Datasets:
Tasks:
Fill-Mask
Languages:
Quechua
Multilinguality:
monolingual
Size Categories:
1M<n<5M
Language Creators:
crowdsourced
Annotations Creators:
no-annotation
Source Datasets:
original
Tags:
License:
File size: 137,662 Bytes
be4d5f0 |
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703 704 705 706 707 708 709 710 711 712 713 714 715 716 717 718 719 720 721 722 723 724 725 726 727 728 729 730 731 732 733 734 735 736 737 738 739 740 741 742 743 744 745 746 747 748 749 750 751 752 753 754 755 756 757 758 759 760 761 762 763 764 765 766 767 768 769 770 771 772 773 774 775 776 777 778 779 780 781 782 783 784 785 786 787 788 789 790 791 792 793 794 795 796 797 798 799 800 801 802 803 804 805 806 807 808 809 810 811 812 813 814 815 816 817 818 819 820 821 822 823 824 825 826 827 828 829 830 831 832 833 834 835 836 837 838 839 840 841 842 843 844 845 846 847 848 849 850 851 852 853 854 855 856 857 858 859 860 861 862 863 864 865 866 867 868 869 870 871 872 873 874 875 876 877 878 879 880 881 882 883 884 885 886 887 888 889 890 891 892 893 894 895 896 897 898 899 900 901 902 903 904 905 906 907 908 909 910 911 912 913 914 915 916 917 918 919 920 921 922 923 924 925 926 927 928 929 930 931 932 933 934 935 936 937 938 939 940 941 942 943 944 945 946 947 948 949 950 951 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975 976 977 978 979 980 981 982 983 984 985 986 987 988 989 990 991 992 993 994 995 996 997 998 999 1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 1010 1011 1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1027 1028 1029 1030 1031 1032 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044 1045 1046 1047 1048 1049 1050 1051 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 1061 1062 1063 1064 1065 1066 1067 1068 1069 1070 1071 1072 1073 1074 1075 1076 1077 1078 1079 1080 1081 1082 1083 1084 1085 1086 1087 1088 1089 1090 1091 1092 1093 1094 1095 1096 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105 1106 1107 1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115 1116 1117 1118 1119 1120 1121 1122 1123 1124 1125 1126 1127 1128 1129 1130 1131 1132 1133 1134 1135 1136 1137 1138 1139 1140 1141 1142 1143 1144 1145 1146 1147 1148 1149 1150 1151 1152 1153 1154 1155 1156 1157 1158 1159 1160 1161 1162 1163 1164 1165 1166 1167 1168 1169 1170 1171 1172 1173 1174 1175 1176 1177 1178 1179 1180 1181 1182 1183 1184 1185 1186 1187 1188 1189 1190 1191 1192 1193 1194 1195 1196 1197 1198 1199 1200 1201 1202 1203 1204 1205 1206 1207 1208 1209 1210 1211 1212 1213 1214 1215 1216 1217 1218 1219 1220 1221 1222 1223 1224 1225 1226 1227 1228 1229 1230 1231 1232 1233 1234 1235 1236 1237 1238 1239 1240 1241 1242 1243 1244 1245 1246 1247 1248 1249 1250 1251 1252 1253 1254 1255 1256 1257 1258 1259 1260 1261 1262 1263 1264 1265 1266 1267 1268 1269 1270 1271 1272 1273 1274 1275 1276 1277 1278 1279 1280 1281 1282 1283 1284 1285 1286 1287 1288 1289 1290 1291 1292 1293 1294 1295 1296 1297 1298 1299 1300 1301 1302 1303 1304 1305 1306 1307 1308 1309 1310 1311 1312 1313 1314 1315 1316 1317 1318 1319 1320 1321 1322 1323 1324 1325 1326 1327 1328 1329 1330 1331 1332 1333 1334 1335 1336 1337 1338 1339 1340 1341 1342 1343 1344 1345 1346 1347 1348 1349 1350 1351 1352 1353 1354 1355 1356 1357 1358 1359 1360 1361 1362 1363 1364 1365 1366 1367 1368 1369 1370 1371 1372 1373 1374 1375 1376 1377 1378 1379 1380 1381 1382 1383 1384 1385 1386 1387 1388 1389 1390 1391 1392 1393 1394 1395 1396 1397 1398 1399 1400 1401 1402 1403 1404 1405 1406 1407 1408 1409 1410 1411 1412 1413 1414 1415 1416 1417 1418 1419 1420 1421 1422 1423 1424 1425 1426 1427 1428 1429 1430 1431 1432 1433 1434 1435 1436 1437 1438 1439 1440 1441 1442 1443 1444 1445 1446 1447 1448 1449 1450 1451 1452 1453 1454 1455 1456 1457 1458 1459 1460 1461 1462 1463 1464 1465 1466 1467 1468 1469 1470 1471 1472 1473 1474 1475 1476 1477 1478 1479 1480 1481 1482 1483 1484 1485 1486 1487 1488 1489 1490 1491 1492 1493 1494 1495 1496 1497 1498 1499 1500 1501 1502 1503 1504 1505 1506 1507 1508 1509 1510 1511 1512 1513 1514 1515 1516 1517 1518 1519 1520 1521 1522 1523 1524 1525 1526 1527 1528 1529 1530 1531 1532 1533 1534 1535 1536 1537 1538 1539 1540 1541 1542 1543 1544 1545 1546 1547 1548 1549 1550 1551 1552 1553 1554 1555 1556 1557 1558 1559 1560 1561 1562 1563 1564 1565 1566 1567 1568 1569 1570 1571 1572 1573 1574 1575 1576 1577 1578 1579 1580 1581 1582 1583 1584 1585 1586 1587 1588 1589 1590 1591 1592 1593 1594 1595 1596 1597 1598 1599 1600 1601 1602 1603 1604 1605 1606 1607 1608 1609 1610 1611 1612 1613 1614 1615 1616 1617 1618 1619 1620 1621 1622 1623 1624 1625 1626 1627 1628 1629 1630 1631 1632 1633 1634 1635 1636 1637 1638 1639 1640 1641 1642 1643 1644 1645 1646 1647 1648 1649 1650 1651 1652 1653 1654 1655 1656 1657 1658 1659 1660 1661 1662 1663 1664 1665 1666 1667 1668 1669 1670 1671 1672 1673 1674 1675 1676 1677 1678 1679 1680 1681 1682 1683 1684 1685 1686 1687 1688 1689 1690 1691 1692 1693 1694 1695 1696 1697 1698 1699 1700 1701 1702 1703 1704 1705 1706 1707 1708 1709 1710 1711 1712 1713 1714 1715 1716 1717 1718 1719 1720 1721 1722 1723 1724 1725 1726 1727 1728 1729 1730 1731 1732 1733 1734 1735 1736 1737 1738 1739 1740 1741 1742 1743 1744 1745 1746 1747 1748 1749 1750 1751 1752 1753 1754 1755 1756 1757 1758 1759 1760 1761 1762 1763 1764 1765 1766 1767 1768 1769 1770 1771 1772 1773 1774 1775 1776 1777 1778 1779 1780 1781 1782 1783 1784 1785 1786 1787 1788 1789 1790 1791 1792 1793 1794 1795 1796 1797 1798 1799 1800 1801 1802 1803 1804 1805 1806 1807 1808 1809 1810 1811 1812 1813 1814 1815 1816 1817 1818 1819 1820 1821 1822 1823 1824 1825 1826 1827 1828 1829 1830 1831 1832 1833 1834 1835 1836 1837 1838 1839 1840 1841 1842 1843 1844 1845 1846 1847 1848 1849 1850 1851 1852 1853 1854 1855 1856 1857 1858 1859 1860 1861 1862 1863 1864 1865 1866 1867 1868 1869 1870 1871 1872 1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 1889 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 1897 1898 1899 1900 1901 1902 1903 1904 1905 1906 1907 1908 1909 1910 1911 1912 1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920 1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931 1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040 2041 2042 2043 2044 2045 2046 2047 2048 2049 2050 2051 2052 2053 2054 2055 2056 2057 2058 2059 2060 2061 2062 2063 2064 2065 2066 2067 2068 2069 2070 2071 2072 2073 2074 2075 2076 2077 2078 2079 2080 2081 2082 2083 2084 2085 2086 2087 2088 2089 2090 2091 2092 2093 2094 2095 2096 2097 2098 2099 2100 2101 2102 2103 2104 2105 2106 2107 2108 2109 2110 2111 2112 2113 2114 2115 2116 2117 2118 2119 2120 2121 2122 2123 2124 2125 2126 2127 2128 2129 2130 2131 2132 2133 2134 2135 2136 2137 2138 2139 2140 2141 2142 2143 2144 2145 2146 2147 2148 2149 2150 2151 2152 2153 2154 2155 2156 2157 2158 2159 2160 2161 2162 2163 2164 2165 2166 2167 2168 2169 2170 2171 2172 2173 2174 2175 2176 2177 2178 2179 2180 2181 2182 2183 2184 2185 2186 2187 2188 2189 2190 2191 2192 2193 2194 2195 2196 2197 2198 2199 2200 2201 2202 2203 2204 2205 2206 2207 2208 2209 2210 2211 2212 2213 2214 2215 2216 2217 2218 2219 2220 2221 2222 2223 2224 2225 2226 2227 2228 2229 2230 2231 2232 2233 2234 2235 2236 2237 2238 2239 2240 2241 2242 2243 2244 2245 2246 2247 2248 2249 2250 2251 2252 2253 2254 2255 2256 2257 2258 2259 2260 2261 2262 2263 2264 2265 2266 2267 2268 2269 2270 2271 2272 2273 2274 2275 2276 2277 2278 2279 2280 2281 2282 2283 2284 2285 2286 2287 2288 2289 2290 2291 2292 2293 2294 2295 2296 2297 2298 2299 2300 2301 2302 2303 2304 2305 2306 2307 2308 2309 2310 2311 2312 2313 2314 2315 2316 2317 2318 2319 2320 2321 2322 2323 2324 2325 2326 2327 2328 2329 2330 2331 2332 2333 2334 2335 2336 2337 2338 2339 2340 2341 2342 2343 2344 2345 2346 2347 2348 2349 2350 2351 2352 2353 2354 2355 2356 2357 2358 2359 2360 2361 2362 2363 2364 2365 2366 2367 2368 2369 2370 2371 2372 2373 2374 2375 2376 2377 2378 2379 2380 2381 2382 2383 2384 2385 2386 2387 2388 2389 2390 2391 2392 2393 2394 2395 2396 2397 2398 2399 2400 2401 2402 2403 2404 2405 2406 2407 2408 2409 2410 2411 2412 2413 2414 2415 2416 2417 2418 2419 2420 2421 2422 2423 2424 2425 2426 2427 2428 2429 2430 2431 2432 2433 2434 2435 2436 2437 2438 2439 2440 2441 2442 2443 2444 2445 2446 2447 2448 2449 2450 2451 2452 2453 2454 2455 2456 2457 2458 2459 2460 2461 2462 2463 2464 2465 2466 2467 2468 2469 2470 2471 2472 2473 2474 2475 2476 2477 2478 2479 2480 2481 2482 2483 2484 2485 2486 2487 2488 2489 2490 2491 2492 2493 2494 2495 2496 2497 2498 2499 2500 2501 2502 2503 2504 2505 2506 2507 2508 2509 2510 2511 2512 2513 2514 2515 2516 2517 2518 2519 2520 2521 2522 2523 2524 2525 2526 2527 2528 2529 2530 2531 2532 2533 2534 2535 2536 2537 2538 2539 2540 2541 2542 2543 2544 2545 2546 2547 2548 2549 2550 2551 2552 2553 2554 2555 2556 2557 2558 2559 2560 2561 2562 2563 2564 2565 2566 2567 2568 2569 2570 2571 2572 2573 2574 2575 2576 2577 2578 2579 2580 2581 2582 2583 2584 2585 2586 2587 2588 2589 2590 2591 2592 2593 2594 2595 2596 2597 2598 2599 2600 2601 2602 2603 2604 2605 2606 2607 2608 2609 2610 2611 2612 |
Organización Unidas Educacionpaq, Cienciapaq Cultura nisqanpaqpas mana usyaq winasqa munaqkuna Qunqasqa warmakunata winaspa Huk educacionpaq achka simikunapi, mama simipa huñunakuyta hatarichisun wata Educacionpa UNESCOpa sector educacion nisqan Educacionqa UNESCOpa qullana wanayninmi, runakunapa huknin allinkaqkuna kaspa, hinallataq sap’in kan qasi kayta takyachinapaq, hinaspa desarrollo sostenible nisqanta tanqananpaq. UNESCOqa Naciones Unidaspa organización nisqanmi, chaymi Educacionpi anchata llamkarqanku. Sector Educacion nisqanqa tiqsi muyupi huk suyukunapipas chaypi kamachiyta yachachirqa. Hinallataq tiqsi muyupa educacionninta kallpachirqa; timpunchikpa aniyaykunata educacionllawan kutichirqa, igualdad de genero nisqanqa, Africapas huk akllasqa hamutaywan. 2030 Educacionpa Agenda mundial nisqan Naciones Unidaspa organización nisqanhina, educacionpi anchata llamkarqa. UNESCOqa 2030 Educacionpa Agendanta pusananpaq rimanakunanpaq kunayta chaskirqa. Kay programaqa hatun tiqsimuyupa hununakuypa partinmi, kayqa wakcha kayta chinkachiyta maskanku, Desarrollo sosteniblepa 17 objetivos nisqanta tarispa, kunanmanta 2030 watakama, Educacionqa, ancha kusam llapa objetivo nisqan aypananpaq, kay educacionqa kikin akllasqa objetivowanmi, ODS 4 nisqanwan, kayqa “huk winasqa, kaqlla, ancha kusa educacionta waqaychanqaku hinallataq yachanapaq sapa kuti qallarichinqa tukuy kawsayta llapanchikpaq”. Educacionpa ruwayninqa 2030 watapi kay hatunkaray objetivota qispichinapaq kunakunata qunku. Sector educación nisqan Organización Unidas Educacionpaq, Cienciapaq Cultura nisqanpaqpas wata Educacionpa 2020 watapi papilpi riqsichirqa Organización Unidas para la Educacion, la Ciencia y la Cultura nisqanqa, 7, place de Fontenoy, 75352 Parispi 07 SP, Franciapi. © UNESCO 2020 ISBN 978-92-3-000111-7 Kay riqsichisqaqa llapanpaq kichasqa kachkan kay licenciapi Attribution-ShareAlike 3.0 IGO (CC-BY- SA 3.0 IGO) (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/igo/). Kay riqsichisqapa nisqanta runakuna sirwikuyta munaspa chaskisqanta ruwanqa Repositorio UNESCOpamanta, kayman yaykunapaq kichasqa kachkan (www.unesco.org/openaccess/terms-use-ccbysa-sp). Kay riqsichisqaqa huk patmanmi musuqmanta ruwasqanpa MTB MLE kitmanta : Including the excluded: Promoting multilingual education, 2018 watapi riqsichisqan Oficina Regional de la UNESCO nisqanpa, Bangkokpi (ISBN 978-92-9223-556-7, licenciayuq Attribution- ShareAlike 3.0 IGO (CC-BY-SA 3.0 IGO). Kikin sutinqa: Incluir a los excluidos: Promover la integración de la lengua materna para una educación multilingüe 2020 watapi, Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura nisqanqa Kay riqsichisqapi llapa rimasqa/ qillqasqa simikunaqa hinallataq chaypi riqsichisqa datukuna rikurimuqqa manam imay mudupipas UNESCOpa partinta hap’inchu, llaqtakunapa, suyukunapa estatuto juridico nisqanpi nitaq kamachiqninkunapa, nitaq llaqtakunapa tukuyninpi. Hamutaykuna, yuyasqakuna kay riqsichisqapi qillqaqkunallapam hinaspa yuyayninqa manam UNESCOpachu nitaq Organizacion nisqanta chapunkuchu. Librupa qaranpi futuqa : Getty/RuslanaQuispe Grafico qillqasqa, ruwasqapas : UNESCO Franciapi ruwasqa. kaypi willasqan Glosariomanta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Cuadernillo politicas educativas ruwaqkunapaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Qallariy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa . . . . . . . . . . . . . . 8 13 13 15 T1 (Tapuna 1) Imaynam warmakunapa educacionninqa kachkan taqsayachisqa simikunapi achka ayllukunapi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 T2 : ¿Ima kakuripukuna AS HSIEpaq kanku? Imatataq ruwarqanku qispichinanpaq? . . . . . . . . . 16 T3: ¿Imaynampi AS HSIE programa taqsayachisqa simi rimaq warmakunata yanapanku huk allin educacionta chaskinanpaq? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 T4: ¿Imaynam AS HSIE programa llamkanku, igualdad de género nisqanta yanapanankupaq? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 T5: ¿Imaynam AS HSIE programa llaqtakunapa kuska kayninta, nacionpa wiñayninta yanapanku? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 T6: ¿Sayarichiyqa takyachiypas huk programa educativota AS HSIE astawan chaniyuqchu huk ch’ulla simi programamanta? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 T7: ¿Imakunawanmi allinta qispichin, takyanchinpas AS HSIE programakuna? . . . . . . . . . . . . . 28 ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Qallariy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 T1: ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata escuelapa oficial siminta yachananpaq yanapanchu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 T2: ¿AS HSIE programakuna yachaqkunaman yanapanchu yachayninkunata nivel – grado aypayta huk cursokunapi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 T3: ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata kallpachankuchu, secundaria yachanankupaq? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 T4: ¿AS HSIE programakuna warmi wawakunata escuela primariapi éxito aypayta yanapanchu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Cuadernillo programa sayarichinankupaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Qallariy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 T1: ¿Imaraykutaq kay AS HSIE programakuna allin kanman? ¿Imakunataq allichanmanku? . . . . . 41 T2: ¿Imaynam AS HSIE yachaqkuna liyiyta, qillqayta ima yachanku kikin siminpi hinallataq hukkunapi utaq aswanta simikunapipas escuelapi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 T3: ¿Imakunataq AS HSIE programata sayarichinapaq yupanchanku? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 Ayllu runakunapaq cuadernillo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 T1: ¿Imaynam wiñachiyta yanapaytapas atichwan AS HSIE programata ayllunchikpi ? . . . . . . . . 53 Agradisikuykuna Riqsikuyniykuta agradisikuyniykutapas llapa runakunaman yachachiyta munaniku pikuna ñuqaykuwan kaspa, kay publikasiyunta inglis simipi, chiqan simipi armayta yanapawarqanku. Paykunaqa allin hatun yachaqkuna kanku tiqsi muyupa suyunkumantam, Internacional SILmanta, UNESCOPA oficinanmanta Bangkokpi, hinallataq pikuna llamkanku Educacionpi Achka simipi (ASE) Asia- Pacifico suyunkunapi. Qamkuna kaypi tarinkichik pikunam tikrarqanku, pikunam editarqanku, llimpirqanku ima; llapanku sumaq timpunta qurqanku hinallataq kay publikasiyun español simipi hinatallaq runasimipi allin tikrasqa, allin ruwasqa kananpaq umpankunata qurqanku: Gloria Cáceres Vargas Odi Gonzales Claudia Tortello Qallarinapaq Waranqa watakunapi ancha unay, taytamamakuna wawankunawan rimanankupaq yachachinankupaq ima, ayllu simita wasinpi, llaqtapipas rimarqanku. Ichaqa siglo XX chawpinkama huk libro The Use of Vernacular Language in Education1 rikurimurqa UNESCOpa riqsichisqan, kaywan chayraq tiqsimuyupi yupaycharqanku huk educacionpa allin kaqninta ayllu simipi yachachiptinku. 1990 watapi, Tiqsimuyu Hatun Rimanakuy karqa Llapanchikpaq Educación nisqan, Jomtien llaqtapi, Tailandiapi; chaypi chiqanpuni qallarirqa LlE (Llapanchikpaq Educación). Chay huñunakuypi, 155 nacionkuna rimarqanku, llapa warmakuna educación primaria nisqanman yaykunankupaq, ni pipas hawapi qhipakunanpaq; chaynallam taqsayachisun analfabetismo nisqata (UNESCO, 2015). ¿Imakunatam kay libropi tarinki? Sapa cuadernillo nisqanqa akllasqam tapunakunamanta ruwarqanku, Ayllu Simipi Huk Simikunapi Ima (AS HIE) yachayta munaspa, kaykunata educacionpi ruwaqkuna, churaqkuna, ayllu runakuna, escuelapi llamkaqkuna ima ruwarqanku. Sapa tapunaman kutichisqankuman, akllasqa ruwaykunata winanku, kay ruwaykunaqa AS HSIE programapa qispisqanmanta ackha llaqtakunapi willanku. Kuska llamkaspa, runa munaqkuna ruwasqankuta riqsiyta atiqanku, mayqinmi kusa paqkunapaq hinaspa allin llamkayta atinqaku kaypi kaq recursokunawan. Glosariomanta Kay cuadernillopa qhipa kaqninpi huk glosario nisqan kachkan; kaypi kaq rimakunata kaqmanta wakin cuadernillupi tarinckichik. Ama hina kaychu, kay glosariota liyiykuchik ima niyta yachayta munaspa, ichapas mana llapantachu riqsinkichikchu. Tikranamanta huk rimaynin Qallariyninpi kay AS HIE documentotaqa inglés simipi qillqarqanku, ichaqa astawan wakin runakuna llapa llaqtakunapi riqsinankupaq t’ikraranku huk simikunaman. Kay runasimiman [quechuaman]2 tikrasqa documentoqa, castellanowan [españolwan] kuska richkanku. Tikraqpa nisqan Runasiminchichqa manan qillqayuq simi karqa, ichaqa castellanopa letrankunawan sumaqta qillqayta atinchik. Ña qillqayta atikuptinpas, runasimiqa manan llapa palabrakunayuqchu; chayraykum mayninpi mana runasimipi palabra kaqtin, castellanomanta mañakunchik wakin simikunahina kay tiqsi muyupi. Sichus kay librota liyiyta mana atinkichikchu, chayqa yuyaywan uyariyta, yachayta atinchikmi imatapas sapa rapipi utaq página nisqanpi. 1 Qhawana: http://unesdoc.unesco.org/images/0000/000028/002897EB.pdf 2 Yachasqanchik hina, llaqtanchispiqa runasimin rimasqanchis simiq sutinqa; españakunan sutiyaranku quechua nisqataqa. 5 Glosario nisqa Iskay simipi rimaq Iskay simipi rimaq, entendiq ima Iskay simipi, iskay culturapi yachaq Iskay simipi liyiq iskay simipi qillqaq Iskay simipi educacion Kay programapi iskay simita cursohinata yachachinku, huk cursokunatapas iskay simipi yachachinku. Kayqa manam kaqllachu Educacion monolingüe nisqanmanta huk simillapi yachachiptinku, huk simikunatapas yachachispa cursohinallata ruwanku, manam chay simikunapi yachachinkuchu. Atipaq simi atipaq yachaynin Atipaq huñusqa runakunapa siminmi utaq llaqtakunapa huk yupaychasqa simihina kanku. Huk kutikunapi huk simiqa chaninchasqa utaq principal kaspapas manan llapa runankunan chay llaqtapi rimankuchu. Kay qallariy programapi yachaqkunata yachachinku ayllu simillapi (AS) grados inicial utaq qallariy watakunapi educacion primariallapa, ichaqa qipaman yachaqkunaqa escuelapa Yupaychasqa qallariy AS oficial siminpi llapanta yachanku manayá ASpi (Ayllu Simillanpi) media - primaria nivel nisqanta. Riqsisqapas “Educacion bilingüe sutractiva”hina (ayllu simita qichunku) kayqa HIE programakuna manam kaqllachu “Educacion bilingüe aditiva” nisqanman (oficial simita yapanku, ayllu simita kallpachasqankama, ichapas escuela primaria usyayninkama). 6 Llapanchikpaq Educacion (LLE) UNESCOm 1990 watapi kay programata chaynata sutichirqa. Kayqa llapa llaqtakuna Naciones Unidaspa kallpachasqanmi; paykunam rimarqanku llapa warmakunaman 2015 watapaq allin educacionta qunankupaq. Llaqtakunapa Declaración (1990) nisqankuqa allinta ruwarqa : achka warmakuna yachay wasiman rispa allinta qispirqanku, ichaqa manayá llapankuchu qispirqanku, mana suyasqankumanhina. Chayrayku 2000 watapi tiqsi muyupi Educacion Foropi Dakar llaqtapi (Senegal) UNESCOpa ruwasqankupi llapa yachachiqkuna riqsirqanku “ allin educacionta llapanchikpaq hinallataq huk educacion inclusiva” nisqanta chaywan qallarinapaq. Llaqtakunapa uchuy kaynin Kaynam llapa simikunata huñuy culturakunatapas sutichinku tukuy laya culturayuq paykunapura tiyaspa atipaq simikunata rimarqanku. Globalizacion Globalización nisqanqa llaqtakunapa tukuy ruwasqankumanta economíamanta, culturamanta, políticamantapas, rimanku, imayna paykunapa riqsisqankuta rakinakurqanku yuyaykunata kaykunan astawan mirarqa illayrayku, rimanarayku. Gobiernukunapa ruwaynin Ministerio de educacionpa kamachisqan liykunan, chaypi ninku imakunatam suyanku yachaqkunamanta, imakunataq yacharqanku estudios wata usyanankama. Kayqa huk silabopi utaq guía curricularpi kachkan sapa ME (Ministerio de educacion) kuwasqanpi. Librokunapa chanischasqa liyiy Librukunam yachaqkunata atipanku astawan liyiyta entendiyta aypanankupaq Ayllupa simin Ñawpa taytamamanchikkunapa utaq huk ayllukunapa siminmi; paykunapa saqiwasqanchikmi. Plan-programata wiñachinapaq Tukuy ima herramienta kaqkuna AS HSIE programata wiñachinapaq, chaykunawan yachachinku imakunata ruwarqanku, maypi kachkanku, hayk’a watapi sapa ruwakunata qallarinqaku usyanqaku ima Yachachiqkunapa yachachiynin Llapa yachachiqkunata, escuelapi llamkaqkunata astawan yachachinku, kayta sapa kuti ruwanku astawan yachanankupaq imaynam clasekunapi kachkanku, imakunataq allin, utaq imakunataq mana allinchu. Hinaspa chaypi yachachiqkunaqa musuq recursokunata chaskispa chaykunawan chaninchasqa ruwanakunata ruwanqaku Tiqsi muyuntinpi rimasqa simi Kay simitaqa tukuy tiqsi muyupi rimanku, tukuy laya runakuna, achka ayllu simi rimaptinkupas llapa llaqtanpi. Ingles simiqa tiqsi muyupi ancha riqsisqan, ichaqa huk simikunapas kanmi, kaykunahina: árabe, chino-mandarin, frances, alemán, ruso, español, portugués, hausa kiswahilipas, kaykunapas tiqsi muyupi ancha rimasqa kanku. Chaynallataq quechuaqa utaq runa simiqa Sudaméricapa andina suyunpi (Boliviapi, Ecuadorpi, Perupipas) ancha rimasqa kanku. 1S, 2S, 3S Uchuychasqa qillqana, Huknin kaq simipaq (1S), iskay kaq simipaq, qipa hamuqpaq (2S), kimsa kaq simipaq, astawan qipapaq (3S). Chay simikunata runakuna rimanku utaq escuelapipas yachachinku Educacionpaq, kamachiqpaq simikuna Oficial gobiernokunapa kamachisqanmi maypi chaninchanku huk simita utaq achaka simita rimanapaq educacionpi. Huk simipa wiñaynin Kayqa planpa huk partinmi simipa wiñananpaq (urayta qawaykuy). Huk simipa wiñayninqa llaqtapa siminkunamanta kuwirpunpi, plan ruwasqanpi, churakun imayna ruwanankupaq. Educacionpa tukuy laya ruwayninkunam, entendininta, yachayninkunatapas hatarichinanpaq huk simikunata rimaspa yachananpaq. Kay ruwaypi sapa kuti, Educacionpaq simikuna simipa desarrollo oral nisqanta ruwanku iskaypi utaq achka simikunapipas, hinallataq yachayninta liyinanpaq qillqananpaq yachachinku iskaypi simipi utaq astawan simipipas. Yachachinanpaq simi (YS) Kay simita warmakunaman yachachinku yachananpaq huk programa educativo nisqanpi. Kayqa manan kaqllachu “simi yachachiy huk cursohinahinata”manam; kaypi yachaqkunaqa yachanku imaynam simiqa kachkan, imaynam kusa, rimaspa utaq qillqaspa rimanakuptinku. Hatun rimanakuypaq simi (HRS) Ayllu simi rimaqkunapa siminmi hukninkunawan rimakunku. Kay simita sutichanku lingua franca nispa utaq willarikunanpaq simi. Huk suyupi utaq nacionpi HRSqa oficialmi, nacionpam. Achka simiyuq llaqtakunapi, sur-este Asiapahina, HRSkunaqa regiónpa hatunyasqa siminkuna, chaywan uchukyasqa etnolinguistico grupokunaqa paykunapura rimananku. Huk simipa plannin (imayna huk simita qispichina) Huk simita wiñachinapaq, rimanapaqpas huk programata ruwarqanku. Simipa planninqa kimsa partipi rakikunman: El estatus del plan nisqanqa willakun imarayku huk simikuna riqsisqa kanku, chaninchasqa ima oficial simihina yachachinankupaq. El plan del corpus nisqanqa qillqay sistemakuna wiñayninmanta rimanku, hinallataq rimana simita huklla kananpaq, chay simipi materialkunatapas mirachinankupaq. El plan de adquisición nisqanqa tukuy kallpachakusqanmanta rimanku simita rimayta mirachinankupaq huk akllasqa llaqtapi. Simipa kamachiynin Oficial gubiernupa nisqanmi, maypi huk simita utaq astawan simikunata huk nacionpi riqsichinku, hinallataq chay simikunapi akllaspa propositokunata ruwarqanku, gobiernopa asuntunkunata, nacionpa educacionninta, tukuy laya comunicacion masiva nisqantapas: radio televisión, periódico ima. Huk normativa kamachiq huk akllasqa simikunapaq derecho nisqanta wakin rimasqa simikunaman qunmanku llaqtapa ukunpi. Lingüística yachayninwan Huk yachayniymi huk simita allinta rimanapaq mana pantaspa ima allinta yachanapaq rimanapaqpas wakinkunawan. ASE programakuna qipa Programa educativokunam maypi iskay simipi utaq astawan simikunapi yachachinku Yupaychasqa llapa educacion primariata (gradukuna 1–5, 1–6 utaq 1–8). Alfabetización nisqan Huk yachaymi warmakuna qillqaspa ñawinchaspa ima willayta, yachayta atinqaku. Yachasqahina kaykunaqa llapa material qillqasqata entendichinqa, ichaqa huk materialkunatapas rimanapaq kanmanku (kaykunahina: computadorakuna, huk llaqtakunapa yachayninkuna, piryudikukuna, cinema, radyu, televisyunkunapas) 7 Country progress on Climate Change Education, Training and Public Awareness 8 Llaqta simi Kay rimasqa simiqa (yachasqahina mama simim utaq ayllu simim) huk llaqtallapi rimanku, manam hawa runakunaqa rimankuchu, chayllapi tiyaqkunallam intindinku. Yachasqahinam kay simiqa manam atipaq simihinata richkankuchu. (qawaykuy “ayllu simi hinata”) Riqsisqa yachay wasi Chay yachay wasipi utaq escuelapi currículo nisqata ruwanku yachaqkunapa yachay munasqanwan escuelapi educacion formal nisqata qallariptinku; kay yachaqkunaqa allin rimaqku escuelapa siminta Taqsayachisqa simi Huk kaq simin, mana kaqllachu atipaq simi utaq atipaq simikunahina huk ayllukunapi. Wakin kitikunapi, huk hatunyachisqa simiqa (kaynahina, punjabi Pakistanpi) willapayanmanku huk “taqsayachisqa simi hinata”, ancha mastarikuq rimasqa simi kaptinpas chay llaqtapi (chaypas riqsisqa kan mana atipaq simihina) Huk simillapi rimaq Kayqa, huk simillapi rimaq huk simillapi entendiq. Ayllu simi Huknin kaq simi utaq ayllupa simin, kay simita warmakuna ñawpaqtaraq wasipi rimayta yachanku. Mama simi, 1S (Huk simi) ima sutikunaqa sapa kuti churanakunku. Wakin llaqtakunapi warmakunaqa ñawpaqtaraq taytanpa siminta yachanku. Ichaqa kay simikunatapas “mama simihinata” riqsinku. Ayllu simipi huk simikunapi ima educacion (AS HSIE) Kay programaqa warmakunapaqmi mana rimaqkuna nitaq entendiqkuna escuelapa oficial siminta estudiayta qallarichkaptinku. Kay yachaqkunaqa ayllu siminpiraq (AS) liyiyta qillqayta yachanqaku. Paykuna ayllu siminpi rimanku yachanankupaq chaykama liyiyta, qillqaytapas yachanqaku escuelapa oficial siminpi (hinallataq huk yapasqa simikunapipas currículo nisqanmanhina). Paykuna iskay simita rimanku: ASta, oficial simitapas hamuq gradukunapi yachanankupaq. Kay AS HSIE programaqa yachaqkuna iskay simita allinta rimanankuta munanku, iskay simipi liyiyta qillqayta, iskay simipi iskay culturatapas yachanmanku hinallataqmi chaninchasqa educacionta aypanmanku. Akllasqa currículo AS HSIEpa Kay akllasqa curriculota warmakunapaq ruwarqanku mana entendiq nitaq rimaq rimanku oficial escolar siminpi escuelata qallariptinku. Curriculo AS HSIEqa huk ñawpa riqsisqa curriculopi kachkan ichaqa kayta adaptarqanku AS HSIE yachaqkunapa akllasqa yachay necesidadkunaman. Kay programa iskay rasguyuq: 1° Warmakunapa Ayllu siminta (ASta) huk cursohinata yachachinku hinallataq chay simiwan yachachinku escuela primariata usyanankama. 2° Yachayninkuqa, llapa ruwasqanpas yachaqkunapa wasinkupi, llaqtankunapipas ancha chaninchasqa herramientakunahinata riqsinku hamuq yachaykunapaq Achka simipi rimaq Huk yachaymi entendinapaq, rimanapaq iskay simipi utaq llapa simikunapipas Educacion achka simikunapi (ASE) Iskay simipi utaq achka simikunapipas educacionta yachachinku. ASE sapa kuti tikranakunku AS HSIEwan. Huk programa iskay simipi utaq achka simikunapi rimaptinku ichaqa yachaqkunapa manam ayllu siminpi, kayqa ASEmi ichaqa manam kaypas ASE HSIE kanmanchu. Achka simikuna achka yachaykunapas Kay rimanakunamanta rimanku, achka simiyuq llaqtakunapi maypi linguistica nisqan diversidad culturaltapas riqsinku, chaninchayuq recursohinata. Nacionpa simin Kay simiqa llapanmanta ancha chaninchasqa huk estado –nacionpa simin. (qawaykuy « lengua oficial ») Mana atipaq simi Mana chaninchasqa nitaq yupaychasqa simikuna huk llaqtapi. Sapa kuti taqsayachisqa simikuna kay categoriapi kanku wakin simikunahina, achka rimayniyuq kaptinpas. Kaykunahina: Punjabi Pakistanpi, zulu xhosapas qunqasqa Sudafricapi rimanku; quechuatataq Sudamericapa achka llaqtankunapi rimanku. Country progress on Climate Change Education, Training and Public Awareness Escuela oficial siminkuna Huk simi utaq simikuna gobiernopa kamachisqan yachananpaq yachachinanpaqpas escuelapi. Achka llaqtakuna Asiapa, Pacificopapas achka escuela oficial simiyuq kanku. Allin rimayta qillqayta yachaynin Entendinapaq, rimanapaq, liyinapaq, qillqanapaqpas yachayninmi huk munasqa nivelpi rimanakunapaq, yachanapaqpas hinaspa huk musuq yachaykunata yachanqa. Ortografía nisqan Huk siqikunam huk kamachikuqkuna huk akllasqa simita qillqananpaq. Oficial simi Huknin kaq akllasqa simikunam huk gobierno nacional utaq sub-nacional ruwarqa huk akllasqa propositokunawan, educacionwanpas. Kaykunahina: Urduqa, Pakistanpa oficial simin; chaykamataq sindhiqa, urdupas oficial simikuna Sindhipi, Pakistanpa suyunpi kanku (qawaykuy “lengua nacional”) Escuela oficial simikuna Kay simiwan yachanku, yachachinkupas escuelapi. Asiapa achka rimayniyuq llaqtankunanpi, achka escuela oficial simikunawan kanku. Entrenamiento yachachiqkunapaq manaraq yachachiyta qallarichkaptinku Kayqa yachachiqpa programanmi, kaypi musuq yachachiqkunata yachachinku escuelapi cursonkunata allinta yachachinankupaq. Educacionpa kamachiy ruwaqkuna Paykuna llamkanku educacion nisqanpi, marco educativota qawanku, escuela normakunamanta rimanku, llapanmanta responsable kanku. Qallariy grado Kay programa warma yachaqkunapaqmi manaraq sistema educativo 1(huk) gradoman yaykuchkaptinku. Imayna sistema educativo kanqa programaqa “pre-escolar” utaq “jardín de la infancia” nisqanpi. Escuela primaria (primaria baja, media, superior nisqan) Kay simiwan qallariy nivelmanta, educacion formalmanta rimaspa kayna gradokunapi churanku: 1–5, 1–6, utaq 1–8. “Primaria baja” nisqanqa 1–2 gradomanta rimanku. “Primaria media” nisqanpas 3–4 gradokunamanta rimanku. “Primaria superior” nisqankupas 4–6 utaq 5–8 gradokunamanta ichapas rimanmanku. Qillqana Huk laya siqikuna kaywan huk akllasqa simita qillqanku. Asiapi kay siqikunapi qillqanku: thaipi, devanagaripi, árabepi, romanapipas. Iskay kaq simi (2S) Kay simiqa manam runapa ayllu siminchu, kay simitaqa qipaman huk kaqnin simimanta (1S) runa yacharqa. Kay iskay kaq simitaqa rimayta yacharqa wasinpi, llaqtapi, escuelapi, llamkayninpi, maypipas kaspa huk runakunawan rimayta munaspa, mana paypa ayllu simin rimaqkunawan. Qawaqkuna (supervisores) Educacionpi llamkaqkunam, paykunam escuelata watukunqaku, chaninchanqaku, yanapanqaku ima yachachiqkunata. Yachay astana Yachaqkuna llapa yachasqankuta, yachaynintapas huk simipi yachasqanta huk musuq simiman astanqaku chaypi kikin yachaykunata yachanankupaq. Huk simiman astay Educacionpi, huk rimasqa simita astay, chaywan escuelapi yachachinankupaq. Mana allin kallpachasqa AS HSIE programapi “astay simi” utaq “transición” ninku: yachaqkuna ayllu siminmanta astanku oficial escuelapa siminkama Qillqanapaq sistema Kay qillqanakunawan huk rimasqa simita rikuspa yachanchik ima kasqanta. Kay qillqanakunaqa letrakunata, siqikunata akllanku, kunkachikpi tuqyasqanta yachayta munaspa, hinallataq “puntuación” nisqanta allinta churananpaq. 9 Cuadernillo politicas educativas Ruwaqkunapaq CUADERNILLO POLITICAS EDUCATIVAS RUWAQKUNAPAQ Qallariy Kay cuadernillo, educacionpi kamachikuna runwaqkunapaq, kaypi imayna, imapaqmi allin kanku Ayllu Simipi, Hukniraq Simikunapi Ima Educacion (AS HSIE) programa. Kaypi sayarichinku achka programakunata warmakunapaq mana allin rimaq escuelapa siminta, manaraq paykuna escuelapi yachayta qallarichkaptinku. ¿Imaraykutaq UNESCO, UNICEF, UNDP, Banco Mundial, achka organizacionkuna, gobiernokuna ima kallpachanku kay AS HSIE programata? Paykuna yacharqanku kay programapa allin llamkasqanta, chayraykum. Kaypi, huk yupaychasqa maskaq runa, investigador, iskay simipi/achka simipi educacionmanta qillqarqa: Astawan tawa chunka watamanta llaqtakunapa investigacionqa tiqsi muyupi, allin sap’ita qurqanku educacion iskay simipi programakunata ruwananpaq. Chay iskay simipi programakunaqa “prueba de concepto” nisqanwan yachachirqanku allinta liyiyta qillqayta mana sasachakuspa mirachinanpaq iskay simipi yachaqkunapaq, taqsachasqa hatunchasqapas simikunapi hinallataq qallarichinapaq escuelapi qispiyta huk yachaqkunawan mana atipaq simikunawan… (Cummins, 2008) AS HSIE movimientopa ñawpaq rikusqanmanta. 1990 watapi, 155 llaqtakunapa gobiernon tuparqanku Tailandia suyupi huk kaq “Conferencia Mundial en Educación para Todos” nisqanpi. Chay huñunakuypi, lliw gobiernokuna tukuy ruwasqankuta riqsirqanku llapa warmakunapa runakunapapas allin educacionwan kanankupaq llaqtankunapi (UNESCO, 1990). 2000 watapi, 164 llaqtakunapa oficial gobiernonkuna Senegal llaqtapi huñunakurqanku iskay kaq rimanakuypaq “Llapanchikpaq educacion” (LLE). Kaqmanta chaypi gobiernokunapa rantin arí nirqanku gobierno ruwasqankunawan LLEta yanapanankupaq. Kay iskay kaq rimanakuyqa tukuy kallpanta churarqanku warmakunapi escuela primaria kaqkunapi, hukkunatapas mana mana educacion formal chaskisqanta winarqanku (UNESCO, 2000). 2000 watapipas, huk huñunakuypi, Naciones Unidas (NU) wasipi, Estados Unidospi, 189 gobiernopa kamachiqkuna kuska llamkanankupaq rimarqanku, pusaq “Metas de Desarrollo del Milenio (MsDM)” nisqanta sayarichinanpaq 2015 watapaq. Iskay kaq ‘metaqa’ gobiernokunata waqyanku: “2015 watapaq waqaychana kanqa maymanta hamuq qhari warmi wawakunata llapa cursokunata escuela primariapa allinta usyanankupaq. (Naciones Unidas, 2000). Ichaqa, 2010 watapaq, sut’illa karqa pisi gobiernokunallam Llapanchikpaq Educacion (LLE) ñawpaqkunallanta ayparqanku, utaq 2 Meta DM 2015 watapaq pinsasqa. Huk Llamkaq huñunakuyqa (LLEpa) sasachakuyta tarirqa: Valiq kachasqanqa lluqsirqa mana allin educacion inclusivata churasqankunamanta Llapanchik educacionpa agenda chawpinpi. Kayqa wiñayta hark’achkan metakuna nisqanta Dakar llaqtapi (Senegal). Gobiernokuna achkata llamkanqaku oportunidadta mast’arichinanpaq grupukunaman sasa hap’iqkunata, minoría étnica nisqankuhina, llaqtapa wakcha runakuna, karupi chakrapi tiyaqkuna, pikuna maqanakuyrayku, wawakuna mana allin kaqrayku ñakarinku. (UNESCO, 2010, p. 8). 10 Cuadernillo politicas educativas Ruwaqkunapaq ¿Imaraykum LLEpi llamkaqkuna –kay documentopi – warmakunapi taqsayachisqa ayllumanta tukuy kallpanta churarqanku? Kaypi kachkan nisqanku: Kayraykum, warmakuna, achka taqsayachasqa ayllu simipi rimaqkunam escuelapi mana allinta yachanku paykunata huk simipi mana intisqanpi yachachiptinku, sapa punchaw ñak’arinku entendinanpaq. Yaqa 221 millones warmakuna huk simita wasinpi rimanku, kayqa manam kaqllachu escuelapa simiman yachananpaq, yachaynintapas qarkaspa wiñananpaq, hamuy yachaykunapa sapintapas hark’aspa. (Ibid. Pp. 10-11) Setiembre killapi 2015 watapi, huk huñunakuypi, Naciones Unidas wasipi, 193 gobiernokuna rimanakurqanku kuska llamkanankupaq chunka qanchisniyuq “Metas de Desarrollo Sostenible” nisqanta. ‘Meta’ 4 llapa gobiernokunata waqyarqa: allin inclusiva educacionta sayarichinapaq, wiñaypaq yachanankupaq” (Programa de Desarrollo de Naciones Unidas, 2015). Llapa cuadernillokuna kay Ayllu Simipi, Hukniraq Simikunapi Ima Educacion (AS HSIE) yanapanku educacion inclusivapa metanta, astawan churarqanku warmakunapa educacionninpi, taqsayachisqa simi rimaqkunapa utaq mana atipaq simikunapapas. Kay programaqa, reconocimientopi kachkan “Llapanchikpa educacionqa” manam chiqanpuni “llapanchikpa” kanqachu sapa llaqtapa, sapa simipa, warmankuna escolarización aypanankama huk simipi paykuna rimasqanpi entendisqanpipas. Kay cuadernilloqa principiomanta procesokunamantapas yachachinku, imayna yachaqkunata yanapanqaku kallpachakunku kay AS HSIE programata paykuna allin liyiq qillqappas ayllu simipi kanankupaq huk escuelapa oficial siminpipas. UNESCOpa nisqan hina, kay AS HSIE programakunaqa manan educacionllatachu yanapanku. Kay allin ruwasqa programakunaqa AS HSIE “desarrollo nacional” nisqantapas yanapanku hinallataq llaqtakunapa huñukuyta ruwanku: Educacionqa allintapuni ruwachkanku llapa maqanakuymanta amachanankupaq. Kay siglo XXI nisqapi, escuelakuna yachachiyta munanku warmakunaman yachayninta amachananpaq, tukuy laya runakuna huñunakuptinku, mana maqanakuspa kawsanankupaq. Tukuy laya religion yupaychaspa, étnicapas, tukuy rimayninkupas manan escuelanpi qarquspa kanmanchu. Aswanyá kay tukuy laya kayqa, riqsisqa yupaychasqa kanmam. (UNESCO, 2011, p. 23). Kay cuadernillo iskay partiyuqmi. Huknin kaqpi rimanku imaynam kanku, imaqpaqmi allinpuni kay AS HSIE programaqa warmakunapaq mana uyariqpaq utaq wasinpi mana rimaqpaq escuelapa oficial siminta. Llapa tapunakunata kay AS HSIE programamanta sapa sección nisqanpi ñawparichinku qallarinanpaq. Llapa kutichisqankuqa escuelapi ruwasqankunamanta rimanku kay AS HSIE programa yaqa llapa tiqsimuyupi. Iskaynin kaq partiqa, pisi rimaynallapi riqsichinku chayraq maskasqankunata AS HSIE programakunamanta, hinallataq ruwasqanku leccionkunata chay maskasqankunamanta lluqsirqa; 11 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Yachaqkuna ayllu siminkupi allin kallpachasqa yachayniyuq kaqtinku, paykuna utqayllaña, allinta huk simita, vietnam simita, yachanmanku. MOET nisqa [Ministry of Education and Training] kacharqanku aswan allin yachayniyuqkunata llamkanankupaq Accion de Investigacion MTBBE nisqanpi [Mother Tongue Based on Bilingual Education]. UNICEFwan yanapakustin; ñuqaykutaq kay yanapayta yupaychaniku allin kusa kaptin taqsayachisqa simi runapa educacionninpaq (Le Tien, Director Departamento de Educacion Primaria, MOET, UNICEFpi 2012, p. 6). T1 (Tapuna 1) Imaynam warmakunapa educacionninqa kachkan taqsayachisqa simikunapi achka ayllukunapi? Sapa kuti taqsayachisqa simiyuq warmakunaqa educacionpi allin kakuripukuykunata atipanku: • Sichus paykuna escuelaman yaykunku – achka warmakuna mana yaykuyta atinkuchu yachachiqninkuna huk simipi, mana yachasqankupi yachachinku; hinallataqmi ayllu siminkuta (AS) manam rimayta atinkuchu clasepi utaq escuelapa ukunkupi. • Sichus escuelanpi librokuna kanku – achka mana libroyuq kanku – kaykunataq escuelapa oficial simipi qillqasqa kaspa atipaq culturata chawpichanku. Yachaqkunapa yachaynin kikin ruwayninpas wasinkupi llaqtanpipas kaspa, escuelapi rakisqa kanku. • Suyanchikmi paykuna liyiyta qillqayta yachananta huk simipi manaraq entendisqanpi. • Suyanchikmi musuq matemática, ciencia nisqantapas huk yachaykunatapas yachananta huk simipi manaraq entendisqanpi utaq yachayninqa qallarichkanña. Kay yachaqkunapaq escuelaqa huk kiti mana ancha riqsisqa chaypi yachachinku huk mana riqsisqa yuyaykunata huk simipi mana ancha riqsisqanpi. Yachachiqkunaqa yachaqkunapa ayllu siminta mana rimasqa yachaqninkunamanta kayta pensanku “allillamanta yachanku” achka problemayuq kaspa cursonkunata mana entendiyta atinkuchu. Yachachiqninkuna mana yanapaptin achka yachaqkuna waqlichisqa mana kallpayuq usyanku. Astawan 50 % warmakunaqa mana escuelayuq, hamunku taqsayachisqa simi llaqtakunamanta kayqa manam utiriyapaqchu, sichus ñuqanchik yuyanchik chay warmakunapa sasachakuyqa escuelapi atipaq simillapi rimaptinku. Chaymi sasachakuy Filipinaspi karqa, manaraq 2009 watapi gobierno oficialmente riqsirqa kay programa AS HSIEta hinaspa yanaparqa educacion formal nisqata. Taytamamanku tapusqa kaptinku llaqtanpa huk simipi ¿Imaynam warmakuna escuelapi llamkarqanku?, paykunam kayta kutichirqanku: Warmakuna escuelapi manam allinchu kanku. Paykuna wasipi ñuqaykupa simipi achkata tapuwanku, p’inqakuspa escuelapi manam tapuyta atinkuchu, yachachiqqa paykunata rimanku filipino simillapi, ingles simipipas. (Filipino warmapa taytan, 1 kaq gradupa, Malonepi, 2001, p. 10) 12 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Yachachiqkuna escuelapi escuelapa oficial siminpi yachachiptinku, mensaje kachasqanqa taqsayachisqa simiyuq warmakunapaq, ayllu siminqa manam ancha allinchu kanku escuelapi rimanankupaq. Yachachisqankuqa atipaq culturapi huñukuspa, yachaqkunapa llapa yachasqanta ruwasqankutapas wasinpi llaqtanpipas mana riqsinkuchu. Kaypi kachasqanqa, kikin culturamanta, tukuy ruwasqanmanta kawsayninpi, manam chaniyuqchu. Chaymi, wakin yachaqkunapas taqsayachisqa simipa, imatapas ruwarqanku exitoyuq kanankupaq, achka sasachakunawan kaspapas escuelapi atipaq simikunallapi yachananpaq. Ichaqa ancha chaniyuqmi paykunamanta wakinpaq. Yupaychasqa kananpaq atipaq simipi, atipaq culturanpi paykunaqa ayllu siminta saqinqaku. T2 ¿Ima kakuripukuna AS HSIEpaq kanku? Imatataq ruwarqanku qispichinanpaq? Tiqsimuyuntinpi runakuna programa AS HSIEta yanapaspa achka kapuripukunata tarinku, paykuna ruwayta churayta allin programata atiptinku. Kaypi wakin kakuripupakuna: • Runakuna ninku AS HSIE programaqa yanqallam. (“Kay llaqtapiqa llapankum escuelapa oficial siminta yachanku. ¡Chay simiqa llaqtaykupaq siminmi!”) nispa. • Runakuna ninku AS HSIE programaqa manapuni kanmanchu. (“¡Ñisyu tasqyachisqa simikunam kanku! Utaq: ¡Wakin simikunaqa mana qillqayuq kanku!”) • Manaraqmi simipi nitaq educacionpi huk kamachina kanchu AS HSIE programata yanapanankupaq, chayrayku educacionpi llamkaqkuna, huchuy llaqtakunapi utaq provinciakunapipas mana allinta entendispa imapaqmi kay programapa allin kasqanta, atinmanku chinkachiyta kay AS HSIEkunanta. • Huk kamachiy normativa AS HSIE kanmi ichaqa kayqa qapya kuyuq programakunallam, chaymi chaychallapi warmakunata kuyuchinku ayllu siminmanta oficial simipa ukunpi churanankupaq. Chayrayku yachaqkunaqa mana atinkuchu ayllu siminpi huk allin tiqsita churayta lecturanpi nitaq qillqananpi, kaykunam huk cursokunatapas allinta yachanmanku escuela official siminkunapi. • Kantaqmi huk kamachiy normativa AS HSIE programapaq allin kananpaq, ichaqa manan qullqita qunkuchu nitaq ninkuchu ruwaqkunaman imaynam, imakunawan kay programata ruwanqaku allinta qispichinanpaq sayarichinanpaq ima. Qawasqanchikhina, kaykunallam wakin llapa kakuripupaymanta AS HSIE programapa. Kanmi huk sumaq uyarina: runa munaqkuna kay AS HSIEwan tarirqanku imaynan kay sasachakuyta llallinmanku ancha sasa kaptinpas. Qamkuna kay cuadernilluta utaq wakin cuadernillutapas liyispa kay AS HSIE programamanta yachankichik huk musuq ruwaykunamanta kamachiq-norma ruwaqkuna llamkachkanku, kuska programa churaqkunawan hinallataq llaqta runakunawanpas wiñachinanpaq takyachinanpaq ima allin qispisqa AS HSIE programata. 13 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa P3 ¿Imaynampi AS HSIE programa taqsayachisqa simi rimaq warmakunata yanapanku huk allin educacionta chaskinanpaq? Warmakuna educacion formal nisqanta qallariptinku, paykunawan apamunku siminta, llaqtapa yachayninkunatapas taytamamanwan yachasqankuta, utaq hukkunamanta wasinkupi llaqtapipas. Kay llapanmi kanku escuelapi qispichiyta yanapanankupaq. “Escuela convencional” nisqanpi yachaqkunaqa escuelapa oficial simita wasinpi rimaspa, liyiyta, qillqayta chay simipi yachayta atinmanku paykunapa entendisqankuta. AS HSIE yachaqkunaqa mana imaypas escuelapa oficial simita wasinpi uyarispa, liyiyta qillqaytapas ayllu siminpi yachanku – paykunapa allin riqsisqa simi kaptin. Paykuna allinta liyiyta qillqayta ayllu simipi yachaspanku, huk “nivel básico” nisqanta escuela oficial siminpi rimayninta atispa, ñam paykuna kusa kachkanku liyiyta qillqayta qallarinankupaq chay simipi. Nisqanhina kay cuadernillopa qallariyninpi, manañam ima rimanakunapas kanchu kaymanta investigadorpurallanpi imapaqmi kusa educacion iskay simipi utaq achka simippas. AS HSIEpa yachaqkuna liyiyta qillqayta ayllu siminpi yachaspaña – confianzawan kaspa – liyiyta–qillqaykunata yachasqankuta astanqaku huk yapasqa simikunan. AS HSIE programakunapi, huk educacion simiqa allin hamutasqa huk chaychasqa qallariyta ruwanku: suqta (6) watamanta pusaq (8) watakama (huk utaq iskay wata qallariyninpa kanman chaymanta suqta (6) watakuna escuela primariapa kanqaku). Kay ruwayqa llapa allin educacion nisqanpi kachkan: Allinta yachasun, yachasqanchikman yachasqanchikta churaptinchik, chayllam musuq yachaykunata allin entendiyta yanapawasun. Yachaqkuna AS HSIE escuelata qallarinku ayllu siminkuta yachaspaña, chayqa huk allin tiqsin huk simikunata yachanankupaq. AS HSIE yachaqkunaqa astawan unanmanku wakin yachaqkunamanta riqsisqa escuelapa, liyinanpi, qillqaninpipas escuela oficial siminpi ichaqa paykuna atipanqaku, entendiyta chayaptinku. Hamuq diagrama nisqanpi as asllamanta qawachinku imayna educacionpa simin karqa AS HSIE programakunata qispichinanpaq. Nisqanhina wichay qillqanapi, yachaqkuna hina yachachkanku, ayllu siminta rimastin tukuy escuela primaria usyanankama hinallataq huk simikunata yachaptinku. Hinaptinqa, diagramaqa (tiqsimanta qallarispa) winanku ayllu simita cursohinata hinallataq yachachiq simihina huk kaqnin watamanta (pre-primaria nisqan utaq Grado 1) usyanan watakama escuela primariapa. 14 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Paykuna huk simukunata yachanku, currículo nisqanpi mañakuptin Yachaqkuna allin rimayninta qillqaynintapas iskay siminpi ruwachkanku. Yachachiqkuna rimanku ayllu simita (AS), escuelapa siminta yachachiypi yanapanankupaq. Paykuna liyiyta qillqayta qallarinku escuelapa oficial siminta Paykuna hina wiñachinku rimayninta, escuelapa oficial siminpi. Yachaqkuna hina wiñachinku rimayninta qillqaynintapas ayllu siminpi (AS) Yachachiqkuna ayllu simita (AS), escuelapa oficial simintapas rimanku yachachinanpaq Paykuna escuelapa oficial siminta yachayta qallarinku. Paykuna liyiyta qillqayta Ayllu Simipi yachachkanku. Yachaqkuna mana sasachakuspa Ayllu Siminpi escuelapa vocabulariota mirachinku. Yachachiqkuna Ayllu Simillatam rimanku yachachinanpaq Yachaqkuna vocabularionta mast’arispa kallpachanku escuelapi Ayllu Simita rimaspa Yachachiqkuna yachachinku Ayllu Simillapi (AS). Simikunapa yachachiynin cursokunahinata, hinallataq rimanku yachinankupaq AS HSIEpi 31 Kaypi hamuqqa, huk uchuy willaymi imaynam kanku (qilluniqpi) diagrama nisqanpi; uraymanta wichaykama qallirirqa. Yachaqkuna Ayllu Siminkupa vocabularion mastat’arispa confianzanta wiñachin escuelapi ayllu simiwan rimaspa. Uchuk warmachakuna utqhaylla yachapakuyta yachanku escuelamanta sichus paykuna willayta Ayllu Siminkupi atinku llapa yachasqankunamanta, sapa punchaw ruwasqankumanta ima. Paykuna mana manchakuspa Ayllu Siminkuta rimanku; chaywan yachachiqkunapa musuq yachaykunata yachachiptinkupas yachanku; hinallataq, warmakunata rimapayanku yuyaykunatapas rakinankupaq, kuska llamkanankupaq sasachakuyta allichanankupaq hinallataq willanakunankupaq tukuy ima ruwasqankuta. Warmakuna escuelapa vocabularionta Ayllu Siminpata mirachinku yachachiqninkuna allillamanta musuq simikunata Ayllu Simipa yaykuchiptinku. 3 Malonemanta horqosqa, 2010. 15 pixelheadphoto digitalskillet/Shutterstock.com Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Getty/Ridofranz Paykuna liyiyta qillqayta ayllu siminpi yachanku, uchuk willaykunawan, riqsisqa runakunamanta, allin llaqtakunamantapas qallarispa. Paykuna imaynam letra nisqanta tupachiyta yachanku rimanakunata ruwanankupaq, hinallataq imay mudupipas rimanakunata kuskachakuspa tupachinqaku oración nisqanta ruwanankupaq. Yachachiqninkuna paykunapa kikin “foto-willanakuna” ruwanankupaq kallpachanku, manaraq paykuna letrakunata qillqachkaptinku, nitaq sapa letrata allinta rimachkaptinku – chayqa huknin kaq puriymi confianza aypananpaq, kamaq qillqaqkunapi. Paykunapas ayllu siminpa letrankunata, rimanakunata allinta qillqaspa yachachkanku, qipamanñataq oraciones nisqanta qillqanku. 16 iordani/Shutterstock.com Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Paykunaqa escuelapa oficial siminta yachayta qallarinku yachachiqninkuna actividad nisqanta winaptinku, kaykunam simipa yachayninta sumaqllachin. Yachachiqkuna allinta qawapayaspa huk planta ruwarqanku, kayman sapa punchaw musuq palabrakunata, frasekunata yapanku, sapa kuti, allinta ruwanankupaq yachaqkunapa yachasqankuta, musuq simikunata yachayta yanapanankupaq hinallataq musuq oracionkunata ruwanankupaq. Yachaqkuna allin kasqanta yachaspa, yachachiqninkuna paykunata tapuyta qallarirqanku escuelapa oficial siminpi, paykunapa yachayninkunamanta. Kaykunata yachaqkuna kutichinmanku mana sasa rimayllawan utaq uchuk frasekunawan. Kutichisqankunaqa as asllamanta wiñanku hinaspa chayllapi paykuna musuq siminpi rimayta atinmanku sapa punchaw llapa ruwayninkunamanta. Paykuna lengua oficial nisqanpi vocabularionta “sapa punchawpa” ruwaptinku gramatica basicawan huk entendimientota tarichkanku. Kay llapan ruwayqa yachaqkunaman yanapayta munachkanku huk simita yachananpaq, paykunapurapa llapa ruwasqankuqa significadowan kanmanku, manañan kaqmanta rimastin palabrakunata nitaq oracionkunata mana entendiqkunata. 17 Riccardo Mayer/Shutterstock.com Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa bodom/Shutterstock.com Paykuna escuelapa oficial siminpi liyistin qillqastin qallarinku. Yachaqkuna Ayllu Siminta liyiyta qillqayta yachaspa huk nivel básico nisqanwan kanku, mana sasa kaspa escuelapa oficial siminqa paykuna astayta qallarinku liyiyta- qillqayta yachayninkunata escuelapa siminman. 18 Monkey Business Images/Shutterstock.com Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Paykuna huk simikunatapas yachanku curriculo nisqan mañakuqtin. Achka yachaqkuna AS HSIE programapa yachayta munanku kimsa utaq achka simikunata escuela primariapi. Huk musuq simita yachananpaq, kaqllata ruwanqaku escuelapa oficial simita yacharquptinku. Hamusqanpi kachkan, imakunam ancha allin clasekunapa AS HSIE programapi: Yachachiqkuna yachaqkunapa Ayllu simillanta rimanku yachachinanpaq ñawpaq qallariyninpi (yachachinku Grado 2pa usyanankama). Warma yachaqkuna AS HSIE programapa allintam yachanku hinaspa confianzata hap’inku paykuna Ayllu Siminpi (AS) rimaptinku, musuq yuyaykunata yachananpaq ruwananpaq, chaykama paykuna liyiytapas qillqaytapas yachachkanku escuelapa siminpi. Yachachiqkuna Ayllu Simita, escuelapa oficial simintapas rimanku, primariapi mediapi, superior nisqanpi ima yachinankupaq (3-5 Gradokunapi). Yachaqkuna ñam confianzawan kaspa escuela oficial siminta rimanku ayllunkunamanta llaqtamanta rimanankupaq, yachachiqninkuna ayllu simiwan rimanku matematicasmanta, ciencia nisqanmanta huk cursukunamantapas yachachinankupaq: • Yachachiqkuna huk musuq yachaykunata Ayllu Simipi winanku, hinallataq huk ruwayta qunku yachaqkunaman entendiyta yanapanankupaq. • Yachachiqkuna allí allillamanta hukmanta kimsakamam (de 1 a 3) allin yupaychasqa rimanakunata winanku (kayna: inglespi, sistema solar nisqanmanta, tiqsimuyumanta) huk musuq conceptowan riqsichistin escuelapa oficial siminpi. Chaymanta paykuna kay terminokunata rimanku conceptota pisillata qawapayaptinku, allillamanta rimastin waqaychanku yachaqkuna allinta entendinanpaq. Hinallataq paykuna huk uchukyasqapi llapa ruwasqankumanta yachachinku, kaykunawan huk musuq yuyayta riqsichispa, yachaqkunaman kallpachastin musuq rimayninta rimanankupaq paykuna kuska llamkaptinku. • Yachachiqkuna leccionta usyanku yuyaypa huk uchakyasqa qawapayasqanwan Ayllu Simipi; kaqmanta chaywan waqaychakunku sichus yachaqkuna conceptota allinta entendirqanku. 19 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Yachachiqkuna Ayllu Simita rimanku escuelapa oficial siminta yanapanankupaq programapa usyaq kaq watapi. Yachachiqkuna escuelapa oficial siminpi yuyaykunata winaspa yachachinku, hinaspa yachaqkunata kallpachanku paykuna rimanankupaq imatapas kuska ruwaptinku. Yachachiqkuna allillamanta rimaspa yachaqkunata eneindiyta yanapanku. Paykuna huk terminomanta kimsa terminokama (de 1 a 3) winanku, leccionninkunawan riqsichistin, kaykunata yachaqkunaqa yachayta munanqaku hina astawan grado superiorta aypananpaq. Chaymanta yachachiqkuna cursonta usyanku yachaqkunapa ayllu siminta rimastin, entendisqanta waqaychakunanpaq. Hamuq cuadruqa, huk ejemplom imaynam kanku huk programapi AS HSIE, qanchis watapa warmakunapaq, pikuna pisillata S2 nisqanta clase hawanpi 42 rimarqanku. Qamkuna kayta qawaspa yachankichik, warmakunata (5 watayuq) liyiyta qillqayta yachachkanku ayllu siminpi, qallariyninpi, pre-primariapi. Grado Simikuna cursukunahina Rimasqa qallariynin S2 Pre-Primaria Rimasqa S1 Grado 1 Rimasqa S1 Grado 2 Grado 3 Grado 4 Grado 5 Grado 6 Rimasqa, Rimasqa, Rimasqa, Rimasqa, qillqasqa qillqasqa S1 qillqasqa S1 qillqasqa S1 S1 Rimasqa, qillqasqa S1 Alfabetización Alfabetización Rimasqa Rimasqa Rimasqa Rimasqa inicial L1 (2do S1. qillqasqa qillqasqa S2 qillqasqa S2 qillqasqa S2 semestre) S2 Rimasqa qallariynin S2 Rimasqa qillqasqa S2 Sapallan S1 S2-S1 Sapallan S1 Sapallan S1 S1-S2-S1 S1-S2-S1 S1-S2-S1 Pisi rimayllapi, AS HSIE yachaqkuna escuelapi allinta yachanku kayrayku... • Siminku yachasqankupas, tukuy yachasqanku ruwasqanku ima wasinmankuta llaqtankumanta amapusqankuqa tiqsin kanku allinta yachanankupaq escuelata qallariptinku. Sapa gradupi churanku llapa riqsisqankutaña yachasqankutaña huk musuq yuyaykunata entendiyta yanapanankupaq, musuq yachaykunatapas yachachinankupaq. • Yachaqkuna allin kanku huk escuelapa oficial simita utaq astawan escuelapa siminkutapas rimaptinku sumaqlla kusichikusqa yachaykunawan. Escuela primariata usyachkaptinku, yachaqkunaqa allinñam kachkanku escuela oficial siminkunata rimanankupaq hinallataq astawan yachanankupaq escuela secundariamanta lluqsispa. 4 S1: Ñawpa simi otaq Ayllu Simi (AS); S2: escuelaq oficial simin (AS HSIE erqekunaq, qhepa hamuq escuelaq simin). 20 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa T4 ¿Imaynam AS HSIE programa llamkanku, igualdad de género nisqanta yanapanankupaq? Hinapas llapa llaqtakunapa kallpachasqanmantapas educacionpi igualdad de genero nisqanta utaq warmi – qari kaqlla kananta allinyachinanpaq, warmi wawakuna achka llaqtakunapa –astawan qarikunamanta – manaraqmi yaykuyta atinkuchu huk allin educacionman. Warmi-wawakuna, taqsayachisqa simi ayllukunamanta llapanmanta manaraqmi allin kachkanku: UNESCOpa nisqanmanta: Warmikunaqa, warmi-wawakunapas mana allin riqsichisqa kachkanku, llapa runakunamanta ancha qunqasqa tiqsimuyunninpi. Llapa tiqsimuyupa suyunkunapa wiñayninpi, allinyachisqaranku 1990 watamanta, achka waranqa warmi-wawakuna manaraqmi escuelapi kachkankuchu. Yaqa iskay kimsa kaqmanta, 796 waranqa mana liyiq nitaq qillqaq runakunamanta, warmikuna kanku. Hinallataq paykunapuramanta huk hatun parti hamunku llaqtakunamanta taqsayachisqa rimaqkunamanta Warmikuna taqsayachisqa simiyuq kaqkunaqa, sapi kuti astawan rakisqa kanku llapa oportunidad nisqanmanta paykunapa warmi- kayninkunata allinyachinanpaq. Warmikunaqa ñak’arinku “achka”qunqaykunamanta genero nisqankupi, ichaqa étnica sapaqninpi, sapaq religionninpi utaq rimayninpipas qunqasqa kanku. (UNESCO Bangkok, 2012, p. 24). AS HSIE programaqa akllasqa kaqninkunata, llaqtakunapa taqsayachisqa simiyuq warmi- wawakunaman qunku : • Warmi-wawakunaqa ayllu siminta rimayta escuelapi atiptinku, paykuna confianzawan yachayninkunapi kanku yachanankupaq hinaspa yachasqankunamanta rimanankupaq. • AS HSIE programaqa taytamamanwan yachachiqkunawanpas rimanakuyqa kallpachanku. Taytamamankuqa warmi-wawankupa escuelata watukuq rinku wawanpa yachaq masinkunawan tupanankupaq, yachachiqninkuwan, escuelapa huk runakunawanpas. Kayqa taytamamankuta yanapanku wawankuna allin kasqanta yachaspa huk yachaq wasipi. • Warmi – wawakuna confianzawan kanku yachayninkunapi yachananpaq willananpaq ima paykunapa yachasqankuta, kallpachasqaña kaspa colegionpi kamachiyta atinmanku hinaspa wakin yachaqkunata yanapanku yachayninpi sasakuna kaptin. Kay allin rimanakuyqa colegiopi warmi-wawata allinta ruwanku yachayninkupi responsabilidadwan kananpaq colegiomanta lluqsiptinku. 21 Anton_Ivanov/Shutterstock.com chairoij/Shutterstock.com Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa 22 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa T5 ¿Imaynam AS HSIE programa llaqtakunapa kuska kayninta, nacionpa wiñayninta yanapanku? 196 chaninchasqa nacionkunamanta tiqsimuyunpi kunan kuna, manan huk simillata rimankuchu. Achka simi rimaymi kachkan, huk llaqtakunapipas huk oficial simillata riqsiptinkupas. Qipa pachakunapi, políticas educativas ruwaqkunaqa ninmanku “llaqta wiñayqa” kanman karqa sichus llapa llaqtaruna huk chu’lla simillata rimaptinku. Llapa achka simikuna hinallataq políticas educativas nisqanqa chay watakunapi, yachachiqkunata munarqanku huk riqsisqa oficial simillanpi yachachinankupaq. Yachachiqkunatapas yachachirqanku yachaqkunata muchuchinanpaq sichus ayllu siminta clasenkunapi utaq wakin escuela kitinkunanpi rimaptinku. Chaymantapacha achka yachachiqkuna yacharqanku clasekunanpi educacionqa atipaq simillaqa manam yanapankuchu “Llapanchikpaq educacionta” (LLE). Política educativakuna ruwaqkunaqa yacharqankuña huk educacionqa simikunata rakiqqa yachaqkunaman manam yachachinkuchu runakunata chaninchayta wakin kitikunamanta nitaq yanapayta nacionpa wiñayninta nitaq llaqtakunapa kuska kaynintapas. Huk estudio ruwasqanpi políticas educativas Africapa simimanta kaynata nirqa: … políticapa takya kayninqa, qasi kayninqa, waqcha kayninta pisiyachisqa, económico wiñayninqa, llapa llaqtakunapa ruwaq institucionkunapas mañakunku llapa rimariykunata, llapa culturakunapa riqsichikuyta wanasqa recursohinata. (Wolff, 2011. p. 47). Kunanmi huk hatun rimanakuna kan, wiñasqa globlalizacion nisqanwan, llapa llaqtakuna achka rimayninkunawan, llapa culturakunawanpas yanapasqa, takyachisqapas kanku, astawan kallpachasqa maqanakunanpaq llapa mana kaq runakunapa huñunakuywan, nitaq culturankunawan nitaq religionkunawan kikin llaqtanpi huk nacionkunapipas. AS HSIE programaqa, allin ruwasqa, allin qimisqa, yachaqkunata kallpachanku uqarikuq sunquyuq kanankupaq siminkunarayku, culturankurayku taytamamankupa chaskisqanmanta, hinallataq allinña kanku rimanankupaq ruwanankupaq huk runakunawan mana paykunahina qawaqku, rimaqku, ruwaqku iñiqkupas huk modopi. T6 ¿Sayarichiyqa takyachiypas huk programa educativota AS HSIE astawan chaniyuqchu huk ch’ulla simi programamanta? Politica educacionpa ruwaqkuna, llapa llaqtakunapa mana ancha qullqiyuqkunamanta niyta atinmanku AS HSIEqa astawan chaninchasqa educacionqa huk simillapi yachachiptinku. Ichaqa sichus AS HSIEpa chaninta patachasun social económico chaninchanwan, mana allin ruwasqa educacionta warmakunapaq taqsayachisqa simiyuq llaqtakunapa sut’illam kachkan kay AS HSIEqa qullqi churasqanqa hatunyasqa plazopaqmi. Kaypi kachkan educacionpa investigadorkunapa nisqan, chaninmanta allin kasqanmantapas iskay simipi educacionpa Guatemalapi: Allin kasqankunaqa educacionpa iskay simipi mana qullqiyuq llaqtakunapaq churasqankuhina runakunapi ancha riqsisqa kanku. Yachaqkuna iskay simipi Guatemalapi, colegioman risqankumanta riqsichikuqmanta hatun tasayuq kanku, ichaqa ayqiq yachaqkunamanta, cursokuna kutipayasqanmanta tasankuqa uchuk uchukllam. Iskay simipi yachaqkuna allinta qispichinku llapan cursokunata español simitapas. Allin kayninqa educacionpa iskay simipi takyachisqa kanku costo-beneficio nisqanpi, mana allin kaptin. Huk tiqrayqa iskay simipi escolaridadman huk qullqi waqaychaymi kanman costo educativopi, yachaqkunapa kutipayachiyta taqsayachiptin. Educacionpa allin kayninqa qallarichinmi promociónpa hatun índicekunata hinallataq yachaqkunaman educacion primarianta hunt’achiyta yanapanqa, hinaspa usyayninpa tasakunata mana ancha qullqipaq mirachinqa. Costokunapa qullqi waqaychayqa iskay simipi educacionrayku kanmanmi yaqa 5 millones dolareskunapi, kamaq educacion primariapa 100,000 yachaqkunapaq. (Patrinos y Vélez, 2009, p. 1). 23 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Rawpixel.com/Shutterstock.com AS HSIE programaqa huk “qallariy” qullqita mañakunku, qullqiqa manam anchachu iñiqchisqamantaqa. Librukuna liyinkunamanta, yachayninkunata llapa llaqtakunapa chipipiq rapinkunaqa tukuy laya llimpiyuq siqikunawan qawachiwarqanku mana precisaq kasqankuta, chiqanpuni, kaykunaqa, chayllapi, huk pukllana kanku warmakunapaq mana imprentayuq kitipi, liyiyllatam yachachkanku. Kay librukunapa ancha kusa kayninqa primariapa qallariy gradukunapaq, yachaqkunapa ayllu siminpi kaspa, riqsisqa allin kaqkunamanta kanku, siqikunawan entendinankupaq. Yuraqpi yanapipas sinkisqa rapipa hawanpi kamaqlla kanku sichus yachaqkunaman willayninkunata munanku hinaspa runakunata siqinkunapi riqsinku. Pisi rimayllapi, AS HSIEqa aswan allinmi huk simillapi yachachiymantaqa llaqtakunapi achka simiyuqkunapi; hatun kutipayaskunamanta hinallataq warmakuna ayqisqankunamanta taqsayachisqa simi llaqtakunamanta pisiyachkaptinku. Kay llapa factorkuna chaninchasqa kaptinku kaqkunamanta atiyta nisun: … allin yanapayqa ayllu simipi programakunata achka ayllu simikunayuqta huk allin qullqita churana kachkan chaynam astawan qullqita churanqa huk sistema educativo nisqanpi mana allin kaqta warmakunapa educacionninpi mayqin simipipas. Huk simi mana atindisqaqa astawan chaninqa millones de dólares nisqanpi huk mana allin apasqa programakunapi chaynallataq warmakuna millones nisqanpi mana allin educacionwan kanqaku. (Phlepsen, 2011, p.4). 24 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa T7 ¿Imakunawanmi allinta qispichin, takyanchinpas AS HSIE programakuna? Huk estudio AS HSIE programakunamanta takyachinku tiqsichinkupas huk sistema de educacion formal ukunpi kaspa yachachiwanchik llapa qispisqa programakunapa kayninkunaqa kikillanmi. Hamuq diagramakunapi kaypa kaqninkunata huk iruruypi tarinkichik llapa ruwaykunata kallpachananpaq ruwasqankuta huknin kukninqa riqsichispa yaqa kikin timpupi ruwakunku, hinallatq llapan kaqninqa, yapakunqa ciclokunapi kay programa kawsanankama. política yanapanapaq AS HSIE Ñawpariq investigación Yanapananpaq ruwaysinkuna Plan: chiqanta sayarichinapaq Yuyay qispichiy, puririy ima Yupaychasqa imakunayuq kallpachasqa kananpaq AS HSIE programakuna Qatipay chaninchay ima Yachachiqpa huñunakusqan capacitaciónmanta ima Allin chaskisqa alfabetokuna Liyinapaq yachanapaqpas materialkuna Currículo nisqan yachachinapaq materialkunamanta. Plan ruwaqkunapa, sayarichiy ruwaqkunapa AS HSIE programapa, responsabidad nisqaqa rakisqa kachkan política educativa ruwaqkunapi, educacion llamkaqkunapi, mana – gobiernopa organizacionpa (MGO) paypa rantinpi kaqkunapi, escuelapa kamachiqninpi, yachachiqkunapi hinallataq llaqta runakunapipas. Sichus ñuqanchik huk AS HSIE allin kaqta munanchik, política educativa ruwaqkunapa yanapayninqa sut’illa kachkan kay componentekunapa. 25 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Ñawpariq investigación: Politica educativakunapa ruwaqkunaqa, runakunapa ruwaqninkunata riqsinku, paykunam respondinqaku kay ñawpariq investigacionta apananpaq llaqtapa sapa siminpi. Paykuna chaninchanku kay investigaciónta, sut’i tapukunaman allin kutichina kanqa, kayna tapuptin: • ¿Mayqin simikunata yachaqkuna rimanku sapa escuelapi, mayqintataq wasinkupi rimanku? • ¿Ima kaqkunata nacionpa, suyunkunapa llaqtakunapa kuyuchinmanku AS HSIE yanapananpaq? • ¿Ima factorkuna nacionpa, suyukunapa llaqtakunapapas qipachayta atinmanku susunkachiytapas programakunapa implementacionpi takyachaypipas? Chiqan sayarichinapaq plan: Sichus política educativakunapa ruwaqkuna responsable kanqaku programa piloto nisqan AS HSIEmanta, paykunam tiempota allichanqaku mana usuchinanpaq plan pilotopaq hinallataq waqaychanqaku kay programata allin purinapaq huk llapa runapa siminpi alfabetoyuqwan hinaspa kay ayllu simi rimaqkunapas yachachiqhina kanmanku. Programa piloto qhipamanta, política educativakuna ruwaqkuna riqsinqaku imay mudupi kay programata mastarinmanku musuq escuelakunapi musuq simikunapipas. Chaynallataqmi riqsinqaku huk organizacionkunata kay mirachiypa planta astawan wiñachinankupaq. vectorx2263/Shutterstock.com Allin chaskisqa alfabetokuna: Politica educativakunata ruwaqkunaqa institucionkunata utaq organización nisqankunata riqsinqaku, llaqtakunapa musuq alfabeto unanchaypi yanapanankupaq (sichus simi manaraq qillqasqa karqa) utaq kasqankuta qawapayastin allichanankupaq, sichus ancha ñawpaq kaptin utaq ayllu simi rimaqkuna sasata tariptinku. Hinallataq politica educativakunata ruwaqkuna waqaychanqaku huk procesota qawapayanankupaq, allichanankupaq, arí ninankunapaq musuq utaq allichasqa alfabetota. 26 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Curriculo nisqan, yachachinapaq materialkunamanta: Politica educativakuna ruwaqkuna sut’i kamachikunata curriculoman AS HSIEpa qunku, kaykunapi kakchan: • Yachachiqkuna Ayllu Simillapi yachachinku qallariq gradokunata. Paykuna ayllu simipi, escuelapa simipipas mediata, superior gradotapas yachachinku. Hinaspa ayllu simipi yachachinqaku programapa usyay kaq watapi escuelapa siminta yanapanankupaq. (wichaypi qawaychik, imaynam escuelapa siminta yanapanku). • Yachaqkunapa ayllu simanqa cursohinata yachachinku (uyariy, rimay, liyiy, qillqaypas) qallariy kaq watamanta usyaq kaq watakama escuela primariapa programanpi. Ayllu simiwan qallarinku alfabetizacion nisqanta, hinaspa tiqsita qunku liyiyta-qillqayta yachachinanpaq huk siminkunapipas. • Curriculo nisqanqa yachaqkunamam tiempota qunku escuelapa oficial siminpi rimayninqa huk nivel básico nisqanta aypanankupaq, manaraq paykuna liyiyta qillqayta atichkaptinku. • Matematicaspa, cienciakunapa utaq huk escuela yachayninkunapa examenkunaqa kanku rimasqanku simipi sapa cursota yachachisqankupi. Yachaqkunapa Ayllu siminqa, Iskay siminpas (S2) rimasqa karqanku yachachinankupaq, tapusqankunapas utaq examenkunapas yachasqanku iskay simipi kanqa, chaynam paykuna chaninchachkanku yachaqkunapa riqsisqankuta materia nisqanmanta manataqmi S2 rimasqanmanta. • Allin kayniyuq mañakusqanqa, riqsisqa programakunapi hinallataq AS HSIE programapi, llapa cursokunapaq kikinpuni kanku llapallan primariapa gradokunapaq, manam kaqllachu escuela oficial siminkunapaq. Yachachiq simillanmi mana kaqllachu. (kaqmanta ñawpaq ejemplokunata qawaykuy). • 1 – 5 gradokunapi mañakusqan competenciakuna escuela oficial simipi yachakunanpaq allichasqa kachkan, tiempota yaparqanku AS HSIE yachaqkunaman entendiyta atinankupaq simi rimaytapas Allin kaykuna mañakusqan yachakunanpaq, riqsisqa programapa AS HSIEpa ima escuela oficial siminpaq kaqllam kanku usyaq kaq watanpi escuela primariapa • Yachachinapaq materialkunata AS HSIE currículopi qimisqa wiñachinku sapa gradopaq, hinaspa sapa yachachiqman programapi qunku. Kay AS HSIE yachachiqkuna iskay simipi rimaq kanku hinam liyiyta – qillqayta yacharqanku iskay simipi, chaymi yachachinanpaq materialninkuna qillqasqa kanman escuela oficial siminpi. Liyinapaq yachanapaqpas materialkuna. Política educativa ruwaqkunaqa waqaychakunku akllaspa equipaspa ima ayllu simipi rimaqkunata taqsayachisqa simi ayllukunamanta. Kaykunam yachaqkunapa ayllu siminpi wiñachinqaku liyinapaq chaninchasqa materialkunata, huk materialkunatapas colegiopa ayllu simipi yachaqkunapa. Politica educativa ruwaqkuna waqaychanku kay materialkuna impreso kananpaq (libro, rewista, etc.) hinallataq sapa salón de clasepi rakinankuta, llapankupaq aypananpaq, mañakunku ima allin oficinakunapi 63wakinta waqaychananpaq. 6 Material de lectura nisqanta ayllu simipi qispichinapaq, informacionta kaypi tarinki. http://bloomlibrary.org/landing. 27 Mr.Suchat/Shutterstock.com Monkey Business Images/Shutterstock.com Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa 28 Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa Yachachiqkunapa huñunakusqan capacitacion ima. Politica educativakunapa ruwaqninkuna s’uti kamachikuqnata qunku AS HSIE programapa yachachiqninkunata huñunakunanpaq kallpachanankupaq ima: • Yachachiqkuna allinta rimanku yachaqninkunapa ayllu siminta hinallataq escuelapa oficial siminta entendinku rimanku, paykunatan huñunqaku AS HSIE escuelapaq, kikin siminpi • Cursokunata allin ruwananpaq AS HSIEpa yachachiqkunata manaraq huk akllasqa serviciota qallarichkaptinku yaykuchinku huk programakunaman maypi yachachiqkunata yachachinqaku, entrenanqaku riqsisqa institucionkunapi. • Yachachiqkuna AS HSIEpa manaraq formacionninta usyaspa practica nisqanta wasinkupi ruwanku hinallataq escuelapipas maypi riqsinku yanapanku AS HSIE programata. • Yachachiqkuna AS HSIEpa churanku kallpachankupas ayllupa siminpi kanankupaq hinallataq escuelakunapipas mypi entendinku yanapanku ima AS HSIE programata. Rawpixel.com/Shutterstock.com • Escuelapa qawaqninkunaqa responsable kanku allin riqsisqa ruwachiyta quptinku serviviopi 74 7 Yachachiqkunata kallpachananpaq informacionta tariyta atinkichik kaypi: http://www.sil.org/sites/default/files/files/institutionalizing_teacher_training_for_mtb_mle_12-2011.pdf (kay documento qawanaykipaq programa Adobe Reader wan kawaqchik). 29 ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi.8 Qallariy Kay cuadernillopa partinpi política educativakuna ruwaqkunapa investigacionkunata AS HSIE riqsichinku programakunawan tiqsimuyupa achka llaqtakunapi. Kaypi kachkan tapukuna kutichinapaq, qam política educativakunata ruwaqhina tariyta atiwaq, AS HSIEpa plan ruwanaykikama llaqtaykipi. Achka asuntukuna AS HSIE riqsisqa investigaciónwan allin kaspa kaypi yupaychanku: 1. Llapanmanta investigacionkuna AS HSIEpa Asiapi, Africapi, Latinoamericapi, Pacificopipas chayraqmi. AS HSIE programakunata churarqanku achka decadañan ichaqa chay programamanta pisi informaciónlla chay resultado educacionalmanta kachkan, yachaqkunapa resultadonqa manaraqmi kanchu. 2. Achka llaqtakuna AS HSIE programakunawan mana qullqiyuq kanku chaymi manam yanapayta atinkuchu achka escuelakunata. Kay programapa kamachiqkuna chaninchasqa documentaciónta quptinpas, qunqasqa yachaqkunamanta kay investigacionpi aschallam, huk kutikuna astawan aschalla. 3. Hatunkaray investigaciónta AS HSIE programapi ruwarqanku Estados Unidospi Canadapipas ichaqa chay llaqtakunapa ruwasqankuqa manam sut’illa kanchu, huk kutikuna, mana chiqan kanchu política educativakuna ruwaqkunapaq tiqsimuyupa wakin llaqtakunapi. Kusikuypaq, kunanqa, investigacionkuna AS HSIE programata wiñachkanku. Kay sección nisqanqa riqsichinqa investigación ruwasqankunamanta AS HSIE pichqa nacionkunapi –Camerún, Guatemala, Filipinas, Vietnam, Tailandiamanta ima95- kaypi información riqsichisqaqa kutichikunata hamuq tapukunaman qunku: • ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata escuelapa oficial siminta yachanankupaq yanapanchu? • ¿Yanapanchu yachaqkunaman aypayta grado yachaykunata huk cursokunapi? • ¿Kallpachanchu yachaqkunata secundaria escuelaman yaykunankupaq? • ¿Yanapanchu warmi wawakunata, escuela primariapi éxitota aypayta? 9 Kaypi, qillqaq runa imanasqa pichqa nacionkunallamanta riman. (1): pay kikinpuni yacharqa imayna datokuna wintusqa karqa, utaq (2): pay, kay datokunamanta ruwarqaña, chaymi yacharqaña imaynanpi usasqa kanman karqa kay tawa tapukunata kutichinankupaq kay reporteta apaq . Huk yachaypas kanmi, ichaqa manan llapanchispaqchu utaq kay informacionqa mana kamaqchu imaynam tests nisqan ruwasqa karqa imaynataq kay datokunata chanincharqanku. 30 ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. T1 ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata escuelapa oficial siminta yachananpaq yanapanchu? Kimsa nacionpa estudionkuna kachkan: Filipinas, Tailandia, Camerúnpas kay tapunata kutichiyta yanapanku. Kay estudiokuna willakun yachaqkunapa chaninchasqakunamanta iskay kaq escuelapi sapa nacionpi. (Qawaychik, sapa llaqtapi yachaqkuna iskay kaq escuelapi kaspa kikin ayllu simita rimanku wasinkupi). • AS HSIE escuelakuna (utaq “HSIElla”) yachaqkunapa ayllu simita rimaqku astawan escuelapa oficial simintapas.106 • Escuelakunapi mana AS HSIE programayuq rimanku escuelapa oficial simillanta. Huk periodontin suqta watakama, investigadorkuna chanincharqanku yachaqkunapa wiñayninta iskay kaq escuelakunapi hinallataq iskay chunka mana kaqlla campokunapi kuskachananpaq yachaqkunata AS HSIEmanta, mana AS HSIEmantapas.117Sapa wata paykuna llapa yachaqkunata chanincharqanku huk pruebawan, kayqa gobiernokunapa currículo ruwasqanmanta. Llapa pruebakunapi churarqanku huk seccionta maypi yachaqkunapa yuyayninkuta escuelapa oficial siminpi chanincharqanku. Figura 1 nisqan (page???) rikuchiwanchik yachaqkunapa wiñayninta escuela oficial simi yachayninpi Qhawaychik: • ‘Lub’ nin lubugan, huk rimasqa simipi Luzonpa nortenpi, Filipinas nacionpi; • ‘PM’ nin patani malay, qullana siminmi Tailanda nacionpa uray suyunkunapi; • Kom huk sutin, rimasqa simi Kom llaqtamanta rimaqkuna, Camerun nacionpi; • ‘Ing’ nin inglés, escuelapa oficial siminmi Camerunpi, Filipinaspipas; • ‘Letra ‘G’ ninmi Grado; • “General” nisqa, “Lub G3 Ing. General” nisqanpihina ninmi: evaluacionqa llapa ruwaykunamanta , yachachisqa simikunapi karqa; • Barrakunapi tumpa yanayasqapi wawakunapa ruwayninta escuelakunapi mana ASEpi qawachiwanchik. • Astawan yana barrakunapi, warmakunapa resultadonta escuelakunapi AS HSIEpi rikuchiwanchik. 10 Qawaykuy, 1 kaq partita kay cuadernillopata astawan yachanapaq, imaynam Ayllu Simita cursohinata yachachinku hinallataq AS HSIE escuelakunapi yachachinankupaq rimanku. 11 Huk estudio Grado 4 programapa, Patani Malay programamanpi, Tailandia nacionpi, manam winasqa kanchu figura 1pi. Chay estudio patacharqa yachaqkunata Grado 4 programapa, thai siminkupi allin rimaqninta. Imayna kay yachaqkunapa Grado 4programapa AS HSIE escuelakunapi nitaq escuela AS HSIE yachaykunapa resultadokunaqa mana kaqllachu karqa Grado 3 kimsapi Grado 5pichqapipas, investigacionmanta equipoqa Grado 4 programapa resultadokunata wikchupurqanku manan wakinhina kaptin. 31 ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. Figura 1: Tupachina AS HSIE Programapa mana AS HSIE programawan, yachaqkunapa yachayninwan escuela oficial siminpi utaq nacionpa siminpi Filipinas Lub G3 Ing. General Lub G1 Ing. General Tailandia PM G1 Tai simipi qillqasqa PM G3 Tai General PM G1 Tai General Camerún Estándar Ayllu Simi chayninta Kom G6 Vocabulario Ing. Kom G3 Ing. Liyisqa Kom G1 Ing. Rimasqa 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Promedio de Grupos (porcentaje nisqa) Qawachisqa resultadokuna figura 1pi, yaqa kikin kanku AS HSIE yachaqkunata tupachisqa kaptinku mana AS HSIEmanta yachaqkunawan kikin llaqtamanta kaspa ayllu simi rimaqkunapas yachayninkupi escuela oficial siminta rimaspa. Warmakuna ASE escuelamanta allinta rikuchinku ventajayuq kasqanta 30 – 60 por ciento nispanpi yachaqkunamanta kikin gradomanta ichaqa mana AS HSIE clasekunapi. Figura 1pi, resultadoqa Kompaq G1 Ing. rimasqanpi (escuelapa oficial simin) llapanmanta aswan confianzawan kanku chay tinkuchisqanmanta, investigacionpa equiponqa kikin tapukunawan tapurqanku yachaqkunata sapa wata kimsatantin wata. Yaqa 300 Kom yachaqkuna AS HSIE escuelamanta, mana kaq AS HSIE escuelamantapas, sapa wata examenta ruwarqanku – llapanmanta, yaqa 1,800 yachaqkunamanta. Achka runakuna utirayasqa karqanku, AS HSIEpa yachaqkunaqa, examen ingles simi rimasqanpi astawan allinta ruwarqanku huk yachaqkunamanta, mana AS HSIE escuelakunamanta (ingles simillapi). Figura 1pi, “Kom G3 Ing” nisqapi, rikuchinku Comprension de lectura nisqanqa manan kaqllachu. UNESCOqa, huk institucionkunapas tarirqanku warmakuna Africamenta mana-HSIE escuelakunamanta pisillata liyiyta atinku 4 watapi utaq 5pi. Yaqa llapan Kom yachaqkunamanta, iskay kimsa partellam HSIE escuelakunapi ingles simipi – iska kaq siminpi – liyichkarqanku – iskay grado usyanankama. Kayqa yachachiwanchik, Kom yachaqkunaqa ASEpa tariparqanku allin califacionta dobleta, comprensión de lectura ingles simipi wakinmanta mana AS HSIE escuelamanta (ingles simillapi). Kay investigacionmanta hukkunamantapas datokunaqa chiqanpuni riqsichinku: ayllu simita escuelakunapi rimaptinku, yachaqkunapa yachayninkuqa liyiyta atinanpaq escuelapa oficial simita rimananpaq manan taqsayachinkuchu. Aswan ancha allinmi, ayllu siminpi liyiyta qillqayta yachaspa chaynam, rimayta, liyiyta, qillqaytapas escuelapa oficial siminpi yanapanqa, utqayllaña allinta intindispa. 128 12 Kay cuadernillopi, parte 1 nisqapi, niwanchik imaynanpi, imarayku AS HSIE programakuna kallpachanku yachaqkunata allinta rimanankupaq, liyinankupaq, qillqanankupaq ima, escuelaq oficial siminta. 32 ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. T2 ¿AS HSIE programakuna yachaqkunaman yanapanchu yachayninkunata nivel –grado aypayta huk cursokunapi? Wakin runakuna ninku, mana atipaq simikunaqa manam allinchu escuelapi yachachinapaq, manam siminkunanpi términos académicos nisqan kanchu, yachaqkunaqa allinta yachanankupaq necesitanku, kayhina terminokunata: ciencia, historia, matemáticas, literatura, estudios sociales ima nisqanta. Kay cuadernillopa, huknin kaq partinpi (parte 1) willanku chay termino acdemicokunapa chaninchasqata yachaqkuna yachanankupaq, media primariapi, hamuq gradokunapipas. Huk sapaq cuadernillopi sayarichiqmanta imayna kasqanta willanku, imaynampi concepto academicokunata Ayllu Simipi yaykuchirqanku, chaymanta imaynam winarqanku chay termino académico kutichipusqanta escuelapa oficial siminpi. Kayqa, yachaqkunata kallpachanku astawan yachanankupaq kayna conceptokunata atisqankumanhina ñawparichinqaku grado primariaman, mediaman superior nisqankama hinallataq kallpachanchu rimananpaq yachasqanpihina ayllu siminpi utaq escuela oficial siminpihinapas ¿Sasachakuychu termino académico nisqanku mana kaptin Ayllu Siminpi yachaqkunapaq AS HSIE programapi primariapa qallariy gradunkunapi? Kay tapuyta kutichinapaq yanapasun. Figura 2: AS HSIE yachaqkuna, mana-AS HSIE yachaqkunawan yachasqankupi tinkuchiyqa Camerún Kom G6 Mat Estándar Kom G4 Mat Ayllu Simi chayninta Kom G2 Mat Tailandia PM G3 Estudios Sociales PM G1 Estudios Sociales PM G5 Ciencia* PM G3 Ciencia PM G1 Ciencia Vietnam Vietnam G1 Mat Filipinas Lub G3 Mat Lub G3 Liyiy 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 Promedio de Grupo (Porcentaje nisqa) *“PM G5 Ciencia” nisqan rikuchiwanchik hayk’a yachaqkuna tariparqanku allin notata (50 por ciento nisqan utaq astawan), Grado 5 Ciencias, chaninchasqapi. Tupachiptinchik iskay grupo yachaqkunapa ruwasqanta sut’illam kachkan AS HSIEpa yachaqninkunaqa astawan allinta ruwarqanku huk yachaqkunamanta kikin llaqtamanta, mana AS HSIEwan kaspa. Yachaqkuna ASEpa allin kayninqa 15 – 50 por cientopi chaninchana kachkan. Kaypi aswan qawachwan literaturata investigacionpi, musuqyachisqanta educacionpi occidente llaqtakunapi indicekunaqa allinyasqamanta 5 – 10 por cientopa allin kachkanku. Kay allin kaksqanmanta indicekuna 20 por ciento astawanqa hatun poblaciónpi utiyarayapaqmi. Achka runakuna índice wiñasqanmanta 50 por cientopi manam iñiyta atinpankuchu. 33 ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. Notakunaqa Kom escuelakunapa, matematicaspi 2, 4, 6 gradokunapaq política educativakuna ruwaqkunaman chaninchasqa leccionta qunku. Kay programapi (“salida temprana” nisqapi 13),9Ayllu Simipi yachachisqata sayachirqanku grado 3ta usyachkaptinkuña, chaymanta yachaqkunata 4, 5, 6 gradokunapi yachachirqanku ingles simillapi. Grado 3ta usyachkaptinku, chunka iskayniyuq Kom AS HSIE escuelamanta warmakunapa calificacionninqa matematicaspi, yaqa 60 por ciento nisqanpi karqa. Grado 4pi, watintin escuelapi ingles simillapi warmakunaman yachachiptinku, kay grupopa calificacionninkuqa 40 por ciento nisqakama urmarqan; chaymanta grado 6pipas calicacionninqa urmarqa 38 por ciento nisqanman. Kay astayqa AS HSIE programamanta Ingles simillapi yachachiyqa chay warmakunapa yachayninqa uchukyachirqa yaqa 50 por ciento nisqanman. Chaykama, yachaqkunapa matematicaspi notankunaqa, ingles simillapi yacharqanku llapallan educación básica nisqanta, pisi pisillamanta mirarqa 24.9 por cientomanta grado 2pi; 34.3 por cientokama, grado 6pi. Kay indice allillamanta wiñaspa, kutichiyta atinmanmi unasqa ruwayninta ingles simi allin yachayninpi clasekunata entendinanpaq. Pisi rimayllapi: Investigacionkunaqa kay tapunamanta rikuchiwanchik ayllu simipi yachachiyqa allinmi, manam qipachinchu warmakunapa académico yachaynintaqa educacionta qallariptinku. Chiqanpuni, ñuqanchik mana kaqta rikunchik. Warmakuna ASEpa escuelakunapi allintam yachanku huk yachaqkunamanta paykunahina kikin ayllu simi rimaqkuna escuelaman mana – ASEman rispanku. Huk allin kaynim Kom investigacionmanta, yachaqninkuna ASEmanta salida – temprana nisqanmanta anchatam ñak’arirqanku astarqaptinku ingles simillapi yachachinankupaq Grado 3 usyasqaskumanta. T3 ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata kallpachankuchu, secundaria yachanankupaq? Investigacionkuna kay tapunamanta pisiraqmi kachkan. Kaymanta allin willayta tarinankupaq, investigadorkuna yachaqkunapa sapan wiñay kaqninta qatipananku pichqa, suqta watakunapi paykuna escuela primariata usyaptinku. Kusikuypaq iskay investigacionkuna kanmi: Huknin kaq Guatemalamanta, huknin kaqtaq Camerunmanta, kaykunam kay tapunata kutichiyta yanapanku. 1999-2000 watakunapi, iskay investigadorkuna huk encuestata aparqanku tawa escuela secundariaman Guatemalapi, kaypi yaqa llapan yachaqkuna ñawpa maya llaqtamanta karqanku. Invesigadorkunaqa Maya yachaqkunata tapurqanku sichus escuela primaria mayta paykuna rirqanku yachanankupaq yachachirqanku español simillapi, utaq taqrusqa simipi, español simiwan ayllu siminwanpas. Kay tapuyqa 1,202 kutichina karqa. Kay yachaqkunapa kutichisqanqa Figura 3 kachkan: 13 ‘Salida-temprana’ nisqa programakunapi Ayllu Simipi yachachinku kimsa watapi utaq iskay wata partinpi, chaymanta yachaqkunata Ayllu Siminta urquspa escuelapa oficial simillanpi yachachinku. Salida-tardía nisqan programakuna rimanku - Ayllu Simillata - qallariyta, media primariatapas yachinankupaq, chaymantataq yachachinku Ayllu Simita, escuelapa oficial siminwan taqruspa. Literaturapi investigaciónpaq yachachiwanchik allin kasqankuta kay salida-tardía nisqan programakuna salida-temprana nisqan programakunamanta. 34 ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. Figura 3: Escuela primariapa ñawpaqnin maya yachaqkunapa escuela secundariakunapi 900 800 Español similla 810 Iskay simipi (AS) Hayk’a yachaqkuna 700 620 600 582 500 400 392 300 200 100 0 Suyasqa Chiqam Guatemalapa Ministerio de Educacionpa huk documento nisqanpi, matricula oficialqa, yaqa 33 por ciento nisqan, yachaq mayakuna iskay simipi yachachiq escuelakunaman (Ayllu Simipi, Españolpipas) rinku. Kay informacion tiqsispapi niyta atichwan, chay 1,202 yachaq mayamanta, escuela superiormantaqa, encuestata kutichirqanku, yaqa 392 yachaqkuna, paykuna hamunku escuela iskay simipi rimaqkunamanta utaq ayllu simillata rimaqkunamanta. Figura 3pi, kayqa “suyasqa” simi yachachiwanchik, kay grafico urayninpi, ichuq ninpi kachkan Ichaqa, 582 yachaqkuna 1,202 yachaqkunamanta tapuptinku nirqanku paykunaqa iskay simi yachachiq escuelamanta hamunku (chaytam rikuchiwanchik, figura 3, “chiqam” nisqanpi). Kay estadisticakunaqa yachachiwanchik educaciónqa iskay simipi yaparqa indiceta 48 por ciento nisqankama maya yachaqkuna escuela secundariaman astawan riptinku. Guatemala nacionpi, manam ancha sasachu yachayqa imakunam – academicokuna, sicologicokuna, emocionalkuna, politicokuna utaq llapan taqrusqakuna – ruwarqanku maya yachaqkunata educacion secundariaman yaykunankupaq. Hinallataqmi yachanchik wakin yachachiqkunamanta “iskay simipi escuelakunapi” astawan rimanku español simita ayllu simimantaqa yachachinankupaq. Chayna kaspapas, educacionqa iskay simipi escuelakunapa ruwasqankuqa ancha yupaychasqa qawachinankupaq imaynam kanku educacionqa iskay simipi achka simipipas qallariy gradokunapi imaynam astawan participarqanku educacion secundariapi Camerunpi, huk estudio experimental nisqanqa, Kom yachaqkunapa mirayninta qatiparqa suqta watakunapa escuela primariapa (2006 – 2013), AS HSIEpa yachaqkunata astarqanku ayllu siminmanta ingles simipi clasekunaman, Grado 3 kimsamanta. Primariata usyachkaptinku llapa yachaqkuna huk atipanay examenta quyta atirqanku escuela secundariata yaykunankupaq. Investigadorkuna chay examenkunapa resultadokunata qawaspa kayta tarirqanku, Kom warmakunamanta escuela secundariapaq, huk 70 por ciento hamurqanku Kom Ayllu Simipi (AS) escuelakunamanta, huk 30 por ciento nisqantaq hamurqanku huk escuelakunamanta maypi ingles simillapi rimarqanku. Hinaptinpas Kom warmakuna escuela primariata suqta watapi usyaptinku, pisillaraq kachkanku. Kom yachaqkuna Grado 6pa, allinta ruwarqanku examen de calificación secundariapa ruwasqanqa ancha hatunmi. Chiqan kasqanmanta, Investigacion educacionpi Ayllu Siminninta niyta atichwan Kom yachaqkunapa yalliyninqa astawan hatun kanman karqa sichus ASE programakuna kanman karqa Grado 6 usyanankama, manam Grado 3pi rantinmanta. Pisi rimayllapi. Kay tópicopi, achka investigacionkunawan kaspapas wanankuraqmi, kay informacionqa qawachinku AS HSIE programakunamanta wiñaspa yachaqkunapa puriyninta escolorizacion secundariakama apanku. 35 ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. T4 ¿AS HSIE programakuna warmi wawakunata escuela primariapi éxito aypayta yanapanchu? Kay seccionpi, investigadorkuna yacharqanku imaynam AS HSIE programa warmi wawakunata yanapanku allinta atipanankupaq primariapi. Risqanmanhina, huk investigacionkuna nirqanku, warmi wawakunaqa allintam ruwanku qhari wawakunahina escuelapi kikin siminta rimayta atispa yachanankupaq qallariy gradokunapi. Chiqan nisqanku ASEqa escuelakunapi yanapanmanku warmi wawakunata astawan qhari wawakunamanta qispiyta qallarisqa gradokunapi. Figura 4 (uraypi kaq) evaluacionpa resultadokunata rikuchiwanchik kimsa nacionpa: Camerun, Tailandia, Vietnampapas. Kay resultadokunaqa rakisqa kachkanku: warmi wawa (qilluniqpi) qhari wawa (anqaspi). Ñawpaq resultadokunapihina, barrakunapi tumpa yanayasqapi qawachiwanchik imaynam atiparqanku mana – ASE programapi (sutichasqa “estándar”), barrakunapi astawan yanayasqapitaq qawachiwanchik imaynam atiparqanku ASE programakunapi. Figura 4: Qhari wawakuna, warmi wawakuna ima, HSIE programapi, mana-HSIE programapi Kom G6 Mat-Warmikuna Camerún Tailandia Qharikuna-Estándar Qharikuna-AS chayninta Warmikuna-Estándar Warmikuna-AS chayninta Kom G6 Mat-Qharikuna ************************* Kom G3 Lenguaje y Artes - Mujeres Kom G3 Lenguaje y Artes - Qharikuna ************************* PM G2 Estudios Sociales - Warmikuna PM G2 Estudios Sociales - Qharikuna ************************* PM G2 Ciencias - Warmikuna Vietnam PM G2 Ciencias - Qharikuna ************************* Vietnam G2 Mat - Warmikuna Vietnam G2 Mat - Qharikuna 0 20 40 60 80 100 Promedio de grupos (porcentaje nisqa) Llapan casokunapi, warmi wawakunaqa HSIE escuelakunamanta, aswan allintam yacharqanku warmi wawakunamanta mana - HSIE escuelakunamantaqa. Figura 4pi rikunchikmi imaynam warmi wawakuna, Ayllu Simiyuq escuelakunapi astawan yacharanku Kom G3, Lenguaje, Artes areakunapi, hinallataq Vietnampi G2, Matematicaspi. Manam anchatachu qispichirqanku Kom G6 Matematicaspi. Patani Malay (PM) programaqa ancha allinmi, warmi wawakunaqa, aswan allinta ruwarqanku qhari wawakunanmantaqa, yaqa llapan cursokunapi aswanraq riqsisqa escuelakunapi. Pisi rimayllapi: Kunanqa kaypi kaq investigacionkuna yachachiwanchik AS HSIE programakunaqa warmi wawakunata yanapanku escuela primariapi allinta atipanankupaq. Nisqanchikhina, wichay qillqasqapi, niyta atinchikmanmi, astawan warmi wawakunaqa éxitota escuela primariapi aypanku, chaynallataqmi escuela secundaria punkunkuna kichasqa kanqa paykunapaq. 36 ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. Tukunapaq Sut’illam kachkan. Warmakunaman, taqsayachisqa simi rimaqkunaman kamachiyqa rinanpaq escuelaman mana Ayllu Siminta munaqkunaman yachananpaq astawanmi sapaqchakunku educacionpi, economicopi, politicapi socialpipas. Usyanapaq, AS HSIE ruwayqa iskay chaniyuqmi: Hukninpa costo social económico nisqanmi, poblacionpa huk allin partinta mana educasqata saqinku watan wata. Hukninpataq costo económico karqa, kay AS HSIE programata sayarichinanpaq, kaykunaqa kusam karqanku warmakunapa taqsayasqa simi rimaqkunapa wanaykunawan educacionpi tinkuptinku. Huknillam kay iskaymanta chiqanpuni atipanqa, achka simiyuq llaqtakuna aypanqaku huk allin educacionta llapanchikpaq. 37 Cuadernillo programa sayarichinankupaq CUADERNILLO PROGRAMA SAYARICHINANKUPAQ Qallariy Kayqa kimsa kaq cuadernilloqa pichqa kaqkunamanta, Ayllu Simipi Huqniraq Simikunapi Ima Educacion programamanta (AS HSIE). Huknin kaq cuadernilloqa yachachiwanchik llapa asuntukunamanta AS HSIEwan tiqsimuyumanta. Iskay kaq cuadernilloqa riqsichiwanchik imakunatam política educativakuna ruwaqkuna ruwarqanku, paykunapa yanapayninqa allinmi sichus AS HSIEqa sayarichinqa kanqa, takyachinqapas sistema de educacion formal nisqanpi. Kay kimsa kaq cuadernilloqa qawachiwanchik runakunapa yuyayninkuta pikuna kay AS HSIE programata purichinqaku. Hinallataq imaynam kay programakunamanta willawanku, allin kasqankumanta maypi AS yachaqkunapa tiqsinmi huk escuela oficial simikunata, hinallataq huk cursokunata yachananpaq. Tawa kaq cuadernilloqa willawasun comunidadpa ruwasqankuta llaqtapa ñawpaq culturanmanta, siminmanta, programakunata waqaychanankupaq, hinallataq allin educacionta wawankunaman qusqanta. Pichqa kaq cuadernilloqa estudiokunata AS HSIE programamanta Asiapa pichqa país nisqanpi riqsichiwanchik. Sapa kuti tapukuna runakunapa tapukusqanqa AS HSIEmanta kay cuadernillopa sapa seccionpi qallarinankupaq churarqanku. Kutichisqan tapukunata riqsisqa leccionkunapi AS HSIE programapa tiqsimuyu muyurinpi kachkan. Kay ejemplokuna tukuy laya programapi qawachiwanchik kamachaspalla imaynam runakuna huñunakuspa llamkachkanku huk plan nisqata ruwanankupaq, sayarichinankupaq, takyachinankupaq AS HSIE programakunata yachaqkunaman yachayta yanapanku hinaspa chayna aypayta atinmanku allin educacionta. T1 ¿Imaraykutaq kay AS HSIE programakuna allin kanman? ¿Imakunataq allichanmanku? Educacionpa munasqanqa warmakunata yanapanku yachayniyuq kananpaq, yupaychananpaq, allin kayniyuq kananpaq chaykunawan ayllunkunapa mirachiy runa kanqa, hinallataq llaqtanpa allin runa responsablepas. Escuelapi allinta kanankupaq, yachaqkunaqa competencias de aprendizaje (allin kay yachanapaq) nisqanta aypanmanku, kaykunaqa sapa watapaq sapa cursopaq curriculo gobernamantal nisqanpi kachkan. Ichaqa yachaqkunaqa yachaykunata manam aypayta atinqakuchu sichus yachachiqninkunapa rimasqanta clasepi manam entendinqakuchu. Yachaqkunapaq mana yachayta atirqankuchu utaq escuelapa oficial simita wasinkupi mana imaypas rimankuchu, escuelaqa qallariyninpi manch’arichirqa, chaymanta mana ima atiy ruwana, chaymantataq mana kallpayuq kanku. Kaymi nin, imarayku achka wawakuna, taqsayachisqa simiyuq ayllukunamanta manam escuelata rinkuchu. 2005 watapi, Banco Mundial kayta nirqa: “Pichqa pachak por ciento warmakunaqa manam imaypas escuelata rispa, tiqsimuyunpa comunidadkunapi tiyanku maypi escuelapa siminqa manam anchachu utaq manam imaypas wasipi rimarqankuchu. (Banco Mundial, 2005, p. 1). Chay porcentaje nisqanqa manam pisiparqachu, chiqanpuni astawan hatunyachirqa, hina kallpachaptinku UNESCO, UNICEF, huk agenciapas, organizacionkuna tiqsimuyuntinpipas, utaq wakin gobiernokuna taqsayachisqa simiyuq ayllukunapas kay situacionta allinyanankupaq. Achka taytamamakuna, yachachiqkuna, investigadorkunapas yachanku yachaqkunapa sasa kayninta sichus paykuna encuelapi ayllu siminta mana rimayta atiptinku. Qawasun uchukllapi, tukuy laya sacachakuna hinaspa imay modopi AS HSIE sapankamata allinyachimanku. 38 Cuadernillo programa sayarichinankupaq Sasachakuy: Yachaqkuna entendinanta, rimananta escuela oficial simita suyanchikmi yachanankupaq qallarisqan punchawmantapacha escuelapi, wasinpi mana rimaspapas. Chaymanta yachaqkunaqa yachayta atimanku qillqayta, rimayta, yuyarimuytapas rimanakunata yachachiqninkupa rimasqanta. Ichaqa mana intindispa, paykuna manapaschá atinqakuchu siminpi tuqyachiyta rimanakunata kaykunawan oracionkunata musuq riqsinakunata ruwanankupaq. Huk investigador, India nacionpi kayna kasqanmanta 2005 watapi nirqa: Warmakuna mana intereswanhina karqanku yachachiqpa rimasqanwan.Paykuna chusaqta utaq yacachiqta qawarayarqanku, hukkunapipas pizarrata maypi huk letrakuna qillqasqa karqa. Yacachiqqa chiqanpuni yachan, warmakuna manam entendisqanta paypa rimasqanta, chaymi payqa explicacionta ñut’u ñut’ullata rakhu kunkawan hatunmanta qurqa. Chaymanta, yachachiqqa sayk’usqaña kaspa, musyarqa uchuk warmakunaqa ancha chinkasqa kasqanta, chaymi pay yachaqkunaman mañakurqa qillqayta qallarinankupaq pizarrapi letrakuna kasqanta. “Wawachaykunaqa ancha allin kanku, pizarrapi kasqanta qillqaspa. Paykuna Grado 5 aypaptinku atinqakuchá qillqayta llapa kutichinakuta hinaspa yuyarimuytapas. Ichaqa, iskay warmakunallam Grado 5manta, chiqanpuni, rimayta atinku [escuela oficial simita]”, chayna yachachiq nirqa (Jinhgran, 2005, p. 1) AS HSIEpa nisqan: Allin kallpachasqa AS HSIE programakunapi, yachachiqkuna Ayllu Simita yachaqkunapata rimanku huk simitahinata yachachinankupaq escuela primaria usyanankama. UNESCOqa nin imaynanpi kay ancha kusa: Rimasqa simi yachachinapaq ancha chaniyuqmi yachayninta kallpachanapaq. Chaymi wasimanta tukuy yachayniyuqta escuelapa yachaqniyuqwan huñuchwan, wawakunapa ayllu siminkuta rimaspa, kaykunawan yachanqaku yachachinqaku ima escuelapi.Kayqa wawakunata yanapanku astawan wiñachinanpaq yachay kaqninta, qillqayta liyiyta ñawpanankupaq hinallataq huk simikunatapas yachankupaq. (UNESCO, 2007. p. 19). Sasachakuy: Leccionkunaqa, librokunapas atipaq culturapi churqanku, hinaspa pisiyasqa llaqtamanta yachaqkunapa riqsisqanta, yachasqankutapas qunqanku, kay yachaykuta warmakuna yacharqanku wasinpi llaqtanpipas. Chayrayku, wayna, sipas yachaqkuna manam rimayta atinkuchu yachasqankunamanta yanapakunanpaq, rimaspaqa intindiyta atinmanmi, suyasqankuta escuelapi yachanantaq. AS HSIEq nisqan: Yachachiqkuna allinta rimanku wawakunapa Ayllu Siminkuta hinaspa yachasqankuta rakinakunku. Paykuna sapa punchaw ruwasqankuta qawachinku warma yachaqkunaman yanapananpaq musuq conceptokunata entendinanpaq. Yachachiqninkuna rimananpaq, musuq yuyaykunata ruwanankupaq kallpachaptinku, yachaqkunaqa confianzawan kanku yachayninkunapi allinta yachanankupaq. Chayna kaspa, llaqtapa simin rimasqa kaspa escuelapi, taytamamakuna, huk runakunapas llaqtamanta, kusisqallaña kaspa, astawan clasepa tukuy ruwanankunapi winakunku, hinaspa yanapanku tinkuchiyta currículo escolar nisqanta comunidadpa yachasqankunawan, ruwasqankuwan ima. 39 Cuadernillo programa sayarichinankupaq Sawdo Japakiya qhari wawapa taytanmi, jardín de infancia nisqanpa, kay qhari wawa Escuela Ban Prachan programaman rin, Iskay Simipi Educacion BLM Patani Malaypa, Tailandiapi. Chay wawapa taytan willarqa imaynam wawan rimayta, liyiyta ayllu siminpi wiñachirqa hinallataq thai simipipas escuela qallariqanmantapacha: Wawayta qhawaspa, yacharqani imaynam pay estudionkunamanta kusikun. Escuelamanta kutimuptin, yachachiqninpa tukuy kamachisqanta qatipan, kaykunatahinata, imaynam tareakuna ruwana utaq siqiypas ruwana… Kunankunaqa, qhatuman rantiq riqtiyku, hinam pay mañakunpuni libronkunata utaq cuadernokunata siqinanpaq maypi pay qillqayta atinman kusikunanpaq. ¡Payqa anchatam kusikun estudiaspa! .1410 Sasachakuy: Suyanchikmi yachaqkuna Ayllu Siminpi liyiyta qillqayta yachanantaq manaraq paykuna entendiyta rimaytapas atispa. AS HSIE nisqan: Yachaqkuna Ayllu Siminpi liyiyta qillqaytapas yachanku. Kikin tiempopi, paykuna qallarinku yachayta, entendiyta rimaytapas escuelapa oficial siminpi. Paykuna confianzawan kanku liyiyta qillqaytapas Ayllu Siminpi atiptinku, hinallataq entendiyta rimayta atiptinku escuelapa oficial siminta, yachachiqkuna yanapanqaku yachayninkunata astayta huk musuq simiman. Banco Asiatico de Desarrollo willawanchik imaraykum kay procesoqa ancha chaninniyuq: Huk llaqtakunapa allin yachayninkuna hinallataq llapa ñawpasqakuna neurociencia cognitiva nisqanmanta yachachiwanchik warmakunamanta, achka simiyuq educacion ayllu simipi (AS HSIE) kaqkunapa, kay warmakuna yachayninkunata allinta mirachinku ayllu siminkunapi hinallataq nacionpa siminkunapipas (ACDP Indonesia, 2014, p. 3). Pisi rimayllapi, allin ruwasqa AS HSIE programakuna, allin sayarisqa, allin purichisqa yachaqkunapi kaynam resultadokuna: Achka simipi rimaqkuna. Yachaqkuna kallpachasqa kanku iskay simita utaq astawanpas escuelapi rimaptinku yachanankupaq hinallataq huk runakunawan rimanakunankupaq ayllu ukunpi utaq hawanpi. Achka simipi liyiyta qillqayta yacharqanku. Paykuna liyinku qillqankupas yuyayninkunawan iskay simipi utaq llapan simikunapi Achka culturayuq. Yachaqkunaqa kuyayninta, yupaychantapas kikin culturanpata llaqtanpatapas waqaychanku, hinallataq rimanakunku confianzawan, respetowan huk runakunawan mana paykunahina qawankuchu, rimankuchu nitaq iñinkuchu. Atipaq yachaqkuna. Paykuna educacionpi llapan munasqankuta aypanku hinallataq yachanankupaq kuyayninta kawsanankama mirachinku. 14 Kayta t’ikraranku Pratya To-Itae: Noticias del Sur, Instituto Isramanta. Nivel Inicial del Tercer año de escuela Bilingüe: La Respuesta para la Educacion de Niños en el Área de la Frontera Sur. Domingo, 03 de enero 2010 19:10. 40 Cuadernillo programa sayarichinankupaq T2 ¿Imaynam AS HSIE yachaqkuna liyiyta, qillqayta ima yachanku kikin siminpi hinallataq hukkunapi utaq aswanta simikunapipas escuelapi? Llapa warmakuna escuelata qallarinku yachayninkunawan, taytamamankumanta yacharqan wasipi, ayllupi ima. Llapa yachaykunamanta escuelaman apasqanqa kachkanmi huk yachaynin rimanankupaq yachanankupaq ayllu siminpi (AS). Ayllu Siminqa ancha allinmi huk simikunata yachananpaq hinallataq matematicasta, cienciakunata huk escuela cursonkunata yachanankupaq. Imayna paykuna yachankuña Ayllu Siminta, chayqa aswan allinmi paykunapaq lecto-escritura nisqanta yachanankupaq. Yachaqkuna confianzawan kanku liyiyta qillqayta ayllu siminpi atispa hinallataq paykuna qallariy nivelta escuelapa oficial siminta aypanku mana sasachakuspa tuqyachispa, chayna kaspa allinmi kachkanku liyiyta qillqayta yachanankupaq chay simipi. Diagrama uray kaqpi AS HSIE procesota kicharin yachaqkunata yanapananpaq utqaylla, confianzawan rimayninpi, liyinanpi qillqayninpipas ayllu siminpi, chaymanta escuelapa oficial siminpi hinallataq huk simikunapipas curriculopi mañakuptinku.Kay diagramata qawaspa, uraymanta qallarisqanta wichaykama risqanta, yachankichik sapa paso nisqanqa yachaypa tiqsinman tikrasqanta hamuq pasopaq. Paykuna yachanku huk simikunatapas currículo mañakuptinku. Yachaqkuna wiñachikkanku mana sayk’uspa rimayta qillqayta iskaynin simipi Yachachiqkuna Ayllu Simita rimanku escuelapa siminta yachachiyta yanapanankupaq Paykuna liyiyta qillqayta qallarinku ecuelapa oficial siminta. Paykuna wiñachikkanku mana samaspa rimayta escuela oficial siminpi. Yachaqkuna wiñachikkanku mana sayk’uspa, rimayta, qillqayta ima Ayllu Siminkupi. Yachachiqkuna Ayllu Simita escuelapa oficial simintapas rimanku yachachinankupaq. Paykuna yachayta qallarinku escuelapa oficial siminta. Paykuna liyiyta qillqayta yachanku ayllu siminpi. Yachaqkuna utqayllata wiñachinku ayllu siminpi hinaspa escuelapa vocabularionta mastarichin. Yachachiqkuna Ayllu Simillata rimanku yachachinanpaq. Yachaqkuna Ayllu siminpa vocabularionta mast’arichinku hinallataq confianzata wiñachinku ayllu simita escuelapi rimaspa. Yachachiqkuna Ayllu Simillata rimanku yachachiptinku. Paso pasonta proceso nisqanpi, simikunata cursohinata yachachinankupaq, hinallataq yachachinapaq rimanku tukuy escuela primariapi 1511 15 Ruwapayasqa S. Malonemanta, 2010. 41 Cuadernillo programa sayarichinankupaq Kay diagramaqa, sapa pasota manam churanchu huk akllasqa gradoman, índice de progresión nisqanqa hukkunamanta depende winasqa simikunamantapas, yachaqkuna yachanam kachkan escuela primariapi. Kay llapanmanta, yachaqkuna aypaymanku allin kayta, éxito nisqanta, sapa pasopi huk simita yachaynanpi, chaynam paykuna astawan confianzawan, kallpachakuspa kanqaku entendinanpaq, rimananpaq, liyinanpaq, qillqananpaqpas iskay simipi utaq escuelanpa llapan simipi. Hamuqpi, pisi rimayllapi willawanchik (anqaspi) imaynam sapa paso kanku diagramapi; qallarisun urayninmanta. Yachaqkuna Ayllu Siminpa vocabularionta hatunyachinku hinaspa kallpachasqa kanku Ayllu Siminta rimaspa escuelapi. Uchuk warmachakuna ayllu siminta rimanku masinkunawan, ayllunkunawanpas rimanakunankupaq manaraq educacion formalta qallarispa. Huknin kaq ruwana kachkan yachasqan simipa, mirachiy Ayllu Siminpa vocabularionta, chayna kaspa paykuna allinta, kallpachaspa rimanmanku maypi munasqankupi, clasekunapa ukunpi utaq hawanpi. Yachachiqkuna yachaqkunata yanapanku allinta rimanankupaq, willakunata paykuna liyiptinku yachaqkunaman, chaymanta tapukunata ruwaptinku yachaqkuna hamutananpaq, rimananpaq llapa uyarisqankunamanta. Hinallataq yachachiqkuna yachaqkunaman proyectokuna qunku maypi llamkanqaku, rimanqaku huñunakuspa sasakunata, equipopi paskanankupaq, chaymanta willanqaku ruwasqakunamanta entendisqankunamantapas. Yachachiqkuna yachaqkunaman kallpachanku tapukunata ruwanankupaq hinaspa sut’i kutichikunata qunku yachaqkuna entendinanpaq. Hinallataq paykuna winanku musuq rimanakunata vocabularioman Ayllu Simipi, chaynam yachaqkuna entendinqaku imata nin musuq rimanakuna, hinaspa rimayta qillqayta atinmanku hamuq yachanankunapi. Kaypi kachkan investigadorkunapa willawasqanku, imaynanpi ancha kusa warma yachaqkunata kallpachayqa ayllu siminta clasekunapi rimanankupaq: Getty/Ridofranz Investigacionkuna niwanchikmi warmakunapa yachayninqa, simita rimananpaq, uyarinanpaq, entendinanpaq ima, imata nin rimasqa qillqasqa rimanakunaqa riqsichisqa, tinkisqa kachkan qhipa kaq qispisqa alfabetizaciónpa liyiypi, qillqaypi, kunkapi simikunata t’uqyachiypi ima. (Panel: Temprana Alfabetización Nacional, 2009, p. 2). 42 Cuadernillo programa sayarichinankupaq Yachaqkuna liyiyta, qillqayta ima Ayllu Siminkupi yachanku. Yachachiqkuna yachaqkunaman liyinata qillqanata riqsichinku Ayllu Siminkupi – paykunapa allin riqsisqanta – kayrayku: … liyinapaq allin kayninqa entendiymi. Entendiytaqa warmakuna aypanku t’inkichispa paykunapa liyisqankuta, ñawpaq yachayninkunawan. Warmakuna mana materialkunawan liyinanpaq kaspa, yanapakusqa yachasqankullapi, ichapas siminkupi, llapa culturakunapi utaq geografiapipas, chiqanpuni manam allinchu kanku. (Prouty, 2009, pp. 17-18). Yachachiqkuna AS HSIEpa yachaqninkunata yanapanankupaq liyiyta qillqayta Ayllu Siminpi “iskaychasqa yachaykunawan” ruwanku. Yachaqkunaqa alfabetonpa letrankunata hinallataq imaynam simin ukupi t’ukyanku sapa letrakuna, chaytapas yachanku. Paykuna kay yachaykunata allinllata palabrakunata, oriacionkunata yachapakustin rimanku. Hinallataq paykuna yachapakunku allinta sumaqllata qillqayta letrakunata, palabrakunata oracionkunatapas. Yachaqkuna palabrakunata sumaqta rimayta yachanankama, oracionkunatapas allin qillqayta yachanankama, yachachiqkunaqa entendiyta yanapanku liyiypas, qillqaypas chaninchasqa ruwaykunam kanku. Paykunam yachaqkunam mana sasa willaykunata Ayllu Siminpi qunku wakin runakunamanta, llaqtakunamanta, ayllupa ruwaykunamantapas hinallataq yachaqkunata kallpachanku sapa rapipa imagenkunawan historiata “liyinakunanpaq” paykunapura. Hinallataq paykuna yachaqkunaman kallpachanku kikin paykunapa historiankunata qillqayta – kikin siminpi t’ukyachiyta atispa –masinkunawan willanakuspa. Yachachiqkunaqa hina hay “iskaychasqa yachaykunawan” llamkachkanku chawpichaspa chiqan significadopi yachaqkunata yanapakunankupaq confianzawan liyiyta qillqaytapas Ayllu siminta. Kaypi kachkan yachachiqkunapa nisqanta kay iskaychasqa yachaykunamanta huk tallerpi curriculokunapa nisqanmanta As HSIE, Etiopia nacionpi: Ñuqayku astawan significadopi churakunchik manam ancha musuq materialkunapi ruwasqaykupi . Achka kutikunapi wawanchik tawantin yachaykunata manam ruwayta atinkuchu [uyariyta, rimayta, liyiyta, qillqayta] huknin mana kaptin… Ñuqaykum kallpachaniku rimananta, hamutananta, libre qillqananta ima astawan kallpachinanpaq. Coordinadorpa nisqanqa, AS HSIE programamanta, iskaychasqa yachaykunawan llamkaq Pakistan Nacionpa nor-oeste nisqanpi, yachaqninkunamanta iskay wata llamkasqanmanta AS HSIE kayta nirqa: Yachaqninchikqa AS HSIE escuelakunamanta liyiyta, qillqaytapas atinku, iskay wata estudiasqanmantapacha hallariy nivelpi, chaykamaqa escuela no gubernamental nisqankumanta yachaqkunaqa manam liyiyta nitaq qillqayta atinkuchu Grado 5 kaspapas. Yachaqkunaqa escuelapa oficial siminta yachayta qallarinku. Yachaqkunaqa escuelapa oficial siminta yachayta qallarinku kayna ruwaykunawan “uyariy – qhaway – ruway” yanapaqku mirachiyta simikunata simin ukupi tuqyasqanta, vocabularionta. Qallariyninpi, yachachiqkunaqa mana sasa kamachinata kayhinata kamachirqanku: “Sayariy”, utaq “Punkuta tuqsiy”. Yachaqkunaqa uyarispa qawanku yachachiqkunapa kamachisqanta hinaspa achka kutikuna ruwarqanku. Chaymanta, paykuna kaqmanta uyarispa ruwaykullankutaq. Sapa punchaw, yachachiqqa musuq rimanakunata, frasekunatapas yapaykullankutaq leecionkuna sumaqlla ruwasqa kananpaq plan ruwasqankuhina. 43 Getty/mofles Getty/Ridofranz Cuadernillo programa sayarichinankupaq 44 Getty/Courtney Hale Getty/Feverpitched Yachachiqkuna rikusqankuta willachkankupuni kimsa utaq pichqa semanamanta, paykuna yachaqkunata rikurqanku tukuy lawpi escuelapi kamachikunakustin huknin hukninman samaptinku. Kay puntopi yachachiqkuna yachaqkunaman tapuyta qallarinku paykuna kutichiyta atinmanku hukwan utaq rimanakunawan. As asllamanta, kay tapukunaqa suyanku kutichinakuna astawan hatunyananta, hinaspa chayllapi yachaqkuna rimayta atinmanku mirachisqa vocabulariowan tukuy ima kasqanmanta yaqa riqsisqa paykunapapaq. Yachachiqkunapas yupaychanku hayk’a tiempopi tapunakuna – kutichinakuna ruwanku yachaqkunata riqsichiyta yanapananpaq, imaynan gramatica kanku huk musuq siminpa. Cuadernillo programa sayarichinankupaq Getty/mmg1design Getty/Ridofranz Warmakuna liyiyta qillqayta qallarichkanku, escuelapa oficial simita. Ña yachaqkuna yacharqaptinku liyiyta qillqayta Ayllu Siminpi, ñam paykuna entendiyta rimaytapas escuelapa oficial simipi “sapa punchaw” rimanankupaq allinllaña kachkanku chay simipi (S2) lecto – escritura qallarinanpaq. Yachachiqkunaqa yachaqkunaman escuelapa oficial siminpa alfabetonta, yachayta yanapanku hinallataq simi ukunpi sonido tuqyasqanmanta sapa letrawan. Paykunam yachaqkunaman hamutayta kallpachanku imaynam yacharqanku liyiyta qillqayta Ayllu Siminpi hinam kay riqsisqanta qunman liyinapaq, qillqanapaqpas musuq simiman. Yachachiqkuna, educacionpi llamkaqkuna, taytamamanpa kusikuynin kusam astawan kaykunamanta yachaqkunata qawaptinku imayna utqaylla alfabetizacionpa yachayninkunata karqanku escuela oficial simipi, yachachiqnin kay procesota qatipanku. Yachaqkuna huk simikunatapas yachanku sichus currículo nisqanpi kamachin. Yachaqkunaqa achka AS HSIE programakunamanta rimayta yachanku kimsata utaq astawan simikunata escuela primariata usyaptinku. Huk musuq simita yachanapaq ruwana kachkan wichaypi nisqanhina, escuelapa oficial simita yachanapaq. Simikunata rimastin AS HSIE programakunapi yachachinapaq. AS HSIE yachachiqkunaqa pisi pisimanta yachaykunata qatipanku escuela primariapi yachachinankupaq. Yachachiqkunaqa yachaqkunapa Ayllu Simillapi rimanku qallariy gradokunapi yachachinankupaq (preprimaria nisqan, utaq Grado 1, ichapas Grado 2ta tukunankukama). Imayna yachaqkuna ñam riqsinkuna ayllu siminta yachachiqkuna ayllu simipi yachachinqaku matematicasta, cienciata, estudios sociales nisqantapas. Imayna liyiyta qillqaytapas Ayllu Siminpi yacharqankuña qallariy gradokunapi, AS HSIE yachaqkuna allin s’apiyuq kanku, liyiyta qillqayta yachanankupaq escuelapa oficial siminpi, vocabulario oral nisqantapas wiñarqachispa chay simipi. Yachachiqkuna Ayllu Simita, escuelapa oficial simintapas rimanqaku media primariata yachachinankupaq. Yachaqkuna grado media primariapi, kallpachasqaña kanku escuelapa oficial siminpi lliw yachasqankumanta rimanankupaq. Paykunapas yachayninkunawan kallpachasqa kanku Ayllu Siminkupi matematicasta, cienciasta, huk imakunatapas escuelapi yachanankupaq. Sichus kaypi exitota ayparqanku, chayqa paykunam kallpachasqaña kanku hamuq yachaykunapaq –escuelapa oficial siminta rimaspa, Ayllu Siminkutapas ima, chaykunawan yachanankupaq –. Yachaqkunata yanapanankupaq iskaynin simikunapi yachanankupaq, yachachiqkunaqa vocabulario académico nisqanta ruwaysinku, escuelapa llapa yachayninkunawan tinkisqata. Yachachiqkuna kayta ruwanku, ‘principio educacional básico’ nisqanta qatispaspa: warmakunapa riqsisqankunamanta rimastin musuq yachaykunata entendiyta atinanpaq. Kaypim kachkan, imakunatam ruwanmanku yachachiqkuna yachaqninkunaman musuq yachaykunata riqsichiyta yanapanankupaq ayllu siminpi hinallataq musuq rimaykunatapas tinkisqa escuelapa siminwan. 45 Cuadernillo programa sayarichinankupaq Ayllu Simita rimanku musuq yachayta winananpaq yachachinanpaqpas (ejemplo, Matematicaspaq: mirachiy). Ruwanakunata yachaqkunaman kamachinku, huk conceptowan huk sasakuyta allichanankupaq utaq huk ruwayta usyanankupaq. Kallpachanku yachaqkunata kuska rimanakunankupaq Ayllu Siminpi hinaspa yanapanakunkupaq paykunapura. Allin tapukunata ruwanku yachaqkunaman, pisi rimayllapi yachasqankunamanta willananpaq. Yachachiqkuna qawapayanku llapa t’erminos académicos nisqata Ayllu Simipi, chaymanta kay terminokunata escuelapa oficial siminpi riqsichinqaku (Matematicaspaq ejemplo: “Ayllu Simipi [quechua/runasimi] ñuqanchik ninchik ‘mirachiy’. Castellanopi [escuelapa oficial siminpi] ñuqanchik ninchik ‘multiplicación’”). 1. Yachachiqkuna Ayllu Simipa terminonkunata, escuelapa oficial simintapas pizarrapi qillqanku; yachaqkunataq qillqankullantaq yachapakuy cuadernonpi . 2. Kay kikin modelopi terminokuna, huk simipi utaq llapan escuelapa simikunapi, musuq tinkisqa yuyaywan yachachinku, hinaspa sapa yachaqkunapa qillqasqanta qawapayaspa allichanku. 3. Yachachiqkunaqa leccionkunapa partinta qawapayunku escuelapa oficial siminpi. Paykuna allillamanta sumaqllata rimanku, sayastin ima yachanankupaq sichus yachaqkuna nisqankuta entendichkanku. Musuq terminokunata rimanku, sapa atispa, chaynam yachaqkuna chaypi uyarinqaku. Hinallataq huk uchuk ruwayta qunqaku, kallpachastin warmakunata escuela oficial siminta rimayta paykuna kuska llamkaptinku. Yachachiqkuna yachaqkunata kallpachanku, yanapanku sichus paykuna mana atinkuchu rimayta escuela oficial siminpi. 4. Yachachiqkuna leccionkunata usyanku huk uchuk revisionwan chaninchasqa conceptomanta Ayllu Simipi, hinaspa, yachayta munaspa, tapunku sichus yachaqkuna entendirqanku. 5. Yachachiqkuna kutipanku leccionta erqekunawan, escuelaq oficial siminpi. Paykuna rimanku susigowan, pisi pisimanta, sayaspanku, qhawarispanku sichus erqekuna yuyaywan yachashanku. Yachachiqkuna rimanku musoq terminokunamanta, chayqa erqekuna uyarinku chay terminokunata hoqkunawan taqrusqata. Yachachiqkuna ruwanku hoq huch’uy actividadta, erqekunata mat’ispanku, escuelaq oficial siminta rimanankupaq, paykunapura llank’ashaqtinku. Yachachiqkuna kallpachanku, yanapanku ima erqekunata, sichus paykuna mana atinkuchu niyta imatapas as allinta, escuelaq siminpi. 6. Yachachiqkuna tukunanku leccionkunata huch’uy revisionta ruwaspa Ayllu Simiq yachayninkunata kutipaspa; tapunanku erqekunata hoqmanta, cheqaqchanapaq sichus paykuna yuyaywan qatishanku lluyta. Yachachiqkuna Ayllu Simita rimanku, escuelapa oficial siminta takyachinankupaq, Grado 6pi, utaq programapa watan usyachkaptin. Yachachiqkuna Grado 6pa, escuelapa oficial siminta rimanku Ayllu Simiwan yanapachikuspa. Paykuna kayna ruwaspa: 1. Escuelapa oficial simita sumaqllata, allimanta rimanku hukmanta kimsakama termino academico riqsichinanpaq hinaspa yachaqkunaman mañankunku allinta uyarispa hamatachun imaynam kaykunata leccionpi rimanmanku 2. Musuq terminota huk simipi yachaqkunaman riqsinankupaq tanqanku ichaqa mana imaypas takyachinqaku yachaykunata astawan yachanankupaq. Musuq terminokuna utaq rimanakunata kallpachanku (cf.#1) chaynallataq waqaychakunku yachaqkuna entendispa rimayta atinmanku. 3. Ruwanakunata equipopi yachaqkunaman qunku hinallataq kallpachanku escuela oficial simita rimanankupaq paykuna rimaptinku yachasqankunamanta hinaspa paykunapura yanapanankupaq. 4. Leccionta usyaspa, Ayllu simipi tapunqaku yachananpaq sichus yachaqkunata entendirqanku. 46 Cuadernillo programa sayarichinankupaq AS HSIE programapa huk yupaychana aspecto kachkan – llapanmanta hukninrayku yachaqkunaqa escuelapi atiparqanku – currículo qillqaqkuna yachachiqkunapas riqsirqanku kayta: manam kaqllachu concepto yachayqa nitaq simi yachayqa escuelapi qallariy gradokunapi, media – primariapipas. Yachaqkuna rimayta qallarichkaptinku escuelapa oficial siminta, yachachiqkunaqa kay iskay laya yachaykunataqa rakinkun. Yachaqkuna ña kallpachasqa kaspa media primariapi escuela oficial siminpi, yachachiqkunaqa huñuyta qallarinku kay iskay yachanapaq procesota. Escuela primariata usyaptinku, yachaqkuna allin kallpachasqaña kanku astawan allinta rimanankupaq escuelapa oficial siminta, musuq concepto (yachaykuna) yachanankupaq rimaptinku. T3 ¿Imakunataq AS HSIE programata sayarichinapaq yupanchanku? Achka nacionkunapi achka estudiokuna AS HSIE programakunapi tarirqanku, yaqa kikin aspecto generalkunawan kanku kay kallpachasqa programakunaqa. Muyurisqa diagrama uray kaqpi16,12riqsichin llapa imakuna allin kusa kay AS HSIE programapa exitoyuq kananpaq takyachinapaq ima política yanapanapaq AS HSIE Ñawpariq investigación Yanapananpaq ruwaysinkuna Plan: chiqanta sayarichinapaq Yuyay qispichiy, puririy ima Yupaychasqa imakunayuq kallpachasqa kananpaq AS HSIE programakuna Qatipay chaninchay ima Yachachiqpa huñunakusqan capacitaciónmanta ima Allin chaskisqa alfabetokuna Liyinapaq yachanapaqpas materialkuna Currículo nisqan yachachinapaq materialkunamanta. Kaypi kaqkunata (componentekuna) huk muyuriypi churarqanku qawachinanpaq, kikin tiempopi ruwasqankunamanta. Chaymanta, llapan ruwanakunapas chaypiraq kanqaku ciclos nisqanpi, programata churaptin, mast’ariptin ima. Kay programapa sayarichikninkunaqa kaykunamanta mana responsable kanmankuchu. Huk nisqan ejemplopi, paykuna manan responsable kanmankuchu políticas yanapakunamanta nitaq qullqita waqaychankunamanta AS HSIEta yanapanankupaq nacionpi, provinciapi utaq llaqtapi. Ichaqa paykunaqa wakinllamanta responsabilidad kanqaku. Hamuq secciónpi huk uchuk willaypi sapankama tinkichisqata ruwasqankunamanta qawachiwanchik. 16 S. Malonemanta, 2010. 47 Cuadernillo programa sayarichinankupaq Ñawpariq investigación. Ñawpariq investigaciónqa qunmanmi mañakusqan informacionta, sayarichiq plankunata, chiqanpuni qispisqanta wiñanankupaq. Hamuqpi, ejemplokuna kachkan, tapunanchikpa nacionpi, provinciapi hinallataq sapa ayllu simipi. Nacionpi, suyukunapipas (provinciapipas). • ¿Ima kaq politicakuna yanapayta ruwaysinmanku AS HSIE programata? ¿Kaykunata hatunyanmankuchu? ¿Kanchu politicakuna mana munaq taqsayachisqa simikunata escuelapi rimanankupaq nitaq mastarikunanpaq? ¿Kaykunata tikrayta atinmankuchu? • ¿Mayqin gobiernopa agenciankuna, mayqin institucionkuna, mana-gobiernopa organización kaqkuna (ONG) kuyunmankuchu kay programata yanapananpaq? • ¿Ima recursokuna nacionkunapa provinciakunapa, localkunapa kaspa, allin kaqniyuqwan programata yanapanmanku? Kanmi ejemplokuna, recurso localmanta, kaykuna winanku runakunata, localta, equipota, materialta, llaqtakuna yachayninkunata, ñawpaq willaykunata ayllupa siminmanta. Kaykuna risqispaña kaspa ¿imaynam kuyuchinmanku? • ¿Imakunam kay programapa allin hatarinanta, takyanantapas qiparqachinmanku? Kaypi kaq ejemplokunam, sasakunata winanmanku huk kitikunaman chayanankupaq climakunarayku hinallataq mana qullqiwan kaspa manam materialkunata ruwayta atinkuchu nitaq rakiyta, waqaychaytapas. ¿Imaynam kay sasachakuyta llallinmanku utaq ayqiymanku? Ayllu Simikuna sunqu ukunpi: • ¿Imayman runakuna wawankunapa educacionninmanta willankunku? • ¿Mayqin simita/simikunata yachaqkuna entendinku sapa escuelapi? ¿Mayqintataq wasinkupi rimanku? • ¿Imaynam Ayllu Simiqa kachkan? ¿Ayllu Simiqa qillqayuqchu kanku? ¿Qillqanataqa Ayllu simi rimaqkuna, chaninchasqa agencia gobiernokunapapas chaskinkuchu? • ¿Llaqta runakuna entendinchu imaraykutaq, imapaqmi kusa AS HSIE programaqa? Sichus chayna kaptinqa, ¿paykuna wawankunapaq munankuchu? Mana chayna kaptinqa, ¿imakunawantaq entendinanpaq yanapachwan, imanasqa ancha kusa kanman wawankunapaq? • ¿Mayqin grupokuna kasqankumanta (warmikunatapas winastin) kuyuchinmanku programata yanapananpaq? • ¿Kanchu huk recursokuna (culturamanta yachaq, achka simimanta yachaqkuna, maestros manañan escuela yachachinkuchu, wasikuna, equipokuna, hukkunapas) programaman churakunman yanapananpaq? • ¿Imakunam kay programapa allin hatarinanta, takyanantapas qipachinmanku, sayachinmankupas? ¿Llaqta runakuna yachachinkuchu imaynam kay sasachakunata allichayta atichwan? 48 Ayllu runakunapaq AYLLU RUNAKUNAPAQ Introducción Kay cuadernilloqa “Ayllu Simipi Hukniraq Simikunapi Ima Educacion” (AS HSIE) programakunamanta rimanmi, maypi warmakuna mama simita utaq Ayllu Simita (AS) escuelapi rimanku huknin kaq siminhinata yachanankupaq. Ayllu Simipi, Hukniraq Simikunapi Ima Educacion programakunapi yachachiqkunaqa yachaqninkunapa siminta, yachanku, wasipi ruwasqankutapas, llapa yachasqankuta ruwasqankutapas ruwanku yachaqkunata yanapanankupaq musuq imakunatapas escuelapi yachanankupaq. AS HSIE programaqa llapa warmakunata, sapa huñusqa runakunapa rimaqninta escuelapi exitota aypankunata munanku. Hinallataq llaqtankupi suyunkupi allin runa kananta munanku. Kay cuadernillopa wakin partinqa taytamamankupa, yachachiqninkunapa, escuelapi llamkaqkunapa, paykunapa tapunkunamanta ruwasqa kachkan hinallataq comunidadpa wakin runakunaqa sapa kuti AS HSIEmanta tapupakunku. T1 ¿Imaynam wiñachiyta yanapaytapas atichwan AS HSIE programata ayllunchikpi? Kay AS HSIE programakunapa allin kayninqa llapa runakunapa tukuy gobiernopa yanapayninta, ruwaysinta munanku. Kay llapanmanta astawan chaninchasqa, llaqtapi runakuna kay programata wawankunapaq munanmanku, chaypaqmi taytamamakuna, wakin ayllu runakunapas yachachiqkunaman, directorkunaman, wakin educacionpi llamkaq runakuna yanapankuman kay programa qispinanpaq, allin kananpaq. Hamuq diagramapi riqsichiwanchik componentekunata, allin kallpachasqa ruwakuq AS HSIE programakunamanta. Sichus kay programa sistema de educación oficial nisqanpi kachkan, chayqa, wakin partikuna kay programapa, responsabilidadqa kachkan, política educativa ruwaqkunapi, educacionpi llamkaqkunapi: distritokunapi, provinciankunapi, nacionnintinpi ima. Ichaqa, ayllu runakunapa yanapayninku ancha yupaychanam. política yanapanapaq AS HSIE Yanapananpaq ruwaysinkuna Qatipay chaninchay ima Yachachiqpa huñunakusqan capacitaciónmanta ima Ñawpariq investigación Yupaychasqa imakunayuq kallpachasqa kananpaq AS HSIE programakuna Liyinapaq yachanapaqpas materialkuna Plan: chiqanta sayarichinapaq Yuyay qispichiy, puririy ima Allin chaskisqa alfabetokuna Currículo nisqan yachachinapaq materialkunamanta. 49 Ayllu runakunapaq Kamachikuna ruwaqkunapaq cuadernillo, hinallataq Programa takyachiqkunapaq cuadernillo willawanku llapa ruwaykunamanta, componentekunawan tupachisqanmanta, wichay qillqasqapi. Ayllu runakuna kay AS HSIE programata yanapayta munaspa wawankunapaq, kay cuadernillokunawan astawan yachanqaku programamanta, imaynam sayarichirqanku. Uraypi kaq, uchukyasqa partikunamanta willawanchik mayqinmi chaykunamanta astawan llaqtapa yanapananta munanku. Ñawpariq investigación Manaraq kay AS HSIE programata qallarispa wawankunapaq, ayllupa kamachiq runakuna, taytamamakunapa, ayllumanta wakin runakunapa willasqanta huñunku. Kay tapunakunaqa ancha chaninchasqa: • ¿Ima simita/simikunata uchuk wawakuna wasinpi rimanku? ¿Ima simita/simikunata paykuna llaqtapi uyarinku, rimanku ima? • ¿Runakunaqa ayllu siminmanta culturanmantapas uqarikuq kaspa, yupaychankuchu, chaychu hamuq runakunaman riqsichiyta munanku? • ¿Ayllu runakuna riqsinchu sasakunata wawakunapa educacion chaskisqanwan escuelapi? • ¿Ayllu runakuna munankuchu llamkayta kuskachakuspa educacionta allichanankupaq? Sichus runakuna kutichinqaku huk “MANAM” nispa kimsa usyaq tapunakunata chayqa, ñisyu sasam kanqa yanapayta tariy AS HSIE programapaq. Ichaqa, huk kutikunapi, runakuna manaraq yacharqankuchu ima allinmi Ayllu Simiqa educacionpi. Manapaschá runakuna musyarqankuchu, Ayllu Simin ñawpaqmanta chaskisqanqa chusaqyachkan warmakuna escuelapi, oficial simillanta uyarispa rimaspa ima, chaymi paykuna AS HSIEta qunqayta qallarichkankuña. Programapa kamachiqninkunaqa chay “manam” nisqan uyarisqanrayku kallpachinmanku astawan yupaychanmanku AS HSIE programata sayarinanpaq. AS HSIEpaq ayllukuna yanapaptinku, programapa kamachiqninkuna astawan informacionkunata munankuqa. Kaypi wakin tapukuna kachkan riqsichinapaq. • ¿Pim qillqayta atinman willanakunata Ayllu Simipi, runakunamanta, lliw ruwaykunamantapas ancha riqsisqa yupaychasqa ima sapa gradopa wawakunapaq? ¿Pim librokunata ruwayta atinman hinallataq simiqa allin qillqasqanta waqaychanman? • ¿Pim siqiyta, dibujayta atinman imagenkunata, wawakuna textota sapa rapipi kaqta entendiyta yanapananpaq? • ¿Kanchu runakuna yachachiq rantihina yachachinanpaq? • ¿Ima warmikuna, qharikuna culturapi yachaqkuna kaspa, riqsichiyta atinmanku ñawpaq yachay kaqta, ñawpaq ruwanakunatapas clasekunapi librokunapipas uyarinankupaq, riqsichinanpaq ima? • ¿Ima localkuna, equipokuna huk recursokunapas allin kanmanku materialkunata mirachinapaq entrenanpaqpas? • ¿Imaynam ayllu runakuna yachachiqkunaman AS HSIEpa yanapanmanku? Programapa kamachiqkuna problemakunata riqsiyta munanku, imakunam taqyachinkupas utaq allqachinkupas programakunata; chaymi paykuna ima ruwaykunatapas hamutanku manaraq sasachakuna rikumuchkaptinku. Kaypi tapunakuna kachkan: • ¿Imakunam kanku ñankunapi, llaqtapa mayukunapi para chayamuptin? • ¿Taytamamakuna huk llaqtakunaman lluqsinku chakrakunapi utaq huk llamkanakunapipas llamkananpaq? Chayna ruwaspa ¿wawankunata apankuchu? • ¿Escuelata utaq yachachiqkunapa wasinta allichanmankuchu? • ¿Escuelapi kanchu allin llumpasqa bañokuna, warmi wawapurallapaq hinallataq qhari wawapurallapaq? • ¿Allinchu yakuqa yachaqkuna upyananpaq? • ¿Kanchu huk cuarto, librokunata, escuelapa materialkunapas waqaychananpaq? chaynam paramanta, huk’uchakunamanta, kurukunamantapas qispikunmanku. 50 Ayllu runakunapaq Chaymanta, chiqan problemakunata riqsispa, programapa kamachiqkunaqa rimayta munanku directorwan, escuelapa yachachiqkunawan ima. ¿Imatam paykuna yachanku AS HSIE programamanta? ¿Yachankuchu imaynam, imarayku chay programa warmakunapa yachayninkuta yanapanku? Qawachisqanhina Liberia nacionpa ejemplonpi rikuchinku (pag…) astawan, ayllu runakuna AS HSIEta yanapaptinkupas, sichus Escuelapa directornin, huk ayllu runakuna utaq llamkaqkunapas mana entendinkuchu nitaq yanapankuchu, paykunaqa atinmanku qarkayta programata manaraq qallarichkaptin. Programakunapa kamachiqkuna huk runakunawan rimanakunakuspa atinmanku riqsichinakuyta informacionta AS HSIE programapa allin kayninmanta. Investigacionqa, yuyay qispichiywan (conciencia) purichiywanpas kuska kaspa programata hina ruwanmanku mast’arikunankama huk llaqtakunaman. Yuyay qispichiy, purichiy ima Educacionpi wakin llaqta llamkaqkuna (wakin taytamamakunapas) hamutayta atinmanku, warmakuna, allinta rimanankupaq escuelapa oficial siminta, phawaylla yachayta qallarinqaku, hinaspa llapanta rimanqa, atisqankumanhina. Paykuna manchakunku, warmakuna escuelapi Ayllu siminta rimaspa llapa tiempota usuchirqa, chaymi pisi tiempoyuq kanku, manan kallpayuqpas escuela oficial siminta yachanankupaq. Kaymi Liberia nacionpi karqa: Chaninchayuq allin informacionqa Huk huñunakuypi, escuelapa autoridadninkunawan, huknin kaq yachachiq willawarqanku, paykuna manaraq iskay tallerta entrenamientomanta AS HSIE usyachkaptiyku, escuelapa directornin manan munarqachu escuelanpi programata chaskiyta. Yachachiqpa nisqan hina, directorqa kayta nirqa: “Ñuqaykuqa warmakunata tutayasqamanta urquyta munachkaniku, qamkunataq kaqmanta kutichiyta munankichik? Huk programa chayhina manapunin escuelapi kanmanchu”. Chaymanta, huk llaqtapa kamachiqnin AS HSIE supervisorkunata nirqa: “Sichus allinta yachaymanku karqa kay programa allin kayninta, mañapaykuyman karqa directorman programaqa qallarinanpaq escuelapi, allin kaptin wawaykukunapaq.1713 Yuyay qispichiypa, purichiypa munasqanqa, llapa informacionta AS HSIE programanta rakinakuymi, hinaspa llapa runakunata kallpachanku AS HSIE programaman yaykuspa, hatarichiyta yanapanankupaq wawankunapaq. Kaypi, wakin ejemplokuna ruwanakunamanta1814; kaykunawan, programakunapa kamachiqninku yuyayta qispichinmanku ayllunta purichinanpaq: • Llimpichisqa afichekunata ruwaspa, kaykunam informaccionta AS HSIE programamanta yachachinqa, hinaspa kayta churanqa llapa kitikunapi maypi runakuna rikuspa liyinqaku. • Ayllu runata kallpachaspa AS HSIE programata yanapanankupaq, runakunata huñunqa rimanakunapaq, yachapakunata ruwaspa asikunanpaq, tukuy imakunatapas qawachispa kaypipas maypipas, achka grupokunawan, kaykunapi hina: • Concejo huñunakuypi • Llaqtapa qhatunkunapi, huk mana yachasqa puntokunapi maypi runakuna huñunakunku. • Religionrayku huñunakuykunapi • Warmikunapa, sipaskunapa, waynakunapa huñunakuykunapi • Llamkananpaq tallerkunapi, mana-gobiernopa organizacionkuna (ONG) huñunakuypi. 17 Supervisorpa willakusqan, 2011, Programa de Educación Liberiapa Achka Siminkunapi, inglespipas (LLEME), Liberia. 18 S. Malonemanta, 2010. 51 Ayllu runakunapaq • Uchuk librokunata qillqayta, huk materialkunatapas Ayllu Simipi, hinaspa chaykunata vendeyta, munachiyta utaq rakiyta qhatupi, iglesiapi, escuelakunapi, tiendakunapi, huk kitikunapi mayman runakuna rinku. Anton_Ivanov/Shutterstock.com • Sichus AS HSIE programata churanqanku ayllupa hawanpi chayqa, kallpachana llaqtapa kamachiqkunata, paykuna akllasqa eventokunaman rinankupaq maypi warma yachaqkuna qawachinku yachasqankuta liyispanku, yuyaychaspanku ima. Currículo nisqan, yachachinapaq materialkuna Ayllu runakunaqa manam responsabilidadwan kanchu curriculo wiñasqanmanta nitaq materialkunamanta AS HSIE programapa, churasqaña educacion formalpi. Ichaqa paykunaqa ruwayniyuq kachkan, waqaychaspanku llapa materialkunata sichus escuelapi, allin rimasqa, llamkasqa, warmakunapa yachayninta taqyachispa; warmakunapa yuyaynikunata, yachayninkunata escuelaman apasqankuqa huñunakunku paykuna estudiokunata qallariptinku. Kaypi kachkan wakin imakunawan Ayllu Simi rimaqkuna yanaparqanku curriculo wiñayninpi hinallataq yachachiy materialkunamanta AS HSIE programapaq. • Paykuna riqsirqanku uchuk warmakunapa yachasqankuta escuelaman yaykuptinku. Yachachiqkuna kay informacionta yachaspa, paykuna kaywan yachaqkunaman yanapanku yachayta musuq terminokunata, matematicaspa, cienciapa, huk materiakunamantapas. • Paykuna riqsinku huk terminokunata Ayllu siminpi kayhinata, “kamasqa”(medida), “yapay” (aumentar), “qichuy” (sustraer), “llasay” (ser pesado, pesar), “nisqanhina” (como dice/indica), chaynam yachachiqkuna allin terminokunata rimaspa yachachinqaku. Kay simikunata riqsisqanpi ayllu simipi curriculopa conceptokunawan tinkichispa, qallariyta atinmanku ruwayta huk “Simi qullqata (Diccionario) Ayllu simi escuelapa”. Kayqa chaninchasqa rucurso kanman yachachiqkunapaq yachaqkunapaqpas. • Paykuna riqsinku instrumentokunata, herramientakunata hukkunatapas ñawpaq culturamanta, kaykunawan kamanmanku huk “Cultural k’uchu” nisqata sapa clasepi, chaypi yachachiqkuna leccionta qunmanku. • Paykuna ayllu ukunpi runakunata riqsinku escuelata rispa watukunanpaq, ñawpaq takikunata, tusukunata, pukllanakunata, p’achakunata, herramientakunatapas yachachinanpaq. 52 Getty/monkeybusinessimages Ayllu runakunapaq Liyinapaq, yachanapaqpas materialkuna Allin ruwasqa AS HSIE programakunapi, yachaqkunaqa hina mañachkanku imakunatapas liyinanpaq, ñawpaqtaraq Ayllu Siminkupi, chaymantataq escuelapa oficial siminpi. Programakunapa kamachiqninkuna, chaninchasqa material ruwayqa liyinapaq, qallarisqanmantapacha yupaychasqa . Ayllu Simipi liyinapaq materialkunaqa, qallarisqan gradokunapaq, qillqasqa kanqaku huk ch’uya, allin simipi, kaykunam runakunamanta, llaqtakunamanta ruwaykunamantapas, ancha riqsisqankunamanta, yachaqkunaman willanmanku. Imagenkunaqa sapa rapipi kutichipusqa kanqaku palabrakunawan librokunapa sapa rapinpi musuq liyiqkunapaq, paykuna imagenkunamanta dependenqaku texto entendiyta yanapasikunanpaq. Runakuna, uywakuna, sachakuna, wasi ruwasqakunapas richkanku yachaqkunapa sapa punchaw qawasqankuman llaqtankupi. Chiqanpi, librukunapi sapan kayninqa, musuq liyiqkunapaq, willasqankuqa qillqasqa kachkan. AS HSIE materialkuna ruwaypi kuknin kaq parten, ancha kusichikuyqa kachkan “Qillqaqkunapaq taller”. Ayllu Siminkupi allin rimaqkuna ayllu siminpi qillqayta aypanku kuskachakuspa allin materialkunata liyinapaq siminkupi. Llapa riqsisqa artistakuna ayllupi kaptinku, Ayllu Simipi qillqaqkuna paykunawan llamkanku, ilustracionkuna ruwanankupaq, aswan allin kaq ilustracionqa textokunawan kutichipunqaku. Chaymantataq, editorkuna, waqaychakunqaku deletreomanta hinallataq gramaticamanta. Huk allin equipoyuq qillqaqkunapa, artistakunapa, editorkunapapas huk ayllu simiqa wiñachinmanku huk huñusqa materialkunata liyinapaq Ayllu Simipi, chaywan warmakuna astawan munanqaku liyiyta.19 15 Sichus Ayllu Simipi achka allin rimaqkuna mana kankuchu, ichaqa Ayllu Siminkupi qillqayta allintapuni yacharqanku chayqa manan problemachu. Ayllu Simipi rimaqkuna, huk simikunapipas liyiyta qillqaytapas yachaspa, utqayllam yachayta atinmanku liyiyta qillqaytapas kikin siminkupi. Huk uchukyasqa qallariyninpi, Ayllu simipa alfabetomanta hinallataq tiempomanta qillqanata yachapakuymanta, kanmanmi musuq qillqaqkunapa huk necesidad qillqayta qallarinanpaq, kikin historianmanta willawananchikpaq ayllu siminpi. 19 Huk recurso chaninchasqa materialkuna liyinapaq, kayta tariyta atinkichik kaypi: http://www.sil.org/sites/default/files/files/resource_for_developing_graded_reading_materials_2013.pdf 53 Getty/monkeybusinessimages Getty/kali9 Ayllu runakunapaq 54 Ayllu runakunapaq Riqsiyta atichwan materialkunamanta tawa (4) nivelkunata allin kanapaq AS HSIE programapi : Getty/monkeybusinessimages Liyina materialkunawan AS HSIE nivelkuna exitota aypananpaq Nivel 1 Nivel 2 Nivel 3 Nivel 4 AS AS Iskay kaq simi (S2) AS y/o S2 Yachaqkuna: Yachaqkuna: liyiqkuna allinta Yachaqkuna: qallariq Yachaqkuna: Liyiqkuna liyinku Ayllu Simipi, S2pipas Liyiqkuna musuq manaraqmi allinta musuq liyiqkuna simipi liyinku liyinkuchu. Hunt’ana: Liyiy yachanapaq Hunt’ana: qillqasqa kusikuypaqpas Hunt’ana: qallariy liyiyta Hunt’ana: Paykuna texto liyiyqa tukuy liyinamanta ayllu allinta, mana pantaspa kasqanmanta simipi yachasqanwan, yachachin hinallataq musuq yachaykunata Extensión/contenido: liyiyta qallarinqaku yachanaykipaq. kallpachanku Manam hatunchu musuq simipi. liyinanpi Extensión/ nitaq uchukchu; achka Extensión/contenido: contenido: Hatunmi, Extensión/ temakuna Ayllu simipa Kaqlla, Nivel 1pihina contenido: Uchuklla, riqsisqankunamanta, culturananmanta, musuq mana sasapas, wakin tiqsimuyupa yachakunamantapas. riqsisqakunamanta cullturamantapas. Winanku librokunata ASpi S2pipas (iskay simipi). 55 Ayllu runakunapaq Yachachiqpa huñunakusqan, capacitacionmanta ima Uraypi kaq tablapi rikuchiwanchik hayk’a llamkaqkuna kanmanku AS HSIE programata sayarichinanpaq ayllu escuelakunapi: Llamkaqkuna Yachachiqkuna Imatam ruwanku Departamento educacionpa provincial utaq nacional ruwanakunata qurqanku. Imatam yacharqanku Rimanku, liyinku qillqanku ima allintapuni iskay simipi Cultura localta entendinku chaninchanku ima. Qillqayninqa (caligrafía) sut’illam, sumaqllam Taytamamanku, ayllumanta huk runakunapas chaninchanku. Yachachiqpa yanapayninkuna Yanapanku yachachiqkunata clasepi, astawan Rimanku, liyinku qillqankupas alllinta Ayllu siminpi, yachachisqa temakunapi ayllu siminpi escuela oficial siminpipas. Cultura localta entendinku chaninchanku ima. Culturapa yachaqninkuna Taytamamanku, ayllumanta huk runakunapas chaninchanku. Riqsisqa yupaychasqa ima kanku yachayninrayku Riqsinku yachaqkunapa yachayninkunata ayllunpamanta, chaywan musuq yachakunata simimanta culturamantapas. escuelapi riqsichinqaku Riqsinku ayllu simipa terminokunata, kaywanmi yachachiqkuna musuq conceptokunata yachachinqaku. (Ej: AS huk palabra “hatun kayninta” medinanpaq. Qillqaqkuna, Qillqanku, adaptanku, tikrankupas liyinanpaq artistakuna, libro materialkunata Ayllu Simipi, escuelapa oficial ruwaqkunapas siminpi. Rimanku, liyinku, qillqanku ima alintapuni AS (S1) Yuyaychanku munaychanku ima cultura local nisqanta. Materialkunata ilustranku ( dibujanku) Ayllupi ancha riqisisqa kanku allin willaqhina utaq artistakunahina. Waqaychanku materialkunata allin sut’illa kananpaq simimanta, puntuación nisqanmantapas, deletreo nisqanmantas, chaymanta sichus wananqaku allichanqaku Liyiyta qillqayta S2 yacharqanku, chaymanta paykuna materialkunata adaptayta atinku S2manta S1pi utaq S1manta S2pi Yachanku Ayllu Simipa gramaticanta hinallataq puntuacionpa kamachinkunata (editores). Ayllupa chaninchasqa kanku. Supervisor Sapa kuti clasekunaman watukuq rinku, hinaspa yachachiqkunata yanapan sasachayku kaptin. Rimanku liyinku qillqanku ima allintapuni Ayllu simipi escuela oficial simipipas. Allintam riqsinku ayllupa historianta culturantapas Qullana supervisorta (gobierno) chaninchayta Rimanakunku kallpachasqa gobiernopa yanapanku yachaqkunapa progresonta. llamkaqninkunawan, escuelapapas, ONGpa Waqaychakunku registrokunata allin ruwasqa kamachiqninkunawan. waqaychana kanqa. Yachankuña aulakunapi yachachiyqa. Yanapanku entrenamientopi yachachiqkunata Ayllupa chaninchasqa kanku. manaraq llamkayta qallariptin hinallataq llamkachkaptin. Waqaychakunku akllasqa materialkuna clasepaq makillapi kananpaq. 56 Ayllu runakunapaq Llamkaqkuna Consejería / Yanapanapaq huñunakuy Imatam ruwanku Llaqtaman willanku imapaqmi programa, imakunatam ruwankupas. Imatam yacharqanku Propositota yanapanku hinallataq programapa chayanam. Yanapanku gobiernopa llamkaqkunanta ayllu Programaman churasqanku hinallataq kuskachakunku runakunawan rimanakuypi. qispinankupaq. Llaqtata kallpachanku allin kanankupaq, aulakuna, clasepa materialkuna, bañokuna, colegiopa k’uchupas. Hinallataq yachachiqkunata yanapanku. Ayllupa chaninchasqa kanku. Waqaychanku yachachiqkuna sapa punchaw escuelapi kanankupaq hinallataq yachaqkunaman allinta kanankupaq. Getty/diego_cervo Wanaspaqa, qullqita tarinku programata yanapanapaq hinallataq yupanku qullqita huk recursowanpas. Qatipay, chaninchay ima AS HSIE programakunata sayarichinku sistema de educación formal nisqapi, educacionpi llamkaqkuna paykunam chaninqaku programapa allin partinta. Ichaqa, mana kaypi kaq runakunaqa, manam entendiyta atinkuchu yachaqkunapa ayllu siminta, paykuna dependenqaku ayllu runapa yanapayninmanta evaluacionkuna ruwaptinku hinallataq resultadokunata yachaspa. Llaqtapa runankunapas yanapanku chaninchayta imaynam kachkan Ayllu simipi materialkuna liyinanpaq. Paykuna qawanku mayqin librokunata yachaqkuna akllanku liyinankupaq “tiempo de lectura” nisqanpi, escuelapi, hinaspa escuelapi wata usyaptin paykuna yachankuña llapanmanta mayqin astawan gustarqanku, kaqmanta impreso kananpaq, mayqintaq allichanankupaq kachkan, utaq wikapananpaq. 57 Ayllu runakunapaq Escuelapa huñunakunkunaqa sapa kuti yachachiqkunawan huñunakunku, sasachakunata, problemakunata riqsinankupaq hinallataq ayllu runakunata kuyuchinku aulakunapa allin kayninta qawaspa, bañokunapatapas, escuelapa kitinkunata maypi yachachiqkuna tiyanku, chaytapas. Yanapaypa ruwaysikuna Getty/Antonio_Diaz Allin qispisqa programakunaqa runakunapa llapa yanapayninkuna karqa ñataq ayllu simipa ukunpi ñataq ayllu simipa hawanpi. Ayllu simi rimaqkuna liyinapaq materialkunata ruwanku, clasekunapi yachachinku, hinallataq waqaychanku kay materialkuna allin kananpaq huk ambientekunapi. Paykuna kay programapa componentenkunata riqsiptinku allin kasqankuta, llaqtakuna kuska llamkanku waqaychananpaq chay elementokuna allin kananpaq, hinaspa problemakuna rikurimuptin kuska allichanku. AS HSIE qispisqa programakunapas yanapayninta munanku kikin ayllu simi rimaqkunapa huk mana rimaq runakunapapas. Yanapayqa ancha chaninchasqam wiñananpaq utaq ayllu simipa alfabetonta allichanapaq, yachachiqkunapa huñunakuypaq capacitakunanpaqpas, escuelapi huk llamkaq runakunapaqpas, hinallataq clasekunata qawaykachananpaq, ñawpariq investigacionmanta documentokunata churaspa apanapaq, chaynam programapa llapan componentekunata chaninchanqaku. Rimanakunata ruwayqa gobiernopa agenciakunawan, mana – gobiernopa llamkaqkunawanpas (ONG) ancha allin yupasqa ruwaymi, ichaqa huk kutikunapi sasam ayllu runakunapaq aypayqa ancha “qapaq” llamkaqkunaman llaqtapi, suyukunapi, lliw nacionkunapipas yanapayninta mañakunanpaq. Kay Estudio de Casos libromanta AS HSIE programamanta, llapa programakunamanta kimsam yachachinku imaynam kay ayllu simikuna rimaqkuna wiñachirqanku kay AS HSIE programata, sistema educacion formalpa hawanpi mana ukunpichu. Kimsa casokunapi, ayllupa runankunaqa llamkarqanku paresninkunawan, rimaqmasinkuwan, ayllupa hawanpi. Sapa casokunapi, programakunaqa allintam yachaqkunata apayta yanaparqanku AS HSIE programanta Sistema de educacion formalkama. 58 Referencias ACDP Indonesia. 2014. Mother Tongue-Based Multilingual Education. Working paper, November 2014. http://www. adb.org/sites/default/files/publication/176282/ino-mother-tonguemultilingual- education.pdf Cummins, J. 2008. Fundamental Psycholinguistic and Sociological Principles Underlying Educational Success for Linguistic Minority Students. Powerpoint presentation at the International Conference on Multilingual Education: Challenges, Perspectives and Opportunities. Jawaharlal Nehru University, New Delhi, India. Jhingran, D. 2005. Language Disadvantage. The learning challenge in primary education. New Delhi, A. P. H. Publishing. Malone, S. 2001. Regional Lingual Franca Program. T.A. No. 3500-PHI Education Sector Development Program. Malone, S. 2010. Planning Mother Tongue-Based Education Programs in Minority Language Communities. SIL International. Ministry of Education and Training, SIL International, UNICEF. 2012. Lao Cai Primary Classroom Language Profile. http://www.unicef.org/vietnam/Lao_Cai_mapping_profile_set.pdf National Early Literacy Panel. 2009. Learning to Talk and Listen: An Oral Language Resource for Early Childhood Caregivers. Washington, DC: National Institute of Literacy Patrinos, H. & Velez, E. 2009. “Costs and benefits of bilingual education in Guatemala: A partial analysis.” In International Journal of Educational Development 29 (6). Pages 594–598. Pflepsen, A. 2011. Improving Learning Outcomes through Mother Tongue-Based Education. RTI International Prouty, Robert. 2009. “Education for All Fast Track Initiative” in William G. Brozo and Elizabeth G. Sturtevant (Eds.) Beyond access. Effective reading for all. Report from the Sixth Annual Global Perspectives on Literacy. March 2009, Washington DC. https://www.rti.org/pubs/5cglobalperspectivesreport2009_ sflb_3_.pdf UNESCO. 1953. Vernacular Languages in Education. http://unesdoc.unesco.org/ images/0000/000028/002897EB.pdf UNESCO 2000. World Education Forum. The Dakar Framework for Action. http://unesdoc.unesco. org/ images/0012/001211/121147e.pdf UNESCO. 2007. Enhancing learning. From Access to Success. Report of the First Experts’ Meeting: Defining Areas of Action. Paris. UNESCO UNESCO Working Group. 2010. Concept Paper on Marginalization. http://www.unesco.org/ education/EFAWG2009/ conceptpaper_marginalization.pdf UNESCO. 2010. EFA Global Monitoring Report 2010. Reaching the Marginalized. http://unesdoc. unesco.org/ images/0018/001866/186606E.pdf UNESCO. 2011. EFA Global Monitoring Report 2011. The Hidden crisis: Armed crisis and education. http://unesdoc.unesco. org/images/0019/001907/190743e.pdf UNESCO Bangkok. 2012. Why Language Matters for the Millennium Development Goals. http:// unesdoc.unesco.org/ images/0021/002152/215296E.pdf United Nations. 2015. Sustainable Development Goals. 17 Goals to Transform our World. http:// www.un.org/ sustainabledevelopment/education Wolff, E. 2011. “Chapter 1. Background and history—language politics and planning in Africa”. In Adama Ouane and Christine Glanz, Editors. Optimising Learning, Education and Publishing in Africa. The Language Factor. Hamburg: UNESCO Institute for Lifelong Learning. http://unesdoc. unesco.org/images/0021/002126/212602e.pdf World Bank. 2005. Education Notes. In Their Own Language: Education for All. Washington D.C., World Bank. http:// documents.worldbank.org/curated/en/374241468763515925/ pdf/389060Language00of1Instruct01PUBLIC1.pdf 59 Country progress on Climate Change Education, Training and Public Awareness Sector educación nisqan Organización Unidas Educacionpaq, Cienciapaq Cultura nisqanpaqpas Qunqasqa warmakunata winaspa Huk educacionpaq achka simikunapi, mama simipa huñunakuyta hatarichisun Kay simikunaqa llapa llamkaqkunapa UNESCOPA sunqunpi kachkanku, hinallataq pusasqa kanku tawa (4) kaq munaq Takyasqa Wiñachiymanta; huk allin kaq educacionta qispichinanpaq sapankamata astawan yachaqkunata hap’ichinankupaq hinallataq munaq chaninkunata llaqtakunapa wiñayninpi hunt’ay h’unta kanankunanpaq. Ayllu Simipi Huk Simikunapi Ima Educacionpa (AS HIE) wiñayninqa ancha kusam winasqa kanankupaq kakun, yachankunapa qispinkunata mana allichaptinku aswanyá mana kaqlla simikunata, llapa simikunatapas kawsayta yanapaptinku. Llapayninpi Ayllu Simipi Huk Simikunapi Ima (AS HIE) Educacionqa ñawparqanku, ichaqa chaninchasqa kakurikupuyqa kanraqmi tiqsi muyupa achka llapan suyukunapi allichanankupaq. Kay cuadernilluqa riqsichiwanku llapa qispisqa ruwakunamanta Ayllu Simipi – Hukniraq Simikunapi Ima Educacionpa (AS HSIE) llapa suyukunapa ukunpi. Kayqa sapa kuti riqsisqa tapukunata político hamutaqkunamanta, llapa ruwanakunapa ruwaqkunamanta, llaqtakunapamanta yachachiwanku, chaynallataq llapa riqsisqa kutichikunamanta Ayllu Simipi – Hukniraq Simikunapi Ima Educacionmanta (AS HSIE). Kay cuadernilloqa, politikapa kamachiqkunata, programakunapa ruwaqkunata, llaqtakunapa ruwayninkunapi yanapanku chaynallataq Achka simipi – Hukniraq Simikunapi Ima Educacion Educacionta (AS HSIE) yanapanku tukuy kallpanwan hinallataq ruwaqninkuna wiñananpaq allinta hamutaspa ruwaspa qispichinku. Kay cuadernilloqa AS HSIEta riqsichinku imaynam ruwanku hinallataq umpanku llapa allin kasqanta yanapanakuptin partinwan chayna riqsinqaku llapa ruwaqkunata paykunapa allin kasqanta huk imakunapas chaypi kasqanta usaspa. 9 789230 001117 ancha allin educación 60 mana usyaq winasqa munaqkuna |