Datasets:
Tasks:
Fill-Mask
Languages:
Quechua
Multilinguality:
monolingual
Size Categories:
1M<n<5M
Language Creators:
crowdsourced
Annotations Creators:
no-annotation
Source Datasets:
original
Tags:
License:
2019 | |
Ñawinchanapaq | |
munay qillqasqakuna | |
Qusqu Qullaw qhichwa simi | |
Flor Aideé Pablo Medina | |
Ministra de Educación del Perú | |
Guido Alfredo Rospigliosi Galindo | |
Viceministro de Gestión Institucional | |
Ana Patricia Andrade Pacora | |
Viceministra de Gestión Pedagógica | |
José Carlos Chávez Cuentas | |
Secretario de Planificación Estratégica | |
Humberto Hildebrando Pérez León Ibáñez | |
Jefe de la Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes | |
“Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019” | |
Responsables de la publicación | |
Jorge Martín Talancha De La Cruz (coordinador) | |
Tania Pacheco Valenzuela | |
Edgar Sanga Calamullo | |
Hermenegildo Espejo Apikai | |
Wilder Rodríguez Gonzales | |
Jainor Saavedra Salas | |
Luz Huanca Sivana | |
Pamela Jiménez Lizama | |
Autores y/o recopiladores de textos ganadores del “I Concurso de textos para Mis lecturas favoritas” | |
Rómulo Quispe Soto (“Tumi llaqtapa muchusqanmanta”) | |
Julio D. Auccaylle Delgado (“Iskay phiña mayukunamanta”) | |
Esta publicación es el producto final del esfuerzo institucional de la UMC por medio de sus diferentes equipos de | |
especialistas. | |
Primer edición, julio 2019 | |
Tiraje: 7,776 ejemplares | |
Impresión: Enotria S.A. | |
Av. Nicolás Ayllón N° 2890, Ate - Lima | |
Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú N° 2019-07601 | |
© Ministerio de Educación del Perú | |
Calle Del Comercio N° 193, San Borja | |
Lima - Perú | |
Teléfono: 615-5800 | |
www.gob.pe/minedu | |
Citar esta publicación de la siguiente manera: | |
Ministerio de Educación del Perú. (2019). Ñawinchanapaq munay qillqasqakuna 2019. Lima: Oficina de Medición de la Calidad de | |
los Aprendizajes. | |
Ancha munasqa wawa: | |
Kaymi “Nawinchanapaq munay qillasqakuna 2019” sutiyuq mayt’u | |
kachkan. | |
Kay mat’upim tarinki munay willakuykunata, harawiykunata, | |
historieta nisqata, huk qillqasqakuna ima. Chayninam hamp’atuwan | |
tupay allinchus icha manachus, chaymantapas qillqasqa kachkan. | |
Tipun sutiyuq ñawpa llaqtamantapas munay willakuy kachkallantaq. | |
Wakin simikuna mana chinkananpaq imatachus rurachkanku, | |
chaymantapas noticia nisqa kachkallantaq. | |
Hinallataqmi, qayna wata “Ñawinchanapaq Munaq Qillqasqakuna | |
Ñawpaq Atipanakuy” apakurqan. Chay atipanakuypaqmi achka | |
hamawt’akuna qillqasqakunata apachimurqanku. Chaykunamanta | |
llalliq qillqasqakunata akllaspam kay mayt’uman churallaykutaq. | |
Chaymantapas, sapanka qillqasqam ruranakunayuq kachkan. Chay | |
ruranakunataqa, hamawt’aykiwan kuska, yachay wasipi llamk’anki. | |
Wakintataq, mama taytaykiwan yanapachikuspa, wasiykipi | |
llamk’allankitaq. Chaykunawanmi tukuy qillqasqakuna hamut’aytaqa | |
astawanña atinki. | |
Chaykunatam tukuy sunquykuwan | |
munayniykipaqhina kanman. | |
qampaq | |
rurayku. | |
Ichapas | |
Oficina de Medición de la Calidad de los Aprendizajes (UMC) | |
Hamp’atumantam wawakuna | |
rimachkanku. Chayta | |
ñawinchasunchik. | |
Llaqtanchikkunapi | |
hamp’atupa willakuyninkuna | |
Ñuqan Soraro kani. Asháninka llaqtaykupiqa, paray | |
pachapichus mayu patakunapi hamp’atu k’ar k’aryan | |
chayqa, mayu pisiyanantam willakuchkan. Chaymi runaqa | |
challwaq rinku. | |
Ichaqa, ch’akiriy pachakunapi sach’a sunqukunapi | |
k’ar k’aryan chayñataq parata mañakuchkan. | |
Hunt’akunpunitaqmi chay nisqayku. Hinallataq, yurakuna | |
t’ikay pachapi, ch’umpiniraq hamp’atuta rikuyku chayqa, ña | |
uywakuna hap’imuy pachaña. | |
Ñuqapa sutiymi Shekut, | |
Awajun llaqtamanta. | |
Ñuqaykupaqqa, hamp’atu | |
kallpawan k’ar k’aryan | |
chayqa, parananpaqmi. | |
Hinallataq, wasi ukhupi | |
hatun hamp’atuta | |
rikuspaqa, piñiykuchá | |
wañunqa, nispañataq niyku. | |
Chaynataqa k’ar k’aryan, | |
mayqin millay runachus | |
layqachiwaptinkum. Ichaqa, | |
huch’uy hamp’atuchatachus | |
rikuyku chayqa, manam | |
imapas kanqachu, | |
niykuñataq. | |
Ñuqapa sutiyñataq Soy Sani. Shipibo llaqtamanta. | |
Ñuqaykupaqqa, huchuy hamp’atuchachus k’ar | |
k’aryan chayqa, parananpaqmi. Hatun hamp’atu k’ar | |
k’aryan chayñataq, nisuta paraspam mayutaraq unu | |
phuqchikunqa, niyku. | |
Hinallataq, warmi warmachachus q’illu qhasquyuq | |
hamp’atuwan tupan chayqa, allin away yachaq kanqa. | |
Chayraykum, mama taytan piripiri yurapa unuchanwan | |
ñawinman sut’uykachinku, hamp’atuwantaq makinta | |
qhaqunku. Chaymantataq, warmaqa iskay simana hina | |
pisichallata mikhun. | |
4 | |
Ñuqan Phaxsi kani, aymara | |
llaqtamanta. Chakra yapuy | |
pachapi uqi llimp’iyuq | |
hamp’atuta rikuyku chayqa, | |
allin watam kanqa, nispa niyku. | |
Huch’uy qillu hamp’atutachus | |
rikuyku chayñataq, ch’aki | |
wata kanqa. | |
Tutakunapichus, kallpawan | |
hamp’atu k’ar k’aryan chayqa, | |
paramunanta willakun. Hatun | |
hampatu rikuyqa qullqin. Wasi | |
qayllakunapichus rikhurin | |
chayqa, uywachus icha | |
mikhuychus allin qullqiman | |
qhatukunqa. | |
Ñuqan Sayri kani, qhichwa llaqtamanta. | |
Ñuqaykupaqqa, hamp’atuta qullqin. | |
Hatun q’illu hamp’atuchus wasi ukhuman | |
haykurqun chayqa, wasiyuqmi achka | |
qullqita chaskinqa. | |
Hinallataq, chakrapi hatun hamp’atuwan | |
tupaspaqa, allinta kunan wata | |
chakra rurunqa. Ichaqa, huch’uy | |
q’umir hamp’atuchawan tupayku | |
chayqa, parañataq mana kanqachu. | |
Chayraykutaq mikhuykunapas mana | |
allintachu rurunqa. Chaymantapas, | |
hamp’atu unayta k’ar k’aryaykuptinqa, | |
allinta chay watapi paranqa. | |
Ruranakuna | |
1 | |
Qillqasqamanhina, kay tawlata hunt’apay. Manachus ima yuyaytapas wakin hunt’apanapaq | |
tarinki chayqa, hina ch’usaqllata saqinki. | |
Hamp’atu k’ar k’aryaspa, ¿imatataq willakun? | |
Hamp’atuq sayaynin, ¿imatataq willakun? | |
Aymara | |
Shipibo | |
Qhichwa | |
Awajún | |
Asháninka | |
2 | |
Kunanqa, tawla huntasqaykiwan yanapachikuspa, kay tapukuykunata hunt’achiy. | |
a | |
3 | |
Hamp’atu k’ar k’aryaptin, aymara warmapa | |
nisqan awajún warmapa nisqanwan, ¿imapitaq | |
rikch’akunku? | |
ch Hatun hamp’atumanta rimaspari, qhichwa | |
warmapa nisqan, shipibo warma nisqanwan, | |
¿imapitaq huqniray kanku? | |
Willkapa rimasqanta ñawinchay. | |
Qillqasqamanhina, ¿ima nispataq Suraru | |
Willkata kutichinman? | |
Willka | |
Huk kutinmi | |
yunkapi, mayuta | |
unu aysamuq riptiy | |
achka hamp’atukuna | |
kar karyaykuptin | |
anchata | |
mancharikuni. | |
Soraro | |
Asháninka wawa | |
4 | |
¿Imakunatawantaq aylluykipi hamp’atu willakun? Mama taytaykitapas kuraq runakunatapas | |
tapurikuy. Chaymantataq, huk raphipi qillqaspa yachay wasipi masichaykikunawan | |
ñawinchaychik. | |
5 | |
Asnumanta Atuqmantawan | |
Huk kutinsi, uwihanpa chinkasqanrayku, tayta Philikuqa | |
warminpuwan llakisqa kasqaku. | |
Sapa tutanmi uwihanchik | |
chinkachkan. Chay millay atuqta | |
hap’irqusunpuni. | |
Arí, mamáy Antuka. Atuqta | |
manchachinanpaq, uwiha | |
kancha punkupi asnunchikta | |
watasunchik. | |
Ñuqaqa imaymanata q’ipisqa nisuta llamk’ani. Ichaqa, | |
uywaqiykuna mana allintachu qhawariwanku. Aswanmi | |
yarqaypi ch’achachiwanku. | |
Qunqayllas huk atuq kancha punkupi | |
rikhurirqusqa... | |
Atuq astawan rimapayaptinsi asnupas | |
rimayta qallaripusqa. | |
Mariyanuqa astawansi llakirikun. Chayta | |
rikuspas atuqqa kayta nisqa. | |
Allinllachu, masiy Mariyanu, | |
¿sapallaykichu rimakuchkanki? | |
Wakapa allinta mikhunanpaq | |
nisuta llamk’anki. Qamtaq tullullaña | |
kachkanki. | |
Masiy Mariyanu, sumaq | |
q’achu mikhukamunaykipaq | |
paskarqusayki. | |
Ichaqa, asnuqa manas rimayta munanchu. | |
Arí, wawqiy. Uywaqiykunaqa | |
manachushina ñuqata munawankuchu. | |
Ichaqa, asnuq nisqantas atuqqa mana hunt’asqachu. | |
Ha, ha, ha. Uqi | |
uwihachata | |
apakusaq. Wirachan | |
kachkasqa. | |
Tayta Philikuqa sukha pampapi mikhusaqtas asnuta tarimusqa. | |
Yaw Mariyanu, kaypimá | |
sumaqta mikhuspa | |
kachkasqanki. ¿Maymi waskha? | |
Chay huchaykimantam | |
aswanta llamk’anki. | |
6 | |
Chay tutaqa, Mariyanu sutiyuq asnuqa, llakisqas uwiha | |
kancha punkupi kayhinata rimapakusqa: | |
Anchata | |
añaychakuyki, wawqiy atuq. | |
Munaspaqa huk uwihacha apakuy, | |
ichaqa ama uqi kaqtaqa apankichu. | |
Illarimuytaqa, mama Antukas uwiha kanchata haykusqa... | |
...¡Manam uqi uwihapas | |
asnupas kankuchu! | |
Mariyanuqa, p’unchawnintinsi q’achuta q’ipiykun. | |
Wasaymi | |
nanayuwachkan. | |
Atuqpa huchanpi | |
ñak’arichkani. | |
Chay tutaqa, atuqsi rikhuriqullantaq... | |
Ichaqa, wakmantas atuqqa asnuta | |
qiquykullantaq. | |
Allinllachu, wawqiy Mariyanu. ¿Kunan | |
tutatapas yanapanakullasuntami, riki? | |
Ama phiñakuychu, wawqiy Mariyanu. | |
Kunanqa aswan karuta mikhuq | |
rinki. Hinapiqa uywaqiyki mana | |
tarisunkichu. | |
Manam kunantawanqa | |
qiquwankiñachu. Huchaykipi | |
nisuta llamk’ayachiwanku. | |
Atuqqa, yuraq uwihatapunis waskhantinta | |
aparqullasqataq. Llakisqas uywaqinkuqa | |
rimanku. | |
Chay uwihataqa mikhuy Waskhanchikpas | |
rantinanchikpaqmi | |
mana kapunchu. | |
qhatunanchik karqan. Mana | |
qullqiyuq rikuyukunchik. | |
Ya. Allinmi. Ichaqa, | |
waskhatapas yuraq | |
uwihatapas amapuni apankichu. | |
Mariyanutaqa maskhaspas taripullasqakutaq. Paytaqsi | |
uywaqinkuna llakipi kasqankuta rikuspa, llapanta willapusqa. | |
Chaysi, asnuqa nisqa: ama llakikuychikchu ñuqa waskhata | |
atuqtawan apamusaq, nispa. | |
Huchaykunata pampachaykuwaychik, ama hina | |
kaychikchu. Chay atuqmi yukaykuwan. | |
Mikhuq rinaypaq paskiwaspam, uwihata | |
waskhatawan apakuq karqan. | |
¿Ima ninkin, | |
yaw asnu? | |
¿Imaynatataq | |
chaytari ruranki? | |
Kinuwa p’isqiwan llusirquwaychik. | |
Hina llusisqa mach’aynin kinrayta rispa | |
kumparayasaq. Atuqqa wañusqa kanaypaq iñinqa. | |
Atuqqa uñankunapuwan Mariyanuta kumparayasaqta tarisqaku. | |
¡Akakallaw! Mariyanu | |
wañupusqa. Ichaqa | |
achka aychanchik kanqa. | |
Wasiman apakusunchik. | |
¡Kurupusasqañam! | |
Waskhawan watakuspa | |
llapanchik chutasunchik. | |
Arí. Ichaqa nisu | |
llasachá kachkan. | |
Atuqkuna wiqawninkuman waskhawan watakuspa chutananku | |
kachkaptiñas, qunqaylla sayarirqusqa, asnuqa aysatamusqa. | |
¡Ay…! Umachayta. | |
¡Achakáw! | |
wasachayta. | |
¡Qasiy, Mariyanu! | |
Amaña kayta | |
rurawaykuchu. | |
Chay p’unchawmantas atuqqa mana Mariyanuta yukasqañachu, uwihatapas mana apasqañachu. | |
Mana allin uywasqanchikmi | |
ñuqanchikpapas huchanchik. | |
Kunanmantaqa allinta | |
mikhuchisunchik. | |
¡Hihaw! kaymá allin | |
kawsakuyqa. | |
Mariyanu, atuqta | |
wanachisqaykimanta, | |
anchata añaychakuyki. | |
Kunankamapas asnuqa llamk’allanpunis, ichaqa allintas mikhunpas samakunpas. | |
7 | |
Ruranakuna | |
1 Kay tapukuykunata kutichiy: | |
a | |
¿Imaraykutaq Mariyanu asnuri uywaqinku mana khuyanankupaq iñisqa? | |
ch ¿Imapaqtaq tayta Philikuwan mama Antukawan uwiha kancha punkupi asnuta watasqaku? | |
chh Ñawpaq kutillaraq tupaspari, ¿imaynatataq atuq Mariyanuta yukasqa? | |
2 | |
Kay qillqasqapi imakunachus kasqa, chaymanhina urapi rimaykunata ñiqichay. | |
1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki. | |
Atuqqa uwiha kanchaman haykunanpaq Mariyanuta yukasqa. | |
Mach’ayninkuman aysanankupaq atuqkunaqa Mariyanuta waskhawan watasqaku. | |
Uwiha kancha punkupi uywaqinku asnuta watasqaku. | |
Mariyanuqa atuqwan imaymana rurasqankuta willakapusqa. | |
Philiku Antukawan aswan achka q’achuta Mariyanuta qipiykachisqaku. | |
Mariyanuqa atuqkunata asyasqa, waskhatapas apanpusqa. | |
8 | |
3 | |
Imaynachus kasqankumanhina, urapi simikunapa qayllanpi “atuq” icha “asnu” sutita | |
qillqay. | |
Yuyaysapa | |
Llamk’aysapa | |
Khuyakuq | |
Mich’a | |
Yanapakuq | |
Kallpasapa | |
Yukakuq | |
4 | |
Llulla | |
Kimsa warmakunam atuqmanta Mariyanumantawan kayhinata rimasqaku: | |
Mariyanupa | |
atuqchakunata | |
aysatamusqanmi | |
ñuqapaqqa | |
mana allinchu. | |
Chay Mariyanu | |
atuqkunata | |
wanachisqanqa | |
ñuqapaq | |
allinpuni. | |
Ñuqapaqñataq, | |
atuqpas | |
asnupas | |
millaykama | |
kasqaku. | |
Luwisa | |
Antuku | |
Amaliya | |
¿Mayqin warmapa rimasqantataq allinmi ninki? Imaraykuchus allin kasqanta | |
urapi mast’ariy. | |
9 | |
¿Imaynatataq kuru wañuchiq hampita rurasunman? | |
Chakranchiskunapiqa, kanmi tarpukusqanchikkuna mikhuq kurukuna. Chay kurukunapaq | |
hampi rurayta yachasunchik. Pachamamanchikta mana unquchiqmi chay hampiqa kanan. | |
¿Imakunataq kanan? | |
• | |
• | |
• | |
• | |
• | |
Iskay hatun siwilla | |
Chunka hayaq uchu | |
Iskay uma ahus | |
Huk huch’uy jabón nisqa | |
Iskay winku unu | |
• | |
• | |
• | |
• | |
• | |
Kuchuna | |
Iskay puruña | |
Tilapas plastikupas | |
Maran utaq kutana | |
Suysuna, qhitunapuwan | |
¿Imakunatataq rurasunchik? | |
1 | |
2 | |
Adaptado de: http://www.ipade.org.ni/images/portadas/libro_desarrollo_economico/INSECTICIDAS.pdf | |
Uchuta, ahusta, siwillatawan | |
ñut’uta pikarquspa, sapaq | |
sapaqllata maranpi saqtarqusun. | |
4 | |
5 | |
Tilawanpas plástico nisqawanpas | |
puruñata kirpaykusun. Hinataqa | |
kirpana, wasintinta asnay mana | |
atinanpaqmi. | |
6 | |
Llapan taqrusqanchikta | |
huk tuta puñuchisun. | |
Paqaristinpaqqa, chhapan | |
pachanman tiyaykunqa. | |
Kunanqa, suysunawanñataq chay | |
taqruta huk kaq puruñaman | |
suysurqusun. Hinapim | |
chhapankuna qhipanqa. | |
Chay mana chhapayuq unumantaq | |
jabón nisqata pikaykusun. | |
Chaymantataq, jabón nisqapa | |
chullunankama qaywisun. Jabón | |
nisqataqa churana, yurakunapa | |
raphinman hampi k’askananpaqmi. | |
¿Imaynatataq tarpusqaman hampita churana? | |
Chay hampiri, ¿imanantaq kuruta? | |
Chay hampi rurasqanchikpa kuskanninta, | |
20 winku unuwan taqrurqusun. Chaytataq | |
tarpusqanchik yurapa raphinman ch’allaykusun. | |
Pichqa p’unchaw qhipatachus kurukuna kanqaraq | |
chayqa, yapamanta ch’allarqullasuntaq. Manam | |
sapa p’unchawchu ch’allana. Sapa p’unchaw | |
ch’allasqaqa yurakunañataqmi ch’akirqunman. Inti | |
haykuytapas tutatapas hampita ch’allaqtinchikqa | |
aswan allinmi kanqa. | |
Uchuqa anchatam hayan. Aswantaraq | |
uchuta, ahuswan, siwillawan ima | |
taqruqtinchikqa sinchitapuni hayan. | |
Chaykunawan hampi rurasqanchikta | |
kuru mikhun chayqa, nisutam hayaykun. | |
Chayhinata hayaptinmi, kuruqa raphi | |
mikhuyta mana munapunchu. | |
! | |
10 | |
Kunanqa, llapan saqtasqata | |
huknin puruñaman hich’aykusun. | |
Hawanmantaq, unuta hich’aykuspa, | |
allinta taqrukunankama qaywisun. | |
3 | |
Ama kurkuykimanpas ñawikimanpas kay hampiwanqa tupachinkichu, anchatam k’arachikun. | |
Ruranakuna | |
1 | |
Tapukuykunata kutichiy. | |
a | |
Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq kurukunari raphi mikhuyta mana munapunkuñachu? | |
ch Qillqasqamanhina, ¿imaraykutaq mana sapa p’unchawchu yurakunamanri hampita ch’allana? | |
2 | |
Kay qillqasqapi imakunatachus qati qatillata rurana kasqa, chaymanhina urapi | |
rimaykunata ñiqichay. 1 yupaymanta 6 yupaykama qillqanki. | |
Hampi mana qhilliyuq kananpaq unuta suysurqusun. | |
Uchuta, ahusta, siwillatawan sapaq sapaqpi saqtarqusun. | |
Jabón nisqata pikaykusun, chaymantataq unuwan chullunankama qaywisun. | |
Llapan taqrusqayuq unuta huk tuta puñuchisun. | |
Tilawanpas plástico nisqawanpas unuyuq puruñata kirpaykusun. | |
Llapan saqtasqata puriñaman hich’aykuspa, unuta talliykusun. | |
3 | |
Saraqa taytantas hampi rurayta yanapasqa. | |
Chay hampimanqa uchuta, ahusta, siwillata | |
ima churayku, ichaqa, paqaristinqa, | |
kurukunaqa mikhullaskanku. | |
Hampita ruraspari, ¿imapitaq Sara taytanwan pantankuman karqan? | |
4 | |
Waturikamuy. | |
Imawanñataqchus kuru hampita rurawaq, chayta mama taytaykita huk runatapas | |
tapukamuy. Chaytataq qillqana mayt’uykipi qillqaspa, masichaykikunapaq yachay | |
wasipi ñawinchay. | |
11 | |
Qhawariy, kay periódico | |
nisqata rantimuni. Chaypi | |
huk awichukunaq simikuna | |
yachachisqankumanta | |
willakuchkan. | |
10 | |
RIMAYNINCHIK | |
Hinallataq, wakin uywakuna | |
yanapakuq kasqankumantapas | |
willakuchkan. | |
Ñawinchasunchik. | |
2018 watapi, qhapaq raymi killapa, 31 p’unchawninpi | |
Lima llaqta. Programa Pensión 65 nisqapi kaq | |
awichukunas wakin chinkanayaq simikunata | |
kawsarichichkanku. Kay chinkanayaq simikunas | |
jaqaru, kukama kukamiriyapuwan kanku. | |
Jaqaru simitaqa Tupe llaqtallapis rimanku. Kay | |
Tupe llaqtaqa Limapi kaq Yauyos provincia | |
nisqapis kachkan. Chaypis 63 kuraq awichukuna | |
sut’i willakuykunata, aranwaykunata ima jaqaru | |
simipi willaspa warmakunata yachachichkanku. | |
Aswantapas, lliklla awayta, chakrapi llamk’ayta, | |
tusuykunatapas yachachillankutaq, chaykunawan | |
kawsayninkupas siminkupas aswan kallpachasqa | |
kananpaq. | |
Hinallataqsi, Loreto suyupi kaq San Juan | |
Bautista llaqtapi, Nauta llaqtapipas kukama | |
kukumiria simitañataq pusaq awichukuna | |
yachachillachkankutaq. Paykunaqa kay simita | |
yachachinku mayupi challwaspa, hampiq | |
qurakunata | |
riqsichispa, | |
takispa | |
tususpa | |
imañanataq. | |
Ministro de Cultura umalliq kayhinata rimarisqa: “Huk | |
simichus mana wañunchu chayqa, kay simi rimaq | |
runakunapa kawsayninpas manam wañunchu. Paykunam | |
imaynatachus kawsana, imaynatachus Pachamamanchikta | |
qhawarina chaykunata yachachiwanchis”, nispa. | |
Perú suyupiqa 48 simikuraqmi kachkan. Chaykunamantam | |
21 simikuna chinkapuchkanña. Kay simikunaqa manam | |
chinkanañnachu. Huk simi chinkaptinqa, huk niray | |
kawsaymi chinkallantaq | |
K’allakunapa sach’akuna tarpusqankutas yachanku | |
Brasil suyu. Kay suyupiqa, arawkariya | |
sutiyuq sach’as chinkanayapuchkan. Ichaqa, | |
Amazonía suyupi kaq k’allakunas kay sach’a | |
mana chinkananpaq yanapakunku. Chaytas huk | |
investigación nisqata ruraspa tarinku. | |
k’allakunaqa aswansi arawkariyata yanapan. ¿Imaynatataq | |
yanapan? K’allakunas rurunta mikhunku. Ichaqa manas | |
llapantachu mikhunku. Saksarqunku chayqa, kuska | |
kuskanta mikhuspas rurutaqa wikch’upunku. Kayhinatam | |
t’aqwiriq Guillermo Blanco, willakun: “Qhawaptiykun, | |
Kunankamapas, k’allaqa arawkariya sach’a chay kuskan mikhusqa rurumantaqa ñawpaqta sumaqta | |
wañuchiqmi, nispas rimaq kasqaku. Ichaqa, kay yuracha wach’imun, mana mikhusqa rurumantataq | |
qhipataña wach’imun”, nispa. | |
k’allaqa manas kikin sach’apichu rurutaqa mikhun. | |
Karuta apaspas chaypiña mikhun. Mana mikhuyta | |
tukuspataq pampaman wikch’upunku. Chaykunapitaq | |
Musuq arawkariya wiñamun. | |
Kay investigación ruraqkunas, kayhinata nisqaku. | |
“Pachamamanchik mana unqunanpaqqa, uywatapas | |
runatapas sumaqtan uywananchik”, nispa | |
12 | |
Adaptado de: https://larepublica.pe/sociedad/1388578-pension-65-adultos-mayores-ensenan-ninos-lenguas-peligro-extincion-ministerio-desarrollo-e-inclusion-social-escolares | |
https://www.agenciasinc.es/Noticias/Los-loros-colaboran-en-la-expansion-de-la-araucaria-brasilena | |
Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata | |
yachachichkanku | |
Ruranakuna | |
1 | |
“Chinkanayaq simikunatas awichukuna warmakunata yachachichkanku” sutiyuq | |
qillqasqata ñawinchay. | |
a | |
Kunanqa, kay tawlata hunt’apay. | |
¿Pikunamantataq kay qillqasqa rimachkan? | |
¿May llaqtakunapitaq kay qillqasqapa | |
willakusqan kasqa? | |
ch Kay qillqasqata ñawinchaspas tayta Evaristo kayhinata nisqa: | |
Imaynam kuraq taytakuna jaqaru | |
simita wawakunata yachachichkanku, | |
kaqllatataqmi wakin llaqtakunapipas | |
taytakuna siminkuta yachachinanku. | |
Evaristo | |
Tayta Evaristo rimasqanta, ¿qam allinmi niwaqchu? ¿Imarayku? | |
2 | |
Iskaynin qillqasqakunapa willakusqanmanhina, tawlapi tapukuykunata kutichiy. | |
Chinkanayaq simikunatas | |
awichukuna warmakunata | |
yachachichkanku. | |
K’allakunapa sach’akuna tarpuq | |
kasqankutas tarinku. | |
¿Imataq chinkaypi | |
kachkan? | |
¿Imatataq mana | |
chinkananpaq | |
rurachkanku? | |
3 | |
Ima uywachus icha ima yurachus llaqtaykipi chinkanayachkan, ¿chayta yachanki? | |
¿Imatataq mana chinkapunanpaq rurawaq? Kutichiyniykita mast’ariy. | |
13 | |
Unu raymichana WAKA | |
Qusqu suyunchikpim Tipun sutiyuq munay centro arqueológico nisqa kachkan. | |
Inkakunapa kawsasqan pachapiraqsi Tipuntaqa rurasqaku. Ingeniero nisqakunan | |
kayninata ninku: Tipuntaqa rurasqaku, chakrata qarpaspa imaynatachus unuta rakina, chay | |
riqsichiwananchikpaqmi, nispa. | |
Maypis Tipun unu paqarin | |
Tipunman chayamuq unuqa Apu Pachatusan urqupis | |
paqarin. Chay urqumantapachas rumiwan yarqhakunata | |
ruraspa qhata urayta unutaqa apayamusqaku. Ña pata | |
patakunaman chayamuspaqa allpaq pachantañataq unuqa | |
purimun, chaymantataq wakmanta rikhurillantaq. | |
14 | |
TIPUN | |
Imamantas sutin | |
hamun | |
PERÚ | |
Historiador Luis Antonio Pardo | |
nisqanmanhinaqa Tipun sutiqa | |
“t’impuq unu” nisqamantas | |
hamunman. Huknin quchaman | |
phaqchaykuspanmi | |
t’impusaqhina unuqa | |
phullpuchkan. Chayraykus Tipun | |
sutitaqa churankuman karqan. | |
¿Imataq Tipunri kasqa? | |
Historiador nisqakunapa t'aqwirisqankumanhinaqa, | |
Tipunqa unu raymichana hatun wakas kanman karqan. | |
Tipunqa Inkakunapa allin qawasqas kasqa, chaypi unuta | |
ancha yupaychaywan qhawaspankurayku. Ancha | |
chaninchasqa kaspas, mana usuchispalla, allintapuni | |
qarpaytapas yachasqaku. Kunankamapas hatun | |
chakrakunatam kay Tipun unuwanqa qarpachkankuraq. | |
Imakunatawantaq | |
Tipunmanta ninku | |
Kikin pata pataman chayamuspaqa, unuqa | |
tawaman rakikuspam munayta phaqchayamun. | |
Chay phaqchaqpim unu raymita ruranku. | |
Wakinmi ninku chay tawa phaqchaqkunaqa, | |
tawantin suyupa rantinmi, nispa. Wakinqa, | |
tawantin Ayar wawqikunapa rantinmi | |
nispañataq rimanku. | |
Adaptado de http://moleskinearquitectonico.blogspot.com/2009/07/tipon-el-agua-y-los-incas.htmlHYPERLINK; http://www.aputours.com/info_tipon.php | |
QUSQU | |
15 | |
Ruranakuna | |
1 | |
Hunt’apay: | |
Tipuntaqa rurasqaku | |
Historiador nisqakunapa | |
rimasqankumanhina | |
Ingeniero nisqakunapa | |
rimasqankumanhina | |
2 | |
¿Imapaqtaq qillqasqa ruraqri kay siq’ita churanman karqan? Kutichiyniykita chimpuy. | |
TIPUN | |
QUSQU | |
PERÚ | |
a | |
3 | |
Imaynachus Perú | |
suyunchik kasqa chay | |
qhawachiwananchikpaq. | |
ch Perú suyupa | |
mayninpichus Qusqu | |
llaqta tarikun, chay | |
riqsichiwananchikpaq. | |
chh Mayqin suyupichus | |
Tipun llaqta | |
tarikun, chay | |
rikuchiwananchikpaq. | |
¿Imapaqtaq kay qillqasqata rurasqaku?(Panchu Luciyanawan kutichisqankuta qhaway) | |
Kay qillqasqataqa | |
rurasqaku, imaynatachus | |
qharpanapaq | |
yarqhakunata rurana, | |
chay yachanapaqmi. | |
Panchu | |
Luciyana | |
Ñuqapaqqa, kay | |
qillqasqataqa rurasqaku, | |
imaynachus Tipun kasqa, | |
imapaqchus kay llaqtata | |
rurasqaku, chaykuna | |
riqsinapaqmi. | |
¿Mayqin kaq warmapa rimasqantaq aswan chanin qampaq kanman? ¿Imarayku? | |
16 | |
4 | |
Kay qillqasqata ñawinchay: | |
Tampumach’ayqa inkakunapa kawsasqan pachapi rurasqaraqsi kasqa. Qusqu | |
llaqtapa hawallanpim kachkan. Unuta raymichanapaqmi Tampumach’aytaqa | |
rurasqaku, nispam wakinqa ninku. Sapa Inka samananpaqsi rurasqaku, nispañataq | |
wakinqa ninku. Sutinqa iskay simi hukllasqamanta hamun: “Tampu” samana wasi | |
“mach’ay” qaqa sikipi t’uqukuna. | |
Tampumach’aymanqa, qallariyninpiqa huk | |
yarqhallantam unu chayamun, chaymantataq | |
iskay phaqchaqman rakikun. Chay phaqchaq | |
patapim unutaqa raymichaku. Kunankamapas | |
maypichus unu paqarisqantaqa manam | |
pipas yachanchu. Ichaqa, unuqa kaqllam | |
chayamuchkan. Chay unuwanmi huchuy | |
chakrachakunata qarpachkankuraq. | |
Tampumach’ay | |
Kunanqa, Tipunmanta qillqasqata Tampumach’aymanta qillqasqatawan ñawinchaspa, | |
kay tawlata hunt’ay: | |
Tipón | |
Tampumach’ay | |
¿Imamantataq sutin | |
paqarisqa? | |
¿Imay pachapitaq | |
rurasqaku? | |
¿Maypitaq unuri | |
paqarin? | |
Kunan pachapiri, | |
¿imatataq unuwan | |
rurachkanku? | |
5 | |
Chay tawlamanta akllaspa, imakunapichus rikch’akunku iskaynin qillqasqakuna, | |
chayta qillqay. | |
17 | |
Anemia unquymanta yacharisun | |
Iskay sutiyuq simi: Kukupin, k’ipchan | |
Luwismi Anawan hampina wasita risqaku. Chaypim anemia unquymanta kay willakuyta | |
rikusqaku. | |
Anacha, qhawariy. | |
Hatun willakuyta | |
k’asqachikqaku. | |
Arí, Luwismi. Anemia unquymantam | |
willakuchkan. Ñuqapas mamaywan | |
hamuni. Kunanqa, imaymanata | |
wasiypi wayk’unku. | |
An… mamaypas hamurqanpaschá. | |
¡Chayraykuchá huk | |
mikhunakunata wayk’uchkan! | |
Wasita ripuspas ñanpi Anawan Luwiswan kayhinata rimasqaku: | |
Iskay kimsa p’unchawñam mamay | |
yawarniyuqta, kukupinniyuqta | |
ima wayk’uchkan. Anemia | |
unquymanta qhaliyanapaqmi, | |
nispam wayk’uchkan. Saykusqallata | |
rikuwaspanmi, anemia unquyniyuq | |
kanaypaq mamayqa yuyayukun. | |
1 | |
Imaynayá kampas, Anita. | |
Ñuqaqa qhalin chachkani. | |
Chaymi yawarniyuq, | |
kukupinniyuq mikhunataqa | |
mana mikhunaychu. Yachay | |
wasinchikmanpas allinmi | |
richkani, tayta mamaytapas | |
allintam llamk’aypi | |
yanapachkani. | |
3 | |
Chiqaqpaschá hampiqpa nisqan. | |
Ichaqa, yawarniyuq, kukupinniyuq | |
mikhunataqa manam munanichu. | |
Manan millp’uyta atinichu. | |
Munasqaytam ñuqaqa mikhunay, | |
manam mamaypa | |
munasqantachu. | |
5 | |
18 | |
Luwis, mamaykipa nisqanqa | |
chaninmi. Hampiqmi kayhinata | |
nin: “Kukupinniyuq”, yawarniyuq | |
mikhunaqa allinmi, yawarninchikman | |
hierro nisqata apasqanrayku. | |
Hierro nisqachus yawarninchikpi | |
pisiyanman chayqa, anemia unquymi | |
hap’iwasunman”, nispa. | |
2 | |
Arí, ichaqa Hampiqpa | |
nisqanmanhinaqa, kallpa wañuchus | |
kanchis icha samapakunchikchus | |
chayqa, manam unqusqa kasqanchikta | |
yachanchikchu, mana imanchikpas | |
nanawasqanchikrayku. Ichaqa, anemia | |
unquyniyuqpas kachkasanchik. Kay | |
unquyqa wiñananchiktam hark’akun, | |
huk unquynunatapas apamun. | |
4 | |
Ñuqapas yawarniyuq kukupinniyuq | |
mikhunataqa manam munanichu. Ichaqa, | |
munasqay mikhunawan taqruspam | |
mikhuni. Qampas chayhinata mikhuwaqmi. | |
Ñuqaqa aswanmi kukupinta mikhuyman | |
anemia unquyniyuq kanaytaqa. | |
6 | |
Ruranakuna | |
1 | |
Anapa willakusqanmanhina, anemia unquyniyuq kaptinchik, ¿imaynataq | |
kasunman? | |
2 | |
Pichus maychus anemia unquyniyuq kanman chayri, ¿mayqin kaq mikhunanataq | |
akllasunman? | |
a | |
Kukupin thiqtisqa arusniyuq, | |
ispinaka t’akapayuq. | |
ch | |
Thiqtisqa papa arusniyuq, | |
siwulla t’akapayuq. | |
¿Imaraykutaq chay mikunata akllanman? kurichinaykipaq qillqasqata ñawinchay. | |
3 | |
¿Imapaqtaq Hampina Wasipi chay qillqasqata churasqaku? | |
a | |
Anemia unquymanta rimanakuyman mink’ananpaq. | |
ch Warmakunapa yawarnin qhawachiyta yuyarichinanpaq. | |
chh Hierro nisqayuq mikhuykuna rakikunanta willananpaq. | |
4 | |
Hampina Wasipi qillqasqa k’askachisqapim kay rimay kachkan: | |
¡Qhali kaymi imamantapas ñawpaq! | |
¿Ima niytataq kay rimay munachkan? | |
5 | |
¿Llaqtaykipi anemia unquy qhaliyachiq huk mikuykuna kanchu? Yachachiqniykiwan | |
watumuychik. Chaytataq huk raphipi qillqaspa wasiykiman apay. Chayta qhawaspa | |
mikhuna wayk’unaykichikpaq. | |
19 | |
Munay willakuykuna allin yachachiykunata quwanchik | |
Kunan wataqa, wakin ayllukunapi mana allintachu allpa rurusqa. Chaymanta llakisqas wawakunaqa | |
yachachiqwan yachay wasinkupi kayhinata rimasqaku: | |
Yachay wasipi | |
Wawakuna, ¿Imaraykutaq Pachamamanchik | |
mana ñawpaq hinañachu allinta ruruchkan? | |
Pisillata parasqanrayku. | |
Mayukunapi pisilla unu | |
kaptin mana chakra | |
qarpanapaq unu aypanchu. | |
Qampas kay qillqasqata ñawinchay. | |
Chiqaqmi, wawakuna. Kunanqa, | |
Pachamamanchikmanta munay | |
willakuyta ñawinchasunchik. | |
“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq | |
Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy. | |
Tumi llaqtapa muchusqanmanta | |
Ichaqa, watanmanta watanmanqa, Tumi llaqta runakunaqa manas khuyakuywanchu, manataq | |
yupaychaywanchu Pachamanchikta qhawaq kasqaku. Aswansi, mikhuykuna rurusqantapas | |
hatuchaqllanta akllaspa huqariq kasqaku, khullu khulluntataqsi chakra pampapi wikch’urpariq | |
kasqaku. Chaytataqsi ruphay atiykuq, uywakunapas thullkiykuq kasqaku. | |
Chaykunata rikuspas, Pachamamaqa Tumi llaqtaman muchuyta chayachimusqa. Chaysi parata | |
mana apachiptin tukuy mikhuykuna ch’akipusqa. Hinaptinsi Pachamamaqa mana rurupusqañachu. | |
Qullqakunapi mikhuykuna waqaychasqankupas as asmantas tukukapusqa. Chayhinas yarqay, | |
unquykuna ima chayamusqa. Chayta rikuspas, ancha llakisqa, Tumi Llaqta kamachikuqkuna | |
huñunakuyman waqyachisqaku. | |
—Manam kayhinataqa kawsasunmanchu. Imatapas rurananchikmi kanqa— nispas huknin runa rimarisqa. | |
—¿Imatawantaq rurasunri? Apukunatapas tukuytañam para apachimunanpaq mañakunchik, ichaqa | |
manam uyariwanchikchu- nispas hukñataq rimarisqa. | |
—Wakinninchikmi huk llaqtakunata mikhuy maskhaq rinanchik. Llapanchikqa manan riyta atisunmanchu, | |
ñanpichá wañunkuman— nispas yuyaq machulachañataq rimasqa. | |
Chaysi, aswan qhali kaq waynakunata akllasqaku. Hinaspas waynakunaqa huknin Kamachikuq | |
umalliqnintin, mikhuna maskhaq puririsqaku. Sayk’usqaña yarqasqaña kaspapas, kallpacharikuspas | |
purinku. | |
20 | |
Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “T´umi Llaqta”. Autor/adaptador: Rómulo Quispe Soto. | |
Ancha unay pachapiraqsi, Tumi Llaqtaqa allin qhapaq llaqta kasqa. Chakrakunapas waliqtas papata, | |
uqata, saratapas, ruruq kasqa. | |
Achka p’unchawña purisqankupis Qhapaq Suyu sutiyuq llaqtaman chayanku. Chaypis Tumi Llaqta | |
kamachikuq runaqa llaqtanku muchuypi tarikusqanta willasqa. Chay llaki willakuyta uyarispas, | |
Qhapaq suyu kamachikuy taytañataq nisqa: “Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa | |
phiñachinachu. Aswanmi mikhuy quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”, nispa. | |
Tumi llaqta runakunaqa aswan llakisqas uyarinku. Chaysi kayta rimallasqataq: “Kaypiyá iskay kimsa | |
simana qhipakuspaykichik, llamk’aysiwayku. Llamk’asqaykichikmantataq, apakunaykichikpaq, | |
mikhuyta hampita ima qusqaykiku”, nispa. Chayta uyarispas Tumi Llaqta runakunaqa kusisqa | |
qhipakusqaku. | |
Achka p’unchaw llamk’apakuspaqa, Tumi Llaqta runakunaqa llamk’asqankumantas, askha mikhuyta, | |
hampikunata ima chaskikusqaku. Chaymantataqsi llaqtankutas kutipusqaku. Chayapuspaqa, aswan | |
yarqayniyuq, aswan unquyniyuqtas llaqta masinkuta tarisqaku. Chaysi llapanpaq mikhunata | |
quspa, hampiyta qallarisqaku. Hinallataqsi, kunanmantaqa manam millayñachu kasaqku, anchata | |
yupaychaspam Pachamamataqa añaychakusqaku, nispas nisqaku. | |
Chayta rikuspas pachamamaqa Tumi Llaqta runakunap huchankuta pampachaspa, wakmanta | |
parata apachimusqa. Iskay kimsa simanamantaqa mikhuykunapas sumaqtas wiñayta qallarisqa. | |
Tumi Llaqta runakuna kallpacharikuspaqa, hatun raymitas Pachamamapaq rurasqaku. | |
Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa. | |
Qampas kutichiy. | |
1 | |
¿Ñawpa pachakunapiri, ¿imaynataq | |
Tumi Llaqta kasqa? | |
3 | |
Kay t’aqata yuyaywan ñawinchay: | |
2 | |
¿Imaraykutaq Pachamamari Tumi Llaqta | |
runakunata muchuchisqa? | |
“Wawqiykuna, manam Pachamamanchiktaqa phiñachinachu. Aswanmi mikhuy | |
quwasqanchikmanta añaychaspa sumaqta kawsakuna”. | |
¿Imapaqtaq qillqasqa ruraq kayhina ch’ikuwan “ ” kay t’aqata wisq’arqan? | |
4 | |
a | |
Wisq’asqa simikunaqa huk runapa rimasqanmi, niwananchikpaq. | |
b | |
Wisq’asqa simikunaqa allinpunim kasqa, nispa niwananchikpaq. | |
c | |
Wisq’asqa simikunaqa pisi riqsisqa kasqa, nispa niwananchikpaq. | |
Andrea qillqasqata ñawinchaspa kay yachachiyta tarisqa: | |
Chay qillqasqa kayta | |
yachachiwan: “Manam hayk’aqpas | |
mikhuykunataqa usuchinachu”. | |
¿Ima yachachiykunatawantaq kay qillqasqapi tarisunman? | |
21 | |
Ñawinchasqanku qhipataqa, yachachiq wawakunawan rimanku: | |
Tumi Llaqtapi hinam wakin llaqtakunapiqa, Pachamamanchinkta | |
mana yupaychankuchu. Kay llaqtanchikpiri, ¿imaynatataq | |
Pachamamata qhawanchik? | |
Sapa chakra llamk’ayta qallarinapaq | |
Pachamama munanyninta mañakuyku. | |
Mikhuykuna | |
quwasqankumanta | |
Anqusayta rurayku. | |
Allinmi wawakuna. | |
Kunanqa, qillqasqatañataq | |
chaykunamanta rurasunchik. | |
Kunanqa, imaynatam aylluykipi Pachamamata qhawankichik, chaymanta huk qillqasqata ruray. | |
Iskay t’aqata qillqanki. Chay qillqasqaykitaqa wakin masichaykikunapa ñawinchananpaqmi, | |
yachay wasinchikpi Periódico Mural nisqaman k’askachisunchik. | |
Ñawpaqtaqa, WAKICHARQUYRAQ qillqanaykita. | |
Kaypiqa ima yuyakunachus umaykiman hamun chaykunallataraq qillqarquy. Chay yuyaykuna tarinaykipaqqa, kay tapukuykunata | |
kutichiy: ¿Pikunam Pachamamaman haywariyta ruranku?, ¿maypim haywariyta ruranku?, ¿imaynatam chay haywariyta ruranku? | |
Chaymantaqa, kaypi ÑAWPAQ QILLQASQATA RURAY. Chaypaqqa, hawapi yuyaykuna qillqasqaykiwan | |
yanapachikuy. Kunanqa wachu wachutaña qillqanki. Manachus munasqaykipaqhina kachkan chaypas, | |
pichaspa allicharquy. Yachachiqmanpas qhawachiy, paypa imatachus allichawaq nisqasunkita allichapay. | |
22 | |
Kunanqa, HUNT’ASQATAÑA QILLQAY. Kay qillqasqaykiqa ch’uyañam kanan. Ñawpaq qillqasqapi | |
pantasqaykikunapas allichasqaña kanan. | |
Tukuspaqa, wak raphiman qillqarquy. Chaytataq wakin masichaykikuna ñawinchananpaq, | |
yachay wasiykipi periódico mural nisqaman k’askachiy. Munaspaqa, qillqasqayki yuyaykuna | |
hunt’apananpaq, siq’ita churaykuy. | |
23 | |
Willakuykunawan llaqtanchikkunata | |
astawan riqsisunchik | |
Yachay wasipi | |
Huk tutamantas, Wayta Sayriwan yachay wasita parapi chayasqaku. Chay parawansi mayukunaqa | |
astawan yapakuspa q’atallaña haykumusqa. Chay rikusqankumantas kayhinata rimasqaku: | |
Manam hayk’aqpas | |
llaqtamanqa lluqllaykunqachu. | |
Paramuptinqa yapakunpumin, | |
chaymantataq pisiyanpullan. | |
Astawan paramunqa chayqa, | |
mayukuna phuqchispa | |
llaqtaman lluqllaykunqa. | |
Wayta | |
Sayri | |
Wawakunapa rimasqankuta uyarispas, yachachiqqa huk mayt’upi qillqasqata maskhaspa, | |
ñawinchanankupaq qusqa. Qampas ñawinchallaytaq. | |
Iskay phiña mayukunamanta | |
Ñawpa pachamantaraqsi, Acomayo llaqtanta iskay | |
hatun mayukuna purinku. Hukninsi Kachimayu. | |
Kay mayuqa Karminqa urqupis paqarin. Llaqtapa | |
huknin k’uchuntas kay mayuqa haykumun. Huqkaq | |
mayupa sutinñataqsi Marpamayu. Kay mayuqa | |
Llaqtapampa urqupiñataqsi paqarin. Chimpa | |
k’uchuntañataqsi kay mayuqa haykumun. | |
Unay pachakunapiraqsi, anchatapuni paraptinqa, | |
kay mayukunaqa astawan yapakuspa rumikunata, | |
sach’akunata | |
aparikuspa, | |
qaparisparaq | |
urqukunamanta phawaykamuq kasqaku. Hinaspas, | |
Ch’illkapampa urayman chayarquspa k’aminayukuq kasqaku. Sapankapas, ñuqam aswan allin | |
mayuqa kani, nispas qaparinayukuq kasqaku. | |
Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata rimasqaku: | |
“Mayqinninchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay llallinakuyqa Acomayo | |
llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá chawpi plasaman ñawpaqta | |
chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa. | |
Llallinakuy p’unchaw chayamuptinqa, mana chanintaraqsi paraykamun. Iskaynin mayukunas as | |
asmanta yapakamunku. Chaysi phiña pumakuna hinaraq qaparistin, imaymanata aysarikuspa | |
phawaykamunku. Mayukunaqa hatun rumikunantin, k’aspikunantinsi, pata patakunata | |
thuniykachispa, yarqhachakunatapas phuqchiykuspa phawayamuchkanku. | |
Chay para sunqupis, illapapas wayq’untinta kuyurichisparaq, q’aqyaykamun. Chay | |
q’aqyasqanwansi Acomayo amachaq Apu Watamarka puñusqanmanta rikch’arqusqa. Payqa | |
mayukunapa luqhiniraq chawpi plasa urayman phawaykamusqankutas rikurqusqa. Chayarquspa | |
llaqtata ch’usaqman tukurqachinqakutas Apuqa waturqun. Chaysi, phiñallamanña tukuspa, | |
wayq’untintaraq qaparisqa: | |
24 | |
Texto adaptado para fines pedagógicos. Título del texto: “Los ríos rivales”. Autor/adaptador: Julio Auccaylle Delgado. | |
“Ñawinchanapaq Munay Qillqasqakuna Ñawpaq | |
Atipanakuy” llalliqmanta akllasqa willakuy. | |
—¡Kachimayu, Marpamayu… chaypi takyaychik! ¿Manachu watunkichik llaqta ch’usaqman | |
tukuchinaykichikta? Mana uyariwankichik chayqa, wiñaypaqmi unuykichikta ch’akichisaq, nispa. | |
Apu Watamarkapa nisqanta uyarispas, iskaynin mayukunaqa mancharikusqaku. Manas mayqinpas | |
ch’akipuytaqa munanchu. Chayraykus, allillamanta Ch’illkapampakama suchuyapusqaku. | |
Chaypiñas, iskayninchikpas allin mayun kanchis, amaña hayk’aqpas k’aminakusunchu, nispa | |
mayukunaqa rimasqaku. Chaysi, Kachimayuqa llaqtaman kachita quq kasqa, Marpamayutaq | |
upyanankupaq misk’i unuta qusqa. | |
Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa. | |
Qampas kutichiy. | |
1 | |
¿Imatataq llallinakuypi Kachimayu y Marpamayuwan rurananku kasqa? | |
2 | |
Qillqasqamanhina, ¿imaynataq apu Watamarka kasqa? | |
a | |
Phiñallaña kasqa. | |
ch Samp’allaña kasqa. | |
chh Kuskachaq kasqa. | |
3 | |
Qillqasqapa kay t’aqanta ñawinchay: | |
Huk p’unchawsi, k’aminakuywan sayk’upuspanku, iskaynin mayukuna kayhinata | |
rimasqaku: “Mayqinchinchikchá aswan sinchi kanchik yachanapaq llallinakusun. Chay | |
llallinakuyqa Acomayo llaqtapi chawpi plasaman chayay kanqa. Mayqinninchikchá | |
chawpi plasaman ñawpaqta chayanqa, chay kaqmi aswan sinchi mayu kanqa”, nispa. | |
¿Imamantataq kay t’aqari aswanta rimachkan? | |
4 | |
Kusi Waytas ñawinchayta tukuspa kayhinata rimasqa | |
Ñuqapas, Kachimayupas Marpamayupas | |
lluqllaykunantaqa manam iñinichu. | |
Manam hayk’aqpas lluqllaykunchu. | |
Kusi Waytapa rimasqan, ¿qampaq allinchu icha manachu? ¿Imarayku? | |
25 | |
Kusi waytapa rimasqanta uyarispas, Yachachiqa kay mayukunamanta astawan mat’ipayta munasqa. | |
Chaysi paqaristinqa, Comité de Defensa Civil nisqapa saqisqan qillqasqata ñawinchanankupaq | |
wawakunanman qusqa. | |
Qampas qillqasqata ñawinchay. | |
Kachimayu Marpamayuwan imaynachus kachkanku | |
Acomayo llaqtapi Comité de Defensa Civil sutiyuqpi, llamk’aqkunam imaynachus Kachimayupas | |
Marpamayupas kachkanku, chay qhawaq riyku. Chaymi kayhina kasqankutata tarimuyku: | |
Unay watamantaraqmi iskaynin mayukuna purinanta mana pichasqakuchu. Wikch’usqan | |
kachkanku. Kay mayukunaqa parawan yapakuptinmi urqu wichaymanta rumikunata, | |
sach’akunata, imaymanatawan apayamun. Chaykunawanmi unuq purimunan wayq’utakuna | |
hunt’apuni kachkan. Manataqmi unu hark’ananpaqpas allin pirqakuna kanchu. Nisutachus | |
paranman chayqa, lluqlla rumikunantin sach’akunantin llaqtaman chayamuspanmi | |
wasikunatapas thuñiykachinman. Aswantaraq, Acomayo llaqtaqa ch’usaqman tukuchinman. | |
Chayraykum kayta mañakuyku: llapan llaqta Kamachiqkuwan kuska, manaraq paray pacha | |
chayamuchkaptin, iskaynin mayuq purinanta allicharinanku. | |
Wawakuna ñawinchayta tukuptinkus, yachachiqqa tapukuykunata kutichinankupaq qusqa. | |
Qampas kutichiy. | |
5 | |
Iskaynin qillqasqata ñawinchaspas Samiqñataq kayhinata nillasqataq: | |
Chay mayukunaqa manchakuymi kachkan. Comité de | |
Defensa Civil nisqapa mañakusqantan utqay rurana. | |
¿Qam imaninkitaq Samiqpa nisqanmanta? | |
6 | |
Iskaynin qillqasqata ñawinchaspa rikunchik, mayu phuqchiykuspaqa lluqllaykunmanmi. | |
Kunanqa, yachachiqniykiwan yanapachikuspa, hatun lluqllakunamanta hark’akunaykichikpaq, | |
qillqasqata ruray. Iskay yuyayllata sapanka pachapaq qillqanki. | |
Manaraq lluqlla phuqchiykamuchkaptin | |
1. | |
2. | |
Lluqlla phuqchiykamusqan uraspi | |
1. | |
2. | |
Lluqlla phuqchiykamusqan qhipata | |
1. | |
2. | |
26 | |