text
stringlengths 2.62k
308k
| book_title
stringlengths 4
133
|
|---|---|
فارسێکی شێرازیی، یانێ کوردێکی هەورامی؟
د. عمر عبد المزيز
.
(سەعدی) شاعیر
I would like to thank my supervisor, for his help and encouragement. I would like to thank my supervisor, for his help and encouragement.
## یەکەم/ سەعدی شاعیری مرۆفدۆست:
(سەعدی) نازناوە بۆ شاعیرێکی گەورەی ناوداری سەدەی حەوتی کۆچیی/ سێزدەی زاینیی، کە لەسەر ناوەکەیو ناوی باوکیو ساڵی لەدایکبوونی، چەند قسەیی هەیە، هەندێك دەڵێن: ناوی (شرف الدین)ه، ه‌ندێك دەڵێن: (مشرف اللدین)، كوڕی (مصلح الدین)، كوڕی عبد اللە،
كورى مشرّف. هەندێك دەڵێن: خۆى ناوى (مصلح)، كورى (عبد اللە)یە.
کونیەی سەعدی (أبو محمد)هی بە (شیرازی) ناسراوە.
لە لوغە‌تنامە‌ی (دەخدا)دا ناوە‌کە‌ی بەم جۆرە هاتووە: "مشرف الدین،
مصلح، بن عبد اللە. " .
ساڵی لەدایکبوونی سەعدی تا ئێستە راست نەبووەتەوە، بەڵام بە پێی لێكۆڵینەوە لە هەندێك لە شیعرەكانی، پێدەچێت لە دەڕوبەری ساڵنی
(٥٨٥- ٦١٠ك) واتە: (١١٨-١٢١٣ز) لەدایك بووبێت. بۆ وەفإتیشی قسە لە سالانی: (٦٩٠، ٦٩١، ٦٩٤، ٦٩٥)ی کۆچیی، (١٢٩١، ١٢٩٢، ١٢٩٥،
١٢٩٦ز)، قسە كراوە .
سەعدی لە بنەماڵەی هۆزێكی ئایندارو زانستدۆست لە دایك بووە ، چونكە خۆی لە بەیتێکدا دەڵێت: "همەی قبیلەی من عالمان دین بودند."՝ واتە:
تەواوی هۆزەکەی من زانایانی ئاین بوون.
جێی سەرنجە سەرەرای ئەو ناویانگە کەموێنەیەی سەعدی لە ئێرانو جیهان بوویە‌تی‌و هە‌یە‌تی، تا ئێستە ناوو ناوی باوکیو ساڵی وەفاتی، بە
ڕوونی دیار نیەو ڕاو بۆچوونی جیاوازی لەسەرە. سەیر ئەوەیە کە زۆربەی توێژەرانی سەعدی ناس، هۆکاری سەرەکیی ئەم جیاوازیی ڕاو بۆچوونە دەگێرِنەوە بۆ ئەوەی کە "شۆرەتو ناوبانگی زۆری سەعدی، بۆتە هۆی سەرەکیی ئەوەی کە ناوە ئەسێییەکەیو زێدو ساڵی وەفاتی ون ببێت. ! "
ئەو ڕستەیەی نێو دوو اکەوانەکە، دەقاودەق قسەی (سەنتەری سەعدی ناسی)یە، لە ئێران، کە قسەیەکی زۆر نازانستییە، بە پێچەوانەوە بەندە پێم وایە ئەو نهێنییە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هۆکارەی ئەم وتارەی بەندەی لەسەر نووسراوە، واتە: پەیوەندیی بە ئەگەری کوردبوونی (سەعدی)یەوە هەیە . !
نازناوی (سەعدی) لەوێوە هاتووە کە (سەعد)، کوری ئەبوبەکر، کوری سەعد، کوڕی زەنکی ئەتابەکی - والا شاری شیراز - ناوبانگی زیرەکییو وریابی (مشرف الدین)ی لە تەمەنی لاوێتیدا بییست، بۆیە بە مەبەستی ﺧﻮێﻧﺪﻥﻭ ﭼﺎﻭﻛﺮﺍﻧﻪﻭە، ﻧﺎﺭﺩﯼ ﺑﯚ ﺷﺎﺭﯼ ﺑﻪﻏﺪﺍ، ﺑﻪ ﺗﺎﯾﺒﻪﺗﯽ ﻟﻪﺑﻪﺭ ﺋﻪﻭﻩﯼ لەو سەردەمەدا بارودۆخی ئێران لەبەر پەلاماری مەغۆلەکانێ ئاڵۆز بوو، بۆیە سەعدی لە زانكۆكانی (نظامیة) و (مستنصریة) و (عضدیة)ی بەغدا،
بەهرەی زانستیی زۆری وەرگرتێ زانایان (أبو الفرج ابن الجوزی، کورەزای کوڕەزای (ابن الجوزی ناودار)و (شهاب الدین) سوەرەوەردی - غەیری ا بڕوانە: وتاری ژیاننامەی سەعدی، د. ذبیح اللە صفا، لە: پێگەی (سەنتەری سەعدی ناسی) ئێران.
سوەرەوەردی ناسراو بە (شیخ الإشراق)ه— دووان لە مامۆستا ناسراوو ناودارەکانی سەعدین، کە خۆی لە بەسەرهەتەکانی ژیانیدا باسیان دەكاتو ناویان دەبات.
ئەو ڕێزلێنانە تایبەتەی سەعدی ئەتابەك، وای کرد کە (مشرف الدین)ی شاعیری بلیمە‌ت، نازناوی (سەعدی) بەسەردا بسە‌پێ، چ لە خۆشە‌ویسیتیی خۆیەوە بۆ ئەو میرە دڵسۆزە، چ لە ڕێزلێنانی کەسانی هاوچەرخیانەوە.
کەواتە نازناوی (سەعدی) بۆ ئەو شاعیرە لە بنەڕەتدا نیسبەتدانە بۆ ئەو سەرکردە ئەتابەکییە (سەعد، کوڕی ئەبوبەکر، کوڕی سەعد). هەر لەبەر ئەوەیشە سەعدی شاعیر شاكاری (بۆستان)هكەی - كە ساڵی (١٦٥ ك/
۱۲۱۷) لە نوسینی بۆتەوە - کردۆتە دیاری بۆ ئەو میرەو تەنانەت بۆ ساڵانێك بەو كتێبە دەگوترا: (سەعدی نامە). سەعدی لەو بەرهەمەیدا زۆر بەباشى ناوى ئەو میرە ئەتابەكییەو بنەماڵەكەیان دەباو ڕێزیان بۆ دەردەبرێو تەنانەت لە كاتى مردنیدا سەعدى وەك وەفاو ئەمەكناسییەك،
شیننامەیەکی بەسێزی بۆ دەنووسێت.
سەعدی بە حوكمی تێپەڕاندنی تەمەنێك لە ژیانی لە شاری (شیراز)دا بە
(سەعدی شیرازی)ش ناوبانگی دەرکردووە. بەڵام لە راستیدا لەبەر ئەوەی سەعدی تەمەنێكی زۆری بەسەر بردووە، هەلی بۆ هەڵكەوتووە کە وڵاتانێکی زۆر بگەڕێ، بۆیە نزیکەی ٣٥ ساڵی تەمەنی لە گەڕان بە وڵاتاندا بەسەر بردووە. لەوانە: جگە لە عیراقو شاری بەغدا، چۆتە تورکیاو خۆی باس لەوە دەکات کە سەردانی شاری ئامەد (دیار بەکر)ی لە باکوری کوردستان کردووە.` هەروەها چۆتە شامو لە دیمە‌شقدا ماوەتەوە، جگە
لەوە سەردانی وڵاتی میصرو شارە پێرۆزەکانی مەککەو مەدینەی کردووە ،
هروەها لە خۆرئاواوە وڵاتانی سە‌رووی ئە‌فریقیاشی بە‌سە‌رکردووە‌تە‌وە ،
لەوانە: ماوەیەك لە شاری مەراكیشی مەغریب ماوەتەوە، لە باكوریشەوە چۆتە تورکیاو لە باشوری دورگەی عەرەبیش تا وڵاتی حەبەشە چووە. لە خۆرهە ڵاتیشەوە تا اهیندستان گەراوە . ا زۆد روونە كە بەشێك لە هۆكارەكانى دەوڵەمەندبوونى هزرو بیرو ئەزمونی سەعدی، ئەو رووداوانەن کە لە ژیانی ئەودا روویان داوە. سەعدی ﺯﯙﺭﺑﻪﯼ ﻗﯚﻧﺎﻏﻪﻛﺎﻧﯽ ﻫێﺭﺷﯽ ﺩڕﻧﺪﺍﻧﻪﻱ ﻣﻪﻏﯚﻟﻪﻛﺎﻧﯽ ﺑﯚ ﺟﯿﻬﺎﻧﯽ ﺋﯿﺴﻼﻡ بینی، کە لە باکورو خۆرهەڵاتی ئێرانەوە دەستی پێ کردە شکست‌و تیاچوونی قە‌لە‌مڕە‌وی (خواڕە‌زمشا)ی بینی، کاولبوونی شارەکانی ئەصفهانە سیستانە تیاچوونی دەیانە شارو گوندی ناوچەکانی مازیندەرانو ئازربایجانو خوراسانی بینی٠ کوشتاری ملیۆنیی لە خەڵکی ئێرانو عیراقو شامی بینی. وێرانکردنی شاری بەغدای پایتەختی ئیسلامییو تیاچوونی (مستعصم)ی خەلیفەی عەباسی بینیە` هەروەك نەبەردیی (عەین جالوت)و شکانی کەموێنەی مەغۆلەکانی لەو جەنگە مێژووییەدا بینی· جگە لەوە كاتێك ساڵی (١٤٣ك/١٢٤٦ن)، لەبەر گرانییو قاتو قڕیی، وڵاتی شامی بەجێ هێشتو بەرەو شاری پیرۆزی قودس كەوتە ڕێ، لە ڕێگەدا فەرەنگەكان گرتیانو ماوەیەك بە دیلیی مایەوە، تا سەرکردەیەکی حەڵەب ڕێگاری کرد. '
ئەمانە هەموو كاریگەریی زۆریان كریاه سەر سەعدی مرۆڤـ، هەروەك لە دیوانە شیعرییەکانی سەعدی شاعیری شاکارە پەخشانەکانی سەعدی ئەدیبدا، رەنگیان دایەوە. جگە لە صەدان تاڵییو شیرینیی تری گەشتی ئاوارەیی‌و دارایی‌و نەدارایی‌و تێریی‌و برسیەتیی‌و خۆشییو ناخۆشییەکان،
كە سە‌عدییان كردە ئەو پیاوە‌ی اچە‌ندین نازناوی وەك: (ملك الكلام)، (سلطان الكلام)، (أستاذ الأدب)، (أفصيح المتكلمين)، (أب النشر الفارسی)، (كوكب الغزل الفارسى)، (مفضر السالكين)، (شرف الملة والدينِ) و (مصلح ١ یەکێك لە شاكارە عەرەبییەکانی (سەعدی) چامە شیعرێكی (٩٤) بەیتی عەرەبییە،
کە دوای ڕوخانی بەغداو خیلافەتی عەباسی گوتونیو بە یەکێك لە چامە مەزنێو نایابەکان دەژمێررێت لەسەرەتاکەیدا دەڵێت:
حبست بجفنيّ المدامعَ لا تجري تمنيتُ لو كانت تمرّ علي قبري نسیمُ صبا بغداد بعد خرابها ٢ وتاری: ژیاننامەی سەعدی، أبو محمد البلوچی، پێگەی ئەلیکتۆننیی (ئیسلام ئۆن لاین).
v الإسلام والمسلمین)ی پێ بدرێ ` سەعدی بۆ خۆی ئەم وێینەیەی ژیانیمان لە تابلۆیەکی جواندا بۆ دەکێشێو دەڵێت:
در أقصای گیتی بگشتم بسی بسر بردم أیام با هر کسی
تمتّع بە هرگوشە‌ای یافتم
(s^d u g i s~i a y i s~j a y)}
واتە: چوار قوڕنەی جیهان زۆر گەڕام، رۆژانێکم لەگەڵ چەندین کەس بەسەر بردە چێژم لەهەر گۆشەیەك بردە لە هەر خەرمانێك چەردەیەكو
نمونەیەکم پەیدا کرد.
وا دیارە سەعدی - وەك لە شیعرێكیدا دە‌ردە‌كە‌وێ - بە منداڵیی باوکی لە دەستداوە . چونکە بۆ خۆی لە شیعرێکیدا دەڵێ:
مرا باشد أز درد طفلان خبر واتە: من لە دەردی منداڵان خەبەرم ببێ باشە ، چونكە خۆم لە منداڵیدا باوکم لەدەست دا. دیارە هەر ئەو باوکمردنو بێ نازییەی نەبوونی باوکیەتی، وا ناسکی کردۆتەوە کە لە ئازارەکانی هەتیوو بێ باوکان تێ بگاتو بڵێت:
۱ (ابن الفوطی) کە هاوچەرخی سەعدی بووەو ئاڵو گۆری نامەنووسینیان پێکەوە ه‌بووە، لە کتێبێکیدا بەناوی (تلخیص مجمم الآداب فی معجم الألقاب)، باسێکی زۆر لە سەعدی دەکاتو زۆریەی ئەو نموونە نازناوانەی سەرەوەی بۆ بەکار دەبات. ئەم کتێیە ساڵی (۱۹۹۶) لە شەش بەرگدا لەلایەن وەزارەتی ڕۆشنبیری ئێرانەوە، لەچاپ دراوە.
٢ ﺩﯾﻮﺍﻧﯽ (ﺑﯚﺳﺘﺎﻥ)ﯼ ﺳﻪﻋﺪﯼ. ﭘێﺷﻪﮐﯽ ﺩﯾﻮﺍﻥ، ﻟﻪ ﮊێﺭ ﻧﺎﻭﻧﯿﺸﺎﻧﯽ: ﻫﯚﯼ ﻫﯚﻧﯿﻨﻪﻭﻩﯼ شیعرەکانی ئەم کتێبە.
چو بینی یتیمی سرافگندە پیش مدە بوسە بر روی فرزند خویش یتیم ار بگرید کە نازش خرد وگر خشم گیرد کە بارش برد؟ '
واتە: ئەگەر هەتیوێکت بینی لە بەردەمتا، ماچی رووی منداڵی خۆت مەکە ! هەتیو ئەگەر بگری، کێ نازی دەکێشێت؟ ئەگەر نارە مەتیش بێ، کێ باری هەڵدەگرێت؟
سەعدی وەك لە شیعردا پێشەنگو مامۆستای زۆرێك لە شاعیران بووە، لە نووسینی پە‌خشانیشدا زۆر ه‌ستناسكو قە‌ڵە‌می‌ه‌وان‌و بیرتیژ بووە ،
بۆیە لە تێهەڵکێشی دیوانی (گلستان)هکەیدا، دەیان کۆپلە پەخشانو كورتە چیرۆكو داستائی سەرنجڕاكێشی هەن، كە پڕن لە پەندو وانەو ئەزموونو توانیویەتی لە یەك چەپگدا هزرو بیرو سۆزو عاتیفەو عیرفانو ﺧﻮﺍﻧﺎﺳﯿﯽﻭ ﭘﺎﺳﺘﯿﻮﯾﺴﺘﯿﯽﻭ ﻣﺮﯚﻓﺪﯙﺳﺘﯿﯽ، ﭘﭩﮑﻪﻭﻩ ﺑﻬﯚﻧﯿﯿﺘﻪﻮﻩ. ﺩﻩﮐﺮێﺕ وەك نمونە سەیری پێشەکی (گلستان)کەی بکرێت، کە کۆمایەکە لە یەکتاناسییو ناسککاربیو بڕوای بەتینو وێناکردنی نەخشین، لەدێڕە یەکەمەکانیدا دەڵێت:
"منت خدای را عزّ وجلّ کە طاعتش موجب قربت است، وبە شکراندرش مزید نعمت. هرنفسی کە فرو می رود ممدّ حیات است،
وچون بر می آید مفرح ذات. پس در هر نفسی دو نعمت موجود است و بر هر نعمت شكرى واجب"`، واتە: منەتى خواوەندێك، كە ﮔﻮێڕﺍﯾﻪڵﯿﮑﺮﺩﻧﯽ، ﻣﺎﯾﻪﯼ ﻟێﻧێﺯﯾﮑﺒﻮﻧﻪﻭﻩﯾﻪﺗﯽ، ﺳﻮﭘﺎﺳﮕﻮﺯﺍﺭﯾﺸﯽ، ﻫﯚﮐﺎﺭﯼ زیادبوونی نیعمەتە. هەر هەناسەیەكە هەڵدەکێشرێ' درێژەپێدەری ژیانە، هەر هەناسەیەکیش دێتە دەرەوە، ئاسوودەبەخشی گیانە. کەواتە لە هەر هەناسەدانێكدا دوو نیعمە‌ت هەن، بۆ هەر نیعمە‌تێكیش سویاسێك واجيبە ! هتد .
## سەعدی شاعبرانی فارس:
ﺩﯾﺎﺭە ﺋەﻣە ﻗەﺩەﺭﯼ ﻧەﺗەﻭەﯼ ﮐﻮﺭﺩە، ﮐە ﺷﺎﯼ ﺷﺎﻋﯿﺮﺍﻧﯽ ﻫﺎﻭﭼەﺭﺧﯽ عەرەب، شاعیرێکی کورد بێت کە (ئە‌حمە‌د شە‌وقی)یە، ٔ ئەو شاعیرە
گەورەیەی مەحفەلە ئەدەبییەکانی خۆیان نازناوی (أمیر شعراء العرب)یان پێ داوە، واتە: میری شاعیرانی عەرەب. لەملایشەوە، لە خۆرهەڵات، شای شاعیرانی نەتەوەی (فارس)یش هەر کورد بێت، کە ناوەندە ئەدەبییەکانی ئەمانیش نازناوی (ملك الكلام)یان داوە بە (سەعدی)، واتە: إشای قسەو ئاخاوتن· یان نازناوی (أب النثر الفارسی)، واتە: باوکی پە‌خشانی فارسی،
یان (أفصح المتكلمین)، واتە ڕە‌وانبیژترینی بێژە‌ران الفارسی)، واتە ئەستێرەی غەزەلی فارسی٠ ئەو شاعیرەی کە پاش (٨٠٠)
ساڵ ئەگەری کوردبوونەکەی دەبێ دەرکەوێتەوە بۆ میللەتەکەی. !
ه‌ستی مرێفدێستانە‌ی سەعدی:
سەعدی زۆر گەڕا، خۆشییو ناخۆشییو تاڵو شیرینی زۆری بینی.
ڕەنگە شاكارەكانی (گولستان)و (بۆستان) شارۆی خەرمانی ئەو گەڕانە دورو درێژەی بێت كە سسیو پێنج ساڵی خایاند، كە وەك گوتمان لە هیندستان تا عیراقو شامو حیجازو مخصرو حە‌بە‌شە‌و باکوری ئە‌فریقیای گرتەوە. جۆرەها نەتەوەو تەیڕەو هۆزیشی بینی، کە ڕەنگە ئەوە وای کردبێت هەستە ئینسانییەکەی ئەم شیعرەی لێ لەدایك ببێت كە بە شاکاری شیعری مرۆفدۆستانەی سیمبولی شیعری کلاسیکی فارسی دادەنرێت، لە ڕووی قووڵیی واتاو ناوەرۆكو بەرزی ئاسێی هزرو بیرو مەبەستییەوە. دەڵێت:
كە در آفرينش ز يك گوەرند بنی آدم أعضای یکدیگرند دگر عضوهارا نماند قرار چو عضوی بە درد آورد روزگار نشاید کە نامت نەند آدمی تو کە ز محنت دیگران بی غمی واتە: نەوەكانى ئادەم ئەندامانى يەكترن، (واتە يەك جەستەن)، چونكە لە ئە‌سلّی پە‌یدابووندا لە یەك گە‌وهە‌رن. هە‌ركات رۆژگار ئە‌ندامێك دێنێتە
ژان، ئەندامەكانی تر وەقرەیان لێ دەبرێتە تۆ كە لە نارە مەتیی كەسانی تر بێ خەمیی، نەشیاوە کە ناوت بنێن ئادەمیی.
شایانی باسە ئەم پارچە شیعرە مە‌زنە‌ی سەعدی لە پوکاری بارە‌گای سەرەكیی نەتەوە یەكگرتووەكان لە شاری (نیۆیۆرك)ی ئەمریكا ه‌ڵواسراوە، کە لە فە‌رشێکی گرانبە‌هادا بەشێوەی چنین نووسراوەتەوە،
فەرشەکە ساڵی (٢٠٠٥) لە لایەن نوێنەری ئێران لە نەتەوە یەکگرتووەکان کزایە دیاری، بۆیە (بانکلی مۆن)ی سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان ساڵی (٢٠١٢) کە سەردانی تارانی کرد، ئاماژەی بەم ﺷﯿﻌﺮﻩ ﺯﯾﯿﻨﺪﻭﻭﻩﯼ ﺳﻪﻋﺪﯼ ﮐﺮﺩﻭ ﺑﻪ ﺷﯿﻌﺮێﮐﯽ ﺑێﻮێﻧﻪﯼ ﻟﻪ ﻗﻪڵەﻡ ﺩﺍ.
هروەها سکرتێری گشتیی ڕێکچراوی پە‌روە‌ردە‌و زانستو ڕوناکبیریی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکانە ناسراو بە(یۆنسیکۆ)ش لە کۆبونەوەی رێكخراوەكەدا هەمان ئەم شیعرانەی خوێندنەوە . '
سەعدی لە دیدی ناودارانی بیانیدا:
ڕەنگە هیچ شاعیرێك بە ئەندازەی سەعدی سەرنجی ئەدیبو نووسەرو توێژەرانی خۆرئاوایی بگرە خۆرهەڵاتییو ڕوسەکانیشی ڕانەکێشابێت، بە جۆرێك كە ئەوروپیی - بەتایبەتی فەرەنسی - یەكان نازناوی: (بیرمەندی دانا)و (شاعیری مرۆڤایەتی)یان داوەتیێ. '
شاعیری ڕوسیی ناسراو (ئە‌لکسە‌ندە‌ر پوشین) لە ڕۆمانە شیعرییە‌کە‌یدا بەناوی (یوجینو ئەنجین) باس لە سەعدی دەکا٠ (گوڵستان)هکەشی لە ساڵی (۱۲۶ز) لە لایەن (ئەندریە دوریە)وە وەرگێڕاوەتە سەر زمانی فەرەنسیە هەروەها ساڵی (١٦٥٤) (بۆستان)و (گوڵستان) هەردووکیان لەلایەن (رالف والدۆ ئیمیرسین)ه‌وە وە‌رگێرانە سەر زمانی ئە‌ڵمانی کەسایەتییە ئەڵمانییە زۆر شەیدای سەعدی بووە، پێشەکی زۆری لەسەر وەرگێڕاوەکانی سەعدی نوسیوە، بۆیە دەڵێ: "سەعدی لە ڕووی ﺤﻴﻜﻤﻪﺕﻭ ﺟﻮﺍﻧﻴﻰ ﺩﺍﺭﺷﺘﻨﻪﻭﻩ، ﻫﺎﻭﺗﺎﻱ (ﺑﺎﻳﺒﻞ)ﻩ ﻟﻪ ﻛﺘﻴﺒﻰ ﭘﻴﺮﯚﺯ". ﺟﮕﻪ لەو، لە ئەڵمانییەکان (گۆتە)ی فەیلەسوفیش (١٧٤٩–١٨٢٢ز) نۆد ڕێزی ناوە لە سەعدیو کتێبی (گولستان)هکەی بەرز نرخاندووە. هەروەها بیرمەندی بەناوبانگی فەرەنسی (فرانسوا ماری)، ناسراو بە(ڤۆلِتێر)، باسی گەورەیی سەعدی کردووە. خۆرهەڵاتناسی ئینگلیزیش (ئەدوارد براون)
(۱۸۱۲–۱۹۲۹) سەری لە گشتگیرییو فراوانیی بیرو ئەندێشەی سەعدی سورماوەو دەڵێت: "شۆرەتو ناوبانگی سەعدی لەوەوەیە کە گشتگیرو فراوانە، بە جۆرێك كە نزیكو دوور، گە‌ورە‌و بچوك، خوێندە‌وارو نەخوێندەوار، لێی سوودمەند دەبن. "\
سەعدی وەك لە سەرەتاوە گوتمان لە نێوان ساڵانی (٦٩٠) بۆ (٦٩٥ك)،
(1791– 1791) لەدونیا دەرچووەو گۆڕەکەی لە شاری شیرازەو بۆ جاری یەکەم میری کورد (کەریم خانی زەند) گڵکۆکەی نۆژەن کردەوە. "
ا پێگەی ئەلیکترۆنیی ئیسلام ئۆن لاین.
## دووەم/ سەعدی کودێکی (هەودامی)، یان فارسێکی (شیانی)؟
لە کاتی بە‌دواداچوونمدا بۆ باسی ژیاننامە‌و شاکارە شیعرییەکانی سەعدی، ڕێم لەو قسەیە کەوت کە گوایە سەعدی لە بنەڕەتدا کوردەو خەڵکی خۆرهەڵاتی هەورامانەو میری ئەتابەکی زەنکی لەگەڵ بنەماڵەکەی بردوویەتی بۆ شیراز. بۆیە بەدواداچونێکی وردم بۆ ئەم بابەتە کردو بەم دەرەنجامە گەیشتمێ ئەوەندەی من ئاگادار بم بۆ یەکەمجار بابەتی کوردبوونی (سەعدی) لە ساڵانی سبییە‌کانی سەدەی بیستە‌مدا لە باشووری کوردستان وروژێنراوە.
بەپێی پشکنینو زانیاریی بەندە، ڵە دوو وتاری گۆڤاری (یۆژی نوێ)دا کە لە سەرەتای شە‌ستە‌کانی سەدەی بیستدا لە بەغدا دە‌ردە‌چوو، باسی کوردبوونی (سەعدی) کراوە، کە لە ژمارە‌یە‌کیاندا هاتووە: "ئەستێرەی وێژەو خواناسییو فەلسەفە، سەعدی شیرازی، ئەم بلیمەتە مەڵکەوتووە - کە هەموو فارس پێوەی ئەنازێو شانازیی پێوە ئەکاو نووسراوە بەرزەکانی بە هەموو زمانێکی زیندوو لە دانشگاکانی جیهانا ئەخوێنرێو پەیکەری تیا هەڵواسراوە - کوردە. ئەتوانم بڵێم کە هەر کورد نایناسێو بە بێگانەی ئەزانێت.." ا بۆ جارێکی تر مامۆستا شێخ محەممەدی خاڵیش لە ساڵانی حەفتاکاندا بابەتی کوردبوونی سەعدی شیرازی بلاو کردەوە، بەبێ ئاماژە بە سەرچاوەیەکی نوسراو، دەڵێت: "شێخی سەعدی کوردێکی جوانڕۆیی یە"، بەڵام بۆ پشتڕاستکردنەوەی بۆچوونەکەی دەڵێت: "مەلا (محی الدین) کوری (مەلا جە‌لالی نۆتشە‌یی) لە ساڵی (۱۹۲۸ز)دا پێی وتم: لە
تاران، لە نامەخانەی گشتیی، چاوم بە کتێبێك كەوت، هەمووی بە شێوەی ه‌ورامی بوو، دە‌ستخە‌تی شێخی سە‌عدای‌و دانراوی خۆی بوو، لە کۆتاییدا نوسرابوو: شێخی سەعدی ناوی (مصلح الدین) کوڕی شێخ (عبد اللە)،
کورەزای شێخ حامیدە ب شێخ حامد خەڵکی (شامیان)ی هەورامانە، بە هۆی ناکۆکیی هەورامانەوە چووەتە جوانڕۆ، سەعدی لە جوانڕۆ لە ساڵی
(٥٦٩)ى كۆچیدا لەدایك بووە' لەردواییدا (ئەتایەك) كۆچیدا (سەعد)ی
(بەنی زەنکی)، بردوونی بۆ شیراز."* پاشان دەڵیت: "سەغدی لە تەمەنی
(۱۲) ساڵیدا نامەی نووسیوە بۆ چەند هاوڕێیەکی لە (جوانڕۆ)، سکاڵا ئەکات لە دوورکەوتنەوەی خۆیە لەو نامەیەدا (بە شیعر) دەڵێ:
1 دور گشتم از قبيلە، عمر من برباد شد ﺤﺮﻑ ﺃﺑﺠﺪﺭﺍ ﺷﻤﺎﺭﻳﺪ (ﺩﻭﻳﺴﺖ ﻭ ﻫﻔﺘﺎﺩ)ﺷﺪ واتە: لە هۆز دوور كەوتمەوە، (مەبەستی هۆزەكەی خۆیەتی لە کوردستان)، تەمەنی من تیا چوو، بەرباد بوو، ئەگەر پیتە ئەبجەدییەکان بژمێریت، دەکاتە (دووسەدو حەفتا)، ئەو ژمارەیە بە حیسابی ئەبجەدیی دەکاتە (جوانرود)، چونکە پیتەکانی وشەی (جوانرود) بە حیسابی
(ئەبجەد) دەکاتە (٢٧٠)."`
پێم سەیرە مامۆستا خاڵ کەوتووەتە ئەم هەڵە گەورەیەوە، کە ژمارە
(۲۷۰)ﯼ ﺑﻪ (ﺟﻮﺍﻧﺮﻭﺩ) ﻟێﮑﺪﺍﻭەﺗﻪﻭە، ﻟﻪ ﮐﺎﺗێﮑﺪﺍ ﻭﺷﻪﯼ (ﺩﻭﯾﺴﺖﻭ ﻫﻔﺘﺎﺩ)
كتومت دەكاتە (كوردم)، شیكردنهۆەی ئەو حیسابە ئەبجەدییەش بەم جۆرەیە دەکرێت: ك =٢٠ + و = ٢٠ → ٢٠ → دٍ = ٤ + م = ٤٠ + واتە:
.٢٧٠= ٤٠+٤+٢٠٠+٦+٢٠ 1 V
دوای ئەوە مامۆستا شێخ محەممەدی خاڵ دەڵێت: "سەعدی لە ساڵی ٦٢٠ ى كۆچیی مردووە، كە تەمەنی ١٢٠ ساڵ بووە. باپیری (واتە: شێخ ﺤﺎﻣﺪ) ﻟﻪ ﺩێﯼ ﺩﻩﮔﺎﺷێﺧﺎﻥ ﻟﻪ ﻫﻪﻭﺭﺍﻣﺎﻥ ﻧێﮊﺭﺍﻭﻩ
لە وتارەکەی گۆڤاری (پۆژی نوێ)دا وێڕای هێنانەوەی بەڵگە بەو تاکە شیعرەی سەرەوە بۆ کوردبوونی سەعدی، ئاماژە بە‌وە‌ش کراوە کە
سەعدی چامەیەکی شیعریی مەبووە بە(مٹلثات) ناسراوە ، "ئەم نووسراوە لە سەرەوە تا خوار بەم جۆرەیە: شیعرێکی بە تازیی (عەرەبی)، شیعرێکی
بە فارسی، شیعرێکی کوردییێ " واتە شیعرەکان سێ دێڕینو هەردێڕەی بە یەکێك لەو زمانانە بووە. منیش بۆ خۆم لە زانا بە تەمەنەکانی کوردستانەوە چەندین جار ئەم باسی (مثلثات)هی سەعدیم بیستووە،
بۆیە بۆم بوو بە خولیاو شیعرەکانم پەیدل کردنو لە بڕگەیەکی جیاوازدا تیشکێك دەخەمە سەریان.
نووسەری ئەو وتارەی گۆڤاری (پۆژی نویێ)، نموونەی شیعرێکی سەعدی بە زمانی کوردیی دێنێت، کە لە (گولستان)دایەو وتویەتی:
پێری حەفتا ساڵە چە‌نی مە‌كنە
١ هەمان سەرجاوە، (ناڵەی دەروون)، لا: ٤٢٢. مامۆستا خاڵ وشەی (خوابگاه)ی فارسی بەکار هێناوە، واتە: شوێنی نوستن. لەم سەردەمەدا بەرامبەر بەوە لە کوردیدا وشەی (ئارامگا) بەکار دەبرێت.
٢ ﮔﯚﭬﺎﺭﯼ ﯾﯚﮊﯼ ﻧﻮێ، ﺳﺎڵﯽ ﯾﻪﮐﻪﻡ، ﮊﻣﺎﺭﻩ (٢)،٠ ﻣﺎﯾﺴﯽ ١٩٦٠ ﻭﺗﺎﺭﯼ: ﺋﺎﻭﺭﯾێﻙ ﺑﻪ ﻻﯼ مێژووی كەمێك دوورەوە. نوسینی: محمد مستەفا كوردی. لا: 11.
کوری موقری بە خوا بەنی چە‌نی روش بەندە زۆر هەوڵمدا تا ئەو شیعرەم لە سەرچاوە دێرینو متمانە پێیدا بۆیدا بۆیدا بکەم، سەرەنجام دۆزیمەوەو بۆم دەرکەوت کە ئەو شێوە نووسینەی سەرەوە، چەندین هەڵەی تێدایەو راستەکەی ئەمەی ﺧﻮﺍﺭەﻭەﯾە، ﮐە ﻭەﮐﻮ ﺧﯚﯼ ڕێﻧﻮﻭﺳەﮐەﯼ ﺩەﻧﻮﻭﺳﻤەﻭە، ﺩەﮐﺮێﺕ ﺧﻮێﻧەﺭ بە بەراوردی هەردووكیان هەڵەكان ببینێت:
پیر هفتا ثلە جونی می کند واتای ئەو تاکشیعرە‌ی سەعدی یە تەواوی پوون نیە، چونکە
ڕێنووسەکەی بە تەواویی شێواوە، بە تایبەتی بەهۆی تێکەڵبوونی پیتە عەرەبیو فارسییەکانو دانائیان لەجێی یەکتر، بەڵام بۆم دەرکەوت کە ئەم تاكە بەیتەش هەر بە هەمان زمانو شێوە وتراوە كە ناویان ناوە
(شێوەزاری شێوازیی کۆن)، بۆیە توێژەرە فارسەکانیش چەندین لێکۆڵینەوەیان لەسەرکردووەو دەرەنجامێکی دڵنیاکەرەوەی لێنەِکەوتۆتەوە،
باشترینیان لێکۆڵینەوەیەکی (دکتۆر عەلی ئەشرەفی صادقی)یە کە توێژینەوەیەکی وردی بۆ وشە بە وشەی شیعرەکە کردووە، بەڵام ئەویش بۆی راست نەکراوەتەوەو تا رادەیەك وای خەمڵاندووە كە ئەمە واتاكەیەتی: "ئەگەر پێیێکی حەفتا ساڵە، خەیاڵی مەحاڵی عیشقبازیی لەسەری بدات، وەکو عاشقێکی کوێر وایە کە چاوەکانی تەنها لە خەودا بۆ بگەڕێتەوە، تا خۆشەویستیی خۆی پێ ببینێت."١ ئەمەی صادقی وتوویەتی بەو داستانە دەخوات كە سەعدى لە پێشى ئەم شیعرەدا گێڕاویەتەوە،
کورتەکەی ئەوەیە کە دەڵێت: بە پێرەمێردێکیان وت: بۆچی ژن ناهێنیت؟ وتی: لەگەڵ پیرەژنان ناژیم․ وتیان: دەی ژنێکی گەنج بهێنە․ وتی: جا ئەگەر ئەو گەنج بێتو من پێر، چۆن دۆستی ڕەنگ دەگرێت..؟ !
بەهەرحاڵ، شێوانی ڕێنووسی ئەو تاكشیعرەی سەرەوە لە ڕادەیەكدایە کە مەگەرا بە زۆرلەخۆکردن، وەگەرنا بە ئاستەم بۆنو بەرامەی شێوەزاری (هەورامی) پێوە ماوە، جگە لەوە نە توێژەرانی فارسی زمان، نە ﺷﺎﺭەﺯﺍﯾﺎﻧﯽ ﺷﯿﯚەﯼ (ﺷﯿﺮﺍﺯﯾﯽ ﮐﯚﻥ)ﯾﺶ ﺑە ﺗەﻭﺍﻭﯾﯽ ﺑﯚﯾﺎﻥ ڕﺍﺳﺖ ﻧەﮐﺮﺍﻭەﺗەﻭە.
لە ژمارە‌یە‌كی تری گۆڤاری (پۆڭی نویێ)داو وەك بە‌دواداچونێك بۆ ئەو وتارەی پێشوو، نوسەرێك بەناوی (مەعروف قەرەداغی) لە كەركوكەوە،
کوردبوونی سەعدی پشتڕاست دەکاتەوەو نوسیویەتی: "لە بیاڵی ١٩٣٦ دا لە هەڵبجە بووم، شەوێك لە ماڵی (حەسەن بەگی فهەمی بەگی جاف)
دانیشتبووم، لە بابەت کوردییەتی (سەعدی)یەوە باس کرا، حەسەن بەگ
.
کتێبێکی هێنا، فارسی، وا بزانم کتێبەکە ناوی (تاریخ شعرای إیران) بوو،
تەرجومەی حاڵیان بوو، لەو کتێبەدا ئەڵێت: سەعدی شیرازی کوردە…"`
مەصرەعێكی هەورامیی سەعدی:
بۆ سەلماندنی ئەو بۆچوونەش کە سەعدی شیعری شێوە هەورامی ه‌بووبێت، هروەها بۆ سەلماندنی کوردبوونی سەعدی، شیعرێکی سەعدی
بڵاوە کە دەڵێت:
(
گە بە تازی، استین بر من زند، گوید:ا (تعال)
گە بە کوردی گویدم: (بۆرێ نشینو نان وەر) '
واتە: تاوێك بە عەرەبی فەقیانەم بۆ رادەوشێنێتو دەڵێ: (تعال)،
وەرە، تاوێك بە كوردیی پێم دەڵێتێ بۆرێ نیشەرەو نان وەرە (ئەم نیوەدێڕەی بە شێوەی هەورامی گوتووە، واتە: وەرە، دانیشەو نان بخۆ).
بۆ ئامادەکردنی ئەم بابەتە، لە دیوانە چاپکراوە بەردەستەکاندا،
چەندین چاچی جیاواز گەڕام، ئەو شیعرەی (سەعدی)یان تێدا نەبوو، بەڵام چاپە پێشووەکانی ساڵانی بیستەکانو سییەکانی سەدەی ڕابردوو،
١ گۆڤاری (پۆژی نوێ)، ژمارە (٢)، حوزەیرانی ١٩٦٠. لا: ٨٧.
۲ ﺩ. ﻣﺤﻤﺪ ﺋﻪﻣﯿﻦ ﻫﻪﻭﺭﺍﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎﺳﯽ ﺋﻪﻡ ﺷﯿﻌﺮﻩﯼ ﮐﺮﺩﻭﻭﻩ، ﺑﺮﻭﺍﻥﻪ: ﭘﯿێﮔﻪﯼ:
بۆرێ نشێنو نان وەر) http://ww.mkurdistan.
نووسیویەتی: (بۆریێ نیشەرە، نان وەرە)، کە وەك پێشتر وتم" ئەوەی یەکەم ﺩﺭﻭﺳﺘﻪ، ﭼﻮﻧﮑﻪ ﺋﻪﻭ ﻧﻮﺳﺨﻪﯾﻪﯼ ﮐﻪ ﻟێﯼ ﻭﻩﺭﮔﯿﺮﺍﻭﻩﻭ ﻟﻪ ﺳﻪﺭﻩﻭﻩ ﺋﺎﻣﺎﮊﻩﻢ ﺑﯚ ﮐﺮﺩﻭﻭﻩ،
بەوجۆرە هاتووە ٠ تیایاندا بووەو دواتر چاپخانەو لێکۆڵەرە هاوچەرخەکان - بەپاڵنەری دەمارگێیی فارسییەتی - لایانبردووە، بۆیە تا ساڵانی حەفتاکان لە ناو فەقێق مەلایانی کوردەوارییو حوجرەکانی کوردستاندا، ئەق شیعرە دەماودەم، باو بوو. سەرەنجام ڕێم كەوت لە كەسایەتییەكی جێی متمانە،
کە بۆ خۆی ئەو شیعرەی لە چاپێکی کۆنی دیوانی (کلیات)ی سەعدیدا بینی بوو، بەڕێز مامۆستا (حەمە یوسف)، بۆی گێڕامەوە ٰ کە لە سەرەتای ساڵانی هە‌شتاکاندا لە دیوانێکی سەعدیدا، لە ماڵی مامۆستا مەلا صاڵمی ﺯﺍﺭﺍ، ﻟﻪ ﺷﺎﺭﯼ (ﺳﯿﺪ ﺻﺎﺩﻕ)ﯼ ﺷﺎﺭﻩﺯﻭﺭ؛ ﺋﻪﻭ ﺷﯿﻌﺮﻩﯼ ﺑﻪﻭ ﺷێﻮﻩ ﺩﻩﻗﻪﯼ سەرەوە بینیوەو لەسەر داوای مامۆستا (مەلا کەریمی مودەرریس)
نووسیویەتەوهۆ بردوویەتی بۆ بەغدا..
بەهەرحاڵ، ئەو نیوەشیعرەی سەعدی ئەو بۆچوونە پشتراست دەكاتەوە كە سەعدى، هەورامیی بووە، هەروەك ئەوەش دەسەلمێنێت كە سەعدیش پێش (۸۰۰) ساڵ بۆچوونی وابووە کە شێوەزاری هەورامی،
ﺯﻣﺎﻧﯽ ﺋﻪﺩﻩﺑﯽ ﯾﻪﻛﮕﺮﺗﻮﻭﯼ ﻛﻮﺭﺩﺑﯽ ﺋﻪﻭ ﻛﺎﺗﻪ ﺑﻮﻭﻩ، ﻫﻪﺭﻭﻩﻙ (ﺧﺎﻧﺎﯼ قوبادی)ش (۱۱۲– ۱۱۷٤۷) پێش زیاتر لە ٤٠٠ ساڵ، هەمان ئەو بۆچوونەی هەبووە ، چونکە ئەویش لە کۆپلە شیعرێکیدا دەڵێت:
راستەن مواچان فارسی شەكەرەن کوردی جە فارسی بەڵ شیرین تەرەن پەی چێش، نە دەوران یەی دنیای بەدکێش مەحزوزەن هەركەس بە زوبانی وێش
..
جە لای عاقلان، صاحب عەقڵو دین دانا بزورگان، کوردستان زەمین بە لەفزی کوردیی کوردستان تەمام پێش بووان مەحزوز، باقی والسیلام ا خانای قوبادی ئەمەی وتووەو تەواوی شاکاری مەلحەمە ﺩﻭﻭﺭﻭ ﺩﺭێﮊەﮔەﯼ (ﺷﯿﺮﯾﻦﻭ ﺧەﺳﺮەﻭ)ﯼ ﺑە ﺷێﻭەﺯﺍﺭﯼ ﻫەﻭﺭﺍﻣﯽ نووسیوە، بەو واتایەی کە ئەو شێوەزارەی بە زمانی یەکگرتووی کوردیی تەواوی کوردستان زانیوە.
عەلی محە‌ممە‌د عەلی وە‌یس، ناسراور بە (مەلا عەلی توتاخاجی)، لە کتێبێکیدا کە تایبەتە بە ژیاننامەی مامۆستا مەلا عە‌بدولكە‌ریمی مودەرریس، دەڵێت: "ئەوە باو بووە لە
نێوان فە‌قێو مە‌لایاندا لە پاڵ کتێبە‌کانیاندا، شیعرو وتە‌ی بەنرخو جوانیان دەنووسی. لە کتێبێکدا - کە ئەووەڵو ئاخری نەمابوو— شیعرێك بەزوبانی فارسی لەبارەی كەڵە شاعیری ۱ ﺩﯾﻮﺍﻧﯽ ﺷﯿﺮﯾﻦﻭ ﺧﻮﺳﺮەﻭﯼ ﺧﺎﻧﺎﯼ ﻗﻮﺑﺎﺩﯼ، ﭼﺎﭘﯽ ﺗﺎﺭﺍﻥ، ﻻ: ۲۰.
بەناوبانگ نووسرا بوو، كەئەویش (سەعدی)یەو لە شیعرەکەیدا دەریبریوە کە کوردە، دەڵێت:
گر ز سقط رأس من خواهی نمایی جست و جو سيسدو يك با چەل، يا موميا كن بەر أو واتە: ئەگەر تۆ بۆ دۆزینەوەی زێدی من دەکەویتە هەوڵو تەقالاو (ئەتەوێ) بزانی خەڵکی کوێم، بە حیسابی ئەبجەد بەم شێوەیە حیسایی ئەم پیتانە بکەو تێکەڵیان بکە، جا پێت دەڵێن من خەڵکی کوێم: پیتی (ش) - کە بە حیسابی ئەبجەد
(٢٠٠)ه - لەگەڵ پیتی (ا) - كە بە حیسابی ئەبجەد (ا)ه،
لەگەڵ پیتی (م)- کە بە کیسایی ئەبجەد (٤٠)ه، بیاندەرە دەم يەك دەبێتە (شام)، ئینجا (شام) لەگەڵ (يان) بدەرە دەم یەك دەبێتە (شامیان). واتە منارخەڵكی (شامیان)م."`
مەبەست هەمان گوندی (شامیان)ی هەورامانە، کە پێشتر وتمان بە‌بۆچوونی مامۆستا شێخ محەممەدی خالۆو مامۆستا ﻣﻮﺩەﺭﺭﯾﺲ ﮔﯚﭘﯽ ﺷێﺥ ﺤﺎﻣﯿﺪﯼ ﺑﺎﭘﯿﺮﯼ (ﺳﻪﻋﺪﯼ) ﺗێﺩﺍﯾﻪ .
بەهەرحاڵ، گرفتی یەکەمو سەرەکیی بۆ ڕاستکردنەوەی ﺯﺍﻧﯿﺎﺭﯾﯿﻪﮐﺎﻧﯽ ﺗﺎﯾﺒﻪﺕ ﺑﻪ (ﺳﻪﻋﺪﯼ) ﺋﻪﻭﻩﯾﻪ ﮐﻪ ﻫﯿﭻ ﮐﺎﻡ ﻟﻪﻭ بەرێزانەی ناومان بردن ئاماژەیان بە سەرچاوەی نوسراوی بەردەست نەکردووەو زۆربەی زانیارییەکان بەزارەکیی وەرگیراونە من بۆ خۆیشم چاوم بە چەندین سەرچاوەی فارسیدا— کە تایبەتن بە ژیاننامەی سەعدیو شاعیرانی ئێرانﺧﺸﺎﻧﺪ، ﻫﯿﭻ ﮐﺎﻣﯿﺎﻥ ﺑﺎﺳﯿﺎﻥ ﻟﻪ ﮐﻮﺭﺩﺑﻮﻭﻧﯽ ﺳﻪﻋﺪﯼ ﻧﻪﮐﺮﺩﻭﻭﻩﻭ ﺯﯙﺭﺑﻪﯾﺎﻥ ﺑﺎﺳﯿﺎﻥ ﻟﻪﻭﻩ ﮐﺮﺩﻭﻭﻩ ﮐﻪ ﺳﻪﻋﺪﯼ ﻟﻪ ﺷﺎﺭﯼ ﺷﯿﺮﺍﺯ لەدایك بووە، ئەمە بۆ گومان دروستگۆدن لەسەر بۆچونەکەی ناوبراوانی پێشەوە نیە، بەڵکو من پێم وایە مامۆستا شێخ مە‌مە‌دی خالّ زۆربەی بابەتی نوسینە‌کانی جێی متمانە‌ن،
بۆیە ئەو نەقلاًائەی دەیانکات لە حەسەن بەگی جافو مەلا محی الدین کوڕی مەلا جەلال نۆدشەیی، جێی هەڵوێستە لەسەر کردنو بەدواداچوونی زیاترن.
بەڵگەیەکی تری کوردبوونی (سەعدی):
سەرچاوەیەکی تر کە کوردبوونی (سەعدی) دووپات دەکاتەوە، تاکە شیعرێکە، کە لە کەشکۆڵی کۆمەڵە شیعرێکی فارسیدا لە (دار المخطوطات العراقیة) پارێزراوە، ئەویش ﺷﯿﻌﺮﯼ ﺷﺎﻋﯿﺮێﮐﻪ ﺑﻪﻧﺎﻭﯼ (ﻧﻘﯽ)، ﮐﻪ ﻟﻪ ﮐﯚﺗﺎﯾﯽ ﭽﺎﻣﻪﯾﻪﮐﺪﺍ دەڵێت:
(نقی) أز قانون (سعدی) در غزل دم میزند خاك كردستان بسعدى غربت شیراز كرد '
واتە: (نەقی) لەسەر یاسای سەعدی (واتە: لەسەر رێبازی ئەو) دەم لەباسی غەزەل دەدات، غەریبیی، خاکی کوردستانی بۆ سەعدی، گۆڕی بە شیراز.
لە هەموو حالە‌تێكدا ئەو پرسیارە‌ی لە ناواخنیدا بەشێك لەوەڵام دەبینینەوە ئەوەیە کە بۆچی سەرچاوە مێژوییەکانی ئێران - کە تاییەتێ بە مێژووی ئەدەبییە ئێرانییەوە - کە باس لە سەعدی دەكەن، لە هەموو شتی بە گومانن. لە ناوی خۆی،
لە ناوی باوکی، لە ساڵی لە دایکبوونی، لە ساڵی وەفاتی؟!
ه‌موویان دووسێ قسە‌یان لەسەرە.؟ جگە لەوە بەندە دەیان سەرچاوەی فارسیم سەیر کرد، یەك سەرچاوەیان بە ڕوونیی باس لە بنەماڵەی سەعدی ناکە‌ن، واتە ناڵێن باوکی ئەم (سەعدی)یە
کێیەو لەکوێوە هاتووەو سەر بەچ هۆزێکن؟ لە کاتێکدا ئەم کارە بۆ زۆربەی شاعیرە فارسەکان کراوە، بەڵام لە باسی
(سەعدی)دا تەنها زیاتر لەسەر بەرهەمەکانی قسە کراوە. !
۱ ﺑﺮﻭﺍﻧﻪ: ﻛﻨﻮﺯ ﺍﻟﻜﺮﺩ ﻓﻲ ﺧﺰﺍﺋﻦ ﺍﻟﻤﺨﻄﻮﻃﺎﺕ ﺍﻟﻌﺮﺍﻗﻴﺔ، ﻣﺤﺪ ﻋﻠﻰ ﺍﻟﻘﺮﺩﺍﻏﻲ،
اربیل، ٢٠١٤، ٢/٢٦، ژمارەی دەسنووسەکە لە دەستنووسخانەی (دار المخطوطات العراقية): ٢٦٨٠٨/٢٤٢٥ پێویستە لێرەدا سوپاسی مامۆستا عبد الرحمن یەعقوبی— خاوەنی دەزگای بڵاوکردنەوەی (إحسان) لە تاران - بکەم، کە ئاماژەی بەم سەرچاوەیە کرد.
## سێیەم/ دەریارەی کۆمەڵە شیعری ناسراو بە (مٹلثات)ی سەعدی:
دەربارەی سەلیقەو بەهرەو توانای شیعریی (سەعدی)، قسەی زۆر کراوەو دەیان بڕوانامەی ماستەرو دکتۆرای لەسەر هاتووە · تەنانەت لە لایەن نوسەرو توێژەرە بیانییەکانەوە، کاری ئەکادیمیی زۆر کراوە. هەروەها صەدان کۆڕو سمینارو کۆنگرەی ئێرانییو عەرەبییو نێونەتەوەبی بۆ گیراوە .
لەم بە‌شە‌دا باس لە بە‌رە‌ه‌کانی (گولستان)و (بوستان)و دیوانە شیعریی‌و پەخشانەکانی تری سەعدی ناکەم، چونکە دەیان توێژینەوەو بابەتیان لەسەر نووسراوە. بەڵام ئەوەی دەمەوێ هەڵوێستەی لەسەر بكەین، ئەو چامە (٥٤) شیعرییەتی کە بە (مٹلثات) ناسراونو تا ئێستە بە کوردیی هیچیان لە‌سە‌رَ نە‌گوتراوە. ئەو شیعرانە (۱۸) شیعریان عە‌رە‌بین‌و (۱۸)
شیعریان فارسینو (۱۸) شیعریان بە زمانێکی تێکەڵە‌ن لە دیالێکتە‌کانی کوردیو فارسی ۔ بەشێوەی تێهەڵکێشکراو ۔ نووسراون: واتە: دێرە ﺷﯿﻌﺮێﮐﯽ ﻋﻪﺭﻩﺑﯽ، ﭘﺎﺷﺎﻥ ﺩێڕە ﺷﯿﻌﺮێﮐﯽ ﻓﺎﺭﺳﮑﯽ، ﭘﺎﺷﺎﻥ ﺩێڕە ﺷﯿﻌﺮێﮐﯽ تر بەو شێوازە‌ی کە ناویان لێناوە (شیرازی کۆن). شیعرە‌کانیش ه‌موویان لەسەر وە‌زنی (مفاعیلن، مفاعیلن، فعولن) ه‌اتوون.
من لەسەر (۲٦) شیعرە عەرەبیو فارسییە‌كە هیچ نالێم، چونكە یوون‌و ئاشکرانو لێرەدا جێی باسی ئێمە نین، زیاتر کارمان بەو (۱۸) شیعرەی تر هیە ، کە قسەو باسی زۆر هە‌ڵدە‌گرن.
ئەگەر لە نووسەرانی نزیکی لەمەی خۆمانەوە دەست پێ بکەم، مامۆستا شێخ محەممەدی خاڵ ـ لە هەمان بابەتدا كە پێشتر باسمان كرد ـ ئەو
(مثلثات)ه دەکاتە بەڵگەی بەهرەی شیعریی سەعدی، هەروەها دە‌یکاتە
بەڵگەی ئەوەش کە (هەورامی) بووە. دەڵێت: "بەردی دووەم لە بناغەی کۆشکی وێژەی کوردیی، (مثلثات)ی شێخی سەعدی یە، کە لە سەدەی ﺤﻪﻭﺗﻪﻣﯽ ﮐﯚﭼﯿﺪﺍ ﻭﺗﺮﺍﻭﻩ. ﺋﻪﻡ (ﻣﺜﻠﺜﺎﺕ)ﻩ ﺳﯽێ ﺷﯿﻌﺮ ﺳﯽێ ﺷﯿﻌﺮﻩ، ﻫﻪﻣﻮﻭ سێ شیعرێکی یەکەمیان فارسیو دووەمیان عەرەبی‌وڵ سێیەمیان کوردیی ه‌ورامی یە، کە جاران لە داوێنی (کلیات سعدی) یەوە لەچاپ ئە‌درا،
ه‌موو جارێك ئێرانییەكان دەسكارییان ئەكرد، بەڵام ئەمیش وەك
"
ﺩﯾﻮﺍﻧﻪﮐﻪﯼ ﺑﺎﺑﺎﺗﺎﻫﯿﺮ ﺋێﺳﺘﺎﺵ ﻟﻪ ﺷﭙێﻭەﯼ ﮐﻮﺭﺩﯾﯽ ﺩەﺭﻧﻪﭼﻮﻭە .'
بەندە لە چەندین سەفەرمدا بۆ ئێران، زۆرێك لە كَتێبخانەكان گەڕام‌و لە ﺯﯙﺭێﻙ ﻟﻪ ﺷﺎﺭەﺯﺍﯾﺎﻥﻭ ﺋﻪﺩەﺑﺪﯙﺳﺘﺎﻥ ﭘﺮﺳﯽ، ﺗﺎ ﺳﯚﺭﺍﺧێﻛﯽ ﭽﺎﭘﯽ ﺩێﺭﯾﻨﯽ ئەم (مٹلثات)هی سەعدی بزانم، جگە لەوە چەندین پێگەی ئەلیکترۆنی فارسیم پشکنی، تا سەرەنجام چەند لێکۆڵینەوەیەکم لەسەر ئەو شیعرانە پەیدا کرد، سەرەتا وتارێکی (د.عەلی ئەشرەفی صادقی)، ئەندامی
(فەرهەنگستانی زمانو ئەدەبی فارسی)م بینی،՝ کە توانیویەتی (۱۲) نوسخەی دێرینی دیوانی (کلیات)ی سەعدی کۆبکاتەوەو لەبەر هەموویاندا لێكۆڵینەوە لەسەر ئەو (١٨) شیعرە بكاتە دێرینترینی ئەو نوسخانە،
نوسخەیەکە کە ساڵی (٢٥١)ی کۆچی، (١٢٥٠) نووسراوەتەوە، واتە نزیکەی (٦٠) ساڵ پاش کۆچی دوایی سەعدی، بۆیە بەدروستترین نوسخەی ژێدەر دەژمێردرێ لەچاو نوسخەکانی تردا، لەبەر نزیکیی سەردەمی نوسینەوەکەی، بە سەردەمی سەعدییەوە.
١ سوپاسى بەرێز كاك یوشف صەفارى دەكەم كە لە تارانەوە سەرەتا ئەو بابەتەی سەرەوەی بۆ ناردم، دواتر راستەوخۆ بایەتەکەم لە پێگەی فارسی ئەنسکلۆپیدیا دۆرییەوە ٢ ئەو نوسخەیەی دیوانی سەعدی کە (مٹلثات)هکەشی تێدایە، بە خەتی کەسێك بە ناوی (شمس حاجی شیرازی) نوسراوەتەوەو ئیرەجی ئەفشار لە ژمارە (٢٠)ی ساڵی
(١٢٤٦/١٩٦٧) ی گۆڤاری (یغما)، وێنەی لێ بڵاو گردوونەتەوە. (بروانە: وتاری أدبیات سعدی در مثلثات، علی أشرف صادقی)، ئەندامی فەرهەنگستانی زمانو ئەدەبی فارسی) لە ئێران، کە لە پێگەی ئەلیکترۆنی -www.fars بڵاو کراوەتەوە. جگە لەوە ئاماژە دەکات بە چەندین نوسخەی تر لەو دیوانەی سەعدی کە پارێزراون، لەوانە: سیێ نوسخە لە (کتێبخانەی میللی مە‌لیك) لە تاران، بە ژمارە‌كانی (ه‌و‌ه، ٤٨٣١، ه‌و‌ه‌ه‌ا نوسخەی ئەنجومەنی شورای ئێران، بە ژمارە (٢٥٧٠)، دوو نوسخەی مایکرۆفلیمی (کتێبخانەی مەرکەزیی) زانکۆی تاران، بە ژمارەکانی (٤٥٩٧، ٨٥١٥)، جگە لە نوسخەیەکی
(کتێبخانەی میللی پاریس)، بە ژمارە (۱۷۷۸).
بەداخەوە لێکۆڵینەوەکەی دە صادقی ـ هەرچەند زۆر لەگەڵی ماندوو بووە ـ بەڵام ئەوەی ناتەواوە کە زمانی کوردیی بە دروستیی نەزانیوە، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی کە وشە هەورامیی - و بەگشتیی کوردی - یەکانی بۆ ڕاست نەکرێتەوە، بگرە زیانیشی بە لێکۆڵینەوەکەی گەیاندووە، چونکە ه‌ندێك وشەی هەورامی بە‌زۆر چە‌ماندۆتە‌وە بەرەو زمانی فارسیو شێوەی
4.
بەهەرحاڵ، یۆ یەکەم جار ڕۆژمەڵاتناسی ئینگلیزی، ئاشنا بە زمانو ئەدەبیاتی فارسی (ئەدوارد براون) (١٨٦–١٩٢٩ز) وتارێکی لە ساڵی
(۱۸۹۰) لەسەر ئەو شیعرانە بڵاوکردۆتەوە ( جگە لەوانە ، چەند وتارێکی ترم بینی، لە نووسەرە فارسەکان، کە بەداخەوە کەسیان ئاماژەیان بە كوردبوونی سەعدیو هەورامیبوونی ئەو شیعرانە نەگردووە.
لێکۆڵینەوەیەکی دانسقەی دکتۆد کەریم سنجابی:
لە قۆناغی نزیك لە تە‌واوبوونی ئەم وتارەدا، جۆرە نائومێدییە‌ك رووی تێکردم کە کەسانێکی توێژەرو ئەکادیمیی دەستبکەونی کوردبوونی سەعدی بسەلمێننو ئەو بۆچونانەی خۆمان پشتڕاست بكەنەوە ، بەڵام خۆشبەختانە لە دوادواییەکانی پاکنووسکردنەوەی ئەم وتارەی خۆمدا، لێکۆڵینەوەیەکی
(دکتۆر کەریمی سنجابی)م کەوتە بەرچاو، کە بە ڕەگەز کوردەو مامۆستای زانکۆی تارانو پێشتر وەزیری ڕۆشنبیریی ئێران بوو، ٰ ڕاشکاوانە لە وتارێکیدا ـ کە ساڵی (۱۹٦۷) نووسیویەتی ـ دەیسەلمێنێت ئەو بەشەی سێیەمی چامەی ناسراو بە (مثلثات)ی سەعدی، کوردین. '
بەهەرحاڵ، گرفتی سەرەکی لە پاراستنو هێشتنەوەی ئەو (١٨) ﺷﯿﻌﺮەﺩﺍ ﺋەﻭەﯾە ﺋەﻭﺍﻧەﯼ ﻧﻮﻭﺳﯿﻮﻧﯿﺎﻧﻨەﺗەﻭە، ﺑەﻭ ﺷێﻮەﺯﺍﺭە ﺋﺎﺷﻨﺎ نەبوون كە سەعدى ئەو شیعرانەی پێ گوتوون، بۆیە ۔ وەك وتمان ۔
زۆربەیان الەگەڵ فارسی هەندێکییان لەگەڵ شێوەی ئەوەی ناویان ناوە (شیرازی کۆن)دا تێکەڵیان کردوون. لەبەر ئەوەیشە تا ئێستە دەیان لێکۆڵیتەوە کراونۆ نۆربەی لێکۆڵەران ڕەخنە لە یەکتر دەگرن، بە تایبەتی لە واتاکردنی شیعرەکاندا، عەلی ئەشرەفی صادقی، دەڵێت: "هیچ یەك لە لێكۆڵەرانی (ئەو شیعرانەی سەعدی) زانیاریی وزدی زانستییان لەسەر شێوەی ئاخاوتن (تلفظ)و بینای ئەو شیعرانە نە‌خستووە‌تە ڕوو،
هروەها یوونکردنە‌وە‌ی زمانە‌وانییان لەسەر وشە‌کان‌و صەرفو نە‌حوی ئەو شێوەزارە نەگوتووە." ا من پێم وایە هۆی سەرەکیی ئەو حاڵەتەی لێکۆڵەرانی فارس‌و بیانی تێی کەوتوون، ئەوەیە کە ئەو (١٨) شیعرەی سەعدی لە بنەرەتدا بە شێوەی هەورامیی بوون، جەڵام دواتر لەبەر ئاشنانەبوونی نوسەرەوەی نوسخەکانی دیوانی سەعدی بە ڕێنووسلی شێوەزاری هەورامی، یان وردتر بڵیێنێ لەیەر نەبوونی ڕێنووسێکی کوردیی لەو سەردەمەدا، نوسینەوەیان شێواوەلی نەتوانراوە بەشێوە رێنووسی فارسی، گوزارشت لە شێوە ئاخاوتنو وشە‌هاویشتنی هەورامی بکرێت‌ت، بۆیە لە زۆربەی نوسخە‌کاندا بۆ ڕاستکردنەوەی خوێندنەوەی شیعرەکان، پەنا براوەتە بەر دانانی سەرو بۆرو ژێری عەرەبی لەگەڵ پیتو وشەکان، چگە لەوە هەوڵی فارساندنی وشەكانیشیان داوە، واتە: هەر وشەیەك لە وشە هەورامییەكان، بە هەر وشە‌یە‌کی فارسییان خواردبێت، کردوویانە بە فارسی.
بۆچوونی دکتۆر کەریمی سنجابی دەریارەی (مثلثات)ی سەعدی:
د. سنجابی لەو وتارەدا کە ئاماژەم پێ کرد، دەڵێت: "دەرکی واتاکانی ئەم شیعرانە، دووچاری گۆپینو شێواندنێکی زۆد بووە." پاشان کوردیبوونی شیعرەکان دەسەلمێنێتو دەڵێت:"بەپێی دۆزینەوەی بەندە، ئەو شێوەزارەی باسکرا (واتە: بەشی سێیەمی (مثلثات)ی سەعدی) چ لە ڕودی ڕێزمانو ڕێکنستنی صەرفو دابەشکردنی فیعلەکان، چ لە ڕودی دەرهاویشتن (نامفظ)ی زمانەکانەوە، بە زمانی کوردیی زۆر نزیکە." دوای ئەوە لە وە‌لامی ئە‌وانە‌دا کە سەریان لەم بۆچوونە سوڕدە‌مێنێت، د. کەریم سنجابی دەڵێت: "نابێت كەس سەرێ لەم باسە سوڕبمێنێت، چونكە وەك دەزانێن رێرێك لە هۆزە كوردەكان لە (پارێزگا)ێ (فارس) نیشتەجێ بوون، تەنانەت
"
تا ساڵانێکی زۆر، دارای میرنشین لێرەدا دکتۆر سنجایی بۆ سیەلماندنی ئەو بۆچوونەی خۆی ۔ کە ڕاستییەکی مێژووییە - بیری چووە ئاماژە بەوە بکات کە لە قەزای
(یودان)ی سەر بە پارێزگای (هرمزگان)ی نێزیکی شاری شیراز، گوندێك هیە بە ناوی (کوردی شیرازی) کە بە پێی سە‌رژمێری‌اسباڵی (۱۲۸۰)
ه‌تاوی / (۲۰۰۱) (۲۱۷۸) کەسی تێدا بووە. ٔ هەروەها لە سەردەمی ئەویشو حاڵی حازریشدا دەیان هەزار کورد لە شاری (شیراز)و شارۆچکەو گوندەکانی دەوروبەری دەژین، لەوانە: هەزار بنەماڵەیان لە شاری
(شیراز)و (کازیۆن)و (سپیدان) نیشتەجێن، تەنانەت سێگوند لەو ناوەن کە لە صەدا صەد کوردن، (١١) گوندیش هەن کە لەگەڵ فارس تێکەڵن،
هروەها لە شاری (لارستان) زیاتر لە (۱۰) ه‌زار کەس هەن کە کوردن‌و لە مە‌زهە‌بیشدا سوننین‌و پە‌یڕە‌وی لە مەزهەبی شافیعی دەكەن
تا ئێستەش لە شاری شیرازو دەوروبەری، جۆرە شەرواڵێك دەدوورنو لەبەر دەکەن، پێی دەڵێن: (شەرواڵی کوردی شیرازی).
پێویستە لێرەدا ئەوەش بڵێم کە بەداخەوە دکتۆر (کەریم سنجابی)ش لەبەر ئەوەی شێوەزاری (هەوژامی) نەزانیوە، لە شیکردنەوەی واتای ه‌ندێك وشە‌دا، كە‌وتووە‌تە مە‌ڵە‌وە.
بەهەرحاڵ، بەندە بە تێرامانەلە هەندێك وشەی ناو شیعرەكانە بەراوردکردنیان لەگەڵ ئەو دیالێکتەی پێی دەڵێن (شیرازی کۆن)،
دڵنیابوومەوە کە شیعرەکانی دێپی سێپیەمی (مٹلثات)ی سەعدی،
(هەورامی)نو لەسەر دەستی نووسەرەوەکان (ناسیخەکان) ـ لەیەر بێئاگییان لە شێوەی هە‌ورامیی‌و نەبوونی ڕێنووسی کوردیی لەو سەردەمەدا ۔ بە
دێژیی زیاتر لە حەوت سەدە، شێوێنراون، لە راستیشدا نووسینەوەی دروستو پاراستنی تێکستێکی شیعریی، بە شێوەزاری هەورامی، کە پێش زیاتر لە (۷۰۰) ساڵ وتراون، کارێکی ئاسان نیەو ئەمجۆرە گرفتە کە ڕووی كردۆتە ئەم تێكستە، یووی كردۆتە چەندین تێكستی تری لەو بابەتە، نەك هر لە کوردیدا، بەڵکو لە زمانە‌کامی تریشدا..
## ﭼﻮﺍﺭەﻡ: ﻫەﻧﺪێێ ﻭێە ﻛە ﺑە ﺷێوەﯼ (ﺷﯿﺮﺍﺯﯼ ﻛﯚﻥ) ﻧﺎﺳێﻧﺮﺍﻭﻥ، بەڵام لە (دیالێکتی هەودامی)دا بەکاردەبرێن
بۆ نزیکبوونەوە لەو ئەگەرە کە ئەو شیعرانەی سەعدی ناونراون
(مثلثات)و (۱۸) بە‌یتیان بە شێوەی (شێرازی کۆن) ناسێنراون‌و لە
بنەڕەتدا (هەورامی)ن، چاوێکم خشاندا بە چەند زاراوەیەکی ئەو شێوە ﺷﯿﺮﺍﺯﯾﯿﻪﺩﺍ، ﻫﻪﺳﺘﻢ ﮐﺮﺩ ﺩﻩﯾﺎﻥ ﻭﺷﻪﺭ ﺯﺍﺭﺍﻭﻩ ﺗێﯾﺪﺍ ﻟﻪ ﺷێﻮەﯼ ﻫﻪﻭﺭﺍﻣﯿﻦ،
ئەمانەی خوارەوە نمونەیەکن لەو وشانە، کە تا ئێستەش لە شاری شیرازو
| شارەکانی تری پارێزگای فارس، بەکاردەبرێن: | | | |
|--------------------------------------------|-------|-------|---------|
| زمانەکان← فارسی شیرازی کۆن هەورامی | | | |
| کرمانجی خواروو | | | |
| بتە‌وێت | بوازی | بوازی | بخواهيد |
| کتێو | | | |
| كتێب | کتێو | كتاب | |
| ئاش | آسیاو | آسياب | |
| ئاساو | | | |
| ئاو | آو | آب | |
| ئوی | | | |
| ئەو | ئاد | آد | آن |
ئيد ئە م ايد این ئانیێ آنی آنها ئەوانە ش شەو شەوێ شب ئەدات مۆ مدو ميدەد
\exists4.45\exists5\qquad\exists5\qquad\exists5\qquad\exists4.
ئەمانە نمونەگەلێك بوون لە وشەكانی ئەو شێوە زمانە ئێرانییەی پێی دەڵێن: (شیرازی کۆن)، بەڵام هەرچی بێو هەرناوێکی لێنرابێت، گرنگ ئەوەیە کە ئەو وشانەی سەرەوە بە هەورامینو تا ئێستەش هەورامییەکان بەکاریان دێننێ بە پێچەوانەوە دەتوانین ئەو وشانەو غەیری ئەو وشانە بكەینە بەڵگە لەسەر ئەوەی كە (شێوەزاری هەورامی) لە چەند ناوچەیەکی
(پارێزگای فارس)دا بۆتەوە. لەبەرا ئەوەے وەك پێشتر گوتمان سەرچاوە مێژوییەکان ئەوەیان سەلماندووە کە چەندین بنەماڵەی کورد،
١ ئاخاوتنی ئەو پیتەی (دال) لە شێوەزاری کرمانجی خواروو (سۆرانی)دا نیەو زیاتر لە (هەورامی)دا بە‌كار دێت، بۆ ئاخاوتنی دەبێت بەشی پێشەوەی سەری زمان بدرێ لە
دانەکانی سەرەوەی پێشەوەی ناودەمە لەو وشانەی سەرەوەدا بۆ جیاکردنەوەی ئەو پیتە لە (دال)، بزوێنێکم خستۆتە سەر پیتی (دال)ه کە، بۆ نموونە: هەورامی بە
(دایك) دەڵێن: ئەد'ا، كە وا مەشەورە تەنها خۆیان بە تەواوی دەتوانن تەلەففوزی بكەن.
۲ بۆ زیاتر دڵنیایی، خراپ نیە ئەگەر خوێنەری بەڕێز ئەمە بزانێت کە شێوەی (هەورامی) زمانی دایکمەو سەرەرای ئەوەی (٦٠) ساڵە لە شاری سلێمانیدا دەژین، بەڵام تا ئێستەش لە ماڵی خۆماندا بە شێوەی هەورامی قسە دەکەینۆ چەندین شیخرو پەخشانو وتاریشم بە شێوەی هەورامیی نووسیوە .
î ئاوارەی ناوچەی شیراز بوون، یان دوورخراونەتەوە بۆ ئەو ناوچانەو تا ئێستەش دەیان هەزار كورد لەو ناوچەیەدان، بۆیە دەگونجێت هەروەك صەدان بنەماڵەو چەندین ئێلی ناوچەی ئازریایجانی کوردستان - کە ﺯﻣﺎﻧﯿﺎﻥ ﺷێﻭەﯼ ﮐﺮﻣﺎﻧﺠﯽ ﺳەﺭﻭﻭ ﺑﻮﻭە - ﺋﺎﻭﺍﺭەﯼ ﻧﺎﻭﭼەﯼ (ﻗﻮﭼﺎﻥ)՝ ﻟﻪ پارێزگای (خوراسان) بوونو زمانەکەیان کەوتۆتە ژێر کاریگەریی زمانی ﺯﯙﺭﯾﻨﻪﯼ ﻧﺎﻭﭼﻪﮐﻪ ، ﺻﻪﺩﺍﻥ ﺑﻨﻪﻣﺎڵﻩﯼ ﻫﻪﻭﺭﺍﻣﯿﺶ ﺋﺎﻭﺍﺭﻩﯼ ﻧﺎﻭﭼﻪﮐﺎﻧﯽ ﺷﯿﺮﺍﺯ بوونو زمانەكەیان تێكەڵ بووە بە شێوەكانی شیراز، هەروەك چەندین بنە‌ماڵە لە ناوچە‌كانی ژاوە‌رۆی هەورامانەوە لە ئوستانی سنە بەسەر شاری کامیاراندا پەڕیونەتەوە بۆ شارۆچکەی (کەندوولە)، لە (١٠)
کیلۆمەتری شاری کامیارانو زمانیان گۆڕاوە.
کتێب نوسراون، لەوانە: کرد و پراکندگی او، ح. بەتویی· ایلها وگایفەهای عشایری كرد، على میر نیا. حركت تاریخی كرد بە خراسان، ك. توحیدی. شناخت ایلات وعشایر، عبد الە شەبازی.. هتد).
## کۆتایییو دەرەنجام
لە کۆتاییدا پێویستە ئەوە بڵێم کە من پسپۆڕی بواری زمانناسیی فارسی ۔ بەتایبەتی ئەوەی ناویان ناوە شیرازی قەدیم ۔ نیم، بۆیە نەچوومەتە قووڵایی لێکۆڵینەوەی زمانەوانیی شیعرەکان، ئەوە بەجێ دێڵم بۆ پسپۆڕانی بواری زمان، بەڵام دەتوانم ئەوەندە بڵێم کە بۆ خۆم بەو بەڵگانەدا کە لەم باسەدا خستمنە ڕوو، گومانم لە کوردبوونی سەعدیو ه‌ورامی بوونی نە‌ماوە، مە‌گە‌ر لە کاتێکدا بسە‌لمێت کە ئەو بە‌ڵگانە
نادروستو ناراستن.
لە‌سە‌رێکی ترە‌وە، بوونی دەیان وشەی کوردیی - بە تایبەتی هەورامی - لەو چامە شیعرییەی (سەعدی)دا، ئەوە دەسەلمێنن کە ئەو شیعرانەی بەشی سێیەمی (مٹلثات) لە بنەڕەتەوە هەورامی بوونوالە قۆناغەکانی نووسینەوەیاندا شێوێنراون، بە تایبەتی قۆناغی پاش داهاتنی ئامێری چاپ، لە سەرەتای سەدەی ڕابردوودا. ئەگەرنا ـ سەرەرای ئەلی شێواندنەی کە زیاتر لە (۷۰۰) ساڵە بەردەوامە ۔ بوونو مانەوەی چەندین وشەی ه‌ورامی چ واتایە‌ك دە‌بە‌خشێت
مەبەر، کۆڵ، هەن، بیەی، واتش، بوات، ئێش، بگریت، مەدە، مدۆ پێش،
ترشروو، نەوا، پەشیمان بە، کەرد، بتەرسی، ئەیهێشت، گوڵشەکەر،
عەزیزێکت، زەڕ، شنەفت، بوازی.. هتد)..؟
ئەوەش لە خوارەوە دەقى ئەو (٥٤) شیعرە تێهەڵکێشەی (سەعدی)یە ،
كە بە (مثلثات) ناسراون٠ دیارە لە هەر سیێ دێپێكدا وەك وتمان دێپێ یەکەمیان فارسییەو دێری دووەمیان عەرەبییەو دێری سێیەمیان ئەو ﺷێﻮە ﺯﻣﺎﻧەﯾە ﮐە ﻧﺎﻭﯾﺎﻥ ﻧﺎﻭە: (ﺷﯿﺮﺍﺯﯼ ﮐﯚﻥ)ﻭ ﮔﻮﻣﺎﻧﯽ ﺋەﻭەﯼ ﻟێﺩەﮐﺮێﺕ کە (هەورامی) بنو شێوێنرابن· بە مەبەستی ئاسانکاریش بۆ خوێنەری بەڕێز، شیعرەکانم بە سێ ڕەنگی جیاواز جیا کردوونەتەوە، دێڕە سێیەمەکان ـ کە بە ڕەنگی سەوز دیاری کراون ـ ئەو بەشەن حبێی باسی ئێمەن، ڕێنووسەكەشم نەهێناوەتە سێر كوردیی، چونكە ئەوە ئەو كارە ﮔﺮﻧﮓﻭ ﺑﻨﻪﺭﻩﺗﯿﯿﻪﯾﻪ ﮐﻪ ﺩﻩﺑێﺕ ﺯﻣﺎﻧﻨﺎﺳﺎﻥ ﺑﯿﮑﻪﻥ، ﺑﻪﻭ ﻫﯿﻮﺍﯾﻪﯼ ﭘﺴﭙﯚڕﺍﻧﯽ بواری زمان ئاورێك لەم بابەتە بدە‌نە‌وە، بە‌ش بە حالّی خۆم سوپاسی هەر توێژەرێك دەكەم كە ڭوێندنەوەی ڕەخنەگرانە بۆ ئەم بابەتە بكەنو بە توێژینەوە بەدواداچوونی زانستییانە دەوڵەمەندی بکەن..
## دەقی چامەی تێهەڵکێشی (مثلثات)ی سەعدی
خلیلیَ الەدی أنجی وأصلح * حکیمان پند درویشان پذیرند ﮔﻮﺵ ﺍﯾﻨﻬﺎ ﺩﺍﺭ ﺍﻏﺖ ﺧﺎﻃﺮ ﻧﺮﻧﺰﺩ * من استاسرت لا تَكسر يديە چە نیکو گفت در پای شنر مور کە ای فربە مکن بر لاغران زور کە منعم بی مبر کول ایچ در ویش* کوایش میبنی دنبل مزش نیش دع اسنتقاض من طال احتر امە * تو را نیز ار بیندازد چە دانی بوات این دەردون را تیراری پشت*نە هرکش تیر نە کمان بوکسی ای کشت تادب تستقم لاطف نقدم * تواضع ترتفع لا تعل تندم کە دور ان فلک بسیار بودست* کە بخشودست و دیگر در ربودست نە کت نصیر وفق خو اندامت ابەشت* بسم دی کە سور ی ماندبیدە بیدشت لیعف المەتدی عن میوء من ضل * ولا یستەزکم من قانم زل منم كافتادگان را بد نگفتم * كە تر سیدم كە روزی خود بیفتم کمیسیکی اوت اس بخت آو بەریت* مخن هردم برای چنداکی بگریت متی زرت الفتی غبا اجلک ﭼﻮ ﻛﻢ ﺑﻴﻨﻨﺪ ﺧﺎﻃﺮ ﺑﻴﺶ ﺧﻮﺍﻫﺪ عزیزی کت هن اش هردم مدو پیش*کە دیدر زرملال آردبش ازر بش تبصر فی فقیر یشتەی الزاد تو پای روستایی در وحل بین ﻭﺟﻪ ﺗﺸﺮﻭﯼ ﮐﺖ ﻣﺮﻍ ﺧﻮﺍﻥ ﻧﯽ*ﺗﺰﺍﻥ ﻣﻌﯿﮑﯽ ﺧﺒﺮ ﻫﻦ ﮐﺶ ﺧﻪ ﻧﺎﻥ ﻧﯽ تَلْقَفَت الَشُوا و الْبَقَلَ بَعدەِ سَل الَجوعان كَيفَ الَخبزَ وحدە بپرس آنر ا کە جسم از ناقە خونست* کە قدر نعمت اوداند کە چونست غرش نان هاجە از حلوا نپرست* نن تی گلشکر هن غت بگریت افق يا من تلەي حول منقل * عن الحطاب في واد عقنقل فقیر ازبەرنان بردردعاخوان* تور میتندی کە مرغم نیست بر خوان چەداندای کش سە پخ خور دست و نقست *کە مسکینی ومر ماگسنە خقست تحب المال لو احببت قدمت * و ان خلفت محبوسا تندمت منە گر عقل دری تن و هوش*اگر مردی دە وپخش و خور و پوش نوا کە بیفتە از هنجار و رستە*پشیمان بە کە نم خو توشە بستە صر فت العمر فی تحصیل مالک * تفکر یا معنی فی مالک
کسی از زر ع دنیا خوشە برداشت*کە چندی خورد و چندی توشە برداشت کە مپسندت کە مو خو از غصە بکشم*کە گردم کرد نخرم یا نبخشم بهاء الوجە مع خبث النفوس * كمصباح على قبر المجوسى بە گور گبر ماند زراری * روز برون مشک و کافور کعارف باد بکاند از جمە نو * اذا قالوا لک اکفر لاتعارض مرو با ژندەپوشان شام و شبگیر*چورفتی دربغل نە دمیت تدبیر چنان تزدم دوت کت خون خە اوکند*کە پاکش خور د دیک تی چە او کند ﻭﺟﺪ ﻳﺎ ﺻﺎﺡ ﻭ ﺍﻛﻔﻒ ﻣﻦ ﻣﻼﻣﻪ ﻟﻤﻌﻞ ﺍﻟﻘﻮﻡ ﻓﻴﻬﻢ ﺫﻭ ﻛﺮﺍﻣﻪ مگو درنض درویضان هنر نیمت*کە گرد مردیست هم زیشان بە درنیست کاحسان بـکنە و اهروی اصولی * شنە میان ز ز بخت صاحب قبولی نعما قال خياط بموصل * بمأجور لە قدر ففصل سخن میەل اسیث برطر ف زبان گفت*نگە کین گلین سخن هرجاتوان گفت؟
غراز مومیشنی واهرکس مگوی راز *کجفی می‌بری خەتر ور انداز خفی السر لاتودع خلیلک * حذارا منە ان اینسی جمیلک مگو با دومیت میگویم چە باکست*کە گر دشمن شود بیم هلاکست تواز دشمن بترسی غافل از دومیت*کە غت دشمن پیود ات پیلسد پوست یقول المراجز ابنی لا تلاعب * اذا لم تحتمل بطش الملاعب چە خوش گفت آن پسر با یار طناز*تو درنی بستهای آنش مینداز کری مم دی کە ایرو واجونی گفت*مزم تش کت قلاشی نتوتن اشنفت ان استحسنت هذا القول بعدي * قل اللەم نورّ قبر (سعدي)
ﭼﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﮔﺮ ﺯ ﺣﻤﺖ ﭘﺎﺭﺳﺎﯾﯽ * ﮐﻨﺪ ﺩﺭ ﮐﺎﺭ ﺩﺭﻭﯾﺸﯽ ﺩﻋﺎﯾﯽ
' بۆ بینینی ئەم شیعرانە ، بڕوانە: پێگەی:
:هە‌روە‌ا /http://ganjoor.net/saadi/mavaez/movat http://www.nosokhan.com/library/Topic/·CLN
£ 6 | (سەعدى) شاعير فارسێکى شيرازيى، يان کوردێکى هەورامى؟ |
# (۱۰) بنەما بۆ پاککردنەوەی دەروون
نووسینی:
عبدالرزاق بن عبدالمحسن البدر وەرگێڕانی:
دەرباز گەرمیانی ١٤٤١٨ - ٢٠٢١ز
# (۱۰) بنەما بۆ پاککردنەوەی دەروون
نووسینی: عبدالرزاق بن عبدالمحسن البدر وەڕگێڕانی: دەرباز گەرمیانی
بۆ پۆلی دووەمی ناوەندیی دیراساتی ئیسلامی (نیدا) ساڵی: ١٤٤٢ - ٢٠٢١ز
\}\}}}}
e bi s
^}__^ WWw.zadverman.com
فيسبووك ww.fb.com/zadyreman
.
تویتەر twitter.com/zadyreman ئیمەیل Zadyreman@gmail.com
## بِسۡ
إنَّ الحَمْدَ للـەِ نَحْمَـدُهُ وَنَسْـتَعِينُهُ ونَسْـتَغْفِرُهُ، وَنَعَـوذُ بِاللـەِ مِـنْ شَـرُورِ أنَقْسِـنا وَمِـنْ سَـتَعِينَاتِ
أعْمَالِنا، مَنْ يَهْدِهِ اللەُ فَلا مُضِلَّ لَهُ، وَمَىنْ يُضْبِلِ فَلا هـادِيَ لَهُ. أَشْبِهَدُ أنْ لَا إِلَـەَ إِلَّا اللَّه وَأَشَهَدُ أنَّ مُحَقَداً عَبدُهُ وَرَسُولُهُ.
هِ يَتَأَيْهَا أَلَّذِينَ ءَامَنُوْ أَتَقُوْ أَتَقَ حَقَ نُقَا ِتِهِ وَلَاتَمُوتُنَ إِلَّلَا وَأَنتُرْ مُّسَاِمُونَ ﷺ ال عبان: ۱۰۲ هِ یَاَیۡهَاۡ اَنَاسۡ اَنَّفُوارَبَکۡ اَلۡدِیۡخَلَقَکۡوِمِنَفۡسِ وَحِدَوِ وَخَلَقۡمِنۡازَوۡحَهَاوِیۡثَمِنۡهُمَارِبَالۡ اَنَّیۡکَ
وَنِسَاءَّوَاْتَقُواْ اَنَّهَ الَذِیَسَاءَلُونَ بِهِءِ وَاَلْأَزَحَامَّإِنَّ اَنَّهَ كَانَعَلَيْكُوْرِِِِِِقِيبَانَ ﴾ النساء: ۱ هِ بِآَيْهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوۡاۡنَقُوۡاۡنَّهَ وَقُولُوۡاۡقَوۡلَاسَدِيدَاﷺ يُضِلِعۡلَكۡوۡاَعۡنَلَكۡوۡ َيَغۡفِرۡلَڪۡرۡ
دُنُوبَكُوۡمَنۡيُطِعۡٱلنَّهَ وَرَسُولَهُ,فَقَدۡ فَازَفَوۡزَاعَظِيـمًا ﷺ﴾ الحرب: ۲۰ - ۲۱ أمّا بَغدُ: فَإِنَّ أَصْدَقَ الحَدِيثِ كِتابُ اللەِ، وَخَيرَ الەَدِي هَذْيُ مُحَمَّدِ صَلَى اللَلەُ عَلَيْهِ وَسَـلَمَ ،
وَشَرَ الْأُمُورِ مُحْدَائُها، وَكُلَّ مُحْدَثَةِ بِدْعَةٌ وَكُلَّ بِدْعَةٍ ضَلالَةٌ، وَكُلَّ ضَلَلَّهِ فِي النَّارِ .
-4-
# بەناوی خوای بەخشندەی میھرەبان پێشەکی
الحمدللـە رب العــالمين، والصــلاة والســلام علــى أشــرف الأنبيــاء، و خــاتم المرسلين نبيّنا وقدوتنا وقرة أعيننا محمَّد بن عبداللە الهادي الأمين وعلى آلـە وصحبە أجمعین، ومن سار علی هدیەم إلی یوم الدّین، أمّا بعد:
ئەو دەروونەی کە لەناخی مرۆڤدایە ئەرکی زۆر مەزنە، پایەشیی زۆر گەورەیە،
چونكە خوای پەروەردگار سوێندی بە هەندێك لە دروسێتكراوەكانی دەخـوات کە مەزنی و کاربەجێیی پەروەرگار دەگەیەنێیت، کە لە سـورەتی (الشـمس) دا دەروون هِوَاَلشَّمِسِوَضُحَنەَاﷺوَاَلْقَسِِإِذَاتَلَفَانٍ وَاَلْنَهَارِإِذَاحَلَفَانٍ وَاَلَّيَلِإِذَايِضُشَنەَانٍ وَالشَمَاءِ
وَمَابَنَنَهَا۞ وَاَلْأَمْسِوَمَاطَحَنَهَا۞ وَنَفْسِ وَمَاسَوَنَهَا۞ وَأَلَهَمَهَا فُجُورَهَاوَتَفْوَنَهَا۞ وَنَدّ
أَفْلَمَمَنِ زَكْنَهَاﷺ وَفَدَ خَابَ مَنِ دَسَ لەَانَﷺ﴾ الشس: 1 - 14 لەو فەرمایشتەی خوای گەورە کە دەفەرموێـت: ﴿فَدۡأَفَلَمَمَنۡزَکۡنَهَاﷺ وشـە‌ی هِزَكُهَاهُ هاتووە، لە بنچینە‌دا مانای زە‌كات زیادەڕۆیی کردنە لە خێر و چـاکە،
مەبەستی ئایەتەکەش ئەو کەسانەیە کە هەوڵ بۆ پاککردنەوە و ڕاسـتکردنەوەی دەروونی دەدات و هەروەها شکۆداری بکـات بە عیبـادەت و کـاری بـاش، بە ﺩﻭﻭﺭﮐﻪﻭﺗﻨﻪﻭﻩﺵ ﻟﻪ ﺷﻪڕﻩﻧﮕێێﯼ ﻭ ﮐﺎﺭﯼ ﺧﺮﺍﭖ ﺳﻪﺭﮐﻪﻭﺗﻨﯽ ﻣﺴﯚﮔﻪﺭ ﺩﻩﮐﺎﺕ.
هروەها ئەو فەرمایشتەی پەروەردگار کە دەفەرموێت: ه‌وَفَدّ خَابَ مَن دَسَّ لە‌كَایَه
وشەی ﴿دَسَّـنەَا﴾ هــاتووە، کە بنچیـنەی ئەم وشــە‌یە بە مانــای شــاراوە دێـت،
چونکە کەسی سەرپێچیکار دەروونە پاکەکەی شاردۆتەوە بە کردەوەی خراپ، هروەها بە کردەوەی ناشرین و سوك دایپۆشیوە و بە‌کردنی کردەوەی نـابە‌جێ نوری دەروونی کوژاندۆتەوە و بە هیلاکی بـردووە، تـاوەکو دەروونـی بـووە بە دەروونێكی ئاست نزم و داڕووخـاو، بەو هـۆیەوە تووشـی نائومێـدی و دۆڕان دەبێت خوا پەنامان بدات.
(هەر بۆیە دەروونی ڕە‌ند و ڕاست ڕازی نابێت بە‌شتێك نەبێت كە بە‌های بەرز و بەنـرخ بێـت و چـاكترین بێـت و هەروهەـا باشـترین ئەنجـامی هەبێـت، بەڵام دەروونیی نــزم بەردەوام لە دەوروبەری شــتە نــزم و ســوكەکان دەخــولێتەوە و لەسەری دە‌نیشێتە‌وە، هە‌روە‌كو چۆن مێش لەسەر پیسییە‌كان دە‌نیشـێتە‌وە، هەر بۆیە دەروونی ڕە‌ند و ڕاست بە ستە‌مکردن و کاری بە‌دڕە‌وشتی و دزی و ناپاکی رازی نابێت، چونکە زۆر لەوە مەزنتر و گەورەترە بەو شـتانە رِازی بێـت، بەڵام دەروونی نزم و بێ نـرخ و چەپەڵ و داڕوخـاو بەپـێچەوانەی دروونـی ڕەنـد و ڕاستە، چونكە بەڕاستى هەر دەروونێك ڕوو لە هاو شێوەی خۆی دەكات)ه(ا).
هر بۆیە لەبەر ئەوەی پاککردنەوەی دەروون ئەوەندە گ‌رنگە پێویستە لەسـەر ه‌موو مسولمانێكی سەر ڕاست كە زۆر بەوردی ئاگاداری دەروونیی بێبت، وە
جیهادی دەروونی خۆی بکات لە ژیانیدا بۆ بەدیهێنانی ئەو ئامانجە پیرۆزە، بۆ ئەوەی لە دونیـا و دواڕۆژدا ســەرفراز بێـت و چێـژی بەخــتەوەری ڕاســتەقینە چونکە درەوونی مرۆڤی مسـوڵمان مـافی هەیە لەسـە‌ری، هەروەکـو پێغەمـبەر
(صَلَّأَانَّمُعَلَيْهِوَسَلَّمَ) دەفەرموێــت: (وَإِنَّ لنَفْســكَ عَلَيْــكَ حَقَــاً)، واتە: بە‌رِاســتی دەروونیشت مافی لەسەرت هەیە. هەروەها ئەو كەسەش هەڵەیە گەر وابزانێت مــافی دەروون ئەوەیە بــێ بەشــی بکــات تەنــانەت لەو مافــانەش کە خــوای پەروەردگار بۆی داناوە و پێویستی پێیەتی، بەهەمان شێوە ئەو کەسەش هەڵەیە گەر وابزانێت مـافى دەروون ئەوەیە کە پشـتگوێی بخەیـت و بە کەمتەرخەمـی بەجێی بهێلی و لەناو ئارەزووەکاندا نقوم بێت.
بەڕاسـتی پـاککردنەوەی دەروون زۆر دوورە لەوەی بەو شـێوەیە بێـت، بەڵکــو پاککردنەوەی دەروون بەو ڕێڕەوە دەبێت کە شەرع بـۆی دانـاوە، بەشـێوەیەکی مام ناوەند، کە نەکەمتەرخەمی نەزیادەڕۆیی نەبێت، بەڵکو بە پێی ڕێنماییەکانی پێغەمبەر (صَلَّأَلنَّهُعَلَيْدِوَسَلَّرَ) و بەرنامە بەپێزەکەی بێت.
لەم كورتەیەشدا دە بنەما و بنچینەی گرنگ باس دەكەم، كە یارمەتی مسـوڵمان دەدات كە دروونی خۆی پاك بكاتەوە و گەشـەی پـێ بـدات، هەروهەـا پـاكی بكاتەوە لە هەموو شتێك كە پیسی بكات و ناشرینی بكات.
داواكارم لە پەروەردگار دەروونمـان پـاك بكـاتە‌وە و كـار و كردە‌وە‌مـان چـاك بکات، وتە‌مان ڕاست بکات و ڕێگای ڕاسـتمان پیشـان بـدات و شـوێنکە‌وتنی خۆیمان بێ ببەخشێت، ڕێنماییمان بکـات بـۆ جـوانترین ڕەوشـت و کـردەوە و ه‌رچی ڕە‌وشت و کردەوەی ناشرینە لێمان دوور بخـاتە‌وە، لە هەمـوو فیتـنە و ئاشــوبێکی نهێنــی و ئاشــکرا بمانپارێزێنت، ســە‌ڵات و ســە‌ڵام بــڕژێ بەســەر پێغەمبەر (صَلََّاْنَةُعَلَيْهِوَسَلَّرَ) و یار و یاوەرانی.
- Y -
# بنەمای یەکەم:
## یەکتاپەرستی بنچینەی پاککردنەوەی دەروونە
یەکتاپەرستی ئەو ئامانجەیە کە لە پێناویدا خوای پەروەردگار دروستی کردین و ئێمەی هێنایە بوون، هەروەکو کە دەفەرموێت: هەوَمَاخَلَقْتُالِلِنَّوَاَلْإنسَإِلَّلِیَبَدُونِ
👁️ 👁️ الـناریات: ٦ واتە: بێ گومان من پەری و ئادەمیزادم دروست نەکردووە تەنها بۆ ئەوە نەبێت كە من بپەرستن و فەرمانبەردارم بن.
ه‌روە‌ه‌م‌ا تە‌وە‌ری س‌مە‌رە‌كیی بانگەوازی پێغە‌مبە‌ران‌ـیش ب‌ـوو (عَلَیَهِمَاَلسَلَمُ)،
خوای پەروەردگار دەفەرموێت: ﴿وَلَقَدَ بَعَشْنَافِ ِ
وَاَجْتَبَبُوۡاۡالَطُغُوتَ 👁️﴾ الحل: ٣٦ واتە: سوێند بەخوا بێگومان ئێمە لەناو هەر گە‌ل و نەتەوەیەکدا پێغەمبەرێکمان ڕەوانە کـردووە و پێمـان ڕاگەیانـدووە کە پێیـان بلّیّت: تەنها خوا بپەرستن، خۆتان دوورە پە‌رێز بگرن لە هەمـوو پە‌رسـتراوێکی تر .
هروەها یەکتاپەرستی یەکەم شتێکە کە پێویستە لەسـەر مسرۆڤ بـۆ ه‌ـاتنە ن‌ـاو دینی ئیسلامە‌وە، بەهەمان شێوە یەکەم شنێکە کە پێویستە لەسەر بـانگ‌خواز کە
خەڵكى فێر بكات، هەروەك پێغەمبەر (صَلَأَنتَّهُعَلَيْهِوَسَلَّرَ) كاتێك مەعازی كـوڕی جەبەلی نارد بۆ یەمەن پێی فەرموو: (إنَّكَ تَقْـدَمُ علَـی قَـوْم مِـن أەْـلِ الكَتَـاب،
فَاْيَكُنْ أَوَلَ ما تَدْعُوەُمْ إلـى أنْ يُوَحّـدُوا اللَّـةَ تَعَـالَى) ُرُ ، واتە: تــۆ بـانگە‌وازی گەلێك دەكەیـت ئەهلـی كیتـابن، بـا یەكەم شـتێك كە بـۆی بانگیـان دەكەیـت ه‌روە‌ه‌ـا خــوای گەورە بە‌ڵێنــی ســزای بە ئێشــی داوە بــۆ ئە‌وکە‌ســانە‌ی کە
دەروونیان پاك نـاكەنەوە بە یەكتاپەرسـتی و ئیمـان لەڕۆژی دواییـدا، هەروەك دەفەرموێت: ﴿وَوَيۡتِلۡلۡمُشۡبِكِيۡتَ ﴿اَلَٰنِيۡنَابِّوۡنَ ٱلنَِّكَوۡتَ وَهُمۡبِٱلَاجِرَوۡهُرَكَيۡفۡرُوتَ ﴿﴾
فصلت: ٦ - ٧ واتە: وەیل و سزای سەخت بـۆ موشـریك و هـاوەڵگەران ئامـادەیە،
ئەوانەی کە زەکات نادەن و ئەوانەش کە بێ باوەڕن بە ڕۆژی قیامەت.
ئیـــبن تە‌یمیـــیە (رَحِمَهُآلنَهُ) لە تە‌فســـیری ئەم ئـــایە‌تە‌دا دە‌فە‌رموێـــت: (ئەو یەکتایەرســتی و ئیمــانەیە کە دڵان و دەروونــی پـیێ پــاك دەبێــتەوە، کە ئەوەش ڕەتکردنەوەی هەموو پەروەردگـارێتییەکی باتـڵ و سـە‌لماندنی پەروەردگـارێتی حەق لە دڵدا لەخۆ دەگرێت، ئەوەش ڕاسـتی (لا إلە إلا اللـە)یە، ئەمەش ئەو بنەمایەیە كەدڵەكانی پێ پاك دەبێتەوە) (١ ئیبنولقە‌ییم (رَحَمَهُآلتَهُ) دەفەرموێت: (زۆربەی ڕاڤە‌کە‌ران‌ی قورئـان لە پێشـین و دوای ئەوانیش دەفەرموون: ئەوە یەکتاپەرستییە؛ شەهادەتی (لاإلە إلا اللە)، وە ئەو ئیمـــانەیە كە دڵـــی پـــێ پـــاك دەبێـــتەوە… ئەوەش بنچیـــنەی و پاککردنەوەیەك و گەشەسەندنێکی دڵ و دەروونە…) (٢).
ه‌روە‌ك چـۆن یەكتاپەرسـتی ئەو بنچیـنە‌یە كە دەروونـی پـیێ پــاك دە‌بێـتە‌وە،
بەهەمان شێوە هاوەڵدانان بێ خـوای گەورە دەروون پـیس دەکـات و لەنـاوی دەبات، بەڵکو هەمـوو کردەوەکـانیش پـوچەڵ دەکـاتەوە، وەکـو خـوای گەورە : هِوَلَفَ نَأُحۡىَ إِلَيۡكَ وَالَ ٱلَدِينَ مِنۡقَبَلِكَ لَيِتۡ أَشۡرَضۡتَالَيَحۡبَطَنَ
عَمَلُكَوَلَتَكُونَنَمِنَ أَلْخَبِيرِيتَ 👁️ ﴾ ازبر: ٦٥ واتە: سوێند بەخوا با دڵنیـابن كە
وەحی و نیگا نێردراوە بۆ تۆ و بۆ ئەوانەی پێش تۆش؛ ئەگەر هاوەڵگەر بیت و شەریك بۆ خوا بڕیار بدەیت كار و كـردەوە چاكەكانیشـت پـووچەڵ دەبێـت و دەچیتە ڕیزی خەسارەتمەند و زەرەرمەندانەوە.
هروەها شەریك دانان بۆ خوا ئەو تاوانە‌یە كە ئەگەر كەسێك لەسەری بمرێت
خوای گەورە هەرگیز لێی خـۆش نابێت، هەروەك خـوای گەورە دەفەرموێـت:
هِ إِنَاْسَّ لَايَغْفِرُأَن يُشَرَكَ بِهِ وَيَغْفِ رُمَادُونَ َلِكَرِمَن يَشَاَأْ وَمَن يُشَرِكَ بِأَنَّهِ فَفَدِ أَفْتَرَكَّ إِنَّْمَّا عَظِيـمًاﷺ﴾ النساء: ٤٠ واتە: بەڕاستی خوا خۆش نابێـت ئەگەر هـاوە‌ڵی بـۆ بڕیـار بدەیت، بێجگە لەوە هەر گوناهێكی تر بیەوێت خۆش دەبێت، بـۆ ئەو كەسـە‌ی کە دەیەوێت.
هروەها خوای گەورە بەهەشتی حە‌ام کردووە لەسەر ئەو کەسەی کە ه‌ساوە‌ڵی
بۆ دائەنێـت، خــوای گەورە دەفەرموێـت: ﴿إِنَهُرمَنِیشَرِكۡبِٱنَّهِ فَقَدۡحَرَّهَ ٱلنَّهُعَلَیۡـەِ
ٱلۡجَـنَةَوَمَأَوۡنەُ ٱلنَارَّ وَمَالِلَّلَّلِمِينَمِنۡأَنصَارِﷺ ﴾ الباند: ۷۲ واتە: دڵنیـا بــن ئەوەی شەریك و هاوبەش بۆ خوا بڕیار بدات، ئەوە یێگومان بەهەشتی لەسـەر حەرام کردووە ص شوێن و جێگا و سەرەنجامی ئاگرە، ئەوسـا ئەو سـتەمکارانە هـیچ جۆرە پشتیوانێکیان نیە (کەس ناتوانێ فریایان بکەوێت).
جا ئەگەر بەندە یەکتاپەرستی لە خۆیدا بەدیهێنا ئەوە پـاکبوونەوەی تەواوەتیـی دل و دەروونی دەسـت دەکەوێـت، هەروهەـا ڕێنـوێنی و ئاسـودەیی و هێمنیـی تەواوەتیش بە دەست دەهێنێت لە دونیا و دوارۆژدا، خوای گەورە دەفەرموێت:
هِ اَلَيِينَ ءَامَنُ اَوَلَّ يَلْسُوَأِ اِيَمَنَهُ رِطُلٍ اُوَلَتِكَ لَهُ رَ اَلأَمْنُ وَهُ رِفُّ بَدُونَ ﷺ﴾ ائعابِ ٨٢ واتە:
ئەوانەی ئیمان و باوەڕیان هێناوە و ستەم و هاوەڵگەریان تێکەڵ بە ئیمانەکەیان نەکردووە، ئاسودەیی و هێمنی هەر بۆ ئەوانەیە، هەر ئەوانەش ڕێنومایی کراون.
جــا هەركاتێــك بەنــدە بە دڵســۆزی یەوە ملكەچـــی خـــوای گەورە بـــوو و خۆشەویستی خۆی دەربڕی بۆ خوای گەورە ئەوکـاتە کردەوەکـانی دروسـتە و قبولكراوە و دە‌روونیش پاك و ئارام دە‌بێنتە‌وە، هەروەهـا هە‌رك‌ـاتێكیش كـار و كردەوە خەوش و خڵتەی شیرك و هاوەڵگەری تـێكەوت ئەوكـاتە بەئەنـدازەی ئەو تاوانە دل و دەروون پیس دەبێت.
هر بۆیە دەروون کاتیك پاك دەبێتەوە کە یە‌کتاپە‌س‌تی بە دیە‌اتبێت و بە‌تە‌نە‌ـا ئەو بیەرستین و لە کار و کردەوەشماندا تەنها نیەتمـان بـۆ خـوا بێـت، خـوای گەورە دەفەرموێـت: ﴿أَلا یَنَّمِٱلِّیٰنُ ٱلۡخَالِصُﷺ ﴾ ازس: ٣ واتە: ئاگــاداربن دینــی پاك و خاوێن تەنها بۆ خوایە.
هر بۆیە دەروون کاتیك پاك دەبێتەوە كە پـاك و پوخــت بكـرێتە‌وە لە شـیرك و هاوەڵگەری بە هەموو جۆرەکانیەوە، هەروەها بە پوختکردنی دەروون لە هەموو ئەو شتانەی کە یەکتاپەرستی هەڵدەوەشێنێتەوە و لاوازی دەکات.
# بنەمای دووەم: دوعا و پارانەوە كلیلی پاككردنەوەی دەروونە
پێغەمـبەر (صَلَّأَلنّهُعَلَيْهِوَسَلَّمَ) دەفەرموێـت: (لَّـبيسَ شَّسِيءٌ أَكْسَرَمَ عَلَّسِى اللَّـبە مــن الدُّعاء)''، واتە: هیچ شتێك لە پە‌رستشە‌كاندا لای خـوای گەورە وەكـو دوعـا پیرۆز نییە.
بۆیە دوعا و پاڕانە‌وە لە باشترین پە‌رستشـە‌کانە لای خــوای گەورە، چــونکە لە
دوعا و پارانەوەدا نیشاندانی لاوازی و ملکەچی و شکانەوەی تێدایە و داننانە بە هێز و دەسەڵاتی خوای گەورە، هەروەها نیشاندانی دەوڵەمەنـدی و توانـای دەوڵەمەندکردنی بەندەکانی و شکۆ و مەزنی خوای گەورەی تێـدایە، هەروهەـا جێبەجێکردنی داوای ئەو کەسەی لێی دەپارێتەوە ئەگەر دوژمنیشی بێبت، جـا ئەگەر دۆست و خۆشەویسـتی خـوای گەورە بێـت و لێـی بپـارێتەوە بێگومـان جێبەجێی دەکاتێی هروەها دوعا و پاڕانە‌وە کاریگە‌ریە‌کی مەزنی هەیە لە کردنە‌وە‌ی دەرگای خێر و بەرکەت، هەروەکو شیخ الإسلام لە وەسیەتەکەیدا بۆ ئەبو قاســمی مەغریبـی دەفەرموێت: (الدُّعَاءٌ مفتاحٌ كل خَیر) ٣)، واتە: دوعا و پـاڕانەوە كلیلـی هەمـوو خێرێکە.
هر بۆیە ه‌موو خێرێـك ك پێـت خۆشـە بە‌دە‌سـتی بهێنــی و خێـری دونیـا و دواڕۆژت دەوێ، تەنها داوا لەخـوا بـکە و بپـاڕێوە لێسی بـۆ بەدەسـتهێنانی ئەو خێرە.
بەڕاستی خـوای گەورەش بەڵێنی داوە بە وەڵامـدانەوەی ئەو کەسـانەی لێنی دەپاڕێنەوە، خوای گەورە دەفەرموێت: ﴿وَفَالَ رَبُصُوۡاَدۡعُونِیۡأَسۡتَجِبۡلَڪۡتۡ ﴿﴾
غر: ٦٠ واتە: ئەی خەڵکینە پەروەردگارتان فەرموویەتی: ئێوە هانا و هاوار بۆ من بهێنن؛ ئەوە من دوعا و نزاتان گیرا دەكەم.
هروەها ئە‌میری باوە‌ڕداران عومە‌ری کوڕی خە‌تتاب (رَیۡوۡلۡتَهۡعَنۡهُ) دەفەرموێـت:
(إني لاَ أَحْمِلُ هَمَّ الإِجَابَةِ، وإِنَّما أَحْمِلُ هَمَّ الدُّعَاءِ، فَـإذا أَلْهِمْـتُ الـدُّعَاءَ فَـإنَّ
الإجَابَةَ مَعَهُ)''، واتە: من خەمی گیرابوونی پارانە‌وە‌م نییە، بەڵکو خەمی دوعا و پـاڕانەوەم هەیە، چـونكە ئەگەر كەسـێك دوعــا و نــزا بكــات وەڵامەكەشــی لەگەڵیدایە.
(مُطرّف بن الشَّخَّير) دەفەرموێت: (تَذكَّرتُ ما جمَاعُ الخَيسَ فَاإذا الخَيسُ كَثيسٌ؛
الصَّومُ والصَّلاَةُو وإذا هو في يـدِ اللَّهِ عَـزَّ وجـلَّ وإِذَا أنـتَ لَاَ تَقْـدرُ عَلَـى مـا فيَ َيدِاللَّهَ عَزَّ وجَلَّ إلَّ أنْ تساَلَهُ فَيَعْطِيَكَ، فإذا جماعٌ الْخَيْبَر الـدَّعَاءٌ)''، واتە:
بیرم لە كۆكە‌رە‌وە‌ی هەموو خێر و چـاكە‌یە‌ك كـردەوە، بەڵام كـردەوەی خێر و چاکە زۆرە، وەکو نوێژ و ڕۆژوو، کە ئەمەش لە دەســەڵاتی خــوای گەورەدایە،
كاتێك كە تۆ توانـات نەبێـت بەسـە‌ر ئەوەی كە لە دەسـە‌ڵاتی خـوای گەورەیە تەنەـــا ئەوە نەبێــت كە داوای لــێ بكەیــت و ئەویــش پێــت بــدات، كەواتە کۆکەرەوەی هەموو خێر و چاکە لە دوعا و نزایە.
هروەها پێغەمبەر (صَیَأَلنَّمُعَلَیەِوَسَلَّرَ) لە (بە‌شـی پـاککردنەوەی دەروون)ـــدا لە
فە‌رموودە‌يە‌كدا دەفەرموێت: (اللَّهُمَّ آت نَفْسِي تَقْوَاهَسا، وَزَكَّهَسا أَنْبَتَ خَيْرُّ مَسَنْ
زَکَّاهَــا، أنْــتَ وَلیُّهَــا وَمَوْلَاهَــا)''، واتە: ئەی پەروەردگــار داوات لــێ دەکەم دەروونم بپارێزی لە هەوا و ئارەزوو و ئەنجامدانی تـاوان، هەروهەـا دەروونـم پاك بكە‌رە‌وە لە هەموو پیسی و ناشرینییە‌ك و بەكردەوەی چاك جوانی بكە، كە
هر تۆ دە‌توانی دەروونم پاك بكە‌یتە‌وە و هەر خۆتیش خاوە‌نیت.
لەم نـــزا و پــاڕانەوەیەدا ئامــاژە بەوە کــراوە کە تەنەــا پەروەردگــار توانــای پاککردنەوەی دەروونی هەیە کە هەر خـۆی زانـایە بە غەیـب و شـاراوەکان، هروەها کلیلە مە‌زنە‌کە‌شی نـزا و پـاڕانەوە و ملکە‌چـی نیشـاندانە بـۆ خـوای
پەردگار.
هر بۆیە زۆرترین دوعای پێغەمبەر (صَلَّلنَّهُعَلَيْهِوَسَلَّرَ) ئە‌وە‌بـوو كە دە‌یفە‌رمـوو:
(اللَّهُمَّ یـا مُقلَّـبَ القَّلَّـوب نَبَـتْ فَلْبـي عَلَـی دینـك)، واتە: ئەی پەروەردگـاری هە‌ڵسوڕێنە‌ری دڵە‌کان، دڵم لەسەر دینە‌کە‌ت بچە‌سپێنە.
ه‌ربۆیە کاتێمك شـتە‌کان لەسـەر دڵسی بەنـدە کـۆدە‌بێتە‌وە، پاشـان پێویسـتی و ملكە‌چییە‌كە‌ی ڕاستگۆیانە بوو، هەروەها زۆر لە خوا پاڕایە‌وە، پە‌لە‌شـی نە‌كـرد لە وە‌لامدانە‌وە‌ی و کاتە پیرۆزە‌کانی نـزا کردنـی هە‌ڵبـژارد، ئە‌وکـات ئە‌سـتە‌مە
نزاکەی ڕەت بکرێتەوە.
مەزنترین شت کە یارمەتیت بدات لە دوعـا و پاڕانەوەکانتـدا ئەوەیە کە بزانـی پاککردنەوەی دەروون تەنها لە دەسـە‌ڵاتی خـوای گەورەدایە، چـونکە خـوای گەورە تەنها خـۆی دەروونـی ئەو کەســەی بیەوێـت پــاکی دەکــاتەوە، هەمــوو دەسەڵاتێكیش لە دەستی خۆی دایە و بەویسـتی ئەوە، هەروەکـو دەفەرموێـت:
هِ بَلِ ٱنتَهُ بُـزَكِي مَنِیَشَـلَمُ ﷺ﴾ النساء: ٤٩ واتە: بە‌ڵكو خوا (بەنـدە كانی دە‌ناسـێت) و ه‌رکە‌س (شایستە بێت، پە‌سە‌ندی دەکات) و دڵ و دەروونی خاوێن دەکاتەوە.
هروەها دەفەرموێت: ه‌وَلَافَضْبُل النَه‌عَلَيَكْرَرَحْتَنَه‌ُ, مَازَكَ مِنكُرِيَنْ أَحَدِأَبَدَاوَلَيِنَالنَةَ
یُزَکِیۡمَنِیۡشَاءُ﴾ النور: ۲۱ واتە: ئەگەر فەزڵ و میە‌رە‌بانی خـوا نەبـوایە لە‌سـە‌رتان ئەوە هەرگیـــز كەســـتان پـــاك و پـــوختە و ڕزگـــار نەدەبـــوون (لەدەســـت بوختانچییەكان، یـاخود بە تەوبە پـاك نەدەبـوونەوە)، بەڵام خــوا هەركەسـێكی بوێت و شایستە بێت پاك و پوختە‌ی دەكات و لە گوناهە‌كانی دە‌بورێت.
ئیبن عە‌باس (رَمِیَلِنُعَنْعُا) لە تەفسیر و ڕاقە‌ی ئەو فەرمایشتەی پەروەردگـار کە
دەفەرموێت: ﴿مَازَكَمِنكُ﴾ـدا دەفەرموێت: (مَا اهْتَدَى أَحَدٌ من الخَلائق لشَسِيءٍ
منَ الخَيرِ يَنْفَعُ بِهِ نَفْسَهُ، وَلَمْ يَتَّقِ شَسِيْئاً مِسَنَ الشَّبرَّ يَدْفَعُـەُ عَـنْ نَفْسَـە)\\، واتە:
ئەگەر ڕێنمــوونی و هیــدایەتی خــوای گەورە نەبــوایە ئەوە هــیچ یەكێــك لە دروستكراوەكان بە خێـر و چــاكە سـوود و قازانجیـان بەخۆیـان نەدەگەیانـد،
هروەها خۆشیان لە خراپە و خراپە کاری نە‌دە‌پاراست تا بە‌دوور بێت لە بە لا.
واتە: هەمـــوو ئەو شـــتانە لە فەزڵ و منەتـــى خـــواى پەروەدگـــارە بەســـەر بەندەکانیەوە.
بەڕاء (رَيَوَلَيَةُعَنُهُ) دەفەرموێــت: پێغەمــبەری خــوا (صَيَاَلَيَةُعَلَيَهِوَسَلَيَرَ) لە ڕۆژی
(ئە‌حزاب)ـدا لە‌گە‌ڵماندا خۆڵی دە‌گواستە‌وە، تاوە‌كو سکی موبارە‌كی بە خـۆڵ داپۆشرا، لەوكاتەدا دەیفەرموو:
وَلَا تَصَدَّقْنَا وَلَا صَلَّيْنَا ( )
\bigsqcup_^\bigsqcup_^\bigsqcup_^\bigsqcup_^\bigsqcup_^\bigsqcup_^
واتە: سوێند بەخـوا ئەگەر فەزڵ و منەتـی خـوای گەورە نەبـوایە ڕێنمـوونی و هیدایەتمان وەرنەدەگرت و خێر و چاکە و نوێژیشمان نەدەکرد.
هر بۆیە ڕێنموونی و هیدایەت و ئیمان و بیروباوە‌ڕ و خێبر و چـاکە هە‌مـووی
تەنها لە دەسەڵتی خوای گەورەدایە، پێغەمبەریش (صَاَإَلَنَّهُعَلَیَهِوَسَلَّرَ) ئەم بیـر و باوەڕەی لە دڵـی هاوەڵەکانیـدا (رَضَّلِنَّعَنْضُ) دەچانـد و بەردەوامـیش جەختـی لەسەر دەکردەوە، هەر لەبەر ئەمەش پێغەمـبەر (صَلَّاَلنَةُعَلَيْهِوَنَسَلَّرَ) لە دەسـپێكی وتاردا دەيفەرموو: (مَن يَهِدە اللَّهُ فَلَا مُضِلَّ لَهُ وَمَن يُضْـلِلْ فَـلَا هَـادِيَ لَـەُ) (")،
واتە: هەر كەســێك خــوای گەورە بەشایســتەی بزانێــت و ڕێنــوێنی بكــات و هیدایەتی بدات هیچ کەسێك ناتوانێت گومڕای بکات و سەری لێ بشـیێینێت،
وث هەر كەسێكیش بەهۆی تاوانەوە خوای گەورە گومرای بكات هیچ كەسێك ناتوانێت ڕێی نیشان بدات و هیدایەتی بدات.
بــۆیە ئەم بنە‌مــایە مە‌زنتــرین بنە‌مــایە لە بنە‌ماکــانی پککــردنە‌وە‌ی دەروون،
هەرکەســێك زانــى و بـڕوای وابـوو کە چاکســازی و پاکســازی دەروونــى لە دەسەلاتی پەروەردگاردایە، پەنا دەباتە بەر خـوای پەروەردگـار، هەروهەـا ڕوو دەکاتە دەرگای خوا و لێی دەپاڕێتەوە و سور دەبێت لەسەر داواکەی بە تکـا و هەواوە، تا بەدەستهێنانی دەروون پاکی و ڕزگـاربوون و سـە‌رکە‌وتن لە دونیـا و ﺩﻭﺍڕﯙﮊﺩﺍ ﻟﻪ ﭘﻪﺭﻭﻩﺭﺩﮔﺎﺭﻩﻭﻩ.
# بنەمای ىسێیەم: قورئانی پیرۆز سەرچاوە و یارمەتیدەری یاککردنەوەی دەروونە
خوای گەورە دەفەرموێت: هِلَقَـدْمَنَّاننَهُعَلَ الْمُؤْمِيِيَنَ إِذْبَعَثَفِيەِـٽِرَسُولَامِّنَأَنفُيبِهِـەِـەِـەِـەِـ
يَنْاُواَعَلَيْهِّرَءَايَنِيَهِّوَبُعَلَمُعُرَالْصِّتَبَوَلَلِِكْمَةَ وَإِنڪَانُواْمِنِيَنِيَهِّوَ
ضَلَلِ مُيِهِينِ ﷺ ﴾ آل عبران: ١٦٤ واتە: سوێند بێت بێگومان خوا منەتـی نـاوەتە سـە‌ر ئیمانداران کاتێك پێغەمبەرێكی بۆ ڕەوانە كردوون لە خۆیان، ئایەتەکانی ئەویان بەسەردا دەخوێنێتەوە، دڵ و دەروونیان پاك و پوخت دەکاتەوە، هەروەها فێری قورئـــان و داناییــان دەکــات، بە‌ڕاســـتی پێشــتر لە گـــومڕاییە‌کی ئاشـــکرادا ڕۆچووبوون.
هر بۆیە مەزنترین شتێك كە دەروونی بێ پاك ببێتە‌وە قورئانی پیـرۆزە، كە هەر خۆی کتێبی پـاککردنەوەی دەروون و سـە‌رچاوە و یارمەتیـدەر و بنچینەیەتـی، هر بۆیە ه‌ه‌ر کەسێك ویستی دەروونی پاك بێتە‌وە ئەوە با لە قورئـانی پیـرۆزدا ه‌ولی بۆ بدات.
ئيبن عە‌باس (رَضَوۡلِنَّعۡنۡهۡا) دەفەرموێت: (ضَمنَ اللَّهَ لمَنۡ اتَّبَعَ الۡقَرۡآنَ أَنۡ لَّ َيضَـلَّ
في الدَّنيا ولا يَشْقَى فِي الآخِرَة، ثُمَّ تَلَا هـذە الآيـة: ﴿فَيَنۡانَّبَمۡهُدَاءَفَـلَايَصِلُ
وَلَایشَقَیﷺ ﴾ ط.: ۱۲۳) واتە: هە‌رکە‌سێك شوێن رێنماییە‌کانی قورئانی پیرۆز بكەوێت، ئەوە خوای گەورە دەستەبەری دەکات کە نە لە دونیا گـومرا ببێـت و نە لە دواڕۆژیش بە هیلاك بچێـت، پاشـان ئەم ئـایەتەی خوێنـدە‌وە: ﴿فَنَیِ ٱتَبَمَ
هُدَایَفَـلَایَضِـلُوَلَایَشَـقَیﷺ﴾ واتە: ئەوەی شــوێن بە‌رنــامە‌كە‌م بكە‌وێــت، نە
ﮔﻮﻣﺮﺍ ﺩﻩﺑێﺕ، ﻧﻪ ﻧﺎﺧﯚﺷﯽ ﻭ ﻧﺎﺭﻩﺣﻪﺗﯽ ﻭ ﻧﺎﺳﯚﺭ ﺩێﺗﻪ ڕێﯽ.
پاشـــان خـــوای گەورە دەفەرموێــت: ﴿یَتَأَیۡهَاٱلنَاسۡفَدۡجَآءَتۡصۡمۡتَوۡعَظَـەۡیۡنِزَیۡکۡمۡ
وَشِفَاَتٌلَمَافِ ٱلصُّبُورِ وَهُذَى وَرَحْمَةٌ لِلَمٌؤْمِيِنَ۞ بِــونس: ٥٧ واتە: ئە‌ى خە،
بەڕاستی ئێوە ئامۆژگاریەکی گەورە و گرنگتـان لە لایەن پەروەردگارتـانەوە بـۆ هاتووە کە (قورئانە)، شیفا و چارە‌سە‌ر بـۆ نە‌خۆشـی دل و دەروونەکـان و ڕێ نیشاندەر و ڕەحمەتیشە بۆ ئیمانداران.
ئيبنولقە‌ییم (رَحَمَهُآلنَهُ) دەفەرموێت: (القُرآنٌ هو الشَّفَاءُ النَّامُّ مـن جميـع الأَدَوَاء القَلبيّة والبَدنيّة، وَأَدَواءُ الدُّنيَا والآخرَة)¦¦، واتە: قورئان چارەسەری تەواوەتـیە بۆ هەموو نەخوشـیەکانی دڵ و لاشـە، وە چارەسـە‌ری نەخۆشـیەکانی دونیـا و دوارۆژیشە.
گەورە دەفەرموێــت: ﴿ٱٱزِینَ،انَینَهُرۡآلِكِتَبَینۡلُونَهُ حَقَیۡلَاوَیَهِءۡأُوَلَیۡكَیۡۆِینُنَ
بە 👁️🗨️ ﴾ البۆز: ۱۲۱ واتە: دەستەیەك لەوانەی كتێیمان پێ بەخشیبوون (قورئـان) بە چاکی و بەوردی دەوری دەکەنەوە، ئەوانە باوەڕیـان پێبی هەیە و بـاوەڕی پێ دە هێنن.
بۆیە دە‌ورکردنە‌وە‌ی قورئان بە چاکی بە خوێندنەوە و لە‌بە‌رکردن و تێگە‌یشتن و کارپێکردن دەبێت، کە هاوەڵان و تابیعیەکان هەر بەو شێوەیە ڕاڤەی ئەو ئایەتە دە كەن.
ئيبن مەسعود (رَمَوَلِيَةُعَنْهُ) دەفەرموێت: (كَانَ الرَّجُلٌ منَّا؛ إذا تَعلَّمَ عَشْرَ آیَات لَمْ
یُجَاوزْهُنً حَنَّى یَعْرفَ مَعَانیەنً والْعَمَلَ بەنً) ( )، واتە: ئەگەر كەسێك لە ئێمە دە
ئایەت لە قورئانی پیرۆز فێربوایە تێینەدەپەڕانـد تـاوەکو بەتەواوی لە مانـاکەی تێنەگەیشتایە و کاری پێ نەکردایە.
هر بۆیە خوێندنەوەی قورئان بەبێ تێگە‌یشتن لە مانای و کـارکردن بە‌وە‌ی کە
تێیـدا هـاتووە بەدەورکـردنەوەی چـاك ناژمێردرێیـت، هەر لەبەر ئەوە فـوزەیلی كورى عياز (رَحَمَهُآننَهُ) دەفەرموێت: (إِنَما نَزَلَ القرآنُ ليُعْمَلَ بە، فاتَّخَـدَّ النَّـاسُ
قرَاءَتُهُ عَمَلاً)'')، واتە: قورئانی پیرۆز بۆ ئەوە دابە‌زیوە کاری پێ بکرێـت، بەلام خەڵکی تەنها خوێنەدنەوەی قورئان بە کردەوە ئەزانن.
هر بۆیە ئەگەر خوای گەورە خوێندنەوەی قورئان و تێگە‌یشتن لێی و کۆشش کردن بۆ کارکردن بە قورئان ببە‌خشێتە بە‌ندە‌کە‌ی ئەوە ئەو کەسە پشکی شێری لە پاککردنەوەی دەروون بە‌رکە‌وتووە.
# بنەمای چوارەم:
## دانانی سەرمەشق و رابەر
خوای پەروەردگـار دەفەرموێـت: ﴿لَمَدَكَانَلَكُوْفِیرَسُولِ ٱننَهِأُسَوَةٌحَسَنَةٌلِمَنِكَانَيَرَجُواُ
اَنَنَوَأَلَيْوَرَأَلَاَخِرَوَذَكَرَاسَّهَ ڪَخِيْكَ 👁️﴾ الْحِاب: ۲۱ واتە: سوێند بەخوا بەڕاسـتی لە
پێغەمبەری خوادا (صَلَّاَننُعَلَیَدِوَسَلَّرَ) چاكترین نموونەی تەواو ڕێكوپێك هەیە تا چاوی لێ بـکەن و شـوێنی بـکەون، بە‌تـایبە‌ت بـۆ ئەو کەسـانەی ڕە‌زامە‌نـدی
خوایان مە‌بە‌ستە، سە‌رفرازی قیامەت ئاواتیانە هەمیشە و بەردەوام یـادی خـوا بە زۆری ئەنجام دەدەن و زمانیان پاراوە بە یادی ئەو.
ئيبن كەسير (رَحَمَهُآنتَهُ) دەفەرموێت: (هذە الآبَة الْكَرِيمَة أَصْلٌ كَبِيرٌ فِي التَأَسَّسِي برَسُولِ اللَّه (صَبَأَلَسُعَلَيَهِوَسَلَّرَ) فِي أَفْوَالەِ وَأَفْعَالـەِ وَأَحْوَالـەِ)''، واتە: ئەم ئـايە‌تە پیرۆزە بنچینەیەکی مەزنە لە بەسەرمەشق دانانی پێغەمـبەر (صَلَّأَلِنَّهُعَلَیَدِوَسَلَّرَ) لە وتە و کردەوە و ڕە‌وشی ژیانی.
حەسەن (رَحۡمَهۡاۡلنَّهۡ) دەفەرموێت: (قَـالَ قَـوْمٌ عَلَـىٰ النَّبَـىَّ (صَلَّأَلنَّهۡعَلَيۡوِنَسَلَّرَ): إنَّـا نْحبُّ رَبُّنا، فَأَنَزَلَ اللَّهُ تَعَـالَى هــذە الْكَيـة: هِفْلَ إِنكَتُمْتُحُبُوتَ اللَّهَفَانَيِعُونِيُتِبَكُوْ
ٱنَنَهُ ﷺ آل عسران: ۳۱)'''، واتە: كـــۆمە‌ڵە كە‌ســـێك لە‌‌ردە‌می پێغە ر
(صَلَّاَاتَنَّعَلَيْمِوَسَلَّ) وتیــان: ئــیّمە خوامــان خۆشــدوێت، خــوای گەورەش ئەم ئـایەتەی دابەزانـد: هِفَلَ إِنکُنَتُوَتُجُبُونَ آنَةَفَاْتَجِعُونِیُنِیُنِیِتِکُرُانَةُنَ هِ، واتە: (ئەی پێغەمـبەر (صَلَّأَنتَهَعَلَيْهِوَسَلَّرَ) بە ئیمانـداران) بڵـیێ: ئەگەر ئێموە خواتــان خــۆش دەوێت دە شوێنی مـن بـکەون و لەفەرمـانی مـن دەرمەچـن، ئەوکـاتە خـواش ئێوەی خۆش دەوێت.
هر بۆیە شوێنکەوتن و بەسەرمەشقکردنی پێغەمبەر (صَبَاَلَنَهُعَلَیَهِوَسَلَّرَ) بە‌ڵـگە‌یە
لەســەر ڕاســتگۆیی بەنــدە لە خۆشە‌ویســتی خــوای پەروەردگــار، چــونکە
شوێنکەوتن و شوێن بێ هەڵگرتنـی پێغەمـبەر (صَلَأَلَنَةُعَلَيَدِوَسَلَّر) و کـارکردن بە بەرنامە بەپێـزەکەی ئەو پـاککردنەوەی دەروونە، هەروهەـا ناگەیـت بەو پـلەیە ئەگەر شوێن بەرنامەی پێغەمبەر (صَأَأَلَتَهَعَلَتەوَسَلَتَرَ) نەکەویت.
هروەها لە هەموو سە‌ردە‌مێكدا كۆمە‌ڵێـك پێشـە‌وای گـومڕاكە‌ر دە‌ردە‌كە‌ون و ڕێگایەکی ناشرین و چەوت فێری خەڵکی دەکەن؛ دەڵڵن گـوایە ئەم ڕێگایـانە دڵ و دەروون پاك دەكەنەوە و پەیوەندی لەگەڵ خوای گەورە بەهێز دەكات، وە ه‌ندی قسەی تری هاوشێوە کە دە‌وترێت، هەروەها ئامۆژگاری خەڵکی دەکەن بۆ دابران لە کۆمەڵگا و خەڵـوەتکردن لە شـوێنە تاریکەکەکانـدا، وە وتـنەوەی ه‌ندێك وێردی تایبە‌ت و هە‌ندێ وشەی دیاریكراو، وە خە‌ڵكی وا تێدە‌گە‌یە‌نن كە ئەم جـۆرە كـارانە دڵ و دەروون پـاك و پەروەردە دە‌كـات، هەروەهـا شـتی تریش لەو وتە پووچ و باتڵانە.
مَعْرِفَة الطَّبِيب؟! فَالرَّسُلُ أَطبًاءُ الْقَلُوب فَالَا سَبِيلَ إِلَى َتزْكِيَتەَا وَصَلَاحِهَا إِلَّ مِنْ
طَرِيقَهِمِ وَعَلَى أَيْدِيەِمْ وَبِمَحْضِ الْإِنْقِيَـادِ وَالتَّسْـلِيمِ لَهُـمْ، وَاللَّـەُ المُسْـتَعَان)(،
واتە: پاککردنەوەی دەروون زۆر ئەستەمترە لە چارەسەری جەسـتە، هەر بـۆیە هەركەسێك بیەوێت دەروونی پاك بكاتە بە هەوڵ و كۆشــش و خەڵوەتكردنێـك کە لە لایەن پێغەمبەرانەوە نەهاتبێت و بەرنـامەڕێژی بـۆ نەکرابێـت ئەوە وەکـو نەخۆشێك وایە كە چارەسەری خۆی بە بكات بەڕای خۆی بە بێ گەڕانەوە بـۆ لای پزیشك، و ڕای ئەم کەسە لە کوێی زانست و زانیاریە‌کانی پزیشکدا جێی دەبێتەوە ؟! هەر بۆیە پێغەمبەران پزیشکی دڵانن، هەر بۆیە هیچ ڕێگـایەك نیـیە بۆ چاکسازی و پاکسازی دڵان تەنەـا ڕێـگەی پێغەمـبەران نەبێـت و تەنەـا لە دەســتى ئەوان دەبێـت، وە بەوپەڕى گــوێڕایەڵى و ملكەچــى بۆیــان دەبێـت،
پەردگاریش پشتیوان بێت.
هروەها هەموو کردە‌وە‌یە‌ك کە فەرمانی پێغەمبەری (صَلَّأَلِنَةُعَلَيْدِوَنَسَلَّرَ) لەسـەر نەبێت ڕەتـدەكرێنەوە بـۆ خـاوەنەكەی، هەروەك ســە‌روەرمان (صَآَلَّنَّهُعَلَيْهِوَسَلَّرَ)
دەفەرموێت: (مَن عَملَ عَمَلا لـبِسَ عليـە أمْرُنـا فَهـو رَدٌّ)'')، واتە: هەركەسـێك كارێك ئەنجام بدات كە فەرمـانی ئـیّمەی لەسـەر نەبێت ڕەتـدەكرێتەوە. واتە:
دەدرێتەوە بەسەری خاوەنەکەیدا.
ئیمــامی ســوفیانی کــوڕی عــویە‌ینە (رَحَمَهُآلنَهُ) دەفەرموێـت: (إِنَّ رَسَّــولَ اللَّــە
(صَلَّأَلَّمُعَلَيَهِوَسَلَّ) هُوَ الميزانُ الْأَكْبَر، فَعَلَيْهِ تُعْرَضُ الأَشْيَاء، عَلَى خَلُقـەِ وَسسَيرَتە وَهَدْیە، فَمَا وَافَقَهَا فَهُوَ الْحَقُّ، وَمَا خَالَفَهَـا فَهُّوَ الْبَاطـلَ)'')، واتە: پێغە‌مـبە‌ری خـــوا (صَلََّلَةُعَلَيْهِوَسَلَّرَ) مە‌زنتـــرین پێــوەرە، هەر بــۆیە لە هەمـــوو شــتێكدا دەگەڕێینەوە بۆ خوڕەوشت و ژیان و بەرنامەكەی، هەر شتێك لەگەڵی هاوتابوو ئەوە حەق و ڕاستییە، وە هەر شتێكیش پێچەوانەبوو ئەوە پووچ و باتلە.
هر بۆیە پێویستە لەسەر هەر كەسێك كە بیەوێت دەروونی پـاك بكـاتە‌وە كە‌وا کۆشش بکات بۆ شوێنکەوتن و بەسەرمەشقکردنی پێغەمبەر (صَاَّاَلَنَةُعَلَيَدِوَسَلَّر)،
هروەها ئاگـادار بێـت لەو ڕێچـکە و ڕێبـازە داهێنـراو و دروسـتکراوانە‌ی کە
داهێنە‌رە‌کانیان بانگەوازی ئەوەی بۆ دەکەن گوایە ئەوە ڕێگـای پـاککردنەوەی دەروونە.
# بنەمای یێنجەم: وازهێنان لە تاوان (تخلية)
## جوان كردن بەروشتى بەرز (تحلية)
ڕاستی و دروستی پاککردنەوەی دەروون ئەوەیە: یەکەمجار دەروونمـان بەتـاڵ بكەینەوە و پاكی بكەینەوە لە هەموو تاوان و سەرپێچی و بەدكاریەك (تخلیـة)،
پاشان جوانی بكەینەوە بە عیبادە‌ت و ك‌اروكردە‌وە‌ی چـاك (تحلیـة)، هەروەك خوای گەورە دەفەرموێـت: هۡحُنۡمِنۡ أَمۡوَلِهِتۡصَدَفَةَ تۡمَهۡرُمۡوَنۡزَیۡکِهۡمِینَاوۡصَلِعَیَمۡرَﷺ ﴾
التوبة: ۱۰۳ واتە: لە هەنــدێ مــاڵ و ســامانی ئەو (ئیمانــدارانە) زەکــات و خێــر وەربگرە چونکە دەبێتە هۆی خاوێنکردنەوەی مالەکانیان و پاککردنەوەی دڵ و دەروونیان، وە دوعای دابارینی ڕەحـمەت بـکە بەسـە‌ریاندا و ئەگەر مردیشـن نوێژیان لەسەر بكە.
لەو فەرمایشتەی پەروەردگار کە دەفەرموێت: ﴿نُتَكَهَرُهُرٌ﴾ ئاماژەیەکی تێدایە بـۆ پلەوپایەی (تخلیة) وازهێنان لە تاوان و خۆ پـاککردنەوە لە گوناهــ، هەروهەـا ئەو فەرمایشتەش کە دەفەرموێـت: هەوَتُیَیۡهِم﴾ ئامـاژەی تێـدایە بـۆ پلەوپـایەی
(تحلیة) خۆ جوانكردن بەڕەوشـتی بەرز و كـردەوەی چـاك، هەروهەـا هێنـانی وشەی ﴿تَمَيِّرُمُرّ﴾ لە بێش وشەی ﴿وَتُرَبِّيِّهِم﴾ بەڵگەیە لەسەر وازهێنان لە تاوان
(تخلية) پێش خۆ جوانكردن بەڕەوشتی بەرز (تحلية).
بۆیە بەدلنیایی هەر کەسێك بیەوێت دەروونی پاك بكاتەوە پێویسـتە وازبهێنێـت لەو تــاوان و ســە‌ریێچیانە‌ی کە دڵ نە‌خــۆش دەکــات، هە‌روە‌ه‌ــا ڕوونــاکیی هیـدایەت و ئیمـانی لـیێ دەشـارێتەوە، هەروەکـو پێغەمـبەر (صَآَلَّاَلَّهُعَلَيَهِوَسَلَّرَ )
دەفەرموێت: (إنً العَبْدَ إذَا أَخْطَأَ خَطِيئةً نُكتَتْ في قَلْبە نُكْتَبَةٌ سَـوْداءُ، فَـاذَا هُـوَ
نَزَعَ وَاسْتَغْفَرَ وَتَابَ سُقلَ قَلْبُهُ، وَإِنْ عَادَ زِيدَ فِيەَا حَتَّى تَعْلُّـوَ قَلْبَـەُ، وَهُّـوَ الـرَّانُّ
الَّـــذي ذَكَـــرَ اللَّـــە: ﴿ َلَّأَبَّلَّرانَعَاَفُوبِهِمِّاكَاوْأِيْكِيبُونَ ﴿﴾ الطنسِن: ١٤) ( ، واتە:
بەڕاستی کاتێ بەندە تاوانێك ئەنجام دەدات خاڵێكی ڕەش لەسەر دڵی دروست دەبێت، ئەگەر تەوبە بكات و داوای لێخۆش بوون بكـات ئەوە خـالە رەشـەكە دەسڕێتەوە و نامێنێت، بەڵام ئەگەر دووبـارە بگەڕێـتەوە سـە‌ر تـاوان ئەو خـاڵە ڕەشە زیاد دەکات تاوەکو دڵی داگیـر دەکـات، ئەمەش هەر ئەو (ران)ــە‌یە کە خوای گەورە لە قەرئاندا باسـی دەکـات کە دەفەرموێـت: هِ کَلَّیَلْلَّرَانَعَلَةُفُوبِهِمِتَا کافُؤانِکَّسُونَﷺ المطننین: ۱۶، واتە: نە‌خێسر، وانیسیە (ئەو نە‌فامــانە‌ی تێنــاگە‌ن و دانـاچڵە‌کێن)، بەڵکــو دڵیــان ژە‌نگــی هێنــاوە و چڵکــی گوناهـــ دایپۆشــیوە لە
سەرەنجامی ئەو کار و کردەوانەی دەیانکرد.
پاشان کۆشش دەکات بۆ زۆرکردنی ئەو کاروکردەوە چاکانەی کە دەروونی بێ پاك دەبێتەوە، هەروەك پەروەردگار دەفەرموێت: ﴿وَٱلََذِیَتَجَهَدُوْفِینَالَنَهۡدِینَهۡنۡر سُبَلَتَأَوَلِنَّ ٱلَسَمَ ٱلْمُحْسِبِينِينَ ﷺ﴾ العنكبوت: ٦٩ واتە: ئەوانەی لە پێناوی ئـیّمە‌دا و بۆ بەدەستهێنانی ڕەزامەندی ئێمە هەوڵ و کۆششیان کردووە و خۆیان ماندوو کردووە، سوێند بەخوا بەڕاستی ئەوانە ڕێنموویی دەکەین بۆ هەموو ڕێگەیەکـی چاك و دروست (كە بەدەستهێنانی ڕەزامەندی ئێمەی لە‌دوایە)، بێگومان خوای گەورە هەمیشە لەگەڵ چاکەکارانە.
ئيبن تە‌يمييە (رَحِمَهُآننَهُ) دەفەرموێت: (فَالتَّزْكِيَة وَإِنْ كَانَ أَصْلەَا النَّمَـاءٌ وَالْبِركَـةُ
وَزِيَادَةُ الْخَيْرِ ، فَإِنَّمَـا تُحْصَـلُ بإِزَالَـة الشَّـرً، فَلەَـذَا صَـارَ التَّزَكَّـي يَجْمَـعُ هَـذَا وَهَدَا)''، واتە: هە‌رچە‌ندە تە‌زکیە و پاککردنەوەی دەروون لە بنچینە بە مان‌ـای و بەرەکەت و زۆرە، بەڵام بە لابردن خراپەکــاری بە دەســت دێــت، هەر بــۆیە تەزکــیە و پــاککردنەوەی دەروون کۆکەرەوەی هەردوو لایەنەکەیە.
خــوای گەورە دەفەرموێـت: ﴿أَلَوَتَرِإِلَ ٱلَوِينَيُزَكُوْنَ أَنفُسَغُرَبِلِ ٱلنَّهُیُـزَكِّمَنِیَشَـآدُوَلَا یۡظَلَمۡونَفِیۡلا ﷺ﴾ النساء: ٤۹، واتە: بەڵکو خوا (بەندەکانی دە‌ناسـێت) و هەرکەس
(شایستە بێبت، پە‌سـە‌ندی دە‌كـات) و دل و دەروونیی خـاوێن دە‌كـات. ئیـبن سەعدی لە تەفسیر و ڕاڤەی ئەم ئایەتەدا دەفەرموێت: (أَيْ: بالْإیمَـان وَالْعَمَـل الصَّالح؛ بالتَّخَلَّي عَنْ الأَخْلَاق الرَّذِيلَة، والتَّحَلَّي بالصَّـفَات الجَميلَـة)''، واتە:
خوای گەورە دڵ و دەروونی بەنـدەکەی پـاك دەکـاتەوە بە ئیمـان و کـردەوەی چاك، هەروەها وازهێنان لە رەوشتی ناشیرین و خۆ جوانكردن بە ڕەوشتی بەرز.
# بنەمای شەشەم: داخىستنى ئەو دەروازانەی كە مرۆڤ لادەدات لە پاککردنەوەی دەروونی و دووری دەخاتەوە لە چاکەکاری و تووشی بەدکاریی دەکات
بەندەکان زۆر پێویستیان بەوەیە کە ئەو دەروازانە دابخەن کە دەروونیان پـیس دەکات و بەرەو خراپەکاریان دەبـات، لە سـوننەتی پێغەمـبەر (صَآَلَتَهُعَلَيَدِوَسَلَّرَ)
نموونەمان بۆ هێنراوەتەوە كە مەترسـی ئەوەمـان بـۆ ڕوون دەكـاتەوە كە بەنـدە دەكەوێـتە نــاو هەنــدێك بــابەتەوە كە دیــنەكەی لــێ بــزر دەكــات، هەروەك لە فە‌رموودە‌یە‌کدا سە‌روە‌رمان (صَلَّاَلنَّهَعَلَیْهِوَسَلَّرَ) دەفەرموێت: (ضَـرَبَ اللَّـەُ تَعَـالَی مَثَلاَ صرَاطَّا مُسْتَقیمَا، وَعَلَی جَنُبَتَی الصَّراط سُوران، فیەمَا أَبْوابٌ مُفَتَّحَةٌ، وَعَلَی الْآبُوَاب سُتُورّ مُرْخَاةٌ، وَعَلَى بَاب الصَّراط داع يقولَّ: يَـا أَيُهِـا النَّـاسُ! ادْخُلَّـوا الصَّرَاطَ جَميعٌا وَلَا تَتَعَوَّجُوا، وَدَاع يَدْعُو منْ فَوْقِ الصَّراطِ، فَـإذَا أَرَادَ الْإنسَـانُ
أَنْ يَفْتَحَ شَيْفٌا منْ تلْكَ الأَبُواب قَالَ: وَيْحَـلَ لَا تَفْتَحْـەُ، فإنَّـلَكَ إنْ تَفْتَحْـەُ تَلجْـەُ،
فَالصَّراطُ الإسلامُ، والسُّوران حُدٌودٌ اللَّه، وَالْاَصُوَابُ الْمُفَتَّحَةُ مَحَارمُ اللَّه تَعَـالَّى،
وَذلكَ الدَّاعي عَلَى رَأْسِ الصَّراطِ كتَابُ اللَّه، وَالدَّاعِي منْ فوقِ وَاعظَّ اللَّه فَي قَلْـب كُـلّ مُسْـلِم)''، واتە: خـوای گەورە نمـوونە‌ی ڕێگـایە‌كی ڕاسـتمان بـۆ دەهێنێتەوە کە لە هەردوو لای ئەم ڕێگایە دوو دیواری لێیە، دوو دەرگای کراوە لە دیوارە‌کــان هەیە، دە‌رگاکــانیش پە‌ردە‌یــان لە‌ســە‌رە کە ئە‌ودیــوی دیــوارە‌کە
نابینرێت، لەسەر دەرگـای ڕێگـاکە بـانگکەرێکی لێـیە دەڵێـت: ئەی خەڵکیـنە ه‌مووتان لەسەر ئەم ڕێگـا ڕاسـتە بـڕۆن و بە‌مـلا و بە‌ولادا مە‌چـن، هەروەها بانگكەرێكی تر لە سەر ڕێگاكەیە كە هەر كەسێك بیەوێت یەكێك لەو دەرگایانە بكاتەوە پێی دەڵێت: ئاگاداربە مەیكەرەوە، چـونكە ئەگەر بیكەیـتەوە زاڵنابیـت بەســەر خۆتــدا و دەچیــتە ژوورەوە، ئەو ڕێگــایە ئیســلامە، دوو دیــوارەکەش سنورەکانی خوای پەروەردگارە، دەرگاکانیش ئەوشتانەیە خوا حەرامی کردووە،
ئەو بانگكەرەش كە لەسـەر دەرگـای ڕێگـاكەیە قورئـانە، ئەو بـانگكەرەش كە لەسەر ڕێگاکە‌یە ئامۆژگاری خوایە لە دڵی هەموو موسڵمانێکدا.
حافز ئيبن ڕەجەبی حەنبەلی دەفەرموێت: (وَمَنْ كَانَ فِي الدَّنْيَا قَدْ خَرَجَ عَنْ
الإِسْتَقَامَة عَلَى الصَّرَاطِ، فَفَتَحَ أَبْوَابَ المَحَارِم الَّتِي فِيُستٌور الصَّراطِ يُمْنَةّ
وَيُسْرَيَّ، وَدَخَلَ إِلَيْهَا - سَوَاءٌ كَانَتْ المَحَارمُ منْ الشَّهَوَاتِ أَوْ منْ الشَّبُهَات –
أَخَذَتْهُ الْكَلَالِيبُ الَّتِي عَلَى ذَلِكَ الصَّرَاطِ يُمْنَةٌ وَيُسْرِةٌ، بحَسَب مَا فَتَحَ فِي الدَّنْيَا منْ أَنْوَاب المَحَارم وَدَخَلَ إِلَيْهَا)''، واتە: هەركەسێك لە دونیادا لەسەر ڕێگای ڕاست لابدات، ئەوە دەرگای حەرامەکان لە خۆی دەکاتەوە کە لە ڕاست و چەبی ڕێگاکەن، پاشان دەچێتە ژوورەوە لە دەرگاکە - جا ئەو دەرگای حەرامە ه‌وا و ئارەزوو (شەوات) بێت یاخود شتە ناڕوونە‌كان (شبهات) بێت - پاشان ئەو دڕك و داڵآنەی لەسەر ڕاست و چەبی ڕێگاكەن ڕایاندەكێشێت بەرەو خراپە، بەپێی ئەو دەگای حەرمەی کە دەیکاتەوە و ڵێی دەچێتە ژوورەوە.
() مجموع رسائل این رجب (۲۰۷/۱).
ه‌روە‌ه‌م‌ا خــوای گەورە دەفەرموێـت: ه‌فُل‌لَلۡمُؤّمِنِیتَ یَغۡضُوایِنۡ أَبۡصَدِیۡرَیۡفَفۡظُواۡ
فُرُوجَهُمَّ ذَلِكَ أَزْكَ لَهُمَّ إِنَّ النَّ حَيِبِّ بِمَايَصْبنَعُونَ 👁️﴾ السور: ۳۰، واتە: ئە‌ى پێغە‌مــبە‌ر
(صَلَّاَلَّاَلَّمُعَلَيَةِوَسَلَّرَ) بە پیاوانی ئیمانـدار بلَـیێ: چاویـان بپـارێزن (لە‌سـە‌رنجدانی ئافرەتی نامەحرەم)، هەروەها نامووس و عەورەتیی خۆیـان لە حەرام بپـارێزن،
بێگومـان ئەوە پـاكتر و پـوختترە بۆیـان (بـۆ دل و دەروون و ڕوالەت و ڕۆح و لاشە‌یان)، بەڕاستی خوا ئاگادارە بەو هە‌ڵسوکە‌وت و ڕە‌فتارانە‌ی کە دە‌یکە‌ن.
ئەبو حەییانی ئەندەلوسی دەفەرموێت: (قَدَم غُضُّ البَصَر عَلَی حفْظَ الْفَـرْج لأنَّ
النَّظَرَ بَریدٌ الزَّنا وَرَائدٌ الْفٌجُور، وَالبَلْوَى فیە أَشَدٌ وَأَكْتَىر) ٰ ٰ ٰ ٰ واتە: لەم ئـایەَتەدا نەزەر خراوەتە پێش پاراستنی داوێن، چـونکە نەزەرکـردن ئەتبـا بەرەو داوێنن پیسی، کارەسات لێرە گەورەترە.
شێخ سەعدی (رَحۡمَهۡالنَّهۡ) دەفەرموێت: (فإنً مَنۡ حَفظَ فَرۡجَهۡ وَبَصَـرەۡ، طَهۡسَ مـنۡ الخَبَثَ الَّذي يَتَدَنَّسٌ بە أَهْلَّ الْفَوَاحش، وَزَكَـتْ أَعْمَالُّـەُ بسَـبَب تَـرْكَ المُحَـرَّمَ،
الَّذِي تَطْمَعُ إِلَيْهِ النَّفْسُ وَتَدْعُو إِلَيْهِ، فَمَنْ تَرَكَ شَيْغاً للَّهِ عَوَّضَهُ اللَّهُ خَيْراً منْهُ)'')،
واتە: هەر كەسێك دامێن و چاوی لە حەرام بپارێزێـت، ئەوە لەو پیسـیانە پـاك دەبێتەوە کە کەسانی تاوانبار پێی پیس دەبن، هەروەها کردەوەشی جوان دەبێت بەهـۆی وازهێنـان لە کـردەوەی حەرام، ئەو کـردەوانەی کە نەفــس و دەروون ئــارەزووی لێــیە و داوای دەکــات، هەر کەســێك لەبەر خــوای گەورە واز لە کردەوەیەکسی خسراپ بهێنێـت، ئەوە خسوای گەورە بە باشستر بسۆی قەرەبسۆو دەکاتەوە.
هر بۆیە یەكێك لەو شتانەی دینی مرۆڤ جوان دەكات ئەوەیە كە واز لە شتێك بهێنێت كە پەیوەندی بە‌وە‌وە نییە، لە قسەی زیادە و نە‌زە‌رکردن و شتی تر.
ئيبنولقەييم (رَحَمَهُآلنَهُ) دەفەرموێت: (وَأَكُتَرُّ المَعَاصِي إِنَّمَـا تَوَلُّلُّدُهَا مــنْ فَضْـول الكَلَام وَالنَّظَر وَهُمَا أَوْسَــع مَـدَاخِل الشَّـيْطَان، فَـاِنْ جَارَحْتيەمـا لَاَ َيمُـلآن وَلَا یَسْأَمَان)''، واتە: زۆرترینی تاوانە‌کان بەهۆی قسەی زیادە و نە‌زە‌رە‌وە دروست
دەبن، ئەو دووانەش فراوانترین دەروازەی هاتنە ژوورەوەی شـە‌یتانە، ئەو دوو ئەندامەش لەوانەن كە نە بێزار دەبن نە وەڕس دەبن.
بۆیە پێویستە لەسەر بەندە زرنگ و دانا بێـت و داوای ئـارامی و ڕزگـاری لە خوای گەورە بکات، هەروەها هەموو ئەو رێگایانە ببرێت کە بەرەو لەناوچوون و خراپەکاری دەبـات، چـونکە دینـی بەنـدە سـە‌رمایەکەیەتی، بەلەنـاوچوونی دینە‌کە‌ی واتە دۆڕانی لە دونیا و دواڕۆژدا، بە تـایبە‌تی لەم سـە‌ردە‌مە‌ی ئـێمە‌دا کە فیتــنە وەکــو بــاران بەســەر خەڵکیــدا دەبارێـت، هەروهەــا هەمــوو جــۆرە دەرگــایەکی هەوا و ئــارەزوو کــراوەیە لەگەڵ ئەم ئــامێرە ســەردەمیانە و ســایتە گومانلێكراوەكـان و بەرنــامە گومرِاكەرەكــان، كە خەڵیــان بەرەو سەرلێشــێوان بــردووە و لە ڕێگــای هیــدایەت لایانـــداون، - تکامـــان وایە خـــوای گەورە سە‌لامە‌تمان بكات -.
# بنەمای دەوتەم:
## یادکردنەوەی مردن و دیدەنی پەروەردگار
خــوای گەورە دەفەرموێـت: هَیَتَأَبُّهَا اَلَّذِینَ ءَامَنُواْ اَنَّقُواْ اَلنَّهَوَآتَنظُرَنَفْسٌ مَافَدَّمَتَ لِغَدِّ
وَاْتَفُوْاَلْتَفُوْاَلْتَفُوْاَلْتَفَحَيِمَاتَعَمَلُونَ ﷺ﴾ احثــر: ١٨، واتە: ئە‌ى ئە‌وانە‌ى باوە هێناوە، خواناس و پارێزکاربن، لە سنورەکانی خوا مەترازێن، با هەمـوو کەس سەرنج بدات و بزانێت چی بۆ سبەی دەست پێشخەری کردووە.
ه‌روە‌ه‌روە‌ه‌ص‌ص‌ص‌ا پێغە‌م‌ص‌ص‌ص‌ص‌ب‌ه‌ر (صَلَّأَسَّمُعَلَيَدِوَسَلَّرَ) دە‌فە‌رموێ------------ت:
(أَكْتُرُوا من ذكُر هادم اللَّذَّات)''، واتە: زۆر یادی لە‌ناوبە‌ری چێژە‌کان بـکەن.
واتە مردن.
مردن جیاکەرەوەی نێوان دونیا و دواڕۆژە، هەروەها ناوبڕە لە نێوان کاتی کار و پاداشت، هەروەها سنوری جیاکەرەوەی نێوان کارکردن و وەرگرتنیی پاداشـتە،
هر بـۆیە هــیچ بــواری تەوبە و پە‌شــیمانی و داوای لێخۆشــبوون لە کــردە‌وە
خراپەکانی تێدا نییە، بە هەمان شێوە بوار نییە بۆ کردنی کار و کردەوەی چاك،
ه‌روە‌ك خـوای گەورە دەفەرموێـت: ه‌وَلَیْسَتِ‌التَوْبَهُلِلَزِینَیعَـمَلُورَـ ٱلسَّیِنَاتِ
حَنَّیۡإِذَاحَصَہَرَأَحَدَهُـمۡ ٱلۡمَوۡتُفَالَ إِنَیۡتُبۡتُ ٱلۡتَنَ ﷺ ﴾ : ١٨، واتە: تەوبە و پەشیمانی بۆ ئەو کەسانە نییە کە بەردەوامــن لەســەر گوناهـــ و تــاوان، کە ئەو کاتەی مردن یەخەی بە یەکێکیان گرت ئەوسا بڵێت: ئەوە ئیتر من بەڕاسـتی لە ئێیستاوە تەوبەم کرد.
هروەها مردن هەموو كەسێك دە‌گـرێتە‌وە بـێ جیـاوازی و بێگومـان، هەروەك پەروەردگار دەفەرموێت: ﴿فَلۡإِنَ ٱلۡمَوۡتَالَّذِیتَفِرُویَتَمِنَهُفَإِنَّهُ مُلَقِیکُوۡتَ﴾ اجسَ:
٦ واتە: ئەی پێغەمبەر (صَلَّاَلنَّهِنَيَوِنَسَلَّرَ) پێیـان بڵـیێ: بەڕاسـتی ئەو مـردنەی کە رادەكەن لە دەستی هەر یەخەتان دەگرێت.
ه‌روە‌ه‌ص‌موێم‌س‌ت: ه‌أَیْنَمَانَكُونُایْدِرِكَوْالَمَوْتُوَفَكُتُوفِبُرُوجِمُسَيَدَوْﷺ﴾
النساء:۷۸، واتە: (دلنيابن) لەهەر كوێ بن مردن يە‌خە‌تان پێ دەگرێـت، بـا لە‌نـاو چەندین قەڵا و شوێنی سەخت و قایمیشدا بن.
لەگەڵ ئەوەشــدا مـــردن لەناکـــاو یەخەی مـــرۆڤ دەگرێــت، خـــوای گەورە دەفەرموێـت: ﴿فَإِذَاجَاَءَ أَبَمُهُمْ لَايَسَتَأَجُونَسَاعَفَّوَلَايِسَتَقْدِمُونَﷺ﴾ اْعراف: ٣٤، واتە:
جا كاتیك كۆتایی تەمەنیان هات، ئەوە نە تاوێك دوا دەكەون نە تاوێكیش پێش دەكەون.
چەنـد کەســمان بینــی لە مــاڵەکەی دەردەچێـت بەئۆتــۆمبێلەکەی و کەچــی بە کفنە‌وە و لەسەر شان دە‌یگە‌رێننە‌وە بۆ ماڵە‌کە‌ی، هە‌روە‌ه‌یا چە‌ن‌ـدین م‌ـرۆش بە
کەسـوکارەکەی وت: خـواردنم بـۆ ئامـادە بـکەن، بەڵام مـرد و لێـی نەخـوارد، بەهەمان شێوە چەندین مرۆڤ جل و بەرگی پۆشی و قۆیچەکانی داخست بەڵام ﻣﺮﺩﻭﻭ ﺷﯚﺭ ﻗﯚﭘﭽﻪﮐﺎﻧﯽ ﮐﺮﺩﻩﻭﻩ.
هر بۆیە لە یادکردنەوەی مردن دا سوودی مەزنی هەیە بۆ بەندەکان، چونکە بە
یـادکردنە‌وە‌ی مـردن دڵە بـیێ ئاگاکـان بە خە‌بە‌ر دێـنە‌وە و دڵە مردووە‌کـانیش ﺯﯾﻨﺪﻭﻭ ﺩەﺑﻨﻪﻭە، ﺑﻪﻧﺪەﺵ ﺑﻪ ﺟﻮﺍﻧﯽ ڕﻭﻭ ﻟﻪ ﺧﻮﺍﯼ ﺧﯚﯼ ﺩەﮐﺎﺕ ﻭ ﻫﻪﺭﻭەﻫﺎ ﺑێ
}_\circ}}\circ}\circ}}
ئاگایی و پشت کردن لە عیبادەتی خوای گەورە ناهێڵێت.
سەعيدى كوڕى جوبەير (رَحِمَهُٱلنَهُ) دەفەرموێت: (لَوْ فَـارَقَ ذَكْـرُ الْمَـوْت قَلْبــي خَشيتُ أَنْ يَفْسُدَ عَلَيَّ قَأْبِي) (''، واتە: ئەگەر یادی مردن لە دلْم جیابێتە‌وە ترسی
}
ئەوەم هەیە دڵم بەرەو خراپە بمبات.
هر بۆیە بەندە بەردەوام لە خێردایە تا ئە‌وکاتە‌ی کە ئاگای لە بارودۆخی خۆی دەبێـت لە بەردەسـتی پەروەردگـاری لە دواڕۆژدا و دوای مردنـی، و هەروهەـا ئاگای لە چارە‌نوسی بێت لە دوای مردن.
سوفیانی کوڕی عویە‌ینە (رَحِمَهُاللَهُ) دەفەرموێت: ئیبراهیمی تە‌میمـی (رَحِمَهُاللَهُ)
دەفەرموێت: (مَتَلَتُ نَفْسِي فِي الْجَنَةَ آكلُ ثَمَارَهَا، وَآشْرَبُ مِنْ أَنْهَارەَا، وَأُعَـانقُ أَبْكَارَهَا، ثُمَّ مَثَّلْتُ نَفْسِي فِي النَّارِ آكـلٌ مـنْ زَقُّومەَـا، وَأَشْـرَبُ مـنْ صَـديدەَا،
وَأُعَالجُ سَلَاسلَهَا وَأَغْلَالَهَا؛ فَقُلْتُ لنَفْسي: أَيْ نَفْسي! أَيُّ شَيْءِ تُرِيدِينَ؟ قَالَـتْ:
أُرِيدُ أَنْ أُرَدً إِلَى الدُّنْيَا فَأَعْمَلَ صَالحاً، قَال: قُلْتُ: فَأَنْتَ فى الأُمْنيَة فَاعْمَلى)(")،
واتە: وابیرم کردەوە لەبەهەشتدا بم، لە بەروبوومەکانی دەخۆم و لە ڕووبارەکانی دەخۆمەوە، باوەش بە حۆریەکاندا دەکەم، پاشان وا بیرم کردەوە لە ئـاگردام، لە تال و ژەهـرەکەی دەخـۆم و لە کێمەکـانی دەخـۆمەوە، هەروهەـا هەوڵـی خـۆ ڕزگـارکردن دەدەم لە کـۆت و بەنـدەکانی، پاشـان بەنەفســی خــۆمم وت: ئەی نەفسم! چیت دەوێ؟ وتـی: ئەمەوێ بگەڕێمەوە بـۆ دونیـا و كـردەوەی چـاك بكەم، فەرمووی: وتم: دەی تۆ ئێستا لەو بارەدای كە دەتەوێ، دەی ئێش بكە.
هروەها تـیۆ بە‌نە‌فسسی خـۆت بڵـێ: ئەی نە‌فسسم! ئەگەر مـن مـردم ئیتـر کـێ لەجیاتی من نوێژ دەکات، ئەی کێ لەجیاتی من ڕۆژوو دەگرێـت، ئەی کێێ لە جیاتی من تەوبە ئەکات لە تاوان و زیادە‌ڕۆییە‌کانم ؟!
# بنەمای هەشتەم: ه‌ڵبژاردنی هاوڕێ و دۆستی باش
خـــوای گەورە دەفەرموێــت: ﴿وَآصَبِرْنَفْسَكَمَعَالَّنِیتَ یێعُونَ رَيَّهُم بِٱلْغَدَوْقِوَآلَیتِیَ
يُرِيدُونَوَجَهَةٌ وَلَانَعَدُعَيْنَاكَعَنْهُوْتُِّيدُ زِينَةَ اَلْتَيَوِقَالدُنيَاًوَلَانُطِمَنْ أَغْفَلْنَافَلْبَهُوعَن ذِكِيَاوَأَتَبَمَهَوَنُهُوَكَانَأَتَرُوُدِفُطَانَ ﴾ نكب: ٢٨، واتە: ئارام بگرە و خۆت ڕابگرە لەگەڵ ئەو کەســـانەدا کە خواپەرســـتی دەکەن و یـــادی پەروەردگاریـــان ویـــردی سەرزاریانە لەبەرەبەیان و دەمە و ئێواراندا، مەبەستیانە و دەیانەوێـت ئەو زاتە ڕازی بکەن، ڕوو لەوان وەرمەگێڕە و (ڕوو مەکە دونیا پەرستان و دەوڵەمەندان)
لە کاتیکدا تۆ زینە‌ت و ڕازاوە‌یی ژی‌ـانی دونی‌ـات بوێـت و بە‌گـوێی ئەو جـۆرە
کە‌ســانە مەکە کە دڵیمــان غافــڵ کــردووە لە یــادی خۆمــان (بە هــۆی دونیــا پەرستیەوە) شوێنی ئارەزووی خۆی کەوتـووە و هەرچـی کاروبـاری هەیە بـێ سەر و بنە و لە سنور دە‌رچووە.
سەعدی (رَحۡمَهۡآللَهۡ) لە تەفسیر و ڕافەی ئەم ئایەتەدا دەفەرموێت: (فیەَـا الأَمۡسرُ
بصُحْبَة الأَخْيَار وَمُجَاهَدَة النَّفْسِ عَلَى صُحْبَتەِمْ وَمُخَالَطَتَهِمْ، وَإِنْ كَـانُوا فُقَـرَاء فَامِنَّ فِسِي صُـحْبَتَهِمْ مِـن الفَوَائَـد مِـا لا يُحْصَـى) (`، واتە: لەم ئـایە‌تە پیـرۆزە‌دا فەرمــانکراوە بە هــاوڕێیەتیکردنی کەســانی بــاش، هەروهەــا هەوڵ بــدەن کە دۆستایەتیان بکەن و تێکەڵیان بن، هەرچەند ئەگەر هەژاریـش بـن، چـونکە لە ﺩﯙﺳﺘﺎﯾﻪﺗﯽ ﮐﺮﺩﻧﯿﺎﻧﺪﺍ ﺳﻮﻭﺩﯼ ﺯﯙﺭ ﻫﻪﯾﻪ ﮐﻪ ﻧﺎﮊﻣێﺮﺩﺭێﺕ.
پێغەمبەر (صَلَّأَلنَةُعَلَيَهِوَسَلَّرَ) دەفەرموێت: (الرَّجُلُ عَلَى دین خَلیلەِ فَلْيَنْظُرْ أَحَدُكُمْ
مَنْ یُخَاللٌ)''، واتە: پیاو لەسـەر دینـی هـاورێكە‌یە‌تی، بـا هە‌ریە‌كێـك لە ئێـوە
بزانێت هاوڕێیەتی کێ دەکات.
ئەبـو ســولەیمانی خەتـابی (رَحِمَهُآلنَّهُ) دەفەرموێـت: (قَوْلَّـەُ: (الْمَسْهُ عَلَـی دیــن خَلَيلە)، مَعْنَاهٌ: لا تُخَاللُ إلا مَنْ رَضِيتَ دینَهُ وَأَمَاننَةُ، فَإنَكَ إذَا خَالَلْتَهُ فَادَكَ إلَى دينە وَمَذْهَبە، وَلا تُغَرَّرْ بدينكَ، وَلا تُخَاطِرْ بنَفْسكَ، فَتُخَاللْ مَنْ لَيْسَ مَرْضِيًًا فسي دینە وَمَذْهَبە)'')، واتە: مانای ئەو فەرمایشـتەی پێغەمـبەر (صَبَلَّاَلنَّمُعَلَیَهِونَسَلَّرَ) کە
دەفەرموێت: (الْمَرْءٌ عَلَى دین خَلیلە) ئەوەیە كە هاوڕێیەتی كەسێك مەكە ئەگەر لە دین و ئیمانی ڕازی نە‌بوویت، چونکە ئەگەر هاوڕێیەتی بکە‌یت ئە‌تبا بۆ دین
و مەزهەبەكەی خۆی، تۆش دینەكەت مەدۆڕێنە لە پێناو هاوڕێیەتی كەسێك كە دین و مەزهەبی جێی ڕەزامەندی خوای گەورە نییە.
هر لەبەر ئەمەش ئی‌سبن مەسعود (رَضِوَلِنَهُعَنەُ) دە‌فە‌رموێست: (اعْتَب‌سٌوا النَّـاسَ باَحْدَانەِمْ، فَإنً المَرْءَ لَا يُخَادنٌ إلأً مَسِنْ يُعْجبُهُ)(٣)، واتە: كە‌سـايە‌تی خە‌ڵـك بە
هاورێ و دۆستەكانیاندا بناسنەوە، چونكە مرۆڤ هاورێیەتی كەسێك دەكات كە لای پەسەند بێت.
.
ه‌روە‌ه‌م‌بە‌ر (صَاَّاَلنّهُعَلَيَهِوَسَلَّرَ) دەفەرموێـت: (متَـلَّ الجلِـيس الصَّـالِحِ
وَجَليس السُّوء: كَحَامل المسْك، وَنَافخ الْكير ، فَحاملُ المسْك إمَّا أَنْ يَّحْـذيَكَ،
وَامًا أَنْ تَبَتَاعَ منْهُ، وَإِمًا أَنْ تَجدَ منْهُ رِيحَّـا طِيًّـبَةَ، ونَـافِخُ الكِيَـرِ إِمًّـا أَن يَحْـرقَ
ثيابَكَ، وإمًا أَنْ تَجدَ منْهُ رِيحًا مُنْتنَةَ) (``)، واتە: نموونەی هاورِيٰى باش و خــراپ وەکو بۆن فرۆش و ئاسنگەر وایە، چونکە بۆن فرۆش یان بۆنێکی خۆشـت پـێ دەدات، یان بۆنی خۆشی لێ دەکڕیت، یاخود بۆنی خۆی خۆشە، بەڵام ئاسنگەر یان جلە‌کانت دە‌سوتێنێت یاخود بۆنی ناخۆشە.
قازی عیـاز (رَحۡمَهۡاۡنَةۡ) لە ڕافەی ئەم فە‌رمـوودە‌یە‌دا دەفەرموێـت: (فیـە تَجَنَّۡبَ
خُلَطَاء السُّوءِ وَمُجَالَسَة الأَشْرَارِ وَأَهْـلِ البِـدَعِ وَالمَغْتَـابِينَ للنَّـاسِ؛ لأَنَّ جَمِيـعَ
هؤُلَاءِ يَنْفَذُ أَثَرَهُمْ إِلَى جَلِيسِهِمْ، وَالْحَضُّ عَلَى مُجَالَسَةِ أَهْلِ الخَيْرِ وَتَلَقُّى العلْـم وَالأَدَب، وَحُسْنُ الەُدَى وَالأَحْلَلقُ الحَميدَة)'')، واتە: لەم فە‌رموودە‌یە‌دا فە‌رمان کـراوە بە خــۆ بەدوورگــرتن لە تێکەڵبــوون بە کەســانی خــراپ و شــەڕانگێز،
هروەها کەسانی بی‌دعە‌چی و هەروەها ئەو کە‌س‌انە‌ش کە پاشـە‌ملە باسی خەڵك دەكەن و غەیبەت دەكەن، چـونكە هەمـوو ئەو كەسـانە كـاریگەری لە شوێنی خۆیان جێدەهێلن، هەروهەـا هانـدان بـۆ هـاوڕێیەتی کردنـی کەسـانی چاکەکار و چاکەخواز و وەرگرتنی زانست و هیدایەت و ڕەوشتی بەرزیـش بە ه‌مان شێوە لەم فە‌رموودە‌یە‌دا هاتووە و فەرمانی پێ کراوە.
هر بۆیە پێویستە بەندە هاوڕێ و دۆستێك هە‌ڵبژێرێـت كە ه‌اوك‌ـاری بـكە‌ن لە
كاری خێر و چاكەدا، چونكە ئەو كەسانە هۆكارن بۆ پاك بـوونەوەی دەروون،
هروەها ئاگاداربێت لە هە‌آبژاردنیی ه‌ـاوڕێی خــراپ و کەسـانی شـە‌ڕانگیز،
چونکە ئەوانە لە گە‌ڕی ترسناکترن بۆ مرۆڤ.
# بنەمای نۆیەم:
## سڵكردنە‌وە لە شانازی بە‌خۆكردن و لەخۆبایی بوون
خـوای گەورە دەفەرموێـت: هِفَلاتُنَكُرَاأَنفُسَكُوْمُرَأَعْلَمُرِيَنِ أَنَفَىَ هِ النجہ: ٣٢، واتە:
كەواتە خۆتان بە چاك مەزانن، خۆتان بە پاڵفتە دامەنێن، هەر خوا دەزانێت كێ تەقوای هەیە و کێ پارێزکـارە. خـوای گەورە فەرمـانی کـردووە کە بەخۆمـان هە پارێزکاری شوێنی لە دڵدایە، تەنها خودا دەزانێت کە کـام دڵە لە پارێزکـارانە،
هر ئەو بە‌خۆداهە‌ڵدانە‌ش هۆکارێکە بۆ شانازی بەخۆکردن، هەروەها ئەوەش هۆ رێکە بۆ ڕیا و ڕوپامایی کردن کە ئەم کـردەوەیە کـار و کـردەوە چاکە‌کـان هەڵدەوەشێنێتەوە.
هروەها ئیماندار هەرچەند كۆشش بكات و كـاروكردە‌وە‌ی چـاك بكـات و لە
حەرامکراوەکان خۆی بپارێزێت هێشتا هەر کەمـتەرخەمە و سـتەمی لە خـۆی کــردووە، چــونکە ئەبــوبەکر (رَضِ
هەروەها باشترین كەسێك بووە لە دوای پێغەمـبەران - كاتێی‌ـك پرسـیاری لە
پێغەمـبەر (صَلَّاَسَّعَلَيَدِوَسَلَّرَ) كــرد كە فێـری نزایەكــی بكــات كە لە نوێژەکانیــدا بيكات، پێغەمبەر (صَلَّاَلنَّهَيَهِوَسَلَّرَ) فەرمووى بلَىٰ: (اللَّهِـمَّ إِنَّـي ظَلَمْـتُ نَفْسِـي ظُلْمَا كَثِيرٌا، وَلا يَغْفِرِ الذُّنوبَ إِلاً أَنْتَ، فَاغْفِرِ لِي مغْفِرَةٌ مِـن عِنْـدَكَ، وَارحَمْنــي،
إنَكَ أَنْتَ الْغَفور الـرَّحِيم)''، واتە: پە‌روە‌ردگـارا مـن سـتە‌مێكی زۆرم لە خـۆم کـردووە، و هـیچ کە‌سـێکیش لە تاوانە‌کـان خـۆش نابێـت تەنەـا تـۆ نەبێـت،
ه‌رخۆتیش لێم ببورە و لێم خۆش بە، و بە‌زە‌ییت پێمـدا بێمـدا بێمتە‌وە، بەڕاسـتی هەر خۆت لێخۆشبوو و بەبەزەییت. دەی دەبێت پێغەمبەر (صَلَّأَننَّهُعَلَيْهِوَسَلَّرَ) بۆ ئـیّمە چی بفەرموێت؟!
هەرروهەـا دایکـی ئیمانـداران عائیشـە (رَضِّلِيَةُعَنْهَا) كاتیّـك پرسـیاری كـرد لە پێغەمبەر (صَلَّأَلنَةُعَلَيْوَسَلَّيَ) دەربارەی ئەم فەرمایشـتەی خـوای گەورە: ﴿وَلَّإِنِینَ
یۡۆۡتۡنَ مَآءَانَوۡأَقۡلۡوۡبۡهۡ وَجۡلۡةۡ أَنۡتۡ إِلۡرَبۡهۡ رَجۡمُونَ ﴿﴾ الیونـ
دەبەخشن لە زەکات و خێر دڵیان دەترسێت نەوەکو لێیان وەرنەگیرێت، چونکە ئەوانە بێگومانن کە بۆ لای پەروەردگاریـان دەگەڕێـنەوە. (قَالَـتْ: أَهُـم الَّـذینَ
يَشْرَبونَ الخَمْرَ ويَسْرقونَ؟ قَالَ (صَأَلَنَةُعَلَيْهِوَسَلَّر): لَا يَا بنْـتَ الصَّـددَّيقِ، وَلكِـنَّهُم الَّذين يَصُومُونَ وَيُصَلُونَ وَيَتَصَـدَقٌونَ وَهُـبمْ يَخَـافْونَ أَلاَّ تُقْبَـلَ مـنْهُمْ)''). واتە:
فەرمــووی: ئایــا ئەمــانە ئەو كەســانەن كە عــارەق دەخــۆنەوە و دزی دەكەن؟
پێغەمبەر (صَلَّأَننَهُعَلَيَهِوَسَلَّرَ) فەرمووی: نەخێر ئەی کچی سدیقی، بەڵکـو ئەوانەن کە بەڕۆژوو دەبــن و نـــوێژ دەکەن و خێــریش دەکەن، بەڵام دەترســن لێیــان وەرنەگیرێت.
هروەها عبداللە‌ی کوڕی ئە‌بی مولە‌یکە (رَحَمَهُالنَةُ) دەفەرموێت: (أَدْرَكْتُ أَكْثَرَ
منْ ثَلَاثِينَ صَحَابِّا كُلَّهُمْ يَخَافٌ النَّفَاقَ عَلَى نَفْسە)''، واتە: گە‌يشتم بە زیاتر لە
سی هاوەڵ، هە‌موویان ترسیان لە دووڕوویی هە‌بوو.
ئیمامی حە‌سە‌نی بە‌سری (رَحْمَهُآلنَّهُ) دەفەرموێـت: (إِنَّ الْمَـؤْمِنَ جَمَـعَ إِحْسَـانَا وَشَفَقَةٌ، وَإِنٌ الْمُنَافقَ جَمَعَ إِسَاءَةٌ وَأَمْنٌا، ثـمٌ تَـلَا الْحَسَـنٌ : هِ إِنَّالَزِينَهُرِيٌنْخَشْبَةِ
رَبَبِهِـرمُشۡيِفُوتَ ﷺ ﴾ الیومنون: ٥٧ ( ' ، واتە: ئیمانــدار چــاکە و ترســی خــوا لــیێ ڕەنجانی کۆکردۆتەوە، بەڵام دووڕوو خرپەکاری و بێ باکی کۆکردۆتەوە، پاشان ئەم ئایەتەی خوێندەوە: ﴿إِنَّاَلَّيِنَهُرِيَنۡخَشۡیَةِرَبَهۡمِمُشۡیِفُورَﷺ ﴾، واتە: بەڕاستی ئەوانەی کە ترسی پەروەردگاریان لە دڵدایە و دەترسن لێیان بڕەنجێت.
# بنەمای دەیەم:
## نایسینی دەروون
ئەوەی کە پێویســتە لە بــابەتی تەزکــیە و پــاککردنەوەی دەروونــدا: زانینــی حەقیقەتـی ئەم دەروونە، هەروهەـا زانینـی تایبەتمەنـدیەکانیەتی، بـۆ ئەوەی بە ئاسانی پەروەردە بکرێت و چاودێری بکرێت، وە هەروەها لەو کارەساتانەی کە دێنەڕێی بپارێزرێت.
خوای پەروەردگار لە قورئانە پیرۆزەکەیدا سێ جـۆری بەناوبانـگ و زانـراوی نەفس و دەروون باس دەکات، کە بەپێی بارودۆخی نەفس و دەروونەکـان ئەم سێ جۆرە دیاری کراوە، ئەویش ئەمانەن:
- نەفىسى ئارام و دڵنيا و دامەزراو (النفس المطمئنـة): ئەمەش ئەو نەفسەیە کە بە ئیمان و یادی خوا و عیبادە‌تکردن و ڕوو لە خوا کـردن ئـارام و دڵنیا بووەتەوە، هەروەك خـوای گەورە دەفەرموێـت: هِأَلۡذِینَءَامَنُواَوَتَطۡتِبِنۡفۡوۡیُهُم بِذِكِرِاسَّهِّ أَلاِبِذِكِرِاسَّهِ نَطْمَيِنُ اَآفُلُوبُ ﷺ﴾ ارعد: ٢٨، واتە: ئەوانەی باوەڕیـان هێنـاوە و دڵ و دەروونیـان ئـارام دەبێـت بە قورئـان و پەیـامەکەی خـوای پەروەردگـار، ئاگادار بنو دلە‌کان: هەر بە قورئان و یادی خوا و (پابە‌ند بوون بە‌ئـاینە‌کە‌یە‌وە)
خۆشنوود دەبن و دەحەوێنەوە.
هەروهەــا خــوای گەورە دەفەرموێـت: هَبِتاًینُهَالنَفَسُ ٱلْمُطْمَيِنَهُ هَاَرَجِیَإِلَى رَیَكِ
رَاضِيَةَ مَرَمِيَةَ 👁️فَاۡتۡحۡلِ فِیۡعِکَدِی 🏳️ وَآتۡحۡلِ جَتَّقِ 👁️ ﴾ النجر: ۲۷ - ۳۰، واتە: (شــایانی باسە بە ئیماندارانی سـە‌رفراز لە‌سـە‌رە‌مە‌رگدا دە‌وترێـت): ئەی خــاوە‌نی دڵ و دەروونی پـڕ لە ئـارامی (ئەی ئـادەمیزادی ژیـر و هۆشـمەندی کە لە تەمەنـی کۆتایی دنیادا پەروەردگارت ناسی و بەجوانی دەتپەرست…)، بگەڕێرەوە بۆ لای پەروەردگارت کە تۆ لەو ڕازیت و ئەویش لە تۆ ڕازییە، دە بچۆرە ڕیـزی بەنـدە چاکە نازدار و بەڕێزەکانمەوە، بچۆرە بەهەشتە خۆشە رازاوەکەمەوە.
- نەفىسى لۆمەكار و ىسەرزەنىشـتكار (الـنفس اللوامـة): ئەمەش ئەو نەفسەیە کە بەردەوام خـاوەنەکەی سەرزەنشـت دەکـات لەسـەر هەڵە، یـان لە كەمتەرخەمیەك لە ئەركێكدا، یان لە زیادەڕۆیی كـردن لە عیبادەتـدا، هەروەكـو خوای گەورە لە سورەتی (القیامة) دا دەفەرموێـت: ﴿وَلَاَأَقُیسُمُبِالَنَفَیںٱللَّوامَةِ۞﴾
التیامة: ۲، واتە: سوێند دەخۆم بە ویژدانی زینـدوو و نەفسسی ڕەخــنە لەخـۆگر کە ڵەی خۆی دەکات.
- نەفىسى فەرماندەر بە تاوان (النفس الأمارة بالىسـوء): ئەمەش ئەو نەفسەیە کە هانی خاوەنەکەی دەدات بۆ کردەوەی خراپ و ئەنجامدانی تاوان،
هروەها بەرەو شوێنی تاوان و خراپە‌كاری پە‌لكێشی دەكات، هە‌روە‌كو خوای
گەورە لە سورەتی یوسـفدا دەفەرموێـت: هِمَاأأأبِرِیُنفْسِیَّإِنَّ ٱلنَفْسَلَامَّارَةٌ بِٱلسُّوَءِ
إلَامَارَعِرَبِّأَإِنَرَبِّفِعَفُوٌرٌتَجِيٌرٌ ﴾ بِسٺ: ٥٣، واتە: (دەشێت یوسف یـان ژنە‌كە‌ی عەزیزی میسر وتبێتی) منیش نەفسی خۆم بەری ناکەم، چونکە بەڕاستی نەفس
(ئەگەر بە‌نووری خواناسی ئاوە‌دان نەبێت) زۆر فە‌رماندە‌رە بە گوناه‌ـ و هە‌لە و تاوان، مە‌گە‌ر نە‌فسێك كە پە‌روە‌ردگارم میە‌رە‌بانی پێ كردبێت.
ئەم سێ جۆرەی نەفس و دەروون پەیوەندی بە ڕاسـتی و حەقیقەتـی نەفـس و دەروونىى كەســەكەوە هەیە، هەر لەبەر ئەوەشــە ئەم بارودۆخــانە گۆڕانكــاری بەسەردا دێت بە پێی ئەو کـاروکردەوانەی مـرۆڤ ئەنجـامی دەدات، لەوانەیە هەموو ئەم بارودۆخانە لە‌یە‌ك مرۆڤدا كۆببێتە‌وە لە ڕۆژێكدا بە پێی بـارودۆخی
دەروون.
ﺯﺍﻧﺎﯾﺎﻥ ﭼﻪﻧﺪﯾﻦ ﻧﻤﻮﻭﻧﻪﯾﺎﻥ ﺑـﺎﺱ ﮐـﺮﺩﻭﻭﻩ ﻟﻪ ﺑـﺎﺭﻩﯼ ﺩﻩﺭﻭﻭﻧﻪﻭﻩ ﮐﻪ ﺑـﺎﺭﻭﺩﯙﺧﯽ
مرۆڤ لەگەڵ دەروون ڕوون دەکاتەوە، بۆ ئەوەی مسولمان بە ئاسانی بتوانێـت لێی تێبگات و ئەندێشەی بكات، تا بتوانێت دەروونی پاك و خاوێن بكاتەوە.
لێرەدا تەنها باسی دوو نموونە دەکەم کە نموونەی دوو ئیمامی بەرز و بەڕێزن:
نموونەی یەکەم: ئەم نموونە‌یە ئیمامی ئـاجوڕی (رَحَمَهُآننَهُ) لە کتێیـی (أدب النّفوس) دا هێناویەتیەوە، دەفەرموێت: من نموونەیەکت بۆ دەهێنمەوە تـاوەکو بابەتەكەت لا ڕوون بێت (إن شاء اللّه): بزانە كە دەروون وەكو مـاینێكی چـاك وایە لە نــاو کــۆمەڵە ئەســپێکدا، ئەگەر تەماشــاکەر ســەیری بکــات جــوانی و دڵڕفێنی سەرسامی دەکات، کەسانی شارەزاش لەبارەیەوە دەڵێنێ (ئەمە سوودی لـێ نابینرێـت تـاوەکو بە جـوانی مەشـقی پـێ نەکرێـت و بەجـوانی پەروەردە نەکرێت، ئەوکاتە دەتـوانی سـوودی لـیێ ببینیـت، ئەوکـاتە بـۆ ئـیش و کـار و غاردانیش دەشێت، سوارچاکەکەشی ستایشی ئەنجامی مەشق و پەروەردەکەی دەکات، بەڵام ئەگەر مەشقی پێ نەکرێت و پەروەردە نەکرێـت، ئەوە جـوانی و دڵڕۆێیەکەی سوودی لێ نابینرێـت، سوارچاکەکەشـی ستایشـی ئەنجـامەکەی ناکات لەکاتی پێویستیدا).
هر بـۆیە ئەگەر خــاوە‌نی ئەم مــاینە گــوێ بگرێـت لە کەســانی شــارە‌زا و ئەو کەسانەی ئامۆژگاری دەکەن، ئەوکاتە دەزانێت کە قسەی ئەم کەسانە یاسـتە،
ئینجا بە دوای ڕاهێنەر و پە‌روە‌ردە‌کارێکدا دە‌گە‌ڕێت ڕاهێنانی پێ دەکات.
- پاشــان دەبێـت ئەو ڕاهێـنەرە كەســێكی شــارەزابێت لە ڕاهێنــان، هەروهەــا لەگەڵیدا کەسێك بێت کە ئارام بگرێت لەگەڵ زانسـتی ڕاهێنـان و ئامۆژگـاری دەکات و سوود بەخاوەنەکەی دەگەیەنێت.
- بەڵام ئەگەر ڕاهێـنەر زانیــاری نەبێــت لەســەر ڕاهێنــان، هەروهەــا هــیچ زانستێكی پەروەردەكردنی ئەسپی لا نەبێت ئەوکاتە ئەو مـاینەش تێكـدەدات و خۆشی هیلاك دەكات، سوارچاكە‌كە‌شی ستایشی ئە‌نجامە‌كە‌ی ناکات.
- هەروەها ئەگەر ڕاهێنەر زانستی ڕاهێنان و پەروەردەی ئەسپی لابێـت، بەڵام ئارام نەگرێت لەسەر قورسی و ناخۆشی ڕاهێنان و مەشقکردن، تەنەـا خۆشـی خۆی مەبەست بوو، هەروەها تەمەڵی کرد لەو ئەرکەی لەسەرێتی لە ڕاهێنـان و ئامۆژگـاری، ئەوەش بەهەمـان شـێوە مـاینەکە تێکـدەدات و خــراپەی لەگەڵ دەکات، هەروەها ئەو ماینەش بۆ پێویستی و غاردانیش ناگونجێـت، هەروهەـا ﺩەﺑﻮﻭە ﺧﺎﻭەﻧﯽ ﺟﻮﺍﻧﯿﯽ ﺑێ ﻧﺎﻭەڕۆﻙ.
- بەڵام ئەگەر خاوەنەکەی هەر خۆی ڕاهێـنەرەکەی بێـت: ئەوکــاتە پەشــیمان دەبێتەوە لە تەمەڵی كردنی لەڕۆژێكدا كە پەشیمانی سوودی نابێت بۆی، كاتێك کە سەیری کەسـانی تـر دەکـات، دەبینێـت کە ماینەکانیـان لە کـاتی پێویسـتی ئامــادەن و لە كــاتى غــاردان ســە‌لامەت دەبــن، بەلام ئەم لە كــاتى پێویســتدا ماینە‌کە‌ی ئامادە نییە و لە غارداندا سە‌لامە‌ت نابێت، هەموو ئە‌مانە‌ش بە‌ه‌ه‌بۆی
تەمەلی کردنیەوە و ئارام نەگرتنی لەسەر ڕاهێنان و مەشقکردنە، پاشان دەسـت دەکات بە لۆمە و سەرزەنشێتکردنی نەفسس و دەروونیی خـیۆی و دەلێـت: (بـۆ زیادەرۆیت کرد؟ بۆ کەمتەرخەمیـت کـرد؟ بە هـۆی ئـارام نەگـرتن هەمـوو ئەو شتانەی ڕقم لێیەتی بەسەر خۆمدا هاتنەوە)، خواش پشتیوانە.
ژیربن (ڕەحمەتی خواتان لێ بێت)، لەم نموونەیەوە فێربن و کـاری پـیێ بـکەن رِزگارتان دەبێت و سەرکەوتوو دەبن .
ئەمە نمـــوونەی یەکەمە کە ئیمـــامی ئـــاجوڕی (رَحِمَهُآنَةُ) تێیــدا بـــارودۆخ و جۆرەكـانی نەفـس و دەروونـی مـرۆڤ ڕوونـدەكاتەوە، كە وەكـو ماینێـك وایە پێویسێی بە مەشێ و ڕاهێنان و ئارامگرتن هەیە لە پەروەردەکردنیـدا، هەروهەـا دەبێت زانیاری هەبێـت لەسـەر ئەو شـتانەی كە دڵ و دەروون پـاك و خــاوێن دەکەنەوە، ئەگەر مــرۆڤ زیــادەڕۆیی بکــات لەو زانســت و زانیــاریەدا و لەو ڕاهێنانەدا، ئەوە لە كۆتاییدا زۆر بە توندی پەشیمان دەبێتەوە.
نموونەی دووەم: ئە‌مە‌شیان ئیمامی ئیبنولقە‌ییم (رَحَمَهُالنَّهُ) بۆمان دە‌هێنێـتە‌وە
و دەفەرموێت: نەفس و دەروون وەکو شاخێکی مەزن و سەخت وایە لە رێگای
- どん -
ڕۆیشتن بەرەو پەروەردگار، هەموو ڕێبوارێکیش هیچ ڕێگایەکی تری نییە جـگە لەو شاخە و هەر دەبێـت لەو ڕێگـایەوە بـڕوات، بەڵام هەنـدێك لای قـورس و سەختە، هەندێكیش لای ئاسانە، وە بەڕاستی لای ئەو كەسەی زۆر ئاسـانە كە خوای گەورە بۆی ئاسان کردووە.
لەسەر ئەو شاخە دۆڵ و ڕێگای سەخت هەیە، بە‌ربە‌ست و كە‌نـد هەیە، دڕك و تــوو دڕك هەیە، هە‌روە‌ه‌ــا چە‌تە و ڕێگــری لێــیە و ڕێ لە ڕێبــواران دە‌گــرن،
بەتایبەتی ئەو کەسانەی کە بەشەودا ئەو رێگایە دەبرن.
هر بۆیە ئەگەر توێشووی ئیمان و بیروباوە‌ڕیان پێ نەبێت و چرای دڵنیایی کە
بە زەیتی خشوع و خـۆ بەکەمــزانین ئـیش بکـات، ئەوکـاتە ئەو بەربەسـتانەی باســمان كــرد ڕێگــری لــێ دەكەن و ئەو دڕك و داڵلانە لێـی دەئــاڵێن و نــاهێڵن بەرێگادا بروات.
بەڕاستی زۆربەی ڕێبوارانی ئەو ڕێگایە بە شوێنی خۆیاندا گەڕاونەتەوە كاتێـك کە نەیانتوانیوە ئەو ڕێگایە ببڕن و بەربەستەکان تێپەڕێنن.
شەیتانیش لەسەر لووتکەی ئەو شاخەیە، ڕێبواران ئاگادار دەکاتەوە لە سەختی سەركەوتن و بەرزی شاخەكە و دەیانترسێنێت، هەر بۆیە: سەختیی ســەركەوتن و دانیشتنی ئەو ترسـێنە‌رە (شـە‌یتان) لەسـەر لـووتکە‌کە‌ی و لاوازی نیـیە‌ت و هیممە‌تی ئەو ڕێبوارە یە‌کدە‌گرێت و ئەو دابران و گە‌ڕانە‌وە‌یە دروست دەکـات،
بێ هەڵە و پەڵەش ئەو كەسەیە كە خوای گەورە لە هەڵە و پەڵە بیپارێزێت.
هر بۆیە هە‌رکاتیك ڕێبوارێك بیەوێت بەسەر ئەو شاخە‌دا سە‌رکە‌وێت بانـگ و هاواری رێگرەکە بەرز دەبێتەوە و ئاگـاداری دەکـاتەوە و دەیترسێنێت، ئەگەر توانیی ئەو بەربەستانە ببرێت و بگاتە لووتکەی شاخەکە، ئەوکـاتە هەمـوو ئەو مەترسیانە هەڵدەگەڕێنەوە و دەبێتە شوێنێکی بێ مەترسی، ئەوکـاتەش ڕۆیشـتن ئاسان دەبێت و بەربەستەکانی سەر ڕێگاکە نامێنن، سەختی و ناڕەحەتیەکانیش نامێنن، ڕێگـایەکی فـراوان و بـێ کێشـە و مەترسـی دەبینێـت کە بەرەو ئـاو و ئاوەدانی دەیبـات، وە شـوێنی نیشـتەجێ بـوونی تێـدایە کە ئامـادە کـراوە بـۆ ڕێبوارانی کاروانی ڕێگای خوای بەبەزەیی.
هروەها لە‌تێوان بەندە و گە‌یشتن بە بە‌ختە‌وە‌ری و ڕزگاری: ه‌یممە‌ت بەرزی
و ئـــارامگرتن و ئـــازایەتی نەفـــس و دەروون و چەســـپاوی دلە، وە فەزڵ و بەخشش و ڕێزیش لە دەسەڵاتی خوای گەورەدایە دەیبەخشـێت بەو کەســەی بیەوێت و شایستە بن، هەر خواش خاوەنی فەزڵ و بەخششی گەورەیە .
ئەم نمــوونەیەش بەهەمــان شــێوە بــارودۆخ و جۆرەکــانی نەفــس و دەروون ڕووندەکاتەوە، کە خاوەنەکەی پێویسستی بەوەیە پەیمـان بـدات و چارەسـەر و تیماری دەردەکانی دەروونی بکات، چونکە ئەگەر بەڕێگایەکی شەرعی ڕاسـت و دروسـت چارەسـە‌ری نەکـات و جیەــادی نەفسـی نەکـات، ئەوە لەدەســتی ﺩەﺭﺩەﭼێﺕ ﻭ ﻧەﻓﺲ ﻭ ﺩەﺭﻭﻭﻧﯽ ﺧﯚﯼ ﻭﻭﻥ ﺩەﮐﺎﺕ.
## ئەنجام
لەپاش ڕوونكردنەوەی ئەو بنەمایانە كە هاوكاری بەندە دەكات لە تەزكیە و پاك و خاوێنکردنی دەروونیدا، بۆمان ڕوونـدەبێتەوە کە دەروون چەنـد پێویسـتی بە لێپێچینەوەیە تا لەم دونیایەدایە و توانای کـارکردنی هەیە پـێش ئەوەی مـرۆڤ لە‌بە‌ردە‌ســـتی پە‌روە‌ردگـــاری ڕاوە‌ســـتێت لە ڕۆژی دواییـــدا، لە کاتێکـــدا كەمتەرخەمبووە لە پاك و خاوێنكردنی دەروونیدا، كە بووە بە هۆكاری فەوتـان و لەناوچوونی.
هر بـۆیە پێشـینە چاکە کانمـان خە‌ڵکیـان ئاگـادار دە‌کـردە‌وە و ئامۆژگاریـان
دەكردن بە گرنگی دان بە لێپێچینەوە لە نەفس و دەروون و پاك و چـاككردنی،
پێش ئەوەی مردن یەخەی بگرێت و کار لەکار بترازێت، هەر بـۆیە لە کۆتـایی ئەم پەیامەدا چەند وەسیەت و ئامۆژگارییەکی ئەو زانایانە بـاس دەکەیـن و لە پێش ئەوانیشەوە هەرچوار خەلیفەی راشدین:
- یەکەم خەلیفەی راشد ئەبوبەکری سدیق (رَضِِِاِیِنَّعَنَهُ) دەفەرموێـت: (اعْلَمَّـوا الْوَحَادْ)، نُمّ النَّجَا النَّجَا، فَإنَّ وَرَاءَكُمْ طَالبّا حَثَيثّ مَرَّهُ سَريعّ - يعني الموت)(٢)،
واتە: ئەی بەندەکانی خودا بزانن کە ئێوە دەڕۆن و ماڵئاوایی دەکەن لە کاتێکدا کە ئەو کاتە لەئێوە شاراوەیە، ئەگەر توانیتان لەکاتی مردنتاندا لە کردەوەیەکـدا بن لە پێناو خوابێت ئەوە بێگومان ناتوانن ئەوە بکەن ئەگەر خـوای
گەورە یارمەتیتان نەدا، بـۆیە پێشـبڕکێ بـکەن لەو دەرفەتەی لەبەردەسـتاندایە،
پێش ئەوەی کاتی مردنتان بێت و بە خراپترین کار و کردەوەتانەوە بگەڕێـنەوە،
چونکە گەلانێـك خەریکی کەسـانی تـر بـوون خۆیـان لەبیرکـرد، ئاگادارتـان دەکەمەوە کە وەکو ئەوانە بن، هەر بۆیە پەلە بـکەن پەلە بـکەن، پاشـان ڕزگـار دەبن ڕزگار دەبن، چونكە داواكەرێك بەدواتانەوەیە زۆر بەخێرایـی پێتـدەگات
- واتە مردن -.
- پاشـــان خەلـــيفەی دووەمـــى موســڵمانانیش عـــومەری کـــوڕی خەتتــاب
(رَضَوۡلۡفۡعَنۡهُ) دەفەرموێت: (حَاسبُوا أَنۡفۡسَكۡمۡ فَبۡلَ أَنۡ تۡحَاسَبُوا، وَزنۡوا أَنۡفۡسَكۡمۡ قَبۡلَ
اَنْ تُوزنُوا، وَتَزَيَّوا لِلْعَرْضِ الأَكْبَرِ ، يَوْمَنَذَ تُعْرَضُونَ لا تَخْفَسَ مِـنْكُمْ خَافِيَةٌ)(٣)،
واتە: لێپێچینەوە لەخۆتـان بـکەن پـێش ئەوەی لێپێچینەوەتـان لەگەڵ بکرێـت،
هەروەها خۆتان کاروکردەوەی خۆتان کێشانە بکەن پێش ئەوەی خـوای گەورە كێشانەی بكات، وە بەكردەوەی چاك خۆتان جوان بكەن و خۆتان ئامادە بكەن بـۆ ئەو ڕۆژەی کردەوەکانتـان پیشـان دەدرێـت، لەو ڕۆژەی کە کردەوەکانتـان پیشان دەدرێن هیچ شتێك لە نهێنیەكانتان شاراوە نییە.
- پاشــان خەلــیفەی ســێیەمی راشــد عوســمانی کــوڕی عەفــان (رَضِّیِلَةُعَنْهُ)
دەفەرموێت: (ابنَ آدَمْ! اعْلَمْ أَنَّ مَلَكَ المَوْت الَّذي وُكَّـلَ بـكَ لَـمْ يَـزَلْ يُخْلفُـكَ وَیَتَخَطَّی إِلَی غَیْرَكَ مُنْدُ أَنْتَ فی الدُّنْیَا، وَكَاَنَّهُ قَدْ تَخَطَّی غَیْرَكَ إِلَیْـلَ، وَقَصَـدَكَ،
فَخُذْ حذْرَكَ، وَاسْتَعدً لَهُ، وَلاَ تَغْفَلْ فإًنَهُ لاَ يَغْفَلُ عَنْكَ.
وَاعْلَم ابْنَ آدَمَ إِنْ غَفَلْتَ عَنْ نَفْسكَ وَلَمْ تَسْتَعدً لَهَا لَمْ يَسْتَعدً لَهَـا غَيْـرَكَ، وَلَابْـدً
منْ لقَاءِ اللَّهِ، فَخُدْ لنَفْسكَ وَلاَ تَكلْهَا إلَّى غَيْـركَ) ُرُيُ واتە: ئە‌ى نە‌وە‌ى ئـادە‌م!
بزانە کە ئەو فریشتەی گیانکێشـانەی کە لە ئامادەباشـیدایە بـۆ ئەوەی گیانـت بكێشێت بەردهاوم بەدواتەوەیە و لەوەتی لەسەر ئەم دونیایەیت تۆ تێدەپەڕێنێت بۆ كەسانى تر، هەروەك چۆن كەسانى تریش تێدەپەڕێنێت بۆ تـۆ و دەتكـات بە ئامانجی خۆی، بۆیە ئاگادار بە، خۆتی بۆ ئامادە بکە و غافڵ مە‌بە، چونکە ئەو لە تۆ غافل نابێت.
هروەها ئەی نە‌وە‌ی ئادەم بزانە ئەگەر خۆت غافڵ بكە‌یت لە نەفسی خۆت و ئامادەی نەکەیت، ئەوە کەسی تر خەمی نەفسی تـۆی نـیە و ئامـادەی ناکـات،
هەروەها بێگومان ڕووبەڕوونەوەی خوامان لەپێشە، بۆیە خـۆت نەفسسی خـۆت ئامادە بكە بەكەسى ترى مەسپێرە.
- 0۳ -
- هەروەها خەلیفەی چوارەمی راشد عەلـی کـوڕی ئەبـو تالیـب (رَضَوَلِنَّعَنْهُ)
دەفەرموێــت: (يَــا أيەــا النَّــاسُ إنَّ أَخْــوَفَ مَــا أَخــافْ عَلَــيْكُم طْــولَ الْأَمَــل وَاتَبَاعُّ الْهَوَى، فَأَمًا طُّولُ الْأَمَلِ فَيَنْسِي الْآخِرَةَ، وَأَمًا اتَبَاعُّ الْهَـوَى فَيَضِلُّ عَـن الْحَقَّ، أَلَا إنَّ الدَّنْيَا فَدْ وَلَّتْ مُدْبرَةّ، وَالَّحْرَةُّ مُقْبلَةّ، وَلكُلَّ وَاحدَة منْهُمَـا بَنُّونَ،
فَكُونُوا منْ أَبْنَاءِ الَاَحْرَةِ وَلَا تَكُونُوا منْ أَبْنَاءِ الدَّنْيَا، فَإنَّ الْيَوْمَ عَمَلّ وَلَا حسَابّ،
وَغَدٌا حسَابٌ وَلَا عَمَلٌ)''، واتە: ئەو شتە‌ی کە زۆر ئە‌ترسم تووشی ببن؛ هیـوا دریژی'') و شوێنکەوتنی هەواو ئارەزووە، چـونکە هەرکەس هیـوا درێـژ بێـت قیامەتی بیر دەچێتەوە و هەرکەسیش شوین هەوا و ئارەزوو بکەوێت دژایەتیی حەق دەكات.
ئەوە دونیاش پشـتی تێکـردین و ڕۆیشـت و دواڕۆژیـش بەرەو ڕوومـان دێـت،
ه‌ریە‌كێك لە دونیا و دواڕۆژ ڕۆڵە‌ی خۆیان هەیە، ئێوە لە‌ڕۆڵە‌كانی دواڕۆژبن و لە ڕۆڵە‌کانی دونیا مە‌بن، چونکە ئە‌مڕۆ ڕۆژی کـار و کـردەوەیە ب‌یێ پرس‌ـینە‌وە،
بەڵام سبەی ڕۆژی پرسینەوەیە بێ کار و کردەوە.
- حە‌سە‌نی بە‌سری (رَحْمَهُآلنَةُ) دەفەرموێت: (المؤمنُ قَوَّامٌ عَلَی نَفْسە، یُحَاسبُ
نَفْسَهُ للَّه، وَإِنَّمَا خَفَّ الحسَابُ يَوْمَ الْقيَامَة عَلَى َقوْم حَاسَبُوا أَنْفُسَهُمْ في الدُّنْيَا،
وَإِنَّمَـا شَـقَّ الْحسَـابُ يَـوْمَ الْقيَامَـة عَلَـى أَفْـوَامِ أَخَـذَّوا هَـذا الْأَمْـرَ مـنْ غَيْـر مٌحَاسَــبَة)''، واتە: ئیمانــدار پە‌رپرســیاری نەفسس و دەروونــی خــۆیە‌تی و لیپرسینەوە لە نەفسی خۆی دەکات، لێپرسینەوەی قیـامەت لەسـەر ئەو کەسـە
ئاسان دەبێت کە لە دونیادا لێپرسینەوەیان لەگەڵ نەفسی خۆیان کـردووە، بەڵام قورس دەبێت لەسـەر ئەو کەسـانەی کە لە دونیـادا لێیرسـینەوەیان لە نەفسـی خۆیان نەکردووە.
- مەیمونی کوڕی میەران (رَحْمَهُالَنَّهُ) دەفەرموێت: (لَا یَكُونَ الْعَبْدُ تَقیًا حَتَّی یَكُونَ لِنَفْسە أَشَدً مُحَاسَبَةً مِنَ الشَّریكِ لشَّریكِه)'')، واتە: بەندە بە‌كە‌سێكی لەخواترس ناژمێردرێت ئەگەر لەهاوبەشێك بۆ هاوبەشەكەی زیاتر لە نەفسی خۆی نەپرسێتەوە.
هر لەبەر ئەمەش وتراوە: (النَّفْسُ كَالشَّریك الْخَوّان، إنْ لَمْ تُحَاسبْهُ ذَهَبَ
بمَالك)٣، واتە: نەفس وەكو ه‌اوبە‌شێكی خیانە‌تكار وایە، ئەگەر لێی
نەپرسیتەوە پارە و سامانەکەت دەبات.
هر بۆیە ئەم پێگە‌یە دڵنیای ئە‌وە‌ت پـێ دەدات کە لەم سـە‌ردە‌مە‌دا کە فیتـنە و شەڕانگێزی و هۆکاری بەلاڕێدابردنی خێبر و چـاکە زۆر بـووە، هەروهەـا ئەو هۆکارە خراپانەش زۆر بـووە کە سـە‌رنجی باتـڵ و نـاحەق بەرەو لای نەفـس رادەکێشێت و دەیرازێنێتەوە.
- هەر بۆیە ئیمـامی عبـداللەی كـوڕی موبـارەك (رَحَمَمُالنَّهُ) - یەكـیّكە لە زانـا مەزنەکانی تابعین - لەبارەی سەردەمی خۆی دەفەرموێت: (إنً الصًالحینَ فیمَـا مَضَى كَانَتْ أَنْفُسُهُمْ تواتيەِم عَلَى الْخَيْر عَفْواَ، وإنً أَنْفُسَنَا لَا تَكَادُ تواتينـا إلًا عَلَـى كُـرْهُ، فَيَبَعَـى لَـنَـا أَنْ نُكْرەَهَـا)''، واتە: پياوچاكــان لە پێشــوودا دڵ و ﺩەﺭﻭﻭﻧﯿﺎﻥ ڕێﮔﺎﯼ ﺧێﺭ ﻭ ﭼﺎﮐﻪﯼ ﭘﯿﺸﺎﻥ ﺩەﺩﺍﻥ، ﺑﻪڵاﻡ ﺩڵ ﻭ ﺩەﺭﻭﻭﻧﯽ ﺋێﻤﻪ ﺗﻪﻧﻬﺎ ڕێگای ڕق و کینەمان پیشان دەدات، بـۆیە پێویســتە لەســەرمان کە ڕقمـان لێسی بێت.
دەبێ بۆ سەردەمی ئێمە چی بفەرموێت؟!
لە كۆتاییدا دە‌پارێینە‌وە لە خوای باڵادە‌ست و دە‌ڵین: نسأل اللە تعالی بأسـمائە
الحسنى و صفاتە العليا أن يصلح لنا ديننا الذي هو عصمة أمرنا، أن يصلح لنـا دنيانا التي فيها معاشنا، وأن يصلح لنـا آخرتنـا التـي فيەـا معادنـا، وأن يجعـل ﺍﻟﺤﻴﺎﺓ ﻟﻨﺎ ﺯﻳﺎﺩﺓ ﻓﻲ ﻛﻞ ﺧﻴﺮ ، ﻭﺍﻟﻤﻮﺕ ﺭﺍﺣﺔ ﻟﻨﺎ ﻣﻦ ﻛﻞ ﺷﺮّ.
ﺍﻟﻠﻬﻢ ﺁﺕ ﻧﻔﻮﺳﻨﺎ ﺗﻘﻮﺍﻫﺎ، ﻭﺯﻛﻬﺎ ﺃﻧﺖ ﺧﻴﺮ ﻣﻦ ﺯﻛﺎﻫﺎ، ﺃﻧﺖ ﻭﻟﻴﻬﺎ ﻭﻣﻮﻻﻫﺎ.
وصلی اللّه علی نبینا محمد، وعلی آلە وصحبە وسلم.
# ناوەرۆک
| لایە‌رە | بببەت |
|-------------------------------------------------------------------|-------------------------------------------------------------|
| o | پێشەکی |
| P | بنەمای یەکەم: یەکتاپەرستی بنچینەی پاککردنەوەی دەروونە. |
| |۳ | بنەمای دووەم: دوعا و پارانەوە کلیلی پاککردنەوەی دەروونە. |
| بنەمای ىسێیەم: قورئانی پیرۆز ىسەرچاوە و یارمەتیدەری پـاککردنەوەی | |
| 1 | دەروونە. |
| E | بنەمای چوارەم: دانانی یسەرمەشق و رابەر. |
| بنەمای پێنجە‌م: وازهێنان لە تاوان (تخلیة)، جوان کردن بە‌رِوشـتی بەرز | |
| E | (تحلية). |
| بنەمـای شەشـەم: داخسـتنی ئەو دەروازانەی کە مـرۆڤ لادەدات لە | |
| e | پاککردنەوەی دەروونی و دووری دەخاتەوە لە چاکەکاری و تووشی |
| بەدكاریی دەكات. | |
| ۳ | بنەمای حەوتەم: یادکردنەوەی مردن و دیدەنی پەروەردگار. |
| ۳۷ | بنەمای هەشتەم: هە‌ڵبژاردنی هاورێ و دۆستی باش. |
| G | بنەمای نۆیەم: سڵکردنەوە لە شانازی بەخۆکردن و لەخۆبایی بوون. |
| 5 | بنەمای دەیەم: ناسینی دەروون: |
| o | ئەنجام |
| ov | ناوەرۆک |
| 10 بنەما بۆ پاککردنەوەی دەروون |
"(جەزیری) ئەندازیاری کورد باوکی ئەندازیاری ڕۆبۆتیك لە ج(...TRUNCATED) | "(جەزیری) ئەندازیاری کورد باوکی ئەندازیاری ڕۆبۆتێک لە ج(...TRUNCATED) |
"a i e bi ser ku راوگردنی ئامانجەگة ت هنگاو بۆ d n 10 هەنگاو بۆ ڕ(...TRUNCATED) | 10 هەنگاو بۆ ڕاوکردنی ئامانجەکەت |
"# ��� محمد الام لمرە لە کان عوم وکاران\n\nلە فە‌تواکا(...TRUNCATED) | 100 پرسیار و وەڵام لەسەر هەڵەکانی عومرەکاران |
"l l ۱۰ ﺳﺎڵ پاش ا سێپتەمبەر 1 l l 2 l l ١ ساڵ\n\n# ﭘﺎﺵ ١١ ﺳێێێ(...TRUNCATED) | 10 ساڵ پاش 11 سێپتەمبەر |
".\\ شــنــە‌ی ئـە‌ویــن\nan de bi ser navçeya (Landkreis) Barbara Barba\n\n# (...TRUNCATED) | 100 شنەی ئەوین |
"# ۱۲ بەڵگە\n\nبۆ ئەو موسڵمانانەی کە ۱ی ڕەبیعی یەکەم ناود(...TRUNCATED) | "12 بەڵگە بۆ ئەو موسڵمانانەی کە 12ی ڕەبیعی یەکەم ناودەنێن(...TRUNCATED) |
"ئامادە کرانی Lina Samo 9 3 S\n(L\n0 Me Ü\nLi iya b HE ENDURING LEGACY \n MUSLIM CIVILIZ(...TRUNCATED) | 1001 داهێنان لە کەلەپووری زانایانی موسڵمان |
"# (1.0) پرسیارو وەڵامی فیقەی و شەرعی\n\nلەسەر\n\n# باسی(الط(...TRUNCATED) | "105 پرسیارو وەڵامی فیقهی و شەرعی لەسەر باسی(الطهارة) پاک(...TRUNCATED) |
End of preview. Expand
in Dataset Viewer.
- Downloads last month
- 32