diff --git "a/ILLA/Томск-2017.txt" "b/ILLA/Томск-2017.txt" new file mode 100644--- /dev/null +++ "b/ILLA/Томск-2017.txt" @@ -0,0 +1,2218 @@ +Фәнни экспедицияләр хәзинәсеннән МИЛЛИ-МӘДӘНИ МИРАСЫБЫЗ +Томск өлкәсе татарлары +ISBN 978-5-93091-216-6 + +СЕБЕР ТАТАРЛАРЫНЫҢ ТОМ ДИАЛЕКТЫ +Дария Рамазанова +Соңгы елларда тюркологиядә төрки телләр һәм аларның диалектларын өйрәнүгә игътибар аеруча көчәеп китте. Чөнки гомум төрки тел белеменең аерым мәсьәләләрен хәл иткәндә бөек тюркологларның әлегә кадәр язылган хезмәтләрендәге материалларга гына таянып эш итү кайбер очракларда көтелгән нәтиҗә ләргә китерә алмый. Шуңа күрә төрки тел белемендә аерым төрки телләрнең диалект яки сөйләшләрендәге материалларны өйрәнү мәсьәләсе килеп басты. Диалекталь лексика ның байлыгын мөмкин кадәр тырышыбрак өйрәнү, семантик нюансларга тирәнрәк игътибар итү, тарихи юнәлешләрдә генетик катламнарны, тарихи лексикологиягә кирәкле фактларны бөртекләп җыю һ.б. гаять әһәмиятле бурычлардан санала. +Менә шушы аспектлардан чыгып фикер йөртү өчен татар теленең диалект телен өйрәнү көчәйтелергә һәм бу юнәлеш даими өйрәнелеп торырга тиеш. Җирле сөйләш һаман да хәрәкәттә, анда яңалыклар, тормыш-көнкүреш үзгәрә бару, иҗтимагый үсеш барышында синхрон рәвештә яки башка үзгәрешләр белән бергә, яңа үзенчәлекләр туа тора. Соңгы еллардагы хәрәкәт аеруча мәгънә үзгәрешләрендә чагыла. Моны аңлау өчен 1971, 1979, 1981 елларда чыккан һәм хәзер төзелә торган аңлатмалы сүзлекләрне янәшә куеп карау да җитә. +Себер татарлары 300 еллар буе галимнәрнең, ориента листларның, тарихчыларның игътибарын үзенә җәлеп итеп килгән. Биредә аеруча Г.Ф. Миллер (аның портфельләре Мәскәүдә борынгы Үзәк архивта саклана), А.П. Дульзон, М.А. Абдрахманов (алар 1950-60 елларда Том пединститутында чыга торган "Гыйльми язмалар" һ.б. журналларда күп санлы мәкаләләр бас тырып чыгаралар, фәнгә бай материал кертәләр) һ.б.ның хезмәтләре игътибарга лаек. +Татар тел белемендә бу өлкәдә Д.Г. Тумашева аеруча зур эш башкара. Көнбатыш Себердә таралган барлык татар сөй ләшләрен үзе йөреп өйрәнеп чыга, бай материал туплый. Шунысы әһәмиятле, галимә тел күренешләрен табылган урыннарына теркәп бара. Мондый ысул себер диалектларын гына түгел, сөйләшләрне дә дифференциацияләү өчен ышанычлы җирлек була. +Икенчедән, гаять әһәмиятле момент итеп авторның тарихны тирән өйрәнүен санарга кирәк. Төрле тарихи шартлар, ничә йөз ел буена сузылган төрле этник катнашулар, күрше һәм җирле халыклар белән тыгыз мөнәсәбәтләр себер диалектлары формалашуга катлаулы ситуация тудырдылар. +Себер татарларының формалашуында борынгыдан килә торган төп җирле компонент, II меңьеллык башларыннан яшәп килгән борынгы кыпчаклар, Урта Азиядән килгән халык, сатучылык һәм башка шөгыльләр белән килгән бохарлык компоненты зур роль уйный. Идел буе татарларының төрле төбәкләрдән кил гән булуы, Себер җирләренә килгәч әлеге этносларның төр ле мө нә сә бәтләрдә урнашулары Көнбатыш Себердәге этник ситуациянең гаҗәп катлаулануына китерә. +Д.Г. Тумашева шушы гаять катлаулы шартларны тирәнтен өйрәнеп, Себердә формалашкан сөйләшләр системасын билгеле бер тәртипкә сала алган. +Әлбәттә, бу эшне ул тел күренешләренә нигез ләнеп кенә чишә ала. Үзенчәлекләргә бай булган себер диалектларын җентекләп тикшерә. Бу эштә аңа җирле сөйләшләрне яхшы бе лүе белән бергә, тел системасының теоретик мәсьә ләләрен тирән аңлап эш итүе дә ярдәм итә. +Д.Г. Тумашева себер диалектларын тарих белән бәйләп тикшерүгә зур урын бирә. Себер татарларының килеп чыгышы, төп нигезе өч этник тамырга барып тоташуын ачыклый, диалект ларның формалашуында әлеге өч нигез тамырларның төп роль уйнавын раслый. Ә соңгы гасырлар әлеге өч тармакның Идел буе татарлары йогынтысында уртак сәяси, икътисади һәм административ шартларда бер юнәлештә үсеш-үзгәреш кичергәннә рен һәм тарих, һәм тел фактлары белән раслый. Нәтиҗәдә, Көнба тыш Себер татарларында өч диалект килеп чыгуын фәнни дәлилли. +Шунысы әһәмиятле, әлеге диалектларның дифференциаль билгеләре телнең һәр ярусында да табыла. Диалектларның бүленешен нигезләгәндә бу бик әһәмиятле факт (кара: Д.Г. Тумашеваның 1961, 1968, 1977, 1992 елларда чыккан моногра фияләре һәм күпсанлы мәкаләләре). +Танылган галимнәр Л.В. Дмитриева, Г.Х. Әхәтов, Х.Ч. Алишина, А.Р. Рәхимова, А.Х. Нәсибуллина, Г.М. Сөнгатов, Ф.Ю. Юсупов һ.б. галимнәрнең хезмәтләрендә Себер ареалы диалектлары төрле яклап өйрәнелгән. 1992 елдан башлап Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты диалектологлары да бай тарихлы, үзенчәлекле себер татарлары телен өйрәнә башлыйлар (Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, Т.Х. Хәйретдинова, З.Р. Садыйкова, Р.С. Барсукова һ.б.), 31 китапта һәм күп санлы мәкаләләрдә себер татарлары теленә хас бай һәм татар теле тарихы өчен гаять әһәмиятле күренешләр турында фәнни чыгышлар ясыйлар, 1990 елларда туган телне торгызу, саклау, үстерү юнәлешендә Себер татарлары тарафыннан оештырылган 100 гә якын чараларда актив катнашалар. +Галимнәр том диалекты вәкилләре берничә төркемнән тора дип карыйлар. Мәсәлән, А.П. Дульзонның түбәндәгечә бүлүе билгеле: 1) әүштәләр (Том шәһәре эченә кереп калган), 2) чатлар, 3) Обь татарлары, 4) калмаклар. Шул ук вакытта бу төркемнәрнең бер-берсенә якын торуларын да искәртәләр. Мәсәлән, Г.Ф. Миллер һәм М.А. Габдрахмановлар әүштәләр һәм чатлар бер-берсенә аеруча якыннар дип күрсәткәннәр. Кызылкаш, Умавыл, Абытай, Калтай авыллары вәкилләренең сөйләше чат сөйләшенә караса, Әүштә авылында әүштә сөйләшендә аралашалар. Болардан тыш, чат сөй ләше вәкилләре Новосибирск өлкәсенең Колыван районы Акбалык, Оры (Умар) авылларында яшиләр. +Калмак сөйләше вәкилләре Кемерово өлкәсе Юрга районының Тумаел (Константиновка), Кышлау, Искедим авылларында яшиләр. +Том диалекты тубыл-иртеш (Төмән, Омск өлкәләре) һәм бараба (Новосибирск өлкәсе) диалектлары белән шактый уртаклык күрсәтә. Аларның якы�� бәйләнештә булулары турында фактлар теркәлгән. Мәсәлән, чат сөйләшенә карый торган авылларның берсен татарча Умавыл дип, русча Барабинка дип атыйлар. Сөй ләүләренә караганда, бу авыл кешеләре Бараба ягыннан килгән. Аларның сөйләшендә бараба диалектына хас сүзләр яки күренешләр дә очрый. Шул ук вакытта Бараба ягында Омаул (чаг.: Ом) исемле авыл бар. +Калмак сөйләше исә алтай теленә якынлык күрсәтә (бу турыда түбәндә кара). +Әүштә-чат сөйләше +Әүштә-чат сөйләшенең тубыл-иртеш диалекты һәм татар теленең урта диалекты белән күпмедер дәрәҗәдә уртаклыгы бар. Тубыл-иртеш диалекты белән якын лык ның нигезендә озак еллар дәверендә бер географик территориядә яшәү торса, татар теленең урта диалектына якынлыгын татар әдәби теленең йогынтысы (беренче чиратта, мәктәп һәм матбугат чараларының тәэсире) белән аңлатып була. +Сузык авазлар +Сөйләшкә киң әйтелешле, иренләшү төсмере булмаган а авазы характерлы. Ул төрле позицияләрдә күзәтелә: йак - як, чанак - чана, карабакцай - сыерчык һ.б. Кайбер очракларда бу авазның тирән тел арты варианты да күзәтелә. Аʹ авазының Себер татарларының том диалекты 85 бу вариантлары тагын керәшен, нократ, пермь, касыйм һ.б. сөйләшләргә дә хас. +е - уртача күтәрелешле, иренсезләшү төсмере булмаган аваз, борынгы төрки i авазына якын, күбесенчә беренче иҗектә яисә бер иҗекле сүзләрдә, нигездә, өлкән буын сөйләшендә күзәтелә: мен - мин, кел - кил, ягъни хәзерге татар телендәге и авазына туры килә. +ә - киң әйтелешле, татар телендәге ә авазына тәңгәл килә: әкә - абый, әйбәт, йәш - яшь, мәрзән - мәрҗән, кәзә - кәҗә һ.б. +Кайбер сүзләрдә, бигрәк тә сүз тамырында - ә~е~и тәңгәллекләре күзәтелә. +Киресенчә, әдәби телдәге э (е) авазы урынына и әй телергә дә мөмкин: ит - эт, иш - эш, силер < слер < сезләр - әд. сез, инә - ене - әни - әд. әни. +ы - бу авазның әйтелеше, нигездә, әдәби телдәгечә: чык - чык, мышык - песи, сары һ.б. +Әүштә-чат сөйләшендә ы авазына а сузыгы тәңгәл килү очр аклары, башка сөйләшләр белән чагыштырганда, ешрак күзәтелә. +Мәсәлән: соңгы ачык иҗектә: тура - әд. туры, тамча - тамчы, суwак - суык, тагайа - такыя. +Сорау кисәкчәсендә: барба-йокба - бармы-юкмы, көрдөн бә - күрдеңме. +Инфинитив кушымчасында: баргала керәк - диал. баргалы кирәк - барырга кирәк, сурагалы - сорагалы - әд. сорарга кирәк. +Фигыль кушымчаларында: куркый - курка, утрар - утырыр, барар - барыр. +ы ~ а: йаңы - яңа, ылак-салак - алак-салак, кайткынчы - кайтканчы һ.б. +о - иренләшкән, арткы рәт сузыгы, нигездә, тамыр иҗектә күзәтелә, еш кына у авазы урынына әйтелә, ягъни борынгы төрки сузыклар шкаласын чагылдыра: йок - йук - әд. юк, конак - кунак, отыра - утыра, соу бойында - су буенда һ.б. +ө әлеге авазның алгы рәт пары, кулланылыш законча лыклары да шундый ук: өр - үр (үрә), көмiр - күмер, көрсәт - күрсәт һ.б. +о - ө авазларының кулланылышында бер үзенчәлекне күрсә теп үтәргә кирәк: тамырдагы иренләшкән о - ө сузыклары беренче булмаган иҗекләрдәге яки кушымчалардагы ы - е сузыкларына да тәэсир итәргә, иренләштерергә мөмкин: болодогон - була торган, төлө гө лө - тү ләгәле - түләргә һ.б. Бу типта иренләштерү күре не ше күрше бараба диалектында актив. Мондый иренләш терү алтай телләренә дә хас. +у, ү сузыклары да үзләренең кулланылышында борынгы төрки тел үзенчәлекләре белән уртаклык күрсәтәләр. Беренчедән, алар борынгы төрки телдәгечә, татар әдәби телендәге о - ө авазлары урынында әйтеләләр: кут - кот, мус - боз, кул - кол; көс - күз, өс - үс, куңус - коңгыз һ.б. Икенчедән, тамырдагы у, ү авазлары беренче булмаган иҗекләрдә дә әйтелергә мөмкин: күгүән - кигәвен, оdук - итек, кузук - косык - чикләwек һ.б. +Өченчедән, у - ү сузыклары әүштә-чат сөйләшендәге кебек, сыйфатларның азагындагы ы - е сузыкларына тәңгәл киләләр: шакмакту - шакмаклы, йапракту - яфраклы, йылу - җылы, олу - олы, күстү - көчле, иссү - эссе, кецү - кече. +Күрсәтелгән тәңгәллекләр әүштә-чат сөйләшендә системалыкларын югалтканнар. Нәтиҗәдә, сөйләштә керек/кәрәк/ кирәк, итин/идән, мишкә/мәшкә - гөмбә, себергәлә/сiбергәлi - себерергә, ит - эт, келди - килде кебек янәшәлекләр, аерым лыклар кулланыла. +Гомумән, әүштә-чат сөйләшендә үзенчәлекле күренешләр, борынгы формалар сакланып килә. Себер татар диалектларының барысы өчен дә уртак булган күренешләр том диалектында да күзәтелә. Билгеле, соңгы еллардагы тикшеренүләр саңгыраулану күренешенең системалылыгы шактый җимерелгән икәнен күрсәттеләр. Ике сузык арасындагы саңгырауларның яңгыраулашуы системалылыгы йомшаган. +Сөйләштәге сузык авазлар өлкәсендә үзенчәлекләр төрле тәң гәллекләргә, комбинатор һәм позицион үзгәрешләргә кайтып кала. Аларны татар әдәби теле белән чагыштырып күрсәтеп үтик. +а ~ ә, ә ~ а тәңгәллекләре алгы рәт һәм арткы рәт сузыкларын алмашып куллануда чагыла: айт/әит - әйт, әкә/ака/акка - абый, йаш/йәш - йәш (яшь), йәжә/йаша - йәшә (яшә), чәйә - чайа (чая), мынаң/менәң - белән; әрзән - арзан; йәнекәйем - җаныкаем, хийәли - хыйалый (хыялый), кәлпәк - калфак, пү дер - пудра, кәрәлкә - корольки (ритуаль камыр ашы), әцкец - ачкыч, мерас - мирас, бәребер - барыбер; сәкәлүк - скалка. +Кайбер сүзләр сөйләштә ике вариантта кулланыла: чөрөш/ чырыш - җыерчык, бөк/бок - болын, балтә/бәлтә - пальто. +ә ~ е бер төркем сүзләрдә (күгәмай/күгемәй - күк җиләк), тамырларында р булган фигыль формаларында (өлгөрәр - өлгерер, тийәрсес- дийерсез (диерсез), йөрәр - йөрер һ.б.), сорау кисәкчәсендә (көрдеңбә - күрдеңме) табыла. +э (е) ~ ә: көйәнте - көйәнтә (көянтә); хәл фигыль кушымчаларында: пешкенце- пешкәнче, килгенцек- килгәнче, көргенце - күргәнче һ.б. +и ~ э (е): илеке - элек, исү - эссе, тигермән - тегермән. +э (е) ~ н: эгес - игез, эшек - ишек, керпец - кирпеч, мерәс - мирас, мейә - диал. мийә - ми. +Аерым сүзләрдә генә күзәтелә торган тәңгәллекләр. а ~ у: апсак - усак; ы ~ у: чардыван - чардуган; ә ~ и: сәксан - сиксән; и ~ ә: кибәч - диал. кәпәч - түбәтәй; и ~ ү: сирәт - сүрәт - сурәт; и ~ у: бийак - бу йак (як); у ~ а: кину - диал. кина - кино. +ō ~ у. Өлкән буын сөйләшендә борынгы төрки озын сузык ō саклана: орак - урак, отыс - утыз, токта - тукта, бойында - буенда, бола - була, koнak - кунак, ōpay - урау, согыш - сугыш, koй - куй (сарык) һ.б. +у ~ о: мус - боз, куңус - коңгыз, кузук - диал. косык - чикләвек, куш - кош, тура (< тора) - шәһәр һ.б. Бу типтагы тәңгәллек азрак күзәтелә. +Күзәтүләргә караганда, бу үзенчәлек системалылыгын югалткан. Шуңа күрә борынгы төрки у, о авазларына сөйләштә еш кына татар әдәби теленә хас о, у тәңгәл килә: бул, кул, ун, утырт, су цума - су коена, шулпа, укыта, туган, кошкайак - кошчык һ.б. +ө ~ ү тәңгәллеге дә сөйләштә борынгы төрки ө озын сузык авазының сакланып килүе белән бәйле: көмер - күмер, өскэн - үскән, көр - күр, көп - күп, цөпрәк - чүпрәк, көнбәс - күнмәс, төрт - дүрт, өлцә - үлчә һ.б.; шулай ук: бөгөн - бүген, төгөл - түгел (сирәк). +Әлеге үзенчәлек, нигездә, өлкән буын сөйләм телендә кү зәтелә. Туплаган материаллар ө һәм ү авазын әдәби телдәгечә куллануның шактый актив булуын күрсәтте. Үз заманында Д.Г. Тумашева да мондый фактны ассызыклап үткән иде. Нәти җәдә, сөйләштә: күс - күз, үләрдә - үлгәндә, сүзеңне, бүләм, күр гән, үзенеке, түшәм, күлмәк, күтәргән дип сөйләү актив күзәтелә. +о - е ~ у - ү тәңгәллекләре бер үк сүзнең ике вариантта кулланылуында да чагылыш таба. Мәсәлән, XX гасыр урталарында ук Д.Г. Тумашева күс/көс, түк/төк, түлә/төлә, бога/ буга - үгез, торбак/турбак - бозау, козок/кузук - чикләвек кебек параллельләрне күрсәтеп үткән. +Шулай итеп, әүштә-чат сөйләшендә о - ө һәм у - ү авазлары тәңгәлләшү күренеше шактый актив күзәтелә. Бу авазларны татар әдәби телендәгечә куллану тенденциясе җиңеп килә. +Әүштә-чат сөйләшендә тагын әдәби телдәге и сузыгына, касыйм, темников сөйләшләрендәге кебек, ү авазы тәңгәл килү күренеше бар: күгүwөн - кигәwен (кигәвен), үтек/өтүк - итек, үкмэк/үкмөк/өкмөк - икмәк. +Иренләшү гармониясе. Тамырдагы борынгы ō, ө авазлары башка иҗекләрдәге ы, е авазларын да иренләштерү очраклары күзәтелә: болодогон - була торган, көшөгө (диал. күшәгә) - пәрдә, сөзмөкөр (диал. сүзмәкәр) - сөйләшүчән, төлө гөлө (< түләгәле) - түләргә, контос - кондыз, koзok (< косык) - чикләвек һ.б. +о - ө авазларыннан соң килгән иҗектәге а - ә авазлары та рая лар һәм иренләшү гармониясенә дучар булалар: сөйлөшкөле < сөйләшкәле - сөйләшергә, болгон < болган - булган. +Әүштә-чат сөйләшендә палаталь гармония бозылу очраклары да бар: айнәк (диал. әйнәк) - күзлек, әстаган - кура җиләге, чачәк - чәчәк, циган - чегән, сәксан - сиксән, булби - булмый, баради < барады - бара, канди - нинди, шонди - шундый, каймәләп - кайма тотып, көрдеңба - күрдеңме, кайнанәсенә - каенанасына һ.б. +Аваз өстәлү: үсемер - үсмер; керет - керт, йөрө - йөр; мейә - ми. +Аваз төшү: әшке - әшәке; баган - багана. +Дифтонглар. Әдәби телдәге -ый/-ий дифтонгына әүштәчат сөйләшендә дә, бөтен себер диалектлары һәм күп кенә урта диалект сөйләшләрендәге кебек, -ай/-әй дифтонгы тәңгәлләшә: эшләй - эшли, мыйлай - мияулый, калтырамай - калтырамый һ.б. Сөйләштә III зат хәзерге заман хикәя фигыльләрнең -а/-ә кушымчасы да -ай/-әй дип әйтелә: әйтәй - әйтә, ашай - ашый, сатай - сата, көтәй - көтә, парай - бара һ.б. +Аерым сүзләрдә: үгәй. +-ай/-әй дифтонгы тарая һәм аңа -ый/-ий/-ей дифтонгы тәңгәл килә: мелей < бийәләй (бияләй), пестийләргә - бездәйләргә: Бицәл баланыңкы кул да йептий (җептәй), айак та йептий (җептәй). +-өй дифтонгы үзе кулланыла: өй, сөйләй - сөйли, сөйәк - сөяк һ.б. +Шуның белән бергә, -өй дифтонгына ө авазы тәңгәл килү очраклары бар: сөләшәсең - сөйләшәсең. +Ачык иҗек оештыра торган и авазына -ей дифтонгы тәңгәл килә; ниндей - нинди, кейем - кийем (кием), дей - ди, күс тейгән - күз тигән, +Ачык иҗек оештыра торган у, ү авазларына -ыw/-ew дифтонгы туры килә: йыwып - йуwып (юып), сыwак - суwык (суык), быwылу - буwылу (буылу). +Тартыклар. Әүштә-чат сөйләшендә тартык авазларның әйтелешләре һәм ясалышлары әдәби телдәгечә. Бары тик ч авазының кушык аваз булуын гына истә тотарга кирәк, ләкин сөйләштә аның кулланышы бик чикле, чөнки аңа ц авазы тәңгәл килә. Д.Г. Тумашева хаклы рәвештә әүштә-чат сөйләшендә ч//ц, әмма ц беренчел булган булырга тиеш, дип яза. +Сөйләшкә хас фонетик үзенчәлекләр аваз тәңгәллекләренә һәм башка фонетик күренешләргә кайтып кала. +Сүз башындагы б авазы саңгыраулык элементы белән әйтелә: пбара - бара. Мондый үзенчәлек татар теленең Башкортстанда, Оренбург өлкәсендә таралган сөйләшләрдә дә күзәтелә.2 +Сузыклар яки саңгырау белән сузык арасындагы б ава зының шартлаулыгы кимүе (бw) яки бөтенләй w соноры белән тәңгәлләшүе күзәтелә: цыбwы/ цыwы - чыршы, цубацак/цубwацак/ цуwацак - әби, карчык һ.б. +Чагыштырыгыз: саз ягы сөйләшендә б > wб күренеше системалы рәвештә кулланыла. +п ~ б сүз башында шактый системалы характерда: пес - без, паради - бара, палык - балык, пал - бал. +Татар теленең үз сүзләрендә борынгы п саклана: йапрак - йафрак (яфрак), кәлпәк - калфак, керпек - керфек. +Бер төркем сүзләрдә исә б авазы, нигездә, саклана: бога - үгез, бала, байлан/пайлан - ак чыршы, бок - болын һ.б. +б ~ п алынма сүзләрдә системалы характерда: бахыт - wакыт (вакыт), бәйшәмбе - пәнҗешәмбе, бумала - пумала, байук - паек, бахта < пахта - мамык, балʹтә/бәлтә - пальто, былау < плов - пылау, бәдер - диал. пәтер - әд. төче күмәч. +п ~ ф алынмаларда да күзәтелә: Сапийа - Сафия, Аскапийа - Аскафия, партук < фартук - алъяпкыч, кәмпит - конфет, зәгыйплек - зәгыйфьлек. +м ~ б: цемен < чебен - озынборын, моз/мус - боз, мелей - бияләй, могол - диал. богол - чүмәлә, мынаң/менәң - белән, мөр мәле - бөрмәле, таман - табан, тумык - тубык. Шулай ук: сапса/самса - бөккән. +з ~ с: ике сузык уртасында күзәтелә: күрәзең - күрәсең, теләзә - теләсә, пазып - басып, пулмаза - булмаса. Мондый күренеш алтай телләренә хас. +Киресенчә күренеш, ягъни с ~ з да булырга мөмкин: Касан - Казан, төсәт - төзәт, үсем - үзем, кысылгат - диал. кызылгат - кызыл карлыган. +с аваз��ннан соң килгән кушымчалар һәрвакыт саңгырау тартыкка башлана: пескә - безгә, отыскалы < отызгалы - утыртырга, коскын - козгын. Төмән сөйләшендә һәм бараба диалектында да шулай ук. +д ~ т: бәдер - диал. пәтер - төче күмәч, дурда - турта һ.б. +ж ~ ш ике сузык арасында: пажы - башы, кыжын - кышын, пежер - пешер, кеже - кеше, эжек - ишек һ.б. +ш ~ ч: бышкы - пычкы. +ң ~ н төрле сүзләрдә сүз азагында: менәң/мынаң - белән, чыгыш килеше кушымчасында: кайтаң - кайдан, анаң - аннан, калатаң - каладан һ.б.; сунаң - соңыннан, әзерләгәненнәң - әзерләгәненнән, катыныннаң - хатыныннан. +қ ~ х: бакыркай < бахыркай - мескенкәй, тәсбик - тәсбих, паркет - бәрхет, акмак - ахмак. +Татар теленең үз сүзләрендә қ саклана: йакшы - йахшы (яхшы), кәрендәш < карындаш - кардәш. +н ~ ң аерым сүзләрдә (ин - иң: ин әwәл), II зат хикәя фигыль кушымчасында (ашарсын - ашарсың, ташырсын - ташырсың, төртәсен - төртәсең), иялек килеш кушымчасында (минен < минең - минем) күзәтелә. +Аерым сүзләрдә генә очрый торган тәңгәллекләр. б ~ м: иске-боскы - иске-москы; м ~ н: тырмак - тырнак; н ~ л: тешни - тешли; ч ~ с: ситча - ситсы; ч ~ җ: чыназа - җеназа; й ~ д: Мөршийә - Мөршидә; й ~ т: йомырт - шомырт; ғ ~ қ: тагайа < такыя - бүрек; қ ~ ғ: йуркан - йурган (юрган); к ~ г: йекет - йегет; х ~ к: әрәхмән - әрекмән; нд ~ мг: түндәк - түмгәк; ңл ~ ңг: йаңлыш - йалгыш (ялгыш); нт ~ нд: ышантың - ышандың; минтәwәц (менә мондый кечкенә генә) < мондый. +Аваз төшү. Әүштә-чат сөйләшендә икеләтелгән тартыклар ның берсе кыскара: элеке - элекке, анан - аннан, минән - миннән, кырбасыңба - кырмассыңмы; әлә - әллә, туның - тунның, артан - арттан, исү - эссе. +л төшү: йугатты - йугалтты; р: йәшенеп - яшеренеп, бөкәйү - бөкрәйү; н: асат - ансат; асын - анысын, икә - икән; й: иләшү - ияләшү; ла: балай - балалай - балалый; ң: сунаң - соңыннан; й: йәтим-өтөм - йәтим-йөтем (ятим-ятимә). +Аваз өстәлү. т өстәлү: себертке - себерке; л: лунты - унты (аяк киеме); к: басмак - басма, чанак - чана. +Кушымчадагы башлангыч л авазы үзеннән алда килгән тартыкларга (п, қ/к, т, с, ш, ц, ч) охшашлана. Күплек кушымчалары: себерәктәр < сибиряки - себер татарлары, таныштар - танышлар, малайактар - малайлар - бала-чага, сүстәр - сүзләр, циттәр - читләр, болгондор - булганнар. Цәцтәренә ишәди тәңкәне, өцтө, иккене - Чәчләренә ишә тәңкәләр, икене, өчне. +Сүзъясагыч -ла/-лә кушымчасында: йыкта - йокла, эшти - эшли. +Сүзъясагыч -лык/-лек кушымчасында: көстек - күзлек, агицтык - урман. +Сыйфат ясагыч -лу/-лү (тат. әд. -лы/-ле) кушымчасында: йапракту - яфраклы, көцтү - көчле, истү май - ислемай. +Рәвеш ясагыч -лап/-ләп кушымчасында: йөстәп - йөзләп. +Исемнәрдә: йестә - җизнә. +Тартыклардан (п, с, қ/к, ш, т, ц) соң килгән юклык (-ма/-мә) һәм сорауны (-ма/-ма; әд. -мы/-ме) белдерә торган кушымчалардагы м авазы п авазына күчә: цыкпады - чыкмады, көппә - күпме, пешпәгән - пешмәгән, эшетпәде - ишетмәде. +Сонор (р, л, ң) авазлардан соң килгән шушы ук кушымчаларда: б ~ м: болбос - булмас, болбоспо - булмасмы, аңгарбадым - аңламадым, албаганнар - алмаганнар, көрдеңба - күрдеңме һ.б. +Уңай ассимиляция. с, қ/к, р, п, т, ш, ц тартыкларыннан соң килгән төшем һәм чыгыш килеш кушымчаларындагы н авазы т (сонорлардан соң) яки д авазы белән тәңгәлләшә: халыкты - халыкны, цәйнекте - чәйнекне, пестең - безнең, селәртең - сезнең, трактордың - тракторның һ.б. +Чишү сүзендә ш авазы ч авазына охшашлана һәм ц-лаштыру нәтиҗәсендә цицү дип әйтелә. +Кире ассимиляция: цөцө - төче, мим булдым - мин булдым, кәмпит - конфет һ.б. +Диссимиляция: кылбагыш - көнбагыш; бер ләт - бер рәт һ.б. +Грамматик үзенчәлекләр +Исемнәр. Әүштә-чат сөйләшендә исемнәрнең категорияләре, аларны белдерү ысуллары, нигездә, әдәби телдәгечә. Шуның белән бергә, кайбер аерымлыклар да күзәтелә. +Иркәләү-кечерәйтү формалары -ак/-әк, -цак/-цәк, -ац/-әц, -кацак/-кәцәк кушымчалары ярдәмендә ясала: малайак - кечке нә малай, пер ибәцек - аз гына, улак - кечкенә балакай, улкаем, чанак - кечкенә чана, чаначык, орацак - кечкенә чокыр, иркәцәк - иркәчек, иркә, берәүцәк - бердәнбер, кысцак - кызчык, ба лацак - кечкенә бала, балачык, улагац - улчык, кечкенә малай, кошкацак - кошчык, бакырцагым < бахыркаем - мескенкәем. Бәбәй майына (туена) сөлгөчәк а (алып) кердем. +Бу формалар барлык себер диалектлары өчен уртак. Болар белән беррәттән, татар әдәби теленә хас -кай/-кәй кушымчасын куллану очраклары да бар: Бакыркай (мескенкәй), кайынсеңлем үлде умпиш йәшәр (яшьлек). Әтекәләре (< әтекәй) йуг иде. +Кеше исемнәрен кыскартып, кайбер очракларда аларга -ук/-үк, -ш иркәләү-кечерәйтү кушымчалары кушып сөйләү күре нешләре күзәтелә: Шәхүл - Шәйхулла, Хәйрук - Хәйрулла, Нәсрук - Насертдин, Гайнук - Гайниҗамал, Фәйзүк - Фәйзулла, Көлчи/Көлчүк - Гөлчирә, Көмәй - Гөлменәвәр, Ситуш - Ситдика, Майнуш - Маһинур, Кәтәш - Хәтирә, Кәмиләш - Ками ләбану һ.б. +Әүштә-чат сөйләшендә дә -ау/-әү эндәшү килеше формасы күзәтелә: Кайынсеңлем пар иде умпиш йәшәр, йенгәү (җиңги) генә тип йөртә иде. Абау (апа), мин балыкка баргам. Инәү (әни), атау (әти) тип цакырадаган (чакырабыз). +II зат күплектә тартым кушымчасының диалекталь (-ыңнар/-еңнәр) һәм әдәби (-ыгыс/-егес) формалары параллель кулланыла: килүwеңнәр//килүегес - килүегез, пакцаңнар//пак цагыс - бакчагыз, әйбереңнәр//әйберегес - әйберегез һ.б. Мисаллар: Үсеңнәрнең әйберегес барба? - Үзегезнең әйберегез бармы? Пабаңа сиксән йәш. Селәрнең бакцаңнарның (сезнең бакча гызның) балцыгы әйбәт һ.б. +Тартым кушымчалы исемнәрнең юнәлеш килешендә икеләтелгән кушымча алу очрагы теркәлгән: Өстөңәргә (өстеңә) кийеңнәр, сыwакта йөрөйләр. +Тартым кушымчалы исемнәр төшем килешендә угыз тибында да, кыпчак тибында да формалашырга мөмкин: эшеңе/эшеңне, телеме/телемне һ.б. Мәсәлән: Түшмәктәреме (түшмәк - сырып теккән җиңсез өс киеме) салминча йөредем ийүнгә чак (хәтле). Балаңы карагынцык, коромга күзе төшә. +I һәм II зат тартым кушымчалары алган исемнәрнең төшем килешендә килеш күрсәткечләре кулланылмаска мөмкин: Мин үс телем (телемне) дә белмим. Кәбәцең (диал. кәпәчеңне - түбәтәеңне) кимәдең пажыңа. Тамца-тамца йаңгыр йawa, Бөркән шәлең (шәлеңне), тамганцы (халык җыры). +Килеш кушымчаларының әүштә-чат сөйләшендә ассимиля циягә дучар булуы үзенчәлекле: палның/палдың, палны/ палды һ.б. +Чыгыш килеш кушымчаларында ң ~ н тәңгәллеге күзәтелә: балдан/балдаң, Уралдан/Уралдаң, калатан/калатаң һ.б. +Иялек килеше, әдәби -ның/-нең кушымчасы белән беррәттән, -ныкы/-неке кушымчасы белән дә ясала: Инамнеңке (әниемнең) йеңсес камзуллары бар. Кийәүнеңке туганнары, быраты килә сауцы (яучы) булып. Аныңкы баллары - апалар - Аның балалары укымышлылар. Үсемнеңке улымныңкы катыны тора - Үземнең улымның хатыны тора. +Киресенчә, -ның/-нең иялек килеш кушымчасы хәбәрлек оештырырга һәм шул рәвешле әдәби телдәге -ныкы/-неке кушымчасына тәңгәл килергә мөмкин. Бу бигрәк тә сөйләүченең яки тыңлаучының кайдан, ничәнче елгы булуы турында әйт кән дә күзәтелә: Казанның үзенеңме (үзенекеме)? Уникенце йылның (елгы) мин һ.б. +Хәрәкәтне белдерә торган фигыльләр юнәлеш пунктын белдерә торган сүзләрне, юнәлеш килешендә түгел, баш килештә башкару очраклары күзәтелә: Халык Себер (Себергә) кил (килеп) тулды, өрц (өрцеп) китте. Сату белән кала (калага) китеп бара идем. Мондый күренеш татар теленең Урал төбәге сөйләшләрендә актив күзәтелә. +Компонентлары нисбәтлек мөнәсәбәтендә торган исем-исем сүзтезмәләрне (әнинең шәле, бакча капкасы һ.б.) кушымчасыз куллану: Касан кала - Казан каласы, пес йакка - безнең якка һ.б. Сес йакта ниндей тормошлар? Кысты алып киттеләр, йекет йакта (егет ягында) той боло гой (була бит). +Алмашлыклар. Әүштә-чат сөйләше, аларның төркемнәре һәм грамматик категорияләре, функцияләре буенча, әдәби телдән, нигездә, аерылмый. Шул ук вакытта, себер диалектларына хас үзенчәлекләр дә чагылыш таба. +Зат алмашлыклары: мин/мэн, бес/пес, сэн/син, селэр, у/ул, алар. Мәсәлән: Бик телле у, аны йиңәлмисең дә. +II зат алмашлыкларының күплек формасы, әдәби телдән һәм татар теленең башка сөйләшләреннән аермалы буларак, күплек кушымчасы ярдәмендә ясала: селәр/сэлер - сез (чагышт.: шулай ук бараба диалектында да). Мәсәлән: Селәр (сез) йасып алгалы (аларга) та өлгөрепсес (өлгергәнсез). Селәрдә ү дийәңнәрме? - Сездә өй дияләрме? +I һәм II зат алмашлыкларының юнәлеш килеше мәңа/ мага/ маңа/миңә, сәңа/сага/саңа/сиңә формаларында ясала: Саңа (сиңа) килдек. Сага (сиңа) сокыр майган (үрдәк) керек. Маңа пирәй. Миңә өйләнде. Ул Мөнәwәрә миңа килендәш. +Икеләтелгән кушымчалы форма да теркәлгән: Дәптәреңнәр йетбәс иде, сийәргә (сиңа) сөйләгәле. Чагыштырыгыз: бөре, златоуст һәм, өлешчә, минзәлә белән стәрлетамак сөйләшләрендә дә шулай ук. +Иялек килешендә кушымчаларның ассимиляцияләнүе күзә телә: Пестең (безнең) инәйлар элеккецә килгәннәр. Селәрдеке (сез нең) пабаңнар (бабайларыгыз - әд. ирләрегез) парба ( бармы)? +I зат мин алмашлыгы иялек килешендә минең/минем/минен формаларында ясала: Минең (минем) өц малай, кыслар та шулай ук. Минең (минем) әле оло пицем дэ пар урамта. Аның малайы әкәм (абыем) инте минен (минем). +Иялек килеше кушымчасы төшәргә дә мөмкин: Үзебес (үзебезнең) туганнар Йәwештәдә (ав. ис.). Пес (безнең) йакта мөрмәле көйнәкләр кигәннәр. +Күрсәтү алмашлыклары: бу, у/ул, теге, анди (андый), мынди (мондый), шул, шонди (шундый), алый/алий (алай), анау, монау, әнәкә (әнә), менәкә - менә, анча - андый. Мисаллар: Ацка тороп эшләдек, менәкә тормош! Менәкә капказы да. Әпләп (алай-болай гына) салганнар да йешерелеп төшкән анча йаңгырларда. Менә у (менә ул) бакырцак йөзгә йакын (яшьтә). Мона уңдый (менә мондый) кайыш. У (ул) кешегә йагым (ягымлы), матур күренер. +Үз алмашлыгы II зат күплектә -еңнәр кушымчасы белән формалаша: Периданны үзеңнәр беләсеңнәр (үзегез беләсез). +Шулай ук: береңнәр - берегез. Мәсәлән: Сес береңнәр (берегез) дә кайтпайсыс. +Чыгыш килеш формасында сүз азагындагы н авазына ң тәңгәл килә: монаң - моннан һ.б. +III зат тартым кушымчасы алган алмашлыклар аергыч функциясендә кулланылырга мөмкин: Йетәр инде ансы йыр (ул җыр). +Шул алмашлыгы мөнәсәбәтле сүз буларак кулланылмый: Инәм бик йарлы калган, аңа күрә (шуңа күрә) пес укый алмадык. +Сорау алмашлыклары: кем, ни - нәрсә, кандый/канди/ кани - ничек, нинди, кайтаң - кайдан, кайсы, канца - ничә, ниндей - нинди. Мәсәлән: Әлә канди (нинди) исем!? Кандий сөләшәсең? Айу канди (ничек) йата? Канца (ничә) палаң полты? +Кайсы сорау алмашлыгы икеләтелгән тартым кушымчасы ала: Кайсысының (кайсының) өйе богорак (пычрак, җыештырмаган), дийә. +Саннар. Бу сүз төркеменең төп категорияләре ясалышы һәм кулланылышы белән дә әүштә-чат сөйләше әдәби телдән, нигездә, аерылмый. Бары тик кайбер саннарның фонетик яктан берникадәр үзенчәлекләре булуын гына күрсәтеп үтәргә кирәк: пер/бер, өч/өц, төр(т)/түрт, йете/йеде, отыс - утыз, сиксан/ сәксан - сиксән һ.б. +Җыю саннарын микъдар саны функциясендә куллану очраклары теркәлгән: перәүсе - берсе һ.б. +Сыйфатлар. Әүштә-чат сөйләшендә сыйфатка хас грамматик категорияләр, сыйфатларның ясалу үзенчәлекләре, нигездә, әдәби телдәгечә. Шуның белән бергә, -лы/-ле кушымчалы сыйфатларның ясалышында үзенчәлекле күренешләр күзәтелә. +-лы/-ле кушымчасы үзеннән алда торган тартыкларга охшашлана. Шул ук вакытта -ы/-е сузыкларына -у/-ү сузыклары тәңгәлләшә: атту кеже - атлы кеше, күштү аш (күшт - ит) - итле аш, пашту укучы - башлы укучы, йапракту себерке - яфраклы себерке, цукты/цукту - чуклы, ташту (беләзек) - ташлы - әд. кашлы, тәңкәлү күкрәкцә - тәңкәле. +Сыйфатлар азагындагы -ы/-е сузыклары да -у/-ү белән тәңгәлләшә: кецү - кече, иң олу - иң олы, кату - каты, үлү - үле, исү - эссе. +Рәвешләр. Ел фасылларын һәм тәүлек вакытларын белдерә торган сүзләрдән вакыт рәвешләре төрле чаралар ярдәмендә ясала. +Әдәби телгә хас формалар: Йәй көне кайта торган. Өйөм дә бар, эспүшкәм (кечкенә өй, алачык) дә бар, кәзә тыра анта кыш, йәй пес торайпыс. Кышын цана, шыңгырактар (кыңгы раулар) мынан алып китәләр кысны. Мин иртәсе мән киләмен. Кышы-йәйе пима (киез итек) кийә. Кышкысын сауцы килгән бер-ике йома алгарак. Көннөң озон анда булдым. Йәй wахытларда да суйалар. Хәзер йасый алмыйсың аны, йаз мәлләрендә кирәк. +Сөйләштә -дый/-дий (-дай/-дәй) кушымчасы белән рәвешләр ясау актив: Ратной баладий (үз баласы кебек) карый баланы. Кежедий (кешедәй) ыцканып (тын алып) йата инде ул. +Фигыльләр. Затланышлы фигыль формалары. Хи кәя фигыль. Әүштә-чат сөйләшендә хәзерге заман ның берничә формасы бар. +-а/-ә/-ый/-и кушымчалы хәзерге заман, нигездә, әдәби телдәгечә: барам/ барамын, киләм/киләмен; барасың, киләсең; бара, килә; барабыс, киләбес; барасыс//барасыңнар; бара(лар). Мисаллар: Суак су менәң (белән) эцеп куйам. Пес калада эшлибес. Паганага йүкәлеп торазың (сөялеп торасың). Клупта йырлыйсыңнар бит. Анди гошлар килә оцоп пес йакка. Тәңкәли кукрәкцәне күрсәтәсеңнәрбә (күрсәтәсезме)? Йеп менән өлчи белбимен (үлчи белмим). +Көнчыгыш диалектларга хас -ты/-те кушымчалы хәзерге заман хикәя фигыль күбесенчә -ди формасында кулланыла: аладим, юклыкта - албайдим; алайдиң - албайдиң; алади/алаты/ алат, күплектә аладиләр/аладылар/алаттар. +Шунысы характерлы, бу очракта III заттагы нигез форма (ала, курка, бара) -ай кушымчасы белән дә ясалырга мөмкин (алай - ала, куркай - курка, парай - бара һ.б.) һәм аңа -ди күрсәткече ялгана. Берлектә - алайди, күплектә - алайдиләр. Юклык формасы: пелбәй - белми, пөтөрбәй - бетерми, албай - алмый һәм шуларга -ди күрсәткече ялгана: пелбәйди, пөтөрбәйди, албайди. Мисаллар: белбәйдем (белмим). Торага парайдиләр - Шәһәргә баралар. Алар калада эштидиләр (эшлиләр). Палык эләгәйдиме (эләгәме)? Өц йәше тулай. Мос агай - Боз ага. Бестең (безнең) тел аңлашылай. Килен, балам, гына дийәде (ди) кайнам пакыр (бахыр - мескен). +Чат урынчылыгында II зат күплектә -сыңнар кушымчасына -ңнар/-ңдар кушымчасы тәңгәл килергә мөмкин: Селәрдә ү дийәңнәрме? - Сездә өй диясезме? Ни әйт+утыраңдар? - Ни сөйләп утырасыз? Пахриныкы кызы цыкты, кайтыб уты раңнарба, дийәди (кайтып киләсезме, ди). +-ай формасы әүштә урынчылыгында активрак, ә чат урынчылыгы өчен күбесенчә -т (алат) кушымчасын куллану ха рактерлы. +Бу формаларның мәгънә аерымлыкларын сиземләве авыр, һәм алар, еш кына, бер үк вакытта бер үк кеше тарафыннан бер үк мәгънәдә кулланылалар, нәтиҗәдә аларның контаминацияләре дә барлыкка килгән. +Шушы мизгелдә, сөйләү барышында башкарыла торган эшне белдерә торган хәзерге заман -п + утыр/отыр ярдәмче фигыле белән ясала. Әүштә-чат сөйләшендә исә ярдәмче фигыль утыр вариантында гына кулланыла һәм аның төрләнеш парадигмасы да үзенчәлекле: утырым/утырмын, утырсың/утырзың, утыр/утыры (соңгысы сирәк); утырбыс, утырзыңнар, утыр/ утырылар. Мәсәлән: - Әй, кайтаң кайтып утырзыңнар (кайтып киләсез)? - Мен охотадан (аудан) кайтып утырмын (кайтып киләм). Нишләп утырсың (нишлисең)? Килеп у��ырылар (киләләр). +Шушы ук хәзерге заманның катлаулы формаларын да куллану очраклары бар. Алар йади/йаты, йадыр/йадар < ят-, торярдәмче фигыльләре белән ясалалар: Окып йадарзыңнар? - Укыйсызмы? Ул кил йаты - Ул килә. Йогысы кел тор - Йокысы килә. Тис-тис базып йестәм килеп йата - Тиз-тиз басып җизнәм килә. Йатып йатам - Ятып торам. Тор- ярдәмче фигылен куллануны Д.Г. Тумашева калмак сөйләше йогынтысы дип саный. +Билгеле үткән заман, әдәби телдәгечә, -ды/-де, -ты/ -те кушымчасы белән ясала. Төрләнеше буенча да бары II зат күп лектә генә аермасы бар: алдыңнар/алдыгыс (формасы) / алдыңыс (ягъни иске татар әдәби телендәгечә). Мисаллар: Анда булдыңысма? Бескә кунакка килдеңнәрба (килдегезме)? Барабинкада кемдә булдыгыс? Кицә калага бардык. +Билгесез (нәтиҗәле) үткән заман, әдәби телдә ге кебек, -ган/-гән кушымчасы белән ясала, тик төрләнеш парадигмасында аерымлыклар күзәтелә: алган/алгам; алгансың, алган; алган/алгабыс/алганбыс; алган/алгансыңнар/алгансыс, алган/алганнар. Мисаллар: Түккәм (түккәнмен) дә а (алып) кереп куй гам (куйганмын) чиләкне. Кысыңны ашатпагансың. Бигрәк йакшы әдәмнәр икәнсеңнәр. Беснеңке калыкны чат калык дип атаганнар. Отыс тогыс йәшемтә калгам бабайдан. Тугабыс, үскәбес. +II зат берлек һәм күплек санда икеләнүне, фараз итүне белдерә торган -дыр/-дер кисәкчәсе зат кушымчасыннан алда ялгана: Син дә килгәндерсең (килгәнсеңдер) әле. +Нәтиҗәле үткән заманның -ып/-еп формасы да әүштә-чат сөйләшендә актив кулланыла: Онытыпмын (онытканмын икән) куштанлы (балитәкле) күлмәкләр дә төймәле була иде. Сабырланган хәзер, өйгә догалык куйып (куйган). +Күптән үткән заманның ике формасы күзәтелә. Беренчесе, әдәби телдәге кебек, -ган/-гән/-кан/-кән + иде формасында ясала. Аның төрләнеше дә әдәби телдәгедән аерылмый: алган идем, алган идек, алган идең, алган идегес, алган иде, алган(нар) иде. Мәсәлән: Пескә батинкылар, шакмак күлмәктәр апкайткан иде. +-даган сыйфат фигыль һәм ите ярдәмче фигыле белән ясала, эш яки хәлләрнең гадәти булуын, кабатланып торуын белдерә, әдәби телдәге -а торган иде формасына туры килә: Бабай пастушит кыладаган ите (көтү көтә торган иде). Өйгә кайтканда икедә кайтадаганнар ите (кайта торганнар иде). +Галимнәр әүштә-чат сөйләшендә тагын гадәти үткән заман формасын күрсәтәләр. Ул -адаган/-отогон (-а торган) формалы хәзерге заман сыйфат фигыльгә нигезләнеп ясала. +М.А. Абдрахманов: Д.Г. Тумашева: +берлектә +баратагам баратагам/мин баратаган +баратагазың баратаганзың +баратаган баратаган +күплектә +баратагабыс баратаганбыс, бес баратаган +баратаганзынгар баратаганзыңнар/ баратагансыс +баратаганнар баратаганнар +Бу форма үткән заманда даими булып торган, гадәти булган эшне белдерә. Мисаллар: Пес анда барадаган. Боронго заманны мин кайдан беләдогон. Барбыйдагансыңдыр? Син бес кә ке рәдәгәнсең, ник йугал (югалып) киттең? Мамайлар (карчыклар) бөреге булатаган киң контослы (камалы). Әүүәл сау цыга баратаганнар, килешеп кайтадаганнар. Әйкүлдә (хәси тә) көмеш тәңкәләр, ташлар (кашлар) була торган. Сару аwы ру га тәблитке йасыйдыганнар. Йортцом (каенем) көн дә су койадаган (сибә). Инәм сөлидегән, куллары талып беткән. Ыштанны пес кийә тыгамбыс балакту, оцонда куштан, ыцңыр дийәләр, озон бау, төбө киң. Пашниктар бар иде, колагы озын, башка кийә тоганнар. Наза-наза уйныйдагамбыс. Кашыгыс кара цийә, дип йырлап куйадагамбыс. Йорцо дийәдәгәм. Татар уйыннары әй бәт буладогон, кыруг уйный идек. +Тәмамланмаган үткән заман, әдәби телдәге кебек, -а/ -ә + иде (сөйләштә: ите) формасында ясала: тик ярдәмче фигыль саңгыраулашкан вариантта да була. Мисаллар: Атам ба лык көтөнә ите. Кецкенә цакта угомадым, сумканы карга көм (күм еп) куйа итем, әйдә уйнарга. Элек була ите куштанны күл мәк тәр, матур ите, мин кидем аны. Цәц толымын линтылаб ишә итек. +Билгесез киләчәк (хәзерге-киләчәк) заман, әдәби телдәгечә, -ыр/-ер кушымчалы сыйфат фигыльгә ни гез лә неп ясала, юклыгы: -мас/-мәс. Төрләнешендә I зат берлек сан тулы (алырмын) һәм кыска (алырым) вариантларда кү зәте лә; II зат күплек сандагы формасы да аерыла: алыр сыңнар (юклыкта - алмассыңнар). Мисаллар: Сөйли дә белбәс. Әй, күкәм (сеңел), син кайан кайтырзың? Пабам эшләп бөтөр бәгән эшне мин эшләп бөтөрмәм. Курам (кичен) барарым. Анда барсаңнар, йазарсыңнар әле. Мин селәргә сөйләрмен. Әйтер сең нэр, Цәләй пабай йебәрте тийәрсес. Өлгөрмәссес йасып алгалы та (алырга да). Уйладым, гел йәш кенә йөрәрменме. Утыр тарсың белбәсә. Йулда ашарсыннар (ашарсыз), исән булсаң. +Сөйләштә -галаң/-гәләк формасын куллану очраклары күзәтелә: Әле хәзер баргалак мин - Әле хәзер барырмын мин. Бөгөн кицкесен күргәләк (күрермен). +Фигыль дәрәҗәләре. Әүштә-чат сөйләшендә эшнең кабатлануы әдәби чаралар (-гыла/-гелә,-штыр/-штер) һәм кайбер очракларда -ыкла/-еклә кушымчасы белән белдерелә: Ой, анийым, дийә, йөгерекли. Мән имнәштергәм һ.б. +Юнәлешләр. Төп юнәлешкә кайтым юнәлеше тәңгәл килү очраклары бар: Палык тотонам - Балык тотам. Атам балык көтөнә иде - Әтием балык тоту белән шөгыльләнә иде. Базарда сатынып (сату итеп) кайтам. +Бер юнәлеш урынына икенче юнәлеш формасын куллану: Калага китешеп (китеп) калайлар (калалар) пөтөнесе. Әйбер көп килсә, ул көнне сатышпас (сатмас). Хәйерне бала-чагага өли (өләшә) дә чыга. Суwыды - Суынды. Суwымаган (суынмаган) әле саңзасы (камыр ашы, пәрәмәч), кайнар. +Йөкләтү юнәлешендә -с авазына беткән тамырларга -кыр/кер кушымчасы ялгану: Инәсе үскерде (үстерде), атазы үлте дә. Чагыштыр.: үскерде, сизгерде һ.б. татар теленең урта диалекты пермь сөйләшендә дә. +Мендерү: Сунаң (соңыннан) өй башына мендереп куйалар икә курчактарын, курчак көтәр булганнар. +Боерык фигыль. II зат берлек сан -гыл/-гел кушымчасы ярдәмендә ясала, ул әдәби вариант белән параллель кулланыла: Кулың белән биргел мәңа. Укыдык, дигел, хатыңны. +II зат күплек сан -ыңнар кушымчасы белән ясала: Алар йанына парып килеңнәр (килегез). Арбыйча эштәңнәр (армыйча эшләгез). Кайтсаңнар (кайтсагыз) сәләм әйтеңнәр (әйтегез). Әйдәңнәр, кереңнәр (әйдәгез, керегез). +-ың/-ең кушымчасы, хөрмәтләп мөрәҗәгать иткәндә, II зат берлек санда да кулланылырга мөмкин: Айшәгә әйткән идем, ницек булса да килең, дип. +Теләк фигыль. Әүштә-чат сөйләшендә әдәби телгә хас теләк формалары кулланыла. +I зат, әдәби телдәге кебек, -ыйм/-им, күплектә -ыйк/-ик һәм тагын -ыйклар/-икләр кушымчалары белән ясала: Мин бар (барып) кайтыйм. Чәй эчеп алыйклар. Тынанып (ял итеп) алыйк. +Сөйләштә каргау формасы да, әдәби телдәгечә, -кыры/-гере кушымчасы белән ясала: Ай, муйының цыккыры. +Эчке теләк -гы/-ге + кил- формасы белән белдерелә: Аша гым (ашыйсым) килә. Сөйләшкесе (сөйләшәсе) килми. Сөйлә гебес (сөйлиәсебез) килми. Кысны байга биргесе кели (бирәсе килә). Синең үлгең килми (үләсең килми). Уха ашагым килеп (ашыйсым килеп) йөргән идем. +-асы/-әсе + килә: Үләсе килми дә инде, тагы бераз йәшәсәм иде. +Әүштә-чат сөйләшендә ният -галы/-гәле + итә (яки йады) формасы белән белдерелә: Йаскалы итә (язмакчы була). Эцемә сикергәле йады (эчемә сикермәкче була). Мәчет салгалы иттеләр (салмакчы булдылар). +Затланышсыз фигыль формалары. Инфинитив. Әүштә-чат сөйләшенә инфинитивның, барлык себер диалектларындагыча, -галы/-гәле формасы хас: Кер йугалы (юарга) кирәк, ийне актагалы (акларга) кәрәк. Кул себергәле (сөртергә) цөпрәк барба (бармы)? Пер йыл дигәнце суга цумгалы (чумарга - су коенырга) йарамый. Нишләгәле кирәк? - Торгалы кирәк. Сару аwыруга соло сыwы эцергәлү кэрэк (эчерергә кирәк). +-галы/-гәле формасы әүштә-чат сөйләшендә әдәби телгә хас -ырга/ -ергә кушымчасы белән параллель кулланыла. Мәсәлән: Тынанырга кирәк. +Сөйләштә инфинитивның -yғa/-үгә формасы да бар: Селәр йөрүгә (йөрергә) цыккан. +-мак/-мәк: Йар бирмәк - йан бирмәк. +Исем фигыль әүштә-чат сөйләшендә дә әдәби телдәге кебек үк -у/-ү кушымчасы белән ясала: Килүwеңнәргә (килүегезгә) ничә көн? Айылдан айылга йөрү икән. Сеңел йук дип әйтү йук. +Сыйфат фигыль. Әүштә-чат сөйләшендә сыйфат фигыльнең түбәндәге формалары кулланыла. -ган/-гән (үткән заман сыйфат фигыль): Сыктамаган палага пирбэйделәр (бирмиләр). +-ыр/-ер: Малайлар да анта, кыстар да анта, бармак төртөр урын калбой. Кайтыр бахыт йетте. Йупкысының йамар йере дә йук. +Бу форманың исемләшүе күзәтелә: Андый атай булайбы (буламы) дип, үләрдә (үлгәндә) балаларына әйткән. +Күргәнебезчә, мондый очракларда -ыр/-ер формасы -ган/-гән формасына туры килә. +-адаган/-атаган/-аткын - әд. -а торган: Аж пыжыратаган чугун - Аш пешерә торган чуен. Пецән цабадаган карттар - Печән чаба торган картлар. Кату аwырды, сөйлидәгәнем бик күп. Өйләре сап-сары йыwып куйатыгын. Бу догалык цәцкә тагадыгын. +Хәл фигыль. Әүштә-чат сөйләшендә дә хәл фигыль формалары, нигездә, әдәби телдәгечә. Аларның формалашуында исә кайбер аерымлыклар да күзәтелә. +Тезмә фигыльләрдә -ып/-е�� кушымчалы хәл фигыльләрнең грамматик күрсәткече төшә: Ни әйт утыраңдар? - Ни әйтеп (сөйләп) утырасыз? Калыктың эштәп йатканы көрүн тора (күренеп тора). Син бескә керәдәгәнсең, ник йугал киттең (югалып киттең)? Аwыр китте - Авырып китте. Аал кил - Алып кил. Пүгрәпкә майлар төшөр куйдым - Базга май төшереп куйдым. Пыйыл ашлыктарны иртә цәц куйдык (чәчеп куйдык). Циткә парып кар торам (карап торам). Мәйсә мама (әби) өйдәбә, йукпа, белмим, хәзер а килерләр (алып килерләр). Кер (кереп) китәмен дә көләмен. Аны да а (алып) кердек. Йөгер (йөгереп) йөргәндә күргән. Саwытка тутыр (тутырып) куйасың. +-ганчы/-гәнче формалы хәл фигыль сөйләштә -гынцы/-ген це, -гынцык/-генцек вариантларында кулланыла: Аш пешкенце (пешкәнче) тынанып алың (ял итеп алыгыз). Конактан кайт кынцык малайы аwырган. Маңгайына күмер сөртә, балаңы карагынцык, коромга күзе төшә. +Мондый диалекталь вариантлар бигрәк тә татар теленең мишәр диалектына хас. +Бу формаларның юклыгы -мый/-ми/-бый/-би, -мыйца/-мицә; -быйца/-бицә, -мыйцы/-мице, -быйцы/-бице кушымчалары белән формалаша: Анча йырың булып йаздырбай утырасың. Басалбыйцы утыра биг озак. Эшләмиче тормыш пулбай. Пимасын салминча йөрөте. +-гач/-гәч кушымчалы хәл фигыльнең төрле фонетик һәм аналитик вариантлары күзәтелә: Алтын бырошкалар була иде, сугыш башталгац ыздайт иттек. Цабынган соң (чабынганнан соң) аwырасың ахырысы. Атам мынан инәм биреп куйгац, ыризамын, дигән. Курыккансең (курыккач) ул цәцрәп төшкән иде. +Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлекләр. Әүштә-чат сөйләшендә әдәби телдә кулланыла торган бәйлекләрнең барысы да табыла. Тик аларның фонетик яктан аерымлыклары күзәтелә. Мәсәлән, мынаң/менәң/ ман/бән/пән/белән - белән, чак/цак - чаклы, табатан - таба, хәтлек - хәтле, сайы/сайын - саен һ.б. Монда тагын татар сөйләшләрендә еш очрый торган була бәйлеге дә теркәлгән. +Кайбер мисаллар: Касанга табатан (таба) пер калата тора иде, шунда үл калты (үлеп калды). Йәйгә чак (чаклы, хәтле) аwырды. Иртә бән (белән) үлеп тә куйды. Тын (беренче) цәчен алалар кырыгына хәтлек. Күз йәше менән үлде, атазы кырык пиштә генә үлде. Кеше сайын өләп (өләшеп) йөри. Былафкыны энә йагы ман аска куй. Кайнанәсенә килә бакчаларына була (бакчасы хакына). +Кисәкчәләр. Сорау кисәкчәсе ба/бә/ма/мә/бы/бе/мы/ме вариантларында күзәтелә: Кәлбәйсеңбә? - Килмисеңме? Көрдөңнәрбе? - Күрдегезме? Йаулык кызылба, йәшелбә? - Яулык кызылмы, яшелме? Йәтим үскән баласыма (баласымы) бу? Калпак тар болодогон, селәр күргәнмә? - Калфаклар була торган булган, сез күрдегезме? +Әүштә-чат сөйләшендә дә гой/гуй/кой/куй раслау кисәкчәсе кулланыла: Тегенцеләр теккәннәр гой толоп тоннорны - Толыпларны тегүчеләр теккәннәр бит. Элек була иде куй (бит) куштанны (бала итәкле) күлмәктәр, мин кидем аны. +Лексик үзенчәлекләр +Әүштә-чат сөйләшенең үзенчәлекле лексик-семантик системасы формалашкан. Биредә диалекталь лексиканың кайбер тематик төркемнәрен кыскача гына күрсәтеп үтик. +Рухи мәдәният һәм йолалар белән бәйле сүзләр: сауцы - яучы, бау тоду - килен төшергәндә ат юлына аркылы бау сузу һәм бүләк алу, чакыртуга йөрү (чагышт.: стрл., минз. - чакыруга бару - кыз ягына туй көнен билгеләргә бару) - коръән ашына йөрү, кырыклау - үлгән кешенең 40 ын уздыру, кыз йыйылышы - аулак өй, кыз бикләү - кыз куенына керү, теләүле аш өсте - ант итү сүзе, бәбәй майы - бала тугач уздырыла торган мәҗлес, сип - туйда кода-кодагыйлар тарафыннан кара-каршы бирелә торган бүләк, йыйылыш - мәҗлес, курчак тиргәү - курчакка табыну (алар курчак тиргәп гомер иткәннәр), үбә - өрәк һ.б. +Туганлык-кардәшлекне белдерә торган сүзләрдән түбәндәгеләрне күрсәтергә мөмкин: аба - апа, малайак - яшь бала, мама - үзеннән олырак булган кыз туган яки чит хатынкыз, тәтә - әти, күкә - 1) эне яки сеңел, 2) үзеннән кече теләсә нинди кешегә эндәшү сүзе, 3) иренең сеңлесе; абалы-күкәле - апалы-сеңелле, йорцо - иренең яки хатынының энесе, балдыс - иренең яки хатынының сеңлесе, йестә - җизни һ.б. +Кешене сыйфатлый торган сүзләр: йегет - уңган, булдыклы (катын йегет иде, бөтөрәсен эшләй), гырижа кыцкыру - бүсер өянәге, бүсернең авыртуы, сүзмәкәр - сөйләшүчән, пицәл - рахит, нәкәс - гамьсез (бала турында), йүткерек - туберкулез; кип - кыяфәт (үлгәч тә кибе позылмады), тынану - ял итү, тезә - тез, йабыз - тәбәнәк, цыганак - буын, тартылу - тотлыгу, терсәк - арпа (күздә), тангай - аңкау, тилә - үкчә, үкчә асты, тумык - тез капкачы; тубык сөяге; ныжы - кәчеркә, цымца бармак - чәнчә бармак, табац - уч төбе, төндөр - чукрак һ.б. +Хуҗалык эшләре: йорок - кәтүк, тап - йомычка, кап - капчык, могол - чүмәлә, нәҗүм - тирес, герәдә - 1) яшелчә бакчасы, 2) түтәл; гөрсемән - ишкәк, цадырык - чардуган һ.б. +Йорт-җир, каралты-кура: аран - абзар, шыңгырак - кыңгырау, типше - җәенкерәк күәс, төйөз - туз савыт, көпкә - (җылы) абзар, сәке - киштә (полка) (сәке йасап йугары куйасыц әйбер-караны), күшәгә - чаршау, сәкәлүк - уклау, аш тактасы - куна тактасы, чара - җилпуч, кәзүңке - чолан, көликә - кисәү агачы, табатан - таба, күмер кайгысы - кыскыч, синәк - веранда, аграт - ишегалды (чагышт.: урта диалектның пермь сөйләшендә дә шулай ук) һ.б. +Аш-су белән бәйле сүзләр: былау - плов, лүпсә - кипкән шомыртны иттарткычтан чыгарып, шикәр кушып ясалган ашамлык, шөпшәрә - пилмән, цамца//саңза - торпоча, аш - токмач, орбак - көрпә, пирәженик - ярты таба зурлыгындагы пирог, хәлвә - камырын токмач рәвешендә кисеп ясалган чәкчәк, чемелдек - сызык (хәзер туйымнык, чемелдекне ашамыйлар), бәдер - төче күмәч, черек бәрәңге күмәче, пыштак - эремчек, туража - чүпрә, чуwәлә - пирог, бөккән һ.б. ясау өчен, кунага куеп чыккан камыр кисәге һ.б. +Кием-салымны белдерә торган сүзләр: кибәц - түбәтәй, тагайа - бүрек, күгезмәк - жилет, байбак - оек, арты йырмачлы - арты ерык (юбка), лунтай галуш - тукыманы сырып эшләнгән һәм галош белән киелә торган аяк киеме, чәрки - күн аяк киеме, уйыклы пима - чуар итек, әйкәл - хәситә, эцкор - билбау, миләй - бияләй, куштанлы көйнәк - балитәкле күлмәк һ.б. +Терек һәм терек булмаган табигать белән бәйле сүз ләр: бок/бөк - кыр, басу, каган - вак агачлы алан, утырац - әрәмәлек (тойок йәй йөрдөләр сыйырлар утырацта), койо - бәке; апсак - усак, этпорон - гөлҗимеш, йоморт - шомырт, күгемә - кара җиләк, мәшкә/куй - сарык, йола - кикрик, мыжык - песи, бога - үгез, торбок - тана бозау, чалгай - кычыткан, каштак - пешмәгән (җиләк, карлыган һ.б. турында), кызык - кедр (агачы һәм чикләвеге), пыйас - суган һ.б. +Сөйләү үрнәкләре +Тормыш-көнкүреш. Бездийләр кайа мал тотабыс. Ат сойсалар казы йасаганнар, кем тутыра күшне (ит) тостыйсың, арт эцәгенә тыгасың, сарымсак саласың, казылыгын бергә тыгасың, күппә кәрәк йасыйсың та өй башына эләсең. Итмәктеңке азыткызын алып каласың, агац куwашна, ләгән тә тибес, апсактан (усак) йасаган. Олу пичне йагасың, бумала ман, себертке мән себерәсең ике кат, элеке пиц сукма (балчыктан сугылган) булган, төрт калац, төрт кәрәлкә (кош рәвешле кабартма) тыгасың. Калацны аунатып табада күптерәсең. Кызартка койасың (куясың, калдырасың), көмереңне тартып, итмәк бешби. +Сөтне әйләндерәм, тыварук йасыйм, әчеки (корт, кызарганчы кайнаткан эремчек) кайнатам. +Чиган итәктү (киң, озын итәкле) көйнәк кигәнем йук, куштанну (бала итәкле) көйнәкләрне көргән. Палларым берсе корсакта калды, йер чокоп ашатып үскердем, йестәм (җизни) тә боулышты. Кәсер йакшы. Һәрберсеннән аwыз итеңнәр, кайсысын йаратсагыс ашагыс. Инәмнеңке элек целтерли-целтерли (тәңкәле) йеңсес камзуллары бар иде, целтерәктү. Уйыклыуйыклы (каюлы) иңече (инеч) әле дә тора, атуны (мәсех читеге) мамамнар кейә, мәсик үтеге (итек) була ату, таманы (табан) йока гына ицектеңке (читекнең). +Әлкой (хәситә) болодогон кыйык, монта аста догалыгы, инәмнеңке дә бар иде, мамамныңкы (әбием) да, кыйыкка тора ул көйнәк өсөндә. Кыйык (косынка) та була, кыйыкты бәйләп йийа да цац көргәзбәскә, анан йаулыкты бәйли, кыйык тибес, өц мөйөштү (почмаклы). Калпак пәркеттән, төрлүцә энзеләр тек кән. Пес тий ләргә ләкмәде, соугыш цыгып, аwырцылыкка ләк кән без. Кара йебәк шәл була торган. Партук, түшле партук бәйләгән, камзул кигән. Кышын тун кийә дә кара кор (билбау) бәйләп куйа лар иде кара таwардан. Ирәннәр тагайа (бүрек), сырма цалбар. Мамай, бакыр, өстөңәргә кийеңнәр дийә иде, сыwакта (суык) йөрөйләр. Калага барса - толоп тон, аны теген целәр теккән нәр. Минең бабайның атасы кайнатам кийә иде толоп тоннардан. Поцкак тун була тийен койырыгыннан, төлке айакларыннан корап теккән. Йакасы утырма йака түгел, кайырма. Кайырма йакалар да булган. Кыйыш йака кийәләр иде бит элек, ирләрнең ке көйнәктә, цигеп каптырып куйалар иде. Шәлләр төмән төрле, цуклы шәл, йебәк шәл, мамык шәл, күптермәләрдә (ефәк шәлнең бер төре, бәйләгән, бизәкләре кабарып-кабарып тора) байларда була торган,зур шәлне кышын кайа булса барса, йабынып цанага оутырып. Аwылда бөтен кешедә дә йук ол. Бишмәтне бахта (ма��ык) ман сырганнар, Рәwефтеңке бишмәтен күрсәтәйен кәзер. Наски, бийәли, пирцәткә сес йакта да бар булыр. Байбакны бер инә менәе бәйләсәң йылы була, ишшу пима да кейәсең, өстеннән чуни кидек эшкә барганда. Быйылгы эш изәнгә (иртәгә, киләчәккә) калмый, эшләгәле кирәк. +Сөйләүче: Аванеева Нурия +Шәрәфи кызы (1928 елгы), +Умавыл +Йәй бахыт цебен оторган колагына, цыкпай дей, аwыста теш йок, йырла сиңә. Сабийа абай (апай) йырлап пирәрсең әле таwышың булбаса да. Куркыйм, алты балаң белә күз йәшендә торарсың, айагы имгәнде атка атланып, төшкәндә. Нәнәү, үләм тей, чалбарын кисеб алдык, гүш (ит) цыккан айакныңкы. Машинә килде, кеем барай тагын? Тезәсе, балтыры, күше (ите) айырылып тора. Кәсер йөрей инте. Мин казанныкца (казаннарча) йырлыйм. Морат бит хәрендәшең йакын. Син кемгә йакын монда? Сәкинә тужы казаннык. +Картлар укый кор'ән. Тугацлар (кечкенә кабартма) беже рәләр, самза (чәкчәк), урама (торпыча). Аш ашыйлар, ипи куйалар. Куй иттән дә, сыйыр иттән дә бежерәләр, аш (токмач) кисәләр, озон аш та (токмач) кисәләр, шакмаг аш (салма) та кисәләр. Хәйерне бала-чагага өли (өләшү) дә чыга. +Аулак өйләр болган. Кыз йортында атайнәләр китеп калса, малайлар да анта, кыслар да анта, бармак төртер оурын калбый, пәличләрне араннан кереб алалар малайлар. +Эрәгәтем (рәхәтем) килеп торай үзегезгә, йаратам мин кешене. Инәм, бакырым (мескенем), әйтә иде: И балам, кем генә ишегең ацып керсә, итмәк-тозоң, йөзөн йакты болсын, цәйең кайнап торсон, дийә иде мәркүм. Күз йәжем менән үлде, атазы кырык биштә генә үлде. +Инәм сили дегән. Тон (беренче) цәцен алалар кырыгына хәтлек. Инәм унбер йыл күзе йук (сукыр) утырды. Абзыйым бар иде, бер суткәнең эцендә йан бирде, йеңәмнеңке дә кәле аwыр, зур әкәмне цакыртыб алдым кайтар (үләр) wахыт. Асат аwыру, асат үлем бир, бер Аллам, дийә иде. Шундый сүсләр сөйли иде, бакырцагым. Йөрәкәм, хәзер әйтәм. Избушканы (ишек алдында кечкенә өй) эшләргә итәләр, ой, анийем дийә, йөгерекли. Кендегәц әби дә килеп йетте. Иң беренче кызымның малайын кырыкладык (бәби туе ясау, ул, гадәттә, балага 40 көн булгач уздырыла торган булган), беренче вынугымны кырыкладык. Артыарты ике бала булып куйды. +Бозомны карауцылар (дәвалаучы) бар. Мәйетнең сабынын урлыйлар икә, сугышкан ирне йуwындырсаң сугышмый икән. +Төш күреп калдым, ди, азау тешем төште ди, әтисе үлгән икән. +Боларны да кунак итәсе килә, бик аларга иләшкән. Алта әзерләп-әзерләп куйган мин барысына да, байбагын (носки), йаулыгын. Алдан этен, алдан этенмәсәң цыга күтеңнән төтен. +Элеке баш аwыртса тиң йасаганнар (баш ауса, аны үл чәү). Мин анан-монан гына беләм. Йыгылганда тиң була, башы аwышып китә, йеп менән бәйләйләр дә буйайлар ике йак ци гәдән, маңг лайда борын турыннан, йеңсә (җилкә) цыкырыннан. Йепне алалар да өлчәйләр, кайсы йак озынрак, шул йакка ауган була баш. Мин йеп менән өлчи белбимен, баш тайганын күппәте белә ләр. Анан озын цөпрәк мән бәйләп, оцларын борып-порып сугалар. +Кешенеңке үбәсе (өрәк) була бит. Мин ул мамайның (карчык) үбәсен күргән идем. Эштән кайтканда үлгән, аның үбәсен тужы күргәннәр. Ул шул кеше кебек, ул сөйләшмәс, тиз-тиз бара гына. Кату аwырды. Сөйлидәгәнем (сөйләр сүзем) бик күп. +Кәсер инде пескә көлгө кәрәк, көлә-көлә йыгылып куйганны сиспи. Көлгән кеше картайбый. Өй урыныбыс киң булган, йеде эшег иде эцендә. Өйләре кырма булган, сап-сары кырып йыwып куйа тыгын. Саулыкка булсын бу көлүләр. +Куйны күс тидебе, ни дип сойдык. Күс тейсә ыстаканга көл саласың, име шундый: эт ацы, әдәм ацы, сыйыр ацы, Айшә Патима кулы. Алты рәт итәсең, палаң йоклый. +Пала туwа, тороп калсын тип түбәсендә цәц калдыралар ницәдер йәшенә кәдәр. Фәйзүг әкә нәзер бала (нәзер әйтеп, алладан сорап тапкан бала) булган, түбәсентә цәц калдырганнар. Тормышы аwыр була нәзер баланыңкы. +Йыруны башладым да тотылдым (карлыгу) йырлап петпи. Күң елемә тийә, каймакты да ашабыйм, йөрәк болганай. Инәм йаратайы лүпсә (кипкән шомыртны иттарткычтан тартып әзер ләнгән он), каймак салып, писүк салып. Тәптәреңнәр йетмәс йазарга. +Айагыма сыwыг үтә, +Сары сандал кисәм дә; +Кошлар сайрап сагындыра, +Сабыр итим дисәм дә. +Кулйаулыгым төшеп калды +Кылуп айырмасында, +Йакын күргән дусларымдин +Килми айрыласым да. +Сөйләүче һәм җырлаучы: +Мамышева Маһирә (1912 елгы), +Умавыл +Аныкы баллары - апалар (укыган кеше, укытучы), калада торайлар, укытайлар. Мәчет салгалы иттеләр, урны да бар. Мулинәбес (абыстай) тә бар. Быратым ылы калада торай, йегермә дүртенче йылныкы. Үсемнеңке улымныңкы хатыны да калада торай. Кызымныңкы малайы Казанга баргылай, ул анда угыган. Минеңке сыродный систырамныңкы малайы Омскийда укыган, инжәнир булып эшләй Сивырныйда. Нишләгәле кәрәк? Торгалы кәрәк, вритный заwат булса да эшләй, Әсма абага (апа) йөс мәртәбә әйттем, аwылга кайтыгыз тип. Китешеп калайлар бөтенесе. Хаҗиәхмәт әкә (абый) үлде, Әскап мамай (әби, ләлкин карчык) йаңкыс калды, Әскап мамайныңкысын (эшләрен) эшлим. Без неңке әбийем булган Хәйат мамай. Хәйат мамам минең әти йем неңке әнисе ул, бабайым иртә үлде. Сез йакта ниндей тормышлар, йәнекәйем? Инәм Абытайның (ав. ис.), бер абасы бар иде, мамай булып, йөз дә дүрттә үлде. Инәмнеңке инәсе иртә белән йыгылды, төшкә хәтле йан да бирде. Инәмнеңке бер әкәсе, ике быраты бар иде. Себерәк пес, эне йук пестә. Кецү быратым булса, кецү систырам булса, күкәм дийәсең, алар безгә абам диләр. Әтинең систырасы абам да туксанда үлде, аныңкы малайы әкәм инде минен. Иремнеңке өч быраты бар иде, Шәйхул әкәм иремнең олы быраты, кецерәкләргә исеме белән әйтәсең, Кәйрүк, алар мине йеңг дийәләр. Кәйнә, кайыным пар ите. Кайын эне, кайын сеңел була иреңнеңке кечү быратлары, систыралары булса, балдыз ир кешегә синең кечү систыраң була, синең абаң аңа кайнегәц, әкәң - кайнага. Пес йакта кайын әби дә болодогон, кайнананың олу туганнары, ире кайын бабам болотогон. Кайынсеңлем пар иде унпиш й��шәр, йенгәү генә тип йөртә иде бакыркай. +Кайнәсе таза иде күрше киленцәкнеңке, сур көйнәк кийә иде. Кәсер киленгә бик йакшы инде кайнаналар. Ул киленцәкнеңке әтекәләре йуг иде өскәнтә. +Элгәре йәрәшәләр, малайны күрмисең дә. Шәхүл әкәне шулай өйләндергәннәр. Энесе миңә өйләнде. Килендәшләр бар, миңә Мөнәwәрә килендәш, без өц килендәшбес. Кацып киттем мин. Соугыштан суң, аwырцылык wахыт. Икең сөйләшәсең дә кицен, ат йегә дә күрше аwылга алып китә. Икенце көнне атларны гөлләп (бизәп), күцендереп апкайталар монда, аннан туй йасайлар. Кайнанам бик гайәр, уңган хатын иде. Йырак түгел тора идек, ирем йәшлий үлде, алты бала калды. Кысларны кийәүгә бирдем, малайларым да әйбәт. Кайнанамныңкы да абасы, әкәсе бар иде. Үсемнеңке бабам йитмеш дүрттә, мамам йөз дә икедә үлде. Алар казаннык (казанлы), пес сиберәк инте. Эгесәк паллар да тыудым: Зөрийә, Хөрийә. Эгеснең персе исән. Үгәй ата, үгәй инә була, сурас бала була, ирсес тыуса. Көп пулсалар иң олу, уртанцы, кецү бала дип әйтәсең. Минең өц малай, кыслар да шулай ук өцәү. Яңа туган бала, айакка басты, айактан китте, үсеп йитәләр. +Сөйләүче: Шаһивәлиева Диләфрүз (1929 елгы), +Кызылкаш авылы +Авырулар. Мин тужы томауладым кицен утырып капка алдында. Төнө буйы аwырдым. Илеке (элек) герип йуг иде, томау аwыруwы дийә торгамбыс. Пискәк элеке булган ул, кара им белән имнәп күрәсең (карау). Терсәк (арпа) цыга күскә, уңда булса сул кулга, суңда булса уң кулга бармакка цалыштырып, йеп пелән бәйләп куйасың, ырым полган инте. Култыг астыта ниндей шеш поло догон, эт имцәге цыккан тийәнне эшеткәнем бар. +Паллар кысамык цыгаралар иде, эгеснеңке персе кыса мыктан үлте. Сыразы сукырайды, йуwаш (тыныч) пала иде, икенцесе усал, гар'ачийне усал диләр бестә. +Элеке пицәл (рахит) булган, айагыннан пасалмагынцы оутыра биг осак, атлап китсә айагы кыйыш пола, пицәл бола. +Ныжылу (кәчеркәле) бала была иде, ныжысы бола аркасында, йоклай алмай. Аны (әнә) минең кайсыдыр балада бар иде, нәрсә белән цыгардым суң? Уwыб-уwыб цыгардым аны. Үсем цыгартым ныжыларын. +Рахит пала ул айаксыс утыра, корсагы зур булып. Баланы төрлө-төмән (төрле-төрле) ашатмаса рахит полодогон. +Үлгән кешенең исемен кушкалы куймыйлар иде бестә. +Очан аwыруwы болган. Очан тип паланыңкы тиләсен арт нийенә куйып йылатып имнәгәннәр тип эшеткәнем генә бар. +Минеңке бер колагым тона төште. +Минеңке тыным кыса, йәш йекет wахытлар петте. +Син тә күргәндерсен әле очанны, йазып торбасыннар дип оныттым тейсеңдер әле. Ысбайланып оутырган кешене йаратпаймын. +Кызылкаш авылы. +1996 елгы экспедиция язмасы +Кием-салым. Көйнәкне итәкләрен пөрөп-пөрөп теккәннәр, ыштанны озон балаклы итеп. Йаулыкны йәйгән көйгә бәйлиләр иде, кәшәмир йаулык, ситча йаулыклар болган. Пухоwой шәлләр була тогон, осон цукту шәлләр. Муйынга каталар кәрәбәләр эреләрне, уwакларны энче диләр. Калпакларым пар ите, энчесенә була сүтеп петерделәр. Кәпәц (түбәтәй) кебек түгәрәген кәлпәк тийәләр иде. Кәпәцне беләмесес? Ирләр гел кейеп йөрәйләр. Катыннар кәлпәкне генә кийә дә шәл йабына. Ирәнләр (ирләр) паштарына такайа (бүрек) кейгән, түгәрәге генә була торган, ците тотылган, теләсә нинтей мих менән тотылган. Колакчын пүрек тә булган. Катын кыстар шәл эценнән түгәрәк пүрек кейә торганнар. Күкрәкчә - изү (бизәнү әйбере) өстән кейә тоган, төрле тәңкәләр саплы (тегеп яки тагып куяр өчен махсус сабы булган), муйынка артка элеп куйа торган. +Элеке согып йасаган көйнәктәр, партыктар (алъяпкыч), л'онны (җитен) эрләгәннәр йеб итеп. Шакмакту көйнәктәр кей дек өскәнтә. Көйнәкне төрлүцә тегәләр иде, мөрмәле, күт тән мөрмәле, икешәр куштан (бала итәк) булайде. Күттән мөр мәле көйнәк тип аерым сөйләделәр. Катламаны (катлы-катлы бала итәк) көйнәкнеңке өстөгә бөрөп-пөрөп үз матирйасыннан, мәрзәнне муйынга тезеп элгәннәр. Сләртә калбаганба? Күр сә тәсеңнәрбә? Апакта ату (читек), ирләрнеңке кара, катын нарныңкы уйыкту (каюлы), батинкы үзләре салган (күн эшләү) күннән катынкысларга, пашмак тушы күннән, артсыс. Сары туннар, кара тун, толып болган. Пишинә менән пәйләп кийә идек ойыкларны. +Кара матирйа, пелүш камсул кыйбатту (кыйбатлы), мих менән тегелеңгән. Бишмәтнеңке итәкләре биллү булып тора торган. Питкә алсу иннекләр, пүдерләр сөрткәннәр, кашына кара тарткан ди тогоннар ите. Көмөшләр төмән төрлү: алка, кашлу йөсөк, балдак, көмөш беләзеге, тезеп куйылган ташлары, пеләзек койдортыб алдым тип сөйләшәләр ите. Сипүшкә боло тогон пайларта гына, осон сәленеп төшкән, көмештән, кашлар оцларынта, муйында каптырмасы бар. +Сөйләүчеләр: Нәҗметдинова Әскап, +Акумбатова Зөбәйдә. +Кызылкаш авылы. +1996 елгы экспедиция язмасы +Менәкә аларныңкы капказы да. Ай чубачагым (бәбекәем), цай куймагам. Кыслары Нурзийә, Мәрзийә, икесе йогаш (охшаш, рифмалы) икән. Әнийем йәшләй үлгән. Кода, кода гый рәттән торалар. Бестеңке бабайлар Иван Гырозный цагын та кадзып килгәннәр. Мансур бабай, Пономарь тиб алыштыр ганнар. Анда оутырбаганнар икән, монта оутырганнар. +Йолалар. Аураганнар элеке тә, кәсер тә, карттар да, паллар та. Диф йөрөгән, үпкә аwыруwы да булган, сару (сары, авыру исеме). Лихараткы (бизгәк) менән эүсем тә аwырганым бар. Тәблиткысын йасыйдыгыннар. Көцөк (эт) майын эцергәннәр. Сары аwыруга солы сыwы эцергәлү гирәк. Мәтрүшкә кайнатып, шоморт цәцәге эцереп имни торган. Йаман-йоман аwырулар болодагон. Коурыкса әнәү (әнә) инде кургашин койодогон. Өц катар (мәртәбә, тапкыр) кирәк. Коурыккан сең (соң) ул цәцрәп төшкән иде. Инәсе табибцы иде, ул имнәде. +Күс тейгән элгәре, уртаңгы малайга күс тейгән иде. Маңгайына күмер сөртәсең, балаңы карагынцык коромга күзе төшә гой (бит). +Нийәтлек суйайлар, кайсыбер бала сөйләшпәй бит, тартылып (тотлыгып) сөйлөй дип, нийәтлек суйып, кор'ән цыгартып... +Кайсысыныңкы айактан баспый. Йә анадан сәгыйп тыwа. Озак база алмый, базып китсә хайер бирәләр. Минеңкеләр түжем нән цыкты да (имидән аерылу) йәслегә бардылар. +Мыжылы (кәчеркә) була кайсы бала. Итмәкнеңке нисе, йомшагы мынан уwып-уwып цыгаралар. +Оцан (эч авыруы) булган ул, аны мамайлар күтәрәләр дә эце китә. +Бичәл (рахит) бала йөри әлми, утыра да утыра. Карый алмаганныңкы бицәл була. Кул да йептий, айак та йептий, корсагы көптий. +Каршыланып торды, йома көннө йарамый эшләгәле. Агым сулар туктап торор игән йома көнне. +Туй турында. Син баштусын (син башлы), син сөйлә. Элгәре кацырып китәләр иде. Суратыб алганда әти-әнидән кил+сурый (килеп). Көйөүнеңке тоуганнары, быраты килә сауцы (яучы) булып. Зур йомыш ман (белән) килдек ти. Әңкәйләр ыриза булбай, ыризамасес, йукма, анаң (аннан) бирәләр. Бестә көйөүләп йөргәннәр. Кайсысы кызын байга биргесе кели. Әле туй булды, цын элеке шикелле булды. Кәлбәне дә бежерәләр, паwырсак та самса камыры шикелле камырдан. Сауцылар керәйләр, ылаксалак (әтәк-сәтәк) сөйләйбес. Ыштан балагын цыгарып куйган бабай. Сулар кицеп цыктык, селәрнеңке Мәймүнә дигән кы зыгыс пар икән. Сөйләшә-сөйләшә тойларны да салышып (килешү) китәләр. Периданны өзеңнәр беләсеңнәр. Сип падарык ансы, перидан төгөл. Мал да бирәбез, йә булса бер тай. Нүгәрләр (кияү егетләре) киләләр, эжек шиленнән (ярык) йегетне күрә кыс. Әтийем буйлы, бийек булган, инәй инде, атам мынан инәм биреп куйгац, ыризамын, дигән. Кайынинәсе йакшы катын булган. Кысны күцереб алып кайтайлар. Кызрак ашы булган, йә бога (үгез), йә тана сойганнар. Цәй ашлары болгон тойда, шөпшәрә (пилмән) болгон, шондый-шондый. Кысты алып кит теләр, йекет йакта той боло гой. Телем дә килби казанныкца (казаннарча) сөйләшкәле. Кышын цана, шаңгырактар (кыңгыраулар) мынан алып китәләр кысны күцереп. Кодацалар ашатай, апкерәйләр. Озон ак көйнәк, озон чачактуларны (чуклы) шәлләр, бәлтә өстә. Йекетләрдә пизун (хром) үтек, кыста - ату (читек), Мәрсийә абада (апа). Кәсер күкәсе - (иренең яки хатынының эне-сеңелләре) кем менән тора? Кызыныңкы кызы мынан торама, бакырым? Ике туган гына калдыклар. Әкәү (абый) айаксыс, зур абыйым кайтты (үлде), икенце йедесен (җидесен) оугыталар бөгөн. Ирнеке туганнарыннан балтыс (иренең сеңлесе) кына кал ды. Әле әнинеке туганнаң туганнары бар, ике туган баласы. Карттар энте. Менә бу бакырцак (мескенкәй) йөзгә йа кын, мескенкәйем, көр'әнгә кайсылый а+килерләр. Өйдәбә, йук па, белмим, Мәйсә мама (әби; карчык) миңә кодагый ул. Йәтим үс кән мин, мин анамнан өч кенә йәштән калган. Минең кайын сең лем Казанда, ул бакчасында көн дә су койадаган, күкәм ул ми нең. Кайнанамныңкы әнисе мамам күзе йугалып (сукыраю) үлде. +Сөйләүче: Шәйдуллина Сәкинә (1929 елгы). +Умавыл. +1996 елгы экспедиция язмасы +Тормыш-көнкүреш. Тискәре кеше кандий (гел, һаман) үзе не кен кыла. Йамгыр да үземнекен кылыйм ди, йаwа. Тырнаwыцлар йетешми кала, йамкыр килә башласа, моголлап (зур булмаган чүмәлә ясау), моголлар йасап китәләр тиз-тиз. Ат белә тарттырасың, кибән салырга. Озон-озон си��әкләр була кәбән ыргыта торган. Йынак (җыйнак) кына кәбәннәрем, бер сыйыр саwам, йитә. Тезәләнеп (тезләнү) саусам да үземнеңке инәгем (сыер), өч бутилкы апкерәмен дә инәйгә, бер йомага (атна) йетә. Сан-сирәк (сирәк-мирәк) тирә-күрше дә керала (кереп ала). Кырлар көп бестә, Утырац, Мулла каганы, Чаршауник, элек урыслар картопка утысканнар Чаршауникта. Кырларны кайсысын урта бөк дигәннәр, бөк тужы кыр интәе, басу. Тагын Нәстеркүле, Бүтән төбө бар. Каган тип зур түгел генә бүләкне әйтәләр, ачык йер, wak агацлы. Каган ул зуррак, казаннар болын тиләр. Утырацта тойок (тоташ вакыт) йәй йөрдөләр каслар, соу буйында була ул, әрәмәлек инте. Соуга төшәләр, унар йул төшә идек соуга көйәнтә белә. Кышкысын пешнә белә койо (бәке) йасыйлар тишеп. +Сөйләүче: Корбанбаев Әбүбәкер (Әүбә бабай). +Әүштә авылы. +1996 елгы экспедиция язмасы +Билләрем аwырта, бөкәйә алмыйм. Элек богарак (җыймаган, пычрак) өйнө йаратмый ийем. Күшәгәләрем (чаршаулар, пәрдәләр) дә керле, идәннәрем дә керле. Эчем бошып йерим. Картинәм үлде, үз инәм үлде, абам үлде, йермәсегезнең (1928 елгы) ийе. Йирдән бөкәйеб алсам, йөрәкне кыса. Тиз-тиз басып йезнәм килеп йата. Пилүрә күкәмә (эне яки сеңел) алыргайттем эүләрен, Зиннур күкәмә завищайт иткән, шулай итеп бик каугалаштым. Кәзер исәттерә (уйландыра), йәш wахытта уйламыйсың, бирештем. Үз инәм озаг аурады, моннан ара уттый йана диде, калган (соңгы) сүзе шул булды. Кара сару белән үлде, цирроз диләр. Үләсе килми дә инде, тагы бераз йәшәсәм иде. Мөршидә мамай (әби, карчык) сиксәннәң артык. У кешегә йагым, матур күренер. Бик телле у, аны йеңәлмисең дә. Өч йыл сыйыры йук (сыерсыз) тордым, пима тектем, табанный идек пиманы, итекләр тектем, сийыр тиресен илиләр иде, бозау тиресе кунычка әйбәт. Быратымныкы челлә (җәй, җәйнең җылы, эссе вакыты) wахытларда малайы йатты, килене йатты, печәне калды. Сийыр тотпасаң тормыш па? Челлә диләр бездә, челлә керсә су чумарга йарый, челлә кермичә җәй булмас. Моңну итеп кәwекләр (кәккүк) кыцкыра, бөктә (болын) эштиләр ницә ай, гөллү-гөллү йасалган аш тигәце (савыт) була иде, итмәк кәритәсе (җилпуч, күәс) итпәк баса торган, гөбө май йаза торган, кәзер калак белән генә болгайбыз, иртәгә күргәләк (күрерсез) сез аны, китмәсәгез. Аргы кибеттә абалы-күкәле (апалы-сеңелле) сатышалар, балларын мин дә карыйм. Кечүсенә аркасына биреп-биреп алдым, аwырыкцан төгөлләр алай. Пицәл дә була кайсы бала. Бестең Пилүрә пицәл иде, ана кандий йүгерә. Бицәл булса корсагы зур була, айаклар нәзек була, рахит инде ул. Кыз баласының теле йеңелрәк цыга, Рамил лапаг иде, озак басып китте, үзе таза, үзе әкрен. +Биш бала мынан калдым. Атта да менеп йөрдем, төмән төрлө (төрле-төрле, мең төрле) эштә эштәдем. Бер кызым зур түгел генә йорт салды Абытайда. Килбәсәләр, әйтәм: исән цакта бер-береңне күрәргә кәрәк. Онотам, цай эцәсем килгән цакта түккәм дә акер (алып кереп) куйган өйдә цәйнүкне. Биш балага кем бер тәгам ыризык ��ирде. Эштәйбес, таң атканцы төнибес (төн куну). Аурамадылар. Йүткереккә (үпкә чире, туберкулез) им-том йук. Саwык тисә кулымның йөзе (аркасы) белән баланы йыwындырам. Күз тисә ишекнеңбә, капканыңкы цыганагынама (күгән) койам суны, йыwындырам. Йел тигәмбә, ни тигән, зәхмәт кагылып кайткамба. Йел белән бушаткан кеше бар. Бәләкәй цагында эт талады да сөйләшә алмады, тартылайды (тотлыгу). Күз тийү генә түгел, тел тийү дә бар. Тел тигәннән дә аwырыйлар баллар гына төгөл, сийырлар да. Балам тагын тартыла башлады, тел тийә аларга. Ацуландым да аңа, тезәләнде дә "әнекәү, парасти мине" дийә, телцән үзе, эт таласа, эт йонон кисеп, төтәстәп башын әйләндереп, тешләгән йеренә йабасың. +Корсаклы идем, сәгәт биштә тумалы да киттем. Әбилекләр бар иде, икене әбилек белән тудым, Фәрзаман мамай (әби, карчык) бар иде. Тулгак тота, ачы (кара әле), көчәңке дә килә баштады. Башта үлү бала туган идем. Кызымны тудым, соңгылыкны күмәләр бездә чиста йергә. +Бес күргәнне йасып парсаң иде. Айакта лунтай галуш, чәрки ийе әле. Лунтайны сукналардан сырып-сырып аласың да, кунцысы да була, аның эстенә галуш кийәсең. Кәсергедий йалтырак галушлар түгел иде, шактур галуш тийәләр, йәмсесләр була торган. Чәркине күннән тегәсең, итектән кыскарак кунцысы. Эрзиңке итекләр йуг иде. Ойокно калын итеп бәйләсәң тула йоктий (оектай) була инде, йон ойок, йон наски, түрт энә белә. Пер энә белен миләй (бияләй) бәйлиләр калын булсын, йылы булсын өцөн. Чәркиләр куныцлы да була. Йук кәсер, силәргә күрсәтәр ийем. Әйтәдегән, әй берас кына тыныц йәшәсәм иде. Әтийем урынына калган абыйым, килбәсеңнәрбә (килмәссезме) ти, үлсәм тенәргә керәрсең, күршем кергән дийәрмен ти Мөршийә мамага. Укул сайап (кадау) киткәннәр систыралар. Пы балага әйтәм, йатпа йанында аныкы, дийәдәгәм (ди торган идем). Минеңке улактар (балалар) әтиләрен үбепүбеп каладаган эшкә киткәндә. Мин Барнаулда тугам, димнәп керетеп кийәүгә бирделәр, палтыс (иренең яки хатынының сеңлесе) та, йорцо (иренең яки хатынының энесе) да бар ите, кәсер үлеп беттеләр инте. Инәләрен, кәйнәмне пер йыл буйы күрдем (карау). Паш паламны тыугац бәбәй майына (ашына) сөлгөчәкләр, акцалар акергән ийе, йыруwы да исемтә калган: +Ишектән кердем, түр (сәке) күрдем, +Түргә мендем, гөл күрдем; +Сезнең нурлы йөзөгесне +Бөгөн төшөмтә күртем. +Йазына торган хәләм кебек +Күз өстөңдә кашларың; +Кырукларда йөргән цакта +Әйләнбибе башларың. +Монсы наза йыруwы, наза-наза, наза бакыр (мескен) кыс пала, тип йырлайдыган уйыннарда. +Элгәре эш нык булган. Инәсе сыразу аш (токмач) йасарга кушкан килененә, коймакпа, кабартмаба пешерткән, сынаган. Бестә айырыла куй: аш тактасы (куна), илгәк (иләк) пелә илиләр, ор багы (көрпә) кала, чара (табак) булган тик-түгәрәк (түп-түгә рәк), типте (тагарак) әйтәдегән кер йыwа дыганны. Кааба (кая булса да) барсам сурашам, пелгесе килә циттәге телләрне дә. +Кием-салым. Көйләккә йелкә (инеч) тегелә иде тиргә т��з тузмас өцөн, уйым пелән бергә уйылып, пергә тегеләдеген. Йака да, ирәнләр йакасы буладыгын, утызма йака ирләрдә буладыган, кәсер цыкты ул ацылмалы йака. Ыштанны ыцкырлар белә, балаклар белә тегәдегәннәр, ыцкырын баудан йасыйлар, балаклары киң булыр ыйы. Калага барырга булса сырма чалбарын әзерләп куйа иде. Чабата бес йакта кимәделәр. Чикмән кигәннәр, бик калын сукнолардан, бөрмәләп, ирәнләрнеке салдат шиниле кебек. Пилбау да, кор да дийәдеген, эц кор. Инәмнеңке әнисенеңке эце төлкө, тышы пелүш тун булган. Сипкә (туйда кода-кодагыйлар тарафыннан кара-каршы бирелә торган бүләк. Гадәттә, кием-салым, тукыма һ.б.) китергәннәр, кодагый миңа сип китерә минең йакын-йакын туганнарыма. Пес тә шулай апбарабыс йакын тыуганнарына, кодагый белән әле йыйылышта (мәҗлестә) бергә булган ийек. Инәм бик йарлы калган, аңа күрә бес укый алмадык. Көфөр бәндәләр аркылы бездийләргә күр сәтпәсен. Кәсер тә сиб әкилде, йекет күмәце дип итмәг апарабыс, тос. Элег инде пастил әйбере була торган, йурканы булар. Элек тотон-кабын (савыт-саба) алып килә торган. Йәштә йырлыйдагым, кәсер онтоп петкәм. Йитәрбә, күппә (күпме) йыр йырлап куйдым. Тугабыс, үскәбес, инте картайдык. +Әле ул корткайактың тештәре тезелеп тора. Питләрендә бер дә чөрөш (җыерчык) йуг иде. Энә күсти (саплый) күстексес. +Нимәләр кийептеләр? Ирәнләр тагайа, кәбәч кийгәннәр. Бес айакка чолок, казаннар пазар ойок тиләр, пима кийәбес, майбак (йон оек), озон ойок ул. Ул элек утырарбыс, бәйләнәбес, мендәр аwызын бәйләп, пирастина итәкләрен пәйләйбес. Пиманыкы куныцы белән йамаганнар пима тишелсә. Сукунный бурки катын-кысларныңкы, бурки ирләрнең ак, оссон куныцлы. Бестә чарык йук, батинка йока боронзиттан (брезент) була, галушлы. Бийек үкчәле туфләләр байларда гына була. Сыргалар, беләзекләр, кәпәч булган катын-кыс пашында, күгелтерем энзеләр теккән, ак йебәк шәл, осон цацаклы йабынганнар. Билле бишмәт кигәннәр. Кыйык тиләр ийе, аны башларына йабып кунакка бара торган ийек, кыйык өстән кәбәц шигеллене кийәләр, түбәсе ачык. Матур чигелгәннәре дә була иде, хәситә ул сестәге йанчык кебек, догалык үсенә ул. Әйбәт торган кызларга җиңсес камзул, ату (каюлы читек) бик йомшак, асты табансыс, үкчәле булганын читек диләр иде, байбакны (к. майбак) кулаша былан кийәләр, тула килгән кешеләрдә булган ул. +Сөйләүче: Фәйзуллина Мәүлия Габдрахман +кызы (77 яшьтә). Абытай авылы. +2004 елгы экспедиция язмасы +Озон килгәннәр кыстар да, бестең инәйләр элеккецә кейгәннәр. Камзул йеңсез, пелүштән (к. майбак), инәмнәр үскәндә килде микән. Моннан каймәләп тегелгән итәге. Озон йеңле күлмәк, түш йабык, йакалары каптырылган, түшең ацык булбасын. Өйрәңгәле тырышапыс, пестән тә әбиләр бик йәмсес пулган. +Йебәк шәл. Озон цукту (чуклы), күптермә-күптермә иде. Минең күгелчемрәг иде, күптермәле (кабарып тора торган). Калфакны энҗесенә була сүтеп бетерделәр. Кәпәц кебек түгәрәген кәлпәк тий��ләр иде. Кәлпәкне генә кийә дә шәл йабына. +Элек була иде куштанны (бала итәк) күлмәктәр, матур иде, мин килдем аны, кайсы өц була торган. Онытыпмын, төймәле була иде, каптырмалы. Алтын бырошкалар була иде, согыш башталгац ыздайт иттек, йук хакка бирдек, ташы йанып тора иде йөзөкнең, ирләрнеке балдак. Беләзекне мамайлар (әби, карчык кеше) кигән, көмөш булган, таштулары (ташлылары) да була иде, тезелеп-тезелеп киткән ташту була торган. Цәц толымын линтылаб ишә идек, тәңкәләр wak кысцакларда (кыз балалар, яшь кызлар) була иде. Зур түгәрәк алкалар иде мамайларда, дутый (өрдерелгән юка пыяладан эшләнгән мәрҗән). Калфак паркет (бәрхет), төрлүцә энзеләр теккән. +Күкрәкцә (борынгы бизәнү әйбере: тукымага тәңкәләр, асылташлар тегеп эшләнә, муенга тагып күкрәк турысына киелә) өстән кийә торган, төрле тәңкәләр сапту (саплы), муйынга арт ка элеп куйа торган. Әйкүл (әлкой - хәситә; тәңкәләр, асылташлар тезеп ясалган, бер иңбашыннан икенче култык астына кие лә торган бизәнү әйбере) булган, ука белән, киң генә, аңа тужы матур көмөш тәңкәләр, акцалар, ташлар тезә торган, урта халык кийә торган кайа булса барганда. Әлкой, монта догалыгы инәм нең ке дә бар иде, маныңкы да, кайыш пула. Догалыклар тыгып куйа торган, кушып тегелецгән, төрлөцә итеп цигелеңгән, өстө матур. Көн дә кийә торган, астан йөри торган күкрәкцә дә була торган. +Цәцкә үрәләр иде тәңкәләр сабакту, бер-берсенә йалганып, кем өцне, кем дүртне. Цулпысы бар иде әбийемнең, цулпы wak кына тәңкәле, уртада агыйык (ахак). +Сөйләүче: Шаһивәлиева Диләфрүз (1929 елгы), +Кызылкаш авылы +Курчакка табыну турында. Иң әwәл өц бырат булган, Кур банбаевлар калган шулардан. Алар курчак тиргәп бәйрәм иткәннәр, курчакка табынганнар себерәкләр. +Курчакларны тегеп, кийендереп, кайа кәритәгәме утыртканнар. Сунаң (соңыннан) өй башына мендереп куйалар икә. Бәй рәм йетсә аптешеп кийендергәннәр, тегеннәр теккәннәр. Себе рәк халыкы курцак калыкы тийәләр. Курцакның бөтөн йерен тегәләр иде, цәцне тунның йөнөн кисеб алалар, курцакның башына тегәләр. Курцакны кайа бала-цага уйный, шунда сак лыйдыгын, түр (сәке) озон, өй эце буйына, анда курцак түрдә тора. +Туйлар. Песнең саманта кацырып китәләр иде. Соратып алганда әти-әнидән килеп сорый. Кийәүнең туганнары, быраты килә сауцы булып. Зур йомыш ман (белән) килдек, ти. Әңкәйләр ыриза булбай, ыризабасын, йукпа - бирәләр, байга (иргә) биргесе кели. Цын элеке шикелле булды, кәлбәне дә пешерәләр. Мин үзем тә бардым сауцы булып. Икәү киттек. Син баштусын, син сөйлә, тимен. Керәйләр, ылак-салак сөйлибез, теге ыштан цыгарып куйган. Серләрнеңке (сезнең) Мәймүнә дигән кызыгыз бар икән. Тойларны да салышып китәләр. Сип - подарок ансы, сип - бар нәрсәне бергә сип тиләр. Периданны үзеңнәр беләсеңнәр. Салымга йә булса бер тай бирәрбез, тиләр. Нүгәрләр (кияү егетләре) киләләр, кыз ишек шиленнән (ярык) генә йегетне күрә. Атам мынан инәм биреп куйгац ыризамын дигән. +Кызны күцереб алып кайталар. Кызрак ашы булган, йә бога (үгез), йә таны суйганнар, цәй ашлары пешерә торган. +Кысты алып киттеләр. Йегет йакта той боло гой (бит). Телем дә килби казанныкца сөйләшкәле. Кышын цана, шыңгырактар (кыңгыраулар) мыннан алып китә. Кодацалар әпкерәләр. Озон көйнәк, озон цацактуларны шәлләр бәйләп, бәлтә, айакта ату (читек), кейәүдә пизун (хром) үтек... +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зәйнәп (1917 елгы), +Кызылкаш авылы. +1996 елгы экспедиция язмасы +Калмак сөйләше +Фонетик үзенчәлекләр +Сузыклар, а авазы, мишәр һәм күпчелек себер сөй ләшл әр ендәге, урта диалектның дөбъяз, нократ, пермь, керәшен сөй ләшләрендәге кебек, иренләшү төсмере булмаган, ачык аваз булып әйтелә: ат, агач - урман, баш бала - гаиләдә беренче бала һ.б. +Сузыклар өлкәсендәге башка үзенчәлекләр аваз тәңгәл лекләренә, төрле комбинатор үзгәрешләргә кайтып кала. +Бер төркем сүзләрдә һәм фигыль формаларында әдәби телдәге ы авазына а сузыгы туры килә: суwак - суwык (суык), барба - бармы, кыргыссыңба - кыргызсыңмы, утыртарга - утыртырга, барарсыз - барырсыз, алар идем - алыр идем, күрәр - күрер - әд. карар һ.б. +ы ~ а түбәндәге очракларда теркәлгән: йаңы - йаңа (яңа), кызылчы - диал. кызылча - чөгендер; баргынчы - барганчы, чыккынчы - чыкканчы, кызаргынчы - кызарганчы һ.б. +Тамырларында у, о иренләшмә сузыклары булган сүзләрдә аннан соң килгән иҗектә о~а: туксон - туксан, тускон - тузган, ойнойдо - уйнайды - уйный. +ы ~ у: бы - бу һ.б. +Сөйләш өчен характерлы үзенчәлекләренең берсе - сузыкларның гомумтөрки системасы, нигездә, сакланып килү. Бу исә түбәндәге тәңгәллекләрдә чагыла. +Әдәби телдәге киң әйтелешле ә авазы урынына сөйләштә аның таррак әйтелешле, әдәби ә һәм и авазлары арасында торган варианты кулланыла (биредә без аны шартлы рәвештә э хә рефе белән күрсәтәбез). Бу вариант әйтелеш ягыннан бераз дифтонгоид характерда булуы һәм озынрак яңгыравы белән дә үзенчәлекле: инэм - инәм, эртэрэк - иртәрәк, йэлэклэр - җиләкләр, бэлгэ - билге, нэ менэ кэлдеңэр - нәрсә белән килдегез, белгэнемде - белгәнемне һ.б. +Шунысы характерлы, ә авазы тамырдагы и сузыгына да тәңгәл килә, шуның белән бергә, еш кына әдәби вариант үзе дә әйтелә: мэн/ мин - мин, эр/ир - ир, кэленчэк - киленчәк, йэңдү - җиңле һ.б.; бәйләгэн - бәйләгән, мэлэй < мәләй - бияләй, үткэзип - үткәзеп - үткәреп; +э (е)~и: керпеч - кирпеч, кебит/кэбит - кибет һ.б.; +и ~ э (е): тигермән - тегермән, әйбир - әйбер һ.б.; +и ~ ә: эйбит - әйбәт, бәйлиген - бәйләгән, иртигэ - иртәгә, бетергин - бетергән, бәйримнир - бәйрәмнәр, әйбирлирне - әйберләрне, кердиңэрмү - кердеңнәрме - кердегезме һ.б. (татар теле урта диалекты касыйм сөйләшендә дә шулай ук); +э (е) ~ ә: күгеwен - кигәвен, күкрәкче - күкрәкчә, менен - белән һ.б.; +ә ~ э (е): күпмә - күпме, әйләндерәгә - әйләндерергә һ.б.; +ә ~ и кайбер сүзләрдә, фигыль формаларында күзәтелә: йөрәсез - йөрисез, мән - мин һ.б. +Калмак сөйләшендә хәзерге татар әдәби телендәге у, ү авазларына - уо, үо, ә о, ө авазларына у, ү сузыклары тәңгәл килә. Бу күренеш шактый системалы характерда: +уо/о ~ у: куой - куй - сарык, куол - кул, зор - зур, бога - буга - үгез, алабода - алабута, йока - йука (юка), уорлау - урлау, ойнойдо - уйный һ.б.; +үө/ө ~ ү: куөп - күп, бөгөн - бүген, түөштек - түшлек, чөбрөк - чүпрәк; +у ~ о: сурату - сорату, куңгыз - коңгыз; +у ~ ау: шулау - шаулау һ.б.; +ү ~ э(е): чәйнүк - чәйнек һ.б.; +ү ~ ө: йүткерү - йөткерү һ.б.; +ү ~ ә: чебрүк - чүпрәк, йәйү - йәйәү (җәяү), үлүн - үлән һ.б. +Сөйләш өчен характерлы үзенчәлекләрнең берсе - 2 һәм 3 нче иҗекләрдәге ә - а сузыклары урынына ә - о ирен сузыклары әйтелү (чагышт.: о ~ а тәңгәллеге): көрәк - көрәк, йөрәк - йөрәк, үкчө - үкчә, сөйлөп - сөйләп, көбрөк - күбрәк, кийөн тө - көйәнтә (көянтә), албомнор - альбомнар, кугүзмөк - күгезмәк - әд. камзул, күркө - күркә. +ө ~ ә, о ~ а күренешләре беренче иҗектә иренләшмә авазлар килмәгәндә, соңгы иҗектә генә дә булырга мөмкин: бездекенчө - безнекенчә, кирөк - кирәк, сийлөжөм - сөйләшәм, кийнок - күлмәк, сийлөр - сөйләр һ.б. +Мисаллардан күренгәнчә, аларның күпчелегенең чыганак формасы тамырында ирен-ирен сузыклары булган. +Сыйфатлар азагындагы һәм -лы/-ле кушымчасындагы ы - е сузыкларына у - ү авазлары тәңгәлләшә: олу - олы, кечү - кече, кату - каты, ачу - ачы, сазу - сасы, изү - эссе, табанну - табанлы - үкчәле һ.б. +Иренләшү гармониясе. Бу күренеш, беренче чиратта, 2 нче, 3 нче һ.б. иҗекләрдәге сузыкларның иренләшүе һәм тамырдагы иренләшмә авазларга охшашлануында чагыла: көпрөк - күбрәк, чөгөн (чагышт.: пермь. чөгин) - чуен, сокмо - сукма - әд. килесап, өлчөйткөн - үлчи торган (булган), сөй лөр - сөйләр, көкөм - күкәм (үзеннән кечерәкләргә, эне яки сеңелгә эндәшү сүзе), бол гондор - булгандыр, коноктор - кунаклар, болгон - булган, торо < тура - әд. туры, молло - мулла, токозно бөтергән көрөс өң - тугызны бетергән күрәсең, коштонно - куштанлы - киң бала итәкле, туктодомо - туктадымы, ойнойдо - уйнайды - әд. уйный һ.б. +Билгеле бер төркем сүзләрдә ы-е авазлары иренләшә (кире ассимиляция булса кирәк): кошко көн - кышкы көн. +Аңкау гармониясе. Алгы рәт сузыклары урынына арткы рәт сузыкларын куллану: быжырадык - пешерәбез, кукай - күкәй, тадау - диал. тәтәү - әти, тыт - диал. тет - карагай, кычу чанак - кечкенә чана, йунату - йүнәтү (юнәтү), чынча - чәнчә (бармак) һ.б. +Түбәндәге сүзләрдә киресенчә күренеш, ягъни арткы рәт сузыклары урынына алгы рәт сузыклары кулланыла: чөгөн - чуйын, мәркүп < морковь - кишер, әрзән - арзан, сүкрәнү - сук рану һ.б. +Рәт гармониясенең бозылу очраклары табыла: эшл'эды - эшләде, кийнок - күлмәк, иноу - инәү - әни һ.б. +Авазлар төшү. ы - е авазлары төшә: тороснан - турысыннан, эжегнән - ишегеннән һ.б.; аузын - аwызын (авызын); +а: баллар - балалар һ.б. +Сузыклар өстәлү. ә: тезә - тез, +е: керетмичә - кертмичә. +Дифтонглар. -өй дифтонгы, татар әдәби телендәге кебек үк, үзе әйтелә: көйәнтә - көянтә, төйәп - төяп, өй, сөйәк - сөяк, сөйләжәм - сөйләшәм төймә һ.б. Шул ук вакытта: өрәтү - өйрәтү. +Фигыльләрдә әдәби -ый/-и(й) дифтонгының борынгырак -ай/ -әй варианты кулланыла: белмәйем - белмим, йасайдык - йасыйбыз (ясыйбыз), ашайсын - ашыйсың, болмайчы - булмыйча һ.б. +Әдәби телдәге у - ү авазларына калмак сөйләшендә -оу, -өү дифтонглары тәңгәл килә; бу очракта киләсе иҗекләрдәге ы - е сузыклары иренләшү гармониясенә бирелми: оукытты - укытты, өүтек - үтүк, оурус - урыс һ.б. +Ачык иҗек оештыра торган и авазына -эй дифтонгы тәң гәл килү очраклары күзәтелә: әней - әни, дейдең - дидең, әтей - әти һ.б. +Тартыклар. Күпчелек себер сөйләшләреннән аермалы буларак, калмак сөйләше ч-лаштыручы сөйләш булып тора, ч авазы шартлау элементы булган кушык аваз булып әйтелә: тчилэк - чиләк, тчәтчә - чәчә, баргатч - баргач, тчанак - чана, тчардык - чардуган, пэлетч - бәлеш, петчэн - печән, кунытч - куныч, кызылтчы - чөгендер, тадартча - татарча һ.б. +ч авазының яңгырау пары җ авазында да шартлау элементы күзәтелә, тик бу күренеш, ассызыклап үтәргә кирәк, нигездә, сүз башында, аерым сүзләрдә генә урын ала һәм бик сирәк очрый. +Башка үзенчәлекләр тартыклар арасындагы тәңгәллекләргә, төрле комбинатор күренешләргә һ.б.га кайтып кала. +Билгеле бер төркем сүзләрдә һәм формаларда б ~ м: искебоскы - иске-москы; салбаган - салмаган, калбады - калмады, бирбэйте - бирми, бэрбэделэр - бирмәделәр, кибэдек - кимәдек һ.б. (саңгыраулардан соң юклык кушымчасы -па/-пә вариантында кулланыла: чэчпәделәр - чәчмәделәр, чыкпас - чыкмас һ.б.); барба? - бармы? Шулай ук: итпәк - икмәк. +Түбәндәге сүзләрдә м~б: муз - боз, мэлэй - бияләй, мелен/ менен - белән. +Бер төркем төрки-татар сүзләрендә п авазы борынгы әйтелеш не чагылдыра: керпек - керфек, йапрак - йафрак (яфрак) һ.б. +Алынма сүзләрдә исә п ~ ф: зэгыйп - зәгыйфь, мәркүп < мәркүф < морковь - кишер, партук < фартук - алъяпкыч, сапер - сәфәр, Чәпар - Жәгъфәр (Ягъфәр). +Алынмалардагы һәм пешерү сүзендәге п авазының яңгыраулашу очраклары бар: Wапа - Вафа, Бәркийа - Фәрхия (ф > п > б), быжырадык - пешерәбез һ.б. +н ~ ң (II зат хикәя фигыльләрдә кушымчадагы этимологик н саклана): йәшсен - яшьсең, ашайсын - ашыйсың, тыгасын - тыга сың, аузын тотасын - авызын тотасың һ.б.; иялек килеше кушымчасында: анын - аның, песнен - безнең, абаудын - апамның һ.б. +Алмашлыкларның чыгыш килешендә сүз азагында ң~н: анаң - аннан, минәң - миннән, тегенәң - тегеннән һ.б. Шулай ук: суwынаң - соңыннан. +ч авазы сүз башында й (> җ) авазына тәңгәлләшә: Чәкпәр < Җәгфәр (Ягъфәр), чан - җан һ.б.; Гөлчан - Гөлҗиһан, арчак < арҗак - арйак (аръяк) һ.б. Мондый күренеш сирәк. +Калмак сөйләшенә дә й-лаштыру хас: йаулык - яулык, йәйәү - җәйәү (җәяү), йәйен - җәйен (җәен), йөрү, йийыштырды - җыйыштырды (җыештырды) һ.б. +Татар теленең үз сүзләрендә қ авазы үзе саклана: кан - хан, катын - хатын, йакшы - яхшы һ.б. Гарәп-фарсы алынмаларында еш кына қ ~ х, ә сүз азагында х бөтенләй төшә: кәбәр - хәбәр, ника - никах һ.б. қ ~ х чагыштырмача сирәк очрый. +Шуның белән бергә, калмак сөйләшенә д��, башка күпчелек сөйләшләрдәге кебек үк, қ/к авазларын спирантлаштыру хас: Орхийә - Оркыя, тырах < тырак - тракт, тахйа - такыя - бүрек һ.б. +Татар теле һәм аның сөйләшләре өчен дә ят фарингаль һ авазы төшә: аман - һаман, аwа - һава, Әдийә - Һәдия, уш - һуш, Зөрә - Зөһрә, тәрәт - тәһарәт, Гөлчан - Гөлҗиһан, Майсипә - Маһизифа һ.б. +Аерым сүзләрдә генә күзәтелә торган тәңгәллекләр: б ~ ч: биркану - чиркану; м ~ н: тырмак - тырнак; мд ~ мн: имдәргә - имнәргә, белгәнемде - белгәнемне һ.б.; н ~ л: тешнәү - тешләү; з ~ д: изән - идән; й ~ ң: мийә - миңа, сийә - сиңа; ч ~ ш: пәлеч - бәлеш; й ~ ш: йоморт - шомырт; ш ~ с: Шэмши - Шәмси (Шәмсетдин) һ.б.; ш ~ к: кыйыш - кыйык (кыек); қ ~ у: чолгак - чолгау; к ~ б: көдрә - бөдрә. +Калмак сөйләшендә яңгырау тартыкларның кулланылышы, башка себер диалектларыннан аермалы буларак, нигездә, әдәби телдәгечә: Зөрә - Зөһрә, зәгыйп - зәгыйфь, бәйрим - бәйрәм, белгәнемде - белгәнемне һ.б. +Шулай да, сүз уртасында бик сирәк кенә, яңгыраулар ның саңгыраулашу очраклары теркәлде: токоз - тугыз, пестеңке - безнең, йуркан - йурган (юрган), Көлчийан - Гөлҗиһан, анта - анда, кәбәч/кәпәч - түбәтәй, Майсипә - Маһи зифа һ.б. +Ике сузык уртасындагы с, ш, т саңгырау тартыкларын яңгыраулаштыру актив: +с: сазу - сасы, изү < исеү - эссе, козок - диал. косок - эрбет чикләвеге, кайзы - кайсы, йазау - йасау (ясау) һ.б.; +ш: шежә - шешә, пежерү/быжыру - пешерү, кыжын - кышын, йомжак - йомшак, тырыжадык < тырышадык - тырышабыз, сөйләжәм - сөйләшәм, йәжел - йәшел (яшел) һ.б.; +т: тадарча - татарча, кадын - хатын, бырады - браты - энесе, тадау - диал. тәтәү - әти, йарадам - йаратам (яратам), алабода - алабута, аду - диал. ату - читек һ.б.; +к/қ: күгерт - күкерт - күк күкрәү, йогы - йокы һ.б. +Ике сузык уртасындагы ғ/г авазлары редукцияләнә яисә аларга w соноры тәңгәлләшә: уwыз - угыз, тәwермән - тегермән, тее/теге - теге һ.б. +Авазларның охшашлануы (ассимиляция). Тел очы н тартыгы үзенең алдындагы авазларга өлешчә охшашлана: бездеңке - безнеке, көштөңкө - көштнеке - итнеке һ.б. +Саңгырау (w, к) тартыклардан соң килгән күплек һәм башка кушымчалардагы л соноры үзеннән алдагы саңгырау авазларга охшашлана; сонорлардан соң - яңгырау д авазына күчә: кийнөктөр - күлмәкләр, йәштәр - яшьләр, чәчкәндәр - чәчкәннәр, йалдыйлар - яллыйлар, сыстай - сызлый, эштэдек - эшләдек, корсакту - корсаклы, йэңдү - җиңле, ништәй - нишли, тукту < диал. туклы - туклыклы һ.б. +Кире һәм тулы ассимиляция очраклары түбәндәге сүзләрдә теркәлгән: менен - белән, чөчө - төче, шулай ук: бессең - безнең, колосса < колодец (кое) һ.б. +Авазларның охшашсызлануы (диссимиляция): бер ләт - бер рәт, кылбагыш - көнбагыш, чөмөш/чүмеш - чүмеч, чычкан - тычкан, орыччы - русча һ.б. +Тартыкларның төшүе. л, н: исәгән - исләгән - абайлаган, хәтердә тоткан, муча - мунча, күптә йук - күптән юк - күптән түгел, йугату - йугалту (югалту) һ.б.; т: асында - астында; тырах < тракт, сирбан - сервант; ғ: йома- җомга; w: күгөөн - кигәwен (кигәвен); й: чинак - чынайак (чынаяк). +Икеләтелгән авазлар кыскара: минән - миннән, араснан - арасыннан, анан - аннан, аwзынан - авызыннан, килгәнәр - килгәннәр, әлә - әллә, изү < исү - эссе һ.б. +Тартыклар өстәлү. с: сәwәләп - әwәләп (әвәләп), г: илгэк - иләк. т: йелткә - җилкә, к: экке - ике. қ/к: хәтлек - хәтле, чанак - чана. йеткенчек - җиткәнче, кайткынчык - кайтканчы. +Этимологик л саклану: толтырба - тутырма, өлтөргөн - үтергән. +Авазларның урыны алмашыну (метатеза) очраклары бар: чолок < чолка - оек, курч'ук < кр'учок - рус. крючок, чөпчәрә - диал. чөчпәрә - пилмән, бала-барка - бала-чага һ.б. +Морфологик үзенчәлекләр +Исемнәр. Исем сүз төркеменең грамматик категорияләре, аларны белдерә торган чаралар, нигездә, әдәби телдәгечә. Шулай да, калмак сөйләшендә бу өлкәдә дә характерлы үзенчәлекләр табыла. +Иркәләү-кечерәйтү сөйләштә татар әдәби теленә хас -кай/ -кәй, -чык/-чек кушымчалары белән белдерелә: Мәрхүмкәй, инәм сүли иде. +Бу кушымча ярдәмендә диалектизмнар да ясалган: әчегәй/ иҗекәй - корт (кызарганчы кайнаткан эремчек), саргай - сарана, эшләкәй - тел кереше, чалкай - кычыткан һ.б. +Кеше исемнәренең кыскаруы һәм аларга -й, -ук/-үк, -кай/-кәй, -ч, -ш иркәләү-кечерәйтү кушымчалары ялгану күренеше бар: Сибай - Сибгатулла, Баркай - Барый, Wәсүк - Вәсимә, Мәтүк - Мәдинә, Файзуш - Файзулла һ.б. +Мөрәҗәгать итү, эндәшү формасы, тау ягы керәшеннәре һәм себер сөйләшләрендәге кебек, -ау/-әү кушымчасы белән ясала: бабау - бабай, мамау - әби, абау - апай, тәтәү/тадау - әти, инәү/инау - әни һ.б. Гәйшә мамау дийәдек без - Без Гайшә әби дибез. +Нисбәтлелек белән бәйле үзенчәлекләр. Калмак сөйләшендә гомуми нисбәтлелекне белдерә торган -ныкы/-неке кушымчасы, әдәби һәм тарихи тулы вариантта да кулланыла. Әдәби тел дән аермалы буларак, ул хәбәрлек составында түгел, бәлки аергыч булып килә. Мәсәлән: Кандыкныңкы төбен ашайлар - Кандыкның (Себер ягында үсә торган үлән) тамырын ашыйлар. Чын калмактардыңкы сөзләрен өжөтөп - Чын калмакларның сүзләрен ишеткән. +-ныңкы/-неңке/-ныкы/-неке кушымчалы аергычлар еш кына инверсияләнәләр: Уйыклы-чийыклы кунычы атуныкы - Читекнең кунычы каюлы-каюлы. +Сан категориясе. Калмак сөйләшендә бу категориянең ясалышында үзенчәлекле күренешләр бар. Әдәби телдәге кебек, ул -лар/-ләр, борын авазларына беткән сүзләрдән соң -нар/-нәр кушымчасы белән ясала. Шунысы характерлы, күплек кушымчалары иренләшү гармониясенә буйсыналар һәм, еш кына, иренләшкән вариантта (-тор/-төр/ -нор/-нөр һ.б.) да кулланылалар. Традицион сөйләштә аның ассимиляцияләшкән вариантлары да күзәтелә. Мәсәлән, саңгырау авазларга беткән сүзләргә күплек кушымчасының -тар/-тәр/-тор/-төр вариантлары ялгана: ал'бомнор - альбомнар, коноктор - кунаклар, йэлэктөр - җиләкләр, йәштәр - йәшләр (яшьләр), аттар - атлар һ.б. +Сонор яки яңгырау авазларга беткән сүзләргә әлеге вариантның яңгырау төре ялгана: өлөндөр - үләннәр, балдар - баллар (бал - мёд). +Икенче иҗектәге киң әйтелешле авазлар тарая, мондый очракларда бу сүзләргә ялганган күплек кушымчалары да тар вариантта әйтелә: бәйримнир - бәйрәмнәр, әйбирлир - әйберләр, балылыр/баллыр - балалар һ.б. +Килеш категориясе. Иялек һәм төшем килешләре, әдәби -ның/-нең, -ны/-не кушымчасы белән беррәттән, -тың/-тең, -ты/-те (саңгырау авазлардан соң), -дың/-дең (сонор яки яңгырау авазлардан соң) вариантлары ярдәмендә ясалырга мөмкин, тик бу күренеш, нигездә, өлкән буын вәкилләре сөйләшендә күзәтелә: Әле пичте бозадык - Әле мичне сүтәбез. +Юнәлеш килештә саңгырау авазга беткән исемнәргә яңгырау варианттагы кушымча ялганырга мөмкин: Абасы (апасы) көйөүгә урысга (руска) чыкты. +I һәм II зат берлек сандагы тартымлы исемнәр төшем килешендә кыпчак тибында да (ны/-не), угыз тибында да (-ы/-е) формалашырга мөмкин, тик мондый күренеш сирәк очрый: йоломо/йоломны - йулымны (юлымны). Күземе кан йәйде - Күземне кан басты. +Алмашлыклар. Аларның составы, төркемчәләренең ясалышы- төрләнеше калмак сөйләшендә дә, нигездә, әдәби телдәгечә. Шул ук вакытта кайбер аерымлыклар да бар. +Нисбәтлелек кушымчасы алмашлыкларда да -ныңкы/-неңке/ -ныкы/-неке/-дыңкы/-деңке/-тыңкы/-теңке вариантларында күзәтелә, бу кушымчаны алган алмашлыклар, әдәби телдәгечә хәбәрлек составында түгел, ә бәлки аергыч ролендә киләләр. Мисаллар: Аныкы (аның) кызы Алабугада тора. Мэнеңке адаминэм оукыганнар - Минем ата-анам - укыган кешеләр. Сәнеңке инәң калмакма? - Синең әниең калмакмы? Бездеңке ал'бомнор бар - Безнең альбомнар бар. +Зат алмашлыклары: мэн /мән /мин - мин, сэн/сән/син - син, ал/ул - ул, пес/бес/бесләр/без - без, сез/сезләр/сләр - сез, улар/ алар - алар. Мәсәлән: Мән ләчинкәле тугач йарадам - Мин эчле кабартма яратам. Сезләр (сез) килү алнында гына туктады йамгыр. Уларга барганда мамауга да кердем - Аларга барганда әбигә дә кердем. Сләр коноктор болодоларма? - Сез кунаклар буласызмы? Мән сурадым анан - Мин аннан сорадым. +Алмашлыкларның төрләнеше. Мин, син алмашлыкларының иялек килешендә тамырдагы -н- төшә һәм түбәндәге вариантлар барлыкка килә: мийең/мийң/минең - минем; сийең/сийң/синең - синең, аның/ааң/аң - аның. Мәсәлән: Мийең әтийем аwылдыңкы (авылныкы). Минең инәм дә эштәде (эшләде). Сэнең дә баллар алтаума (алтымы)? Мийң (минем) бер малайым да киткәне йук. Минең тәтәм анда эштеды, күрөзен - Минем әтием анда эшләде, күрәсең. Мийң кийнок коштонно - Минем күлмәк балитәкле. Аң (аның) йанына калык йөрөткән (йөри торган) иде. +Иялек килешендә сөйләшкә хас охшашлану күренеше чагыла: Сездеңкеләр алар - Сезнекеләр алар. Бессең мамау ника оукытты - Безнең әби никах укытты. +Мин, син зат алмашлыклары юнәлеш килешендә мэңэ/миңә/ мийә, сэңэ/сиңә/сийә формаларында кулланыла: Эреңә (иреңә) мамау (әби) булгач, мийә дә мамау (миңа да әби) була. Сэңә дә кэрөкпө әпәй? - Сиңа да кирәкме ипи? Иртән көн болбасба сиңә (булмасмы сиңа). +Ул зат һәм күрсәтү алмашлыгы юнәлеш килешендә аныңа формасында да ясала (чагышт.: пермь сөйләшен��ә мондый форма барлык зат һәм күрсәтү алмашлыкларында күзәтелә): Аныңа (аңа) бардым, айаклары шешкән. +Күрсәтү алмашлыклары. Калмак сөйләшендә аларның составы, нигездә, әдәби телдәгечә, аерымлыклар исә аларның фонетик яңгырашларында чагыла: бу/бы/би - бу, ол/ул/у - ул, менәкә/менә - менә, теге/тее/ти - теге, мондый; андый - андый, шундый; монча - моның хәтле һ.б. Мисаллар: Аурыб алдым менәкэ кату - Менә каты авырып алдым. Бы сыу чумган - Бу су коенган. Бу куркай (курка) икән, бармаган. Әле тее wak (черки) чыкты, мөшкә. Үремнәре монча иде - Толымнары моның хәтле иде. Бусага аша әйбер алырга да йарамый, бийагына (бу ягына) чыгыб аласың. Ол тау башка кэттек, соу чәчештек. - Шул тау башына киттек, су сибештек. Анауны айыр ды икегә - Әнә аны икегә бүлде. Теге дөнйада (коймаклар) пежерәлмәссең (пешерә алмассың). Майга салган соң, ул кабара. Ти + йагын (теге ягын) әйләндерәгә түгел аның. Бу йәш әле минән (миннән). +Традицион сөйләшкә шул һәм аның нигезендә ясалган шундый, шулай һ.б. алмашлыклар хас түгел. Мәсәлән: Песнеңке тәтәү ол йактан - Безнең әти шул яктан. Кэбиттэ безнеке андый, йомжак - Безнең кибеттә шундый (икмәк), йомшак. Марда (балык тоту җиһазы) йасаганнар талдан өреп, эwеннәр булган, көлтә (көлтә) коротканнар, элек андый (шундый) булган. +Алмашлыкларның төрләнеше әдәби телдәгечә. Шулай да кайбер аерымлыкларны күрсәтеп үтәргә кирәк. +Белән, кебек бәйлекләре алдында килгән иялек килештәге алмашлыкларның азагында ң авазы кыскара: Мырмашовка диләр, аны (аның) белән балык тоталар. Мине (минем) белән бер йәшле кызлары үлде. Безне кебекләр (безнең кебекләр) барысы да китте соугышка. +Чыгыш килешендә ике н (-нн-) авазының берсе кыскара, азакта ң ~ н: Минәң бәләкәйе - Миннән кечкенәсе. Анаң кәтте - Аннан китте. Өч бала калган анаң (аннан). Анаң сун (аннан соң) инде өй салдылар. Минәң олу әwәм (апам) Минусинискида. Капкасы тегенәң (тегеннән). +Сорау алмашлыклары: кем, нэ/ни//нәрә/нәстә - нәрсә, канча - ничә, күпме, кандий - нинди, ничек; каа/кайа - 1) кая; 2) кайда; кайчан һ.б. Мәсәлән: Канча йэштә? - Ничә яшьтә? Бозау кандый була, тай да андый - Бозау нинди була, тай да шундый (ягъни, тай колын дигән сүз). Кайа аптырады икән - Кая ашыкты икән. Шәлем каадыр (кайдадыр). Кызны бирмәгәннәр, буш кандый (ничек) кайтырга кирәк. Нәстә теләдем, аны ашадым. Канди әле? - Ничек әле? Әллә кандийрәк бо пичә - Әллә ничегрәк бу хатын. +Кайчан сорау алмашлыгы "кайвакыт" мәгънәсендә дә кулланыла: Күкрәге белән бергә озон партык (алъяпкыч) кигәннәр, кайчан (кайвакыт) йакасы да булган. +Билгеләү алмашлыклары: бөтенесе/бөтөрәсе - бөтенесе, әр - һәр, әммә йугы - барысы, бөтенесе; өйсө/өсө/үзе - үзе. Мәсәлән: Әммә йугымны орлап ташладылар - Барысын урладылар. Ашны (токмачны) үзе йасай ул. Нәрсә тели, бөтөрә сен (бөтенесен) йасайлар туйга. Без сэгез кыз, барыбыз да теребез. +Юклык алмашлыклары, әдәби телдәге кебек, сорау алмашлыклары алдына бер яки һич сүзләре ялганып ясала: бернәс тә - бернәрсә, беркем/ичкем - һичкем, ичкаа/ беркаа - беркая, беркайда һ.б. Мәсәлән: Кайтып төштек, бернәстәбез йук. Ичкем белбәгән, ичкем көрбәгән - Һичкем белмәгән, һичкем күрмәгән. +Калмак сөйләшендә билгесезлек алмашлыклары да әдәби тел дә ге чә ясала: Нэдэр болгон, сөйләшбәй - Нәрсәдер булган, сөй ләш ми. Каадыр аныкы агачы булады - Кайдадыр аның агачы була. +Сыйфатларның грамматик категорияләре, семантикасы һәм синтаксик функцияләре әдәби телдәгечә. Бары тик -лы/-ле ку шымчасының -лу/-лү, -ту/-тү вариантларында әйтелүе генә калмак сөйләшенә үзенчәлекле төсмер өсти: Корсакту болгон - Корсаклы булган. Малды-кожту кэлде килен - Килен маллыкошлы (мал-туарлы) килде. +Рәвешләр. Әдәби телдәге -дай/-дәй кушымчасы калмак сөйләшендә тар вариантта кулланыла: Чәчләре камыштий. Самза (чәкчәк) чәчәктий матур була. +-лай/-ләй рәвеш ясагыч кушымча сөйләштә шулай ук актив: Акчалай (акчалата) да бирделәр, ипи дә бирделәр. Әтийем йәшләй үлде. +Ел фасылларын һәм тәүлек вакытларын белдерә торган сүзләрдән вакыт рәвешләре әдәби формалар белән дә (кышын, йәйен - җәен һ.б.), башка чаралар ярдәмендә дә ясала. +-ын/-ен: Йәйен чачадылар, печән чабадылар - Җәен чәчәләр, печән чабалар. Йәйен арба, кышын чанак кулдан төшмәде. Иртән кайтасыз. +-гылык/-гелек, -кылык/-келек: Кышкылык иликтр йанмады. Кышкылыкка оутын кертәм. Йәйгелек өчен эспүшкә (кечкенә өй) салдылар. +-кыда/-кедә: Кар төрлечә була кышкыда (кышын). +-кы/-ке/-ко + көндә: Кошко көндә йаулыктан, мамык шәлем дә йук. +Бәйлек сүзләр белән: Кыш wахытны (кышын) кычу чанак (кечкенә чана) белә китеп кала иде. Көм буйына (көн буена) йагып тора идек пичте. Кайтты иртәсе белә (иртә белән). Кар белән йаңгыр йаз-көз wахытта. +Фигыльләр. Бу сүз төркеменә хас категорияләр (зат, сан, вакыт һ.б.) әдәби телдәгечә. Сөйләштә аларның формалашуы белән бәйле кайбер аерымлыклар да бар. +Юклык категориясе калмак сөйләшендә -ба/-бә/-па/-пә (-ма/-мә) кушымчасы белән ясала: оукытпады - укытмады, белбәйем - белмим, болбасба - булмасмы, тотпаган - тотмаган, эш пөтпәй - эш бетми һ.б. Мәсәлән: Песнеңкеләр чәчпәделәр микән. Кэлбэсен (килмәсен) дип йазган. Албайдым - Алмыйм. Конбойсоңмо? - Кунмыйсыңмы? +Затланышлы фигыль формалары. Хәзерге заман хикәя фигыль нең әдәби формасы I зат берлек санда тулы һәм кыс ка вариантларда күзәтелә (чагышт.: әдәби телдә һәм күп кенә сөйләшләрдә дә шулай ук): Мән оукытамын - Мин укытам. Мән сөйләжәм тадарча - Мин татарча сөйләшәм. Су ийәсе тарта, мин куркаймын (куркам). +Кушымчаларда әдәби телдәге -ый/-ий урынына -ай/-әй әйтелергә дә мөмкин, тик ул системалы түгел. Мондый хәл калмакларга катнашкан этник компонентларның йогынтысы көчле булу белән аңлатыла булса кирәк: Тадарча йырлайбыз (җырлыйбыз). Тешем сыстай, азаwы сыстайды (сызлый). +II зат берлек сан кушымчасында тарихи н саклана: Казы тыгасын (тыгасың - тутырасың) ат суйсан, анан ашайсын (ашыйсың). +II зат күплек сан берлек формасына (-сың/-сең) өстәмә рәвештә -ар/-әр (< -лар/-ләр) кушымчасы ялганып ясала: Бы йакка барасыңар (диал. барасыңнар) - Бу якка барасыз. Күрсәтергә апкайтасыңар (алып кайтасыңнар > алып кайтасыз). +Хәзерге заман хикәя фигыльнең калмак сөйләшенә хас традицион формасы -ады/-әде/-ыйды/-иде кушымчасы белән ясала һәм 2 нче төркем зат кушымчалары ярдәмендә төрләнә: аладым, аладың, алады, аладык, аладыңыс, алады(лар). Мисаллар: Самза пыжырадык, йеде-сэгез кадын - 7-8 хатын чәкчәк пешерә без. Без аларны чакыртадык, тырыжадык, өстәлләр йасай дык - Без аларны (өлкәннәрне) чакыртабыз, тырышабыз, өс тәл ләр ясыйбыз. Чабата болгон, каадыр аныкы агачы булады - Чабата булган, кайдадыр аның агачы була. Кырык көн булады (була). Бырады аныңкы монда торады - Аның энесе монда тора. Акча бэрбэйте (бирми). Эжек ачык, анта таwыктар, кой лор торото - Ишек ачык, анда (ул абзарда) тавыклар, сарыклар тора. Пөү гөн китөдө алар - Алар бүген китә. Өн салып сык тайды - Кычкырып елый. Белбидем, каа китт+икән - Белмим, кая китте икән. Әле пичте бозадык (мичне сүтәбез). +-ды/-де кушымчасы саңгырау вариантта да әйтелә, тик ул си рәгрәк. Бу исә калмак сөйләшендә саңгыраулаштыру күре нешенең пассив булуы, чикләнгәнлеге һәм ике сузык арасында т авазының яңгыраулашуы белән аңлатыла. +Көнчыгыш диалектларның башка сөйләшләрендәге кебек үк, әлеге сөйләштә дә -ты/-те кушымчасы башка сүзләргә, сорау алмашлыкларына да ялгана: Әнийемте (әнием) инде минеңке йәшләй калган. +Хәзерге заманның аналитик формалары. Калмак сөйләшендә эшнең гадәтилеген, даимилеген белдерә торган -ткан/-ткән (-а торган/-ә торган) формасы бар: Өлчөйткөн бездеңке тадау - Безнең әти гадәттә үлчи. Йәйен тачок була торган, былафкы уйный идек - Җәй көне гадәттә кичке уен була, йөзек салыш уйный идек. Силос салатканбыз өлөннәң - Үләннән гадәттә силос салабыз. Ураган дип койоткомбыс - Ураган дип куябыз (көчле җил иссә). +Эшнең шушы мизгелдә башкарылуын белдерә торган -ып/ -еп + утыра яки йата төзелмәсе: Ана, Көлчийаның кэлеб утыра - Әнә, Гөлҗиһаның килә. Мин барганда мамайы кайтыб утыра (әбисе кайтып килә). Сез өй сайын йөреп йатасыз (йөрисез). +Үткән заманнар. Билгеле үткән заман, әдәби телдәге кебек, -ды/-де/-ты/-те кушымчасы белән ясала, төрләнеше дә әдәби телдәгечә: Ул молло болдо айылда - Ул мулла булды авылда. Кийноктөр тектеләр йәжел - Яшел күлмәкләр тектеләр. Чабата болган, без кибәдек - Чабата булган, без кимәдек. Печинд + эштәдек, берг + өстөк - Печәндә эшләдек, бергә үстек. +II зат күплек сан -(н/ң)ор/-н(ң)өр (< -нар/нар) кушымчасы белән ясала: Көрдөңөрбә? - диал. көрдөңнәрме? - күрдегезме? Барка бабага кердиңэрмү? - Барка бабага кердегезме? +Билгеле үткән заман функциясендә -ган/-гән формасы кулланыла, ул I затта тартым кушымчалары да ала: Без анда торганбыз - Без анда тордык. Тайгага (ав. ис.) күчеп киткәнебез (киткәнбез). +Күптән үткән заман, әдәби телдәге һәм татар теленең күпчелек сөйләшләрендәге кебек, -ган/-гән һәм иде ярдәмче фигыле белән ясала: Монан көлгән идем - Моннан көлгән идем. Көп килгөйнилэр, бийүлөрө көп болды - Күп килгәннәр иде (артистлар), биюләре күп булды. +Нәтиҗәле үткән заман, әдәби телдәге кебек үк, -ган/гән кушымчасы белән ясала: Бер бала тыwгансың (тапкансың), чачың аппак. Терәнгән килеш калкып киткән - Сөялгән килеш йоклап киткән. Өчөрөп (сүндереп) куйгансыз тилебизырны. Инәсе көрбөгөн - Әнисе күрмәгән. +II зат күплектә зат кушымчасы (сыс/-сес<-сыз/-сез) кыскара: Беркемдә дә чай эчмәгәндерес (эчмәгәнсездер). +Калмак сөйләшендә дәвамлы үткән заманның түбәндәге формалары күзәтелә: +-а + иде: Киндераш, дары бырын чәчәләр иде - Элек киндер, тары чәчәләр иде. Тадарча кырук уйный идек - Татарча түгәрәк уен уйный идек. Каш карайталар иде. +Бу конструкциядә зат кушымчасын төп фигыльгә ялгау очраклары да бар, тик бу күренеш сирәк: Сугып сукмада ашыйбыз иде киндерашны - Киндер орлыгын киледә төеп ашый идек. +-а/-ә торган/-аткан/-эткән: Көләч казып, көләчтән алаткан идек тәмне соу - Чишмә казып, чишмәдән ала торган идек тәмле су. Элек зор алтын сырга (алка) бар иде, дутый дип куйа торган ийек. Токмок йазый торган идек - Тукмак ясый торган идек. Калыктан җийштырып йөрөткөн идек (йөри торган идек). Айыл аркылы Йургага (ав. ис.) барат иде - Авыл аркылы Юргага бара торганнар иде. +-ыр/-ер иде (бу форма бик сирәк): Йәйен одордык - Җәен утар идек. +Билгесез киләчәк заман кушымчаларында фонетик үзгәрешләр күзәтелә. Иренләшү: Сийлөр сезгә көп - Сезгә күп сөйләр. +Киң авазларның тараюы яисә, киресенчә, тар авазларның киңәюе: Анда барарсыз (барырсыз). Басмыйм дисәң дә ба сарсың, тормош булгач. Малдарын күрәр - Малларын карар. +II зат күплектә -лар/-лар күплек кушымчасы өстәлә: Карт бабайлардан сорарсызлар (сорарсыз). Бала-баркаңа (балачагаңа) сәләм әйтерсезләр. +Юклык формасы -пас/-пәс/-бас/-бәс, сирәк: -мас/-мәс кушымчасы белән ясала: Ул тиз чыкпас (чыкмас). +I затта кыскарган вариантлар да күзәтелә: Алдыйлар аны, йарар, барымын (барырмын) тип. Ничек кайтырым (кайтырмын) дип кайгырып торам. +I зат күплек сан -ык/-ек кушымчасы белән ясала: Бара рык адаларына дигән - Аталарына барырбыз дигән. Конокко чакырды, барарык - Кунакка чакырды, барырбыз. +Боерык фигыльнең II зат берлек саны, әдәби форма белән беррәттән, керәшен һәм мишәр сөйләшләрендәге кебек, -гын/ -ген кушымчасы ярдәмендә дә ясала: Ашлык алгын, ти, акча бэрбэйте - Ашлык ал, ди, акча бирми. Ачкын, ачкын кы йарларыңы - Ач, ач кыярларыңны. +II зат күплек сан -ың/-ең кушымчасы белән ясала. Шуның белән бергә, калмак сөйләшендә бу форма тагын да үзенчәлеклерәк, чөнки аңа өстәмә күплек кушымчасы (-нар/-нәр/ -ар/-әр) да ялгана: Анта барып тороңар (торыгыз) ти. Тайгага (ав. ис.) бармаңнар (бармагыз) дейде бабай. +Теләк фигыльләрнең калмак сөйләшендә әдәби һәм диалекталь формалары кулланыла: Сләргә чәй койобалыйк - Сезгә чәй ясыйк. Хәзер әйтәйен - Хәзер әйтим әле. Түгәрәккә пешеримме кукай? - Йомырканы йомрылата пешеримме? Сөлөп бирийем - Сөйләп бирим. +Эчке теләк (-асы/әсе + кил-) калмак сөйләшендә дә, мишәр һәм барлык себер диалектларындагы кебек үк, -кы/-ке/ -гы/-ге/-ак/-әк + кел-/кил- төзелмәсе белән белдерелә, зат, сан кушымчалары - төп фигыльгә, юклык кушымчасы яр дәмче фигыльгә ялгана: Айылда берәү дә йәшәгесе килми - Берәүнең дә авылда яшисе килми. Кем саwаб + алгысы килә, чәйнүктә соу биреп тора, йиде чәйнүк - Кемнең саваплы буласы килә, комган белән су биреп тора, җиде комган (мәетне юганда). +Әдәби форманы куллану очраклары да бар: Аwылны сагынып (сагынганмын), анда торасым килмәде. +Ният, әдәби телдәге кебек үк, -макчы/-мәкче кушымчасы белән белдерелә: Тумга бармакчы була балыкларга - Томга (елга исеме) бармакчы була балык тотарга. +Татар теленең күпчелек сөйләшләрендә таралган инфинитив + итә ярдәмче фигыленнән торган төзелмә дә күзәтелә: Әwә, Пәридә мамау аны имдәргә йтә - Апа, Фәридә түтәй аны имләмәкче була. +Юнәлешләр. Йөкләтү юнәлешен -гыр/гер, -кыр/кер, -газ/-гәз/ -гыз/-гез кушымчалары белән ясау әдәби тел белән чагыштырганда киңрәк күләмдә күзәтелә: Алты баланы үзем үскердем (үстердем). Күземе кан йәйде, кызым балнисага йөр гөзде - Күземне кан басты, кызым больницага йөртте. Тешле баранасы (тырмасы) бар, тот та йөргез (йөрт), сука белән сөрдек. Өйгә чит тенне керкезмәң тигән - Өйгә чит динне кертмәгез, дигән. Суwак үткэзип бетергин - Суык тидереп бетергән. +Бер юнәлеш урынына икенче юнәлеш формасы куллану очраклары бар: Йыwышың коллорогоздо - Кулларыгызны юыгыз. Сезнең халык бик бәйләнә (бәйли) бит. Бераз эшләрне эшләнделәр (эшләделәр) дә, кэтеп калды. Әйтешкәннәрдер (әйткәннәрдер), мин белмәйем. +Затланышсыз фигыль формалары. Инфинитив. Калмак сөйләшенә инфинитивның әдәби формасы (-ырга/-ергә) хас. Шулай итеп, сөйләш себер диалектлары системасындагы башка сөйләшләрдән аерылып тора һәм зур үзенчәлеккә ия. Мисаллар: Су чумарга керәсең, coy йып-йылы анта - Су коенырга керә сең (суга), су җып-җылы анда. Дусларымның кәтре калган, Ничек бәкилләтергә (халык җыры). Әни бирмәскә тырышты, бармассың тип. Аның кешесе кирәк йунатып (юнәтеп) йөрергә. Ничек барбаска керөк. +Урал һәм Себер төбәкләрендә таралган татар сөйләш ләрендәге кебек үк, инфинитив белү, башлау фигыльләре белән бәйләнешкә керә һәм әдәби телдәге -ып/-еп, -а/-ә кушымчалы хәл фигыль функциясен башкара: Йәштәр йырларга (җырлый) белмиләр. Мән бәйләнергә белбәйдем - Мин бәйли белмим. +Исем фигыль. Калмак сөйләшендә дә, әдәби телдәге кебек, исем фигыль -у/-ү кушымчасы белән ясала: Баллар кайтуwына пәлеч пешердек. Элек (эшкә) соңга калу йок иде. Элке көдрә йазау йок - Элек бөдрә ясау (чәч бөдрәләтү) юк (иде). +Билгеле бер төркем сүзләрдән -мыш/-меш кушымчалы формалар ясала: Әйтмеш (әйтү) буйынчы гына пежерәлмәссең (пешерә алмассың). +Сыйфат фигыльләр, нигездә, әдәби телдәгечә. Сөйләш��ә хас үзенчәлекләр аларның фонетик вариантларында чагыла. +Хәзерге заман сыйфат фигыльнең -ткан /-ткән /-а торган/-ә торган формалары актив кулланыла: Кой кыраткан кайчы - Сарык йоны ала торган кайчы. Йыwышаткан комган - Юына торган комган. Өй түбәгә чыга торган бачкыч - Чормага менә торган баскыч. +-ыр/ер, -ар/-әр: Бу йерләр су басар болоннар - Бу җирләр - су баса торган болыннар. Йебәрәр ойо йок - Җибәрергә исәбе юк. Майга салыр чакта камырны тартып-тартып йибәрергә кэрәк. +Үткән заман сыйфат фигыль: Абаудың чыккан бәрәңге чөбөн кактык. - Апаның бәрәңге (арасына чыккан) чүбен утадык. Бәйлиген көчөк өрдө. - Бәйләгән эт өрде. +Хәл фигыльләр. -ып/-еп кушымчалы хәл фигыльнең семантик функцияләре әдәби телдәгечә: Мамайлардан соражып йазалар - Әбиләрдән сорашып язалар. Ашык уйный идек, coy бойынан таш йийып - Су буеннан таш җыеп, бишташ уйный идек. Айаклары йеңел болып (булып), йаңгыр йауды алар килгәч. +Сөйләштә бу форманың юклык кушымчасы -майчы/-мәйче, -мыйча/-мичә вариантларында күзәтелә: Йамгыр болмайчы короп калды йелэктэр - Яңгыр булмыйча, җиләкләр корыдылар. Кышын артлы кашаwайда күчергәннәр киленчәкне, йәш малайлар аркан тотканнар, керетмичә капкада. +Калмак сөйләшенең специфик үзенчәлекләреннән берсе -ып/-еп кушымчасының төшүе: Тагы лә + китте (эләгеп китте). Нәгыйм кайт + китте (кайтып китте). А + кайтып сандыгына баскан - Алып кайтып сандыгына тыккан. Әкип (< әпкилеп) койдо - Алып килеп куйды. +Мондый күренеш әүштә-чат сөйләшендә аеруча актив, калмак сөйләшендә ул чагыштырмача сирәк очрый. +-гач/-гәч кушымчасының түбәндәге вариантлары һәм эквивалентлары бар: +-гач/-гәч, -кач/-кәч (әд. вариант): Мән эчмәгәч белмимен әрем не. Менәкә мән чэрлэп киткәч кэлде инде. Мән кэлгэч зак тормады; +-гачын/-гәчен, -качын/-кәчен: Алар Җиләдәйдә (ав. ис.) булган нар, coy баскачын (баскач), тайгалыкка (урманлыкка) бу йак ка чыкканнар. Ол әйткәчен (әйткәч) кебиткэ кердем кайтышлый; +-гансын/-гәнсен: Минән олуwы үлде, үлгәнсен (үлгәч) монда ал + кэлеп (алып килеп) күмделәр; +-ганчы/-гәнче, -канчы/-кәнче кушымчалы хәл фигыль кушым часының -гынчы/-генче, -кынчы/-кенче, -гынчык/-генчек, -кынчык/-кенчек вариантлары күзәтелә: Кэбиткэ йеткенчек бер өй бар. Кысылып тормагыз, кайткынчык чай эчеңәр - Уңайсызланып тормагыз, киткәнче чәй эчегез. Айгүл килгенче дорамын (килгәнче торам). +Ярдәмлек сүз төркемнәре. Бәйлекләрнең составы белән калмак сөйләше әдәби телдән, нигездә, аерылмый, тик кайбер бәйлекләрдә фонетик үзгәрешләр чагыла: менән/менен/мелен/ белән/белә/белән - белән, хәтлек - хәтле, шикелле/шигелле - шикелле; кебек/күк/күwек - кебек, аша, сайын - саен һ.б. Мисаллар: Бусага аша әйбер алырга да йарамый, теләнче булдыңмы диләр. Нүгәрләр йегетне кыз йанына озаталар, кыз күчергәндә сакчы шикелле озаталар, кәwеп-кәтәр булмасын дип. Арчак менен (аръяк белән) кайтып китте. +Кисәкчәләр. Сорау кисәкчәсе тар (-мы/-ме, ягъни әдәби) һәм киң (-ма/-мә) вариантларда әйтелә, сөйләшкә хас үзенчәлекләр белән бәйле рәвештә, аның күптөрле вариантлары бар: -ба/бә, -ма/-мә, -бы/-бе, -мы/-ме, бо/-бө, -мо/-мө, -му/-мү, -бу/-бү. Мәсәлән: Барба? - Бармы? Мамаwың кэлэбэ? - Әбиең киләме? Бер йәшле тайның йалына бер кэртмэ кәсәләр йәшен белер өчен, ике йәшлегә - ике кэртмэ (киртек), табунда күпмә (күпме) тай барын белер өчен. Коноктор болодолормо? - Кунаклар буламы? Кердиңэрмү? - Кердегезме? Көрдөңөрбә? - Күрдегезме? Конбойсоңмо? - Кунмыйсыңмы? Журналиссыңарбы? - Журналистлармы сез? +Татар теленең Урал һәм Себер төбәкләрендә таралган сөйләшләренә хас кой/куй раслау кисәкчәсе калмак сөйләшендә дә күзәтелә: Перг + өстөк кой, бергө+ штәдек - Бергә үстек бит, бергә эшләдек. Пес кошмодок кой (бит) аны. +Калмак сөйләшендә чы, ачы кисәкчәсе кулланыла, ул раслауны, җөпләүне белдерә: Кар белән йаңгыр, йаз-көз wакытта чы сл'акот' инде (карлы-бозлы бит инде). А-чы, Сәрийэ, кэбит ачык кой - Әйе шул, Сәрия, кибет ачык бит. +Синтаксик үзенчәлекләр +Сүзтезмәләр. Исем-исем сүзтезмәләрдә, компонентлары нис бәтлелекне белдерсә, бәйләнеш бернинди кушымчасыз да була. Материаллар күрсәтүенчә, кушымчасыз бәйләнеш аеруча бәйлек сүзләр булганда күзәтелә: Без йакта (безнең якта) бернәстә дә йугыйде. Үзебез телдә сөйлөшөбез - Үзебезнең телдә сөйләшәбез. Үзебез телдә төгел, Казан телдә йырлайбыз - Үзебезнең телдә түгел, Казан телендә җырлыйбыз. Өй түбәгә (түбәсенә) шипер кэрэк. Зират тау башта (тавы башында) соу чәчештек (сибештек). Бес йакта айу йук - Безнең якта аю юк. +Фигыль сүзтезмәләр. Кайбер фигыльләр башка килешне таләп итәләр: Нигә аны (аңа) тийәсез сез? Айылыма сагынгам кой, кызым көүчереп алган - Авылымны сагындым бит, кызым алып килде. +Исем-сыйфат сүзтезмәләрендә билгесез килештәге аерымланган аергычлар килеш кушымчасы алалар: Мамайлар түгә рәк не кийеп куйа бүрек (түгәрәк бүрек), өстеннән йаулык бәйлиде. +Хәбәрлек. Исем хәбәрләр, татар теленең күпчелек сөй ләшләрендәге кебек, калмак сөйләшендә дә зат кушымчалары ала: Йәшсез әле - Сез яшь әле. Мән сурадым кой анаң, казаксыңба, кыргыссыңба - Мин аннан, син казакмы, кыргызмы, дип сорадым бит. Син сөйлә, син беләрсең. +Билгесезлек, фараз катыш сорау нәтиҗәле үткән заман формасы ярдәмендә дә белдерелергә мөмкин, бу аеруча II затта күзәтелә: Wапа абзыйда булмагансыз (булмагансыздыр)? Чай эчмәгәнсес? - Чәй эчмәдегезме? +Аналитик төзелешле гади яки кушма җөмләләр күзәтелә: Койаш кайа әйләнә, ул анда әйләнә, анын өчен келбагыш әйткәннәр. Аwырмасын, сызламасын өчен, әбиләр шыпшыйлар (пыш-пыш укыйлар). Нәрсә тели, бөтөрәсен (бөтенесен) йасыйлар туйга. Кем саwаб алгысы килә, чәйнүктә соу биреп тора, йиде чәйнүк. Кандий (ничек) әтерсең, андий күмәрләр - Ничек әйт сәң, шулай күмәрләр. +Лексик үзенчәлекләр +Калмак сөйләшенә үзенчәлекле лексика хас. Әмма төп лексик-семантик төркемнәрдәге нигез лексика татар теле белән уртак. Бер төркем диалектизмнар себер диалектлары өчен гомуми характерда. Биредә калмак сөйләшенә хас диалекталь сүзләрнең кайбер төркемнәрен берникадәр яктыртып үтәбез. +Йолалар, гореф-гадәтләр: сеп - бирнә (кыз әйберсе), сеп салышу - бирнә әзерләшү, нүгәр - кияү егете, имдәү - имләү, тачок - кичке уен, былафкы уйнау - йөзек салыш уйнау, тадарча кырук - әйлән-бәйлән, түгәрәк уен, бичыринка - аулак өй, ашык уйнау - бишташ уйнау, догалык - бөти һ.б. +Корбанныкка үгөз алып суйдылар, пешереп сарандылар йамгыр, азан әйттеләр. Кийәү йулы дип күчтәнәч биргәннәр. Кумдыйда (сандыкта) булыр кызныкы приданнары. Киштем - җирле халык атамасы. +Туганлык атамалары: ада-инә - ата-ана, тәтәү - әти, мамау - әби, әти-әнидән олы, кардәш яки чит хатын-кыз, көкөм - эне яки сеңелгә, каене яки каенсеңелгә, балдызга эндәшү сүзе, картәнәй - әби, картәтәй - бабай, әкә - абый, йорчы - 1) каене, 2) каениш, тон бала - беренче бала, канинә - каенана һ.б. Картопко отостык (утырттык), абамнар (абыйлар) олулар эде, алар эштәделәр. +Кеше һәм аны тасвирлый торган сүзләр: чыганак - беләзек, төндер - чукрак, калкып китү - йоклап китү, чынча бармак - чәнчә бармак, эшлэкэй - тел кереше, пичәл - рахит, тискәре - кире, кәс - әшәке, явыз (кеше), өн салып йылау - кычкырып елау, тезә - тез, тагым - тез асты һ.б. +Йорт-җир, хуҗалык эшләре һ.б.ны белдерә торган сүзләр: айыл - авыл, ызба - өй, синек - өйалды, кәсәнкә - чолан, түр - сәке, түр асты - идән асты, күшәгә - сәкегә, караватка корган чаршау, тәрәзә, ишек пәрдәләре, чыбылдык, тыгым - түшәм, түшәм тактасы, тәwермән - тегермән, тешле барана - тырма, чау - су чүмече, стайка - җылы абзар, алны - тышкы абзар, тап - йомычка, одоу - утау, колосса (< колодец) - кое, ургыч - урак, балчы - умартачы, чырак - нечкә агач, кулга кадала торган шырпы), сукмо/сукма - киле, тырмаwыч - кул тырмасы, тартмагач - каба, кол'ко - кисәү агачы, табадан/ табадын - таба, кәләсә - тәгәрмәч, чанак - чана, тушник - күмер чүлмәге, тотко - табагач, сәкәлүк - уклау, туголок - чынаяк чокыры һ.б. Балыкка каткан калтыларын тотолар до китәләр. Каймәл йамгыр - болбойда кайвакыт, яңгыр булмый. +Аш-су белән бәйле сүзләр: самза - чәкчәк, пиреженик - ачы камырдан, эченә җиләк-җимеш салып, табадагы майда әйләндермичә генә пешерелә торган камыр ашы, кош(т)/ көш(т) - ит, пыштак - сыр, йураганга - төчегә (камыр турында), лә чинкәле тугач - эчле кабартма, пәлеч - бәлеш, аш/озон аш - токмач, көрөч - дөге, мишкә май - ак май, лүпсә - иттарткычтан чыгарылган кипкән шомырт, чөпчәрә/шөшпәрә - пилмән, сөртмәч - юка (камыр ашы), арма - куырмач, әчекәй/иҗекәй - корт һ.б. +Кием-салым атамалары: артсалма - жилет, кәбәч/кибәч - түбәтәй, чарык - чүпрәктән, тиредән яисә күннән теккән аяк киеме, мәләй/мэлэй - бияләй, кийнөк/кинок - күлмәк, әйнек - догалыклар салу өчен ясалган бәрхет янчык, култык астына асып куела, пима - киез итек, өүтек - итек, йышым - йон оек, кашник - беләзек (җиң очында), китән - киндер (тукыма), чолок - оек, носки, күгезмөк - сырган жиле��, коштон - балитәк, төштөк - түшлек (бизәнү әйбере), кип - кыяфәт (Кипләре дә, төсләре дә шул ук) һ.б. +Терек һәм терек булмаган табигать. Җир-су һәм рельефны белдерә торган сүзләр: тайгалык - урманлык, койо - бәке, көлөч - чишмә, бөк - болын, су баса торган болын һ.б. +Хайваннар дөньясы белән бәйле диалектизмнар: тайчак - тай, кончак - колын, ләчкә - колын, бога - үгез, кой - сарык, сазу горт - кандала, сипкә - комбаш (пескарь), коча - тәкә, майган - үрдәк, турбак - бозау (ана булганы), кышлак - кыш чыккан бозау, тана, чагwан - шөпшә һ.б. +Үсемлек атамалары: кандык - татлы тамырлы үсемлек, эт борно - гөлҗимеш, тыт - карагай, карагат - карлыган, кызыл карагат - кызыл карлыган, агач - урман, калба - кыргый юаның бер төре, чучка йапрагы - әрекмән, саргай - сарана, чалкай - кычыткан, кызылча/кызылчы - чөгендер, мәркүп - кишер, киндераш - киндер (үсемлеге), әлән - җитен, көгөмәй - кара җиләк, көпөрөц - кара кура җиләге, сайганаклы - чәнечкеле, йоморт - шомырт, каштак - пешмәгән җиләк, йамбас - җир җиләге, кыйтмыр - гөлҗимеш: Кыйтмыр йуwып саттыган итек - Гөлҗимеш җыеп сата торган идек. һ.б. +Сөйләү үрнәкләре +Аш-су турында. Пес йакта кыстыбый камырын пич өстендә (каршында) быжыраткан. Уwыс куйы, сап-сары, быжрыб ашайткан, сап-сары, тәмнү. Сыйыр посаулаб алса кәйер бирәм перәр карчыкка. Йырак йулга болса, пер кисәк итмәк кисә ген бала бер тешнәп алып, салып куйасың, паланың эризыгы өзелмәсен өйдән тип. Кайткак йомшартып эткә бирәсең кә йергә, балам сау сәләмәт кайтсын дип пер кизәк итмәкне алай тыгып куйасың. +Пашына чипчик зур түгел, ак җылан башы тагып куйалар ыйы баланыкы. Бишеккә туwалык мендәр астына баланыңкы (салалар), айу тырнагы бола мендәр аста, балага шайтан килм әсен дип. +Пиреженик ачыга кой, йарты (литр) соу, экке кукой, сары май, мишкә май да әйбит, йомшак итеп кенә куйасың, күпкәч ка гып (он өстәп яңартып) кабартасың, сәwәләп (әвәләп) таы кабар тасың, анаң эченә әз генә йиләк салып каплайсың, өстө артып рак торсын, табаданга саласың майга, асты кызаргач, әләндермәйсен, майын өсөнә чәчеп-чәчеп кенә торасың. +Әнийемнеңке сеп отыс тәңкә, сондок, электә сеп салышк аннар, йастык, төшәнчек, чыбындык, сөлгө. Кызныңкы ратн 'алары сеп салышалар. Сепкә салалар кодагыйлар. Сондок ка төйәп күчертәләр кызныкы әйбирлирен, аны нүгәрләр алып чы гып чанага утыталар. Минеке адам (әтием) инәйне көүчереп алган. Нүгәрләр - йәш малайлар, аркан тотканнар, керетмичә торалар капкада. Мән табак менән wак канфит тотып торам. Козок (эрбет чикләвеге) койалар иде киленнеке түбәсенә, бал менән май каптыралар ийе, йәймә йәйәләр. Кайнәнисе, йахшымы килдегез, ди. Бусага аша атлап керәсен. Бусага аша әйбер алырга да йарамый, теләнче булдыңмы диләр, бийагына чыгыб аласың. Каршалганда бал-май каптыралар, йастыкка йә сөлгегә бастырганнар, килен килеп баса йастыкка. Бала-барка (бала-чага) талашып, йуллашып, үзенә тарталар. Эжек баwы сатып алады нүгәрләр. Каралwатка күшәгә тартканнар тыйыклап ( томалап). +Сөйләүче: Айнагулова Гайшә (1921 елгы). Тумаел +Тормыш-көнкүреш турында. Өйәңкеләр йаңган күрерсез, шулар төбөндә курчаклар булган. Әрберсенең курчагы булган. Өй төбәсендә дә шүрлекләртә курчаклар булган. Майчамал маманыңкы (әби) да полган. Мотыйгулла бабайларны угыткан, тингә керткән. Курчаклы кешеләр калмады инте. Wәли бабай бик куwатлы мулла булган, парсын да денгә күчереп петергән. +Сөйләүче: Мәүлетов Робинзон Рәхмәтулла улы. Тумаел +Пес кечечәк калтык, Сибертә торган итек. Әтәбесне согышка алп кәттелер. Пес аилга көчтек. Инәм корсакту калта. Картопко отосток. Абамнар олулар эде, алар эштәделәр. Энэм тегүче иде, байбак (тиредән тегелгән аяк киеме, унты) тегәткән ите, кечек аиллардан кэлэ тыганнар иде. Орос аиллары да бар, бестән йырак имэс. Алар килә тоганнар итек тектергәле, кийнөк, бэш мэт, чарык тектергәле. Чарыкны пайбак пэлэн кийэлэр. Ки нөк лөр йагалу, энечлү булган, астан ич тимэ тэ (һични дә) коймойтолар. Ыштан озоннү кейгэндэр. Пицәт ителә йок кой бес тең тел (безнең тел белән китап басмыйлар бит). Элке кара гат (кара карлыган) йудык (җыйдык), сата тогон итек. Wаринй а ажабый тыгын (ашамый торган) итек, пестә көпөрөц (яр бөр ле гәне) тә йуwалар, көгөмәй (кара җиләк), кыйтмыр (гөлҗим еш) йуwып саттырган итек, астыган (кура җиләге), тырнакүс (мүк җиләге) пес йакта үспэй (үсми). Инәм сыйыр саwа тыган те, налук сала тыгыннарте (торганнар иде). Кабыста чәчә ты гын итек, кызылча (чөгендер), тыква. Йазын сыу йәйә, кап чык лап кыр суган йыйа тыгамбыс. Киндерашны төйөп сала тырган ыйык тәрки (ачыга пешерелгән кабартма) быжырганта (пешергәндә). +Йәш wахытны бишеккә китап (догалык, иске китап) йазып салалар шайтан алыштырмасын дип. Йылан башы кебек нимә була торган ите, ак, тешләре дә көрөнөп торадыр ите, чипчигенә тегеп койодогон. Балага күс тисә, әби өшкөрәдер ите. Кәҗә бәкәйебес пар иде, Сәрби мама өшкөрдө дә бетте. Белемчеләр булган (им-томчылар) элек, хәзер йок кой. Арпа чыкса та тис бетә, бәләкәй генә. Терсәк була, ансы зур булып чыга. Арпакөрпө, мә кукыш тип, тфу-тфу тип төкөрәбес. +Корбанныкка үгез алып, суйып, быжырып, сорандылар йамкыр, азан әйттеләр. Зур казанлар, шунда пыжыртылар, ажаттылар, сыу белән уйнап, берсен-берсе чәчрәп. Алланың эрәхмәте, йауды, кәзер бит йук менәкә. Өйдән табаклар, кажыклар китер (биредә: китереп). Пала-барка (бала-чага) йаланайак. Үгесне йыгытып суйдылар, элек аwылыбыста бәрәкәт пар иде. +Йома көннө агым су да туктап торор ди, бер эш эшләргә йарамаган. +Сөйләүче: Вәлиева Мәмдүхә Ахунҗан кызы (1918 елгы), +Новосибирск өлкәсенең Колывань районы Акбалык авылы +Чын калмактардыңкы сөзлөрөн огоп, сөйлөп бирийем. Бәйлиген көчөк, куркымаң. Сөйлөп пирәрек (бирәбез), конокко чакырдылар, таңда барарык (барабыз). +Йәйен тачок (уеннар) боло торгон, былафкы (йөзек салыш уены) уйный идек, тадарча кырук уйный идек, парлу кешене чакырасың, йырлыйлар: +Икегез бергә торасыз, +Буйларыгыз бер икән; +Икегез дә пар килгәнсез, +Уйларыгыз бер икән. +Вичеринка болодогон, аулак өй. Ашык уйный идек, соу бойоннон таш йийып. Йэштэр йырларга та белпәйделәр. Йэштэр йок кәзер. бер табач (әз генә; бер уч) халык калды монда кәзер. Мең баш мал иде, аты да бар, тайчагы (колын) да бар иде, йегеп өрәткәннәр (җигәргә өйрәткәннәр) ләчкәсен (тай). Боганы җигеп, сыйыр тотоп баранит кылтым, тешле баранасы бар, тот та йөргез сука белән. +Карт әбиләр акчалар такканнар, догалык болгон. Догалыкны укымышлы халык йазып бирә. Күз тигәнен белсәләр, аның догасы да бар, шул кешедән аwызынан соу чайкатырыб ал ганнар, баланыңкы айак-кулын йүwешләгәннәр, башында чипчик зур түгел, ак жылан башы тагып куйалар ыйы, бишеккә догалык, мендәр астына баланыкы айу тырнагы, балага шайтан килмәсен дип. Йә кызыл чебрүк тагып куйа баласыныңкы муйнына. +Урманның, соуныңкы ийәсе бар бит, кыш wахытны кычу (кечкенә) чанак белә китеп кала иде агачка (урманга), көм буйына йагып тора торган идек. Минеке абам (апам) суга барган, су чумарга кергэн wахытта, озон чачы, утыра ди, тарагы алтын, тараб утыра ди, суга төшөп киткэн, абам корокоп кайткан. Су ийәсе тарта, мин куркыймын. Тынычсыз ызбалар да бар ул. Бусага аша әйбер алырга да йарамый, теләнче болдоңпу диләр, бийагына чыгыб аласың. +Әнийем атасыз-әнәсез үсеп. Әнийемнеңке периданы бу сондок. Электә сеп салышканнар (бүләк бирешкәннәр), ратн'ала ры сеп салышалар. Сепкә салган диләр ике йаклап, берсе бе рсенә салалар, сеп салышу хәзер йаңадан чыкты. Йастык, түшәк, чаршау, сөлгеләр биреп, сондокка төйәп күчертәләр, аны нүгәрләр алып чыгып чанага утырталар. Нүгәрләр - йегетнең иптәшләре, нүгәрләр йегетне кыз йанына озаталар, кыз күчергәндә сакчы шилле (шикелле) озаталар кәwеп-кәтәр булмасын дип. Каршалганда бал-май каптыралар, йастыкка йә сөлгегә бастырганнар. Килен килеп баса йастыкка. Сөлгене бала-барка (бала-чага) талашып-йуллашып үзенә тарталар. Ишек баwы сатып алуларны да чала (аз, чак кына) беләм. Бессең мамау (әби) ника оукытты, ника дип койоткамбыс (куябыз, дибез). +Тормыш-көнкүреш, туганлык атамалары һ.б. Мәнеңке адам-и нэм оукыганнар. Абыстай (1) әд.; 2) апа) өйләрен йийыштыр ды, эштеды. Инэм оукытпады. Абыстамныңкы озур ызба (өй), аныкы кызы Алабугада торады, бесгэ килэт (килә). Без аларны чакыртадык кырык көн булады да. Тырыждык, саңзалар (торпыча) йазадык. Бырады (абый) аныңкы монда торады. Мәнең Ала бугада болганым йок. Песнең тәтәү (биредә: бабай) ол йактан полпто, тәтәү (әти) аwылдыңкы, бабаулар, мамау да өлөп пөтк әннәр. Абый - олу, брат - кечү. Нәчек әйтешкәннәрдер, мән пелмәйем. Мэн сийләжәм тадарча. Паллар көпрөк (күбрәк) эде, артсалма (сырган жилет), кәбәч (түбәтәй) кейгесәделәр. Ороччо (киле сап) пөснөкө, кийөнтөлү (көянтәле) өлчәү былы. Без тә өүзе бэйлэгэн мэлэйне (бияләйне). Кийнөктөр (күлмәк ләр) тектеләр йәжел. Адазы бездеңке айылдан, безнен тороснан китап та йаздылар. Адазы (атасы) токсон эке, токсон өч йәш тә, молло болдо айылда. Сләр тагы мамайлардан соражып паг ың. Гәйшә мамау дийәдек без. Баркайак саз йанында, көп сөй лөр иде. Көкөм (үзеннән кечерәкләргә эндәшү сүзе), оугыганны йарадам. +Бездеке тормош нейчекмә? Тартмагач (каба) былы үwерәбез (эрләү), мэлэйне (бияләй) бэйлэгэн, көрөк (кирәк) нимәне эштедык, кол'ко (кисәү агачы), монда йыwынаткан комгон, монда табадан (таба). Карт бабайлардан да сорарсызлар. Чарада (ит тагарагы) кош (ит) чапкан, чапкычы бар, чөгөн (чуен) былы пыжыратык кошно, кәртүкне. Сумза (ит сумсасы) пыжырадык мал сойгач. Пиреженик чөчөдән ол, кукай, йомжак камыры. Минем инәм дә пежерә, эштэде-эштэде, йетмеш бэшкэ йетте. Камырды сәwәләп-сәwәләп(әвәләү) йайып (җәю), эженә йиләк салып пыжырасың майда, айландырмайсың, майны сэбеп- сэбеп кенә торалар. Чәчәктин болады, читләре кытырмак полады. Ачыганга өрөжөп (кабарып) чыгады, йураганга (төче камыр) өрөшмәй. Мэн соуганны йарадам. Ойлы (Олейна - май сорты) әйбәт самсага. Ләчинкәле (начинкалы) тугач (кабартма) та пыжырабыслар. Пәлеч ул көштөңке, балыкныкы - пирок. +Эрем (ирем) соугышка барбады, зәгыйп полпто. Аурыб алдым менәкә кату. Алты баланы өүзөм өскәрдөм. Олу кызым ире йук (ирсез) калды, чәчләре камыштий. Сэнең дә алтаумы? Сэн пер бала тыугансын, чачың аппак. Ана, Көлчийаның кэлеб утыра, калач әкилеб утыра, кебиттэ болгондор. +Сыйырлар йаңы тоуды (бозаулады), берсе бога (үгез) тоуды, берсе теше (тана (бозау) тоуды. Койлары (сарык) көп, бәрәннәгәне дә бар, тыубаганы (бәрәнләмәгән) да бар. +Әтей, әнәй өлөп кэйткэн, анда чатырык (чардуган) көргөнсес, мэйне картәтәй (бабай) өскөргәннәр. Кышкылыкка суwак (суык) бестә. Анта икенче әби-бабайга барып тороңар (торыгыз), ти картәнәү, бы йакка барасыңармы ти. Беркемдә дә чай эчмәгәндерес? Бестеңке айыл (авыл) озор. +Аш (токмач), шорбога салган камырны аш дибез, озон аш (токмач), шакмаг аш. Дөмәләгән (парга пешкән) көрөчне (дөге) йарадам, майда дөмәләп кенә, парлап кына алып май салып, йемеш салып бәйрәмнәрдә пежерәбез, ул кәдерле аш. Бәлечләр, шурба, пылау, соңгарак чай бирәбез, катемнәр дә андый. +Уwыз куйы, сап-сары, пежереб ашайдылар. Сыйыр посаулаб алса, хәйер бирәм берәр карчыкка. +Ачы (карале), Сәрийә минән бәләкәйе. Адам (атам) йәшләй өлдө, суwаг алдырган, әнийемнеңке әнийе - мамау көптән өлгән, Пайдулла әкәм (абыем) катыны йиңә була, ул катын Көлчийан абам (апам) белә ике туган балалары. Мамамныңкы ике систырасы үлде. Соугыш йылларда аwырчылык булды. Йәйен кыр үләне белән тамакландык, балтырган, саргай (сарана), кандык (юаның бер төре), күбергән (юа). Сай күбергәне, таш күбергәне (кыргый суган), чалкай (кычыткан), алабода (алабута). +Сөйләүчеләр: Басимова Шәфика Корбан кызы, Садыйкова Бәнат +Мингали кызы, Айнагулова Гайшә (1921 елгы).Тумаел +Авыл тарихы, йолалар һ.б. Айылдыңкы (авыл) тарихны силәргә кем бар? Мийең әтийем - адам (әтием) энде - айылдыңкы, минеңке инәм дә калмак. Алар Җиләдә, Тум арйакта булганнар. Соу баскачын, тайгалык (урманлык) тип бу йакка чыкканнар. Айыл зор болпто. Бер табач (уч) калык калды монда кәзер. Мең баш мал, анда анчы ук, ике зор пастук, бер күс (бөртек) калмады кәзер. Ашлык чәчкәннәр, балык балык лаганнар: чуртан, чабак, кәрәс, карабалык, сипкә (пескарь), нәлим. Мырмашовка әйтәделәр, аны белән балык тоталар. Кышын койо тишэделәр. Кәрчәшкә, марда диләр талдан үреп, алый да тотканнар (балыкны). Сләргә чәй койоб алыйк? Йылкы ите, йылкы майы дигәннәр, элек андый булган, бийә, айгыр, тай (колын). Бозау кандый була, тай да андый. Казы тыгасын, анан йәйгедә ашайсын, өй башында коротадылар. +Соуны көлдөн, тоз ташыйлар соу буйыннан, йомасына (атна) бер ләтпә, икемә барады. Монда тайга булган. Көлөч (кое) казып, көлөчтән алаткан идек тәмне соу. +Кышкыта пима (киез итек) басадылар, өүтекне (итек) дә үсләре тегэделәр. Чабата болган, бес кибәдек, каадыр аныкы агачы булады. +Суwак (суык) бестеңке йак, Сибирийә, аның өчөн йуртыларда торганнар. Бөк (тугай, болын) полпты кәң, Карасу дигән пыротока болпты. Мәнәкә соу чоумарга керәсен, бы йакта кара соу, Курйа инде ул. +Тупсада (киле) исесең (тою) бәдер (төче күмәч) булады сукма (киле сабы) белән, кул тигермәнендә йарадылар, идергәннән (суктыру) калган башакны суктырып ала да. +Бер кисәк итпәк кисәген бала бер тешнәп алып салып куйасың, баланыңкы эризыгы өзөлмәсен өйдән. Кайткач йомшартып эткә бирәсең хәйергә, балам сау сәләмәт кайтсын дип тешнәтеп каласын да. +Сөйләүчеләр: Абзалимов Фәрит, Абзалимова Минзифа, +Тартыкова Вәсимә, Садыйков Сөнгат Мөҗәй улы. Тумаел +Үсемлекләр турында. Мэн эчпэгэч белмәймен әремне. Әрәхмән йафрагын йабам, бездә кән (күп) ол. Киндераш, дары (тары) бырын чәчәләр иде. Сазу үләнне (әрем) дә эчэлэр. Менэкэ мэн чирләп киткәч кэлде инде абам (апам), укул сайа (казау) өүз-өүзөнө. +Ашлык чэчкэндәр, бодай, арыш, соло, арпа. Песнеңкеләр чәчпәделәр микән. +Айылда берәү дә эшлэгесе килбәй. Мән бер гырада (түтәл) пыйас (суган), бер гырада кәбестә оутызамын (утыртам). Кәзер әйтәйен: тайгада (урман) карагай (нарат), кайын, шишка агачы (эрбет, кедр), косок (эрбет), миләш, этборно (гөлҗимеш), шоморт, карагат (карлыган), кызыл карагат өүсәде. Тыт, сазүлән (әрем), агачта (урман) төмөн-төрлө (мең төрле) өүсәде. Ачу кымыз ак чәчәклү, ашлык арада үсәде. Чучка йапрагыныңкы (әрекмән) кырмаwыгы (тигәнәк) йәбешеп кала торган. Саргайныңкы (сарана) төбө суган фурмасына, кат-кат. Ашлыг алгын, бөгөн әкилдем. Акча бэрбэйте эшлэгэнгэ, ашлыг әкиләте, мөн дө өч йөз тородо. +Без йакта бернәстә дә йуг ыйде. Тукмакбашлар үсәде, алабода, чалкай (кычыткан) бар. Бәрәңге, гырадада үсәде мәркүп, кызылчы (чөгендер), пыйас (суган), кабак утыртарга йарадам. +Сөйләүчеләр: Әминова Миңнехәят, Садыйкова Рәйхәнә +Фәхри кызы, Садыйков Барый Корбангали улы. Тумаел +Кием-салым турында. Көнәк (күлмәк) ыскыладлап, төй мәле, кашниклы (беләзек). Кайсы куштанлы (бала итәкле) тегелгән, бэленнән бөрмә йасап, кәң кыска йәң. Партыклар (алъяпкыч) пойаслу (билле), күкрәге белән бергә озон партык, кайсы йарты гына. +Көнакныңкы (күлмәк) кайчан йакасы булады. Ситса йаулык байлап йөриделәр, кашамир йаулыклар полпто. Кошко көндө йаулыктан, шәл, мамык шәл, зур шәлләр (кышын юл йөргәндә ябына торган шәл) йабынып йөриделәр. Байларда ак йебәк шәл болпты, оссон чачәкле (чуклы). Әбиләр түгәрәкне кийеп куйа бүрек, өстөтән йаулык, ак булып. Картлар кыска кунычлы галуш пима (киез ката) кейәте. Боронкы атулар (киез ката) болпты, йомышак кунычлу, кайсы уйыклы (каюлы), казан йаклар читеге. Күбесе кейтәнне (киндер (тукыма) кейгән көнәген (күлмәк) дә, ирләр чалбарын да. Кейтәнне эләннәң (җитен) эшләгәннәр, киндераштан да. +Элек зур алтын сырга (алка), дутый дип куйа тоганнар иде. Акчалар такканнар карт әбиләр. Чачны ишәделәр толомга, чачка үргәнне тәңкә дигәннәр ийе, йөзөк, беләзекләр катканнар, кәзер дә андый ук. Догалыкны угымышлы калык йазып бирә. Элгәре артсалма (жилет) эченә мамык салып тегеп куйа торганнар ите. +ТОМ ДИАЛЕКТЫНДА +ХАЛЫК ТРАДИЦИЯЛӘРЕ ҺӘМ ФОЛЬКЛОР +(этнолингвистик аспект) +Флера Баязитова +Россия Федерациясенең Азия өлешендә, Көнбатыш Себернең көньяк-көнчыгышындагы Том һәм Кемерово өлкәләрендә яши торган татарларның сөйләше том диалектына карый. +Том диалекты өч сөйләшкә бүленә: +1. Әүштә сөйләше +2. Чат сөйләше +3. Калмак сөйләше. +Том диалектын күп галимнәр өйрәнгәннәр. А.И. Дульзон, А.М. Абдрахманов, Д.Г. Тумашева хезмәтләрендә беренчеләрдән булып том диалекты этнолингвистик яктан тикшерелгән. Соңгы берничә дистә ел дәвамында диалектологлар Ф.С. Баязитова, Д.Б. Рамазанова, Т.Х. Хәйретдиновалар да бу төбәкләрдә экспедицияләрдә булып күп материаллар тупладылар һәм аларны фәнни әйләнешкә керттеләр. +Том диалекты сөйләшләренең формалашуында өч этник +"Из проживающих сейчас по нижнему течению Томи тюркоязычных групп эуштинцы, сохранившиеся теперь только в деревне Эушта были отмечены в 1526 г. С. Герберштейном. Об их прежних местах жительства нет точных данных. +Чаты, проживающие в ряде деревень вблизи г. Томска, в начале XVII в. кочевали еще на р. Чик - левом притоке Оми. +Калмаки, живущие вблизи г. Юрга, являются потомками телеутов, которые осели по р. Томи в начале второй половины XVIII в.". +Том өлкәсе Том районында әүштә-чат сөйләше таралган авыллар түбәндәгеләр: Әүштә (Эушта), Абытай (Черная Речка), Калтай (Калтай), Умавыл (Барабинка), Кызылкаш (Тахтамышево). +Кемерово өлкәсе Юрга районында калмак сөйләше таралган авыллар: Кышлау (Зимник), Тумаел (Юрта Константиновка), Искедим (Большой Улус). +Биредә төрки халыклар әле VI гасырда ук Алтай ягынәнан үтеп кергәннәр, ІХ-XII гасырларда Обь елгасының югары өлешләреннән кимак-кыпчак кабиләләре, XII гасырда Енисей кыргызлары, XIII гасырда монгол яулары вакытында төркиләр үтеп керә. XVI-XVII гасырларда инде Көнбатыш Себернең җирле төрки халкы формалаша, алар арасында күпмедер дәрәҗәдә угорлар, самоедлар, селькуплар да катнашып, үз булып, тел һәм көнкүрештә берникадәр эз калдыра. +Том елгасы ярының кыя ташлары өстендә борынгы кешеләрдән истәлек булып калган рәсем-язулар турында галимнәр тикшеренүләр уздырып торалар, үз фикерләрен белдерәләр. Алар фәндә "томская писанина", "тутальская писанина", "никольская писанина" исемнәре белән билгеле. Бу рәсем-петаучылар сурәтләнгән. Шундый серле рәсемнәр Том елгасының ике як яры буйлап сузылган текә кыяларда табылып тора икән. Күрәсең, борынгы заманнарда ул урыннар һәм Том елгасы үзе дә ниндидер бик серле ритуаллар белән тыгыз бәйләнгән як булган. Аларны археологик планда да өйрәнеп тору зарур. Әлеге рәсем-язулар кыяның көньякка, кояшка каршы урынында, кешеләргә үтеп керү мөмкинлеге булмаган яшеренрәк урыннарда сакланганнар. Ул табылдыклар шушы җирдә яшәгән борынгы халыкларның йола үтәү, кояшны, табигатьне олылау, урман җәнлекләренең үрчемен теләү, урман хуҗаларына табыну һ.б.ны чагылдыра торган истәлекләр булу ягыннан кызыклы. +XVII гасырда Том шәһәре төзелә башлый. Кемерово өлкәсенең Юрга шәһәре тирәсенә руслар һәм җирле төркиләр килеп утыра. Кемерово өлкәсендәге себер татарлары сөйләше фәндә том диалектының калмак сөйләше буларак билгеле. +Кемерово өлкәсен еш кына Кузбасс дип атап йөртәләр, чөнки биредә Россиядәге иң зур ташкүмер бассейны ята. +Кемерово өлкәсе Көнбатыш Себер тигезлегенең таулар белән очрашкан урынына туры килә. Өлкәнең күпчелек өлешен Алатау, Салаир тау сыртлары, таулы Шория алып тора, таулардан күп кенә зур һәм кечкенә елгалар агып чыга. Су артерияләренең иң зурлары: Том, Кия, Яя, Иля. +Кемерово өлкәсендә себердәгечә континенталь климат, ягъни биредә озын һәм тирән карлы кыш, эссе һәм кыска җәй. Тауларның һәм тигезлекләрнең күп өлеше урман белән капланган. +Өлкәнең тарихы гаять кызыклы. Моннан 30 мең еллар элек биредә аучы кабиләләре яшәгән. Бу турыда курганнарның археологик казылмалары, борынгы кешеләрнең яшәү урыннары һәм кыя ташларына уеп ясалган борынгы рәсемнәр күрсәтеп тора. +Кемерово өлкәсе Себернең кешеләр иң тыгыз урнашкан төбәгеннән исәпләнә. Төп халкы шәһәр һәм бистәләрдә яши. Шахталарда һәм рудникларда шахтерлар күмер һәм руда чыгара. Биредә яшәүче җирле төрки халык элек-электән рудадан тимер ясауның серләрен белгән. Шуның өчен аларны борынгы рус язмаларында тимерчеләр (кузнецы) дип, яки "кузнецкие татары" дип атаганнар. +XVI гасырдан бу җирләргә руслар күчеп утыра башлаган. Халык бер-берсе белән аралашкан, тәҗрибә уртаклашкан, көнкүреш үзенчәлекләренә төшенгән. +Авылларда яшәүче халык бирегә төрле сәбәпләр аркасында килеп урнашкан. Соңгырак чорларда килеп төпләнгән авылларда шулай ук татар теленең урта һәм мишәр диалектына караган сөйләшләре дә сакланга��. +Өлкән буын кешеләренең сөйләвенчә, бу якларга Столыпин реформасы чорында, ягъни 1906-1907 елларда, иркен буш җирләр эзләп килеп утыручылар булган. Мәсәлән, Юрга районы Сарсаз авылы шундыйлардан. Шулай ук, репрессияләнеп яки кулак итеп сөрелгән, күп җәфалар чиккән халыклардан оешкан авыллар да бар. Мәсәлән, Анжир районы Теплая Речка - Җылы Елга авылы. Әлеге авылның халкын "спецпереселенецлар" дип тә атап йөрткәннәр. Бу авылның сөйләше урта диалектның минзәлә сөйләшенә якын. Биредә шулай ук сугыш елларында Идел буеннан сөрелгән немецлар да күп. Алар аеруча татар авылларында урнашып калырга тырышканнар. Хәзер алар барысы да татарча сөйләшә. Альма исемле әби хәтта татарча имтомнарны да яхшы белгән. Авыл халкы аны олылап "үзебезнең духтыр" дип йөрткән. Шуннан ерак түгел генә урнашкан икенче авылны "Яңа авыл" (русча Нижегородка) дип атыйлар. Бу авылның сөйләше исә мишәр диалектының Пенза өлкәсендә таралган сөйләшенә якын, бик матур сакланган татар сөйләше булып тора. +Экспедиция вакытында безгә калмак сөйләшенә караган, борынгы җирле үзенчәлекләр нык сакланган Кышлау, Искедим, Тумаел авылларында материаллар туплау насыйп булды. +Кышлау (Зимник) авылы Юрга районындагы бик борынгы авыллардан санала. Аның барлыкка килүенең төгәл генә датасы билгеле түгел. Тарихчылар һәм этнографлар (мәсәлән, Кемерово университеты галиме В.М. Кимеев) фикеренчә, бу авыл XVII га-и сырда оешкан булырга мөмкин. Ләкин археологлар, һәртөрле торак калдыкларын өйрәнеп, аларның тагын да борынгырак чорлардан калган булуы турында язалар. +1995 елда Кышлау авылында Кемерово университеты галим нәре археологик казылмалар ясап, фәнни тикшеренү эшләре алып барганнар. Авыл янындагы Искедим елгасы буенда, аның сул кушылдыгы Кожановка янында бик борынгы курган-каберлек табылган. Ул каберлектән каен тузына салып күмелгән кеше калдыклары чыккан. Аның аяк очына аю табаны үрнәкләре төше реп ясалган балчык савытлар да куелган булган. Шундый ук "серле" курганнарның Кышлау (Зимник) авылының тирәягында берничә урында булуы билгеле. +Югарыда искә алынган Кышлау, Искедим, Шалай, Тумаел (< Тум + аел; аел сүзе биредә авыл мәгънәсендә кулланыла) авылларындагы җирле халыкны калмаклар дип атап йөртәләр. Шалай һәм Искедим авылларындагы җирле халыкның бер өлеше, христиан динен кабул итеп, урыслаша, ә бер өлеше исә керәшен булып кала. +Калмаклар, Кемерово өлкәсендә яшәүче төрки халык - телеутлар белән бер тамырдан булып, хайван асраучылык һәм аучылык белән шөгыльләнгәннәр һәм күченеп йөргәннәр. Соңыннан шушы тирәләрдә төпләнеп, утрак тормышка ияләнгән өчен булса кирәк, аларны ак калмаклар яки калмаклар дип йөртә башлаганнар (калмак - "калу" сүзеннән). 1734 елда Себерне өйрәнүче галим Г.Ф. Миллер: "Том елгасының көнчыгыш ярында Константиново (Тумаел) авылында татар-телеутлар яши", - дип язып калдырган. +Кышлау авылын биредәге җирле төркиләрнең кышкы торак урыны булган дип саныйлар. XIX гасырда Кышлау авылысна Идел буе татарлары һәм Урта Азия төркиләре килеп утыра. Җирле калмаклар һәм аларның сөйләше ассимиляцияләнә, татар сөйләшләре белән якыная. Биредәге халык ислам динен, гарәп графикасын, татарның рухи һәм матди мәдәниятен кабул итә. +Кышлау авылында ярты авыл - калмак, ярты авыл - мишәр. Калмак очы, мишәр очы, дип әйтәләр. +Лингвистик яктан калмак теле биредә яшәүче Том өлкәсе татарларының том диалекты калмак сөйләше дип таныла. 19301950 елларда биредәге мәктәпләрдә татарча укыганнар. Татар мәктәпләре ябылу сәбәпле хәзерге авыллар урыслашып бара. Яшьләр рус телендә генә сөйләшәләр. 1990 еллардан авылларда татар теле факультатив дәрес буларак кына укытыла башлаган. +Калмак сөйләше бигрәк тә фонетик яктан кызыклы һәм үзенчәлекле. Биредә алтай теле йогынтысында иренләшү гармониясе көчле: болодогон - була торган, сөзмөкөр - сүзмәкәр, сүзчән; өзүм - үзем, көстүгүм - күзлегем, мончо - мунча, үкмөк - икмәк һ.б. Морфологик үзенчәлекләрдән берничәсен күрсәтеп китәбез: I һәм II зат күплек сандагы киләчәк заман формалары: без аларык - без алырбыз, сез барсаңар - сез барсагыз; хәзерге заманда: нәк мәа кыйгыртырсын - ник миңа кычкырасың; кабатлаулы үткән заман: сөйләшеп утырткан идек - сөйләшеп утыра идек һ.б. +Том һәм Кемерово өлкәләрендәге җирле себер сөйләшенә казан татарлары сөйләшенең йогынтысы зур булган. Моны алар элегрәк мәктәпләрдә татарча уку һәм бер үк авылда берләшеп, аралашып яшәү нәтиҗәсе дип аңлаталар. +Лексикада җирле сөйләш өчен хас булган сүзләрдән берничәсен күрсәтеп китәргә мөмкин: инау - әни, адау - әти, әкәү - абый, абау - ана, мамау - әби, бабау - бабай, күкәм - үзеңнән кече туганыңа эндәшү, бога - үгез, майган - үрдәк, пияз - суган, кызылча - чөгендер, мәркүп - кишер, тогом - йомырка, түбө - түшәм, сирәңкә - шырпы, күш - ит, сонма - киле, тырып - торма, сырга - алка, чалкай - кычыткан, карагат - карлыган, мишкә - гөмбә, дүләнә - камыр җиләге, гөреч — дөге, козок - кедр чикләвеге, самза — урама, сөртмәч - юка, күзикмәк, төштөк - түшәк, әйкүл - хәситә, сак - пальто, артсалма - җиңсез камзул, кәбәч - түбәтәй, тагайа - бүрек, мөйеш - почмак һ.б. +Туйлар +Саучы +Саучы - яучы; кыз димләргә килгән кеше. +- Ата-инәсе малайныкы өйләндергесе килә, өйләнергә wахыт йиткән. "Саучылагалы кирәк, өйләндергәле кирәк", - тиләр. Барайлар бу йактан ата-инәсе, туганы. Саучылап баралар. Кызга барып кергәч хәбәр бирәләр. +"Менә, кода-кодагый килә сиңа саучылап". +"Өрөхсәтме, кергәле буламы?" "Була, була". +Каршылайлар, өстәлгә тастырхан (ашъяулык) йәйеп йибәрәләр, дога кылайлар. Өстәл йанына утырып чәй эчеп алайлар, сөйләшәйләр. +"Без бик зур йомыш белән килдек. Менә синең кызың бар, минем малайым бар. Синең кызыңны саучылап килдек. Йакшы йер, йакшы кешенең баласы". +Малай кызны белми, кыз малайны белми әле. Бер генә кил мәй инде, өч катар баралар сау��ыга. Өченче катта инде ыриз а лык бирәләр. Элек ай башы белән баралар ыйы бит. Айның унб ишенә, йә йегермесенә, ыризалашалар инде. Туйлары була иде (Кызылкаш). +Саучы бер ыштан балагын чыгарып килә: +- Бер балагын чыгарып киләдегән саучылар. +"Хуш килдеңез, әйдә, үтеңез". +- Бик элеке заманда саучы булып килгән кеше бер балагын төшереп куйа икән, бер ыштан балагын күтәреп куйа икән. Исәнләшеп, сәләм биреп, кадер-хөрмәт кылып килешеп куйг аннар. +- Инәмә уналты йәш булган. Саучы килгән бер ыштан балагын чыгарып. Дүрт кызлары булган икән. +"Кайсы кызыбызга килгәннәр икән", - дигәннәр. Бу уртанчы кызны сорарга килгән. Өрөхсәт белән кергәннәр, сәламләшкәннәр. +"Без Тум суwы аша килдек. Мәймүнә дигән кызыңна йаучыылап килдек". +"Хуш килдегез". +"Мәһәрен ни сорасагыз да бирәбез, туйны салышыйык", - дигәннәр (Умавыл). +"Бәрәкәтле тормыш булсын, маллы булсын", - дигәннәр. +Саучы килгәч, һәр ике якның нәсел-нәсәбен тикшерәләр, сорашалар: +- "Кызга саучы килде", кардәш-туганнары килде", - диләр ийе. Йакын туганнары килгәннәр кыз сорашып. Бу үзе йактан йиган кардәш-туганнарын. Бик каты тикшергәннәр. Нинди кеше ләр алар. Бөтен нәселен, туганнарын йийганнар. Ул нинди кеше, нинди бәндәләр, нәселе нинди, бик каты сорашканнар. Нәселендә бер бозык күңелле кеше булса, кызны бирмәгәннәр. Бик каты тикшерү була иде кызны биргәндә (Әүштә). +- Бер килүдә ыриза булмаганнар әле, сырук (< рус. срок) куйганнар кызның әтиләре. Тирә-яктан, кардәш-туганнардан сүз иштырып йөриләр, тотып кына кызны биреп йибәрмиләр. +Киңәшеп, килешеп сөйләшеп, ыриза булып килешеп туйлар йасап кызны биргәннәр (Әүштә). +Сорату +Сорату - кызны яучылау. +- Кызны соратып куйганнар икән, бөтен сипне (бирнәне) кыз әзерләп утыра (Әүштә). +Качып бару +Качып бару - ата-ана белән сөйләшмичә, аларның ризалыгыннан башка гына кияүгә китү. +- Кызлар качып та бардылар. Мин дә качып бардым. Кыз өйендә бийедем бер малай белән. Ул миңә күз кыса. Икенче көнне хат килә. Хат өстенә хат килә. +"Качам инде", - дийәм. Инәм өйдә йук. Күршеләргә керәм, "утыргалы", - дийәм. +Чыгып киттем. Зур йакшы ат бәйләүдә тора. Атка утырып кийәү өйенә киттем. Ул мине күтәреп кертте синәк (< рус. сени) ишек алдына. Арттан быратлар килә мылтыклар белән. Мине йәшеренделәр, күрсәтмиләр. +"Үзең килдеңме, әллә көчләп алып киттеләрме?" "Йук, йук, үзем килдем", - дийәм (Кызылкаш). +Кыз өйе +Кийәүгә китә торган кызның өендә, кияү килгәнче, авылның барлык кызларын чакырып, күңел ачу мәҗлесе оештыралар. Ул шулай "кыз өйе" дип атала. Кыз өендә егетләр чәчәкләр тотып килгәннәр. Кызлар исә аларга бүләкләр әзерләп торалар. Кыз өендә уен-көлке, җыр яңгырап тора. +- Туй алдында йасайлар кыз өйе. Кызлар кара-каршы йырлашалар, бийешәләр. Ирләр, йегетләр бичуркага (кич утырырга) керәләр. Кызны калфак кийертеп, шәл бөркәп утырталар. Каракаршы бийиләр кызлар-йегетләр. Гармушка була. +- Кыз өйендә кызларны төшереп бийетәйләр. Кыз кийенеп басып торай. Кызлар күп булай. Нүгәрләр тип малайларны кертәйләр. +- Кыз өйендә уйын була, бийү. Кийәү йактан килә йегетләр, нүгәрләр. Анда кызны йәшереп куйайлар, күрсәтмиләр. Кыз - кийәүне күрмәде, кийәү - кызны күрмәде. Кыз өйенә малайлар да килә, күкерәгенә чәчәкләр кадап. Чәй эчәләр. Малайлар чәчәкне кызларның күкерәгенә кадыйлар. Кызлар бүләк бирергә тийеш ул малайларга. +- Кызлар бийегәле төшәбез түрдән. +- Йәшләрне, кызларны чакыралар кыз өйенә. Кем чакырган, шунда барганнар. Анда малайлар бүләк биргәннәр кызга. +Кыз өйендә йырлашабыз: +Йөзегезгә, йөзегезгә Сандугач кунган имәнгә, +Йөз карадым, туймадым. Имән башын игәнгә. +Сезне нурдан йаратылган Йырламыйм, йырла дигәнгә, +Микән дийеп уйладым. Йырлыйм, сине сөйгәнгә. +Гөл арасында йөрисең, Сандугачлар килер әле, +Гөлләргә үреләсең. Килер дә китәр әле. +Ачык йөзләрегез нурлы, Сак белән Соктан да үткән, +Күркәмле күренәсез. Бездән дә үтәр әле. +Алмагачның ботагына +Баулар бәйләсәк иде. +Йинаулашып, бергәләшеп +Җәйләр җәйләсәк иде (Әүштә). +Чакырту +Чакырту, чакыртуга йөртү - ярәшелгән кызны мәҗлескә йөртү. +- Кыз бер йыл утыра. Чакырту дип туганнары чакыртуга йөретәләр туйга (Кызылкаш). +Никә, неге +Никә - никах. +- Никәгә барганда йегет күмәче дип, икмәк алып барганнар. Йегет күмәченә тоз утыртасың, әйбәтләп тастарханга бәйләп алып барасың (Әүштә). +Неге ашы - никах ашы. +- Неге ашларын калтага салып алып барганнар (Умавыл). +Туй хатым +Туй хатым - туй көннәрендә уздырыла торган дини мәҗлес. +- Никәдән суң туй хатым. Әрwахларны искә алып коръән укытатлар. Туй хатымга әркем ошлап килә салым. Кыс йак та, кейәү йак та туй хатымга килә. Буш кул бармыйсың. Акча, ит, каз, каймак, тугац (төче күмәч) пешереп бардым (Кызылкаш). +Кыз йылату +Кыз йылату - кызны кияү йортына озатканда моңлы көй белән җырлау. +- Кызны күчереп акиткәндә кыз утырып йылый башлый. Кызлар йырлый: Әткәйемнең мунчасы Пайкәл йылга балыклы, Тау башында булсачы. Йанкәй мамык йаулыклы. Әткәм-әнкәм кулларында Пайкәл сулары комлырак, Тагын бер-ике йыл торсамчы. Песнең башлар моңлырак. Ал пилбауларың атлас, Кыс палакайның йаткан урны Сыуларга салсаң да батмас. Касанкынай йакта пер такта. Кулыгыздан киткән кыслар Шул такталарны кысганып Сагынсагыз да кайтмас. Сатып йебәрәләр пер йатка. +Тотонышалар кыслар йыларга. Шундый йырлар йырлап алып киттеләр (Кызылкаш). +Аталык, инәлек, үкел ата +Аталык, инәлек, үкел ата - туйда кияү белән кәләшкә икенче ата, икенче ана итеп билгеләп куелган кешеләр. +- Аталык, инәлек куйайлар, ыризалык сорыйлар кыздан. +- Аталык бер олу кеше инде. Кийәү йагыннан була аталык. Аталык дигән кешесе караwыллый кийәүне. +- Малай йактан абыйсы бар - ул аталык була тоган. Үкел ата дигәннәр. +- Аталык мына хәрендәше. Аталык утызайлар, кыз өчен ул җаwап бирәй: +- Берәр йакын кешесен аталык итәләр. Әкәм дип йөриләр аталыкны. +"Бардыңба - бардым", +"Алдыңба - алдым". +Малайдан да, кыздан да сорайлар өч катар. Аталыкны кыз йактан куйайлар. Зурлайлар инде. Аталык ул күптән түгел генә өйләнгән йәш кеше була (Кышлау). +Кызны күчереп килү +- Кызны күчереп килгәндә бау тотайлар, атларга бау тотайлар. Аларга акча, козок сибәйләр. +Кызны аттан төшереп, уң йакка бастырайлар, бал белән май каптырайлар. +Барлу кеше каптыра: +"Балда-майда торсоннар", - дип. +Камфит, козок (чикләвек) сибәләр, балалар талашайлар. Йәймә йәйеп сибәләр козокны, калын йәймә йәйәләр. Кызның башыннан сибәләр (Абытай). +Кыз бикләү +Кыз бикләү - никахтан соң егет белән кызны кавыштыру. +- Бүген кыз бикләргә инде дип йөриләр. Пирбуй көнне никахтан суң кыз биклиләр. Кыз белән малай икесе кала. Түшәкне кызныңкы йакыннары җәйә. Пастилне карыйлар иртәгәсен. Үзе урынын иштырмасын, кергән йеңгә иштыра. Ул белә малай хәлен. +- Аулак өйгә бикләйләр. Кыс йактан әкәләре алып бара аулак өйгә. Теге йактан да нүгәрләр (кияү егетләре) бара мылтык мынан. Кыс мына йегет күрештеләр инде, аларга чәй куйасың, комган, тас, суwын, пастилын әзерләп бикләп китәсең инде. Монда туй бара. Икенче көнне кыс йактан әкәсе-абасы (абыйсы-анасы), малай йактан әкәсе-йеңгәсе (абыйсы, җиңгәсе) барып, ишекне ачайлар, чәй куйайлар. Кода-кодагыйлар, хәрендәш-туганнары килә. Никахта бикләгәндә генә бер-берсен күргәннәр (Кышлау). +Куйын канфиты +Куйын канфиты - кияү күчтәнәче; аны, кыз куенында кунып чыкканнан соң, кияү күчтәнәче итеп өләшәләр. +- Килен белән кийәүне айырым өйгә биклиләр. Анда кунып чыккач, кийәү куйын канфиты калдырып чыга. Аннан мунчага баралар. +- Куйын канфиты өләшкәннәр кийәү белән кыз кунып чыккан сун. Балалар җыйылып киләләр. Аwылдагы бөтен бала килә куйын канфиты алырга (Әүштә). +Сип, сипне алып бару +Сип - кызның бирнәсе. +- Икмәк-тоз белән сипне алып бардылар. Алдан тозны алып бардылар, аның артыннан икмәкне алып бардылар тезелешеп. Сипне ак чеберәкләргә бәйләп, гөлләп, тезелешеп алып б ардылар. +Кодаларына, кодаларга көйнәкләр, йаулыктар куйайдар. Сип тип атала. Тоз-тугачлар мән барайлар (Әүштә). +Кызга малай йактан бирәләр: +- Без кызны бирәбез, йөз тәңкә бирегез, - диләр. Бер йәш кенә турбак тойокка бирегез, кысырак диләр. Суйарга инде. Бер пот бал, чәкчәк йасарга. Барын да бирделәр. Бөтен радн'алары көйнәк бирделәр. Бер зур сандык тутырдылар. Без кечү ийек әле. Барын да тутырып алып бардылар кызга малай йактан. Бал күп, умарта күп ийе. +- Кызның атасы кийәү йактан акча сорый, байтак ит сорыйлар, гөрөс (дөге), сары май, шикәр китереп китәләр туйга кәдәрлек. Кыз йагы кода сорый, кийәү йагы китерә (Кышлау). +Килен хезмәте +- Кәйнинәм әйтә: +"Килен, чык йилтеккә (келәткә). Ачкыз ал да кер. Чапчак (кисмәк) эчендә орбак (көрпә, кибәк) бар. Ул орбакны ал да турбакка (танага) сал". +- Казан йагына себерәктән (себердән) килен алганнар. Инәсе аш йасарга (токмач) кушкан килененә, минем күкәмә (апага). Ул камырны баскан, йәйәргә кирәк. +"Инәм, сәкәлүк кайа?" - дип сорый икән. "Нәстә ул сәкәлүк?" Ул себерәкчә сәкәлүк, ә казанча - уклау. Сөйләп-сөйләп аң ла тып биргән. +- Инәм себерәкчә әйткән: +"Таплар иштырып алып кер әле". Бу бакыр кергән дә сораган "Нәрсә табарга?" Ә ул тап - йомычка. Пичкә йагарга. +- Коймак пешерәбес. +"Тап алып кер әле". Мин чыктым тышка. Тордым, тордым. Ни табыйм? Белмим, ни тапкалы. Кердем. +"Инәм, нәстә ул тап?" Йомычканы тап дийәләр себерәкләр. +- Кийәү Казан йакныкы булган. +"Хөсәйен, син састөп китер әле!" +Әтийем сазга барып, нәрсәдер эзләгән, белмәгән ни китергәле. Ә инәм себерәк иде. +"Карчык, миңа саз төбе табып бир әле", - дигән. +Инәм көлгән: "Састөп - ул көрәк", - дигән. +- Йилгәктә (иләктә) оннар иләйләр киленнәр, орбагы кала. Сыйыр шәйкәсенә салабыз орбакны, типшегә (тагарак). +- Икмәкне ачыткы белән пешерәсең. Элеке "куwашна" (ипи күәсе) диләр ийе. Кайсы кеше "кушана" дийә. Аусак (усак) агачтан була куwашна. Олу мичтә пешерәләр. +- Элеке пичне йагасың. Пумала белән себерәсең ике кат. Элеке сукма пич булган балчыктан. Калачны аунатып табакта күптерәсең (күпертәсең) (Кышлау). +Туй атлары +- Туй атларын көллиләр (гөлли, ягъни бизи), шыңгыраклар (кыңгыраулар) тагалар. +- Утызар пар ат йигеп баралар. Умбиш-йегерме хәзәин бара йакшы атлар йигеп. +- Кыз алырга барган йирдә кода булган кеше, киленнең кайнатасы йакшы ат алып бара. Урамның бер йагыннан икенче йагына аркан сузган була. Йиккән ат сикереп чыксын шул арканны. Шундый иде. Сикереп чыга алмый икән, түли, акча бирә. Аннан суң арканны чишеп куйалар, кертәләр. Йакшы атлар сикереп чыга торган ыйы арканнан (Умавыл). +Туйда җырлашулар +Туйда кайын инәм безгә җырлады: +Алтын балдак, көмеш каш, +Кирәк булса, сандык ач. +Сезнең кебек булса булыр +Сәхрәләрдә сандугач. +"Аwылның беренче кызын малайыма алдым", - дип мактанды. +Кийәwем җырлады: +Без андый малай түгел, +Без мондый малай түгел. +Төрле кулларга йарыйбыз +Күгәргән калай түгел (Әүштә). +Кыруг уйнау +- Кыруг уйныйлар кызлар. Йөргәнең белән кыругта йөреп чыгасың. Бийергә төшерсәләр, йөргәнең белән төшерәләр. Кыругларда уйнаганда Кылупларга килеп керсәң, Әйләнмиме башларың? Салып кер галушыңны, Күз өстендә хәләм кебек Бер кычкырып җырлап җибәр, Синең кара кашларың. Йаратам таwышыңны. Тумыски дип йөретәләр Бийек тауга менмә, дустым, Үзебезнең каланы. Бийек тауда җил-даwыл. Карурманнар, бийек таулар Булма матур, бул бәхетле? Каплый безнең араны. Бәхетсезлек бик аwыр (Әүштә). +- Баш кашында (тау башында) йинала идек, йәшләр белән тотынышып кыруг уйный идек. "Ал Зәйнәбем" уйный идек (Кызылкаш). +Аш-сулар +Том һәм Кемерово өлкәләрендә элек-электән атларны күп асраганнар. Шушы якның кырыс табигатенә җайлашкан атлар кыш көне дә җирдән тояклары белән карны казып, үзләренә ашарга азык таба торган булганнар. +Ат ите - иң күп кулланыла торган ашамлык. Ат итеннән казылык тутыру да гадәти күренеш. Әле хәзерге чорда да күп өйләрдә казылыкны затлы ризык ит��п кунаклар алдына куялар. +Куллама - ит белән токмачтан әзерләнгән ашамлык. +- Кулламаны ат суйгач баш итеннән пешерәбез. Баш ите йомшак була. Токмачны күкәйгә генә басып, шакмаклап кисәбез, итнең шулпасына салып, токмачны кайнатып алабыз. Шулпаның өстен җыйып алып, суган, борыч салып, ит белән токмач өстенә сибәбез. Менә сиңа куллама! (Әүштә). +Күш, кож +Күш - ит: ат күше - ат ите; +майган күше - үрдәк ите; +бога күше - үгез ите. +- Күшне күп ашаганнар. Бер кышка дүрт-биш ат суйганнар. Зур-зур сөйәкләр җыйылып калган, әле дә чыгалар бакчадан. +Куй күше - сарык ите. +- Куй күшеннән шулпа, пылау пешерәләр. +Ат күше - ат ите. +- Ат күшеннән казы тәмле була. Симез күш кирәк. +Күш бәлеше - ит бәлеше. +- Ат суйганда, бога суйганда күш бәлеше пешерәбез ( Кышлау). +Казы тутыру +Казы - казылык. +- Итне туңырып элеп куйалар келәткә. Йаңа йылдан соң казы ту тыралар, җәй буйы казы ашыйлар. +- Күшнең (итнең) йомошагын, казысын бергә турыйсың. Казы - самый симез җире. Тоз белән борыч салып бер атна тотасың. Пийаз (суган) салмыйсың. Аннан туңырасың да тышка апчыгып эләсең караңгы җиргә. +- Казы - ат кожыннан (итеннән) була. Симез булсын кож. Кыр сөргәндә казы ашый, тамак тук була. +- Ат итен эчәккә тутыралар да ызба башына меңгереп эләләр. Ит бөгелеп тормаса, казы әзер була. Хәзер ул заннар (гадәтләр) бетте инде. +- Йаз мәлендә тутыралар казыны. Итне зур кәстрүлдә тозлыйсың. Сугы-нийе белән тора. Инәм бога (үгез) итеннән дә тутырды казы. +- Ат итен нәзек кенә кисеп, йакшы гына тослайсың. Тос сеңә. Майы белән бергә тослайсың. Март айында казыга тыга башлыйсың, ат эчәгесенә. Өй башына (чормага) эләсең. Ул кибә. Утыс, кырык, илле була. Аш-шулпа йасайбыз, пешереп тә, кыздырып та ашайсың. Йыл да йасайбыз казы. +- Сугымны суйабыз да арт санын алабыз. Ике кәстрүлгә тозладым. Өстенә су салам, саллафан куйып калдырам. Кыш буйы утыра, йил сукмый. +- Ат эчәгесен йуwып киптерәм. Карт атныкы кирәк, йәшнеке тетелә. Тозлаган итне шунда тутырасың. Кәзәнкәдә тора йилдә. Кибә, өлгерә. Җәй буйы казы ашыйбыз. +- Казы турап пылау да пешерә, аш пешерә. Кырыгар казы тутыралар кайсы кеше (Әүштә). +Балык шулпа +- Җәйен балыктан балык шулпа пешерәбез, туйга да шулай йаратабыз (Сарсаз). +Бәтер, пәтер +Бәтер, пәтер - төче күмәч. +- Бәтер пешерәбез чөчедән. Майга салабыз да пешерәбез. Ул бәтер була, хәйергә бирәбез (Тумаел). +Ипи, ипекәй +- Матча, матча йанында агач киштә кадаклаган. Ипиләр шунда йугарыда торган. Сорамыйча җайлы-җайсыз алып ашама ганнар. Ипекәйләр бик кадерле булган элек (Куркули). +Кейәү өкмөге, кийәү икмәге +Кейәү өкмөге - кияү ягыннан китерелә торган күчтәнәч калач, ак күмәч. +- Кейәү өкмөге дип калач салайлар, телемләп-телемләп өләйлэр. Кейәүнең инәсе пешереп аппара (Кышлау). +Кийәү икмәге: +- "Аwыз итеңләр, кийәү икмәге", - диләр. Йемешләр кушып пешерәләр. +Никага (никахка) барганда кийәүнең инәсе пешерә кийәү икмәген (Әүштә). +Кийәү чөпчәрәсе +Кийәү чөпчәрәсе - кияү пилмәне. +- Камырны күкәй салып басасың да төйгән ит саласың да кийәү чөпчәрәсе пешерәсең. Кийәү кысты алгалы килгәндә пешерәсең инде аны (Кызылкаш). +- Дүрт читкелле чөпчәрә йасыйлар (ягъни дүрт почмаклы пилмән ясыйлар) (Кышлау). +Озын аш, шакмак аш +Озын аш - озын итеп киселгән токмач. +Шакмак аш - шакмаклы итеп кисеп әзерләгән токмач. - Туй-ашка шакмак аш уңай. +Умач +Умач < ума+аш: +- Озын ашка караганда, умач ашы тәмлерәк. Сөтлү ашка, балтырган ашына умач уwып салабыз. +Чумар +- Чумарны инде тогомга (йомыркага) чиләсең (басасың). Без шулай "чиләбез" дип әйтәбез. +"Кайа чумар, кеше башына унар", - дип пешерә идеге. Балтырган белән чумар пешерәбез (Тумаел). +Сөртмәч +Сөртмәч - юка итеп җәеп, казанга салып, майда пешерелгән күзикмәк. +- Сөртмәчне элек коръән ашларына пешергәннәр, хәзер аны белмиләр инде. Күкәйгә камыр басып, аны йука итеп җәйәләр дә, зур казаннарда май кайнатып, майда пешерәләр. +Сөртмәчләрне тугызар-тугызар итеп тугыз җиргә өйеп куйганнар. Ник тугызарны пешергәннәр, анысын әйтә алмыйбыз (Кышлау). +Шәңгә +Шәңгә - бәрәңге пәрәмәче. +- Шәңгәне ачу камырдан пешерәләр. Бәрәңгедән дә, туаруктан да әйбәт була шәңгә. Оло мичкә йагалар да тыгалар шәңгәне (Сарсаз). +Шишара +Шишара - кечкенә ипи. +- Ипи камырыннан шишара салабыз. Ипи пешкәнче бу шишара йарты сәгәт эчендә пешеп чыга. Шул шишара белән чәй эчәргә күрше әбине эндәшәбез: +"Әйдә кер, шишара белән чәй эчеп алыйк". +Шишара озынча була. Ике-өч сыр ясап куйалар. Шишараны мич төбендә пешерәләр, ә көлчә табада пешә (Куркули). +Пиреженник +Пиреженник [< рус. пирожки] - кечкенә бөккән. +- Камыр кабарып чыккач та җәйәсез дә, эченә кара кар лыганмы, маланмы салып, бер ун ыштук йасап куйасың да табаданга салып пешерәсең майда. Аны ике йаклап пешермисең, бер йаклап кына пешерәсең, өстенә майны сибеп торасың. +Карагат (карлыган) күп үсә бездә. Бер чиләк карагат җыйып алабыз. Аны кайнатасыңмы, коротасыңмы. Ул менә пиреженник эченә салырга да бик әйбәт була карагат (Кышлау). +Самза, самса +Самза, самса - әче камырдан пешерелгән кабартма. +- Самза - әче камырдан була. Күкәйгә камыр басып кабартабыз да, кискеч белән кисәбез. Казанда майда пешерәбез Элек самзаны сөртмәч өсләренә өйеп куйа торган булганнар. Тас тархан йәмле булып тулып торган. Камырың уңса, самза бик кабарып пешә (Әүштә). +Баwырсак +- Бавырсак; инде күкәйгә генә изеп түгәрәк-түгәрәк итеп, вак кына итеп май эчендә пешерәбез. Ачы камырдан була. Өстәлгә куйарга матур, сарыга манган күкәй кебек тора ул. +Кырык кат +- Төче камырны йука гына итеп җәйәсең дә камыр өстенә мәкне пешереп җәйәбез шикәрләп. Мәкне әз генә кайнатып алабыз шикәрләп. Шуны камырга җәйәбез дә төрәбез, аннан кисәбез. Шул кырык кат була. Ачы камырга да шулай ук мәк йагып пешерәбез. +Киндер орлогы төшен дә җагабыз кырык катка. Инәки шулай пешерәдерийе киндер орлогы белән. Тимер кәйләдә чичти майлангынчык төйәдерийе шул киндер ор��огын. Тукмач камырына җәйәдерийе (Сарсаз). +Балтырган +- Кырны җаратканга күрә кырга барамын, балтырганга барамын. Балтырган җыйып алып кайтам. Менә сезгә дә пешерәм балтырган. Күкәйләр салып, каймаклар алып пешерсәң, куwырсаң да була балтырганны. Бик тәмле. ул балтырган. Мин җаратам аны. Урманга барырдай карчыклар җук хәзер. +Балтырганлы умач: +- Әле беркөн генә балтырган турап, умач уwып аш пешерндем. Балалар балтырган алып кайтып бирде. +Ачы катык катып былтырганлы умач пешерү: +- Менә әле дә инәки умач уwарга онны иләп өстәлгә куйган да үзе чыгып киткән. Ачы катык катып балтырганлы умач ашарга килегез. +Чалкай +Чалкай - кычыткан. +- Чалкай - бик файдалы нәстә ул. Элеке картлар аннан аш быҗырган, чалкайлы аш ашаганнар. +Чалкай белән айакларын чапканнар мончага кереп, айак сызлаганда чапканнар. Быҗырып ашаганнар картлар. Чалкай бөтөн йирдә үсә ул (Кышлау). +Шишка +Шишка - кедр (эрбет) чикләвеге. +- Шишка күп була. Кидрачлыкта була шишка. Айулар да шишканы йарата. Шишка булмаса, җиләк булмаса, айулар малларга да ташланалар (Әүштә). +Күбүргән +Күбүргән - юа. +- Күбүргән тумар җирдә үсә ул. Пучуклап җыйасың. Күбүргән дип әйтәләр. +Сай күбүргәне - сазлык юасы. +Таш күбүргәне - ташлык җирдә үскәне. +- Кышлауга барсаңар, Кышлауда күп үсә ул. Табанлап (учлап) җыйасың, табачка җыйасың да өзеп-өзеп, пучоклап бәйләп куйасың билеңә (Тумаел). +Канба +Канба - русча черемша диләр. +Тозлап та куйалар канбаны, каймаклап та ашыйлар. +- Көн туса, шушы канбага җыйылып китәбез аwыл бала-у лары. Урман эчендә капчыкны тутырып, шушы канбаны алып кайтабыз да, шуны аш та итәсең, ботка да итәсең. Күп булып үсә ул канба. Урып барасың да барасың. +Айу йөри урманда, ә без канба җыйып йөрибез (Җылы Елга). +Саргай +Саргай - андыз. +- Саргайның чәчәкләре салынып тора. Аның төбендә күкәй шикелле нәрсә үсә икән. Аннан бутга йасап, сөт салып ашаганнар (Кышлау). +Кемерово өлкәсе +Юрга районы Кышлау авылы: Әбдрәшитов Рәшит, Әбдрәшитова Мәрвәрит, Әбдрәшитова Мәрвәрия, Әбдрәшитова Фәридә, Батталова Гафифә, Зариева Хәерниса, Кармушакова Заһидә, Кармушакова Мөхәррәмә, Кәшифә апа (Кәшей), Кинҗәгулова Мәрьям, Кин җә гулова Суфия, Кусов Рафис, Кусова Мөршидә, Кусова Флера, Мазитова Мәстүрә (Мамай), Садыйкова Майнур, Селиванова Рәхимә, Сираҗетдинов Фәрит, Тартыкова Галия, Фәйзуллина Галия, Фәйзуллина Фәрхиямал, Фәйзуллина Хөллә, Хисаметдинов Кәбирҗан, Хөснетдинова Кәшифә, Шахманова Лилия. +Юрга районы Сарсаз авылы: Батталов Мәлик, Бикчәнтәев Камалетдин, Гыйләҗетдинова Мәрф уга, Кусов Абдулхак, Фәйзуллина Сафура, Хабышева Мәхмүзә, Шаһабиев Рәшит, Шаһабиева Сания. +Мариин районы Куркули авылы: Абякова Тәслимә, Вәли мөхәммәтова Камилә, Гафурова Хәлимә, Ибраһимова Гөлнур, Кәлимуллина Рәхилә, Фусаинова Гарифә. +Ижмор районы Яңа авыл: Алеева Зәйнәп, Алимова Хәлимә, Әхмәтова Гайшә, Әхсәнов Әюп, Гобәйдуллина Зәлидә, Ризванова Сания, Ходайбирдин Морат, Ходайбирдин Сөнгат, Ходайбирдина Зәбидә, Ходайбирдина Зөбирә, Ходайбирдина Рәшидә, Ходайбирдина Яуһәр, Юнысова Фәһимә. +Яшкин районы Тумаел авылы: Айнагулова Нурия, Атнагулова Кәйшә, Басимова Шәфика, Кәримова Әкълимә, Лазерова Наилә, Пасимова Шәфика, Пономарева Майбәдәр, Садыйков Бари, Садыйков Сөнгать, Садыйкова Гөлҗиһан, Садыйкова Рәйхана, Сәвәргулова Зияфә, Тартыкова Фәрәзә. +Анжир районы Җылы Елга авылы: Алеева Фәүзия, Алиев Нурулла, Алтынбаева Фатыйма, Биккулова Бәгыймә, Бикмулла (Бикүш), Газизә (Газүш), Галиева Әсма, Гарифә (Гәрфүк), Латыйпова Асия, Латыйпова Фәния, Маййәмәл (Маюк), Мөслимова Суфия, Мусина Даирә, Мусина Мөслиха, Ризванова Мәрьям, Рамазанова Фәния, Сәйфулла (Сәкүк), Хәкимова Рәшидә, Хәкимова Сания, Шабаева Мөршидә, Шабаева Рәшидә, Шабаева Яүһәрия. +ТОМСК ТАТАРЛАРЫНЫҢ +ТЕЛ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ ҺӘМ РУХИ МӘДӘНИЯТЕ +Миңнира Булатова +Том буйлары, Том буйлары, +Борылып аккан аның сулары. +Том буйлары, Том буйлары, +Сызылып аткан алсу таңнары. +Җырларда данланган Том елгасы тирәли сибелеп утырган Абытай, Казан, Калтай, Кирек, Кызылкаш, Умавыл, Яңавыл, Әүштә исемле татар авылларына һәм Томск шәһәренең "Татар Бистәсе"енә фәнни сәфәребез милләттәшләребезнең горефгадәтләрен, көндәлек һәм мәдәни тормышларын яктырткан материаллар тупларга һәм тел үзенчәлекләре җәһәтеннән фәнни нәтиҗәләр ясарга мөмкинлек бирде. +Томск шәһәренең "Татар бистәсе" XVII гасыр башында ук барлыкка килгән. Аның төп урамы "Татарская" дип атала. Бу урам, башыннан ахырына кадәр, искиткеч матур итеп бизәкләп эшләнелгән, агачтан салынган ике катлы йортлардан тора. 1914 елга кадәр бистәне шәһәрдән Исток дип аталган кечкенә ерганак аерып торган. Хәзер бу Исток җир астыннан агып, Том елгасына килеп кушыла. Аның шушы өлешен Заисток дип атаганнар. +Татар бистәсенең М. Горький урамындагы 35 нче йортта татарларның төп җыелу урыны - "Татар мәдәни үзәге" бар. Ул 1906-1910 елларда ук салынган һәм ерактан ук күз явын алып торырлык зәңгәрсу төстәге "Кәрим бай йорты"нда урнашкан. Заманында сәүдәгәр, хәйрияче, җәмәгать эшлеклесе Кәрим Хәмитов аны үз гаиләсе өчен салдырган булган. Бай атлар үрчетү белән шөгыльләнгән, рус-япон сугышы чорында патша гаскәрен дә атлар белән тәэмин итеп торган. 1919 елда, бай үлгәч, гаиләсе башка урынга күченә. Йорт дәүләткә кала һәм биредә 1920 елдан Төрки-татар укыту семинариясе, ә 1930 елдан Төрки-татар педагогия техникумы вакытлыча эшләп алалар. Кәрим байның үз проекты буенча төзелгән бу йорт хәзерге көндә федераль дәрәҗәдә сакланыла торган архитектура һәйкәле дип санала. Боларны безгә Татар мәдәни үзәге хезмәткәре Сафиуллина Елена Шәүкәт кызы сөйләде. Татар мәдәни үзәгенең барлыкка килүенә 20 ел, ә Кәрим бай йортына алар 1996 елда килеп урнашалар. 1994-2005 елларда үзәкне Әбдрәшитов Йосып Якуп улы, ә 2005 елдан Сабирова Флюра Гафур кызы җитәкли. Мәдәни үзәкнең гөрләп алга китүенә 1970 елда о��шкан "Халкым моңнары" вокаль ансамбле ныклы этәргеч була. Коллектив белән җыр-моң яратучы, мандолинада өздереп уйнаучы Әнвәр Шәйдулла улы Зиннәтов җитәкчелек иткән. Хәзер бу ансамбль эшчәнлеге, олы яшьтәге әби-бабайлар саны кимү сәбәпле, сүлпәнәя төшкән. Биредә тагын зур уңышлары белән сөендереп "Нур" хор ансамбле эшләп тора. Быел алар Новосибирскида ике елга бер уздырыла торган "Себер йолдызлары" дигән конкурста катнашып беренче урынны яулаганнар. Үзәккә 4 яшьтән башлап 80 яшькә кадәр күпләп кеше йөри. Төрле яшьтәге балалар татар җырларын, шигырьләрен, биюләрен, кул эшләрен бик теләп өйрәнә. Бу йортта татар мәдәниятен саклау белән шөгыльләнә торган 15 тән артык берләшмә эшли. Өлкәннәр өчен "Замандашлар" ретро-клубы, "Ялкын" вокаль-инструменталь ансамбле, яшьләр өчен "Айнур" бию төркеме, "Дуслык" клубы һ.б. бар. +Кәрим бай йортына кушылып ук урнашкан бинада Себер, Томск, Заисток районы тарихына караган төрле материалларга бик бай "Заисток" музее бар. 30 елдан артык музейны җитәкләүче Лидия Васильевна Муравьева Татар Бистәсе һәм Кәрим бай турында бик күп мәгълүмат бирде. Аның Заисток районы тарихына багышланган "Моя малая родина (из истории Заистока)" исемле китабы (автордашы - Н.Г. Савельева) басылып чыккан. Бу хезмәттә Кәрим байның килеп урнашуыннан алып, бөтен гомер юлы, яшәеше, ул үлгәннән соң бу йортта ниләр булуы турындагы мәгълүматлар һәм байның балалары, оныклары сөйләгән истәлекләр урын алган. +Томск шәһәренең Татар бистәсендә ике мәчет тә бар: ак мәчет һәм кызыл мәчет. Халык әйтүенчә, татарларның күпчелеге кызыл мәчеткә йөрсә, башка милләттәге мөселманнар ак мәчеткә агыла. +Том авыллары халкы безне ачык йөз белән каршы алдылар. Хәтта Татар мәдәни үзәгенә 10-15 ләп "Нур" (берничәсе "Халкым моңнары"ннан) ансамбле апалары җыелышып безне көтеп утыралар иде. Алар үзләренең туган якка мәхәббәтләрен көймоңнары, җыр-биюләре аша җиткерделәр. Ярымтүгәрәк итеп тезелешеп утырып, Себер ягы, аның халкы, көнкүреше турындагы төрле хәлләрне, легенда, бәетләрне сөйләп ишеттерделәр. +Гомумән, фәнни экспедиция вакытында бай һәм бик кызыклы материал тупланды. Җирле сөйләш үзенчәлекләрен яктырткан, традицион культура, авыллар тарихы, гореф-гадәт, йолаларга караган этнолингвистик материаллар һәм күпләгән лексик берәмлекләр җыелды. Җирле сөйләш үзенчәлекләренә килгәндә, аралашу, әңгәмә алып бару вакытында шул күзгә ташланды: 60 яшьтән түбәнрәк информантларыбыз әдәби телдәрәк сөйләшә һәм рус сүзләрен рәхәтләнеп кулланалар, тәрҗемәсен әйтә дә алмыйлар. Өлкәнең тел үзенчәлекләрен беренчеләрдән булып ныклы өйрәнүче тел белеме галимәсе Д.Г. Тумашева һәм аннан соңгы буын фән докторлары Д.Б. Рамазанова, Ф.С. Бая зитова, биредә том диалектының әүштәчат һәм калмак сөйләшләре таралган дип исбатлыйлар. Д.Б. Рамазанова әүштә-чат сөйләшен Д.Г. Тумашева хезмәтләренә таянып һәм үзе 1996, 2005 елларда уздырылган экспедиция вакытында туплаган материалларына нигезләнеп "Татар халык сөйләшләре" дип аталган китапта тасвирлый. Шунда ук Т.Х. Хәйретдинова, Ф.С. Баязитова белән берлектә 2003 елда уздырылган экспедиция материаллары нигезендә аның тарафыннан калмак сөйләше дә тәфсилләп языла. Әлеге сөйләшләрдәге үзенчәлекләр күб рәк өлкәнрәк яшьтәге әбибабайлар сөйләмендә сакланган. Күрәсең, сөйләш вәкилләренең үзара аралашып яшәве, татар әдәби теленең совет чорында күчеп килгән татарлар сөйләше борынгыдан себер җирендә көн күргән "себерәкләр" сөйләшенә ныклы тәэсир иткән. Алар Татарстаннан башлап көнбатышка таба территорияне "Казан як" дигәннәр. "Безнеңке мамау- бабаулар (әби-бабайлар) Казан йактан (ягыннан) килгәннәр" дип сөйлиләр. Монда Түбән Новгород, Пенза, Сергач якларыннан күпләп мишәрләр дә килгән һәм алар себер сөйләше йогынтысына бик бирелмәгән. Мәсәлән, Мөхәррәмов Фәсхетдин Кәлимулла улы сөйләвенчә, башта киржаклар яшәгән Кирек авылына Сергач районының Парчалы (хәзер Тукай дип атала) һәм Бозлау авылларыннан мишәрләр гаиләләре белән күченеп килеп утырганнар (авыллар тарихы турында мәгълүмат сөйләм үрнәкләре бүлекләрендә тулырак бирелә). +Фонетик үзенчәлекләр +Сузыклар. Әүштә-чат сөйләше сузык авазлар составы ягыннан әдәби телдән, нигездә, аерылмый. Ә калмак сөйлә шен дә а авазы мишәр, себер һәм урта диалектның кайбер сөйләшләрендәге кебек иренләшмәгән: катыштыру - әдәби каотыштыру (чагыш.: тевриз сөйләшендә, ягъни янәшәдәге Омск өлкәсе татарларында, сүз башындагы а авазына, әдәби телдән аермалы буларак, бик көчле иренләштерү хас, ул о , хәтта о рәвешендә дә әйтелә: коапка - әд. каопка). +Сузыклар өлкәсендәге үзенчәлекләр төрле тәңгәллекләргә, комбинатор үзгәрешләргә кайтып кала. а ~ ы (ы авазы урынына а авазын куллану): суwак - әд. суwык (суык), аwырап йатты - авырып ятты; ы ~ а: туйгынча - туйганчы, йаңы - йаңа (яңа); ө ~ о: йөн - йон; о ~ у: тогыс - тугыз, зор - зур, коанды - куанды; ө ~ ү: көптән - күптән, өскәрү - үзгәрү; ү ~ и: күгүwөн - кигәвен, үтек - итек һ.б. +Әдәби телдәге -ый/-ий дифтонгына -ай/-әй дифтонгы тәңгәлләшә: сөйләй - әд. сөйли, теләй - тели, барлай - барлый. +III зат хәзерге заман хикәя фигыльләрнең -а/-ә кушымчасы да -ай/-әй дип яңгырый: төшәй - әд. төшә, үсәй - үсә, күре нәй - күренә һ.б. +Тартыклар. ц ~ ч: мәцет - әд. мәчет, кецкенә - кечкенә, ацык - ачык, перенце - беренче, цыпцык - чыпчык; п ~ б: пийыл - быйыл (быел), пала - бала, поронгы - борынгы; б ~ п (алынма сүзләрдә): былау < плов - пылау; м ~ б: малан - балан, йарабый - йарамый, әйбә - әйеме; з ~ с (ике сузык арасында): кизеп - кисеп, баразың - барасың; с ~ з: касылган - казылган, барабыс - барабыз; й ~ җ: йеләк - җиләк, йыр - җыр; ж ~ ш (ике сузык арасында): тажы - ташы, кыжын - кышын, быжырак - пычрак; қ ~ х: катын - хатын, бәркет - бәрхет һ.б. +Кушымчадагы башлангыч л авазының үзеннән алда килгән тартыкларга (п, к/қ, т, с, ш, ц, ч) охшашлануы: +а) күплек к��шымчалары: кунактар - әд. кунаклар, орыстар - урыслар, коштар - кошлар, кирпецтәр - кирпечләр; +ә) сүзъясагыч -ла/-лә, -лык/-лек кушымчаларында: баштаган - әд. башлаган, көстек - күзлек; +б) сыйфат ясагыч -лу/-лү (-лы/-ле) кушымчасында: терәстү - әд. тәрәзәле, ике йаташту - ике йаташлы (ике катлы) һ.б. +Уңай ассимиляция күренеше: с, қ, к, р, п, т, ш, ц тартыкларыннан соң килгән төшем һәм чыгыш килеш кушымчаларындагы н авазы т, ә сонорлардан соң д авазы белән тәңгәлләшә: сөт те - әд. сөтне, мәктәпте - мәктәпне, бестеке - безнең, тамырдың - тамырның һ.б. Йәштәргә кирәк клупты эшләткә ле - Яшьләргә клубны эшләтергә кирәк. +Морфологик үзенчәлекләр +Иялек килеше, әдәби -ның/-нең кушымчасы белән беррәттән, -ныкы/-неке кушымчасы ярдәмендә дә ясала: Калхустыкы (әд. колхозның) ысклат иде. Бу атамныңкы (әтиемнең) бер туган сестрасы. Бы орысларныңкы (урысларның) заимкасы. Ишмәй бабамныкы (бабамның) өйөндә ул. Менә бу Тумавылныңкы (Тумавылның) халыгы - инәмнеңке туган йере. +Компонентлары нисбәтлек мөнәсәбәтендә торган исем-исем сүзтезмәләрне (әбинең күлмәге, урам коесы һ.б.) кушымчасыз куллану: Касан йак - Казан ягы һ.б. Сез йакта (әд. сезнең якта) сөйләйләр инде. Анда Воронин йактан (ягыннан) килеп урлаганнар. Аwыл йанында Казанцево заимка (заимкасы) булай. Икенце атнада тегендә туй, йегет йакта (егет ягында) туй. +I һәм II зат алмашлыкларның юнәлеш килеше мәңа/мага/ маңа/миңә, сәңа/сага/саңа/сиңә формаларында ясала. Син баштай (әд. башла), мин сиңә (сиңа) булышырым (булышырмын). Син миңә (миңа) әйт кенә сүзләрен. Миңә һәм сиңә формалары Башкортстанда яшәүче татарлар сөйләшләрендә, бигрәк тә курмантау сөйләшендә, бик актив. +Сорау алмашлыклары: кем/ни/нимә - әд. нәрсә, кандый - ничек, нинди, кайсы, канца - ничә, кацан - кайчан. Кандый (әд. ничек) әйтим инде. Әйтәй син монда килен булып килденмәле, урлап килгәннәрмә, нимәй итеп, кандый (нинди) булгансың, сөйлә. +Анца - 'шуннан бирле, шул чаклы, шул хәтле' рәвешен куллану: Алтмышынцы йылда тормошка цыгып, анца (аннан < шуннан бирле, ул чаклы) торам инде. Анца (шул хәтле) казлар, ике ат, өцәр сыйыр буладаган. +Сыйфатлар азагындагы -ы/-е сузыклары -у/-ү белән тәң гәлләшә: терлү - әд. төрле, йәмнү - ямьле, йарлу - ярлы, сикем нү - сөйкемле һ.б. +Сөйләштә -дый/-дий (-дәй/-дай) кушымчасы белән рәвешләр ясау актив: Элеккеләрдә генә сандык булган, бездий (әд. безнең кебек) халыкта булбаган. Әнийемнеңке күлмәкләр бөдрә-бөдрә итеп, халадай (халат кебек) йеңнәре киң, итәкләре каткат, куштанлы (бәбәй итәк) итеп тегелгән. +-а/-ә/-ый/-и кушымчалы хәзерге заман, нигездә, әдәби телдәгечә: сизәм/сизәмен, сизәсең, сизә; сизәбес, сизәсес/сизәсеңнәр, сизәләр. Мисаллар: Мин китәмен циткә, йыракларга. Бесне ташлап китәсес (әд. китәсез). Вечерга урыс аwылыннан да кызлар киләләр. Шулай итеп донйа көтәбес (көтәбез). Ул аwылга да барасыңнарба (барасызмы)? +Чат урынчылыгында II зат күплектә -сыңнар кушымчасына -ңнар/-ңдар кушымчасы тәңгәл килергә мөмкин: Йәш wа кытта кандай (әд. нинди) уйындар уйнаганды искә төшөрәң дәрбә (искә төшерәсезме)? - Яшь вакытта нинди уеннар уйнаганыгызны искә төшерәсезме? Сес кайа бараңнар, дийеп әйтәй - Сез кая барасыз дип әйтә (сорый). Нигә корога эцәңнәр (эчә сез)? Йетешегез, ашаңнар (ашагыз), эцеңнәр (эчегез), тип кыстайбыс кунактарды. +Көнчыгыш диалектларга хас -ты/-те кушымчалы хәзерге заман хикәя фигыль күбесенчә -ди формасында кулланыла: борадим - әд. борам, юклыкта - борбайдим - бормыйм; борайдиң - борасың, борбайдиң - бормыйсың; боради/бораты/ борат - бора, күплектә борадиләр/борадылар/бораттар - боралар. +III заттагы нигез форма (күрә, килә) -әй кушымчасы белән дә ясалырга мөмкин (күрәй - күрә, киләй - килә) һәм аңа -ди күрсәткече ялгана. Берлектә - күрәйди, күплектә - күрәйдиләр. Юклык формасы: күрбәй - күрми, һәм шуларга -ди күрсәткече ялгана: күрбәйди. Мисаллар: Килбәйдем - килмим. Минзифага булышай (әд. булыша). Кунакка киләйдиләр (киләләр). Оцрашуга килбәйди (килми). +Күптән үткән заманның ике формасы күзәтелә: -ган/-гән/ -кан/-кән + иде формасында (барган иде) һәм даган сыйфат фигыль + ите ярдәмче фигыле ярдәмендә (барадаганнар ите - бара торганнар иде). Минем атам бик матур йырлыйдаган ите (әд. җырлый торган иде). Урамда, су буйында йәйен йөридаганнар, уйныйдаганнар иде (йөри, уйный торганнар иде). +Ул -адаган/-отоган (-а торган) формалы хәзерге заман сыйфат фигыльгә нигезләнеп тә ясала. Үткән заманда даими булып тора торган, гадәти булган эшне белдерә: Лисичканы, груздасын йыштырма (җыеп) кайтып, тостап кышкыга әзерлидәгәнбес. Фронтовикларга дип бәйлидәгәнбес бийәлий, наски. Өцәр сутый ашлыкка йер казыйдаганнар көнөнә. +Бер юнәлеш урынына икенче юнәлеш формасын куллану: Мамаwына (әд. дәү әнисенә) барышып (барып) килделәр. С ал кын мунцага кереп тә йуыша (юына) идем. Цәйе суымаган (суынмаган). Көлөшләнәбес (көлешәбез) шулай. Хәйер өләп (өлә шеп), мулла цакырайлар. Тотондым йылашкалы (< йылагалы - еларга). Кецкенә цакта мунцада мине инәм йуыша (юындыра) торган иде. Мат' мачеха йыштыра (җыя) идем. +Әдәби телдәге -ырга/-ергә формасындагы инфинитив бе лән беррәттән барлык себер диалектларындагыча -галы/-гәле формасы хас: Сөйләйгәле кушай сиңә - Сиңа сөйләргә куша. Тыңна галы (әд. тыңнарга) гына йаратам. Мин мишкә (гөмбә) йыштыргалы (җыярга) йөрим. Көйөм дә йук йырлагалы (җырларга). Гыйлмима мамай (әби) ике сәгәткә кәдәр йомга көннө йу wашкалы (юарга) йарабый, мондой эште эшләгәле (эшләргә) йарый дийә ите. Кайа уңай саткалы (сатарга) - барадаганмын. Ышкулга килгәле (килергә) тийеш. +Сыйфат фигыль: -адаган/-атаган/-аткын (әд. -а торган): Он саладаган саwыт - Он сала торган савыт. Чәчкә тагадаганнары йук. Элек әнийемнең әйберләр, кийемнәрде саладаган сандыгы калган иде. Пецән цабадаган (чаба торган) йергә китәй. +-ганчы/-гәнче формалы хәл фигыль сөйләштә -гынцы/-генце, -ганцак/-гынцык/-генцек вариантларында кулланыла: Догалыкты ышкулга барганцак (әд. барганчы) йөрәдаганнар тагып. Мин килгенце (килгәнче) кайтып киткән. +Бәйлекләр: менән/мынаң/менәң/белән - әд. белән: Аның ме нән (белән) күгемәйгә йөрөй дәгәнбес. Циләк менәң йөгөреп-йөгө реп су ташыйдаганбыс. Мин абам (апам) мынан вечерга йөрбәйдем. +Сорау кисәкчәсе -ба/-бә/-ма/-мә/-бы/-ме вариантларында күзәтелә: Хәер куйдым, дога кылырсыс, әйебә (әйеме)? Синең элекке әйберләрең барма (әд. бармы), фотога төшөргәле? Кызың бар түгелбә (түгелме) инде? +Сөйләштә гуй/гой/куй (рус. ведь) раслау кисәкчәсе кулланыла: Циккән цепрәкттәрде музейга бирдем гуй - Чиккән чүпрәкләрне музейга бирдем бит. Күршеләр куй (бит), кереп күрәрбес. Омск өлкәсе татарлары белән чагыштырганда, әүштә-чат сөйләшендә бу сирәк күренеш. +Синтаксик үзенчәлекләр +Исем-исем сүзтезмәләрдә, компонентлары нисбәтлекне белдерсә, бәйләнеш бернинди кушымчасыз да була: Сез йакта (әд. сезнең якта) пешергәле осталарма (осталармы)? Кызылкаштан (авыл исеме) урлады иртән корбан бәйрәм көн (көнне). Бестә Черна Речка мулла (мулласы) йөрәй көбесенцә. Менә тиз (тиздән) булай Ураза бәйрәм (бәйрәме). +Сыйфат-исем сүзтезмәләрдә сыйфатның кушымчасын төшер еп калдыру: Ул ал урамда (әд. алгы урамда) торай иде, без арт урамда (арткы урамда) торай идек. Цийган (чегән) каш (тау) пашында ал урамда (алгы урамда) торадаган ите. Пестеке Садо wай а, ал (алгы) урамныкы - Берегоwайа, анан ар (ары) урыс аwыллары. +Хәрәкәтнең төшем яки урын-вакыт ноктасын белдерә торган исемнәрне баш килештә куллану очраклары да бар: Бабайым ишегалды (әд. ишегалдында) нәрсәдер йасап тора икән. Ишегалды (ишегалдын) йабабыс бит - ул сарай. +Кайбер фигыльләр башка килешне таләп итәләр: Бала берас айактан (әд. аякка) баса башласа, утыра башласа, агац крават инде. Аwылда (авылны) пычратмаңнар (пычратмагыз), күл йанына килмәңнәр. Чигү белән ун йәшләрне (яшьләрдә) булгандыр. Без бәләкәй булганда Рәхим бабай безне (безгә) әйтәй иде: "Кеменәр йакшы йөгерәр, айылны (авылны) түгәрәккә әйләнеп кем алдан чыкса, аңа бер камфит" тип. +Җөмләдә туу, тудыру сүзендәге аермалыклар: Ә мин бер бала менән икенце балам, икене тудым (тудырдым/таптым) Байазитовтан. Бу аwылда туылып (туып), монда үстем. Пала тудым (тудырдым), кайнинә сем'асын карадым. Тетка дүрттебиште туган (тудырган), ул белә инде. +"Син ничәнче елгы?" дигән сорауга, -гы кушымчасы урынына -ныкы кушымчасын куеп әйтү: Мин кырык беренце йылныкы (елгы). Минеке әби белән бабай 1887 йылныкы (елгы) берсе. 1931 елныкы (елгы) мин булган. +Лексик үзенчәлекләр +Затларны белдерә тогрган сүзләр: баба - авыл бабайлары, баба/бабау - дәү әти, мамай - әби, карчык, мама/мамау - дәү әни, нәнәм/нәнә/инәй/инә - әни, тәтә/тәтәм/әттә/ата - әти, күкәм/күкәләр - энем, сеңлем, аба/абам - апа, әкә - абый, инә/ әни - ирнең әнисенә дәшү, ата/әти - ирнең әтисенә, кендегәц әби - кендек әби. +Тормыш-көнкүреш белән бәйле сүзләр: тора - шәһәр, йаташту/йаташлы йорт - катлы (этажлы) йорт, сарай - ишегалды, ябык йорт алды, аран - сарай, синек - ишегалды, веранда, көпкә - кечкенә җылы абзар (тавыклар, бозау асрар өчен), кәзүнкә/кәзүңке - чолан, кәтәк - кетәк (рус. курятник), әцәлдек - туалет, басмак - күперчек, пиц - мич, кәцәк - тәрәзә кырые (эчке яктан), терәстү - тәрәзәләр, чанак - кечкенә чана, табатан - таба, шимовка/чимовка/цимовка - күмер ала торган соскыч, келүкә/кыйчаугач/кәкре тимер - кисәү агачы (кочерга), цумец - чүмеч, сукма - киле, сәкәлүк/цәкәлүк/ыклау - уклау (рус. скалка), тукмак - төйгеч, типшә - он иләр өчен агач савыт, түбә - түшәм, цәй тәринкәсе - чынаяк тәлинкәсе, шама - чәй чүбе (рус. остатки заваренного чая, чаинки), шәрәмнек - сукыр лампа, өстәл - урындык, зур өстәл - өстәл, себерке - миллек, тырмаwыц - тырма, могол - чүмәлә. +Кием-салым, чүпрәк-чапрак: пима - киез итек, сырга - алка, куштаклы итәк - бала итәкле, мәрцән - мәрҗән, кибәц - кәпәч, түбәтәй, байбак - оек, тагыйа - бүрек, коршау - тәрәзә пәрдәләре, күчәгә - чаршау, йастык - мендәр, фәрдә - пәрдә. +Аш-су: казы - казылык, күч/күшт - ит, чегелдәк - бавырсак, туач - паштет, лүпсә - киптереп төелгән шомырт, яисә шуңа шикәр кушылып ясалган ашамлык, бәдер - черек бәрәңге күмәче, хәлвә - камырын токмач рәвешендә кисеп ясалган чәкчәк. +Терек һәм терек булмаган табигать: бога - үгез, кәзә - кәҗә, песи/мыжык - мәче, көцек - эт, куй/мәшкә - сарык, әтәц - әтәч, цебен - черки, майган - үрдәк, цыцкан - тычкан, цалца - талпан, утрац - утрау, эт борны - гөлҗимеш, күгәмәй - кара җиләк, күк йеләк - кара бөрлегән, карлыган/карагат - карлыган, малан - балан, таш - төш (рус. косточка), күбергән - кыр суганы, ләпләк - чөгендер, кы(з)цылца - кызыл чөгендер, мәшкә/ мишкә - гөмбә, пыяс - суган, мәркүп - кишер. +Эш-хәрәкәтне белдерә торган һ.б. сүзләр: йетешегес - ашагыз, йыштыргалы - җыярга, әкиләләр - алып киләләр, кырсый - кисә, тиргәү - җыю, әзерләү, бизәү (мәсәлән, бирнә әзерләү, йортны кирәкле әйберләр белән бизәү), куркыган - курыккан, туган - тудырган, йаман - начар, төнен - төнлә. +Себер татарларының фонетик, грамматик, лексик үзен чәлекләре һәм аларга хас булган гореф-гадәт, йола һ.б.лар сөйләү үрнәкләрендә аеруча тәэсирле яңгырый. Җирле халыктан тупланган материалның (сөйләү үрнәкләре) беренче яртысында әүштә-чат сөйләшендәгечә язылса, икенче яртысында мишәр диа лекты сөйләшләрендәгечә (бигрәк тә сергач сөйләше) бирелгән. Текстларда сүзләрнең әйтелеше транскрипциядә бирелә. Я, ю, е хәрефләре урынына [йа], [йә], [йу], [йы], [йы], [йе] авазлары, өстәмә билгеләрдән [w] - ирен-ирен өрелмәле тартык аваз һәм [қ], [ғ] - тирән тел арты тартык авазлары кулланылды. Кыскартылмалар: әд. - әдәби, рус. - русча, һ.б. - һәм башкалар. +Авыллар тарихыннан +Умавыл/Омайыл (Барабинка) авылы. Мен Омаил торысында силәгәле итәм (әд. сөйләргә телим). Орысца ул Барабинка, ә татарца - Омаил (Умавыл) дип аталадый. Аилның (авылның) исеме Ом-судан цыккантыр, ул порон заманнан су буйында торадый. Ом-су Том-суга Ка��тан аилдан йыракта төгел агып батай (төшә). Омаил бек поронгы аил. Аны 1575 йылда Поно ма ревтарың (муәзин ул булган) бабайларныкы бабайлары баштаган дип әйтәдийләр. Аныкы (аның) токомнары аилда бестеке заманга кәдәр торадыйлар. "Йарти Омаил - Пономаревтар, йарти - Абанейлар", - дип келеп әйтеп куйабыс. Цыннап, Абанейлар, дересцә Абаниевтар, көптән бестеке аилда йәши диләр, йедебә-сигеспә бойын санап цыгарасың. Алардан башка аилда көп (күп) "килгән кешеләр": Измайловтар, Камалов тар, Сайдашевтар Казан йактан (ягыннан), "тоболоктар" Абанейлар, Орта Азийадан - Хайровтар, аннан соң Муксуновтар Томаулдан (авыл исеме), Айбаттар, Сайфамлүковтар. Бик көп Үтәгәновтар, Мамашевтар һәм башкалар. Аилдагы йорттар бетеннәй электән үк агацтан салынганнар. "Тора (Томск шәһәре) булбаган әле, ә бестеке Омаил булган", - андый бабайлар бескә сөйлидиләр. ХХ гасырныкы башында, Омаил бек зор, йәмнү (зур, ямьле) аил болган: ике йаташту (катлы) йорттар, зор матур терәстү (тәрәзәле), йалт иткән тимердән өй баштары - бай аил! 1929 йыл дан соң аилыбыс йарлу булды. "Раскулачивание", "саботаж", "колхоз", "сослать" - йаңы сөстәр (сүзләр), йаңы кеже ләр (кешеләр), йаңы рәистәр аилыбысты йелгә тараттылар. Мәцет те йаптылар. Мәцеттеке кәләмнәренә (келәмнәрен), циккән кийестә ренә, паластарны, кораннәрнә арбаларга тийәп исполкомга әкиттеләр. Аил өскәрде (үзгәрде). Хәзер аилда көп орыстар, цит илләрдән килгән кешеләр торадыйлар (торалар). Аилда йеде урам: ике урам - Советская, Береговая "Иске Омаилда", биш урам - "Йаңы Омаилда" - "монолиткада". Бәребер минеке аилым иң матур, йәмлү, йанга, күскә (күзгә) сикемнү (сөйкемле). Табигатебес әле бай - урманнар, болоннар, колләр (күлләр), цишм әләр, терлү цыпцыктар һәм коштар коандырайлар (куандыралар) халыкты. Омаилда хәзер мәктәп, клуб йок, бар бер кибет. Балалар да әзәйде. Алар Кафтанга (авыл исеме) укыгалы беренце класстан ук тогызынцыга йә онберенцегә кәдәр йеридиләр. +Сөйләүчеләр: Абанеева Әминә. +Умавыл. +Әбдрәшитова Зөмәрә Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы +Абытай (Черная речка) авылы. Мин Аудайылныкымын (авыл исеме), Абытай тип тә әйтәйләр. Ул цакта бестең аwылда үзебестең халык кына торадаган. Урыстар булбыйдаган. Бес урысца сөләшә (әд. сөйләшә) дә пелбәй идек. Бакца утыртпый идек. Аттар күп тотай иде атамнар. Йәйен пецән цабай иделәр. Кышын ул пецәнне торага (шәһәргә) алпарып сатадаганнар. Кацан- кацан урыстар килеп аwылдагы ирләрне обоска йаллыйлар иде. Өркеткә (Иркутскка), Нарыймга обостар аwылдан үткән дә, карлар шыгыр-шыгыр итеп торадаган. Кыштар ул цакта бик суак булай иде. Айакка кигәле пималар (киез итекләр) барыбыска да йетпәгәц, өйдә сәкедә генә утырып ашык уйныйдаганбыс. Ногыт таш булай даган. Аларны сикертеп бер кулга сәкедәге ногытты алып өлгәргәле кирәк. Бик кызык уйын ул. Кицен, кәрәсин лампасы байырактарда гына булгац, бес шәрәмнек (сукыр лампа) йактысында, йә тимер пиц йактысында йыйылышып, куркыныц хикәйәләр сөйлидәгәнбес. +Калтай авылы. Бу аwылга 1964 йылны килдем. Мин Ба шкор тостанның Дәүләкән районы Чуенчы дигән татар аwы лын нан килен булып төштөм. Ике улым, бер кызым бар. Сый ыр саwычы булып эшләдем. Иртән китәм, кичен кайтам. Мин килгән йылны, 62 йылны, йартысы Ленин йулы колхоз иде. Йартысы урыс. Бүленгән иде. Матур иде Калтай. Әби-бабайлар бар иде, йәш'ләр. Әле 85 йәш Калтайга. Монда бөтөнесе дә килгән калык (халык). Сугыш wакытында да. +Сөләүләр буйынча, Калтай теге очта булган, өченчегәме күчкән ул. Монда безнең ферма иде. Молоканка бар иде - сөт кабул итү, сепарат чыгару урыны. Урманга, покоска йөрөдек. Печән чаптык. Калмакский утрачы (утрау) йанында су бар. Күл бар иде, беткән дә инде. Гыйляҗев күле бар монда, анда Гыйляҗев Гәзиз абый тора иде. Светлый дигән бар. Ум бар - ул Барабинка (авыл исеме) йылгасы, зур түгел генә. Томның протогы дип атала. Утрачта бер күл бар. Аны Төпсез күл диләр иде. Аннан без баланга бара идек. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Туктамыш/ Тахтамыш (легенда). Борон заманда бестең бабаларыбыс йы рак йерләрдән күцкилгәннәр (әд. күчеп килгәннәр). Йахшы йерләр эстәгәннәр (эзләгәннәр). Анда-монда туктап кара ган нар. Ошаган урын таппаганнар. Ту йере йәмсес, ту суы тәм сес булган. Зур, киң сулар буйлап та барганнар, күлләрне дә үткән нәр. Бара торгац, бер матур урынга кил'еткәннәр. Бер йак та зур су агай (ага) икән, аңа чип-чиста кецкенәрәк суның тамагы төшәй икән. Шул кецкенә суга Ауды дип исем биргәннәр дә, аның тамагыннан үргә киткәннәр. Бик матур, бийек йарлу урынга килеп йеткәц, шунда туктаганнар. Су буйлап йеләктәре пешкән шоморттар, кызарган эт борно (гөлҗимеш) үсәй икән. Суы бик циста да, тәмнү (тәмле) дә икән. Бийек йардан тирейактар ап-ацык күренторай икән. Бестең татарлар белән кала урысы килгән булган. Ул сораган: "Где дома будете ставить?". Болар әйткәннәр: "Бу йердә туктамышбыс". Шуннан урыс кала башлыгына "Юрты Туктамышевы (Тахтамышевы)" дип йаскан. Бу аwылның исеме булкалган (булып калган). +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зөмәрә +Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы +Умавыл/Омайыл (Барабинка) авылы. Теге йактан, Булгарийа йактан килгәндә тегүцеләре килгән. Икеме-өцме семйа гына килгән. Чукындырганнан кацып килгәннәр беснеңке (әд. безнең) Умавылга. Скрипачи килгәннәр. Бай кешеләре килгән: Сөләймановлар, Исмәгыйлевлар... Анан инде Сөләймановлар Понамаревка әйләнгән. Мәзем булып эшләгән мәчеттә. Исмәгыйлевлар Измайловка әйләнгән. Урыслар әйләндергәннәр. Аннан инде кушылганнар. Курчаклар килгән. Курчак уйнауцы лар менә Барабинскийда. Цепрәктән матур курчаклар йасап уйнаганнар. Башта чучелодан, агацтан йасауцылар булган. Монда килбәгәннәр алар. Мәчет салганар. Тахтамышта булган оногы, Чиңгизханның оногын озаткан. Тыңнамаган күрәсең. Йасак түләгәннәр мондагылар Тахтамышка. Тахтамыш ха��ы булган. Мангуллар нимәгә (нәрсәгә) табынганнар. Чучело йаса ганнар. Безнеңкеләр кушыла башлаганнар алар менән. 605 йыл аларга. Безгә дә еде йөзме йыл, Умавылга. +Безнекеләр килгәндә алар матур бүрәнәлү йорттар салганнар. Алар зоны йердән килгән. Ә болар йурты булган. Шул Тахтамыш ханнары. Ә тегеләр инде йорт салганар тиз генә. Монда барып, Тахтамышка каршы урнашкан булганнар. Костерлар-ниләр, монда матур йер. Мәчет, Том (елга) күренә матур йердән - йарда - бийек йердә. Цүпләр, әллә ниләр чүбәннәргә атып-атып киткәннәр. Болар булган инде. Болар монда йеннәр икән дип, тегендә киткәннәр, Умавылга түбәндәрәк. Скрипачлар, музыкантлар, тегүчеләр булган. Орыслар (урыслар) соңрак килгән. Килә-килә килеп йеткәннәр монда. Мәскәүдән, Казан йактан килгәннәр. Матур калык (халык) булган безнеңкеләр. Зәңгәр күслү (күзле), бийек. Ә болар өләнешкәннәр, Томныңкы теге йагында инде Кемеревский област'тән. Берсе инде калмаклар. Алар да төркөй гуй (төрки бит). Берас йәшелрәк күслү. Рыжоватый. Матур төгелләр. Алар бер-берсе белән кушылганнар. Ә черкеслар матурлар. Минең бабамныңкы хатыны үлгән. Ул аны алган. Өләнгән. Шул черкесларныкы. Шул токомга мин киткәнмен. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Казан авылы (Казанка). Аwылда хәзер дачниклар. Өц урам. Артта дөртенчесе - йаңы урам. Пестеке Садоwайа, ал (әд. алгы) урамныкы - Берегоwайа. Пестеке йартысы урысца, йартысы - татарца. Хәзер монда йартысы орыс (урыс). Сугыштан соң, Томскийныкылар алар орыслар. Элек дачалар йук иде. Пес тең аwыл зор төгел. Кандый (ничек) булган, шундый инде. Калароwага (авыл исеме) хадәр дачниктар. Гызылгаш, Умавыл, Калтай - татар аwыллары. Анан ар (ары) урыс аwыллары. Әнийем Тумаwылдан (рус. Константиновкадан) килде. Атам мондагы. Бес - себерәктәр. Минеңке бабайымныкы туганнары килгән. Алар йүргә йакныкы (ягыннан), Йүргәдән. Аларны сорап урыннарын алганнар. Лагер ачканнар анда. Йүргә ул Тайгадан ары. +Сугыш башланганда миңә (миңа) унйеде йәш булган. Әнә уннан тотонганнар песте кугалы эшкә. Кайа гына кумадаганнар песте. Аwылда ферма бар иде, зор (зур) иде. Урманнан кайтма дык, агац кистерделәр, лесзаготовка. Тум (елга исеме) аша йә йәү (җәяү) барабыс, йәйәү кайтабыс. Кайтып ике генә көн булмайбыс, бесте тагын куалар. Без 15 йәшлү кыс палалары. Калтайдан, аннан урыс аwылыннан урманга кереп китәдәгәнбес эцкә, заготовкага. +Узбәк, кыргыз, казах эшкә киләләр, килеп эшләйттәр. Көтүцебес бестнеңке - казах. Башта кыргыз көткәле (көтә) иде. Хәзер кибет тә йук, халык та йук. Дачниклар йәйен генә торай (тора), кыжын (кышын) алар китеп калалар. +Кызылкаш авылы. Каш - калку урын (рус. возвышенность). Төс түгел, матур булганга - кызыл. XVI гасырның 1 нче йартысында барлыкка килгән. 1500 дә ничәнче йыллар була инде. Казаковларның шәҗәрәсен укыган wакытны, анда шулай дип әйтеп йазганнар. Мәскәү тракты буйлап казаклар анда торганнар. Азыктарын саклыйдаган урыннарын барлыкка китергәле тийеш булганнар. Холотник дип әйтәй торган идек. Менә сез монда килгән wакытта Черная Речканы үттегес. Ауды аwыл и Абытай дип тә әйткәле инде бес аны. Аны беснеңке себерәктәр шулай дип әйткәндер инде. Но бу йылганың исеме Ауды. Ул агачлар ауды микән инде. Ул йакта хутор кебек бер урын бар. Күпер. Ул йагында уйсулык. Менә шуннан өстә, бийегрәк урында. Кышын карлар салып, йазын бозлар салып, менә шунда агызып саклыйдаган (саклый торган) өлөш. Ул йерләрне саттылар. Казаклар сакчылар булганда Казаковлар менә шуннан соң аwыл үсә башлаган. Шулай итеп сөйләйләр. Патша арми сендә хезмәт иткән солдат күп пулган. Монда йәшәгән халыкны инородецы дип әйткәннәр. Инородецларны армыйага албаганнар. Минең әтийемнеңке әтисе Казан губернийасының Саба йакларыннан булса кирәк дип әйтәйләр. Ә без урысча сөйлибез хәсер. Хәсер монда килгән халык. Менә минем әнийем йактан да әтийем йактан да җемтөп себерәкләрдән беркем дә йук. Алар инде аралашып беткән бестең туган тумачалар. Шуңа күрә сөйләмдә дә себерәк сүстәре дә, кыргыз сүстәре дә бар. Мәктәп салып укыта башлагац, Татарийадан килгән укытучылар менә шул әдәби телдә өйрәтә башлаганнардыр. Минем апам 1943 йылны бетергән иде ул Томскидагы татар педучилище дип әйтеп. Татарский педучилище булган 1925-56 йыллардама. Бу аwылда татар теле берас укытылды. 1990 йылдан 2000 йылларга кәдәр. Бер ун йыл тирәсе. Педучилище бетергән менә без укыттык та инде. +Яңавыл (Березовая Речка). Йаңаwылга күбрәге Татарстанның Саба районыннан килгәннәр. Ике бабай да Казан йактан (ягыннан) килгән. Менә минеке (минең) әбейләр килгән Казаклар дигән аwыл булган. Анан Тәкәнеш дигән аwылдан. Менә Биби әбиләр иде. Хасановлар Мәтәскә дигән аwылдан. Алар революцийәгә кәдәр килгәннәр. Бабайның абыйсы моннан сугышка киткән 1914 йылны. Олы Шомар дигән аwылдан. Сәгыйт бабай. Неграмотный сем'йа булган. +Урманчылык менән шөгылләндем, агачлар утырттык. Йәнәшә Кирәк аwылы. Аwыл тирәли 13 заимка булган. Килгәннәр дә утырганнар урыслар. Килгәннәр анда кайа биш кеше, кайа ун кеше. Шулай калганнар тороп. Аwыл йанында Казанцево заимка (заимкасы). Белоруслар булган и пол'аклар. Бәрхет менә донской казак булган ул. Качып йаткан. Заимка Йакимово (Якимово заимкасын) күңел ачу өчөн салган. Алар байлар булган Томскида. Аннан сыйырлар тоткан, рабочийлары, кибетләре булган. Малиновский булган аның артында. Бәрхет (заимка) - казах булган, качып йәшәгән, мал тоткан. Йасап май сатканнар урысларга те гендә. 25 чакрым бездән Об' (елга исеме) бит. 1885 йылда заимка салынган. 5-6 йыл торып Казанкага барганнар. Кривошечный, Куз'мины, Нижные Озера дигән заимкалар да бар. Атамалары хуҗаларының фамилийәләре буйынча әйтелә. Алар алышынганнар. 20 йылдан йаңалар килгәннәр и икенче исемнәр. Дубровинада киржаклар иде. Алышынды. +Березова Речка йанында Муса йылгасы, ике тау арасында. Йы рак күл, Зур күл бар. Сара әби йорты йанында күл. Аwыл йангыннан соң барлыкка килгән. Кедрач булган. Аучылар йандырганнар. Шунда килгән татарлар. Анда кыругом урыс басып алган булган. Боларның печәнлекләре дә - бернәстә булмаган. Бишмәт кийем теккәннәр урысларга. Урыска эшләп йөргәннәр. Аннан кышын Могильникка (авыл исеме) барып, печән сатып аладаганнар. Кругом аwыл булгач, болар соңгыдан гына аwылны төзегәннәр. Шуңа Йаңаwыл. +Башта урыс аwылы булган ул Кирәк, анда киржаклар торган. Татарлар киләй. Аннан әкрен генә урыслар ычкынганнар аннан. Киржаклар - старообрядцы. Тәмәке тартмый, аракы эчми алар, сүгешмиләр. Бездә аларның чиркәүләре дә бар. Алар әле дә бар. Алар элекке колхозга да кермичә качканнар. Безгә бер киржагы кереп йөрәй иде. Үзенең кашыгы, крушкасы белән. Кешене ашатмыйлар, үзләре шуннан гына ашыйлар иде. Керсәң аларга, аларның посуда айырым иде. Кышын катып үләсең, өйөнә кертмәйләр. Бездә бар кушамат: кеше кире (рус. упрямый) икән, "киржак" дийәйләр иде. Алар айырым торганнар. +Революцийәгә кәдәр йарты аwыл карак булган Йаңаwылда. Алар гаиләләре белән Барнаул йакка киткәннәр. Ат җигеп утыртып бара икән хатыннарын, сандыкларын. "Куда едете?" дип сорасалар, "В Барнаул" дигәннәр. Цыптыралар берәр табунны анда. Ул wакытта крест'аннар, атлар күп булган. Ирләре ат алып кача, хатыннары боролып йаңадан кайта. Анда Воронин йактан (ягыннан) килеп урлаганнар. Йаңаwылга килеп алыштырганнар алар мондагы атны, тегеләре теге. Бу 1920 йылларда. Йулда кайберләре урлаганнар. Аwылга килеп кыйнаганнар каракларны, сел'советтан килеп. +Сөйләүче: Фәхретдинов Сәйфулла +Сабит улы (1950 елгы). +Яңавыл +Кызылкаш (Тахтамышево) авылы. Мин Кызыл Кашта торам. Бестең аwыл бик матур урсында салынган. Бер йакта Тум - зур су, ә икенце йакта бәләкәй Ауды (елга исемнәре). Өйебес озон күл йанында торай. Йазын күлдәгә (әд. күлдәге) су ишек алдына кәдәр керәй (керә). Басмактар (күперчек) салабыс йөргәле (йөрергә). Өй тәрәсеннән трак күренәй. Мамам (дәү әни) тәрәс төбендә машиналар үткәнен озак карап утырай. Йәйен ишек алдыбыста йәшел үләннәр үсәй. Су цумгалы Аудыга төшәбес, йә Тумга барабыс. Көс (көз) килсә, мишкәгә йөрибес. Мин мишкә (гөмбә) йыштыргалы (җыярга) йаратам. Калага аппарып та сатабыс, үзебес тә ашайбыс, кунактарга да бирәбес. Бескә йәйен кунактар көп (күп) киләй. Матур йер дийәйләр. Минең күкәләрем (эне-сеңелләрем) дә урманга йөрәйләр, тол'ко хәзер цалца (талпан) көп, куркып кына, кийенеп йөрибес. Ну көзөн цалца булбый, ә урманда чиста, матур урыннар күп. Әле мамам күгемәйгә (кара җиләк) дә аппарган иде. Үткән йәйне күп шоморт йыйдык. Шоморт бик уңган иде. Мамам шоморттан лүпсә (киптереп төелгән шомырт) йасай. Кыжын (кышын) лүпсәдән пирошкилар пешерәй. Мамамның пирошкилары гел тәмне булай. Кыжын мәктәпкә йөргәле (йөрергә) йырак. Буран булса, бигрәк тә йаман (начар): кар тирән, сүктәп бара-бара хәл бетәй. Шкулда шәп, йылу, йакту. Анда уйнагалы да булай. Бестең аwылда торгалы әйбәт. +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зөмәрә +Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы. +Тормыш-көнкүреш турында +Элек төз-цәй, шикәр сорап йөридәгәннәр күршеләргә. Хәзер йомошка йөрү йук. Хәзер бигрәк тә йеңел, йәштәргә рай. Афтобус киләй, утырап китәй. Кайтып төшәй өйөнә. Элек калага эшкә йәйәү йөредек. Көйәнтә менән сөт ташый итек. Сатадаган (әд. сата торган) әйбереңне апарасың. Палык апара итек. Сөт, кем бәрәңге апарадагын, ике циләген койып. Нийе бар сатка лы (сатарга) - апара иде. Нижнийга кәдәр ике цакырым. Нижнийдан соң тагын калага кәдәр. Биш цакырым була инде. Баткыцты (баскычны, күперне) тагын менгеле әле. Туксан бацкыцларын санагаидем, менгәндә. Тумнан (елга исеме) суны ташыйдаганбыс. Элек хайwаннарга былай-былай тишәйләр иде. Осон (озын) итеп. Ә үсепескә эцкәле (эчәргә) берас циттәрәк буладагын, агымныкы быйагындарак инде. Циләк менән йөгөреп-йөгөреп су ташыйдаганбыс йәйен дә кышын да. Хәзер инде казыдылар бит. Йазын үсебестә су киләй башласа, йөрик тибес кайа малларны апчыккалы дийеп. Бестә бит су басырай (баса). Бакцаны басты. Быйыл су зур, соңгы су булды. Баштагы су бик булмады, бос менән. +Сөйләүче: Сәйфетдинова Мөнирә +Мифтахетдин кызы (1925 елгы). +Әүштә авылы +Мин йеде классты бетергәндә сугыш башталды (әд. башланды). Инәм (әнием) олу (олы) йәштә иде инде гуй. Атам (әтием) үгәй. Ул колхос фермасында караwылцы иде. Мине дә фермага учетчик итеп эшкә алдылар. Сыйырлар йәй пуйы утрацта (уртау) торайлар иде. Сөтте битоннар менән көймәдә Тум аша цыгарып, ат арбасына төйәгәле (төяргә) туры киләй иде. Аннан шул сөтте маслобойга аппарабыс. Утыс-кырык литрлык битоннарны үсебес арбага күтәреп төйәйбес. Арбадан төшөреп маслобойга керетәбес. Иртәге биштән кицке унга кәдәр эшти идек. Түләү булбый иде. Эшкә цыккан көннө кагаска сысык сыскуйа (сызык сызып куя) торганнар. Бу трудоден' иде. Шуңа эштәдек, сысыкка. +Сөйләүче: Назмутдинова Кәүсәр. +Кызылкаш авылы +Монда унйеде йәшемтә килделәр урлап. Урлама килделәр. Мин Тахтамышеwадан килен булып төштөм. Әтисе-инәсе йук, йеңгәсендә үскән малайга. Калхуста 12 йәшемтән эштәттеләр. Әтийем, әкәм (абыем) служит итәйе. Аларга йәрдәм иткәле тип. Wәт эштәгән биш йыл. Ни генә эштәмәдек. Урак та урдык, молотилкада да пулдык. Кыжын (кышын) маллар йанында да. Тел'атник куйадаганнар. Анандый эшти-эшти, эштәдем әлегә кәдәр. Ул калхуста эштәгән. Төнгөсенә китерәйләр: "Синең икәү фронтовигың, даwай в'азай" дип. Фронтовикларга дип бәйлидәгәнбес бийәлий, наски. Мине инәм (әнием) беркайа йебәрмәде уйнагалы клупка. Бәйлидәгәнбес. Ә икенце көнне бит эшкә баргалы кирәк тагы. Таң атуга. +Бакцада кыйарлар үстергәле (үстерергә) мине йөрөттеләр. Куйларның (сарыкларның) йөнөн алгалы булса, мине килеп акитәйләр. Син остасың дип. Анандый йөрөттеләр. Өцәр сутый ашлыкка йер казыйдагынбыс көнөнә. Бәрәңгегә казыйдаганбыс. Көзен урасын утытка�� ашлыгыңны. Эштәмәгән эш калмады. Торф иттерәдәгәннәр бушырак wакытың булса. Парахутларга йаккалы. Пален кирпец дип аны кисәдәгәнбес. Ике мең сигес йөс кирпец ике кешегә. Кирпецең алтмыш ыштук өйәсең дә, тачка менән болотадан апцыгасың. +Сөйләүче: Сәйфетдинова Мөнирә +Мифтахетдин кызы (1925 елгы). +Әүштә авылы +Умавылда чатлар торган. Әти-әнийем Умавылдан. Монда күл булган. Күл киткән. Бөктә (урман/болын) тегендәрәк өц күл. Түгә рәк күл - ул бик тирән, түгәрәк. Аны күл дип кенә йөртәләр. Чербашка күле - озон күл. Тот күле - ул да озон күл. Мәцет бар. Муллаб ыс Казанка дигән аwылдан. Аwылда ике урам. Иске аwыл - бу иске Барабинка. Йаңасы - Барабинка. Тумавыл дигән аwыл бар (русчасы: Константиновка Кемеровский область), моннан 40-50 км. +Аwылны цыккац тегендә бөк (урман) инде андый. Бу йакта урман - йалан, теге йакта урман бөк дип әйтелә. Түгәрәк күл йанында дачалар. Тум ташса йасын (язын), аларны батырай. Аwылны батырган иде гуй, сугыш башланган йылны. Тагын бер өц йылны булды су. Черная Речканы батырды Тум суы. Элек зур фермалар иде, маллар торадаган. Мал, сугым суйган хардәшләрең килеп булыша иде суйышкалы. Йылы wакыт булса, йылгада йуа идек эцәкләрен. Хәзер ашамыйлар эцәкләрен. +Элек мәктәп дүрткә хадәр бар иде. Йаптылар. Биг элек укыттылар (татар телен). Без укыганда татар иде, татарца укыдык. Кафтан - рус аwылы. Кафтанга йөрим. Урысца белмим. Эй укыйсым киләй. Сөйләшәй беләм берас. Но укыганны сөйләй белмим. "Анда укый алмыйм. Калага барам", дим. "Анда баргалы иртә сиңә", ди. Монда укыдым. Безнең аwылда тоже урыслар татарца укыдылар. Тумавылдагы калмакларның телләре дә, йөзләре дә айырылай. Без чатлар. Калмаклар Тумавылда. +Мин Йаңаwылдан (рус. Березовая Речкадан). Бабамныкы ба балары Лаиш районы, Казаклар дигән аwылдан. Алар монда килгәнннәр и беснеңке аwылны барлыкка китергәннәр. Бу тайга уртасында йылга булган, родник суwак (суык). Минеке әби белән бабай 1887 йылныкы берсе. Хәсән бабай белән Мәмдуха әби өйләнешәләр. Алар революцийәгә кәдәр килгәннәр. Томскийдан 75 км шул аwылга барганнар. Килгәц карабодай, иген чәчкәннәр. Әбин ең карабодай келәте бар иде. Мин үскәндә карабодайлар йук иде инде. Сугышка бабай пиш паласын калдырып кит кәц, йаңа өйгә күцкәннәр. Аwылда йортты Касандагы кебек сал ганнар. Печка и казан эчкә кертелеп куйылган. Бестең бүлмәдә бар иде. Аннан килгән ул андый бүлем анда, йәйен йөрәй итек. Хәдийәба йахшы беләй. Безнеңке әни Кирәкнеке, әти - Йаңаулныкы. +Кирәк - аларныкы анда күл. Родниклары бик тә кецкенә инде анда. Менә бу аwыллар: Барабинка, Черна Речка - алар чурныйлар. Ә без рыжийлар. Ә Кирәктә мишәрләр. Тирән йылга - тирән булганга. +Бездә заимкалар булган: Бәрхет, Заимка (исемсез) һ.б. 3 км бестең аwылдан. Заимка - анда болоннар. Бәрхет - ул урыслардан калган ул. Безнекеләр килгәндә руслар булган дип сөйләмәйделәр. Симаков заимкасы. Анда кедрачлар үсәй. Йакимов, Казак заимкалары. Аларның даже зиратлары да бар ите. Казак заимкасында Томскийлар булган. Әби Казактан, Лаишевский районның. Казаклар беркайа да булмаган. Казак заимкасы урысларныкы бит ул, татарларга катнашы йук. Никита заимка. Ә татарларныкы кеше исемнәре генә. +Йылга бер генә. Без аны йылга гына дийәй идек. Пецән цабадаган йер - Лугин, әпәт заимка. Бәләкәй күл йәйен кибә иде. Йырак күл бар тагын. +Берницә семйа килгәннәр. Земл'аклар да бар иде. Төп фамилийәләр: Хабибуллиннар, Гайнетдиновлар, Фахрудтиновлар, Валитовлар, Әбдрәшитовлар (ә Сафиннар земляк кына). +Минеке кыз фамилийәм Бикулова иде, хәсер фамилийәм Әмирханова. Әмирханов Казаннан килгән бабайым булган. Мин Галиәскар кызы. Галиәскарның атасы Казанныкылар (ягъни Татарстаннан). Галиәскарның атасы Тухтамыш Әхтәмович. +Бу аwылда туылып (әд. туып), монда үстем. 1941 йылда 13 йәш. Сугыш башланды, эшләгәле (эшләргә) куштылар. 1946 йылда заготовкада сугыштан кайткан ирләр менән. Безнеңке әтийебес сугышта калды, кайтбады. Бес алту (алты) бала, мин воспитат' итттем әкәм менән икебес. Әбийем дә исән иде әле. Эшләттеләр дә эшләттеләр. +Мин кийәүгә бардым. Минем ирем Байазитов. Бала тудым (тудырдым), сем'асын карадым, йәйәү сөт ташып. Мин пер пала (бала) менән икенце палам, икене тудым (таптым) Байазитовтан. Ә бу инде алар Кемеровский област'тә Юрт Константиновкада тордылар. Алар берwахытта сосланный булганнар бит. Монда тимәсеннәр тип, күлнең теге йагына цыгабыс тип казанныкылар килгәннәр дә анда торганнар. Анда тороп, Кызыл Кашка килеп, өйләнә менә бу иремнең әнисенә. Алар Казаннан килгән булганнар. Төп казанныкылар. Аныкы (аның) бабасы менә быйыл гына үлде. 93 йәшендә Казанда үлде. Вәлүттекен (Вәлитнекен) әйтәм. Казаннан бит алар. Аталары Әмирханов Әбзәл булган. +Әбийем пик укымышлу ите. Гыйлмимага керәбес дә, ул 12 сәгәттән ике сәгәтка кәдәр йомга көнне йуашкалы (юарга) йарамый, мондый эште эшләгәле (эшләргә) йарый дийә ите. Уйнап-көлеп аның йанында утырып безгә укыйдаган ите. Миңә (миңа) ул wакытта недо этого (мин дә укыгалы өйрәнгән булыр идем). Алты пала карадаганмын. Ун йыл аwырады әкәм (абыем). Өч-алты аwылга собранйа йасап йөрдем. Трижды депутат булдым. Сыйыр саудым, передаwайа идем. Депутат звеновой бултым савхуста. +Монда 1954 йылны килдем, кийәүгә цыктым. Бер күрештем, икенце атнада өйләнештек. 27 йыл тордык. "Нур" коллективында эшлим. Коллективка ун йыл. "Халык моңнары" ансамбле туктап тора. Җитәкчесе аныңкы Надия. "Нур"ныңкы җитәкчесе Рәифә Бородихина исемле. Аwылларда булабыс, сабантуйларда йырладык. Томск өлкәсендә Старокороткина аwыл бар. Анда керәшеннәр торайдилар. Анда да концерт куйдык. +Сөйләүче: Мөрсәлимова Маямәл +Шәйхулла кызы (1937 елгы). +Томск шәһәре +Урманнан цыбыкларны, агацларны чанак (әд. чана) белән ташыйдагамбыс. Сугыш wакытында күкәм (сеңлем) белән ташый итек. Керәбес урманга, йыгытабыс, кырсыйбыс (кисәбез), апцыгабыс. Пила белән кырсы��дагамбыс. Чанак (чана) зур тартып йөртәдаган. Бес (безнең) йакта урманда карлыган, шоморт үсәй. Күгемәй, тау йеләге, кайын йеләге дә бар. +Суны күлдән ташый идек. Кыш буйы Тумнан монда хадәр көйәнтә белән ташыйдаган итек суны. Хәзер эжик (ишек) алдында. +Безнең аwылга айу кергән йук. Төлке көп (күб) иде. Куйан ашый идек. Хәзер төлке дә, куйан да петте. Майган (үрдәк) ашый идек. Хәзер аның тәме йук. Ашатырга бодай да йук. Элек кыр тулы бодай, соло иде. +Аранда (сарайда) сыйыр, маллар торай. Аран әнә урамда (йорт алдында). Көпкәдә (кечкенә җылы абзар) таwык, сарык, бозау тота идек. Пице бар иде. Сыйыр бозауласа, пиц йага идек. Суwак булса өшөмәсеннәр дип. Хәзер дә анда йәйен бозау торай. Бу бәләкәй өй безнеке (бу безнең бәләкәй өй). +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Минеңке әтийемнәр дә, мин дә, палаларым да биредә үскән. Калтайда тудым. Мин Калтайдан монда тормошка цыктым. Томскка кәдәр 20 цакрым. Аннан тагы 20 цакрым. Монда кәдәр (ике аwыл арасы). Клупта "Зилем-зилем" уйынын уйныйдаган быс. Круг итеп тотонып йырлыйдаганбыс. Иремнеке (әд. иремнең) энесе бестә Калтайда иде. Клупта алар инде таныштырдылар бесте. Ирнеңке әни-әтисенә әни-әти дип әйтәм. Кемнеке нәрсәсе бар әсерләдек кийәүгә цыккалы. +Унйеде йыл калада тордом. Монда мәктәп бар иде. Башта өц, анан дөрт. Аннан сәвсим бетте. Батуринага, Каларовага (авыл исемнәре) китте. Калтайда сигезгә кәдәр. Үзем татар телендә ике класс укыйдаган. Бу аwылда да татар теле бар иде. Минеке (минең) балаларым укыдылар ике класска кәдәр татар, ә аннан киттеләр Батуринга. Мәктәпне йапкац. +Маллар тора аранда (сарайда). Көпкә йук хәсер. Элек бар иде. Көпкәдә бәләкәй босау, йаңы туган, таwыклар бергә тор ганнар. Ул бәләкәйрәк. Йердән казылган. Өстә монандый палатка кебек нитеп таwыклар тотайдамбыс. Сарык булмаганда таwыклар гына тора иде. Таwыклар булмаганда сарыклар гына. Хәзер көпкәләр бетте. +Сөйләүче: Казакова Фәүзия +Фәхри кызы (1938 елгы). +Казан авылы +Мин өц кенә класс бетергән кешемен. Өц класс менән хәзер көрән (әд. Коръән) дә укыйм, аллага шөкөр. Намазны укыйм, уразаны тотам. Кийәүгә бардым. Минеке сигез балам булды. Оныктарым бар. 28 йыл сыйыр саwучы (булып) эштәдем. Соңыннан мин ун йыл телятница эштәдем. Передоwой булдым. Аннан садикта ун йыл эштәдем. Уналтыдан кийәүгә цыктым. Мине урлап алкиттеләр (алып киттеләр). Әтийем утыра икән самавыр кайнатып. Соңыннан сөйләйди: "Синең өцөн, кысым, ой переживайт итттем". Иптәшемне армийага алдылар. Бес кат (хат) алыштык. Бес заготовкаларга йөрәбес. Силсәүит персидәтеле, милиция менән эшкә куганнар элек. Ә бестең ни кигәле йук сугыш wакыттан соң. +Йөзәр таwык тотадаган итек. Каз, үрдәктәребес, таwыкта рыбыс булды. Анца (шул хәтле) казлар. Өцәр сыйыр. Өцәр сийырныкы бысаулары буладаган. Ике ат буладаган ите. Бестеке бик мал күп ите. Анда атларныкы конюшн'а иде. +1931 йылныкы найабрыныкы мин булган. П��спортта башка. Абам әйтәй: "Син ништәп сорамыйца барып паспортыңа куйтың" дийәй. Элек бит йаздырмаганнар. Алар әйтәләр иде: "Менә карлыган wакытында тудык, пецән өстендә" дип. Кибән күренгәндә туганнар. Шундай әйткәннәр бит элек. Силсәүиткә барбаганнар, урысца белбәгәннәр. Урыстарны күрбәгәннәр, урыстарны белбәгәннәр. Коттары цыккан урыстарны күргәле (күрер гә). Бер урыс килсә, каца торган булганнар. Безнең аwылда бер урыс кеше булбаган. Бер марйа булбаган. Абкай әкәне Абдулла дийәбес инде. Ә менә Кызылкашта йартысы урыс, йартысы татар. Айакка цитектәр кийгәннәр. Минеке дә цитегем бар әле. Бес чабаталарны белбәдек. +Бес Алды дибес речканы. Агым су Ауды. Анан су ташый идек эчәдаган (эчә торган). Йуына торганны күлдән ташыйбыс. Мунцага сыйырларыңа эцәсең (эчерәсең). +Сөйләүче: Юнысова Зөрия +Гали кызы (1931 елгы). +Абытай авылы +Йорт салу, йорт-җир турында +Өйне өйгәндә өмә буладаган. Туганнар киләдырган, алар булышкалы, өйөшкәле бүрәнәләрне. Эшләшкәле киләдәгәннәр. Кем йаллый. Безнеке тоже андый ук күтәрдек. Маткага акца куйадаганнар. Өй урынын основайт иткәндә куйадаганнар. Уголларына һәм маткага күтәргәндә акца сала даганнар. +Сөйләүчеләр: +Курбаева Румәнә Әхмәтвәли кызы (1950 елгы), +Касанова Тәнзилә Сәрвәретдин кызы (1941 елгы). +Әүштә авылы +Төнен (әд. төнлә) йоклаганнар пиц пашында. Байыраклар ның ике бүлмәле булган. Мамауымның (дәү әниемнең) ике бүл мәле. Аныңкы кайнанасы бай кызы булган. Өйөн тиргәгән (кирәкле әйберләрне җыйган, йортын бизәгән). Сәгәте, матур сәке, зор (зур) өстәл иде. +Монда да кәтәк диләр, таwыкка йасалган абзарда (абзарны). Өстә таwыклар. Аста өстәл инде. Уголда утыра иде. Өй эцендә булбай. Монда сәке. Монда зур пиц (мич). Ипи пешерәдаган (пеше рә торган). Аның пашында бес йоклайдык. Дүртәү сыйа иде. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +51 йыл менә бу өйдә торабыс. Теге өйдән бу өйгә чыктык. Күршебездәге мулла менән маткага акча салдык. Монет акча. Чакырып көрән укыттык. Мулла Абытайда (авыл исеме) торай. Мулла хәзер аннан киләй, монда хәзер мулла йук. Мәцет бар иде. Мәцетте саттылар. Минеке бабайныкы братыныкы алып салдылар. Уголда. Кайтканда күрерсес. Мәцет өйе. Мәцет йук. Бер хатын йөрөде мәцет салам дип. Анда кем барсын, Баргалы мамай да йук, баба (авыл әби-бабайлары) да йук. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Өйне салсаң, кешеләр йаллыйсың. Акца түләгәннәр. Өмә йасатып, аларны ашатып-эцереп өйә торган булганнар. Бес монау йортны дүрт айның эцендә күтәреп, сылап, буйап монда цык тык. Кору (коры) өй генә утырды әле. Анда капка-ни йук, стайкалар да йук әле. Стайкалар йасаттык. Монау йортка кырык пиш йыл. Зур пицтә пешеренә идем. Улым аларны базды (сүтте, җимерде). Безнеңке сылаган бүрәнәләр кердем-цыктым иделәр. Су керде. Бездә 2010 йылда су басу булды бик көцлү (көчле). Тәрәсәгә хәтле. Ун көн эцендә кипте ул. Халадил' никтар актарылган. Мин йөрәм (йөрим) Рәмзийәдә. Йөрәмйөрәм, аннан минем кызым киләй, су керде дийәй. Өц машина Камаз озон агацтар иде. Алары вис агып китте. Ананда (әнә анда) тулган. Клуп мынан. Хранилище бит колхостыкы, шунан гына суны туктатайлар да. Андый көцлү бестең аwылда гына булды. Калган аwыллларда кырыйдан гына. Халыктыкы үгездәр, аттар агып китте, бетте. Суны туктатайлар да инде, шунан гына. +Сөйләүче: Юнысова Зөрия +Гали кызы (1931 елгы). +Абытай авылы +Гореф-гадәтләр, йолалар, бәйрәмнәр, +ырымнар, ышанулар +Яңа туган бала белән бәйле йолалар +Аwылда бәбәйләйтүце әбиләр бар иде. Әби булып йөри иде минем бабайымныкы әнисе. Бала тугац, өстәл әзерләнәй, мулланы цакырабыс. Мулла баланыңкы колагына исем кыцкырай. Аракы эцү йук көрән (әд. Коръән) укытканнан соң. Аш пешерәләр, цәй эцәләр. Бала тугац, бишек бар иде, тибрәтәсең. Агац краватлар аннан соң. Догалар йук иде. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Кырыгына кәдәр дип баладың үзен генә калдырмаска. Бишектә йаткан wакытны, әнисенә цыгып йөрөп керергә кирәк бит, кайцы куйалар. Одеал өстенәме баланыкы. Мендәр астына төгел. Шайтан килмәсен дип әйтеп. Ә башына кийеп йата торганына төрлө төймәләр, кабырцыклар. Шайтаннан куркып, баланы алыштырмасын дип. Колагына татарца әйтеп, азан әйтеп исем кушалар. +Кырыгына хәтлем цәцен кырапыс. Теше цыкты дип бү ләк бирәләр. Кем первый күрде, бирәй. Бишеккә догалык салада ганнар. Күс тимәсенгә догалык йасдырып элеп куйадаган итек. Бау менән күлмәкнеңке эценнән, цепрәк эцендә. Ышкулга барганцак (әд. барганчы) йөрә даганнар тагып. Менә тиз (тиздән) булай Ураза бәйрәм (бәйрәме). +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Исем куштыралар. Мәҗлес йыйалар. Күс тимәсен өцөн маңгайына кором сөртеп куйайдилар. Шепчикларына төймәләр тегәйдиләр. Беснең балалар бишектә үстеләр. Бишекте үсебес тектек. Шәл барма (әд. бармы), капчык барма - шулардан тегеп-тегеп куйасың. Материал йук бит. Догалыктар салып куйай итек. Әтү пәриләр күстәренә көренә (күренә) кайсыларныкына. Өй ийә се кайсы кешегә өйөнә керәй икән. Кеше булып керәй икән. +Сөйләүче: Үтәгәнова Мәрзия +Хөсәен кызы (1937 елгы). +Умавыл +Баланы тәрәзә аша чыгару. Менә дөртенце кысым. Гел мамайлар (әбиләр) кендегәц әбиләр (кендек әби) менән бәбәйләдем. Ике рәт игезәкләр булды. Менә Сабирҗанны алладан сорап башка әбидән китердем. Тәрәсәдән кысымны. Бәбәйләгәц тәрәзәдән алып. Ишектән алды тәрәсәдән бабайым. Менә теләп алган балам. Торбай балаларыбыс. Бәбәйлим дә дөрт ай йарымда, пиш ай торайлар. Йәш тә еде көн тордо Кадиморат исемле малайым. Аннан ике игезәк малайларым булды. Көйәнтә менән кайттым да базардан аwырап. Менә бер кысымны бәбәйләдем дә, икенцесен бабайыма куйды апкитергә инде мине. Мунцага кертә. Әбилек кертә, баланы йуындыра, мине дә йуындыра. Өц мәртәбә дә кертә, бер мәртәбә дә кертә. +Бәби туйы шул и��ем куштырабыс инде анда. Бер атнаданма (атнаданмы), ике атнаданма. Хәйер өләп (өләшеп), мулла цакырайлар. +Сөйләүче: Кабеева Факизә +Абдулла кызы (1923 елгы). +Әүштә авылы +Балаларны имнәү. Күз тимәсен дийеп мин үсем имним. Дарулыйм үсемцә. Им-том үткәрәм, килешә дә. Кором сөртөп ку йайлар күс тимәсен дип. Энәләр, йалтыр-йолтыр бырушкалар тагып куйалар. Бала бишегенә ысак (әд. усак) агацы тагып куйа идек. +Сөйләүче: Кабеева Факизә +Абдулла кызы (1923 елгы). +Әүштә авылы +Элгәре бес күз тигәннән өстәлнеңке почмакларын йуып, 3-4 суга бисмилла итеп ишекнең баwын нитеп баланың башына, күкрәгенә, кулларына сөртөп бисмилла әйтеп, ишекне ачып кыстырадырыйыйк. Суны түгәсең. Ишекне кыстырасың. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Өйләнешү, туй йолалары +Туй йакшы үтәй (әд. үтә). Нивисталар кийенәйдиләр. Йаулыклар, фоталар кийәйдиләр, күлмәкләр алайдилар. Приданны бирнә дип әйтмәдек, просто пүләк. Мин кийәүгә барганда минеке әнийем бер босау китерде. Босаwының муйынына бер лента пәйләте дә кысылны, аны китерде. Йурганым бар иде, мендәрем бар и все. Йастыгым. Элеккеләрдә генә сандык булган. Бездий +Нәнәм (әд. әнийем) унйеде йәшендә кийәүгә барган, сурап (сорап) алганнар. Күрше аwылныкы. Ә мине инде урлап, аннан сөйләште, килде. Никах булды. Никах укырга мулла килбәгән. Иҗап кабул дип бер бабай гына цакырганнар. Иҗап кабул гына дигәннәр. Ул никах шикелле була икән. Аннан туй йасадык үзебескә күрә инде. +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Бабайым утыра менә мондой мескенем: +"Кәкре бөкрө карагай +Балта цабына йарамай. +Бабайы да мамайы да +Бер эшкә дә йарамай", дисәм, әйләнеп мондой утырып куйадагын. Ацуланадагын. Анан: +"Мой миленок татарёнок +Я его татарочка. +Урлап кайткан Абытайдан +Мирауайа татарочка", тисәм, бийегән булып китәдагын. Ике йыл хат йасыштым. Базарда бер күрдем дә, кацырып килде. Кырык еде йыл бергә йәшәдек. +Чурна речкадан (авыл исеме) урлады иртән корбан бәйрәм көн (көнне). Әтийем намазга китте. Нукайга барам дип киткән. "Әнийем, мин анда әллә кемгә кереп цыгам әле" - дип, йөгөреп цыгып киттем дә, кийендем дә, бәйләгән сарык йөнөннән (йоныннан) шәл иде. Жикет кидем. И кацтым да килдем. Соратып барсалар мине, әтийем йасый туй. Әтийем никах укыта. Ә кацырып китсәләр, бу йакта йегет йакта никах укыттылар. Әтийем пресидәтел иде, әтийем туй йасады. Монда туй йасарлык хәл йук иде. Бабайым үзе генә. Йәтим өц бала үстергән унөц йәшеннән. +Сөйләүче: Кабеева Факизә +Абдулла кызы (1923 елгы). +Әүштә авылы +Таныштык, хаттар йазыштык. Ирем Казан йакныкы (Казан ягыннан). Монда килгән Почтоwога. Офицер иде, сугыш wакытында Йапонийада катнашкан. 1943 йылда аны укыгалы йебәрделәр Чиләбегә. Анан соң анда калган. 1945 тә япон сугышы цыкты. Кытайда служит итеп монда Почтоwойга килгән. Йарасы бар иде. Солдатлар белән килгән дә. Йазыша башладык. Монда калды. Матур кеше иде ул. Йук, мин әйтәм, бармыймын. Себерәк халкына да барбаймын. "Дом офицеров" дигән помещение бар иде. Минем осон кара цәц, атласоwый бантик иде. Икенчегә цәцте кистердем дә, челкалар йасадым да килдем аны күргәле. Нигә цәцегезне кистегес, ди. Йөрөшеп киттек. Анан балаларым берас матур булсыннар тип, аңа бардым гуй. Кийәүгә цыккалы әзерләгәндә бер нимә дә йук. Бер малай, бер кыс үстердем. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Мамауныңкы (әд. дәү әниемнең) матур әкәсе (абыйсы) булган. Өләнергә (өйләнергә) кирәк гой (бит). Ә өйләнергә баргалы үзләре танышмай. Әнисе-әтисе барып сорашай. Үстәре дә бай. Байырак кирәк дигәннәр. Күзләгәннәр. Бу байның ике кызы бар дигәннәр. Шулай булган электә. Болай танышу йук. Инәй-аталар барып күрә. Кызларын күрсәткәннәр матуррагын. Сөләшәләр (сөйләшәләр). Аннан сон (соң) малайына әйтәйләр. Малайны китерәйләр. Сөләшеп куйалар. Никахка киләйләр. Ә олосы шад ра икән. Малай күрбәй әле аны. Халык инде белә кемне биререн. Бер-берсен күрмичә (егет белән кыз) свидетели йаwап бирәй: "Ризама?" "Риза". Аннан суң бикләп куйалар кызны. Кызлар башта киләй. Кийендереп утыртып куйалар. Монда бите йабылган. Йегетләр гармошка менән киләләр, йырлайлар. Йегетне калдырып цыгып китәләр. Бу килгән дә, йөзөңне күрсәт инде, катыным, дигән. Ачса, шадыра рыжий нивиста утыра... +Аннан соң икенце көннө кийендергәннәр инде. Алйапкыц менән. Самавар артында утырай, цәй салып торай килен. "Инде әйдә, - ди, әбийем сөйли, - киленегезнең кулыннан цәй эцегес". Әйдәгес, дийә. Кердек, битемнән как будто ошпарили дийә. Утыра шадыра кыз дийә. Менә шул. Йегеткә ошамай инде. Ә йарамый кире боролгалы. Апкайтып китәләр. Икенце атнада тегендә туй, йегет йакта (егет ягында) туй. Придан менән кыз килә. Болар инде апкиттеләр придан менән. Аннан икенце килгәндә кодалар киләдаган. Ә монда йоклау йук. Болар килә. Туй була. Әпкитәләр кызны йегет менән теге йакка, кунак ка. Кунактан кайталар - син мин любов' аларның бик була. Бабай балыкчы иде. Алдан үлде. Калада торалар иде. Сугыш wакы тында киткән. Кийәwе киткән иде, балалар калган. Кызлар аwырап киткән иде. Анда йырак түгел тора идем. Аларга киләм. Каждый килә көйәнтәләр менән теге аwылдан. Шылтыр-былтыр. Аларга керәләр. Цәй кайнап торай. Бабай пич йага. "Ах-ха-ха - ба-хаха" көләләр. Күңеллеләр. Йеде бала туды (тудырган). Аwылда торганда кайнанасы сүгә икән: "Туасың да туас ың (тудырасың)". Ә ул: "Синең өцөн булбасын. Нәби мине йарата. Нәбийемне йаратам", дип әйтәдаган. Без аны йараттык әби wакытында. Әйбәт иде ул. Матур бабай иде. Матур-матур балалары туа. Шадра балалар булбый. Йегет кеше (бабайыбыз) карарак иде. Бу йакка тарткан. Әби дигән шадра ак-рыжоватый кыз - калмак иде. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Унтогыста кийәүгә цыктым. Элек урлау иде бит. Элек сорау йук иде. Никах, аннан туй. Сөйләштек икәү, урамга кицен цыктым да, аңа ��иттек. Ул ал урамда (алгы урамда) тора иде, бес арт урамда (арткы урамда) тора идек. Анан (аннан) тәтәминәм (әти-әнием) бардылар цакырып никахка. Анан инде туй. Кыржуалар бәйлийдаганым. Миңә хадәрге сандык иде. Минем бабайымныкы сандыгы әле анда утыра, теге йакта, менә күрсәтерем (күрсәтермен) әле. Сандык приданга бара иде. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928). +Казан авылы +Ураза гаете, Корбан гаете +Скоро ураза бәйрәме була унйедесе. Ураза бәйрәмендә монда намазга барырлар мәцеткә. Бестә мәцет тә бар гой (бит). Кем ни пешерә, шуны апара инде. Кем самса, бәрәңге, кем тугач (пәштит) инде апара. Мәшкә (сарык) суйдылар. Мәцетне ацканда кеше күб иде. Мулла азан кыцкырды. Мулла кандый (нинди/шундый) инде: Әхтәм мулла каладан килеп йөрит, анда торат. Бестә Черна Речканы (Черная речканың) мулла (мулласы) Гали мулла йөрәй күбесенцә. +Сөйләүчеләр: +Касанова Тәнзилә Сәрвәретдин кызы (1941 елгы) +һәм Курбаева Румәнә Әхмәтвәли кызы (1950 елгы). +Әүштә авылы +Бездә корбан бәйрәменә цыгалар бала-цага, тәгбир әйтеп зи йаратка кәдәр. Кереп цыгайлар. Конфит әзерләп куйасың инде бәйрәмегес котту (котлы) булсын дип, керәйләр бәләкәйебәләкәйе. Табун-табун киләләр. Бер оцтан бер оцка йөрийләр. Бер-берсенә бәйрәм цәйен эцкәле йөрийләр. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Корбан бәйрәме, 19 ында ураза бәйрәме була. Мәүлет Гашура бәйрәме бар. Үткәрә идек. Элек халык күп иде. Өц мәртәбә өстәлгә утырадаган. Перенце бабайлар. Аннан мамайлар. Аннан йәшләр. Ә хәзер ике-үц (ике-өч) кеше өстәл артында. Мантый, цәкцәк хәзер йасыйлар. Икмәкне бетүдән бетүгә сала идем бик тәмнү (тәмле) итеп. Элек икмәк камырыннан калдыралар иде (әчетке итеп). Өйгә бәрәкәт керсен өцөн догалык элдек. Элек догалар күп иде. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928). +Казан авылы +Көрән укытканда җиде партия укытып чыгаралар иде. Алдан бабайлар укыйдаган иде. Элекке wакытта монда мөселман зираты булган. Калтайга 385 йыл инде. Бакчаларны сөргәндә кешеләрнең баш сөйәкләрен таwып (табып) күмеп куйдылар аны. Бездә бит монда бөтөнесе дә татарлар торалар иде бит. Аwылның мәчете булган. Аныкы Мостафа (Сафа) бабай мулла булган. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Хайраннарга мин калам, +Бисмиллә әйтә белмәсәм дә +Корән ашына мин барам. +Корән ашына барып, +Битемне сыйбап утырамын. +Өйгә кайтып керү белән +Русца сөйләгәле тотынамын. +Бер әби цакыра-цакыра күршеләрен. "Wакыт йук, wакыт табалбайым", тиләр. Үлеп китте әби. Мал бүлешәләр балалар. Анан соң калык йыйнаталар та, кеше ашаталар. Йылыйлар корән ашында. Мин дә бардым инде. Чакырдылар аwылда. Миңә әйтә. Эх, минәйтәм (....) әби бу бананнарны ашаса иде. +Аналары аwырап йатса, +Рәнҗетәләр ананы. +Үлгәннән соң халык йыйып +Ашаталар бананны. +(.....) аба аwырап йатты +Туганнары килмәде. +Үлгәннән соң халык йийылып +Рухы аның шатланды. +Эй, туганнар, шуны әйтәм: +Көймәне кире борыйк. +Аwырап йаткан туганнарның +Барып хәлләрен белик. +Зур итеп йазып йебәрдем. Нийә кирәк мин әйтәм бананнар ашап утырабыс. Үсен сыйлыйлар, анагызны сыйлагыс тере цакта. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Яңгыр теләү. Су буйында койынганнар. Киң йер. Су сибешәләр иде циләк менән. Йамгыр теләп. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928). +Казан авылы +Догалыклар. Бай торгалы (торырга) ишек өстенә куйалар монандый әйбер. Менә буны миңә (миңа) 1989 йылны бүләк иткәннәр иде. Акчасы да, тары йармасы да бар анда. Ишек пашында догалык. +Монда туйда суга бару йук. Монда шишмә йук. +Яшьләр көне. Монда йәшләр көне үткәзәләр иде. Хәзер йук инде. Клуб булмаган. +Изге урын. Рәшит Измайлович килә изге урынга - су буйына. Томның шифа суы ага. Шуннан ирләрне фронтка җибәргәннәр. Ул шулай дип әйтә иде. +Кием-салым, бизәнү әйберләре +Ойык кисәк инде, ойыкты байбак дийә иделәр. Бүректе тагыйа дийәйләр иде элеккеләр. Элекке хатыннар монда матур энҗеләр менән шапкалар кийәйләр иде. Оцон цуклы ак шәлләр йабыналар иде. Күкрәк күренмәцен өцөн күкрәкнәмә кийгәннәр. Цәцләренә үреп тәңгәләр тагалардаган. Түгәрәк кенә. Алар Сөләйкә (әд. Зөләйха) маманыкы (карчыкныкы) буладаган иде. Алар йөзәр йәштә үлделәр. Ишеткәнем бар иде аның "Кайнинәмнеке (кайнанамның) тәңкәләре миндә әле һаман бар", дип сийләнгәнен. +Сөйләүче: Юнысова Зөрия +Гали кызы (1931 елгы). +Абытай авылы +Ашагалы да йук кебек кигәле дә булбаган. Мәрцән (әд. мәрҗән) әйтәдек. Такыйа цәцәктән үргәннәрдәген, башка кийәсең бит. Цуклы зур шәлләр кигәннәр кышын. Внучкам цигәдәген төрлү, паласлар да. Элек әнийемнең сандыгы калган иде. Әйберләр, кийемнәрде саладаган. +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Бишмәт бар иде. Музейга бирдем гуй. Минең йеңле. Муйынца тагадаган. Монда цигелгән. Әнийемнеңке бишмәте булган. Ул придан белән килгән. Аныкы асты колонок, сары ул. Күлмәкләр бөдрә-бөдрә итеп. Халадай (әд. халат кебек) йеңнәре киң. Итәкләре кат-кат, куштанлы (бәбәй итәк). Сугыш wакытында. Әбийемнең сандыгыннан бишмәт алып, колонокларын сүттем. Ике кулны тыгып йөрә (йөри) торган муфта тегеп утырайлар иде. Ә бу бархат. Монда мех белән. Собол' йәнлегенеңке. Мин теккәле (тегәргә) өйрәнгән идем шапкалар. Башлары кала, мәрцәннәр куйып ансамбл' менән йырлаганда кийеп йөрә идем. Башларга мех менән эшләтелгән бүрекләр. Калфак, түбәтәй циктем. Оста цигәйдем. Катыннар шәлләр, йаулыклар йабынадаган. Шәлләр кәзә, сарык йөненнән (йоныннан). Кәзә тотучы булбады. Бер әбей генә оста тотто. Сез (сезнең) йакта кәзәләр тоталар. Шәлләр йахшы. Киндер утыртылган. Теге йактан, Булгария йактан килгәндә цигүцеләре килгән. Икеме-өцме сем'йа гына килгән. Цукындырганнан кацып килгәннәр бестеке Умавылга. Бездә лапти кигән кеше булмады. Пима (киез итек), галош кигәннәр. Сестә тула ойок. Бестә йук тула ойок. +Сөйл��үче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Инәмне (әд. әниемне) белмим, но мамам (дәү әнием) чәченә үреп тәңкә тагай иде. Безнең чәчебес осон (озын) буладаган. Хәзер кайчы алам да, кырц(ш)ыйм-кырц(ш)ыйм (кисәм) да атам. Колакка сыргалар кийәләр иде. Мәрцән (мәрҗән) бар иде. Батинкы, түфлә, үтек (итек) кийә идек. Үтекне йәй, йаз, көс кигәннәр, кыжын (кышын) - пима (киез итек). Ыштан кийәйләр иде. Ойык дийә идек. Мамайлар осон күлмәкләр кийәдаган ите. Башка түбәтәй кийәдаган ителәр. Йаулык бәйләп. Кыш көнө ирләр тун кийәдаганнар, без - тиләгрейкә, бишмәт. Сарык йөнөнән үсем (үзем) эрли идем. Йөн наскиләр кидек. Орцык менән эштәп. Тәрәзәгә коргалы фәрдә, түл'. Кыржуалар бәйлий идем. Минеңке инәм (минем әнием) пал'то тегә иде ул. Пал'то тегеп сатып, бесте ашатты. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан +Иске чүпрәкләрне чигелгәнне орлаганнар (әд. урлаганнар). Безнең аwылда да чигәләр, шәл бәйлиләр иде. Үзем дә чиктем. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Дорожкалар, чүпрәкләр бар иде. Бәйли, чигә идем: камут өсләренә, тәрәсәләргә, караwат өстөнә, тәрәс фәрдәсе. Минеке Бибинисабам чигә иде. Анан өрәндем (әд. өйрәндем). Чигү белән ун йәшләрне (яшьләрдә) булгандыр. Аннан инде алар кирәкмәс булдылар. Модада иде чигү. Хәсер бетеп китте. Кирәкмәс булдылар алар. +Сөйләүче: Казакова Фәүзия +Фәхри кызы (1938 елгы). +Казан авылы +Аш-сулар +Бәйрәмнәрдә самса пешерелә. Уратылган. Зур пәлеш пешерәләр иттекен, бәрәмәц, пирошкилар. Йә цәк-цәк кемдер пешерә инде. Хәлвә катыралар. Цәк-цәкне кандый (әд. ничек) пежерәсен (пешерәсең), хәлвәне дә. Хәлвәгә, например, пиш күкәйгә мондый кружоктар йасыйсың да, аны йәйәсең дә, әз генә корытасын. Аннан кисеп-кисеп лапша кебек, майны жарит' иттеләр. Хәлвә пер майда гына пешерелә. Ә цәк-цәк өц майда пешерелә. Перенце ак майга саласың, аннан суң әз эссүгә (эссегә<кызуга) саласың, аннан инде бик эссүгә саласың. Өц майда пешерелә. Ә хәлвә пер майда гына. Пер майны жарит' итеп алсаң, лапшасын да кисеп-кисеп әзерләп аласың да, сал да сал, сал да сал. Озонлыкта тотбыйцы (тотмыйча) гына. Палды (балны) кайнатасың да петерә пешереп алгац, палга бутыйсың, саwытка саласың да, тапап-тапап куйасың. Пер чәшкегә пер чәшке шикәр саласың икән, пер паллитрга пер паллитр шикәр саласың. Палны кайнатасың. Суwак (суык) суга салып. Күрәсең, суwак суда нителсә (оешса), өстенә паливат' иткәле. Кайнамаган палны койсаң, таралып торай. Йәбешбәй (ябышмый) пер-персенә. Палны каладан алабыс. Алтайскины. +Сөйләүчеләр: +Курбаева Румәнә Әхмәтвәли кызы (1950 елгы), +Касанова Тәнзилә Сәрвәретдин кызы (1941 елгы). +Әүштә авылы +Элек церек бәтер (әд. черек бәрәңге күмәче) ашаганнар. Көзөн калган бәрәңгене йыwасын, әрчисен. Тосын-нийен саласын да, менә сиңә (сиңа) бәтер. Аны табатанда (табада) бешерәсең. Бер өц бәрәңгене кырадаган, аннан икесен бергә басып, каладаган. Балык каптит итәдаган. Бабайым балыкцы иде. Аппарып сатасың. Калага да апаргаладым. Городокка да апаргалый даган. Кайа уңай саткалы (сатарга). Анда бит тотайлар. Кацыпкотып сатайлар. Элек разрешенйы булмыйдаган. Сөт битонына тутырадаган да, көйәнтәләп барадаган, йәнәсе сөт апарадаган. Аны сатадаган. Кысларым бәләкәй буладаганнар. Икесен биктәп китәдәгән идем өйдә. Цәнецкене, пыцакны калдырмыйдаган. Куркыйдаган. Мин кайткынцы көтеп утырайлар, тәрәс төбенә утырып. Бабай балык тотадаган, мин каптит итәдаган. Ул эштәгәц, берни эштәй албайдим (берни эшли алмый идем). Фермада скотник иде бабайым. Кайта да миңә калдырай (балыкны), үзе эшкә китәй. Мин инде монда балыкны йә тостыйм, йарит' итәм, каптит' итәм. Шундый йәшәдек инде. Ацтан үлмәстән (үлмәс өчен/үлмәскә). +Минем абам (апам) бар иде. Аның менән клюквага йөрөйдәгәнбес. Кышкыга әзерләйдәгәнбес азык. Мишкә (гөмбә) тоздыйдаганбыс. Ул wакытта кеше мишкәгә йөремийдәгән, бес икебес генә йөрейдәгәнбес. Лисичканы, груздасын йыштырма (җыеп) кайтып, тостап кышкыга әзерли дәгәнбес. Ә клюкваны саткалы. Кәрәсин, сабын - андый ниләр алгалы. Ул бакытта бит бернимә (бернәрсә) йуг иде. Шоморт бар, ләкин кортлар покой бирмәйләр. Күбәләкләре. Йәйнең уртасы йетсә, шомыртты ашап китәй. Шоморттан лүпсә (киптереп төелгән шомырт ) йасый идек. Саткалы аны. Лүпсә кышкыга пешергәле. Хет пирошки йаса. Лүпсәгә элек сукма (киле) булалган. Элек сукма мынан лупсаны йасаган. Шомортты мисарубкадан крутит итә дәгәннәр сөйәкләре (төшләре) калсын өцөн. Wak булалган. Сугып ала торган. Шомортка, карлыганга йөрәдәгәннәр. Аларны калага саттык. Ә акцасына рам йасаткалы, ике-бер тәңкәлек ашыйдаганбыс да. +Гөбәдийә пешермиләр бестә. Тукмачлы аш төрлөчә иттереп пе шерәләр. Касыберсе тыкмачлы ашка таwык итене пешер гән wакытны то кәбестә салалар, тәм керсен дип әйтеп. Пәрә мәч, урамалар йасайлар. Төчө камырдан, әче камырдан. Пәрәмәчләрне төрле начинкалар белән йасайлар. Төрлү (әд. төрле) бәлешләр пешергәннәр. +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зөмәрә +Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы +Иттән аш, пәрәмәц пешерәләр. Хәзер өцпоцмак. Әнийем цамца, цәкцәк пешерә иде. Зур пицтә бәлештәр пешерә торган идек. Мин дә пешерәдаган, минем дә зур пицем бар иде. Онны иләп, салып. Типшә - он иләр өцен агачтан саwыт. Инәмнең бар иде андый. +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Йарлылык. Церек бәрәңге ашап үскән кешемен. Урамалар пешерәләр. Цәкцәк, пылаулар. Сез йакта (сезнең якта) катык. Монда катык пешергән кеше йук. Тәбикмәк, пәрәмәч, өчпочмак. +Кыр суганы, кандык җийалар. Кандык - теге пучка дийәләр. Аның нәзеге дә, зуры да бар. Айу кандыгы да бар. Аның цачәге (чәчәге) ата. Ак цачәк ата, сарырак була башлана. Цачәге йарма кебек. Саласың сөттү (сөтле) ашка. Умач диләр инде болай итеп галошка шикелле. Лапша галушкалар. Йәйен сөтле аш пешерәләр иде. Кишерне ботагы белән wak кына турап. Цөгөндер, йа��ы бәрәңгене турап. Аннан иде тосту (тозлы) гына итеп пешереп алалар да кайнаган сөтне салалар. Йомырканы салалар. Тәмнү овощной аш булып чыга. Дачада барсы да бар. Турадым турадым да. Тимер пиц анда. Утырттым. Сөт, күкәй, укроп, суган салып. Сугыш wакытында әбийем кандыкны апкайта да, wak кына турый да, күкәйне сөтне, аш булып чыга. +Галушкалар. Күкәйне он белән бутыйсың-бутыйсың да, тосту суны камырны, аннан галушка итәсең. +Әнийем: "Киттеңме Мичуринга?! Кычыткан апкайт!" дийәй. Первым долгом кычыткан ашы иде. Шпарит' итеп ала да wak кына рубит итәй. +Аwгуст айында арыш китәй. Бирәләр бер умацлык. Умац диләр. Галушкалык. Бер тәринкә (тәлинкә) кала инде. Аны бескә бүлеп-бүлеп бирәй. Исе чыгай. Көтеп ала идек инде шуны. +Суганның исеме күбергән. Күбергән дийәбес кыр суганы кебек. Аны апкатасың, ашыйсың-ашыйсың. Мамау (дәү әнием) аны творогка нитеп нәрсәдер пешерә иде. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Урама пешерәләр. Аны майда пешерәләр. Ун күкәйгә 150 грамм май саласың. Каймак. Шикәр әз генә. Тозын, әчетке саласың әз генә, кабартасың. Бер кабарып чыктымы, аннан әwәләп, җәйеп-кисеп. Көрәк шикелле тайак белән урыйсың. Шуның белән кайнап торган майга төшөрәсең. Менә бес инде ураза бәйрәменә пешерәбес, алла бирса. Аны монда гына пешерәләр. Пәрәмәч, пылау пешерәләр. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Сугыш wакытында урманда үлән йыйып йөрдек. Ачка. Кандык, саргантай ашый идек. Саргантай - тамыры чиснук шикелле. Кандык - үлән, зур үсә иде. Кандыгы бик тәмнү (тәмле) иде. Йердән казып, сөттә пешерәйдек. Прәме бек тәмнү иде. Йәйен үсә дә, үләннәрдән аш пешерәдаган. Бәрәңге кырып. Галубцилар, бәрәңге коймагы. Он, икмәк йук. Тормош аwыр булды сугышта, күпме халык үлде ачтан. Инәм (әнием) бәрәңге пешерә иде. Өчәр-төртәр күстән мондый гына. Совхоз булмаган. Ашлык чәчкәннәр үстәре, мал тотканнар үстәре. Шундый торганнар. Шуннан калхуз йыйып вис. Даже сыйырларны да йыйдылар. Инәм пал'то тегеп сатып, бесте ашатты. Лапша йасыйбыз сәкәлүк (уклау) менән. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Тау җиләге менә бездә йырак түгел. Аннан шоморт булса шоморт. Карлыган, балан. Бәлешләр пешерәбес. Балан бәлеше. Шоморт булса, әйләндереп шоморт пирогы дийәбес. Карлыган туже. Wакыт булганда пешерәбес. +Сөйләүче: Казакова Фәүзия +Фәхри кызы (1938 елгы). +Казан авылы +Догалыклар да белми идек. Үзебес инде монандый белгәнебесте, әтийем өйрәтә иде. Бәләкәйемнән үк сәхәр ашап үстем әти-әнийемнәр менән. Коймактар, пәрәмәц, пилмән баребер йасап. Ит (мал) суйганнар. Базарга барасың сату йасап. Аннан инде икмәк алып кайтайлар иде. Тигермәнгә йөрә идек, онны тигермәнгә тартып акайта идек. Кисил йасый идек. Солоны тарттырасың да, аны цыгып кисел йасыйсың. Ул ап-ак сөттий (сөттәй) була инде. Әнийләр эшлидаган, бес ашый идек. Мат' мачеха йыштыра (җыя) идем. З��еробой. Матрүшкә урманда болотада ул. Анда йеләккә барганда, әнийем сындырып-сындырып апкайтып, себеркене сындыра иде дә, мәтрүшкәне бәйләй иде. Мунца керсәләр, мунцада цабыналар мине йуыша (юындыра) торганнар иде. Себерке (миллек) дийә идек. Кайын себеркесе. Салкын мунцага гына кереп йуыша (юына) идем. Шундый хәлдәр. Пицтә пешертек. Пицләрне йасауцылар бар. +Шәңкәләр (рус. шаньга) пешерәбес. Эремцектән дә пешерәсең. Пәрәмәц кебек ацык була. Цәкцәк тә пешерәбес. Анан "Нигә корыга эцәңнәр (эчәсез)? Йетешегес, йетешегес. Ашаңнар (ашагыз). Эцеңнәр (эчегез)" тип кыстайбыс кунактарды. +Сөйләүче: Үтәгәнова Мәрзия +Хөсәен кызы (1937 елгы). +Умавыл +Карлыган, кара карлыган, кызыл карагат үсәй иде бестә. Кара карагат миндә үсәй. Күренәйбә (күренәме) тәрәстән? Урманда күк йеләк, күгемәй, малан, малина үсәй. Йеләкләр үсәй. Алардан төрлүсен пешерәдаган. Бакцаны да карый алмайым - йәш зурайды (олыгайдым). Мәтрүшкә йыйып кайтайдек. +Сөйләүче: Мөхәммәтшина Фәүзия +Сәйфи кызы (1930 елгы). +Умавыл +Туганлык атамалары +Иремә исеме менән әйтәй идем. Кечерәкләргә дә исеме белән әйтәм. Фәүзийә - ул минеке иремнеке сеңлесе. Хәмиттән бәләкәй булгац, Фәүзия генә дийәм. Олорак булса, абам, әкәм дийәм. Ирнеке абый-апасы - аба-әкә, кеце булса, исеме белән әйтәсең. Ирнең әти-әнисен - инә-ата. Без йакта күкәм, күкәләр дип тә әйтәләр энем-сеңлемне. +Минем әтийем Казанныкы кешеләр. Әнийем себерәк. Сибирский областныкы булган. Әнием себерәкцә сөйләшә иде. Ә әтийем үз ницек, казанца сөләште. +Тумавыллар (авыл исеме) бик кату сөлийләр. Себерәкцә дә төгел. Йөзләре инде хәзер кушылды инде. Йәүштәләр (авыл исеме) булалар иде бүтән төстә. Күзләре кысык, битләре зур була иде. Ә хәзер кушылып, йәшәрде бит халык. Халык матурайды хәзер. Урыс белән дә кушылып. Элекке Йәүештәләр бик йәмсезләр иде, матурайдылар. Кушылып-кушылып беттеләр. +Күбрәге монда Хөснетдиновлар, Фәйрутдиновлар. Мамай тип әбийләргә әйтәләр. Мамау - казанца була дәү әни. Бабау - бабай. Балдыз, энекәш дип әйтү бик йук. Исеме белән әйтәйләр. Шундый исемнәр бестә: Рәмил, Рәхимулла, Маһинур, Маһира, Зәйнәп, Зөхрә, Маһикамал, Минзифа, Әминә һ.б. Элек кушаматлар булган, хәзер әйтбәйләр (әйтмиләр). +Сөйләүчеләр: +Үтәгәнова Мәрзия Хөсәен кызы (1937 елгы). +Умавыл. +Фәхретдинова Рәйхана Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Ышанулар +Адаштыру. Бер бабай әйткән иде: "Кисловка (авыл исеме) таба барганда адаштыра", дийәй. Усаклык, усак йафраклар үсләре шаулап тора. "Аларныңкы йафраклары әйләнгән wакытта, йафраклары башларны әйләндерә дип әйтәләр. Ул йакка йөрмәңнәр, балалар", дип әйтәләр иде. Wak-wak усаклар иде. Адашканбыс инде. +Сөйләүче: Әбдрәшитова Зөмәрә +Минһаҗ кызы (1936 елгы). +Кызылкаш авылы +Суныңкы ийәләре йәшәй. Әйтәләр иде, ышанбай идем. Берwакыт Е(и)патоwага шышкага киттек. Безнең каблацок бар иде, утырдык өцебес киттек тә. Калароwага йетеп утырганда, суда безнең көймәне бер нәрсә йебәрми. Мин ишетә идем элек су анасы бар дигәнне. Настоящий белдем су анасы барын. Без килеп йеттек Калороwога. Казанаулга безгә төшкәле кирәк. Йебәрми. Фәхри әйтә: "Менә монда йегерме тийенгә йөзөк йасаган идем", дийә. Алды да мондый терп (иттереп) төшөргән иде, киттек тә калдык - су анасы бесне йебәрде. Ату әйтәй иделәр, мин ышанбай идем. Су инәсе бар. Менә анандый будык, орехка бардык. Ипатоwо йырак бит. Өц цакрым тау пашына мендек. Көймәне куйдык та Нуриман безне апкитте. Йәйәү апкитте, анда мендек. Быйактан анда безне бәйрәмгә дә апарганнар иде. Савхузлар кушылышканда. 1953 йылда Иптоwада булдык бәйрәмдә. Менә Линнур күрде микән су анасын. Аннан телсез булып кайтты, су анасы тотты дип кайтты берwакытны. Аннан суң аны мат' воды дийә атый башладылар. Тоткан. Ул анда йатып сөйләшәлмичә. Анандый кайтты. Анда сәннәр карады. Барган булган. Су анасы тотып, нишләгән. Андый кайтты бит. +Урман ийәсе адаштыра. Адаштык. Киттем теге нигә. Эшләп йөргән wакытыбыс иде әле. Нәрсәгәдер ойоштыргалы бардык. Кафтаннан ары киттем. Хәмидәләр кайтып китте. Мин барам. Билцән күленә йетәм. Анда су анасы бар дип тә әйтәйләр иде. Билцәндә адаштыра. Мин тагын китәм дә, Умауыл артына кәдәр барып йетәмен. Өц мәртәбә көн буйына адашып йөрдөм. Аннан соң әйттеләр. Билцән бик йенле, йаман диделәр. Билцәнгә йетәм. Тагын башым әйләнеп, бер минуттан тагын китеп калам өц мәртәбә. +Йаман юл. Безнең эценце зират бар иде бит, анда йул йасадылар и күпме үлем. Күпме халык үлде ул йаман йулда. Анда хәзер Сабирныкы бакцацы. Ул йулга кыран (корьән) укыдылар. Бер йегет өйләндә дә, анда китеп утырганда басылды да. +Сөйләүче: Әмирханова Гафифә +Галиәскар кызы (1928 елгы). +Кызылкаш авылы +Өй ийәсе дә бар икән. Өйдә берәү дә йук. Бабайым ишегалды (ишегалдында) нәрсәдер йасап тора икән. "Бер ак йаулыклы катын өйгә кереп китте", дийә. Бабай бу нинди катын керде, дип, артыннан кергән өйгә. Эзләгән-эзләгән - өйдә берәү дә йук. Ул әйтте миңә: "Монда өй хуҗасы катын кеже (кеше)". Ир кеже бестеңке бәләкәй өй бар ишегалда. Анда тордык. Бәләкәй бала күп булгац, бабайы бу өйне салды. Ир кеже анда калды. Өй хуҗасы бар барын. Кеше үлсә, өйдә кеше булбаса, озак торса, өй ийәләнә. Аннан тыныцлык бирмий кешегә. Безнең монда бер әйбәт ир бар иде. Әйбәт йәшәп йаткан йереннән марйа моны тартып алды. Ул айырылып, бу марйага өйләнде. Бу катын эцеп, ирен дә эцереп үлгәц, аннан соң барды бер йегеткә. Матур малай иде. Ә үлгән ире покой бирмәгән, өйдә йөрөгән. Аннан өйдә кунмыйча, бүтән өйгә барып кунып йөргәннәр. Менә өй хуҗасы бар. Муллалар цакыртып укыткалы (укытырга) кирәк. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928 елгы). +Казан авылы +Су иясе. Йыш элек-электән адаштыра. Анда безнеке йыш уртасында бер күл булган. Йыланлы күл бар. Элек анда йыланнар булган. Әйтәләр таудан төшкән. Көймәбес туктайды да куйды, дийәбес. Көймәдән йырак түгел генә чыкты озон цәцлү (әд. чәчле) кыз дийә. Чәчен тарый, ди. Аннан төшеп киткән. Йәш' wакыт та суда цума идек. Урман кырыны белән урманга кереп йугал ды дийәйләр йенде. Су буйына барсам, минеке әнийем: "Тирән суга кермәңнәр (кермәгез), батып китерсеңнәр (китерсез)", дийә таган. Суныкы ийәләре бар. Керсәң суныкы ийәсе тартып ала икән. +Мунца ийәсе дә бар дийәләр. Мунцага кергәндә әйтәм: "Рөхсәт барма (бармы), рөхсәт барма? Әйбәт кенә йуышып (юынып) чыгарга насыйп ит". Аннан чыкканда тоже. Мунчаның эчендә рәхмәт әйтергә кушбайлар дийәләр элек-электән. Цыккац кына. "Бик зур рәхмәт, хуҗа, рөхсәт иттереп йуындырдың. Рәхмәт Сиңә!". Шундый итеп цыгам. Өйгә дә, мунцага да тыныцлык сорагалыы кирәк. Маллар тотканда абзарныкы хуҗасына да. Үсем белгәнемне укып инде. +Сөйләүче: Казакова Фәүзия +Фәхри кызы (1938). +Казан авылы +Су инәсенә эләгәләр иде. Баталар иде. Йазын су басадырыйы. Ташкын ташканда. Кичен белән суга йөремәйләр. Без көнөн генә йөрөдек. +Тәрәсәдән койаш байыганда урамга карарга йарамай - бәхетең булмас. Тыштан да. Элек мин балаларны куркыта ды рыйым. Карамагыс, каз бәбкәләре чыкмый, дийеп, тыштан өйгә карасаң. Әйе каз (т)утырган wакытта гел әйтәдерейем. +Сөйләүче: Фәхретдинова Рәйхана +Фәйзрахман кызы (1938 елгы). +Калтай авылы +Уеннар +Беснеке заманда клуб бар иде. Каш (әд. тау) башында. Менә монанда. Анда первый круг уйныйдаганбыс. Аннан суң "Алды сулар"ын уйныйдаганбыс. "Третий лишний". Утырадаган клубта Вәсимаба (Вәсимә апа), Кафийаба... - андый карт хатыннар инде. Клуб әле дә эшләй. Быйыл бестә сабантуй булды йакшы менә. Анда төрлү уйыннар булды. +Сөйләүчеләр: +Касанова Тәнзилә Сәрвәретдин кызы (1941 елгы) +һәм Курбаева Румәнә Әхмәтвәли кызы (1950 елгы). +Әүштә авылы +Минем заманда клупка йөрийләр иде. Аулак өйләр булба ган. Урамда уйнаган балалар. Күкәй тәгәрәтеп диләр иде. "Ка чырмак" дип әйтеп уйныйлар иде. Качырмак - ул куышу. "Әбәп" (салки) дийәләр себерәкләр. Йәшеренеп уйнаганда шипалки әйтеп бетергәннән соң бер төркөм балалар. Алып баручы бер-ике-өч әйтешкәннән соң таралып йөгөрешәләр. Алып баручы кем дә булса тотоп алгалы тийеш. Ансы "әбәп" дип әйтелә инде. Әбәп - тоттом сүзен аңнатадыр. "Йөгөрек туп" дип әйтеп уйныйлар иде. +Күкәй тәгәрәтәләр иде. Кемнең ойасында туктый туп, шуныңкы ойасына. Пиш бала уйный икән, шуның кәдәр ойа йасайлар. Зур төгел генә туп. Кемне ойасында туктай, шуңа майа салалар. Урамда уйный идек. Өйдә булсак, сәкедә утырышып уйный идек. "Йөзек салыш" уйный иде олураклар. +Зур клуп буладаган. "Алды су" уйыны уйныйдаганбыс. Круг мән тотынасың да. Ике пары менән цыгып уртада йырлатып, тапанып йөрәсен. Синеке йырыны йырлап куйгац, син башканы сайлыйсын. +"Третий лишний" дип ике кеше монандый тотынайлар. Монандый халык күп. Тоже круг әйләнеп, әкертен генә төртеп, этеп цыгарып, китәй йөреп. Андай йырлай даганбыс. +Бу "Ал Зәйнәбем"неке йыры: +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Йетте матур йәйләрем. +Кылубларга килеп керсәң, +Салып кер галушыңны шул. +Салып кер галушыңны. +Бер кыцкырып йырлап йебәр, +Йаратам таwышыңны. +Круг көйенеке сүзләре: +Кыругларда ла уйнаганда лә +Әйләнбәйме башларың шул. +Йаза ла торган кәләм кебек +Күс өстөндә лә кашлары. +Йәүештә йыры: +Йәүештәгә ат туктаган, +Эшлиәсен чуклаган. +Бер икесе йырлап тора, +Калганнары йоклаган. +Тагы да була йырлагалы. Әнә гызым дәште дә: "Әбей йырлале. Беләй, беләй ул. Син баштай, мин сиңә булышырым. Үзең генә әкертен генә йырлап утырасың. Чек кенә утырганда көйләп утырттыра мамаң (әби). Йырла тагы берәр кандыйны (ниндине), әйбәтерәкте" тип. +"Вечерлар" уздыру +Элек клуптар, шкуллар булбаган. Шкулларны кешеләрнеңке өйләрендә укытканнар. Өйләрен биргәннәр. Йугары өйнеке йортында шкул була торган. Без анда укыдык инде. Вечер үткәрергә дә өйләрен биргәннәр мамайлар (әбиләр). Утын китерсәләр, биргәннәр, вечер итеп уйыннарны кышкы wакытта уздыргалы (әд. уздырырга). Йәш балаларга әйтәләр: "Улым, бар пер ат менән урманга барып утын китер". Бирсәләр, ул сиңә өйен бирәй даган. Исмай бабаңныкы әнисе Фәрхияба гел өйен бирә иде. Вечер йасатай. Бес, бәләкәй балалар, вечерга цакырып йөрә бес. Кемдә булай? Ишмәй бабамныкы өйөндә. Менә өй сайын бес цакырып йөрәй идек. +Элекке мамайлар кыйландырганнар инде. Йук торганнар инде мескеннәр. Утыннар биреп, утын китереп өйләрен биреп, вечерлар йасаткан. Мамай утырып торай. Шыр-шыр, шыр-шыр. Ишекте ацып торай, йабып торай. Ул мамайым әйтәй: "Үзем андый ницек утырган". Балалары нийе бергә уйнайлар. Әбей карап утыра инде, ташлап цыкмай өйөн. Әбейләр кереп, тезелешеп, йәшләрнең уйнаганын, күреп утырган. Алар вечер уйнайлар иде. Тотын куйып (тотынышып), йырлап, йыр мынан, йыр мынан. Танцалар. Бию көйөн уйнасалар, төшөп китәрләр. Ике кеше кара-каршы бийерләр. Күпер уйнайлар. Аннан сугып "Третий лишний" дип уйнайлар иде. Клупта түгел. Миңзифалар йанында тауга бара идек тә, хәзер Миңнулланың өйө урынында вечер уйныйдаган йәш цагыбыста. +"Күпер" уйыны. Ике йактан икебес тотынып куйабыс та, каждый тотынай, бер-икәү ацтан цыгай да инде, анандый уйнайлар иде. Кызлар, малайлар йыйылышканнар. Кем йөргәннәр, кем танышканнар. Цигүләр цигеп, бәйләнеп утырганнар. Мендәр аwыстарын бәйләп, кидереп ак материалга, простын'ага бәйләп. Кружыуалар бәйли идек. +Сөйләүче: Юнысова Зөрия +Гали кызы (1931 елгы). +Абытай авылы +Рәшидә йеңгәгә йөрөгәннәр йәшләр. Кем цигү цигә, кем бәйләү бәйлит. Караwат цикләре, йастык аwыстары бәйлидә гәннәр. Мин бийәлий бәйләгән бик күп. Мин аулак өйгә йөрбәйдем. Абам (әд. апам) мынан гына. Аларны катыштырмадык та. Көп (күп) йөрәдәгәннәр андый. Аулак өй дип аталмаган бестә. Байтак йастык куйдык. +Сөйләүче: Сәйфетдинова Мөнирә +Мифтахетдин кызы (1925 елгы). +Әүштә авылы +Беснеңке wакытта күпер, кругка нитеп йырлар, йырлый идек. Уртада парочка цыгай. Йырлашасың. Ручийокны йырлапмын (җыр лаганмын). +Күперләрне уйный идек. Бер-берсенә парлап. Миңә кем ошай. Йегетне тартып китәм дә, күпер астыннан цыгып тороп куйам. Берәү кала да сайлап ала да үзенә, монан цыгып китәдаган. Парлашып, кругка басып йырлашасың (җырлыйсың). +Өмәле йук инде хәзер. Йөргәннәр кызлар бер-берсенә. Бү ген, бу йулы атнада берсенең эшен эшлийләр. Икенце атнада икенцесенең бәйләп. Кич утырганнар инде. Йыралышып, хикәйә сөйләп. Бигрәк тә бәйеткә бай булганнар. Бабам да бәйетце иде куй (бит). Минең wакытта рукоделье белән заниматса итмәгәннәр. Йарлу иде. Сату белән генә йөргәннәр күбесе. Кручок менән бәйләгәннәр. Пәрдә - тәрәсә корорга. Йептән бәйлиләр иде. Покрывал читенә бәйләгәннәр. Эрләгәне эрләгән. Рукодел'йы белән бек шөгөлләнмәгәннәр. Ацлык wакытта Татарийадан күп халык килгән. Алар осталар иде. Калфак, түбәтәйне үзем оста цигәйдем. +Клублар, гармуннар була иде. Уйный идек. Йәшләр. Круглар уйный идек. Йырлый идем: +Китәм дисең, китәм дисең, +Китәм дисең кайларга. +Нигә син сабыр итмәдең +Тагын берәр айларга. +Минем атам бек матур йырлыйдаган ите. Тумавылда (Тумавылга) кунакка барса, анда өй сайын йөрткәннәр. Анандый иде элек. Аулак өй дигән йук иде, вечер гына. Йыйылып утырып, цигү цигү йук иде. Гармун менән, йыр менән. Просто урамда, су буйында йәйен йөридаган идек, уйныйдаган. Вечерларда кругларда йәштәр йегеттәр дә, кызлар бар да. +Сөйләүче: Гобәйдуллина Гашурә +Исмәгыйль кызы (1928). +Казан авылы +Җырлар, шигырьләр +Мин элек йырлый идем: +Иртә белән тышка цыккан цакта +Бергә идек әле, дусларым. +"Айырылабыс" дигән сүзләр +Кабатлана иде сүз сайын. +Цылтыр-цылтыр тышта йамгыр йаwа, +Бөркән шәлең тамцы тамганцы. +Мин китәмен циткә йыракларга, +Озатып кал күзең талгынцык. +Мин китәмен циткә йыракларга, +Маллар урлап түгел - Себергә. +Исән булса минем бу күкрәгем, +Кайтырмын мин, булырбыс бергә. +Үткен кайным чаба таш күмерем, +Чапкан күмерем кери көрәгем. +Исән булса минем йәш йөрәгем, +Кайтырмын мин, булырбыс бергә. +Даһида гармун уйный иде, ә бес йырлый идек. Йырладым да, "Зәңгәр"не дә йырладым. Бик йырладык. +Сөйләүче: Әмирханова Гафифә +Галиәскар кызы (1928 елгы). +Кызылкаш авылы +Том суы җыры +Туган аwылым бигрәк матур, +Бийек үскән ак кайыннары. +Тум (Том) буйлары, Тум буйлары, +Бигрәк текә аның йарлары. +Аwылымны ташлап циткә киттем, +Күз алдымнан бер дә китмисең. +Тормош дулкыннары кайда киң, +Туган аwылым истән цыкмыйсың. +Тум буйлары, Тум буйлары, +Боролып аккан аның сулары. +Тум буйлары, Тум буйлары, +Сызылып аткан алсу аңнары. +Сөйләүче: Әгъләмова Шәрфүк +Рәҗәп кызы (1933 елгы). +Умавыл +Ай йактылары микән, +Көн йактылары микән. +Актык күрүләрем микән, +Тагы да күрермен микән. Сөйәм сине, сөйәм сине, Сөйәм сине, цачагем. Сөйәмен сине, цачагем. Гөмөрлек сөйәчәгем. +Сөйләүче: Го +Исмә +Себер җыры Мин йаратам салкын Себеремне: Куйы урман, иркен далалар. Бөдрә таллар йәшел наратлары Күз алдымнан китми торалар. Себер, Себер, Матур туган илем. Мәңгелеккә сине ташламам. Безнең себер халкы киң күңелле, Һәрwакытта ишек ачармын. Себер, Себер, матур туган илем, Мәңгелеккә сине ташламам. Дуслар, Себер дийеп куркмагыс, Чиста һаwа, иркен йеребес. Ачык йөзлү безнең себер халкы, Һәрwакытта безгә килегес. +Сөйләүче: +Рәҗә Иртә тордым таң аткац, Йегеткә дип күз аткац. Базарда бер күрдем, килдем, Бабайымны йараткац. Һаwадагы йакты йолдыс - Ул бит минем йолдысым. Бабайым йәлләмәде, Калдырды бит йалгызым. Балалар, мин сезгә бер сүз әйтәм дидем. Гөмөремнең буйына булды минем тугыз бала Үстердем мин тол'ке өц бала. Өц балага кушылдылар тагын өц бала, Булды мине алты бала. Ышанамын шул алты балага Цыгарып ташламаслар дип уйлыйм безне далага. Эй, балаларым, киләсес дә Китәсес, атка аwыр итәсес. Атка аwыр, йатка йеңел, Бесне ташлап китәсес. Кәзер йәшләр байлык диләр, Байлык саулык түгел дим. Әҗәлең җитсә, туганым, Байлык алып калбай, дий. Самаwар куйдым цәй эцәргә Әстерханнан килгән кешеләргә. Исәпләсәм исем китә Пашларымнан үткән хәлләргә. Агыладыр болыт, агыладыр. Таудин тауга каладыр. Кайгырмагыс, дуслар, йук-бар өцөн Баш сау булса, маллар табыладыр. Матур ла иде, ай, бу бакцам, Серле цәцәкләрем бар цакта. Кадерле лә иде бу башкайым Әткәйем-әнкәйем исән цакта. Туганнарым, йәш гөмөрне Нужалар менән үттек. Килде йахшы заманалар, Саулыкларыбыс бетте. +Фатыйма апама +(бабайымның апасы) Абамны мин йакын күрдем Родной туганым кебек. Исәннәшкән wакытында да Исәннәшә иде көлөп. Абам белән йәшәдек, Отыс (утыз) сигес йыл үтте. Отыс сигес йыл, туганнар, Бөгенге кебек килеп китте. * * * Аккош оцар, йөнен койар, Аның йөнен кем йыйар. Хәзер картлар бетеп бара, Ченаза укып кем йыйар. Кара бүрек кара күн Бай баласы башында. Нинди җаwаплар бирербес Хак тәгәлә каршында. Дөнйаларга мәңге килгән кебек Шулай итеп донйа көтәбес. Үтәй айлар, үтәй йыллар, Ахры бер көн үлеп китәрбес. Бакцадагы гөлләремә Көн дә су сибим микән. Картайгачтын бабаларга Ник кирәкмибес икән. Балаларның була төрлөләре Йөрәк йанганында биздерә. Тормош көткән цакта төрле хәл бар, Кайсылары бигерәк көйдерә. Ана бәгырләре йомшак бит ул, Барысын да гафу итәй ул. Аwырлыкмы, әллә йеңеллекме, Балалар өцөн ана дөнйа көтәй ул. +Сөйләүче: +Абдулла к +Сугыш Табигатнең матур бер кицендә Су буйында икәү утырдык. Йәйге йылы җилләр исте, Күккә карап без дә сокландык. Кызык икән беренце мәхәббәт, Сәгәт сайын йөрәк ашкынай. Йегереп-йегереп килеп җитәйдем, Йөрәгемә сөйү кабынай. Эх, сөйгән йарым, Ниләр сөйлим инде үзеңә. Әгәр инде мине аңнасаң, Серләр сөйлим үзеңә. Нидер минем күңел сизә - Нинди дошман безне айыртыр. Күз алдымнан китмәс гәүдәң Томаннарга китеп йугалыр. Шул сүзләрне әйтеп бетерүгә Нидер күктә йаңгырады. Күк йаңгыратып немец самолетлары Бомбаларын җиргә төшөрде. Сөйгән йәрем, китәм инде Сызылып алсу таңнар атканда. Шул цагында мине искә алырсың Иртә-кицен койаш батканда. Беренце көн сугыш көцтү (көчле) булды, Әсәрле булып мин пленга эләктем. Сәгәт сайын үлем көтеп йатам, Сау бул инде, йакын дускайым. Сугыш цыкты дип хәбәр килде, Салкын йәйде минең тәнемә. 19 йәшем, көцтү матур цагым, Ут ташладың минем илемә. Сау бул, атам, сау бул, анам. Сау бул, туган, сөйгән йаркайым. Сау бул, урман, сау бул, кырлар, Сау бул, туган илкәйем. Сугыш, сугыш, дошман көцтү Йерне кара болыт каплады. Мин дә сафка бастым - Алга, алга, алга. +Авыл тарихы. Безнең тамырлар Нижегородскидан. Без Сергач мишәрләре. Түбән Новгород өлкәсендәге Сергач районының Парчалы (хәзер Тукай дип атала) һәм Бозлау аwылларыннан кил гәннәр Кирек аwылына. Күле бар аның. Күле йанында тчашкы (рус. чашка > тат. әд. чынаяк, йомры) кебек аwылы бар иде. Шул аwылда безнең мишәрләр килеп урнашканнар. Килеп төшкәннәр. Ә Кирәктә утырганнар киржаклар. Өч сем'йа киржак торган анда. Берничә гаилә килгәннәр. Килгәч кар'илар (карыйлар): күле бар, бар кедралары. Җиләкләр бар. Бай тайга дип ол'илар (уйлыйлар). Шуңа күрә урнашырга җийилалар. Земл'анка каз'илар (казыйлар). Өстенә бүрәнәләрне йасилар да. Шунда килеп тора башлилар. Аннан суңгыдан (соңыннан) киржаклар әйтәләр: "Сез малларыгызны тирмәндә (тирмән артында), әнә тегендә, барып суйыгыз. Аwылда (авылны) пычратмагыз, күөл (күл) йанына килмәгез". Татарларны җәберләгәннәр. Пычрак кеше дип уйлаганнар татарларны. Безнең анда дәртле татарлар булган. Безнекеләр җийыла барганннар, берсе килгән, икенче, өчөнче килгән. Суңгыдан, күбрәк булгач инде, тегеләргә теш кага башлыйлар: түзгәннәр-түзгәннәр дә, йагып җибәрәләр кибәннәрен киржакларыныкын. Печәннәрен йакканнар. Кышкылыкка инде әзерләгәннәр булган тегеләр печән, ашатырбыз дип малны. Хәзер малларга ашатырга йук. Шуннан соң алар күтәреләләр дә китәләр. Шулай итеп, киржакларны куалар. Үзләре ийә булып калалар анда. Алар килгәннәр революцийәгә хәтлек. Чөнки безнең әби сүли булган. Шуннан безнекеләр урнашканнар шул Кирэктә берничә 3-4 гаилә. Аннан ишеткәннәр: "Сибирда ризык бар, ит тә бар, куйан да бар". Ризык табырга була дигәннәр. Күрәсең, Сергач районында ашарга ризык белән начар булгандыр. Ризык эзләп килгәннәр дип ол'им (уйлыйм) мин. Җир булмаган. Кысканнар татарларны. Берсе киткән, икенчесе хәбәр җибәргән ничектер. Алар тимерйул белән килгәннәр Болотныйга хәтлек дип ол'им мин, безнең боронгы бабалар. +Әти сүләгән иде: в чест' Кирилла аwылны Кирэк дип атаганар. Тау башында урыс каберләре иде. Аннан җийилганнар күп халык. Аннан берничә халык килгән Рәсәйдән. Сибирны айырып. Әле дә әйтәләр Рәсәйдән килгәннәр. Нижегородский төбәкне Рәсәй диләр. "Кайа барасың?". "Рәсәйгә барып кайтырга кирәк", - дийәләр иде. Ә бу Сибирны үзенең дәүләте дип ол'илар иде микән. Безнең бабамның бабасы бик динле кеше булган. Аwылның мулласы - Садыйк мулла. Революцийәгә кәдәр ул булган. Аныкы булган зур йорты. Анан сун ул йорты аларныкын конфесковат' итеп, шкул итәләр. Ул шкулда без укыдык. Йаңаwылга алып киттеләр йортны. +Шул wакытта безнең бик иске мәчет бар иде. Ул ауды, череде. 1993 йылны без аны сүтеп, икенчене куйдык. Ул аwылда йәшәмим. Ул аwыл 1971 йылны тузылган. Башта шкулны сүтеп Йаңаwылга (авыл исеме) күчерделәр. Шкулны күчергәч, халыкка бит укытырга кирәк балаларын, эш тә бетте. Пилорама бар иде, аны да алып киттеләр. Халык вынужденно күчтеләр. Күөбесе килде менә Томскига, Калтай татар аwылына килделәр. Тузылды аwыл. Суңгыдан тагын да бер тапкыр күтәрелгән кебек булды, дачный булып. Бәрәңге утыртты халык, килделәр, йортларын бас тырдылар. Кем анда башта сарайын. Анда безнең бит сосновый бор бигрәк тә йахшы. Күөл кырыйында. Карандаш кебек наратлары. Аларны кисеп йортлар бурадык. Дачный поселок йасадык. Халык анда соңгы йылларда әзрәк йөри башлады. Кибайтайды (кыйбатланды) бензинмы. Хәзер йәшибез Томск шәһәрендә. Кирэк аwылыннан күченеп Томск каласына килгәндә бе згә алты-ун йәшләр иде. Безнең аwылның күөле кәкере "Г" кебек. Кырыйы наратлык. Ә өстә аwыл. Тау башында и тау астында бер урам. Матур урыны. Хәзер Кирәкнең урамнарында айулар йөриләр йәйен. +Кузни арты йылга дийәләр иде. Су Йаңаwылдан (авыл исеме) килә иде. +Кирәк күленнән "лечебный грязь" табалар, чыгаралар. +Сөлек күл бар. Аwылдан алты-җиде чакрымда. Бәләкәй чакта тотток сөлекләр. Сөлекне аwырткан йергә салалар. Балаларыма әйтә идем: айакларыгызны төшереп утырыгыз. Әлләнишәшәр йәбешеп менә иде. Әбинең башлары аwыртыр булган. Әбигә гел сөлек куйганнар. Сөлекләр хәзер йук. +Чорен берег бар. Анда койона идек. Хатын-кызлар гына. Урыслар торалар иде, Подсочка дийа идек. Әрҗән таwы. Без кешенең торган урыны белән әйтә идек. Кирәк күөлен (күлен) бик тирән, даже икенче төбе да бар дийәләр иде. +Сазлыклар. Урыс болотасы, татар болотасы бар иде. Шишка суга иде безнең аwылныкылар. Шишкалык бар иде. Күл артыннан йулы иде аның. Җиде чакырым бара идек, кидрач иде безнең. Пихтачка да керәләр иде. Күгәмәй җиарга йөри идек. Косой болотада клюква җийа идек. +Ак балчык. Сугыш wакытында үөгезләр (үгезләр) белән городка китерә булганнар. Томның кырыйыннан балчык алып, аны урыслар аwылына итә идек. Аны бодайга алыштырып. Бер чиләк балчыкка бер чиләк бодай алыштырдык. Алар өй агартканнар ак балчык белән. Могил'никтан Уртанга (авыл исемнәре) керә идек. Уртаннан Чирговкага. Анда урыс аwыллары күөп (күп) иде. Уртаннан узып игенгә алыштыра булганнар ак балчыкны. +Сөйләүче: Мөхәррәмова Нәгыймә +Ибраһим кызы (1929 елгы). +Кирек авылы +Минеке туганнарым Пенза йагыннан. Бабам Пензадан. Әти туган монда, Томск каласының, Береговая урамында. Бу Томск шәһәренең Заисток районы. Бабам купец иде. Алар ике брат иде. Бабайым Хөсәин, әбийем Мәликә. Анненкова нәселе Болгариядан килә - бабамның бабамнары. Бабамнар Пензинский төбәктән килгеннәр. Монда 1967 йылда килдем, 18 йәш'тә. Эрем (ирем) минеке (Зиннатов Әнwәр Шагидуллович) 22 йәшкә миннән олырак. Мандолинда уйный иде, муз��ка йарата иде. Әнwәрнең бабалары Татарстаннан Малый Кушман аwылыннан килгеннәр. +Бабам борынгы китапларны йәшергән. Беркем дә белми иде. Без таптык 15 йыл элек иске китапларны. Бабамны 1937 йылда атып үтерәләр, китапларны саклап йәшереп калган үчен (өчен). +Киң танылган Кәрим бай йортында урнашкан Татар мәдәни үзәгенә 20 йыл. Элек без йөри идек "Халык моңнары" исемле ансамбл'-хорга. 1970 йылларда ойошты. 2014 йылларга кадәр дәwам итте. "Халык моңнары"нда хәзер ике-үч кеше генә калган. Мин хәзер йөрим "Нур"га. "Нур" коллективында 15-16 кеше. Йәш'ләр килә, бийергә, вокал үрәтәләр. Шушы бинага (Кәрим бай йортына) йөриләр. Новосибирскийда ике йыл аша "Себер йолдызлары" дигән конкурс бар. Быйыл йегерме кешедән артык дөрт (дүрт) йәш'тән башлап барганнар иде. Беренче урын алганнар. Кәрим Камалетдинов Томский вал'с йазды. Йегер медән артык бала йырлап йөри. +Сөйләүче: Анненкова Эльза +Фәттахетдин кызы (1948 елгы). +Томск шәһәре +Мәчет. Аwылда мәчет булган. Бик динлы кешеләр булган. Дин бигрәк тә каты булган безнең аwылда. Подземелйедә торганнар, ә мәчет бурап куйганнар. Мең тугыз йөз туксан ничәнчедер йылны без аны сүттек. Безнең анда Идрис абый бар иде. "Әйдәгез сүтәбез мәчетне, - ди. - Складчина йасыйбыз да, йаңа мәчет бастырабыз", - дий. Хәзер аwылы йук, ә мәчете басып тора. Безнең әтиләр элекке 1960-1950 йылларны воскресенйыны признават' итмәгәннәр. "Сез, урыслар, воскресенйы йал итегез" дигәннәр, без җомгада йал итә булганнар. Аннан суң йәкшәмбе эшкә чыгалар, җомга йал итәләр. Әкерт-әкерт кенә (әд. акрын гына) кысалар. Мәчетне йабалар. Исемдә, ул мәчет тузан гына иде, эшләмичә торды ул. Аwыл тузылды, мәчет кәкерәйде. Бала чакта мәчетнең эчен, стеналарын йывып йөргән әни. Бер 10-12 шәр йәш булгандыр анда. Сеңелләре белән. 1996 йылларны йаңы (яңа) мәчет төзелде. +Сөйләүчеләр: +Мөхәррәмов Фәсхетдин Кәлимулла улы (1959 елгы), +Мөхәррәмова Хәлимә Зәйнетдин кызы (1960 елгы). +Кирек авылы +Аш-су. Казы (әд. казылык) һәрwакыт булды бездә. Әни тутыра иде, зур итеп. Чердакка эләләр иде әниләр. Без бәләкәй чакта, әни өйдә булмаганда, менә идек үзебез. Хәзер бәләкәй генә тутыралар. Элек прәме шундый зур. Пангаларны (гөмбәләрне) бочками тозлый иде. Сипараты белән каймаклар йасый иде. Сыйыр лар, казлар тоттык. Элек сипарат бер-ике кешедә генә булган. Җи йыла булган анда, бөтен хатыннар, әбиләр килә булганнар анда. +Сөйләүче: Әйбәтова Рәмзия +Кәлимулла кызы (1968 елгы). +Кирек авылы +Туй. Аби (әд. әби) сүли иде. Кийәү белән йегет бер-берсен күрмәгәннәр элек. Битләрен йабып йөри булган, күрсәтергә йарамаган йегетләргә. +Безнең аби белән бабай дуслар булган. Бабай йәш'рәк булган абидән. Берwакытны башкода җибәрә безнең бабай. Безнең аби аwылда бик видный кыз була. Аның артыннан күп йөрүчеләр була. Ибраһим бабай - мулланың улы, тоже достойный кеше булган. Элек йөрешеп түгел, әти-әниләре сөләшүwе буйынча. Безнең әти-әни дә шулай. +Элекке запискалар галушларда йөреткәннәр икән алар. Кийәү һәм киленнең әниләреме, әтиләреме киләләр. Запискалар тотоп йегетенә китерсен: менә записка. Галушларда запискалар йөртә булганнар. Аби сүли иде. Алар стелка астына куйалар запискаларны. Өйгә кайталар да, салалар галушны. Ә малай белә инде анда нәрсә барын. Галушка салып "смс йебәрәләр". Әнийемә дә хатлар йазып йебәрә булганнар. +Туйларда бик тә каты бизәклиләр (бизиләр) иде атларны. Ленталар белән. Аwыл буйлап йөри идек. Кийәү бүтән аwылдан булса, капка тоталар ийы. Бүрәнә белән йабып куйалар иде йулны. Кийәү килә инде тегеннән. Йебәрмиләр. Пока откупитса итми, "Капка тоту" дийәләр иде. Аракы бирәләр, ачалар иде. +Туйлар үткәндә. Мәсәлән, без туй үткәрәбез. Абыйларыгыз икенче көнен могли туйны үзләренә алырга. Бер йортта гына булмый иде. Чиратлап туйларны кертә булганнар. Күршеләр, туганармы анда. Башта кызның өйөндә туй була иде. Туганарыңны, дусларыңны дәшәйдең. Икенче көнне кийәү йагында зур туй була иде шулай ук. Өченче көнне якынарың килә иде тагын. Бер родственник ат'а (әйтә) иде, туйны үләренә (өйләренә) кертә булган, туганнарга. Чиләкләр, күәнтәләр (көйәнтәләр) бе лән койога суга бару безнең йакта йук! Бездә андыйлар йук иде. +Сөйләүче: Төхвәтуллина Румия +Кәлимулла кызы (1957 елгы). +Кирек авылы +Кич утыру. Сугыш wакытында Борханнан киләләр иде. Урыс аwылыннан, кызлар киләләр иде вечерларга. Әни миңа сүләгәй (әд. сөйләгән) иде, андагы частушкаларны йазгай идем, оноттым. +Кич утырырга йөри булганнар. Кичен җийыла булганнар. Кем бәйләгән, кем йырлаган. Әни безнең комик булган, бик каты көлдөрә булган безнең хатыннарны. Әти безнең йырчы иде. Бөтөн йәшләр аның йанына җийыла иде. Сәрмәнне йырларга йарата иде. Менә бер йыры: +Мәңге сөнми (сүнми) утлар йана Тайга вокзалларында, +Бер йебәрми тотар идем сезне күз алларымда. +Мәңге сөнмәс утлар йана Ленин каберләрендә, +И, дусларым, сез генә бит йөрәк бәгерләремдә. +Уеннар. Без урамда уйный идек. "Солдат" уйыны. Ике кеше тотына идек. Алдагы ике кеше, аннан ике кеше тотына. Алып чыгалар иде. +Ломка сыйыр йоннарыннан эшләп, тәгәрәтеп туп белән уйный идек. +"Городки" уйный идек малның сүwәкләреннән (сөяклә реннән) эшләп. Бастырасың да, сугасың городки белән. +"Йәдәч" уйнаганнар. Таwык ашыйсың, грудкасын рогатка кебек. Исемдә дип өлгермәсәң, нәрсә булса да сындырып бирәсең, "мә, ал", дисең. Ул ала, но "йәдәч" дийә. Ә если йәдәч димәсә или исемдәме дисә, көн буйы сине слугаң була, йесли ул кеше проиграт' итсә. Йәдәч - сүwәк исеме. +"Чычыкай". Пыйала саwыт wатыклары җийа идек. Кемнеке күбрәк чычыкай и матурырак. Чынаяк wатыклары балчыктандамы. И пыйала белән йаба идек. Тау башында карлыгач ойалары. Аларны тикшереп тора идек. +Сөйләүчеләр: +Әйбәтова Рауза Кәлимулла кызы (1964 елгы). +Әхмәтхуҗина Динә Кәлимулла кызы (1961 елгы). +Кирек авылы +Йолалар +Корбан бәйрәме. Корәннәр укыттык, берен дә калдырмый идек. Бәйрәм котлап йөрдек. Ураза, корбан бәйрәмнәре. Әни кисетлар бәйли иде. Анда конфетлар сала идек. Һәр өйгә кереп. Иртүк керә идек тә, ача идек тә, бәйрәмегез котлы булсын дип, конфетмы, чегелдәкме салалар иде. Чәкчәк, баwырсак кебегрәк иде. Конфетлары булмагандыр, йарлырак шуны салалар иде. Көтөп өлгерәлмый идек, уйанып-уйанып. Обоздат' итмәдекме дип. Төне буйы көтөп йата идек иртүк барырга. Әни үзе күл мәкләр, йәнчекләр тегеп куйа иде. Бәйрәмгә йаңгы күлмәк инде. +Кендек әбиләр. Фатима әби бәби таптырган. Кендек әби дийәләр иде. Барып дәшәләр, киләләр аннан. Аннары мынча кертә булганнар. Чәй эчертәләр. Бүләк бирәләр иде. Грыжаларны лечит' итә иде әбиләр. Хәзер йук андыйлар. +Исем куштыру, сөннәткә утырту. Исем куштырганнар мулла чакырып. Колагына азан кычкыралар. Мулла бабайлар йөр гәннәр, сөннәткә утыртканнар. +Курчакка табыну. Кайбер себерәкләр чүпрәктән курчак лар эшләп табынганнар. Курчак каwымы дийәләр иде аларны. Ишеткән бар аларны. +Ышанулар +Мунча пәрие. Мынча пәрийе дип куркыталар ийы. Саимә әйтә: Киләм Ибраһим абзыйлар турысында. Әндерҗән таwы йанында. Күрәм, дир (әд. ди), кыз-хатын сүләшәләр, дир, кычкырып. Бу төнен (төнлә). Төнен элек йәш'ләр җийыла иде костерлар белән. Килеп җиттем - бер кемдә йук, дир. Хатыннар ак әйберләрдә диде ул. Келешеп-келешеп килэлэр алар. Килеп җиттем. Беркем дә йук дир. Курктым дир. +12 дән соң мынчага керергә ярамый, йарамый йуышырга (юынырга) и күрмисең мынча пәрийен. +Көчле йаңгыр булса, кучерга бәрәләр. +Кичен идән йуарга, себерергә йарамый - таwыш чыга. +Кырдагы умырзайа чәчәген өзәргә йарамый. Аның гүмере кыскара булгандыр. Гүмерең зайа була, дир. +Су анасы. Кирәк күлен бик тирән, даже икенче төбө дә бар дийәләр иде. Ике катлы. Бер кеше баткай (баткан) иде, аны йарты йылдан гына таптылар. Каладан килгән бер студент. Браты белән бик каты көрәшкән. Күрәсең йөрәгенә йарамаган, батып үлгән. Элек суга бату йук дийә иде әби. Су тарта дийәләр иде. Элеккеге әби су анасын күрә булганнар дип сүли иде. Утыра булган, чәчен тарый булган. +Абзар ийәсе. Әби ат'а (әйтә) иде, безнең атыбыз бар дийә иде. Эртә (иртә) белән торып карасак сарайга, атныкы койрыклары үрелгән. Кемдер үрә булган. +"Гаданйы". Әби сүләгәй (сөйләгән) иде гаданийылар дип. Сарыкларны кереп тота булганнар. Тәкәне тоталар. Значит эргә (иргә) чыга. Әгәр тотмый, то чыкмый. Бер эр кереп тулупны әйләндергән дә, кереп качкан. Берсе килеп тоткан и шуңарга чыккан. +Сөйләүчеләр: +Әхмәтхуҗина Динә Кәлимулла кызы (1961 елгы), +Әйбәтова Рәмзия Кәлимулла кызы (1968 елгы). +Кирек авылы +Йаңа туган балага бер ай - кырык кенсез (көнсез) карарга йарамый. +Балага беренче тапкыр күрергә килгәндә күөчтәнәчсез килергә йарамый. Күзтегәчтен (күз тигәч < тисә) күлмәк итәгеңә эчке йагына төкереп өч тапкыр бала битен сыйпарга. +Бала тугачтын, аны йарамый кырык кен бер секунтка да үзен генә калдырырга. Шайтаннар алыштыргылы килә икән. +Коран ашыннан песигә бир��ргә йарамый. Коран ашын узгарасың. Аннан нәрсә дә булса калган, шуны песигә бирергә йарамый. +ТОМСК ТАТАРЛАРЫ ХАЛЫК ИҖАТЫ +Илсөяр Закирова +Себер татарлары фольклоры шактый ук өйрәнелгән булса да, Томск өлкәсендә яшәгән татарларның авыз иҗаты тикшерүчеләр игътибарыннан читтәрәк калып килә иде. Бу, беренче чиратта, Томск өлкәсенең ераклыгы белән аңлатыла торгандыр. Икенче сәбәбе - Томск өлкәсе татарлары фольклоры В.В. Радловның "Халык әдәбияты үрнәкләре" күптомлыгының Себер татарларының халык иҗатын һәм тел үзенчәлекләрен туп лаган дүртенче томында чагылмавында түгел микән?.. Себер татарлары фольклоры антологиясе ролен үтәүче бу хезмәт инде гасырдан артык фольклорчы галимнәр өчен гаять әһәмиятле материал гына түгел, алга таба материал туплау өчен юл күрсәткеч ролен дә уйный. +Шул ук вакытта, тирәнрәк тикшерә башласаң, Томск өлкәсендә яшәүче татарларның фольклорын тупланмаган һәм өйрәнелмәгән дип тә әйтеп булмый. +Томск татарларының этногенезы шактый катлаулы. Алар формалашуда телеутлар яки теленгитлар, чатлар, чулым татарлары, Күчем татарлары, Урта Азиядән килгән бохаралылар, Россиянең төрле төбәкләреннән килгән татарлар катнашкан. Һәм, әлбәттә, бу төрлелек күпмедер дәрәҗәдә фольклорда да чагылыш таба. +Информантлар үз бабаларының калмаклар (телеутлар), чатлар, чулым татарлары булуларын, яисә (читтән күчеп килгән очракта) Пенза, Пермь, Түбән Новгород яки Татарстанның кайсы районыннан, авылыннан килүләренә кадәр җентекләп сөйләп бирә алалар. +Күп халыкларның синтезын хасил иткән Томск татарлары бүгенге көндә әдәби татар телендә сөйләшә. Җирле татарларның икенче бер өлеше тулысынча руслашкан. +Томск татарлары бүгенге көндә князь Тоян вакытында XVII йөз урталарында нигез салынган Томск шәһәрендә һәм аның тирәсендә урнашкан авылларда яшиләр. Томск каласын ике өлешкә бүләргә мөмкин - иске һәм яңа кала. +Шәһәрнең борынгы өлешендә ике катлы агач йортлар тезелеп киткән. Аларның агач челтәр тәрәзә йөзлекләре, йорт кәрнизләре үзләренең нәфислеге һәм купшылыгы белән таң калдыра. Йортлар, кагыйдә буларак, буялмаган. Сирәк кенә бары тәрәзә челтәрләре генә буялган йортлар да очрый. Шунысы да игътибарга лаек, тәрәзәләр бик биек, зур. Ике ягында сирень, балан куаклары, чия, юкә, миләш агачлары утыртылган, чәчәккә күмелгән бу урамнарда йөргәндә ерак Себердә булуыңны да онытасың. Чөнки мондый зур тәрәзәле йортларны җылырак өлкәләрдә күрергә гадәтләнгәнбез. +Шәһәрнең агач корылмаларга бай иске үзәгенең сакланып калуын информантларыбыз җирле администрациянең бер карары белән бәйләп аңлаттылар. Архитектура истәлеге булып торган бу йортларны сүтү, алар урынына бина төзү тыелган. Берәр сәбәп белән юкка чыккан очракта йорт урыны буш калырга тиеш икән. Карар чыккан көннән бу тирәдә янгын чыгулар да туктаган, башка табигый бәла-казалар да йортларны җимермәгән. Ч��нлап та мондый карар булганмы, әллә бу чорыбыз фольклоры гынамы, билгесез. Әмма Томск урамнары шул кадәр гүзәл, бер поезддан икенчесенә күчә-күчә, аларны күрер өчен генә дә килергә була бирегә. +Томск каласы тирәсендә аның кырыена сыенып сакланып калган татар авыллары урнашкан. Томскида татар мәчетләре, мәдрәсәләре булу, Бөек Ватан сугышына кадәр Татар педагогия училищесы эшләү, милләтен һәм шәһәрен кайгыртып яшәгән татар меценатлары - болар барысы да берничә гасыр дәвамында әлеге шәһәрнең татарның ерак Себердәге бер мәдәни мәркәзе булып торуына китергән. Хәзерге вакытта да Томск татарлары үзләрен татар халкы гына түгел, Татарстан халкы итеп тә саныйлар. Татарстанның һәр уңышы өчен сөенеп яшиләр алар. "Татарстан көчле булганда, без көчле! Татарстанга булган хөрмәт безгә карата, Томск татарларына карата да хөрмәт бит ул", - диләр. Шулай да, Томск белән Казан спорт командалары очрашканда хәлләре мөшкелләнә икән. Кем өчен җан атканнарын сораучыларга "үзебезнекеләр өчен!" дип җавап бирсәләр дә, үзләре кем өчен күбрәк җан атуларын төгәл генә аңлатып бирә алмаслар иде. +Экспедиция Томск татарлары яши торган Әүштә (Эушта), Абытай (Черная Речка), Тахтамыш яки икенче исеме Кызылкаш (Тахтамышево), Умавыл (Барабинка), Казан авыл (Казанка), Калтай авылларында һәм Томск шәһәрендә эшләде. Аталып киткән авыллардан тыш, Кирек, Исламгөл авылларында туып-үскән информантлардан да материал тупланды. +Совет дәверендә миллионер булган колхозлар таралган, халык, нигездә, калага йөреп эшли. Шәһәрнең якын булуы, автобуслар сәгать саен йөреп тору нәтиҗәсендә, анда барып эшләү мөмкинлеге бу авылларның сакланып калуына ярдәм иткән. Авыллар төзек, чиста, йортлар зур. Юллар яхшы. Авылларның күпчелеге Том елгасы буенда урнашкан. Капка төбенә чыгуга Том ярына чыгасың. Аның утраулар ясый-ясый боргалануы гаҗәеп манзара тудыра. Биредә чит галәмнәргә үтә торган капка - "инопланетный портал" урыны булуын сөйлиләр. Башка дөньяларга яки параллель вакытка эләккән кешене очратмадым, әмма кеше, бу матурлыкта сокланып беразга фани дөнья мәшәкатьләрен онытып торса да, начар түгел. +Томскиның татарлар яшәгән урыны Заисток дип аталган. Бире дә вакыт туктап калган кебек. Тып-тыныч урамнарның берсендә Кәрим бай йорты урнашкан. Ачык зәңгәр төскә буялган бу йорт хәзерге вакытта да шәһәрнең иң матур биналарының берсе. Шәһәр астында әйләнеп-йөреп чыкмаслык җир асты юллары булган. Кәрим байның пар атларда шул юллардан чыгып киткәнен легенда итеп сөйлиләр. Кәрим бай да, башка татар байлары да атлар үстерү белән шөгыльләнгәннәр, ул атларда кешеләр һәм товар ташытканнар. Патша армиясен атлар белән тәэмин итеп тә торганнар. +Яңадан В.В. Радловка әйләнеп кайтабыз. Галим Том елгасы буенда төрки халыклар - телеутлар, шорлар, карагаслар, саян төркиләре һ.б. яшәгән бик күп авылларны йөреп чыга. Кызганычка каршы, у�� Томск янында ук урнашкан татар авылларын игътибарсыз калдыра. "Образцы народной литературы"ның Алтай халыклары иҗатын һәм тел үзенчәлекләрен өйрәнүгә багышланган беренче томында В.В. Радловның Кузнецк (Новокузнецк) шәһәреннән ерак түгел урнашкан телеут авылларында язып алган берничә тексты бар. Шуларның икесе игътибарны җәлеп итә. Беренчесе "Идегәй" дастаныннан өзек. Татар халкының иң күренекле дастаны телеутларда да билгеле булганмы икән? Бу күренешкә артык гаҗәпләнеп тә булмый. "Идегәй" дастаны күпчелек төркиләрнең уртак мирасы санала. Ул телеутларга татарлардан да, казак халкыннан да күчәргә мөмкин. Себер татарлары белән телеутлар бик якын аралашып яши. "Кузы Көрпә белән Баян-сылу" дастанының телеут версиясе белән татар версиясе дә бер үк әсәрнең вариантларын тәшкил итәләр. Әмма шушы ук томда икенче бер текст бар. Сүз телеут халкының беренче галиме М. Чибалков язып алып В.В. Радловка җибәргән өзек турында. М. Чибалков аны "Осип җыры" дип атый - "Мән Осиптың җүрүмин сарынга кидиргәним, паштапкы сөстөр пу туру". Ягъни "Мин Йосыфның җырын ... китергән идем, баштагы сүзләре бу булыр". Сүз "Йосыф кыйссасы" турында бара. В.В. Радловта бу әсәрнең халыклашкан бер өзеге басылган. +Якоп тәгән кижи полгон, +Яткан җәри Канаган полгон. +Аның улдары ун әки полгон, +Артык сүгәни Осип полгон. +Якуп дигән кеше булган, +Яшәгән җире Кәнган булган. +Аның уллары унике булган, +Артык сөйгәне Йосыф булган. +Кол Галинең "Кыйссаи Йосыф" поэмасы, нигездә, Идел буенда таралган. Әсәр, басма китап буларак та, йөзләгән кулъязмаларда да, татар халкында бик популяр була. Аның халыклашып, телдән башкарыла торган күпсанлы вариантлары да билгеле. Әлбәттә, бу өзек телеутларга бары татарлардан гына керә алган. Ул Идел буе татарлары белән Том ягына килгән, биредә дә башка халыклар өйрәнеп-отып алырлык популярлык казанган. Икенче фаразыбыз да бар. М. Чибалков бу әсәрне телеутлардан түгел, нәкъ менә Томск тирәсендә яшәгән татарлардан язып алган булырга да мөмкин. Чөнки телеутларның теле себер татарлары теленә никадәр генә якын булса да, гарәп-фарсы алынмалары бе лән баетылган Идел буе татарларының теле һәм ислам идеологиясе белән сугарылган язма әдәбияты алар өчен җиңел була алмый. +Бу әсәрләр, Томск татарлары этногенезында урын тоткан телеутларның татарлар белән тыгыз мөнәсәбәтен күрсәтәме, яки телеутларның татар халкына кушылып бетмәгән этабына ишарәләүче бер ядкәрме, бу киләчәктә галимнәргә тикшерү өчен бер ачык мәсьәлә булып кала. Әмма бу өзекләр, иң беренче язып алынган фольклор үрнәкләре буларак, Томск ягы татарларының фольклор мирасы булырга дәгъва кыла ала дип уйлыйбыз. В.В. Радлов "Томские губернские ведомости"дан алган космогоник легенда да Томск татарлары фольклоры үрнәге түгелме икән әле? +Бүгенге фольклорга әйләнеп кайтабыз. Биредә татар фольклорының күпчелек жанрларына карага�� әсәрләр бар. Әкиятләр, дастаннар кебек күләмле әсәрләрне хәтер ләгән информантлар очрамаса да, топонимик һәм тарихи риваятьләр, легендалар, мифологик хикәятләр, кыска җырлар, бәетләр, мөнәҗәтләр, ышанулар һәм йола фольклоры үрнәкләре шактый тупланды. +Бәетләр һәм мөнәҗәтләр бу якка Казан татарлары белән килгән булырга тиеш. Шулай ук информантларның әбиләреннән калган дәфтәрләрдә сакланган бәетләр дә язып алынды. Биредә язма әдәбиятның халыклашу күренеше дә очрады. Умавыл авылында туып-үскән Әгъләмова Шәрфүк ападан язып алынган "Мужик бәете" һәм "Теләнче бәете" язма әдәбиятның халыклашкан үрнәкләре. Информант бу әсәрләрне көйләп башкара, аларны борынгы бәетләр дип аңлата. Шәрфүк апа үзе дә шигырьләр яза, бик күп җырлар белә, бүгенгә кадәр "Халык моңнары" татар хорында җырлый. +Әлеге хорга йөргән апалар башкаруында "Сак-Сок" бәетен язып алдык. Татар халкының иң киң таралган бәетен биредә дә яратып башкаралар. "Ялгыз ана", "Әфган бәете" кебек бәетләрне дә яхшы беләләр. +"Халык моңнары" хоры Томск шәһәрендә яшәүче татарларны берләштергән үзәк тә. Биредә озак еллар җырлаган Надия апа Сәмитова, Эльза апа Анненкова, Хаҗиморат абый Алимов, Нурия апа Ибраһимова, Флүрә апа Урманчеева, Майямал апа Мөрсалимова башкаруында күп җырлар язып алдык. Алар татар халык җырларын да, татар композиторлары әсәрләрен дә яхшы беләләр. Әлбәттә, иң популяр жанр - ул кыска җырлар. Аларны һәр информант белә. Алар үз чорының җырларын гына түгел, әниләре яки әби-бабалары җырларын да хәтерләргә мөмкин. Шул ук вакытта, нәкъ менә кыска җырларны төрле регионнарда яшәгән татар халкын берләштереп торган жанр дияргә була. Татар халкының популяр "Ал, Зәйнәбем", "Сарман" җырлары белән бергә бу якларда гына җырлана торган җырлар да очрады. Мәсәлән, туйларда җырлана торган "Городок" җырын мин башка җирдә очратканым булмады. Информантлар: "Бу "Городок" җырын туйларда җырлыйлар. Туйга килгән халык авыл буенча шушы көйне җырлап килә. Кыз ягы җырлый. Егет ягы каршы җырлый. Кодаларны мактап җырлыйлар" дип аңлаттылар. +1927 елда П.Г. Иванов "Труды Общества изучения Томского края" җыентыгында Томск татарларына багышланган мәкалә бастыра. Бу мәкаләдә Томск татарларының бер җыр үр нәге дә китерелә. "Нам рассказывали, что некоторые из стариков, когда выпивали, пели непонятные приезжим татарам песни. Вот одна из них", - дип яза П.Г. Иванов: +И Полатбе, Полатбей, +Кайда киттең, Полатбей? +Ун эшн бар ашказар улым бар, +Алтын чачле кызм бар. +Бу мисалдан күренгәнчә, бу юллар хәзерге татар теленә бик якын телдә һәм анда аңлашылып бетмәгән юллар бары язып алучының татар телен белмәвен генә күрсәтә булса кирәк: +И Полат (Булат) би, Полат би, +Кайда киттең, Полат би? +Ун эшем бар (яки ни эшең бар) +Ашказар улым бар, +Алтын чәчле кызым бар. +Шулай да, бу юллар кыска җыр булмыйча, берәр дас тан кыйпылчыгы түгелме икән дигән сорау да туа. Бо��ынгы дастаннарның аерым юллары кыска җыр булып йөрү күренеше фольклорда билгеле. +Хәзерге вакытта Томск татарларында, халык җырлары белән бергә, татар композиторларының җырлары да бик популяр. Гомумән, халык татар җырларын да җырларга да бик ярата. Биредә булган вакытта бер күңелле күренешнең шаһитлары булдык. Кич белән кафеда ял итеп утырган яшьләрнең популяр татар җырлары җырлаганын күреп шаккаттык. Нәкъ шушы җыр аркасында танышып китеп, алардан Себер һәм Россия символы - Аю турында күп кенә хикәятләр дә ишеттек. Аю - гаять акыллы, искиткеч җитез, бернәрсәдән курыкмый торган куркыныч ерткыч. Аңардан йөгереп тә, агачка менеп тә качып котылып булмый. Баскач дүрт метрга җитә торган аюлар бер сугуда үгезне үтерә, дип сөйлиләр. Шуңа күрә аю белән очрашу күпчелек очракта фаҗига белән тәмамлана икән. Берәр җирдә аю күргән очракта тизрәк ул җирдән китәргә ашыгалар. Озак вакыт ул җиргә бармый торалар. Шул ук вакытта хәзерге вакытта аю атуның бары вәхшилек булуына, ау булмыйча, күңел ачу өчен үтерү булуына да ачына яшьләр. Элек заманда, аучылык төп шөгыльләренең берсе булган халык та аюны сирәк үтергән. Хәзерге вакытта Себер аюлары турындагы аучы хикәяләрендә аны хөрмәтләү, олылау, аңардан курку гына түгел, яңа бер мотив өстәлгән. Бу - аучылар һәлак иткән аюларны кызгану, табигатьне сакларга өндәү. +Дөресен әйткәндә, җирле халык, чын Себер халкы бервакытта да табигатьне кыерсытып яшәмәгән. Һәр гамәлендә табигать белән гармониягә омтылган. Бу Томск татарларының ышану һәм табуларында да ачык чагылыш тапкан. Ышанулар җирне һәм табигатьне җанландыруга корылган. Табигатьтә, агач-үсемлекләрдә, туфракта җан һәм акыл, тою сәләте күрү аларны сакларга, алар дөньясының чикләрен бозмаска тырышуга китергән. Агачлар да, үләннәр дә, җир-туфрак та кояш баю белән йокыга тала, шуңа күрә аларга кояш баеганнан алып кояш чыккан вакытка кадәр тияргә ярамый. Агач кисәргә бары көндез генә рөхсәт ителә. Кышын, алар йокыга талган вакытта да агачларга кагылырга ярамый. Урманнарга кергәндә исәнләшеп, рөх сәт сорап керәләр. Агачларны кисәр алдыннан, алардан гафу сорыйлар, ихтыяҗны аңлаталар. +Гомумән алганда, биредә тыюлар шактый күп. Аларның беренчеләре ышанулар белән бәйле рәвештә формалашса, икенчеләрендә тәрбия мәсьәләсе алга чыга. Мәсәлән, "урам уртасында басып сөйләшеп торырга ярамый" дигәнне бүгенге көндә тәрбиялелек, этикет нормалары белән аңлатып булыр иде. Әлбәттә, бу төр тыюларның да мифологик ышанулар белән бәйле нигезе булган. Урам уртасында һәрвакыт юл үтә, юл икенче дөнья белән бәйли торган урын. Аннан икенче дөнья вәкилләре дә узып йөри, ваемсызланып юлда сөйләшеп торган кешегә аларның зыяны тияргә дә мөмкин. +"Кояш баткач су керергә ярамый", "кояш баткач агач кисәргә ярамый" кебек табулар бер яктан, урман, су ияләреннән курку, аларның тынычлыкларын саклау белән бәйле булса, шул ук вакытта, үзләренең тынычлыгын саклауга да юнәлтелгән. +Җирнең тынычлыгын бозу да тыела. Кояш баеганнан соң җиргә көрәк тыгарга да рөхсәт ителми. Томск татарларының төп шөгыле балыкчылык, аучылык һәм терлекчелек булып, күпчелек авыллар XIX йөз ахырына гына игенчелек белән шөгыльләнә башлый. Икенче яктан, бу тыю Тибет, Монголия халыкларының җиргә казык кагу да гөнаһ дигән ышанулары белән бәйле булырга да мөмкин. Җир эшләренә караган табуны өлешчә саклап булса да, халык ата-бабаларыннан традицияне сакларга омтылган. +Мифологик хикәятләрдә Хозыр Ильяс, Су анасы, Шүрәле, Урман иясе, җеннәр, ияләр турында сүз бара. Информантлар бөтен вакыйгаларны да чынбарлыкта булган хәл итеп тасвирлый. Бу, гомумән, мифологик хикәятләргә хас алым. Мифологик әсәрләрдә вакыйга, чынбарлыктан никадәр ерак булмасын, һәрвакыт реалистик тонда сурәтләнә һәм сөйләүче тарафыннан да, тыңлаучы тарафыннан да булган хәл дип кабул ителә. Монда ярдәмгә "шаһит" күрсәтмәсе килә. Сөйләүче исә "үзем күрдем" ди, яки икенче бер кешенең авторитетына таяна. +Хозыр Ильясны ак сакаллы, ак киемле карт буларак тасвирлыйлар. Ул хәер сорап, кунар урын сорап керергә мөмкин булган. Шуңа күрә, риваятьләр хәер эстәп килгән картларга шәфкатьле булырга чакыра. +Татар халкының иң популяр мифологик образы, әлбәттә, Су анасы. Татарлар яшәгән бөтен регионнарда Су анасы яки су ияләре турындагы мифологик хикәятләр еш очрый. "Су иясез булмый" дигән ышану да бар. Бу хикәятләр, Су анасын күргән кешеләргә сылтама белән, чынбарлыкка дәгъва белдерәләр. +Су анасы турында мифологик хикәятләр биредә дә күп. Ул елга-күлләрдә яши. Габдулла Тукайның шул ук исемдәге поэмасындагы кебек үк сурәтләнә, ул еш кына басмага чыгып алтын тарагы белән чәчен тарый. Кайбер сулыкларда ак киемле Су иясе дә күренә. Кагыйдә буларак, алар вакытсыз йөргән кешеләргә очрый. Вакытсыз ара - кояш баеганнан алып кояш чыкканга кадәр вакыт. Кояш чыгып иң беренче нурлары су өстенә төшкән вакытта күз тиюдән, төрле авырулардан дәвалау һәм өшкерер өчен таң суы алалар. Су иясен таң суы алырга баручылар да күрә торган булган. Су иясенең корбан сорап көймәне тотуы турында да хикәятләр бар. Анда, суга йөзек салгач, Су иясе көймәне тотып торган җиреннән җибәрә. +Яңгырсыз коры елларда су буенда авыл картлары Коръән сурәләре укыганнар. Элегрәк елларда яңгыр сорарга хатын-кызлар да кушылган. Хатын-кызлар төнлә суның аргы ягына чыгып коенганнар. Алар суны алып өскә - күккә чөйгәннәр, яңгыр сораганнар. Информантлар бу йоланың бөтен элементларын да белмиләр. Нык коры елларда су буенда корбан чалынган. Хәзерге вакытта бу йолалар онытылган. +Икенче популяр персонаж - Урман иясе яки Шүрәле. Урман иясе урманның иминлеген-тынычлыгын саклый торган зат. Урманга кергәндә Урман иясе белән исәнләшәләр: "Сәлам, Хуҗа, сә лам!" дип керәләр. Урманга баручылар Урман иясенә икмәк алып бара, аны урманга кергәндә агачларга элеп калдыралар. Урманга керү ләре турында аны кисәтеп керәләр, урманда йөрергә рөхсәт сорый лар. Урман иясе, кеше начар ният белән килсә, аны адаштыра. +Йорт иясе, абзар иясе турындагы сюжетлар да башка регионнарда яшәүче татарларныкы белән аваздаш. Биредә дә Абзар иясенең яраткан атының ялын үрүен бәян итәләр, ул яратмаган малына каныга, аңа көн күрсәтми, ялын-койрыгын кисә дип сөйлиләр. +Биредә Идел буе татарларында онытылган Тау ияләре образлары да сакланган. Аерым тауларның ияләре һәр юлаучыга бүре булып, сакаллы карт булып күренгән, куркып юлларыннан кире кайтучылар да булган имеш. Тау иясе - тауларны җанландыру һәм изгеләштерү белән бәйле борынгы ышануларның эзен саклаган образ. Борынгы төркиләр тауларны изге санаган, аларга табынган. Таулар илне саклаучы рух буларак күзалланган. Бу Алтай төркиләреннән килгән ышану булырга мөмкин. Татар халкының иң үзенчәлекле дастаннарының берсе булган "Түләк" дастанында да тауларга табыну эзләре саклана. Шулай ук, тауларны җанландыруның бер эзе булып, тауларга мөнәсәбәттә соматизмнар куллануны күрсәтеп була. Тауларның кеше кебек башы, кашы, бите, сырты һ.б. бар. +Томск татарларының календарь йола иҗатында яңа ел бәйрәме Әмәл дип атала. Ул Иран-фарсы халкының Нәүруз бәйрәменең варианты, язгы көн белән төн тигезләшкән 21 мартка туры килә. Әмәл бик таралган бәйрәм булып, аны бөтен кеше көтеп алган. Бәйрәмнең үз такмаклары да булган. Әмәлгә бодай бүрттереп, аның ярмасыннан ботка пешергәннәр. +Боз озату йоласы бу якларда бәйрәм төсен алмаса да, боз озатканда бөтен кеше "Яманлык китсен, яхшылык булсын!" дип теләк теләгән, догалар укыганнар. +Язын "Каргатуй" ягъни "Карга туен" бәйрәм иткәннәр. "Карга боткасы" бәйрәме бөтен авыл белән бәйрәм ителгән. Карга туе башка бик күп мәҗүси йолалардан аермалы буларак, егерменче йөзгә кадәр яхшы сакланып, йола элементларын да күпләп саклавы белән үзенчәлекле. +Каргалар килгәч, җир кардан ачыла төшкәч, сукмак төшә башлагач, карга туеның көне билгеләнгән. Язгы бәйрәмнәрнең барысына да хас булганча, бу көнне яшьләр, үсмерләр йорттан йортка кереп ботка пешерер өчен азык - төрле ярмалар, май, йомырка җыйган. +Бу яшьләр, беренчедән, бәйрәм җитүен бөтен кешегә хәбәр итсә, икенчедән, берәү дә бәйрәмнән читтә калырга тиеш булмаган. Шулай бәйрәм турында бөтен халыкка белдергәннән соң, авылдан ерак түгел, тау бите, су-елга буе кебек җиргә юнәлгәннәр. Һәр йорттан җыелган ярма, ит-май, йомыркалардан зур казанда ботка пешергәннәр. Ботка пешеп өлгергәч, иң беренче өлешне җиргә сибәләр, чишмә яки елга суына салалар. Бу җир-су ияләренә корбан бирү, аларның күңелен күрү булган. Елның уңышлы килүен, вакытында яңгыр явуны, җир-су ияләренең мәрхәмәтле булуын сораганнар. +Ботканы илгә-көнгә иминлек теләп бөтен кеше авыз иткән. Бер өлешен авылга алып кайту мәҗбүри бул��ан. Авылда калган өлкән яшьтәгеләргә, килә алмаучыларга да ботканы авыз иттергәннәр. Халык карга боткасы ашаган кешегә хаста-авырулар килми, ул ел буе сау-сәламәт була дип ышанган. Бәйрәмнең асылында кара каргаларның җиргә яз, җылы алып кайтуларына ышану ята. Борынгылар җирнең салкын кардан арынуын, кыш бетеп яз башлануын кара каргалар белән бәйләнештә караган. Көзен кара каргалар иң соңгы кошлар булып җылы якларга китәләр. Алар җирнең җанын да үзләре белән алып китә, каргалар китү белән җир "йокыга тала". Халык каргалар кайтуын көтеп яшәгән. Кара каргалар яз көне җирнең җанын кире алып кайта, алар кайткач җир "уяна". +Шул рәвешле кара каргалар кыш белән җәй арасында, ә мифология буенча - яшәү белән үлем арасында медиатор ролен үтиләр. Томск татарлары этногенезында селькуплар да бар. Ә селькупларда карга изге кош санала. Алар, кеше үлгәч, аның җаны карга булып очып китә, дип ышанганнар. Шуңа күрә "Каргатуй" бу якларда ике халыкның да ышануларын искә алып үткәрелгән булырга мөмкин. +Гаилә-көнкүреш йолаларының иң күңеллесе, әлбәттә, туй йолалары. Никахлар ике төрле булган. Беренче очракта, алдан кызны сорап, никахлашканнар. Бу очракта, бөтенесе алдан сөйләшенгән. Икенчесендә исә туй йолалары, кызны "урлап китү" белән башланып киткән. Дөресрәге, егет белән кыз берберсен яратканга алдан ук урлау турында сөйләшеп куя торган булганнар. Кызларны атта урлаганнар. Мәсәлән, Әүштә яшьләре урланган кызны Нижний Айылга алып барып, анда танышларында яки туганнарында калдырган. Шул ук көнне кызның атаанасына кызларын урлау турында хәбәр ителгән. Икенче көнне кызны атлар белән барып алып, шул көнне никах укытканнар. Туй көнне атларга кыңгыраулар такканнар, туй арбалары төрле төстәге тасмалар белән бизәлгән. Туй мәҗлесе мул табынлы сый-хөрмәт, җыр-бию белән аралашып барган. Туйга килүче кунаклар (туй егет ягында булса, кыз ягы һәм, киресенчә, кыз ягында булса, егет ягы) авыл буенча җырлап килгәннәр. Гадәттә, кода-кодагыйларны, кияү-кәләшне, кунакларны мактап "Городок" җырын җырлаганнар. +Егетләр белән кызлар ачыктан-ачык очрашып йөрмәсә дә, аралашып, бер-берсен ошатып өйләнешкән. Егет һәм кызларның бер-берсенә хат язу йоласы булган. Бу хатларны, арадашчы булуларын үзләре дә белмәгән килеш, әбиләр "йөрткән". Яшьләр үзләренең хатларын, авыл буйлап кунактан кунакка йөрергә ярата торган әбиләрнең аяк киемнәренә куеп җибәрә торган булганнар икән. Шул рәвешле хат тиешле адресатка барып ирешкән. +Экспедиция вакытында шактый гына риваятьләр һәм легендалар да язып алдык. Риваятьләрдә Томск татарларының тарихы, авыллар тарихы бәян ителә. Һәрбер информант ата-бабаларының кайдан килеп урнашуын, алар тормышына бәйле төрле вакыйгаларны белә. Кайбер риваятьләрдә чынбарлык белән фантазия яки халыкның хыялы, тормышны күзаллавы кушылып китәргә дә мөмкин. Мәсәлән, Тахтамыш авылы исеменең ��илеп чыгуын Алтын Урданың соңгы ханы Туктамыш хан исеме белән бәйләү, әлбәттә, чынбарлыктан ерак. Шулай да, Туктамыш исеме бу якларда XX йөзгә кадәр шактый таралган исем булуын искә алсак, авыл аңа нигез салган Туктамыш исемле башка кеше хөрмәтенә аталуы дөреслеккә туры килә. Бу якларда яшәгән ат караклары да риваятьләргә кергән. Татар халкында ат каракларына карата ниндидер аңлатып булмый торган хөрмәт бар. Бу риваятьләрдә дә ат каракларының хәйләләре бәян ителә. +Элегрәк бу якларда өчәр метрлы кешеләр - Алыплар күрүләре турында да легендалар сакланган. Аларда Алыпларның елганы атлап кына чыгулары, ике ярында торып туп уйнаулары, елганың бер ярыннан икенчесенә балта атып күңел ачулары бәян ителә. Олы гәүдәле кешеләр турындагы риваятьләр һәм легендалар дөньяның күп халыкларында таралган. Кешеләр соң гы гасырга кадәр, чынлап та, җирдә кайчандыр шундый кешеләр яшәгән дип ышанганнар. Биредә Алыплар турындагы легендалар соңгы елларда күпмедер дәрәҗәдә трансформация дә кичергән. Аларны кар кешесе турындагы легендалар белән кушып сөйлиләр. Аның кеше яныннан бер тавышсыз үтеп китеп күздән югалуы, зур эзләр калдыруы әйтелә. +Космогоник характердагы легендаларда җир, күкләр, дөнья төзелеше бәян ителә. Тахтамыш авылында язып алган легендаларда Айда яши торган Зөһрә кыз турында сүз бара. Бу легенда бөтен татарларга да яхшы таныш. Биредә аның селькупларда да популяр булуына инандык. Икенче космогоник легендада җир белән болытларның бер-берсенә бик якын торулары турында сүз бара. Космогоник легендалар буенча борын заманда җир белән күк бер-берсенә бик якын булган. Кешеләрнең берәр тиешсез эшенә үпкәләп күк җирне ташлап киткән. Бу легенданың күп санлы вариантлары бар. Томск татарлары вариантында бер хатын юган керен кая эләргә белмичә, болытларга элеп куя. Болытлар бик үпкәләп һәм ачуланып өскә менеп китәләр. Җир ялангач кала. Шунда этләр өрә башлый. Аллаһы Тәгалә этләрне кызганып болытларны бераз кире төшерә. Шуңа күрә, биредә яшәүчеләр үзләре ашаганчы этләргә ризык бирә торган булалар. +Дөнья бетү турындагы легендалар эсхатологик легендалар дип атала. Алар һәрбер халыкта бар. Алдарак В.В. Радлов "Томские губернские ведомости"дан алып үзенең I томына керткән легенданы искә алган идек. Ул дөнья яратылуны һәм дөнья бетүне тасвирлаган космогоник әсәр. Безгә дә ахырзаман турында легендалар очрады. Ул татар халкында "Ахырзаман китабы" дип аталган әсәрнең халыклашкан версиясе. "Ахырзаман китабы" "Тәкый гаҗәб китабы" исеме белән дә мәгълүм. Аны Сөләйман Бакыргани язган дип санала. Китап урта гасырлар суфичылык әдәбияты традицияләрендә, башлыча, Ә. Ясәви хикмәтләре тәэсирендә язылган. Әсәрдә Ахырзаман көне (Кыямәт), бакый дөньядагы тормыш тасвирлана. +Бу легенда буенча, Төньяк боз океаны эреп, дөньяны су басачак дип ышаналар. Бу ышануның бер чагылышы белән Омск ө��кәсендә узган экспедиция вакытында очрашкан идек. Төньяк боз океанын алар Мәңге (Мәңке) бабай, Мәңгелек дип атадылар. Ягъни бөтен дөнья беткәндә дә Мәңгелек калачак. Омск өлкәсе информантлары язын боз киткәндә "Мәңге (Мәңке) бабайга (яки Мәңгелеккә) сәлам!" дип калалар. +Томск өлкәсендә язып алынган материал да бу ышануны тулыландыра. Шул ук вакытта бик борынгы йоланың эзе тү гел микән ул?... Информант әбисенең, мәчесе үлгәч, аны чүпрәккә төреп, эчкәрәк кереп боз өстендә калдырырга кушуын сөйләде. Әби "боз кирәк җиргә илтер" дигән. Бу да җаннарны Мәңгелеккә озатуның эзләрен күрсәткән йола булырга мөмкин. +Томск татарлары ислам динен шактый соң кабул иткән. Аңа кадәр алар потларга табынган. Агачтан ясалган потлар урманда торган. Һәр өйдә гаиләне саклаучы пот - курчак булган. Курчакларны чүпрәктән ясаганнар. Үзенең вазыйфаларын үтәмәгән курчаклар юк ителгән, алар урынына яңаларын ясаганнар. Курчакларга табыну хәзерге вакытта риваятьләрдә сакланган. Риваятьләрдә курчакларның сөйләшүе, кешеләр белән аралашуы бәян ителә. +Йомгак ясап әйткәндә, Томск өлкәсендә яши торган татарларда халык иҗатының матур үрнәкләрен язып алып кайттык. Бу әсәрләр безнең бер халык булуыбызны тагын да тирәнрәк раслый. +Кыска җырлар Әүштә урамнары, Сандугачлар су дип эчә Уйный җил бураннары. Урмандагы чыкларны. Сагынганда сөйләшергә Сагынганда биш уйларсың Юк телег(ы)рамнары. Бергә булган чакларны. Әүштәгә килгән чакта +Су буенда үсә торган Күтәрелде томаннар. +Яшел тирәк булсагыз шул, Дөнья хәлен белеп булмый +Яшел тирәк булсагыз. Сау булыгыз, туганнар. +Кайлар дип эзләп табармын Туганнарга кердегез, Әгәр кирәк булсагыз. Исәнләшә белдегез. Мәкнең ак сачкәсе кебек Уйна, туган, гармуныңны, Күземә күрендегез. Без җырлаган көйләргә. +Шул без җырлаган көйләргә Болар кемнәр килгәннәр, +Сез уйнаган, без җырлаган Җиңсез камзол кигәннәр. +Калсын саг(ы)нып сөйләргә. Болар безнең ятлар түгел, Үзебезнең туганнар. +Сандугачым да сайрамый, Ал булам сезнең өчен, Сандугачым да сабыр. Гөл булам сезнең өчен. Уртаклашыгыз кайгымны. Лагерь тауларына менеп, Берүземә бик авыр. Югалам сезнең өчен. +Кайгыра белми кайгырдым, Басмыйм дисәң дә, басарсың, +Кайгыларым юк чакта. Баскычлары сынмагач. +Хәзер инде тарата алмыйм Төшмим дисәң дә, төшәрсең, +Төрлесен төрле якка. Туганкаең сыйлагач. Тәрәзә дип, тәрәзәгә Әүштәнең капкасы Исле гөлләр күчерәм. Ачыла да ябыла. Сагынам сезне, бик сагынам, Төннә йөргән егетләргә Сагынып гомер кичерәм. Матур кызлар табылыр. +Кыз урлау йоласы +Кыз белән егет бер-берсен белгәннәр, яратышканнар. Кызны атта урлаганнар. Урлау турында кыз белән сөйләшенгән була. Кызны Нижний аелга алып барып татарларда (туганнар танышлар булган) калдыра. Шул ук көнне кызның әти-әниләренә барып әйтәләр. Икенче көнне инде кызны атлар белән алырга киләләр. Шул көнне никах укыйлар. +Бала багу +Баланы мунча керткәндә мондый сүзләр әйткәннәр: +Куяндай йөгерек бул, +Аюдай таза бул, +Картны күрсәң - каткырма (көлмә), +Яшьне күрсәң - чакырма! +Баланы мунчада чабындырганда мондый сүзләр әйткәннәр: +Истый, бристый, +Куяндай йөгерек бул, +Аюдай таза бул! +Әгәр урманда адашсаң аяк киемен алыштырып уңын сулга, сулын уңга кигәннәр. Аннары Аллаһы Тәгалә алып чыккан. +Әүштә авылында +Корбанбаева Нурҗиян Бәдретдин кызыннан (1940 елгы), +Низаметдинова Фәния Бәдретдин кызыннан (1948 елгы) +язып алынды +Су иясе +Черная Речкада су иясе булган. Иртән дә баргач, кич тә баргач, күргәннәр. Бу су иясе ак киемле булган. Малик һәм Мингач күлендә күренгән булган. +Мингач күленең исемен Мингач исемле бабай (мулла) исеменә багышлап атаганнар. Ул мулла бик итагатьле булган, барысы да аны яратканнар. Аңа хәер биргәннәр һәм ул хәерләрне балаларга тараткан. Мингач картның йорты күл янында булган, шунда балык тоткан. +Иртән Мингач күленә таң суын авырганнарны өшкерергә дип алырга барганнар. Шул вакыт су иясе күренгән. +Таң суы алу +Таң суын күз тиюдән, авырудан коткару өчен алынган, яки өшкерергә дип. Таң суын таңга керүгә 1-2 сәгать калгач алган булганнар. +Курчаклар +Кызылкаш авылында бер әби булган. Алар чүпрәктән курчак лар ясаганнар. Аларны уйнатканнар. Аларны уйнатып, сикертеп, сөйләтеп уйнатканнар. Аларны ашатканнар да. Курчакларны бала дип йөреткәннәр. +Боз озату +Боз киткән вакытта укынганнар. Яманлык китсен, яхшылык булсын, дип. +Кыска җырлар +Абытай урамнары, +Уйный телег(ы)раммнары. +Сагынганда сөйләшергә +Юк телег(ы)раммнары. +Йөгертеп җитәлмәдем, +Сикертеп җитәлмәдем. +Ни булды икән телләремә +Сау бул, дип әйтә алмадым. +Болар кемнәр килгәннәр +Җиңсез камзол кигәннәр. +Болар безгә ятлар түгел, +Үзебезнең туганнар. +И туганым, китәм дисең, +Киткән юлың еракмы? +Киткән юлларың еракмы, +Әллә Ленинг(ы)радмы? +Кругларга кергән чакта +Салып кер галушыңны. +Кычкырып җырлап җибәр, +Яратам тавышыңны. +Абытай авылында +Тактабаева (Әминева) Саҗидә Ибраһим кызыннан (1927 елгы), +Әминова Сәрвәр Гыйззәт кызыннан (1948 елгы) +язып алынды +Кызылкаш +Ни өчен авыл Кызылкаш дип аталган? Чөнки Том буенда урнашкан. Комак тукаш дип әйтә идек бит, анда комлык, төбе дә ком, яры да комлык, шуңа күрә шулай атаганнар. +Ни өчен Тахтамыш дигәннәр? Чөнки монда Алтын Урданың соңгы ханы - Туктамыш хан күмелгән дип сөйлиләр. Аны Тамерлан үтергән. Мең сигез йөз ничәнчедер елда казыганнар бу җирләрне. Картлар белгәннәр, әйтмәгәннәр кайда икәнен. Таба алмаганнар. Зират буенда, революция булган вакытта, Коръән китапларын яшергән булганнар. +Авылга 1636 елны нигез салганнар. +Авыл исеменең килеп чыгуының ике версиясе бар: хан Тахтамышны монда күмелгән дип әйтәләр. Һәм тагын бер версия бар, урын эзләп йөрегәннәр дә, монда килеп туктаганнар. Тукталган урын. Бәләкәй чакта ишеткән бар, Тахтамыш хан Туктамыш исеменнән түгел, а туктау (место стоянки) сүзеннән. +Кызылк��шта бүгенге көндә 600-700 кеше яши. Җирле халык - чатлар. Шулай ук бараба якларыннан килгәннәр дигән версия дә бар. +Курчакларны төрле чүпрәк кисәкләреннән ясаганнар. Төрле размерда ясаганнар. Нинди максат белән ясалганына карап. Балаларга уйнар өчен дә ясаганнар. +Бер апа сөйләвеннән: бер хатын үзенең базына төшәргә кушмый икән. Аш уздырганда беренче ашны шул курчакларга төшереп куя торган булганнар. +- Без сорый идек, - ди. - Алар зурмы соң, - дип. +- Менә теземә хәтле булдылар инде, - дигән. +Балаларга уйнар өчен бәләкәй курчакларны балалар әниләре белән бергә ясаганнар. Төрле киемнәр киерткәннәр, яулыклар бәйләткәннәр. +Ул курчакларны урманда да куя торган булганнар икән. Өйдә түгәрәк урынга утыртканнар. +Кызылкаш авылында +Әбдрәшитова Зөмәрә Минһаҗ кызыннан (1936 елгы) +язып алынды +Легенда +Элек заманда болытлар җиргә якын булган. Бер хатын юган керен алып чыккан да, эләргә башка урын тапмагач, болытка элеп куйган. Болытлар бу эшкә бик ачуланып өскә менеп киткәннәр. Шуннан соң этләр эрә башлаган. Аллаһы Тәгалә этләрне жәлләп, болытларны кире төшергән. Шуңа күрә, үзебез ашаганчы этләргә ризык бирәбез. +Вәлиев Шәйхулла Габдулла улыннан (1948 елгы) +язып алынды +Су иясе +Су иясе көймәне тота. Шулай корбан сорый. Корбан биргәч көймәне җибәрә. Йөзек салгач җибәрә. +Круг уены +Круг уены уйнаганнар. Яшьләр җыелып круг буенча әйләнеп йөрегән, круг эчендә ике кеше кулга-кул тотынышып йөри, кругны әйләнгән яшьләр бу ике кешене җырлата, круг үзенә җырлап йөри. +Круг эчендәге җыр: +Кругларда йөрегән чакта +Әйләнмиме башларың? +Яза торган каләм кебек +Күз өстеңдә кашларың. +Су анасы +Кояш баткач су керергә ярамаган. Су анасыннан курыкканнар. Бер көтүче малай сөйләгән, йоклап киткәч судан бер озын чәчле кыз чыккан. Алтын тарагы да булган. +Курчаклар турында +Курчак уйнатканнар. Бәләкәй чагымда, күршедә бер ялгыз гына әби яши иде. Олы апа күршесенә куна кергән. Бераз торгач, кунмыйча өенә кайткан. Аңарда курчаклар бар, карчык курчак уйный, дигән. Карчык өендәге тавык кетәгенә килеп: - Шик булыгыз, бездә кунак бар, - дигән. Апа, кемгә әйтә икән, карчыкның тавыгы да юк, дигән. Аннан караса, анда әллә нәрсәдер селкенә икән. +Золовкам кияүгә барган икән Тахтамыш авылына. Аннан куркып кайткан. Анда да курчак уйнатканнар. Мин: +- Суфия, ник кайттың соң? - дидем. +- Мин курыктым, - диде. +Бабайлары исән булган. Ул бабайның исеме дә Курчак бабай булган. Караватта утырганда бабай, тәрәзә чыбылдыгын тарта икән. Курчак селкенеп тора икән. Суфия моны күреп курыккан. Бабай курчакка: +- Әнә, җиңгәң чыгып китте, - дигән. +Чыгып барганда өй башыннан берәү: +- Җиңгәй, кайда киттең, кайда барасың? - дигән. Беркем юк ди, курчаклар сөйләшә икән. +Ул курчакарны агач төпләрендә яшереп тотканнар. Аларны ашатканнар. +Бер кеше карчыкка куна кергән булган. Чәчен тарап утырганда кулыннан тарагы төшкән. +- Әй, тарагым кая, - дигән. +Бу әби әйтә икән: +- Мин сиңа әйттем, бездә бүген кунак куна, дип, тимә ке шегә, дип. +Бу кеше әбидән куркып чыгып киткән. Әби бу курчакны сүгеп өй башына ыргыткан. +Бу курчакларны кешеләр үзләре чүпрәктән ясаган. Өйдә тавык кәтәгендә биктә тотканнар. Әгәр курчакларны ашатмасаң, эчермәсәң, алар ачуланган. Кеше кунганны да яратмаганнар. +Кендегәч әби +Балаларны кендегәч әби таптырган. Кендегәч әбиләрне пәри балаларын таптырырга да чакырганнар. +Берзаман кендегәч әбине бала таптырырга чакырганнар. Әби барган, ди. Өйдә бер хатын бәбәйләргә, ята ди. Бу бер таныш булмаган кеше булган. Кендегәч әби бала таптыргач, хуҗа: +- Әби чәй эчеп ал, әби, чәй эчеп ал, - дип, өстәл янына чакырган. +Әби: +- Юююк, чәй эчмим, өйдә үзем генә, кайтам, - дигән. +Бу җеннәр булган икән. Әбине җеннәр алып киткән булган. +Җеннең ире: +- Әби, алып кайтып куям, әби, алып кайтып куям, - дигән. +Әби: +- Үзем генә кайтам, - дигән дә, һәм укынып кайтып киткән. +Элек әбиләрне җеннәр еш кына алдаштырып алып киткән булганнар. +Риваять +Кафтан татарлар авылы булган, Понамарев һәм безнең бабаларыбызның бабалалары авылга җирле татарлар янына яшәргә килгәннәр. Ә монда даими авыл булмаган. Утлау гына булган. Авыл булган Кафтанда. Текә һәм комлы тау булган. Шуңа күрә анда авыл урнашкан. Шундый тарих булган. Бу урында Понамаревлар килгән (аларның үз фамилияләре Понамарев булмаган, алар үзләренең исемнәрен яшергән), алар татарлар белән сыешмаганнар. Кем сез? Кайдан килдегез? дип сораганнар. Соңыннан инде, Понамаревларның һәм безнең бабаларыбыз монда килеп авылга нигез салганнар. Шушы вакыттан инде Барабинка авылы килеп чыккан. +1575 елда чатлар торган, һәм шушындый версия бар: Томск шәһәренең университетының бер белгече Галина Ивановна Перех ошбу гипотезаның авторы: Себер авылларының татарлары ул селькуплар һәм чатлардан килеп чыккан, дип әйтә. +Селькуплар, татарлар, алар исламга кергән. Бу күренеш хан Кучум белән бәйле булган. Шулай Себер татарлары барлыкка килгән. +Безнең авылның исеме Калтай. Колта авыл. Селькуплар үзләрен Колта дип атыйлар, урман кешесе дигән сүз. Колта авыл дигән сүз. Кәнскәй айыл Канский татарлары, Канско-Качинский татарлары белән бәйләнештә булган. Безнең бер бабабызның беренче хатыны Качинский татарлардан була, Качи мама дип йөрткәннәр. Касыйм бабай Казанга барып икенче хатын китерә - казанлык. Ак тәнле, зәңгәр күзле була. Казан кызы монда килгәч бабайның хатынын, балаларын күргән дә хушы китеп егылган. Ияләшкән, нишләсен - татар кызы бит ул! +Татарлар ике төрле халык биредә. Бер ишләре - ак тәнле, икенчеләре - кара-кучкыл, кара күзле. +Кафтанда татарлар да, урыслар да яшәгән. Урыслар татарларны окончательно куар өчен бөтен җиргә дуңгыз башлары элеп куй ганнар. Шуннан татарлар бирегә күчкән. +Курчаклар +Курчаклар булган. Размерлары зур һәм кечкенә булырга мөмкин. Агачтан һәм чүпрәктән ясалган. Йөзен күмер белән төш��р гәннәр. +Бу курчакларны ясау һәм уйнату хатын-кызлар эше булган. Аларны сандыкта тотканнар. +Кыш көнне өй башында бер беглый (беженец из каторги) яшеренгән булган. Анда сандык эчендә курчак яшәгән һәм ул ашый башлаган, яшеренеп кенә. Һәм ул кеше (исеме булган) өй хуҗасына килеп: +- Курчаклар пәтер ашый башладылар, курчаклар пәтер ашый башладылар, - дип әйтә. +Аларның ашый башлавы ул яхшы примета булган. Сандык ка, өй башына куйганнар ул пәтерне. +Елына бер-ике тапкыр ул курчакларны яңартканнар, җилләткәннәр. Ул курчакларны урманга алып барып түгәрәк түкмәчкә утыртканнар. Ул түкмәч түп-түгәрәк булырга тиеш булган. Бөтен яклап түгәрәк ясап ул курчакларны утыртканнар. +Ул вакытта курчаклар нәрсә эшләгәннәр? Көч алганнармы? +Элек балалар бик үлгән. Балаларны саклауны, үзләрен саклау ны, исәнлек-саулык алардан сораганнар. +Хатын-кызларның урманга баруын беркем дә күрергә тиеш булмаган. Ул курчакларга урманда әкрен генә, беркемгә дә ишетерлек булмасык итеп җырлар җырлаганнар. Кояш буенча түгәрәкләп йөрегәннәр. Аннары курчакларны алып кайтып кире сандыкка салганнар. +Әгәр курчак кешенең үтенечен эшләмәсә, аны утка якканнар, яндырганнар. +Өй хуҗасы +Әгәр ашаганда азык идәнгә төшсә, аны кире күтәрергә ярамаган, ул өй хуҗасының өлеше булган. +Яңгыр сорау +Яңгыр булмаганда бабайлар яланга җыелып Коръән китабыннан сүрәләр укыганнар. Ә аннары мәҗүси йолалар башлаганнар. Ә төннә хатын-кызлар суны аргы яктан чыгып нәрсәдер эшләгәннәр. Суны алып өскә, күккә таба бәргәннәр. Яңгыр теләгәннәр. +Әгәр нык корылык булса корбан суйганнар. Итен кешеләр ашаганнар, ә сөяген суга бәргәннәр. Хәзерге вакытта да корбанлыкның сөяген суга ташлыйлар. +Каргатуй +Карга туен сукмак төшә башлагач үткәргәннәр. Кошлар кайтсын өчен үткәргәннәр. Ботка пешергәннәр, үзләре ашаганнар, балалар уйнашып, сикерешеп, җырлап калган ботканы үләнгә сипкәннәр. Өйдән өйгә йөрегәннәр. +Селькупларда карга изге кош булган. Чөнки кешенең душасы, кеше үлгәннән соң, селькуплар уйлавынча, карга булып очып йөрегән. +Әмәл +Әмәл бәйрәмен бөтен халык бәйрәм иткән. Хәзерге вакытта онытылган. Әмәлгә башта зерно проращивали, затем высушивали, перемалывали, һәм казанда озак итеп болгатканнар, һәм ул ак төстәге сыек боткага әйләнгән. Аны бөтен кеше ашый алган. Шушындый сүзләр әйткәннәр: +Әмәл, әмәл, +бер аягыңа бер кәлцә, +икенче аягыңа ике кәлцә. +(переход от кольца зимы к кольцу весны и лета). +Сабантуй +Сабантуйлар булган байлар булганда гына. Чөнки бәйрәмне үткәрергә акча кирәк булган. +Риваять +Борынгы заманда авылга килгән бер ком гарәбе. Ул ком гарәбе бу җирне белгән һәм аларга әйткән: - Мин монда үләргә килдем, мине монда җирләрсез, - дигән. Бу егет әллә җылы яклардан килгән, тәне кап-кара булган. Ул бөтен кешене дингә өйрәткән. Бу авылны ул изге урында урнашкан, место медитаций дигән. Так как примета есть: река должна плыть на север, и в эту реку попадает другая речка, и между ними появлялась излучина, т.е. место медитации. Ул бөтен кешене дингә өйрәткән, южные страны турында тарих сөйләгән. Үлгәннән соң аны авыл зиратында күмгәннәр. Кабер ташы ярым түгәрәк булган һәм анда XVII саны язылган, бәлки XVII гасырда туганы, үлгәне язылгандыр. Андый ярым түгәрәк ташларны гарәпләр ясаган. Хәзерге көндә ул таш югалган. +Авыл халкы башка кабергә барып йөри. Бездә Астана бар. Анда мулла күмелгән. Зур кеше. Бу урынга табыналар. Икенче җирдә бродящий мулла күмелгән. Ул каберне бабайлар чыбыклар белән киртәләгәннәр. Хәзерге көндә караучысы юк. +Тыю, ышанулар +Әнә, кара атка утырган кара егет сине килеп үзе белән алып китәр. Баланы караңгы төшкәч урамда йөремәсен дип куркытканнар. (Кояш баеган вакытта куркытканнар.) +Әгәр китеп барган җирдә егыласың икән: зәхмәт кит, зәхмәт кит, зәхмәт кит (3 тапкыр) дип әйтергә кушканнар. Аягың авыртмас, сызлаулар бетәр. +Риваять +Асия исемле кызга Барабинка авылында бер егет ошаган. Ул кызга бу егеткә кияүгә чыгарга ризалык булмаган. Асия Средний Азияга китеп шунда кияүгә чыккан. Бервакыт авылга кайткан. Кайтыр вакыт җиткәч, урамда дөм караңгы икән. Умайылдан Калтайга чаклы юллар сикәлтәле булган. Шушы ике авыл арасында тирәнцәт булган. (Ул тирәнцәтнең кайсы урында урнашканын белмәгәннәр). Тирәнцәттә һәрвакыт странные вакыйгалар булган. Йә бу урында странные люди, существа килеп чыккан, йә югалган. Тирәнцәт янына житкәч Асия курка башлаган, калтыранган, бисмиллаларын укынган. - Инде өемә исән-сау кайтыйм дигәндә, алдында бер ирнең басып торганын күрә. Кыз бераз тынычланып бу егет артыннан китә. Карый, үз авылларыныкы түгел икәнен күрә. Приглядеться итеп караса, егет Средний Азия киемнәренә киенгән. Өстендә чапан, йомшак аяк киеме. Бу егетнең йөзен ничек карарга тырышса да, карап булмаган. Калтайга барып җиткәч бу егет юкка чыкты ди. Бу кыз әйбәт кенә өенә кайтып җиткән. Аннары Асия бу егетне Хызыр Ильясы булгандыр дип уйлаган. +Нәнәм белән тәтәм арбага утырып Калтайдан Умайылга кайтып барганнар. Аннары нәнәсе: - Зәки, Зәки кара, артыбыздан кара эт йөгерә, дигән. Тәтәсе карый икән, ул эт күренми һәм юлларын дәвам итәләр. Нәнәсе тагын артка борылып карый икән, бу эт артларыннан йөгерә икән, һәм бу тирәнцәтне үткәнче бу эт артларыннан йөгергән. Авылларында берсендә дә мондый эт булмаган. +Умавылда +Абанеева Әминә Закир кызыннан (1948 нче елгы) +язып алынды +Җир асты юллары +Томск астында шәһәр булган. Бик күп тоннельләр булган анда. Алар хәзер дә сакланганнар да. Купецлар бу юлларны бик яхшы белгән. Кәрим бай үз өеннән чыгып, өч ат җиккән карета белән, полноводье вакытында да, коры, булмаган килеш башка авылларга барып чыккан. +Абытайда роща булган. Анда табынганнар курчакларга. Изге роща булган. +Тыю һәм ышанулар +Өстәл астында аякны селкергә ярамый, җеннәр чакырасың. +Утка төкерергә ярамый, авызыңа кутыр чыга. +Тәрәзә аша чыгарга ярамый. +Тәрәзә аша авырган баланы кире кайтаралар. +Бусагадан башлап идән юарга ярамый, алдагы юлыңны бетерәсең. +Кеше үлгәч, янына килеп, өч тапкыр "Без ач, без ач, без ач" дип әйтәләр. +Урман иясе, кеше начар ният белән килсә, адаштыра. +Агач йоклаганда, аны кисәргә ярамый. Ул кичен йоклый. Ки сәргә туры килсә, агачка мөрәҗәгать итә, кисәргә туры килә, дип. +Юкә агачы авыруларны ала. Артыш куагы чистарта. Каенны өй каршына утыртмыйлар. +Томск шәһәрендә +Сафиуллина Елена Шәүкәт кызыннан +(Татарстанның Саба районында туып-үскән, 1961 елгы) +язып алынды +Экспедиция барышында шактый гына җыр, бәет текстлары язып алынды. Аларны безгә Томск шәһәренең "Халык моңнары" ансамбленә йөрүче милләттәшләребез җиткерде. Әлеге ансамбльдә җырлаучылар: Сәмитова Надия Габдулла кызы (1938 елгы, Томск шәһәре), Анненкова Эльза Фәттах кызы, Әгълә мова (Понамарева) Шәрфүк Рәҗәп кызы (1933 елгы), Алимов Хаҗиморат Әхмәдулла улы (1935 елда Умавылда туган), Ибраһимова Нурия Шәйхетдин кызы (1942 елгы), Урманчеева Флүрә Габделгани кызы (1933 елда Яңа Исламгөл авылында туган), Мөрсәлимова Майямал Шәйхулла кызы. Бу җырларны матур итеп башкарып та күрсәттеләр. +Кыска жырлар +Биек икән тавыгыз да, +Каршы тауга карагыз. +Без килдек тә +Кунак булдык, +Инде үзегез барыгыз. +* * * Бөрлегәннәр, төрле үләннәр Юл буйларында гына. Матур сүзләр, якты йөзләр Сез дусларымда гына. +* * * Өстәлләрдә тальян-гармун, Уйныйлар тартып-тартып. Сандугачым беренче кош, Сез алардан да артык. +* * * Салкыннарда сөйгән ярның Ике бите кызара. Иреннәре кызыл миләш, Шомырт күзләр чакыра. +* * * Җилләргә без карамыйбыз, Салкынга карамыйбыз, Салкын, иркен Себер(е)бездә Рәхәтләнеп яшибез. +* * * Безнең авыл түгәрәк, Чорнап алган күбәләк. Чорнап алган күбәләктәй Яшик, дуслар, бергәләп. +* * * Без үскәндә үскән идек, Гөл тамырлары кебек. Үсеп җиткәч таралаштык, Кош балалары кебек. +Мужик бәете +(1915 елгы) Кайта мужик, чыланган, Лап-лып басып урманнан. Өсте ертык, туңган мескен, Кызганырлык моңланган. Балтасы да билендә, Бер азыгы җиңендә, Тәне күренә бичараның, Кырык ямау киемендә. Әнкәм карчык карт инде, Көтә торгандыр мине. Ашарга да бер нәрсә юк, Нишләтим дөньясын. Тәрәзәдә карындык, Идән чүпле абынырлык, Өй үтәле җилләр исә, Ходай бирсен сабырлык. Китте мужик муллага, Әнкәм карчык үлде, - дип, Әнкәм яхшы кеше иде, Файдалары күп иде. Йөзе нурлы, кабере рушан, Бичараның булса иде. - Фидиягә ни бирәсең, Муллага ни диясең, Ахирәтнең газабын Нәрсә белән җуясың. - Кайда кәҗәң бар иде. Мал тапмаслык син мени. Малым юк, дип лыгырдыйсың, Син кешедән ким мени. +* * * +Авырлыктан түзәлмичә, +Килсә теләнче капкаңа, +Авыр сүзләр белән әйтеп, +Күңелләрен таптама. +Булса - бир, булмаса исә, +Ипләп сөйлә булмаслыгын. +Белми калма, аксакаллы карт - +Хозер Ильяслыгын. +Әйләнә көпчәк кебек, +Вафалы бит дөнья. +Син бүген бай, +Шайтаннан да ярлы син иртәгә. +Җир а��ты юллары +Томский астында, җир асты юллары бар. Репрессия елларында кешеләрне алып киткәннәр дә, аларны шунда алып төшкәннәр. Алар берсе дә кире кайтмаган. НКВД аларны аткан. +Анда Кәрим бай атларын яшергән, дип сөйлиләр. +Зур кешеләр +Урманда 3 метрлы кешеләр йөргән. Аяклары бик зур булган. Бу революциягә кадәр булган. Алар Кызылкаш астындагы Бичән күленә төшеп югала торган булганнар. Бу кешеләр бер кешегә дә игътибар итмәгәннәр. Үз юллары белән йөрегәннәр. +Легенда +Уршай дигән егет Тома исемле кызга гашыйк булган. Томаның атасы аны Уршайга бирергә теләмәгән. Кыз суга баткан. Аннары Уршай да батып үлгән. +Зәйнәбем +(халык җыры) +Бакчадагы гөлләремнең +Тамырлары бер генә шул, Зәйнәбем. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Кайчан да бер күрешербез, +Белмим көннәрен генә шул, Зәйнәбем. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Һавадагы йолдызларны +Нигәдер санамадым шул, Зәйнәбем. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Ал Зәйнәбем, гөл Зәйнәбем, +Рәхәт үтсен җәйләрең. +Уракчы кыз (Н. Исәнбәт сүзләре, татар халык көе) +Ай урагын салып иң башыңа, +Кояш нурларыннан нур алдың; +Кояш нурларыннан нур алдың да +Салкын чишмәләрдән су алдың. +Басма өстендә басып су алганда +Кулъяулыгың кемгә болгадың? +Талир тәңкәләрең чыңлаганда +Кем исеменә җырлар җырладың? +Рәҗәп бабай турында +Безнең авылда Рәҗәп бабай бар иде. Вәт әкиятләрне күп сөйли иде ул. Кич белән килә, чәй эчәсең бергә, шуннан әкият сөйл и башлый. Сөйли-сөйли дә, до конца сөйләми, туктап кала. Озын әкиятләре. Туктап кала да: Балалар, караңгы икән, кайткалы кирәк, ди. Икенче көнне ашамыйча аның килгәнен көтеп утырасың. +Талы, талы +(уен җыры) +Тал әйләнә, тал әйләнә, +Талга ефәк бәйләнә. +Күргәнче сүзем күп була, +Күргәч телләр бәйләнә. +Талы, талы, +Талы бөгелеп тора; +Тагын бер күрәсе килеп +Үзәк өзелеп тора. +Тал-тирәкләр утыртканнар +Агыйдел читләренә. +Алсу алма суы тамган, +Бәгырем, битләренә. +Талы, талы, +Талы бөгелеп тора; +Синең өчен ярларыңның +Үзәге өзелеп тора. +Былбыл булсам бакчаларда +Бер тирәк сайлар идем. +Шул тирәктә сине мактап +Иртә-кич сайрар идем. +Талы, талы, +Талы бөгелеп тора; +Бер генә минут исеңнән +Чыгамы диеп сора. +Чәй җыры Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчкән, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчкән, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Иртә торып чәйләр куеп Зәңгәр газ өсләренә Тәмле итеп чәйләр эчә Һәм төшә исләренә. Әбиләр дә, бабайлар да, Гомер буе чәй эчә. Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчә, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Мәтрүшкәләрне өзәмен Ислесен сайлап кына. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчә, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчә, Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Тәмле итеп чәй эчик Әбиләрнең, бабайларның Йоласын дәвам итик. Әбиләр дә, бабайлар да Гомер буе чәй эчә, Шуна күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. Шуңа күрә борынгылар Туксан яшенә җиткән. +* * * Әй, яшьлегем, яшьлегем, Әй, яшь чагым бар иде, Дим урамнар тар иде. Киң урамны парлы итеп Йөргән чаклар бар иде Әй, яшь чагым, яшь чагым, Яшь чагым матур чагым. Очып киткән кошлар түгел, Әйләнеп кайтмас тагын, Очып киткән кошлар түгел, Әйләнеп кайтмас тагын. +* * * Әй, дусларым, дусларым, Дусларым бәгырьләрем. Уза икән яшь вакытлар Белмибез кадерләрен. Узып китте яшь чакларым, Белмәдем кадерләрен. +* * * Кулъяулыгым күлгә төште, Күлгә төште күмелде. Әй, дусларым, бергә яшик, Бергә яшәү күңелле. Әй, дусларым, бергә яшик, Бергә яшәү күңелле. +* * * Йөгереп чыктым урамга, Әйтер сүзем булганга. Әйтер сүзем әйтә алмадым, Күңелләрем тулганга. Әйтер сүзем әйтә алмадым, Күңелләрем тулганга. +* * * Сандугачым син кечкенә, Син кечкенә бит әле. Сагыну түгел, саргаерсың, Чит жирләргә кит әле. +* * * Эх ма, Михайла, Михайлама, хоть майла, Майласаң да, юк файда. +* * * Сез дусларны кемгә охшатыйм, Кемгә охшаган, кем белсен. Виног(ы)рад бакчасында Чәчкә аткан гөл төсле. Виног(ы)рад бакчасында Чәчкә аткан гөл төсле. Җил булмаса да, селкенә Олы юлның әреме, Сезне күрмичә басылмый Йөрәкләрнең әрнүе. +"Городок" җырлары +Бу городок җырларын туйларда җырлыйлар. Егет яки кыз ягындагы халык, кунаклар авыл буенча җырлап килә бу көйләрне. Егет яклап каршы җырлыйлар. Кодаларны мактап җырлый лар. Кияүне, киленне мактап җырлыйлар. +Городокның тавы биек +Утырып чана шуарга. +Городокта бер матур бар +Ничек алып чыгарга. +Городокта бер матур бар, +Ничек алып чыгарга. +* * * +Берәү, икәү, өчәү, дүртәү, +Сигез, тугыз, унике +Шул унике арасында +Барысы да сөйкемле. (2 тапкыр) +* * * +Уйна, дустым, гармуныңны, +Син матур уйнатасың. +Гармуныңны матур уйнап +Күңлемне юатасың. +* * * +Өстәлләрдә тальян-гармун, +Уйный белмибез икән. +Бергә чакта бик күңелле, +Кадерен белмибез икән. +* * * +Әй, дусларым, сезнең белән +Шат минем күңелләрем. +Шатлык белән үтсен иде +Алдагы гомерләрем. +* * * +Ерлашыйк, дуслар, ерлашыйк, +Сызылып таңнар атса да. +Үткән гомер кире кайтмый, +Сулар кире акса да. +* * * +Яшь гомерне үтә диләр, +Үткәнен күрсәң иде. +Үткән чакта тотып алып, +Кирәген бирсәң иде. +* * * +Том суының аккан суы +Аракы булса иде. +Агып барган бүрәнәсе +Колбаса булса иде. +* * * +Аракыны, пивоны +Бик яратам мин аны. +Бер эчкәндә бер бид(е)рә +Бер таз эчәм мин аны. +* * * +Аракыны, водканы +Эчә егет үткене. +Эчә егетнең үткене +Аракыны мескенне. +Сак-Сок бәете Мәдрәсәләрдә китап киштәсе, Сак белән Сокның бәетен ишетәсе. Мәдрәсәләрдә пыяла ишек, Сак белән Сокның бәетен ишет. Әнкәй орышты тимер ук өчен, Әнкәй каргады бигрәк юк өчен. Әткәй калдырды, өйдә торсын, дип, Әнкәй каргады, Сак-Сок булсын, дип. Бардык урманга, җыйдык карлыган, Без ятимнәрне ән��әй каргаган. Төшкәндер безгә әнкәй каргышы, Үзебез туганчы тәкъдир язмышы. Әнкәй каргагач, Сак-Сок булдык без, Бу дөньялардан гыйбрәт алдык без. Чыктык басуга, урак урырга, Ходай язгандыр шулай булырга. Урыныбыз урман, икебез туган, Кавышу юк безгә, әнкәй каргаган. Өйгән кибәнне җилләр тарата, Кавышабыз дигәч, хәзер таң ата. Кояш чыкканда кан тула күзгә, Кыямәт көнсез кавышу юк безгә. Әнкәй елыйдыр, ник каргадым, дип, Сак-Сок йөридер, харап булдык, дип. Болай булдык без: каргыш тәдбире. Елама, әнкәй, - Ходай тәкъдире. Мамык эшләпәм җилгә очырдым, Ике баламны каргап очырдым. Мендем ботакка, карадым як-якка, Ике баламны каргадым юкка. Җәйгән җәймәмнең калды яртысы, Ике баламның калмады берсе. +Мәрьямкәй бәете +(Минем әнкәй сөйли иде) +Агуланган Мәрьямкәйне +Алдылар больницага, +Салдылар кроватька. +Ике доктор, бер сестра +Йөриләр коткарырга. +Коткармагыз, коткармагыз, +Мин барыбер үләмен. +Ике рәхәт, бер михнәтне +Каберемдә күрәмен. +Шул Мәрьямкәйнең янында +Сөйгәне дә суела, +Мәрьямкәй белән икесе +Бер кабергә куела. +Такмак +Әтәч менгән киртәгә, +"Кукареку" итәргә. +Әтәчкә повестка килгән +Армиягә китәргә. +Әтәч әйтә, бармыйм, ди, +Тавык әйтә, калмыйм, дип, +Әтәчемне алсагыз, +Бүтән күкәй салмыйм, дип. +* * * +Хәзерге вакытта Томск шәһәрендә яшәүче информант Фәхретдинов Сәйфулла абый Яңавылда туып үскән. Аның сөйләве буенча, әби-бабалары Яңавылга Татарстаннан күчеп килгәннәр. Бу авылга Татарстанның Казаклар, Тәкәнеш, Олы Шыңар, Мәтәскә дигән авылларыннан революциягә кадәр, 1914 елларда килүчеләр нигез салган. +Киржаклар +Урысларны "киржак"лар дип атаганнар - старообрядцы. +Ул киржакларның яшәү рәвеше башкача булган. Алар тәмәке тартмый, эчмиләр, сүгенмиләр. Бездә аларның чиркәүләре дә бар. Хәзер дә киржаклар бар. Алар элеке колхозларга кермичә шулай качканнар. +Безгә бер киржак кереп йөри иде: калагы да, кружкасы да үзе белән иде. Кешене ашатмыйлар. Үзләре генә шуннан ашыйлар иде. Аларга кеше керсә, кунакларга посуда аерым иде. +Әгәр кеше тискәре була икән, аңа "киржак" дигән кушамат кушканнар. +Алар авылдан аерым торганнар. +Ат караклары +Элек Яңавылда ярты авыл ат караклары булган. Бу революциягә кадәр була. Алар атлар җигеп бөтен семьяларын утыртып я Новосибирский, я Барнаул якларына киткәннәр, күчеп барган кебек. Берәр табуннан атларны урлыйлар да, ирләре атланып качкан, ә хатыннары кире кайтканнар. Аннары Воронин авылы ат караклары белән урланган атларны алмашканнар, сатканнар ул атларны. Березкинода бер татар малае була председатель сельсовета. Ул атларга ялган паспортлар ясый. Аны тотканнар аннары. +Күбесе кием теккәннәр кышын. +Томск шәһәрендә Фәхретдинов +Сәйфулла Сабит улыннан (1950 елгы) +язып алынды +Авыл турында +Казан авылында элек төп булган Башкортстаннан килгән татарлар. Безнең әтиемнең әтисе монда килгән кешеләр. Казаннан килгән кешеләр дә бар. Яши-яши телләре Себер теленә әйләнгән. Ә менә минем әбиемнең теле бер дә үзгәрмәгән. Төп халык калмаклар. Чәчләре кап-кара. Йөзләре белән аерылмыйлар. Телләре инде бик каты: барадыкъ, киләдек. Авылның төп кешеләре Зәйнәп мамай, Корбан бабай. +Якында гына Том елгасы бар. Менә шушы елга буена авыл салынган. Кайчандыр сөйләгәннәр, авылны бетереп, күчендерәләр (Новосибирское море ясаганнар, шулай ясыйбыз дигәннәр). +Ияләр турында +Урман эчендә бер күл бар. Урманны Еш дигәннәр, берсен Бөк дигәннәр. Урман (еш) эчендә агачлар пихты, карагайлар, имән - караңгы агачлар үсә. Ул урман эчендә бер күл бар. Ул күл янына кеше керсә, адашып йөри. Адаштыра торган күл. Кешеләр анда барып адашып йөргәннәр. Ул күлне берсе дә күрми, ялгыш кына кергән кешеләр адаша. Суы чип-чиста. +Кешеләр анда адашкач, бәлки су анасы бардыр. Элек анда избушка да булган. Озеросы бик зур дигәннәр. Сәлам-сәлам (исәнләшеп) дип урман эченә кергәннәр. +Ипат тавы бар. Анда уголь казыганнар (но өлгермәгән). Казыганнар, шул килеш калдырган. +Ике тау бар, берсе Туры тау, икенчесе Ипат тавы. Туры тауның иясе булган. Йә бүре булып, йә сакаллы бабай булып күренгән булган. Тау аша шәһәргә йөргәннәр. Һәрвакыт йөргән чакта үтүче кешеләрнең күзенә күренгәннәр. Аларны җен дип атаганнар. Тауга барганда яки урманга кергәндә кешеләр үзләре белән икмәк алганнар һәм керер алдыннан бу икмәкне агачка куеп калдырганнар. +Ахырзаман +Әбием сөйли торган иде. Менә шундый вакыт килеп җитәр, бөтен дөньяны тимер урап алыр. Менә шундый вакыт килеп җитәр - ахырзаман алдыннан дөньяны су батырыр, җир яна башлар. Тимер кошлар очарлар. Ахырзаман алдыннан чыгар начар авыру, ирләрне кырып салыр, дөньяда хатын-кыз калыр. Уйлаганнар: каян су чыга башлар? - ледовитый океан эри башлар. +Менә дөрестән дә, безнең авылда ирләр алтмышка җиткәч бер-бер артлы китеп бардылар. +Әбием бик укымышлы иде, һәм бөтен китапларны җыеп зыяратка кереп нәрсәгәдер урап-урап күмеп куйган. Бер китабы да калмаган. +Боз киткәндә Мәгъдия әбинең песәе үлгәч, малайларга хәер биреп, песәйне чүпрәкләргә төреп, урап Том елгасына алып барып, боз алып китер дигән. +Мәгъдия әби әйткәннәрдән +Әгәр урам уртасында торып сөйләшсәң, зур язык була икән. +Суны алып чыгып урамга түгү - зур язык. +Тышкы як тәрәзәдән өй эченә карарга ярамый - авыру кертәсең. +Бусагада утырырга ярамый. +Бусага аша исәнләшергә ярамый. +Кояш батканнан соң бакчага чыгып җирне казырга ярамаган. Бөтен җир йокларга яткан. +Кояш батканнан соң "Әгузе" әйтеп капка, ишекләрне бик ләргә кирәк булган. +ШӘРФҮК ӘБИ ҖЫРЛАРЫ +Гөлнара Яхшисарова +Татарлар Россиянең төрле төбәкләрендә сибелеп яши. Томск өлкәсе халкыбызның тарихи мәркәзеннән еракта булуына карамастан, андагы милләттәшләребез гасырлар буе рухи кыйблабызны югалтмыйча яшәп киләләр. Бабаларыбыздан калган халык иҗатын онытмыйча, буыннан буынга тапшырып, үзләре дә актив рәвештә иҗат итәләр әле. +То��ск өлкәсе татарларының халык иҗатын туплау һәм өйрәнү, язып алынган материалларны халкыбызның әлегә кадәр билгеле булган фольклор әсәрләре белән чагыштырып карау безгә бу төбәккә хас җирле үзенчәлекләрне билгеләргә, халык иҗатының традицияләрен ачыкларга мөмкинлек бирде. Халык иҗаты үрнәкләре Әүштә, Абытай, Кызылкаш, Умавыл, Казан, Калтай авылларында язып алынды. Тикшерүгә, информантлардан алынган мәгълүматлар белән беррәттән, мәктәп музейларында сакланган материаллар да җәлеп ителде. +Томск шәһәрендәге Татар бистәсе безне үзенең матурлыгы белән җәлеп итте. Монда вакыт туктап калган кебек тоелды. Чөнки карагай агачыннан салынган йортларга, ким ди гәндә, 100-150 яшь. Узган гасырда Томск татарларының күбесе шундый агач йортларда яшәгән. Татар бистәсенең матур йортларының берсе - шәһәрнең бай сәүдәгәре Кәрим бай Хәмитовныкы булгандыр. Бүгенге көндә анда "Татар җәмгыяте" үзәге эшли. Монда ата-бабаларының рухи мәдәниятен, горефгадәтләрен буыннан буынга тапшырып килүче "Халык моңна ры" һәм "Нур" коллективлары белән очрашу оештырылды. Коллектив, Себер татарларының халык иҗаты белән кызыксынудан тыш, аларны җыю, саклап калу белән дә шөгыльләнә. Алар ның җырларында Себернең табигате, туган якка мәхәббәт чагыла. +Шәрфүк әби Әгъләмова белән дә шушы очрашу вакытында таныштык. Аны коллективның йөзек кашы дип атарга була. Ул - шагыйрә дә, үзе бәетләр, көйләр дә яза, халык җырларын бик матур җырлый, такмаклар әйтә. Шул ук вакытта Шәрфүк әби милли киемнәр тегә һәм калфаклар чигү белән дә шөгыльләнә. +Әгъләмова (Понамарева) Шәрфүк Рәҗәп кызы 1932 елның 24 августында Томск өлкәсенең Умавыл авылында дөньяга килә. Әтисе Рәҗәп Габделхәсән улы Понамарев 1894 елда, әнисе Гайшә Нәби кызы Понамарева 1905 елда туган. Гаиләдә 8 бала туа, тик икесе генә исән кала. Берсе - Шәрфүк, икенчесе - Рауза. Шәрфүк Әгъләмованың ата-бабалары Себергә Явыз Иван идарә иткән вакытта христианлаштырудан качып килгәннәр. Һәм, акрынлап, җирле халыклар белән туганлашып беткәннәр. Әнисенең атасы, Нәби бабай бәетче булган. Авыл балалары аның җыр-риваятьләрен тыңлап үскәннәр. Нәби бабай исә, башта үз бабаларыннан тыңлап үскән бәетләрне сөйләсә, соңрак үзе дә чыгара башлый. Ул гарәп графикасын яхшы белгән, Корьән укыган. Шәрфүк әби дә бу бәетләрне мәңгелеккә исендә калдыра. "Әнием дә, бабасы кебек, бәетләр чыгарырга оста иде", - дип сөйли Шәрфүк Рәҗәп кызы. Шәрфүк апа бабаларының традициясен дәвам итә. Ул тормыштагы төрле вакыйгалар турында бәетләр яза. Аның бәетләре дә халыкның тарихын, аның тормышында булган зур һәм катлаулы вакыйгаларны реаль җир лектә, халык идеаллары нигезендә яктырта. Һәм, һичшиксез, алар биредәге халыкның рухи байлыгын чагылдыра. +Бүгенге көндә Шәрфүк Әгъләмова бу төр жанрны саклап килә һәм бәетче ата-бабаларының дәвамчысы булып тора. Бәетләрне ул мелодик һәм тематик структураларын саклап яза. Мәсәлән "Афган" (1985 ел) бәетеннән өзек: +Күпме безнең батыр улларыбыз +Афган илендә башын иделәр. +Кемнең ялгыш эшләре өчен +Безнең балалар әрәм булдылар. +Нәрсә өчен сугышканын белми, +Миңа балам хатлар язасың. +Әнкәй, бәгърем, дошман көчле диеп, +Төшләремә көн дә керәсең... +Шәрфүк апаның әти-әнисе дә бик укымышлы булганнар, мәдрә сәдә укыганнар. Октябрь инкыйлабы башлангач Рәҗәп абый большевиклар партиясенә керә, коллективлаштыруда һәм кулакларны атуда катнаша. Соңрак аны колхоз председателе итеп куялар. "Халык дошманы" дип Рәҗәп абый белән Гайшә апаны Нарымга сөргенгә җибәрәләр. Көч-хәл белән сөргеннән качып котылып, гаилә Красноярск шәһәренә урнаша. Бу коточкыч вакыйгалар хәзер дә Шәрфүк Рәҗәп кызының хәтерендә әле. Авыр булса да гаилә тиз арада яңа урынга күнегә. Монда алар җир алып бәләкәй генә булса да йорт салып чыгалар. Әти-әнисе аны еш кына циркка йөрткәннәр, хәтта цирк түгәрәгенә дә биргән булганнар. +Ләкин 1938 елны гаилә башлыгын тагын алып китәләр. Гайшә тиз арада йортны сатып, туган авылына - Умавылга кайта. Бер елдан Рәҗәп абый да туганнары янына кайта. Шәрфүк балачактан ук "халык дошманы" кызы дигәннән куркып яши. Яшь чактагы хәсрәт, кимсенү һәм куркулар Шәрфүк әбине гомер буе озата килгән күрәсең. Әлеге чорның йөрәк әрнүләре аның башлангыч иҗатында да чагылыш таба. +Том суларын эчтем мин. +Умавылда тудым мин. +Күп тормадым авылыбызда +"Враг народа" булдык без. +Тигез туры юлга куябыз дип +Тигез җирне бүлделәр. +Җиң сызганып эшли башлагач, +Кунак дип озаттылар. +Су өстендә яфрак +Агып килә ялтырап. +Совет илендә яшәдем +Куркып, качып, калтырап, - дип яза соңрак ул үзенең балачагын искә төшереп. +Беренче сыйныфка Шәрфүк 9 яшьтә генә бара. Бу - фашистлар Германиясе илебезгә каршы сугыш ачып, Бөек Ватан сугышы башлаган чор. Гаилә Томск шәһәренә күченгәч, кызны 20 нче санлы татар мәктәбенә бирәләр. Шәрфүк өчен татар һәм рус теле бик җиңел бирелә. +7 нче сыйныфны тәмамлагач Шәрфүк келәм тукырга өйрәнү өчен укырга керә, 6 айдан эшли башлый. Кул белән келәмнәр тукый. Шәрфүк Рәҗәп кызының йортында бу келәмнәрне хәзер дә күрергә була. Бу бик күп көч таләп итә торган эш. Җитмәсә, эш хакы яшь кыз өчен бик аз була. Нәкъ шул елларда Шәрфүк рус хорына йөри башлый, җырлап коллектив төрле призлы урыннар да яулап өлгерә. +Бервакыт кызга Мияссар исемле егеттән хат килә. Кемдер Мияс сарга Шәрфүкнең адресын биргән була. Яшь егетнең татар кызы белән танышасы килгән. Хат аша аралашу башлана. Беренче очрашу офицерлар йортында бию кичәсендә була. Яшьләр беренче күрешүдән бер-берсенә гашыйк була. Һәм 1953 елны Мияссар Мөбәрәк улы Әгъләмов һәм Шәрфүк Рәҗәп кызы Понамарева язылышалар. Яшь гаиләгә тиз арада квартира бирәләр. Мияссар төрле музыка коралларында - мандолинада, гармунда, фортепианода уйный. Гаиләдә 2 бала - малай һәм кыз туа. +1958 елны Шәрфүк яңа гына ачылган "Эмальпровод" зав��дына эшкә урнаша. Бу елларны татар халык коллективлары булмауга карамастан, татарлар барыбер бер-берсендә җыелып җыр җырлап, туган телдә сөйләшеп, кичәләр уздырганнар икән. +1960 елларның урталарында Томск шәһәренең татар бистәсен дә Ситек Понамарева йортында татар коллективы оеша. Алар татар авылларында концерт куеп йөри башлыйлар. Коллектив җырлап, биеп, спектакльләр куеп йөри. Ситек апа концертларның алып баручысы була. Ул Муса Җәлил һәм башка татар шагыйрьләренең шигырьләрен сәхнәдә укый. Бу коллектив, ни сәбәпледер, бер елдан таркала. +Бүгенге көндә Шәрфүк Рәҗәп кызы "Халык моңнары" ансамбленә йөри. Ансамбль Томск өлкәсе халкын татар халык җырларына, матур шигырьләргә бай чыгышлары белән куандырып тора. +Шәрфүк Рәҗәп кызының репертуарында халык җырлары бик күп. Бөтен татар халкы яратып җырлый торган "Ашказар", "Ай урагым", "Зөләйлүк", "Сарман буе" һ.б. +Элек әби-бабайларыбыз "истәлек (көндәлек) дәфтәрләре" ачып, үзләре ишеткән җырларны һәм сөйгәннәре язган мәхәббәт шигырьләрен теркәп барганнар. Шәрфүк әбинең да шундый дәфт әр е бар. Анда җырлар, бәетләр, шигырьләр, хат җырлары тупланган. +Шул дәфтәрдән язып алган җыр үрнәкләрен сезгә дә тәкъдим итәбез. +Күк күгәрчен +Күк күгәрчен, бик чибәрсең, +Хат тагам канатыңа, +Күк күгәрчен, оч еракка, +Биек таулар артына. +Күк күгәрчен, бар еракка, +Җилләр искән якка бар. +Партизаннар каннар түгеп, +Сугыш үткән җиргә бар. +Бар, күгәрчен, бар еракка, +Кояш чыккан җиргә бар. +Батыр егет, данлы егет +Постта торган җиргә бар. +Кич утырып хатлар язам +Батыр егет өчен мин. +Күк күгәрчен, алып барып +Минем якты сәламемне сөйләрсең. +Чистай көенә Һаваларда очкан ак кошларның Карап калдым очып китүен, Авыр булды сине озатуы Тагын да авыр сагынып көтүе. Том сулары буе яшел чирәм, Мин аларны бик күп таптадым. Чын күңелемнән өзлеп сөйдем сине, Аңлашырга сүзләр тапмадым. Һаваларда очкан ак кошларның Каурыйлары җиргә коела. Сугыш кырларында үлеп калгач, Үле гәүдәләрең кем алган. Күптән инде синең хатларыңны Почтальоннар миңа китерми. Күпме генә сагынып еласам да, Ул елаулар сиңа ишетелми. Җәйге көннең алсу иртәсендә Тал кошлары сайрый өзлексез. Үлгән хәбәреңне ишетсәм дә, Кайту көнең көтәм түземсез. Һаваларда очкан ак кошларның Каурыйлары коела күлләргә. Хаты да юк, җылы сүзе дә юк Сагнып кына калды сөйләргә. +Ике егет - ике кыз 1 нче егет: +Алай итәбез, давай, +Болай итәбез, давай. +Әнә килә ике гүзәл, +Кайсын сөябез, малай. 2 нче егет: +Әнә килә автомобиль, +Төягәннәр патрон. +Үзем ямьсез булмаганга, +Сөям кызның матурын. 1 нче кыз: +Алай итәбез, давай, +Болай итәбез, давай. +Берсе агай, берсе малай, +Кайсын сөябез, малай. 2 нче кыз: +Дустым, синең күңлең кемдә? +Минем күңлем гел синдә. +(егеткә) +Әгәр күңлең миндә булса +Салма күзең һичкемгә. 2 нче егет: +Өсләрендә аклы күлмәк, +Башларыңда ефәк шәл. +Берүземә ике гүзәл - +Берсен сөйсәм, берсе жәл. 1 нче егет: +Карале, ма��ай, карале, +Таң чулпаны күренә инде. +Берсе сиңа җитәр инде, +Берсен миңа бир әле. 2 нче егет: +Китче моннан, монда йөрмә, +Онга төшкән таракан. +2 нче кызга: +Зинһар, дустым, үпкәләмә, +Сине генә яратам. 2 нче егет: +Биек тауның башларында +Бата торган талым бар. +1 нче егеткә: +Синең яр таба алмаганыңа +Минем ни кайгым бар? 1 нче егет: +Нигә болай акырасың, +Сиңа тагын ни җитми? +Берүзеңә ике ярны +Закон позволять итми. 1 нче кыз: +Җаныкаем, җәйгә чыксаң, +Җәй келәткә урныңны. +2 нче егеткә: +Миндин артык яр тапмадың, +Бик күтәрмә борыныңны. 2 нче егет: +Дустым, синең йөзкәйләрең +Күзләрне чагылдыра. +2 нче кызга: +Әйдә китик исполкомга, +Исполком кавыштыра. 1 кыз: +Сикереп-сикереп пешә +Бәләкәй генә чүлмәктә. +1 нче егеткә: +Бәләкәй булсын, матур булс +Үсәр әле яшь чакта. 2 нче егет: +Ике ат җиктем, арбасын +Алты ат тарта алмаганга. +Ярымны подарить итәм, +Яр таба алмаганга. 1 нче егет: +Дустым, синең йөзкәйләрең +Күзләрне чагылдыра. +1 нче кызга: +Әйдә китик исполкомга, +Исполком кавыштыра. +Сәрмән буе Сәрмән буйкайлары бигрәк матур, Урманында сайрый сандугач. Сәрмән көйләренә җырлар җырлыйм, Сез дусларны өзлеп сагынгач. Сәрмән яланнары бик зур ялан, Печәннәре җитәр бер заман. Бергә яшәүләре бик күңелле, Аерым яшәүләре бик яман. Сәрмән буйкайларына барырсыңмы, Тыңларсыңмы җырлар җырласам? Күзләреңне тутырып карарсыңмы, Зәңгәр таудан яулык болгасам? Сәрмән буйларында бик күп йөрдем, Ләкин суын эчеп туймадым. Әйтер сүзләремне әйтә алмадым, Тагын да күрешербез дип уйладым. Сәрмән буйлары тугай-тугай, Тугаенда сайрый бер тургай. Иртәсен дә сайрый, кич тә сайрый, Саргаеп үлсен ди бугай. Сәрмән буйкайлары киртләч-киртләч, Киртләчләре бетәр яз җиткәч. Ир балалар кайта хезмәт иткәч, Кыз балалар кайтмый бер киткәч. Сандугачлар гына боегып сайрый Сәрмән буйларында тирәктә. Сиңа булган яшьлек мәхәббәте Үрелеп сачәк атадыр йөрәктә. Сәрмән буйкайларын буйлаганда Каралыдан күлмәк кимәдем. Яшьлегемне сиңа бүләк итәм, Синнән башкаларны күрмәдем. Сәрмән буйкайлары бик зур ялан, Печәннәре җитми атларга. Эчкәйләрем тулы кайгы хәсрәт, Белдерәсем килми ятларга. Сәрмән буйларына бергә барыйк, Бергә төшеп бергә йөзәрбез. Бергә тумасак та, бергә үстек, Аерылышкач ничек түзәрбез. Иртә торып бер сызгырдым, Печән покосларым кипсен дип. Бер әйтмәсә әнкәй, бер әйткәндер, Гомерләрең читтә үтсен, дип. Сәрмән буйларында бик күп йөрдем, Кулларымны юдым суында. Синең өчен тудым, синең өчен үстем, Синең өчен яшимен дөньяда. +Дусларга +ЕРАК ЕЛЛАР КАЙТАВАЗЫ +Томск өлкәсендә яшәүче татарларның милли-мәдәни мирасы элеккеге елларда да туплана килә. 1993 елда халык иҗаты бүлегенең фәнни хезмәткәрләре Ким Миңнуллин белән Салават Мө хәммәтнуров төрле авылларда йөреп бик күп җыр текстлары, шигырьләр язып алып кайталар. Аларның кайберләрен сезнең игътибарга тәкъдим итәбез. Алар Умавыл, Кызылкаш, Яңа Исламбул, Абытай һ.б. авылларда Нурлыхәят Гайнетдинова, Миңнекамал Гыйззәтуллина, Мәгъсүмә Фәйзуллина, Шәрфүк Әгъләмовалардан язып алынган. +Эльвира Сафина +Шигырь +Яшьлек җиле исеп, йөрәкләрнең +Тибрәнәләр нечкә кыллары. +Җүләр уйлар белән чуарланып +Ишетелгәли дуслык сүзләре. +Хыялларның матур шатлык тавы +Мәңге җимерелмәскә нигезле. +Шул таудагы серләр калкуланган +Яшьлек мәхәббәтен нигезли. +Мин күбәләк булсам, җитез итеп, +Кунар идем сезнең гөлләргә. +Аңласагыз, сезгә сөйләр идем +Мәхәббәтне серле телләрдә. Аңлыйм сезнең матур яшьлек уен, Ләкин белмим, ни дип язарга. Тасвирларга сезнең яшь күңелне Мөмкин түгел сүзләр табарга. Күбәләктәй сезнең матур яшьлек, Хуҗа бит ул чәчәк сайларга. Юл, бер чәчәк төркемнәре буйлап Китү өчен әллә кайларга. Әгәр теләгегез сайлау булса, Чәчәкләрнең матур тезмәсен. Яратыгыз берсен һәм нурлысын Матураеп күзгә бәрелсен. Беләм сезнең яшьлек фикерегезнең Читтәлеген минем уйлардан. Серләр сезгә сөйләсәм дә шикле, Бармау мөмкин бердәм юллардан. Читлектәге ялгыз кошчык кебек, Ялгыз хис итмәгез яшь җанны. Иң беренче сезнең тимер бурыч Саклау җиңелмәслек вөҗданны. Әйтер идем сезгә мактанычлы Яшьлек дәрте җирдә калмаса. Кояш нуры кебек алтын уйны Сезнең караш утка салмаса. Язам, ләкин сезгә сер түгел бу, Тик очкыны яшьлек уемның. Көләм, анса юк итәргә телим Күңелләрнең яшьлек тутыгын. Бурыч түгел миңа яшь күңелне Чәчәк сайлар өчен димләргә. Сез хокуклы минем язган сүздән Тикшеренеп серләр эзләргә. Куе томан аша күрәм сезнең Уегызның төбе чуарын. Килешә алмас сезнең теләк белән Киләчәктә минем уйларым. Мин хаклымын сезнең уегызның Матур якларына карарга. Рөхсәт итәсезме уйларымны Тезеп-тезеп сезгә язарга? Яшьлек хыяллары күзне буа, Яшьлек өчен дөнья тарая. Сезгә язар өчен матур сүзләр Яшеренделәр әллә кайларга. Матур яшьлек әллә сусыз гөлдәй, Ялгызлык көннәре кызганыч. Юк. Дөньядан ваз кичмим әле мин, Алда терәк - ныклы ышаныч. Шик юк миндә сезнең яшьлек белән Тикшерергә төпле уйларны. Ышаныгыз, юл киң ачык безгә, Бергә кую өчен кулларны. +Истәлек өчен Сине якын итеп, шуның өчен генә, Язамын мин шушы шигырьне. Бөгелеп-сыгылып үскән ал чәчәкләр Бизәсеннәр синең юлыңны. Үтәр яшьлек, үтәр ямьле көннәр, Калыр сагынып-сагынып сөйләргә: Кайда минем белән бергә булган, Бергә булган дуслар дияргә. Бергә булган көннәр онытылырмы, Юк... онытылмас алар мәңгегә. Алар мәңге миндә сакланырлар, Тик онытырсың бары син генә. Үтәр еллар, яшьли сагынырсың, Яшьлек истәлегең язарсың. Шул вакытта иске дусларыңнан Берсе итеп мине санарсың. Былбыл балалары җиргә төшә, Тагын алар китә кагынып. Бергә йөргән көннәр бар иде дип Сөйләрсеңме, дустым, сагынып. Дустым, сиңа шигырь язар өчен, Алдым кулга зәңгәр каләмем. Укыганда тыңлаучылар булса, Аларга да яшьлек сәламем. Сахраларга чыгып аяк бассаң, Төрле гөлләр эзләп өзәрсең. Әкрен генә салмак җилләр иссә, Безнең яктан сәлам көтәрсең. Укысаң да шунда истәлекне Искә алырсың бергә йөрегәнне. Һәрвакытта булганбыз шат күңелле, Бергә уйнап, көлеп йөргәнне. Эх!... Җәй ямьле, чәчкә аланнары, Исерәмен чәчкә исенә. Менә, дустым, шуны язам, Алыр өчен мине исеңә. Иртә торсам, таң җилләре белән Китә еракларга уйларым. Киләчәккә соңгы сәлам итеп, Шигырь язды минем кулларым. +Шигырь Сиңа бу шигырем язар өчен Матур сүзләр эзләп карадым. Чөнки сине матур чәчәкләрдән дә мин Матурырак итеп санадым. Дуслык хисе яна йөрәгемдә, Ни өчендер, белә алмыймын. Якын дустым, сиңа шигырь язам, Шигырь язам, оныта алмыймын. Тормыш мине синнән аерса да, Еракларга алып китсә дә, Сөйләшербез, дустым, хатлар аша, Очрашырбыз, тормыш очратса. Һәрбер нәрсә зәңгәр сирень кебек Чәчәк ата исмер язында. Аңлыйсыңмы минем серләремне Язып булмый монда барсын да. Менә, дустым, сиңа истәлегем - Кулыңа алып укып карарсың. Әгәр аерылгач та онытмасаң, Канат алып хатлар язарсың. +Дустыма Син бит минем, дустым, иртә таңнан Йөрәгемнән утлар кабыздың. Иртә таңнан утлар кабыздың да Күзләремнән яшьләр тамыздың. Мәхәббәт башы син булганга, Өзелеп сөйдем сине, яраттым. Яшьлек җүләрлеге белән янган чакта, Яшь күңелне үзеңә караттың. Башта һичкем кирәк түгел иде, Бары сине генә күзләдем. Синең күңелеңә ошый торган Матур-матур сүзләр эзләдем. Яшьлек тармагымда беркемне дә Сине сөйгән кебек сөймәдем. Сиңа әйткән кебек беркемгә дә "Мәңгелеккә булам" димәдем. Сиңа теләгем, дустым, кайгы күрмә Көндезен дә, төнен дә. Чәчәк кебек яшьлек гомереңне Үткәр, дустым, шатлык эчендә. +Сәлам дустыма Таңнар атып кояш чыккан чакта, Елы яктан җилләр исәрләр. Исәрләр дә, сине иркәләрләр, Миннән сәлам сиңа диярләр. Аерылулар бигрәк кыек була, Яшь йөрәктә гөрләп ут яна. Гәүдәләрең китми күз алдымнан, Күзләремнән кайнар яшь ага. Күкрәгемдә булган серле уйлар Хәзер алар бар да сүнгәннәр. Мин яраткан алсу йөзләреңне Белмим, дустым, кемнәр сөярләр. Серле матур алсу йөзләреңне Икенче кат бәлки очратмам. Сиңа карап сөйләшә алмамын, Бер аерылгач, бәлки күрмәмен. Айлар, еллар үтәр, бәлки сагынырсың, Язган хатларымны укырсың. Укыган чакта шушы шигырь чыкса Укырсың да, исеңә алырсың. Дус бул, дустым, күпләр белән Карама син матур сүзләргә. Вәгъдә бир син, дустым, мин үлгәндә, Каберемә гөлләр чәчәргә. +Ялгызлыкта Мин ялгызым барам урманнарга, Уйлап йөрим синең турыңда. Мин бәхетле булыр идем, дустым, Син дә булсаң минем янымда. Тукталам да, карыйм чәчәкләргә, Алар шундый-шундый сөйкемле, Яшь йөрәкне мәңге сагынырлык иткән Синең зәңгәр күзләр шикелле. Син якында булсаң, күкрәгеңә, Ал чәчәкләр кадар идем мин. Күзләреңә, төпсез күзләреңә Бер сокланып карар идем мин. Мин һәр таңда йөрим куе урманнарда, Зәңгәр чәчәкләргә талпынып. Моңлы тавыш ишетәм, кемдер җырлый, Яшьли сөйгән ярын сагынып. Мин һәр таңда шулай тын урманда Сине уйлап йөрим һәрвакыт. Кайда соң син, дустыкаем, Мәхәббәт һәм якты йолдызым. +Шигырь Салкын та�� җилләре искән чакта Сәлам язам сиңа, дускаем. Сәлам синең нурлы йөзләреңә, Сәлам сиңа, нурлы дускаем. Таңнар атып, кояш чыккан чакта, Безнең яктан җилләр исәрләр. Исәрләр дә, сине иркәләрләр, Миннән саләм сиңа диярләр. Таң җилләре ашыгып искән чакта Сандугачлар башын иярләр. Сөйгән дустың ерак чит илләрдә, Күрү өчен сапна диярләр Сахраларга чыгып аяк бассаң Чәчәк булып үсәрмен юлыңа. Болай йөрү күпкә бармас, Истәлегем бирим кулыңа. Күкрәгеңә када зәңгәр чәчәк, Үз кулымнан сиңа чын бүләк. Рәхәт яшә, дустым, тормышыңда Миннән булыр сиңа чын бүләк. +Җавап хаты Аерылырбыз, дустым, вакыт җитәр, Син китәрсең ерак илләргә. Син китәрсең, дустым, мине ташлап, Кошлар очып җитмәс җирләргә. Китәрсең дә, мине онытырсың, Исләреңдә синең мин булмам. Ни кадәрле өзелеп сагынсаң да, Синең күз алдыңда мин булмам. Шул кадәрле миндә кайгы булгач, Ул чагында кайда булырсың, Я булмаса, башым өзеп ташлап, Үз җанымны үзем алырмын. +Җырлар Сагыну чишмәсеннән кайнап чыккан Бер җыр язам сиңа, тыңларсың. Алсу таңнар аткан чакта Минем җырым итеп җырларсың. Сахраларга чыгып хәл җыйсам да, Исерәмен чәчәк исенә. Сандугачлар чут-чут итеп сайрый, Төшерәмен сезне исемә. Дустым, синең күкрәгеңә Чәчәк кадар идем, шиңәрләр. Минем монда язган сүзләр Йөрәк серләремне сөйләрләр. Онытмамын сине мәңге-мәңге, Миңа әйткән синең сүзләрең. Киләчәктә син миңа яз Йөрәгеңнең барлык серләрен. Сине уйлыйм, дустым, мәңге уйлыйм, Яшь йөрәгем әрнеп шиңгәнче. Оныта алмам инде, дустым, сине, Тормышыңның гөле сүнгәнче. +Шигырь Агыйделкәй ага, алга бара, Айлы кичтә матур юл ала. Яшь гомер дә шулай, аккан судай, Дулкыннарга кереп югала. Сагынам сине көннәр-төннәр, Мин кайтырмын микән тиз генә. Мин оныта алмам сине еллар буе, Онытырсың бәлки син генә. Әгәр күрсәм нурлы йөзләреңне, Карар идем нурлы йөзеңә. Сөйләр идем барлык серләремне, Карап янып торган күзеңә. Сау бул инде, минем яшьлек дустым, Сау бул инде, минем сөйгәнем. Сагынып, өзелеп сезгә хатлар яза Яшьлек уты - синең сөйгәнең. Сиңа язам, дустым, бу җырларны, Сиңа булсын, миңа калмасын. Чөнки син бит минем йөрәгемдә Мәңге сүнмәс урын алгансың. +Дустыма Их, дускаем, син бит минем Исләремдә мәңге калырсың. Шушы җырларны укырсың да, Бәлки мине дә исеңә алырсың. Чәчәкләргә кунсаң, син сайлап кун, Күп кызыкма матур гөлләргә. Ямьсез булсын, төссез булсын, Якты булсын алгы көннәрдә. Сагынам, дустым, сагынам сине, Минем кебек беркем сагынмас. Кайтып синең белән күрешмичә Шат минутлар миңа табылмас. Исемә төшерәм сине, дустым, Сызылып алсу таңнар атканда. Исләремнән сез чыкмассыз инде, Язгы гөлләр чәчәк атканда. +Вәгъдәм Биргән вәгъдәм кире кайтмас, Кире кайту өчен бирмәдем. Ташламамын сине мәңгелеккә, Ташлар өчен сине сөймәдем. Биргән вәгъдәм минем аткан уктай, Мәңгелеккә, кире кайтмый ул. Син дип китек минем күңелләрем, Үзенә тиңне һич тә тапмый ул. Сөям сине, дустым, ташламаска, Гомерлекк�� бирәм кулымны. Син дә бирче миңа вәгъдәңне, Мәңгелеккә, сөям дигән сүзеңне. +Якын дустыма Сәлам сиңа миннән күзләреңә, Сәлам сиңа миннән, дускаем. Таң җилләре әкрен искән чакта Хатлар язам сиңа, дускаем. Сиңа, дустым хатлар язам, Кулларымда минем каләмем. Исеңә төшсә, бәгърем, бер укырсың, Шушы булыр минем саламем. Бакчаларда бер гөл ал чәчәкле, Былбыл кунып сайрый шул гөлгә. Соңгы сүзем, дускай, син онытма, Мин онытмам сине гомергә. +Шигырь Хатлар өчен, дустым, сиңа шигырь язам, Сагынганда, бәлки, укырсың. Әгәр, дускай, күңелең саф булмаса, Якын дуслар тапсаң, онтырсың. Матур сәхрәләрдән киткән чакта Алларыңа чәчәк кадармын. Сине сагыну билгесе иттереп Матур итеп хатлар язармын. Дустыкаем, бергә булмасак та, Мин сөярмен гомергә сине. Онытмамын сине мәңгелеккә, Ул ташламас иде, - дип мине. Сиңа, дустым, кайнар сәлам язам, Озын гомер теләп каламын. Ялгыз башым моңлы уйлар уйлап, Өзелеп сагынып хатлар язармын. Сине онытмам, дустым, хәтерләрмен, Җәйге матур таңнар атканда. Таңнар атып, айлар батканда, Кошлар сайрап канат какканда. Исәр җилләр, агар салкын сулар, Үтәр көннәр, сизми калырсыз. Үткән көннәр исеңә төшкән чакта Шунда мине дә искә алырсыз. Иртән кояш чыккач, кошлар сайрар Йомшак җилләр исәр шул чакта. Искән җилләр сиңа сәлам әйтер, Исеңә алырсың мине шул чакта. Былбыл балаларын карап тордым, Очып киткәннәрен кагынып. Бергә йөргән чаклар бар иде, дип Мин сөйләрмен сине сагынып. Язгы матур кошлар сайраганда Сәхрәләргә чыгып җырларсың. Шунда сандугачның моңлы тавышларын Минем тавышым итеп тыңларсың. +Шигырь Иртән кояш чыккач кошлар сайрар, Йомшак җилләр исәр шул чакта. Искән җилләр сезгә барып сәлам әйтер, Искә алыгыз мине шул чакта. Сөйгән дустым, кулга каләм алып, Саләм язам сиңа күңелемнән. Серләр язам сиңа чын күңелдән, Урын булса күңел түреннән. Хатлар язам кагәз битләренә, Тал чыбыктай бөгелә каләмем. Сиңа бүләк итәм күкрәгемне Кайнап чыккан дуслык сәламем. Саләм язам, дустым, сиңа, Ал, кадерлем, минем сәламем. Сиңа өзелеп, дустым, хатлар язам Аңларсыңмы икән сәбәбен? Сәбәбе шул, дускай, якын күрү, Онытмаслык итеп ярату. Күккә караганда, якты йолдыз, Сезне күрү өчен җан ату. Көтмәгәндә тормыш дулкыннары Алып китә кая булса да. Шул вакытта минем бу шигырьләр Уйлатырлар нәрсә булса да. Язлар җитәр, дускай, карлар эрер, Чәчәк атар алсу гөлләрем. Шул чәчәкләр арасында йөреп Сезне уйлап үтәр көннәрем. Җәй көненең шунсы матур аның, Алсуланып матур таң ата. Хатлар язу белән генә түгел, Шигырь күбрәк серне аңлата. "Дустым" дигән сүзгә ачуланма, "Дустым" сүзе сезгә карата. "Дустым" сүзе һичбер вакытта да Истән чыгармауны аңлата. Минем теләк шушы булсын сиңа: Башларыгыз моңнар күрмәсен Тормышыңда шат һәм рәхәт яшә Йөзләреңдә нурлар сүнмәсен. Телим сиңа шуны, дускай Чәчәк атсын сөйгән гөлләрең Тиңдәш гөлләреңне шуннан табып Шат күңелле үтсен көннәрең Ярар, дустым, хуш, исән бул Й��мшак кулың кысып каламын Шигыремнең иң соңгысы итеп Җавап хаты көтеп каламын +* * * * * * Ак алъяпкычлар тектердем Стенада ике сәгать, Ике метр сатиннан. Берсе суга унберне Бәхетсез кеше аерыла Дустыкаем, сезнең белән Яшьтән сөйгән ярыннан. Яшәр идем гомергә. +* * * * * * Җем-җем кара чәчләреңне Биек тауның башларына Уникедән үрәсең. Күгәрчен төшә уйнап. Синең ярларыңны сөймим Күз алларыма китерәм Нигә дошман күрәсең. Күңелем белән уйлап. +* * * * * * Өйгә керсәм, тышка чыксам, Ерак микән, ерак микән, Өшим, пиджак кимәсәм. Ерак микән Исламбул? Дәфтәреңә язмас идем, Җырларымны тәмам итәм, Син дустымны сөймәсәм. Хуш, дускаем, исән бул. +* * * * * * И, дускаем, айга кара, Сандугачлар күккә оча Мин дә айга карармын. Сайраган чакларында. Синең нурың айга төшсә, Суларга төшәрдәй булдым, Шуннан эзләп табармын. Сагынган чакларымда. +* * * * * * Иртә торып сулар сибәм, Кулымдагы йөзегемнең Алмалы гөлләремә. Исемнәре Мәймүнә. Рәхәт яшәвеңне телим Сезнең белән дуслыкларны Алдагы көннәреңдә. Онытмамын мәңгегә. +* * * * * * Бакчаларда үсәр әле Сандугачлар сайрар инде, Парал дигән гөлләрем. Талларга басып кына. Бер айрылгач, булмас инде, Безнең сүзләр бетмәс инде Сине күрер көннәрем. Хатларга язып кына. +* * * * * * Уйладым уй, уйладым уй, Сандугачның аягына Булмады бер уйларым. Яшел ефәк бәйләнгән. Күзем йомсам, күз алдымда Кая барсам да син генә, Синең зифа буйларың. Күңелем сиңа бәйләнгән. +* * * * * * Ятсам төшләремдә күрәм, Аннан җиләкнең чәчәген Сандугач тотканыңны. Таптап китәрсең әле. Яшерсәң дә, беләм инде, Шул җиләк чәчәге кебек Нинди уй тотканыңны. Ташлап китәрсең әле. +* * * * * * Биек тауның башларына Биек тауның башларында Минем менәсем килә. Алмалар пешкән кебек. Чын күңлеңнән сөясеңме? Бөтен дөнья кайгылары Шуны беләсем килә. Өстемә төшкән кебек. +* * * * * * Сездә, дустым, җигәләрме, Бу дөньяда иң кадерле Мәскәвский атларны. Ике нәрсә бар диләр: Кабул итеп аласыңмы, Аның берсе - яшьлек гомер Мин җибәргән хатларны? Берсе - сөйгән яр, диләр. +* * * * * * Сүтмә, дустым, гөлләреңне, Өстәлләрдә пар тарелка, Сүтәрсең, үрәлмәссең. Эчләрендә май микән. Дусларым, хурлап йөрмәгез, Безгә көннәр бик ямансу, Китәрмен, күрәлмәссез. Сезгә дә шулай микән. +* * * * * * Бакчадагы гөлләр кебек Сандугачлар матур сайрый Дус күрәмен үзеңне. Су буенда җәй көне. Кайнар сәламнәрем белән Кая барсам да онытмам, Бетерәмен сүземне. Алсу чәчәгем, сине. +* * * * * * Калды инде, калды инде Биек тауның башларында Томский калалары. Ай түгәрәк шикелле. Хатларымны илтер микән Кара урманда Сак белән Сок, Сандугач балалары? Без дә шулар шикелле. +* * * * * * Кулъяулыгымны алдырдым Сандугачым сайрар әле, Җилләрдә, бураннарда. Америка күлләрендә. Йолдыз булып калкыр идем Юк канатым, очар идем, Син булган урыннарда. Сагынган көннәремдә. +* * * * * * Борылып киткән, сузылып киткән, Матур яз җитәр инде, Өй артында юлыгыз. Кар эреп бетәр инде. Җырларымны тәмам итәм, И, дускаем, яшь гомерем Хуш, исән-сау булыгыз! Сине уйлап үтәр инде. +* * * * * * Дәфтәреңне алгансыңдыр Аклы ситса күлмәгемнең Иптәшләрем язсын дип. Җиңенә ал кыстырам. Мин дә сиңа җырлар язам, Кешедән калган ярларны Гомерлеккә калсын дип. Сөюләре страм. +* * * * * * Биек тауның башларында - Аклы ситса күлмәгемне Куш карама, куш каен. Кисәң ни, кимәсәң ни. Истәлегем начар булды, Кешедән калган ярларны Үпкәләмә, дускаем. Сөйсәң ни, сөймәсәң ни. +* * * * * * Ак пирчаткаңны ки, дустым, Кара пальто, кара яка Кулларың тирләмәсә. Минем киясем килә. Сөймә, дустым, сөй, дип әйтмим, Дустым синең йөзләреңне Җаннарың теләмәсә. Минем күрәсем килә. +* * * * * * Яшь вакытта шунсы рәхәт - Безнең лампа якты яна, Бергә гомер итәргә. Пыяласы кызганга. Тормыш мине мәҗбүр итте Сагынганда хат яз, дустым, Сезне ташлап китәргә. Кулларыңны кызганма. +* * * * * * Җиде ятам, җиде торам, Кара бөдрә чәчләреңне Җиде төн уртасында. Кипкә белән сыйпап ки, Дустыкаем, ташлаштык бит, Чәчкәләрдән чәчкәләргә Дошманнар аркасында. Үрелмәслек булсаң, сөй. +* * * * * * Тәрәзәңнең фәрдәләре Фуражкаңны күтәреп куй, Нинди фәрдәләр икән? Кара чәчең күренсен. Йөриләр дә, кавышалар Сөймәс булсаң, әйт тизрәк, Нинди бәндәләр икән? Күңелләрем сүрелсен. +* * * * * * Алъяпкычым киң генә, Ефәк яулык башта тормый, Ике бавы тиң генә. Булавка кадамасаң. Кара кашым карлугачым, Син минеке, мин синеке, Дөньяда бит син генә. Ятларга карамасаң. +* * * * * * Кулымдагы йөзегемнең Ишек алдым сары салам, Исемнәре Әнүәр. Илтеп сарайга салам. Йөрәгемнең януына Җитәр инде, тәмам итәм, Син салдың бит әрнүләр. Чын бәхет теләп калам. +Кемгә сөйлим +Кемгә сөйлим серләремне, +Йөрәгем ялкын кебек. +Ялкынланган йөрәгемә +Берәү бик якын кебек. +Иделкәем, суың бигрәк җылы, +Эссе көндә чумып йөзәргә. +Синең белән үткән айлы кичләр, +Калды ахры сагынып сөйләргә. +Кулларыма чәчәк җыйдым, +Аллы-гөллесен генә. +Исләремдә гел син генә, +Бәгърем, белмисең генә. +Безнең янда болота бар, +Гарәбә эри торган +Бер сандугач булсын иде, +Арада йөри торган. +Ал, дими күңелләрем, +Гөл, дими күңелләрем. +Синнән башка бүтәннәрне +Теләми күңелләрем. +Оныта алмыйм Күзләремне тутырып карап калам Син ерактан үтеп киткәндә, Оныта алмыйм, бәгърем, оныта алмыйм, Күзем төшми синнән бүтәнгә. Синең яктан искән җилләр белән Килер сыман миңа бер хәбәр. Бергә булган чакның минутларын Ник сагынам икән бу кадәр?!. +Таң алдыннан моңлы кошлар сайрый +Бакчадагы яшел тирәктә. +Син дә минем сөйгән кошым булып +Сакланасың мәңге йөрәктә. +Бик сагындым Иртә торып тышка чыксам, Тәрәзәмнең төпләрендә Ай күренә күземә. Бадиян дигән гөлләр бар. Яктылыгын сиңа охшатам Сиңа охшатып сөяр идем, Ялгызлыгын - үземә. Сиңа охшаган кемнәр бар. Агыйделдә ал кораб, Җилләр исеп чәчәк исен Утырдым алга карап. Тарата болыннарга. Бер генә сүз әйтер идем, Кошлар булсам, барыр идем, Нурлы йөзеңә карап. Син булган урыннарга. Сандугач, кая барасың, Сандугачым талга басып Канат очын талдырып? С��йраганы юк иде. Очкан кошлар сайрап үтә, Бер кеше өчен бу кадәре Йөрәгемне яндырып. Саргайганым юк иде. Тал бөгелә, тал бөгелә. Алты метр ал тасма, Таллар тамырсыз икән. Җиде метр гөл тасма. Сандугачлар булып барсам, Сөям дисәң, бир вәгъдәңне, Дустым, танырсың микән? Сөймәс булсаң, алдашма. Ак иделдән үтә-үтә, Биек тауга менгән чакта Аягым талып бетә. Таптым ал кашлы йөзек. Синнән хатлар көтә-көтә, Агыйделләргә төшсәң дә, Йөзем саргаеп бетә. Алып чыгармын йөзеп. Урам аша чыккан чакта Энҗеләр тезим әле, Абындым чылбырларга. Сайлап эресен генә. Күгәрчен дисәң, күк түгел, Янам синең утларыңда, Ошатам былбылларга. Бәгърем, белмисең генә. Капка төпләренә чыгып Сандугачлар су эчәләр, Кулъяулыгым киптерәм. Ак иделгә тезелеп. Серле күз карауларыңны Син дә шулай сагынасыңмы, Күз алдыма китерәм. Минем кебек өзелеп? Аклы ситса күлмәгеңне Кызыл батис яулыгым, Әллә сабыннадыңмы? Җилферди җилдә генә. Киләсең дә, китәм, дисең, Күңелләрем күтәрелә, Әллә сагынмадыңмы? Син булган җирдә генә. Алма өзсәң, җепкә тезсәң Ак альяпкычлар тектердем, Балавызлы җепкә тез. Каралар кыйммәт булгач. Син юк җирдә, мин дә түзәм, Сагынсам да, түзәм инде, Мин юк җирдә, син дә түз. Аралар ерак булгач. Кара сатин ситсалардан Шәлем көрән, шәлем көрән, Күлмәк кистердем әле. Кулъяулыкларга төрәм. Сиңа охшатып, балконнарда Хатлар белән сөйләшмәсәк, Гөлләр үстердем әле. Мин сине кайчан күрәм. Түгәрәк күл эчләрендә Сандугачлар сайрамаса, Эчертәм атларымны. Ничек уяныр идем? Җаннарымнан артык күрәм, Сагынганда хатың булса, Җибәргән хатларыңны. Укып юаныр идем. Көмеш йөзек сына диләр, Өстәлләрдә буй-буй такта, Сынмый да, бөгелми дә. Гөлләрем урам якта. Гыйшык уты сүнә диләр, Якты йолдызларга карыйм Сүнми дә, сүрелми дә. Сине сагынган чакта. Яшел чирәм өсләреннән Урындыкка мендәр куйдым, Эзләдем эзләреңне. Кил, дускаем, син утыр. Таба алмадым эзләреңне, Җаным, бәгърем, дигәннәргә Онытмам сүзләреңне. Серләреңне бирми тор. Ал тасмалар алдым әле, Ак иделнең талларына Чәчләремне үрергә. Таяна торган идем. Бу хат миннән бәхетлерәк, Нурлы йөзләреңә карап, Бара сине күрергә. Юана торган идем. Кына гөлләре күп чәчтем, Тәрәзә ачып җимнәр сиптем Чәчә алмадым ислесен. Ак канатлы таулыкка. Җаныкаем, бик сагынам, Сөймәдем түгел, бик сөйдем, Ник җил булып исмисең. Белдермәдем халыкка. Иртә торып тышка чыксам, Ак иделгә төшәрсең, Күзем төшә күлләргә. Колач салып йөзәрсең. Минем кебек саргаймасын, Кычкырган чакта кәккүкләр Су сибегез гөлләргә. Ничек инде түзәрсең? Аллы-гөлле чәчәк ата Аклы ситса күлмәгемне Бакчадагы әфлисун. Кисәм каралыр микән? Сагынмыйм түгел, сагындым, Искән җилгә сәлам бирсәм, Сагынсам да, нишлим соң. Алып баралыр микән? Уйлыйм чәчәк атканда, Аллы-гөлле чиләгеңнән Җырлыйм кояш батканда. Суларың түгелмәсен. Син дустымны бик сагынам, Дошман сүзләренә карап, Сызылып таңнар атканда. Күңелең сүрелмәсен. Су сип, дустым, гөлләреңә, Тукта поезд, тукта поезд, Су сипмичә корытма. Тукта, кеше утырсын. Бергә булган минутларны Яшьләй сөйгән ярым бит ул, Аерылгач та, онытма. Ничек итеп онтырсың. Алма бакчасына кереп, Алма бакчасына кереп, Хат язарга исәбем. Чәчәк өздем мин илдән. Хатка язып сүзләр бетми, Гөлдән өзгән чәчәк кебек, Сау бул, алма кисәгем. Аерылдым бит мин сездән. Ал матурмы, гөл матурмы, Ишек алдым сары чәчәк, Кайсысын яратасың? Сарысын сабын итәм. Эч серемне аласың да, Сагынмый дип йөрмә, дустым, Ятларга таратасың. Сагынып сабыр итәм. Аклы ситса күлмәгемнең Аерылганда кулың бирдең, Җиңе тар беләгемә. Син миңа салкын гына. Сандугачларның сайравы, Салкын кулың йөрәгемә Ял була йөрәгемә. Тутырды ялкын гына. Җир җиләге җыя-җыя, Ак иделгә туры бар, Кульяулыгым тулды инде. Ике ягы кызыл яр. Син дустымны күрмәгәнгә Онытыла, дип әйтә күрмә, Бик күп көннәр булды инде. Онытылмый сөйгән яр. Алсу, алсу диләр иде, Алма бакчасына элдем, Алсуга кызыл тамган. Башымдагы шәлемне. Былбыллар аерылмый икән, Бармы җаның, юкмы җаның, Былбыл буласым калган. Ник белмисең хәлемне? Камадай кара кашларың, Иртә торып тышка чыксам, Карлыгандай күзләрең. Бар матурлык айда икән, Йөрәгемне яндырадыр, Әй, бәгърем, бергә булган, Өзелеп әйткән сүзләрең. Көннәребез кайда икән? Җем-җем кара чәчләремне Иртә торып тышка чыксам, Сүтсәм, үрәлмәм инде. Гөрли күгәрченнәрем. Җаным, нурлы йөзләреңне, Бик сагынам, бәгырькәем, Китсәң, күрәлмәм инде. Килә күрәселәрем. Без барабыз Кырымнан, Усак яна, усак яна, Кырым иле кырыннан. Яна да, күмерләнә. Минем иркәм булса таныр, Онытырлык ярым түгел, Җырлап килгән җырымнан. Оныта алмыйм гомергә дә. +Бәлки син дә сөярсең Эчтә тулып-тулып хисләр ята, Телим сиңа әйтеп бирергә. Хәзер әйтәм-әйтәм дигән чакта Тотлыгам да китәм кирегә. Күктә якты-якты йолдыз яна, Иң яктысы син күк тиясең. Сине уйлый-уйлый мин юанам, Бәлки әле син дә сөярсең. +Урам җырлары Бөгелмәле, сыгылмалы Көянтәң бардыр әле. Кара кашлы, зәңгәр күзле, Сөяркәң бардыр әле. Ак иделнең ар ягында Күлләр түгәрәк кенә. Бер чәчәк тиң икенчегә, Җырлый күбәләк кенә. Биек тауның башларында Гөлҗимеш матур агач. Уйлый күңелем, сезне эзли, Елыймын аптырагач. Уйнап җибәр гармуныңны Без җырлаган көйләргә. Без җырлаган, сез уйнаган Калсын сагынып сөйләргә. Биек тауның башларында Гөлҗимеш матур агач. Елыймын да, яман сулыйм, Җырлыймын аптырагач. И, дускаем, озата алмадым, Авыллар күмелгәнче. Бигрәк читен була икән, Күңелләр сүрелгәнче. Егетләрнең перчаткасы, Ак мамыктан аркавы. Кояш баегач ятып йоклый, Егетләрнең ялкавы. Аргы якның кыр казларын Бирге яктан карыйбыз. Егетләрнең ничеклеген, Бер карауда таныйбыз. Тальян гармун, тальян гармун Уйнап узып китәргә. Уңган, зирәк егет белән Озак гомер итәргә. Урам аша елгалардан, Су ала торган идем. Авыр сүзләр әйтергә дә Кызгана торган идем. Урам аша елгалардан Су ала торган идем. Синнән башка бер минутта Торалмам, дигән идем. Телеграм баганасын Кемнәр утырта икән. Яннарың бизәрлек итеп, Кемнәр котырта икән. +Җырлар Ак иделдән агып килә Без китәрбез, сез калырсыз, Фонарь яндырып көймә. Талдан күпер салырсыз. Сау бул, дигән минутларың Талдан күперләр тар булыр, Күз алларыма килә. Бер күрешүләр зар булыр. Биек тауның башларында Дустым, сиңа бүләгем юк, Йөгереп йөри бер бәрән. Виноградлар пешмичә. Әйдә, дустым, безнең якка, Айлар, еллар үтеп китте Син ул якларга әрәм. Бер күреп сөйләшмичә. Казан кооперативында Тальянский гармуннарны Алтын ләгәннәр бар. Уйныйлар тартып-тартып. Әйдә, дустым, безнең якка, Сандугачым - беренче көй, Яның теләгәннәр бар. Син алардан да артык. Җәйгә чыксам, тузан куба, Тальянский гармуннарны Атымның тоягына. Уйный белсәң уйнама, Син дустымны охшатамын, Үзең ничек мин дә шулай, Зәйтүн гөл кыягына. Ялыныр дип уйлама. +Алма бакчасын чабыгыз, +Үткен булса чалгыгыз. +Су өстендә дулкын ничек, +Безнең шундый чагыбыз. +Кыска җырлар Стаканым тулы түгел, Китәм дисең, китәм дисең, Тулы диеп түкмәгез. Син бер китәрсең әле. Җырлый белеп җырламыймын, Син бер китеп башларымны Дуслар, гаеп итмәгез. Кайгылы итәрсеңме. Стенада сәгать суга, Сандугачлар сайрый, сайрый, Минутын белеп кенә. Ничек түзә кагынмый. Төшләремә син керәсең, Күз карауларың ягымлы, Елмаеп, көлеп кенә. Ничек түзим сагынмый. Аклы яулык юар идем, Җәйге көндә, матур көндә, Ишек төбем күл булса. Атлар көтәм ялгызым. Яныгызга барыр идем, Сез дусларга ошатамын, Җир астында юл булса. Күктә чулпан йолдызым. Башка гөлләр арасында Биек тауга менгән чакта, Яратам мин кынаны. Ябышам үләннәргә, Яратмас идем кынаны, Үләннәр дә зикер әйтә, Сезгә охшатам мин аны. Сез матур гүзәлләргә. +Кулымдагы йөзегемнең +Исемнәре Разия. +Сезгә ошаган гөлләр үсә +Средний Азияда. +* * * +Кеше гомерен аерып алып +Сөймәм, Аллам сакласын. +Кеше яры диеп тормам +Яры булса, сакласын. +Сандугачны ничек тотыйм, +Ничек көйләрен отыйм. +Син бит минем якын дустым, +Сине ничек онытыйм. +Йөгердем, җитә алмадым, +Сикердем читәннәрен. +Ни булды икән телләремә, +Сау бул, дип әйтә алмадым. +Кызыл-сары күлмәгеңнең +Кара тамган түшенә. +Сагынсам да, саргайсам да, +Сөйләп булмый кешегә. +Истәлек өчен. +Туганыма. +И.Ф.К.дан +Истәлеккә җырлар Аклы ситса күлмәгеңне Сандугачым, ник сайрыйсың, Яшел белән сырларсың. Ни зарың бар Ходайда. Әгәр мине исеңә алсаң, Мин дә синең кебек, Җырларымны җырларсың. Сабыр итәм шулай да. Ай яктысы бигрәк якты, Кулымдагы йөзегемнең Көн яктысы яртысы. Исемнәре Миңзифа. Сезнең белән бергә йөри Идел камышлары кебек Күңелемнең яртысы. Синең буйларың зифа. Кара атка шул килешә: Өй артында миләшем, Кара каеш, дилбегә. Берәү дә әйтми балан дип. Бу җырларны сиңа язам, Чит җирләрдә ялгыз башым, Онытмаска, билгегә. Берәү дә әйтми "балам" дип. Алларым да син идең, Өй артында баланым, Гөлләрем дә син идең. Көн дә чыгып аламын. Утларын да син кабыздың, Әникәем, сине у��лап, Суларын да сип үзең. Көн дә елап аламын. Безнең капка каен такта, Биек тауда йөрим мин, Гөлләре урам якта. Карлар яуса, көрим мин. Аккош балалары кебек Сез булмагач бер ямь дә юк, Төрлебез төрле якта. Ямансулап йөрим мин. Бу яфраклар ник саргайган? Яшел саплы урак белән, Көзге кыраулар алган. Урак урасым килә. Безнең йөзләр ник саргайган? И, туганым, сезнең белән Кайгы-хәсрәтләр алган. Бергә буласым килә. Телефонда йөз чыбык, Без барасы, юл арасы Иң кечесе кыл кебек. Сайрый былбыл баласы. Сезне уйлап үткән гомер Безнең кебек аерым тора Бер минутлы җыр кебек. Кырларда кош баласы. Акбүз атны эчерергә Яңа өйнең шкафларында Юлымда кое булды. Лимон калды кап белән. Бергә чакта рәхәт иде Безгә Ходай язган икән Аерылгач кыен булды. Сөйләшергә хат белән. Минем сөеп җиккән атым Нинди машина баса икән Кара белән тимер күк. Ак сатинга бизәкне. Бик сагынсам, айга карыйм, Сез дуслардан аерым торгач, Ай да ялгыз минем күк. Өзә икән үзәкне. Ике метр сатин алдым, Кызарып кояшлар чыга Мендәр тышларга гына. Кавказ тавы артыннан. Сагынганда күрешә торган Очарга дип өч талпындым, Канат кошларда гына. Язган хатым артыннан. Иртән торып чия ашыйм, Сандугач төшкән такырга Йөрәгем уйнаганга. Канат кагып ятарга. Йөрәккәем шуңа уйный, Сандугачтан канат алып, Гел сезне уйлаганга. Их, сөйләшеп кайтырга. Ак машина, көмеш энә, Ай да ялгыз, мин дә ялгыз, Яшел юрган сырырга. Ләкин ай яшен түкми. Безгә Ходай язган икән Айга карап ялварсам да Аерылышып торырга. Сагынуларым бетми. Бәйлим, сүтәм, бәйлим сүтәм, Сандугачның балалары, Килешерлек булмагач. Йөри камышны сайлап. Мин сагынып хатлар язам, Өзә үзәкне сандугач, Күрешерлек булмагач. Мин сагынганда сайрап. Иртән торып тышка чыксам, Биек тауның башларында Ишек алларым томан. Арыш үсә бөгелеп. Шул томаннар арасында Син сагынмый торгансыңдыр, Син басып торган сыман. Мин сагынам өзелеп. Сәгать суга, сәгать суга Кулъяулыгым икәү иде, Стена буйларында. Берсе суларга акты. Ятсам, торсам, ни уйласам, Төрлебезне төрле якка Син генә уйларымда. Дөнья дулкыны какты. Дустым, өзелеп җырлар язам, Җәй көннәре иртә белән, Сандугач кагынганда. Күгәрчен кагынганда. Утка якма, суга салма, Синең карточкаңа карыйм, Укырсың сагынганда. Өзелеп сагынганда. +Агыйделгә басма салдым, +Берсе сиңа чыгарга. +Бергә булган вакытларны +Исләреңнән чыгарма. +"Шахта көе" +Аклы ситса күлмәгемә +Ал саласым калмаган. +Үз башыма хәсрәт итеп +Яр сөясем калмаган. +Аклы күлмәк ник тектердем +Көн саен кимәгәч. +Яшь күңлемне ник аздырдың +Ихлас белән сөймәгәч. +Урамнардан узаем да +Ал тасмалар сузаем. +Ал тасмалар җитмәс җиргә +Бер җыр җырлап узаем. +Җырлар Ал да чибәр, гөл дә чибәр Кара каешлар килешә, Көзгедән карап җибәр. Нечкә билкәйләреңә. Матур кызлар арасында Кайтасың килә торгандыр, Иң матуры син, диләр. Туган илкәйләреңә. Кашың кара, кашың кара, Утырган урыннарымнан Минеке дә карамы? Бүтән тора алмам инде. Минем йөрәккәем яна, Сабыр канатларым сынды, Синеке дә янамы? Сабыр итә алмам инде. Кашың кара, кашың кара, Утыр, диеп урын бирде, Кашыңнан күзең кара. Ник утырмадым икән? Керфегеңнән нурлар тама, Сау бул, диеп кулын бирде, Күрсәм, йөрәгем яна. Ник кул бирмәдем икән? Кара елганың буенда, Кулымдагы йөзегемнең, Карлыган пешәр әле. Исемнәре Асия. Без ятларны сөйгән чакта, Гөлләр - маяк, сандугачлар Исеңә төшәр әле. Юлдаш булсыннар сиңа. Карлыганнар пешкән, дидең, Җәй көнендә су коендым Кайда карлыганнарың? Матур үрдәк күлендә. Болай булгач, билгеле инде, Гомеремдә дә онытмамын, Ятка калдырганнарың. Торырсың күңелемдә. +Яз җиткәнне беләләр бит +Казлары да коена. +Көнләшкәннең көне бетсен, +Шөгер Безнең егет әйткәләде, Шөгерләрдә ташкын кунды, Сөйгән ярын чакырып: Шөгер суы тәмлегә. Синнән башка берәүгә дә Бир кулыңны, мин дә бирим, Күзем төшми, матурым. Аерылмаска мәңгегә. Тальян гармун уйнаталар, Без дә бүген теләктә лә, Безнең Шөгер буенда. Күңлем изге теләктә. Ятсам, торсам, керсәм, чыксам, Мәхәббәтем гөлләр булып Гел син генә уемда. Чәчәк аткан йөрәктә. +20.11.1954 +Әтнә көе Җырлыйк Әтнә көйләренә, Кызарып кояш чыкмыйча, Җырчыларга таралсын. Уйсу җирдә су кипми. Мул уңышлар үстерүдә, Көлемсерәп карауларың, Безнең Әтнә дан алсын. Күз алларымнан китми. Матур итеп кошлар сайрый, Шушы көйне матур итеп, Әтнә су буйларында. Җырлыйлар Әтнәләрдә. Ятсам - төштә, торсам - истә, Үзәкләремне өзәләр, Син генә уйларымда. Исемең әйтәләр дә. +Зөя Зөя ямьле, Зөя ямьле, Зөя буйлап агып килә Зөянең суы тәмле. Ап-ак каз канатлары. Зөя ямьле, суы тәмле, Мәңге ядкәр булып калыр Безнең дуслар бик ямьле. Серле күз карашлары. Зөянең матур суында Аргы яктан бирге якка Вак балыклар дуенда. Басма салдым киң итеп. Алма кебек матур кызлар, Гомерлеккә яр булсын, дип, Үсә Зөя буенда. Сине сөйдем тиң итеп. +Зәңгәр күлмәк Казан сөлгеләре бигрәк матур, Сабан туйларына эләргә. Безнең теләкләр дә шундый матур иде: Бергә яшәп, бергә үләргә. Салкын чишмәләрдән су алганда Зәңгәр чиләкләрем тулмады. Ни кадәрле яратып йөрсәк тә, Кавышырга насыйп булмады. Һаваларда очкан кошлар кебек, Ярсый-ярсый канат кагынып шул. Туган илемә кайттым мин талпынып, Күз нурларым, сезне сагынып. Һаваларда очкан аккошларның Канатлары җилдә кайрылмый. Яшәр идем туган илем синдә Якын дусларымнан аерылмый. Һаваларда очкан аккошлардан Коела җиргә мамык тузаны. Туган илдә йөргән дуслар белән, Сизелми лә гомер узганы. Һаваларда очкан аккошлардан Каурыйлары коела җилләргә. Туфрагына алтын чәчсәләр дә, +Ялгыз агач Яшел яфрак яргач, Шаулый җилдә агач. Ял итәргә чакыра ул мине. Хуш исле ягыма, Туган туфрагыма Тарта мине яшел якташым. Гомер җиле исә Агач ялгыз үсә. Айлар, кышлар, кичә ялкыным. Күңел һаман тарта Туып үскән якка, Агачыма кайтам ашкынып. +* * * Матур яза, шома яза Комсомоллар каләме. Тиздән Кытайда да балкыр Ленинизм әләме. Томскиның урамнар�� - Эреле-ваклы тап кына. Безне якты көнгә чыгарды Ленин - пеләш баш кына. Атларны матур күрсәтә Томски дугалары. Кайда барсам, шунда кирәк Ата-ана догалары. Кызылкашның урамнары Уйный җил-бураннары. Бик сагынсам, сөйләр идем, Юк телеграммнары. Кызылкаштан Абытайга Үрмә үрсәләр иде. Күкрәгемдә бер каты бар, Ярып күрсәләр иде. +* * * Сандугачның сайравына Күңелләрем боега. Әйтегез шул сандугачка, Сайрамасын быелга. Яшьлегем чәчәк атканда Мин аны сөйгән идем. Бәлки мине бу көннәргә Калдырмас, дигән идем. Сандугачлар сайраганда Килә елыйсылары. Төшләремә дә кермәде Болай буласылары. Чәчләремне тарап куйдым Урал кызлары кебек. Күкрәгемдә бер төер бар, Урал бозлары кебек. Әйдә, дустым, су буена, Кулъяулыгың юарсың. Син юарсың, мин җырлармын, Күңелең тулса, еларсың. +Сайлау җыры +Бөек эштә, зур көрәштә +Кем җиңеп алга бара? +Шул кеше бездә мактаулы, +Данлы булып санала. +Кем бөек, даһи Ленинның +Чүп төшерми юлына. +Шул кеше данлы санала, +Күркәм кеше шул гына. +Кем халык дошманнарына +Каршы көрәш алып бара. +Шул кеше илдә мактаулы, +Данлы булып санала. +Кем ил өчен, халкы өчен, +Сталинча эшли ала. +Шул кеше бездә мактаулы, +Данлы булып санала. +* * * * * * Урманнарга баргансың, Аягыма сулар үтә, Нигә нарат кисмәдең? Сары сандал кисәм дә. Аркылыга җәелгәнсең, Кошлар сайрап сагындыра, Нигә буйга үсмәдең? Сагынмыймын дисәм дә. +* * * * * * Мин ал идем, гөл идем, И, алым бул, гөлем бул, Мин болай түгел идем. Көн дә күз алдымда бул. Сайрамаган сандугачны Җәен шомырт чәчәге бул, Сайраттырган мин идем. Кышын кышлау гөле бул. +* * * * * * Ике аккош, бер тутый кош Сандугачым, былбылым, Йөзә тирән елгада. Кичә кайларда булдың? Бер аерылгач күрешеп булмый.Бөтен дөнья малын биреп, Айга түгел, елга да. Сатып алырдай булдым. +* * * * * * Синең кашың кара булса, Сандугачымны җибәрдем Минем күзем сөрмәле. Тыңларга сүзегезне. Синең бәхетләрең булса, Ул да барып, кире кайтты, Мин дә хур булмам әле. Күрмәгән үзегезне. +* * * * * * Аккош, былбыл атсам да, Җәйләрнең җитүенә, Сазга кереп батсам да, Кышларның үтүенә. Онытмам сез туганнарны, Исәпләсәм исем китә, Мич башында ятсам да. Яшь гомер үтүенә. Авторлар турында кыскача белешмә Миңнуллин Ким Мөгаллим улы - филология фәннәре докторы, профессор, ТР Фәннәр академиясенең мөхбир әгъзасы, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты директоры. Баязитова Флера Сәет кызы - филология фән нәре докторы, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдә бият һәм сәнгать институтының лексикология һәм диалектология бүлеге баш фәнни хез мәткәре. Борһанова Алсу Фәһим кызы - Казан (Идел буе) федераль университеты Филология һәм мәдәниятара багланышлар институтының Л.Н. Толстой исемендәге милли сәнгать һәм дизайн кафедрасы магистры. Булатова Миңнира Рәхим кызы - филология фән нәре кандидаты, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдә бият һәм сәнгать инсти ту тының лексикология һәм диалектология бүлеге фәнни хез мәткәре. Волков Владимир Генннадьевич - Томск дәүләт педагогика университеты хезмәткәре. Закирова Илсөяр Гамил кызы - филология фән нәре докторы, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдә бият һәм сәнгать институтының халык иҗаты бүлеге баш фәнни хез мәткәре. Иванов Павел Григорьевич (1890) - тарихчы, тюрколог, педагог. Томск университетында, Себер татар педагогика техникумында, Себер фармацевтика техникумында укыткан, Том карагасларын өйрәнгән. Үлгән елы билгесез. Рамазанова Дария Бәйрәм кызы - филология фәннәре док торы, профессор, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сән гать институтының лексикология һәм диалектология бүлеге баш фәнни хез мәткәре. Хаҗиева-Демирбаш Гүзәлия Сәйфулла кызы - филология фәннәре кандидаты, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының лексикология һәм диалектология бүлеге өлкән фәнни хезмәткәре. Хисамов Олег Ришат улы - филология фәннәре кандидаты, ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институты директорының фән буенча урынбасары. Яхшисарова Гөлнара Рәшит кызы - ТР ФА Г. Ибраһимов исемендәге Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының халык иҗаты бүлеге фәнни хезмәткәре. +ЭЧТӘЛЕК +СҮЗ БАШЫ = ПРЕДИСЛОВИЕ ТЮРКО-ТАТАРСКАЯ ТОПОНИМИЯ ТОМСКОЙ ОБЛАСТИ +Олег Хисамов ТЮРКИ ТОМСКОГО ПРИОБЬЯ В XVII - НАЧАЛЕ XVIII В. +В.Г. Волков +СЕБЕР ТАТАРЛАРЫНЫҢ ТОМ ДИАЛЕКТЫ +Дария Рамазанова +ТОМ ДИАЛЕКТЫНДА ХАЛЫК ТРАДИЦИЯЛӘРЕ +ҺӘМ ФОЛЬКЛОР +Флера Баязитова +ТОМСК ТАТАРЛАРЫНЫҢ +ТЕЛ ҮЗЕНЧӘЛЕКЛӘРЕ ҺӘМ РУХИ МӘДӘНИЯТЕ +Миңнира Булатова +ИМЯ ЧЕРЕЗ ВЕКА +Гузелия Хазиева-Демирбаш +ТОМСК ТАТАРЛАРЫ ХАЛЫК ИҖАТЫ +Илсөяр Закирова +ШӘРФҮК ӘБИ ҖЫРЛАРЫ +Гөлнара Яхшисарова +МАТЕРИАЛЬНАЯ КУЛЬТУРА, РЕМЕСЛА +И ДЕКОРАТИВНО-ПРИКЛАДНОЕ ИСКУССТВО +СИБИРСКИХ ТАТАР ТОМСКОЙ ОБЛАСТИ +Алсу Бурганова +ТОМСКИЕ ТАТАРЫ (Материалы по обследованию Томских карагассов летом 1927 г.) +П.Г. Иванов +ЕРАК ЕЛЛАР КАЙТАВАЗЫ +Научно-популярное издание +Серия "Из сокровищницы научных экспедиций" +Четырнадцатая книга +Национально-культурное наследие +ТАТАРЫ ТОМСКОЙ ОБЛАСТИ +Фәнни-популяр басма +"Фәнни экспедицияләр хәзинәсеннән" сериясе +Ундүртенче китап +Милли-мәдәни мирасыбыз +ТОМСК ӨЛКӘСЕ ТАТАРЛАРЫ +Редакторлар: Я.М. Абдулкадыйрова, А.А. Мартьянова +Компьютерда биткә салучы Н.Т. Абдуллина Китапта О.Р. Хисамов, И.Г. Гомәров, И.Г. Закирова, А.Ф. Борһанова, +М.Р. Булатова, Г.Р. Яхшисарова фоторәсемнәре файдаланылды +Басарга кул куелды 12.12.2016 +Форматы 60*84 1/ . Офсет кәгазе. Times New Roman гарнитурасы. +Офсет басма. Нәшер-хисап табагы 17,2. Шартлы басма табагы 25,1. +Тиражы 500 д. Заказ +Оригинал-макет +Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтында эшләнде +420111, Казан, К. Маркс ур., 12 \ No newline at end of file