Lectura-favorita-quechua-cusco-2019.txt

2019

Ñawinchanapaq
munay qillqasqakuna

Qusqu Qullaw qhichwa simi

Flor Aideé Pablo Medina
Ministra de Educación del Perú
Guido Alfredo Rospigliosi Galindo
Viceministro de Gestión Institucional
Ana Patricia Andrade Pacora
Viceministra de Gestión Pedagógica
José Carlos Chávez Cuentas
Secretario de Planificación Estratégica
Humberto Hildebrando Pérez León Ibáñez
Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes
“Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019”
Responsables de la publicación
Jorge Martín Talancha De La Cruz (coordinador)
Tania Pacheco Valenzuela
Edgar Sanga Calamullo
Hermenegildo Espejo Apikai
Wilder Rodríguez Gonzales
Jainor Saavedra Salas
Luz Huanca Sivana
Pamela Jiménez Lizama
Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas”
Rómulo Quispe Soto (“Tumi llaqtapa muchusqanmanta”)
Julio D. Auccaylle Delgado (“Iskay phiña mayukunamanta”)
Esta publicación es el producto final del esfuerzo institucional de la UMC por medio de sus diferentes equipos de
especialistas.
Primer edición, julio 2019
Tiraje: 7,776 ejemplares
Impresión: Enotria S.A.
Av. Nicolás Ayllón N° 2890, Ate - Lima
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2019-07601
© Ministerio de Educación del Perú
Calle Del Comercio N° 193, San Borja
Lima - Perú
Teléfono: 615-5800
www.gob.pe/minedu
Citar esta publicación de la siguiente manera:
Ministerio de Educación del Perú. (2019). Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019. Lima: Oficina de Medición de la Calidad de
los Aprendizajes.

Ancha munasqa wawa:
Kaymi “Nawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq mayt’u
kachkan.
Kay mat’upim tarinki munay willakuykunata, harawiykunata,
historieta nisqata, huk qillqasqakuna ima. Chayninam hamp’atuwan
tupay allinchus icha manachus, chaymantapas qillqasqa kachkan.
Tipun sutiyuq ñawpa llaqtamantapas munay willakuy kachkallantaq.
Wakin simikuna mana chinkananpaq imatachus rurachkanku,
chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq.
Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna
Ñawpaq Atipanakuy” apakurqan. Chay atipanakuypaqmi achka
hamawt’akuna qillqasqakunata apachimurqanku. Chaykunamanta
llalliq qillqasqakunata akllaspam kay mayt’uman churallaykutaq.
Chaymantapas, sapanka qillqasqam ruranakunayuq kachkan. Chay
ruranakunataqa, hamawt’aykiwan kuska, yachay wasipi llamk’anki.
Wakintataq, mama taytaykiwan yanapachikuspa, wasiykipi
llamk’allankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna hamut’aytaqa
astawanña atinki.
Chaykunatam tukuy sunquykuwan
munayniykipaqhina kanman.

qampaq

rurayku.

Ichapas

Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes (UMC)

Hamp’atumantam wawakuna
rimachkanku. Chayta
ñawinchasunchik.

Llaqtanchikkunapi
hamp’atupa willakuyninkuna
Ñuqan Soraro kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray
pachapichus mayu patakunapi hamp’atu k’ar k’aryan
chayqa, mayu pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa
challwaq rinku.
Ichaqa, ch’akiriy pachakunapi sach’a sunqukunapi
k’ar k’aryan chayñataq parata mañakuchkan.
Hunt’akunpunitaqmi chay nisqayku. Hinallataq, yurakuna
t’ikay pachapi, ch’umpiniraq hamp’atuta rikuyku chayqa, ña
uywakuna hap’imuy pachaña.

Ñuqapa sutiymi Shekut,
Awajun llaqtamanta.
Ñuqaykupaqqa, hamp’atu
kallpawan k’ar k’aryan
chayqa, parananpaqmi.
Hinallataq, wasi ukhupi
hatun hamp’atuta
rikuspaqa, piñiykuchá
wañunqa, nispañataq niyku.
Chaynataqa k’ar k’aryan,
mayqin millay runachus
layqachiwaptinkum. Ichaqa,
huch’uy hamp’atuchatachus
rikuyku chayqa, manam
imapas kanqachu,
niykuñataq.

Ñuqapa sutiyñataq Soy Sani. Shipibo llaqtamanta.
Ñuqaykupaqqa, huchuy hamp’atuchachus k’ar
k’aryan chayqa, parananpaqmi. Hatun hamp’atu k’ar
k’aryan chayñataq, nisuta paraspam mayutaraq unu
phuqchikunqa, niyku.
Hinallataq, warmi warmachachus q’illu qhasquyuq
hamp’atuwan tupan chayqa, allin away yachaq kanqa.
Chayraykum, mama taytan piripiri yurapa unuchanwan
ñawinman sut’uykachinku, hamp’atuwantaq makinta
qhaqunku. Chaymantataq, warmaqa iskay simana hina
pisichallata mikhun.

4

Ñuqan Phaxsi kani, aymara
llaqtamanta. Chakra yapuy
pachapi uqi llimp’iyuq
hamp’atuta rikuyku chayqa,
allin watam kanqa, nispa niyku.
Huch’uy qillu hamp’atutachus
rikuyku chayñataq, ch’aki
wata kanqa.
Tutakunapichus, kallpawan
hamp’atu k’ar k’aryan chayqa,
paramunanta willakun. Hatun
hampatu rikuyqa qullqin. Wasi
qayllakunapichus rikhurin
chayqa, uywachus icha
mikhuychus allin qullqiman
qhatukunqa.

Ñuqan Sayri kani, qhichwa llaqtamanta.
Ñuqaykupaqqa, hamp’atuta qullqin.
Hatun q’illu hamp’atuchus wasi ukhuman
haykurqun chayqa, wasiyuqmi achka
qullqita chaskinqa.
Hinallataq, chakrapi hatun hamp’atuwan
tupaspaqa, allinta kunan wata
chakra rurunqa. Ichaqa, huch’uy
q’umir hamp’atuchawan tupayku
chayqa, parañataq mana kanqachu.
Chayraykutaq mikhuykunapas mana
allintachu rurunqa. Chaymantapas,
hamp’atu unayta k’ar k’aryaykuptinqa,
allinta chay watapi paranqa.

Ruranakuna
1

Qillqasqamanhina, kay tawlata hunt’apay. Manachus ima yuyaytapas wakin hunt’apanapaq
tarinki chayqa, hina ch’usaqllata saqinki.
Hamp’atu k’ar k’aryaspa, ¿imatataq willakun?

Hamp’atuq sayaynin, ¿imatataq willakun?

Aymara

Shipibo

Qhichwa

Awajún

Asháninka

2

Kunanqa, tawla huntasqaykiwan yanapachikuspa, kay tapukuykunata hunt’achiy.
a

3

Hamp’atu k’ar k’aryaptin, aymara warmapa
nisqan awajún warmapa nisqanwan, ¿imapitaq
rikch’akunku?

ch Hatun hamp’atumanta rimaspari, qhichwa

warmapa nisqan, shipibo warma nisqanwan,
¿imapitaq huqniray kanku?

Willkapa rimasqanta ñawinchay.
Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru
Willkata kutichinman?

Willka

Huk kutinmi
yunkapi, mayuta
unu aysamuq riptiy
achka hamp’atukuna
kar karyaykuptin
anchata
mancharikuni.

Soraro
Asháninka wawa

4

¿Imakunatawantaq aylluykipi hamp’atu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas
tapurikuy. Chaymantataq, huk raphipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan
ñawinchaychik.

5

Asnumanta Atuqmantawan
Huk kutinsi, uwihanpa chinkasqanrayku, tayta Philikuqa
warminpuwan llakisqa kasqaku.

Sapa tutanmi uwihanchik
chinkachkan. Chay millay atuqta
hap’irqusunpuni.

Arí, mamáy Antuka. Atuqta
manchachinanpaq, uwiha
kancha punkupi asnunchikta
watasunchik.

Ñuqaqa imaymanata q’ipisqa nisuta llamk’ani. Ichaqa,
uywaqiykuna mana allintachu qhawariwanku. Aswanmi
yarqaypi ch’achachiwanku.

Qunqayllas huk atuq kancha punkupi
rikhurirqusqa...

Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas
rimayta qallaripusqa.

Mariyanuqa astawansi llakirikun. Chayta
rikuspas atuqqa kayta nisqa.

Allinllachu, masiy Mariyanu,
¿sapallaykichu rimakuchkanki?

Wakapa allinta mikhunanpaq
nisuta llamk’anki. Qamtaq tullullaña
kachkanki.

Masiy Mariyanu, sumaq
q’achu mikhukamunaykipaq
paskarqusayki.

Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu.

Arí, wawqiy. Uywaqiykunaqa
manachushina ñuqata munawankuchu.

Ichaqa, asnuq nisqantas atuqqa mana hunt’asqachu.

Ha, ha, ha. Uqi
uwihachata
apakusaq. Wirachan
kachkasqa.

Tayta Philikuqa sukha pampapi mikhusaqtas asnuta tarimusqa.

Yaw Mariyanu, kaypimá
sumaqta mikhuspa
kachkasqanki. ¿Maymi waskha?
Chay huchaykimantam
aswanta llamk’anki.

6

Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha
kancha punkupi kayhinata rimapakusqa:

Anchata
añaychakuyki, wawqiy atuq.
Munaspaqa huk uwihacha apakuy,
ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu.

Illarimuytaqa, mama Antukas uwiha kanchata haykusqa...

...¡Manam uqi uwihapas
asnupas kankuchu!

Mariyanuqa, p’unchawnintinsi q’achuta q’ipiykun.

Wasaymi
nanayuwachkan.
Atuqpa huchanpi
ñak’arichkani.

Chay tutaqa, atuqsi rikhuriqullantaq...

Ichaqa, wakmantas atuqqa asnuta
qiquykullantaq.

Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan
tutatapas yanapanakullasuntami, riki?

Ama phiñakuychu, wawqiy Mariyanu.
Kunanqa aswan karuta mikhuq
rinki. Hinapiqa uywaqiyki mana
tarisunkichu.

Manam kunantawanqa
qiquwankiñachu. Huchaykipi
nisuta llamk’ayachiwanku.

Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskhantinta
aparqullasqataq. Llakisqas uywaqinkuqa
rimanku.

Chay uwihataqa mikhuy Waskhanchikpas
rantinanchikpaqmi
mana kapunchu.
qhatunanchik karqan. Mana
qullqiyuq rikuyukunchik.

Ya. Allinmi. Ichaqa,
waskhatapas yuraq
uwihatapas amapuni apankichu.

Mariyanutaqa maskhaspas taripullasqakutaq. Paytaqsi
uywaqinkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa.

Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskhata
atuqtawan apamusaq, nispa.

Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama hina
kaychikchu. Chay atuqmi yukaykuwan.
Mikhuq rinaypaq paskiwaspam, uwihata
waskhatawan apakuq karqan.
¿Ima ninkin,
yaw asnu?

¿Imaynatataq
chaytari ruranki?
Kinuwa p’isqiwan llusirquwaychik.
Hina llusisqa mach’aynin kinrayta rispa
kumparayasaq. Atuqqa wañusqa kanaypaq iñinqa.

Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku.

¡Akakallaw! Mariyanu
wañupusqa. Ichaqa
achka aychanchik kanqa.
Wasiman apakusunchik.

¡Kurupusasqañam!
Waskhawan watakuspa
llapanchik chutasunchik.

Arí. Ichaqa nisu
llasachá kachkan.

Atuqkuna wiqawninkuman waskhawan watakuspa chutananku
kachkaptiñas, qunqaylla sayarirqusqa, asnuqa aysatamusqa.

¡Ay…! Umachayta.

¡Achakáw!
wasachayta.

¡Qasiy, Mariyanu!
Amaña kayta
rurawaykuchu.

Chay p’unchawmantas atuqqa mana Mariyanuta yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu.

Mana allin uywasqanchikmi
ñuqanchikpapas huchanchik.
Kunanmantaqa allinta
mikhuchisunchik.

¡Hihaw! kaymá allin
kawsakuyqa.
Mariyanu, atuqta
wanachisqaykimanta,
anchata añaychakuyki.

Kunankamapas asnuqa llamk’allanpunis, ichaqa allintas mikhunpas samakunpas.

7

Ruranakuna

1 Kay tapukuykunata kutichiy:
a

¿Imaraykutaq Mariyanu asnuri uywaqinku mana khuyanankupaq iñisqa?

ch ¿Imapaqtaq tayta Philikuwan mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku?

chh Ñawpaq kutillaraq tupaspari, ¿imaynatataq atuq Mariyanuta yukasqa?

2

Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay.
1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
Atuqqa uwiha kanchaman haykunanpaq Mariyanuta yukasqa.
Mach’ayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskhawan watasqaku.
Uwiha kancha punkupi uywaqinku asnuta watasqaku.
Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa.
Philiku Antukawan aswan achka q’achuta Mariyanuta qipiykachisqaku.
Mariyanuqa atuqkunata asyasqa, waskhatapas apanpusqa.

8

3

Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita
qillqay.
Yuyaysapa

Llamk’aysapa

Khuyakuq

Mich’a

Yanapakuq

		

Kallpasapa 		

Yukakuq

4

Llulla

Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku:
Mariyanupa
atuqchakunata
aysatamusqanmi
ñuqapaqqa
mana allinchu.

Chay Mariyanu
atuqkunata
wanachisqanqa
ñuqapaq
allinpuni.

Ñuqapaqñataq,
atuqpas
asnupas
millaykama
kasqaku.

Luwisa

Antuku

Amaliya

¿Mayqin warmapa rimasqantataq allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta
urapi mast’ariy.

9

¿Imaynatataq kuru wañuchiq hampita rurasunman?
Chakranchiskunapiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikhuq kurukuna. Chay kurukunapaq
hampi rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan.

¿Imakunataq kanan?

•
•
•
•
•

Iskay hatun siwilla
Chunka hayaq uchu
Iskay uma ahus
Huk huch’uy jabón nisqa
Iskay winku unu

•
•
•
•
•

Kuchuna
Iskay puruña
Tilapas plastikupas
Maran utaq kutana
Suysuna, qhitunapuwan

¿Imakunatataq rurasunchik?

1

2

Adaptado de: http://www.ipade.org.ni/images/portadas/libro_desarrollo_economico/INSECTICIDAS.pdf

Uchuta, ahusta, siwillatawan
ñut’uta pikarquspa, sapaq
sapaqllata maranpi saqtarqusun.

4

5

Tilawanpas plástico nisqawanpas
puruñata kirpaykusun. Hinataqa
kirpana, wasintinta asnay mana
atinanpaqmi.

6

Llapan taqrusqanchikta
huk tuta puñuchisun.
Paqaristinpaqqa, chhapan
pachanman tiyaykunqa.
Kunanqa, suysunawanñataq chay
taqruta huk kaq puruñaman
suysurqusun. Hinapim
chhapankuna qhipanqa.

Chay mana chhapayuq unumantaq
jabón nisqata pikaykusun.
Chaymantataq, jabón nisqapa
chullunankama qaywisun. Jabón
nisqataqa churana, yurakunapa
raphinman hampi k’askananpaqmi.

¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana?

Chay hampiri, ¿imanantaq kuruta?

Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta,
20 winku unuwan taqrurqusun. Chaytataq
tarpusqanchik yurapa raphinman ch’allaykusun.
Pichqa p’unchaw qhipatachus kurukuna kanqaraq
chayqa, yapamanta ch’allarqullasuntaq. Manam
sapa p’unchawchu ch’allana. Sapa p’unchaw
ch’allasqaqa yurakunañataqmi ch’akirqunman. Inti
haykuytapas tutatapas hampita ch’allaqtinchikqa
aswan allinmi kanqa.

Uchuqa anchatam hayan. Aswantaraq
uchuta, ahuswan, siwillawan ima
taqruqtinchikqa sinchitapuni hayan.
Chaykunawan hampi rurasqanchikta
kuru mikhun chayqa, nisutam hayaykun.
Chayhinata hayaptinmi, kuruqa raphi
mikhuyta mana munapunchu.

!
10

Kunanqa, llapan saqtasqata
huknin puruñaman hich’aykusun.
Hawanmantaq, unuta hich’aykuspa,
allinta taqrukunankama qaywisun.

3

Ama kurkuykimanpas ñawikimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam k’arachikun.

Ruranakuna
1

Tapukuykunata kutichiy.
a

Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq kurukunari raphi mikhuyta mana munapunkuñachu?

ch Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq mana sapa p’unchawchu yurakunamanri hampita ch’allana?

2

Kay qillqasqapi imakunatachus qati qatillata rurana kasqa, chaymanhina urapi
rimaykunata ñiqichay. 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki.
Hampi mana qhilliyuq kananpaq unuta suysurqusun.
Uchuta, ahusta, siwillatawan sapaq sapaqpi saqtarqusun.
Jabón nisqata pikaykusun, chaymantataq unuwan chullunankama qaywisun.
Llapan taqrusqayuq unuta huk tuta puñuchisun.
Tilawanpas plástico nisqawanpas unuyuq puruñata kirpaykusun.
Llapan saqtasqata puriñaman hich’aykuspa, unuta talliykusun.

3

Saraqa taytantas hampi rurayta yanapasqa.
Chay hampimanqa uchuta, ahusta, siwillata
ima churayku, ichaqa, paqaristinqa,
kurukunaqa mikhullaskanku.

Hampita ruraspari, ¿imapitaq Sara taytanwan pantankuman karqan?

4

Waturikamuy.
Imawanñataqchus kuru hampita rurawaq, chayta mama taytaykita huk runatapas
tapukamuy. Chaytataq qillqana mayt’uykipi qillqaspa, masichaykikunapaq yachay
wasipi ñawinchay.

11

Qhawariy, kay periódico
nisqata rantimuni. Chaypi
huk awichukunaq simikuna
yachachisqankumanta
willakuchkan.

10

RIMAYNINCHIK

Hinallataq, wakin uywakuna
yanapakuq kasqankumantapas
willakuchkan.
Ñawinchasunchik.

2018 watapi, qhapaq raymi killapa, 31 p’unchawninpi

Lima llaqta. Programa Pensión 65 nisqapi kaq
awichukunas wakin chinkanayaq simikunata
kawsarichichkanku. Kay chinkanayaq simikunas
jaqaru, kukama kukamiriyapuwan kanku.
Jaqaru simitaqa Tupe llaqtallapis rimanku. Kay
Tupe llaqtaqa Limapi kaq Yauyos provincia
nisqapis kachkan. Chaypis 63 kuraq awichukuna
sut’i willakuykunata, aranwaykunata ima jaqaru
simipi willaspa warmakunata yachachichkanku.
Aswantapas, lliklla awayta, chakrapi llamk’ayta,
tusuykunatapas yachachillankutaq, chaykunawan
kawsayninkupas siminkupas aswan kallpachasqa
kananpaq.
Hinallataqsi, Loreto suyupi kaq San Juan
Bautista llaqtapi, Nauta llaqtapipas kukama
kukumiria simitañataq pusaq awichukuna
yachachillachkankutaq. Paykunaqa kay simita
yachachinku mayupi challwaspa, hampiq
qurakunata
riqsichispa,
takispa
tususpa
imañanataq.

Ministro de Cultura umalliq kayhinata rimarisqa: “Huk
simichus mana wañunchu chayqa, kay simi rimaq
runakunapa kawsayninpas manam wañunchu. Paykunam
imaynatachus kawsana, imaynatachus Pachamamanchikta
qhawarina chaykunata yachachiwanchis”, nispa.
Perú suyupiqa 48 simikuraqmi kachkan. Chaykunamantam
21 simikuna chinkapuchkanña. Kay simikunaqa manam
chinkanañnachu. Huk simi chinkaptinqa, huk niray
kawsaymi chinkallantaq

K’allakunapa sach’akuna tarpusqankutas yachanku
Brasil suyu. Kay suyupiqa, arawkariya
sutiyuq sach’as chinkanayapuchkan. Ichaqa,
Amazonía suyupi kaq k’allakunas kay sach’a
mana chinkananpaq yanapakunku. Chaytas huk
investigación nisqata ruraspa tarinku.

k’allakunaqa aswansi arawkariyata yanapan. ¿Imaynatataq
yanapan? K’allakunas rurunta mikhunku. Ichaqa manas
llapantachu mikhunku. Saksarqunku chayqa, kuska
kuskanta mikhuspas rurutaqa wikch’upunku. Kayhinatam
t’aqwiriq Guillermo Blanco, willakun: “Qhawaptiykun,
Kunankamapas, k’allaqa arawkariya sach’a chay kuskan mikhusqa rurumantaqa ñawpaqta sumaqta
wañuchiqmi, nispas rimaq kasqaku. Ichaqa, kay yuracha wach’imun, mana mikhusqa rurumantataq
qhipataña wach’imun”, nispa.
k’allaqa manas kikin sach’apichu rurutaqa mikhun.
Karuta apaspas chaypiña mikhun. Mana mikhuyta
tukuspataq pampaman wikch’upunku. Chaykunapitaq
Musuq arawkariya wiñamun.
Kay investigación ruraqkunas, kayhinata nisqaku.
“Pachamamanchik mana unqunanpaqqa, uywatapas
runatapas sumaqtan uywananchik”, nispa

12

Adaptado de: https://larepublica.pe/sociedad/1388578-pension-65-adultos-mayores-ensenan-ninos-lenguas-peligro-extincion-ministerio-desarrollo-e-inclusion-social-escolares
https://www.agenciasinc.es/Noticias/Los-loros-colaboran-en-la-expansion-de-la-araucaria-brasilena

Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata
yachachichkanku

Ruranakuna
1

“Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata yachachichkanku” sutiyuq
qillqasqata ñawinchay.
a

Kunanqa, kay tawlata hunt’apay.

¿Pikunamantataq kay qillqasqa rimachkan?

¿May llaqtakunapitaq kay qillqasqapa
willakusqan kasqa?

ch Kay qillqasqata ñawinchaspas tayta Evaristo kayhinata nisqa:
Imaynam kuraq taytakuna jaqaru
simita wawakunata yachachichkanku,
kaqllatataqmi wakin llaqtakunapipas
taytakuna siminkuta yachachinanku.
Evaristo

Tayta Evaristo rimasqanta, ¿qam allinmi niwaqchu? ¿Imarayku?

2

Iskaynin qillqasqakunapa willakusqanmanhina, tawlapi tapukuykunata kutichiy.
Chinkanayaq simikunatas
awichukuna warmakunata
yachachichkanku.

K’allakunapa sach’akuna tarpuq
kasqankutas tarinku.

¿Imataq chinkaypi
kachkan?
¿Imatataq mana
chinkananpaq
rurachkanku?

3

Ima uywachus icha ima yurachus llaqtaykipi chinkanayachkan, ¿chayta yachanki?
¿Imatataq mana chinkapunanpaq rurawaq? Kutichiyniykita mast’ariy.

13

Unu raymichana WAKA

Qusqu suyunchikpim Tipun sutiyuq munay centro arqueológico nisqa kachkan.
Inkakunapa kawsasqan pachapiraqsi Tipuntaqa rurasqaku. Ingeniero nisqakunan
kayninata ninku: Tipuntaqa rurasqaku, chakrata qarpaspa imaynatachus unuta rakina, chay
riqsichiwananchikpaqmi, nispa.

Maypis Tipun unu paqarin
Tipunman chayamuq unuqa Apu Pachatusan urqupis
paqarin. Chay urqumantapachas rumiwan yarqhakunata
ruraspa qhata urayta unutaqa apayamusqaku. Ña pata
patakunaman chayamuspaqa allpaq pachantañataq unuqa
purimun, chaymantataq wakmanta rikhurillantaq.

14

TIPUN

Imamantas sutin
hamun

PERÚ

Historiador Luis Antonio Pardo
nisqanmanhinaqa Tipun sutiqa
“t’impuq unu” nisqamantas
hamunman. Huknin quchaman
phaqchaykuspanmi
t’impusaqhina unuqa
phullpuchkan. Chayraykus Tipun
sutitaqa churankuman karqan.

¿Imataq Tipunri kasqa?
Historiador nisqakunapa t'aqwirisqankumanhinaqa,
Tipunqa unu raymichana hatun wakas kanman karqan.
Tipunqa Inkakunapa allin qawasqas kasqa, chaypi unuta
ancha yupaychaywan qhawaspankurayku. Ancha
chaninchasqa kaspas, mana usuchispalla, allintapuni
qarpaytapas yachasqaku. Kunankamapas hatun
chakrakunatam kay Tipun unuwanqa qarpachkankuraq.

Imakunatawantaq
Tipunmanta ninku
Kikin pata pataman chayamuspaqa, unuqa
tawaman rakikuspam munayta phaqchayamun.
Chay phaqchaqpim unu raymita ruranku.
Wakinmi ninku chay tawa phaqchaqkunaqa,
tawantin suyupa rantinmi, nispa. Wakinqa,
tawantin Ayar wawqikunapa rantinmi
nispañataq rimanku.

Adaptado de http://moleskinearquitectonico.blogspot.com/2009/07/tipon-el-agua-y-los-incas.htmlHYPERLINK; http://www.aputours.com/info_tipon.php

QUSQU

15

Ruranakuna
1

Hunt’apay:
Tipuntaqa rurasqaku
Historiador nisqakunapa
rimasqankumanhina
Ingeniero nisqakunapa
rimasqankumanhina

2

¿Imapaqtaq qillqasqa ruraqri kay siq’ita churanman karqan? Kutichiyniykita chimpuy.

TIPUN
QUSQU

PERÚ

a

3

Imaynachus Perú
suyunchik kasqa chay
qhawachiwananchikpaq.

ch Perú suyupa
mayninpichus Qusqu
llaqta tarikun, chay
riqsichiwananchikpaq.

chh Mayqin suyupichus
Tipun llaqta
tarikun, chay
rikuchiwananchikpaq.

¿Imapaqtaq kay qillqasqata rurasqaku?(Panchu Luciyanawan kutichisqankuta qhaway)
Kay qillqasqataqa
rurasqaku, imaynatachus
qharpanapaq
yarqhakunata rurana,
chay yachanapaqmi.
Panchu

Luciyana

Ñuqapaqqa, kay
qillqasqataqa rurasqaku,
imaynachus Tipun kasqa,
imapaqchus kay llaqtata
rurasqaku, chaykuna
riqsinapaqmi.

¿Mayqin kaq warmapa rimasqantaq aswan chanin qampaq kanman? ¿Imarayku?

16

4

Kay qillqasqata ñawinchay:

Tampumach’ayqa inkakunapa kawsasqan pachapi rurasqaraqsi kasqa. Qusqu
llaqtapa hawallanpim kachkan. Unuta raymichanapaqmi Tampumach’aytaqa
rurasqaku, nispam wakinqa ninku. Sapa Inka samananpaqsi rurasqaku, nispañataq
wakinqa ninku. Sutinqa iskay simi hukllasqamanta hamun: “Tampu” samana wasi
“mach’ay” qaqa sikipi t’uqukuna.
Tampumach’aymanqa, qallariyninpiqa huk
yarqhallantam unu chayamun, chaymantataq
iskay phaqchaqman rakikun. Chay phaqchaq
patapim unutaqa raymichaku. Kunankamapas
maypichus unu paqarisqantaqa manam
pipas yachanchu. Ichaqa, unuqa kaqllam
chayamuchkan. Chay unuwanmi huchuy
chakrachakunata qarpachkankuraq.

Tampumach’ay

Kunanqa, Tipunmanta qillqasqata Tampumach’aymanta qillqasqatawan ñawinchaspa,
kay tawlata hunt’ay:
Tipón

Tampumach’ay

¿Imamantataq sutin
paqarisqa?

¿Imay pachapitaq
rurasqaku?

¿Maypitaq unuri
paqarin?
Kunan pachapiri,
¿imatataq unuwan
rurachkanku?

5

Chay tawlamanta akllaspa, imakunapichus rikch’akunku iskaynin qillqasqakuna,
chayta qillqay.

17

Anemia unquymanta yacharisun
Iskay sutiyuq simi: Kukupin, k’ipchan

Luwismi Anawan hampina wasita risqaku. Chaypim anemia unquymanta kay willakuyta
rikusqaku.

Anacha, qhawariy.
Hatun willakuyta
k’asqachikqaku.
Arí, Luwismi. Anemia unquymantam
willakuchkan. Ñuqapas mamaywan
hamuni. Kunanqa, imaymanata
wasiypi wayk’unku.

An… mamaypas hamurqanpaschá.
¡Chayraykuchá huk
mikhunakunata wayk’uchkan!

Wasita ripuspas ñanpi Anawan Luwiswan kayhinata rimasqaku:
Iskay kimsa p’unchawñam mamay
yawarniyuqta, kukupinniyuqta
ima wayk’uchkan. Anemia
unquymanta qhaliyanapaqmi,
nispam wayk’uchkan. Saykusqallata
rikuwaspanmi, anemia unquyniyuq
kanaypaq mamayqa yuyayukun.

1

Imaynayá kampas, Anita.
Ñuqaqa qhalin chachkani.
Chaymi yawarniyuq,
kukupinniyuq mikhunataqa
mana mikhunaychu. Yachay
wasinchikmanpas allinmi
richkani, tayta mamaytapas
allintam llamk’aypi
yanapachkani.

3

Chiqaqpaschá hampiqpa nisqan.
Ichaqa, yawarniyuq, kukupinniyuq
mikhunataqa manam munanichu.
Manan millp’uyta atinichu.
Munasqaytam ñuqaqa mikhunay,
manam mamaypa
munasqantachu.

5

18

Luwis, mamaykipa nisqanqa
chaninmi. Hampiqmi kayhinata
nin: “Kukupinniyuq”, yawarniyuq
mikhunaqa allinmi, yawarninchikman
hierro nisqata apasqanrayku.
Hierro nisqachus yawarninchikpi
pisiyanman chayqa, anemia unquymi
hap’iwasunman”, nispa.

2

Arí, ichaqa Hampiqpa
nisqanmanhinaqa, kallpa wañuchus
kanchis icha samapakunchikchus
chayqa, manam unqusqa kasqanchikta
yachanchikchu, mana imanchikpas
nanawasqanchikrayku. Ichaqa, anemia
unquyniyuqpas kachkasanchik. Kay
unquyqa wiñananchiktam hark’akun,
huk unquynunatapas apamun.

4

Ñuqapas yawarniyuq kukupinniyuq
mikhunataqa manam munanichu. Ichaqa,
munasqay mikhunawan taqruspam
mikhuni. Qampas chayhinata mikhuwaqmi.
Ñuqaqa aswanmi kukupinta mikhuyman
anemia unquyniyuq kanaytaqa.

6

Ruranakuna
1

Anapa willakusqanmanhina, anemia unquyniyuq kaptinchik, ¿imaynataq
kasunman?

2

Pichus maychus anemia unquyniyuq kanman chayri, ¿mayqin kaq mikhunanataq
akllasunman?
a

Kukupin thiqtisqa arusniyuq,
ispinaka t’akapayuq.

ch

Thiqtisqa papa arusniyuq,
siwulla t’akapayuq.

¿Imaraykutaq chay mikunata akllanman? kurichinaykipaq qillqasqata ñawinchay.

3

¿Imapaqtaq Hampina Wasipi chay qillqasqata churasqaku?
a

Anemia unquymanta rimanakuyman mink’ananpaq.

ch Warmakunapa yawarnin qhawachiyta yuyarichinanpaq.
chh Hierro nisqayuq mikhuykuna rakikunanta willananpaq.

4

Hampina Wasipi qillqasqa k’askachisqapim kay rimay kachkan:

¡Qhali kaymi imamantapas ñawpaq!
¿Ima niytataq kay rimay munachkan?

5

¿Llaqtaykipi anemia unquy qhaliyachiq huk mikuykuna kanchu? Yachachiqniykiwan
watumuychik. Chaytataq huk raphipi qillqaspa wasiykiman apay. Chayta qhawaspa
mikhuna wayk’unaykichikpaq.

19

Munay willakuykuna allin yachachiykunata quwanchik
Kunan wataqa, wakin ayllukunapi mana allintachu allpa rurusqa. Chaymanta llakisqas wawakunaqa
yachachiqwan yachay wasinkupi kayhinata rimasqaku:

Yachay wasipi

Wawakuna, ¿Imaraykutaq Pachamamanchik
mana ñawpaq hinañachu allinta ruruchkan?
Pisillata parasqanrayku.

Mayukunapi pisilla unu
kaptin mana chakra
qarpanapaq unu aypanchu.

Qampas kay qillqasqata ñawinchay.

Chiqaqmi, wawakuna. Kunanqa,
Pachamamanchikmanta munay
willakuyta ñawinchasunchik.

“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.

Tumi llaqtapa muchusqanmanta

Ichaqa, watanmanta watanmanqa, Tumi llaqta runakunaqa manas khuyakuywanchu, manataq
yupaychaywanchu Pachamanchikta qhawaq kasqaku. Aswansi, mikhuykuna rurusqantapas
hatuchaqllanta akllaspa huqariq kasqaku, khullu khulluntataqsi chakra pampapi wikch’urpariq
kasqaku. Chaytataqsi ruphay atiykuq, uywakunapas thullkiykuq kasqaku.

Chaykunata rikuspas, Pachamamaqa Tumi llaqtaman muchuyta chayachimusqa. Chaysi parata
mana apachiptin tukuy mikhuykuna ch’akipusqa. Hinaptinsi Pachamamaqa mana rurupusqañachu.
Qullqakunapi mikhuykuna waqaychasqankupas as asmantas tukukapusqa. Chayhinas yarqay,
unquykuna ima chayamusqa. Chayta rikuspas, ancha llakisqa, Tumi Llaqta kamachikuqkuna
huñunakuyman waqyachisqaku.

—Manam kayhinataqa kawsasunmanchu. Imatapas rurananchikmi kanqa— nispas huknin runa rimarisqa.
—¿Imatawantaq rurasunri? Apukunatapas tukuytañam para apachimunanpaq mañakunchik, ichaqa
manam uyariwanchikchu- nispas hukñataq rimarisqa.
—Wakinninchikmi huk llaqtakunata mikhuy maskhaq rinanchik. Llapanchikqa manan riyta atisunmanchu,
ñanpichá wañunkuman— nispas yuyaq machulachañataq rimasqa.

Chaysi, aswan qhali kaq waynakunata akllasqaku. Hinaspas waynakunaqa huknin Kamachikuq
umalliqnintin, mikhuna maskhaq puririsqaku. Sayk’usqaña yarqasqaña kaspapas, kallpacharikuspas
purinku.

20

Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “T´umi Llaqta”. Autor/adaptador: Rómulo Quispe Soto.

Ancha unay pachapiraqsi, Tumi Llaqtaqa allin qhapaq llaqta kasqa. Chakrakunapas waliqtas papata,
uqata, saratapas, ruruq kasqa.

Achka p’unchawña purisqankupis Qhapaq Suyu sutiyuq llaqtaman chayanku. Chaypis Tumi Llaqta
kamachikuq runaqa llaqtanku muchuypi tarikusqanta willasqa. Chay llaki willakuyta uyarispas,
Qhapaq suyu kamachikuy taytañataq nisqa: “Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa
phiñachinachu. Aswanmi mikhuy quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”, nispa.
Tumi llaqta runakunaqa aswan llakisqas uyarinku. Chaysi kayta rimallasqataq: “Kaypiyá iskay kimsa
simana qhipakuspaykichik, llamk’aysiwayku. Llamk’asqaykichikmantataq, apakunaykichikpaq,
mikhuyta hampita ima qusqaykiku”, nispa. Chayta uyarispas Tumi Llaqta runakunaqa kusisqa
qhipakusqaku.
Achka p’unchaw llamk’apakuspaqa, Tumi Llaqta runakunaqa llamk’asqankumantas, askha mikhuyta,
hampikunata ima chaskikusqaku. Chaymantataqsi llaqtankutas kutipusqaku. Chayapuspaqa, aswan
yarqayniyuq, aswan unquyniyuqtas llaqta masinkuta tarisqaku. Chaysi llapanpaq mikhunata
quspa, hampiyta qallarisqaku. Hinallataqsi, kunanmantaqa manam millayñachu kasaqku, anchata
yupaychaspam Pachamamataqa añaychakusqaku, nispas nisqaku.

Chayta rikuspas pachamamaqa Tumi Llaqta runakunap huchankuta pampachaspa, wakmanta
parata apachimusqa. Iskay kimsa simanamantaqa mikhuykunapas sumaqtas wiñayta qallarisqa.
Tumi Llaqta runakuna kallpacharikuspaqa, hatun raymitas Pachamamapaq rurasqaku.

Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa.
Qampas kutichiy.

1

¿Ñawpa pachakunapiri, ¿imaynataq
Tumi Llaqta kasqa?

3

Kay t’aqata yuyaywan ñawinchay:

2

¿Imaraykutaq Pachamamari Tumi Llaqta
runakunata muchuchisqa?

“Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa phiñachinachu. Aswanmi mikhuy
quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”.

¿Imapaqtaq qillqasqa ruraq kayhina ch’ikuwan “ ” kay t’aqata wisq’arqan?

4

a

Wisq’asqa simikunaqa huk runapa rimasqanmi, niwananchikpaq.

b

Wisq’asqa simikunaqa allinpunim kasqa, nispa niwananchikpaq.

c

Wisq’asqa simikunaqa pisi riqsisqa kasqa, nispa niwananchikpaq.

Andrea qillqasqata ñawinchaspa kay yachachiyta tarisqa:
Chay qillqasqa kayta
yachachiwan: “Manam hayk’aqpas
mikhuykunataqa usuchinachu”.

¿Ima yachachiykunatawantaq kay qillqasqapi tarisunman?

21

Ñawinchasqanku qhipataqa, yachachiq wawakunawan rimanku:
Tumi Llaqtapi hinam wakin llaqtakunapiqa, Pachamamanchinkta
mana yupaychankuchu. Kay llaqtanchikpiri, ¿imaynatataq
Pachamamata qhawanchik?
Sapa chakra llamk’ayta qallarinapaq
Pachamama munanyninta mañakuyku.
Mikhuykuna
quwasqankumanta
Anqusayta rurayku.

Allinmi wawakuna.
Kunanqa, qillqasqatañataq
chaykunamanta rurasunchik.

Kunanqa, imaynatam aylluykipi Pachamamata qhawankichik, chaymanta huk qillqasqata ruray.
Iskay t’aqata qillqanki. Chay qillqasqaykitaqa wakin masichaykikunapa ñawinchananpaqmi,
yachay wasinchikpi Periódico Mural nisqaman k’askachisunchik.
Ñawpaqtaqa, WAKICHARQUYRAQ qillqanaykita.
Kaypiqa ima yuyakunachus umaykiman hamun chaykunallataraq qillqarquy. Chay yuyaykuna tarinaykipaqqa, kay tapukuykunata
kutichiy: ¿Pikunam Pachamamaman haywariyta ruranku?, ¿maypim haywariyta ruranku?, ¿imaynatam chay haywariyta ruranku?

Chaymantaqa, kaypi ÑAWPAQ QILLQASQATA RURAY. Chaypaqqa, hawapi yuyaykuna qillqasqaykiwan
yanapachikuy. Kunanqa wachu wachutaña qillqanki. Manachus munasqaykipaqhina kachkan chaypas,
pichaspa allicharquy. Yachachiqmanpas qhawachiy, paypa imatachus allichawaq nisqasunkita allichapay.

22

Kunanqa, HUNT’ASQATAÑA QILLQAY. Kay qillqasqaykiqa ch’uyañam kanan. Ñawpaq qillqasqapi
pantasqaykikunapas allichasqaña kanan.

Tukuspaqa, wak raphiman qillqarquy. Chaytataq wakin masichaykikuna ñawinchananpaq,
yachay wasiykipi periódico mural nisqaman k’askachiy. Munaspaqa, qillqasqayki yuyaykuna
hunt’apananpaq, siq’ita churaykuy.

23

Willakuykunawan llaqtanchikkunata
astawan riqsisunchik
Yachay wasipi
Huk tutamantas, Wayta Sayriwan yachay wasita parapi chayasqaku. Chay parawansi mayukunaqa
astawan yapakuspa q’atallaña haykumusqa. Chay rikusqankumantas kayhinata rimasqaku:
Manam hayk’aqpas
llaqtamanqa lluqllaykunqachu.
Paramuptinqa yapakunpumin,
chaymantataq pisiyanpullan.

Astawan paramunqa chayqa,
mayukuna phuqchispa
llaqtaman lluqllaykunqa.
Wayta

Sayri

Wawakunapa rimasqankuta uyarispas, yachachiqqa huk mayt’upi qillqasqata maskhaspa,
ñawinchanankupaq qusqa. Qampas ñawinchallaytaq.

Iskay phiña mayukunamanta

Ñawpa pachamantaraqsi, Acomayo llaqtanta iskay

hatun mayukuna purinku. Hukninsi Kachimayu.
Kay mayuqa Karminqa urqupis paqarin. Llaqtapa
huknin k’uchuntas kay mayuqa haykumun. Huqkaq
mayupa sutinñataqsi Marpamayu. Kay mayuqa
Llaqtapampa urqupiñataqsi paqarin. Chimpa
k’uchuntañataqsi kay mayuqa haykumun.

Unay pachakunapiraqsi, anchatapuni paraptinqa,
kay mayukunaqa astawan yapakuspa rumikunata,
sach’akunata
aparikuspa,
qaparisparaq
urqukunamanta phawaykamuq kasqaku. Hinaspas,
Ch’illkapampa urayman chayarquspa k’aminayukuq kasqaku. Sapankapas, ñuqam aswan allin
mayuqa kani, nispas qaparinayukuq kasqaku.
Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata rimasqaku:
“Mayqinninchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay llallinakuyqa Acomayo
llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá chawpi plasaman ñawpaqta
chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa.
Llallinakuy p’unchaw chayamuptinqa, mana chanintaraqsi paraykamun. Iskaynin mayukunas as
asmanta yapakamunku. Chaysi phiña pumakuna hinaraq qaparistin, imaymanata aysarikuspa
phawaykamunku. Mayukunaqa hatun rumikunantin, k’aspikunantinsi, pata patakunata
thuniykachispa, yarqhachakunatapas phuqchiykuspa phawayamuchkanku.
Chay para sunqupis, illapapas wayq’untinta kuyurichisparaq, q’aqyaykamun. Chay
q’aqyasqanwansi Acomayo amachaq Apu Watamarka puñusqanmanta rikch’arqusqa. Payqa
mayukunapa luqhiniraq chawpi plasa urayman phawaykamusqankutas rikurqusqa. Chayarquspa
llaqtata ch’usaqman tukurqachinqakutas Apuqa waturqun. Chaysi, phiñallamanña tukuspa,
wayq’untintaraq qaparisqa:

24

Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “Los ríos rivales”. Autor/adaptador: Julio Auccaylle Delgado.

“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq
Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy.

—¡Kachimayu, Marpamayu… chaypi takyaychik! ¿Manachu watunkichik llaqta ch’usaqman
tukuchinaykichikta? Mana uyariwankichik chayqa, wiñaypaqmi unuykichikta ch’akichisaq, nispa.
Apu Watamarkapa nisqanta uyarispas, iskaynin mayukunaqa mancharikusqaku. Manas mayqinpas
ch’akipuytaqa munanchu. Chayraykus, allillamanta Ch’illkapampakama suchuyapusqaku.
Chaypiñas, iskayninchikpas allin mayun kanchis, amaña hayk’aqpas k’aminakusunchu, nispa
mayukunaqa rimasqaku. Chaysi, Kachimayuqa llaqtaman kachita quq kasqa, Marpamayutaq
upyanankupaq misk’i unuta qusqa.

Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa.
Qampas kutichiy.

1

¿Imatataq llallinakuypi Kachimayu y Marpamayuwan rurananku kasqa?

2

Qillqasqamanhina, ¿imaynataq apu Watamarka kasqa?
a

Phiñallaña kasqa.

ch Samp’allaña kasqa.
chh Kuskachaq kasqa.

3

Qillqasqapa kay t’aqanta ñawinchay:

Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata
rimasqaku: “Mayqinchinchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay
llallinakuyqa Acomayo llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá
chawpi plasaman ñawpaqta chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa.
¿Imamantataq kay t’aqari aswanta rimachkan?

4

Kusi Waytas ñawinchayta tukuspa kayhinata rimasqa
Ñuqapas, Kachimayupas Marpamayupas
lluqllaykunantaqa manam iñinichu.
Manam hayk’aqpas lluqllaykunchu.

Kusi Waytapa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imarayku?

25

Kusi waytapa rimasqanta uyarispas, Yachachiqa kay mayukunamanta astawan mat’ipayta munasqa.
Chaysi paqaristinqa, Comité de Defensa Civil nisqapa saqisqan qillqasqata ñawinchanankupaq
wawakunanman qusqa.
Qampas qillqasqata ñawinchay.
Kachimayu Marpamayuwan imaynachus kachkanku

Acomayo llaqtapi Comité de Defensa Civil sutiyuqpi, llamk’aqkunam imaynachus Kachimayupas
Marpamayupas kachkanku, chay qhawaq riyku. Chaymi kayhina kasqankutata tarimuyku:
Unay watamantaraqmi iskaynin mayukuna purinanta mana pichasqakuchu. Wikch’usqan
kachkanku. Kay mayukunaqa parawan yapakuptinmi urqu wichaymanta rumikunata,
sach’akunata, imaymanatawan apayamun. Chaykunawanmi unuq purimunan wayq’utakuna
hunt’apuni kachkan. Manataqmi unu hark’ananpaqpas allin pirqakuna kanchu. Nisutachus
paranman chayqa, lluqlla rumikunantin sach’akunantin llaqtaman chayamuspanmi
wasikunatapas thuñiykachinman. Aswantaraq, Acomayo llaqtaqa ch’usaqman tukuchinman.
Chayraykum kayta mañakuyku: llapan llaqta Kamachiqkuwan kuska, manaraq paray pacha
chayamuchkaptin, iskaynin mayuq purinanta allicharinanku.
Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa.
Qampas kutichiy.

5

Iskaynin qillqasqata ñawinchaspas Samiqñataq kayhinata nillasqataq:
Chay mayukunaqa manchakuymi kachkan. Comité de
Defensa Civil nisqapa mañakusqantan utqay rurana.

¿Qam imaninkitaq Samiqpa nisqanmanta?

6

Iskaynin qillqasqata ñawinchaspa rikunchik, mayu phuqchiykuspaqa lluqllaykunmanmi.
Kunanqa, yachachiqniykiwan yanapachikuspa, hatun lluqllakunamanta hark’akunaykichikpaq,
qillqasqata ruray. Iskay yuyayllata sapanka pachapaq qillqanki.
Manaraq lluqlla phuqchiykamuchkaptin
1.
2.
Lluqlla phuqchiykamusqan uraspi
1.
2.
Lluqlla phuqchiykamusqan qhipata
1.
2.

26