Datasets:
Tasks:
Fill-Mask
Languages:
Quechua
Multilinguality:
monolingual
Size Categories:
1M<n<5M
Language Creators:
crowdsourced
Annotations Creators:
no-annotation
Source Datasets:
original
Tags:
License:
| Organización Unidas | |
| Educacionpaq, Cienciapaq | |
| Cultura nisqanpaqpas | |
| mana usyaq | |
| winasqa | |
| munaqkuna | |
| Qunqasqa warmakunata winaspa | |
| Huk educacionpaq achka simikunapi, mama simipa | |
| huñunakuyta hatarichisun | |
| wata Educacionpa | |
| UNESCOpa sector educacion nisqan | |
| Educacionqa UNESCOpa qullana wanayninmi, | |
| runakunapa huknin allinkaqkuna kaspa, | |
| hinallataq sap’in kan qasi kayta takyachinapaq, | |
| hinaspa desarrollo sostenible nisqanta | |
| tanqananpaq. UNESCOqa Naciones Unidaspa | |
| organización nisqanmi, chaymi Educacionpi | |
| anchata llamkarqanku. Sector Educacion | |
| nisqanqa tiqsi muyupi huk suyukunapipas chaypi | |
| kamachiyta yachachirqa. Hinallataq tiqsi muyupa | |
| educacionninta kallpachirqa; timpunchikpa | |
| aniyaykunata educacionllawan kutichirqa, | |
| igualdad de genero nisqanqa, Africapas huk | |
| akllasqa hamutaywan. | |
| 2030 Educacionpa Agenda mundial nisqan | |
| Naciones Unidaspa organización nisqanhina, | |
| educacionpi anchata llamkarqa. UNESCOqa | |
| 2030 Educacionpa Agendanta pusananpaq | |
| rimanakunanpaq kunayta chaskirqa. Kay | |
| programaqa hatun tiqsimuyupa hununakuypa | |
| partinmi, kayqa wakcha kayta chinkachiyta | |
| maskanku, Desarrollo sosteniblepa 17 | |
| objetivos nisqanta tarispa, kunanmanta | |
| 2030 watakama, Educacionqa, ancha kusam | |
| llapa objetivo nisqan aypananpaq, kay | |
| educacionqa kikin akllasqa objetivowanmi, | |
| ODS 4 nisqanwan, kayqa “huk winasqa, kaqlla, | |
| ancha kusa educacionta waqaychanqaku | |
| hinallataq yachanapaq sapa kuti qallarichinqa | |
| tukuy kawsayta llapanchikpaq”. Educacionpa | |
| ruwayninqa 2030 watapi kay hatunkaray | |
| objetivota qispichinapaq kunakunata qunku. | |
| Sector educación | |
| nisqan | |
| Organización Unidas | |
| Educacionpaq, Cienciapaq | |
| Cultura nisqanpaqpas | |
| wata Educacionpa | |
| 2020 watapi papilpi riqsichirqa Organización Unidas para la Educacion, la Ciencia y la Cultura nisqanqa, 7, place de | |
| Fontenoy, 75352 Parispi 07 SP, Franciapi. | |
| © UNESCO 2020 | |
| ISBN 978-92-3-000111-7 | |
| Kay riqsichisqaqa llapanpaq kichasqa kachkan kay licenciapi Attribution-ShareAlike 3.0 IGO (CC-BY- SA 3.0 IGO) | |
| (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0/igo/). Kay riqsichisqapa nisqanta runakuna sirwikuyta munaspa | |
| chaskisqanta ruwanqa Repositorio UNESCOpamanta, kayman yaykunapaq kichasqa kachkan (www.unesco.org/openaccess/terms-use-ccbysa-sp). | |
| Kay riqsichisqaqa huk patmanmi musuqmanta ruwasqanpa MTB MLE kitmanta : Including the excluded: | |
| Promoting multilingual education, 2018 watapi riqsichisqan Oficina Regional de la UNESCO nisqanpa, Bangkokpi | |
| (ISBN 978-92-9223-556-7, licenciayuq Attribution- ShareAlike 3.0 IGO (CC-BY-SA 3.0 IGO). | |
| Kikin sutinqa: Incluir a los excluidos: Promover la integración de la lengua materna para una educación multilingüe 2020 | |
| watapi, Organización de las Naciones Unidas para la Educación, la Ciencia y la Cultura nisqanqa | |
| Kay riqsichisqapi llapa rimasqa/ qillqasqa simikunaqa hinallataq chaypi riqsichisqa datukuna rikurimuqqa manam | |
| imay mudupipas UNESCOpa partinta hap’inchu, llaqtakunapa, suyukunapa estatuto juridico nisqanpi nitaq | |
| kamachiqninkunapa, nitaq llaqtakunapa tukuyninpi. | |
| Hamutaykuna, yuyasqakuna kay riqsichisqapi qillqaqkunallapam hinaspa yuyayninqa manam UNESCOpachu nitaq | |
| Organizacion nisqanta chapunkuchu. | |
| Librupa qaranpi futuqa : Getty/RuslanaQuispe | |
| Grafico qillqasqa, ruwasqapas : UNESCO | |
| Franciapi ruwasqa. | |
| kaypi willasqan | |
| Glosariomanta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . | |
| Cuadernillo politicas educativas ruwaqkunapaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . | |
| Qallariy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa . . . . . . . . . . . . . | |
| . 8 | |
| 13 | |
| 13 | |
| 15 | |
| T1 (Tapuna 1) Imaynam warmakunapa educacionninqa kachkan taqsayachisqa | |
| simikunapi achka ayllukunapi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15 | |
| T2 : ¿Ima kakuripukuna AS HSIEpaq kanku? Imatataq ruwarqanku qispichinanpaq? . . . . . . . . . 16 | |
| T3: ¿Imaynampi AS HSIE programa taqsayachisqa simi rimaq warmakunata yanapanku | |
| huk allin educacionta chaskinanpaq? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 | |
| T4: ¿Imaynam AS HSIE programa llamkanku, igualdad de género nisqanta | |
| yanapanankupaq? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .24 | |
| T5: ¿Imaynam AS HSIE programa llaqtakunapa kuska kayninta, nacionpa wiñayninta | |
| yanapanku? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 | |
| T6: ¿Sayarichiyqa takyachiypas huk programa educativota AS HSIE astawan chaniyuqchu | |
| huk ch’ulla simi programamanta? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 | |
| T7: ¿Imakunawanmi allinta qispichin, takyanchinpas AS HSIE programakuna? . . . . . . . . . . . . . 28 | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku | |
| educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 | |
| Qallariy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 | |
| T1: ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata escuelapa oficial siminta yachananpaq | |
| yanapanchu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 | |
| T2: ¿AS HSIE programakuna yachaqkunaman yanapanchu yachayninkunata nivel – | |
| grado aypayta huk cursokunapi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 | |
| T3: ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata kallpachankuchu, secundaria | |
| yachanankupaq? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 | |
| T4: ¿AS HSIE programakuna warmi wawakunata escuela primariapi éxito aypayta | |
| yanapanchu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 | |
| Qallariy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 | |
| T1: ¿Imaraykutaq kay AS HSIE programakuna allin kanman? ¿Imakunataq allichanmanku? . . . . . 41 | |
| T2: ¿Imaynam AS HSIE yachaqkuna liyiyta, qillqayta ima yachanku kikin siminpi | |
| hinallataq hukkunapi utaq aswanta simikunapipas escuelapi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 | |
| T3: ¿Imakunataq AS HSIE programata sayarichinapaq yupanchanku? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 | |
| Ayllu runakunapaq cuadernillo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 | |
| T1: ¿Imaynam wiñachiyta yanapaytapas atichwan AS HSIE programata ayllunchikpi ? . . . . . . . . 53 | |
| Agradisikuykuna | |
| Riqsikuyniykuta agradisikuyniykutapas llapa runakunaman yachachiyta munaniku pikuna ñuqaykuwan | |
| kaspa, kay publikasiyunta inglis simipi, chiqan simipi armayta yanapawarqanku. Paykunaqa allin hatun | |
| yachaqkuna kanku tiqsi muyupa suyunkumantam, Internacional SILmanta, UNESCOPA oficinanmanta | |
| Bangkokpi, hinallataq pikuna llamkanku Educacionpi Achka simipi (ASE) Asia- Pacifico suyunkunapi. | |
| Qamkuna kaypi tarinkichik pikunam tikrarqanku, pikunam editarqanku, llimpirqanku ima; llapanku sumaq | |
| timpunta qurqanku hinallataq kay publikasiyun español simipi hinatallaq runasimipi allin tikrasqa, allin | |
| ruwasqa kananpaq umpankunata qurqanku: | |
| Gloria Cáceres Vargas | |
| Odi Gonzales | |
| Claudia Tortello | |
| Qallarinapaq | |
| Waranqa watakunapi ancha unay, taytamamakuna wawankunawan rimanankupaq yachachinankupaq ima, | |
| ayllu simita wasinpi, llaqtapipas rimarqanku. Ichaqa siglo XX chawpinkama huk libro The Use of Vernacular | |
| Language in Education1 rikurimurqa UNESCOpa riqsichisqan, kaywan chayraq tiqsimuyupi yupaycharqanku | |
| huk educacionpa allin kaqninta ayllu simipi yachachiptinku. | |
| 1990 watapi, Tiqsimuyu Hatun Rimanakuy karqa Llapanchikpaq Educación nisqan, Jomtien llaqtapi, Tailandiapi; | |
| chaypi chiqanpuni qallarirqa LlE (Llapanchikpaq Educación). Chay huñunakuypi, 155 nacionkuna rimarqanku, | |
| llapa warmakuna educación primaria nisqanman yaykunankupaq, ni pipas hawapi qhipakunanpaq; | |
| chaynallam taqsayachisun analfabetismo nisqata (UNESCO, 2015). | |
| ¿Imakunatam kay libropi tarinki? | |
| Sapa cuadernillo nisqanqa akllasqam tapunakunamanta ruwarqanku, Ayllu Simipi Huk Simikunapi Ima | |
| (AS HIE) yachayta munaspa, kaykunata educacionpi ruwaqkuna, churaqkuna, ayllu runakuna, escuelapi | |
| llamkaqkuna ima ruwarqanku. Sapa tapunaman kutichisqankuman, akllasqa ruwaykunata winanku, kay | |
| ruwaykunaqa AS HSIE programapa qispisqanmanta ackha llaqtakunapi willanku. Kuska llamkaspa, runa | |
| munaqkuna ruwasqankuta riqsiyta atiqanku, mayqinmi kusa paqkunapaq hinaspa allin llamkayta atinqaku | |
| kaypi kaq recursokunawan. | |
| Glosariomanta | |
| Kay cuadernillopa qhipa kaqninpi huk glosario nisqan kachkan; kaypi kaq rimakunata kaqmanta wakin | |
| cuadernillupi tarinckichik. Ama hina kaychu, kay glosariota liyiykuchik ima niyta yachayta munaspa, ichapas | |
| mana llapantachu riqsinkichikchu. | |
| Tikranamanta huk rimaynin | |
| Qallariyninpi kay AS HIE documentotaqa inglés simipi qillqarqanku, ichaqa astawan wakin runakuna | |
| llapa llaqtakunapi riqsinankupaq t’ikraranku huk simikunaman. Kay runasimiman [quechuaman]2 tikrasqa | |
| documentoqa, castellanowan [españolwan] kuska richkanku. | |
| Tikraqpa nisqan | |
| Runasiminchichqa manan qillqayuq simi karqa, ichaqa castellanopa letrankunawan sumaqta qillqayta | |
| atinchik. Ña qillqayta atikuptinpas, runasimiqa manan llapa palabrakunayuqchu; chayraykum mayninpi mana | |
| runasimipi palabra kaqtin, castellanomanta mañakunchik wakin simikunahina kay tiqsi muyupi. | |
| Sichus kay librota liyiyta mana atinkichikchu, chayqa yuyaywan uyariyta, yachayta atinchikmi imatapas sapa | |
| rapipi utaq página nisqanpi. | |
| 1 Qhawana: http://unesdoc.unesco.org/images/0000/000028/002897EB.pdf | |
| 2 Yachasqanchik hina, llaqtanchispiqa runasimin rimasqanchis simiq sutinqa; españakunan sutiyaranku quechua nisqataqa. | |
| 5 | |
| Glosario nisqa | |
| Iskay simipi rimaq | |
| Iskay simipi rimaq, entendiq ima | |
| Iskay simipi, iskay | |
| culturapi yachaq | |
| Iskay simipi liyiq iskay simipi qillqaq | |
| Iskay simipi educacion | |
| Kay programapi iskay simita cursohinata yachachinku, huk cursokunatapas iskay simipi | |
| yachachinku. Kayqa manam kaqllachu Educacion monolingüe nisqanmanta huk simillapi | |
| yachachiptinku, huk simikunatapas yachachispa cursohinallata ruwanku, manam chay | |
| simikunapi yachachinkuchu. | |
| Atipaq simi atipaq | |
| yachaynin | |
| Atipaq huñusqa runakunapa siminmi utaq llaqtakunapa huk yupaychasqa simihina | |
| kanku. Huk kutikunapi huk simiqa chaninchasqa utaq principal kaspapas manan llapa | |
| runankunan chay llaqtapi rimankuchu. | |
| Kay qallariy programapi yachaqkunata yachachinku ayllu simillapi (AS) grados inicial utaq | |
| qallariy watakunapi educacion primariallapa, ichaqa qipaman yachaqkunaqa escuelapa | |
| Yupaychasqa qallariy AS oficial siminpi llapanta yachanku manayá ASpi (Ayllu Simillanpi) media - primaria nivel | |
| nisqanta. Riqsisqapas “Educacion bilingüe sutractiva”hina (ayllu simita qichunku) kayqa | |
| HIE programakuna | |
| manam kaqllachu “Educacion bilingüe aditiva” nisqanman (oficial simita yapanku, ayllu | |
| simita kallpachasqankama, ichapas escuela primaria usyayninkama). | |
| 6 | |
| Llapanchikpaq | |
| Educacion (LLE) | |
| UNESCOm 1990 watapi kay programata chaynata sutichirqa. Kayqa llapa llaqtakuna | |
| Naciones Unidaspa kallpachasqanmi; paykunam rimarqanku llapa warmakunaman 2015 | |
| watapaq allin educacionta qunankupaq. Llaqtakunapa Declaración (1990) nisqankuqa | |
| allinta ruwarqa : achka warmakuna yachay wasiman rispa allinta qispirqanku, ichaqa | |
| manayá llapankuchu qispirqanku, mana suyasqankumanhina. Chayrayku 2000 watapi | |
| tiqsi muyupi Educacion Foropi Dakar llaqtapi (Senegal) UNESCOpa ruwasqankupi llapa | |
| yachachiqkuna riqsirqanku “ allin educacionta llapanchikpaq hinallataq huk educacion | |
| inclusiva” nisqanta chaywan qallarinapaq. | |
| Llaqtakunapa uchuy | |
| kaynin | |
| Kaynam llapa simikunata huñuy culturakunatapas sutichinku tukuy laya culturayuq | |
| paykunapura tiyaspa atipaq simikunata rimarqanku. | |
| Globalizacion | |
| Globalización nisqanqa llaqtakunapa tukuy ruwasqankumanta economíamanta, | |
| culturamanta, políticamantapas, rimanku, imayna paykunapa riqsisqankuta | |
| rakinakurqanku yuyaykunata kaykunan astawan mirarqa illayrayku, rimanarayku. | |
| Gobiernukunapa | |
| ruwaynin | |
| Ministerio de educacionpa kamachisqan liykunan, chaypi ninku imakunatam suyanku | |
| yachaqkunamanta, imakunataq yacharqanku estudios wata usyanankama. Kayqa huk | |
| silabopi utaq guía curricularpi kachkan sapa ME (Ministerio de educacion) kuwasqanpi. | |
| Librokunapa | |
| chanischasqa liyiy | |
| Librukunam yachaqkunata atipanku astawan liyiyta entendiyta aypanankupaq | |
| Ayllupa simin | |
| Ñawpa taytamamanchikkunapa utaq huk ayllukunapa siminmi; paykunapa | |
| saqiwasqanchikmi. | |
| Plan-programata | |
| wiñachinapaq | |
| Tukuy ima herramienta kaqkuna AS HSIE programata wiñachinapaq, chaykunawan | |
| yachachinku imakunata ruwarqanku, maypi kachkanku, hayk’a watapi sapa ruwakunata | |
| qallarinqaku usyanqaku ima | |
| Yachachiqkunapa | |
| yachachiynin | |
| Llapa yachachiqkunata, escuelapi llamkaqkunata astawan yachachinku, kayta sapa kuti | |
| ruwanku astawan yachanankupaq imaynam clasekunapi kachkanku, imakunataq allin, | |
| utaq imakunataq mana allinchu. Hinaspa chaypi yachachiqkunaqa musuq recursokunata | |
| chaskispa chaykunawan chaninchasqa ruwanakunata ruwanqaku | |
| Tiqsi muyuntinpi | |
| rimasqa simi | |
| Kay simitaqa tukuy tiqsi muyupi rimanku, tukuy laya runakuna, achka ayllu simi | |
| rimaptinkupas llapa llaqtanpi. Ingles simiqa tiqsi muyupi ancha riqsisqan, ichaqa | |
| huk simikunapas kanmi, kaykunahina: árabe, chino-mandarin, frances, alemán, ruso, | |
| español, portugués, hausa kiswahilipas, kaykunapas tiqsi muyupi ancha rimasqa kanku. | |
| Chaynallataq quechuaqa utaq runa simiqa Sudaméricapa andina suyunpi (Boliviapi, | |
| Ecuadorpi, Perupipas) ancha rimasqa kanku. | |
| 1S, 2S, 3S | |
| Uchuychasqa qillqana, Huknin kaq simipaq (1S), iskay kaq simipaq, qipa hamuqpaq | |
| (2S), kimsa kaq simipaq, astawan qipapaq (3S). Chay simikunata runakuna rimanku utaq | |
| escuelapipas yachachinku | |
| Educacionpaq, | |
| kamachiqpaq simikuna | |
| Oficial gobiernokunapa kamachisqanmi maypi chaninchanku huk simita utaq achaka | |
| simita rimanapaq educacionpi. | |
| Huk simipa wiñaynin | |
| Kayqa planpa huk partinmi simipa wiñananpaq (urayta qawaykuy). Huk simipa | |
| wiñayninqa llaqtapa siminkunamanta kuwirpunpi, plan ruwasqanpi, churakun imayna | |
| ruwanankupaq. | |
| Educacionpa tukuy laya ruwayninkunam, entendininta, yachayninkunatapas | |
| hatarichinanpaq huk simikunata rimaspa yachananpaq. Kay ruwaypi sapa kuti, | |
| Educacionpaq simikuna | |
| simipa desarrollo oral nisqanta ruwanku iskaypi utaq achka simikunapipas, hinallataq | |
| yachayninta liyinanpaq qillqananpaq yachachinku iskaypi simipi utaq astawan simipipas. | |
| Yachachinanpaq simi | |
| (YS) | |
| Kay simita warmakunaman yachachinku yachananpaq huk programa educativo | |
| nisqanpi. Kayqa manan kaqllachu “simi yachachiy huk cursohinahinata”manam; kaypi | |
| yachaqkunaqa yachanku imaynam simiqa kachkan, imaynam kusa, rimaspa utaq | |
| qillqaspa rimanakuptinku. | |
| Hatun rimanakuypaq | |
| simi (HRS) | |
| Ayllu simi rimaqkunapa siminmi hukninkunawan rimakunku. Kay simita sutichanku | |
| lingua franca nispa utaq willarikunanpaq simi. Huk suyupi utaq nacionpi HRSqa | |
| oficialmi, nacionpam. Achka simiyuq llaqtakunapi, sur-este Asiapahina, HRSkunaqa | |
| regiónpa hatunyasqa siminkuna, chaywan uchukyasqa etnolinguistico grupokunaqa | |
| paykunapura rimananku. | |
| Huk simipa plannin | |
| (imayna huk simita | |
| qispichina) | |
| Huk simita wiñachinapaq, rimanapaqpas huk programata ruwarqanku. Simipa planninqa | |
| kimsa partipi rakikunman: El estatus del plan nisqanqa willakun imarayku huk simikuna | |
| riqsisqa kanku, chaninchasqa ima oficial simihina yachachinankupaq. El plan del corpus | |
| nisqanqa qillqay sistemakuna wiñayninmanta rimanku, hinallataq rimana simita huklla | |
| kananpaq, chay simipi materialkunatapas mirachinankupaq. El plan de adquisición | |
| nisqanqa tukuy kallpachakusqanmanta rimanku simita rimayta mirachinankupaq huk | |
| akllasqa llaqtapi. | |
| Simipa kamachiynin | |
| Oficial gubiernupa nisqanmi, maypi huk simita utaq astawan simikunata huk nacionpi | |
| riqsichinku, hinallataq chay simikunapi akllaspa propositokunata ruwarqanku, | |
| gobiernopa asuntunkunata, nacionpa educacionninta, tukuy laya comunicacion masiva | |
| nisqantapas: radio televisión, periódico ima. Huk normativa kamachiq huk akllasqa | |
| simikunapaq derecho nisqanta wakin rimasqa simikunaman qunmanku llaqtapa ukunpi. | |
| Lingüística | |
| yachayninwan | |
| Huk yachayniymi huk simita allinta rimanapaq mana pantaspa ima allinta yachanapaq | |
| rimanapaqpas wakinkunawan. | |
| ASE programakuna qipa Programa educativokunam maypi iskay simipi utaq astawan simikunapi yachachinku | |
| Yupaychasqa | |
| llapa educacion primariata (gradukuna 1–5, 1–6 utaq 1–8). | |
| Alfabetización nisqan | |
| Huk yachaymi warmakuna qillqaspa ñawinchaspa ima willayta, yachayta atinqaku. | |
| Yachasqahina kaykunaqa llapa material qillqasqata entendichinqa, ichaqa huk | |
| materialkunatapas rimanapaq kanmanku (kaykunahina: computadorakuna, huk | |
| llaqtakunapa yachayninkuna, piryudikukuna, cinema, radyu, televisyunkunapas) | |
| 7 | |
| Country progress on Climate Change Education, Training and Public Awareness | |
| 8 | |
| Llaqta simi | |
| Kay rimasqa simiqa (yachasqahina mama simim utaq ayllu simim) huk llaqtallapi | |
| rimanku, manam hawa runakunaqa rimankuchu, chayllapi tiyaqkunallam intindinku. | |
| Yachasqahinam kay simiqa manam atipaq simihinata richkankuchu. (qawaykuy “ayllu | |
| simi hinata”) | |
| Riqsisqa yachay wasi | |
| Chay yachay wasipi utaq escuelapi currículo nisqata ruwanku yachaqkunapa yachay | |
| munasqanwan escuelapi educacion formal nisqata qallariptinku; kay yachaqkunaqa allin | |
| rimaqku escuelapa siminta | |
| Taqsayachisqa simi | |
| Huk kaq simin, mana kaqllachu atipaq simi utaq atipaq simikunahina huk ayllukunapi. | |
| Wakin kitikunapi, huk hatunyachisqa simiqa (kaynahina, punjabi Pakistanpi) | |
| willapayanmanku huk “taqsayachisqa simi hinata”, ancha mastarikuq rimasqa simi | |
| kaptinpas chay llaqtapi (chaypas riqsisqa kan mana atipaq simihina) | |
| Huk simillapi rimaq | |
| Kayqa, huk simillapi rimaq huk simillapi entendiq. | |
| Ayllu simi | |
| Huknin kaq simi utaq ayllupa simin, kay simita warmakuna ñawpaqtaraq wasipi rimayta | |
| yachanku. Mama simi, 1S (Huk simi) ima sutikunaqa sapa kuti churanakunku. Wakin | |
| llaqtakunapi warmakunaqa ñawpaqtaraq taytanpa siminta yachanku. Ichaqa kay | |
| simikunatapas “mama simihinata” riqsinku. | |
| Ayllu simipi huk | |
| simikunapi ima | |
| educacion (AS HSIE) | |
| Kay programaqa warmakunapaqmi mana rimaqkuna nitaq entendiqkuna escuelapa | |
| oficial siminta estudiayta qallarichkaptinku. Kay yachaqkunaqa ayllu siminpiraq (AS) | |
| liyiyta qillqayta yachanqaku. Paykuna ayllu siminpi rimanku yachanankupaq chaykama | |
| liyiyta, qillqaytapas yachanqaku escuelapa oficial siminpi (hinallataq huk yapasqa | |
| simikunapipas currículo nisqanmanhina). Paykuna iskay simita rimanku: ASta, oficial | |
| simitapas hamuq gradukunapi yachanankupaq. Kay AS HSIE programaqa yachaqkuna | |
| iskay simita allinta rimanankuta munanku, iskay simipi liyiyta qillqayta, iskay simipi iskay | |
| culturatapas yachanmanku hinallataqmi chaninchasqa educacionta aypanmanku. | |
| Akllasqa currículo AS | |
| HSIEpa | |
| Kay akllasqa curriculota warmakunapaq ruwarqanku mana entendiq nitaq rimaq rimanku | |
| oficial escolar siminpi escuelata qallariptinku. Curriculo AS HSIEqa huk ñawpa riqsisqa | |
| curriculopi kachkan ichaqa kayta adaptarqanku AS HSIE yachaqkunapa akllasqa yachay | |
| necesidadkunaman. Kay programa iskay rasguyuq: 1° Warmakunapa Ayllu siminta (ASta) | |
| huk cursohinata yachachinku hinallataq chay simiwan yachachinku escuela primariata | |
| usyanankama. 2° Yachayninkuqa, llapa ruwasqanpas yachaqkunapa wasinkupi, | |
| llaqtankunapipas ancha chaninchasqa herramientakunahinata riqsinku hamuq | |
| yachaykunapaq | |
| Achka simipi rimaq | |
| Huk yachaymi entendinapaq, rimanapaq iskay simipi utaq llapa simikunapipas | |
| Educacion achka | |
| simikunapi (ASE) | |
| Iskay simipi utaq achka simikunapipas educacionta yachachinku. ASE sapa kuti | |
| tikranakunku AS HSIEwan. Huk programa iskay simipi utaq achka simikunapi rimaptinku | |
| ichaqa yachaqkunapa manam ayllu siminpi, kayqa ASEmi ichaqa manam kaypas ASE | |
| HSIE kanmanchu. | |
| Achka simikuna achka | |
| yachaykunapas | |
| Kay rimanakunamanta rimanku, achka simiyuq llaqtakunapi maypi linguistica nisqan | |
| diversidad culturaltapas riqsinku, chaninchayuq recursohinata. | |
| Nacionpa simin | |
| Kay simiqa llapanmanta ancha chaninchasqa huk estado –nacionpa simin. (qawaykuy « | |
| lengua oficial ») | |
| Mana atipaq simi | |
| Mana chaninchasqa nitaq yupaychasqa simikuna huk llaqtapi. Sapa kuti taqsayachisqa | |
| simikuna kay categoriapi kanku wakin simikunahina, achka rimayniyuq kaptinpas. | |
| Kaykunahina: Punjabi Pakistanpi, zulu xhosapas qunqasqa Sudafricapi rimanku; | |
| quechuatataq Sudamericapa achka llaqtankunapi rimanku. | |
| Country progress on Climate Change Education, Training and Public Awareness | |
| Escuela oficial | |
| siminkuna | |
| Huk simi utaq simikuna gobiernopa kamachisqan yachananpaq yachachinanpaqpas | |
| escuelapi. Achka llaqtakuna Asiapa, Pacificopapas achka escuela oficial simiyuq kanku. | |
| Allin rimayta qillqayta | |
| yachaynin | |
| Entendinapaq, rimanapaq, liyinapaq, qillqanapaqpas yachayninmi huk munasqa nivelpi | |
| rimanakunapaq, yachanapaqpas hinaspa huk musuq yachaykunata yachanqa. | |
| Ortografía nisqan | |
| Huk siqikunam huk kamachikuqkuna huk akllasqa simita qillqananpaq. | |
| Oficial simi | |
| Huknin kaq akllasqa simikunam huk gobierno nacional utaq sub-nacional ruwarqa huk | |
| akllasqa propositokunawan, educacionwanpas. Kaykunahina: Urduqa, Pakistanpa oficial | |
| simin; chaykamataq sindhiqa, urdupas oficial simikuna Sindhipi, Pakistanpa suyunpi | |
| kanku (qawaykuy “lengua nacional”) | |
| Escuela oficial simikuna | |
| Kay simiwan yachanku, yachachinkupas escuelapi. Asiapa achka rimayniyuq | |
| llaqtankunanpi, achka escuela oficial simikunawan kanku. | |
| Entrenamiento | |
| yachachiqkunapaq | |
| manaraq yachachiyta | |
| qallarichkaptinku | |
| Kayqa yachachiqpa programanmi, kaypi musuq yachachiqkunata yachachinku escuelapi | |
| cursonkunata allinta yachachinankupaq. | |
| Educacionpa kamachiy | |
| ruwaqkuna | |
| Paykuna llamkanku educacion nisqanpi, marco educativota qawanku, escuela | |
| normakunamanta rimanku, llapanmanta responsable kanku. | |
| Qallariy grado | |
| Kay programa warma yachaqkunapaqmi manaraq sistema educativo 1(huk) gradoman | |
| yaykuchkaptinku. Imayna sistema educativo kanqa programaqa “pre-escolar” utaq “jardín | |
| de la infancia” nisqanpi. | |
| Escuela primaria | |
| (primaria baja, media, | |
| superior nisqan) | |
| Kay simiwan qallariy nivelmanta, educacion formalmanta rimaspa kayna gradokunapi | |
| churanku: 1–5, 1–6, utaq 1–8. “Primaria baja” nisqanqa 1–2 gradomanta rimanku. “Primaria | |
| media” nisqanpas 3–4 gradokunamanta rimanku. “Primaria superior” nisqankupas 4–6 | |
| utaq 5–8 gradokunamanta ichapas rimanmanku. | |
| Qillqana | |
| Huk laya siqikuna kaywan huk akllasqa simita qillqanku. Asiapi kay siqikunapi qillqanku: | |
| thaipi, devanagaripi, árabepi, romanapipas. | |
| Iskay kaq simi (2S) | |
| Kay simiqa manam runapa ayllu siminchu, kay simitaqa qipaman huk kaqnin simimanta | |
| (1S) runa yacharqa. Kay iskay kaq simitaqa rimayta yacharqa wasinpi, llaqtapi, escuelapi, | |
| llamkayninpi, maypipas kaspa huk runakunawan rimayta munaspa, mana paypa ayllu | |
| simin rimaqkunawan. | |
| Qawaqkuna | |
| (supervisores) | |
| Educacionpi llamkaqkunam, paykunam escuelata watukunqaku, chaninchanqaku, | |
| yanapanqaku ima yachachiqkunata. | |
| Yachay astana | |
| Yachaqkuna llapa yachasqankuta, yachaynintapas huk simipi yachasqanta huk musuq | |
| simiman astanqaku chaypi kikin yachaykunata yachanankupaq. | |
| Huk simiman astay | |
| Educacionpi, huk rimasqa simita astay, chaywan escuelapi yachachinankupaq. Mana allin | |
| kallpachasqa AS HSIE programapi “astay simi” utaq “transición” ninku: yachaqkuna ayllu | |
| siminmanta astanku oficial escuelapa siminkama | |
| Qillqanapaq sistema | |
| Kay qillqanakunawan huk rimasqa simita rikuspa yachanchik ima kasqanta. Kay | |
| qillqanakunaqa letrakunata, siqikunata akllanku, kunkachikpi tuqyasqanta yachayta | |
| munaspa, hinallataq “puntuación” nisqanta allinta churananpaq. | |
| 9 | |
| Cuadernillo politicas educativas Ruwaqkunapaq | |
| CUADERNILLO POLITICAS EDUCATIVAS | |
| RUWAQKUNAPAQ | |
| Qallariy | |
| Kay cuadernillo, educacionpi kamachikuna runwaqkunapaq, kaypi imayna, imapaqmi allin kanku Ayllu | |
| Simipi, Hukniraq Simikunapi Ima Educacion (AS HSIE) programa. Kaypi sayarichinku achka programakunata | |
| warmakunapaq mana allin rimaq escuelapa siminta, manaraq paykuna escuelapi yachayta qallarichkaptinku. | |
| ¿Imaraykutaq UNESCO, UNICEF, UNDP, Banco Mundial, achka organizacionkuna, gobiernokuna ima | |
| kallpachanku kay AS HSIE programata? Paykuna yacharqanku kay programapa allin llamkasqanta, chayraykum. | |
| Kaypi, huk yupaychasqa maskaq runa, investigador, iskay simipi/achka simipi educacionmanta qillqarqa: | |
| Astawan tawa chunka watamanta llaqtakunapa investigacionqa tiqsi muyupi, allin sap’ita qurqanku | |
| educacion iskay simipi programakunata ruwananpaq. | |
| Chay iskay simipi programakunaqa “prueba de concepto” nisqanwan yachachirqanku allinta liyiyta | |
| qillqayta mana sasachakuspa mirachinanpaq iskay simipi yachaqkunapaq, taqsachasqa hatunchasqapas | |
| simikunapi hinallataq qallarichinapaq escuelapi qispiyta huk yachaqkunawan mana atipaq | |
| simikunawan… (Cummins, 2008) | |
| AS HSIE movimientopa ñawpaq rikusqanmanta. | |
| 1990 watapi, 155 llaqtakunapa gobiernon tuparqanku Tailandia suyupi huk kaq “Conferencia Mundial en | |
| Educación para Todos” nisqanpi. Chay huñunakuypi, lliw gobiernokuna tukuy ruwasqankuta riqsirqanku | |
| llapa warmakunapa runakunapapas allin educacionwan kanankupaq llaqtankunapi (UNESCO, 1990). | |
| 2000 watapi, 164 llaqtakunapa oficial gobiernonkuna Senegal llaqtapi huñunakurqanku iskay kaq | |
| rimanakuypaq “Llapanchikpaq educacion” (LLE). Kaqmanta chaypi gobiernokunapa rantin arí nirqanku | |
| gobierno ruwasqankunawan LLEta yanapanankupaq. Kay iskay kaq rimanakuyqa tukuy kallpanta churarqanku | |
| warmakunapi escuela primaria kaqkunapi, hukkunatapas mana mana educacion formal chaskisqanta | |
| winarqanku (UNESCO, 2000). | |
| 2000 watapipas, huk huñunakuypi, Naciones Unidas (NU) wasipi, Estados Unidospi, 189 gobiernopa | |
| kamachiqkuna kuska llamkanankupaq rimarqanku, pusaq “Metas de Desarrollo del Milenio (MsDM)” | |
| nisqanta sayarichinanpaq 2015 watapaq. Iskay kaq ‘metaqa’ gobiernokunata waqyanku: “2015 watapaq | |
| waqaychana kanqa maymanta hamuq qhari warmi wawakunata llapa cursokunata escuela primariapa allinta | |
| usyanankupaq. (Naciones Unidas, 2000). | |
| Ichaqa, 2010 watapaq, sut’illa karqa pisi gobiernokunallam Llapanchikpaq Educacion (LLE) ñawpaqkunallanta | |
| ayparqanku, utaq 2 Meta DM 2015 watapaq pinsasqa. Huk Llamkaq huñunakuyqa (LLEpa) sasachakuyta tarirqa: | |
| Valiq kachasqanqa lluqsirqa mana allin educacion inclusivata churasqankunamanta Llapanchik | |
| educacionpa agenda chawpinpi. Kayqa wiñayta hark’achkan metakuna nisqanta Dakar llaqtapi | |
| (Senegal). Gobiernokuna achkata llamkanqaku oportunidadta mast’arichinanpaq grupukunaman sasa | |
| hap’iqkunata, minoría étnica nisqankuhina, llaqtapa wakcha runakuna, karupi chakrapi tiyaqkuna, pikuna | |
| maqanakuyrayku, wawakuna mana allin kaqrayku ñakarinku. (UNESCO, 2010, p. 8). | |
| 10 | |
| Cuadernillo politicas educativas Ruwaqkunapaq | |
| ¿Imaraykum LLEpi llamkaqkuna –kay documentopi – warmakunapi taqsayachisqa ayllumanta tukuy kallpanta | |
| churarqanku? Kaypi kachkan nisqanku: | |
| Kayraykum, warmakuna, achka taqsayachasqa ayllu simipi rimaqkunam escuelapi mana allinta yachanku | |
| paykunata huk simipi mana intisqanpi yachachiptinku, sapa punchaw ñak’arinku entendinanpaq. Yaqa | |
| 221 millones warmakuna huk simita wasinpi rimanku, kayqa manam kaqllachu escuelapa simiman | |
| yachananpaq, yachaynintapas qarkaspa wiñananpaq, hamuy yachaykunapa sapintapas hark’aspa. | |
| (Ibid. Pp. 10-11) | |
| Setiembre killapi 2015 watapi, huk huñunakuypi, Naciones Unidas wasipi, 193 gobiernokuna rimanakurqanku | |
| kuska llamkanankupaq chunka qanchisniyuq “Metas de Desarrollo Sostenible” nisqanta. ‘Meta’ 4 llapa | |
| gobiernokunata waqyarqa: allin inclusiva educacionta sayarichinapaq, wiñaypaq yachanankupaq” (Programa | |
| de Desarrollo de Naciones Unidas, 2015). | |
| Llapa cuadernillokuna kay Ayllu Simipi, Hukniraq Simikunapi Ima Educacion (AS HSIE) yanapanku educacion | |
| inclusivapa metanta, astawan churarqanku warmakunapa educacionninpi, taqsayachisqa simi rimaqkunapa | |
| utaq mana atipaq simikunapapas. Kay programaqa, reconocimientopi kachkan “Llapanchikpa educacionqa” | |
| manam chiqanpuni “llapanchikpa” kanqachu sapa llaqtapa, sapa simipa, warmankuna escolarización | |
| aypanankama huk simipi paykuna rimasqanpi entendisqanpipas. Kay cuadernilloqa principiomanta | |
| procesokunamantapas yachachinku, imayna yachaqkunata yanapanqaku kallpachakunku kay AS HSIE | |
| programata paykuna allin liyiq qillqappas ayllu simipi kanankupaq huk escuelapa oficial siminpipas. | |
| UNESCOpa nisqan hina, kay AS HSIE programakunaqa manan educacionllatachu yanapanku. Kay allin | |
| ruwasqa programakunaqa AS HSIE “desarrollo nacional” nisqantapas yanapanku hinallataq llaqtakunapa | |
| huñukuyta ruwanku: | |
| Educacionqa allintapuni ruwachkanku llapa maqanakuymanta amachanankupaq. Kay siglo XXI nisqapi, | |
| escuelakuna yachachiyta munanku warmakunaman yachayninta amachananpaq, tukuy laya runakuna | |
| huñunakuptinku, mana maqanakuspa kawsanankupaq. Tukuy laya religion yupaychaspa, étnicapas, tukuy | |
| rimayninkupas manan escuelanpi qarquspa kanmanchu. Aswanyá kay tukuy laya kayqa, riqsisqa yupaychasqa | |
| kanmam. (UNESCO, 2011, p. 23). | |
| Kay cuadernillo iskay partiyuqmi. Huknin kaqpi rimanku imaynam kanku, imaqpaqmi allinpuni kay AS | |
| HSIE programaqa warmakunapaq mana uyariqpaq utaq wasinpi mana rimaqpaq escuelapa oficial siminta. | |
| Llapa tapunakunata kay AS HSIE programamanta sapa sección nisqanpi ñawparichinku qallarinanpaq. Llapa | |
| kutichisqankuqa escuelapi ruwasqankunamanta rimanku kay AS HSIE programa yaqa llapa tiqsimuyupi. | |
| Iskaynin kaq partiqa, pisi rimaynallapi riqsichinku chayraq maskasqankunata AS HSIE programakunamanta, | |
| hinallataq ruwasqanku leccionkunata chay maskasqankunamanta lluqsirqa; | |
| 11 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin | |
| AS HSIE programapa | |
| Yachaqkuna ayllu siminkupi allin kallpachasqa yachayniyuq kaqtinku, paykuna utqayllaña, allinta huk | |
| simita, vietnam simita, yachanmanku. MOET nisqa [Ministry of Education and Training] kacharqanku | |
| aswan allin yachayniyuqkunata llamkanankupaq Accion de Investigacion MTBBE nisqanpi [Mother Tongue | |
| Based on Bilingual Education]. UNICEFwan yanapakustin; ñuqaykutaq kay yanapayta yupaychaniku allin | |
| kusa kaptin taqsayachisqa simi runapa educacionninpaq (Le Tien, Director Departamento de Educacion | |
| Primaria, MOET, UNICEFpi 2012, p. 6). | |
| T1 | |
| (Tapuna 1) Imaynam warmakunapa | |
| educacionninqa kachkan taqsayachisqa | |
| simikunapi achka ayllukunapi? | |
| Sapa kuti taqsayachisqa simiyuq warmakunaqa educacionpi allin kakuripukuykunata atipanku: | |
| • Sichus paykuna escuelaman yaykunku – achka warmakuna mana yaykuyta atinkuchu yachachiqninkuna | |
| huk simipi, mana yachasqankupi yachachinku; hinallataqmi ayllu siminkuta (AS) manam rimayta | |
| atinkuchu clasepi utaq escuelapa ukunkupi. | |
| • Sichus escuelanpi librokuna kanku – achka mana libroyuq kanku – kaykunataq escuelapa oficial simipi | |
| qillqasqa kaspa atipaq culturata chawpichanku. Yachaqkunapa yachaynin kikin ruwayninpas wasinkupi | |
| llaqtanpipas kaspa, escuelapi rakisqa kanku. | |
| • Suyanchikmi paykuna liyiyta qillqayta yachananta huk simipi manaraq entendisqanpi. | |
| • Suyanchikmi musuq matemática, ciencia nisqantapas huk yachaykunatapas yachananta huk simipi | |
| manaraq entendisqanpi utaq yachayninqa qallarichkanña. | |
| Kay yachaqkunapaq escuelaqa huk kiti mana ancha riqsisqa chaypi yachachinku huk mana riqsisqa | |
| yuyaykunata huk simipi mana ancha riqsisqanpi. Yachachiqkunaqa yachaqkunapa ayllu siminta mana rimasqa | |
| yachaqninkunamanta kayta pensanku “allillamanta yachanku” achka problemayuq kaspa cursonkunata mana | |
| entendiyta atinkuchu. Yachachiqninkuna mana yanapaptin achka yachaqkuna waqlichisqa mana kallpayuq | |
| usyanku. Astawan 50 % warmakunaqa mana escuelayuq, hamunku taqsayachisqa simi llaqtakunamanta | |
| kayqa manam utiriyapaqchu, sichus ñuqanchik yuyanchik chay warmakunapa sasachakuyqa escuelapi | |
| atipaq simillapi rimaptinku. | |
| Chaymi sasachakuy Filipinaspi karqa, manaraq 2009 watapi gobierno oficialmente riqsirqa kay programa | |
| AS HSIEta hinaspa yanaparqa educacion formal nisqata. Taytamamanku tapusqa kaptinku llaqtanpa huk | |
| simipi ¿Imaynam warmakuna escuelapi llamkarqanku?, paykunam kayta kutichirqanku: | |
| Warmakuna escuelapi manam allinchu kanku. Paykuna wasipi ñuqaykupa simipi achkata tapuwanku, | |
| p’inqakuspa escuelapi manam tapuyta atinkuchu, yachachiqqa paykunata rimanku filipino simillapi, | |
| ingles simipipas. (Filipino warmapa taytan, 1 kaq gradupa, Malonepi, 2001, p. 10) | |
| 12 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Yachachiqkuna escuelapi escuelapa oficial siminpi yachachiptinku, mensaje kachasqanqa taqsayachisqa | |
| simiyuq warmakunapaq, ayllu siminqa manam ancha allinchu kanku escuelapi rimanankupaq. | |
| Yachachisqankuqa atipaq culturapi huñukuspa, yachaqkunapa llapa yachasqanta ruwasqankutapas wasinpi | |
| llaqtanpipas mana riqsinkuchu. Kaypi kachasqanqa, kikin culturamanta, tukuy ruwasqanmanta kawsayninpi, | |
| manam chaniyuqchu. Chaymi, wakin yachaqkunapas taqsayachisqa simipa, imatapas ruwarqanku exitoyuq | |
| kanankupaq, achka sasachakunawan kaspapas escuelapi atipaq simikunallapi yachananpaq. Ichaqa ancha | |
| chaniyuqmi paykunamanta wakinpaq. Yupaychasqa kananpaq atipaq simipi, atipaq culturanpi paykunaqa | |
| ayllu siminta saqinqaku. | |
| T2 ¿Ima kakuripukuna AS HSIEpaq kanku? Imatataq | |
| ruwarqanku qispichinanpaq? | |
| Tiqsimuyuntinpi runakuna programa AS HSIEta yanapaspa achka kapuripukunata tarinku, paykuna ruwayta | |
| churayta allin programata atiptinku. Kaypi wakin kakuripupakuna: | |
| • Runakuna ninku AS HSIE programaqa yanqallam. (“Kay llaqtapiqa llapankum escuelapa oficial siminta | |
| yachanku. ¡Chay simiqa llaqtaykupaq siminmi!”) nispa. | |
| • Runakuna ninku AS HSIE programaqa manapuni kanmanchu. (“¡Ñisyu tasqyachisqa simikunam kanku! | |
| Utaq: ¡Wakin simikunaqa mana qillqayuq kanku!”) | |
| • Manaraqmi simipi nitaq educacionpi huk kamachina kanchu AS HSIE programata yanapanankupaq, | |
| chayrayku educacionpi llamkaqkuna, huchuy llaqtakunapi utaq provinciakunapipas mana allinta | |
| entendispa imapaqmi kay programapa allin kasqanta, atinmanku chinkachiyta kay AS HSIEkunanta. | |
| • Huk kamachiy normativa AS HSIE kanmi ichaqa kayqa qapya kuyuq programakunallam, chaymi | |
| chaychallapi warmakunata kuyuchinku ayllu siminmanta oficial simipa ukunpi churanankupaq. Chayrayku | |
| yachaqkunaqa mana atinkuchu ayllu siminpi huk allin tiqsita churayta lecturanpi nitaq qillqananpi, | |
| kaykunam huk cursokunatapas allinta yachanmanku escuela official siminkunapi. | |
| • Kantaqmi huk kamachiy normativa AS HSIE programapaq allin kananpaq, ichaqa manan qullqita | |
| qunkuchu nitaq ninkuchu ruwaqkunaman imaynam, imakunawan kay programata ruwanqaku allinta | |
| qispichinanpaq sayarichinanpaq ima. | |
| Qawasqanchikhina, kaykunallam wakin llapa kakuripupaymanta AS HSIE programapa. Kanmi huk sumaq | |
| uyarina: runa munaqkuna kay AS HSIEwan tarirqanku imaynan kay sasachakuyta llallinmanku ancha sasa | |
| kaptinpas. Qamkuna kay cuadernilluta utaq wakin cuadernillutapas liyispa kay AS HSIE programamanta | |
| yachankichik huk musuq ruwaykunamanta kamachiq-norma ruwaqkuna llamkachkanku, kuska programa | |
| churaqkunawan hinallataq llaqta runakunawanpas wiñachinanpaq takyachinanpaq ima allin qispisqa AS | |
| HSIE programata. | |
| 13 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| P3 ¿Imaynampi AS HSIE programa taqsayachisqa | |
| simi rimaq warmakunata yanapanku huk allin | |
| educacionta chaskinanpaq? | |
| Warmakuna educacion formal nisqanta qallariptinku, paykunawan apamunku siminta, llaqtapa | |
| yachayninkunatapas taytamamanwan yachasqankuta, utaq hukkunamanta wasinkupi llaqtapipas. | |
| Kay llapanmi kanku escuelapi qispichiyta yanapanankupaq. | |
| “Escuela convencional” nisqanpi yachaqkunaqa escuelapa oficial simita wasinpi rimaspa, liyiyta, qillqayta chay | |
| simipi yachayta atinmanku paykunapa entendisqankuta. AS HSIE yachaqkunaqa mana imaypas escuelapa | |
| oficial simita wasinpi uyarispa, liyiyta qillqaytapas ayllu siminpi yachanku – paykunapa allin riqsisqa simi kaptin. | |
| Paykuna allinta liyiyta qillqayta ayllu simipi yachaspanku, huk “nivel básico” nisqanta escuela oficial siminpi | |
| rimayninta atispa, ñam paykuna kusa kachkanku liyiyta qillqayta qallarinankupaq chay simipi. Nisqanhina | |
| kay cuadernillopa qallariyninpi, manañam ima rimanakunapas kanchu kaymanta investigadorpurallanpi | |
| imapaqmi kusa educacion iskay simipi utaq achka simippas. AS HSIEpa yachaqkuna liyiyta qillqayta ayllu | |
| siminpi yachaspaña – confianzawan kaspa – liyiyta–qillqaykunata yachasqankuta astanqaku huk yapasqa | |
| simikunan. | |
| AS HSIE programakunapi, huk educacion simiqa allin hamutasqa huk chaychasqa qallariyta ruwanku: | |
| suqta (6) watamanta pusaq (8) watakama (huk utaq iskay wata qallariyninpa kanman chaymanta suqta | |
| (6) watakuna escuela primariapa kanqaku). Kay ruwayqa llapa allin educacion nisqanpi kachkan: Allinta | |
| yachasun, yachasqanchikman yachasqanchikta churaptinchik, chayllam musuq yachaykunata | |
| allin entendiyta yanapawasun. Yachaqkuna AS HSIE escuelata qallarinku ayllu siminkuta yachaspaña, | |
| chayqa huk allin tiqsin huk simikunata yachanankupaq. AS HSIE yachaqkunaqa astawan unanmanku wakin | |
| yachaqkunamanta riqsisqa escuelapa, liyinanpi, qillqaninpipas escuela oficial siminpi ichaqa paykuna | |
| atipanqaku, entendiyta chayaptinku. | |
| Hamuq diagrama nisqanpi as asllamanta qawachinku imayna educacionpa simin karqa AS HSIE | |
| programakunata qispichinanpaq. Nisqanhina wichay qillqanapi, yachaqkuna hina yachachkanku, ayllu | |
| siminta rimastin tukuy escuela primaria usyanankama hinallataq huk simikunata yachaptinku. Hinaptinqa, | |
| diagramaqa (tiqsimanta qallarispa) winanku ayllu simita cursohinata hinallataq yachachiq simihina huk | |
| kaqnin watamanta (pre-primaria nisqan utaq Grado 1) usyanan watakama escuela primariapa. | |
| 14 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Paykuna huk simukunata yachanku, currículo nisqanpi mañakuptin | |
| Yachaqkuna allin rimayninta qillqaynintapas iskay siminpi ruwachkanku. | |
| Yachachiqkuna rimanku ayllu simita (AS), escuelapa siminta yachachiypi | |
| yanapanankupaq. | |
| Paykuna liyiyta qillqayta qallarinku escuelapa oficial siminta | |
| Paykuna hina wiñachinku rimayninta, escuelapa oficial siminpi. | |
| Yachaqkuna hina wiñachinku rimayninta qillqaynintapas ayllu siminpi (AS) | |
| Yachachiqkuna ayllu simita (AS), escuelapa oficial simintapas rimanku | |
| yachachinanpaq | |
| Paykuna escuelapa oficial siminta yachayta qallarinku. | |
| Paykuna liyiyta qillqayta Ayllu Simipi yachachkanku. | |
| Yachaqkuna mana sasachakuspa Ayllu Siminpi escuelapa vocabulariota mirachinku. | |
| Yachachiqkuna Ayllu Simillatam rimanku yachachinanpaq | |
| Yachaqkuna vocabularionta mast’arispa kallpachanku escuelapi Ayllu Simita rimaspa | |
| Yachachiqkuna yachachinku Ayllu Simillapi (AS). | |
| Simikunapa yachachiynin cursokunahinata, hinallataq rimanku yachinankupaq AS HSIEpi 31 | |
| Kaypi hamuqqa, huk uchuy willaymi imaynam kanku (qilluniqpi) diagrama nisqanpi; uraymanta wichaykama | |
| qallirirqa. | |
| Yachaqkuna Ayllu Siminkupa vocabularion mastat’arispa confianzanta wiñachin | |
| escuelapi ayllu simiwan rimaspa. Uchuk warmachakuna utqhaylla yachapakuyta yachanku | |
| escuelamanta sichus paykuna willayta Ayllu Siminkupi atinku llapa yachasqankunamanta, sapa | |
| punchaw ruwasqankumanta ima. Paykuna mana manchakuspa Ayllu Siminkuta rimanku; chaywan | |
| yachachiqkunapa musuq yachaykunata yachachiptinkupas yachanku; hinallataq, warmakunata | |
| rimapayanku yuyaykunatapas rakinankupaq, kuska llamkanankupaq sasachakuyta allichanankupaq | |
| hinallataq willanakunankupaq tukuy ima ruwasqankuta. Warmakuna escuelapa vocabularionta Ayllu | |
| Siminpata mirachinku yachachiqninkuna allillamanta musuq simikunata Ayllu Simipa yaykuchiptinku. | |
| 3 Malonemanta horqosqa, 2010. | |
| 15 | |
| pixelheadphoto digitalskillet/Shutterstock.com | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Getty/Ridofranz | |
| Paykuna liyiyta qillqayta ayllu siminpi yachanku, uchuk willaykunawan, riqsisqa runakunamanta, | |
| allin llaqtakunamantapas qallarispa. Paykuna imaynam letra nisqanta tupachiyta yachanku rimanakunata | |
| ruwanankupaq, hinallataq imay mudupipas rimanakunata kuskachakuspa tupachinqaku oración nisqanta | |
| ruwanankupaq. Yachachiqninkuna paykunapa kikin “foto-willanakuna” ruwanankupaq kallpachanku, | |
| manaraq paykuna letrakunata qillqachkaptinku, nitaq sapa letrata allinta rimachkaptinku – chayqa | |
| huknin kaq puriymi confianza aypananpaq, kamaq qillqaqkunapi. Paykunapas ayllu siminpa letrankunata, | |
| rimanakunata allinta qillqaspa yachachkanku, qipamanñataq oraciones nisqanta qillqanku. | |
| 16 | |
| iordani/Shutterstock.com | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Paykunaqa escuelapa oficial siminta yachayta qallarinku yachachiqninkuna actividad nisqanta | |
| winaptinku, kaykunam simipa yachayninta sumaqllachin. Yachachiqkuna allinta qawapayaspa huk | |
| planta ruwarqanku, kayman sapa punchaw musuq palabrakunata, frasekunata yapanku, sapa kuti, allinta | |
| ruwanankupaq yachaqkunapa yachasqankuta, musuq simikunata yachayta yanapanankupaq hinallataq | |
| musuq oracionkunata ruwanankupaq. | |
| Yachaqkuna allin kasqanta yachaspa, yachachiqninkuna paykunata tapuyta qallarirqanku escuelapa oficial | |
| siminpi, paykunapa yachayninkunamanta. Kaykunata yachaqkuna kutichinmanku mana sasa rimayllawan | |
| utaq uchuk frasekunawan. Kutichisqankunaqa as asllamanta wiñanku hinaspa chayllapi paykuna musuq | |
| siminpi rimayta atinmanku sapa punchaw llapa ruwayninkunamanta. Paykuna lengua oficial nisqanpi | |
| vocabularionta “sapa punchawpa” ruwaptinku gramatica basicawan huk entendimientota tarichkanku. | |
| Kay llapan ruwayqa yachaqkunaman yanapayta munachkanku huk simita yachananpaq, paykunapurapa | |
| llapa ruwasqankuqa significadowan kanmanku, manañan kaqmanta rimastin palabrakunata nitaq | |
| oracionkunata mana entendiqkunata. | |
| 17 | |
| Riccardo Mayer/Shutterstock.com | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| bodom/Shutterstock.com | |
| Paykuna escuelapa oficial siminpi liyistin qillqastin qallarinku. Yachaqkuna Ayllu Siminta liyiyta | |
| qillqayta yachaspa huk nivel básico nisqanwan kanku, mana sasa kaspa escuelapa oficial siminqa paykuna | |
| astayta qallarinku liyiyta- qillqayta yachayninkunata escuelapa siminman. | |
| 18 | |
| Monkey Business Images/Shutterstock.com | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Paykuna huk simikunatapas yachanku curriculo nisqan mañakuqtin. Achka yachaqkuna AS | |
| HSIE programapa yachayta munanku kimsa utaq achka simikunata escuela primariapi. Huk musuq | |
| simita yachananpaq, kaqllata ruwanqaku escuelapa oficial simita yacharquptinku. | |
| Hamusqanpi kachkan, imakunam ancha allin clasekunapa AS HSIE programapi: | |
| Yachachiqkuna yachaqkunapa Ayllu simillanta rimanku yachachinanpaq ñawpaq | |
| qallariyninpi (yachachinku Grado 2pa usyanankama). Warma yachaqkuna AS HSIE programapa | |
| allintam yachanku hinaspa confianzata hap’inku paykuna Ayllu Siminpi (AS) rimaptinku, musuq | |
| yuyaykunata yachananpaq ruwananpaq, chaykama paykuna liyiytapas qillqaytapas yachachkanku | |
| escuelapa siminpi. | |
| Yachachiqkuna Ayllu Simita, escuelapa oficial simintapas rimanku, primariapi mediapi, | |
| superior nisqanpi ima yachinankupaq (3-5 Gradokunapi). Yachaqkuna ñam confianzawan | |
| kaspa escuela oficial siminta rimanku ayllunkunamanta llaqtamanta rimanankupaq, yachachiqninkuna | |
| ayllu simiwan rimanku matematicasmanta, ciencia nisqanmanta huk cursukunamantapas | |
| yachachinankupaq: | |
| • Yachachiqkuna huk musuq yachaykunata Ayllu Simipi winanku, hinallataq huk ruwayta qunku | |
| yachaqkunaman entendiyta yanapanankupaq. | |
| • Yachachiqkuna allí allillamanta hukmanta kimsakamam (de 1 a 3) allin yupaychasqa rimanakunata | |
| winanku (kayna: inglespi, sistema solar nisqanmanta, tiqsimuyumanta) huk musuq conceptowan | |
| riqsichistin escuelapa oficial siminpi. Chaymanta paykuna kay terminokunata rimanku conceptota | |
| pisillata qawapayaptinku, allillamanta rimastin waqaychanku yachaqkuna allinta entendinanpaq. | |
| Hinallataq paykuna huk uchukyasqapi llapa ruwasqankumanta yachachinku, kaykunawan huk | |
| musuq yuyayta riqsichispa, yachaqkunaman kallpachastin musuq rimayninta rimanankupaq | |
| paykuna kuska llamkaptinku. | |
| • Yachachiqkuna leccionta usyanku yuyaypa huk uchakyasqa qawapayasqanwan Ayllu Simipi; | |
| kaqmanta chaywan waqaychakunku sichus yachaqkuna conceptota allinta entendirqanku. | |
| 19 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Yachachiqkuna Ayllu Simita rimanku escuelapa oficial siminta yanapanankupaq programapa | |
| usyaq kaq watapi. Yachachiqkuna escuelapa oficial siminpi yuyaykunata winaspa yachachinku, hinaspa | |
| yachaqkunata kallpachanku paykuna rimanankupaq imatapas kuska ruwaptinku. Yachachiqkuna allillamanta | |
| rimaspa yachaqkunata eneindiyta yanapanku. Paykuna huk terminomanta kimsa terminokama (de 1 a 3) | |
| winanku, leccionninkunawan riqsichistin, kaykunata yachaqkunaqa yachayta munanqaku hina astawan | |
| grado superiorta aypananpaq. Chaymanta yachachiqkuna cursonta usyanku yachaqkunapa ayllu siminta | |
| rimastin, entendisqanta waqaychakunanpaq. | |
| Hamuq cuadruqa, huk ejemplom imaynam kanku huk programapi AS HSIE, qanchis watapa warmakunapaq, | |
| pikuna pisillata S2 nisqanta clase hawanpi 42 rimarqanku. Qamkuna kayta qawaspa yachankichik, warmakunata | |
| (5 watayuq) liyiyta qillqayta yachachkanku ayllu siminpi, qallariyninpi, pre-primariapi. | |
| Grado | |
| Simikuna | |
| cursukunahina | |
| Rimasqa | |
| qallariynin S2 | |
| Pre-Primaria | |
| Rimasqa S1 | |
| Grado 1 | |
| Rimasqa S1 | |
| Grado 2 | |
| Grado 3 | |
| Grado 4 | |
| Grado 5 | |
| Grado 6 | |
| Rimasqa, Rimasqa, | |
| Rimasqa, | |
| Rimasqa, | |
| qillqasqa qillqasqa S1 qillqasqa S1 qillqasqa S1 | |
| S1 | |
| Rimasqa, | |
| qillqasqa | |
| S1 | |
| Alfabetización Alfabetización Rimasqa Rimasqa | |
| Rimasqa | |
| Rimasqa | |
| inicial L1 (2do S1. | |
| qillqasqa qillqasqa S2 qillqasqa S2 qillqasqa S2 | |
| semestre) | |
| S2 | |
| Rimasqa | |
| qallariynin S2 | |
| Rimasqa | |
| qillqasqa | |
| S2 | |
| Sapallan S1 | |
| S2-S1 | |
| Sapallan S1 | |
| Sapallan | |
| S1 | |
| S1-S2-S1 | |
| S1-S2-S1 | |
| S1-S2-S1 | |
| Pisi rimayllapi, AS HSIE yachaqkuna escuelapi allinta yachanku kayrayku... | |
| • Siminku yachasqankupas, tukuy yachasqanku ruwasqanku ima wasinmankuta llaqtankumanta | |
| amapusqankuqa tiqsin kanku allinta yachanankupaq escuelata qallariptinku. Sapa gradupi churanku | |
| llapa riqsisqankutaña yachasqankutaña huk musuq yuyaykunata entendiyta yanapanankupaq, musuq | |
| yachaykunatapas yachachinankupaq. | |
| • Yachaqkuna allin kanku huk escuelapa oficial simita utaq astawan escuelapa siminkutapas rimaptinku | |
| sumaqlla kusichikusqa yachaykunawan. Escuela primariata usyachkaptinku, yachaqkunaqa allinñam | |
| kachkanku escuela oficial siminkunata rimanankupaq hinallataq astawan yachanankupaq escuela | |
| secundariamanta lluqsispa. | |
| 4 S1: Ñawpa simi otaq Ayllu Simi (AS); S2: escuelaq oficial simin (AS HSIE erqekunaq, qhepa hamuq escuelaq simin). | |
| 20 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| T4 ¿Imaynam AS HSIE programa llamkanku, | |
| igualdad de género nisqanta yanapanankupaq? | |
| Hinapas llapa llaqtakunapa kallpachasqanmantapas educacionpi igualdad de genero nisqanta utaq warmi | |
| – qari kaqlla kananta allinyachinanpaq, warmi wawakuna achka llaqtakunapa –astawan qarikunamanta | |
| – manaraqmi yaykuyta atinkuchu huk allin educacionman. Warmi-wawakuna, taqsayachisqa simi | |
| ayllukunamanta llapanmanta manaraqmi allin kachkanku: | |
| UNESCOpa nisqanmanta: | |
| Warmikunaqa, warmi-wawakunapas mana allin riqsichisqa kachkanku, llapa runakunamanta ancha | |
| qunqasqa tiqsimuyunninpi. Llapa tiqsimuyupa suyunkunapa wiñayninpi, allinyachisqaranku 1990 | |
| watamanta, achka waranqa warmi-wawakuna manaraqmi escuelapi kachkankuchu. Yaqa iskay kimsa | |
| kaqmanta, 796 waranqa mana liyiq nitaq qillqaq runakunamanta, warmikuna kanku. Hinallataq | |
| paykunapuramanta huk hatun parti hamunku llaqtakunamanta taqsayachisqa rimaqkunamanta | |
| Warmikuna taqsayachisqa simiyuq kaqkunaqa, sapi kuti astawan rakisqa kanku llapa oportunidad | |
| nisqanmanta paykunapa warmi- kayninkunata allinyachinanpaq. Warmikunaqa ñak’arinku | |
| “achka”qunqaykunamanta genero nisqankupi, ichaqa étnica sapaqninpi, sapaq religionninpi utaq | |
| rimayninpipas qunqasqa kanku. (UNESCO Bangkok, 2012, p. 24). | |
| AS HSIE programaqa akllasqa kaqninkunata, llaqtakunapa taqsayachisqa simiyuq warmi- wawakunaman qunku : | |
| • Warmi-wawakunaqa ayllu siminta rimayta escuelapi atiptinku, paykuna confianzawan yachayninkunapi | |
| kanku yachanankupaq hinaspa yachasqankunamanta rimanankupaq. | |
| • AS HSIE programaqa taytamamanwan yachachiqkunawanpas rimanakuyqa kallpachanku. | |
| Taytamamankuqa warmi-wawankupa escuelata watukuq rinku wawanpa yachaq masinkunawan | |
| tupanankupaq, yachachiqninkuwan, escuelapa huk runakunawanpas. Kayqa taytamamankuta yanapanku | |
| wawankuna allin kasqanta yachaspa huk yachaq wasipi. | |
| • Warmi – wawakuna confianzawan kanku yachayninkunapi yachananpaq willananpaq ima paykunapa | |
| yachasqankuta, kallpachasqaña kaspa colegionpi kamachiyta atinmanku hinaspa wakin yachaqkunata | |
| yanapanku yachayninpi sasakuna kaptin. Kay allin rimanakuyqa colegiopi warmi-wawata allinta ruwanku | |
| yachayninkupi responsabilidadwan kananpaq colegiomanta lluqsiptinku. | |
| 21 | |
| Anton_Ivanov/Shutterstock.com | |
| chairoij/Shutterstock.com | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| 22 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| T5 ¿Imaynam AS HSIE programa llaqtakunapa kuska | |
| kayninta, nacionpa wiñayninta yanapanku? | |
| 196 chaninchasqa nacionkunamanta tiqsimuyunpi kunan kuna, manan huk simillata rimankuchu. Achka simi | |
| rimaymi kachkan, huk llaqtakunapipas huk oficial simillata riqsiptinkupas. Qipa pachakunapi, políticas educativas | |
| ruwaqkunaqa ninmanku “llaqta wiñayqa” kanman karqa sichus llapa llaqtaruna huk chu’lla simillata rimaptinku. | |
| Llapa achka simikuna hinallataq políticas educativas nisqanqa chay watakunapi, yachachiqkunata munarqanku | |
| huk riqsisqa oficial simillanpi yachachinankupaq. Yachachiqkunatapas yachachirqanku yachaqkunata | |
| muchuchinanpaq sichus ayllu siminta clasenkunapi utaq wakin escuela kitinkunanpi rimaptinku. Chaymantapacha | |
| achka yachachiqkuna yacharqanku clasekunanpi educacionqa atipaq simillaqa manam yanapankuchu | |
| “Llapanchikpaq educacionta” (LLE). Política educativakuna ruwaqkunaqa yacharqankuña huk educacionqa | |
| simikunata rakiqqa yachaqkunaman manam yachachinkuchu runakunata chaninchayta wakin kitikunamanta | |
| nitaq yanapayta nacionpa wiñayninta nitaq llaqtakunapa kuska kaynintapas. Huk estudio ruwasqanpi políticas | |
| educativas Africapa simimanta kaynata nirqa: | |
| … políticapa takya kayninqa, qasi kayninqa, waqcha kayninta pisiyachisqa, económico wiñayninqa, llapa | |
| llaqtakunapa ruwaq institucionkunapas mañakunku llapa rimariykunata, llapa culturakunapa riqsichikuyta | |
| wanasqa recursohinata. (Wolff, 2011. p. 47). | |
| Kunanmi huk hatun rimanakuna kan, wiñasqa globlalizacion nisqanwan, llapa llaqtakuna achka rimayninkunawan, | |
| llapa culturakunawanpas yanapasqa, takyachisqapas kanku, astawan kallpachasqa maqanakunanpaq llapa | |
| mana kaq runakunapa huñunakuywan, nitaq culturankunawan nitaq religionkunawan kikin llaqtanpi huk | |
| nacionkunapipas. AS HSIE programaqa, allin ruwasqa, allin qimisqa, yachaqkunata kallpachanku uqarikuq | |
| sunquyuq kanankupaq siminkunarayku, culturankurayku taytamamankupa chaskisqanmanta, hinallataq allinña | |
| kanku rimanankupaq ruwanankupaq huk runakunawan mana paykunahina qawaqku, rimaqku, ruwaqku | |
| iñiqkupas huk modopi. | |
| T6 | |
| ¿Sayarichiyqa takyachiypas huk programa | |
| educativota AS HSIE astawan chaniyuqchu huk | |
| ch’ulla simi programamanta? | |
| Politica educacionpa ruwaqkuna, llapa llaqtakunapa mana ancha qullqiyuqkunamanta niyta atinmanku AS | |
| HSIEqa astawan chaninchasqa educacionqa huk simillapi yachachiptinku. Ichaqa sichus AS HSIEpa chaninta | |
| patachasun social económico chaninchanwan, mana allin ruwasqa educacionta warmakunapaq taqsayachisqa | |
| simiyuq llaqtakunapa sut’illam kachkan kay AS HSIEqa qullqi churasqanqa hatunyasqa plazopaqmi. Kaypi | |
| kachkan educacionpa investigadorkunapa nisqan, chaninmanta allin kasqanmantapas iskay simipi educacionpa | |
| Guatemalapi: | |
| Allin kasqankunaqa educacionpa iskay simipi mana qullqiyuq llaqtakunapaq churasqankuhina runakunapi | |
| ancha riqsisqa kanku. Yachaqkuna iskay simipi Guatemalapi, colegioman risqankumanta riqsichikuqmanta | |
| hatun tasayuq kanku, ichaqa ayqiq yachaqkunamanta, cursokuna kutipayasqanmanta tasankuqa uchuk | |
| uchukllam. Iskay simipi yachaqkuna allinta qispichinku llapan cursokunata español simitapas. Allin kayninqa | |
| educacionpa iskay simipi takyachisqa kanku costo-beneficio nisqanpi, mana allin kaptin. Huk tiqrayqa iskay | |
| simipi escolaridadman huk qullqi waqaychaymi kanman costo educativopi, yachaqkunapa kutipayachiyta | |
| taqsayachiptin. Educacionpa allin kayninqa qallarichinmi promociónpa hatun índicekunata hinallataq | |
| yachaqkunaman educacion primarianta hunt’achiyta yanapanqa, hinaspa usyayninpa tasakunata mana | |
| ancha qullqipaq mirachinqa. Costokunapa qullqi waqaychayqa iskay simipi educacionrayku kanmanmi yaqa | |
| 5 millones dolareskunapi, kamaq educacion primariapa 100,000 yachaqkunapaq. (Patrinos y Vélez, 2009, p. 1). | |
| 23 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Rawpixel.com/Shutterstock.com | |
| AS HSIE programaqa huk “qallariy” qullqita mañakunku, qullqiqa manam anchachu iñiqchisqamantaqa. | |
| Librukuna liyinkunamanta, yachayninkunata llapa llaqtakunapa chipipiq rapinkunaqa tukuy laya llimpiyuq | |
| siqikunawan qawachiwarqanku mana precisaq kasqankuta, chiqanpuni, kaykunaqa, chayllapi, huk pukllana | |
| kanku warmakunapaq mana imprentayuq kitipi, liyiyllatam yachachkanku. Kay librukunapa ancha kusa | |
| kayninqa primariapa qallariy gradukunapaq, yachaqkunapa ayllu siminpi kaspa, riqsisqa allin kaqkunamanta | |
| kanku, siqikunawan entendinankupaq. Yuraqpi yanapipas sinkisqa rapipa hawanpi kamaqlla kanku sichus | |
| yachaqkunaman willayninkunata munanku hinaspa runakunata siqinkunapi riqsinku. | |
| Pisi rimayllapi, AS HSIEqa aswan allinmi huk simillapi yachachiymantaqa llaqtakunapi achka simiyuqkunapi; | |
| hatun kutipayaskunamanta hinallataq warmakuna ayqisqankunamanta taqsayachisqa simi llaqtakunamanta | |
| pisiyachkaptinku. Kay llapa factorkuna chaninchasqa kaptinku kaqkunamanta atiyta nisun: | |
| … allin yanapayqa ayllu simipi programakunata achka ayllu simikunayuqta huk allin qullqita churana | |
| kachkan chaynam astawan qullqita churanqa huk sistema educativo nisqanpi mana allin kaqta | |
| warmakunapa educacionninpi mayqin simipipas. Huk simi mana atindisqaqa astawan chaninqa millones | |
| de dólares nisqanpi huk mana allin apasqa programakunapi chaynallataq warmakuna millones nisqanpi | |
| mana allin educacionwan kanqaku. (Phlepsen, 2011, p.4). | |
| 24 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| T7 ¿Imakunawanmi allinta qispichin, takyanchinpas AS | |
| HSIE programakuna? | |
| Huk estudio AS HSIE programakunamanta takyachinku tiqsichinkupas huk sistema de educacion formal ukunpi | |
| kaspa yachachiwanchik llapa qispisqa programakunapa kayninkunaqa kikillanmi. Hamuq diagramakunapi | |
| kaypa kaqninkunata huk iruruypi tarinkichik llapa ruwaykunata kallpachananpaq ruwasqankuta huknin | |
| kukninqa riqsichispa yaqa kikin timpupi ruwakunku, hinallatq llapan kaqninqa, yapakunqa ciclokunapi kay | |
| programa kawsanankama. | |
| política | |
| yanapanapaq | |
| AS HSIE | |
| Ñawpariq | |
| investigación | |
| Yanapananpaq | |
| ruwaysinkuna | |
| Plan: chiqanta | |
| sayarichinapaq | |
| Yuyay qispichiy, | |
| puririy ima | |
| Yupaychasqa imakunayuq kallpachasqa | |
| kananpaq AS HSIE | |
| programakuna | |
| Qatipay | |
| chaninchay ima | |
| Yachachiqpa | |
| huñunakusqan | |
| capacitaciónmanta | |
| ima | |
| Allin chaskisqa | |
| alfabetokuna | |
| Liyinapaq | |
| yachanapaqpas | |
| materialkuna | |
| Currículo | |
| nisqan yachachinapaq materialkunamanta. | |
| Plan ruwaqkunapa, sayarichiy ruwaqkunapa AS HSIE programapa, responsabidad nisqaqa rakisqa kachkan | |
| política educativa ruwaqkunapi, educacion llamkaqkunapi, mana – gobiernopa organizacionpa (MGO) | |
| paypa rantinpi kaqkunapi, escuelapa kamachiqninpi, yachachiqkunapi hinallataq llaqta runakunapipas. | |
| Sichus ñuqanchik huk AS HSIE allin kaqta munanchik, política educativa ruwaqkunapa yanapayninqa sut’illa | |
| kachkan kay componentekunapa. | |
| 25 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Ñawpariq investigación: Politica educativakunapa ruwaqkunaqa, runakunapa ruwaqninkunata riqsinku, | |
| paykunam respondinqaku kay ñawpariq investigacionta apananpaq llaqtapa sapa siminpi. Paykuna | |
| chaninchanku kay investigaciónta, sut’i tapukunaman allin kutichina kanqa, kayna tapuptin: | |
| • ¿Mayqin simikunata yachaqkuna rimanku sapa escuelapi, mayqintataq wasinkupi rimanku? | |
| • ¿Ima kaqkunata nacionpa, suyunkunapa llaqtakunapa kuyuchinmanku AS HSIE yanapananpaq? | |
| • ¿Ima factorkuna nacionpa, suyukunapa llaqtakunapapas qipachayta atinmanku susunkachiytapas | |
| programakunapa implementacionpi takyachaypipas? | |
| Chiqan sayarichinapaq plan: Sichus política educativakunapa ruwaqkuna responsable kanqaku programa | |
| piloto nisqan AS HSIEmanta, paykunam tiempota allichanqaku mana usuchinanpaq plan pilotopaq | |
| hinallataq waqaychanqaku kay programata allin purinapaq huk llapa runapa siminpi alfabetoyuqwan | |
| hinaspa kay ayllu simi rimaqkunapas yachachiqhina kanmanku. Programa piloto qhipamanta, política | |
| educativakuna ruwaqkuna riqsinqaku imay mudupi kay programata mastarinmanku musuq escuelakunapi | |
| musuq simikunapipas. Chaynallataqmi riqsinqaku huk organizacionkunata kay mirachiypa planta astawan | |
| wiñachinankupaq. | |
| vectorx2263/Shutterstock.com | |
| Allin chaskisqa alfabetokuna: Politica educativakunata ruwaqkunaqa institucionkunata utaq organización | |
| nisqankunata riqsinqaku, llaqtakunapa musuq alfabeto unanchaypi yanapanankupaq (sichus simi manaraq | |
| qillqasqa karqa) utaq kasqankuta qawapayastin allichanankupaq, sichus ancha ñawpaq kaptin utaq ayllu simi | |
| rimaqkuna sasata tariptinku. Hinallataq politica educativakunata ruwaqkuna waqaychanqaku huk procesota | |
| qawapayanankupaq, allichanankupaq, arí ninankunapaq musuq utaq allichasqa alfabetota. | |
| 26 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Curriculo nisqan, yachachinapaq materialkunamanta: Politica educativakuna ruwaqkuna sut’i | |
| kamachikunata curriculoman AS HSIEpa qunku, kaykunapi kakchan: | |
| • Yachachiqkuna Ayllu Simillapi yachachinku qallariq gradokunata. Paykuna ayllu simipi, escuelapa | |
| simipipas mediata, superior gradotapas yachachinku. Hinaspa ayllu simipi yachachinqaku programapa | |
| usyay kaq watapi escuelapa siminta yanapanankupaq. (wichaypi qawaychik, imaynam escuelapa siminta | |
| yanapanku). | |
| • Yachaqkunapa ayllu simanqa cursohinata yachachinku (uyariy, rimay, liyiy, qillqaypas) qallariy kaq | |
| watamanta usyaq kaq watakama escuela primariapa programanpi. Ayllu simiwan qallarinku alfabetizacion | |
| nisqanta, hinaspa tiqsita qunku liyiyta-qillqayta yachachinanpaq huk siminkunapipas. | |
| • Curriculo nisqanqa yachaqkunamam tiempota qunku escuelapa oficial siminpi rimayninqa huk nivel | |
| básico nisqanta aypanankupaq, manaraq paykuna liyiyta qillqayta atichkaptinku. | |
| • Matematicaspa, cienciakunapa utaq huk escuela yachayninkunapa examenkunaqa kanku rimasqanku | |
| simipi sapa cursota yachachisqankupi. Yachaqkunapa Ayllu siminqa, Iskay siminpas (S2) rimasqa | |
| karqanku yachachinankupaq, tapusqankunapas utaq examenkunapas yachasqanku iskay simipi kanqa, | |
| chaynam paykuna chaninchachkanku yachaqkunapa riqsisqankuta materia nisqanmanta manataqmi S2 | |
| rimasqanmanta. | |
| • Allin kayniyuq mañakusqanqa, riqsisqa programakunapi hinallataq AS HSIE programapi, llapa | |
| cursokunapaq kikinpuni kanku llapallan primariapa gradokunapaq, manam kaqllachu escuela oficial | |
| siminkunapaq. Yachachiq simillanmi mana kaqllachu. (kaqmanta ñawpaq ejemplokunata qawaykuy). | |
| • 1 – 5 gradokunapi mañakusqan competenciakuna escuela oficial simipi yachakunanpaq allichasqa | |
| kachkan, tiempota yaparqanku AS HSIE yachaqkunaman entendiyta atinankupaq simi rimaytapas Allin kaykuna mañakusqan yachakunanpaq, riqsisqa programapa AS HSIEpa ima escuela oficial siminpaq | |
| kaqllam kanku usyaq kaq watanpi escuela primariapa | |
| • Yachachinapaq materialkunata AS HSIE currículopi qimisqa wiñachinku sapa gradopaq, hinaspa sapa | |
| yachachiqman programapi qunku. Kay AS HSIE yachachiqkuna iskay simipi rimaq kanku hinam liyiyta | |
| – qillqayta yacharqanku iskay simipi, chaymi yachachinanpaq materialninkuna qillqasqa kanman escuela | |
| oficial siminpi. | |
| Liyinapaq yachanapaqpas materialkuna. Política educativa ruwaqkunaqa waqaychakunku akllaspa | |
| equipaspa ima ayllu simipi rimaqkunata taqsayachisqa simi ayllukunamanta. Kaykunam yachaqkunapa ayllu | |
| siminpi wiñachinqaku liyinapaq chaninchasqa materialkunata, huk materialkunatapas colegiopa ayllu simipi | |
| yachaqkunapa. Politica educativa ruwaqkuna waqaychanku kay materialkuna impreso kananpaq (libro, | |
| rewista, etc.) hinallataq sapa salón de clasepi rakinankuta, llapankupaq aypananpaq, mañakunku ima allin | |
| oficinakunapi 63wakinta waqaychananpaq. | |
| 6 Material de lectura nisqanta ayllu simipi qispichinapaq, informacionta kaypi tarinki. | |
| http://bloomlibrary.org/landing. | |
| 27 | |
| Mr.Suchat/Shutterstock.com | |
| Monkey Business Images/Shutterstock.com | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| 28 | |
| Parte 1 nisqa: Imayna imapaq allin kaynin AS HSIE programapa | |
| Yachachiqkunapa huñunakusqan capacitacion ima. Politica educativakunapa ruwaqninkuna s’uti | |
| kamachikuqnata qunku AS HSIE programapa yachachiqninkunata huñunakunanpaq kallpachanankupaq | |
| ima: | |
| • Yachachiqkuna allinta rimanku yachaqninkunapa ayllu siminta hinallataq escuelapa oficial siminta | |
| entendinku rimanku, paykunatan huñunqaku AS HSIE escuelapaq, kikin siminpi | |
| • Cursokunata allin ruwananpaq AS HSIEpa yachachiqkunata manaraq huk akllasqa serviciota | |
| qallarichkaptinku yaykuchinku huk programakunaman maypi yachachiqkunata yachachinqaku, | |
| entrenanqaku riqsisqa institucionkunapi. | |
| • Yachachiqkuna AS HSIEpa manaraq formacionninta usyaspa practica nisqanta wasinkupi ruwanku | |
| hinallataq escuelapipas maypi riqsinku yanapanku AS HSIE programata. | |
| • Yachachiqkuna AS HSIEpa churanku kallpachankupas ayllupa siminpi kanankupaq hinallataq | |
| escuelakunapipas mypi entendinku yanapanku ima AS HSIE programata. | |
| Rawpixel.com/Shutterstock.com | |
| • Escuelapa qawaqninkunaqa responsable kanku allin riqsisqa ruwachiyta quptinku serviviopi 74 | |
| 7 Yachachiqkunata kallpachananpaq informacionta tariyta atinkichik kaypi: | |
| http://www.sil.org/sites/default/files/files/institutionalizing_teacher_training_for_mtb_mle_12-2011.pdf | |
| (kay documento qawanaykipaq programa Adobe Reader wan kawaqchik). | |
| 29 | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta | |
| kutichikuna qispirqa, tapurqanku | |
| educacionmanta iskay simipi utaq | |
| achka simipi ayllu simipi.8 | |
| Qallariy | |
| Kay cuadernillopa partinpi política educativakuna ruwaqkunapa investigacionkunata AS HSIE riqsichinku | |
| programakunawan tiqsimuyupa achka llaqtakunapi. Kaypi kachkan tapukuna kutichinapaq, qam política | |
| educativakunata ruwaqhina tariyta atiwaq, AS HSIEpa plan ruwanaykikama llaqtaykipi. | |
| Achka asuntukuna AS HSIE riqsisqa investigaciónwan allin kaspa kaypi yupaychanku: | |
| 1. Llapanmanta investigacionkuna AS HSIEpa Asiapi, Africapi, Latinoamericapi, Pacificopipas chayraqmi. AS | |
| HSIE programakunata churarqanku achka decadañan ichaqa chay programamanta pisi informaciónlla | |
| chay resultado educacionalmanta kachkan, yachaqkunapa resultadonqa manaraqmi kanchu. | |
| 2. Achka llaqtakuna AS HSIE programakunawan mana qullqiyuq kanku chaymi manam yanapayta | |
| atinkuchu achka escuelakunata. Kay programapa kamachiqkuna chaninchasqa documentaciónta | |
| quptinpas, qunqasqa yachaqkunamanta kay investigacionpi aschallam, huk kutikuna astawan aschalla. | |
| 3. Hatunkaray investigaciónta AS HSIE programapi ruwarqanku Estados Unidospi Canadapipas ichaqa | |
| chay llaqtakunapa ruwasqankuqa manam sut’illa kanchu, huk kutikuna, mana chiqan kanchu política | |
| educativakuna ruwaqkunapaq tiqsimuyupa wakin llaqtakunapi. | |
| Kusikuypaq, kunanqa, investigacionkuna AS HSIE programata wiñachkanku. Kay sección nisqanqa riqsichinqa | |
| investigación ruwasqankunamanta AS HSIE pichqa nacionkunapi –Camerún, Guatemala, Filipinas, Vietnam, | |
| Tailandiamanta ima95- kaypi información riqsichisqaqa kutichikunata hamuq tapukunaman qunku: | |
| • ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata escuelapa oficial siminta yachanankupaq yanapanchu? | |
| • ¿Yanapanchu yachaqkunaman aypayta grado yachaykunata huk cursokunapi? | |
| • ¿Kallpachanchu yachaqkunata secundaria escuelaman yaykunankupaq? | |
| • ¿Yanapanchu warmi wawakunata, escuela primariapi éxitota aypayta? | |
| 9 Kaypi, qillqaq runa imanasqa pichqa nacionkunallamanta riman. (1): pay kikinpuni yacharqa imayna datokuna wintusqa | |
| karqa, utaq (2): pay, kay datokunamanta ruwarqaña, chaymi yacharqaña imaynanpi usasqa kanman karqa kay tawa tapukunata | |
| kutichinankupaq kay reporteta apaq . Huk yachaypas kanmi, ichaqa manan llapanchispaqchu utaq kay informacionqa mana | |
| kamaqchu imaynam tests nisqan ruwasqa karqa imaynataq kay datokunata chanincharqanku. | |
| 30 | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. | |
| T1 ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata escuelapa | |
| oficial siminta yachananpaq yanapanchu? | |
| Kimsa nacionpa estudionkuna kachkan: Filipinas, Tailandia, Camerúnpas kay tapunata kutichiyta yanapanku. | |
| Kay estudiokuna willakun yachaqkunapa chaninchasqakunamanta iskay kaq escuelapi sapa nacionpi. | |
| (Qawaychik, sapa llaqtapi yachaqkuna iskay kaq escuelapi kaspa kikin ayllu simita rimanku wasinkupi). | |
| • AS HSIE escuelakuna (utaq “HSIElla”) yachaqkunapa ayllu simita rimaqku astawan escuelapa oficial | |
| simintapas.106 | |
| • Escuelakunapi mana AS HSIE programayuq rimanku escuelapa oficial simillanta. | |
| Huk periodontin suqta watakama, investigadorkuna chanincharqanku yachaqkunapa wiñayninta iskay | |
| kaq escuelakunapi hinallataq iskay chunka mana kaqlla campokunapi kuskachananpaq yachaqkunata | |
| AS HSIEmanta, mana AS HSIEmantapas.117Sapa wata paykuna llapa yachaqkunata chanincharqanku huk | |
| pruebawan, kayqa gobiernokunapa currículo ruwasqanmanta. Llapa pruebakunapi churarqanku huk | |
| seccionta maypi yachaqkunapa yuyayninkuta escuelapa oficial siminpi chanincharqanku. | |
| Figura 1 nisqan (page???) rikuchiwanchik yachaqkunapa wiñayninta escuela oficial simi yachayninpi | |
| Qhawaychik: | |
| • ‘Lub’ nin lubugan, huk rimasqa simipi Luzonpa nortenpi, Filipinas nacionpi; | |
| • ‘PM’ nin patani malay, qullana siminmi Tailanda nacionpa uray suyunkunapi; | |
| • Kom huk sutin, rimasqa simi Kom llaqtamanta rimaqkuna, Camerun nacionpi; | |
| • ‘Ing’ nin inglés, escuelapa oficial siminmi Camerunpi, Filipinaspipas; | |
| • ‘Letra ‘G’ ninmi Grado; | |
| • “General” nisqa, “Lub G3 Ing. General” nisqanpihina ninmi: evaluacionqa llapa ruwaykunamanta , | |
| yachachisqa simikunapi karqa; | |
| • Barrakunapi tumpa yanayasqapi wawakunapa ruwayninta escuelakunapi mana ASEpi qawachiwanchik. | |
| • Astawan yana barrakunapi, warmakunapa resultadonta escuelakunapi AS HSIEpi rikuchiwanchik. | |
| 10 Qawaykuy, 1 kaq partita kay cuadernillopata astawan yachanapaq, imaynam Ayllu Simita cursohinata yachachinku hinallataq AS | |
| HSIE escuelakunapi yachachinankupaq rimanku. | |
| 11 Huk estudio Grado 4 programapa, Patani Malay programamanpi, Tailandia nacionpi, manam winasqa kanchu figura 1pi. | |
| Chay estudio patacharqa yachaqkunata Grado 4 programapa, thai siminkupi allin rimaqninta. Imayna kay yachaqkunapa Grado | |
| 4programapa AS HSIE escuelakunapi nitaq escuela AS HSIE yachaykunapa resultadokunaqa mana kaqllachu karqa Grado 3 kimsapi | |
| Grado 5pichqapipas, investigacionmanta equipoqa Grado 4 programapa resultadokunata wikchupurqanku manan wakinhina | |
| kaptin. | |
| 31 | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. | |
| Figura 1: Tupachina AS HSIE Programapa mana AS HSIE programawan, yachaqkunapa yachayninwan | |
| escuela oficial siminpi utaq nacionpa siminpi | |
| Filipinas | |
| Lub G3 Ing. General | |
| Lub G1 Ing. General | |
| Tailandia | |
| PM G1 Tai simipi qillqasqa | |
| PM G3 Tai General | |
| PM G1 Tai General | |
| Camerún | |
| Estándar | |
| Ayllu Simi chayninta | |
| Kom G6 Vocabulario Ing. | |
| Kom G3 Ing. Liyisqa | |
| Kom G1 Ing. Rimasqa | |
| 0 | |
| 10 | |
| 20 | |
| 30 | |
| 40 | |
| 50 | |
| 60 | |
| 70 | |
| 80 | |
| 90 | |
| Promedio de Grupos (porcentaje nisqa) | |
| Qawachisqa resultadokuna figura 1pi, yaqa kikin kanku AS HSIE yachaqkunata tupachisqa kaptinku mana AS | |
| HSIEmanta yachaqkunawan kikin llaqtamanta kaspa ayllu simi rimaqkunapas yachayninkupi escuela oficial | |
| siminta rimaspa. Warmakuna ASE escuelamanta allinta rikuchinku ventajayuq kasqanta 30 – 60 por ciento | |
| nispanpi yachaqkunamanta kikin gradomanta ichaqa mana AS HSIE clasekunapi. | |
| Figura 1pi, resultadoqa Kompaq G1 Ing. rimasqanpi (escuelapa oficial simin) llapanmanta aswan | |
| confianzawan kanku chay tinkuchisqanmanta, investigacionpa equiponqa kikin tapukunawan tapurqanku | |
| yachaqkunata sapa wata kimsatantin wata. Yaqa 300 Kom yachaqkuna AS HSIE escuelamanta, mana kaq | |
| AS HSIE escuelamantapas, sapa wata examenta ruwarqanku – llapanmanta, yaqa 1,800 yachaqkunamanta. | |
| Achka runakuna utirayasqa karqanku, AS HSIEpa yachaqkunaqa, examen ingles simi rimasqanpi astawan | |
| allinta ruwarqanku huk yachaqkunamanta, mana AS HSIE escuelakunamanta (ingles simillapi). | |
| Figura 1pi, “Kom G3 Ing” nisqapi, rikuchinku Comprension de lectura nisqanqa manan kaqllachu. UNESCOqa, | |
| huk institucionkunapas tarirqanku warmakuna Africamenta mana-HSIE escuelakunamanta pisillata liyiyta | |
| atinku 4 watapi utaq 5pi. Yaqa llapan Kom yachaqkunamanta, iskay kimsa partellam HSIE escuelakunapi | |
| ingles simipi – iska kaq siminpi – liyichkarqanku – iskay grado usyanankama. Kayqa yachachiwanchik, | |
| Kom yachaqkunaqa ASEpa tariparqanku allin califacionta dobleta, comprensión de lectura ingles simipi | |
| wakinmanta mana AS HSIE escuelamanta (ingles simillapi). | |
| Kay investigacionmanta hukkunamantapas datokunaqa chiqanpuni riqsichinku: ayllu simita escuelakunapi | |
| rimaptinku, yachaqkunapa yachayninkuqa liyiyta atinanpaq escuelapa oficial simita rimananpaq manan | |
| taqsayachinkuchu. Aswan ancha allinmi, ayllu siminpi liyiyta qillqayta yachaspa chaynam, rimayta, liyiyta, | |
| qillqaytapas escuelapa oficial siminpi yanapanqa, utqayllaña allinta intindispa. 128 | |
| 12 Kay cuadernillopi, parte 1 nisqapi, niwanchik imaynanpi, imarayku AS HSIE programakuna kallpachanku yachaqkunata allinta | |
| rimanankupaq, liyinankupaq, qillqanankupaq ima, escuelaq oficial siminta. | |
| 32 | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. | |
| T2 ¿AS HSIE programakuna yachaqkunaman | |
| yanapanchu yachayninkunata nivel –grado | |
| aypayta huk cursokunapi? | |
| Wakin runakuna ninku, mana atipaq simikunaqa manam allinchu escuelapi yachachinapaq, manam | |
| siminkunanpi términos académicos nisqan kanchu, yachaqkunaqa allinta yachanankupaq necesitanku, | |
| kayhina terminokunata: ciencia, historia, matemáticas, literatura, estudios sociales ima nisqanta. Kay | |
| cuadernillopa, huknin kaq partinpi (parte 1) willanku chay termino acdemicokunapa chaninchasqata | |
| yachaqkuna yachanankupaq, media primariapi, hamuq gradokunapipas. Huk sapaq cuadernillopi | |
| sayarichiqmanta imayna kasqanta willanku, imaynampi concepto academicokunata Ayllu Simipi | |
| yaykuchirqanku, chaymanta imaynam winarqanku chay termino académico kutichipusqanta escuelapa | |
| oficial siminpi. Kayqa, yachaqkunata kallpachanku astawan yachanankupaq kayna conceptokunata | |
| atisqankumanhina ñawparichinqaku grado primariaman, mediaman superior nisqankama hinallataq | |
| kallpachanchu rimananpaq yachasqanpihina ayllu siminpi utaq escuela oficial siminpihinapas | |
| ¿Sasachakuychu termino académico nisqanku mana kaptin Ayllu Siminpi yachaqkunapaq AS HSIE programapi | |
| primariapa qallariy gradunkunapi? Kay tapuyta kutichinapaq yanapasun. | |
| Figura 2: AS HSIE yachaqkuna, mana-AS HSIE yachaqkunawan yachasqankupi tinkuchiyqa | |
| Camerún | |
| Kom G6 Mat | |
| Estándar | |
| Kom G4 Mat | |
| Ayllu Simi chayninta | |
| Kom G2 Mat | |
| Tailandia | |
| PM G3 Estudios Sociales | |
| PM G1 Estudios Sociales | |
| PM G5 Ciencia* | |
| PM G3 Ciencia | |
| PM G1 Ciencia | |
| Vietnam | |
| Vietnam G1 Mat | |
| Filipinas | |
| Lub G3 Mat | |
| Lub G3 Liyiy | |
| 0 | |
| 10 | |
| 20 | |
| 30 | |
| 40 | |
| 50 | |
| 60 | |
| 70 | |
| 80 | |
| 90 | |
| Promedio de Grupo (Porcentaje nisqa) | |
| *“PM G5 Ciencia” nisqan rikuchiwanchik hayk’a yachaqkuna tariparqanku allin notata (50 por ciento nisqan utaq astawan), Grado 5 Ciencias, | |
| chaninchasqapi. | |
| Tupachiptinchik iskay grupo yachaqkunapa ruwasqanta sut’illam kachkan AS HSIEpa yachaqninkunaqa | |
| astawan allinta ruwarqanku huk yachaqkunamanta kikin llaqtamanta, mana AS HSIEwan kaspa. Yachaqkuna | |
| ASEpa allin kayninqa 15 – 50 por cientopi chaninchana kachkan. Kaypi aswan qawachwan literaturata | |
| investigacionpi, musuqyachisqanta educacionpi occidente llaqtakunapi indicekunaqa allinyasqamanta 5 – 10 | |
| por cientopa allin kachkanku. Kay allin kaksqanmanta indicekuna 20 por ciento astawanqa hatun poblaciónpi | |
| utiyarayapaqmi. Achka runakuna índice wiñasqanmanta 50 por cientopi manam iñiyta atinpankuchu. | |
| 33 | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. | |
| Notakunaqa Kom escuelakunapa, matematicaspi 2, 4, 6 gradokunapaq política educativakuna ruwaqkunaman | |
| chaninchasqa leccionta qunku. Kay programapi (“salida temprana” nisqapi 13),9Ayllu Simipi yachachisqata | |
| sayachirqanku grado 3ta usyachkaptinkuña, chaymanta yachaqkunata 4, 5, 6 gradokunapi yachachirqanku | |
| ingles simillapi. Grado 3ta usyachkaptinku, chunka iskayniyuq Kom AS HSIE escuelamanta warmakunapa | |
| calificacionninqa matematicaspi, yaqa 60 por ciento nisqanpi karqa. Grado 4pi, watintin escuelapi ingles | |
| simillapi warmakunaman yachachiptinku, kay grupopa calificacionninkuqa 40 por ciento nisqakama | |
| urmarqan; chaymanta grado 6pipas calicacionninqa urmarqa 38 por ciento nisqanman. Kay astayqa AS | |
| HSIE programamanta Ingles simillapi yachachiyqa chay warmakunapa yachayninqa uchukyachirqa yaqa 50 | |
| por ciento nisqanman. | |
| Chaykama, yachaqkunapa matematicaspi notankunaqa, ingles simillapi yacharqanku llapallan educación | |
| básica nisqanta, pisi pisillamanta mirarqa 24.9 por cientomanta grado 2pi; 34.3 por cientokama, grado 6pi. | |
| Kay indice allillamanta wiñaspa, kutichiyta atinmanmi unasqa ruwayninta ingles simi allin yachayninpi | |
| clasekunata entendinanpaq. | |
| Pisi rimayllapi: Investigacionkunaqa kay tapunamanta rikuchiwanchik ayllu simipi yachachiyqa allinmi, | |
| manam qipachinchu warmakunapa académico yachaynintaqa educacionta qallariptinku. Chiqanpuni, | |
| ñuqanchik mana kaqta rikunchik. Warmakuna ASEpa escuelakunapi allintam yachanku huk yachaqkunamanta | |
| paykunahina kikin ayllu simi rimaqkuna escuelaman mana – ASEman rispanku. Huk allin kaynim Kom | |
| investigacionmanta, yachaqninkuna ASEmanta salida – temprana nisqanmanta anchatam ñak’arirqanku | |
| astarqaptinku ingles simillapi yachachinankupaq Grado 3 usyasqaskumanta. | |
| T3 ¿AS HSIE programakuna yachaqkunata | |
| kallpachankuchu, secundaria yachanankupaq? | |
| Investigacionkuna kay tapunamanta pisiraqmi kachkan. Kaymanta allin willayta tarinankupaq, | |
| investigadorkuna yachaqkunapa sapan wiñay kaqninta qatipananku pichqa, suqta watakunapi paykuna | |
| escuela primariata usyaptinku. Kusikuypaq iskay investigacionkuna kanmi: Huknin kaq Guatemalamanta, | |
| huknin kaqtaq Camerunmanta, kaykunam kay tapunata kutichiyta yanapanku. | |
| 1999-2000 watakunapi, iskay investigadorkuna huk encuestata aparqanku tawa escuela secundariaman | |
| Guatemalapi, kaypi yaqa llapan yachaqkuna ñawpa maya llaqtamanta karqanku. Invesigadorkunaqa Maya | |
| yachaqkunata tapurqanku sichus escuela primaria mayta paykuna rirqanku yachanankupaq yachachirqanku | |
| español simillapi, utaq taqrusqa simipi, español simiwan ayllu siminwanpas. Kay tapuyqa 1,202 kutichina | |
| karqa. Kay yachaqkunapa kutichisqanqa Figura 3 kachkan: | |
| 13 ‘Salida-temprana’ nisqa programakunapi Ayllu Simipi yachachinku kimsa watapi utaq iskay wata partinpi, chaymanta | |
| yachaqkunata Ayllu Siminta urquspa escuelapa oficial simillanpi yachachinku. Salida-tardía nisqan programakuna rimanku - Ayllu | |
| Simillata - qallariyta, media primariatapas yachinankupaq, chaymantataq yachachinku Ayllu Simita, escuelapa oficial siminwan | |
| taqruspa. Literaturapi investigaciónpaq yachachiwanchik allin kasqankuta kay salida-tardía nisqan programakuna salida-temprana | |
| nisqan programakunamanta. | |
| 34 | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. | |
| Figura 3: Escuela primariapa ñawpaqnin maya yachaqkunapa escuela secundariakunapi | |
| 900 | |
| 800 | |
| Español similla | |
| 810 | |
| Iskay simipi (AS) | |
| Hayk’a yachaqkuna | |
| 700 | |
| 620 | |
| 600 | |
| 582 | |
| 500 | |
| 400 | |
| 392 | |
| 300 | |
| 200 | |
| 100 | |
| 0 | |
| Suyasqa | |
| Chiqam | |
| Guatemalapa Ministerio de Educacionpa huk documento nisqanpi, matricula oficialqa, yaqa 33 por ciento nisqan, | |
| yachaq mayakuna iskay simipi yachachiq escuelakunaman (Ayllu Simipi, Españolpipas) rinku. Kay informacion | |
| tiqsispapi niyta atichwan, chay 1,202 yachaq mayamanta, escuela superiormantaqa, encuestata kutichirqanku, yaqa | |
| 392 yachaqkuna, paykuna hamunku escuela iskay simipi rimaqkunamanta utaq ayllu simillata rimaqkunamanta. | |
| Figura 3pi, kayqa “suyasqa” simi yachachiwanchik, kay grafico urayninpi, ichuq ninpi kachkan | |
| Ichaqa, 582 yachaqkuna 1,202 yachaqkunamanta tapuptinku nirqanku paykunaqa iskay simi yachachiq | |
| escuelamanta hamunku (chaytam rikuchiwanchik, figura 3, “chiqam” nisqanpi). Kay estadisticakunaqa | |
| yachachiwanchik educaciónqa iskay simipi yaparqa indiceta 48 por ciento nisqankama maya yachaqkuna | |
| escuela secundariaman astawan riptinku. | |
| Guatemala nacionpi, manam ancha sasachu yachayqa imakunam – academicokuna, sicologicokuna, | |
| emocionalkuna, politicokuna utaq llapan taqrusqakuna – ruwarqanku maya yachaqkunata educacion | |
| secundariaman yaykunankupaq. Hinallataqmi yachanchik wakin yachachiqkunamanta “iskay simipi escuelakunapi” | |
| astawan rimanku español simita ayllu simimantaqa yachachinankupaq. Chayna kaspapas, educacionqa iskay | |
| simipi escuelakunapa ruwasqankuqa ancha yupaychasqa qawachinankupaq imaynam kanku educacionqa iskay | |
| simipi achka simipipas qallariy gradokunapi imaynam astawan participarqanku educacion secundariapi | |
| Camerunpi, huk estudio experimental nisqanqa, Kom yachaqkunapa mirayninta qatiparqa suqta watakunapa | |
| escuela primariapa (2006 – 2013), AS HSIEpa yachaqkunata astarqanku ayllu siminmanta ingles simipi | |
| clasekunaman, Grado 3 kimsamanta. Primariata usyachkaptinku llapa yachaqkuna huk atipanay examenta quyta | |
| atirqanku escuela secundariata yaykunankupaq. Investigadorkuna chay examenkunapa resultadokunata qawaspa | |
| kayta tarirqanku, Kom warmakunamanta escuela secundariapaq, huk 70 por ciento hamurqanku Kom Ayllu Simipi | |
| (AS) escuelakunamanta, huk 30 por ciento nisqantaq hamurqanku huk escuelakunamanta maypi ingles simillapi | |
| rimarqanku. | |
| Hinaptinpas Kom warmakuna escuela primariata suqta watapi usyaptinku, pisillaraq kachkanku. Kom yachaqkuna | |
| Grado 6pa, allinta ruwarqanku examen de calificación secundariapa ruwasqanqa ancha hatunmi. Chiqan | |
| kasqanmanta, Investigacion educacionpi Ayllu Siminninta niyta atichwan Kom yachaqkunapa yalliyninqa | |
| astawan hatun kanman karqa sichus ASE programakuna kanman karqa Grado 6 usyanankama, manam Grado | |
| 3pi rantinmanta. | |
| Pisi rimayllapi. Kay tópicopi, achka investigacionkunawan kaspapas wanankuraqmi, kay informacionqa qawachinku | |
| AS HSIE programakunamanta wiñaspa yachaqkunapa puriyninta escolorizacion secundariakama apanku. | |
| 35 | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. | |
| T4 ¿AS HSIE programakuna warmi wawakunata | |
| escuela primariapi éxito aypayta yanapanchu? | |
| Kay seccionpi, investigadorkuna yacharqanku imaynam AS HSIE programa warmi wawakunata yanapanku | |
| allinta atipanankupaq primariapi. Risqanmanhina, huk investigacionkuna nirqanku, warmi wawakunaqa | |
| allintam ruwanku qhari wawakunahina escuelapi kikin siminta rimayta atispa yachanankupaq qallariy | |
| gradokunapi. Chiqan nisqanku ASEqa escuelakunapi yanapanmanku warmi wawakunata astawan qhari | |
| wawakunamanta qispiyta qallarisqa gradokunapi. | |
| Figura 4 (uraypi kaq) evaluacionpa resultadokunata rikuchiwanchik kimsa nacionpa: Camerun, Tailandia, | |
| Vietnampapas. Kay resultadokunaqa rakisqa kachkanku: warmi wawa (qilluniqpi) qhari wawa (anqaspi). | |
| Ñawpaq resultadokunapihina, barrakunapi tumpa yanayasqapi qawachiwanchik imaynam atiparqanku | |
| mana – ASE programapi (sutichasqa “estándar”), barrakunapi astawan yanayasqapitaq qawachiwanchik | |
| imaynam atiparqanku ASE programakunapi. | |
| Figura 4: Qhari wawakuna, warmi wawakuna ima, HSIE programapi, mana-HSIE programapi | |
| Kom G6 Mat-Warmikuna | |
| Camerún | |
| Tailandia | |
| Qharikuna-Estándar | |
| Qharikuna-AS chayninta | |
| Warmikuna-Estándar | |
| Warmikuna-AS chayninta | |
| Kom G6 Mat-Qharikuna | |
| ************************* | |
| Kom G3 Lenguaje y Artes - Mujeres | |
| Kom G3 Lenguaje y Artes - Qharikuna | |
| ************************* | |
| PM G2 Estudios Sociales - Warmikuna | |
| PM G2 Estudios Sociales - Qharikuna | |
| ************************* | |
| PM G2 Ciencias - Warmikuna | |
| Vietnam | |
| PM G2 Ciencias - Qharikuna | |
| ************************* | |
| Vietnam G2 Mat - Warmikuna | |
| Vietnam G2 Mat - Qharikuna | |
| 0 | |
| 20 | |
| 40 | |
| 60 | |
| 80 | |
| 100 | |
| Promedio de grupos (porcentaje nisqa) | |
| Llapan casokunapi, warmi wawakunaqa HSIE escuelakunamanta, aswan allintam yacharqanku warmi | |
| wawakunamanta mana - HSIE escuelakunamantaqa. Figura 4pi rikunchikmi imaynam warmi wawakuna, | |
| Ayllu Simiyuq escuelakunapi astawan yacharanku Kom G3, Lenguaje, Artes areakunapi, hinallataq Vietnampi | |
| G2, Matematicaspi. Manam anchatachu qispichirqanku Kom G6 Matematicaspi. Patani Malay (PM) | |
| programaqa ancha allinmi, warmi wawakunaqa, aswan allinta ruwarqanku qhari wawakunanmantaqa, yaqa | |
| llapan cursokunapi aswanraq riqsisqa escuelakunapi. | |
| Pisi rimayllapi: Kunanqa kaypi kaq investigacionkuna yachachiwanchik AS HSIE programakunaqa warmi | |
| wawakunata yanapanku escuela primariapi allinta atipanankupaq. Nisqanchikhina, wichay qillqasqapi, niyta | |
| atinchikmanmi, astawan warmi wawakunaqa éxitota escuela primariapi aypanku, chaynallataqmi escuela | |
| secundaria punkunkuna kichasqa kanqa paykunapaq. | |
| 36 | |
| ISKAY KAQ PARTE: investigacionmanta kutichikuna qispirqa, tapurqanku educacionmanta iskay simipi utaq achka simipi ayllu simipi. | |
| Tukunapaq | |
| Sut’illam kachkan. Warmakunaman, taqsayachisqa simi rimaqkunaman kamachiyqa rinanpaq escuelaman | |
| mana Ayllu Siminta munaqkunaman yachananpaq astawanmi sapaqchakunku educacionpi, economicopi, | |
| politicapi socialpipas. Usyanapaq, AS HSIE ruwayqa iskay chaniyuqmi: Hukninpa costo social económico | |
| nisqanmi, poblacionpa huk allin partinta mana educasqata saqinku watan wata. Hukninpataq costo | |
| económico karqa, kay AS HSIE programata sayarichinanpaq, kaykunaqa kusam karqanku warmakunapa | |
| taqsayasqa simi rimaqkunapa wanaykunawan educacionpi tinkuptinku. Huknillam kay iskaymanta | |
| chiqanpuni atipanqa, achka simiyuq llaqtakuna aypanqaku huk allin educacionta llapanchikpaq. | |
| 37 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| CUADERNILLO PROGRAMA | |
| SAYARICHINANKUPAQ | |
| Qallariy | |
| Kayqa kimsa kaq cuadernilloqa pichqa kaqkunamanta, Ayllu Simipi Huqniraq Simikunapi Ima Educacion | |
| programamanta (AS HSIE). Huknin kaq cuadernilloqa yachachiwanchik llapa asuntukunamanta AS HSIEwan | |
| tiqsimuyumanta. Iskay kaq cuadernilloqa riqsichiwanchik imakunatam política educativakuna ruwaqkuna | |
| ruwarqanku, paykunapa yanapayninqa allinmi sichus AS HSIEqa sayarichinqa kanqa, takyachinqapas sistema | |
| de educacion formal nisqanpi. Kay kimsa kaq cuadernilloqa qawachiwanchik runakunapa yuyayninkuta | |
| pikuna kay AS HSIE programata purichinqaku. Hinallataq imaynam kay programakunamanta willawanku, | |
| allin kasqankumanta maypi AS yachaqkunapa tiqsinmi huk escuela oficial simikunata, hinallataq huk | |
| cursokunata yachananpaq. Tawa kaq cuadernilloqa willawasun comunidadpa ruwasqankuta llaqtapa | |
| ñawpaq culturanmanta, siminmanta, programakunata waqaychanankupaq, hinallataq allin educacionta | |
| wawankunaman qusqanta. Pichqa kaq cuadernilloqa estudiokunata AS HSIE programamanta Asiapa pichqa | |
| país nisqanpi riqsichiwanchik. | |
| Sapa kuti tapukuna runakunapa tapukusqanqa AS HSIEmanta kay cuadernillopa sapa seccionpi | |
| qallarinankupaq churarqanku. Kutichisqan tapukunata riqsisqa leccionkunapi AS HSIE programapa | |
| tiqsimuyu muyurinpi kachkan. Kay ejemplokuna tukuy laya programapi qawachiwanchik kamachaspalla | |
| imaynam runakuna huñunakuspa llamkachkanku huk plan nisqata ruwanankupaq, sayarichinankupaq, | |
| takyachinankupaq AS HSIE programakunata yachaqkunaman yachayta yanapanku hinaspa chayna aypayta | |
| atinmanku allin educacionta. | |
| T1 ¿Imaraykutaq kay AS HSIE programakuna allin | |
| kanman? ¿Imakunataq allichanmanku? | |
| Educacionpa munasqanqa warmakunata yanapanku yachayniyuq kananpaq, yupaychananpaq, allin kayniyuq | |
| kananpaq chaykunawan ayllunkunapa mirachiy runa kanqa, hinallataq llaqtanpa allin runa responsablepas. | |
| Escuelapi allinta kanankupaq, yachaqkunaqa competencias de aprendizaje (allin kay yachanapaq) nisqanta | |
| aypanmanku, kaykunaqa sapa watapaq sapa cursopaq curriculo gobernamantal nisqanpi kachkan. Ichaqa | |
| yachaqkunaqa yachaykunata manam aypayta atinqakuchu sichus yachachiqninkunapa rimasqanta clasepi | |
| manam entendinqakuchu. | |
| Yachaqkunapaq mana yachayta atirqankuchu utaq escuelapa oficial simita wasinkupi mana imaypas rimankuchu, | |
| escuelaqa qallariyninpi manch’arichirqa, chaymanta mana ima atiy ruwana, chaymantataq mana kallpayuq kanku. | |
| Kaymi nin, imarayku achka wawakuna, taqsayachisqa simiyuq ayllukunamanta manam escuelata rinkuchu. 2005 | |
| watapi, Banco Mundial kayta nirqa: “Pichqa pachak por ciento warmakunaqa manam imaypas escuelata rispa, | |
| tiqsimuyunpa comunidadkunapi tiyanku maypi escuelapa siminqa manam anchachu utaq manam imaypas wasipi | |
| rimarqankuchu. (Banco Mundial, 2005, p. 1). Chay porcentaje nisqanqa manam pisiparqachu, chiqanpuni astawan | |
| hatunyachirqa, hina kallpachaptinku UNESCO, UNICEF, huk agenciapas, organizacionkuna tiqsimuyuntinpipas, | |
| utaq wakin gobiernokuna taqsayachisqa simiyuq ayllukunapas kay situacionta allinyanankupaq. | |
| Achka taytamamakuna, yachachiqkuna, investigadorkunapas yachanku yachaqkunapa sasa kayninta sichus | |
| paykuna encuelapi ayllu siminta mana rimayta atiptinku. Qawasun uchukllapi, tukuy laya sacachakuna hinaspa | |
| imay modopi AS HSIE sapankamata allinyachimanku. | |
| 38 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| Sasachakuy: Yachaqkuna entendinanta, rimananta escuela oficial simita suyanchikmi yachanankupaq | |
| qallarisqan punchawmantapacha escuelapi, wasinpi mana rimaspapas. Chaymanta yachaqkunaqa | |
| yachayta atimanku qillqayta, rimayta, yuyarimuytapas rimanakunata yachachiqninkupa rimasqanta. | |
| Ichaqa mana intindispa, paykuna manapaschá atinqakuchu siminpi tuqyachiyta rimanakunata | |
| kaykunawan oracionkunata musuq riqsinakunata ruwanankupaq. Huk investigador, India nacionpi | |
| kayna kasqanmanta 2005 watapi nirqa: | |
| Warmakuna mana intereswanhina karqanku yachachiqpa rimasqanwan.Paykuna chusaqta utaq | |
| yacachiqta qawarayarqanku, hukkunapipas pizarrata maypi huk letrakuna qillqasqa karqa. Yacachiqqa | |
| chiqanpuni yachan, warmakuna manam entendisqanta paypa rimasqanta, chaymi payqa explicacionta | |
| ñut’u ñut’ullata rakhu kunkawan hatunmanta qurqa. | |
| Chaymanta, yachachiqqa sayk’usqaña kaspa, musyarqa uchuk warmakunaqa ancha chinkasqa kasqanta, | |
| chaymi pay yachaqkunaman mañakurqa qillqayta qallarinankupaq pizarrapi letrakuna kasqanta. | |
| “Wawachaykunaqa ancha allin kanku, pizarrapi kasqanta qillqaspa. Paykuna Grado 5 aypaptinku | |
| atinqakuchá qillqayta llapa kutichinakuta hinaspa yuyarimuytapas. Ichaqa, iskay warmakunallam Grado | |
| 5manta, chiqanpuni, rimayta atinku [escuela oficial simita]”, chayna yachachiq nirqa (Jinhgran, 2005, p. 1) | |
| AS HSIEpa nisqan: Allin kallpachasqa AS HSIE programakunapi, yachachiqkuna Ayllu Simita | |
| yachaqkunapata rimanku huk simitahinata yachachinankupaq escuela primaria usyanankama. | |
| UNESCOqa nin imaynanpi kay ancha kusa: | |
| Rimasqa simi yachachinapaq ancha chaniyuqmi yachayninta kallpachanapaq. Chaymi | |
| wasimanta tukuy yachayniyuqta escuelapa yachaqniyuqwan huñuchwan, wawakunapa ayllu | |
| siminkuta rimaspa, kaykunawan yachanqaku yachachinqaku ima escuelapi.Kayqa wawakunata | |
| yanapanku astawan wiñachinanpaq yachay kaqninta, qillqayta liyiyta ñawpanankupaq | |
| hinallataq huk simikunatapas yachankupaq. (UNESCO, 2007. p. 19). | |
| Sasachakuy: Leccionkunaqa, librokunapas atipaq culturapi churqanku, hinaspa pisiyasqa llaqtamanta | |
| yachaqkunapa riqsisqanta, yachasqankutapas qunqanku, kay yachaykuta warmakuna yacharqanku wasinpi | |
| llaqtanpipas. Chayrayku, wayna, sipas yachaqkuna manam rimayta atinkuchu yachasqankunamanta | |
| yanapakunanpaq, rimaspaqa intindiyta atinmanmi, suyasqankuta escuelapi yachanantaq. | |
| AS HSIEq nisqan: Yachachiqkuna allinta rimanku wawakunapa Ayllu Siminkuta hinaspa | |
| yachasqankuta rakinakunku. Paykuna sapa punchaw ruwasqankuta qawachinku warma | |
| yachaqkunaman yanapananpaq musuq conceptokunata entendinanpaq. Yachachiqninkuna | |
| rimananpaq, musuq yuyaykunata ruwanankupaq kallpachaptinku, yachaqkunaqa confianzawan | |
| kanku yachayninkunapi allinta yachanankupaq. Chayna kaspa, llaqtapa simin rimasqa kaspa | |
| escuelapi, taytamamakuna, huk runakunapas llaqtamanta, kusisqallaña kaspa, astawan clasepa | |
| tukuy ruwanankunapi winakunku, hinaspa yanapanku tinkuchiyta currículo escolar nisqanta | |
| comunidadpa yachasqankunawan, ruwasqankuwan ima. | |
| 39 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| Sawdo Japakiya qhari wawapa taytanmi, jardín de infancia nisqanpa, kay qhari wawa Escuela | |
| Ban Prachan programaman rin, Iskay Simipi Educacion BLM Patani Malaypa, Tailandiapi. Chay | |
| wawapa taytan willarqa imaynam wawan rimayta, liyiyta ayllu siminpi wiñachirqa hinallataq thai | |
| simipipas escuela qallariqanmantapacha: | |
| Wawayta qhawaspa, yacharqani imaynam pay estudionkunamanta kusikun. Escuelamanta | |
| kutimuptin, yachachiqninpa tukuy kamachisqanta qatipan, kaykunatahinata, imaynam tareakuna | |
| ruwana utaq siqiypas ruwana… Kunankunaqa, qhatuman rantiq riqtiyku, hinam pay mañakunpuni | |
| libronkunata utaq cuadernokunata siqinanpaq maypi pay qillqayta atinman kusikunanpaq. ¡Payqa | |
| anchatam kusikun estudiaspa! .1410 | |
| Sasachakuy: Suyanchikmi yachaqkuna Ayllu Siminpi liyiyta qillqayta yachanantaq manaraq paykuna | |
| entendiyta rimaytapas atispa. | |
| AS HSIE nisqan: Yachaqkuna Ayllu Siminpi liyiyta qillqaytapas yachanku. Kikin tiempopi, | |
| paykuna qallarinku yachayta, entendiyta rimaytapas escuelapa oficial siminpi. Paykuna | |
| confianzawan kanku liyiyta qillqaytapas Ayllu Siminpi atiptinku, hinallataq entendiyta rimayta | |
| atiptinku escuelapa oficial siminta, yachachiqkuna yanapanqaku yachayninkunata astayta huk | |
| musuq simiman. Banco Asiatico de Desarrollo willawanchik imaraykum kay procesoqa ancha | |
| chaninniyuq: | |
| Huk llaqtakunapa allin yachayninkuna hinallataq llapa ñawpasqakuna neurociencia cognitiva | |
| nisqanmanta yachachiwanchik warmakunamanta, achka simiyuq educacion ayllu simipi (AS | |
| HSIE) kaqkunapa, kay warmakuna yachayninkunata allinta mirachinku ayllu siminkunapi | |
| hinallataq nacionpa siminkunapipas (ACDP Indonesia, 2014, p. 3). | |
| Pisi rimayllapi, allin ruwasqa AS HSIE programakuna, allin sayarisqa, allin purichisqa yachaqkunapi kaynam | |
| resultadokuna: | |
| Achka simipi rimaqkuna. Yachaqkuna kallpachasqa kanku iskay simita utaq astawanpas escuelapi | |
| rimaptinku yachanankupaq hinallataq huk runakunawan rimanakunankupaq ayllu ukunpi utaq hawanpi. | |
| Achka simipi liyiyta qillqayta yacharqanku. Paykuna liyinku qillqankupas yuyayninkunawan iskay simipi | |
| utaq llapan simikunapi | |
| Achka culturayuq. Yachaqkunaqa kuyayninta, yupaychantapas kikin culturanpata llaqtanpatapas | |
| waqaychanku, hinallataq rimanakunku confianzawan, respetowan huk runakunawan mana paykunahina | |
| qawankuchu, rimankuchu nitaq iñinkuchu. | |
| Atipaq yachaqkuna. Paykuna educacionpi llapan munasqankuta aypanku hinallataq yachanankupaq | |
| kuyayninta kawsanankama mirachinku. | |
| 14 Kayta t’ikraranku Pratya To-Itae: Noticias del Sur, Instituto Isramanta. Nivel Inicial del Tercer año de escuela Bilingüe: La Respuesta | |
| para la Educacion de Niños en el Área de la Frontera Sur. Domingo, 03 de enero 2010 19:10. | |
| 40 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| T2 ¿Imaynam AS HSIE yachaqkuna liyiyta, qillqayta | |
| ima yachanku kikin siminpi hinallataq hukkunapi | |
| utaq aswanta simikunapipas escuelapi? | |
| Llapa warmakuna escuelata qallarinku yachayninkunawan, taytamamankumanta yacharqan wasipi, ayllupi ima. | |
| Llapa yachaykunamanta escuelaman apasqanqa kachkanmi huk yachaynin rimanankupaq yachanankupaq ayllu | |
| siminpi (AS). Ayllu Siminqa ancha allinmi huk simikunata yachananpaq hinallataq matematicasta, cienciakunata | |
| huk escuela cursonkunata yachanankupaq. Imayna paykuna yachankuña Ayllu Siminta, chayqa aswan allinmi | |
| paykunapaq lecto-escritura nisqanta yachanankupaq. Yachaqkuna confianzawan kanku liyiyta qillqayta | |
| ayllu siminpi atispa hinallataq paykuna qallariy nivelta escuelapa oficial siminta aypanku mana sasachakuspa | |
| tuqyachispa, chayna kaspa allinmi kachkanku liyiyta qillqayta yachanankupaq chay simipi. | |
| Diagrama uray kaqpi AS HSIE procesota kicharin yachaqkunata yanapananpaq utqaylla, confianzawan rimayninpi, | |
| liyinanpi qillqayninpipas ayllu siminpi, chaymanta escuelapa oficial siminpi hinallataq huk simikunapipas curriculopi | |
| mañakuptinku.Kay diagramata qawaspa, uraymanta qallarisqanta wichaykama risqanta, yachankichik sapa paso | |
| nisqanqa yachaypa tiqsinman tikrasqanta hamuq pasopaq. | |
| Paykuna yachanku huk simikunatapas currículo mañakuptinku. | |
| Yachaqkuna wiñachikkanku mana sayk’uspa rimayta qillqayta iskaynin simipi | |
| Yachachiqkuna Ayllu Simita rimanku escuelapa siminta yachachiyta | |
| yanapanankupaq | |
| Paykuna liyiyta qillqayta qallarinku ecuelapa oficial siminta. | |
| Paykuna wiñachikkanku mana samaspa rimayta escuela oficial siminpi. | |
| Yachaqkuna wiñachikkanku mana sayk’uspa, rimayta, qillqayta ima Ayllu Siminkupi. | |
| Yachachiqkuna Ayllu Simita escuelapa oficial simintapas rimanku yachachinankupaq. | |
| Paykuna yachayta qallarinku escuelapa oficial siminta. | |
| Paykuna liyiyta qillqayta yachanku ayllu siminpi. | |
| Yachaqkuna utqayllata wiñachinku ayllu siminpi hinaspa escuelapa vocabularionta mastarichin. | |
| Yachachiqkuna Ayllu Simillata rimanku yachachinanpaq. | |
| Yachaqkuna Ayllu siminpa vocabularionta mast’arichinku hinallataq confianzata wiñachinku | |
| ayllu simita escuelapi rimaspa. | |
| Yachachiqkuna Ayllu Simillata rimanku yachachiptinku. | |
| Paso pasonta proceso nisqanpi, simikunata cursohinata yachachinankupaq, | |
| hinallataq yachachinapaq rimanku tukuy escuela primariapi 1511 | |
| 15 Ruwapayasqa S. Malonemanta, 2010. | |
| 41 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| Kay diagramaqa, sapa pasota manam churanchu huk akllasqa gradoman, índice de progresión nisqanqa | |
| hukkunamanta depende winasqa simikunamantapas, yachaqkuna yachanam kachkan escuela primariapi. | |
| Kay llapanmanta, yachaqkuna aypaymanku allin kayta, éxito nisqanta, sapa pasopi huk simita yachaynanpi, | |
| chaynam paykuna astawan confianzawan, kallpachakuspa kanqaku entendinanpaq, rimananpaq, liyinanpaq, | |
| qillqananpaqpas iskay simipi utaq escuelanpa llapan simipi. | |
| Hamuqpi, pisi rimayllapi willawanchik (anqaspi) imaynam sapa paso kanku diagramapi; qallarisun | |
| urayninmanta. | |
| Yachaqkuna Ayllu Siminpa vocabularionta hatunyachinku hinaspa kallpachasqa kanku | |
| Ayllu Siminta rimaspa escuelapi. Uchuk warmachakuna ayllu siminta rimanku masinkunawan, | |
| ayllunkunawanpas rimanakunankupaq manaraq educacion formalta qallarispa. Huknin kaq ruwana | |
| kachkan yachasqan simipa, mirachiy Ayllu Siminpa vocabularionta, chayna kaspa paykuna allinta, | |
| kallpachaspa rimanmanku maypi munasqankupi, clasekunapa ukunpi utaq hawanpi. | |
| Yachachiqkuna yachaqkunata yanapanku allinta rimanankupaq, willakunata paykuna liyiptinku | |
| yachaqkunaman, chaymanta tapukunata ruwaptinku yachaqkuna hamutananpaq, rimananpaq | |
| llapa uyarisqankunamanta. Hinallataq yachachiqkuna yachaqkunaman proyectokuna qunku maypi | |
| llamkanqaku, rimanqaku huñunakuspa sasakunata, equipopi paskanankupaq, chaymanta willanqaku | |
| ruwasqakunamanta entendisqankunamantapas. Yachachiqkuna yachaqkunaman kallpachanku | |
| tapukunata ruwanankupaq hinaspa sut’i kutichikunata qunku yachaqkuna entendinanpaq. Hinallataq | |
| paykuna winanku musuq rimanakunata vocabularioman Ayllu Simipi, chaynam yachaqkuna | |
| entendinqaku imata nin musuq rimanakuna, hinaspa rimayta qillqayta atinmanku hamuq | |
| yachanankunapi. | |
| Kaypi kachkan investigadorkunapa willawasqanku, imaynanpi ancha kusa warma yachaqkunata | |
| kallpachayqa ayllu siminta clasekunapi rimanankupaq: | |
| Getty/Ridofranz | |
| Investigacionkuna niwanchikmi warmakunapa yachayninqa, simita rimananpaq, uyarinanpaq, | |
| entendinanpaq ima, imata nin rimasqa qillqasqa rimanakunaqa riqsichisqa, tinkisqa kachkan | |
| qhipa kaq qispisqa alfabetizaciónpa liyiypi, qillqaypi, kunkapi simikunata t’uqyachiypi ima. (Panel: | |
| Temprana Alfabetización Nacional, 2009, p. 2). | |
| 42 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| Yachaqkuna liyiyta, qillqayta ima Ayllu Siminkupi yachanku. Yachachiqkuna yachaqkunaman liyinata | |
| qillqanata riqsichinku Ayllu Siminkupi – paykunapa allin riqsisqanta – kayrayku: | |
| … liyinapaq allin kayninqa entendiymi. Entendiytaqa warmakuna aypanku t’inkichispa paykunapa | |
| liyisqankuta, ñawpaq yachayninkunawan. Warmakuna mana materialkunawan liyinanpaq kaspa, | |
| yanapakusqa yachasqankullapi, ichapas siminkupi, llapa culturakunapi utaq geografiapipas, chiqanpuni | |
| manam allinchu kanku. (Prouty, 2009, pp. 17-18). | |
| Yachachiqkuna AS HSIEpa yachaqninkunata yanapanankupaq liyiyta qillqayta Ayllu Siminpi “iskaychasqa | |
| yachaykunawan” ruwanku. Yachaqkunaqa alfabetonpa letrankunata hinallataq imaynam simin ukupi | |
| t’ukyanku sapa letrakuna, chaytapas yachanku. Paykuna kay yachaykunata allinllata palabrakunata, | |
| oriacionkunata yachapakustin rimanku. Hinallataq paykuna yachapakunku allinta sumaqllata qillqayta | |
| letrakunata, palabrakunata oracionkunatapas. | |
| Yachaqkuna palabrakunata sumaqta rimayta yachanankama, oracionkunatapas allin qillqayta yachanankama, | |
| yachachiqkunaqa entendiyta yanapanku liyiypas, qillqaypas chaninchasqa ruwaykunam kanku. Paykunam | |
| yachaqkunam mana sasa willaykunata Ayllu Siminpi qunku wakin runakunamanta, llaqtakunamanta, | |
| ayllupa ruwaykunamantapas hinallataq yachaqkunata kallpachanku sapa rapipa imagenkunawan historiata | |
| “liyinakunanpaq” paykunapura. Hinallataq paykuna yachaqkunaman kallpachanku kikin paykunapa | |
| historiankunata qillqayta – kikin siminpi t’ukyachiyta atispa –masinkunawan willanakuspa. Yachachiqkunaqa | |
| hina hay “iskaychasqa yachaykunawan” llamkachkanku chawpichaspa chiqan significadopi yachaqkunata | |
| yanapakunankupaq confianzawan liyiyta qillqaytapas Ayllu siminta. Kaypi kachkan yachachiqkunapa nisqanta | |
| kay iskaychasqa yachaykunamanta huk tallerpi curriculokunapa nisqanmanta As HSIE, Etiopia nacionpi: | |
| Ñuqayku astawan significadopi churakunchik manam ancha musuq materialkunapi ruwasqaykupi . Achka | |
| kutikunapi wawanchik tawantin yachaykunata manam ruwayta atinkuchu [uyariyta, rimayta, liyiyta, | |
| qillqayta] huknin mana kaptin… Ñuqaykum kallpachaniku rimananta, hamutananta, libre qillqananta | |
| ima astawan kallpachinanpaq. | |
| Coordinadorpa nisqanqa, AS HSIE programamanta, iskaychasqa yachaykunawan llamkaq Pakistan Nacionpa | |
| nor-oeste nisqanpi, yachaqninkunamanta iskay wata llamkasqanmanta AS HSIE kayta nirqa: | |
| Yachaqninchikqa AS HSIE escuelakunamanta liyiyta, qillqaytapas atinku, iskay wata estudiasqanmantapacha | |
| hallariy nivelpi, chaykamaqa escuela no gubernamental nisqankumanta yachaqkunaqa manam liyiyta | |
| nitaq qillqayta atinkuchu Grado 5 kaspapas. | |
| Yachaqkunaqa escuelapa oficial siminta yachayta qallarinku. Yachaqkunaqa escuelapa oficial siminta | |
| yachayta qallarinku kayna ruwaykunawan “uyariy – qhaway – ruway” yanapaqku mirachiyta simikunata | |
| simin ukupi tuqyasqanta, vocabularionta. Qallariyninpi, yachachiqkunaqa mana sasa kamachinata kayhinata | |
| kamachirqanku: “Sayariy”, utaq “Punkuta tuqsiy”. Yachaqkunaqa uyarispa qawanku yachachiqkunapa | |
| kamachisqanta hinaspa achka kutikuna ruwarqanku. Chaymanta, paykuna kaqmanta uyarispa | |
| ruwaykullankutaq. Sapa punchaw, yachachiqqa musuq rimanakunata, frasekunatapas yapaykullankutaq | |
| leecionkuna sumaqlla ruwasqa kananpaq plan ruwasqankuhina. | |
| 43 | |
| Getty/mofles | |
| Getty/Ridofranz | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| 44 | |
| Getty/Courtney Hale | |
| Getty/Feverpitched | |
| Yachachiqkuna rikusqankuta willachkankupuni kimsa utaq pichqa semanamanta, paykuna yachaqkunata | |
| rikurqanku tukuy lawpi escuelapi kamachikunakustin huknin hukninman samaptinku. Kay puntopi | |
| yachachiqkuna yachaqkunaman tapuyta qallarinku paykuna kutichiyta atinmanku hukwan utaq | |
| rimanakunawan. As asllamanta, kay tapukunaqa suyanku kutichinakuna astawan hatunyananta, hinaspa | |
| chayllapi yachaqkuna rimayta atinmanku mirachisqa vocabulariowan tukuy ima kasqanmanta yaqa riqsisqa | |
| paykunapapaq. Yachachiqkunapas yupaychanku hayk’a tiempopi tapunakuna – kutichinakuna ruwanku | |
| yachaqkunata riqsichiyta yanapananpaq, imaynan gramatica kanku huk musuq siminpa. | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| Getty/mmg1design | |
| Getty/Ridofranz | |
| Warmakuna liyiyta qillqayta qallarichkanku, escuelapa oficial simita. Ña yachaqkuna yacharqaptinku | |
| liyiyta qillqayta Ayllu Siminpi, ñam paykuna entendiyta rimaytapas escuelapa oficial simipi “sapa punchaw” | |
| rimanankupaq allinllaña kachkanku chay simipi (S2) lecto – escritura qallarinanpaq. Yachachiqkunaqa | |
| yachaqkunaman escuelapa oficial siminpa alfabetonta, yachayta yanapanku hinallataq simi ukunpi sonido | |
| tuqyasqanmanta sapa letrawan. Paykunam yachaqkunaman hamutayta kallpachanku imaynam yacharqanku | |
| liyiyta qillqayta Ayllu Siminpi hinam kay riqsisqanta qunman liyinapaq, qillqanapaqpas musuq simiman. | |
| Yachachiqkuna, educacionpi llamkaqkuna, taytamamanpa kusikuynin kusam astawan kaykunamanta | |
| yachaqkunata qawaptinku imayna utqaylla alfabetizacionpa yachayninkunata karqanku escuela oficial | |
| simipi, yachachiqnin kay procesota qatipanku. | |
| Yachaqkuna huk simikunatapas yachanku sichus currículo nisqanpi kamachin. Yachaqkunaqa achka | |
| AS HSIE programakunamanta rimayta yachanku kimsata utaq astawan simikunata escuela primariata usyaptinku. | |
| Huk musuq simita yachanapaq ruwana kachkan wichaypi nisqanhina, escuelapa oficial simita yachanapaq. | |
| Simikunata rimastin AS HSIE programakunapi yachachinapaq. | |
| AS HSIE yachachiqkunaqa pisi pisimanta yachaykunata qatipanku escuela primariapi yachachinankupaq. | |
| Yachachiqkunaqa yachaqkunapa Ayllu Simillapi rimanku qallariy gradokunapi yachachinankupaq (preprimaria nisqan, utaq Grado 1, ichapas Grado 2ta tukunankukama). Imayna yachaqkuna ñam riqsinkuna ayllu | |
| siminta yachachiqkuna ayllu simipi yachachinqaku matematicasta, cienciata, estudios sociales nisqantapas. Imayna | |
| liyiyta qillqaytapas Ayllu Siminpi yacharqankuña qallariy gradokunapi, AS HSIE yachaqkuna allin s’apiyuq kanku, liyiyta | |
| qillqayta yachanankupaq escuelapa oficial siminpi, vocabulario oral nisqantapas wiñarqachispa chay simipi. | |
| Yachachiqkuna Ayllu Simita, escuelapa oficial simintapas rimanqaku media primariata yachachinankupaq. | |
| Yachaqkuna grado media primariapi, kallpachasqaña kanku escuelapa oficial siminpi lliw yachasqankumanta | |
| rimanankupaq. Paykunapas yachayninkunawan kallpachasqa kanku Ayllu Siminkupi matematicasta, cienciasta, | |
| huk imakunatapas escuelapi yachanankupaq. Sichus kaypi exitota ayparqanku, chayqa paykunam kallpachasqaña | |
| kanku hamuq yachaykunapaq –escuelapa oficial siminta rimaspa, Ayllu Siminkutapas ima, chaykunawan | |
| yachanankupaq –. | |
| Yachaqkunata yanapanankupaq iskaynin simikunapi yachanankupaq, yachachiqkunaqa vocabulario | |
| académico nisqanta ruwaysinku, escuelapa llapa yachayninkunawan tinkisqata. Yachachiqkuna kayta | |
| ruwanku, ‘principio educacional básico’ nisqanta qatispaspa: warmakunapa riqsisqankunamanta rimastin | |
| musuq yachaykunata entendiyta atinanpaq. Kaypim kachkan, imakunatam ruwanmanku yachachiqkuna | |
| yachaqninkunaman musuq yachaykunata riqsichiyta yanapanankupaq ayllu siminpi hinallataq musuq | |
| rimaykunatapas tinkisqa escuelapa siminwan. | |
| 45 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| Ayllu Simita rimanku musuq yachayta winananpaq yachachinanpaqpas (ejemplo, Matematicaspaq: | |
| mirachiy). Ruwanakunata yachaqkunaman kamachinku, huk conceptowan huk sasakuyta allichanankupaq | |
| utaq huk ruwayta usyanankupaq. Kallpachanku yachaqkunata kuska rimanakunankupaq Ayllu Siminpi | |
| hinaspa yanapanakunkupaq paykunapura. Allin tapukunata ruwanku yachaqkunaman, pisi rimayllapi | |
| yachasqankunamanta willananpaq. | |
| Yachachiqkuna qawapayanku llapa t’erminos académicos nisqata Ayllu Simipi, chaymanta kay terminokunata | |
| escuelapa oficial siminpi riqsichinqaku (Matematicaspaq ejemplo: “Ayllu Simipi [quechua/runasimi] ñuqanchik | |
| ninchik ‘mirachiy’. Castellanopi [escuelapa oficial siminpi] ñuqanchik ninchik ‘multiplicación’”). | |
| 1. Yachachiqkuna Ayllu Simipa terminonkunata, escuelapa oficial simintapas pizarrapi qillqanku; | |
| yachaqkunataq qillqankullantaq yachapakuy cuadernonpi . | |
| 2. Kay kikin modelopi terminokuna, huk simipi utaq llapan escuelapa simikunapi, musuq tinkisqa yuyaywan | |
| yachachinku, hinaspa sapa yachaqkunapa qillqasqanta qawapayaspa allichanku. | |
| 3. Yachachiqkunaqa leccionkunapa partinta qawapayunku escuelapa oficial siminpi. Paykuna allillamanta | |
| sumaqllata rimanku, sayastin ima yachanankupaq sichus yachaqkuna nisqankuta entendichkanku. | |
| Musuq terminokunata rimanku, sapa atispa, chaynam yachaqkuna chaypi uyarinqaku. Hinallataq huk | |
| uchuk ruwayta qunqaku, kallpachastin warmakunata escuela oficial siminta rimayta paykuna kuska | |
| llamkaptinku. Yachachiqkuna yachaqkunata kallpachanku, yanapanku sichus paykuna mana atinkuchu | |
| rimayta escuela oficial siminpi. | |
| 4. Yachachiqkuna leccionkunata usyanku huk uchuk revisionwan chaninchasqa conceptomanta Ayllu | |
| Simipi, hinaspa, yachayta munaspa, tapunku sichus yachaqkuna entendirqanku. | |
| 5. Yachachiqkuna kutipanku leccionta erqekunawan, escuelaq oficial siminpi. Paykuna rimanku susigowan, | |
| pisi pisimanta, sayaspanku, qhawarispanku sichus erqekuna yuyaywan yachashanku. Yachachiqkuna | |
| rimanku musoq terminokunamanta, chayqa erqekuna uyarinku chay terminokunata hoqkunawan | |
| taqrusqata. Yachachiqkuna ruwanku hoq huch’uy actividadta, erqekunata mat’ispanku, escuelaq oficial | |
| siminta rimanankupaq, paykunapura llank’ashaqtinku. Yachachiqkuna kallpachanku, yanapanku ima | |
| erqekunata, sichus paykuna mana atinkuchu niyta imatapas as allinta, escuelaq siminpi. | |
| 6. Yachachiqkuna tukunanku leccionkunata huch’uy revisionta ruwaspa Ayllu Simiq yachayninkunata kutipaspa; | |
| tapunanku erqekunata hoqmanta, cheqaqchanapaq sichus paykuna yuyaywan qatishanku lluyta. | |
| Yachachiqkuna Ayllu Simita rimanku, escuelapa oficial siminta takyachinankupaq, Grado 6pi, utaq | |
| programapa watan usyachkaptin. Yachachiqkuna Grado 6pa, escuelapa oficial siminta rimanku Ayllu | |
| Simiwan yanapachikuspa. Paykuna kayna ruwaspa: | |
| 1. Escuelapa oficial simita sumaqllata, allimanta rimanku hukmanta kimsakama termino academico | |
| riqsichinanpaq hinaspa yachaqkunaman mañankunku allinta uyarispa hamatachun imaynam kaykunata | |
| leccionpi rimanmanku | |
| 2. Musuq terminota huk simipi yachaqkunaman riqsinankupaq tanqanku ichaqa mana imaypas | |
| takyachinqaku yachaykunata astawan yachanankupaq. Musuq terminokuna utaq rimanakunata | |
| kallpachanku (cf.#1) chaynallataq waqaychakunku yachaqkuna entendispa rimayta atinmanku. | |
| 3. Ruwanakunata equipopi yachaqkunaman qunku hinallataq kallpachanku escuela oficial simita | |
| rimanankupaq paykuna rimaptinku yachasqankunamanta hinaspa paykunapura yanapanankupaq. | |
| 4. Leccionta usyaspa, Ayllu simipi tapunqaku yachananpaq sichus yachaqkunata entendirqanku. | |
| 46 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| AS HSIE programapa huk yupaychana aspecto kachkan – llapanmanta hukninrayku yachaqkunaqa escuelapi | |
| atiparqanku – currículo qillqaqkuna yachachiqkunapas riqsirqanku kayta: manam kaqllachu concepto | |
| yachayqa nitaq simi yachayqa escuelapi qallariy gradokunapi, media – primariapipas. Yachaqkuna rimayta | |
| qallarichkaptinku escuelapa oficial siminta, yachachiqkunaqa kay iskay laya yachaykunataqa rakinkun. | |
| Yachaqkuna ña kallpachasqa kaspa media primariapi escuela oficial siminpi, yachachiqkunaqa huñuyta | |
| qallarinku kay iskay yachanapaq procesota. Escuela primariata usyaptinku, yachaqkuna allin kallpachasqaña | |
| kanku astawan allinta rimanankupaq escuelapa oficial siminta, musuq concepto (yachaykuna) yachanankupaq | |
| rimaptinku. | |
| T3 ¿Imakunataq AS HSIE programata sayarichinapaq | |
| yupanchanku? | |
| Achka nacionkunapi achka estudiokuna AS HSIE programakunapi tarirqanku, yaqa kikin aspecto | |
| generalkunawan kanku kay kallpachasqa programakunaqa. Muyurisqa diagrama uray kaqpi16,12riqsichin | |
| llapa imakuna allin kusa kay AS HSIE programapa exitoyuq kananpaq takyachinapaq ima | |
| política | |
| yanapanapaq | |
| AS HSIE | |
| Ñawpariq | |
| investigación | |
| Yanapananpaq | |
| ruwaysinkuna | |
| Plan: chiqanta | |
| sayarichinapaq | |
| Yuyay qispichiy, | |
| puririy ima | |
| Yupaychasqa imakunayuq kallpachasqa | |
| kananpaq AS HSIE | |
| programakuna | |
| Qatipay | |
| chaninchay ima | |
| Yachachiqpa | |
| huñunakusqan | |
| capacitaciónmanta | |
| ima | |
| Allin chaskisqa | |
| alfabetokuna | |
| Liyinapaq | |
| yachanapaqpas | |
| materialkuna | |
| Currículo | |
| nisqan yachachinapaq materialkunamanta. | |
| Kaypi kaqkunata (componentekuna) huk muyuriypi churarqanku qawachinanpaq, kikin tiempopi | |
| ruwasqankunamanta. Chaymanta, llapan ruwanakunapas chaypiraq kanqaku ciclos nisqanpi, programata | |
| churaptin, mast’ariptin ima. Kay programapa sayarichikninkunaqa kaykunamanta mana responsable | |
| kanmankuchu. Huk nisqan ejemplopi, paykuna manan responsable kanmankuchu políticas yanapakunamanta | |
| nitaq qullqita waqaychankunamanta AS HSIEta yanapanankupaq nacionpi, provinciapi utaq llaqtapi. Ichaqa | |
| paykunaqa wakinllamanta responsabilidad kanqaku. Hamuq secciónpi huk uchuk willaypi sapankama | |
| tinkichisqata ruwasqankunamanta qawachiwanchik. | |
| 16 S. Malonemanta, 2010. | |
| 47 | |
| Cuadernillo programa sayarichinankupaq | |
| Ñawpariq investigación. Ñawpariq investigaciónqa qunmanmi mañakusqan informacionta, sayarichiq | |
| plankunata, chiqanpuni qispisqanta wiñanankupaq. Hamuqpi, ejemplokuna kachkan, tapunanchikpa | |
| nacionpi, provinciapi hinallataq sapa ayllu simipi. | |
| Nacionpi, suyukunapipas (provinciapipas). | |
| • ¿Ima kaq politicakuna yanapayta ruwaysinmanku AS HSIE programata? ¿Kaykunata hatunyanmankuchu? | |
| ¿Kanchu politicakuna mana munaq taqsayachisqa simikunata escuelapi rimanankupaq nitaq | |
| mastarikunanpaq? ¿Kaykunata tikrayta atinmankuchu? | |
| • ¿Mayqin gobiernopa agenciankuna, mayqin institucionkuna, mana-gobiernopa organización kaqkuna | |
| (ONG) kuyunmankuchu kay programata yanapananpaq? | |
| • ¿Ima recursokuna nacionkunapa provinciakunapa, localkunapa kaspa, allin kaqniyuqwan programata | |
| yanapanmanku? Kanmi ejemplokuna, recurso localmanta, kaykuna winanku runakunata, localta, | |
| equipota, materialta, llaqtakuna yachayninkunata, ñawpaq willaykunata ayllupa siminmanta. Kaykuna | |
| risqispaña kaspa ¿imaynam kuyuchinmanku? | |
| • ¿Imakunam kay programapa allin hatarinanta, takyanantapas qiparqachinmanku? Kaypi kaq | |
| ejemplokunam, sasakunata winanmanku huk kitikunaman chayanankupaq climakunarayku hinallataq | |
| mana qullqiwan kaspa manam materialkunata ruwayta atinkuchu nitaq rakiyta, waqaychaytapas. | |
| ¿Imaynam kay sasachakuyta llallinmanku utaq ayqiymanku? | |
| Ayllu Simikuna sunqu ukunpi: | |
| • ¿Imayman runakuna wawankunapa educacionninmanta willankunku? | |
| • ¿Mayqin simita/simikunata yachaqkuna entendinku sapa escuelapi? ¿Mayqintataq wasinkupi rimanku? | |
| • ¿Imaynam Ayllu Simiqa kachkan? ¿Ayllu Simiqa qillqayuqchu kanku? ¿Qillqanataqa Ayllu simi rimaqkuna, | |
| chaninchasqa agencia gobiernokunapapas chaskinkuchu? | |
| • ¿Llaqta runakuna entendinchu imaraykutaq, imapaqmi kusa AS HSIE programaqa? Sichus chayna kaptinqa, | |
| ¿paykuna wawankunapaq munankuchu? Mana chayna kaptinqa, ¿imakunawantaq entendinanpaq | |
| yanapachwan, imanasqa ancha kusa kanman wawankunapaq? | |
| • ¿Mayqin grupokuna kasqankumanta (warmikunatapas winastin) kuyuchinmanku programata | |
| yanapananpaq? | |
| • ¿Kanchu huk recursokuna (culturamanta yachaq, achka simimanta yachaqkuna, maestros manañan escuela | |
| yachachinkuchu, wasikuna, equipokuna, hukkunapas) programaman churakunman yanapananpaq? | |
| • ¿Imakunam kay programapa allin hatarinanta, takyanantapas qipachinmanku, sayachinmankupas? | |
| ¿Llaqta runakuna yachachinkuchu imaynam kay sasachakunata allichayta atichwan? | |
| 48 | |
| Ayllu runakunapaq | |
| AYLLU RUNAKUNAPAQ | |
| Introducción | |
| Kay cuadernilloqa “Ayllu Simipi Hukniraq Simikunapi Ima Educacion” (AS HSIE) programakunamanta | |
| rimanmi, maypi warmakuna mama simita utaq Ayllu Simita (AS) escuelapi rimanku huknin kaq siminhinata | |
| yachanankupaq. Ayllu Simipi, Hukniraq Simikunapi Ima Educacion programakunapi yachachiqkunaqa | |
| yachaqninkunapa siminta, yachanku, wasipi ruwasqankutapas, llapa yachasqankuta ruwasqankutapas | |
| ruwanku yachaqkunata yanapanankupaq musuq imakunatapas escuelapi yachanankupaq. AS HSIE | |
| programaqa llapa warmakunata, sapa huñusqa runakunapa rimaqninta escuelapi exitota aypankunata | |
| munanku. Hinallataq llaqtankupi suyunkupi allin runa kananta munanku. Kay cuadernillopa wakin partinqa | |
| taytamamankupa, yachachiqninkunapa, escuelapi llamkaqkunapa, paykunapa tapunkunamanta ruwasqa | |
| kachkan hinallataq comunidadpa wakin runakunaqa sapa kuti AS HSIEmanta tapupakunku. | |
| T1 ¿Imaynam wiñachiyta yanapaytapas atichwan AS | |
| HSIE programata ayllunchikpi? | |
| Kay AS HSIE programakunapa allin kayninqa llapa runakunapa tukuy gobiernopa yanapayninta, ruwaysinta | |
| munanku. Kay llapanmanta astawan chaninchasqa, llaqtapi runakuna kay programata wawankunapaq | |
| munanmanku, chaypaqmi taytamamakuna, wakin ayllu runakunapas yachachiqkunaman, directorkunaman, | |
| wakin educacionpi llamkaq runakuna yanapankuman kay programa qispinanpaq, allin kananpaq. | |
| Hamuq diagramapi riqsichiwanchik componentekunata, allin kallpachasqa ruwakuq AS HSIE | |
| programakunamanta. Sichus kay programa sistema de educación oficial nisqanpi kachkan, chayqa, wakin | |
| partikuna kay programapa, responsabilidadqa kachkan, política educativa ruwaqkunapi, educacionpi | |
| llamkaqkunapi: distritokunapi, provinciankunapi, nacionnintinpi ima. Ichaqa, ayllu runakunapa yanapayninku | |
| ancha yupaychanam. | |
| política | |
| yanapanapaq | |
| AS HSIE | |
| Yanapananpaq | |
| ruwaysinkuna | |
| Qatipay | |
| chaninchay ima | |
| Yachachiqpa | |
| huñunakusqan | |
| capacitaciónmanta ima | |
| Ñawpariq | |
| investigación | |
| Yupaychasqa imakunayuq kallpachasqa | |
| kananpaq AS HSIE | |
| programakuna | |
| Liyinapaq | |
| yachanapaqpas | |
| materialkuna | |
| Plan: chiqanta | |
| sayarichinapaq | |
| Yuyay | |
| qispichiy, puririy | |
| ima | |
| Allin chaskisqa | |
| alfabetokuna | |
| Currículo | |
| nisqan yachachinapaq materialkunamanta. | |
| 49 | |
| Ayllu runakunapaq | |
| Kamachikuna ruwaqkunapaq cuadernillo, hinallataq Programa takyachiqkunapaq cuadernillo | |
| willawanku llapa ruwaykunamanta, componentekunawan tupachisqanmanta, wichay qillqasqapi. Ayllu runakuna kay AS | |
| HSIE programata yanapayta munaspa wawankunapaq, kay cuadernillokunawan astawan yachanqaku programamanta, | |
| imaynam sayarichirqanku. Uraypi kaq, uchukyasqa partikunamanta willawanchik mayqinmi chaykunamanta astawan | |
| llaqtapa yanapananta munanku. | |
| Ñawpariq investigación | |
| Manaraq kay AS HSIE programata qallarispa wawankunapaq, ayllupa kamachiq runakuna, taytamamakunapa, | |
| ayllumanta wakin runakunapa willasqanta huñunku. Kay tapunakunaqa ancha chaninchasqa: | |
| • ¿Ima simita/simikunata uchuk wawakuna wasinpi rimanku? ¿Ima simita/simikunata paykuna llaqtapi uyarinku, | |
| rimanku ima? | |
| • ¿Runakunaqa ayllu siminmanta culturanmantapas uqarikuq kaspa, yupaychankuchu, chaychu hamuq runakunaman | |
| riqsichiyta munanku? | |
| • ¿Ayllu runakuna riqsinchu sasakunata wawakunapa educacion chaskisqanwan escuelapi? | |
| • ¿Ayllu runakuna munankuchu llamkayta kuskachakuspa educacionta allichanankupaq? | |
| Sichus runakuna kutichinqaku huk “MANAM” nispa kimsa usyaq tapunakunata chayqa, ñisyu sasam kanqa yanapayta | |
| tariy AS HSIE programapaq. Ichaqa, huk kutikunapi, runakuna manaraq yacharqankuchu ima allinmi Ayllu Simiqa | |
| educacionpi. Manapaschá runakuna musyarqankuchu, Ayllu Simin ñawpaqmanta chaskisqanqa chusaqyachkan | |
| warmakuna escuelapi, oficial simillanta uyarispa rimaspa ima, chaymi paykuna AS HSIEta qunqayta qallarichkankuña. | |
| Programapa kamachiqninkunaqa chay “manam” nisqan uyarisqanrayku kallpachinmanku astawan yupaychanmanku | |
| AS HSIE programata sayarinanpaq. | |
| AS HSIEpaq ayllukuna yanapaptinku, programapa kamachiqninkuna astawan informacionkunata munankuqa. Kaypi | |
| wakin tapukuna kachkan riqsichinapaq. | |
| • ¿Pim qillqayta atinman willanakunata Ayllu Simipi, runakunamanta, lliw ruwaykunamantapas ancha riqsisqa | |
| yupaychasqa ima sapa gradopa wawakunapaq? ¿Pim librokunata ruwayta atinman hinallataq simiqa allin | |
| qillqasqanta waqaychanman? | |
| • ¿Pim siqiyta, dibujayta atinman imagenkunata, wawakuna textota sapa rapipi kaqta entendiyta yanapananpaq? | |
| • ¿Kanchu runakuna yachachiq rantihina yachachinanpaq? | |
| • ¿Ima warmikuna, qharikuna culturapi yachaqkuna kaspa, riqsichiyta atinmanku ñawpaq yachay kaqta, ñawpaq | |
| ruwanakunatapas clasekunapi librokunapipas uyarinankupaq, riqsichinanpaq ima? | |
| • ¿Ima localkuna, equipokuna huk recursokunapas allin kanmanku materialkunata mirachinapaq entrenanpaqpas? | |
| • ¿Imaynam ayllu runakuna yachachiqkunaman AS HSIEpa yanapanmanku? | |
| Programapa kamachiqkuna problemakunata riqsiyta munanku, imakunam taqyachinkupas utaq allqachinkupas | |
| programakunata; chaymi paykuna ima ruwaykunatapas hamutanku manaraq sasachakuna rikumuchkaptinku. Kaypi | |
| tapunakuna kachkan: | |
| • ¿Imakunam kanku ñankunapi, llaqtapa mayukunapi para chayamuptin? | |
| • ¿Taytamamakuna huk llaqtakunaman lluqsinku chakrakunapi utaq huk llamkanakunapipas llamkananpaq? Chayna | |
| ruwaspa ¿wawankunata apankuchu? | |
| • ¿Escuelata utaq yachachiqkunapa wasinta allichanmankuchu? | |
| • ¿Escuelapi kanchu allin llumpasqa bañokuna, warmi wawapurallapaq hinallataq qhari wawapurallapaq? | |
| • ¿Allinchu yakuqa yachaqkuna upyananpaq? | |
| • ¿Kanchu huk cuarto, librokunata, escuelapa materialkunapas waqaychananpaq? chaynam paramanta, | |
| huk’uchakunamanta, kurukunamantapas qispikunmanku. | |
| 50 | |
| Ayllu runakunapaq | |
| Chaymanta, chiqan problemakunata riqsispa, programapa kamachiqkunaqa rimayta munanku directorwan, | |
| escuelapa yachachiqkunawan ima. ¿Imatam paykuna yachanku AS HSIE programamanta? ¿Yachankuchu | |
| imaynam, imarayku chay programa warmakunapa yachayninkuta yanapanku? Qawachisqanhina Liberia | |
| nacionpa ejemplonpi rikuchinku (pag…) astawan, ayllu runakuna AS HSIEta yanapaptinkupas, sichus | |
| Escuelapa directornin, huk ayllu runakuna utaq llamkaqkunapas mana entendinkuchu nitaq yanapankuchu, | |
| paykunaqa atinmanku qarkayta programata manaraq qallarichkaptin. | |
| Programakunapa kamachiqkuna huk runakunawan rimanakunakuspa atinmanku riqsichinakuyta | |
| informacionta AS HSIE programapa allin kayninmanta. Investigacionqa, yuyay qispichiywan (conciencia) | |
| purichiywanpas kuska kaspa programata hina ruwanmanku mast’arikunankama huk llaqtakunaman. | |
| Yuyay qispichiy, purichiy ima | |
| Educacionpi wakin llaqta llamkaqkuna (wakin taytamamakunapas) hamutayta atinmanku, warmakuna, | |
| allinta rimanankupaq escuelapa oficial siminta, phawaylla yachayta qallarinqaku, hinaspa llapanta rimanqa, | |
| atisqankumanhina. Paykuna manchakunku, warmakuna escuelapi Ayllu siminta rimaspa llapa tiempota | |
| usuchirqa, chaymi pisi tiempoyuq kanku, manan kallpayuqpas escuela oficial siminta yachanankupaq. Kaymi | |
| Liberia nacionpi karqa: | |
| Chaninchayuq allin informacionqa | |
| Huk huñunakuypi, escuelapa autoridadninkunawan, huknin kaq yachachiq willawarqanku, paykuna | |
| manaraq iskay tallerta entrenamientomanta AS HSIE usyachkaptiyku, escuelapa directornin manan | |
| munarqachu escuelanpi programata chaskiyta. Yachachiqpa nisqan hina, directorqa kayta nirqa: | |
| “Ñuqaykuqa warmakunata tutayasqamanta urquyta munachkaniku, qamkunataq kaqmanta | |
| kutichiyta munankichik? Huk programa chayhina manapunin escuelapi kanmanchu”. | |
| Chaymanta, huk llaqtapa kamachiqnin AS HSIE supervisorkunata nirqa: “Sichus allinta yachaymanku | |
| karqa kay programa allin kayninta, mañapaykuyman karqa directorman programaqa | |
| qallarinanpaq escuelapi, allin kaptin wawaykukunapaq.1713 | |
| Yuyay qispichiypa, purichiypa munasqanqa, llapa informacionta AS HSIE programanta rakinakuymi, hinaspa | |
| llapa runakunata kallpachanku AS HSIE programaman yaykuspa, hatarichiyta yanapanankupaq wawankunapaq. | |
| Kaypi, wakin ejemplokuna ruwanakunamanta1814; kaykunawan, programakunapa kamachiqninku yuyayta | |
| qispichinmanku ayllunta purichinanpaq: | |
| • Llimpichisqa afichekunata ruwaspa, kaykunam informaccionta AS HSIE programamanta yachachinqa, | |
| hinaspa kayta churanqa llapa kitikunapi maypi runakuna rikuspa liyinqaku. | |
| • Ayllu runata kallpachaspa AS HSIE programata yanapanankupaq, runakunata huñunqa rimanakunapaq, | |
| yachapakunata ruwaspa asikunanpaq, tukuy imakunatapas qawachispa kaypipas maypipas, achka | |
| grupokunawan, kaykunapi hina: | |
| • Concejo huñunakuypi | |
| • Llaqtapa qhatunkunapi, huk mana yachasqa puntokunapi maypi runakuna huñunakunku. | |
| • Religionrayku huñunakuykunapi | |
| • Warmikunapa, sipaskunapa, waynakunapa huñunakuykunapi | |
| • Llamkananpaq tallerkunapi, mana-gobiernopa organizacionkuna (ONG) huñunakuypi. | |
| 17 Supervisorpa willakusqan, 2011, Programa de Educación Liberiapa Achka Siminkunapi, inglespipas (LLEME), Liberia. | |
| 18 S. Malonemanta, 2010. | |
| 51 | |
| Ayllu runakunapaq | |
| • Uchuk librokunata qillqayta, huk materialkunatapas Ayllu Simipi, hinaspa chaykunata vendeyta, munachiyta | |
| utaq rakiyta qhatupi, iglesiapi, escuelakunapi, tiendakunapi, huk kitikunapi mayman runakuna rinku. | |
| Anton_Ivanov/Shutterstock.com | |
| • Sichus AS HSIE programata churanqanku ayllupa hawanpi chayqa, kallpachana llaqtapa kamachiqkunata, | |
| paykuna akllasqa eventokunaman rinankupaq maypi warma yachaqkuna qawachinku yachasqankuta | |
| liyispanku, yuyaychaspanku ima. | |
| Currículo nisqan, yachachinapaq materialkuna | |
| Ayllu runakunaqa manam responsabilidadwan kanchu curriculo wiñasqanmanta nitaq materialkunamanta AS | |
| HSIE programapa, churasqaña educacion formalpi. Ichaqa paykunaqa ruwayniyuq kachkan, waqaychaspanku | |
| llapa materialkunata sichus escuelapi, allin rimasqa, llamkasqa, warmakunapa yachayninta taqyachispa; | |
| warmakunapa yuyaynikunata, yachayninkunata escuelaman apasqankuqa huñunakunku paykuna | |
| estudiokunata qallariptinku. Kaypi kachkan wakin imakunawan Ayllu Simi rimaqkuna yanaparqanku curriculo | |
| wiñayninpi hinallataq yachachiy materialkunamanta AS HSIE programapaq. | |
| • Paykuna riqsirqanku uchuk warmakunapa yachasqankuta escuelaman yaykuptinku. Yachachiqkuna kay | |
| informacionta yachaspa, paykuna kaywan yachaqkunaman yanapanku yachayta musuq terminokunata, | |
| matematicaspa, cienciapa, huk materiakunamantapas. | |
| • Paykuna riqsinku huk terminokunata Ayllu siminpi kayhinata, “kamasqa”(medida), “yapay” (aumentar), | |
| “qichuy” (sustraer), “llasay” (ser pesado, pesar), “nisqanhina” (como dice/indica), chaynam yachachiqkuna | |
| allin terminokunata rimaspa yachachinqaku. Kay simikunata riqsisqanpi ayllu simipi curriculopa | |
| conceptokunawan tinkichispa, qallariyta atinmanku ruwayta huk “Simi qullqata (Diccionario) Ayllu simi | |
| escuelapa”. Kayqa chaninchasqa rucurso kanman yachachiqkunapaq yachaqkunapaqpas. | |
| • Paykuna riqsinku instrumentokunata, herramientakunata hukkunatapas ñawpaq culturamanta, | |
| kaykunawan kamanmanku huk “Cultural k’uchu” nisqata sapa clasepi, chaypi yachachiqkuna leccionta | |
| qunmanku. | |
| • Paykuna ayllu ukunpi runakunata riqsinku escuelata rispa watukunanpaq, ñawpaq takikunata, tusukunata, | |
| pukllanakunata, p’achakunata, herramientakunatapas yachachinanpaq. | |
| 52 | |
| Getty/monkeybusinessimages | |
| Ayllu runakunapaq | |
| Liyinapaq, yachanapaqpas materialkuna | |
| Allin ruwasqa AS HSIE programakunapi, yachaqkunaqa hina mañachkanku imakunatapas liyinanpaq, | |
| ñawpaqtaraq Ayllu Siminkupi, chaymantataq escuelapa oficial siminpi. Programakunapa kamachiqninkuna, | |
| chaninchasqa material ruwayqa liyinapaq, qallarisqanmantapacha yupaychasqa . | |
| Ayllu Simipi liyinapaq materialkunaqa, qallarisqan gradokunapaq, qillqasqa kanqaku huk ch’uya, allin | |
| simipi, kaykunam runakunamanta, llaqtakunamanta ruwaykunamantapas, ancha riqsisqankunamanta, | |
| yachaqkunaman willanmanku. Imagenkunaqa sapa rapipi kutichipusqa kanqaku palabrakunawan | |
| librokunapa sapa rapinpi musuq liyiqkunapaq, paykuna imagenkunamanta dependenqaku texto entendiyta | |
| yanapasikunanpaq. Runakuna, uywakuna, sachakuna, wasi ruwasqakunapas richkanku yachaqkunapa | |
| sapa punchaw qawasqankuman llaqtankupi. Chiqanpi, librukunapi sapan kayninqa, musuq liyiqkunapaq, | |
| willasqankuqa qillqasqa kachkan. | |
| AS HSIE materialkuna ruwaypi kuknin kaq parten, ancha kusichikuyqa kachkan “Qillqaqkunapaq taller”. Ayllu | |
| Siminkupi allin rimaqkuna ayllu siminpi qillqayta aypanku kuskachakuspa allin materialkunata liyinapaq | |
| siminkupi. Llapa riqsisqa artistakuna ayllupi kaptinku, Ayllu Simipi qillqaqkuna paykunawan llamkanku, | |
| ilustracionkuna ruwanankupaq, aswan allin kaq ilustracionqa textokunawan kutichipunqaku. Chaymantataq, | |
| editorkuna, waqaychakunqaku deletreomanta hinallataq gramaticamanta. Huk allin equipoyuq qillqaqkunapa, | |
| artistakunapa, editorkunapapas huk ayllu simiqa wiñachinmanku huk huñusqa materialkunata liyinapaq | |
| Ayllu Simipi, chaywan warmakuna astawan munanqaku liyiyta.19 15 | |
| Sichus Ayllu Simipi achka allin rimaqkuna mana kankuchu, ichaqa Ayllu Siminkupi qillqayta allintapuni | |
| yacharqanku chayqa manan problemachu. Ayllu Simipi rimaqkuna, huk simikunapipas liyiyta qillqaytapas | |
| yachaspa, utqayllam yachayta atinmanku liyiyta qillqaytapas kikin siminkupi. Huk uchukyasqa qallariyninpi, | |
| Ayllu simipa alfabetomanta hinallataq tiempomanta qillqanata yachapakuymanta, kanmanmi musuq | |
| qillqaqkunapa huk necesidad qillqayta qallarinanpaq, kikin historianmanta willawananchikpaq ayllu siminpi. | |
| 19 Huk recurso chaninchasqa materialkuna liyinapaq, kayta tariyta atinkichik kaypi: | |
| http://www.sil.org/sites/default/files/files/resource_for_developing_graded_reading_materials_2013.pdf | |
| 53 | |
| Getty/monkeybusinessimages | |
| Getty/kali9 | |
| Ayllu runakunapaq | |
| 54 | |
| Ayllu runakunapaq | |
| Riqsiyta atichwan materialkunamanta tawa (4) nivelkunata allin kanapaq AS HSIE programapi : | |
| Getty/monkeybusinessimages | |
| Liyina materialkunawan AS HSIE nivelkuna exitota aypananpaq | |
| Nivel 1 | |
| Nivel 2 | |
| Nivel 3 | |
| Nivel 4 | |
| AS | |
| AS | |
| Iskay kaq simi (S2) | |
| AS y/o S2 | |
| Yachaqkuna: | |
| Yachaqkuna: liyiqkuna allinta | |
| Yachaqkuna: qallariq Yachaqkuna: Liyiqkuna | |
| liyinku Ayllu Simipi, S2pipas | |
| Liyiqkuna musuq | |
| manaraqmi allinta | |
| musuq liyiqkuna | |
| simipi liyinku | |
| liyinkuchu. | |
| Hunt’ana: Liyiy yachanapaq | |
| Hunt’ana: qillqasqa | |
| kusikuypaqpas | |
| Hunt’ana: qallariy liyiyta Hunt’ana: Paykuna | |
| texto liyiyqa tukuy | |
| liyinamanta ayllu | |
| allinta, mana pantaspa | |
| kasqanmanta | |
| simipi yachasqanwan, | |
| yachachin hinallataq musuq yachaykunata | |
| Extensión/contenido: | |
| liyiyta qallarinqaku | |
| yachanaykipaq. | |
| kallpachanku | |
| Manam hatunchu | |
| musuq simipi. | |
| liyinanpi | |
| Extensión/ | |
| nitaq uchukchu; achka | |
| Extensión/contenido: | |
| contenido: Hatunmi, | |
| Extensión/ | |
| temakuna Ayllu simipa | |
| Kaqlla, Nivel 1pihina | |
| contenido: Uchuklla, riqsisqankunamanta, | |
| culturananmanta, | |
| musuq | |
| mana sasapas, | |
| wakin tiqsimuyupa | |
| yachakunamantapas. | |
| riqsisqakunamanta | |
| cullturamantapas. Winanku | |
| librokunata ASpi S2pipas | |
| (iskay simipi). | |
| 55 | |
| Ayllu runakunapaq | |
| Yachachiqpa huñunakusqan, capacitacionmanta ima | |
| Uraypi kaq tablapi rikuchiwanchik hayk’a llamkaqkuna kanmanku AS HSIE programata sayarichinanpaq ayllu | |
| escuelakunapi: | |
| Llamkaqkuna | |
| Yachachiqkuna | |
| Imatam ruwanku | |
| Departamento educacionpa provincial utaq | |
| nacional ruwanakunata qurqanku. | |
| Imatam yacharqanku | |
| Rimanku, liyinku qillqanku ima allintapuni iskay simipi | |
| Cultura localta entendinku chaninchanku ima. | |
| Qillqayninqa (caligrafía) sut’illam, sumaqllam | |
| Taytamamanku, ayllumanta huk runakunapas | |
| chaninchanku. | |
| Yachachiqpa | |
| yanapayninkuna | |
| Yanapanku yachachiqkunata clasepi, astawan Rimanku, liyinku qillqankupas alllinta Ayllu siminpi, | |
| yachachisqa temakunapi ayllu siminpi | |
| escuela oficial siminpipas. | |
| Cultura localta entendinku chaninchanku ima. | |
| Culturapa | |
| yachaqninkuna | |
| Taytamamanku, ayllumanta huk runakunapas | |
| chaninchanku. | |
| Riqsisqa yupaychasqa ima kanku yachayninrayku | |
| Riqsinku yachaqkunapa yachayninkunata | |
| ayllunpamanta, chaywan musuq yachakunata simimanta culturamantapas. | |
| escuelapi riqsichinqaku | |
| Riqsinku ayllu simipa terminokunata, | |
| kaywanmi yachachiqkuna musuq | |
| conceptokunata yachachinqaku. (Ej: AS huk | |
| palabra “hatun kayninta” medinanpaq. | |
| Qillqaqkuna, | |
| Qillqanku, adaptanku, tikrankupas liyinanpaq | |
| artistakuna, libro materialkunata Ayllu Simipi, escuelapa oficial | |
| ruwaqkunapas | |
| siminpi. | |
| Rimanku, liyinku, qillqanku ima alintapuni AS (S1) | |
| Yuyaychanku munaychanku ima cultura local nisqanta. | |
| Materialkunata ilustranku ( dibujanku) | |
| Ayllupi ancha riqisisqa kanku allin willaqhina utaq | |
| artistakunahina. | |
| Waqaychanku materialkunata allin | |
| sut’illa kananpaq simimanta, puntuación | |
| nisqanmantapas, deletreo nisqanmantas, | |
| chaymanta sichus wananqaku allichanqaku | |
| Liyiyta qillqayta S2 yacharqanku, chaymanta paykuna | |
| materialkunata adaptayta atinku S2manta S1pi utaq | |
| S1manta S2pi | |
| Yachanku Ayllu Simipa gramaticanta hinallataq | |
| puntuacionpa kamachinkunata (editores). | |
| Ayllupa chaninchasqa kanku. | |
| Supervisor | |
| Sapa kuti clasekunaman watukuq rinku, | |
| hinaspa yachachiqkunata yanapan | |
| sasachayku kaptin. | |
| Rimanku liyinku qillqanku ima allintapuni Ayllu simipi | |
| escuela oficial simipipas. | |
| Allintam riqsinku ayllupa historianta culturantapas | |
| Qullana supervisorta (gobierno) chaninchayta | |
| Rimanakunku kallpachasqa gobiernopa | |
| yanapanku yachaqkunapa progresonta. | |
| llamkaqninkunawan, escuelapapas, ONGpa | |
| Waqaychakunku registrokunata allin ruwasqa kamachiqninkunawan. | |
| waqaychana kanqa. | |
| Yachankuña aulakunapi yachachiyqa. | |
| Yanapanku entrenamientopi yachachiqkunata | |
| Ayllupa chaninchasqa kanku. | |
| manaraq llamkayta qallariptin hinallataq | |
| llamkachkaptin. | |
| Waqaychakunku akllasqa materialkuna | |
| clasepaq makillapi kananpaq. | |
| 56 | |
| Ayllu runakunapaq | |
| Llamkaqkuna | |
| Consejería / | |
| Yanapanapaq | |
| huñunakuy | |
| Imatam ruwanku | |
| Llaqtaman willanku imapaqmi programa, | |
| imakunatam ruwankupas. | |
| Imatam yacharqanku | |
| Propositota yanapanku hinallataq programapa | |
| chayanam. | |
| Yanapanku gobiernopa llamkaqkunanta ayllu Programaman churasqanku hinallataq kuskachakunku | |
| runakunawan rimanakuypi. | |
| qispinankupaq. | |
| Llaqtata kallpachanku allin kanankupaq, | |
| aulakuna, clasepa materialkuna, bañokuna, | |
| colegiopa k’uchupas. Hinallataq | |
| yachachiqkunata yanapanku. | |
| Ayllupa chaninchasqa kanku. | |
| Waqaychanku yachachiqkuna sapa | |
| punchaw escuelapi kanankupaq hinallataq | |
| yachaqkunaman allinta kanankupaq. | |
| Getty/diego_cervo | |
| Wanaspaqa, qullqita tarinku programata | |
| yanapanapaq hinallataq yupanku qullqita | |
| huk recursowanpas. | |
| Qatipay, chaninchay ima | |
| AS HSIE programakunata sayarichinku sistema de educación formal nisqapi, educacionpi llamkaqkuna | |
| paykunam chaninqaku programapa allin partinta. Ichaqa, mana kaypi kaq runakunaqa, manam entendiyta | |
| atinkuchu yachaqkunapa ayllu siminta, paykuna dependenqaku ayllu runapa yanapayninmanta | |
| evaluacionkuna ruwaptinku hinallataq resultadokunata yachaspa. | |
| Llaqtapa runankunapas yanapanku chaninchayta imaynam kachkan Ayllu simipi materialkuna liyinanpaq. | |
| Paykuna qawanku mayqin librokunata yachaqkuna akllanku liyinankupaq “tiempo de lectura” nisqanpi, | |
| escuelapi, hinaspa escuelapi wata usyaptin paykuna yachankuña llapanmanta mayqin astawan gustarqanku, | |
| kaqmanta impreso kananpaq, mayqintaq allichanankupaq kachkan, utaq wikapananpaq. | |
| 57 | |
| Ayllu runakunapaq | |
| Escuelapa huñunakunkunaqa sapa kuti yachachiqkunawan huñunakunku, sasachakunata, problemakunata | |
| riqsinankupaq hinallataq ayllu runakunata kuyuchinku aulakunapa allin kayninta qawaspa, bañokunapatapas, | |
| escuelapa kitinkunata maypi yachachiqkuna tiyanku, chaytapas. | |
| Yanapaypa ruwaysikuna | |
| Getty/Antonio_Diaz | |
| Allin qispisqa programakunaqa runakunapa llapa yanapayninkuna karqa ñataq ayllu simipa ukunpi ñataq | |
| ayllu simipa hawanpi. Ayllu simi rimaqkuna liyinapaq materialkunata ruwanku, clasekunapi yachachinku, | |
| hinallataq waqaychanku kay materialkuna allin kananpaq huk ambientekunapi. Paykuna kay programapa | |
| componentenkunata riqsiptinku allin kasqankuta, llaqtakuna kuska llamkanku waqaychananpaq chay | |
| elementokuna allin kananpaq, hinaspa problemakuna rikurimuptin kuska allichanku. | |
| AS HSIE qispisqa programakunapas yanapayninta munanku kikin ayllu simi rimaqkunapa huk mana rimaq | |
| runakunapapas. Yanapayqa ancha chaninchasqam wiñananpaq utaq ayllu simipa alfabetonta allichanapaq, | |
| yachachiqkunapa huñunakuypaq capacitakunanpaqpas, escuelapi huk llamkaq runakunapaqpas, hinallataq | |
| clasekunata qawaykachananpaq, ñawpariq investigacionmanta documentokunata churaspa apanapaq, | |
| chaynam programapa llapan componentekunata chaninchanqaku. | |
| Rimanakunata ruwayqa gobiernopa agenciakunawan, mana – gobiernopa llamkaqkunawanpas (ONG) | |
| ancha allin yupasqa ruwaymi, ichaqa huk kutikunapi sasam ayllu runakunapaq aypayqa ancha “qapaq” | |
| llamkaqkunaman llaqtapi, suyukunapi, lliw nacionkunapipas yanapayninta mañakunanpaq. Kay Estudio de | |
| Casos libromanta AS HSIE programamanta, llapa programakunamanta kimsam yachachinku imaynam kay | |
| ayllu simikuna rimaqkuna wiñachirqanku kay AS HSIE programata, sistema educacion formalpa hawanpi mana | |
| ukunpichu. Kimsa casokunapi, ayllupa runankunaqa llamkarqanku paresninkunawan, rimaqmasinkuwan, | |
| ayllupa hawanpi. Sapa casokunapi, programakunaqa allintam yachaqkunata apayta yanaparqanku AS HSIE | |
| programanta Sistema de educacion formalkama. | |
| 58 | |
| Referencias | |
| ACDP Indonesia. 2014. Mother Tongue-Based Multilingual Education. Working paper, November 2014. http://www. | |
| adb.org/sites/default/files/publication/176282/ino-mother-tonguemultilingual- education.pdf | |
| Cummins, J. 2008. Fundamental Psycholinguistic and Sociological Principles Underlying Educational Success for | |
| Linguistic Minority Students. Powerpoint presentation at the International Conference on Multilingual Education: | |
| Challenges, Perspectives and Opportunities. Jawaharlal Nehru University, New Delhi, India. | |
| Jhingran, D. 2005. Language Disadvantage. The learning challenge in primary education. New Delhi, A. P. H. | |
| Publishing. | |
| Malone, S. 2001. Regional Lingual Franca Program. T.A. No. 3500-PHI Education Sector Development Program. | |
| Malone, S. 2010. Planning Mother Tongue-Based Education Programs in Minority Language Communities. SIL International. | |
| Ministry of Education and Training, SIL International, UNICEF. 2012. Lao Cai Primary Classroom Language Profile. | |
| http://www.unicef.org/vietnam/Lao_Cai_mapping_profile_set.pdf | |
| National Early Literacy Panel. 2009. Learning to Talk and Listen: An Oral Language Resource for Early Childhood Caregivers. | |
| Washington, DC: National Institute of Literacy | |
| Patrinos, H. & Velez, E. 2009. “Costs and benefits of bilingual education in Guatemala: A partial analysis.” In International | |
| Journal of Educational Development 29 (6). Pages 594–598. | |
| Pflepsen, A. 2011. Improving Learning Outcomes through Mother Tongue-Based Education. RTI International | |
| Prouty, Robert. 2009. “Education for All Fast Track Initiative” in William G. Brozo and Elizabeth G. Sturtevant (Eds.) Beyond | |
| access. Effective reading for all. Report from the Sixth Annual Global Perspectives on Literacy. March 2009, Washington DC. | |
| https://www.rti.org/pubs/5cglobalperspectivesreport2009_ sflb_3_.pdf | |
| UNESCO. 1953. Vernacular Languages in Education. http://unesdoc.unesco.org/ images/0000/000028/002897EB.pdf | |
| UNESCO 2000. World Education Forum. The Dakar Framework for Action. http://unesdoc.unesco. org/ | |
| images/0012/001211/121147e.pdf | |
| UNESCO. 2007. Enhancing learning. From Access to Success. Report of the First Experts’ Meeting: Defining Areas of Action. | |
| Paris. UNESCO | |
| UNESCO Working Group. 2010. Concept Paper on Marginalization. http://www.unesco.org/ education/EFAWG2009/ | |
| conceptpaper_marginalization.pdf | |
| UNESCO. 2010. EFA Global Monitoring Report 2010. Reaching the Marginalized. http://unesdoc. unesco.org/ | |
| images/0018/001866/186606E.pdf | |
| UNESCO. 2011. EFA Global Monitoring Report 2011. The Hidden crisis: Armed crisis and education. http://unesdoc.unesco. | |
| org/images/0019/001907/190743e.pdf | |
| UNESCO Bangkok. 2012. Why Language Matters for the Millennium Development Goals. http:// unesdoc.unesco.org/ | |
| images/0021/002152/215296E.pdf | |
| United Nations. 2015. Sustainable Development Goals. 17 Goals to Transform our World. http:// www.un.org/ | |
| sustainabledevelopment/education | |
| Wolff, E. 2011. “Chapter 1. Background and history—language politics and planning in Africa”. In Adama Ouane | |
| and Christine Glanz, Editors. Optimising Learning, Education and Publishing in Africa. The Language Factor. Hamburg: | |
| UNESCO Institute for Lifelong Learning. http://unesdoc. unesco.org/images/0021/002126/212602e.pdf | |
| World Bank. 2005. Education Notes. In Their Own Language: Education for All. Washington D.C., World Bank. http:// | |
| documents.worldbank.org/curated/en/374241468763515925/ pdf/389060Language00of1Instruct01PUBLIC1.pdf | |
| 59 | |
| Country progress on Climate Change Education, Training and Public Awareness | |
| Sector educación | |
| nisqan | |
| Organización Unidas | |
| Educacionpaq, Cienciapaq | |
| Cultura nisqanpaqpas | |
| Qunqasqa warmakunata winaspa | |
| Huk educacionpaq achka simikunapi, mama simipa | |
| huñunakuyta hatarichisun | |
| Kay simikunaqa llapa llamkaqkunapa UNESCOPA sunqunpi kachkanku, hinallataq pusasqa | |
| kanku tawa (4) kaq munaq Takyasqa Wiñachiymanta; huk allin kaq educacionta qispichinanpaq | |
| sapankamata astawan yachaqkunata hap’ichinankupaq hinallataq munaq chaninkunata | |
| llaqtakunapa wiñayninpi hunt’ay h’unta kanankunanpaq. Ayllu Simipi Huk Simikunapi Ima | |
| Educacionpa (AS HIE) wiñayninqa ancha kusam winasqa kanankupaq kakun, yachankunapa | |
| qispinkunata mana allichaptinku aswanyá mana kaqlla simikunata, llapa simikunatapas kawsayta | |
| yanapaptinku. Llapayninpi Ayllu Simipi Huk Simikunapi Ima (AS HIE) Educacionqa ñawparqanku, | |
| ichaqa chaninchasqa kakurikupuyqa kanraqmi tiqsi muyupa achka llapan suyukunapi | |
| allichanankupaq. | |
| Kay cuadernilluqa riqsichiwanku llapa qispisqa ruwakunamanta Ayllu Simipi – Hukniraq Simikunapi | |
| Ima Educacionpa (AS HSIE) llapa suyukunapa ukunpi. Kayqa sapa kuti riqsisqa tapukunata | |
| político hamutaqkunamanta, llapa ruwanakunapa ruwaqkunamanta, llaqtakunapamanta | |
| yachachiwanku, chaynallataq llapa riqsisqa kutichikunamanta Ayllu Simipi – Hukniraq Simikunapi | |
| Ima Educacionmanta (AS HSIE). | |
| Kay cuadernilloqa, politikapa kamachiqkunata, programakunapa ruwaqkunata, llaqtakunapa | |
| ruwayninkunapi yanapanku chaynallataq Achka simipi – Hukniraq Simikunapi Ima Educacion | |
| Educacionta (AS HSIE) yanapanku tukuy kallpanwan hinallataq ruwaqninkuna wiñananpaq allinta | |
| hamutaspa ruwaspa qispichinku. Kay cuadernilloqa AS HSIEta riqsichinku imaynam ruwanku | |
| hinallataq umpanku llapa allin kasqanta yanapanakuptin partinwan chayna riqsinqaku llapa | |
| ruwaqkunata paykunapa allin kasqanta huk imakunapas chaypi kasqanta usaspa. | |
| 9 789230 001117 | |
| ancha allin | |
| educación | |
| 60 | |
| mana usyaq | |
| winasqa | |
| munaqkuna | |