq, odatda maydan sentyabrgacha davom etadi. Iyul va avgust oylarida Toshkent juda issiq boʻlishi mumkin. Shaharda yozda, ayniqsa, iyundan sentyabrgacha juda kam yogʻingarchilik kuzatiladi.
Yunusobod tumani
Yunusobod tumani — Toshkentdagi maʼmuriy-hududiy birligi boʻlib, 1936-yilda Kirov tumani nomi bilan tashkil qilingan. 1992-yil may oyidan Yunusobod tumani qayta nomlandi.
Yunusobod nomining kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar bor. Ayrim tadqiqotchilar (akademik A. Muhammadjonov) fikricha, joyning nomi juda qadimgi boʻlib, asli „Yunusrabot“ deb atalgan. Bu oʻrinda „rabot“ karvonsaroy maʼnosida qoʻllangan (qarang Rabot). Shimoliy tomondan shaharga kiruvchilar shu joyda qoʻnib oʻtishgan. Mahalliy ziyolilarning fikricha, joyning nomi sebzorlik tadbirkor Yunushoji Nodirhoji oʻgʻli (19-asr, Yunusobod Oktepasida bogʻrogʻlari boʻlgan) haqidagi rivoyatlar bilan bogʻliq. Tuman shaharning shimoliy qismida joylashgan. Amir Temur xiyobonidan boshlanib shimoliy tomonga, Toshkent katta halqa yoʻligacha davom etadi.
Maydoni 4,14 ming ga, shu jumladan, koʻkalamzorlashtirilgan maydoni 1,073 ming ga. Aholisi 289,0 ming kishi (2004). Koʻchalar soni 441 ta. Asosiy magistral koʻchalari: Sharof Rashidov, Amir Temur, Ahmad Donish, Xurshid, Gʻani Mavlonov, Jahon Obidova, Gvardiya polkovnigi Xoʻjayev. 50 ta mahalla mavjud. Tuman hududida 3547 korxona va tashkilot boʻlib, kichik va oʻrta biznes subyektlarining sanoat ishlab chiqarishdagi ulushi 36,3 %, qurilishda 64,2 %, savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 50,9 % ni tashkil etadi. Ular orasida 155 ta qoʻshma korxona faoliyati ishlab chiqarish va aholiga xizmat koʻrsatishga yoʻnaltirilgan.
Sanoat korxonalaridan „Uzbekqishloqmash“, „Yulduz“ tikuvchilik, „Asbobsoz“, „Raupxon“ korxonalari; vagon taʼmirlash zavodlari, kitobjurnal fabrikasi, „Oʻzbekenergotaʼmir“ ishlab chiqarish birlashmalari va boshqa ishlab turibdi. Chet el investitsiyalari ishtirokida faoliyat koʻrsatayotgan „Dilek interprays“, „Aylin Gida Sanayi“, „Aziya Silk“ shoʻʼba korxonalari, „Rastr“, „Supertekstil“ korxonalari, shuningdek, mebel ishlab chiqaruvchi 3 ta kushma korxona bor.
20 ga yaqin ilmiy tadqiqot instituta, loyihalash institutlari, 6 litsey, 6 kasbhunar kolleji, 4 oliy oʻquv yurti, 42 umumiy taʼlim maktabi, 3 musiqa maktabi, 70 maktabgacha tarbiya muassasasi, 8 ta kasalxona, 40 poliklinika va ambulatoriya muassasalari, 1 sanatoriy bor. 2 kinoteatr, „Turkiston“ kinokonsert zali, Temuriylar tarixi davlat muzeyi, Oʻzbekiston xalklari tarixi davlat muzeyi, Oʻzbekiston tasviriy sanʼat galereyasi, hayvonot bogʻi, „Interkontinental“, „Dedeman Silk Road“, „Sheraton“ mehmonxonalari, Shahidlar xotirasi majmuasi, 5 madaniyat uyi, 12 kutubxona, 186 sport inshootlari, Olay, Yunusobod bozorlari, 1785 ta savdo, 356 ta umumiy ov~ qatlanish va 467 ta maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari ishlab turipti. Toshkentning asosiy televizion minorasi tuman hududida joylashgan. Turar joy fondining umumiy foydali maydoni 5223 ming m2. Toshkent hududida T. metropoliteni Yunusobod yoʻnalishining Yunus Rajabiy, Abdulla Qodiriy, Minor, Habib Abdullayev styalaridan elektr poyezdlar qatnaydi. 2005-yilgacha yana 3 stya (F. Xoʻjayev, „Yunusobod“, „Turkiston“)ni ishga tushirish yuzasidan ishlar olib borilmoqda.
Yakkasaroy tumani
Yakkasaroy tumani — Toshkentdagi maʼmuriy-hududiy birlik. 1936-yil Frunze tumani nomi bilan tashkil qilingan. 1992-yil maydan Toshkent deb ataldi. Tuman Toshkentning janubiy va qisman markaziy kismida joylashgan. Shimolida Oʻzbekiston koʻchasidan janubida Urta Osiyo temir yoʻl liniyasigacha choʻzilgan. Maydoni 1,39 ming ga, shu jumladan, koʻkalamzorlashtirilgan hududi 0,144 ming ga. Aholisi 112,3 ming kishi (2004). Koʻchalar soni 156. Asosiy magistrallari: Bobur, Usmon Nosir, Nukus, Uzbekistan, Shota Rustaveli, Afrosiyob koʻchalari. 17 ta mahalla mavjud. Tuman hududida 24 sanoat korxonasi va 32 qurilish tashkiloti joylashgan. 3 avtotransport korxonasi, yuk ortishtushirish temir yoʻl styasi, avtovokzal ishlab turibdi. Yirik sanoat korxonalaridan „Toshtoʻqimachi“ kombinati, „Toshkent yogʻochni qayta ishlash zavodi“, Temirbeton mahsulotlari zavodi, „Agama“ korxonasi, poyabzal, Sanoatindustriya birlashmalari va boshqa faoliyat koʻrsatadi. 26 ilmiy tadqiqot instituta, loyihalash tashkilotlari va konstruktorlik byurosi, 4 oliy oʻkuv yurti (Nizomiy nomidagi Pedagogika universiteti, Toʻqimachilik va yengil sanoat instituti, Mannon Uygʻur nomidagi Sanʼat instituti, Toshkent Xoreografiya oliy maktabi), 6 ta kasbhunar kolleji va litseylar, 19 umumiy taʼlim, 2 sport, 2 musiqa maktablari, 8 kutubxona mavjud. Tuman aholisi salomatligi muhofazasini 14 davolash muassasasi va 5 ta oilaviy shifoxona taʼminlaydi. „Toʻqimachi“ stadioni, 4 suzish havzasi, 29 sport zali, 89 korxona va muassasalarga qarashli sport maydonchalari, 2 megʻmonxona, 1 kinoteatr, 9 kutubxona, Bobur nomidagi madaniyat va istirohat bogi, Respublika Baynalminal madaniyat markazi, qoʻgʻirchoq teatri, Amaliy sanʼat muzeyi, Oʻzbekiston Badiiy Akademiyasining koʻrgazmalar zali mavjud. Aholiga 97 oziq-ovqat, 60 sanoat mollari doʻkoni, 188 umumiy ovqatlanish korxonasi, 129 maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchasi, „Askiya“ dehqon bozori xizmat koʻrsatadi.
Tumandagi koʻp qavatli binolar asosan, „Boshliq“, „Qushbegi“ turar joy massivlari va yirik magisgrallar boʻylab joylashgan.
Yashnobod tumani
Yashnobod tumani — Toshkentdagi maʼmuriy hududiy birligidir. 1968-yilda tashkil qilingan tumanga Hamza nomi qoʻyilgan. Gʻarbda Amir Temur xiyoboni va Yoʻldosh Oxunboboyev koʻchasidan boshlab sharqda Ohangaron yoʻligacha davom etadi. Xududi 3,46 ming ga shu jumladan, koʻkalamzorlar — 172 ga. Aholisi 208,7 ming kishi (2004). Koʻchalar soni 220 ta. Asosiy magistrallari: Jarqoʻrgʻon, Lisunov, Hamza, Yoʻldosh Oxunboboyev koʻchalari va Fargona, Ohangaron yoʻllari. Toshkentda 50 ta mahalla mavjud. Tuman hududida 2152 ta tashkilot, shu jumladan, 34 sanoat korxonasi (Toshkent aviatsiya ishlab chikarish birlashmasi oʻrnida Texnopark, „Toshqishloqmash“, „Toshmargyogʻ“, „Toshkentvino“, „Oʻzbek qogʻozi“, „Oʻzbekiston shampani“, „Toshdonmahsulot“, „Toshkentguruch“ aksiyadorlik jamiyatlari korxonalari va boshqalar); 168 kurilish tashkiloti; temir yoʻl transporti korxonalari — teplovoz va vagon depolari, Toshkent yuk ortishtushirish temir yoʻl stansiyasi bor. Shuningdek, tumanda 37 transport va aloqa korxonalari joylashgan.
Keyingi yillarda tashkil qilingan „Farm Glase“ Uzbekistan-Britaniya, „Tufin“ Oʻzbekiston-Isroil, „LokKolorSintez“ Oʻzbekiston — Shveysariya, „XobasTapo“ Oʻzbekiston-Germaniya-Shveysariya, „NWA“ — Oʻzbekiston-Rossiya qoʻshma korxonalarida import oʻrnini bosuvchi va eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarish yoʻlga qoʻyilgan.
Yashnobod tuminida Oʻzbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Prezidiumi, 3 ilmiy tadqiqot instituta, Oʻzbekiston milliy axborot agentligi, 25 umumiy taʼlim maktabi, 50 ta maktabgacha tarbiya muassasasi, 5 musiqa maktabi, 4 kasb-hunar kolleji, Toshkent birinchi tibbiyot instituti va biznes maktabi bor. 9 ta kasalxona, 30 poliklinika va ambulatoriya muassasasi, 1 qon kuyish stansiyasi faoliyat koʻrsatadi. Aholiga 359 oziq-ovqat, 595 sanoat mollari doʻkonlari, 197 umumiy ovqatlanish, 324 maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari xizmat kiladi. 16 jamoat kutubxonasi, 4 kinoteatr, 2 madaniyat saroyi, 4 madaniyat uyi, „BaxtRohat“ dam olish zonasi bor. Turar joy fondining umumiy maydoni 2,5 mln.m2 ga yaqin.
Yangi hayot tumani
Shahar hokimligi
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Toshkentda Oʻzbekistonning boshqa viloyat va shaharlarida boʻlgani kabi boshqaruvning tarixiy-milliy shakli — hokimlik oʻrnatildi. 1991-yil 18-noyabrda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Kengashining „Oʻzbekiston Respublikasi poytaxti — Toshkent shahri maqomi va davlat hokimiyati organlari toʻgʻrisida“gi qaroriga muvofiq Toshkentda hokim lavozimi joriy etildi. Toshkent shahar hokimi Prezident tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda Xalq deputatlari shahar kengashi tomonidan tasdiqlanadi. Shahardagi tumanlarning hokimlari shahar hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda xalq deputatlari shahar kengashi tomonidan tasdiqlanadi.
Shahar hokimlari:
Adhambek Fozilbekov (1991—1994)
Kozim Toʻlaganov (1994—2001)
Rustam Shoabdurahmonov (2001—2005)
Abduqahhor Toʻxtayev (2005—2011)
Rahmonbek Usmonov (2011—2018)
Jahongir Ortiqxoʻjayev (2018—2023)
Baxtiyor Rahmonov (2023)
Shavkat Umrzoqov (2023—)
Aholisi
1983-yilda Toshkent shahri aholisi maydoni 256 km2 boʻlgan munitsipalitetda yashovchi 1 902 000 kishini tashkil etar edi. 1991-yilga kelib, Sovet Ittifoqi tarqatilib yuborilgandan soʻng, Toshkentning doimiy aholisi soni 2 136 600 kishini tashkil etdi. Shu yili aholi soni boʻyicha ushbu shahar Sobiq Ittifoq davlatlari orasida toʻrtinchi oʻrinda turgan (Moskva, Kiyev va Sankt-Peterburg shaharlaridan keyin). Hozirga kelib, Toshkent MDH va Boltiqboʻyi mamlakatlarida aholi soni boʻyicha toʻrtinchi oʻrinni egallab turmoqda. 2024-yil 1-yanvar holatiga koʻra, Toshkent shahri aholisi 3,040,786 kishini tashkil etmoqda.
Tarixiy va arxitektura yodgorliklari
Madrasalar
Mustaqillik yillarida Toshkentdagi islom madaniyati obidalarining aksariyati, jumladan, Koʻkaldosh, Abulqosim, ayniqsa, Hazrati Imom mavzeida joylashgan Moʻyi Muborak, Baroqxon madrasalari qayta taʼmirlanib, ilgarigiday mahobatli manzara kashf etdi. Ular bir paytlar minglab talabalarni oʻz bagʻriga olgan gavjum goʻshalar boʻlib, rus istilosi davrida bir muddat kimsasiz, xarobaga ham aylantirildi.
XIX asrda Toshkentda taʼlim-tarbiya sohasi Toshkent-Buxoro, Toshkent-Qoʻqon madaniy-maʼnaviy aloqalar tizimida rivojlanib borgan. Bu jarayonda Toshkent madrasalari va mudarrislarining oʻrni katta boʻlgani tabiiy.
Turkiston general-gubernatorligi Maorif boshqarmasi maʼlumotlariga koʻra, 1890—1893-yillarda gubernatorlikda jami 214ta madrasa boʻlib, shundan 21tasi Toshkentda joylashgan edi. Chorizm istilosining dastlabki yillarida madrasalarda taʼlim va oʻqitish ishlari anʼanaviy qoidalar asosida olib borilgan boʻlsa, keyinchalik ularning faoliyatini nazorat qilish va oʻquv ishlarini tartibga solishni oʻlka maorif boshqarmasi oʻz qoʻliga olgan. Bu paytda Toshkent madrasalaridan Abulqosimxon madrasasida 120, Xoja Ahror madrasasida 80, Beklarbegi madrasasida 150, Koʻkaldosh madrasasida 80, Sharifboy madrasasida 20, Shukurxon madrasasida 20 nafar talaba oʻqigan. Lekin oldingidek, aksariyat talabalar Toshkent madrasalari bilan qanoatlanmay, Buxoro, Samarqand, Qoʻqon madrasalarida bilimlarini oshirib qaytganlar.
Toshkent madrasalari toʻgʻrisidagi arxiv manbalari, oʻsha davr matbuoti yoki ana shu yillarda Toshkentda boʻlgan rus oʻlkashunoslarining maʼlumotlari, ayniqsa, madrasalar soni borasida har xil xabarlar beradi. Xususan, 1865—1868-yillari Toshkentda boʻlgan A.Xoroshxin „Ocherki Tashkenta“ nomli kundaligidagi maʼlumotda ayrim madrasalarning nomini, vaqf mulklarini keltirib oʻtgan boʻlsa, N. Maev 1876-yili Toshkentda jami 11 ta madrasa mavjudligini taʼkidlaydi. „Turkistanskie vedomosti“ gazetasining 1876-yilgi 48-sonida bosilgan rasmiy maʼlumotda esa 13 ta madrasa tilga olingan.
Biroq XIX asrda Toshkentda yashab ijod etgan muarrix Muhammad Solihxoja esa oʻzining „Tarixi jadidayi Toshkand“ asarida Toshkentdagi 20 ta madrasa toʻgʻrisida birmuncha batafsil maʼlumot berib oʻtgan.
Ular orasida eng qadimiysi — Xoja Ahror jome masjidining shimolida pishiq gʻisht va yoʻnilgan toshdan qurilgan Xoja Ahror madrasasi boʻlib, u yigirmata hujra, bitta darsxona va masjidni oʻz ichiga olgan. U erda Toshkent va boshqa hududlardan tahsil talabida kelgan saksondan ziyod talabalar oʻqishgan.
Shayxontohur dahasidagi madrasalardan yana biri Koʻkaldoshdir. Muhammad Solihxojaning yozishicha, bu madrasa Baroqxonning oʻgʻli Darvishxon tomonidan bunyod etilgan. 1735-yil Ufada boʻlgan toshkentlik savdogar N. Alimov maʼlumotlariga koʻra, XVIII asr oxiriga kelib, madrasa karvonsaroyga aylantirilgan. Toshkent tarixi tadqiqotchilaridan A. Dobrosmislov Koʻkaldosh madrasasi dastlab uch qavatli, oʻttiz sakkizta hujrali boʻlganini taʼkidlaydi. Keyinchalik madrasaning faqat bir qavati saqlanib qolgan. Muhammad Solihxoja Koʻkaldosh madrasasi 1868 va 1886-yillarda Toshkentda yuz bergan zilzilalardan qattiq zarar koʻrganini yozadi.
Shuningdek, XIX asrning 30-yillarida Muhammad Alixon buyrugʻi bilan bunyod etilgan Azimota madrasasi ham Chorsu yaqinida boʻlgan. Lekin bu madrasa haqida maʼlumotlar juda kam.
„Tarixi jadidayi Toshkand“ asarida batafsil tavsiflangan va eng koʻp tilga olingan madrasa Eshonquli dodxoh madrasasidir. Bu madrasa 1256 (1838) yili Toshkent hokimi Lashkar Beklarkegining oʻgʻli Eshonquli dodxoh tomonidan qurdirilgan boʻlib, Yunusxon madrasasining janubi-sharqida joylashgan va katta koʻchaga tutash boʻlgan. U erda 1920-yil Vaqf shoʻʼbasi qaramogʻidagi madrasada Murodxoʻja Solihxoʻja oʻgʻli isloh qilingan diniy va dunyoviy darslar tashkil etadi. Xarobaga aylangan Eshonquli dodxoh madrasasining oxirgi qoldiqlari 1964-yilda surib, tekislab tashlangan.
Muhammad Solihxoja 1274 (1857) yili Toshkent hokimi Ahmad qushbegi (1856—1857) tomonidan Qaffol Shoshiy maqbarasi janubida Moʻyi Muborak madrasasi qurilganini yozadi. Tarixchi oʻsha davrlarda madrasa oʻrnini aholi Xoja Ahror tugʻilgan joy deb tushungani bois „Xoja Ahror maydoni“ deb ataganini taʼkidlaydi. Asarda keltirilishicha, madrasaning alohida bir gumbazi boʻlib, unda Paygʻambarimiz (alayhissalom)ning soch tolalari — moʻyi muborak saqlangan.
Yuqorida tilga olinganlardan Koʻkaldosh madrasasi bugungi kunda ham oʻz faoliyatini davom ettirib, koʻplab talabalar taʼlim oladigan dargoh sifatida ishlab turibdi. Qolganlari esa, yurtimizning yorqin maʼnaviy qiyofasini oʻzida aks ettiruvchi muborak tarixiy obidalar qatorida munosib oʻrin egallab kelmoqda.
Koʻkаldоsh mаdrаsаsi (XIV аsr)
Kаffоl-Shоshi mаqbаrаsi (XV аsr)
Hаzrаti Imоm аrхitеkturа аnsаmbli (XVI аsr)
Аbul Qоsim mаdrаsаsi (XIX аsr)
Bаrаkхоn mаdrаsаsi (XVI аsr)
Jumа mаsjidi (XIX аsr)
Аmir Tеmur muzеyi
Аmir Tеmur xiyoboni
Mustаqillik mаydоni
Istiqlol mаydоni
Jаsоrаt mоnumеnti
Hаsti Imоm mаydоni
Tillа Shаyх mаsjidi
Xаdrа mаydоni
Toʻle bi maqbarasi
Soʻfi Оtа mаqbаrаsi
Toshkent teleminorasi
Tarixi
Sovet davridagi Toshkent
Toshkent mahallalari haqida aniqroq yozma maʼlumotlar dahalardagi qozilik daftarlarida, 19-asrning 2yarmida esa ruscha nashrlarda qayd etilgan. Shunga koʻra, 1865-yil Toshkentda 140 ta mahalla boʻlgan, aholisi 76 ming kishi. Turkiston oʻlkasi statistikasi yilnomasida (1876) Toshkentda 149 ta mahalla (Shayxontohur dahasida 48 ta, Sebzor dahasida 38 ta, Koʻkcha dahasida 31 ta, Beshyogʻoch dahasida 32 ta) boʻlganligi taʼkidlangan. N. G. Mallitskiy 1927-yil nashr etgan roʻyxatda esa Toshkentda 280 ta mahalla va shahar aholisiga tegishli 171 ta mavze nomi bor (qarang plansxema). Mavzelar, odatda, shaharliklarning shahar tashqarisida joylashgan ekinzorlari va bogʻlaridan iborat boʻlgan; shoʻrolar davrida mavzelar davlat tomonidan musodara qilinib jamoa xoʻjaligiga aylantirilgan.
Poytaxtga aylanishi
1925-yil 17-fevralda Buxoro shahrida boʻlib oʻtgan Butunoʻzbek Sovetlarining birinchi taʼsis qurultoyida „Oʻzbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil topishi toʻgʻrisida Deklaratsiya“ qabul qilingan. Respublikaning birinchi poytaxti etib Buxoro shahri tanlangan.
2012-yilda „Oʻzbekiston“ nashriyoti tomonidan chop etilgan „Oʻzbekiston tarixining muhim sanalari“ nomli kitobdagi maʼlumotlarga koʻra, 1925-yil aprel oyida mamlakat poytaxti Buxoro shahridan Samarqand shahriga koʻchirilgan. 1930-yilda esa poytaxt Toshkent shahriga koʻchiriladi va 1991-yil 31-avgustga qadar OʻzSSRning, undan soʻng esa Oʻzbekiston Respublikasining bosh shahri boʻlib kelmoqda.
Oʻzbekiston poytaxtini Samarqanddan Toshkentga koʻchirish toʻgʻrisidagi telegram’dagi „Old Tashkent“ kanalida eʼlon qilingan tarixiy hujjatda yozilishicha, „Oʻzbekiston Ijtimoiy Shoʻro Jumhuriyati Shoʻrolar Markaziy ijroiya qoʻmitasi“ (oʻsha vaqtdagi oliy hokimiyat organi) tomonidan Toshkentning mamlakatdagi eng yirik iqtisodiy va sanoat markazi sifatidagi ahamiyatini, Oʻzbekistonning „bosh paxta rayoni — Fargʻona vodiysi“ bilan aloqa qilish va unga rahbarlik qilish Toshkentdan qulayroq boʻlishini, Toshkentda boʻlgan Oʻrta Osiyo idoralari bilan Oʻzbekiston hukumat idoralari bir shaharda turib „yaqin ittifoqda boʻlishini nazarda tutib“ qabul qilingan. Ushbu hujjat mamlakat Konstitutsiyasiga oʻzgartirish kirita oladigan oʻsha vaqtdagi oliy hokimiyat organlaridan biri tomonidan oʻzbek tilida va Oʻzbekistonda 1929—1940-yillarda amalda boʻlgan lotin alifbosiga asoslangan oʻzbek yozuvi (yanalif)da yozilgan. Hujjatga OʻzSSR Shoʻro Markaziy Ijroqoʻmi raisi boʻlgan Yoʻldosh Oxunboboyev imzo chekkan.
Toshkentning Maʼdaniy maʼishiy inshoatlari
Toshkentning eng gavjum qismi, uning bozorlari hisoblangan. Eski joʻva, Chorsu va Koʻkaldosh madrasasi oraligʻida Registon, Chorsu va Kappon (gʻalla) bozorlari joylashgan. Registon bozorida xonliklarda ishlab chiqarilgan mollar bilan bir qatorda Hindiston, Afgʻoniston, Eron, Koshgʻar, Xitoy va Rossiyadan keltirilgan mollar ham sotilgan. Toshkentdan savdo karvonlari dasht orqali Sibir shaharlari, Koshgʻar, Xitoy, Hindiston, Afgʻoniston va Eron tomon qatnagan. Toshkent davlati tashqi va ichki savdoni rivojlantirish maqsadida old tomonida „Muhammad Yunusxoʻja Umariy“ deb yozilgan, sirtiga lochin yoki yoʻlbars tasvirlari tushirilgan oʻz tangalarini zarb etib, mustaqil ichki va tashki siyosat yuritgan. Yunusxoʻja, ayniqsa, Rossiya bilan muttasil savdo aloqalari olib borish va uni kengaytirishga intilgan. 1792-yil Yunusxoʻja rus podshosiga xat yuborib unga Katta juz biylari bilan ittifoq tuzganligini, Toshkentdan Rossiyaga eltadigan karvon yoʻllaridagi talonchiliklar toʻxtatilganligini xabar qiladi. 1802-yilning kuzida Yunusxoʻja vaziri aʼzam Mullajon Oxund Mahzum bilan Ashurali Bahodir mingboshini SanktPeterburgga elchi kilib yuboradi. Elchilikdan maqsad, faqat savdo aloqalarini kengaytirishgina emas, balki Rossiyadan qurolyarogʻ, choʻyan va mis rudalarini sotib olib, oʻz harbiy kuchini mustahkamlash hamda Rossiyadan tup kuyuvchi usta va konchilarni Toshkentga taklif etib, bu yerda toʻpchilik hunarmandchiligini rivojlantirish va konlarni ishga solish ham koʻzda tutilgan edi. 1803-yil mart oyida Toshkent elchilari imperator Aleksandr I va davlat kansleri hamda tashqi ishlar vaziri graf A. Voronsov qabulida boʻldilar.
Rossiyada Oktabr toʻntarishi haqidagi xabar Toshkentga yetib kelgach, bolsheviklar va soʻl eserlar hokimiyatni zoʻravonlik yoʻli bilan egallash uchun kurashdilar. 1917-yil 28-oktabrda Bosh temir yoʻl ustaxonasining mahalliy millatga mansub boʻlmagan ishchilari hamda askarlar qoʻzgʻolon boshladilar. Ular temir yoʻl deposi, tovar omborlari, 1Sibir polki kazarmalarini ishgʻol qildilar. Shahar markazi qoʻzgʻolonchilar qoʻliga oʻtdi. 1 (14) noyabrda Tuproqqoʻrgʻon ham ishgʻol qilingach, Toshkentda shoʻrolar hokimiyati oʻrnatildi. Shu tariqa Toshkentda Rossiyadan badargʻa qilingan bolsheviklar 1917-yil 1-noyabrda temir yoʻl masterovoylari yordamida toʻntarish oʻtkazib hokimiyatni egalladilar. 1918-yil 30-apreldan Toshkent Turkiston ASSRning poytaxti deb eʼlon qilindi. 1924-yilda Oʻzbekiston poytaxti Samarqandga koʻchirildi. 1930-yildan Toshkent yana poytaxt boʻldi.
Sovet hukumati yillarida Toshkent mahallalari boshlangʻich maʼmuriy birlik shaklida saqlanib qoldi, biroq ularning vazifalari koʻp tomondan cheklab qoʻyildi.
Zamonaviy inshoatlar
Ikkinchi jahon urushigacha boʻlgan davrda Toshkentda bir qancha sanoat korxonasi — tikuvchilik, tamaki, poyabzal fabrikalari, toʻqimachilik kombinati, metallsozlik, mashinasozlik zavodlari va boshqa qurildi. Boʻzsuv, Qodiriya, Boʻrijar GESlari bunyod qilindi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Toshkent sanoati butunlay frontga xizmat qildirildi. Sanoat 1943-yilda 1940-yildagiga nisbatan 3 barobar koʻp mahsulot berdi. Urush yillarida nemislar okkupatsiya qilgan viloyatlardan evakuatsiya qilingan 300 ming kishi, shu jumladan, 200 mingga yaqin bola Toshkentga joylashtirildi. 1930—1940-yillarda Toshkentda asosan, qishloq xoʻjaligi.ni texnika bilan taʼminlashga qaratilgan ogʻir sanoat tarmoklari tez surʼatlar bilan rivojlantirildi. Yirik sanoat korxonalari — „Uzbekqishloqmash“, ekskavator zavodi, „Toshtekstilmash“, „Toshpaxtamash“, „Toshkentkabel“, yogʻmoy kombinati, karborund zavodi, mashinasozlik, elektr lampa va elektr mexanika zavodlari, yirik panelli uysozlik kombinati va boshqa kurildi.
1966-yil 26-aprelda Toshkentda yuz bergan zilzila natijasida shahar jiddiy shikastlandi. Zilzila oqibatlari qisqa muddat (3,5 yil)da tugatildi (qarang Toshkent zilzilasi). Shahar qiyofasi butunlay oʻzgardi. Toshkent hududi atrofga bogʻ va ekinzorlar hisobiga tez oʻsdi, koʻplab turar joy massivlari, jamoat binolari, metropoliten qurildi. 1983-yilda shaharning 2000-yillik toʻyi oʻtkazildi.
Mustaqillik davrida
Oʻzbekiston mustaqillikka erishgach, Toshkentda Oʻzbekistonning boshqa viloyat va shaharlarida boʻlgani kabi boshqaruvning tarixiymilliy shakli — hokimlik oʻrnatildi. 1991-yil 18-noyabrda Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Kengashining „Oʻzbekiston Respublikasi poytaxti — Toshkent shahri maqomi va davlat hokimiyati organlari toʻgʻrisida“gi qaroriga muvofiq Toshkentda hokim lavozimi joriy etildi. Toshkent shahar hokimi Prezident tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi hamda Xalq deputatlari shahar kengashi tomonidan tasdiklanadi. Shahardagi tumanlarning hokimlari shahar hokimi tomonidan tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi xamda xalq deputatlari shahar kengashi tomonidan tasdiklanadi. Toshkent 2000-yillikdan ortiq tarixga ega. Bu davr ichida u mudofaa devori bilan oʻralgan qalʼadan jahondagi yirik shaharlardan biri, Oʻzbekiston Respublikasining poytaxtigacha boʻlgan yoʻlni bosib oʻtdi. Asrlar davomida shahar oʻzining tinch hayotidagi muhim voqealarni va suronli jangu jadallarni,. yuksalish va inqiroz davrlarini boshidan kechirdi. Necha bor shahar vayron boʻlib, qayta qad koʻtardi. Kds. oʻrnidan necha bor siljib, nomi xam bir necha marta oʻzgardi. Xoja Ahror Valiy, Shayx Umar Bogʻistoniy, Abu Bakr Shoshiy, Abu Sulaymon Banokatiy, Hofiz Koʻhakiy kabi butok allomalar shu hudjda yashab, ijod etganlar.
Toshkentning uzoq oʻtmishi va u qad koʻtargan qadimgi Choch yoki Shosh viloyati haqidagi maʼlumotlar yozma manbalarda xilmaxil hamda uzuqyuluq tarzda aks etgan. Zardushtiylarning qadimgi muqaddas kitobi Aeecmona Sirdaryo havzasidagi mamlakat „Turon“, aholisi esa „tur“lar deb yuritilgan. Bu oʻlkada tur qavmlari urugʻ va qabila oqsoqollarining diniy va siyosiy qarorgohi — Qangʻxa (Qangʻa) shahri borligi tilga olinadi.
1991-yil 31-avgustda Toshkentda Oʻzbekiston mustaqilligi eʼlon qilindi. Hozirgi Toshkent Oʻzbekiston Respublikasining siyosiy markazi hamdir. Bu yerda Oʻzbekiston Prezidentining qarorgohi, Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi, shuningdek, ijtimoiy harakat va partiyalarning va boshqa jamoat tashkilotlarining markazlari, chet el elchixonalari, BMT ga qarashli tashkilotlar vakolatxonalari joylashgan. Toshkent chet ellardagi birodarlashgan shaharlar bilan doʻstona aloqalarni rivojlantirishga salmoqli hissa qoʻshmoqda, Toshkent bir qancha xorijiy shaharlar bilan birodarlashgan.
Toshkentning eng muhim xususiyatlari shahar gerbi (ramzi)da aks etgan. U uzok, tarixga ega. Ilk oʻrta asrlardayoq Toshkentning oʻziga xos ramzi yuzaga kelgan. 8-asrda Choch (Shosh) shahrining nishoni qoplon (togʻ barsi) boʻlgan. Buni 8-asr birinchi yarmida hukmdorlik qilgan Yabgʻu Tarnovcha nomi bilan zarb qilingan tangalarning old tomonida krplon, orqasida esa qangʻarlarning ayri tam/ali va sugʻd yozuvida „Tarnovcha“ deb bitilgan muhri tasvirida koʻrish mumkin. Toshkent hukmdorlari koʻpincha oʻz valiaxdlariga ham togʻning eng kuchli va epchil jonzodiga qiyosan Elbarsxon, Belbarsxon kabi ism qoʻyganlar. Toshkentning Oʻzbekiston mustaqilligi davridagi gerbi 1996-yilda tasdiqlangan, 2003-yilda gerb tasviriga qisman oʻzgartirishlar kiritilgan (519betdagi rayemga q.).
Toshkentda jahon mamlakatlari, BMT tashkilotlari va Markaziy Osiyo davlatlarining turli muhim mavzulardagi seminar, simpozium va qurultoylari oʻtkazib turiladi. 1998-yilda YUNESKO tashkiloti Ijroiya Kengashining 155-sessiyasi, 1999-yil 19-20-iyulda Afgʻoniston muammosini hal etish boʻyicha 6Q2 guruhining BMT homiyligidagi uchrashuvi boʻlib oʻtdi. Unda tarixiy Toshkent deklaratsiyasi qabul qilindi. 2000-yil sentabrda YUNESKO xrmiyligida „Dinlararo dialog va dunyo madaniyati“ mavzuidagi xalqaro konfess, 2003-yil 14-mayda „Interkontinental“ mehmonxonasida „Markaziy Osiyo 20asrda: hamkorlik, sheriklik va muloqot“ mavzuida xalqaro konferensiya, 2004-yil iyun oyida Shanxay hamkorligi tashkilotining konferensiyasi oʻtkazildi. Toshkentda mustaqillik sharofatidan kelib chiqib ham iqtisodiyot, ham maʼnaviyat sohasida tub islohotlar qilina boshladi. Iqtisodiyot sohasida bozor munosabatlariga oʻtilishi talablari asosida biznes, ishbilarmonlikni, xorijiy sarmoyalar kiritishni ragʻbatlantirish, yangi bankkredit sistemasini barpo etish, mulkni xususiylashtirishga doir bir qancha amaliy tadbirlar koʻrildi. Shaharda xorijiy mamlakatlar ishbilarmonlari bilan hamkorlikda qoʻshma korxonalar, firmalar ochish rivoj topa boshladi.
Shahar qiyofasiga sharqona tus berilishiga ahamiyat berildi. 1991-yil 1-sentabrda Toshkentdagi Markaziy maydonni Mustaqillik maydoni deb atash haqida Oʻzbekiston Prezidenti farmoni eʼlon qilindi. Koʻchalar, maydonlar, tashkilotlar, tumanlar qayta nomlana boshladi. Shahar markazidagi eng katta xiyobon Amir Temur nomi bilan atalib, Sohibqironga haykal oʻrnatildi va temuriylar davri tarixi davlat muzeyi qurildi. Shaharning olimlar yashaydigan dahasidagi maydonlardan biriga Mirzo Ulugʻbekka haykal qoʻyildi va hokazo.
Toshkentni obodonlashtirishga katta ahamiyat berilmoqda. Shaharga kerak boʻlmagan, uning tabiiy muhitini buzadigan korxonalar, tashkilotlar yopildi yoki shahardan tashqariga koʻchirildi. Toshkentning Eski shagʻar qismida joyning oʻziga xos xususiyatlarini eʼtiborga olib, asosan, 1995-yildan butun infrastrukturani kompleks rivojlantirishga kirishildi. Mahallalararo aloqalarni saqlab qolib, shaharning tarixan tarkib topgan qismini tubdan taʼmirlash va obodonlashtirish yoʻlida katta ishlar kilindi. Jumladan, Eski shaharning Krrasaroy, Sagʻbon, Bobojonov, Forobiy koʻchalari kengaytirilib, kayta ochildi. Bu koʻchalarda transport qatnovi yaxshilandi. Fargʻona yoʻli, shuningdek, Toshkentni Qozogʻiston bilan bogʻlovchi Keles koʻprigi va boshqa qayta qurildi. Oʻzbekiston davlat konservatoriyasi, Islom universiteti, „Turkiston“ saroyi, Respublika Birja markazi, „Tata“ („Quality“) mehmonxonasi, „Toshkentlend“ istirohat bogʻi va boshqa inshootlar foydalanishga topshirildi. „Olay“, „Eski joʻva“, „Farhod“, „Beshyogʻoch“, „Mirobod“, „Asaka“, „Otchopar“, „Parkent“, „Koʻkcha“ bozorlari deyarli qayta qurildi. Toshkent metrosining Yunusobod yoʻnalishi ishga tushirildi. Toshkentdagi bir qancha xashamatli binolar, Oʻzbekiston milliy bogʻi, Yapon bogʻi, Gʻafur Gʻulom nomidagi bogʻ, Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki, Xalqaro biznes markazi, Temuriylar tarixi Davlat muzeyi, „Interkontinental Toshkent“, „Le Meridian otel Tashkent Palace“, „RadissonSAS Tashkent“ mehmonxonalari, „Yunusobod“, „JAR“, „Golfklub“ sport majmualari, eng yuqori xalqaro standartlarga javob beradigan Oʻzbekiston milliy banki sport majmuasi, shaharning bir qancha joylarida qurilgan koʻpriklar va kichik halqa yoʻli, „Shahidlar xotirasi“ majmui, „Xotira“ maydoni, Oʻzbekiston tasviriy sanʼati galereyasi va boshqa Oʻzbekiston poytaxtining taraqqiy qilish bosh rejasining eng koʻzga koʻringan bosqichlari xolos. Bu oʻzgarish va qurilishlarning muallifi va tashabbuskori Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdugʻaniyevich Karimovdir.
Oʻzbekistonda mustaqillik yillarida „Fuqarolarning oʻzini oʻzi boshqarish organlarini qoʻllabquvvatlash haqida“gi farmoni (1998) va qonuni (1999), „Obod mahalla yili“ dasturi (2003) asosida T. mahallalari oʻz huquqiy maqomiga ega boʻldi. Ularning faoliyat doirasi kengaydi. Mahallalar yuridik shaxs sifatida oʻz mulkiga, moliyaviy byudjetiga bankdagi hisob raqami — jamgʻarmasiga ega boʻldi, rahbariyat (rais, kotib)ning nufuzi ortdi, vazifalari aniq belgilandi. Mahallalar oʻz hududlarida savdo va maishiy xizmatni, sanitariya va ekologik holatlarni yaxshilash, toʻlovlar sistemasida ishtirok etib, mahalla va aholi ahvolini yaxshilashga koʻmaklashish kabilarda faol qatnashish imkoniga ega boʻldilar.
Shaharda 493 fuqarolarni oʻzini oʻzi boshqarish organi — fuqarolar yigʻini (mahalla qoʻmitasi) ishlaydi (yana qarang Mahama).
Toshkent — Respublikaning eng yirik sanoat markazi. Mamlakatda ishlab chiqariladigan mahsulotning 30 % ga yaqini poytaxt hissasiga toʻgʻri keladi. Shahar sanoatida 14 tarmoqqa mansub 300 dan ziyod asosiy korxonalar ishlab turibdi. Sanoat ishlab chiqarish. tarkibida elektr energetikasi, mashinasozlik va samolyotsozlik, metallga ishlov berish, binokorlik materiallari, yengil va oziqovqat sanoati kabi tarmoklar salmoqdi oʻrinni egallaydi. T. toʻqimachilik kombinatida ip gazlama mahsulotining asosiy qismi ishlab chiqariladi. Aviatsiya ishlab chiqarish. birlashmasi, Toshkent traktor zavodi, „Algoritm“, „Zenit“ ishlab chiqarish birlashmalari, elektronika zavodi, „Tong“, „Malika“, „Yulduz“ tikuvchilik fabrikalari, binokorlik korxonalarining keng tarmogʻi ishlab turibdi. Bu korxonalar oʻz mahsuloti bilan tashki dunyoga chiqmoqda. Aviatsiya ishlab chiqarish. birlashmasining jahon andozalariga javob beradigan „Il76“, „Il114“ samolyotlari ishlab chiqarilmoqda.
Toshkent korxonalari Germaniya, Syangan, Vengriyaga mis simi, bir qancha mamlakatlarga paxta terish mashinalari, Belgiya, Shveysariya, Fransiya, Germaniya, AQSH, Serbiya va Chernogoriyaga paxta tolasi va boshqa mahsulotlarni eksport qiladi. Toshkentda 80 dan ziyod xorijiy mamlakat firma va kompaniyalari bilan birgalikda tashkil etilgan 1423 qoʻshma korxona va firmalar faoliyat koʻrsatmoqda (2004). Jumladan, Turkiyaning „Shayxontohur tekstil“, „Sagʻbontekstil“, Janubiy Koreyaning „UZOmegaTex“, Germaniya va Shveysariyaning „Xobas tapo“, AQShning „Bezak“ qoʻshma korxonalari Toshkent iqtisodiyotini rivojlantirishga munosib hissa qoʻshmoqsa. 2003-yil nodavlat sektorida sanoat mahsulotlarining hajmi 88,6 % ga yetdi.
Transporti
Toshkent Oʻrta Osiyodagi eng yirik transport chorrahasi, aeroporti xalqaro ahamiyatga ega. Shaharda temir yoʻl vokzali, 2 aeroport, avtovokzal, 5 avtostansiya ishlaydi. Toshkent shimoliy vokzali yerdan Toshkent — Orenburg — Moskva, Toshkent — Turkmanboshi, Toshkent — Namangan — Andijon va boshqa temir yoʻl oʻtgan. Toshkent — Yangiyoʻl, Toshkent — Xoʻjand, Toshkent — Samarkand, Toshkent — Guliston yoʻnalishida elektr poyezdlari qatnaydi. Toshkentdan MDH dan tashqari London, Frankfurt Mayn, TelAviv, Jidda, Dehli, Karachi, Istanbul, Bangkok, Pekin, NyuYork, Amsterdam, Sharja (BAA), KualaLumpur, Tehron shaharlariga muntazam havo yoʻllari, Halab, Tokio, Seul, Osiyo va Yevropaning koʻpgina shaharlariga charter yoʻlovchilar tashuvchi reyslar oʻtgan.
Shahardan bir necha muhim avtomobil yoʻli boshlanadi, ularning eng yirigi — Katta Oʻzbekiston traktoʻ. Toshkent halqa avtomobil yoʻli mavjud. Shahar yoʻlovchilar ichki qatnovi metropoliten, trolleybus, avtobus, tramvay, taksi orqali amalga oshiriladi.
Maorifi va madaniyati
2003/04 oʻquv yilida Toshkentda 362 umumiy taʼlim maktabi boʻlib, 378,9 ming oʻquvchi, 11 gimnaziyada 17,1 ming oʻquvchi, 23 akademik litseyda 9,3 ming oʻquvchi, 30 musiqa va 25 sport maktabida 19,2 ming oʻquvchi taʼlim oldi. Toshkentda 30 oliy oʻquv yurti (jumladan, Oʻzbekiston milliy universiteti, I va II Toshkent Tibbiyot institutlari, Pedagogika universiteti, Iqtisodiyot universiteti, Islom universiteti, Texnika universiteti va boshqalar) boʻlib, ularda 107,8 ming talaba taʼlim oldi (2004). Toshkentda 1998 — 2003-yillarda 47 kasbhunar kolleji va akademik litseylari binolari ishga tushirildi. Ular zamonaviy dastgoh va texnika bilan jihozlandi. Shaharda 31 kasbhunar kollejida 29,1 ming oʻquvchi oʻqiydi.
Toshkentda 16 muzey (Oʻzbekiston davlat sanʼat, Adabiyot, Oʻzbekiston kino sanʼati, Oʻzbekiston sogliqni saqlash, Antiqa va zargarlik buyumlari va boshqa muzeylar) boʻlib, ularda 800 mingga yaqin eksponat qoʻyilgan, 166 jamoat kutubxonasi (13,8 mln. nusxa asar), 9 madaniyat saroyi, 65 madaniyat uyi bor.
Toshkentda 13 teatr (Oʻzbek milliy teatri, Alisher Navoiy nomidagi Oʻzbek davlat akademik opera va balet katta teatri, Muqimiy nomidagi Oʻzbek davlat musiqali teatri, Abror Hidoyatov nomidagi yoshlar teatri, Yoʻldosh Oxunboboyev nomidagi Oʻzbek davlat respublika yosh tomoshabinlar teatri, Toshkent davlat rus akademik drama teatri, qoʻgʻirchoq teatri, Rus davlat respublika yosh tomoshabinlar teatri, operetta teatri va boshqalar) mavjud.
Toshkent sirkida 1940-yildan boshlab mashhur oʻzbek dorbozlari- Toshkanboyevlar sulolasi faoliyat koʻrsatib kelmoqda.
Toshkentda 16 madaniyat va istirohat bogʻi bor. Shulardan biri markaziy, 5 tasi bolalar bogʻi (shulardan biri shahar bogʻi), 10 tasi madaniyat va istirohat bogʻi. Ayniqsa, Alisher Navoiy nomidagi milliy bogʻ, Gʻafur Gʻulom, Furqat, Bobur nomidagi, „Bogʻi eram“, „Akvapark“ bogʻlari mashhur. Undan tashqari dendrapark, botanika bogʻi, hayvonot bogʻi, Gagarin bosh faoliyat koʻrsatadi. Amir Temur xiyoboni va boshqa bor. Toshkentdagi ziyoratgoh joylardan Shayx Zayniddin, Choʻponota, Kaffol Shoshiy, Xoʻja Alambardor maqbaralari mavjud.
Toshkentda 18,6 ming oʻrinli (10 ming kishiga 86,8 oʻrin) 99 kasalxona muassasasida 16,5 ming vrach, 25,2 ming oʻrta maʼlumotli tibbiy xodim ishlaydi. Shaharda 115 poliklinika, 594 dorixona faoliyat koʻrsatadi. Respublika ahamiyatidagi shoshilinch tibbiy yordam, urologiya, koʻz mikroxirurgiyasi, kardiologiya, jarroxlik, onkologiya markazlari Toshkentda joylashgan.
Toshkentda 5 sanatoriy, 19 ta sanatoriy-profilaktoriy, dam olish uyi bor, shulardan, Chinobod sanatoriysi, Tibbiy tiklanish va fizioterapiya ilmiy tadqiqot instituti qoshidagi davolash klinikasi va bolalar statsionari va boshqa faoliyat koʻrsatadi. Toshkent yaqinida Toshkent mineral suvi balneologik kurorti joylashgan.
1994-yilda Toshkentda „Yunusobod“ tennis saroyi qurilib, unda OʻzR Prezidenti sovrini uchun tennis boʻyicha katta xalqaro musobaqalar oʻtkazilmoqda. Shaharda Olimpiada oʻrinbosarlari bilim yurti, „Paxtakor“ sportmashgʻulot birlashmasi, „Qibray“ oʻquvmashgʻulot markazlari, yengil atletika boʻyicha „Yangiobod“ oʻquvmashgʻulot bazasi joylashgan. „Yoshlik“ sport arenasi, „Paxtakor“ markaziy stadioni va boshqa xalqaro sport talablariga javob beradigan sport inshootlardir. Shu bois Toshkentda katta xalqaro sport musobaqalari oʻtkazib turiladi. 1995-yil sentabrda 1Markaziy Osiyo oʻyinlari, 1998-yil noyabda „suv pariyey“ sinxron suzish boʻyicha 1xalqaro turnir, 1999-yil 7-iyunda „Dinamo“ tennis kortida „Tashkent open“ xotinqizlar turniri boʻlib oʻtdi. Oʻzbekistonning „Paxtakor“ futbol jamoasi oʻz stadionida jahon va Osiyoning nufuzli jamoalari bilan uchrashuvlar oʻtkazib kelmoqda. Mashhur oʻzbek kurashi boʻyicha ham Toshkentda xalqaro musobaqalar boʻlib oʻtdi. 2004-yil iyul oyida toshkentlik Rustam Qosimjonovnnng shaxmat boʻyicha jahonning eng kuchli shaxmatchilarini yengib Jahon chempioni unvonini olishi oʻzbek shaxmat sportining buyuk gʻalabasidir. Toshkentda sport mavzusiga bagʻishlangan bir qancha jurnali va gaz.lar chiqadi. Shulardan „Sport“, „Oʻzbekiston futboli“ va boshqalarni aytish mumkin. Oʻzbekistonda sport kadrlarini, asosan, Oʻzbekiston davlat jismonii tarbiya instituti tayyorlaydi. Int qoshida 1993-yildan Oʻzbekiston Olimpiya akademiyasi faoliyat koʻrsatadi.
Toshkentda 19 nomda respublika gazetalari, 2 viloyat gaz. („Toshkent haqiqati“, „Tashkentskaya pravda“), 2 shahar gazeta („Toshkent oqshomi“, „Vecherniy Tashkent“), 44 koʻp tirajli gaz. nashr etiladi. Respublikada nashr etiladigan 67 nomdagi jurnalning 62 tasi Toshkentda chiqadi (qarang Matbuot). Toshkentda 4 ta informatsiya agentligi faoliyat koʻrsatadi. Oʻzbekistondagi nashriyotlarning asosiy qismi Toshkent shahridadir (qarang Noshirlik). Oʻzbekiston radioeshittirishlarida Toshkent radiosi yetakchi oʻrinni egallaydi. Toshkent shahri va viloyat radio tinglovchilari uchun har kuni Toshkent shahar va Toshkent viloyat radioeshittirishi bosh tahririyatida tayyorlangan eshittirishlar beriladi (1971-yildan). Bosh tahririyatda axborot va ijtimoiy siyosiy boʻlimlar bor (qarang Radioeshittirish). Toshkent telestudiyasining Toshkent shahri va Toshkent viloyati aholisi uchun moʻljallangan koʻrsatuvlari bosh tahririyati maxsus koʻrsatuv turkumlarini tayyorlaydi (qarang Televideniye).
Toshkentdagi tarixiy meʼmoriy yodgorliklardan: Koʻkaldosh madrasasi (16-asr), Shayx Zayniddin bobo maqbarasi (13- 14-asrlar), Xoʻja Alambardor maqbarasi (taxminan 10-asr), Abulqosim shayx madrasasi (19-asr), Yunusxon maqbarasi (15-asr oxiri), Shayx Xovandi Tohur maqbarasi (15-asr), Qaldirgʻochbiy maqbarasi (15-asrning 1yarmi) va boshqalar saqlangan.
Hamdoʻst shaharlar
Toshkent bir necha nufuzli shaharlar bilan hamdoʻstlik aʼloqalariga egadir:
Anqara, Turkiya
Ashxobod, Turkmaniston
Berlin, Germaniya
Bishkek, Qirgʻiziston
Qohira, Misr
Dnepr, Ukraina
Kiyev, Ukraina
Moskva, Rossiya
Nagoya, Yaponiya
Nur-Sulton, Qozogʻiston
Riga, Latviya
Seattle, AQSh
Seul, Janubiy Koreya
Shanxay, Xitoy
Sverdlovsk, Ukraina
Manbalar
Adabiyotlar
Toshkent [ensiklopediya], T., 1992;
Azadayev F., Tashkent vo vtoroy polovine XIXveka, T., 1959;
Sokolov Yu. A..Tashkent, tashkentsi i Rossiya, T. 1965;
Dobroyemislov A. I., Tashkent v proshlom i nastoyashem. Istoricheskiy ocherk. T., 1912;
Bartold V. V., Sochineniya, 3t.; M., 1965;
Moʻminova R. G., Filanovich M. I., Tashkent na perekrestke istorii, T., 2001;
Oʻrinboyev A., Boʻriyev O., Toshkent Muhammad Solih tavsifida, T., 1983;
Beysembiyev T. K., „Taʼrixi Shahruxi“ kak istoricheskiy istochnik, AlmaAta, 1987; Munirov K., Irisov A., Nosirov A., Toshkent tarixida baʼzi siymolar, T., 1983;
Sodiqova N. S.,’Buryakov Yu. F., Qadimgi va hozirgi Toshkent, T., 1965;
Bulatova V. A., Mankovskaya L., Pamyatniki zodchestva Tashkenta (XIV-XIX), T,, 1983, Muhammadjonov A. R., Qadimgi Toshkent, 2002;
Toshkent atlasi, M., 1984.
Havolalar
Oʻzbekiston poytaxti — Toshkent
Toshkentdagi tarixiy yodgorliklar va zamonaviy binolar fotolari
Oʻzbekiston shaharlari
Buyuk Ipak yoʻli boʻyidagi aholi punktlari | 73,229 |
1045 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Rossiya | Rossiya | "Rossiya (), Rossiya Federatsiyasi (ruscha: Российская Федерация) — Yevropaning(...TRUNCATED) | 67,151 |
1046 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Qoraqalpog%CA%BBiston | Qoraqalpogʻiston | "Qoraqalpogʻiston — Maydoni 166,6 ming km². Aholisi 2 million (2024). Respublika poytaxti — N(...TRUNCATED) | 43,840 |
1047 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Farg%CA%BBona%20viloyati | Fargʻona viloyati | "Fargʻona viloyati — Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi viloyat. 1938-yil 15-yanvarda tashki(...TRUNCATED) | 25,569 |
1048 | https://uz.wikipedia.org/wiki/Namangan%20viloyati | Namangan viloyati | "Namangan viloyati — Oʻzbekiston Respublikasi tarkibidagi viloyat. 1941-yil 11-martda tashkil et(...TRUNCATED) | 24,519 |
End of preview. Expand
in Dataset Viewer.
This dataset contains wikipedia dump in the Uzbek language for the date May 2024.
- Downloads last month
- 0