Updating the datasets

ILLA/13_Оренбург.txt

@@ -136,7 +136,7 @@
 РӘДҮТ АВЫЛЫНЫҢ ТАШЪЯЗМА ИСТӘЛЕКЛӘРЕ
 Венер Усманов
 Рәдүт 1742 елда барлыкка килә һәм аңа, анда хезмәт итүче командир офицерга нисбәтле, "Никитинский редут" дигән исем-атама беркетелә. Ары таба, бу торак-ныгытма ишәеп, ике мәхәлләле авылга әверелә.
-Аңлашыла ки, Рәдүт каберстанындагы сакланып калган борынгы ташъязмалар узган гасырлардагы мәдәни тормышны чагылдыручы кыйммәтле тарихи чыганаклар. Бире дә, барлыгы 28 кабер ташы исәпкә алынды. Теркәлгән иң әүв әлге таш 1822 елда язылган. Безнең тарафтан өйрәнелгән ташъязмаларның күпчел еге XIX гасырның икенче яртысына һәм ХХ гасыр башына карый. Эш барышында танылган шәхесләрнең киң җәмәг атьчелеккә моңа кадәр билгесез булган кабер ташлары ачык ланды, мәсәлән: ахунд Габделҗәлил бине Мөкәй бине Капкын бине Чапкын (1731-1841)3, хаҗел-хәрәмәен Шаһмәхмәд бине Йосыф морза Тәфкилев (1767-1845)4, Шаһгали хәзрәт бине дамулла Шаһ-Әхмәд хаҗи (1812-1875), ШаһГыйльман бине мулла Шаһ-Мөхәммәд бине Шаһиәхмәд хаҗи (?-1892), мөгаллим вә шагыйрь, Гобәйдулла бине Габдулла әл-Рәдүди (1885-1912) , хәлфә Габдрахман Габдессаттар углы Бикчәнтаев (1885-1914), мөэззин Кәлямулла имам Газыйшаһ углы Мөкәев (1834-1923), имам Габделгафур мулла Һуд углы (1856-1924), имам вә мөдәр рис Габделхак бине шәех Һибәтулла әл-Каргалый (?-1924)2, хаҗи Шаһ-Сәлим бине Шаһ-Гали Тәфкилев (79 яшендә вафат).
+Аңлашыла ки, Рәдүт каберстанындагы сакланып калган борынгы ташъязмалар узган гасырлардагы мәдәни тормышны чагылдыручы кыйммәтле тарихи чыганаклар. Бире дә, барлыгы 28 кабер ташы исәпкә алынды. Теркәлгән иң әүв әлге таш 1822 елда язылган. Безнең тарафтан өйрәнелгән ташъязмаларның күпчел еге XIX гасырның икенче яртысына һәм ХХ гасыр башына карый. Эш барышында танылган шәхесләрнең киң җәмәг атьчелеккә моңа кадәр билгесез булган кабер ташлары ачык ланды, мәсәлән: ахунд Габделҗәлил бине Мөкәй бине Капкын бине Чапкын (1731-1841), хаҗел-хәрәмәен Шаһмәхмәд бине Йосыф морза Тәфкилев (1767-1845), Шаһгали хәзрәт бине дамулла Шаһ-Әхмәд хаҗи (1812-1875), ШаһГыйльман бине мулла Шаһ-Мөхәммәд бине Шаһиәхмәд хаҗи (?-1892), мөгаллим вә шагыйрь, Гобәйдулла бине Габдулла әл-Рәдүди (1885-1912) , хәлфә Габдрахман Габдессаттар углы Бикчәнтаев (1885-1914), мөэззин Кәлямулла имам Газыйшаһ углы Мөкәев (1834-1923), имам Габделгафур мулла Һуд углы (1856-1924), имам вә мөдәр рис Габделхак бине шәех Һибәтулла әл-Каргалый (?-1924), хаҗи Шаһ-Сәлим бине Шаһ-Гали Тәфкилев (79 яшендә вафат).
 Югарыда әйтеп үтелгән кайбер шәхесләр Ризаэддин Фәхретдинов хезмәтләрендә дә телгә алына.
 Рәдүт авылы каберстанындагы ташлар төрле шәкелдә һәм би зәлештә ясалган, алар арасында сәнгать дәрәҗәсендә башкарылганнары да бар. Мондагы эпиграфик һәйкәлләрне барлыкка ки терүдә катнашкан авторларның саны уннан артык дип исәпләнә һәм алар турында мәгълүмат безгә (әлеге көнгә кадәр) төгәл билгеле түгел, шуңа күрә, хәзерге вакытта, без бу мәсьәләдә фәкать фаразлар белән генә эш итә алабыз. Бу төбәктә таш карьерлары булмау сәбәпле эпитафияләрнең күбесе Каргалы һәм Оренбург хаттатлары тарафыннан язылган (әмма ләкин бу Рәдүт авылында кятибләр булмаган дигән сүз түгел) дип кистереп әйтә алабыз (мәсәлән: кятиб Гобәйдулла бине Әхмәт бине Мәхмүд Исмәгыйлев (1862-1910), кятиб Сәйфеддин бине Хафизеддин әл-Каргалы һ.б.). "Таш язгучы" билгесез осталарның исемшәрифләрен, Каргалы һәм Оренбургта шул дәвердә яшәгән руханилар исемлегеннән эзләргә кирәктер.
 Рәдүт авылында тикшеренү эшләребезне башкаруда зур ярдәм күрсәткән Маннур һәм Хаҗирә Абдулмәновлар гаиләсенә ихлас рәхмәтләребезне җиткерәбез.
@@ -467,11 +467,11 @@
 ТЕЛЕН БЕЛГӘН - ТАРИХЫН ДА БЕЛЕР
 Дария Рамазанова
 Оренбург яклары миңа балачактан таныш кебек тоела. Күршебез Кәшшаф бабай җилкәсенә кечкенә, ләкин бик авыр сандыгын куеп, Оренбург якларына тегүчелек белән кәсеп итәргә чыгып китә иде. Гомумән, безнең авылда өязгә йөрү челәр шактый иде: Шәриб абзыйлар, Фазылҗан абзыйлар, Ислам абыйлар (кайсы тегүче, кайсы итек басучы) 1960 елларга кадәр өязгә йөрделәр. Өяз сүзе уезд сүзенең халык телендәге варианты. Хәзерге Татарстанның Кама аръягының көнчыгыш өлеше, көньяк Башкортстан, Оренбург яклары - Уфа өязе (Уфимский уезд) дип атала иде, соңга таба Оренбург губернасы оеша. Башкортстан татарларының тарихын өйрәнгәндә, архив материалларындагы кайбер фактларны ачыклау өчен мин авылыбызның мөхтәрәм бабайларына мөрәҗәгать иткәнем булды. Мәсәлән, хәзерге Башкортстанның Баймак районы Юлук авылы кешеләре үзләренең бер үтенечләрендә (ХIХ йөз башы) безнең бабайларыбыз Арча даругасы Эзмә Пүкәле авылыннан килгәннәр дип күрсәтәләр. Мин авылыбызның исеме (Пүкәл) шулай икенче төрле аталып йөртелдеме икән дип баш ватканнан соң, әлеге өязгә йөрүче бабайларыбызга мөрәҗәгать иттем. Алар барысы да "безнең авыл документларда шулай аталып йөртелә иде, адресны Эзмә Пүкәле дип язмасак хат та бармый иде", дип аңлаттылар. Казан арты кәсепчеләребез шул рәвешле бөтен Урал буйларын, Оренбург далаларын иңләп-буйлап йөргәннәр, күрәсең. Идел буе һәм Оренбург далалары арасындагы бәйләнешләрнең ерак традицияләре хәзерге чоргача килеп җиткәннәр. Бу мәсьәләләр белән Көнбатыш Башкортстандагы татар сөйләшләрен, андагы татарларның тарихын өйрәнгәндә безгә архивларда (Мәскәү, Уфа, Пермь, Оренбург, Казан) шактый озак тикшеренүләр алып барырга туры килде (Рамазанова, 1984; 2001; 2002, 1996, 1998 һ.б.).
-Халык күбәя, җирләр җитми башлагач Башкортстаннан көньякка таба күчеш башлана. Мәсәлән, Оса даругасы йомышлы татарлары (хәзерге байкыбаш сөйләше вәкилләре) Уфа өязе Ногай даругасы (хәзерге Кырмыскалы районы) җир ләренә күченәләр (РГАДА, ф. 248, тасв. 3, сакл. берәмл. 115, 647 б.), Казан, Ногай даругаларыннан хәзерге Стәрлетамак төбәгенә (РГАДА, ф. 452, тасв. 2, сакл. берәмл. 115, 62 б. һ.б.) күченәләр. Архивлардагы язма чыганаклар аларның Оренбург губернасы белән күрше төбәкләргә (хәзерге Стәрлебаш районы җирләренә) (Халикеево, Карагушево һ.б. авыллар) күчүләре турында сөйли. Гомумән, Уфа өязеннән көньякка таба күчеш XVII гасыр азагында, XVIII гасыр башларында бик актив булган (РГАДА, 248, 452, 172 һ.б. фондлар)1.
+Халык күбәя, җирләр җитми башлагач Башкортстаннан көньякка таба күчеш башлана. Мәсәлән, Оса даругасы йомышлы татарлары (хәзерге байкыбаш сөйләше вәкилләре) Уфа өязе Ногай даругасы (хәзерге Кырмыскалы районы) җир ләренә күченәләр (РГАДА, ф. 248, тасв. 3, сакл. берәмл. 115, 647 б.), Казан, Ногай даругаларыннан хәзерге Стәрлетамак төбәгенә (РГАДА, ф. 452, тасв. 2, сакл. берәмл. 115, 62 б. һ.б.) күченәләр. Архивлардагы язма чыганаклар аларның Оренбург губернасы белән күрше төбәкләргә (хәзерге Стәрлебаш районы җирләренә) (Халикеево, Карагушево һ.б. авыллар) күчүләре турында сөйли. Гомумән, Уфа өязеннән көньякка таба күчеш XVII гасыр азагында, XVIII гасыр башларында бик актив булган (РГАДА, 248, 452, 172 һ.б. фондлар).
 Оренбург губернасын үзләштерүчеләрнең зур өлеше Уфа өязеннән көньякка таба, Идел буеннан көнчыгышка таба иркенрәк җирләр эзләп килгән һәм урнашкан татарлар булган. Крайда формалашкан сөйләшләрнең камышлы һәм стәрлетамак, минзәлә сөйләшләре белән аеруча зур уртаклык күрсәтүенә шул вакытта нигез салынган булырга тиеш. Планлы күчереп утыртуларга хәтле әлеге җирләрдә азмы-күпме абориген төрки халыклар да яшәгән булса кирәк. Биредә тагын нугай компонентының ролен дә онытырга ярамый.
 Рус хөкүмәте тарафыннан, Урта Азия белән бәйләнешләрне үстерү, Россиянең көньякта һәм көнчыгыштагы чикләрен ныгыту максатларын күздә тотып, Орь елгасы буена башта Орск, ә 1735 елдан Оренбург шәһәренә нигез салына. Алга таба әлеге шәһәрне Самара аша Россия башкаласы белән тоташтыру күздә тотыла һәм ул юлга "Яңа Мәскәү юлы" (Новомосковская дорога) дигән исем бирелә.
 Оренбург каласына иң башта татар сәүдәгәрләре чакырыла. Сәгыйть Хаялинга һәм аның белән бергә Казан губернасыннан намуслы, сату-алу итә алырдай, моның өчен матди мөмкинлекләре дә булган 200 татар гаиләсе күчереп утыртыла. Шулай итеп Сәет бистәсенә нигез салына.
-1745 елгы халык саны алу материалларыннан күренгәнчә, Сәет бистәсенә (ул икенче төрле Каргала дип тә атала) Казан өязе Арча даругасыннан Муслюм Кусюмов сотнясына керә торган Мәмәт пустыше (Маметева пустышь)1 авылыннан Сеит (Сәет) Хаялин (ул Аид Хаялин улы була) һәм аның белән бергә Малые Сабы, Бубый, Тенекеево, Бурначи, Ст. Сабы, Адаево, Атлашево авылларыннан, Свияга (Зөя) өязе Яңа Тархан, Җөри даругасы Усюли, Алат даругасы Кумбыбаш, Ногай даругасы Старый Адам авылларыннан да күчүчеләр була (РГАДА, ф. 350, тасв. 3, сакл. берәмл. 2619). Шулай итеп, Сәет бистәсенә беренче башлап утыручыларның иң күбесе Арча даругасыннан, тагын Җөри һәм Алат даругаларыннан (Бу хәзерге Саба, Мамадыш, Кукмара, Дөбъяз районнарыннан дигән сүз) да булалар.
+1745 елгы халык саны алу материалларын��ан күренгәнчә, Сәет бистәсенә (ул икенче төрле Каргала дип тә атала) Казан өязе Арча даругасыннан Муслюм Кусюмов сотнясына керә торган Мәмәт пустыше (Маметева пустышь) авылыннан Сеит (Сәет) Хаялин (ул Аид Хаялин улы була) һәм аның белән бергә Малые Сабы, Бубый, Тенекеево, Бурначи, Ст. Сабы, Адаево, Атлашево авылларыннан, Свияга (Зөя) өязе Яңа Тархан, Җөри даругасы Усюли, Алат даругасы Кумбыбаш, Ногай даругасы Старый Адам авылларыннан да күчүчеләр була (РГАДА, ф. 350, тасв. 3, сакл. берәмл. 2619). Шулай итеп, Сәет бистәсенә беренче башлап утыручыларның иң күбесе Арча даругасыннан, тагын Җөри һәм Алат даругаларыннан (Бу хәзерге Саба, Мамадыш, Кукмара, Дөбъяз районнарыннан дигән сүз) да булалар.
 1743-1744 елларда Оренбургны Россиянең үзәге Мәскәү белән Казан аша тоташтырырга булалар. Бу юл "Большая Московская дорога" ("Зур Мәскәү юлы") дип атала башлый, поч та тракты оештырыла һәм ул трактта 20-30 чакрым ара калдырып авыллар утыртыла, алар ям куучыларның бистәләре дип аталалар һәм бушлай ям чабарга (почта йөретергә) тиеш булалар, рекрутлык йөкләмәсеннән азат ителәләр.
 XVIII гасырның 50 нче елларында Мәскәү трактында 4720 кеше исәпләнә, шуларның яртысы татарлар була, Идел буеннан башка халыклар да катнаша (Материалы по истории Башкирской АССР. Т. IV, ч. I, М., 1956, 390 б.). Аларны "чемоданные татары" дип йөртә торган булганнар. Яңа Мәскәү тракты тирәләрен үзләштерүдә үзирекле, үз теләкләре белән килгән крестьяннар да катнаша. Оренбург өлкәсе дәүләт архивында (ГАОО) 138, 98 һәм башка фондларда төрле почмаклардан бу якларга күчеп килеп урнашучылар турында күп кенә материаллар саклана.
 Оренбург төбәген үзләштерүдә нократ сөйләше вәкилләре дә катнашкан. Архив документларыннан күренгәнчә XVII йөз урталарында аларның бабалары хәзерге Әгерҗе, Актаныш төбәкләрендәге Ырыс, Салагыш, Мөшөгә һ.б. авылларга нигез салалар (РГАДА, ф. 1173, тасв. 1, сакл. берәмл. 861, 23 б.). Экспедициядә йөргәндә әлеге авылларда аларның бабаларының карин татарлары булуы турындагы риваятьләр ишетергә туры килгән иде. Бу бәйләнешләр тел материаллары белән раслана. Соңга таба карин татарлары көньякка таба күчәләр. 1685 елгы документлардан күренгәнчә, Бөгелмә округы Утазы авылы кешеләре (Токтамышевлар), Бәләбәй округы Устюба авылыннан Дәүләтъяровлар (Сәгыйть Сараев һәм башкалар) үзләрен карин татарлары дип күрсәтәләр (РГАДА, ф. 1173, тасв. 1, сакл. берәмл. 642, 1, 2, 25, 74 б.; сакл. берәмл. 861, 1 б.), тагын да соңга таба аларның дәвамчылары Оренбург җирләрен үзләштерү кампаниясендә катнашулары билгеле һәм, Сәет бистәсендә халык артык күбәеп киткәч, алар Яшырган елгасы буйларына (Оренбург өлкәсенең төньяк чиге) күчереп утыртылалар. Гомумән, Оренбург җирләрен үзләштерүнең бай тарихы бар һәм бу тарихны өйрәнү дәвам ителергә тиеш.
@@ -486,9 +486,9 @@ XVIII гасырның 50 нче елларында Мәскәү трактын
 Фәндә билгеле булганча, санап чыгылган сословиеләр ХIХ гасыр уртасыннан "башкиры из тептярей" дип атала башлыйлар.
 Оренбург өлкәсендәге татар сөйләшләре
 Сөйләшләрне өйрәнү тарихыннан. Татар диалектларын лингвистик география методы белән өйрәнү башлангач, Оренбург өлкәсен эченә алган квадратны яшь галимә З.Р. Садыйковага тапшыралар. Ул, күп санда экспедицияләр уздырып, бай материал туплауга ирешә. 
-Конкрет материалларны җентекләп анализлаганнан соң, З.Р. Садыйкова Оренбург өлкәсендә 3 сөйләш таралган икәнен ачыклый: каргалы, богрыслан (урта диалект) һәм шарлык (көнбатыш диалект), сөйләшләр эчендә урынчылыклар да аерып чыгара. Автор әлеге сөйләшләргә хас уникаль күренешләрне, оригиналь үзенчәлекләрне тасвирлап монография бастырып чыгара (1985)1 һәм аны кандидатлык диссертациясе итеп яклый (1986). Крайда таралган сөйләшләр татар халык сөйләшләренең 2 томлык атласында чагылыш таба.
+Конкрет материалларны җентекләп анализлаганнан соң, З.Р. Садыйкова Оренбург өлкәсендә 3 сөйләш таралган икәнен ачыклый: каргалы, богрыслан (урта диалект) һәм шарлык (көнбатыш диалект), сөйләшләр эчендә урынчылыклар да аерып чыгара. Автор әлеге сөйләшләргә хас уникаль күренешләрне, оригиналь үзенчәлекләрне тасвирлап монография бастырып чыгара (1985) һәм аны кандидатлык диссертациясе итеп яклый (1986). Крайда таралган сөйләшләр татар халык сөйләшләренең 2 томлык атласында чагылыш таба.
 Оренбург краендагы татар сөйләшләренең З.Р. Садыйкова тарафыннан язылган тасвирламасы "Татар халык сөйләшләре" дигән 2 томлык китапта да урын алды.
-Соңгы елларда А.Я. Хөсәенова тарафыннан әлеге төбәктәге сөйләшләрнең лексик-семантик системасын анализлауга багышланган тикшеренү уздырылды һәм диссертация якланды (2015)2. Хезмәтнең ике зур яңалыгы бар иде.
+Соңгы елларда А.Я. Хөсәенова тарафыннан әлеге төбәктәге сөйләшләрнең лексик-семантик системасын анализлауга багышланган тикшеренү уздырылды һәм диссертация якланды (2015). Хезмәтнең ике зур яңалыгы бар иде.
 Беренчедән, Оренбург краендагы сөйләшләрнең лексикасы система буларак тикшерелде һәм номинациянең үзенчәлекләре ягыннан сөйләшләрдәге оригиналь күренешләр ачылды. Ике диалектка караган сөйләшләрнең үзара тәэсир итешүе нәтиҗәсендә барлыкка килгән күренешләр табылды, шушы төбәккә генә хас лексик берәмлекләр аерып чыгарылды.
 Икенчедән, Оренбург краендагы сөйләшләр Идел буе татарларының чагыштырмача соңгырак (XVIII-ХIХ йөзләрдә) чорда күчеп килүләре нәтиҗәсендә формалашканнар, аларның элекке яшәү урыннарындагы ана сөйләшләр белән уртак үзенчәлекләре күзәтелә. Бу факторларны ачуда Институт тарафыннан төрле төбәкләргә комплекслы экспедицияләр оеш тыруның роле һәм әһәмияте зур булды.
 Нәтиҗәдә, А.Я. Хөсәенова ана сөйләшләргә хас диалекталь лексиканың Оренбург краенда, ягъни яңа шартларда, төрле сөйләшләр белән үзара тыгыз контактта төрле характердагы үзгәрешләр кичерүен ачты. Мәсәлән: көнбатыш диалектка хас зәрә (таң) сүзе шарлык сөйләшендә тагын кен зәрәсе (көн яктысы) дигән синтаксик деривациягә дучар булган һәм яңа сүз ясалган. Баплы - уңган, булдыклы сүзе каргалы сөйләшендә баплану - иркәләнү мәгънәсен алган һ.б.

ILLA/6_Омск.txt

@@ -820,7 +820,7 @@ II зат күплек сан -(ы)ңыс / -(э)ңес кушымчасы бе
 Тартым алмашлыкларында -ныңқы / -неңке формасы кулланылу: минеңке қысым, паласыныңқы пицәсе.
 Себер диалектларында фигыльләрнең борынгы төрки язма истәлекләрдә теркәлеп калган күп кенә формаларының кулланылу күренеше игътибарга лаек. Мәсәлән, барыйм, килим формасындагы теләк фигыльләрнең татар теле диалект һәм сөйләшләрендә төрле фонетик һәм морфологик вариантлары бар: урта һәм көнбатыш диалектларның аерым сөйләшләрендә барайым - барайык // барыйм - барыйык вариантлары билгеле. 
 Көнчыгыш диалектларында исә - айым (барайым) белән параллель рәвештә борынгы төрки - айын (парайын // барайын) формасы да кулланыла. Мәсәлән: Қайсы йаққа китәйем? - Кайсы якка китим. Пулмаса эшләп пағайын - Булмаса эшләп карыйм. Кецкенә әйтеп китәйен - Аз гына әйтеп китим.
-Борынгы язма истәлекләрдә дә теләкне белдерү өчен -айын / -әйен формасы йөргән. Мәсәлән, орхон-енисей язмаларында: "Түрк будун олурейин уруғсыратайын", - тир ирмеш (Әйтте: "Төрки халкын бетерим, нәселсез қалдырыйм"). "Аны атайын", -тип сүледим ("Аңа атыйм", - дип...)1.
+Борынгы язма истәлекләрдә дә теләкне белдерү өчен -айын / -әйен формасы йөргән. Мәсәлән, орхон-енисей язмаларында: "Түрк будун олурейин уруғсыратайын", - тир ирмеш (Әйтте: "Төрки халкын бетерим, нәселсез қалдырыйм"). "Аны атайын", -тип сүледим ("Аңа атыйм", - дип...).
 Борынгы татар әдәбияты әсәрләреннән дә мисаллар китерергә мөмкин. Мәсәлән, XIII йөз язма истәлеге "Йосыф вә Зөләйха" әсәрендә:
 Йосыф әйдер: Йә илаһи! Бән нә кылаен,
 Бу михнәтдән бән ничек кортылаен,
@@ -902,7 +902,7 @@ II зат берлек санындагы боерык фигыльләрнең
 Билгеле булганча, борынгыдан килгән халык йолаларының, ягъни традицион культурага караган йолаларның өч төрле коды булган, алар өч яклап башкарыла торган булганнар.
 Беренчесе - нинди дә булса хәрәкәт белән (русча - действительный);
 Икенчесе - нинди дә булса әйбер белән (предметный);
-Өченчесе - нинди дә булса сүзләр, теләкләр белән (вербальный)1.
+Өченчесе - нинди дә булса сүзләр, теләкләр белән (вербальный).
 Күп очракта, йола башкарганда әйтелә торган сүзләр онытылган була, яки аларны бары тик өлкән кешеләр авырлыклар белән генә хәтерлиләр, әйтеп күрсәтәләр. Мин үзем, филолог буларак, йолаларның менә шушы өченче өлешенә дә мөмкин кадәр зур игътибар итәргә тырыштым. Себер диалектларында йолалар белән бәйле булган һәртөрле ырымнар, ырым сүзләре, рифмалашкан теләк-әйтемнәр, ритуал-диалог формасындагы сөйләшүләр - гомумән, фольклорның кече жанрларына кертеп карала торган һәм рухи байлык йола канвасының эчендә, йолалар һәм ырымнар белән бербөтен итеп бирелде. Әлеге материаллар халыкның борынгыдан килгән мифологик күзаллавын чагылдыру ягыннан бик әһәмиятле һәм аларны инде югалып, бетеп бара торган жанр, дип әйтергә мөмкин.
 Тевриз сөйләшендә халык традицияләре лексикасы
 Туй йолалары

ILLA/Гарипова Ф-2017.txt

@@ -2133,7 +2133,7 @@ XIV-XV йөз татар әдәбияты истәлекләреннән "Баб
 Боровков А.К. Природа турецкого изафета / А.К. Боровков // Академику Н.Я. Марру. - М.-Л., 1945. 380 Гарипова Ф.Г. Татар топонимиясе
 Борынгы татар әдәбияты. - Казан, 1963.
 Босворт К.Э. Мусульманские династии / К.А. Босворт. - М., 1971.
-Бравин Н., Беляев И. Указатель племенных имен к статье Н.И. Аристова "3аметки об этническом составе тюркских племен и сведения о их численности". Издано под ред. П.М. Мелиоранского / Н. Бравин, И. Беляев. - СПб., 1903.
+Бравин Н., Беляев И. Указатель племенных имен к статье Н.И. Аристова "Заметки об этническом составе тюркских племен и сведения о их численности". Издано под ред. П.М. Мелиоранского / Н. Бравин, И. Беляев. - СПб., 1903.
 Брандас К.Г. Древние народы по побережьям Черного и восточной части Средиземноморья / К.Г. Брандас // История человечества. - СПб., 1903. - Т. IV.
 Брем Д. Жизнь животных / Д. Брем. - СПб., 1902. - I.
 Бруцкус Ф. Варяги и колбяки // Сборник статей по археологии и латиноведению / Ф. Бруцкус. - Прага, 1935.

ILLA/ИТЛЯ_3-1 часть (1).txt

@@ -855,9 +855,9 @@ XIV гасырда Алтын Урда дәүләтендә иҗат ителг
 Туганлык терминологиясе һәр тел сүзлегенең иң архаик катламнары рәтенә керә. Бу лексик-семантик төркемгә кергән туганлык мөнәсәбәтләрен белдергән сүзләр һәрбер телнең төп сүзлек составына карыйлар. Теге яки бу телнең туганлык терминологиясен тикшерү иң авыр мәсьәләләрнең берсе булып тора. Рабгузи әсәрендә туганлык һәм гаилә мөнәсәбәтләрен чагылдырган түбәндәге сүзләр очрый: ата, ана, баба, оғул, оғлан, қарендәш, ер.
 Ата сүзе төрле фонетик вариантларда ата мәгънәсендә хәзерге төрки телләрнең күбесендә кулланыла. Ата термины кулланылган күпчелек телләрдә ул әти мәгънәсен белдерә, ә баба шул ук телләрдә бабай, бабаның атасы мәгънәләрен аңлата. Алтын Урда чоры язма истәлекләрендә ата сүзе түбәндәге мәгънәләрдә очрый:
 а) барлык кешеләр өчен уртак булган бер илаһи зат ʻ Коръәне Кәримдә сөйләнгәнчә, Җир йөзендә Аллаһы Тәгалә тарафыннан яратылган беренче кешеʼ мәгънәсендә: Ничүк сән адәм атандуң ғаwаб иде [КР: 15; 14]; Адәм аталарыны итү берди [КР: 16; 19]; Бер үлүш аталары арқасинда [КР: 19; 17]; Атамыз Адәм пәйғамбәрне тәхет үзара чықарыб күк фәрештшләрин атамызға кылдурды [КР: 20; 17 - 18];
-б) баланың әтисе мәгънәсендә: Ушақ уғланлары атасы өчтендә зари қылдылар [КР: 546;11]; Уғлы атасыға әйде: и ата Ғабдулла Забирниң хатыныға ғашыйқмын [КР: 547; 10]; Атаңның сарайы Ибраһим пәйғамбәр берлә мәниң сарайын арасында торур [КР: 550; 2]; Кем атасы берлән қыйлдың [КР: 549; 4]; Халәл зади ата wасыййәтен қабул қылур [КР: 549; 7]; Атасының безнең үзе хақы күб торур [КР: 550; 14].
+б) баланың әтисе мәгънәсендә: Ушақ уғланлары атасы өчтендә зари қылдылар [КР: 546;]; Уғлы атасыға әйде: и ата Ғабдулла Забирниң хатыныға ғашыйқмын [КР: 547; 10]; Атаңның сарайы Ибраһим пәйғамбәр берлә мәниң сарайын арасында торур [КР: 550; 2]; Кем атасы берлән қыйлдың [КР: 549; 4]; Халәл зади ата wасыййәтен қабул қылур [КР: 549; 7]; Атасының безнең үзе хақы күб торур [КР: 550; 14].
 Ана сүзе төрле фонетик вариантлары белән барлык төрки телләрдә дә бар. Алтын Урда чоры язма истәлекләрендә aнa сүзе түбәндәге мәгънәләрне белдерә:
-а) ʻҺава Анаʼ мәгънәсендә: Һәм ул бағда булды Һаwа анамыз [КР: 26;10]; Адәм атабыз берлә Һаwа анабыз фәрештәләркә әйттеләр [КР: 27;14];
+а) ʻҺава Анаʼ мәгънәсендә: Һәм ул бағда булды Һаwа анамыз [КР: 26;]; Адәм атабыз берлә Һаwа анабыз фәрештәләркә әйттеләр [КР: 27;];
 б) ʻбала анасыʼ мәгънәсендә: Бер улуш аталары арқасында бер улуш аналары рәхимендә... улуш қылғай [КР: 19]; Анаң Фатыйма атаң Ғали қамуғлары сиңа антда торурлар [КР: 549]; Пәйғамбәр алты йәшкә йитмеш ирде кем анасы Әминә wафат булды [НФ: 21]; Анасы бирлә ойнар тегрә йүгрүб [ХШ: 61а8].
 Тикшерелгән чыганакларда ʻбала анасыʼ мәгънәсендә гарәби асыллы wәлидә сүзе дә кулланыла: Андин соң йудылар, пәйғамбәр ғаләйһи әс-сәләмнең ғаммы Ғаббас қатына тәқый wәлидәсе қатында дәфен қылдылар [НФ: 153]; Wәлидәмез эвдәме? [НФ: 145]; Әййуб Ансариниң wәлидәси айтур әрди [НФ: 13б6].
 Өмми гарәп сүзе изафә бәйләнеше барлыкка китергән атамаларда гына очрады: Өмми Бәшәр [НФ: 45]; Өмми Җәмил [НФ: 305].
@@ -868,7 +868,7 @@ XIV гасырда Алтын Урда дәүләтендә иҗат ителг
 б) ʻбалаʼ мәгънәсен: Һаwа йатмыш қарын уғлан туғды [КР: 28; 2]; Ғалинең уғланлары булды Хәсән белән Хөсәйен [КР: 547].
 Беренче мәгънә адәм уғланлары сүзтезмәсендә дә чагылыш таба: Беркет адәм уғланларыға харәм булды [КР: 28]; Иблис әйде: Йа Рабби, Синең ғыйззә тең белән анд-йад қылурмын, бу адәм уғланларының җөмләсене азғурғаймән, мәғәр мохлис қолларың миндин қурқғайлар, үзгәләрен җөмләсен азғурғаймын [НФ: 233]; "Йә Йәхйә, бу шәһвәт торур, кем моның берлә адәм уғланларыны сайыд қылурмын" - тип әйде [НФ: 223].
 Мәгълүм булганча, элгәре чор язма истәлекләрдә уғлан сүзе ʻул' һәм ʻбалаʼ мәгънәләрендә теркәлгән, ягъни ул киңрәк семантикага ия булган; һәм ир баланы гына түгел, ә кыз баланы да белдергән. Кайбер истәлекләрдә қыз уғыл һәм қыз уғлан сүзтезмәләренең кулланылышы белән дәлилләнә.
-Төрки телләрдә ике формада билгеле қардәш / қарендәш сүзе ʻбер нәселдән булган, туган кешеʼне белдерә [Татар теленең аңлатмалы..., III т., 2017, б. 139] Тува, чуваш, якут телләренннән башка барлык төрки телләрдә дә кулланылышта йөри. Алтын Урда чоры әсәрләрендә һәр ике сүз дә очрый. Мисаллар: Мин қамуғ қарендәшем берлә сезләркә надарә қылыб турур едим [КР: 20; 19]; Қамуғ қарендәшләрең сүзен сүзләдиләр [КР: 20; 21]; Әй қарендәшем бармақларым җөмләсе кисүк торур мәғйуб торур [НФ: 272]; ол оғрылық қылды тәгән қарендәшемез қани [КР: 102;11]; қарендәшләреңи күргәйсән [Җс: 18.17].
+Төрки телләрдә ике формада билгеле қардәш / қарендәш сүзе ʻбер нәселдән булган, туган кешеʼне белдерә [Татар теленең аңлатмалы..., III т., 2017, б. 139] Тува, чуваш, якут телләренннән башка барлык төрки телләрдә дә кулланылышта йөри. Алтын Урда чоры әсәрләрендә һәр ике сүз дә очрый. Мисаллар: Мин қамуғ қарендәшем берлә сезләркә надарә қылыб турур едим [КР: 20; 19]; Қамуғ қарендәшләрең сүзен сүзләдиләр [КР: 20; 21]; Әй қарендәшем бармақларым җөмләсе кисүк торур мәғйуб торур [НФ: 272]; ол оғрылық қылды тәгән қарендәшемез қани [КР: 102;]; қарендәшләреңи күргәйсән [Җс: 18.17].
 Алтын Урдада иҗат ителгән әсәрләрдә хатун сүзенең кулланылуын ачыкладык. Борынгы төрки язма истәлекләрдә бу сүзнең ике фонетик варианты да кулланылган: катун һәм хатун. Алар хәзерге төрки телләрдә дә сакланган. Без анализлаган истәлекләр телендә хатун сүзе ʻир-атка каршы җенестәге кешеʼ мәгънәсеннән тыш ʻтормыш иптәшеʼ дигән мәгънәгә дә ия: хатунум уғлан турур маққа салиx булды [НФ: 243].
 Тикшеренү нәтиҗәләреннән күренгәнчә, Алтын Урда чоры язма истәлекләрендә ʻкыз җенесендәге балаʼ мәгънәсе гомумтөрки қыз һәм гарәби чыгышлы ғайәл һәм бинт сүзләре белән белдерелә. Мәсәлән: Шақиқи Бәлхинең ғайәле бар әрди Әминә атлығ [НФ: 199]; Тәқый дүрт бинтнең бере Зәйнәб, Роқыйә, Өммегөлсем, тәқый Фатыйма [НФ: 21].
 ʻБабайʼ һәм ʻәбиʼ төшенчәләре олуғ ата, олуғ ана сүзләреннән тыш, гарәби чыгышлы җәдд / җәддә сүзе белән дә белдерелә: Әгәр әҗәл килер булса, җәддең Мостафаға барырсың, йә бабаң әмирел мөэминин Ғалигә барырсың, wәлидәң Фатыйматуз-Зөһрәгә барырсың, җәддәтең Хәдичәтел-Кубраға барырсың [НФ: 151-152].

ILLA/ИТЛЯ_3-2.txt

@@ -1150,7 +1150,7 @@ Wатан сүзе 3 мәртәбә кулланыла: Wатан йақтырт
 Шул ук мәгънә сүзтезмәләре белән: Җыйырчықлы йөзенә қарчығыңның / Қарарсың тилмереп, мәэюс булып син [1, б. 193]; Йөз нуры дүрт йақны әнвәр әйләгән [1, б. 270]; Қарап күрсә: йөзе нурлы бер аппақ бүрекле қарт / Җитен төсле сақалы ак, кыйәфәтчә күрекле Қарт [1, б. 291] һ.б.
 2) Йөз сүзе 'кеше' дигән мәгънәдә кулланыла: Бел ки, мәwтең (үлемең), шөбһәсез, мәwтем дорыр, и нурлы йөз [1, б. 118]; Әүлийаларның барын бер-бер китерсәм қаршыма / Күрмәмен дип уйлыймын бер йақты йөз ул йөз кеби [2, б. 209];
 3) Йөз / насыйәт сүзенең 'абруй, намус, дәрәҗә, язмыш' дигән мәгъ нәсе. Әлеге мәгънәне белдерү өчен, маңгай, йөз, бит сүзләренең синонимы булган насыйәт сүзе 1 мәртәбә файдаланыла: Әлеңдәдер, нә қылсаң, насыйәт уш (Кулыңдадыр йөзем: абруй, дәрәҗә, намусым) [1, б. 236]; "Ай туған"да тусаңчы, айдай нурлы булсаңчы / Йәшләр йөзен қызартқанчы, қаралғанчы үлсәңче! [2, б. 11]; Йөзеңнең дәфтәренә син хатаән (ялгышып) кер wә тап салсаң [2, б. 161] һ.б.
-Йөз сүзе белән йир, җир, күк, қойаш, дөнйа йөзе (-н, -не, -ндә, -ндәге, -ндә, -нән): Дидем: и йир йөзендәге фәрештә / Өмидсең сән бу милләткә һәр эштә [1, б. 51]; Қойаш та җып-җылы нурлар сачадыр / Күңел сез җир йөзе күңлен ачадыр [1, б. 154]; күк йөзе (-ндә) [1, б. 254; 2, б. 34, 77, 176]; дөнйа йөзе [1, б. 266;2, б. 7] кебек сүзтезмәләр дә кулланыла.
+Йөз сүзе белән йир, җир, күк, қойаш, дөнйа йөзе (-н, -не, -ндә, -ндәге, -ндә, -нән): Дидем: и йир йөзендәге фәрештә / Өмидсең сән бу милләткә һәр эштә [1, б. 51]; Қойаш та җып-җылы нурлар сачадыр / Күңел сез җир йөзе күңлен ачадыр [1, б. 154]; күк йөзе (-ндә) [1, б. 254; 2, б. 34, 77, 176]; дөнйа йөзе [1, б. 266;, б. 7] кебек сүзтезмәләр дә кулланыла.
 'Кеше бите' мәгънәсендәге йөз сүзе кәгазь бите белән чагыштырыла: Йуқ янымда чын кеше, булғанда да - мин чит күрәм / Белмәдем капшап, фәқать һәр йөздә кәғазь бит күрәм [1985, 2, б. 265].
 Фразеологик бөтеннәр хәлендә: Бер көнне килде моңа қарчық йаwыз / Бәдбәхет, йөзе қара, бер җалмаwыз [1985, 1, б. 76]; Су анасы - бик йаwыз, йөзе қара / Ел да бер уғланны йә қызны ала [1, б. 268]; Көл - қараңғы йөз бирү анчак килешмәстән генә [1, б. 306] һ.б.
 Мисаллардан аңлашылганча, йөз сүзенең бит сүзенә караганда ешрак кабатлануы, сүзмәгънә, сүзформа, сүз тезмәсе, фразеологик бөтеннәр буларак файдаланылуы, 'матур кызның йөзе' дигән төп мәгънәсенең, милләт, байлык, хәерчелек кебек иҗтимагый тормыш хәлләренә нисбәтән төсмерләр белән киңәйтелүе аңлашыла. 

ILLA/Кадыйров-Туй җырлары-2021.txt

@@ -725,7 +725,7 @@ XVII гасыр урталарында барабалар ислам динен
 Әй, анасына түгел, кызына. Һавадин очкан күк чәүкә Кунар гына талын тапмайдыр. Йегетләр мескен нихәл итсен, Кайтар гына йулын тапмайдыр. Сикереп лә атка менәрмен, Эсәнчеләр бавын эсәрмен. Йазгыта кәүкүк чакырганди, Шул чагында ничек түзәрмен. Йанашкай йеккән ал[а]атым, Агыйдел буйларын буйлайдыр. Йанында йары булып торып Үзгә генә йарны уйлайдыр. Кайыннан бийек карагайның, Чаныкайым, өселәй үркейем. Аппак кайын алтта мелгейләй. Биш вакыт намас укый алматым, Чаныкайым, өселәй үркейем, Ни әйтербес Алланың карсынтай.
 Каеннан биек карагайның,
 Җаныкаем, өзелә үркәем .
-Ап-ак каен алда күренә. Чуйын чүлмәк, аузи тар ла, Пешәр салдат ашлари ла; Кош-корт очып җитмәс җиргә, Китә салдат башлары ла. Таш казарма буйларына Мылтыгымны сөйәдем; Туган-үскән илләремә Кайчан кайтыр сөйәгем? Салдат итеп алдылар, Билемә каеш салдылар; Минем белән барган дуслар Җараусызга калдылар. Мин яратам куе урманнарны, Сикереп аккан суны яратам; Күкне кысыллатып көн батуын, Җәйге таң атуын яратам. Мин яратам кошлар сайраганны, Чишмә челтерәгәнне тыңларга; Мин яратам ялгыс кына калып, Баштан кицкәннәрне уйларга. Мин яратам Наскы елга буен, Шомырт чәчәк аткан вакытын; Мин яратам яшел болыннарын Печәннәре(й) үскән вакытын. Мин яратам юкә чабуларны, Юкә салуларны йылгата. Мин яратам печән чабышларны Ялан сагышлы күл ягата. Мин яратам палык тотуларны Тәпкинбаш елгата - Тумата;1 Мин яратам косык сугуларны Асла-асла косык ботакта. Мин яратам песнең сас якларны, Туып-үскән өчен сас якта; Мин яратам көсен саслыкларда Чия җыюларны саслыкта. Мин яратам көсен мылтык алып, Йерүләрне буйлап урманны; Төнлә урманнарда утлар ягып, Утка артын ятып йоклауны. ең Тубыл районы Тәпкинбаш авыл
+Ап-ак каен алда күренә. Чуйын чүлмәк, аузи тар ла, Пешәр салдат ашлари ла; Кош-корт очып җитмәс җиргә, Китә салдат башлары ла. Таш казарма буйларына Мылтыгымны сөйәдем; Туган-үскән илләремә Кайчан кайтыр сөйәгем? Салдат итеп алдылар, Билемә каеш салдылар; Минем белән барган дуслар Җараусызга калдылар. Мин яратам куе урманнарны, Сикереп аккан суны яратам; Күкне кысыллатып көн батуын, Җәйге таң атуын яратам. Мин яратам кошлар сайраганны, Чишмә челтерәгәнне тыңларга; Мин яратам ялгыс кына калып, Баштан кицкәннәрне уйларга. Мин яратам Наскы елга буен, Шомырт чәчәк аткан вакытын; Мин яратам яшел болыннарын Печәннәре(й) үскән вакытын. Мин яратам юкә чабуларны, Юкә салуларны йылгата. Мин яратам печән чабышларны Ялан сагышлы күл ягата. Мин яратам палык тотуларны Тәпкинбаш елгата - Тумата; Мин яратам косык сугуларны Асла-асла косык ботакта. Мин яратам песнең сас якларны, Туып-үскән өчен сас якта; Мин яратам көсен саслыкларда Чия җыюларны саслыкта. Мин яратам көсен мылтык алып, Йерүләрне буйлап урманны; Төнлә урманнарда утлар ягып, Утка артын ятып йоклауны. ең Тубыл районы Тәпкинбаш авыл
 яшьтә) җырлады. Магнитофон т дыйрова яздырды. Нотага төшер
 ң үз җыры. Ул билгеле "Сания апа , клуб сәхнәләрендә, кунак-төшем ырны язып алу өчен, 8 чакрым чама зын тар көймәдә йөзеп үттек.
 86. Шәрүк Шәрүкның башынтай кринкәй бүрек, Алмагачка кунган лай кош кебек. Туган ла җирем, үскән җирем, Йокыларда күргән төш кебек. 

ILLA/Мухаметзянов-сборник-2021.txt

@@ -189,7 +189,7 @@ ISBN 978-5-93091-327-9
 * * *
 Традицион туй йоласы, тикшеренүчеләр өчен гаять кызыклы өлкә буларак, элек-электән үзенең гүзәллеге, тирән эчтәлеклелеге һәм самимилеге белән игътибарны җәлеп итә. Туй йолаларының төп мәгънәсе (теләсә кайсы чорда, теләсә кайсы халыкта) - яңа гаиләне, яңа союзны булдыру, аны рәсмиләштерү, тануга кайтып кала. Төп юнәлеше һәм составы исә бер йорттан икенче йортка кыз (кәләш) тапшыру, булачак ирнең йортына озатудан тора. Калган бөтен эшләр (башта, озатканда, соңыннан булган хәрәкәт-чаралар) һәммәсе дә әлеге үзәк акт - ярәшелгән кызны күчерү - тирәсенә туплана. Бу күпчелек халыкларда, шул исәптән, татарларда да, шулай булган һәм берничә көнгә, аерым урыннарда ай, хәтта елга сузылган. Шуңа күрә ул ифрат катлаулы фольклор-этнографик комплекс барлыкка китергән.
 Ык буе татарларының туй йоласын бер схемага салганда, ул үз эчендә түбәндәге ритуалларны берләштерә.
-1) Яучылау (кодалау). Кемнең кызын сорату мәсьәләсе хәл ителгәч, егет ягы дәрәҗәлерәк кешене яучы (башкода, кода, димче)2 итеп билгели. Гадәттә, туган тиешле, телгә оста, дипломат кеше билгеләнә. Бу эштә теше төшкән хатын-кызлар (карчыклар) бигрәк тә зур дан белән файдалана. Яучы җәяү йөрми. Бу йола кыз якын яки ерак булуга карамый. Сыңар (сул) балакны кунычтан тышка чыгарып салу шулай ук зарури. Әйткәндәй, соңгысы славян халыкларында, гомумән, юк. Безнеңчә, болгар йортыннан килә торган бу йола башка халыкларга, ничектер, күчә алмый калган. Шунысы кызыклы, Уфа губернасында яшәүче керәшеннәрнең туй йолаларын шактый җентекле тикшергән С. М. Матвеев та бу хакта берни дә әйтми. Игътибар итмәүдән дияр идең, ул яучының кыз йортында булган һәр хәрәкәтен диярлек тасвирлый. Монда күпмедер дәрәҗәдә христиан диненең йогынтысы, булса кирәк.
+1) Яучылау (кодалау). Кемнең кызын сорату мәсьәләсе хәл ителгәч, егет ягы дәрәҗәлерәк кешене яучы (башкода, кода, димче) итеп билгели. Гадәттә, туган тиешле, телгә оста, дипломат кеше билгеләнә. Бу эштә теше төшкән хатын-кызлар (карчыклар) бигрәк тә зур дан белән файдалана. Яучы җәяү йөрми. Бу йола кыз якын яки ерак булуга карамый. Сыңар (сул) балакны кунычтан тышка чыгарып салу шулай ук зарури. Әйткәндәй, соңгысы славян халыкларында, гомумән, юк. Безнеңчә, болгар йортыннан килә торган бу йола башка халыкларга, ничектер, күчә алмый калган. Шунысы кызыклы, Уфа губернасында яшәүче керәшеннәрнең туй йолаларын шактый җентекле тикшергән С. М. Матвеев та бу хакта берни дә әйтми. Игътибар итмәүдән дияр идең, ул яучының кыз йортында булган һәр хәрәкәтен диярлек тасвирлый. Монда күпмедер дәрәҗәдә христиан диненең йогынтысы, булса кирәк.
 Яучылау өчен шулай ук теләсә нинди көн ярамый. Моның өстенә чанага (арбага) башкода тире салып килә. Яучы килештереп йөргән арада ике як та бер-берсен өйрәнә. Мәһәр (калым) һәм бирнә күпме булачагы хәл ителә. Соңгы җавапны биргәнгә кадәр, кыз ягы к��рдәш-ыруларны җыеп киңәшләшә.
 2) Ярәшү (ярашу, вәгъдәләшү, килешү, аклашу). Татар халкында, гомумән, егет-кыз өйләнгәнче бер-берсен белмәгән, дигән фикер бар. Бу - бары Ислам йогынтысы. Әмма халык җаен таба белгән. Ярәшү (килешү) вакытында булачак кияүнең булуы соралмаса да, кайсыбердә (бигрәк тә типтәрләрдә) егет белән кыз (ата-аналар килешкәндә) аерым бүлмәдә очрашып сөйләшә (бүләк алыша) торган була. Картлар хәтерендә хәзер аклашу белән ярәшү бер мәгънәдә каралса да, асылда ярәшү аклашудан соң 5-10 көн үткәч уздырыла.
 Эш болай. Кыз ягы ризалашып, яучыны (яучы чит кеше булса, егет ягыннан янә кем дә булса берәү катнаша) сыйлап кунак итә, кызның әнисе яки җиңгәсе яучыга - икмәк-тоз белән бергә ак тастымал, ак ашъяулык (ак -бәхет билгесе), ә егеткә кыз бүләкләре биреп җибәрә. Яучы кайтып, сөенче ала, аклаша. Егет туганнары (ата-аналары), 5 - 10 көн хәзерләнгәннән соң гына, кыз өенә зурлап, бүләкләр, ашлар белән, калымның ( ярашу, яраш туе) дип атала да инде. Ярәшү вакытында кыз ягыннан бөтен кардәш-ырулары, якыннары катнаша, ул зур, олы табын төсен, туй формасын ала. Менә шунда инде егетнең ата-анасына кыз күрсәтелә. Егет ягы моны таләп итә. Кызны ике ахирәте ике яктан култыклап алып чыга. Егет ягы кызга мактау сүзләре әйтә (җыр аша да булуы мөмкин). Яраш туе вакытында кызның үз ахирәтләре белән урамда атлы чаналарда (прогулкада) йөрүе дә билгеле. Моннан соң ул "ярәшелгән кыз" дип йөртелә. Ислам дине аеруча таралган урыннарда моннан соң ул иптәш кызларыннан башка беркем белән дә аралашмаска, чыгып йөрмәскә тиеш. Тулысынча җиңгәләр кулына тапшырыла. Ахирәтләре аны саклап кына йөртә. Бакалы керәшеннәрендә, мәсәлән, атна буена кыз үзенең ахирәт-дуслары белән елашып-сыкташып каберлеккә йөри, кардәш-ырулары белән хушлашып чыга, аңа кардәш-ырулары, агай-энеләре бүләкләр бирә торган була. Руслар яки чуаш-марилар белән аралашып яшәгән авылларда да шул хәл күренә. Без бу чорны "туй алды", дип атыйк, ягъни ярәшүдән соң туйга кадәрге вакыт.
@@ -227,7 +227,7 @@ ISBN 978-5-93091-327-9
 Шул ук көнне кияү йортында кыз артыннан килгән әйберләрне элү, бирнә (бүләк) баглау үткәрелә. Аерым урыннарда әйбер чыгару бер көнне үткәрелә, икенче көнне исә алар (бирнәләр һәм ашлар) зурлап чыгарыла. Җыелган туганнар һәм кунаклар аларны дикъкать белән күздән кичерә. Киленнең уңганлыгы ул җитештергән, әзерләгән, чиккән-тукыган әйберләргә карап сынала.
 19) Корбан ашы (корбан көн, олы туй, үзәк туй, мәҗлес көн). Кияү йортында килен икенче төнен үткәрә. Бакалы районында (керәшен татарларында) килен менә шул төндә генә кияү куенына керә. Аңа кадәр кияү аңа кагылмый. Югарыда без килен мунчасы (беренче иртәдә), дигән идек. Кияү белән килен икенче көнне дә мунча керә. Алар артыннан башка кунаклар (кыз туганнары, егет ягы) шулай ук юынып чыга, һәркем килен мунчасына акча сала. Корбан мәҗлесе җитә. 
 Корбан көн мәҗлесе бик олы итеп үткәрелә. Муллал��р да чакырыла. Башта төп хуҗаның ашларын ашаталар. Аннары - кыз ашлары, иң азактан кыз чәкчәге (килен чәкчәге) тәкъдим ителә, һәркем авыз иткәч, акча сала. Кыз балына (килен мичкәсенә) шулай ук акча салалар. Гадәттә, җыр, әйтеш аша бирнәләр чыгарыла. Ул подноска өеп, кемгә нәрсә икәне әйтеп бирелә. Бирнәгә каршы ата-ана (егетнеке) мал әйтә, башкалар акча сала. Кодалар арасында мактау җырлары тынмый. Кыз ягы, кодаларның барысында да булгач, төп йортка кайта. Соңгы эчке мәҗлесе үткәрелә. Рәсми туй шуның белән тәмамлана.
-20) Туй арты (Кияү кайтармасы, шәл салдыру туе, кода төшерү)1.
+20) Туй арты (Кияү кайтармасы, шәл салдыру туе, кода төшерү).
 Ык буе районнарында 1920нчe елларга кадәр традицион туй йолалары менә шулай үткән. Туй арты (туй койрыгы) ләкин дәвам итә әле.
 Яшь кәләш белән таныштыру өчен, мәсәлән, кияү үзенең дусларын бераз вакыттан ашка җыя. Бу "шәл салдыру туе", диелә. Яшь килен кияү йортында бөркәнчек (шәл) ябынып йөри. Кияү егетләре килен янында биеп йөри һәм шәлен таяклар белән эләктереп алалар. Шушы мәҗлестә кияү үзенең егет чагы белән хушлаша. Бер-ике атнадан соң ул кәләше белән әби- бабасына визит ясый. Акча-яулык мәҗлес өстәленә сала. Шуннан соң ул бу йортта үз кеше булып китә. Менә шул мәҗлес "кияү кайтармасы", дип әйтелә дә инде.
 * * *
@@ -278,7 +278,7 @@ XX йөз башларына кадәр сакланган туй йоласын
 Шуның белән беррәттән туй йоласы татар халкының Исламга кадәрге ышануларын, мәҗүси табынуларының, магиячелекнең эзләрен дә яхшы саклый.
 Йола магияләре үзләре берничә төрле. Тикшеренүчеләр аларны башта ике зур төркемгә аера: а) профилактик; б) арттыруга, үрчетүгә юнәлтелгән магия.
 А. Борынгы кеше карашынча, усал, явыз көчләргә төрлечә каршы торырга мөмкин: 1) явыз көчләрне куарга яки куркытырга мөмкин (нәфрәт уятучы магия яки апотропик магия) - шуңа күрә, мәсәлән, кияү килгәндә, килен төшергәндә, корал (мылтыктан) аталар, туй арбасын ут аша үткәрәләр, кычкыралар, сызгыралар, тавышланалар, чыбыркы, камчы шартлаталар, кәләш күлмәгенә энәләр кадыйлар, кияүне шәмчырак (факел) яндырып озаталар; 2) явыз көчләрне алдарга мөмкин (экзапатетик йола) - мәсәлән, төрле ым белән, читләтеп әйтү аша сөйләшү (бигрәк тә яучылау сүзләре читләтеп әйтүгә бай), явыз рухларны саташтыру нияте белән кияү белән кәләшкә (ярәшелгән кызга) исемнәре белән эндәшмәү, яучылап барганда кичкә карый чыгу, арт юллардан урап йөрү, туй процессиясенең шулай ук туры юлдан бармый, урау-урау юллардан үтүе һ.б.; 3) явыз рухлардан качып котылырга мөмкин (криптик магия) - мәсәлән, кыз ярәшелгәннән соң, яулык (бөркәнчек) ябындыру йоласы, кыз яшерү (кияү килгәндә), кияү егетләре, кыз ахирәтләре һәм җиңгәләре егет белән кызны саклавы, атларны амбарларга бикләп кую, капка саклау, атларга кыңгы рау лар тагу һ.б.; 4) явыз рухлардан тыелып тору юлы белән котылып булу мөмкинлеге. Мәсәлән, кияү белән кәләшнең (киленнең) чит-ятлар белән сөйләшмә��е; туй вакытында (никахтан соң үткәрелгән зур мәҗлестә) ашау-эчүдән тыелуы, никах төнендә җенси мөнәсәбәткә кермәү, яучы, димче (башкода) җибәргәндә әйбәт көн эзләү, ягъни бәхетсез көндә җибәрүдән саклану һ.б.
-Б. Арттыруга, үрчетүгә (нәсел, мал), уңыш теләүгә юнәлдерелгән магик йолалар (карпогоник магия), барыннан да элек, яшьләргә байлык, муллык, ишлелек теләүгә юнәлтелә. Мәсәлән, яшьләргә ширбәт бөркү, орлык (бодай) сибү; киленнең кулын онга тыгу; бал-май каптыру; яшьләр яткан урынга никах төне алдыннан яшь ир бала салу; җырларда һәртөрле эротик сүзләр куллану; тире өстенә утырту; килен төшергәндә, аны сарыкка таяндыру (таянчык мал); туй киткәндә, төш, конфет, акчалар сибү; яңа никахлашучыларга урынны абзар-кура янына (келәткә) әзерләү (ягъни яңа гаилә мал-туарлы булсын)1; йола коймагы (кияү коймагы) пешерүләр һ.б.
+Б. Арттыруга, үрчетүгә (нәсел, мал), уңыш теләүгә юнәлдерелгән магик йолалар (карпогоник магия), барыннан да элек, яшьләргә байлык, муллык, ишлелек теләүгә юнәлтелә. Мәсәлән, яшьләргә ширбәт бөркү, орлык (бодай) сибү; киленнең кулын онга тыгу; бал-май каптыру; яшьләр яткан урынга никах төне алдыннан яшь ир бала салу; җырларда һәртөрле эротик сүзләр куллану; тире өстенә утырту; килен төшергәндә, аны сарыкка таяндыру (таянчык мал); туй киткәндә, төш, конфет, акчалар сибү; яңа никахлашучыларга урынны абзар-кура янына (келәткә) әзерләү (ягъни яңа гаилә мал-туарлы булсын); йола коймагы (кияү коймагы) пешерүләр һ.б.
 Икенчеләре исә туй йоласында катнашучыларның һәммәсенә дә бәхет теләүгә корыла. Мәсәлән, килен ширбәте (беренче су) белән туйда катнашучыларның сыйлануы, кыз балы, кыз (килен) чәкчәге авыз итүләр, килен мунчасында яшьләрдән соң барысының да юынуы һ.б.
 Өченчеләре егет белән кызның үзара татулыгын булдыруга, араларын ныгытуга корыла. Икенче төрле аларны синдиасмик, бәйләүче магия, дип тә әйтәләр. Андыйлар шулай ук күп кенә: бергәләп бер стаканнан (савыттан) ашау, эчү; кияү белән кәләшне туй барышында гел бер өйдә (кыз өендә, ак келәттә) көн-төн яшәтү; кыз өеннән кияү өенә кадәр орлык сибеп бару; кыз белән егетне икесен бергә (атта йөрергә чыкканда) куша бәйләү; кулларын бер-берсенә тоттырып өйгә кертү (килен төшергәндә). Аерым урыннарда - киленнең беренче суыннан егет анасы улы белән килене өчен генә чәй кайнатып эчерүе һ.б.
 Дүртенче төркем магик йолалар үз туган йортыннан китүче кызның йорт (абзар, кура) ияләре, рухлары белән аерылышуын чагылдыра. Кыз ата йортыннан киткәндә йорт, абзар, кура ягына карап, төш, конфет, әлбә (печенье) сибә; йорттан чыкканда яки кергәндә (туйга кадәр дә, аннан соң да), ул тупса аша атлап, туктап сөйләшергә тиеш түгел ; кайсыбер урыннарда мич агын куптарып китә (туй киткәндә). Кызны (киленне) яңа йортның ияләренә (рухларына) ияләштерүне күздә тоткан магик ритуаллар да юк түгел: егет өендә бөркәнчек (шәл, яулык) салдыру, яшь киленне мич тирәли урату, ирен чишендерүе, чәчен икегә ярып үрү кебек йолалар рухларның күңелен табарга тырышуны аңлата. Гомумән, туй йоласының Ык буе вариантларында ярәшелгән кызның, туй алдыннан каберлеккә барып, үлгәннәр рухы белән саубуллашып йөрүләре; суга (кое яки чишмәгә) акча яки икмәк ташлаулары; килен булып төшкәч тә, егет ягына бүләкләр өләшүе, әйберләрен элүе; өстәл өсләренә - ашъяулыклар, утыргычларга япмалар ябуы, мич кашагасына челтәрләр һ.б. элеп, бизәп чыгуы; мунча якканда беренче суны почмакларга, түшәмнәргә, утка сибүе - барысы да диярлек үз һәм чит рухларның күңелен табарга тырышуны чагылдырган, йорт ияләренә адресланган ритуаллар, булса кирәк. Монда тереләр белән кушылу да (киленгә егетнең атасына-анасына "биатай", "бианай", дип әйтергә рөхсәт бирү дә шуңа карый) һәм киленнең яңа йорт рухлары, ияләре белән кушылу магияләрен үтәве дә күренә.
@@ -851,7 +851,7 @@ XX йөз башларына кадәр сакланган туй йоласын
 Шали, шали, шайкамыш.
 Егетләр арадан иң чибәр кызны даулап алып китәләр.
 Кайсыбердә уен һәм җыр ике якның көрәшен дә яктырта. Бу уен борынгы замандагы ырулар мөнәсәбәтен чагылдыру ягыннан тарихи-иҗтимагый әһәмияткә ия. Ул борынгы никахның кайбер архаик формаларын күз алдына китерергә мөмкинлек бирә (никах алды ярышы мотивлары һ.б.). Шулай итеп, ел фасылларына бәйле рәвештә туган йола бәйрәмнәренең эчтәлегенә семьяниках мәсьәләләре килеп керү күренешләре, башка халыклардагы шикелле үк, Ык буе татарларының иҗатына да ят түгел.
-Җирле халыкларның сөйләвенә караганда, янә дә бу җыеннарда (бигрәк тә юа, кузгалак җыеннары көннәрендә) такыя үреп күрәзәлек итү була. Ул - ахирәтләшү йоласы. Анда бары тик җиткән кызлар гына катнаша. Такыя үреп беткәннән соң, кызлар, киләчәк язмышларын белергә теләп, такыяларын суга ташлаганнар. Әгәр такыя батса - такыя иясе үлә, яки сөйгән егете аны оныта, дип фараз иткәннәр; әгәр бер урында әйләнеп торса - ул кыз кияүгә чыга алмый утырып кала; ярга кире кайтса - туган авылына кияүгә чыга; такыя кайсы якка йөзеп китсә - шул якка кияүгә чыга һ.б. Рус халкында да шундый йола (семик бәйрәме) барлыгы билгеле. Семик бәйрәме Ык буе районнарындагы чуваш авылларында әле дә үткәрелә. Тик алар аны "яфрак бәйрәме" (Шаран районының Дүртөйле, Ярмәкәй районының Күпчәнәй авылларында) дип атыйлар. Гадәттә, чуваш кызлары каен яфрагыннан такыя үрә, яшь каен үсентеләренең башларын тоташтырып бәйли һәм үзара күпмедер вакыткача ахирәтләтә ("кумлевать итәбез", диләр)3, шуннан соң уенга егетләр дә катнаштырыла, сый оештырыла. Икенче көнне кызлар яшереп куйган такыяларын башларына киеп су буена киләләр һәм, суга ташлап, күрәзәлек итәләр. Типтәрләр арасында шушы йолага бәйле килеп туган җырлар очраштыргалый. Мәсәлән:
+Җирле халыкларның сөйләвенә караганда, янә дә бу җыеннарда (бигрәк тә юа, кузгалак җыеннары көннәрендә) такыя үреп күрәзәлек итү була. Ул - ахирәтләшү йол��сы. Анда бары тик җиткән кызлар гына катнаша. Такыя үреп беткәннән соң, кызлар, киләчәк язмышларын белергә теләп, такыяларын суга ташлаганнар. Әгәр такыя батса - такыя иясе үлә, яки сөйгән егете аны оныта, дип фараз иткәннәр; әгәр бер урында әйләнеп торса - ул кыз кияүгә чыга алмый утырып кала; ярга кире кайтса - туган авылына кияүгә чыга; такыя кайсы якка йөзеп китсә - шул якка кияүгә чыга һ.б. Рус халкында да шундый йола (семик бәйрәме) барлыгы билгеле. Семик бәйрәме Ык буе районнарындагы чуваш авылларында әле дә үткәрелә. Тик алар аны "яфрак бәйрәме" (Шаран районының Дүртөйле, Ярмәкәй районының Күпчәнәй авылларында) дип атыйлар. Гадәттә, чуваш кызлары каен яфрагыннан такыя үрә, яшь каен үсентеләренең башларын тоташтырып бәйли һәм үзара күпмедер вакыткача ахирәтләтә ("кумлевать итәбез", диләр), шуннан соң уенга егетләр дә катнаштырыла, сый оештырыла. Икенче көнне кызлар яшереп куйган такыяларын башларына киеп су буена киләләр һәм, суга ташлап, күрәзәлек итәләр. Типтәрләр арасында шушы йолага бәйле килеп туган җырлар очраштыргалый. Мәсәлән:
 Су буена барам әле,
 Такыям салам әле,
 Батар микән, юк микән, дип,

ILLA/Харрасова_Р-2017.txt

@@ -700,7 +700,7 @@ XIX гасыр ахыры - XX башы тәнкыйте.
 Корылтайда уңай герой проблемасының чишелешенә нокта куелмый, чөнки аны әсәрнең конфликты белән бәйләү җитми. Совет язучыларының Икенче Бөтенсоюз съезды (1954) әлеге проблеманы шулай ук читләп узмый. Анда кимчелексез уңай каһарман турындагы карашлар кискен кире кагыла. Тәнкыйтьчеләр уңай геройны идеаллаштыруга каршы чыга, чөнки дискуссиядә катнашучыларның күпчелеге, образларны идеальләштерү конфликтсызлыкка китерә, дигән карашта тора. Язучыларның зур җыелышында шулай ук әдәбиятның романтик сыйфатлары да карала, романтик стильдә язуның әдәбият өчен кирәклеге, аны баету турында фикерләр әйтелә. Корылтай делегатлары, иҗат методлары мәсьәләсен күтәреп, социалистик реализм методының катып калган кагыйдәләр җыелмасы булмавына, тормышны тулы гәүдәләндерүенә һәм үсештәлегенә басым ясый.
 Язучылар алдында торган актуаль бурычларны ассызыклавы белән, корылтай әдәби тәнкыйтьне тагын бер кат активлаштырып җибәрә. Әлеге мөһим чарадан соң вакытлы матбугатта съезд күтәргән проблемаларны яктырткан мәкаләләр янәдән янә басыла. Татарстан язучылар союзының III съездындагы "Татар совет әдәбиятында уңай герой" темасына доклад ясаган Г. Бәшировның бераздан язучылар алдында торган бурычларны яктырткан һәм турыдан-туры "Безнең бурычлар" дип исемләнгән мәкаләсе "Совет әдәбияты" журналының 1955 елгы март санында дөнья күрә.
 Әдипләр корылтайда күтәрелгән төп мәсьәләләр белән генә чикләнми. Ә. Фәйзи алып барган көндәлектә матур әдәбиятка хезмәт иткән тәнкыйть спецификасы, тәнкыйтьче турында шундый уйланулар бар:
-"18.1.55.
+".1.55.
 Матур әдәбиятның нечкәлекләрен (спецификасын) иң төшенгән кеше - язучы. Ул - иң яхшы литературовед, критик, эстетик. Монда аңа язучылыгының субъектив сыйфатлары ярдәм итә. Ләкин шул ук субъектив сыйфатлар аны объектив бәяләүдән читкә өстерәп алып китүе мөмкин. Әйтик, Толстойның Шекспирны тәнкыйте. Шуңа күрә укучыга язучының субъектив фикерләрен объектив фикерләреннән аера белергә кирәк..."Н. Гыйззәтуллин, сугыштан соңгы әдәби хәрәкәттә тәнкыйтьтәге үзгәрешләрне шушы рәвешчә тасвирлады: "Илленче еллар уртасыннан башлап әдәби тәнкыйть өлкәсендә дә, илнең иҗтимагый-политик тормышындагы үзгәрешләр белән бәйле рәвештә, аерым язучылар иҗатын бәяләүдә дә, шулай ук әдәби процессны тулы итеп күзаллауда да догматизмнан котылырга омтылу, социологизм чиреннән арыну процессы ачык төс алды. Утызынчы еллар ахырында хаксыз рәвештә әдәбият тарихыннан сызып ташланган язучы һәм тәнкыйтьчеләрнең аклануы әдәбият галимнәренә зур мөмкинлекләр ачты. Татар совет әдәбияты тарихын бөтен тулылыгында өйрәнү, аның төрле этаплардагы үзенчәлекләрен, уңай һәм кимчелекле якларын дөрес бәяләү өчен мөмкинлекләр туды. Яңадан әдәбиятка кайткан язучыларның әсәрләре кабат басылып чыга башлады һәм язучыларга заман таләбе югарылыгыннан бәя бирүнең беренче тәҗрибәләре эшләнде"
 Илленче елларның беренче яртысында татар тәнкыйтендә ниндидер уңай күренешләр күзәтелсә дә, аның заман тормышын яктырткан, Яңаны төзүчене, совет иле патриотларына дан җырлаган әдәбиятны мактавы аркасында, сүз сәнгатенә күп кенә тарихи темалар үтми торды, бер ачыла башлаганнарыннан баш тартылды. Агымдагы әдәби процесс һаман да партия салган юлдан баруын дәвам итте, аның үсеше схематик һәм рус совет әдәбияты үсеше үрнәгендә булды, чөнки тәнкыйтьчеләр моның шулай булуы уңай дип санады. Зур күпчелек, партия рөхсәтен сиземләми торып, төрле карарлар чыгарылганчы я булмаса җитәкче постта утырган тәнкыйтьчеләр сүз алганчы, теге яки бу проблемаларны башлап күтәрергә җөрьәт итмәде, кайберәүләр хак фикерләрен дә төрле Пленум карарларыннан соң үзгәртте, чыгышларын аңлы рәвештә хакимият көткәнчә, җитәкчеләр теләгәнчә язды. Татар әдәби тәнкыйтендә рус тәнкыйтеннән күчеп утырган штамп фикерләргә өстенлек бирелде. Җанлы әдәби барышны гадел яктырту игелексез һәм автор шәхесен куркыныч астына куючы гамәл икәнлеген аңлап, кайберәүләр тәнкыйтьтән читләшә баруны яисә тәмам китүне һәм әдәбият тарихына мөнәсәбәтле хезмәтләр язуны хуп күрде. Әдәби тәнкыйтьнең нормативлыгы, аның өстеннән партия күзәтчелеге чын тәнкыйтьчегә ачылырга һәм үсәргә ирек бирмәвен дәвам итте.
 2.4.2. Тоталитаризмнан соң әдәби тәнкыйть

Ilshat's folder/Батулла_Сайланма әсәрләр. 5 томда. Т.2 Тарихи шәхесләр, замандашлары турында сөйләкләр... (Казан,2008).txt

@@ -5126,7 +5126,7 @@
 ХОЛЫК
 Үзен матур санаган хатын-кызның холкы яман була яки андый хатын-кыз, гаилә кора алмыйча, кулдан-кулга йөри торган булып китә.
 ТЕЛЧЕЛӘРГӘ
-"3" авазы башкорт теленә генә хас, дип әйтү ул — наданлык. Бу аваз татар телендә борынгыдан ук килә. Аның кагыйдәсе дә бар. "Д" авазы (хәрефе) ике сузык уртасында килсә, "з" булып ишетелә, үзебез дә сизмәенчә, без сакау "3" әйтәбез: бодай, бәдән, надан... "д" авазы (хәрефе) артында гына сузык торса, без каты "д" әйтәчәкбез: Дилбәр, дилбегә, дус,тәбәлдерек...
+"" авазы башкорт теленә генә хас, дип әйтү ул — наданлык. Бу аваз татар телендә борынгыдан ук килә. Аның кагыйдәсе дә бар. "Д" авазы (хәрефе) ике сузык уртасында килсә, "з" булып ишетелә, үзебез дә сизмәенчә, без сакау "3" әйтәбез: бодай, бәдән, надан... "д" авазы (хәрефе) артында гына сузык торса, без каты "д" әйтәчәкбез: Дилбәр, дилбегә, дус,тәбәлдерек...
 КУРКЫНЫЧ ФИКЕР
 Соңгы елларда ата кешеләрнең үз кызлары белән җенси мөнәсәбәтләргә керү очраклары ешайды. Алар сөяркә буларак кына түгел, гаилә корып та яшиләр икән. Атасыннан бала тапкан очраклар да бар. Бу гадәт соңгы еллар бозыклыгы гына түгел. Бәлки, бик тә борынгы заманнардан ук килә торган бер йола икәне билгеле. Христиан дине шуңа киная ясый түгелме соң? Бот Еваны Адәмнең кабыргасыннан ясый. Димәк, Адәм үз кызына өйләнә, ал арның бик күп балалары пәйда була. Башка гаиләләр булмаганлыктан, алар, бертуганнар, үзара өйләнешеп бетә.
 САФСАТА

Ilshat's folder/Биишева_Повесть һәм хикәятләр (Казан,1975).txt

@@ -678,7 +678,7 @@ XXI
 — Амин!—ди Буранша. Балыкчылар ашыгып диңгез ярына юнәләләр.
 Бураншаны ул көнне яр буена хәтле әнисе, кәләше, кызы озатып бара. Юламан карт, биленнән кузгала алмаганлыктан, түшәктә ятып кала. Әһ, әгәр ул Бураншасын шушы көнне мәңгелеккә озатасын алдан белсә иде... Имгәкләп булса да диңгез буена төшәр, күзе талганчы, улының артыннан карап калыр иде... Юк, озатмас, улын диңгезгә якын да җибәрмәс, аны хәтта диңгез буеннан бөтенләй еракка, Уралына—диңгезсезупкынсыз җирләргә алып китәр иде... Аһ, нигә кешегә шундьТй бәла-каза, кайгы-хәсрәт килерен алдан тою сәләте бирелмәгән?! Нигә кеше үзенең һәлакәтең алдан белеп, качып котыла алмый икән?..
 Менә шулай, көтмәгәндә, таудай авыр кайгы җимерелеп төште Юламан өстенә. Буранша шул китүдән кайтмады. Диңгез упкыны эчендә йотылып калды бала... Аһ Буранша, Буранша... Бөркет күзле, арслан йөрәкле Буранша!.. Яшәү өчен, бәхет, шатлык өчен туган идең ләбаса син, Буранша! Я, аңа, иксез-чиксез олы диңгезгә, нәрсә җитми? Нигә ул Юламан картның бәләкәй генә бәхетен дә күпсенде?! Рәхимсез куллары белән йолкып, өзеп алды? Колачы ни хәтле киң булса да, күкрәге тар, күрәсең, бу диңгезнең?! Әйе, тарсынды, күпсенде... Ә ул, Юламан карт, табыну дәрәҗәсенә җитеп яратты лабаса шушы олы диңгезне. Әйе, яратты. Бөтен гомерен, канын, җанын — барысын да түкте ул шушы диңгезгә. Бернине дә жәлләмәде... Ләкин диңгез комсызлыгының чиге күренмәде...
-Буранша кайтмады. Бераздан аның кәләше Ирьегет белән качып китте... Шуннан... әнисе дөньяны куйды. Әйе, адәм баласы күтәрерлек кайгы идемени бу?1 Күтәрә алмады хатынкай, күтәрә алмады...
+Буранша кайтмады. Бераздан аның кәләше Ирьегет белән качып китте... Шуннан... әнисе дөньяны куйды. Әйе, адәм баласы күтәрерлек кайгы идемени бу? Күтәрә алмады хатынкай, күтәрә алмады...
 Юламан картның кара кургаш кебек авыр, көзге таш кебек салкын уйларын бүлеп, аста, кырчын өстендә, үзәк өзгеч җыр сызыла... Әйе, кайгы белән шатлык сымак, мәңгелек яз кебек дәртле, умырзая шикелле яшь, саф җыр:
 Тулпар атка менеп, заяга җилеп,
 Узып бара зәвыклы яшьлегем.

Ilshat's folder/Бәшири_Сайланма әсәрләр. Истәлекләр, бәян, публицистик язмалар (litres)(Казан,2014).txt

@@ -331,7 +331,7 @@
 Аның бу сүзләре минем шәрикләрне дә очындырып җибәрде бугай, алар дәррәү сикерешеп тордылар да хәлфә абыйны сырып алдылар.
 - Яңадан укы әле, хәлфә абый?..
 - Чынлап та Зарифныкымы?
-Лотфулла хәлфә, ачуыннан булса кирәк, алдындагы зур, катыргы тышлы "Һидайя"9 китабын ачкан көйгә калдырып, бүлмәдән чыгып китте. Усал Бәрлебаш Хәлиме аның артыннан кычкырып калды:
+Лотфулла хәлфә, ачуыннан булса кирәк, алдындагы зур, катыргы тышлы "Һидайя" китабын ачкан көйгә калдырып, бүлмәдән чыгып китте. Усал Бәрлебаш Хәлиме аның артыннан кычкырып калды:
 - Әй, Лотфулла абый, китабыңны ачык калдырдың бит - шайтан укыр!
 Маҗгар Вәли көлеп җибәрде:
 - Шайтан укырга гына ярарлык та инде ул!..
@@ -621,7 +621,7 @@
 - Мулла дигәнең әйле-шәйле бер кеше булып чыкты ич! - ди. - Кузы гуште, кымыз дигәнең аның өчен анчиси бер тамак ич! - ди. - Киленчәкләр белән бүз балалык кылып йөрүдән башкага төк карамайды.
 Галимҗан монда да шулай була: кайда падачы (куй багучы - көтүче), кайда куй савучы хатын-кыз, кайда яшьләр уены, ул гел шулар тирәсендә, шулар белән мәш килә. Аннан соң казакъларның асау атлары, айгырлары белән кызыксына. Бәла бит ул далада туып үсеп, кулга ияләшмәгән казакъ айгырлары белән эш итү!.. Иң элек аны тота алмый теңкәң корый, эштән чыгасың. Ул сине янына да җибәрми яисә арт аяклары белән тибеп очыра, яки берәр җиреңнән тешләп эләктереп ала да бер читкә селтәп ташлый. Ниһаять, колакларын торгыза да киң дала буйлап оча; аның артыннан ни яхшы чаптар атларга атланган дүрт-биш кеше башларына элмәк арканнар тагылган озын кура агачларын күтәреп куып йөриләр. Аның муенына элмәкле җеп ташлап эләктерергә азапланалар, ә ул якын да җибәрми сине!..
 Әле аны тотып, эләктереп алганда да аңа атланалмый яисә аңа атлангач та шома гына йөреп китә алмый йөдисең. Мең бәла белән атланып та өлгермисең, ул алгы аякларын югары күтәреп, арт аяклары белән баса да, кинәт кенә мәтәлчек атып, сине бер кырый ыргытып җибәрә. Галимҗан, кайчакларны бөтен дөньясын, ашау-эчүен онытып, көне буе әнә шундый асау айгырлар янында була. Казакълар исләре китеп сөйлиләр:
-- Киленчәкләр белән ат җене сугылган, күрәсең, аңарга, - диләр. - Нигә кирәк иде инде ул мулдәкә кешегә... Әнә бит башка мулдәкәләр карт-корыларга "Ясин", "Тәбарәк"21 өйрәтүдән башканы белмиләр.
+- Киленчәкләр белән ат җене сугылган, күрәсең, аңарга, - диләр. - Нигә кирәк иде инде ул мулдәкә кешегә... Әнә бит башка мулдәкәләр карт-корыларга "Ясин", "Тәбарәк" өйрәтүдән башканы белмиләр.
 Аннары тагын да шунысына исләре китә.
 Галимҗан аз гына вакыт эчендә әнә шундый кыргый айгырларны тоту, аларга тиз генә атланып алып, шома гына җилдереп китү эшендә дә башка бүз балаларны оятка калдыра башлый. Атлап киткәнче үк атка менгән күчмә казакълар да тиз генә кулга ияләштерә алмаган атлар да Галимҗан кулында игә килә икән! Ат җене бардыр моңарда, дип, күчмәннәр дә шаккаткан. Ул айгырның тезгене��нән тартып башын артка каера да ялт итеп өстенә менеп атлана һәм, ике аягы белән аның янбашларыннан кысып, ныгып утыра. Айгыр, ал аякларын күтәреп, аны артка атып ташларга да итә, алга чөеп ташларга да азаплана, төрлечә тыпырчынып та карый, юк, булмый. Галимҗан һаман да аның өстендә утырыпмы-утыра. Иң азагында, бу мулдәкә нугайны болай гына җиңеп булмады, ахрысы, дигәндәй, айгыр киң дала буйлап җанфәрманга чабарга тотына. Айгыр чапкан саен, Галимҗан итегенең каты үкчәләре белән аның янбашларына кадап, аны кыздыра гына. Айгыр ап-ак күбеккә төшкәнче чаба-чаба да, сиңа буйсынмый булмады инде дигәндәй, башын аска бөгеп, шып итеп туктый.
 Ә Галимҗан, атның ял асларыннан, борын өсләреннән сыйпап, аны иркәли. Айгыр күңелләнеп, пошкырып куя. Шуннан соң ул үзенең бөтен иркен Галимҗанга тапшыра. Егет тезгенне кайсы якка тартса, айгыр шул якка карап, шома гына кузгалып юргалап китә. Картлар:
@@ -953,7 +953,7 @@
 Әллә ничек безгә Фатих абзыйның аны каршы алуы сәеррәк төсле тоела. Дөрес, ул да аның белән елмаеп, кулын биреп күрешә. Аннары:
 - Нихәл, мәҗнүн гашыйк? - ди дә үзенең эшенә керешә.
 Тукай белән Рәми кайчагында уен-көлке, кайчагында җитди рәвештә, ләкин саф дусларча сөйләшеп утыралар. Тукай ярым көлкеле, төртмәле итеп сүз башлый:
-- Бүген төнлә, сеңеп йоклаган чагымда, кемдер берәүнең Сәгыйтьнекенә охшаш тавыш белән "Әй, Габдулла, ятма, тор!"30 дигәне колагыма ярып керде. Күземне ачып җибәрсәм, таң атып килә икән. Ялт итеп сикереп тордым да тәрәзә төбенә барып утырдым. Әй, Сәгыйть, мин әйтәм, юк-барларны уйланып ятма! дим. Үзең дә тор, шигырь яз, халык синнән иҗат көтә! дим. - Аннары ул көлеп кенә өстәп куя: - Ничек соң, минем тавыш синең колакка кердеме? - ди.
+- Бүген төнлә, сеңеп йоклаган чагымда, кемдер берәүнең Сәгыйтьнекенә охшаш тавыш белән "Әй, Габдулла, ятма, тор!" дигәне колагыма ярып керде. Күземне ачып җибәрсәм, таң атып килә икән. Ялт итеп сикереп тордым да тәрәзә төбенә барып утырдым. Әй, Сәгыйть, мин әйтәм, юк-барларны уйланып ятма! дим. Үзең дә тор, шигырь яз, халык синнән иҗат көтә! дим. - Аннары ул көлеп кенә өстәп куя: - Ничек соң, минем тавыш синең колакка кердеме? - ди.
 Сәгыйть бер сүз дә әйтми, көлә генә. Кайвакытта Тукай:
 - Йә, Сәгыйть агай, "Зөбәйдәң"не яшәтә алмадың инде, ичмасам, Мозаффарияне яшәт! - дип, бөтенләй икенче мәсьәләгә күчеп тә китә. Бу төртмә сүзләр әле күптән түгел генә булып үткән кайбер вакыйгаларны искә төшерәләр.
 Казанның Печән базары мәчете мулласы Зариф Мозаффаровның кызы бервакытны ничектер бер шигырь сыман нәрсә яза да аны Сәгыйть Рәмигә бирә. Сәгыйть тегенең күңелен күтәреп, хатын-кызлардан да берәр кешене әдәбият тирәсенә тарту нияте беләндер, ахрысы, моны төзәтеп, матурлап яза да матбугатка чыгара. Ләкин бу шигырь кызның үзенә генә түгел, Зариф мулланың да башына бәла тудыра. Казан мещаннары байтак вакытлар шау-гөр килә:
@@ -1021,7 +1021,7 @@
 Бу егет тә шулай юкка чыккач, Сәгыйть абзый "Бәянелхак" газетасында бөтенләй берүзе калган иде. Әмма минем эчемне бер нәрсә тырный: һичбер үзенә лаеклы булмаган шушы җирдә Сәгыйть абзый ничек утыра да шулчаклы күп эшне ничек берүзе алып бара? Нәрсә өчен шулкадәр баш вата? Ләкин бу турыда Сәгыйть абзыйның үзеннән сорарга батырчылыгым җитми иде.
 1905 ел революциясеннән соң төрле шәһәрләрдә күптөрле исемнәрдә татар телендә бербер артлы газеталар чыга башлады. Татар халкы, аларның нинди юлда, нинди юнәлештә булуларына карамастан һәм ул якны тикшереп тә тормастан, аларны зур шатлык белән каршы алды. Аларның һәммәсен дә йотлыгып, бирелеп укырга кереште. Ләкин бу газеталар торабара иләнә башладылар. Һәрбер катлау, һәрбер укучы үзенең карашларына, үзенең фикеренә ошаган газеталарны гына укырга өйрәнде. Кайберәүләр, әлбәттә, аларның әдәби-техник яктан эшләнүләренә карап та бәя бирәләр иде. Менә шунлыктан күп кенә газеталар, үзләренә билгеле бер юнәлеш алмаулары яисә техник һәм әдәби яктан укучыны үзенә тартырлык итеп эшләнмәүләре аркасында, бер генә катлауның да карашын яулап алмадылар. Алар торган саен үзләренең укучыларын югалтып, иң азагында тукталырга мәҗбүр булдылар.
 Бу югалу нәүбәте әлеге "Бәянелхак" газетасына да якынлашып килә иде. Башка җирдән һичбер төрле дә килерләре булмаган аталы-уллы Сәйдәшевләр, шуны сизеп алгач та, үзләренә терәк булган бу газетаны ничек тә яшәтү юлын эзлиләр. Иң азагында газетаның редакция һәм матбагасы урнашкан өйләрен үзләре торыр өчен бер-ике бүлмәсен генә калдырып саталар, һәм Болак буендагы шыксыз, килбәтсез йортны арендага алып, редакция белән матбагаларын шунда күчерәләр. Инде хәзер анда кырыс-кырыс басып йөргән директор да, мәтликап суыра-суыра счёт төймәләрен тартып утыручы бухгалтер да, тутырылган тавыктай гәүдәле, ак йөзле, нечкә, тәти бармаклы кассирша Маурыська да, джентльмен әдәби хезмәткәрләр дә юк. Әхмәтҗан Сәйдәшев - үзе типография хуҗасы, үзе бухгалтер, үзе кассир, үзе игъланнар җыючы агент.
-Элек, яңа чыга башлаган чакларында, халыкны дин юлыннан яздырмау өчен тырышу шикеллерәк бер юнәлеше булган бу газетада инде хәзер мәсләк тә, юнәлеш дигән нәрсә дә калмаган. Анда басыла торган нәрсәләрнең күбесендә бер-берсенә капма-каршы килә торган фикерләр яисә бернәрсәгә дә ярамый торган буш фәлсәфә, сафсата тулып ята. "Японнарны мөселман итәм!" - дип шалтырап йөргән Рәшит Казый Ибраһимовның "Бәянелхак"та номер саен басылып килгән "Дәүри галәм"33 дигән нәрсәсен дүрт күз белән көтеп алган әһеле ислам, чухурлар гына укый, чөнки алар әле һаман да әнә шул "Дәүри галәм"дә "Японнар ислам динен кабул иттеләр!" дигән сүзләрнең язылуын көтә иде.
+Элек, яңа чыга башлаган чакларында, халыкны дин юлыннан яздырмау өчен тырышу шикеллерәк бер юнәлеше булган бу газетада инде хәзер мәсләк тә, юнәлеш дигән нәрсә дә калмаган. Анда басыла торган нәрсәләрнең күбесендә бер-берсенә капма-каршы килә торган фикерләр яисә бернәрсәгә дә ярамый торган буш фәлсәфә, сафсата тулып ята. "Японнарны мөселман итәм!" - дип шалтырап йөргән Рәшит Казый Ибраһимовның "Бәянелхак"та номер саен басылып килгән "Дәүри галәм" дигән нәрсәсен дүрт күз белән көтеп алган әһеле ислам, чухурлар гына укый, чөнки алар әле һаман да әнә шул "Дәүри галәм"дә "Японнар ислам динен кабул иттеләр!" дигән сүзләрнең язылуын көтә иде.
 Бу газета икешәр битле игъланнарны басып яшәп килде. Шунлыктан Сәгыйть Рәми дә аңардан:
 - Бу инде хәзер газета булудан да бигрәк игъланнар капчыгы! - дип көлә торган иде.
 Игъланнар бер "Бәянелхак" өчен генә түгел, башка газеталар өчен дә шактый мөһим мәсьәләгә әверелде. Ләкин башка газеталар, күпме генә тырышсалар да, номер саен бары тик биш-алты игълан гына бастыра алалар, "Бәянел хак" газетасы исә шулчаклы игъланны ничек итеп таба иде соң?..
@@ -1352,7 +1352,7 @@
 - Мунча кереп кайтабыз әле, - диләр.
 Бик табигый хәл. Мунчага мин дә шунда йөрим. Бистәдәге берничә татар хатыны үзләренең өч-дүрт кенә кешелек кечкенә мунчаларын, алдан хәбәр бирсәң, әйбәтләп ягып, каен миннекләрен пешекләп, хәстәрләп куя иде.
 Ләкин бара-тора әлеге эшчеләрнең мунчага йөрүләре төрле уйга сала башлады: "Бу Сафи агайлар, мунчага барабыз, диләр. Ә үзләре бервакытта да алмаш өчен күлмәк-ыштан да, юыну өчен кирәк булган сабын-фәлән дә алып китми. Бер китсәләр, алты-җиде сәгать торып кайталар. Ә менә мин күп булганда бер сәгать, сәгать ярым эчендә эшемне бетерәм да кайтам".
-Алар, аннан кайткач та, ишегалдында озак вакыт шыпырт кына сөйләшеп утыра. Бу сөйләшүләрендә берничә кешенең исемнәрен дә телгә алалар: "Гафур" диләр, "Галимҗан"46 - диләр...
+Алар, аннан кайткач та, ишегалдында озак вакыт шыпырт кына сөйләшеп утыра. Бу сөйләшүләрендә берничә кешенең исемнәрен дә телгә алалар: "Гафур" диләр, "Галимҗан" - диләр...
 Менә бүген Гафур агай Коләхмәтев:
 - Сез Ягодныйда булдыгыз шикелле? - дигәч кенә, мин әлеге "мунчага бару"ның серен бераз абайлап алдым да, аны-моны уйлап тормастан:
 - Минем Ягодныйда булуымны Сафи агайлардан ишеткәнсездер инде сез? - дидем.
@@ -2065,7 +2065,7 @@
 Моңа охшашлырак тагын бер факт Тукайның Петербургка сәяхәте вакытында да күренде.
 Петербургта Тукай шәрәфенә зур бер банкет бирелә. Мондагы татар интеллигенциясе белән алдынгы җәмәгать хадимнәре: "Бөек шагыйрь мәгънәле сүзләр белән берәр телмәр сөйләр", - дип ашкынып көтеп тора. Ләкин Тукай бер генә сүз дә әйтми, телен йоткан кебек тик утыра.
 Тукай турында гайбәтләр язып, бу төркем аны дөнья күрмәгән, культурасыз кеше итеп күрсәтергә, шуның белән бергә Петербургтагы татар карагруһчыларының пычраклыгын да яшереп калдырырга тырышты. Хикмәт шунда: үзенә ят кешеләр белән Тукай тиз генә аралашып китә алмый, аны кирәк дип тә тапмый иде.
-Шушы чорларда Петербургта ахун Гатаулла Баязитовлар һәм Байрашев кебек карагруһ татар байла��ы тарафыннан патша хакимиятенә хезмәт итү нияте белән төзелгән "Сирател-мөстәкыйм"57 атлы бер оешманың барлыгы бөтен татар интеллигенциясенә билгеле иде. (Бу оешма турында баштарак телләрдә генә сөйләнеп йөрсә дә, соңга таба "Вакыт" газетасы аның турында ачыктан-ачык язып чыкты.) Шул оешма исеменнән газета да чыгарылды.
+Шушы чорларда Петербургта ахун Гатаулла Баязитовлар һәм Байрашев кебек карагруһ татар байлары тарафыннан патша хакимиятенә хезмәт итү нияте белән төзелгән "Сирател-мөстәкыйм" атлы бер оешманың барлыгы бөтен татар интеллигенциясенә билгеле иде. (Бу оешма турында баштарак телләрдә генә сөйләнеп йөрсә дә, соңга таба "Вакыт" газетасы аның турында ачыктан-ачык язып чыкты.) Шул оешма исеменнән газета да чыгарылды.
 Тукай үз исеменә бирелгән әлеге банкетта менә шул оешма һәм газета белән бәйле кешеләрнең дә барлыгын белә, әлбәттә.
 - Мин, аларны күрү белән, үземне сыйрател-мөстәкыймчеләр арасына килеп эләккәндәй тойдым. Шунлыктан мин анда берәр сүз сөйләү түгел, ничек кенә булса да аннан тизрәк чыгып китү юлын карадым, - ди Тукай.
 Шагыйрьнең әлеге банкетта әнә шулай сүзсез утырып торуын миңа Кәбир Бәкер дә сөйләгән иде. Шуннан соң мин Тукайга:
@@ -2989,7 +2989,7 @@
 Мондый тәкълидләр исә гавамында (масса, халык) гына булмыйча, бәлки, муллаларында да көч алмышдыр. Мәсәлән, бер мишәр мулласы теле белән ысул җәдидәне вә Аурупа мәдәниятен сүгә, фигыле белән анларга каршы сугыш ача, шунардан ук "хәзрәт, балаңыз кайда укый?" дип соралса, бер ысул җәдидә мәктәбендә яки бер урыс мәктәбендә укытканы беленә.
 Шул муллалар ук хәзерендә бер-берсендән калышмас өчен бик камил булмаса да, тырышып-тырмашып, мәсҗиде янына бер ысулы җәдидә мәктәбе торгызган вә мөгаллим дә китергән булалар. Димәк, бер авылда өч мәсҗид булса, өч мәктәп вә өч мөгаллим дә була. Менә боларның һәммәсен түземле милли мишәрләр һич сыкранмый тәрбия кылалар. Бер мишәр мулласы ысулы җәдидә мәктәбе ачкан да, шуңа ачынып: "Бәгъзе бер авылда җәдидче байлар читтән кайтып муллаларына ысулы җәдидә мәктәбе ачып бирделәр дә, ул муллаларның шундый мәктәпләре булгач, без дә салмый булдыра алмадык. Менә шулай итеп һәр мәхәлләне шул басты. Әле дә йетмәсә, яратмасаң да үз мөгаллимеңне мәҗлес саен мактап йөрергә туры килә. Чөнки башкалар үзләренекен мактый", - дия зарлана. Болай булганда мишәрләрнең тәкълид вә гайбәтләрендән яхшы гына өмитләр дә әйтергә урын бар.
 Бу тәкълидчелек ансыз да тәкәллефле булган гавам халкын бигрәк тә зур исрафларга (акча туздыру) чумдырадыр. Мәсәлән, уртача гына мәгыйшәтле булган бер мишәрләрнең бәйрәм тәкәллефләрен санап карыйк. Ул, бичара, игенен җыеп бетергәч, истирахәт алды бәйрәмен зур чыгымнар белән үткәреп озак та үтми, авыз ачтыру вә Рамазан бәйрәмен үткәрү мәсърафларына (чыгымнар) тотына. Ярлы булса да, байлардан калышмый. Боларны үткәреп йебәрү онытылганчы, Корбан бәйрәменең э��е сизелә башлый. Менә күреңез шушы әфәнденең Корбан бәйрәмендә генә тоткан чыгымларын! Гарәфә көн (моңа мишәрләр "үрә/өйрә көне" диләр) муллаларга коймаклар пешереп илтә. Шул көндә үк хәзрәт дә йорт саен Коръән укып йөри, аңарга аз булганда 20-30 тиен сәдака бирә. Гаеттә мулла, мөәззин, хәлфә, мәхдүм, хаҗи вә сорыкортларга аз булганда 5-6 сум сәдака өләшә. 4-5 сумлык сарык чала. Мөмкин кадәрле байлардан калышмый, 20-30 сумлар акча тотып, аның мәҗлесен уздыра, анда һәм 2-3 сум корбан сәдакасы өләшә. Бер-ике көн үткәч, "Корбан хәтеме" исемендә тагын да бер мәҗлес ясый. Шул көенчә уртача гына бер мишәрнең Корбан бәйрәме генә дә 70-80 сумдан аша.
-Корбан бәйрәме артындан гашура (мөхәррәм аеның унынчы көне) килеп җитә. Хасил, дини бәйрәмләр берсе артындан берсе туа тора. Мишәрләр боларның һәрберсен зур-зур мәсърафлар белән каршы алалар вә үз итәләр. Һәрберен, үзләренчә тантаналы вә тәкәллефле рәвештә икешәр вә өчәр көн ясыйлар. Һәрберендә муллалар йорт саен Коръән укып йөри. Элегрәк кызыл йомырка бәйрәмләрендә дә Коръән укып, йомыркалар пешертеп йөргәнләр. Хәзер бу юк. Моны чуашлар вә гаҗәмләр (фарсылар) хәзерендә дә ясыйлар. Моңа чуашлар "Монкун"79, гаҗәмләр "Нәүрүз бәйрәме" диләр. Гаҗәмләрнең бу бәйрәмне "хәзрәти Хөсәеннең Йезед белән сугышкан көне" дия урамларда ат өстендә күгәрчен уйнатып вә пычак, тимерләр белән үз-үзләрен кыйнап, үзләренчә хәзрәт Хөсәенгә охшап йөрдекләре кеби, чуашларның да "Олы көн" исемен биргән бу бәйрәмләрендә сахрада йомыркалар алып, атлар чаптырып йөрүләре "хәзрәти Хөсәенгә охшау" гадәтендән калган булса да гаҗәб түгелдер.
+Корбан бәйрәме артындан гашура (мөхәррәм аеның унынчы көне) килеп җитә. Хасил, дини бәйрәмләр берсе артындан берсе туа тора. Мишәрләр боларның һәрберсен зур-зур мәсърафлар белән каршы алалар вә үз итәләр. Һәрберен, үзләренчә тантаналы вә тәкәллефле рәвештә икешәр вә өчәр көн ясыйлар. Һәрберендә муллалар йорт саен Коръән укып йөри. Элегрәк кызыл йомырка бәйрәмләрендә дә Коръән укып, йомыркалар пешертеп йөргәнләр. Хәзер бу юк. Моны чуашлар вә гаҗәмләр (фарсылар) хәзерендә дә ясыйлар. Моңа чуашлар "Монкун", гаҗәмләр "Нәүрүз бәйрәме" диләр. Гаҗәмләрнең бу бәйрәмне "хәзрәти Хөсәеннең Йезед белән сугышкан көне" дия урамларда ат өстендә күгәрчен уйнатып вә пычак, тимерләр белән үз-үзләрен кыйнап, үзләренчә хәзрәт Хөсәенгә охшап йөрдекләре кеби, чуашларның да "Олы көн" исемен биргән бу бәйрәмләрендә сахрада йомыркалар алып, атлар чаптырып йөрүләре "хәзрәти Хөсәенгә охшау" гадәтендән калган булса да гаҗәб түгелдер.
 Мондан 25-30 сәнәләр генә әүвәл мишәрләрнең бәйрәмләрендә иң сөекле гадәтләре дә аю биетеп йөрү булган. Нинди бер иҗтиһад сәясендәдер аны бетергәнләр.
 Ул беткәч, мишәрләргә күңелсез булдыгындан, гакылсызрак кешеләрне аю ясап, чылбырлап, биетеп йөргәнләр. Мишәр карчыклары моны авыз суларын корытып сөйлиләр вә сагыналар. Фәкатъ шуны шаян тәхсиндер ки: аларда бәйрәм көнләрендә дә исереп, урам буйларында бугаз киереп акырып-кычкырып йөрү гомумиятлә бөтенләй диярлек юктыр. Казан татарлары дини бәйрәмләрнең ике гаедтән башкасын тотмый вә хәтта искә дә алмый. "Симек", "Куш капка" исемләрендә булган эчке бәйрәмләрен "чымыткый" белән каршы алып, "ачтыкый" белән озатып, дин вә әдәбкә сыймаган җыен кабахәт вә фәхеш эшләр белән пычрандыклары хәлдә, мишәрләр андый бәйрәмләрнең исемләрен дә белми вә ишетми. Дини бәйрәмләрне генә тотып, мөмкин кадәрле эчке вә фәхеш эшләр белән буялмаска, яхшы эшләр белән үткәрергә вә бәйрәмне ихтирамларга тырышалар. Бер-беренә мәхәббәтләрен арттырырга, туган вә дустларының хәтерен табарга бәйрәмне оста итәләр. Тик бары фәкыйрьләре чикдән тыш исрафлардан тыелып, байлары корбан мәҗлесләренә түккән 100 сумларын бигрәк тә гыйлем вә мәгариф юлына, ятим вә фәкыйрьләрне тәрбия эшенә тотып, мәҗлесләрен гадирәк үткәрсәләр, тагын да яхшырак булыр иде.
 Мишәр халкы гомумиятлә читтә йөрдекләрендән төрле халыкны күрә вә аралаша, шуның өчен дә Аурупа гадәтләренә тәкълид итүләре дә аз түгелдер. Мәсәлән, асылда, мишәрләрнең өйләре урдыклы (сәке) булып, аш ашаганда, шәрекъ ысулынча, идәндә вә сәкедә тезләнеп яки болганып утыру гадәте булса да, хәзерендә һәр өйдә Аурупа ысулынча өстәл вә урындыклардыр. Өй әсбаблары вә мәҗлес әдәбләре дә, шулай ук киемләре дә күбесенчә аурупача булына. Мәсәлән, бер мишәр авылына барып керсәң, биш билле казаки, тездән чалбар, кунычын көядән ашаткан читекләрне бик аз күрергә мөмкин булыр. Һәркайсы диярлек пиджак вә тужурка, брюка вә штиблет, озын вә тар бүрек, катырма яка белән йөри. Моңа муллалардан башка картлары хәтта һич игътираз (каршы төшү) кылмый, вә яшьрәк муллалары дә шушы киемләр белән сәрбәст (ирекле, азат) йөри ала. Шулай ук боларда сач, сакал вә мыек кеби җон бәхәсләре дә бик аз булып, әл-надир (сирәк), кәл-мәгъдүм (юк) кагыйдәсе тәхтенә кертергә ярарлыкдыр.
@@ -3072,7 +3072,7 @@ II
 Мин, аз гына булса да шул төтеннән качарга теләп, урамның икенче ягындагы карт бер тирәкнең ышыгында уйнап торган җиде-сигезләп кечкенә кызый янына бардым. Әти шул якка таба карап, тимер тарантасының канаты өстенә утырып калды.
 Барысы да диярлек биш-алты яшьләрендә булган бу чуаш кызларының уеннары, уеннарыннан да бигрәк аларның хәрәкәт һәм кыланышлары әллә ничек миңа бик ошагандай булып китте. Шунлыктан мин аларның уеннарын бик нык бирелеп, кызыксынып карап тора башладым.
 Алар зур бер карт тирәкнең ышыгындагы тигез, такыр һәм киңлеге дә, озынлыгы да дүртбиш аршындай булган бер җирне аркылы-торкылы шакмаклап сызган, биш-алтысы шуның тирәсенә чүмәшеп утырган. Калган икесе җир өстенә сызылган шакмаклар өстендә уен алып бара. Уен алып баручыларның берсе үзенең учындагы шоп-шома карасу-саргылт имән әкәләсен барлык көче белән һавага чөеп җибәрә дә җиргә кайтып төшкәне�� күзәтеп тора. Ул үз турына төшеп җиткәндә генә аны яңадан югарыга таба чөеп җибәрә. Үзе:
-- Перрә, виккә, вичче! - дип кычкырып санап бара. Әгәр дә инде ул кире кайтып төшкән әкәләгә сугып өлгерә алмаса, җиргә тәгәрәгәненә карап: - Кечталла да тачталла?90 - дип кычкырып куя.
+- Перрә, виккә, вичче! - дип кычкырып санап бара. Әгәр дә инде ул кире кайтып төшкән әкәләгә сугып өлгерә алмаса, җиргә тәгәрәгәненә карап: - Кечталла да тачталла? - дип кычкырып куя.
 Шуннан соң аның янында сүзсез генә басып торган икенче бер кыз, сул аягын күтәреп, уң аягы белән алга таба дәңгелдәп, әлеге сызыклар аша сикерә башлый.
 Әнә шул сыңар аяклары белән дәңгелдәп сикереп уйнаган ике яшь чуаш кызының берсе минем күзләремә шулчаклы сөйкемле булып күренде! Ул минем йөрәгемә үк кереп утырды. Моңар чаклы минем беркемгә дә шулчаклы сөеп, үз итеп караганым юк иде.
 Ул уйнаган чагында зур җитезлек, булдыклылык күрсәтә иде. Аның булдыклы, җитез хәрәкәтләре белән кыланышлары, тездән аз гына озынрак булган тигез, тар һәм биле бернәрсә белән дә буылмаган карасу-кызгылт алача күлмәге тез бәдәненә тагын да ныграк матурлык, килешлелек бирә. Ул сыңар аягы белән дәңгелдәп икенче бер сызыкка баскан саен, күкрәген аз гына алга чыгарып, бераз гына туктап басып тора. Менә шул чагында аның үрелмәгән, таралмаган, тузгып торган куе кара чәчләре дә аңа искитмәле бер матурлык бирә.
@@ -3221,7 +3221,7 @@ II
 Мин нәрсәдер әйтергә теләдем, ләкин әйтә алмадым. Әллә сүз табалмадым шунда, әллә уем-теләгем оешып җитмәде. Шул арада Энәле юлыннан Васёк агайның килеп чыгуы да комачаулык итте булса кирәк.
 - Әти, әнә Васёк агай! - дип кычкырып җибәрдем.
 Васёк агай үзе дә көтелмәгән очрашуга гаҗәпләнде булса кирәк:
-- Аккынчы! Ай, песмелла! Әс тә кундамы, Жәррәпи пичәй?95
+- Аккынчы! Ай, песмелла! Әс тә кундамы, Жәррәпи пичәй?
 Ашыкмыйча гына башындагы очлы кара бүреген кулына алып, сул як култыгы астына кыстырды. Аның җилкәсенә тияр-тимәс торган, тирәли тигезләп кыркылган кара куе чәчләре беркадәр тәртипсезләнеп чуалды. Васёк агай, башын артка таба селкеп-кагып, алга төшкән чәчләрен артка таба кулы белән сыйпап, тигезләп куйды. Аннары әтигә ягымлы гына елмайды:
 - Авани, Жәррәпи пичәй?
 Әлегә чаклы мин бервакытта да Васёк агайның йөзенә төбәп, җентекләп караганым юк иде. Ләкин нәрсә өчендер, үзем дә белмим, бу юлы мин аның әтигә карап елмайган йөзенә чиксез дәрәҗәдә тирән бер җентекләү белән карадым. Аның күз карашлары да, елмаюы да бөтенләе белән диярлек Әнисәнекенә охшый иде. Тик шунысы бар: Әнисә елмайган чагында, аның карасу-кызыл иреннәре арасыннан күренгән вак кына ап-ак тешләре аның бөтен төсенә шагыйранә бер сөйкемлелек бирә, аны бөтен йөрәгең белән иркәләүгә чакыра.
@@ -3261,7 +3261,7 @@ III
 Әнисә белән без уйнаган чакта гына түгел, ашаган-эчкән чакларда да бергә утыра торган булдык. Беребез килми торып, икенчебез аш-су янына утырмый. Әткәй һаман да элеккедәй мине үзе белән бергә төрле ярминкәләргә, шәһәрләргә алып йөри. Анда баргач, миңа төрле уенчыклар, тәмле конфетлар, прәннекләр алып бирә, Әнисәгә дә алдырам.
 Әти дә:
 - Шулай, улым, шулай. Мине үз итмиләр, читләтәләр дип күңеле төшмәсен дигәндәй сүзләр әйтеп, үзенең дә моңа куанганлыгын белдерә иде.
-Бервакытны Әнисә үзе генә агаларына кунакка кайтып килде. Әгәр хәтерем алдамаса, ул апрель аеның урталарында була торган һәм дә чуашлар, бигрәк тә чукынмаган чуашлар каршында иң зур бәйрәм саналган "Мун кун"98 тантанасына кайткан иде шикелле. Шул чагында аңа җиңгәсе кызылга буялган бер йомырка белән ике тозлы кыяр биргән булган. Ләкин Әнисә аларны минем белән бергә ашау өчен өйгә алып кайткан иде.
+Бервакытны Әнисә үзе генә агаларына кунакка кайтып килде. Әгәр хәтерем алдамаса, ул апрель аеның урталарында була торган һәм дә чуашлар, бигрәк тә чукынмаган чуашлар каршында иң зур бәйрәм саналган "Мун кун" тантанасына кайткан иде шикелле. Шул чагында аңа җиңгәсе кызылга буялган бер йомырка белән ике тозлы кыяр биргән булган. Ләкин Әнисә аларны минем белән бергә ашау өчен өйгә алып кайткан иде.
 Әнисә һәрвакыт үзенең туган авылын, абый-җиңгәсен, андагы иптәшләрен сагына иде. Кайчагында кызып уйнаган чагында аның йөзенә моңлану билгесе чыга. Шул чагында ул, бердән күңелсезләнеп китеп, үзенең авылдагы иптәшләре турында сөйли дә миңа карап матур гына елмаеп куя. "Әй, синең белән бергә булгач, нигә миңа күңелсезләнергә? - дип, тагын уйный башлый. Сагынганын сизгәч, әти белән әни аны туган авылына кунакка кайтарып җибәрәләр. Ул моңа бик шатланып кайтып китә. Әтиләр аңа берничә көн торып кайтырга кушсалар да, ул шул ук көнне, кич булганны да көтмәстән, әйләнеп кайтып килә.
 Әниләр:
 - Нигә бик тиз кайттың әле? - дип аптырап сорыйлар.

Ilshat's folder/Галиуллин_Яктылык. Әдәби тәнкыйть мәкаләләре (тәлгат)(Казан,2011).txt

@@ -91,7 +91,7 @@ XX йөз башында да татар матбугатының, мәгъри
 Шул рәвешле, Тукай шигърияте аның шәхесеннән үсеп чыга, алар бер-берсеннән аерылгысыз. Шагыйрь шәхесе үз чиратында татар халкына хас иң гүзәл сыйфатларны, чынбарлыкка мөнәсәбәтне, рухи бөеклеген, тарихи фаҗигасен, матурлык дөньясын чагылдыра. Озын чылбыр халык - шәхес - шигърият кебек аерылмас буыннардан тора. Нәкъ менә шул табигый бөтенлек нәтиҗәсендә Тукай яшәгән, иҗат иткән еллар вакыт ягыннан ераклашкан саен, иҗатының мәгънәви тирәнлеге, сәнгати көче, лирик каһарманының кичереш байлыгы ныграк ачыла бара.
 Төрле буын татар язучылары, киң җәмәгатьчелек бердәм рәвештә милләтебезнең рухын, тарихи мирасын, үзаңын саклыйк дисәк, Тукайга сыенырга, Тукай юлына турылыклы калырга чакыралар. Тукай намусы - халык намусы. "Тукайның мәхәббәт төшләре" поэмасында Татарстанның халык шагыйре Р. Харис хаклы яза: Татар Тукайга сыена, Язмышы юл көткән саен.
 Күренекле әдәбият галиме, язучы Г. Рәхим XX гасыр башында ук Тукайга иң төгәл бәясен бирде. "Халык үзенең җырчысын аралап алды... Ул һаман да безнең беренче халык шагыйребез булып калыр". "ГАЯЗ ӘФӘНДЕ - ШАГЫЙРЬДЕР" (Г. Исхакый һәм татар шигърияте)
-XX гасыр тарихына, милли җанлы инсаннар күңеленә яңарыш чоры прозасының күренекле вәкиле, талантлы драматург, ялкынлы публицист, гаярь журналист, гомере буена халкын югалудан, инкыйраздан йолып калу өчен җан атып яшәгән, большевизмның асылын вакытында аңлап, мөһаҗирлек язмышын сайлаган көрәшче, олуг сәясәтче, тарихчы буларак кереп калган шәхескә нисбәтән проблеманың бу рәвешле куелышы артык шартлы һәм ясалма күренергә мөмкин. Реалист Исхакый яшьлегендә дә шигырь белән мавыкмаган, Тукай иҗатын үзәккә алган бәгырьне телгәләрлек мәкаләләрен дә бөек шагыйрьнең вафатыннан соң гына язган, шуңа күрә әдипнең шигърияткә бәйләнеше булдымы икән дип шөбһә белдерүче дә табылыр. Алгарак китеп булса да, шуны искәртәсе килә: Тукай белән Җамал Вәлиди әсәрләренең өслүб, тел үзенчәлекләренә нисбәтән Исхакый прозасының, русларның Тургенев, Бунин әсәрләре кебек үк, шигырьдәй аһәңле яңгырашына игътибар иткәннәр. "Һәркемнең үз фикере, төшенчәсе бар" дигән мәкаләсендә Тукаев фамилияле яшь әдип: "Таңчы"ларның баш мөхәррире Гаяз әфәнде шагыйрьдер", - дип кистереп әйтә. Чорның зирәк тәнкыйтьчесе, әдәбият галиме, философ Җ. Вәлиди "Гаяз әфәнде" дигән эссесында шулай ук Исхакыйның "шагыйрь"легенә басым ясый: "Ике йөз елдан соң инкыйраз" - җитди бер әсәр. Ләкин Гаяз әфәнде - бунда да шагыйрь"2. Язучы "җитди" сәяси повестенда дөньяга шагыйрь күзе белән карый алган икән, башка әсәрләре турында сүз куертып торасы да юк дигән нәтиҗә соралып тора.
+XX гасыр тарихына, милли җанлы инсаннар күңеленә яңарыш чоры прозасының күренекле вәкиле, талантлы драматург, ялкынлы публицист, гаярь журналист, гомере буена халкын югалудан, инкыйраздан йолып калу өчен җан атып яшәгән, большевизмның асылын вакытында аңлап, мөһаҗирлек язмышын сайлаган көрәшче, олуг сәясәтче, тарихчы буларак кереп калган шәхескә нисбәтән проблеманың бу рәвешле куелышы артык шартлы һәм ясалма күренергә мөмкин. Реалист Исхакый яшьлегендә дә шигырь белән мавыкмаган, Тукай иҗатын үзәккә алган бәгырьне телгәләрлек мәкаләләрен дә бөек шагыйрьнең вафатыннан соң гына язган, шуңа күрә әдипнең шигърияткә бәйләнеше булдымы икән дип шөбһә белдерүче дә табылыр. Алгарак китеп булса да, шуны искәртәсе килә: Тукай белән Җамал Вәлиди әсәрләренең өслүб, тел үзенчәлекләренә нисбәтән Исхакый прозасының, русларның Тургенев, Бунин әсәрләре кебек үк, шигырьдәй аһәңле яңгырашына игътибар иткәннәр. "Һәркемнең үз фикере, төшенчәсе бар" дигән мәкаләсендә Тукаев фамилияле яшь әдип: "Таңчы"ларның баш мөхәррире Гаяз әфәнде шагыйрьдер", - дип кистереп әйтә. Чорның зирәк тәнкыйтьчесе, әдәбият галиме, философ Җ. Вәлиди "Гаяз әфәнде" дигән эссесында шулай ук Исхакыйның "шагыйрь"легенә басым ясый: "Ике йөз елдан соң инкыйраз" - җитди бер әсәр. Ләкин Гаяз әфәнде - бунда да шагыйрь". Язучы "җитди" сәяси повестенда дөньяга шагыйрь күзе белән карый алган икән, башка әсәрләре турында сүз куертып торасы да юк дигән нәтиҗә соралып тора.
 Чынлыкта "Исхакый һәм татар шигърияте" - галимнәрнең игътибарыннан читтәрәк кала килгән яисә Тукай иҗатына мөнәсәбәттә генә азмы-күпме өйрәнелгән күп кырлы, киң тармаклы проблема. Ул ким дигәндә өч мөстәкыйль юнәлешне үз эченә ала.
 Берсе - Исхакый белән Тукай арасындагы матбугати мөнәсәбәтнең нәзари һәм гамәли әһәмияте, ике шәхес арасындагы рухани һәм иҗади якынлыкның нигезе. Икенчесе - Исхакыйның үз чоры татар поэзиясенә карашы, аның үсеш үзенчәлекләренә, аерым шәхесләренә бәясе. Өченчесе, бу очракта, бәлки, киләчәктә үсеш мөмкинлекләре яссылыгыннан бәяләгәндә иң мөһимедер, шигърияттә Исхакый образы, Исхакый шәхесе. Саналган мәүзугъларның үзара тыгыз бәйләнгән булуын, миллилек, халык язмышы, телебезнең киләчәге өчен янып-көеп иҗат ителгән әдәби әсәрләргә Исхакый идеяләренең көчле, үтәли ут шикелле юл күрсәтеп торуын да онытырга ярамый. Татар халкының үткәненә, бүгенгесенә, киләчәгенә бәйләнешле нинди генә юнәлешкә кагылма, Исхакый иҗатын, аның иҗтимагый яисә фәлсәфи фикерен читләтеп үтү мөмкин түгел. Бу титаник шәхес XX йөз әдәбияты, иҗтимагый фикере үсешенә юнәлеш биреп торучы милләтпәрвәр, халык бәхете өчен яшәүче изге зат буларак елдан-ел тирәнрәк ачыла. Аның бөеклеге Тукай шәхесенә мөнәсәбәтендә бигрәк тә ачык күренә. 
 Тукай белән Исхакый арасында милли мәнфәгатьләр, иҗади омтылышлар, халкыбызның киләчәге турында борчылу тудырган, тарихта сирәк очрый торган сокландыргыч рухани якынлык, фикерләр уртаклыгы турында И. Нуруллин, Ф. Латыйфи, Б. Гали һ. б. язучылар, әдәбият галимнәре, тарихчылар төрле елларда һәм төрле дәрәҗәдә шактый тәфсилле яздылар. Р. Ганиева, А. Әхмәдуллин, Х. Миңнегулов, Ф. Мусин, Ә. Сәхапов кебек галимнәрнең монографик хезмәтләре, уку-укыту әсбаплары да бу теманы читләтеп үтмиләр. Дөрес, күрсәтелгән мәкаләләрнең беришесе, Исхакый - Тукай мөнәсәбәтен гомуми соклану (публицистик өслүб) рухында кабул итү сәбәпле, берберсен кабатлыйлар, гомуми мәгълүмат бирүдән узмыйлар. Татар халкы мәдәни үсешебезгә XX гасыр башында бүләк иткән ике даһи арасындагы багланышларны гадиләштереп, идиллик аңлау һәм аңлату очраклары да булды.
@@ -125,7 +125,7 @@ XIX гасыр ахыры әдәбиятының күренекле вәкиле
 Исхакыйның яшь шагыйрь иҗатына биргән тәүге бәяләренең берсе Төркиядә 1910 елда татар әдәбияты турында укылган докладтан табыла. Сөргеннән качып, кардәш илгә килеп сыенган Гаяз бу нотыгын "Төрек дөрнәге"ндә (оешмасында) ясый. "Бүген тезмә әсәр язганнарымыз, ягъни үзенә генә хас булган фикерле шагыйрьләремез бардыр, ләкин аларның иң алдынгы карашлысы, һич шөбһәсез, Габдулла әфәнде Тукаев исемле егерме-егерме бер яшьләрендәге бер яшь егеттер. Тукаевтан соңрак Сәгыйть Рәмиев, Дәрдемәнд кушаматы артына яшеренгән хөрмәтле вә шактый яшь бер зат илә Габделмәҗит Гафури, Нәҗип Думави, Укмасый, Бәшири кебек яшьләр килә... Шагыйрьләремезнең иң бөеге - авыл баласы Габдулла Тукаевтыр. Бу авыл малае биш-алты ел эчендә милләтемезгә кочак-кочак шигырь чәчәкләре таратты, әдәбиятымызның шигырь нигезен корды... Ул халыкның бетмәс-төкәнмәс бер хәзинәсе булган телен бик яхшы белә һәм аннан шундый җәүһәрләр табып чыгара ки - бөтен күзләр камаша".
 Шунысы үзенчәлекле: Габдинең (Г. Ибраһимовның тәхәллүсе) "Татар матбугаты" мәкаләсендә әдәбиятның төп көчләренә биргән бәясе Исхакый фикеренә аһәңдәш. "Әлхасыйль ,татар шигыре мәйданында Тукаев исә, тасвирымыз мәйданында иң югары ноктада Гаяз әфәндедер". Бик кызганыч, 1913 елда язылган "Татар шагыйрьләре" хезмәтендә төрле сәбәпләр нәтиҗәсендә (күбрәк Тукайның "торма" теле аркасында дип уйлыйм) Г. Ибраһимов бу фикерен үзгәртте. 
 Г. Исхакыйның Тукай иҗатына, тулаем әдәби барышка, XX гасыр башы сүз сәнгатендәге гомуми сыйфат сикерешенә бәясе белән килешкән тәкъдирдә аның бер фикере сәерсенү катыш килешмәү хисе уята.
-"Әфәнделәр! - ди ул шул нотыгында. - Шунысы дикъкатькә лаектыр ки, безнең шималь төркиләрендә башта проза әсәрләре мәйданга чыккан, тезмә әсәрләр исә бары тик биш-алты ел соңрак күренә башлаган"2. Бу ни дигән сүз? Меңьеллык тарихы булган татар шигърияте казанышларын күрмәмешкә салышып, юри кимсетүме яисә үзе хезмәт иткән проза жанрының абруен күтәрүгә омтылумы? Бик борынгы ядкярләрне уртак төрки әдәби кыйммәтләре дип санаган очракта да, аңлаешлы, саф татар телендә иҗат иткән Г. Кандалый, Я. Емельянов, Акмулла кебек бөекләребезне нинди чапан итәгенә яшерәсең? Исхакыйның һәр өлкәдәге абруен таныган, Тукайга биргән югары бәясе өчен рәхмәтле булган тәкъдирдә дә татар шигъриятенә ��арата кимсетүле бәясе белән килешү мөмкин түгел. Көфер фикер булса да, бу очракта Исхакыйны сүз сәнгатебезнең олы тарихын белмәүдә, танырга теләмәүдә гаеплисе килә. Докладның укылу вакыты галимнәр арасында фикер төрлелеге тудыра. Профессор И. Нуруллин белән Һ. Мәхмүтов чыгыш ясалу чоры итеп 1912-1913 елны күрсәтәләр. Мәкаләне игътибар белән укысаң, мондый бәхәсләргә урын да калмый кебек, безгә мәгълүм чыганакларда күрсәтелгән 1910 ел дөреслеккә килә. Исхакый чыгышында Тукай егерме-егерме бер яшьлек шагыйрь буларак тәкъдим ителә. Тукай белән С. Рәмиев иҗатларыннан китерелгән шигъри үрнәкләр һәммәсе 1910 елга чаклы иҗат ителгән әсәрләрдән. ("Шүрәле", "Шагыйрь"). Исхакыйның шул чор чыгышларында, тәнкыйди-публицистик мәкаләләрендә Тукай исеме, димәк ки, шигърият проблемалары телгә алынмый диярлек.
+"Әфәнделәр! - ди ул шул нотыгында. - Шунысы дикъкатькә лаектыр ки, безнең шималь төркиләрендә башта проза әсәрләре мәйданга чыккан, тезмә әсәрләр исә бары тик биш-алты ел соңрак күренә башлаган". Бу ни дигән сүз? Меңьеллык тарихы булган татар шигърияте казанышларын күрмәмешкә салышып, юри кимсетүме яисә үзе хезмәт иткән проза жанрының абруен күтәрүгә омтылумы? Бик борынгы ядкярләрне уртак төрки әдәби кыйммәтләре дип санаган очракта да, аңлаешлы, саф татар телендә иҗат иткән Г. Кандалый, Я. Емельянов, Акмулла кебек бөекләребезне нинди чапан итәгенә яшерәсең? Исхакыйның һәр өлкәдәге абруен таныган, Тукайга биргән югары бәясе өчен рәхмәтле булган тәкъдирдә дә татар шигъриятенә карата кимсетүле бәясе белән килешү мөмкин түгел. Көфер фикер булса да, бу очракта Исхакыйны сүз сәнгатебезнең олы тарихын белмәүдә, танырга теләмәүдә гаеплисе килә. Докладның укылу вакыты галимнәр арасында фикер төрлелеге тудыра. Профессор И. Нуруллин белән Һ. Мәхмүтов чыгыш ясалу чоры итеп 1912-1913 елны күрсәтәләр. Мәкаләне игътибар белән укысаң, мондый бәхәсләргә урын да калмый кебек, безгә мәгълүм чыганакларда күрсәтелгән 1910 ел дөреслеккә килә. Исхакый чыгышында Тукай егерме-егерме бер яшьлек шагыйрь буларак тәкъдим ителә. Тукай белән С. Рәмиев иҗатларыннан китерелгән шигъри үрнәкләр һәммәсе 1910 елга чаклы иҗат ителгән әсәрләрдән. ("Шүрәле", "Шагыйрь"). Исхакыйның шул чор чыгышларында, тәнкыйди-публицистик мәкаләләрендә Тукай исеме, димәк ки, шигърият проблемалары телгә алынмый диярлек.
 Тукайның вафаты турындагы хәбәр Исхакыйны тетрәндереп, гафләт йокысыннан уятып җибәргәндәй була. "Кояш" газетасында басылган телеграммасы шуңа дәлил: "Олуг шагыйрь Тукаевның вафаты сәбәпле тирән кайгыга төшкәнем хәлдә, күп хәсрәтләр күргән халкымны саф күңелем белән тәгъзия (сабыр итәргә) кылам. 1913, 8 апрель".
 Күңел тынычлыгын югалтып, җаны бәргәләнсә дә, Тукайның үзенә һәм мирасына мөнәсәбәтен белдерү, бәясен бирү өчен, зур әйбер ерактан яхшырак күренә дигәндәй, вакыт аралыгы кирәк була. Кеше гомеренең кадерен белгән реалист Исхакыйга балавыз сыгып, кул салындырып утыру чит нәрсә. Иманы камил: Тукай олы талантына лаеклы бәясен, татар әдәбияты тарихында тәгаен урынын алырга тиеш. Үз чорында ук танылу алган сүз-сурәт остасының үлеменә бер ел тулганда, фәнни һәм хисси күзаллавына, аңлавына күңел сыкравын кушып, Тукай һәм аның мирасы турында уйлануларын кәгазьгә төшерә башлый һәм тирән эчтәлекле, учак кебек дөрләп янган йөрәгеннән өзелеп төшкән язмаларын бер-бер артлы татар җәмәгатьчелегенә ирештерә башлый. "Петербург, 29 март" мәкаләсен (Ил. - 1914) язуга буйсындырылган милләтләргә нисбәтән эшләнгән иҗтимагый гаделсезлек этәрә, балавыздай кайната. Исхакый бу чыгышында халык хокукларын теше-тырнагы белән яклауга күтәрелгән арысланны хәтерләтә. Хикмәт шунда: Рәсәй башкаласы татарлары Тукайның еллыгын лекцияләр укып, һәйкәл кую нияте белән акчалар җыеп, зурлап уздыру хыялы белән янып йөриләр, әмма татарча сөйләшүләрне тикшереп торучы булмауны (милли телне белүчеләр арасында әләкче шымчы таба алмаганнар) сәбәп итеп, граданачальник җыелышка табу сала. Казан хакимияте дә Петербург түрәсеннән калышмый, Тукай җәмгыятен оештыруга рөхсәт бирми. Петербург татарларының изге ниятен яклап, Исхакый саллы дәлилләрен китерә. "Алланың биргән көнендә латыш, эстон, әрмән, грузин вә яһүдиләр үз телләрендә лекция, моназарәләр (бәхәс, дискуссия) ясап торганда, без бердәнбер шагыйребезне (курсив минеке. - Т.Г.) хөрмәтләр өчен генә дә лекция ясарга хакыбыз юкмыни?" Тукай истәлеген, мирасын олылауга, пропагандалауга юл куймаучылар, Исхакый фикеренчә, зур хата кылалар, "язгы суга буа тоттырып булмаган кебек, уянган халыкка каршы да киртә салып булмыйдыр. Тукай бар иде. Тукай бар. Һәр үткән көн, һәр мәдәни атланган адым Тукайны зур итәчәк, үстерәчәк кенәдер". Халык йөрәгендә асыл затларның берсе булып кадерләп йөртелгән шагыйрьне олылаудан берәүнең дә тыярга хакы юк дигән фикер уздыра автор.
 1914 елның апрелендә Исхакый, Тукай истәлегенә яд итеп, җитди уйланылган, хәзергәчә яңгырашын югалтмаган ике мәкаләсен нәшер итә: "Милли фаҗига" (Ил. - 1914. - № 23. - 2 апрель) һәм "Тукай мәктәптә" (Мәктәп. - 1914. - № 6. - 10 апрель).

Ilshat's folder/Закирҗанов_Рухи таяныч. Әдәби тәнкыйть мәкаләләре (әлфәт)(Казан,2011).txt

@@ -758,7 +758,7 @@ XX гасырның 80 нче еллар ахыры - 90 нчы еллар ба
 әдәби эшкәртеп, киң катлау укучыларга китереп җиткерүдә М.Госмановның аеруча зур хезмәтен билгеләп үтү кирәк. Галим тарафыннан төзелеп, текст һәм искәрмәләрне әзерләп, кереш сүзе белән басылып чыккан "Шигырьләр һәм поэмалар" (1988) Г.Кандалыйның иң тулы җыентыгы булып тора.
 Габделҗәббар Габделмәҗит улы Кандалый 1797 елда Самара губернасының Ставрополь өязе (хәзерге Ульянов өлкәсенең Иске Майна районы) Иске Кандал авылында (хәзер Иртуган) мулла гаиләсендә дөньяга килә. Ерак бабасының Татарстанның Чүпрәле районы Каракитә авылыннан күчеп килүе, әлеге нәселнең бик укымышлы булуы, аерым алганда, әтисенең авылда хөрмәт ителүе, "Габделмәҗит Болгари" исеме белән китаплар да язуы билгеле. Г.Кандалый үзе дә "Сахибҗәмал" поэмасында җиде буыннан килә торган рухани нәселе белән горурлана:
 Безем бу меллалык йирле, -
-Ки йите (җиде)1 бабадин бирле
+Ки йите (җиде) бабадин бирле
 Килеп өзелмәгән бер дә.
 Башлангыч белемне әтисеннән алганнан соң, Габделҗәббарга Мораса, Кизләү, Күркәле, Кышкар, Шонталы, Оры мәдрәсәләреңдә укырга туры килә. Монда, күрәсең, әтисенең дә тәэсире булып, улының тирән белем алуын күздә тоткандыр. Икенче яктан, яшьтән үк туры сүзле, хөр фикерле булып үскән егет бер мәдрәсәне үзе ташлап китсә, кайберсеннән аны куулары да мәгълүм. Төрле мәдрәсәләрдә уку, татарлар яшәгән төбәкләрне иңләп үтү (Самара губернасы, Чистай өязе, Бөгелмә өязе, Казан арты һ.б.) Г.Кандалый өчен тормыш мәктәбе була. Шәкертлек елларында егет гарәп-фарсы телләрен үзләштерә, дини әдәбиятны, ярым дини характердагы хезмәтләрне, борынгы әүлиялар турындагы риваять-легендаларны өйрәнә. Бу чорда ул Шәрык һәм Урта гасыр татар әдәбияты үрнәкләре белән таныша, алардан әдәби осталыкка өйрәнә, тәҗрибә туплый. Г.Кандалый шул төбәктә яшәүче халыклардан рус, чуваш, мордва телләрен дә белгән. Бу да аның актив, кызыксынучан, тормыш яратучы кеше булуын күрсәтә.
 Г.Кандалый 1824 елда мәдрәсәдә укуын тәмамлый һәм, Диния нәзарәтендә имтихан тапшырып, указ ала, туган авылында әтисе урынына имам вазифаларын башкара башлый. Ул Гөлстан исемле кызга өйләнә. Аңа багышланган шигырендә мондый юллар бар:

Ilshat's folder/Ибраһимов_Казакъ кызы. Хикәяләр, роман (Алмачуар, Тирән тамырлар)(Татар прозасы сериясе)(галимҗан)(Казан,2017).txt

@@ -4011,7 +4011,7 @@ XLII
 — Ни эшләргә әйтәсез?
 Шәрәфи сөйләп бирде.
 Габдулла хәзрәт заманында зур дан тотты. Зирекле ишаны дигән исем татар дөньясының һәммә ягында мәшһүр иде. Хәзерге Татарстан, Башкортстан тупракларыннан гына түгел, ерак Себердән, Питербурдан, Ханкирмәннән, Әстерхан, Оренбур, Кызылъярдан яз, көз, җәй, кыш тукталмый яңа мөридләр агыла; өшкертергә авырулар агылалар, бу авырулар, бу мөридләр белән бергә аңа зәкятләр агыла, садакалар, нәзерләр агыла иде. Ишан үзе, садаканың азы-күбе юк, ди иде. Биргәнне карамый, дога кыла да кесәгә сала иде. Аңа иске бер тиеннәр дә, тишекле көмешләр дә килде. Унарлык алтыннар, егерме бишлек кәгазьләр дә, кызыл енот туннар, кыйммәтле ефәк чапаннар да килде. Җигүле атлар да бүләк ителде. Хәзрәт үзе ахирәт кешесе иде. Дөнья тормышын кайгыртмый иде. Ләкин дөнья малы аңа үзе өерелеп туплана барды. Башта, яңа мөрид тәрбияли башлаганда, аның кечкенә өйдән башка бер әйбере дә юк иде. Җиде ел үткәч, икенче хатын алды. Шәригать гаделләргә кушканга, һәр ике хатынга аерым өй булсын дип, йортны киңәйтте. Капканы күчертеп, урамга буй икенче өй салдырды.
-Иллегә җиткәч, өченче хатын алды. Моны да, әлбәттә, кимсетергә ярамый иде. Аның үзенә тагын аерым өй салып бирде. Моның өчен фәкыйрь күршенең үзен авыл читенә күчертеп, тупрагын сатып алырга туры килде. Ләкин бу өченче хатыны бик холыксыз, гыйбадәтсез, намаз-ниязсыз булып чыкты. Тәрбияләргә тырышып та әсәр итә алмагач, мәһәрен тулы кайтарды да талак кылып җибәрде. Аның урынына тагын бер яшь тол хатын алды. Заман буенча икенче итеп алган элекке хатыны баладан вафат булды. Мөридләреннән Сәлим бай үлгәч, аның хатыны ятим калган иде. Бик холыклы нәрсә. Читкә китеп әрәм булмасын, диделәр. Ишанга димләделәр. Сүз кайтарырга теләмәгәнгә, аны алып, бушаган өйгә китереп куйды. Инде, бәлки, тәкъдирем тәмамдыр, насыйбым шуның белән беткәндер, дип уйлаган иде, язмыштан аңа билгеләнгән тагы берәү бар икән: якын күрше авылдагы бик ихлас фәкыйрь мөридләреннән Насыйбуллага мәүлед мәҗлесенә барганда ялгышлык белән матур бер кызга очрады. Теләмәстән күзе төште. Күңелендә шөбһә уянды: "Рахманимы, шайтанимы икән бу мәел?"1— дип, өч көн уйланды. Өч төн истихарә кыйлды 2. Өчесендә дә якты нур эчендә оялчан бер кызның елмаюын күрде. Шуннан күңеле карар тапты: "Бу мәел рахмани булырга тиеш!" — диде.
+Иллегә җиткәч, өченче хатын алды. Моны да, әлбәттә, кимсетергә ярамый иде. Аның үзенә тагын аерым өй салып бирде. Моның өчен фәкыйрь күршенең үзен авыл читенә күчертеп, тупрагын сатып алырга туры килде. Ләкин бу өченче хатыны бик холыксыз, гыйбадәтсез, намаз-ниязсыз булып чыкты. Тәрбияләргә тырышып та әсәр итә алмагач, мәһәрен тулы кайтарды да талак кылып җибәрде. Аның урынына тагын бер яшь тол хатын алды. Заман буенча икенче итеп алган элекке хатыны баладан вафат булды. Мөридләреннән Сәлим бай үлгәч, аның хатыны ятим калган иде. Бик холыклы нәрсә. Читкә китеп әрәм булмасын, диделәр. Ишанга димләделәр. Сүз кайтарырга теләмәгәнгә, аны алып, бушаган өйгә китереп куйды. Инде, бәлки, тәкъдирем тәмамдыр, насыйбым шуның белән беткәндер, дип уйлаган иде, язмыштан аңа билгеләнгән тагы берәү бар икән: якын күрше авылдагы бик ихлас фәкыйрь мөридләреннән Насыйбуллага мәүлед мәҗлесенә барганда ялгышлык белән матур бер кызга очрады. Теләмәстән күзе төште. Күңелендә шөбһә уянды: "Рахманимы, шайтанимы икән бу мәел?"— дип, өч көн уйланды. Өч төн истихарә кыйлды 2. Өчесендә дә якты нур эчендә оялчан бер кызның елмаюын күрде. Шуннан күңеле карар тапты: "Бу мәел рахмани булырга тиеш!" — диде.
 Бу вакыт аңа җитмеш яшь иде. Иң элек мөриде Насыйбулланың үзен чакырды. Вакыйганы сөйләде. Шөбһәсен аңлатты. Өч көн янәшә истихарә кыйлганлыгын белдерде. Шулар соңында бу мәелнең рахмани булуы турында күңеле карар тапканын хикәя кыйлды.
 Насыйбулла ихлас мөрид иде. Шатлыктан йөрәге дулкынланды. Үз эченнән: "Карышып карар, шулай да нык әйтсәм, сүземне тыңлар", — дип, өенә кайтты да үзенең апасына кызы Кәримә белән сөйләшергә кушты.
 Кыз башта бөтенләй аптырады.

Ilshat's folder/Ибраһимова_Әгәр мин янмасам... Әңгәмәләр, иҗат портретлары, мәкаләләр (саимә)(Казан,2011).txt

@@ -1354,7 +1354,7 @@
 Сәлам белән Саимә.
 17 март, 1999". 
 Һәм менә озын-озак гомерләр үткәч (һәрхәлдә, миңа шулай тоелды), июнь аенда (8 майда ук язылган булса да) Кайа ханымның миңа адресланган хаты, фотосурәтләре һәм "Казан мәликәсе Сөембикә" дигән әсәренең кулъязмасы кулыма килеп керде. Менә аның хаты:
-"8.5.1999
+".5.1999
 Истанбул
 Кадерле Саимә Ибраһим кызы белән татарстанлы кардәшләрем!
 Барыннан да элек сезләргә иң тирән ихтирам һәм ярату хисе белән сәламнәремне күндерәм. Бу арада Сезнең белән танышып күрешүемә форсат биргәне өчен Тәңрегә тирән ихтирамлы икәнемне һәм шөкрана булуымны белдерергә теләр идем.

Ilshat's folder/Илһам канатында. 2-нче китап. ТДГПУ «Илһам» әдәби иҗат берләшмәсе, «Илһамлы каләм» конкурсында җиңүче мәктәп укучылары иҗаты (Казан,2010).txt

@@ -2194,7 +2194,7 @@ XX гасырның бөек гуманисты Изге Тереза Ана б
 Шулай акрын гына гаиләнең аяз күген болытлар каплады. Эчкече иренә ияреп, хатыны, башта Чаллы үзәгендәге өч бүлмәле фатирны, аннан Мәсгут авылындагы яхшы гына тора башлаган зур таш йортны сатып, иренең туган авылына кайтты. Анда алар , йорт димәсәң, хәтере калыр, бер алачыкка кереп урнашалар. Идән дигән нәрсә монда кайчандыр булган булуын, ләкин вакыт һәм күселәр үз эшләрен эшләгәннәр, тәрәзәләр урыны белән бар, урыны белән әллә кайчан буялмаган рамнары гына сукыр кеше күзе сыман каралып тора... Венераның йөрәге аңлатып бетерә алмаслык бер сагыш белән тулды. Ул бу йорттагы бердәнбер җиһаз — ялгыз урындыкка утырды да үзен тынычландыра башлады. Фатир сатканнан калган акчасы банкта аның, шуны алып тәрәзәләрне ясарлар, ире такталар табып, идән җәяр, юкка гына җиде буыннан килгән балта остасы түгел бит ул! Капкаларны салдырып, яңаларын куярлар, ә бакчада әллә нинди тәмле-тәмле җимешле агачлар үсәр, иншалла!
 Авырлыклардан курыкмый ул, башка чарасы юк, дүрт баласын җитәкләп, шушы йортка керде. Ире яшьлек дуслары белән очрашу хөрмәтенә көн дә исерек кайта башлады. Венера аны үгетләп тә, ялварып та, ачуланып та карады, тик ире генә тыңламады.
 Еллар үтә торды, йорт та, бакча да рәткә килде, тик ире генә беркайчан да элекке Рамил булмаячак инде. Хәзер Венерага бигрәк тә авыр, элек балаларын әтиләреннән читләштермәскә, мәхәббәт, хөрмәт уятырга тырышса да, вакыт үтү белән, бу кыенлаша бара, балалары үсә, инде үзләре дә аңлыйлар.
-Беркөнне Венера янына олы кызы ярсып елап кайтты. Ниндидер таныш түгел апа аңа бармак төртеп: "Син, алкаш Рамил кызы, минем балалар белән чуаласы булма!" — диеп кычкырган. Йә, нәрсә дия аласың инде? Ана кызын кысып кочаклады да: "Әгәр дә алар сиңа чын дус икән ташламаслар; әтиең нинди генә булмасын, ул синең әтиең, аның мондый булуына син гаепле түгел!" Әйе, ана хаклы иде. Бер-бер артлы мәктәпкә кергән дүрт баласы, бер-берсен кыерсытырга бирмичә, кулга-кул тотынып укыдылар. Олы кызы Казан университетына, икенче кызы Алабуганың педагогия институтына кереп укый башладылар, өченче кызы да, апаларыннан калышмыйча, "4"ле һәм"5"легә генә укый, бернинди конкурслар да аңардан башка узмый, төпчеге — улы да әнисенең йөзенә кызыллык китермәде. Тик әтиләре генә бу уңышларны күрми иде. Өйдәге бер җиһаз төсле гел диванда ауный торган булды. Аның өчен әни дә, хатын да, балалар да юк, бары шешә...
+Беркөнне Венера янына олы кызы ярсып елап кайтты. Ниндидер таныш түгел апа аңа бармак төртеп: "Син, алкаш Рамил кызы, минем балалар белән чуаласы булма!" — диеп кычкырган. Йә, нәрсә дия аласың инде? Ана кызын кысып кочаклады да: "Әгәр дә алар сиңа чын дус икән ташламаслар; әтиең нинди генә булмасын, ул синең әтиең, аның мондый булуына син гаепле түгел!" Әйе, ана хаклы иде. Бер-бер артлы мәктәпкә кергән дүрт баласы, бер-берсен кыерсытырга бирмичә, кулга-кул тотынып укыдылар. Олы кызы Казан университетына, икенче кызы Алабуганың педагогия институтына кереп укый башладылар, өченче кызы да, апаларыннан калышмыйча, "4"ле һәм""легә генә укый, бернинди конкурслар да аңардан башка узмый, төпчеге — улы да әнисенең йөзенә кызыллык китермәде. Тик әтиләре генә бу уңышларны күрми иде. Өйдәге бер җиһаз төсле гел диванда ауный торган булды. Аның өчен әни дә, хатын да, балалар да юк, бары шешә...
 Менә шулай бу авылда сигез ел вакыт үтте. Ике кызы ял вакытларында кунакка кайталар, калганнары яхшы гына укый. Шушы ике баласын укыту өчен, Венера берүзе тырышты. Аның өчен иренең инде күптән кеше рәтеннән чыгуы мөһим түгел. Билгеле, иргә мондый игътибарсызлык ошамады булса кирәк, ул гаиләдә үз хокукларын яулый башлады. Ләкин әтиле килеш тә үзләрен ятим тойган балалар аны әллә ни санга сукмадылар, хатыны да кирәксез бернәрсәгә караган сыман карый иде, тормыш йөген ялгызы тартырга өйрәнеп беткән иде инде ул... Эшнең болай барып чыкмаячагын аңлаган ата йодрыкларын уйната башлады. Башта хатынына гына сукты ул, хатыны түзде, ни булса да, ул балаларының әтисе дип, берни булмагандай йөрде. Ләкин гаиләнең кара күгендә инде кояшның әсәре дә юк иде, бу күкнең аязмаячагы билгеле...
 Ана түзде, мондый тормышка юлыгуына каенанасын да, үзен дә, беркемне дә гаепләмәде, бары түзде. Ләкин беркөнне егерме ел тормышны бермәлдә сызып ташлаган вакыйга булды. Әти кеше үзенең баласына кул күтәрде. Бала мескен өйнең кайсы гына почмагына качса да, эзләп табып кыйнады... төпчек улына да, хатынына да эләкте, ә кызының үпкә артериясе кысылып, ярты ел саенбольницада ятасы булды, җитмәсә, бөерләренә дә зыян килгән...
 Тормышыннан бигрәк балаларын сөйгән ана моңа түзмәде, район үзәгенә барып, аерылышу турында гариза язды, егерме ел яшәгән ирен, сигез ел үз куллары белән төзекләндергән йортын калдырып, дүрт баласын җитәкләп, билгесезлеккә, Азнакай шәһәренә китте ул. Фатир яллап торды, ике кызы эшләде, үзенә дә кайчандыр яшьлегендә эшләгән фрезерлаучы һөнәре кирәк булды, яхшы гына эшли башлады. Хәзер инде ул үткәнен куркыныч төш сыман гына искә төшерә. Үсеп килүче балалары белән горурлана иде...

Ilshat's folder/Илһам канатында. 3-нче китап. ТДГПУ «Илһам» әдәби иҗат берләшмәсе, «Илһамлы каләм» конкурсында җиңүче мәктәп укучылары иҗаты (Казан,2013).txt

@@ -778,7 +778,7 @@
 Бу вакыйгадан соң инде бер ай үтеп китте. Айгөлнең йөрәк яралары әз генә булса да төзәлә дә башлады бугай. Вакыт дәвалый дип юкка гына әйтмиләр ич. Ләкин ул һаман да Алмазның шалтыратуын көтеп яши. Кайчан шалтыратыр? Шалтыратырмы? Кем белә, бәлки, шалтыратыр? Юк, шалтыратмас. Бел-ми-и-м... Билгесезлек...
 Әй яшьлек! Ходай сиңа менә шушындый мәхәббәт газаплары, янукөюләр җибәрә. Ә синең кебекләр, нинди генә киртәләр очраса да, андый сынауларга бирешми. Син дә, дустым, бирешмә, нык бул, түзәргә тырыш! Нишлисең, бер киселгән икмәк кире ябышмый бит... 
 Гөлнар Сираҗиева
-Мин, Сираҗиева Гөлнар Өлфәт кызы, Азнакай районы Урманай авылында дөньяга килгәнмен. 1999 елда авылыбызда урнашкан урта мәктәпнең 1 нче сыйныфына укырга кердем. Бүгенге көндә, "4" ле һәм"5"ле билгеләренә генә укып, 11 нче сыйныфта белем алам.
+Мин, Сираҗиева Гөлнар Өлфәт кызы, Азнакай районы Урманай авылында дөньяга килгәнмен. 1999 елда авылыбызда урнашкан урта мәктәпнең 1 нче сыйныфына укырга кердем. Бүгенге көндә, "4" ле һәм""ле билгеләренә генә укып, 11 нче сыйныфта белем алам.
 Мин аеруча татар теле һәм әдәбияты, тарих, рус теле һәм әдәбияты дәресләрен үз итәм. 2010-2011 уку елында предмет олимпиадаларының район турында татар әдәбиятыннан 2 нче урынны алдым. Халкыбызның сәнгатен, тарихын, әдәбиятын ярату миндә төрле конкурсларда катнашу теләге уята. Шулай ук мин җырларга да яратам. Буш вакытларымда кечкенә хикәяләр, сценарийлар язам. Бу мавыгуым инде тормыш максатыма әверелеп бара. Узган елны мин, бик теләп, ТДГПУ уздырган "Илһамлы каләм" конкурсында катнашкан идем. Зур сәхнәгә чыгып, диплом алу да минем өчен искиткеч шатлык булды. Көзен мине "Идел" яшьләр үзәге "Иделем акчарлагы" конкурсының финал, ягъни бүләкләү өлешенә чакырды. 
 Фатир
 Җир йөзенә кабат язның шаулап-гөрләп килүе быел Сәфәр карт өчен нигәдер бик сәер тоелды. Нишләптер, күңеле артык сөенмәде. Ә бит ул язларның җитүен яшьләрдәй җилкенеп каршы ала иде. Яз җитә башласа, аның йөреше үк үзгәрә: адымнары җиңеләя, күңеле яшәрә, тормышка, яшәешкә карашы бөтенләй икенче төрле була башлый иде. Яз әле ул җир йөзендә табигатьнең уянуы гына түгел, яз әле ул - алдагы ел өчен уңышка нигез салу вакыты, яңа тереклекнең дөньяга килү вакыты да. Яз әле ул - Җир йөзендә Җиңү белән бергә тынычлык та алып килгән вакыт... Яшәгән гомерендәге язларның барысын да хәтерләмәсә дә, Җиңү алып килгән язны бик яхшы хәтерли Сәфәр карт... Шул яздан соң күпме генә вакытлар үтсә дә, күпме генә вакыйгалар булып онытылсалар да, Җиңү язын онытмады ул. Чөнки ул онытырлык түгел иде шул...

Ilshat's folder/Мостафин_Репрессияләнгән татар әдипләре (рафаэль)(Казан,2009).txt

@@ -3,7 +3,7 @@
 Кайбер тарихчы галимнәрнең раславы дөрес булса, 1917 елдан банглап илдә урнашкан тоталитар режим шартларында язмышлары пыран-заран килгән - махсус оештырылган ачлык фаҗигаләрендә һәлак булган, йорт-җир һәм туган төбәкләреннән сөрелгән яки, бер гаепсезгә кулга алынып, нахак хөкем карары белән гомерләре киселгән, концлагерьларга озатылып, ерак Себер тайгаларында, кырыс табигатьле төньяк өлкәләрдә, Казакъстанның сусыз далаларында иза чиккән, авыр кол хезмәтеннән, кыйнау-рәнҗетүләрдән шунда әҗәлен тапкан яисә, иреккә сәламәтлекләрен тәмам югалтып, инвалид булып, рухи сүнеп чыккан кешеләрнең, ягъни репрессия корбаннарының гомуми саны утыз-кырык миллионга җитә икән. Бу - ил халкының якынча чиреге дигән сүз. Сталин репрессияләре бер генә төбәкне дә, бер генә халыкны, бер генә милләтне дә читләтеп узмаган. Бу яктан ул чын мәгънәсендә интернациональ күренеш - илдәге милләтләрнең уртак фаҗигасе. Хәер, соңга таба, бигрәк тә сугыштан соңгы елларда, репрессив сәясәт, теге яки бу милләтнең аерым шәхесләрен йә мәгълүм бер төркемен - "контрреволюцион элементларын", "җинаятьчел оешмаларын" юк итү белән генә канәгатьләнмичә, бөтен бар халыкларга, милләтләргә каршы геноцид мәгънәсендә дә кулланыла башлый. Сугыш һәм сугыштан соңгы беренче елларда Кырым татарларының, калмыкларның, Идел буе немецларының, кайбер Кавказ халыкларының (чечен, ингуш, карачай, балкар һ.б.) егерме дүрт сәгать эчендә туган җирләреннән сөрелеп, гражданлык хокукларыннан мәхрүм ителүе һәм мөстәкыйль милләт булып яшәү өчен бөтенләй яраксыз, кыен шартларга куелуы әнә шул геноцид сәясәтенең бер мисалы иде.
 Башка халыклар кебек үк, татар халкы да тоталитар режим аждаһасына үзеннән күп корбаннар биргән. Октябрьдән соңгы беренче елларда ук "буржуаз сыйныф вәкилләре" буларак репрессияләнгән һөнәри сәнгать эшлетслеләре, сәүдәгәрләр, дин әһелләре, зыялылар, Гражданнар сугышы корбаннары, 1921 елгы ачлык фаҗигасендә һәлак булган меңнәрчә гаиләләр, көчләп күмәкләштерү чорында "дошман сыйныф", "кулак", "кулак иярчене", "нэпман" тамгасы астында судсыз-нисез атып үтерелгән яки бөтен гаиләләре белән Себертә озатылган меңнәрчә крестьяннар, җир хуҗалары, җәмәгать-дәүләт эшлеклеләре, хуҗалык җитәкчеләре, мәдәният әһелләре, галимнәр, язучылар, мөгаллимнәр, табиблар, рәссамнар һ.б. - татар халкы биргән бу корбаннарның төгәл санын хәзер, мөгаен, ачыклап та бетереп булмыйдыр.
 Репрессияләр иң беренче нәүбәттә милләтнең, халыкның әнә шул иҗат эше белән шөгыльләнгән өлешенә, иҗтимагый фикердә һәм мәдәни хәрәкәттә мөһим роль уйнаган хөр карашлы катлавына таба юнәлтелгән була.
-Мәгълүм ки, татар әдәбияты, XX йөз башында аеруча бер иж,ади күтәрелеш чоры кичереп, революцияне тотрыклы милли-демократик традицияләргә нигезләнгән, үзенчәлекле, күп жанрлы, җитлеккән, яшь талантларга бай, киләчәге өметле бер әдәбият бу��ып каршылый. Дөрес, милли азатлык хәрәкәтендә чыныгу алган өлкән буын әдипләрнең бер өлеше (Г.Исхакый, С.Максуди, Г.Баттал, Ф.Туктаров һ.б.), Октябрьне кабул итмичә, Ватанны ташлап читкә китәргә мәҗбүр булалар. Монда калганнары исә, яше-карты, революция вәгъдә иткән якты киләчәк һәм милли үсеш хакына чын күңелдән илһамланып, иҗади эшләрен дәвам иттерергә тырышалар, яңа хакимият белән якын хезмәттәшлектә булмасалар да, һичьюгы, аңа карата лояль мөнәсәбәт саклыйлар (мәсәлән, Ф.Кәрими, Дәрдемәнд). Әмма егерменче еллар башында ук илдә диктатура көчәю һәм бөтен иҗтимагый тормышны идеологик кысалар эченә көчләп кертү нәтиҗәсендә, язучыларның иҗат хөрлеге көннән-көн кысыла-тарая бара, язган әсәрләренең кыйммәте фәкать сыйнфый көрәш күзлегеннән генә бәяләнә башлый. Әдәбият белемендә "вульгар социологизм" дигән исем алган ялган теория әдәби мираска карата да мөнәсәбәтен үзгәртә. Мәсәлән, Тукайга "вак буржуа интересларын яклаучы милләтче шагыйрь" ярлыгы тагыла, Дәрдемәнд белән Ф.Әмирханга - "эре буржуа әдипләре", Г.Камалга - "либераль буржуа" язучысы, С.Рәмиевкә "индивидуалист, символист шагыйрь" дигән мөһерләр сугыла. Г.Газиз, Җ.Вәлиди, Г.Рәхимнәр исә, гомумән, пролетар әдәбиятка татар буржуасының милләтчелек карашларын үткәрергә тырышучы агентлар итеп күрсәтелә. 1925-1926 елларда гарәп хәрефен латин әлифбасына күчерү мәсьәләсе буенча матбугатта һәм гыйльми конференцияләрдә кабынып киткән кызу бәхәсләр барышында гарәп шрифтын яклаучылар (Г.Ибраһимов, Г.Алпаров, Г.Шәрәф һ.б.) чыгышлары соңыннан, "солтангалиевчелек" шаукымы башлангач, мәдәният тарихы ноктасыннан бәяләнеп түгел, бәлки "татар буржуасының сыйнфый интересы белән бәйләнгән" сәяси бер вакыйга итеп карала. Гарәп әлифбасын яклап матбугатта мөрәҗәгать белән чыккан татар зыялыларына ("82 имза" мәгълүм) "Болар - турыдан-туры пролетариат диктатурасына, марксизм идеологиясенә каршылар, алар ачыктан-ачык эре буржуа сыйныфларының яклаучылары булганга, яңалиф хәрәкәтенә провокация төсен бирергә тырыштылар, алар бу хәрәкәтне үзләренең контрреволюция оешмалары өчен файдаланырга тырыштылар" дигән гаеп ташлана.
+Мәгълүм ки, татар әдәбияты, XX йөз башында аеруча бер иж,ади күтәрелеш чоры кичереп, революцияне тотрыклы милли-демократик традицияләргә нигезләнгән, үзенчәлекле, күп жанрлы, җитлеккән, яшь талантларга бай, киләчәге өметле бер әдәбият булып каршылый. Дөрес, милли азатлык хәрәкәтендә чыныгу алган өлкән буын әдипләрнең бер өлеше (Г.Исхакый, С.Максуди, Г.Баттал, Ф.Туктаров һ.б.), Октябрьне кабул итмичә, Ватанны ташлап читкә китәргә мәҗбүр булалар. Монда калганнары исә, яше-карты, революция вәгъдә иткән якты киләчәк һәм милли үсеш хакына чын күңелдән илһамланып, иҗади эшләрен дәвам иттерергә тырышалар, яңа хакимият белән якын хезмәттәшлектә булмасалар да, һичьюгы, аңа карата лояль мөнәсәбәт саклыйлар (мәсәлән, Ф.Кәрими, Дәрдемәнд). Әмма егерменче еллар башында ук илдә диктатура көчәю һәм бөтен иҗтимагый тормышны идеологик кысалар эченә көчләп кертү нәтиҗәсендә, язучыларның иҗат хөрлеге көннән-көн кысыла-тарая бара, язган әсәрләренең кыйммәте фәкать сыйнфый көрәш күзлегеннән генә бәяләнә башлый. Әдәбият белемендә "вульгар социологизм" дигән исем алган ялган теория әдәби мираска карата да мөнәсәбәтен үзгәртә. Мәсәлән, Тукайга "вак буржуа интересларын яклаучы милләтче шагыйрь" ярлыгы тагыла, Дәрдемәнд белән Ф.Әмирханга - "эре буржуа әдипләре", Г.Камалга - "либераль буржуа" язучысы, С.Рәмиевкә "индивидуалист, символист шагыйрь" дигән мөһерләр сугыла. Г.Газиз, Җ.Вәлиди, Г.Рәхимнәр исә, гомумән, пролетар әдәбиятка татар буржуасының милләтчелек карашларын үткәрергә тырышучы агентлар итеп күрсәтелә. 1925-1926 елларда гарәп хәрефен латин әлифбасына күчерү мәсьәләсе буенча матбугатта һәм гыйльми конференцияләрдә кабынып киткән кызу бәхәсләр барышында гарәп шрифтын яклаучылар (Г.Ибраһимов, Г.Алпаров, Г.Шәрәф һ.б.) чыгышлары соңыннан, "солтангалиевчелек" шаукымы башлангач, мәдәният тарихы ноктасыннан бәяләнеп түгел, бәлки "татар буржуасының сыйнфый интересы белән бәйләнгән" сәяси бер вакыйга итеп карала. Гарәп әлифбасын яклап матбугатта мөрәҗәгать белән чыккан татар зыялыларына (" имза" мәгълүм) "Болар - турыдан-туры пролетариат диктатурасына, марксизм идеологиясенә каршылар, алар ачыктан-ачык эре буржуа сыйныфларының яклаучылары булганга, яңалиф хәрәкәтенә провокация төсен бирергә тырыштылар, алар бу хәрәкәтне үзләренең контрреволюция оешмалары өчен файдаланырга тырыштылар" дигән гаеп ташлана.
 Гомумән, 1928 ел ахырында Сталинның шәхси күрсәтмәсе буенча ОГПУ органнары тарафыннан фальсификация юлы белән мәйданга чыгарылган һәм "Солтангалиевнең контрреволюцион оешмасы" дип исемләнгән сәяси процесс татар интеллигенциясенең милли кадрларын системалы рәвештә юк итүгә юнәлтелгән беренче зур террор була. Бу "эш" буенча җитмеш җиде кеше җавапка тартыла. Аларны буржуаз милләтчелектә, бөтен төрек-татар халыкларын бергә җыеп, бербөтен милли дәүләт төзү өчен яшерен әзерлек эше алып баруда гаеплиләр. Асылда исә бу милли сәясәт өлкәсендә Сталин җитәкчелегеннән ризасызлык күрсәткән милли интеллигенция вәкилләренең авызларын томалау максаты белән эшләнә. 1930 елның 28 июлендә ОГПУ коллегиясе "солтангалиевчелек"тә гаепләнүче җитмеш җиде кешенең егерме берен иң югары җәзага - атарга, унбер кешене - ун елга, егерме дүрт кешене - биш елга, унбер кешене - өч елга концлагерь хезмәтенә һәм тугыз кешене өч еллык сөрген җәзасына хөкем итә. 1931 елның 13 гыйнварында шул ук ОГПУ коллегиясе, алдагы карарын үзгәртеп, үлемгә хөкем ителгәннәрнең җәзасын ун еллык концлагерь белән алыштыра. Әмма монда шуны искәртеп үтәргә кирәк: соңрак, 1937-1938 елгы "олуг террор" вакытында, "солтангалиевчелек"тә гаеп��әнгән бу кешеләрнең һәммәсе диярлек, шул ук "җинаятьләре" өчен кабат җавапка тартылып, НКВД "өчлек"ләре ("тройка") карары белән атарга хөкем ителәләр. Танылган җәмәгать, дәүләт, партия-совет эшлеклеләре белән бергә бу исемлектә күренекле язучылар, журналистлар, сәнгать кешеләре дә була (Ф.Агиев, С.Сүнчәләй, һ. Ат лаен, Б.Урманче, Г.Мансуров, И.Терегулов Һ.6.).
 "Солтангалиевчелек"не тар-мар итү сылтавы белән Татарстанда контрреволюцион милли төркемнәрне һәм оешмаларны "фаш итү" кампаниясе тагын да көчәеп китә. ВКП(б)ның Татарстан өлкә комитеты пленумы үзенең 1929 елның 9 ноябрь карары белән барлык партия әгъзаларын "солтангалиевчелек"не тамырыннан йолкып атарга, артта калган халык массалары арасында милли хорафатларга каршы көрәшне көчәйтергә, әлегә кадәр безнең аппаратларда сакланып калган "солтангалиевчел" идеологияне алга сөрүче кешеләрне фаш итәргә чакыра. Шундый карарларны, күрсәтмәләрне үтәү йөзеннән язучылар даирәсендә мифик бер "Җидегән" оешмасы уйлап табыла, матбугатта ул "контрреволюцион яшерен оешма" әгъзалары Н.Исәнбәт, Ченәкәй, Г.Кутуй, Г.Минскийларның "пычрак эшләрен" фаш итә. Алар, әдәбият мәйданыннан куылып, бүтән эшкә күчәргә яисә бөтенләй Казаннан чыгып китәргә мәҗбүр булалар. Мәсәлән, Г.Минский башта Чиләбегә, аннан Бакуга кача, Казанга сугыштан соң - 1952 елда гына әйләнеп кайта. Н.Исәнбәт "Спартак" фабрикасына гади эшче булып яллана, аннан, авылга китеп, мәктәптә эшли. Г.Кутуй да, язучылар даирәсен ташлап, Казан техникумнарында студентлар укытып йөри. Бу чорда һәр татар язучысының иҗатында нинди дә булса сәяси хата эзләнә. Ф.Бурнаш - "солтангалиевчеләр" тегермәненә су коючы милләтче әдип - "сарайлар, ханнар, кенәзләр, мәчетләр шагыйре" (Яңалиф. 1929. № 22), Ченәкәй - "Диния нәзарәте, сыраханә, лото, алимент һәм чүп-чарлар шагыйре" (Яңалиф. 1931. № 1) дип игълан ителә. К.Тинчурин "милли демократизм" тарафдары, ягъни "иске авылның горефгадәтләрен, халык уеннарын идеаллаштыра"; Ш.Усманов фәкать "татар комиссарларына гына игътибар итә", бары аларны гына "алгы планга чыгара"; Г.Ибраһимов "авылны шәһәргә каршы куеп" яза ("Адәмнәр" повесте күздә тотыла). Менә шундый ярлыклар уңга да, сулга да ябыштырыла башлый. Хәтта "пролетар шагыйре" Мансур Крыймов иҗатыннан да "вак буржуа карашларыннан арынмаган шигырьләр" эзләргә керешәләр.
 "Бер-берсен мактау, пролетариат язучыларына, пролетариат әдәбиятына күчү юлында булган юлаучыларга аяк чалу, шулай итеп, оешу ягыннан милли демократизмга нык җирлек тудыру - менә ал арның алга сөргән контрреволюцион хәрәкәтләре!" - дип нәтиҗә ясый Г.Толымбай үзенең бер мәкаләсендә, "җидегәнчеләр"не "фаш итеп" (Яңалиф. 1929. № 9-10).

Ilshat's folder/Муса Җәлил турында истәлекләр (төз. Р.Ә.Мостафин)(Казан,2006).txt

@@ -2019,7 +2019,7 @@ IV
 1942 елның июнендә Волхов фронтында авыр яраланып әсир төшкән Муса Җәлил Холм һәм Демблин лагерьларыннан Вустрау лагерена китерелгән. Шунда әлеге мөфти аның белән очрашкан. Ак эмигрантларның пычрак эшләрен өзү уе белән янган Муса Җәлил, мөфти белән очрашудан файдаланып, Гумеров дигән фамилия астында милләтчеләрнең "Идел-Урал комитеты"на ышанычка кергән.
 Янәсе, Советлар Союзын тар-мар иткәннән соң, гитлерчылар Германиясе кул астында, Идел белән Урал арасындагы җирләрдә оештырырга хыялланган "Татар-башкорт дәүләте" дип йөртелгән шул комитет турында берничә сүз. Профессор Менде ул комитетның башына Берлинда Рихард Вагнер мәйданчыгы янындагы тын гына бер урамда күп еллардан бирле төрек паспорты белән яшәүче Габдрахман Шәфи Алмаз дигән татар ак эмигрантын куйган. Вустрау лагереннан чыгарылганнан соң, Муса Җәлил бераз вакыт шул йортта яшәгән.
 Җәлилгә лагерьда "культура эшләренә җитәкчелек итү" йөкләнгән. Бу хәл аңа лагерьдагы әсирләр белән турыдан - туры аралашырга һәм дошманның тирән тылына кереп йө
-Без фашистик Германиядә совет патриотларының каршылык көрәше ул чакны инде шактый киңәйгәнен беләбез (бу турыда беренче һәм шактый ышанычлы материаллар игълан ителде инде)1. Кулында бик киң фактик материаллар булган Ю.А.Бродский язганча, совет патриотларының азатлык көрәше янаучы көчкә әверелгән, һәм ул көч гитлерчылар дәүләтенең эчке сәяси хәленә торган саен зуррак куркыныч тудырган. Дошманның үз илендә аңа каршы аяусыз көрәшеп, совет кешеләре фашизмның тар-мар ителүенә һәм бөтен дөньяның тынычлык сөюче көчләре җиңеп чыгуга ярдәм иткәннәр.
+Без фашистик Германиядә совет патриотларының каршылык көрәше ул чакны инде шактый киңәйгәнен беләбез (бу турыда беренче һәм шактый ышанычлы материаллар игълан ителде инде). Кулында бик киң фактик материаллар булган Ю.А.Бродский язганча, совет патриотларының азатлык көрәше янаучы көчкә әверелгән, һәм ул көч гитлерчылар дәүләтенең эчке сәяси хәленә торган саен зуррак куркыныч тудырган. Дошманның үз илендә аңа каршы аяусыз көрәшеп, совет кешеләре фашизмның тар-мар ителүенә һәм бөтен дөньяның тынычлык сөюче көчләре җиңеп чыгуга ярдәм иткәннәр.
 Сугышның иң кызган һәм хәлиткеч чорында дошманның башкаласы Берлинда оешкан һәм бик үзенчәлекле шартларда эшләргә тиешле булган Муса Җәлилнең дошманга каршылык күрсәтү группасы шул героик һәм фидакарь көрәшнең бер буынын тәшкил иткән. Бу группа алда искә алынган комитетның агулы милләтчелек пропагандасына каршы чыккан, татар якташларының патриотик хисләрен уяту һәм ал арны хәрәкәткә күтәрү буенча бик актив эшли башлаган; билгеле, ул эш җиңел булмаган. Ачу белән янган ялкынлы сүз, көрәшкә чакыра торган шигырьләр каршылык күрсәтүче сугышчыларның озак вакытлар буе бердәнбер һәм бик әһәмиятле коралы булган. Эмигрантларның милләтче комитеты Берлинда фашистлар ярдәме белән "Идел-Урал" дигән газета чыгарып килгән. Каршылык сугышчылары листовкалар бастырып тарату өчен шушы күбәйткеч аппаратка тап булуларына бик шатланганнар.
 Иң элек Германиядәге әсирләрнең төрле лагерьлары белән бәйләнеш булдырылган. Муса Җәлил татар һәм башкорт хәрби әсирләре күп кенә булган Свинемюнде лагерена барган. Каршылык күрсәтү группасы әгъзалары шулай ук Дрезденга да барганнар. Тиммермансның раславынча, хәрәкәт итүче группа иң элек Гамбургта эш алып барган. Ләкин барлык эшнең үзәге Идел буе татарларының төп батальоннары урнашкан Радом лагеренда тупланган. 1943 елның язында Җәлил культура эшчесе сыйфатында Радомга килгән.
 Чәнечкеле тимерчыбыклы киртә эчендә ятуларына карамастан, каршылык күрсәтүчеләр шул хәлдә мөмкин булган барлык көрәш чараларын кулланганнар. Фашистлар, әсир

Ilshat's folder/Насыйри_Сайланма әсәрләр. 4 томда. Т.1 (Казан,2003).txt

@@ -156,7 +156,7 @@
 — Сөйлә, ишетәем, — диде.
 Хикәят
 Хатын әйтте:
-— Җиһан сараенда бер падишаһ бар иде. Хозыр галәйһиссәламне күрергә бик мөштак иде. һәркайчан әйтер иде: һәр кеше, Хозырны миңа күрсәтсә, һәрни теләсә бирер идем, диер иде. Ул вакыт бик фәкыйрь бер кеше бар иде. Гаять фәкыйрьлегеннән, үзенә-үзе әйтте: тукта, падишаһка барып әйтәем, мине өч елга чаклы тәрбия кыйлсаң, Хозыр галәйһиссәламне сиңа күрсәтермен, дип. Өч елга чаклы кем бар, кем юк, яисә ул гөнаһны гафу итәр, яисә башка төрле хәйлә белән котылырмын, һич булмаганда, берничә вакыт кәеф кыйлырмын, диде. Вә падишаһка барып, моны әйтте. Падишаһ әйтте: "Әгәр күрсәтмәсәң, сине үтерермен", — диде. Фәкыйрь разый булды. Падишаһ боерды, ул фәкыйрьгә байтак мал вә акча бирделәр. Малны вә акчаны алып үзенең өенә килде. Өч ел кәеф вә сафа итеп, вәгъдә җиткүнчә рәхәт торды. Вәгъдәсе җиткәч, бер билгесез җиргә сакланып качты. Куркуыннан тетрәй башлады. Кисәктән күрде: ак киемле, йөзе нурлы бер кеше сәлам бирде. Ул фәкыйрь аның сәламен алды. Ул кеше әйтте: "Ни кайгың бар? Бик хафада торасың? — диде. Фәкыйрь җавап бирмәде. Янә ул кеше әйтте: — Хәлеңне миннән ник яшерәсең? Әлбәттә, сиңа бер ярдәм кыйлып, хафаңны бетерермен", — диде. Ул фәкыйрь ахыр вакыйганы әүвәленнән ахырынача әйтеп бирде. Ул кеше әйтте: "Падишаһка бергә бараек. Синең өчен мин җавап бирермен", — диде. Бергә киттеләр. Барганда падишаһның моны эзләргә җибәргән хезмәтчеләре очрап, моны тотып падишаһ катына илттеләр. Падишаһ әйтте: "Инде өч ел тәмам булды. Кайда, инде миңа Хозыр галәйһиссәламне күрсәт". Ул фәкыйрь әйтте: "И падишаһым, падишаһларның эше үзенең халкына рәхимле булмактыр. Инде гөнаһымны кичер, Хозыр галәйһиссәламне табар хәлем юк", — диде. Падишаһ әйтте: "Мин синең белән шарт кыйлыштым. Инде сине үтерәмен. Падишаһның сүзе бер булыр", — диде. Вә олуг вәзирнең йөзенә карап әйтте: "Моны нишләмәк кирәк?" — диде. Вәзир әйтте: "Моны турап, кассабларның тагына асмак кирәк. Гайреләр күреп, падишаһ янында ялган сөйләүдән саклансыннар", — диде. Ул фәкыйрь белән барган ак киемле карт кеше әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи"1, — диде. Янә падишаһ икенче вәзиргә карап әйтте: "Син ни әйтәсең?" — диде. Ул әйтте: "Моны казанга салып кайнатмак кирәк", — диде. Карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Падишаһ өченче вәзиргә әйтте: "Син ни әйтәсең?". Ул әйтте: "Моны парә-парә кисәкләп, табада кәбаб итмәк кирәк", — диде. Баягы карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Янә дүртенче вәзиргә әйтте: "Син ни әйтәсең?" — диде. Вәзир әйтте: "И падишаһ, бу мескингә биргән малың — Хозыр галәйһиссәламның мәхәббәте өчендер. Табармын дип кабул иткән, ахыр тапмады. Гозер теләйдер. Лаек булганы шулдыр, Хозыр галәйһиссәлам мәхәббәте өчен моны азат ит". Янә ул карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Бәс, па��ишаһ картка әйтте: "И карт, һәр вәзирем киңәш әйтте, барысы бер-берсенә хилаф. Син һәрбересенең хакында "вәзир дөрес әйтә" дидең. Монда ни хикмәт бардыр?" — диде. Карт әйтте: "И падишаһ, әүвәлге вәзирең кассаб углы иде, аның өчен асылына кайтты. Икенче вәзирең ашчы углы иде, ул һәм асылына лаек җәза бирде. Өченче вәзирең икмәкче углы иде, ул дәхи асылына лаек җәза бирде. Дүртенче вәзирнең асылы нәселе пакь булып, аның асылына лаек мәрхәмәттер ки, ул бичарага мәрхәмәт йөзеннән азатлык белән хөкем итте. И падишаһ, һәрнәрсә асылына кайтыр, — дип, күп нәсыйхәтләр биреп, — инде белеп кал, Хозыр минмен", — дип, күздән гаиб булды. Падишаһ, урыныннан торып, ул картның артыннан йөгереп тышка чыкты, һичкем юк. Аллаһы Тәгаләгә шөкер, Хозыр галәйһиссәламне күрергә бик арзу кыйлган идем, күрдем. Вәзирләрнең дәхи кем икәнен белдерде, диде. Вә ул мескингә хәзинәдән фәлән кадәр мал бирелсен, дип әмер итте.
+— Җиһан сараенда бер падишаһ бар иде. Хозыр галәйһиссәламне күрергә бик мөштак иде. һәркайчан әйтер иде: һәр кеше, Хозырны миңа күрсәтсә, һәрни теләсә бирер идем, диер иде. Ул вакыт бик фәкыйрь бер кеше бар иде. Гаять фәкыйрьлегеннән, үзенә-үзе әйтте: тукта, падишаһка барып әйтәем, мине өч елга чаклы тәрбия кыйлсаң, Хозыр галәйһиссәламне сиңа күрсәтермен, дип. Өч елга чаклы кем бар, кем юк, яисә ул гөнаһны гафу итәр, яисә башка төрле хәйлә белән котылырмын, һич булмаганда, берничә вакыт кәеф кыйлырмын, диде. Вә падишаһка барып, моны әйтте. Падишаһ әйтте: "Әгәр күрсәтмәсәң, сине үтерермен", — диде. Фәкыйрь разый булды. Падишаһ боерды, ул фәкыйрьгә байтак мал вә акча бирделәр. Малны вә акчаны алып үзенең өенә килде. Өч ел кәеф вә сафа итеп, вәгъдә җиткүнчә рәхәт торды. Вәгъдәсе җиткәч, бер билгесез җиргә сакланып качты. Куркуыннан тетрәй башлады. Кисәктән күрде: ак киемле, йөзе нурлы бер кеше сәлам бирде. Ул фәкыйрь аның сәламен алды. Ул кеше әйтте: "Ни кайгың бар? Бик хафада торасың? — диде. Фәкыйрь җавап бирмәде. Янә ул кеше әйтте: — Хәлеңне миннән ник яшерәсең? Әлбәттә, сиңа бер ярдәм кыйлып, хафаңны бетерермен", — диде. Ул фәкыйрь ахыр вакыйганы әүвәленнән ахырынача әйтеп бирде. Ул кеше әйтте: "Падишаһка бергә бараек. Синең өчен мин җавап бирермен", — диде. Бергә киттеләр. Барганда падишаһның моны эзләргә җибәргән хезмәтчеләре очрап, моны тотып падишаһ катына илттеләр. Падишаһ әйтте: "Инде өч ел тәмам булды. Кайда, инде миңа Хозыр галәйһиссәламне күрсәт". Ул фәкыйрь әйтте: "И падишаһым, падишаһларның эше үзенең халкына рәхимле булмактыр. Инде гөнаһымны кичер, Хозыр галәйһиссәламне табар хәлем юк", — диде. Падишаһ әйтте: "Мин синең белән шарт кыйлыштым. Инде сине үтерәмен. Падишаһның сүзе бер булыр", — диде. Вә олуг вәзирнең йөзенә карап әйтте: "Моны нишләмәк кирәк?" — диде. Вәзир әйтте: "Моны турап, кассабларның тагына асмак кирәк. Гайреләр күреп, падишаһ янында ялган сөйләүдән саклансыннар", — диде. Ул фәкыйрь белән барган ак киемле карт кеше әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Янә падишаһ икенче вәзиргә карап әйтте: "Син ни әйтәсең?" — диде. Ул әйтте: "Моны казанга салып кайнатмак кирәк", — диде. Карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Падишаһ өченче вәзиргә әйтте: "Син ни әйтәсең?". Ул әйтте: "Моны парә-парә кисәкләп, табада кәбаб итмәк кирәк", — диде. Баягы карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Янә дүртенче вәзиргә әйтте: "Син ни әйтәсең?" — диде. Вәзир әйтте: "И падишаһ, бу мескингә биргән малың — Хозыр галәйһиссәламның мәхәббәте өчендер. Табармын дип кабул иткән, ахыр тапмады. Гозер теләйдер. Лаек булганы шулдыр, Хозыр галәйһиссәлам мәхәббәте өчен моны азат ит". Янә ул карт әйтте: "Вәзир дөрес әйтә, көлле шәйи ярҗәгу илә аслиһи", — диде. Бәс, падишаһ картка әйтте: "И карт, һәр вәзирем киңәш әйтте, барысы бер-берсенә хилаф. Син һәрбересенең хакында "вәзир дөрес әйтә" дидең. Монда ни хикмәт бардыр?" — диде. Карт әйтте: "И падишаһ, әүвәлге вәзирең кассаб углы иде, аның өчен асылына кайтты. Икенче вәзирең ашчы углы иде, ул һәм асылына лаек җәза бирде. Өченче вәзирең икмәкче углы иде, ул дәхи асылына лаек җәза бирде. Дүртенче вәзирнең асылы нәселе пакь булып, аның асылына лаек мәрхәмәттер ки, ул бичарага мәрхәмәт йөзеннән азатлык белән хөкем итте. И падишаһ, һәрнәрсә асылына кайтыр, — дип, күп нәсыйхәтләр биреп, — инде белеп кал, Хозыр минмен", — дип, күздән гаиб булды. Падишаһ, урыныннан торып, ул картның артыннан йөгереп тышка чыкты, һичкем юк. Аллаһы Тәгаләгә шөкер, Хозыр галәйһиссәламне күрергә бик арзу кыйлган идем, күрдем. Вәзирләрнең дәхи кем икәнен белдерде, диде. Вә ул мескингә хәзинәдән фәлән кадәр мал бирелсен, дип әмер итте.
 И падишаһ, бу хикәятне аның өчен сөйләдем, инде вәзирләрең асылын кем икәнен беләсең, алар вафасыз халыктыр. Ул асылсызларның сүзенә ияреп, дошманыңа әман бирмәк — гаять ахмаклыктыр, — диде.
 Бәс, падишаһ хатыннан бу хикәятне ишетте, мин иртәгә аның гомерен бетерермен, дип кереп яттылар. Иртә булып, көн җәелгәч, падишаһ янә тәхеткә менеп җәлладка әмер итте, углымның башын кис, дип фәрман кыйлганда, бишенче вәзир килеп әйтте:
 — И падишаһ, ул гөнаһсы юк углыңны кыйма. Вә вәзирләреңнең нәсыйхәтләрен җилгә җибәрмә. Энҗене дәрьядан чыгарып җепкә тезгән кебек, сүзне һәм алар шулай мәслихәткә күрә сөйләрләр. Сөләйман пәйгамбәр вәзире Асаф бине Бәрхәя булса да боларның тәдбиреннән арттыра белмәс. Вәзирләреңнең сиңа киңәшүләренең сәбәбе шулдыр: хәзрәте Рәсүл әйтте, һәркем падишаһтан шәригатькә хилаф бозык эш күреп, аны ул эштән тыймаса, ул кеше әһле сөннәттән чыгар.
@@ -301,7 +301,7 @@
 — Юк, сөйлә, ишетәем, ничек ул?
 Хикәят
 Вәзир әйтте:
-— Кадим заманда бер падишаһ бар иде. Ул падишаһның бер гакыллы вәзире бар иде. Хак Тәгалә ул вәзиргә бер угыл бирде. Бөтен җиһан халкы ул углан��ың күркәмлегенә хәйран иделәр. Падишаһ дәхи аңа гашыйк иде, бер сәгать аны күрмәенчә торырга такате юк иде. Даим үзенең яныннан аермас иде. Ул сәбәптән угланның атасы-анасы хәсрәт чигәләр иде. Ни чара, падишаһтан куркып сабыр итәрләр иде. Падишаһ беркөн исерек хәлендә сарайга килеп керде. Бу углан башка бер углан белән уйнар. Шул сәгать көнчелек уты йөрәген яндырып, җәлладка әмер кыйлды: "Кис шул ярамаган угланның башын!" — диде. Бәс, угланны сарайдан алып чыктылар, дәрхаль вәзиргә хәбәр бирделәр. Вәзир: "И җаным, углым, — дип җәлладның янына йөгереп барды, әйтте, — и җәллад, хәзер падишаһ ля йагкыл исеректер, ни әйткәнен белмидер. Әгәр бу кичә син угланны үтерсәң, иртәгә падишаһ сине куймас, үтерер", — диде. Җәллад әйтте: "Ничек итәең, падишаһ миңа, тиз башын кисеп китер, дип әмер итте", — диде. Вәзир әйтте: "Зинданга бар, үлемгә мөстәхыйк бер адәмнең башын кисеп китер. Хәзердә падишаһның гакылы юктыр, ышаныр", — дип, җәлладка алтын бирде. Җәллад алтыннарны алып шат булды һәм, зинданга барып, бер угры башын кисеп падишаһка китерде. Падишаһ җәлладка хилгать кидерде. Вәзир һәм угланны алып, өенә китереп, бер аулак бүлмәсенә яшерде. Иртә булгач, падишаһның гакылы башына килеп, угланны эстәде. Әйттеләр: "Падишаһ, бу кичә җәлладка әмер иттең, угланның башы киселде", — диделәр. Падишаһ моны ишетеп һушсыз булып егылды, гакылы башыннан китте. Бераздан гакылы башына килеп, тезен сугасуга егъламага башлады. Бәс, вәзир, белмәмешкә салынып, падишаһ катына килде, әйтте: "И падишаһ, гомерең озын булсын, бу ни хәлдер?" — диде. Падишаһ әйтте: "И вәзир, кая ул минем тереклегемнең маясе, ул җанымның сәрмаясе?"1. Вәзир әйтте: "И падишаһ, кемне әйтәсең?" — диде. Падишаһ әйтте: "Синең углың — минем күңелем юанычы, минем күңелемнең мивәсе иде, аһ-ваһ!" — диде. Вәзир дәхи якасын ертып фөрьяд вә зарый кыйла башлады. Падишаһның эше аһ вә фәган булды. Кичәдән таң атканча, егълаудан туктамас иде. Әйтер иде: "Илаһи, гаҗәп йөзене күрермен микән, мәгәр кыямәттә күрермен, — диер иде. — Әгәр ул угланга иткән золымлыкны сөаль кыйлынса, ни җавап бирермен? Аннан башка миңа тереклек кирәкмәс", — дип, моның кебек дивана сүзләрен күп сөйләде. Ашамактан-эчмәктән киселде. Тәхетен ташлады — бер аулак өйне ихтияр итте. Даим егълар иде. Хәтта дивана булып үләр чигенә җитте. Вәзир бу хәлне күреп, бер кичне угланны киендереп, падишаһның утырган хәлвәт бүлмәсенә алып барды. Угланны ишек төбендә калдырып, үзе эчкәре керде. Падишаһны күрде, йөзен сәҗдәгә куеп, Хак Тәгаләгә ялбарып: "Илаһи, миңа моннан соң тереклек хәрамдыр, лотфың белән җанымны ал!" — дип, угланның яхшы сыйфатларын зикер итеп егълар иде. Вәзир падишаһның бу нәүхәсен ишетеп әйтте: "И падишаһ, ник бу кадәр тоташ егълайсың? Адәмлектән чыктың, халыкка бәднам булдың". Падишаһ әйтте: "И вәзир, инде моннан ары миңа нәсыйхәт файда итмәс. Бар, эшеңә кит", — диде. Вәзир әйтте: "И ��адишаһ, Хак Тәгалә синең бу хәлеңә рәхим итеп, угланны тергезсә, углан яныңа килсә, гаебен кичерерме идең? Сөенеч китерүчегә ни бирер идең?" — диде. Падишаһ әйтте: "И валлаһи, шулай булса, хәзинәмдә никадәр мал булса, барчасыны сөенеч китерүчегә бирер идем. Вә мәмләкәтне угланга бирер идем. Үзем угланны гяһ-гяһ күрә торсам, канәгать кыйлыр идем", — диде. Бәс, вәзир угланга ишарәт итте, углан килеп керде. Падишаһның кулын үпте. Падишаһ, угланны күргәч, гакылы башыннан китеп егылды. Вәзир падишаһның йөзенә гөл суы сипте вә үзе чыгып китте. Бәс, падишаһның гакылы башына килде, угланны янында күрде, гүя җаны чыгып янә җиренә килде. Янә иртә булып, вәзир падишаһ янына килде. Падишаһ әйтте: "И вәзирем, бу угланны сәламәт китердең. Инде хәзинәмдә никадәр малым булса, барчасы синеке булсын". Вәзир әйтте: "И газиз падишаһ, минем үз хәзинәмдәге мал да синекедер. Үзем, углым — һәр икемез дәхи синең кәминә колларыңмыз. Хак тәбарәкә вә Тәгалә падишаһымызга озын гомер насыйп итсен. Без дәхи синең изгелегең күләгәсендә тереклек кыйлырмыз". Падишаһ вәзирнең бу сүзеннән шат булып, вәзирнең углына ничә шәһәрләр биреп, күп корбаннар бугазлады вә садакалар бирде.
+— Кадим заманда бер падишаһ бар иде. Ул падишаһның бер гакыллы вәзире бар иде. Хак Тәгалә ул вәзиргә бер угыл бирде. Бөтен җиһан халкы ул угланның күркәмлегенә хәйран иделәр. Падишаһ дәхи аңа гашыйк иде, бер сәгать аны күрмәенчә торырга такате юк иде. Даим үзенең яныннан аермас иде. Ул сәбәптән угланның атасы-анасы хәсрәт чигәләр иде. Ни чара, падишаһтан куркып сабыр итәрләр иде. Падишаһ беркөн исерек хәлендә сарайга килеп керде. Бу углан башка бер углан белән уйнар. Шул сәгать көнчелек уты йөрәген яндырып, җәлладка әмер кыйлды: "Кис шул ярамаган угланның башын!" — диде. Бәс, угланны сарайдан алып чыктылар, дәрхаль вәзиргә хәбәр бирделәр. Вәзир: "И җаным, углым, — дип җәлладның янына йөгереп барды, әйтте, — и җәллад, хәзер падишаһ ля йагкыл исеректер, ни әйткәнен белмидер. Әгәр бу кичә син угланны үтерсәң, иртәгә падишаһ сине куймас, үтерер", — диде. Җәллад әйтте: "Ничек итәең, падишаһ миңа, тиз башын кисеп китер, дип әмер итте", — диде. Вәзир әйтте: "Зинданга бар, үлемгә мөстәхыйк бер адәмнең башын кисеп китер. Хәзердә падишаһның гакылы юктыр, ышаныр", — дип, җәлладка алтын бирде. Җәллад алтыннарны алып шат булды һәм, зинданга барып, бер угры башын кисеп падишаһка китерде. Падишаһ җәлладка хилгать кидерде. Вәзир һәм угланны алып, өенә китереп, бер аулак бүлмәсенә яшерде. Иртә булгач, падишаһның гакылы башына килеп, угланны эстәде. Әйттеләр: "Падишаһ, бу кичә җәлладка әмер иттең, угланның башы киселде", — диделәр. Падишаһ моны ишетеп һушсыз булып егылды, гакылы башыннан китте. Бераздан гакылы башына килеп, тезен сугасуга егъламага башлады. Бәс, вәзир, белмәмешкә салынып, падишаһ катына килде, әйтте: "И падишаһ, гомерең озын булсын, бу ни хәлдер?" — диде. Падишаһ әйтте: "И вәзир, кая ул минем тереклегемнең маясе, ул җанымның сәрмаясе?". Вәзир әйтте: "И падишаһ, кемне әйтәсең?" — диде. Падишаһ әйтте: "Синең углың — минем күңелем юанычы, минем күңелемнең мивәсе иде, аһ-ваһ!" — диде. Вәзир дәхи якасын ертып фөрьяд вә зарый кыйла башлады. Падишаһның эше аһ вә фәган булды. Кичәдән таң атканча, егълаудан туктамас иде. Әйтер иде: "Илаһи, гаҗәп йөзене күрермен микән, мәгәр кыямәттә күрермен, — диер иде. — Әгәр ул угланга иткән золымлыкны сөаль кыйлынса, ни җавап бирермен? Аннан башка миңа тереклек кирәкмәс", — дип, моның кебек дивана сүзләрен күп сөйләде. Ашамактан-эчмәктән киселде. Тәхетен ташлады — бер аулак өйне ихтияр итте. Даим егълар иде. Хәтта дивана булып үләр чигенә җитте. Вәзир бу хәлне күреп, бер кичне угланны киендереп, падишаһның утырган хәлвәт бүлмәсенә алып барды. Угланны ишек төбендә калдырып, үзе эчкәре керде. Падишаһны күрде, йөзен сәҗдәгә куеп, Хак Тәгаләгә ялбарып: "Илаһи, миңа моннан соң тереклек хәрамдыр, лотфың белән җанымны ал!" — дип, угланның яхшы сыйфатларын зикер итеп егълар иде. Вәзир падишаһның бу нәүхәсен ишетеп әйтте: "И падишаһ, ник бу кадәр тоташ егълайсың? Адәмлектән чыктың, халыкка бәднам булдың". Падишаһ әйтте: "И вәзир, инде моннан ары миңа нәсыйхәт файда итмәс. Бар, эшеңә кит", — диде. Вәзир әйтте: "И падишаһ, Хак Тәгалә синең бу хәлеңә рәхим итеп, угланны тергезсә, углан яныңа килсә, гаебен кичерерме идең? Сөенеч китерүчегә ни бирер идең?" — диде. Падишаһ әйтте: "И валлаһи, шулай булса, хәзинәмдә никадәр мал булса, барчасыны сөенеч китерүчегә бирер идем. Вә мәмләкәтне угланга бирер идем. Үзем угланны гяһ-гяһ күрә торсам, канәгать кыйлыр идем", — диде. Бәс, вәзир угланга ишарәт итте, углан килеп керде. Падишаһның кулын үпте. Падишаһ, угланны күргәч, гакылы башыннан китеп егылды. Вәзир падишаһның йөзенә гөл суы сипте вә үзе чыгып китте. Бәс, падишаһның гакылы башына килде, угланны янында күрде, гүя җаны чыгып янә җиренә килде. Янә иртә булып, вәзир падишаһ янына килде. Падишаһ әйтте: "И вәзирем, бу угланны сәламәт китердең. Инде хәзинәмдә никадәр малым булса, барчасы синеке булсын". Вәзир әйтте: "И газиз падишаһ, минем үз хәзинәмдәге мал да синекедер. Үзем, углым — һәр икемез дәхи синең кәминә колларыңмыз. Хак тәбарәкә вә Тәгалә падишаһымызга озын гомер насыйп итсен. Без дәхи синең изгелегең күләгәсендә тереклек кыйлырмыз". Падишаһ вәзирнең бу сүзеннән шат булып, вәзирнең углына ничә шәһәрләр биреп, күп корбаннар бугазлады вә садакалар бирде.
 Инде, и падишаһ, бу хикәятне аның өчен сөйләдем: син, бу кыйссадан хисса алып, фикерсез бер эш кыйлма. Соңыннан ул падишаһ кебек үкенечкә калма вә хәсрәт чигәрлек булма. Эшнең алдын-артын хисап ит. Ул падишаһ вәзир углы өчен бу кадәр хәсрәт чикте. Инде бу синең углың, бәгырең кисәгедер. Башкасын үзең беләсең. Зинһар, хатын сүзе белән шаһзадәне кыйма, — дип, җ��р үбеп, шаһзадәне теләде. Падишаһ дәхи, углын зинданга күндереп, ауга чыгып китте. Янә кич кайтып сараена килде. Хатын каршы алып утырдылар. Тәгамнан соң янә хатын угланнан сүз ачты. Падишаһ әйтте:
 — Бүген дәхи фәлән вәзирем гозер итте, зинданга күндердем, — диде.
 Хатын әйтте:
@@ -1121,7 +1121,7 @@
 Хәлвәфрүш әйтте:
 — И назнин диляра, и күңелем мивәсе, бәгырем парәсе, ул шөбһәгә төшмәңез. Безләр һәм сезнең кебек адәммез, вә дәрде мәхәббәтеңезгә һәмдәммез. Ләкин бу серне бәян кыйлмага
 "һәмдәммез — иптәшбез. дәстүр юктыр, һаман ләтыйф вә кәрәм итеп, башка нәрсәдән гәп ормаңыз. Кил, гыйш-гыйшрәт кыйлаек, — диде.
-Ахыр кыз нишләсен? Булмаса яхшы иде, булган эш булган. "Форсат ганимәттер" дип, хәлвәфрүш кызга сарылды. Кыз дәхи җанына миннәт белеп, мәшәкатьсез кулга керде. "Әлләйләти хәбли" дип, егетне һәм кочмага башлады. Ике гашыйк, гончәләп бер-беренең төрле мивәләренә сарылып, васләт белән мәшгуль булып, ләбалиб бадән ләгыльне эчәек, дип, хөҗрәдә таң аткыйнча гяһ үбешеп, гяһ кочышып такатьсез булдылар. Әлхасыйл, ике гашыйк бер-беренә кавыштылар. Таңның төнге намазлыгында утыргучы карт, төн хөҗрәсеннән чыгып, күк тигерәсенең михрабын зиннәтләгәч, ягъни таң атып, көн яктыра башлагач, Әбүгалисина, ишекне ачып, эчкәре керде вә, бер әфсүн укып, боларны бер-береннән аерды. Ул арада патша кызы күзен ачып күрде, үзенең сараенда, хөҗрәсендә ятыр. Хәйран булып, бик озак фикер итеп торганда, күңеленә килде ки, бу эш — кечкенә эш түгелдер. Бинагяһ, атам колагына ишетелеп, халык арасына фаш булса, яман исем күтәрмәгем мөкаррәрдер. Кызлар аты кылдан нечкә, дигәннәр. Инде хакыйкать хәлне мәгълүм итмәк әүлядыр, дип, каләм, кара савыт алып, атасы тарафына бер намә язды вә, даясен чакырып, атасына җибәрде. Даясе хатны алып: "Әй, пәдәре галиелкадир. Мин җарияңез үземнең хас хөҗрәмдә истирахәттә яткан вакытында, күземне ачып үземне бер гайре хөҗрә эчендә күрдем. Анда бер дәрвиш вә бер егет утырырлар. Вә ул дәрвиш шул егеткә нәсыйхәт итеп: "Бу кызга, саклан, кул сузма. Чөнки ахырында үкенечтә калырсың, күп зарар күрерсең", — дип, хөҗрәдән чыгып китте. Мин җарияңез таң аткыйнча шул хөҗрәдә егет белән ялгыз калып, һәр никадәр нигъмәте васлымнан мәнгыләнсәм, кадир була алмадым, ягъни никадәр якынлык кыйлмасын дип иҗтиһад кыйлсам да булмады. Таң атканнан соң, янә үземне сарайда, үз хөҗрәмдә күрдем. Әмма ул урын ниндәен урындыр вә алар җенмедер, адәммедер, кем икәнен белмәдем. Никадәр гозер белән сорадым, җавап бирмәделәр. Болар ниндәен кешеләр икәнен вә урыннары кайда икәнен белмәк җәнабе галияләреңезгә мөфәүвәзъдыр"6, — дип хәтме кәлям кыйлмыш. Бәс, атасы бу намәне алып укыгач, гайрәтеннән утка керерлек булып, тиз заман голяма, вә хөкмасын, вә олугларын, вә баһадирларын җыйдырды.
+Ахыр кыз нишләсен? Булмаса яхшы иде, булган эш булган. "Форсат ганимәттер" дип, хәлвәфрүш кызга сарылды. Кыз дәхи җанына миннәт бел��п, мәшәкатьсез кулга керде. "Әлләйләти хәбли" дип, егетне һәм кочмага башлады. Ике гашыйк, гончәләп бер-беренең төрле мивәләренә сарылып, васләт белән мәшгуль булып, ләбалиб бадән ләгыльне эчәек, дип, хөҗрәдә таң аткыйнча гяһ үбешеп, гяһ кочышып такатьсез булдылар. Әлхасыйл, ике гашыйк бер-беренә кавыштылар. Таңның төнге намазлыгында утыргучы карт, төн хөҗрәсеннән чыгып, күк тигерәсенең михрабын зиннәтләгәч, ягъни таң атып, көн яктыра башлагач, Әбүгалисина, ишекне ачып, эчкәре керде вә, бер әфсүн укып, боларны бер-береннән аерды. Ул арада патша кызы күзен ачып күрде, үзенең сараенда, хөҗрәсендә ятыр. Хәйран булып, бик озак фикер итеп торганда, күңеленә килде ки, бу эш — кечкенә эш түгелдер. Бинагяһ, атам колагына ишетелеп, халык арасына фаш булса, яман исем күтәрмәгем мөкаррәрдер. Кызлар аты кылдан нечкә, дигәннәр. Инде хакыйкать хәлне мәгълүм итмәк әүлядыр, дип, каләм, кара савыт алып, атасы тарафына бер намә язды вә, даясен чакырып, атасына җибәрде. Даясе хатны алып: "Әй, пәдәре галиелкадир. Мин җарияңез үземнең хас хөҗрәмдә истирахәттә яткан вакытында, күземне ачып үземне бер гайре хөҗрә эчендә күрдем. Анда бер дәрвиш вә бер егет утырырлар. Вә ул дәрвиш шул егеткә нәсыйхәт итеп: "Бу кызга, саклан, кул сузма. Чөнки ахырында үкенечтә калырсың, күп зарар күрерсең", — дип, хөҗрәдән чыгып китте. Мин җарияңез таң аткыйнча шул хөҗрәдә егет белән ялгыз калып, һәр никадәр нигъмәте васлымнан мәнгыләнсәм, кадир була алмадым, ягъни никадәр якынлык кыйлмасын дип иҗтиһад кыйлсам да булмады. Таң атканнан соң, янә үземне сарайда, үз хөҗрәмдә күрдем. Әмма ул урын ниндәен урындыр вә алар җенмедер, адәммедер, кем икәнен белмәдем. Никадәр гозер белән сорадым, җавап бирмәделәр. Болар ниндәен кешеләр икәнен вә урыннары кайда икәнен белмәк җәнабе галияләреңезгә мөфәүвәзъдыр", — дип хәтме кәлям кыйлмыш. Бәс, атасы бу намәне алып укыгач, гайрәтеннән утка керерлек булып, тиз заман голяма, вә хөкмасын, вә олугларын, вә баһадирларын җыйдырды.
 һәркайсы килеп үзләренә лаек урыннарына утырдылар. Кызның намәсен укыдылар. Барчасы хәйран булып, бәгъзеләре: "Җен эшедер", вә бәгъзеләре: "Җаду эшедер", — диделәр. Ахырел әмер бу эшкә чара тапмак өчен ошбуны фикер иттеләр ки, сарайда һәр никадәр җарияләр бар булса, һәммәсе җыелып, кызның хөҗрәсен ихата кыйлып, вә ир җенесеннән булган хезмәткәрләр кылыч вә мылтык белән хөҗрәнең тышында саклап торсыннар. Бәс, кич булгыйнча шул кәйфияттә хәзерләнеп тордылар. Вә дәхи җарияләр вә даяләр кыз янына җыелып әтрафыннан чорнап алдылар, кыз уртада калды. Вә һәм сарайның тышкы ягыннан берничә табор гаскәр сарайны ихата кыйлып, кылычлар ялангачлап, мылтыкларын корып тордылар. Хәтта чебен үтәргә мөмкин түгел иде. Кич караңгы булып, йолдызлар күренә башлагач, хәлвәфрүш янә Әбүгалисинага гозер-нияз итеп, кызның килмәген эстәде. Әбүгалисина хәлвәфрүшнең сүзен бозарга кадир булмаганлыктан, бер әфсүн укыды. Бу тарафта җарияләр аны күрделәр ки, кыз, урыныннан торып, ишеккә таба китте, "һай-һай, кайда барасың? Тот, тот!" — дип җитештеләр, дүрт ягыннан килеп ябыштылар. Әмма файда булмады. Кыз, кулларыннан ычкынып, гаиб булып китте. Сарай халкы күреп, хәйран булып сарайның ул тарафына, бу тарафына йөгерештеләр, күрделәр, сарайның ишекләре һәммәсе бикле, диварлары мөхкәм, кыз һавага мөнкалиб булып китте, һайһуй белән сарай эче гауга купты. Йа Аллаһ, бу адәм эше түгелдер, дип яттылар. Таң вакыты җиткәч күрсәләр, кыз янә үзенең хөҗрәсендә утырыр. Җарияләр вә даяләр җыелып сорадылар. Кыз дәхи, гаять хәҗаләттән, каты аваз белән егълады вә: "Дәрдемә бер чара табыңыз, вә илля үземне һәлак кыйлырмын", — диде. Шул мәгъһүд хөҗрәгә барып егет белән гыйш-гыйшрәт кыйлганын хәбәр бирде. Кызның атасы сарай халкына хитап итеп:
 — Минем дәртемә бер чара итмәк кирәксез, вә илля күп зарар күрерсез, — дип, гайрәт белән үзен һәлак итмәк эстәде. Барча гакыл иясе бу эшкә хәйран булып шаштылар. Ахыр кызны пәрдә артына чакырып сорадылар:
 — Урыныңнан торып, ул барып кергән хөҗрәңне белермесең? — диделәр.
@@ -1684,10 +1684,10 @@
 — И шаһым, мин колың сезгә бәла килсен димәдем. Бары аның бозык эшен сезгә мәгълүм иттем. Моннан хәлас булырга мин ни чара итәем, дөнья халкы да кадир түгелдер, — диде.
 Шаһ Мәхмүд, гыйтаб итеп, Юхна вәзирне диваннан хәкарәт кыйлып сөрде. Вә ул Милад вәзиргә хитаб итеп дәрман эстәде. Милад әйтте:
 — И шаһым, моның дәрманы улдыр, шул якыннарыңыздан булган егетне күндереп, йомшаклык белән дәгъвәт кыйлсын вә солых эстәсен. Әбүгалисина янә кабул итеп, шаять, килер, — диде.
-Барча диван әһле мәгъкуль күрделәр. Һәдияләр хәзерләп, егетнең янына бер адәм кушып күндерделәр. Әбүгалисина, бу вакыйганы белеп, егеткә каршы вәзирләрен күндерде; каршы барып алдылар вә күп зыяфәт кыйлдылар. Вә ул шәһәрнең гаҗаиб вә гараиб нәрсәләрен тамаша кыйлдырдылар. Әбүгалисина бу егетне бер көн, бер кичә кунак итте. Аннан соң егет, аяк үзрә торып, шаһ Мәхмүдкә китмәгә дәгъвәт вә рөхсәт сорады. Әбүгалисина кабул итеп, егет белән бергә Кирман шәһәренә киттеләр. Шаһ Мәхмүд, тарафында вәзир-вөзәра истикъбальгә чыгып, тәгъзим вә тәкрим белән шаһ Мәхмүднең сараена китерделәр. Шаһ Мәхмүд дәхи каршы чыгып, кул тотышып килеп тәхет үзрә утырдылар. "Кәлям бәгъдәссәлям"1, — дип, шаһ Мәхмүд Әбүгалисинага хитап итеп:
+Барча диван әһле мәгъкуль күрделәр. Һәдияләр хәзерләп, егетнең янына бер адәм кушып күндерделәр. Әбүгалисина, бу вакыйганы белеп, егеткә каршы вәзирләрен күндерде; каршы барып алдылар вә күп зыяфәт кыйлдылар. Вә ул шәһәрнең гаҗаиб вә гараиб нәрсәләрен тамаша кыйлдырдылар. Әбүгалисина бу егетне бер көн, бер кичә кунак итте. Аннан соң егет, аяк үзрә торып, шаһ Мәхмүдкә китмәгә дәгъвәт вә рөхсәт сорады. Әбүгалисина кабул итеп, егет белән бергә Кирман шәһәренә киттеләр. Шаһ Мәхмүд, та��афында вәзир-вөзәра истикъбальгә чыгып, тәгъзим вә тәкрим белән шаһ Мәхмүднең сараена китерделәр. Шаһ Мәхмүд дәхи каршы чыгып, кул тотышып килеп тәхет үзрә утырдылар. "Кәлям бәгъдәссәлям", — дип, шаһ Мәхмүд Әбүгалисинага хитап итеп:
 — И хәким, лаекмыдыр ки, безгә нариза булып бу эшләрне иттеңез вә бу кадәр кан түкмәгә сәбәп булдыңыз, — диде.
 Әбүгалисина әйтте:
-— Шаһым, мин фәкыйрь вә бичара, вә әварә гөнаһсыз икән, үтермәгә касд иттеңез. Ифтира кыйлып бәһтан иттеңез. Безне диван галиеңездән ерак сөрдеңез. Нишләем, җан хәвефенә төштек. Үзеңездән булды. "Әлбади эззолым"3, — дип никадәр сүзләр сөйләштеләр. Ахыр, ризалашып, янә мөсахәбәткә мәшгуль булып, ничә көн билә калдылар. Аннан соң Әбүгалисина, аяк үзрә торып, шаһ Мәхмүдне ул гаҗәп шәһәренә дәгъвәт кыйлды. Шаһ Мәхмүд, мәгъкуль күреп, бармага вәгъдә кыйлды. Әбүгалисина кайтып китте. Шаһ Мәхмүд тандага бармак булып калды.
+— Шаһым, мин фәкыйрь вә бичара, вә әварә гөнаһсыз икән, үтермәгә касд иттеңез. Ифтира кыйлып бәһтан иттеңез. Безне диван галиеңездән ерак сөрдеңез. Нишләем, җан хәвефенә төштек. Үзеңездән булды. "Әлбади эззолым", — дип никадәр сүзләр сөйләштеләр. Ахыр, ризалашып, янә мөсахәбәткә мәшгуль булып, ничә көн билә калдылар. Аннан соң Әбүгалисина, аяк үзрә торып, шаһ Мәхмүдне ул гаҗәп шәһәренә дәгъвәт кыйлды. Шаһ Мәхмүд, мәгъкуль күреп, бармага вәгъдә кыйлды. Әбүгалисина кайтып китте. Шаһ Мәхмүд тандага бармак булып калды.
 Бу тарафта Юхна вәзир фитнә капчыгын мәйданга куеп әйтте:
 — И шаһым, ул шәһәргә ничек барырсың, торганы сихер вә симиядер, олуг хәтәр җирдер. Әбүгалисинаның морады сезне анда хәйлә белән илтеп һәлак итмәк вә Кирман шәһәрен алмактыр, — дип, күп сүзләр сөйләште. Шаһ Мәхмүднең күңеленә шөбһә салып тәраддед бирде.
 Милад вәзир әйтте:
@@ -1701,7 +1701,7 @@
 — Инде моннан соң даим хезмәтеңездә булып, җаным тәнемдә булган мөддәттә, капуңыздан китмәсмен, — диде.
 Шәех хәзрәтләре кабул итеп, бер хөҗрә тәгаен кыйлды вә иршад дәрәҗәсенә ирештермәгәдер гаһед кыйлды. Хасыйле кәлям, Әбүгалисина берничә мөддәт шәех хәзрәтләренең хезмәтендә калып, кичә-көндез гыйбадәт белән мәшгуль булды. Шулкадәр риязат чикте, фани булды, тәмам мәҗһүл булып калды. Халык арасында Әбүгалисина дип онытылып сүз киселде, вә шөһрәте басылды. Ахыр сахибе кәрамәт вә харикъ гадәт иясе, вә мөшкилләрне кәшеф кыйлучы булды — галим вә гамил бер шәех булды. Вә ничә еллар һәмадан шәһәрендә китаплар тасниф кыйлды вә дөньяда күп әсәр калдырды. Шәех Әбүгалисина хәзрәтләренең һәммә мосаннәфатларын монда зикер кыйлмак лаек иде, ләкин бу дәфга мөмкин булмады.
 Хатимә. Әбүгалисинаның вафаты
-Әбүгалисина вафаты хакында да вә кабере кайда икәне хакында күп риваятьләр бардыр. Мәдхи әфәнде: "һәмадан шәһәрендәдер, Абад мәхәлләсендә мәдфүндер", — дип риваять кыйлмыштыр. Вә "Кәшафел Зөнун" һәм һәмаданда күрсәтәдер. Әмма замана сәйяхларыннан бөтен дөньядагы шәһәрләрне гизмеш дәрвиш Балхи дигән адәм шәйлә риваять кыйладыр ки, Әбүгалисина янә Бохара виләятенә барып Такыйн диерләр, бер шәһәрдер, Сәмәркандның уң ягында, ике так бина кыйлды, төрле мәрмәрдән сайкал биреп. Шулкадәр биек так иде ки, Рөстәм җәясеннән атылган ук түбәнге яртысына җитешмәс; никадәр очкыр кош беркөн микъдары һавага очса да, өстендә уза алмас иде. Вә ул такларның ике арасы бер киң мәйдан иде. Вә улВә һәрбер хөҗрәдә кырыгышар-иллешәр талиб дәрес укып, тагать вә гыйбадәттә иделәр. Әбүгалисина, ул мәдрәсәдә утырып, ничә фәннән вә ничә гыйлемнән дәрес әйтеп, дөньяга гыйлем интишар кыйлды. Ахыр, гомере җитмештән үткәч, бу кадәр гыйлем вә хикмәт иясе булып, гайреләр шикелле үлем ачысын татымак, каты көч килде. "Әлбәттә, моңар бер чара кирәктер", — дип, кәмил иҗтиһад белән сәбәбенә шоруг кыйлып, ахыр күңеле моңар карар кыйлды ки, бу "Бәйин Такыйн"3 дигән мәдрәсәнең диварына тоташ бер хаммам бар иде, "хаммам мизар"4 диерләр иде. Ул заманда харап иде. Аны гыймарәт кыйлып, коббәсендә сәбгъ сәйяра мокабәләсендә җиде данә җам вазыйг итте. Вә хикмәт белән шәйлә тасниф итте ки, ул сәбгъ сәйярадә булган тәэсират бу җамнәрдә дәхи мәүҗүд булсын. Вә җиде данә шешә эчендә бер гайре мөкәррәр май пәйда кыйлды ки, җан бәхеш булсын. Вә дәхи бу хаммамның эченнән, мәрмәрдән үзе буе кадәр вә һәр әгъзасына күрә бер калып ясатты. Вә башка зарур булган нәрсәләрне һәммәсен хәзерләде. Багдадта туган вә талигасы изге бер шәкерте бар иде, сәяхәт заманында үзе белән бергә йөрер иде. Гыйльме хикмәт, вә һәйьәт, вә һәндәсә, вә кимия, вә симия, вә ихфадан күп нәрсә өйрәнеп, Әбүгалисинаның һәр заман сердәше иде. Исеменә Җамас хәким диерләр иде. Башка хасс шәкертләреннән яшертен Җамасны чакырып, бу кыйссаның асылын вә фасылын ничек кирәгенчә тәгълим кыйлды. Вә васыять итте ки, мин үлгәч, минем үлгәнемне шаигъ итмә. Дәхи: "Тәнемне болай ит, шулай ит", — дип, кирәгенчә тапшырды. Чөнки вакыт ирешеп, Әбүгалисина вафат итте, һаман Җамас хәким, васыять моктазасынча, Әбүгалисинаның вафатын бер кешегә дә белдермәенчә, мәйданга китерде. Башта бер киле кебек нәрсә эчендә бик яхшылап төйде, камыр кебек булды. Вә ул камырны казанга салып кайнатты. Бер микъдар суынып "палүтә" шәклендә булды, һаман һәм ул шешәләрнең берен китереп түкте, катышты, бер микъдар куерып, "яхЯшь ит шәкленә керде. Янә җамның астына китереп, бер шешәне дәхи түкте, кырык көн сабыр итте. Бу мәртәбә тиресе, сөяге, төге вә башка ләвазим бәдәне зоһур итте. Инде хәят бирергә калды. Янә бер җамның астына китереп, шешәнең дәхи берен түкте, һаман эчендә бәдән хәрәкәткә килеп, хәят галәмәте күренде. Кырык көн тәмам булгач, янә бер җамның астына китереп, бер шешәне дәхи түкте, һаман Әбүгалисина, тәкәллем итеп: "Бриз-бриз", — димәгә башлады. Калган шешәнең дәхи түгелмәгенә мәүкуф булды. Тәки әүвәлгечә терек булып, аяк үзрә торып, кыямәткәчә бакый кала. Чөнки ул хаммамда һәрбер җам бер кәвакиб тәэсирендә иде. Кырык көндә бәдәнгә тәрбия бирде. Ана корсагында кырык көн берәр кәвакиб хезмәт итеп, истигъдад бирер. Бу җамнар һәм ул хезмәтне итәр иделәр. Ләкин бу эш, Хак Тәгаләнең хикмәтенә мохалиф булмак сәбәпле, вөҗүдкә килмәде. Җамас хәким күрде, Әбүгалисина гадәтчә хәят табачактыр. Әмма Җамасның дөрес игътикады юк иде. Бары: "Күрәем, вөҗүдкә килерме?" — дип шоруг кыйлмыш иде. Күрде ки, вөҗүдкә килер. Хәтеренә бу килде ки: "Әбүгалисина әүвәлгечә хәят табып торганнан соң — мәшһүр адәмдер. Дөньяда барган саен гыйззәте вә шөһрәте артыр. Тәмам галәмне тотар. Гыйльме хикмәттә аның мәртәбәсенә ирешмәк берәүгә дә ихтималы юктыр, һаман әүля будыр ки, моны бу хәл үзрә куеп китәем, зирә бу бетте. Инде нәүбәт безнеңдер. Без дә бу җиһане фанида берничә көн нәүбәт сөрәек", — дип, җиденче шешәне ташка орып ватты вә ул коббәне ихфага чигеп, Әбүгалисинаны бу халь үзрә куеп китте. Әмма "бриз-бриз" дигән тавыш тыштан ишетелер иде. һәркем тыңлап, тәгаҗҗеб итәр иделәр. Ул заманнан бу замангача һәркемнән бер риваять ишетелер. Әмма мәзкүр Балхи һәм шәйлә риваять итәр иде: "Мәзкүр "хаммам Мизар" шимди мәгъмүрдер. Сәяхәтем заманында Сәмәркандка тугыры килеп, ул хаммамга барып килдем.
+Әбүгалисина вафаты хакында да вә кабере кайда икәне хакында күп риваятьләр бардыр. Мәдхи әфәнде: "һәмадан шәһәрендәдер, Абад мәхәлләсендә мәдфүндер", — дип риваять кыйлмыштыр. Вә "Кәшафел Зөнун" һәм һәмаданда күрсәтәдер. Әмма замана сәйяхларыннан бөтен дөньядагы шәһәрләрне гизмеш дәрвиш Балхи дигән адәм шәйлә риваять кыйладыр ки, Әбүгалисина янә Бохара виләятенә барып Такыйн диерләр, бер шәһәрдер, Сәмәркандның уң ягында, ике так бина кыйлды, төрле мәрмәрдән сайкал биреп. Шулкадәр биек так иде ки, Рөстәм җәясеннән атылган ук түбәнге яртысына җитешмәс; никадәр очкыр кош беркөн микъдары һавага очса да, өстендә уза алмас иде. Вә ул такларның ике арасы бер киң мәйдан иде. Вә улВә һәрбер хөҗрәдә кырыгышар-иллешәр талиб дәрес укып, тагать вә гыйбадәттә иделәр. Әбүгалисина, ул мәдрәсәдә утырып, ничә фәннән вә ничә гыйлемнән дәрес әйтеп, дөньяга гыйлем интишар кыйлды. Ахыр, гомере җитмештән үткәч, бу кадәр гыйлем вә хикмәт иясе булып, гайреләр шикелле үлем ачысын татымак, каты көч килде. "Әлбәттә, моңар бер чара кирәктер", — дип, кәмил иҗтиһад белән сәбәбенә шоруг кыйлып, ахыр күңеле моңар карар кыйлды ки, бу "Бәйин Такыйн" дигән мәдрәсәнең диварына тоташ бер хаммам бар иде, "хаммам мизар" диерләр иде. Ул заманда харап иде. Аны гыймарәт кыйлып, коббәсендә сәбгъ сәйяра мокабәләсендә җиде данә җам вазыйг итте. Вә хикмәт белән шәйлә тасниф итте ки, ул сәбгъ сәйярадә булган тәэсират бу җамнәрдә дәхи мәүҗүд булсын. Вә җиде данә шешә эчендә бер гайре мөкәррәр май пәйда кыйлды ки, җан бәхеш булсын. Вә дәхи бу хаммамның эченнән, мәрмәрдән үзе буе кадәр вә һәр әгъзасына к��рә бер калып ясатты. Вә башка зарур булган нәрсәләрне һәммәсен хәзерләде. Багдадта туган вә талигасы изге бер шәкерте бар иде, сәяхәт заманында үзе белән бергә йөрер иде. Гыйльме хикмәт, вә һәйьәт, вә һәндәсә, вә кимия, вә симия, вә ихфадан күп нәрсә өйрәнеп, Әбүгалисинаның һәр заман сердәше иде. Исеменә Җамас хәким диерләр иде. Башка хасс шәкертләреннән яшертен Җамасны чакырып, бу кыйссаның асылын вә фасылын ничек кирәгенчә тәгълим кыйлды. Вә васыять итте ки, мин үлгәч, минем үлгәнемне шаигъ итмә. Дәхи: "Тәнемне болай ит, шулай ит", — дип, кирәгенчә тапшырды. Чөнки вакыт ирешеп, Әбүгалисина вафат итте, һаман Җамас хәким, васыять моктазасынча, Әбүгалисинаның вафатын бер кешегә дә белдермәенчә, мәйданга китерде. Башта бер киле кебек нәрсә эчендә бик яхшылап төйде, камыр кебек булды. Вә ул камырны казанга салып кайнатты. Бер микъдар суынып "палүтә" шәклендә булды, һаман һәм ул шешәләрнең берен китереп түкте, катышты, бер микъдар куерып, "яхЯшь ит шәкленә керде. Янә җамның астына китереп, бер шешәне дәхи түкте, кырык көн сабыр итте. Бу мәртәбә тиресе, сөяге, төге вә башка ләвазим бәдәне зоһур итте. Инде хәят бирергә калды. Янә бер җамның астына китереп, шешәнең дәхи берен түкте, һаман эчендә бәдән хәрәкәткә килеп, хәят галәмәте күренде. Кырык көн тәмам булгач, янә бер җамның астына китереп, бер шешәне дәхи түкте, һаман Әбүгалисина, тәкәллем итеп: "Бриз-бриз", — димәгә башлады. Калган шешәнең дәхи түгелмәгенә мәүкуф булды. Тәки әүвәлгечә терек булып, аяк үзрә торып, кыямәткәчә бакый кала. Чөнки ул хаммамда һәрбер җам бер кәвакиб тәэсирендә иде. Кырык көндә бәдәнгә тәрбия бирде. Ана корсагында кырык көн берәр кәвакиб хезмәт итеп, истигъдад бирер. Бу җамнар һәм ул хезмәтне итәр иделәр. Ләкин бу эш, Хак Тәгаләнең хикмәтенә мохалиф булмак сәбәпле, вөҗүдкә килмәде. Җамас хәким күрде, Әбүгалисина гадәтчә хәят табачактыр. Әмма Җамасның дөрес игътикады юк иде. Бары: "Күрәем, вөҗүдкә килерме?" — дип шоруг кыйлмыш иде. Күрде ки, вөҗүдкә килер. Хәтеренә бу килде ки: "Әбүгалисина әүвәлгечә хәят табып торганнан соң — мәшһүр адәмдер. Дөньяда барган саен гыйззәте вә шөһрәте артыр. Тәмам галәмне тотар. Гыйльме хикмәттә аның мәртәбәсенә ирешмәк берәүгә дә ихтималы юктыр, һаман әүля будыр ки, моны бу хәл үзрә куеп китәем, зирә бу бетте. Инде нәүбәт безнеңдер. Без дә бу җиһане фанида берничә көн нәүбәт сөрәек", — дип, җиденче шешәне ташка орып ватты вә ул коббәне ихфага чигеп, Әбүгалисинаны бу халь үзрә куеп китте. Әмма "бриз-бриз" дигән тавыш тыштан ишетелер иде. һәркем тыңлап, тәгаҗҗеб итәр иделәр. Ул заманнан бу замангача һәркемнән бер риваять ишетелер. Әмма мәзкүр Балхи һәм шәйлә риваять итәр иде: "Мәзкүр "хаммам Мизар" шимди мәгъмүрдер. Сәяхәтем заманында Сәмәркандка тугыры килеп, ул хаммамга барып килдем.
 Чәкәллем итеп — сөйләргә теләп.Әмма Сәед Яхъя әфәнде әйтте: "Бу риваятьне шәйлә ишеттем, җиденче шешәне түкмәгә китергәндә, аягына бер нәрсә төртелеп, кулыннан шешә төшеп валды", — диде, һәркайсы риваять булса да, хәят насыйп булмаенча, бу хәлдә "бриз-бриз" дип калды.
 Әбүгалисина кыйссасының тәрҗемәсе тәмам, вәссәлам, әлхәмделиляһи галиелтәмам.
 Сәвадтан бәязга күчердем 1289 сәнәдә.
@@ -2543,4 +2543,4 @@
 Ягса ягъмур, суыны нисан атар...
 КУШЫМТА
 "Кырык вәзир" әсәрендәге хикәятләрнең шартлы исемнәре.
-(Хикәятләр алдындагы саннар вәзирләрнең тәртип санын күрсәтә, калганнары — хатын хикәятләре)1. Шәех Шиһабетдин мәкътүл турында хикәятБәдбәхетлектә охшашсыз падишаһ углы турында хикәят2. Хатыннарның мәкер вә хәйләсе турында хикәятБер падишаһ һәм аның сырхау углы турында хикәят3. Бер падишаһның вәзирләр, олуглар белән нәсыйхәте турында хикәятГафил падишаһ турында хикәят4. Муса галәйһиссәлам һәм Билгам Багур турында хикәятХозыр галәйһиссәлам һәм бер падишаһның вәзирләре турында хикәят5. Хозыр галәйһиссәлам һәм бер падишаһның вәзире турында хикәятШирбәт сатучы белән мәгърәби турында хикәят6. Тегүче егет белән хатыны турында хикәятБер падишаһ һәм аның асрау углы турында хикәят7. Бер падишаһ белән вәзирләре турында хикәятАна чыпчык белән ата чыпчык турында хикәят8. Бер вәзир турында хикәятПадишаһ угланнары белән казый турында хикәят9. Һарун әр-Рәшит белән җария турында хикәятПадишаһның малга хирыс угыллары турындагы хикәят10. Мисыр шаһзадәсе һәм хәйләкәр хатын турында хикәятБер сәүдәгәр һәм аның ике углы турында хикәят11. Вәзир углы белән падишаһ турында хикәятБәрсыйса шәех турында хикәят12. Солтан Мәхмүд һәм хасс вәзире Аяс турында хикәятПадишаһ белән тукучы турында хикәят13. Гаҗаиб һәм гараиб мәхлукатларБаласы булмаган падишаһ турында хикәят14. һарут һәм Марут фәрештәләр турында хикәятБәңхурлар турында хикәят15. Падишаһ һәм аның йөрәк авырулы углы турында хикәятЛокман хәким һәм тамагына сөяк кадалган падишаһ турында хикәят16. Дәрвиш белән бер падишаһ турында хикәятСолтан Мәхмүд белән Хәсән Мәймәнди турында хикәят17. Хатыннарда шәһвәт күплеге турында хикәятБагдадтагы кырык гайяр турында хикәят18. Солтан Мәхмүд һәм ярдәм сораучы турында хикәятХәләб патшасының кызы һәм читекче турында хикәят19. Хәсән Басрый турында хикәятБакчачы карт белән углы турында хикәят20. Бер падишаһ һәм дәрвиш турында хикәятСуган ашаган төрекләр һәм аларның балалары турында хикәят21. Падишаһ хатыны һәм аның сөяркәсе турында хикәятПадишаһ һәм дәрвиш турында хикәят 114 б. 22. Гүзәл шаһзадә, гүзәл дәрвиш һәм падишаһ турында хикәят 117 б. Бер падишаһ белән хезмәтчесе турында хикәят 118 б. 23. Сәүдәгәр һәм аның углы турында хикәят 122 б. Рәммаль белән аның шәкерте турында хикәят 124 б. 24. Диләтелмөхал турында хикәят 127 б. Бер падишаһ һәм аның дусты турында хикәя 129 б. 25. Халид сәхабә белән раһиб турында хикәят 132 б. Мыегын майлап мактанучы турында хикәят 133 б. 26. Су ташучы Ногман турында хикәят 136 ��. Ике сәүдәгәрнең углы һәм кызы турында хикәят 137 б. 27. Утынчы һәм аның явыз хатыны турында хикәят 139 б. Күсә (сакалсыз ир) һәм борчалар турында хикәят 141 б. 28. Заһид белән угры турында хикәят 142 б. Әбүгалисина һәм Хәләб сычканнары турында хикәят 144 б. 29. Бәкъкальче һәм хатыны турында хикәят 145 б. Хозыр галәйһиссәлам һәм Муса галәйһиссәлам турында хикәят 147 б. 30. Гарәпләрдә кабилә сугышлары турында хикәят 148 б. Төрле сурәткә керә белүче падишаһ турында хикәят 151 б. 31. Һарун Рәшит һәм бер сукыр турында хикәят 152 б. Кайсария шәһәрендәге ике казый турында хикәят 153 б. 32. Ирдән риза булган хатын юклыгы турында хикәят 154 б. Фазыйл углы турында хикәят 154 б. 33. Яшәеш абсурдлары турында хикәят 156 б. Явыз угыл турында хикәят 157 б. 34. Гаҗәм сәүдәгәре һәм хатыны турында хикәят 158 б. Падишаһ һәм аның карчыгасы турында хикәят 159 б. 35. Хатыннар киңәшенең киресен эшләргә тиешлеге турында хикәят 160 б. Бер падишаһ белән аның углы турында хикәят 161 б. 36. Игенче һәм кырык карак турында хикәят 163 б. Солтан Галәэтдиннең тилеләр йортында булуы турында хикәят 164 б. 37. Хава, Адәм галәйһиссәлам һәм шайтан турында хикәят 165 б. Бер падишаһ һәм аның дошманлашучы вәзирләре турында хикәят 167 б. 38. Бер сәүдәгәр һәм аның җариясе турында хикәят 168 б. Туфан һәм Нух галәйһиссәламнең көймәсе турында хикәят 169 б. 39. Бүрек белән киңәшү турында хикәят 171 б. Вәзирләрдән гакыллы ишәк турында хикәят 172 б. 40. Тегүче хатыны һәм мамык тетүче турында хикәят 173 б. Мисыр падишаһы аның углы һәм вәзирләре турында хикәят 
+(Хикәятләр алдындагы саннар вәзирләрнең тәртип санын күрсәтә, калганнары — хатын хикәятләре). Шәех Шиһабетдин мәкътүл турында хикәятБәдбәхетлектә охшашсыз падишаһ углы турында хикәят2. Хатыннарның мәкер вә хәйләсе турында хикәятБер падишаһ һәм аның сырхау углы турында хикәят3. Бер падишаһның вәзирләр, олуглар белән нәсыйхәте турында хикәятГафил падишаһ турында хикәят4. Муса галәйһиссәлам һәм Билгам Багур турында хикәятХозыр галәйһиссәлам һәм бер падишаһның вәзирләре турында хикәят5. Хозыр галәйһиссәлам һәм бер падишаһның вәзире турында хикәятШирбәт сатучы белән мәгърәби турында хикәят6. Тегүче егет белән хатыны турында хикәятБер падишаһ һәм аның асрау углы турында хикәят7. Бер падишаһ белән вәзирләре турында хикәятАна чыпчык белән ата чыпчык турында хикәят8. Бер вәзир турында хикәятПадишаһ угланнары белән казый турында хикәят9. Һарун әр-Рәшит белән җария турында хикәятПадишаһның малга хирыс угыллары турындагы хикәят10. Мисыр шаһзадәсе һәм хәйләкәр хатын турында хикәятБер сәүдәгәр һәм аның ике углы турында хикәят11. Вәзир углы белән падишаһ турында хикәятБәрсыйса шәех турында хикәят12. Солтан Мәхмүд һәм хасс вәзире Аяс турында хикәятПадишаһ белән тукучы турында хикәят13. Гаҗаиб һәм гараиб мәхлукатларБаласы булмаган падишаһ турында хикәят14. һарут һәм Марут фәрештәләр турында хикәятБәңхурлар турында хикәят15. Падишаһ һәм аның йөрәк авырулы углы турында хикәятЛокман хәким һәм тамагына сөяк кадалган падишаһ турында хикәят16. Дәрвиш белән бер падишаһ турында хикәятСолтан Мәхмүд белән Хәсән Мәймәнди турында хикәят17. Хатыннарда шәһвәт күплеге турында хикәятБагдадтагы кырык гайяр турында хикәят18. Солтан Мәхмүд һәм ярдәм сораучы турында хикәятХәләб патшасының кызы һәм читекче турында хикәят19. Хәсән Басрый турында хикәятБакчачы карт белән углы турында хикәят20. Бер падишаһ һәм дәрвиш турында хикәятСуган ашаган төрекләр һәм аларның балалары турында хикәят21. Падишаһ хатыны һәм аның сөяркәсе турында хикәятПадишаһ һәм дәрвиш турында хикәят 114 б. 22. Гүзәл шаһзадә, гүзәл дәрвиш һәм падишаһ турында хикәят 117 б. Бер падишаһ белән хезмәтчесе турында хикәят 118 б. 23. Сәүдәгәр һәм аның углы турында хикәят 122 б. Рәммаль белән аның шәкерте турында хикәят 124 б. 24. Диләтелмөхал турында хикәят 127 б. Бер падишаһ һәм аның дусты турында хикәя 129 б. 25. Халид сәхабә белән раһиб турында хикәят 132 б. Мыегын майлап мактанучы турында хикәят 133 б. 26. Су ташучы Ногман турында хикәят 136 б. Ике сәүдәгәрнең углы һәм кызы турында хикәят 137 б. 27. Утынчы һәм аның явыз хатыны турында хикәят 139 б. Күсә (сакалсыз ир) һәм борчалар турында хикәят 141 б. 28. Заһид белән угры турында хикәят 142 б. Әбүгалисина һәм Хәләб сычканнары турында хикәят 144 б. 29. Бәкъкальче һәм хатыны турында хикәят 145 б. Хозыр галәйһиссәлам һәм Муса галәйһиссәлам турында хикәят 147 б. 30. Гарәпләрдә кабилә сугышлары турында хикәят 148 б. Төрле сурәткә керә белүче падишаһ турында хикәят 151 б. 31. Һарун Рәшит һәм бер сукыр турында хикәят 152 б. Кайсария шәһәрендәге ике казый турында хикәят 153 б. 32. Ирдән риза булган хатын юклыгы турында хикәят 154 б. Фазыйл углы турында хикәят 154 б. 33. Яшәеш абсурдлары турында хикәят 156 б. Явыз угыл турында хикәят 157 б. 34. Гаҗәм сәүдәгәре һәм хатыны турында хикәят 158 б. Падишаһ һәм аның карчыгасы турында хикәят 159 б. 35. Хатыннар киңәшенең киресен эшләргә тиешлеге турында хикәят 160 б. Бер падишаһ белән аның углы турында хикәят 161 б. 36. Игенче һәм кырык карак турында хикәят 163 б. Солтан Галәэтдиннең тилеләр йортында булуы турында хикәят 164 б. 37. Хава, Адәм галәйһиссәлам һәм шайтан турында хикәят 165 б. Бер падишаһ һәм аның дошманлашучы вәзирләре турында хикәят 167 б. 38. Бер сәүдәгәр һәм аның җариясе турында хикәят 168 б. Туфан һәм Нух галәйһиссәламнең көймәсе турында хикәят 169 б. 39. Бүрек белән киңәшү турында хикәят 171 б. Вәзирләрдән гакыллы ишәк турында хикәят 172 б. 40. Тегүче хатыны һәм мамык тетүче турында хикәят 173 б. Мисыр падишаһы аның углы һәм вәзирләре турында хикәят

Ilshat's folder/Насыйри_Сайланма әсәрләр. 4 томда. Т.3 (Казан,2005).txt

@@ -302,12 +302,12 @@
 Ашаганнан үлмәссең, күп яхшылык та күрмәссең. Аз ашамага тәнбиһ мәкамында әйтелер.
 Ашаган табагына төкергән. Көфране нигъмәт кыйлганнарга тәнбиһ вә тәшәккерсезләргә тәгъриз.
 Ашамыйм дигән алтмыш коймак ашаган. Урынсыз тәкәллефләнгән кунакка тәнбиһтер.
-Ашыккан җитмәс, боерган җитәр. Гаҗәлә кяр кыйлмас, "әл-әмур мәрһунәтә би әукатиһа"13га ишарәттер.
+Ашыккан җитмәс, боерган җитәр. Гаҗәлә кяр кыйлмас, "әл-әмур мәрһунәтә би әукатиһа"га ишарәттер.
 Ашыксаң, ашка төшәрсең. Ягъни нәдамәт чигәрсең.
 Ашыккан кыз кияүгә барса да мантымас.
 Асыл сөяк зур булмас.
 Ат — кешнәшеп, адәм сөйләшеп таныша.
-Ат аунаган җирдә төк кала. "Фил хәрәкәти бәрәкәт"15нең мөфадыдыр.
+Ат аунаган җирдә төк кала. "Фил хәрәкәти бәрәкәт"нең мөфадыдыр.
 Атка ышанма, иделгә таянма.
 Иргә ышанма, иделгә таянма. Ат тирәсендә сакланып йөрмәгә вә, хатын булса, ире тирәсендә сакланып йөрмәгә тәнбиһ.
 Асылынсаң, агачның биегенә асылын. Күбрәк мәнфәгать өмид ителгән җирне кара, димәктер.

Ilshat's folder/Нурихан Фәттах - тормышы һәм эшчәнлеге (Ә.Нәҗипова-Зиннәтуллина)(Казан,2004).txt

@@ -1,8 +1,8 @@
 әдәбиятта хакимлек иткән социалистик реализм методы догмаларына туры килмәгәнлеге сизелеп тора иде. Һәм тәнкыйтьчеләр дә шул мәгълүм кысаларга кереп, урнашып җитмәгән күренешләрне, геройларны, хәлләрне күреп, аптырашта калгаладылар. Әмма озакламый Н.Фәттах әсәрләре Ф.Миңнуллин, Ф.Мусин, Ф.Хатипов, И.Нуруллин, Р.Сверигин, Ф.Урманчеев, Р.Кукушкин, Н.Юзиев кебек әдәбият белгечләре тарафыннан гадел-объектив бәяләнде .
-Мәсәлән, Р.Сверигин "Мөдир Саҗидә" повестеның стиль үзенчәлекләрен ачарга омтылыш ясый. Аның фикеренчә, "язучы көнкүреш детальләренә бик сизгер, конкрет картинаны төгәл сурәтли. Кешеләр сөйләмендәге, үз-үзләрен тотышындагы сизелер-сизелмәс штрихлардан да оста файдалануы ягыннан аның иҗаты бераз гына Ф.Хөсни иҗатына да якынаеп китә"2 .
-Р.Шириязданов, язучының иҗатына күзәтү ясап: "Н.Фәттахның 50 нче елларда беренче язган хикәяләре үк ниндидер бер садә табигыйлекләре белән аерылып тора. Аларга талгын һәм тигез ягымлы сүзләр-сурәтләр дә үзләреннән-үзләре туып, калкып, сиздермичә генә күз алдыннан үтә торалар, ага торалар. Әсәрләрнең теле дә агымсу кебек табигый һәм гадәти. Н.Фәттах геройлары һәр көн безгә очрый торган, таныша, аралаша, дуслаша яисә ачуланыша торган гадәти кешеләр"3 ,— дип яза.
-Н.Фәттах иҗаты турында матбугатта басылган мәкаләләрдә заман һәм хезмәт проблемаларына кыю мөрәҗәгать итеп язылган "Бала күңеле далада" (1962) романы уңай бәяләнде. Язучы бу әсәрендә "тормышның әдәбиятта бөтенләй кагылмаган ягын ача. Романда сүз Казахстан далалары, гасырлар буе тыныч яткан ул далаларны үзләштерүчеләр, аларның эшләре һәм тормышлары турында бара. Н.Фәттах бу романы белән үзенчәлекле яңа образлар алып килде"4 , дип билгеләп үтә тәнкыйтьче Ф.Миңнуллин да.
-Р.Мостафин исә бу әсәрдә "геройларның артык җиргә төшерелеп, натуралистик планда" сурәтләнүен күрсәтә. "Әсәрнең төп герое — тар карашлы, вак омтылышлы кеше — яшьләргә үрнәк була, аларны үз артыннан ияртә алмый"5 ,— ди ул. Күренекле тәнкыйтьченең әнә шундый берьяклырак, шактый субъектив фикерен Н.Фәттахның иҗат принциплары шул чорда нык иңдерелгән социалистик реализм идеяләренә туры килеп бетмәве һәм язучының әдәби индивидуаль стиле әлегә бөтенләй өйрәнелмәгәнлеге белән генә беркадәр аңлатып була.
+Мәсәлән, Р.Сверигин "Мөдир Саҗидә" повестеның стиль үзенчәлекләрен ачарга омтылыш ясый. Аның фикеренчә, "язучы көнкүреш детальләренә бик сизгер, конкрет картинаны төгәл сурәтли. Кешеләр сөйләмендәге, үз-үзләрен тотышындагы сизелер-сизелмәс штрихлардан да оста файдалануы ягыннан аның иҗаты бераз гына Ф.Хөсни иҗатына да якынаеп китә" .
+Р.Шириязданов, язучының иҗатына күзәтү ясап: "Н.Фәттахның 50 нче елларда беренче язган хикәяләре үк ниндидер бер садә табигыйлекләре белән аерылып тора. Аларга талгын һәм тигез ягымлы сүзләр-сурәтләр дә үзләреннән-үзләре туып, калкып, сиздермичә генә күз алдыннан үтә торалар, ага торалар. Әсәрләрнең теле дә агымсу кебек табигый һәм гадәти. Н.Фәттах геройлары һәр көн безгә очрый торган, таныша, аралаша, дуслаша яисә ачуланыша торган гадәти кешеләр" ,— дип яза.
+Н.Фәттах иҗаты турында матбугатта басылган мәкаләләрдә заман һәм хезмәт проблемаларына кыю мөрәҗәгать итеп язылган "Бала күңеле далада" (1962) романы уңай бәяләнде. Язучы бу әсәрендә "тормышның әдәбиятта бөтенләй кагылмаган ягын ача. Романда сүз Казахстан далалары, гасырлар буе тыныч яткан ул далаларны үзләштерүчеләр, аларның эшләре һәм тормышлары турында бара. Н.Фәттах бу романы белән үзенчәлекле яңа образлар алып килде" , дип билгеләп үтә тәнкыйтьче Ф.Миңнуллин да.
+Р.Мостафин исә бу әсәрдә "геройларның артык җиргә төшерелеп, натуралистик планда" сурәтләнүен күрсәтә. "Әсәрнең төп герое — тар карашлы, вак омтылышлы кеше — яшьләргә үрнәк була, аларны үз артыннан ияртә алмый" ,— ди ул. Күренекле тәнкыйтьченең әнә шундый берьяклырак, шактый субъектив фикерен Н.Фәттахның иҗат принциплары шул чорда нык иңдерелгән социалистик реализм идеяләренә туры килеп бетмәве һәм язучының әдәби индивидуаль стиле әлегә бөтенләй өйрәнелмәгәнлеге белән генә беркадәр аңлатып була.
 Академик Ф.Мусинның "Тормыш сынавы аша" исемле китабында әсәрнең проблематикасы тирәнрәк күрсәтелә, геройларның психологиясен ачуга кагылышлы күзәтүләр дә ясала. Ул "Бала күңеле далада" романын И.Салаховның "Күкчәтау далаларында" әсәре белән чагыштырып, алардагы уртак якларга тукталып китә һәм: "Н.Фәттах "идеаль герой" концепциясенә каршы чыга һәм үз персонажларын башкалардан берничек тә аерылып тормаган гадәти кешеләр итеп гәүдәләндерергә тели" ,— дип, Ф.Мусин романдагы яңалыкны билгеләп үтә.
 Н.Фәттахның студент елларында ук халкыбызның килеп чыгышы, тарихы, этнографиясе белән кызыксынуы тора-бара аны тарихи темаларга тагын да якынлаштыра һәм озакламый ул бу өлкәдә иң күренекле әдипләрнең берсе булып таныла.
 "Тарихыбызның поэтик сәхифәсе" исемле мәкаләсендә Ф.Хатипов Н.Фәттахның беренче тарихи романы "Итил суы ака торур"ның тарихи тематиканы яктырту үзенчәлекләренә тукталып, әсәрнең стиленә карата да үз фикерен әйтә, сюжетның киеренкелеге, герой язмышының кискен борылышлары белән бу әсәрнең кайбер романнардан аерылып торуын билгеләп үтә.
@@ -14,7 +14,7 @@
 Мәгълүм булганча, егерменче гасырның илленче еллары уртасыннан ил тормышында башланган иҗтимагый-рухи җанлану шартларында татар әдәбиятына үз буыннары, язмышлары, уй-омтылышлары хакында тирәннән борчылып иҗат итүчеләр — дулкын-дулкын булып яшь көчләр килә башлый. Шәхси күргән-кичергәннәргә таянып, образлы фикер йөртүгә нигезләнгән мондый иҗат үзенә бертөрле моң, аһәң, күңел җылылыгы белән сугарылган иде. 
 Сугыштан соңгы авылның язмышына тирән борчылу, аның үсеш юллары турында уйлану, авылда яшәүчеләрне җәмгыятьнең тулы хокуклы к��шеләре, шәхесләре итеп танырга тырышу бу төркем татар язучыларына хас сыйфатлар булды. Сугыш чоры һәм аннан соңгы еллардагы авылны тасвирлаган әсәрләрдә проблемалылыкның көчәюе барыннан да элек язучыларның гражданлык активлыгы, җәмгыять алдында үзеңне җаваплы сизү тойгысының көчәюе белән, шул нигездә әдәбиятның тормышны танып белү сәләте үсү белән бәйләнгән иде. "Бу хәл әдәби иҗатның һәртөрле әзер формулалардан, иллюстратив тасвирлардан арынып, реаль чынбарлыкка торган саен тирәнрәк үтеп керә баруына, аның күренешләрен һәм процессларын авторларның капшап карар дәрәҗәдә конкрет һәм ачык итеп сурәтләргә омтылуларына китерде. Моның өчен, аңлашыла ки, әсәрдә тасвирлана торган тормышны яхшы белергә кирәк. Алтмышынчы еллар прозасында нәкъ менә сугыш еллары һәм аннан соңгы еллар авылы мәсьәләсенең мөһим урын алуы, икенче яктан, бу чор авылының хәзерге күпчелек язучыларыбызга барыннан да якынрак һәм танышрак булуы белән аңлатыла. Бу мәсьәлә белән аеруча Р.Төхфәтуллин, А.Гыйләҗев, Н.Фәттах, Ә.Баянов, М.Мәһдиев кебек урта буын язучыларының кызыксынуы бер дә очраклы хәл түгел. Чөнки аларның балалык һәм яшьлек еллары нәкъ менә әлеге чор авылында үтте. Бу авыл тормышын аларга үз күзләре белән күрергә, аның авырлыкларын һәм кыенлыкларын үз җилкәләрендә татырга туры килде. Шунлыктан аларның әсәрләрендә авторның шәхси тормыш тәҗрибәсе нык сизелә, алар үзләре күргән һәм кичергәннәре турында язалар, үзләрен якыннан кызыксындырган һәм борчыган мәсьәләләрне күтәрәләр" .
 Югарыда күрсәтелгән исемнәр арасында илленче еллар уртасында әдәбиятка килгән беренче буынның күренекле вәкилләреннән берсе — Нурихан Фәттах игътибарны аеруча җәлеп итә. Сугыштан соңгы татар әдәбиятында ул үзен күпкырлы иҗатчы итеп танытты. Н.Фәттах проза, драматургия һәм публицистиканың төрле жанрларында кызыклы эзләнүләр алып барды, күп ачышлар ясады. Әдипнең проза әсәрләре, пьесалары, публицистик һәм фәнни мәкаләләре аның язучылык эшенә үтә җитди каравы, фидакарь хезмәт кешесе булуы турында сөйлиләр. Тынгысыз күңелле һәм эзләнүчән шәхес буларак, Н.Фәттах тормыштагы үзгәрешләрне, заман таләпләрен күрә белә һәм аларны иҗатында ул үз вакытында чагылдырырга омтыла. Шунлыктан илленче еллар ахырыннан татар әдәбиятында башланган яңарышны да Н.Фәттах иҗатында җиңелрәк күзалларга мөмкин.
-Нурихан Фәттах 1928 елның 25 октябрендә Башкортостанның Яңавыл районындагы Күчтавыл дип аталган кечкенә бер татар авылында ярлы игенче гаиләсендә туган. 1936 елда Яңавыл татар урта мәктәбенә укырга керә һәм 1946 елда аны тәмамлый. Н.Фәттах әдәби иҗат эше белән балачактан ук кызыксына башлый. Өченче класста укыган чагында ук беренче шигырен яза, ә азрак үсә төшкәч, бер русча пьеса да тәрҗемә итә, стена газетасына рәсемнәр ясый. Аның "Ленин яши" дигән беренче шигыре 1944 елда "Октябрь юлы" исемле район газетасын��а, ике шигыре "Совет әдәбияты"2 (хәзерге "Мәгариф") журналында басылып та чыга. Мәктәп елларында ук әдәби иҗат эше белән кызыксынып, шигырьләр, хикәяләр яза башлаган Н.Фәттах, 18 яшендә Казанга килеп, университетның татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый башлый, биредә ул төрле иҗат түгәрәкләренә йөри, хикәяләр яза. 1948 елда беренче хикәясе "Безнең хикәяләр" исемле җыентыкта дөнья күрә.
+Нурихан Фәттах 1928 елның 25 октябрендә Башкортостанның Яңавыл районындагы Күчтавыл дип аталган кечкенә бер татар авылында ярлы игенче гаиләсендә туган. 1936 елда Яңавыл татар урта мәктәбенә укырга керә һәм 1946 елда аны тәмамлый. Н.Фәттах әдәби иҗат эше белән балачактан ук кызыксына башлый. Өченче класста укыган чагында ук беренче шигырен яза, ә азрак үсә төшкәч, бер русча пьеса да тәрҗемә итә, стена газетасына рәсемнәр ясый. Аның "Ленин яши" дигән беренче шигыре 1944 елда "Октябрь юлы" исемле район газетасында, ике шигыре "Совет әдәбияты" (хәзерге "Мәгариф") журналында басылып та чыга. Мәктәп елларында ук әдәби иҗат эше белән кызыксынып, шигырьләр, хикәяләр яза башлаган Н.Фәттах, 18 яшендә Казанга килеп, университетның татар теле һәм әдәбияты бүлегендә укый башлый, биредә ул төрле иҗат түгәрәкләренә йөри, хикәяләр яза. 1948 елда беренче хикәясе "Безнең хикәяләр" исемле җыентыкта дөнья күрә.
 Тынгысыз, эзләнүчән шәхес буларак, Н.Фәттах, университеттагы укытучысы профессор Латыйф Җәләй киңәшен тотып, студент елларында ук халык иҗаты белән кызыксынып китә, фольклор экспедицияләрендә катнаша, бик мавыгып халык сөйләм үзенчәлекләрен, аның йолаларын, горефгадәтләрен һәм борынгы тарихи риваятьләрен өйрәнә. Авылларга кайткан саен ул җырлар, бәетләр, мәкаль-әйтемнәр язып килә, жирле сөйләм үзенчәлекләрен дәфтәргә теркәп бара. Җыйган бәетләре ике мәртәбә җыентыкларга да кертелә. "Халкымның телен, гореф-гадәтләрен аңлауда, үзләштерүдә моның файдасы әйтеп бетергесез зур булды",— дип язды Н.Фәттах соңрак "Үзем генә түгел" мәкаләсендә.
 Университетны тәмамлагач, башта Татарстан китап нәшриятында әдәби редактор, 1952—1953 елларда Чистайдагы өлкә газетасы редакциясендә тәрҗемәче булып эшли. 1953 елда Казанга кайта һәм профессиональ язучы булып китә.
 Әдип белән үткәргән яшьлек гомерен искә алып, хатыны Руфина Фәттахова болай ди: "Нурихан белән без озак итеп яратышып та йөрмәдек, Сибгат абыйлар, Гариф Ахуновлар яки бүтән күренеклеләр кебек кеше көнләштерерлек итеп туйлар да ясамадык. Шуңадыр, күрәсең, "Казан урамнарын чәчкәләргә күмеп булмады..." дип җырлый башласалар, күңел тула. Әлеге дә баягы — хәерчелек, мохтаҗлык...
@@ -32,8 +32,8 @@
 Әхтәмнең әче йөрәк ярасына коточкыч җил, котырган буран да килеп кушылып, бу үкенү, әрнү газабын тагын да көчәйтә. Алга таба язучы герой психологиясен тирәнрәк ачу өчен, вакыйгаларны тагын да куерта, ул аның үзен үлем белән кара-каршы китереп бастыра. Язучы монда аналар белән балалар мөнәсәбәте, баланың ана алдындагы бурычын онытмаска, байлык, акча кебек әйберләр кешенең күзен томаламаска тиешлеген күрсәтә.
 Бу теманы Н.Фәттах "Әттә" хикәясендә дә дәвам итә. Монда инде ике әтиле, ике әниле булган, ләкин шулай да ятимлек ачысы татыган, чын ата-анадан мәхрүм ителгән гөнаһсыз сабыйны төп герой "мин" белән пароходта очраштыра. Олылар гаебе белән ятим калган бу баланы карт әбисе үз тәрбиясенә авылга алып кайтып бара. Пароходтан төшкәч, карчыкка текә баскычтан күтәрелергә кирәк, хәлсез карчыкка бала күтәреп шул баскычтан өскә менү бик авыр, әлбәттә. Шушы баскычтан менүне тәфсилләп сөйләп, язучы аңа охшаган тормыш баскычыннан әлеге баланы күтәреп менгерү әбигә җиңел булмаячагына ишарә ясый.
 Гаилә бурычын аңламау, тормышка җиңел карау аркасында икенче берәүгә авырлык килү ситуациясе "Ләйлә" хикәясендә дә күрсәтелә. Бала табарга больницага кереп яткан йөрәк авырулы Ләйләне ире Камил иң авыр минутында ташлап киткән. Камил әсәрдә бөтенләй катнашмый. Ләйлә сөйләве буенча гына, укучы аның бик чибәр, ыспай, шома бер егет икәнлеген белә. Ләйлә Камилнең кимчелекләрен ничек кенә акламасын, язучы бу кешенең тышкы кыяфәте алдаучан булуына, асылда аңа һич тә ышанырга ярамаганлыгына ишарә ясый. "Ялгыз нарат", "Кунакчыл Баһаветдин һәм Гарифҗан абзый" исемле хикәяләрендә язучы, үз заманына хас булганча, хосусый милекчелекне тәнкыйтьләп чыга. Әлбәттә, әлеге хикәяләрдә хосусый милеккә омтылыш совет чынбарлыгына ят булган кире күренеш дип бәяләнә. Гомуми күренешне фаш итү белән мавыгып Н.Фәттах хосусый милекчелек психологиясеннән аерыла алмаган Баһаветдин агай, Гарифҗан абзый, Гата картны комсызлыклары аркасында хәтта закон бозуга барып җиткән кешеләр итеп күрсәтә. Язучы бу персонажларның үз җире, үз малы белән мул тормышта яшәүләрен һич кабул итә алмый. "Сөтне алар сатмыйча булдыра алмаган өчен, саталар иде, бары тик сатарга кирәк булганы өчен генә саталар иде, кыскасы, акча өчен генә саталар иде" (117 б.). Хикәядәге кечкенә герой Камилнең милекчелек турындагы карашлары язучы карашы белән бергә үрелеп бара.
-Билгеле булганча, сугыштан соңгы еллар әдәбиятында хатын-кыз мәсьәләсенә игътибар зур булып, биредә, беренче чиратта, героиняларны фидакарь хезмәттә тасвирлауга күчтеләр. Шул ук вакытта хатын-кызның әхлакый йөзен ачуга да игътибар арта төште. Аерым алганда, тормыш иптәшенә, сөйгән ярга тугрылык, сугыш беткәч тә аны еллар буе көтү турында татар әдәбиятында шактый күп язылды. Н.Фәттах та үзенең "Бер тамчы күз яше", "Мәдинә"2 кебек хикәяләрендә шул теманы үз вакытында күтәреп чыккан иде.
-"Бер тамчы күз яше" хикәясендә сугышта үлгән сөйгән егете Солтанын оныта алмыйча яшәүче "сагышлы күз карашлы" Газимә апаның бәхетсез тормышы яңа өйләнешкән шатлыклы көннәр кичерүче яшьләр Хәниф белән Кәримәнең булачак бәхетле тормышы белән янәшә куеп тасвирлана. ��у яшь хатынның "бөтен кыяфәте, бөтен килеш-килбәте дә, бары тик бернәрсә турында: өзелгән өмет һәм берни белән дә җиңеп булмаслык аянычлы ярату турында гына" (7 б.) сөйләсә, "Мәдинә" хикәясенең героинясына бәхет икенче тапкыр елмая. Яшьтән аңа гыйшык тотып йөргән күрше авыл кешесе Хәбибҗан, хатыны үлгәч, аңа өйләнмәкче була. Ялгызлыктан туйган Мәдинә дә башта риза булган кебек. Ләкин күршеләренә кереп утыргач, сугышта үлеп калган Рәхимен, аңа булган мәхәббәтен искә төшерү аның фикерен үзгәртә. Моның шулай буласына язучы баштан ук укучыга ишарә ясый. Хәбибҗан киткәч, өстәл җыештырырга тотынган Мәдинә кулыннан Хәбибҗан чәй эчкән чынаягын төшереп вата. Кадерләп саклап торган, бик сирәк очракларда гына тотыла торган йомрының ватылуы Мәдинәгә башта бик кызганыч тоелса да, "бераз яшь агызып алгач, ул ничектер бушанып, иркенәеп калгандай булды" (112 б.). Н.Фәттах поэтик алымнарны бу хикәясендә дә бик оста куллана. Өзелгән өмет белән китеп баручы Хәбибҗанны "Яңгырда чыланып муртаеп беткән, авып-кыегаеп торган капка, ябылмыйча, боегып, ярым ачык килеш торып... озатып кала" (97 б.). "Серле капчык", "Тәнкыйтьче", "Тамак шеште", "Бухгалтер", "Яшь чакларда"1 сатирик-юмористик хикәяләрендә Н.Фәттах көндәлек вак-төяк кимчелекләрдән, саранлык һәм ялагайлыктан көлә.
+Билгеле булганча, сугыштан соңгы еллар әдәбиятында хатын-кыз мәсьәләсенә игътибар зур булып, биредә, беренче чиратта, героиняларны фидакарь хезмәттә тасвирлауга күчтеләр. Шул ук вакытта хатын-кызның әхлакый йөзен ачуга да игътибар арта төште. Аерым алганда, тормыш иптәшенә, сөйгән ярга тугрылык, сугыш беткәч тә аны еллар буе көтү турында татар әдәбиятында шактый күп язылды. Н.Фәттах та үзенең "Бер тамчы күз яше", "Мәдинә" кебек хикәяләрендә шул теманы үз вакытында күтәреп чыккан иде.
+"Бер тамчы күз яше" хикәясендә сугышта үлгән сөйгән егете Солтанын оныта алмыйча яшәүче "сагышлы күз карашлы" Газимә апаның бәхетсез тормышы яңа өйләнешкән шатлыклы көннәр кичерүче яшьләр Хәниф белән Кәримәнең булачак бәхетле тормышы белән янәшә куеп тасвирлана. Бу яшь хатынның "бөтен кыяфәте, бөтен килеш-килбәте дә, бары тик бернәрсә турында: өзелгән өмет һәм берни белән дә җиңеп булмаслык аянычлы ярату турында гына" (7 б.) сөйләсә, "Мәдинә" хикәясенең героинясына бәхет икенче тапкыр елмая. Яшьтән аңа гыйшык тотып йөргән күрше авыл кешесе Хәбибҗан, хатыны үлгәч, аңа өйләнмәкче була. Ялгызлыктан туйган Мәдинә дә башта риза булган кебек. Ләкин күршеләренә кереп утыргач, сугышта үлеп калган Рәхимен, аңа булган мәхәббәтен искә төшерү аның фикерен үзгәртә. Моның шулай буласына язучы баштан ук укучыга ишарә ясый. Хәбибҗан киткәч, өстәл җыештырырга тотынган Мәдинә кулыннан Хәбибҗан чәй эчкән чынаягын төшереп вата. Кадерләп саклап торган, бик сирәк очракларда гына тотыла торган йомрының ватылуы Мәдинәгә башта бик кызганыч тоелса да, "бераз яшь агызып алгач, ул ничектер бушанып, иркенәеп калгандай булды" (112 б.). Н.Фәттах поэтик алымнарны бу хикәясендә дә бик оста куллана. Өзелгән өмет белән китеп баручы Хәбибҗанны "Яңгырда чыланып муртаеп беткән, авып-кыегаеп торган капка, ябылмыйча, боегып, ярым ачык килеш торып... озатып кала" (97 б.). "Серле капчык", "Тәнкыйтьче", "Тамак шеште", "Бухгалтер", "Яшь чакларда" сатирик-юмористик хикәяләрендә Н.Фәттах көндәлек вак-төяк кимчелекләрдән, саранлык һәм ялагайлыктан көлә.
 Әдип балалар тормышын чагылдырган әсәрләр дә иҗат итә. "Безнең бабай", "Балыкчылар", "Велосипедлы Мөнир", "Тегермәндә" исемле хикәяләре 1957 елда "Тегермәндә" дип аталган җыентыкта басылып чыга. 1961 елда аның "Өч туган", 1966 елда "Ирек, Алмас һәм Җәлил" хикәяләре аерым китап булып басыла.
 Н.Фәттах хикәяләрендә балалар тормышыннан гадәттән тыш бер вакыйганы сайлап ала да шуның нигезендә динамик сюжет кора. "Ирек, Алмас һәм Җәлил"дә үз автомашинасын дусларына бирергә теләмәгән, аларны үз яныннан куган саран Ирек, усал эт белән очрашып, аңардан куркып, соңрак шул ук дусларын ярдәмгә чакыра. "Балыкчылар"да бер балык та тота алмаган Вәли, иптәш малайларыннан аерылып китеп, Садри бабай куйган мурдадан балык урламакчы була, ләкин аягы таеп китеп, суга егылып төшә дә аны шул ук Садри бабай коткарып кала. "Велосипедлы Мөнир"дә велосипедын дусларына бирергә теләмәгән Мөнир, үзенең йөри белмәве аркасында чокырга егылып төшә. "Өч туган" хикәясендә сары тавыктан көненә икешәр йомырка алучы Зөфәрнең ничек ялганы ачылу һәм башкалар алдында оятка калуы турында сөйләнелә.
 Хикәяләрдә үз эшең өчен җаваплылык хисе, намус һәм дуслык төшенчәләре алга куела. Кечкенә кеше яхшыдан яманны, начар холыктан күркәмне аерырга өйрәнә. Урлашу, алдашу, саранлык яхшыга илтми. Нәни геройлар үзләренең бу гадәтләре нәтиҗәсендә авыр хәлдә калалар. Н.Фәттах геройларны көлке хәлгә куя, моны күрсәтү өчен юмор чараларына мөрәҗәгать итә.
@@ -117,7 +117,7 @@
 Халык тарихы белән кызыксынуын Болгар дәвереннән башлап, Н.Фәттах алга таба VI гасырга, ә соңрак тагын да борынгырак чорга — безнең эрага кадәр III гасырның ахыры — II гасырның башында Көньяк Себердә, Үзәк Азиядә, Европа өлешендә, Төньяк Кавказда, Дон, Азов буйларында яшәүче халыкларның тормыш-көнкүреше, социаль-политик үсешенә мөрәҗәгать итә. Шулай итеп, Н.Фәттах тарихи романнар язганчы бик катлаулы эзләнү юлы үтә, бу өлкәдә үтә җитди тикшерү эшләре алып бара. Бу эш дәвамында ул бик күп тарихи материаллар туплый, мәгълүматларны хәзерге укучыларга җиткерә, газета-журнал битләрендә әледән-әле публицистик мәкаләләр белән чыгыш ясый. Аның "Элекке һәм хәзерге Болгар" мәкаләсендә, мәсәлән, Болгар тарихы турында сөйләнә. Н.Фәттах монда болгарларның күчмә халык булып Азов (Азак) диңгезе буйларында яшәвен, VI гасыр ахырында Төньяк Кавказ һәм Азов буйларына хазарлар килеп чыккач, алар белән сугышта җиңелеп, болгарларның беришесе көнбатышка, Дунай ягына, икенче өлеше төньякка китүен, Идел, Чулман (Кама) буйларына урнашып, үз дәүләтен төзүләрен күрсәтә. Мәкаләдә экономика ягыннан болгарларның үз заманы өчен югары үсешкә ирешүләре, шәһәрләре күп булу, сәүдә, һөнәрчелек алга китүе, игенчелек, малчылык өлкәсендәге уңышлары ассызыклана. Икенче яктан, болгарның мәдәният өлкәсендә дә танылган булуларына дикъкать ителә.
 Язучы мондый мәгълүматларны төрле-төрле чыганаклардан туплый. Бу хакта әлеге мәкаләдә ул болай яза: "Бөтен бер дәүләтнең тарихын тулы итеп, дөрес итеп күз алдына китерү өчен язма чыганаклар гына җитми. Бит ул язмалар элекке халыкларның тормышын барлык яктан да яктыртмаган. Аннары язма материаллар төрле кеше тарафыннан күчерелгәннәр һәм аларда хаталар булуы да ихтимал" . Шунлыктан укучыга дөреслекне ачып бирү өчен ул археологик чыганакларга да мөрәҗәгать итә. Шушы максатта ул 1957 елда археологик экспедициядә катнаша. Казыну-тикшеренүләр нәтиҗәле булгач, Н.Фәттах танылган археолог, тарихчы, Мәскәү профессоры А.П.Смирнов җитәкләгән экспедиция белән икенче елны тагын Болгарга килә һәм тарихның яңа сәхифәләренә юлыга. Н.Фәттах бу экспедицияләрдән үзенә шактый бай материал җыя. "Шул вакыттан бирле Болгар миңа аеруча якын",— дип яза ул. Һәм үзенең бу сүзләрен язучы үз иҗаты белән аклый. "Итил суы ака торур" һәм "Сызгыра торган уклар" романнары Н.Фәттахның 50 нче еллардан башлаган эзлекле һәм киеренке эзләнүләренең күркәм җимешләре булып торалар.
 Н.Фәттах бу мәкаләсендә Болгар истәлекләрен саклау мәсьәләсенә аерым туктала. Бу җирләргә тиешенчә игътибар булмау, оешма җитәкчеләренең борынгы бабаларыбыз тарихы белән кызыксынмавы аның эчен пошыра. Болгар дәүләт тарих-архитектура заповеднигы (тыюлыгы) булдыру турында күптәннән сүз булса да, бу тарихи җирләрнең һаман ташландык хәлдә булуы, кыйммәтле хәзинәләр өстендә көтүлекләр йөрүе, трактор-машиналарның җирне бозып бетерүләре турында автор әрнеп яза.
-"Бер сорауга бер җавап" мәкаләсендә Н.Фәттах якындагы иҗат планнары белән таныштырып, болай ди: "Иҗат планнарының иң якыны да, киләчәктәгесе дә минем өчен — Тарих. Безнең халыкның тарихы шулкадәр бай, катлаулы һәм шулкадәр мавыктыргыч, бер "тәмен татыгач" аннан аерылу мөмкин түгел. Бүгенге укучыга минем менә шул тарихның аз-азлап булса да төрле чорның, төрле ягын тасвирлап күрсәтәсе килә"1.
+"Бер сорауга бер җавап" мәкаләсендә Н.Фәттах якындагы иҗат планнары белән таныштырып, болай ди: "Иҗат планнарының иң якыны да, киләчәктәгесе дә минем өчен — Тарих. Безнең халыкның тарихы шулкадәр бай, катлаулы һәм шулкадәр мавыктыргыч, бер "тәмен татыгач" аннан аерылу мөмкин түгел. Бүгенге укучыга минем менә шул тарихның аз-азлап булса да төрле чорның, төрле ягын тасвирлап күрсәтәсе килә".
 Н.Фәттахның "Итил суы ака торур" романы басылып чыккач, матбугатта бик күп тәнкыйди матер��аллар басылды. Авторның үзенә дә укучылардан бик күп хатлар килә. Н.Фәттах "Тарих битләрен актарганда" мәкаләсендә үзенең "Итил суы ака торур" романы басылып чыккач, укучыларда туган кайбер сорауларга җавап бирә. Анда язучы романны язганда нинди чыганакларга таянуын санаганда, "Татар халкының тагын кайсы сәхифәләре әдәби гәүдәләндерүне көтә?" дигән сорауга җавап бирә. "Татар әдәбияты өчен татар тарихы ул беркем аягы басмаган иксез-чиксез карурман кебек. Дөрес, бу карурманга аяк басарга тырышып караулар булмады түгел, һәм минем әлеге романым да шул тырышып карауның бер мисалы булып тора. Тик шулай да мондый берән-сәрән әсәрләр генә безне, әлбәттә, канәгатьләндерә алмый, безгә чын-чынлап тарихи роман жанрын тудырырга кирәк" . Язучы мондый романнар тудыру өчен тема һәм материалның җитәрлек булуын, һәм татар тарихы дигәндә хәзерге Татарстан җирендә яшәүче татарларныкын гына түгел, ә барлык төрки халыкларның ерак үткәнен күздә тотарга кирәклеген әйтә.
 "Татар диалектологиясенә зур өлеш" дигән мәкаләсендә Н.Фәттах Д.Рамазанованың "Көньяккөнбатыш Башкортостандагы татар сөйләшләренең формалашуы" дип аталган китабы басылу уңае белән үзенең фикерләрен белдерә. Ул монда башкорт халкының тарихына тукталып, болай ди: "Монгол яуларына кадәр Көнбатыш Башкортостан халкы тулысынча яки өлешчә Болгар дәүләте кул астында булган. Бу яклардагы кабиләләр турыдан-туры болгарлар булганнар яисә болгарлар йогынтысын тоеп торганнар. Билгеле булганча, XII-XIII гасырларда Болгар җирләре Агыйдел һәм Җаек буйларына кадәр сузылган...
 Бу якның атаклы кешеләре электән үк үзләрен "болгар" дип белгәннәр" . Мәкаләдә Казан ханлыгы җиңелү белән дәүләтнең төп халкына ясак түләү арткач, һәм көчләп чукындыру башлангач, төрле милләт кешеләре күчеп китә башлавы, ә патша хөкүмәте өчен бу хәл файда китермәгәч, бу җирләргә күпләп татарлар күчереп утыртылуы турында әйтелә. Җир өчен ясак түләүдән котылмакчы булып, төрле милләт кешеләре үзләрен "башкорт" дип яздыра. Бу халыклар үзләренең рухи һәм материаль культураларын саклап калсалар да, телләре бер-берсенә йогынты ясамый калмаган. 

Ilshat's folder/Поварисов_Пәйгамбәр таңы. Роман (галимҗан ибраһимов турында 1)(суфиян)(Казан,2004).txt

@@ -561,7 +561,7 @@ III
 узмышта бит.
 Бала озатканда уйланулар
 Җәй белән Көзнең кул кысышып, бил алышып аерылышыр вакыты җитте. Әйтте Жәй: "И Көз! Китәм инде. Хуш инде! Начар якларым булса — бигайбә". "Күз өчен Җәй яхпты, авыз өчен Көз яхшы", — диләр.
-"Мин болыннарны аллы-гөлле, яшелле-зәңгәрле, алсу-кызыл чәчәкләр белән күмдем. Дөнья йөзен мең төрле матурлык белән бизәдем. Бу гүзәллекне бөтен гавам халкы мөкиббанә хәйран калып, вакыт-вакыт хыялый хис-тойгыларга бирелеп, галибанә илаһи сихерләнеп күзәтте. Бу бизәк, зиннәт җиһан-җәннәтне сөеп карый торган мең-миллионнарның нурлы күз төпләренә сарылып, йөрәкләренә арзу шифа булып ятты. Ходай Тәгалә бүләк иткән ошбу кырларда күпертеп-күпертеп иген-нигъмәтләр үстердем. Кабул кылып ал инде, Көз агам! Әмма минем җитди васыятем дә бар: "Аллаһы Тәгаләдән чын-чыннан оялыгыз, чөнки ул сезнең алдыгызга ризыкны ничек бүлсә, әхлакны да нәкъ шулай ук күңелләрегезгә бүлгәләп салган. Мөхәммәд пәйгамбәрнең үгетнәсихәтләрен дә искә алыгыз: мираска калдырган малны бүлешкәндә, бер-берегезне рәнҗетмәү, адәмнәргә карата инсафлы булу, дошман белән сугышканда куркаклык күрсәтмәү, табышны үзара бүлешмәс борын аңа кул тыкмау, залимнәрдән изелгәннәрнең-кыерсытылганнарның хакын алу; көчләүчедән көчсезнең хакын яулау. Васыятем белән мирасым аерылгысыз. Васыятем мирасымны дөрес файдалану өчен истинтаҗ"1.
+"Мин болыннарны аллы-гөлле, яшелле-зәңгәрле, алсу-кызыл чәчәкләр белән күмдем. Дөнья йөзен мең төрле матурлык белән бизәдем. Бу гүзәллекне бөтен гавам халкы мөкиббанә хәйран калып, вакыт-вакыт хыялый хис-тойгыларга бирелеп, галибанә илаһи сихерләнеп күзәтте. Бу бизәк, зиннәт җиһан-җәннәтне сөеп карый торган мең-миллионнарның нурлы күз төпләренә сарылып, йөрәкләренә арзу шифа булып ятты. Ходай Тәгалә бүләк иткән ошбу кырларда күпертеп-күпертеп иген-нигъмәтләр үстердем. Кабул кылып ал инде, Көз агам! Әмма минем җитди васыятем дә бар: "Аллаһы Тәгаләдән чын-чыннан оялыгыз, чөнки ул сезнең алдыгызга ризыкны ничек бүлсә, әхлакны да нәкъ шулай ук күңелләрегезгә бүлгәләп салган. Мөхәммәд пәйгамбәрнең үгетнәсихәтләрен дә искә алыгыз: мираска калдырган малны бүлешкәндә, бер-берегезне рәнҗетмәү, адәмнәргә карата инсафлы булу, дошман белән сугышканда куркаклык күрсәтмәү, табышны үзара бүлешмәс борын аңа кул тыкмау, залимнәрдән изелгәннәрнең-кыерсытылганнарның хакын алу; көчләүчедән көчсезнең хакын яулау. Васыятем белән мирасым аерылгысыз. Васыятем мирасымны дөрес файдалану өчен истинтаҗ".
 Моңа каршы җавабында әйтте Көз: "И матур Җәй! Ямьле Җәй! Нурлы Җәй! Тыныч күңелең белән кит. Син быел инсаният алдында мәрхәмәтле иҗтиһадлы булдың. Җилләрең вакытында исеп, яңгырларың вакытында яуды. Күпер теп үстергән игеннәрең, иншаллаһ, бураларга кыйммәтле алтын-гәүһәр булып агыла. "Бәләкәй генә бөкре — бөтен кырны бетерде", — дигәнне онытма. Бәләкәй генә бөкреләр — кыр ураклары — чормалардан алынып, үткерләп-игәүләп куелды. "Күз өчен Җәй яхшы, авыз өчен Көз яхшы", — дигәнеңне мөкиббән аңлыйбыз. Әмма: "Аяк тәпелдәмәсә, авыз чәпелдәми",— дигәнне дә онытма, Җәй! Кыш буе авызларны чәпелдәтү өчен, Көз абзаң билен биштән буып куйды".
 Әлбәттә, җәй — җәйгә, көз — көзгә, кыш — кышка, яз — язга бер тамчы су дәрәҗәсендә охшамый. Кешеләр дә шулай. Бармаклар да тигез түгел.
 Бу җәй Гыйрфан мулла гаиләсе өчен, арттырып әйтсәк, җәйрәп яткан яшел болын төсле булгандыр. Яшеллек — яшьлек төсе. Җәйне көзнең яшьлеге дип исәпләсәк, көзнең яшьлеге сау-сәламәт, ап-ару, җегәрле-гайрәтле булды. Эшнең каты икәнлегендә шик-шөһбә юк. 70 — 80 дисәтинә җиргә чәч. Бодаен, тарысын, арпасын, арышын... яшь баланы иркәләгәндәй, сөеп-назлап үстер. Көзен җыеп ал. "Елга бозлары нинди көндә киткән булса, игенне шул көнгә туры китереп чәч", — дип, табигать серләренә зур колакларын сала белгән Гыйрфан мулла яз көне үк сөйләнеп йөрде. Вакыт-вакыт хәтта тын алмый күзәтте яз балкышы галәмәтләрен. Шул Табигать-Алла кушканча, эшләргә тырышты. Аннан соң бөтенесен җәй ихтыярына тапшырды. "Җәйнең җәймәсе киң, ләкин дә җәелеп утырмауны бел", — дип кисәтте һәрвакыт.

Ilshat's folder/Рахимов_Избранные труды_Т.1.txt

@@ -263,7 +263,7 @@ XIX гасырның икенче яртысыннан Иске Иштирәк,
 1552 елда Казаннан алып, Идел һәм Кама буйларында ныгуга ук, урыс хөкүмәтенең Кама аръягындагы бәрәкәтле җирләргә күзе кыза башлый. Алар Кама аръягы җирләрен капшап - капшап та алгалыйлар. Әмма дала халыклары - башкортлар һәм калмыклар, шул яктагы сахраларга килеп төпләнә башлаган типтәрләр - аларның аппетитларын бик тиз бозалар. Шуннан инде урыс хөкүмәте, Кама аръягын колонизацияләүдә терәк пунктлар булсын дип, Лаеш (1557), Шушма елгасының Камага койган җирендә Иске Чишмә (1640) һәм Чаллы шәһәрчеге (1650) кебек ныгытмалар салдырып карый. Мәгәр боларның файдасы сизелми - Кама аръягы халкы һаман да үзен ирекле тота. Шуннан инде патша хөкүмәте Кама аръягын колонизацияләүнең башка юлларын эзли. 1652-1658 елларда төрле яклардан, бигрәк тә Казан губернасыннан куып китерелгән крестьяннар көче белән Кама аръягы хәрби ныгытмасы (Закамская засечная черта) салына. Ул чакта Рәсәйнең көнчыгыш тарафындагы чиге булган бу ныгытма Идел буендагы Акъярдан Зирекле - Тиинск - Биләр - Яңа Чишмә - Кичү (ләкин бу әле хәзерге Әлмәт районындагы Кичү түгел, анысы соңрак төзелә) һәм Зәй аша Минзәләгә 450 чакрымга сузыла. Әнә шул телгә алынган кальгаларга стрелецлар итеп 1654 елда урыслар Смоленскины алганда әсир төшкән 478 гаилә шляхтичлар (поляклар) "мәңгегә яшәү өчен" җибәрелә.
 Тик менә Кама аръягы хәрби ныгытмасы патша яраннары көткән тынычлык һәм иминлекне бирми. Хөкүмәт алдына Рәсәйнең көнчыгыш чиген тагын да ныгыту, ягъни Самарадан Минзәләгә сузылган яңа хәрби ныгытма төзү мәсьәләсе килеп баса. 1731-1736 елларда әнә шул яңа ныгытманың байтак өлеше салына да. Нәкъ шул елларда безнең төбәктә Чирмешән, Чишмә (Чирмешән районындагы Шешминка) һәм Кичү (Әлмәт районы) кебек яңа кальгалар барлыкка килә, ягъни Россиянең чиге тагы да көнчыгышкарак күчерелә. Яңа кальгаларны Биләр, Яңа Чишмә, Сергиевск һәм Алексеевск полклары сакларга тиеш була. Аларда исә зур күпчелек югарыда телгә алынган шляхтичлар.
 1739 елда Оренбург (Җаек) хәрби линиясе төзелә башлагач һәм озакламый куәтле Җаек ныгытмасы барлыкка килгәч, Биләр, Чирмешән, Кичү, Зәй һ.б. кебек кальгалар үзләренең әһәмиятләрен югалталар. Оренбург наместниклары әнә шул иске кальгалардагы солдатларга игътибар итәләр дә инде.
-Кама аръягындагы хәрби ныгытмалардагы стрелецларның беренче төркеме урыслаша башлаган шляхтичлар 17381739 елларда Шушма елгасына Куак суы килеп кушылган җиргә күчереләләр. Әнә шуңа да авылга Куак дигән исем бирелә. Әлеге тансык "тәбияләр"1 дәүләткә ясак түләмиләр. Шуңа да Беренче ревизия материалларында Куак авылында яшәүчеләр ясаклы татарлар исемлегендә телгә алынмыйлар. Аның каравы 1762 елда үткәрелгән Өченче ревизия документларыннан без Куак бистәсендә 210 йорт булып, 492 ир-ат һәм 581 хатын-кыз яшәвен ачыклыйбыз.
+Кама аръягындагы хәрби ныгытмалардагы стрелецларның беренче төркеме урыслаша башлаган шляхтичлар 17381739 елларда Шушма елгасына Куак суы килеп кушылган җиргә күчереләләр. Әнә шуңа да авылга Куак дигән исем бирелә. Әлеге тансык "тәбияләр" дәүләткә ясак түләмиләр. Шуңа да Беренче ревизия материалларында Куак авылында яшәүчеләр ясаклы татарлар исемлегендә телгә алынмыйлар. Аның каравы 1762 елда үткәрелгән Өченче ревизия документларыннан без Куак бистәсендә 210 йорт булып, 492 ир-ат һәм 581 хатын-кыз яшәвен ачыклыйбыз.
 Куаклыларга, падишаһның сөйкемле сөякләре буларак, җирләр бик күп (җәяүлеләргә 20, атлыларга 55 дисәтинәгә кадәр) бирелә. Революциягә кадәр басылып чыккан белешмәләрдән без Иске Куакның 8239 дисәтинә уңайлы һәм 457 дисәтинә уңайсыз җирләре булуын беләбез (чагыштыру өчен: Иске Куактан шактый зур булган Сарабикколның 2551 дисәтинә уңайлы һәм 130 дисәтинә уңайсыз җире була). Бу исә Куакның үзе кебек үк өстен хокуклы Иске Писмәндәгедән дә (анда нибары 5860 дисәтинә) шактый күп. Кыскасы, ул чакта хәзерге Мичурино авылы җирләре дә Куакныкы булган.
 1 Тәбия — бодай кабартмасы. 
 Әмма әнә шулай иркенлек тә кысан булып тоела куаклыларга, һәм алар, Шушма буенда ярты гасыр чамасы бергә гомер сөргәч, авылны икегә бүләргә карар бирәләр. Шуннан инде халыкның бер өлеше Яңа Куакка (хәзер Самара өлкәсенең Шентала районында) күчеп китә. 1797 елда үткәрелгән Бишенче ревизия документларында без инде аларның икесенең ике авыл булуын күрәбез. Ләкин халкы бер җәмгыять итеп теркәлгән Иске һәм Яңа Куак авылларында "655 ир-ат һәм 755 хатын-кыз" диелгән.

Ilshat's folder/Сабирова_Бер уч борчак. Хикәяләр (ләлә)(Казан,2016).txt

@@ -915,7 +915,7 @@
 Ислам ялт итеп башын күтәрде. Каракларны тоттылар микәнни? Рания Рәисовнаның күзләрендә яшь иде.
 "Берсе елый, берсе елмая... Мин нишләргә тиеш икән соң?.,"
 Бу минутта яраткан укытучысы хакындагы чын дөреслекне белмәве белән бәхетле иде Ислам.
-"0" 
+""
 кол Мәхәббәт сагыштан тора ул...
 — Нурания апа, почта килдеме әле?
 — Күрәсең ич, аралап утырам. Көт бераз.

Ilshat's folder/Сарьян_Бер ананың биш улы (повестьлар, хикәяләр)(Хәсән)(ТКН)(litres)(Казан,2021).txt

@@ -41,7 +41,7 @@
 - Миңа аерым гына бүлеп бирегез, - дип, күмәк ашка кашык та төртмәс иде.
 Шулай ике елга якын эшкә чыга алмыйча өйдә генә ятты да, кинәт тазарып китеп, бит очларына алсу нур йөгерде. Әйтерсең лә сугыш елларында килгән чире сугыш елларыдай артта калган иде. Ә кырык бишнең җиңүле язында икәү бергә сабанга төштек.
 Энебез Әдрән дә ул елны җиденчесен бетерде. Имтихан биреп йөргән булдылар. Сугыш чорында безне килде-китте генә укыткан япь-яшь кызларга килде-китте генә җавап биреп кайта иде дә калган көннәрен безнең янда сабанда була иде.
-Шимбә саен клубта - "бичер"6. Сугыш чорында да рухы сынмаган халыкның күңеле көр, күтәренке. Клубта да, мәҗлестә дә: "Күтәренке күңел белән үтсен безнең гомерләр", - дип җырлыйлар. Гармун - Хәвадис абый кулында. Без килгәнче берәрсе уйнап утырса, без ишектән күренү белән:
+Шимбә саен клубта - "бичер". Сугыш чорында да рухы сынмаган халыкның күңеле көр, күтәренке. Клубта да, мәҗлестә дә: "Күтәренке күңел белән үтсен безнең гомерләр", - дип җырлыйлар. Гармун - Хәвадис абый кулында. Без килгәнче берәрсе уйнап утырса, без ишектән күренү белән:
 - Җитте, апай, такта ярма, - дип, кулыннан шундук гармунын алалар да абыйга китереп тоттыралар. Ул уйный башлады исә, клубның идәннәрен сыгып, сындыра язып бииләр иде!..
 Хәвадис абыйның чире онытылып тору өстенә, кырык алтынчы елның алмалар чәчәк аткан бервакытны, хәрби хезмәтләрен дәвам иттергән ике зур абый, бер-берсенә алдан хат язышып, бер-бер артлы гына отпускыга кайтып төштеләр. Берсе - старшина, берсе - кече лейтенант. Ярый ул. Киткәндә икесенә ике авыз сүз русча белмәгән малайларга бик җиткән. Дәрәҗәсе нигә аның? Әнә бит тәннәренә пуля түгел, шырпы да тими кайтканнар!
 Сугышта кайсының ире, кайсының улы, кайсының улы да, ире дә үлеп, ачы ялгызлыкта шомланып яшәгән апалар, безнең абыйлар белән елый-елый күрешкәндә, шатлык яшен яулык очы белән генә сөртеп торган әнигә сүз каталар:
@@ -139,7 +139,7 @@
 Ул кышны без өйдә дә зур зыян күрдек. Сыерыбыз бозау салды. Инде картаюы да җиткән иде. Карт мал барыбер кеше булмый инде ул дип, бер ай ашаттык та декабрьнең башы белән суйдык. Якшәмбе саен әни базарга бәләкәй чана тартып ит сатарга бара. Ләкин ит үтми - өч атна рәттән барып яртысы да сатылмады. Тик Яңа ел алды якшәмбесендә генә (декабрьнең егерме тугызы иде) буш чанасын җилтерәтеп, куанып кайтып керде әни.
 - Кайгың сатып шатлык ал, дип әйткәннәр борынгылар. Менә бит, кырык тәңкәдән кулга да тигермәделәр! Егерме еллык ачлык килгәнмени! "Апа, тагы юкмы" да "тагы юкмы" дип, бүлнис марҗалары теңкәмне корытты", - дип, әни ул көнге базарны сөйләп бетерә алмады.
 Ә январь башында акча алмашынды. Акча төште, ә базарда бәяләр төшмәде.
-Җитмәсә, кинәт җылытып җибәрде. Көнбатыш тарафтан, язгы көндәй яшәреп, болыт килеп чыкты да, күк күкрәп, ләйсәндәй яңгыр ява башлады. Ике көн буена сеңеп яуды яңгыр. Дөньяга су-сөл калкып, юллар билдән измәгә әйләнде. Әбиләр моны да заман ахырына китереп бәйләделәр: "Тәкый гаҗәб хәлләри вар"13 - дип, ил өстенә афәт килүен юрый башладылар. Илгә түгел, безнең өйгә килде афәт.
+Җитмәсә, кинәт җылытып җибәрде. Көнбатыш тарафтан, язгы көндәй яшәреп, болыт килеп чыкты да, күк күкрәп, ләйсәндәй яңгыр ява башлады. Ике көн буена сеңеп яуды яңгыр. Дөньяга су-сөл калкып, юллар билдән измәгә әйләнде. Әбиләр моны да заман ахырына китереп бәйләделәр: "Тәкый гаҗәб хәлләри вар" - дип, ил өстенә афәт килүен юрый башладылар. Илгә түгел, безнең өйгә килде афәт.
 Ярты сыер сатып, тегеңә-моңа тоткалаганнан кимеп калган мең ярым акчаны, үзем авыл советына барып, йөз илле сумга алмаштырып кайттым. Гел кызыл унлык биргәннәр иде. Базар йөреп ит сатканда һәр тиенен кат-кат санап тоткан әни бу акчаларны санамады да; бер-берсенә ябышып торган өр-яңа унбиш унлыкны бер акчадай берьюлы учына куйды да күзен текәп тик катты. Чоланда җебеп сүле аккан, суытып җибәрү белән кәкрәеп каткан ит ята; әни кулында - күз каргамаслык кына акча - зурларның тәти кәгазе. Суяр алдыннан сыер безгә, күзен тутырып, берәм-берәм мөлдерәп карап чыккан иде, шуның яшьләре хәзер әни күзеннән тамды...
 - Бар да бер Ходайдан, - диде әни ахыр. - Алга килгәнне күз күрми калмас.
 Кырык җиденче елга шулай кердек. Колхозның да хәлләре әйбәт түгел. Иң зур афәт үтте - дошманны җиргә салып, күкрәгенә бастык. Инде тыныч дөньяга, ләкин чабата белән оегы да юк өйләргә кайтасы солдатлар кайтып бетте диярлек. Базарда ирләр күренеп күбәйде, әмма безнең авылның фронтка киткән йөз алтмыш кешесеннән кайтканы унбишкә дә тулмады. Колхозны бер-ике ел эчендә аякка бастырырбыз дип авыз да ачасы юк иде. Өстәвенә сугыш елларында эшне аркылы куйсаң да сөйрәп тарткан кызлар, ирсез калган япь-яшь хатыннар, ирләр кайтмагач, читкә чыгып китү ягын карый башладылар. Күбесенең телендә "Средни Азия" иде.

Ilshat's folder/Сафиуллин_Кешене өмет яшәтә. повестьлар, хикәяләр, нәсерләр (әхәт)(Казан,2006).txt

@@ -570,7 +570,7 @@
 "Нигә кайта икән ул?! Киткән-киткән, торсын иде инде шунда гына. Нигә йөри йөрәк яраларын яңартып!.. — дип уйлап алды ул, маңгаена төшкән кара чәчләрен кулы белән артка таба сыпырып. — Үзенә урын таба алмыйча..."
 Кинәт аның коңгырт күзләреннән ике бөртек яшь сытылып чыкты, алар бер мизгелгә генә тулышып-дерелдәшеп тордылар да, кызның түгәрәк, алсу битләрендә ике эз калдырып, аска таба тәгәрәделәр һәм, бу йомшаклыклары өчен бер-берсеннән оялгандай, тиз генә Гөлгенәнең пешкән чиядәй алсуланып торган иреннәре арасында эреп юкка чыктылар. Ул аларның күз яше икәнлекләрен иреннәре белән генә сизде дә бугай. Тозлы иде алар. Кыз, авызындагы шул тоздан арынырга теләгәндәй, уң кулы белән иреннәрен, аннары, инде аларның күз яшьләре икәнен белгәч, күзләрен дә сөртеп алды, битләрен сыпырып куйды.
 Әйе, бүген әнисеннән килеп төшкән бу телеграмма аны һич тә шатландырмады. Шатландырмады гына да түгел, киресенчә, инде онытылып беткән әллә кайчангы үткәннәрен исенә төшереп, күңелен айкап, юк, хәтта тырнап алды, йөрәген әрнетеп җибәрде, әйтерсең менә хәзер ул бәхетсез бала, үсмер чакларын бөтен ачыклыгы белән исенә төшереп, күңелендә үкенечле, ямьсез кичерешләр генә уятты. Хәзерге көндә егерменче яше белән баручы Гөлгенә үзенең үткәнен, дөресрәге, күңелсез хатирәләр белән тулы үткәнен искә алырга бер дә яратмый, чөнки аның сагынып искә алырлык бала чагы да, үсмер чагы да юк иде. Әлбәттә, аның да ул чаклары, һичшиксез, булган — алар һәркемнең дә була! — тик рәхәтләнеп, елмаеп, күзләрен йомып матур төш сыман искә алырдай түгел иде шул алар...
-"12 май Себер поездын каршы алыгыз" дигән телеграмма ирексездән шул күңелсез вакыйгаларны кабат исенә төшергәндәй итте. Алай гына да түгел, үзәген өзеп җибәрде. Хәер, өзелер дә. Аның бит бала чагы, әнисе була торып та, ятим булып узды ич. Әллә аны ярым ятим дияргә кирәкме? Ничек кенә булмасын, алар арасында аерма да әллә ни зур түгел бугай. Ә әтисен ул бөтенләй хәтерләми. Инде үсә төшкәч, аның турында әнисеннән берничә мәртәбә сораштыргалап караганы да булды. Әтисез үсүенә кимсенә, әтисе турында беләсе килә иде.
+" май Себер поездын каршы алыгыз" дигән телеграмма ирексездән шул күңелсез вакыйгаларны кабат исенә төшергәндәй итте. Алай гына да түгел, үзәген өзеп җибәрде. Хәер, өзелер дә. Аның бит бала чагы, әнисе була торып та, ятим булып узды ич. Әллә аны ярым ятим дияргә кирәкме? Ничек кенә булмасын, алар арасында аерма да әллә ни зур түгел бугай. Ә әтисен ул бөтенләй хәтерләми. Инде үсә төшкәч, аның турында әнисеннән берничә мәртәбә сораштыргалап караганы да булды. Әтисез үсүенә кимсенә, әтисе турында беләсе килә иде.
 — Үлде ул. Күптән үлде. Син бик кечкенә чакта ук... — дип әйтә килде аңа әнисе һәм, Гөлгенә ничек кенә сораштырмасын, шушы сүзләренә башка беркайчан берни дә өстәмәде. Күрәсең, Гөлгенәнең әтисен исенә төшерү аның үзе өчен дә кыен ��де бугай.
 Ярар, әтисе юк икән, юк инде, нишләтәсең аны. Хәзер әтисез яшәп ятканнар азмыни! Кайсысы вакытсыз үлеп киткән, кайсысы ниндидер сәбәпләр аркасында гаиләсеннән аерылган. Азмыни бу тормышта әтисезлекнең сәбәпләре?! Ләкин андый гаиләләрдә дә балаларына җан җылыларын бирергә әниләре бар! Үзләре урынына да, әтиләре урынына да алар. Шуңа күрә андый гаиләләрдә үсүче күп кенә балалар әтиләре юклыгын сизмиләр дә кебек. Хәер, сизүен сизәләрдер инде, әлбәттә, әти-әниле дуслары алдында кимсенәләрдер, кешеләр күрмәгән чакларда әтиләрен бер күрергә тилмергән күзләреннән яшьләр дә чыга торгандыр, ләкин, ни генә дисәң дә, андыйлар барыбер бәхетле — әниләре аларга әтиләре юклыгын оныттырырга тырыша яисә аның турында җылы, матур истәлекләр сөйли, гәрчә үзләре кайчандыр бер-берен сөешмичә, йә башка сәбәпләр аркасында аерылышсалар да, аны балалары алдында дөньяда иң яхпты, иң уңган-булган, ал арны өзелеп-өзелеп яраткан, гел кулларына алып үчтеки итә-итә сөя торган изге кеше итеп күз алдына китерергә тырышалар. Әнә иптәш кызы, бик якын дусты Фәнисә дә әтисез, әнисе белән икәү генә яшиләр. Ничек яшиләр бит әле! Алар тормышына, үзара мөнәсәбәтләренең җылылыгына сокланып туймассың! Ал арны әни белән кыз дип түгел, бер-беренә җаннары белән береккән дуслар дип белерсең! Гөлгенә еш кына күп кенә әтиле иптәш-дусларыннан түгел, ә әниле генә шул Фәнисәдән көнләшеп-көнләшеп куя. Көнләшмәслек тә түгел бит: аларда гел "әнием" дә "кызым!" Үзара сөйләшкәндә алар бер-беренә искиткеч эчкерсезләр, йомшак теллеләр. Ә монда әниең исән була торып та "әни" дип авыз ачып әйтергә тел әйләнми, чөнки Гөлгенәнең аннан "кызым!" дигән җылы, татлы сүзне гомерендә дә ишеткәне юк — әнисе аңа бергә яшәгән чакларында гел исеме белән генә эндәшә иде. Тик аларның матур гына бергә яшәгән чаклары да күп булмады: гел урык-сурык кына яшәп алгалады бит алар. Әнисе аның күңелендә һаман кемгәдер кияүгә чыгып, өйләреннән гел каядыр китеп торган кеше булып кына истә калган...
 Алар әбиләрендә — әнисенең әниләрендә яшиләр иде. Монысын ул яхшы хәтерли. Әбисе бик йомшак, тәмле телле карчык булып күңеленә кереп калган. Ул Гөлгенәне бик ярата, матур-матур итеп чәчләрен үреп куя иде. Күбәләктәй бантиклар белән! Ә менә Гөлгенәнең әнисе белән нишләптер бик килешеп бетә алмадылар, һаман сүзгә киләләр иде. Еш кына араларында күңелсез, ямьсез сөйләшүләр булгатап тора Нде. Кечкенә Гөлгенә кайчак: "Бу әби нишләп минем әнине гел ачулана икән?!" — дип гаҗәпләнә иде.

Ilshat's folder/Файзуллин Р.Г. - Сайланма әсәрләр.txt

@@ -610,7 +610,7 @@
 * * *
 Моннан шактый еллар элек бер өлкән каләмдәшем үз китабын мондый сүзләр язып бүләк иткән иде: "Кешеләрне ярату — авыр эш. Бу хезмәттә без фикердәшләр булып, бер юлда булсак икән!". "Эш" һәм "хезмәт" сүзләренең астына сызылган иде. Еллар узган саен шуңа инанам: бик тә дөрес әйтелгән бит! Безнең агай-эне өчен бигрәк тә... Әйе, әдип — кешеләрнең кешелеген күреп, аны хөрмәтләргә, ихтирамларга, яратырга тиеш. Хәтта, әйтер идем, яшәргә котыртырга тиеш! Марсель Галиев моны бик яхшы аңлый! Кемдер, бәлки, җилкә җыерып, йөзен чытып әйтеп куяр: шул тәкәббер, эгоист Марсельме? Үтеңне чыгарырлык сарказмлы Марсельме? Шул "купык" мактанчыкмы? Әйе, шул Марсель Галиев. Шагыйрь, эссеист, прозаик, сатирик Марсель Галиев. Чынлап та, күпләребезгә караганда кеше рухын югарырак кимәлдә олылый белә ул! Әйдәгез, иҗатына багып (ә иҗат — критерий!), җыр текстларын гына искә төшерик: "Һаваларда торна тавышлары", "Су буеннан әнкәй кайтып килә", "Көзге моң" — Кеше рухының нинди генә тибрәнешләре юк аларда. Гомумән, болар классик җырлар, киләчәккә барачак затлы җырлар. М. Галиев соңгы елларда шигырьләрне сирәк яза. (Дәрдемәнд тә күп язмаган!) Әмма язганнары — җитлеккән чын шигырьләр. Юморист-сатирик буларак, кайбер язмаларына күз салыйк. Менә "Өмә" әсәре. Язучылар йорты янында өмә мәш килә. Кемнәр генә юк анда! Аяз Гыйләҗев, Гариф Ахунов, Туфан Миңнуллин, Мөсәгыйт Хәбибуллин, Мөдәррис Әгъләмов, Хәйдәр дә, мәрхүм Фәннур Сафин, Камил Кәримов, Рөстәм Мингалимов та... Күбесен чеметеп ала Марсель, берничә сүз белән характер чалымнарын сурәтли, кыскасы, көлә! Һәм яратып көлә!
 Күптән түгел генә "Мәдәни җомга"да чыккан "фәлсәфи төкерек"не, бәлки, укыгансыздыр. Сүз, бер караганда, татар Мюнхгаузены, "нәни гигант" Мөдәррис турында гына шикелле, ә бит, асылда, юморескада бүгенге көннең актуаль мәсьәләләре күтәрелә, әдәби казанда кайнаучы күпме шәхесләрнең холык-фигыльләре ачыла. Ә язмышы! Ирексездән елмаясың, иреннәрең генә түгел, кендекләреңә кадәр көлә! Дөньялар яктырып китә! Шуннан соң аны ничек кешеләрне яратмый дисең. Шулай шул, мәгълүм хакыйкать: үзеңне зурлауларын теләсәң, кешеләрне олыла; бергә-бергә үскәндә, илең дә зураер, куәтләнә-көчәя барыр.
-"50 яшемә "Гасырлар китабы"мны әзерлим" дип берничә ел әйтеп йөрде Марсель. Ул китап менә-менә чыгып җитә булса кирәк. Ул әсәрнең журналда чыккан ("Казан утлары", 1997, № 9, 1998, № 1, 2. — Р. Ф.) өлеше дә әдәби вакыйга булырлык. Миңа калса, шәхесләрнең әдәби портретларын мондый нечкәләп нәфис итеп иҗат иткән әдип юк иде әле бездә. Мәгънә дисәң мәгънә, образ дисәң образ бар... Ә теле? Аңлаган кеше өчен ул — яңа Фатих Хөсниебез бугай... Журналыбызның яңа саны белән танышып, аның туган ягы, Казанга, укыган университетына багышланган эссеуйлануларын, Р. Яхин, А. Гыйләҗев, М. Мәһдиев, Р. Нуриев, X. Сарьян һәм башкаларны иҗат кешесе һәм шәхес буларак тасвирлаган портретларын, нәкъ менә портретларын (бу очракта Марсельнең ару гына рәссам булуының да хикмәте бардыр) укыгач, әйткәннәремнең хак булуына ышанырсыз дип уйлыйм.
+" яшемә "Гасырлар китабы"мны әзерлим" дип берничә ел әйтеп йөрде Марсель. Ул китап менә-менә чыгып җитә булса кирәк. Ул әсәрнең журналда чыккан ("Казан утлары", 1997, № 9, 1998, № 1, 2. — Р. Ф.) өлеше дә әдәби вакыйга булырлык. Миңа калса, шәхесләрнең әдәби портретларын мондый нечкәләп нәфис итеп иҗат иткән әдип юк иде әле бездә. Мәгънә дисәң мәгънә, образ дисәң образ бар... Ә теле? Аңлаган кеше өчен ул — яңа Фатих Хөсниебез бугай... Журналыбызның яңа саны белән танышып, аның туган ягы, Казанга, укыган университетына багышланган эссеуйлануларын, Р. Яхин, А. Гыйләҗев, М. Мәһдиев, Р. Нуриев, X. Сарьян һәм башкаларны иҗат кешесе һәм шәхес буларак тасвирлаган портретларын, нәкъ менә портретларын (бу очракта Марсельнең ару гына рәссам булуының да хикмәте бардыр) укыгач, әйткәннәремнең хак булуына ышанырсыз дип уйлыйм.
 Моннан 30 еллар элек, 60 нчы еллар ахырында — әле Марсель беренче әдәби тәҗрибәләр ясый башлаган чорның шаһиты булырга туры килде миңа. Күпмедер йогынтым да булды бугай. Аның 1979 елда чыккан "Еллар чалымы" дигән беренче шигырь китабына язган кереш сүземдә мондый юллар бар иде: "М. Галиев — интеллектуаль поэзия вәкиле... Ул дөнья поэзиясенең яхшы үрнәкләренә йөз тотып иҗат итәргә омтыла". Шөкер, ялгышмаганмын. Дөрес, хәзер аның колачы киңрәк, шигырь белән бергә проза үрелеп бара, аларга фәлсәфи эсселары һәм юмор әсәрләре кушылып китә. Булсын, иң мөһиме: фикри һәм шәхси яктан алар зәгыйфь, мескен түгел, провинциональ түгел. Заман дәрәҗәсендә. Егерменче йөз ахырында язылган "Гасыр китабы" киләсе гасырда да дәвам ителер дип ышанасы килә.
 Ә тәкәбберлеккә килгәндә, бу сүзне ничек аңлыйсың бит. Кемдер горурлыкны тәкәбберлек дип, күңел байлыгын бушатуны мактану дип аңлавы мөмкин. Әйе, Марсель үзгә холыклы шәхес. Кайчак бөердән юан тавыш чыгарып, каты бәгырьле кеше сыман күренгәләсә дә, белегез, бу — аның тиз яраланучан күңелен саклау чарасы буларак, үзенә күрә бер панцирь-калкан гына. Мин аның яшьле күзләрен дә күргәнем бар. Гомумән, ул бу дөньяны күбрәк дымсу күзләр аша күреп иҗат итә бугай...
 1996, октябрь БОЛАЙ ГЫНА ГАДИ КҮРЕНӘ УЛ...

Ilshat's folder/Хөсни_Йөзек кашы. Повестьлар һәм хикәяләр (Фатих)(ТКН)(litres)(Казан,2021).txt

@@ -1039,7 +1039,7 @@ XIII
 Ничек кенә булмасын, тукталып калмадылар, табут куйган машинаны кузгатып, әкрен генә алып киттеләр. Халык төркеме кузгалды, китаплар тутырган авыр сумкамны артка таба шудыра биреп, мин дә шунда, халык төркеме арасында атладым. Болакның уң ягына чыккач, халык төркеме күзгә күренеп ишәйде, чалмалы һәм кырпулы бүрек кигән дин әһелләре ишле халык арасында бөтенләй югалып калдылар. Койма башларыннан яки җәйгә ерак булуга карамастан ябыштырылган тәрәзәләрне каерып ачып, сөйгән әдипне соңгы мәртәбә күзләре белән тавышсыз-тынсыз гына озатып калучылар да байтак иде...
 Хәер, барысы да тавышсыз-тынсыз гына үтте дисәк, хата булыр. Мәсәлән, Тукай урамы чатыннан борылганда, кыска аяклы, ак бишмәтле, сай гына каракүл бүрекле бер карсак кеше, таягын болгый-болгый, сафны ярып арага килеп керде дә:
 - Һай, бәдбәхет! Тар балаклы Зариф хәзрәт малае. Яхшыдан яман туган нәрсә. Шәкертләрне аздырып, марҗа кызлары артыннан чабып аягың корыган иде, Ходай кодрәте белән инде бөтенләйгә каткан икәнсең, бәрәкалла! - дип сөйләнә-сөйләнә, табут куелган машинага таба ырып-ерып бара башлады. Шактый ук тамаша чыгарыр кебек күренгән бу камыт аякка, хәер, озак шауларга ирек бирмәделәр. Кайсыдыр берсе аны, кыскыч белән баканы күтәреп аткан кебек, ике култыгыннан җиңел генә күтәреп алып, тротуар читенә чыгарып атты. Соңыннан кешедән ишетеп белдем: иске Казаннан, заманасында Габдулла Тукай һәм Фатих Әмирхан каләме тарафыннан кайта-кайта көлдерелгән иске Печән базарыннан ничектер исән-сау сакланып калган бу тип - нэпманнар Казанының колоритлы бер мәзәкчесе Гыймади хәлфә булган икән. Гыймади хәлфә турында соңыннан да күп кенә кызык-кызык сүзләр ишеттем мин - эч пошканны басар өчен, кирәк бит бер "милли герой". Имештер, ул хатынын кыйнарга дәрте бик кузгалган минутларда иң элек өстәл өстенә сикереп менә икән дә, ди, хатынын өстәл янына чакырып китереп, шуннан, өстәлгә баскан җирдән генә тукмый башлый, имеш. Булыр, ник булмасын, болай кыйнарга буе җитмәгәч.
-Аннары тагын мондый бер фактны да әйтәләр иде. "Кызыл Татарстан" газетасында аның турында бик усал бер фельетон басылгач, Гыймади хәлфә, редакциягә барып: "Кайсыгызны таяклыйм? Йә, әйтегез?" - дип, дау кубарып йөргән, имеш. Шуннан озак та узмый, шул ук газетада "Татарстан Бәчәсәкасы"2 дигән исем астында аның турында икенче фельетон да басылды. Дөрес, болары моның Ф. Әмирханны озатудан берничә еллар узгач, Гыймади хәлфәнең популярлыгы шактый кимегәннән соң булды, әмма зур әдипнең мәетенә ташлануы белән ул шул вакытта ук инде, чүплек башы герое буларак, минем күңелгә кереп калган иде.
+Аннары тагын мондый бер фактны да әйтәләр иде. "Кызыл Татарстан" газетасында аның турында бик усал бер фельетон басылгач, Гыймади хәлфә, редакциягә барып: "Кайсыгызны таяклыйм? Йә, әйтегез?" - дип, дау кубарып йөргән, имеш. Шуннан озак та узмый, шул ук газетада "Т��тарстан Бәчәсәкасы" дигән исем астында аның турында икенче фельетон да басылды. Дөрес, болары моның Ф. Әмирханны озатудан берничә еллар узгач, Гыймади хәлфәнең популярлыгы шактый кимегәннән соң булды, әмма зур әдипнең мәетенә ташлануы белән ул шул вакытта ук инде, чүплек башы герое буларак, минем күңелгә кереп калган иде.
 "Чаткы" мәйданына килеп җиткәч, процессияне тагын туктаттылар, бу юлы инде дин әһелләре канат ярган иде. Муллалардан берсе чыгып, Фатих дамелланың, янәсе, дин юлында күрсәткән хезмәтләрен, динне, укыту-гыйлем бирү эшләрен "ислах кылу" да үзеннән күп көч сарыф иткән "тәрәкъкыйпәрвәр бер адәм" булганлыгын тырышып-тырышып исбат итәргә маташты. Икенче бер чалмалысы, бүтән бер сүз дә таба алмагач, мәрхүмне Харитонов матбагасында күптөрле хаталар белән басылган Коръәнне төзәтеп бастыруда зурлап искә алды. Югарыдан, Ирек мәйданындагы митингтан ук иярә килгән кайбер совет активы да шунда иде. Бу "мактаулар" барганда, алар, колакларын кая куярга белмәгәндәй, артрак планда аптырабрак басып тордылар. Җыелган халык арасында да ачыктан-ачык бер уңайсызлану сизелә иде. Шундый бер ыгы-зыгыдан соң арттагыларның аптырау катнаш сәерсенеп һәм үзара пышылдашып карап торулары астында әлеге теге дин әһелләре, бик үк җиренә җиткереп булмаса да, шулай да киртәсенә кертеп, бер-ике мәртәбә "сыгылып-бөгелеп" алдылар. Күренеп тора: монда эш яхшы ук буталып бара иде. Җеназа намазы бетеп, процессия урыныннан кузгалганнан соң, кешегә аны-моны сиздермәс өчен кепкасының козырёклы ягын тиз генә алга әйләндереп маташучыларны (намаз укыганда, ул козырёкны артка әйләндереп кигән булган!) мин үз күзләрем белән күрдем. Ә кайбер таркаурак кешеләр, әйләндереп кияргә бөтенләй онытып, шулай артка караган козырёклы килеш атлый бирделәр. Эшнең ала-кола бер төс ала барганлыгы күз алдында иде. Иртәдән бирле ашамыйча, гел аяк өстендә йөреп бик ачыккан булганга, тагын бер-ике чат баргач, мин каласы иттем. Шунда әллә кайдан гына безнең интернат малайлары да килеп чыкты, без, ишеткән-күргәннәребез турында сөйләшә-сөйләшә, кайту ягына борылдык.
 Әллә шаяртып, әллә үчекләү нияте белән, Вилданов дигән бер очлы тел шунда миңа төрттереп әйтә куйды:
 - Ул да Фатих атлы булган, син дә Фатих, бушаган урынга хәзер син кереп бас инде, малай.

Ilshat's folder/Шәфыйков_Бер очрашу - бер гомер (ягъсуф)(Казан,2002).txt

@@ -1786,7 +1786,7 @@ XVII гасырда Алексей Михайлович патшалык итк
 Ниһаять, шәһәр бойнясында мәетне олаудан алып, саламга күмәләр һәм ут төртеп яндыралар.
 Бу вакыйгадан соң берничә көн үтүгә, шәһәр урамнарында бер төркем кеше шамакайланып йөри. Алар Корниловны күмү вакыйгасын күрсәтәләр. Өйләр янына туктап, шамакайлар ишек кагалар һәм генералны искә алу өчен акча сорыйлар.
 1918 елның 5 апрелендә Екатеринодардагы "Известия" газетасында мондый мәкалә чыга:
-"16 апрель көнне 12 сәгатьтә иптәш Сорокин отряды Екатеринодарга контрреволюция герое генерал Корниловның мәетен китерә. Еәүдәне фоторәсемгә төшергәннән соң, ул шәһәр читенә чыгарылды һәм яндырылды.
+" апрель көнне 12 сәгатьтә иптәш Сорокин отряды Екатеринодарга контрреволюция герое генерал Корниловның мәетен китерә. Еәүдәне фоторәсемгә төшергәннән соң, ул шәһәр читенә чыгарылды һәм яндырылды.
 1918 елның 6 апрелендә Иреклеләр армиясе вәкилләре Енадау колониясенә генерал Корниловның гәүдәсен алырга дип киләләр. Тик аның кабере буш була, бары нарат табут кисәкләре генә килеп чыга.
 Франция революционеры токымы, Себернең караңгы почмагында туып үскән, рус-япон сугышы герое. 1915—1916 елларда Еермания армиясе тоткыны, Николай II нченең яраткан кешесе, кызы һәм улы белән бергә императрицаны кулга алган Вакытлы хөкүмәтнең баш командующие генерал Корниловның тормышы шулай төгәлләнә".
 1991 елда генерал Лавр Корнилов һәлак булган йортка мемориаль такта куялар, аны җирләгән урынга тәре кадаклыйлар.

QU/2016-01.txt

@@ -1465,7 +1465,7 @@ III
 Әмма бүген Себердәге һәм Ерак Көнчыгыштагы борынгы тарих бөтенләй башкача бәяләнә, анда төрки-татарларга урын юк. Шуңа күрә дә минем 2012 елның май аенда Приморье краена килеп, Владивосток, Уссурийск шәһәрләрендә тарихчылар белән очрашуларым, биредәге борынгы татар тарихы белән кызыксынуым аларда гакәпләнү уятты. Моннан тыш әле мин тагы Находка, Артем, Партизан шәһәрләрендә дә булдым, өлкә архивларында, музейларда, китапханәләрдә төбәкнең борынгы тарихын өйрәндем, бөтен кирдә татарлар белән очраштым. Татарстанга кайткач, матбугатта болар турында берничә язмам дөнья күрде, 2012 елның июнь ахырында Владивостокка тагы очарга туры килде, шул елның сентябрендә ай буе диярлек Сахалин утравында татар тарихын өйрәндем, бу турыда 2014 елда "Сахалин утравы һәм татарлар" дип аталган китап бастырып чыгардым. Кыскасы, Ерак Көнчыгышта татар тарихын өйрәнүем берничә ел буе барды һәм ул әле хәзер дә дәвам итә, Хабаровск, Амур өлкәләренә барырга да теләгем бар. Алай да, Приморье краена булган сәяхәтем турында күләмлерәк тарихи хезмәт язарга булдым һәм хәзер аны укучыларга тәкъдим итәм. Алдан ук шуны әйтеп куясым килә: бу язма — татар тарихы белән кызыксынучылар өчен, чөнки анда борынгы чорларга, дәүләтләргә, аерым тарихи шәхесләргә бәя биреләчәк, ә ул барлык кеше өчен дә кызыклы түгел. Әмма бу язманы укучылар борынгы тарихыбыз, Ерак Көнчыгыштагы асыл тамырларыбыз турында бик күп яңа мәгълүмат ала алырлар иде...
 Шулай итеп — Ерак Көнчыгыш, Приморье крае...
 Самолёт белән Мәскәүдән 8 сәгать очасы, ара — 9 мең чакрым, Казаннан Мәскәүгә кадәр юлны да салсаң — 10 мең километр... Бу — бик ерак ара, поезд белән атна буе килергә кирәк, ә теге елларда атлы татарлар бу юлны айлар, еллар буе үткәннәр... Төбәкнең 80 процентын таулар алып тора, алар куе урманнар белән капланган. Бу урман-тауларда юлбарыс һәм капланнар, аюлар һәм боланнар көн күрә, женьшень, бадан, манчжур чикләвеге, эрбет кебек сирәк үсемлекләр үсә... Күлләрендә лотослар чәчәк ата, елга-диңгезләрендә затлы балыклар йөзә... Әлбәттә, мондый бай төбәк беркайчан да кешесез тормаган, биредә татарлар да, кытайлар да хука булган, хәзер исә бу кирләр урыслар кулында. Хәер, алар да биредә 1860 елда Россия империясе белән Кытай арасында килешү төзелгәннән соң гына яши башлыйлар, шушы вакыттан бу төбәк Россия карамагына күчә.
-"2 ноября 1860 года между Российской и Китайской империями был подписан Пекинский договор, окончательно определивший их общую границу на участке между Амуром и побережьем Японского моря, — дип яза кирле тарихчылар. — началось освоение русскими людьми далекой юго-восточной окраины России". (Уссурийск. 1866-2011. — Владивосток, 2011, стр.6.)
+" ноября 1860 года между Российской и Китайской империями был подписан Пекинский договор, окончательно определивший их общую границу на участке между Амуром и побережьем Японск��го моря, — дип яза кирле тарихчылар. — началось освоение русскими людьми далекой юго-восточной окраины России". (Уссурийск. 1866-2011. — Владивосток, 2011, стр.6.)
 Күрәсез, урысларның Ерак Көнчыгышта нибары 150 еллык тарихлары бар, ә татарларның — кимендә 1500 еллык... Зур тарих, чын тарих моны белә һәм хәтерендә саклый. Шуңа күрә Тын океаннан Урал-Каек тауларына кадәр ара, Котыптан кыпчак далаларына кадәр кирләр бөтен дөнья тарафыннан Татар Иле буларак танылган һәм "БӨЕК ТАТАРИЯ", дип аталган. Шуңа күрә әле ХIХ гасырда да урыс географик карталарында Ерак Көнчыгышны "ВОСТОЧНАЯ ТАТАРИЯ", дип күрсәткәннәр, аның башка исеме булмаган.
 "Название Татария произошло от слова "татары", собирательного имени, которым обозначали в XIII-XVI веках группы родов монгольского и тюркского происхождения, входивших в эти века в государство Чингизхана и его преемников, — дип яза тарихчылар. — На русских картах, составленных после включения татарских ханств в состав Российской империи, название Татария в европейской части и в Сибири обычно отсутствует и лишь на Дальнем Востоке выделяется Восточная Татария, охватывающая Приморье, Монголию и Северную Маньчжурию (карта И.К.Кириллова, 1734 г.). Татарией называется Приамурье и Приморье на карте Сахалинского моря, составленной Головиным В.М. и Рикордом П.И. в 1811-1813 гг. (Головин, 1972)". (С.Д.Гальцев-Безюк. Топонимический словарь Сахалинской области. — Южно-Сахалинск, 1992, стр.132.)
 Әйе, нәкъ шулай — әле ХIХ гасырда да бу төбәк "Татария" дип аталган. Шуңа карамастан, бүгенге рус тарихчылары төбәкнең узганын бары тик Кытай белән генә бәйлиләр, мең елларга сузылган бөек татар тарихын әйләнеп үтәргә тырышалар. Әмма ул чорларда Кытай үзе дә төрки-татарлар кул астында булуын искә төшерергә кирәк! Кытай гасырлар буе үзенең төньяк күршеләренә зур салымнар түләп торырга мәкбүр була, хәрби контрубиция бирә.

QU/2016-03.txt

@@ -1313,7 +1313,7 @@
 Бу тирәдә шактый атамалар татарча, әйтик, заманында Казанка дигән авыл булган, ул Сучаннан (Партизанск) ерак түгел. Монда тарихи урыннар бик күп, "Алтын үзән" дип аталган урын да бар, кайберәүләр әйтүенчә, биредә Чыңгыз ханның алтыны күмелгән, имеш, үзе дә монда кирләнгән, дип әйтүчеләр бар. Мин янәшәдәге Партизанск шәһәрендә дә булдым, ул да шахтёрлар каласы, заманында татарлар күпләп яшәгән кала. Ул заманда аның исеме Сучан булган, 60нчы еллар азагында кытайлар белән бәрелешләр килеп чыккач, кытайча дип уйлаган бөтен атамаларны русчага әйләндереп чыкканнар, имеш, алар монда килеп, рус кирләренә дәгъва кылмасыннар дип... Без Партизанск шәһәренә Находканың үзешчән башкаручылары белән бергә бардык, шәһәр музеенда татарлар алдында чыгыш ясадык. Милли калфаклардан, ак яулыклардан беренче рәткә килеп утырган татар апаларын күргәч, үзеңне Татарстанда кебек хис итәсең — монда ул кичне татар теле, татар моңы өстенлек итте. Партизанскида ул көннәрдә "Туган як" дип аталган татар-башкорт оешмасы төзелде, аларга Находка шәһәре татарлары ярдәм итеп тора, бәлки бергәләп бу якларның да борынгы тарихын өйрәнербез әле...
 Мин Находка шәһәрендә бу сәфәремдә үземә ярдәм иткән Нуретдин Садретдиновка, затлы, булдыклы милләттәшем Мәдинә апа Корбановага, зыялы галимә Рәйсә апа Паутова-Сафиуллинага, минем белән әңгәмә корган Әминә апа Хәсәновага, аның кызы Камиләгә, Гүзәлия ханым Хәлиуллина-Куприяновага, Галия Ишмөхәммәт кызы Никифоровага, үзәк өзгеч язмышлы, 1943 елгы ачлыкка түзә алмыйча, Чирмешән районыннан шушы якларга чыгып киткән, хәзер инде 84 яшенә киткән Нәкыйбә әби Зиннуровага (Гатина) мең рәхмәтле, алар турында алга таба аерым-аерым язармын әле, чөнки алар моңа лаек!
 Ә хәзер, шушы кереш сүземнән соң, бу төбәкнең тарихына да тукталып үтәсем килә, чөнки ул да бик гыйбрәтле. Находкага шәһәр статусы нибары 1950 елның 18 маенда гына бирелә, аңа кадәр ул төрле исем-атамалар астында бистә-авыл булып йөри, төрмә лагерьлары ролен дә үти. "Находка" сүзе, үзегез белгәнчә, "табылдык" дигәнне аңлата, имеш, 1859 елда бер урыс морягы бу тыныч култыкны күргән дә шулай дип кычкырып кибәргән икән... Алай булырга да бик мөмкин, әмма култык озак еллар "Америка" атамасын йөртә, урыс диңгезчесе утырган көймә үзе дә "Америка" дип атала, хәтта 1907 елны биредә төзелгән авылга да Америка исемен бирәләр... Әмма безнең өчен бу түгел, ә инглиз тикшерүчеләренең төбәккә биргән бәяләмәләре кадерле, чөнки анда татарлар турында да мөһим хәбәр бар:
-"21 августа 1855 года залив Находка посетил корабль английского флота "Барракуда", исследовавший залив Петра Великого на пути из Татарского пролива в Японию, — дип яза Википедия сайты. — Ранее неизвестный залив был назван англичанами заливом Горнет. По возвращении из плавания офицер "Барракуды" Джон Тронсон в 1859 году издал книгу, в которой так описывал открытую ��естность: "Ранним утром 21 августа мы достигли залива Горнет, который оказался слишком открыт ветрам, чтобы стать там на якорь. В закрытых от ветра бухточках и вдоль побережья лежат очень плодородные земли. В глубине бухты видны немногочисленные татарские дома..." (Оригинальный текст: We reached Hornet Bay early on the morning of the 21st: it is too open and exposed to form a good anchorage... In the sheltered coves of the harbour and along the coast here, there is a great depth of soil. Some Tatar houses... were seen in sheltered parts of the bay. Tronson J.M. Voyage in HMS "Barracouta". — London, 1859. — С.364.)
+" августа 1855 года залив Находка посетил корабль английского флота "Барракуда", исследовавший залив Петра Великого на пути из Татарского пролива в Японию, — дип яза Википедия сайты. — Ранее неизвестный залив был назван англичанами заливом Горнет. По возвращении из плавания офицер "Барракуды" Джон Тронсон в 1859 году издал книгу, в которой так описывал открытую местность: "Ранним утром 21 августа мы достигли залива Горнет, который оказался слишком открыт ветрам, чтобы стать там на якорь. В закрытых от ветра бухточках и вдоль побережья лежат очень плодородные земли. В глубине бухты видны немногочисленные татарские дома..." (Оригинальный текст: We reached Hornet Bay early on the morning of the 21st: it is too open and exposed to form a good anchorage... In the sheltered coves of the harbour and along the coast here, there is a great depth of soil. Some Tatar houses... were seen in sheltered parts of the bay. Tronson J.M. Voyage in HMS "Barracouta". — London, 1859. — С.364.)
 Безнең өчен монда иң мөһиме — инглизләрнең яр буенда татар өйләренең күренеп торуы турында хәбәр итүе... Икенче бер сайтта "татарские дома" сүзе "дома местных жителей" белән алыштырылган, татар атамасы алып ташланган. Һәм тарихны татар сүзеннән "чистарту", арындыру менә шушы рәвешле алып барыла инде, бу бөтен Россия буенча шулай. Ә инглизләр яр буенда күргән өйләрне татарныкы дип атаган бит, бу ни өчен шулай соң? Моңа да ачыклык кертергә тырышыйк. Находка тирәсендәге кирләр дә элек төрки каганатлар кул астында булган, аннан төрки телле бохай-мохэ, кидан-чжурчжэннар, татар-монголлар идарәсендә яшәгән. Дөнья өчен, бигрәк тә Европа халыклары өчен бу халыклар бер исем — ТАТАР исеме белән аталып йөртелгәннәр һәм фәнни хезмәтләргә дә шулай кереп калганнар.
 Әле ХIХ гасыр урталарында да хәзерге Находка тирәсендә таз кабиләләре яшәгәнлеге билгеле, аларны галимнәр манчжурларга да, монголларга, тунгусларга да кертеп өйрәнәләр. Әмма таз кабиләләре төрки-татарларда да булган бит, хәзер дә Омски өлкәсендә Тазлар авылы бар, анда Себер татарлары яши, авылның икенче исеме — Гузлар, тазлар белән бәйле тагы шактый татар атамаларын күрсәтергә була. "Как было выяснено позднее, на берегах бухты жили аборигены — тазы, этнические корни которых уходят далеко в глубь веков к палеоазиатским, монгольским и тунгусским племенам, — дип яза краеведлар. — Этноним "тазы" китайского происхождения, китайцы так называли всех аборигенов юга Дальнего Востока". (Р.Н.Паутова. Многонациональная Находка..., стр.10.)
 Е��ак Көнчыгышны өйрәнүче хәрби Геннадий Невельскийның язып калдыруынча, Приморье төбәгендә киде мең тирәсе кирле халык, шул исәптән, тазлар да яшәгән. Ә инде 2006 елда Находка шәһәрендә нибары бер таз кешесе теркәлгән, бу хакта статистика белешмәсендә күрсәтелгән. Находка шәһәренең төбәк тарихын өйрәнү музеенда бохай һәм чжурчжэннар турында гына мәгълүмат бар, биредә дә татар-монгол чоры өйрәнелмәгән. Югыйсә, төбәктәге 40 борынгы шәһәрлекнең XIII-XIV гасырларда барлыкка килгәннәре дә бар бит! Имеш, урта гасырларда чжурчжэннар биредән киткән, алар урынын татар-монголлар басып алган һәм үзләреннән берни дә калдырмаганнар... Тарихта алай булалмый ул, һәр яшәгән халык үзеннән соң ни дә булса калдыра, биредә дә борынгы ядкәрләрнең бер өлеше татар-монголларныкы булырга тиеш.

QU/2016-06.txt

@@ -1068,7 +1068,7 @@
 - Ни бу? - дип сорады Ислам.
 - Укыгач белерсең.
 Энҗе шундук кереп югалды. Ислам, кайту белән өстәл янына утырып, конверттан урталай бөкләнгән кәгазьләр алды. Аларны алдына куеп, иң өстәгесеннән укый башлады. Кәгазь компьютерда язылган иде.
-"20 январь.
+" январь.
 Исәнме, Ислам! Мин сине беләм, син минем кем икәнемне белмисең. Мин синең алда бик гаепле. Бу минем теләгемнән башка үзеннән-үзе шулай килеп чыкты. Барыбер мин гаепле, гаепле, гаепле! Бу хатымны сиңа ничек тапшырырга? Белмим..."
 Икенче кәгазь. "1 февраль. Исәнме, Ислам. Мин синең алда котокыч гаепле. Үземә урын таба алмыйм. Зинһар гафу ит. Мин әйтергә курыктым. Мине беркайчан да гафу итмә, яме?
 Синең белгән кешең."

QU/2016-10.txt

@@ -1112,7 +1112,7 @@
 Һади Атласиның "Сөен-бикә" әсәре зур түгел, нибары 60 бит, шуның да илле битләр тирәсе Сөембикәнең соңгы берничә елы турында. Әмма нинди еллар бит! 1549 елның язында ире Сафагәрәй кинәт кенә үлеп китә (үтергән булулары да мөмкин), кулында - ике яшьлек улы, әле шуның өстенә Мәскәү ягыннан да, туганнары Нугай ягыннан да Казанга туктаусыз яулар килә... Илнең үз эчендә Сөембикәгә һәм Кырым төркеменә каршы әледән-әле фетнәләр күтәрелеп тора, ире үлгәч, аның үзен дә тәхеттән алып бәрү өчен астыртын эшләр бара. Ә аңа нибары утыз яшь, янында таянырлык ире дә, ата-анасы, туганнары да юк... Әмма иң авыры, иң дәһшәтлесе - ил өстенә ябырылып килгән яулар, Казанны, дәүләтне югалту куркынычы... Бу хакта Атласи менә ничек яза:
 "Сөен-бикә Иванның дошманы булдыгы кеби, Иван да Сөен-бикәнең дошманы иде. Сафагәрәй ханның Русия өстенә еш-еш баскынлык итүендә вә шуның илә бәрабәр Русия кул астына кереп бармакта булган Казан ханлыгын ирекле бер ханлык итүендә Сөен-бикәнең бик зур катнашы булганлыгын Иван ачык беләдер иде. Сөен-бикәне яратмаучы Иван гына булмаенча, аны русларның барысы да яратмыйлар иде. Казанлылар Сөен-бикә теләгәнчә эш итсәләр, атасы Йосыф мирза ушандык нугай мирзалары Казан ханлыгына ярдәмдә булынсалар иде, Казанның беренче ханлык булып калачагы вә бинаән галәйһи русларны тетрәтеп торачагы билгеле иде. Ләкин эш Сөен-бикә теләгәнчә булмады". (Һади Атласи. Сайланма әсәрләр. 1 том. - Казан, 2009, Б..)
 Әйе, бу - Сөембикә-ханбикә өчен бик авыр еллар була, 1549-1550 елларда урыслар һәм нугайлар берләшеп, Казан өстенә яу чабалар, аны алып, тар-мар итү нияте белән киләләр. Бигрәк тә 1549 ел кайгы-хәсрәтле һәм борчулы була - яз көне Сөембикәнең ире үлә, шуны гына көткәндәй, көзен инде урыслар-нугайлар берләшеп, Казанга яный башлыйлар. Һади Атласи да әсәрендә бу елны Сөембикә өчен "кайгылы ел булды", дип билгеләп үтә.
-"9 елның көзендә руслар Казан өстенә йөрергә әзерләндекләре кеби, нугайлар да шуңа әзерләнмәкче булалар иде, - дип яза ул. - Кызганыч, Сөен-бикә бер яктан - руслар, икенче яктан үзенең ыруглары, туган вә якыннары илә орышырга тиешле иде. Бу ел Сөен-бикә өчен иң кайгылы ел булды. Иренең үлүе, баласының яшьлеге, ата вә туганнарының, руслар илә бер булып, Казан өстенә йөрергә теләүләре аны чиктән тыш борчыйлар, кайгырталар иде. (Күрсәтелгән хезмәт, Б..)
+" елның көзендә руслар Казан өстенә йөрергә әзерләндекләре кеби, нугайлар да шуңа әзерләнмәкче булалар иде, - дип яза ул. - Кызганыч, Сөен-бикә бер яктан - руслар, икенче яктан үзенең ыруглары, туган вә якыннары илә орышырга тиешле иде. Бу ел Сөен-бикә өчен иң кайгылы ел булды. Иренең үлүе, баласының яшьлеге, ата вә туганнарының, руслар илә бер булып, Казан өстенә йөрергә теләүләре аны чиктән тыш борчыйлар, кайгырталар иде. (Күрсәтелгән хезмәт, Б..)
 Әмма рус-нугай армиясенең 1549 елның ноябрендә Казанга каршы башланган яулары алар өчен 1550 елның 25 февралендә хурлыклы җиңелү белән тәмамлана. Урыс-нугай гаскәре Казанны ике атна камалышта тота, әмма ала алмый. Тарихчылар моның сәбәпләрен һава торышы бозылып китүдә яки ике якның да сугышка атлыгып тормауларыннан күрсәләр дә, ул чакта ук Казан өчен каты сугышлар була. "Иван, Казанны 11 көн камап торса да, алырга булдыра алмады. Каткан күңелле нугай бәкләреннән Сөен-бикәгә ярдәм булмаса да, багышлаучы Тәңре аны ташламады. Куәтле ягмыр явып, русларның эшләренә комачауладыгы кеби, бик көчле җил чыгып һәм аларның эшләренә шактый комачаулык итте", дип яза бу хакта Һади Атласи.
 Рус тарихчысы Михаил Худяков та "Походы 1549 и 1550 годов потерпели полную неудачу, и русское правительство занялось пересмотром своей военной программы", дип яза. (М.Худяков. Очерки по истории Казанского ханства. - Москва, 1991, стр..) Ягъни, алга таба руслар Казанда хан алыштыру белән мавыкмыйча, Казан ханлыгын тулысынча яулап алу һәм дәүләт буларак юк итү максатын куялар. Һәм 1552 елда шуңа ирешәләр дә. "Только на рубеже 40-х и 50-х годов XVI в. в области русской внешней политики в отношении стран Востока и в отношении Казанского ханства, в частности, происходит существенный перелом. Возникает идея проведения завоевательной активной политики к востоку и к югу от среднего течения Волги и о присоединении к Московии пространств от Волги до Урала и от Казани до Каспийского моря включительно. Орудием этого нового внешнеполитического направления Русского государства (царства) должна стать не активная дипломатия, а неприкрытая, явная и притом цинично проявленная военная сила. Территориальные присоединения должны были добываться в основном вооружённой рукой", дип яза татар-урыс мөнәсәбәтләре турында уникаль фәнни хезмәтләр калдырган һәм рәхимсез рәвештә үтерелгән галим Вильям Васильевич Похлёбкин. (В.В.Похлёбкин. Татары и Русь. 360 лет отношений. 1238-1598. - Москва, 2000, стр..)
 Шулай итеп, 1549-1550 еллардагы фронт сызыгы Сөембикә язмышы аша да үтә, ханбикә буларак, ул илен, милләтен, дәүләтен урыс басып алуыннан саклап һәм яклап тора. Тарихчылар бу еллардагы Казан өчен сугышны табигать шартлары сәбәпле өзелгән, дип язсалар да, татарларның дәүләтне көч-гайрәт белән яклавы да урысның җиңелүенә китерә. Без югарыда урыс язучысы М.Херасковның "Россияда" әсәрендә Сөембикә образына зур урын бирелгәнлеген әйткән идек. Бу теманы махсус өйрәнгән галим Фатих Урманче менә нәрсә яза:
@@ -1138,7 +1138,7 @@
 Һади Атласи гаиләсе белән Бөгелмәгә күчеп килгәндә, ул инде гөрләп торган шәһәр була, анда сигез мең кеше яши, биредә күпсанлы мәгариф учреждениеләре белән бергә, тимер юл вокзалы, почтасы-банклары эшләп тора, хәтта хәрби часть та була. Урыс шәһәре исәпләнсә һәм Самара губернасына караса да, Бөгелмәдә мәчетмәдрәсәләр дә, танылган татар байлары, киңәш-табыш итәрлек кешеләр дә була. Биредә Атласины мәгърифәтче буларак яхшы беләлә��, аңа зур хөрмәт белән карыйлар, килү белән өяз земство идарәсе әгъзасы итеп сайлыйлар, ә инде 1918 ел башында ул инде бу оешманың рәис урынбасары була. Һәм Һади Атласи бөтен көчен Бөгелмәдә милли мәгарифне торгызуга, татар мәктәпләре ачуга, милли кадрлар әзерләүгә бирә. Шунысын да әйтергә кирәк: Бөгелмәдә совет власте 1918 елның 22 февралендә генә урнаштырыла, Атласины алар да, тәҗрибәле педагог буларак, үзләренең башкарма комитетларына сайлап куялар, галим милли мәгариф өлкәсендә эшчәнлеген дәвам итә.
 Әмма Атласи, ул вакытта ук милләтнең танылган бер кешесе буларак, Бөгелмәдә генә бикләнеп ятмый, ә милләт язмышы хәл ителә торган бөтен зур җыеннарда һәм эшләрдә дә катнаша. Ул 1917 елның маенда Мәскәүдә үткән беренче Бөтенроссия мөселманнары корылтаенда катнаша һәм чыгыш ясый, шул ук елның июлендә Казанда үткән икенче Бөтенроссия мөселманнар корылтаенда өч тапкыр чыгыш ясый. Атласины бигрәк тә, тәҗрибәле тарихчы буларак, бу яңа власть-режим шартларында татарларның милләт буларак Россиядә тоткан урыны, алга таба хокукый-дәүләти статусы мәсьәләләре борчый. Исегезгә төшерәбез - бу әле Вакытлы хөкүмәт заманы, 17нче елның җәе, большевикларның октябрь түнтәрелешенә кадәр әле берничә ай вакыт бар. Һәм татарлар, форсаттан файдаланып, җиң сызганып, гасырлар буе хәл ителмәгән үз проблемаларын чишәргә алыналар, эшне милләтнең дәүләти статусын билгеләүдән башлыйлар.
 Бу заманда "автономия" сүзе-термины бик популяр була, Габдрәшит Ибраһим хәтта шул турыда махсус хезмәт тә яза. Татарлар автономия-мохтариятне милли дәүләтчелеккә бер адым итеп карыйлар, гасырларга сузылган коллыктан соң аны милли үзбилгеләнү, дип кабул итәләр. Татар зыялылары арасында "милли-мәдәни мохтарият" яки территориаль автономия статусы турында айлар буе кайнар бәхәсләр бара, Мәскәү корылтаенда туфракчы-территория тарафдарлары җиңгән булса, Казанда инде милли-мәдәни автономия яклылар өскә чыга. Һади Атласи, төркиче-туранчы пантюркист буларак, милли-мәдәни мохтариятне яклый, чөнки бөтен Рәсәй империясе буйлап сибелгән төрки-татарларны бер Татарстан канаты астында гына саклап калып булмасын яхшы аңлый.
-"7 елның июлендәге мөселман корылтае утырышында Эчке Россия һәм Себер мөселманнарының милли-мәдәни мохтарияте игълан ителә, - дип яза галимнәр. - Садри Максуди җитәкләгән Милли-мәдәни мохтариятне гамәлгә ашыру коллегиясенә Һади Атласи да сайлана. Соңгысы ул вакытта әле Россия составында татарларның милли үзбилгеләнүен тормышка ашыру идеясенә ышана торган була. Һ.Атласи Вакытлы хөкүмәт белән бәйле демократик үзгәрешләргә шактый өмет баглый. Әмма бу өметләр акланмый. Тора-бара Атласи Россиядә ирекле һәм тигез хокуклы милли үсеш өчен реаль мөмкинлекләр һәм шартлар юклыгы турындагы фикергә килә". (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның тормыш юлы..., Б..)
+" елның июлендәге мөселман корылтае утыры��ында Эчке Россия һәм Себер мөселманнарының милли-мәдәни мохтарияте игълан ителә, - дип яза галимнәр. - Садри Максуди җитәкләгән Милли-мәдәни мохтариятне гамәлгә ашыру коллегиясенә Һади Атласи да сайлана. Соңгысы ул вакытта әле Россия составында татарларның милли үзбилгеләнүен тормышка ашыру идеясенә ышана торган була. Һ.Атласи Вакытлы хөкүмәт белән бәйле демократик үзгәрешләргә шактый өмет баглый. Әмма бу өметләр акланмый. Тора-бара Атласи Россиядә ирекле һәм тигез хокуклы милли үсеш өчен реаль мөмкинлекләр һәм шартлар юклыгы турындагы фикергә килә". (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның тормыш юлы..., Б..)
 Һади Атласи бу фикергә килгәнче, әле ил тормышында да, милләт тормышында да давыллы вакыйгалар булып уза, вазгыять яшен тизлегендә үзгәрә, һәм бу үзгәрешләр алга таба татар файдасына булмый. 1917 елда, искечә октябрьдә, яңа стиль белән 6 ноябрьдә хакимиятне большевиклар басып ала, шул ук айның 20 ноябрендә (3 декабрь) Уфада Милләт Мәҗлесе эшен башлап җибәрә, Һади Атласи да анда депутат буларак катнаша. 120 депутаттан торган Милләт Мәҗлесе иллешәр кешелек ике зур фракциягә - "төркче"ләргә һәм "тупракчылар"га бүленә, тагы берничә вак төркем дә була. Һади Атласи "төркче"ләргә, ягъни милли-мәдәни мохтарият төркеменә керә, Гаяз Исхакый да шунда була, Милләт Мәҗлесе рәисе Садри Максуди дә шушы идея тарафдары була. Милләт Мәҗлесе шунда ук комиссияләргә бүленеп эшли башлый, Һади Атласи исә яңа кануннар проекты комиссиясенә һәм тупраклы мохтарият комиссиясенә әгъза булып керә. Шунысын да әйтергә кирәк: Атласи соңыннан "тупракчылар", ягъни территориаль автономия тарафдары булып китә, чөнки бу идея дәүләтчелеккә якынрак торганын аңлый.
 Милләт Мәҗлесе ике айга якын баш күтәрми эшли, каршылыкларны, икеләнүләрне, бәхәсләрне җиңә-җиңә, Идел-Урал дәүләтен игълан итәргә әзерләнә һәм 1917 елның 20 декабрендә, яңа стиль буенча 1918 елның 2 гыйнварында Галимҗан Шәрәф тарафыннан булачак татар дәүләте проектлары тәкъдим ителә. Һади Атласиның яңа кануннар проекты комиссиясендә эшләвен истә тотсак, Идел-Урал дәүләте проектын булдыруда аның да катнашы бар икәнен аңларбыз. Галимҗан Шәрәфнең чыгышыннан бер өзек:
 "Үткән көннәре шанлы, алдагы көннәре парлак татарларның (төрктатарларның) мөхтәрәм вәкилләре!
@@ -1166,12 +1166,12 @@
 Атласиның өченче төрмәсе
 Һади Атласиның Бөгелмә чоры әнә шулай шау-шулы, ярсулы, тынгысыз башлана һәм шулай дәвам да итә. Хәер, бу елларда һәркемнең язмышы шундый тарих тегермәне аша узгандыр, мөгаен, бигрәк тә милләтнең танылган шәхесләренә бу яңа җәмгыятьтә үз урыннарын табу җиңел булмаган, хәтта ки мөмкин дә булмаган. Дәүләт идеологиясенә әйләнгән алласызлык-дәһрилек, сыйнфый дошманлык тәрбияләү, милли рухны совет пропагандасына алыштыру, пролетариат диктатурасы, башкача уйлаганнарны кабул итмәү һәм эзәрлекләүләр - болар барысы да яңа коммунистик җәмгыятьнең н��гезен тәшкил итәләр. Әлбәттә, Атласи кебек милли титан бу ясалмаялган кысаларга сыймый, аның карашлары әлеге кызыл идеологиягә туры килми, чөнки анда дингә дә, татарлыкка да, үзгә фикергә дә урын юк - партия кушмый, совет власте рөхсәт итми. Һәм шушы шартларда да иманыңны сатмыйча, йөзеңне, кешелегеңне югалтмыйча яшәргә, эшләргә, тормышны алып барырга кирәк...
 Һәм Атласи, бөтен кешелек дөньясы тарихын өйрәнгән һәм белгән, әсәрләре белән милләтнең күзен ачкан даһи Атласи, әле кайчан гына татарга үз бәйсез дәүләтен төзергә дип карарлар язган һәм кабул иткән милли сәясәтче Атласи, шушы шартларда бөтен көчен мәгарифкә, мәктәпләргә бирергә уйлый. Әмма советлар бернәрсәне дә онытмыйлар, аның Колчак олавы белән китүен дә кичермиләр, халык басымы астында суд Атласины акласа да, коммунистлар өчен ул ахыргача чит кеше булып кала, ышанычсызлар исемлегендә йөри. Шуңа күрә Атласи тиз генә эш тә таба алмый, Бөгелмәдән Зәй-Каратай, Шөгер мәктәпләренә йөреп укытырга мәҗбүр була. Әмма соңрак ул үзенең төп көчен Бөгелмә шәһәренә бирә, биредә татар укытучылары, милли кадрлар әзерләүне үзенә төп бурыч итеп куя һәм шуңа ирешә дә. Һади Атласины, чын мәгънәсендә, урыс шәһәре булган Бөгелмәдә милли мәгарифкә нигез салучы дип әйтергә була.
-"1 елдан 1929 елга кадәр Һ.Атласи Бөгелмәдәге икенче баскыч мәктәбендә тарих, география, немец теле укыта, - дип яза бу турыда тарихчылар. - ...0 еллардагы ачлык вакытында Һ.Атласи Бөгелмәдә балалар йорты оештыруга булыша, өяз советында мәгариф мәсьәләләре белән шөгыльләнә. Бу чорда ул илнең төрле югары уку йортларында белем алучы якташ студентларга матди булышлык күрсәтүче ярдәм комитетын җитәкли. Һ.Атласи 20нче елларда Урта Азия шәһәрләре буйлап күп йөри, Россиядән тыш белем алуларын дәвам итсеннәр өчен, балаларны чит илләргә җибәрү белән дә шөгыльләнә". (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б..)
+" елдан 1929 елга кадәр Һ.Атласи Бөгелмәдәге икенче баскыч мәктәбендә тарих, география, немец теле укыта, - дип яза бу турыда тарихчылар. - ...0 еллардагы ачлык вакытында Һ.Атласи Бөгелмәдә балалар йорты оештыруга булыша, өяз советында мәгариф мәсьәләләре белән шөгыльләнә. Бу чорда ул илнең төрле югары уку йортларында белем алучы якташ студентларга матди булышлык күрсәтүче ярдәм комитетын җитәкли. Һ.Атласи 20нче елларда Урта Азия шәһәрләре буйлап күп йөри, Россиядән тыш белем алуларын дәвам итсеннәр өчен, балаларны чит илләргә җибәрү белән дә шөгыльләнә". (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б..)
 Кызганычка каршы, Атласи турында фәнни монография язган Алсу Мөхәмәтдинова аның Бөгелмәдәге бу чорын тулысынча ачып бетерә алмаган, кыска-кыска хәбәрләр бирү белән генә чикләнгән. Югыйсә, бик кызыклы нәрсәләр турында хәбәр бирә бит үзе - Атласиның ил буйлап йөрүе, чит илләргә студентлар җибәрү белән шөгыльләнүе, якташ студентларга ярдәм итүе... Болар турында Атласиның үз истәлекләре юк, башкаларда да очратмадым. Кыскасы, Атласи үзенең мәгърифәт өлкәсендә эшчәнлеген Бөгелмә белән генә чикләми, зур дөньяга чыгу юлларын да эзли һәм таба. Болар - Атласиның гаять активлыгы, тырышлыгы нәтиҗәсендә ирешелгән уңышлар, яңа хакимият аңа барыбер шикләнеп карый, бу абруйлы затны хәтта сайлау хокукларыннан да мәхрүм итә!
-"5 елның 12 октябрендә Бөгелмә кантон башкарма комитетына язган гаризасында Һ.Атласов болай ди: "Шушы вакытка кадәр мин тавыш бирү хокукыннан мәхрүм ителгән булып саналам. Миңа, карт революционерга, совет властеның сигезенче ел яшәү дәверендә хокуксыз булу - аңлашылмый торган нәрсә. Минем әлеге гаризам тиз арада тикшерелер һәм тавыш бирү хокукым кире кайтарылыр дип ышанам..." (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б.-38.)
+" елның 12 октябрендә Бөгелмә кантон башкарма комитетына язган гаризасында Һ.Атласов болай ди: "Шушы вакытка кадәр мин тавыш бирү хокукыннан мәхрүм ителгән булып саналам. Миңа, карт революционерга, совет властеның сигезенче ел яшәү дәверендә хокуксыз булу - аңлашылмый торган нәрсә. Минем әлеге гаризам тиз арада тикшерелер һәм тавыш бирү хокукым кире кайтарылыр дип ышанам..." (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б.-38.)
 1923 елның маенда Мирсәет Солтангалиев беренче тапкыр кулга алынгач һәм бөтен эшләреннән, дәүләт эшлеклесе статусыннан мәхрүм ителгәч, партиядән чыгарылгач, татар элитасына, бигрәк тә аның элеккеге милли лидерларына яшерен һөҗүм башлана. Милли дәүләтчелек мәсьәләсендә үзенә каршы төшкән Мирсәет Солтангалиев өчен Сталин бөтен татар милләтеннән үч ала башлый, 20-40нчы еллардагы татарларга каршы репрессияләр шуны күрсәтә. Солтангалиевтан үз фикерләреннән баш тартуын таләп итсәләр дә, ул моңа бармый, нәтиҗәдә, аны сәясәттә "тере мәет"кә әйләндерәләр, ул Мәскәүдә шактый авыр шартларда яши. Ул чакта Мирсәет Солтангалиевне атып үтермиләр, әмма арага да кертмиләр. Аннан - 1928 ел, тагы кулга алу, Соловки төрмәләре, анда ат караучы булып эшләү, 1937 елда - тагы хөкем ителү һәм 1940 елның башында атып үтерү...
 Мирсәет Солтангалиев кулга алынганчы, җете большевик, ата коммунист була, партия идеаллары хакына татарларның милли һәм дини оешмаларын тар-мар итүдә дә катнаша. Әмма шул ук вакытта ул, Атласи әйтмешли, эволюция юлы белән, милли дәүләтчелек идеясенә килеп чыга һәм шуның көчле теоретигына әйләнә. Алар Атласи белән, әлбәттә, таныш булганнар, Казанда һәм Мәскәүдә берничә тапкыр очрашканнар да. Атласиның кече улы Угыз Атласов та бу турыда язып калдырган: 
-"8 елда абыем Габделбәр институтка керү нияте белән Мәскәүгә китә, - дип яза ул. - Әти аңарга Солтангалиевнең адресын бирә, урнашканчы аларда торырсың, ди. Мәскәүдә, Солтангалиевнең квартирасына килгәч, ул (Солтангалиев - ред.) хатыны белән чыгып бара икән. Ачкычларын абыйга биреп, үзләре дачага китәләр. Абый аларда берничә көн тора.". (Угыз Атласов. Әт��ем турында хатирәләр..., Б..)
+" елда абыем Габделбәр институтка керү нияте белән Мәскәүгә китә, - дип яза ул. - Әти аңарга Солтангалиевнең адресын бирә, урнашканчы аларда торырсың, ди. Мәскәүдә, Солтангалиевнең квартирасына килгәч, ул (Солтангалиев - ред.) хатыны белән чыгып бара икән. Ачкычларын абыйга биреп, үзләре дачага китәләр. Абый аларда берничә көн тора.". (Угыз Атласов. Әтием турында хатирәләр..., Б..)
 1923 елны Мирсәет Солтангалиевне кулга алу монда калган бөтен татар милләтчеләре өчен шомлы хәбәр, сигнал була - бу илдә аларның һәрберсен шушы хәл көтәргә мөмкин. Һәм Һади Атласи да илдән китү нияте белән йөри башлый. Мәскәүдәге Төркия илчелегендә ул аны илче Мохтар бәйгә ачыктан-ачык әйтә. "Һ.Атласи Төркиягә даими яшәргә китү теләген белдерә, үз теләген авыр матди хәле белән дәлилли. Бу вакытта Һ.Атласиның гаиләсе 6 кешедән тора, аның хезмәт хакы 9 сум 30 тиен тәшкил итә. Һ.Атласи илчегә тарихчы буларак үзенә СССРда кулланылыш таба алмавын әйтә, шул ук вакытта кайбер урындагы кешеләр тарафыннан яла ягылуы турында да искә ала. Аның үтенече канәгатьләндерелми." (Алсу Мөхәмәтдинова. Һади Атласиның..., Б..) Атласи моннан соң да Төркия илчелеге аша берничә тапкыр илдән китәргә тырышып карый, әмма уңышка ирешә алмый, тимер капкалар инде ябылган була... Аның бу адымнары, төрекләр белән аралашуы, илдән китәргә тырышуы соңыннан судлар вакытында үзенә каршы көчле корал булып кулланыла, кыйнау һәм газаплаулар астында Атласи болар турында бәйнә-бәйнә сөйләп бирергә мәҗбүр була...
 "Почувствовав над собой карательный пресс и не видя ясно смысл и перспективы своей работы, Атласов в 1923 г. дважды посетил турецкое посольство в Москве, - дип яза тарихчылар. - При встречах с сотрудниками посольства он рассказал о бедственном положении верующих мусульман, продолжающемся разрушении мечетей, выразил сожаление по поводу ускоряющейся ассимиляции татарского населения. И тогда, и в 1926 году, когда он вновь был в посольстве, Атласов сетовал на своё тяжёлое материальное и духовное состояние и просил помочь ему переехать в Турцию, где бы его знания и возможности как историка были бы более полезны. Когда же ему дали немного денег, Атласов купил в букинистической лавке в Москве тома своего любимого Гёте на немецком языке и потом с увлечением занимался переводами". (А.Л.Литвин. Запрет на жизнь.- Казань, 1993, стр..)
 Атласиның бу елларда басылып чыккан хезмәтләре юк, язылганнары булган булырга тиеш, әмма алар да сакланмаган. Мәсәлән, аның Бөгелмәдә яшәгәндә "Элеккеге һәм яңа Россиянең тарихы" дип аталган күләмле хезмәт өстендә эшләгәне билгеле, тик ул бер җирдә дә басылмаган, кулъязмалары да сакланмаган, мөгаен, 1929 елгы тентүләр вакытында юкка чыккандыр. Шул ук елларда Атласи тәрҗемә эше белән дә шөгыльләнә - Сәгъдинең "Гөлстан" әсәрен фарсычадан татарчага тәрҗемә итә, әмма ул да басылып чыкмыйча кала. Ә инде "Казан ханлыгы"ның дәвамына килгәндә, Атласи аны язарга дип материал җыйса да, язганы яки бастырганы билгеле түгел, бәлки аның да караламалары хисапсыз тентүләр вакытында юкка чыккандыр. 1923 елда Казанда Михаил Худяковның "Очерки по истории Казанского ханства" китабы басылып чыккач, бәлки, Атласи бу темага язмаска да уйлагандыр, чөнки Худяков инде әлеге хезмәтендә әйтәсен әйтеп бетергән була. Худяков китабының кереш сүзендә "большая работа Атласова "Казанское ханство" ("Казан ханлыгы")", дип, аның да исемен зурлап телгә ала.
@@ -1191,7 +1191,7 @@
 Әлбәттә, Һади Атласиның милләт тарихында һәм тормышында нинди урын тотканын яңа хакимият тә яхшы белгән - ул татарның иректә калган соңгы азатлык көрәшчесе, соңгы могиканы булган. Атласи мәгариф өлкәсендә никадәр бирелеп эшләсә дә, аңа ышанмаганнар, аннан курыкканнар, аннан арынырга тырышканнар. Һәм ул җай килеп чыккан - "солтангалиевче"лектә гаепләп, Һади Атласины 1929 елның 29 гыйнварында кулга алалар. "Мин 29 елның 29 гыйнварында тотылып, бер көн Бөгелмә төрмәсендә кунганнан соңында Казанга алып кителгән идем, - дип яза ул апасы Хәлимәгә сөргеннән. - Анда ике ай чамасы яттыктан соңра Москвага озатылдым. Москва төрмәседә 17 айлар чамасы яттым. ... елның 5 августында Москвадан концлагерьга озатылган идем". (Һади Атласи. Тарихи-документаль җыентык. - Казан, 2007, Б..)
 Атласи белән бергә Бөгелмәдә тагы җиде кешене кулга алалар һәм хөкем итәләр, алар арасында Рәшит хәзрәт Яруллин да булган булырга мөмкин, чөнки ул шушы елларда беренче тапкыр сөргенгә сөрелә. "Атака начинается и на всю татарскую интеллигенцию, - дип яза тарихчылар. - Особенно усердствует начальник ОГПУ ТАССР Кандыбин. По его инициативе, в том же году в Бугульме обнаруживается "антисоветская националистическая группа" во главе с известным историкомучёным, учителем Хади Атласи. Было перехвачено одно из писем, написанных им Шаймарданову". (Рамзи Валеев. Признаю..., стр..)
 Язган хатларыннан күренгәнчә, 1928 елда Һади Атласи эшсез кала, димәк, моның сәбәпчесе чекистлар тарафыннан астыртын башланган эш була. Әйткәнебезчә, Атласи 1929 елның гыйнварында кулга алына. Бу вакытта игезәк балалары әле тумаган булгандыр, алар 1929 елгы, дип язылган, ә ел әле башланган гына булган. Ишле гаиләне яшәгән өйләреннән урамга куып чыгаралар, бөтен милекне тартып алалар, бәхетле ояны пыран-заран китерәләр. Рәшит Яруллин гаиләсен дә шушы хәл көткәнгә, алар нәселләре белән урамда калалар. Болар хакында Атласиның улы Угыз абый менә нәрсәләр язып калдырган:
-"0 ел. Әтине 10 елга концлагерьга хөкем итәләр. Бөтен милек: өй, әтинең китапханәсе (3меңнән артык китап), киемнәр, савыт-саба, өй җиһазлары, сыер конфискацияләнә. Безне өйдән куып чыгаралар. Әнинең кулында биш баласы: Сылу - 1922 елгы, Көн - 1925 елгы, мин - 1927, игезәк Илсөяр белән Илсөя - 1929 елгылар. Безгә киемнәрне дә бирмиләр. Өйдән куганда, бу ноябрь аеның баш��арында була, җыелган халык кычкырган: "Сабый балаларга юрганнарын бирегез!" Көн белән миңа бер пальто биргәннәр, аякларыма кияргә дә аяк киемен бирмәгәннәр. Шулай безнең гаиләгә фаҗигале еллар башлана. Подвалларда, мунчаларда өстерәлеп йөргәндә, Көн чирләп китә. Әнием үзенең көндәлек дәфтәренә язып калдырган:
+" ел. Әтине 10 елга концлагерьга хөкем итәләр. Бөтен милек: өй, әтинең китапханәсе (3меңнән артык китап), киемнәр, савыт-саба, өй җиһазлары, сыер конфискацияләнә. Безне өйдән куып чыгаралар. Әнинең кулында биш баласы: Сылу - 1922 елгы, Көн - 1925 елгы, мин - 1927, игезәк Илсөяр белән Илсөя - 1929 елгылар. Безгә киемнәрне дә бирмиләр. Өйдән куганда, бу ноябрь аеның башларында була, җыелган халык кычкырган: "Сабый балаларга юрганнарын бирегез!" Көн белән миңа бер пальто биргәннәр, аякларыма кияргә дә аяк киемен бирмәгәннәр. Шулай безнең гаиләгә фаҗигале еллар башлана. Подвалларда, мунчаларда өстерәлеп йөргәндә, Көн чирләп китә. Әнием үзенең көндәлек дәфтәренә язып калдырган:
 "Көн. Әнием, син миңа оя ясап бир, мин шунда торыр идем.
 Әни. И балам, бу сүзләрең җанымны өзәләр."
 Тиздән Көн үлә. Аның артыннан озакламый игезәкләр дә берсе артыннан берсе үләләр. Бу җинаятьне онытып та, гафу итеп тә булмый икән". (Угыз Атласов. Әтием турында хатирәләр // Һади Атласи. - Казан, 2007, Б.-64.)

bylatypov/Абушахман_tat.txt

@@ -0,0 +1,100 @@
+Габдрахман Әпсәләмов
+AБУШАХМАН
+
+Бу киң сөякле, чегән шикелле кара тәнле татар егетен взводта гына түгел, ротада да аңлап җиткермиләр иде. Берәүләр аның турында: "Йөзе кебек күңеле дә кара түгелме?" — дип шикләнеп карыйлар; икенчеләр, аның янып торган кара күзләрен искә алалар да: "Бу кадәр әрсез күзләр булыр да икән", — диләр; өченче берәүләр аның нык кысылган нечкә иреннәрен яратмыйлар; аның кылыч борынын, алга чыгып торган киң ияген онытмаучылар да бар, көч һәм ихтыяр куәтен белдереп торган бу киң ияк хакында күпләр: "Таш ватарга гына ярый ул", — диләр. Дөрес, бу фикерләргә кушылмаучылар да юк түгел. Мәсәлән, минометчыларның взвод командиры лейтенант Даев — шундыйларның берсе. Ул Абушахманның ниндидер чиксез зур кайгы-хәсрәт утында януын сизә иде һәм: "Дусларча бер утырып сөйләшергә кирәк, бәлки, ярдәмгә мохтаҗдыр?" — дип уйлый иде эченнән. Ләкин бер дә җаен туры китерә алмый. Йә финнар белән бәрелешүләр, йә өйрәнүләр була, йә Абушахман үзе продуктлар, боеприпаслар өчен юлга чыгып киткән була. Шуның өстенә Абушахман — ифрат дәрәҗәдә аз сүзле кеше. Әгәр дә аңардан килеп сорамасалар, ул көннәр буе авызыннан сүз чыгармый йөри. Сорауларга исә гаять беркатлы җавап кайтара: "Эшләдем, барам, бардым". Моннан кала Абушахманның тагын бер сәер ягы бар. Фашистлар турында ул: "Барысы да бер эт, ләкин иң-иң кабахәтләре — очучылары", — ди иде. "Ни өчен очучылары?" — дисәң, "Шулай..." — дип кырт кисә. Әгәр дә кинәттән самолет тавышы ишетелсә, бизгәк тоткан кеше шикелле калтырана, күзләре яна, йөзе кызарып китә...
+Беркөнне, төшке ашны ашаганнан соң, взвод җылы землянкада ял итә иде. "Йөз грамм"нан соң, бигрәк тә кичә финнарның атакаларын уңышлы кайтарган өчен рота командирыннан рәхмәт алганга, күңелләре гаять күтәренке булган минометчиклар, бер-берсен дусларча шаяртышып, рәхәтләнеп көлешәләр иде. Абушахман исә аларга катнашмыйча, дөрләп яна торган тимер мич каршына утырган да нәрсәдер уйлана һәм ара-тирә мичкә утыннар ташлаштыргалый. Коры утыннар ялт итеп кабынып киткән чакта, Абушахманның йөзендә якты шәүләләр уйный.
+— Абу, — дип кычкыра кемдер караңгы нардан. Абушахман эндәшми, тик башын күтәреп карап куя. Караңгы нарда йөзләр күренми, бары тик тәмәке утлары гына ялтырый,
+— Әй син, болай өздереп карама әле, арка сөякләрем чемерди, — ди әлеге сугышчы һәм кычкырып көлеп җибәрә.
+— Абу, син кызлар янында да шулай авызыңа су кабып утыра идеңме? — дип сорый икенче берәү.
+— Сөйгән кызың бар идеме синең, Абу?
+Абушахман урыныннан сикереп тора һәм нарда ятучыларга шундый ачу катыш шелтәле караш ташлый, тегеләр, телләрен тешләгән кебек, берьюлы тынып калалар. Ул да булмый, Абушахман, ишекне шап итеп ябып, землянкадан чыгып китә.
+— Гаҗәп кеше, — ди солдатларның берсе. — Мин үзем эчендәге тышында булган кешеләрне күбрәк яратам.
+— Бөтен кеше дә синең кебек такылдавык булса, кем тыңлап торыр иде икән, — ди икенчесе аңа каршы. — Кешеләр башмак түгел, аларны бер калыпка салып ясамыйлар.
+Ишек ачылды һәм землянкага взвод командиры лейтенант Даев килеп керде. Аның карашы ачулы иде.
+— Монысы соңгы мәртәбә булсын! Әгәр дә шушындый эшегезне тагын бер тапкыр күрсәм, миңа үпкәләмәгез, — диде ул кискен тавыш белән, — хәзер барыгыз да Абудан гафу үтенегез.
+— Иптәш лейтенант, без мыскыл итеп түгел, болай, уйнап кына. Шаяртканны кем аңламый...
+— Шаярта белеп шаяртырга кирәк, иптәш ефрейтор!
+Лейтенант, взводны гаять уңайсыз хәлдә калдырып, землянкадан чыкканда, Абу, башын салындырып, агач төбенә утырган иде. Тирә-ягында — ап-ак бүрекләр кигән биек наратлар, аяк астында — мамыктай йомшак Карелия кары, күктә кәрван-кәрван ак болытлар йөзә. Кайдадыр еракта туплар тавышы ишетелә, ләкин алар бик юаш сыман гөрселдиләр.
+Лейтенант Абушахман янына килде һәм, аның иңбашына кулын салып, йомшак кына:
+— Абу, син иптәшләреңә үпкәләмә. Алар усал ният белән шаяртмыйлар, — диде.
+Командирның көтмәгәндә килеп иңбашына кулын салуы, биргәк тә аның тавышындагы җылылык Абушахманга көчле тәэсир итте. Ул сикереп аякка басты.
+— Шулай да... авыр миңа... авыр, иптәш лейтенант. Сез белмисез бит...
+Бу сүзләрне Абушахман шулкадәр көчле сызлану белән әйтте, лейтенантның бөтен тәне кайнарланып китте. Ул бүгенгә кадәр кызылармеец белән сөйләшергә вакыт таба алмавы өчен күңеленнән үз-үзен бик каты шелтәләп алды.
+Лейтенант икенче бер агач төбенә утырды һәм, мөмкин кадәр сак булып, Абушахманның хәтерен калдырмый торган сүзләр табарга тырышып сүзгә кереште. Ләкин лейтенант кирәкле сүзләрне таба алмадымы, әллә башка бер-бер сәбәп бар идеме, бу сөйләшүдән рәт чыкмады. Башта әзрәк җанланып киткән Абушахман тора-бара бөтенләй сүрәнләнде, лейтенантның бөтен сорауларына берничә сүздән торган беркатлы җаваплар кайтара башлады. Ахырда лейтенант, мондый сөйләшүнең мәгънәсе булмавын сизеп, урыныннан торды. "Юк, мин сугышчылар белән сөйләшә белмим икән. Әллә инде ышанып җитми, әллә тартына?" — дип уйлады ул. Мәктәп партасыннан — хәрби училищега, аннан туп-туры фронтка килеп төшкән яшь лейтенант шулай үз-үзеннән канәгать булмыйча аптырап торган чакта, связной килеп Даевны штабка чакырды.
+— Абу, землянкага кер, монда салкын, — диде лейтенант, башка сүз таба алмыйча, һәм үзе связной белән бергә штабка китеп барды.
+Караңгы төшеп килгәндә, Абушахман бригада складыннан боеприпаслар алып кайтты. Китергән әйберләрен төгәл килеш старшинага тапшырганнан соң, Абушахман, атын тугарып, аңа печән бирде. Аннары, култык астына бер төенчек кыстырып, үзләренең землянкаларына юнәлде. Ул килеп керүгә, берьюлы берничә сугышчы аны:
+— Әйдүк, әйдүк, Абу. Мич янына уз, туңгансыңдыр, — дип каршы алдылар.
+Абушахман, гадәтенчә, аларга җавап бирмәде. Йоклап яткан лейтенант янына үтте дә аны уята башлады.
+— Абу, уят��а, ул яңа гына йокыга китте. Үзең беләсең, аның икенче тәүлек инде йоклаганы юк.
+— Кирәк, — диде Абушахман һәм лейтенантның иңбашына сак кына кагылды.
+Лейтенант шунда ук сикереп торды.
+— Ә, Абу, кайтып та җиттеңмени? Миналар алып кайттыңмы?
+— Әйе.
+— Әйбәт булган. Хәзер аша да ял ит.
+— Минем сүзем бар иде, иптәш лейтенант, тышка чыгыйк.
+Сугышчылар, кызыксынып, Абушахманга карадылар. Нинди яшерен сере бар икән аның? Лейтенант исә, күп сорашып тормыйча, иңбашына кыска тунын салды да Абушахман артыннан чыкты.
+Алар таныш агач төпләре янына килеп туктадылар. Абушахман ат өстенә яба торган юрганга төргән төенчекне чишеп җибәрде.
+Лейтенант, күзләренә ышанмыйча:
+— Бу нәрсә? — дип сорады. Аның алдында сары күн сумка, бер өем кәгазь, кесә сәгатьләре һәм дүрт браунинг ята иде.
+— "Аккош күле" янында бер самолет ватылып төшкән.
+— Самолет ватылып төшкән?
+— Әйе, очучылары үлгән. Мин аларньщ шушы кәгазьләре белән коралларын алдым. Бәлки, кирәк булыр, дидем.
+— Әлбәттә, кирәк. Ләкин самолетның ватылуы бераз гаҗәбрәк. Ничек булды икән?
+— Белмим...
+Кинәт Абушахманның йөзе агарып китте, ул калтыранган тавыш белән:
+— Мин үземә бернәрсә дә алмадым. Менә, эзләгез... — диде һәм кулларын күтәрде.
+Лейтенант шаккатты. Аннары, елмаеп:
+— Юләр син, Абу. Әллә без сиңа ышанмыйбыз дип уйлыйсыңмы? — диде. — Эх син! Әйдә, штабка киттек. Монда кыйммәтле әйберләр бар бугай. Әйдә.
+Штабта да Абушахман лейтенантка сөйләгән сүзләрне генә кабатлады. Ахырда штаб начальнигы:
+— Бәлки, фашист самолетын кайда булса да безнең очучылар дөмбәсләгәннәрдер, ә Абу янына җиткәч ул "егылып" төшкәндер. Шулаймы, Абу? — ди.
+Абушахман, аның сүзен раслап, башын иде. Абушахман чыгып киткәч, штаб начальнигы, лейтенант Даевка карап:
+— Гаҗәп кеше, — диде.
+— Гаҗәп, — дип, Даев та аңа кушылды, — ләкин яхшы кеше.
+— Шулай да сез, иптәш Даев, аңа бронебойнозажигательный патроннарны күбрәк бирегез. Бәлки, тагын берәр фашист самолеты Абу турысына җиткәч "егылмасмы".
+Бу кызык вакыйгадан соң да Абушахманның табигатендә үзгәреш күренмәде. Ул һаман да аз сүзле, кешеләр белән аралашмый торган булып калды. Лейтенант Даев исә Абушахманга булган игътибарын арттырды, алар арасында ниндидер үзенә күрә бер дуслык урнаша башлады. Ләкин сугыш — рәхимсез нәрсә. Бу дуслыкны да ул яңа яфрак яра башлаган чагында ук көйдереп ташлады.
+Вакыйга болай булды. Иртән финнар безнең оборонага һөҗүм итә башладылар. Аларга каршы безнең пулеметчиклар, минометчиклар көчле ут ачты. Ахырда акфиннар чигенде, ләкин бәрелеш бетеп килгәндә генә дошман пулясы лейтенант Даевның сул кулын һәм иңбашын яралады. Минометларга миналар ташып торган Абушахман, аның янына иң беренче булып шуышып килеп, лейтенантка беренче ярдәмне күрсәтте.
+Бер-ике сәгать чамасы вакыт үткәч, яралыларны чаналарга салып, ике олаучы юлга чыкты. Лейтенантны Абушахман үз чанасына салды. 
+Юл ��игез, атлар, колакларын шәмрәйтеп, әйбәт кенә юырталар, чана табаннары астында кар шыгырдый. Абушахманның йөзе сулган, кайгылы. Күзләрендә дә хәсрәт һәм борчылу. Вакыт-вакыт ул җырлап җибәрә, ләкин озакка түгел.
+Менә урманның иң куе җире. Юл, кырт борылып, чокырга төшә. Чокырның аръягында яңадан куе урман башлана.
+Олаучылар шул җиргә җиткәч, кинәт автомат тавышлары яңгырап китте. Алдан баручы олаучы чанасындагы яралылар өстенә ауды, аты, өермә кебек күтәрелеп, дулап чабып китте. Күрәсең, ат яраланган иде. Абушахманның аты исә бер-ике атлады да гөрселдәп җиргә ауды һәм бәргәләнә-суккалана башлады. Абушахман, мылтыгын кулына алып, күз ачып йомганчы чанасыннан төште. Шул ук секундта аны өч фин чолгап алды. Абушахман аптырамады, финнарның берсен күкрәгенә терәп атып җибәрде, икенчесен һәм өченчесен штыгы белән кадап үтерде.
+Абушахман тирә-ягына карана — берәү дә күренми. Автомат тавышлары да кайдадыр читтә яңгырый. Финнарның икенче төркеме, күрәсең, алдагы ат артыннан куып киткән.
+Абушахман тиз генә чанасына иелде.
+— Иптәш лейтенант!
+Лейтенант җавап бирмәде. Аның йөзе ап-ак, гәүдәсе хәрәкәтсез. Абушахман, нишләргә белмичә, бер секунд чамасы уйланып торды, аннары, нәни баланы кулына алган шикелле лейтенантны күтәрде дә куе урман эченә йөгерде. Ашыга-ашыга, текә ярдан чокырга төште.
+Чокырның нәкъ төбендә калын агач ята. Шул агач артына лейтенантны ипләп салгач, Абушахман яңадан чокыр башына үрмәләп, чана тирәсен күзәтергә тотынды. Аның уенча, финнар монда яңадан килергә тиеш. Качып котылып булмый, эздән барыбер куып җитәчәкләр. Димәк, сугышырга кирәк.
+Абушахман агачлардан агачларга посып килгән ак халатлы финнарны күрде. Финнар олаучы качкан дип уйлыйлар булса кирәк. Атмыйлар.
+Абушахман, калын нарат төбенә яткан килеш, гранаталарына запаллар куйды. Финнар, чанага якынлашып, "аля-ля" кычкырып, аңа ташланалар. Берсе чанадагы юрганны актарып ташлый. Чана буш! Финнар аптырашта калалар. Шул секундтан файдаланып, Абушахман әз генә күтәрелә төшә дә аларга бер-бер артлы ике граната ташлый. Коточкыч шартлау яңгырый.
+— Лейтенант өчен! Хәят өчен, улым өчен! — дип кычкыра Абушахман.
+Яңадан тирән тынлык. Абушахман, бераз көтеп торды да, алга шуышып, кар өстендә аунап яткан автоматларны җыйды. Берәү, икәү... бишәү. Аннары лейтенант янына кайтты. Автом.атларның дүртесен берәү дә тапмаслык итеп яшерде, ә бишенчесен үзе белән алды.
+Абушахман бик озак барды. Кар тирән. Лейтенантның гәүдәсе авырайганнан-авырая. "Үләме? Үлгән кешенең гәүдәсе авырая, диләр бит", — дип уйлый Абушахман. Әгәр дә лейтенант үлсә, Абушахман нинди йөз белән иптәшләренә күренер?
+"Эх, Абу, Абу, саклый алмадың безнең лейтенантны. Ә без сиңа ышандык..." — диячәк бит алар. Абушахманның өстеннән шабыр тир ага, хәле бетә, тыны кысыла, тез буыннары калтырый. Ләкин барырга кирәк. Бер генә минутка да туктарга ярамый. Күп булса тагын бер-ике километр, аннары юл булырга тиеш. Юлга чыккач, санбатка да ерак калмый.
+Ул бара да бара. Юл юк та юк. Кояшка, агач башларына, агач төпләренә карый. Әйе, болай барсаң — төньяк, болай барсаң — көньяк. Юк, ул адашмаган, дөрес юнәлеш белән бара. Ә нигә юл юк соң?
+Лейтенантның хәле торган саен начарлана. Ул инде ыңгырашмый да, тын да алмый төсле. Абушахман ирексездән туктарга мәҗбүр була. Ышык урын табып, лейтенантны шунда сала да үзе аның янына тезләнә. Сөйгән командирының киң маңгаена, ярымачык күзләренә бик озак карап тора. Бераздан лейтенант аңына килә. Су сорый. Абушахман аның кипкән иреннәренә флягасыннан аракы тамыза. Лейтенант күзләрен ача. Шатлыгыннан Абушахманның да йөзе яктырып китә. Ул туктаусыз сөйли башлый.
+— Иптәш лейтенант, бераз гына түзегез. Озакламый барып җитәрбез. Ерак калмады инде, — ди, ә үзе юлга барып чыга алмавы өчен эченнән борчыла.
+— Абу, — ди лейтенант, — сөйлә... беләсем килә.
+Абушахман тиз генә җавап бирмәде, йөзе яңадан сүрәнләнде, ә күзләре: "Нигә син минем ярама кагыласың?" — дигән шикелле моңсуландылар.
+Лейтенант, ихтимал, бу сорауны аңсыз рәвештә биргәндер? Бәлки, ул бөтенләй башка бер нәрсә турында сөйләргә кушкандыр. Ләкин Абушахман аны үзенчә аңлады. Ул кайчандыр санчасть врачының: "Авыруларга аларның сораганнары турында сөйләргә кирәк", — дигән сүзләрен ишеткәне бар иде. Һәм ул, үзе дә сизмәстән:
+— Иптәш лейтенант, зинһар ачуланмагыз. Хәзер... хәзер сөйлим. Менә тыңлагыз... — диде һәм йөрәгенә кара кан булып урнашкан газаплы фаҗигасен сөйли башлады...
+Армиягә кадәр Абушахман Мәскәүдә "Урак-чүкеч" заводында кара эшче булып эшли. Аңа зур гына йортларның берсендә бик якты бер бүлмә бирәләр. Пыяла ишекле, балконлы бүлмә. Аннары алар кече яшьтән сөешеп йөргән Хәят белән гомер итә башлыйлар. Бала көтәләр. Улмы, кызмы булыр? Кыз булса, ни исемле кушарлар да, ул булса, ни исемле? Ул арада сугыш башлана. Хәят аны туган илебезне сакларга озата. "Җаным, бәгырем, мин сине өзелеп көтәрмен, безнең турыда кайгырма, җиңеп кайт", — дип, кат-кат үбә. Абушахман сугышта яралана. Ике айлап вакыт Куйбышев шәһәрендә госпитальдә ята. Аннан соң Карелия фронтына эләгә. Хәятның бала тудырыр чагы якынлашып килә. Ул Абушахманга хатлар артыннан хатлар яза: "Ул булса да, кыз булса да, балабыз сиңа охшар. Без сине икәү көтәрбез", — ди. Менә Хәятны бала тудыру йортына салалар. Бала туа. Матур ир бала була ул.
+Шул төнне Мәскәү өстендә ерткыч фашист козгыны оча һәм бала тудыру йортына бер-бер артлы бомбалар ташлый. Ут, ялкын, сыныклар арасында бала да, ана да һәлак булалар...
+Абушахманның сүзләрен лейтенант түгел, ә биек наратлар гына тыңлыйлар. Ә лейтенант күптән инде һушыннан язган иде. Аның матур зәңгәр күзләре эчкә батып йомылганнар, озынча йөзе кәфен шикелле агарган. Мамык һәм бинт белән төрелгән яралы кулыннан да кан бәреп чыккан.
+Менә Абушахман сүзеннән туктый. Гаҗәпләнеп тирә-ягына карана һәм шундый читен минутта онытылып китүе өчен үз-үзен шелтәли. Аннан тиз генә урыныннан тора да, лейтенантны күтәреп, яңадан кузгала. Бераздан аның борынына төтен исе килеп бәрелә, русча сөйләшкән тавышлар ишетелә. Абушахманны көчле шатлык дулкыны чолгап ала, ул туктый, тирән итеп сулый.
+— Санбат землянкалары ич бу. Әнә дәү ак чатыр. Әнә... Хәзер Абушахман өчен барысы да ачык: ул сулгарак каерган һәм шуңа күрә юлга озак барып чыга алмаган.
+Абушахман, санбат чатырының ишеген ачып кереп, лейтенантны идәнгә куйды. 
+— Лейтенант Даев... — диде ул ишетелер-ишетелмәс кенә тавыш белән һәм, урындыкка утырырга да өлгермичә, йокыга китте.
+Ул уянганда, яңа көн туган иде. Күзен ачуга, иң элек:
+— Лейтенант кайда? — дип сорады.
+— Алып киттеләр, — дип җавап бирделәр аңа. — Штабка тапшырырга дип, сиңа язу калдырды ул.
+Абушахманга көн кинәт караңгыланып киткән шикелле тоелды. Ул, язуны алды да, бер сүз әйтмичә, ишеккә юнәлде.
+Менә Абушахман урман сукмагы буйлап ротасына кайтып бара. Җилкәсендә — мылтыгы, муенында — фин автоматы. Бу сукмак буенча җәяүлеләр белән чаңгылылар гына йөри. Санбат белән рота арасындагы иң кыска юл бу. Урман тын. Күктә ак болытлар талгын гына йөзә, кояш яктысында карлар җемелди, һава саф, үпкәләр рәхәтләнеп киңәяләр. Абушахман байтак вакыт бара инде. Озакламый кайтып та җитәр. Күп булса, ике-өч километр юл калгандыр. Кинәт, тын һаваны ярып, зәңгәр күктә мотор тавышы яңгырый. Ул да булмый, нәкъ аның баш өстеннән немец козгыны үкереп үтә. Шундый түбән ул, чак-чак кына агач бантларына тими. Абушахман мылтыгын ала. Ләкин соң инде. Самолет күздән югала. Бер, ике, өч... биш минут үтә. Абушахман мылтыгындагы гади патроннарны алып, алар урынына бронебойно-зажигательныйларны куя. Ул да булмый, яңадан мотор тавышы ишетелә. Нич шик юк, бу — немец самолетының тавышы. Әнә ничек өзеп-өзеп улый ул. Күп тә үтми, 300—400 метр биеклектә самолет үзе дә күренә.
+Абушахман, самолетка төзәп, бер-бер артлы ике мәртәбә атып җибәрде. Самолеттан төтен чыга башлады, аннары ул агач башларын сындыра-сындыра бераз очты да җиргә кадалды.
+— Кара каберең шунда булсын, кабахәт! — диде Абушахман һәм дөрләп янып торган самолет янына йөгерде.
+Очучыларның берсе тәмам сытылган, икенчесе самолет ватыклары астыннан чыгарга маташа. Башта Абушахман бу кабахәтнең дә эшен шунда ук бетерергә уйлады. Мылтыгын күтәрде. Гитлерчы, коты очып, калтыранган кулларын алга сузды, ялвара башлады:
+— Рус, зинһар, атма! Минеке плен... Әйе, әйе, минеке плен. Абушахман берничә минут аңа текәлеп карап торды. Никадәр мескен, җирәнгеч, кабахәт бу фашист!
+Пленныйдан сорау ала башладылар.
+— Сез ничек пленга эләктегез?
+Башта ул, минем моторым ватылды, дип ялганлады. Соңыннан, мине зениткадан бәреп төшерделәр, диде. Ахырда, мине сезнең снайперыгыз җиргә төшәргә мәҗбүр итте, дип, дөреслекне таныды. Ә аңа, сине безнең снайперыбыз түгел, гади бер олаучыбыз бәреп төшерде, дигәч, ул ышанмады, сез мине мыскыл итәсез, дип кызды. Ниһаять, алай булса, мине бәреп төшергән олаучыгызны чакырыгыз, минем тагын бер тапкыр аңа карыйсым килә, диде. Аның соравын кире какмадылар. Абушахманны чакырып китерделәр.
+— Менә ул, карагыз, — диде комиссар, көлемсерәп. Гитлерчы Абушахманга бер минут чамасы текәлеп карап торды да:
+— О, нинди усал күзләр! — диде. Башка бер сүз дә әйтмәде ул.
+Төн. Штаб землянкасында тимер мич дөрләп яна. Почмакта — шомартылган такталардан эшләнгән өстәл. Өстәл өстендә — бишле лампа. Аның тонык яктысы комиссар алдындагы кәгазьгә төшкән. Кәгазьнең башына эре хәрефләр белән "Наградной лист" дип язылган. Комиссар кулындагы каләмен кара савытына мана да ашыкмый гына яза башлый: "Абушахман..." 
+1943