monolingual-quechua-iic / amerindia_1999.txt
rjzevallos's picture
Upload amerindia_1999.txt
ce15cef
raw history blame
No virus
78.4 kB
AMERINDIA n°24, 1999
Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay1
Serafín M. CORONEL-MOLINA
Graduate School of Education, University of Pennsylvania
Kichwanchik pulun allpanawlaqmi kaykan.
¿Imaylaqtra tuki talpuy traklanaw likalinqa?
—Rodolfo Cerrón-Palomino
Kay shamuq laplakunatraw Piruw malkatraw kichwapiq hatun qillqa
lulaykaqpiqtam2 willakushaq. Yatrashqanchiknaw, hatun qillqa lulaykaq shimi
lulaykaqpa3 kamachiqninmi. Chay lulaykunakaq maytrawpis sumaq lisqishqam.
Unay pachapiq kanankamam, tukuy pachatraw shimi yatraqkunakaq, shimi
lulaqkunakaq4 chaykunapiqta limakulkanpis, qillqakulkanpis. Wakinllantam
kaytraw kamalachishaq.
Puntakta, Anti shimi yatraypiqta5 tumpallakta willakushaq. CerrónPalomino (1987: 223-247) nishqallannaw, Parkermi (1963) Torerowan (1964)
Anti shimi yatraykaqta lulayta qallalipaakulqa. Pulan shimi yatraqkunakaq lliw
likchaq kichwakunakta (pichqa hatun malka limashqantapis: Ecuador,
1 Kay laplakunatraw qillqashqaata wakinllanta Coronel-Molina (1996), (1999) -piqtam hulquykamulqaa.
2 Hatun qillqa lulay = planificación del corpus.
3 Shimi lulay = planificación lingüística.
4 Shimi yatraq = lingüista nishqanmi; shimi lulaykaqñatak = planificador de la lengua.
5 Anti shimi yatray = lingüística andina.
2
AMERINDIA n°24, 1999
Colombia,
Piruw,
Bolivia,
Argentina)
mushuqpiqta
pallalkulmi
tinkuchipaakulqapis,
takyachipaakulqapis.
Paykunam
tukuy
likchaq
kichwakunakaq chaynawnilaqlla kashqanta yatraykachimanchik. Huk
limaytrawñatak nuna shimikunakaq kikin shimi ayllullapiq, kikin shimi
kullullapiqmi shapaakamun, nilkul nilqa. Chaypitaqa chay shimi
yatraqkunakaqmi kichwakaqta lakilqa ishkay hatun shimi chaplaman. Torerom
chay ishkay shimi chaplakaqta shutichalqa Waywash (QI) nishqa lisqishqa
kananpaqpis, Wampuy (QII) nishqa lisqishqa kananpaqpis. Kaykunakta sumaq
yatrayta munalqa, (1987) watatraw Cerrón-Palomino qillqashqan liwrukaqta
likaykuy. Chay liwrukaqpa shutin Lingüística Quechuam. Kay Anti shimi
yatraqkunakaqmi hatun Piruw malkatraw qillqa lulaykaqta sumaqlla
kallpaykachilqa. Kaykunakta sumaq yatrayta munalqa, 1987 watatraw CerrónPalomino qillqashqan liwrukaqta likaykuy. Chay liwrukaqpa shutin Lingüística
Quechuam.
Kananqa Piruw malkatraw kichwa hatun qillqa lulaypiqta limamushaq.
Chay hatun qillqa lulaypiqta willakunaapaq, Cooperpa (1989) Language
Planning and Social Change shutichashqa liwruntam qatiykachishaq. Cooper
nishqannawpis, hatun qillqay lulaytraw tawa hatun shuyum kan: a) qillqa lulay,
b) qillqa huñuy, c) qillqa mushuqyay, d) qillqa llampuchiy6. Hinaman, qillqa
pallaykaqpis, qillqa wiñaykaqpis7 shalkalimun. Qillqa pallaykaq qillqa
huñuykaqpa tuukaqninmi. Qillqa wiñaykaqñatak qillqa mushuqyaykaqpa
tuukaqnin. Qillqa lulaykaq mana qillqashqa shimikunap qillqayninta
talkachinapaqmi. Qillqa huñuykaq tukuy likchaq shimikunakta qillqalkul
huñunakachinapaqmi. Chaynawyalkuqluptinchikqa shimikuna watan watan
munay munaymi takyakunmanpis, kawsakunmanpis. Qillqa pallaykaq tukuy
likchaq mishki limaykunakta allinllap qutukulkul pallalkunapaqmi. Chayta
lulanapaq lliw kichwa limaq malkakunakta linchikman tukuy likchaq
limaykunakta
pallalkunapaq.
Hinamanñatak
pilwa
shimikunaktam8
qillqanchikman. Qillqa wiñaykaq imaykamapis mana qunqalllap yapa kutil,
yapa kutil chakmakulkul mushuq limaykunakta
talpunapaqmi. Chayqa
shimikunakta wiñachinapaqmi sumaq allin kanman. Hinaptin, qillqa
mushuqyaykaq, shutin nishqannawpis, lliw likchaq yatraykunapiq qillqanapaq
shimikunakta mushuqyachinapaqmi. Qipaktaqa shamun qillqa llampuchiykaqmi.
6 Qillqa lulay = grafización; qillqa huñuy = estandarización, normalización;
qillqa mushuqyay = modernización; qillqa llampuchiy = renovación.
7 Qillqa pallay = codificación; qillqa wiñay = elaboración.
8 Pilwa shimi = diccionario.
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
3
Kayñatak shimikunaktapis, limaykunaktapis limapashllaman kutichinapaqmi.
Imallapiqpis qillqanapaqpis, limanapaqpis allichaykaqmi. Chaypiqtaqa nunashiminchikta mushuqpiq wiñalkachilpis, llampuykachilpis qillqanapaqmi.
Kaqlla, kimsa likchaq institución/nunam Piruw malkatraw kichwa hatun
qillqa lulayta ñakapaakun. Wakinllanmi sumaq limanakul, kamachinakul
lulapaakun. Hinatrawpis, paykunaqa hapa hapam huknilaq yayniyuq,
munayniyuqmi. Chaypiqmi kichwalayku lulashqankuna mana sumaq allinchu.
Hinaman, manatak llapallan munashqankunakta, lulashqankunakta pasaypa
tinkunakachinchu. Chaynaw kaptinmi hatun qillqa lulaq shimi yatraqkunakaq
lakinakushqa, ichapis triqninakushtinyupaymi wakinkunaqa kichwalayku
lulakulkan. Imaykamatr chaynaw kanqa? Imaylaqtra mana usuchinakullal
kichwalayku yatrayninkunakta, qillqashqankunakta huñunakachil llapallan
kuska kichwakaqlayku talpuyta qallalipaakunqa? Chaykunapiqta maskaskakta
yatrayta munal Albó (1992), Cerrón-Palomino (1992b), Gugenberger (1992)
qillqashqankunakta liyiykuyaari.
Puntatraw kaq kichwa hatun qillqa lulaqkunakaqta, Hornberger (1995:
198) shutichan "Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaqpis, ishkay shimi
yatraypiq yatraqkunakaqpis"9 [yaqapmi tiklaykaq]. Hornberger (1995: 198)
nishqallannaw, "paykunaqa kaqlla kichwakaqpa qillqanta huñunakachiyta
munapaakun; manatak ishkay shimi limaq mishtikunakaqpa kichwantachu"
[yaqapmi tiklaykaq]. Kananpiqpacha, chay puntatraw kamalashqan kichwa
hatun qillqakta lulaqkunakaqta "Piruw malkatraw shimi yatraqkuna" nilkullal
shamuq laplakunatraw kamalachishaq. Paykunaqa Piruwtraw achka likchaq
ishkay shimitraw yatraykaqtam milachipaakun, wakin lulashqankunaqa
kanankamam kaykan. Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaq, huk laadu
malkatraw shimi yatraqkunawanmi tukillap limanakullal, yatrachinakullalmi
kichwalayku imaktapis lulapaakun. Chay huk laadu malkatraw shimi
yatraqkunakaq imanaw, aykanaw Piruw malkatraw kichwakaq kashqantam
sumaqlla yatrapaakun. Manatak kaytraw llapallanpa shutinkunakta
trulaykushaqchu. Llapa shutinkunakta kaytraw kamalaliqluchiptiiqa kitrki
kitrkitryashqatr qillqashqaa yalquqlullanman. Qipatrawña wakinllanpa
shutinkunakta kamalaykachishaqmaa.
9 Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaqpis, ishkay shimi yatraypiq yatraqkunakaqpis = lingüistas peruanos [y]
especialistas de educación bilingüe.
4
AMERINDIA n°24, 1999
Chaypitaqa kanmi huk instituciónpa hatun qillqa lulayta lulaqkunakaq.
Chayqa Qusqu Malkatraw Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqmi10. Kikin
Qusqu kichwatrawñatak "Qheswa Simi Hamut'ana Kuraq Suntur" shutiyuq.
Chay Hatun Yatray Wasikaqpa nunankuna atipal mana atipalpis, wakllay
wakllaypis tukuy likchaq kichwa liwrukunaktam qillqayta ñakapaakun. Chay
wakllay wakllashqa lulapaakushqan liwrukunakaq, shimip luliqninkunakta11,
unaytraw kichwakaq imanaw kashqantapis mana sumaq yatrapaakushqanpiqtam.
Chaypiqtaqa manatak paykunaqa tukuy likchaq huñunakuynintraw
kichwaktachu limapaakun, kastillaanullaktash. Qipaktaqa paykunaqa Instituto
Lingüístico de Verano (ILV) nishqanpa shimi yatraqninkunakaqwan sumaqlla
kamachinakul kichwalayku wakllaypa wakllashtinshi lulakulkan (CerrónPalomino 1997b: 63). Haynaw kaptinqa imanawpamaa nuna shimikaqlayku
lulapaakushqan sumaq kanman?
Hinamanñatak shamun ILV-kaq. Chay ILV-kaqpa pukaran Estados
Unidos malkatrawmi. Chaypa nunankunam Biblia nishqanta lliw malkakunap
shiminkunaman tiklakulkan. Hinamanqa llapa likchaq shimip luliqninkunakta,
pilwa shimikunakta, liwrukunaktam qillqapaakun. Shamuq laplakunatraw, kay
kimsa likchaq hatun qillqakta lulaqkuna, talkachipaakushqankunapiqtam
willakushaq. Sumaqlla willakuynii kananpaq, puntakta qillqa lulaykaqpiqtam
kanan limamushaq.
Qillqa Lulay
Cooper (1989) nishqannaw, hatun qillqa lulaykaqtraw puntakta qillqa
lulaykaqtam
kamachina
kanman.
Cerrón-Palomino
(1988:80)
willakushqannawñatak qillqa lulaykaq sumaq sumaqmi mana qillqayuq
shimikaqpa qillqanta pallaykunapaq. Chaypiqtaqa pay yapalkun, qillqa
lulaykaqta unay pacha llalliyniyuqkunakaqmi qallalipaakulqa. Chay
llalliyniyuqkunakaq nipaakushqannawlla, unay pachatraw qillqa lulaykaq
manam allichu kalqa. Nuna shimikaqpa limay waqaynin12 manam kastillaanu
shimitraw pasaypa talikulqachu. Hinaptinmi, hapa kastillaanu shimi lulaqmi
huknawnilaqta nuna shimikaqpa patryashqanta willakamulqa. Chaypiqmi
kimsankaq isisii mana sumaqlla uyalinakunchu, aanichinakunchu. Chay mana
10 Chay Qusqu Malkatraw Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqmi (Punutraw, Ayakuchutraw, Warastraw,
Wankayuqtraw, Kashamalkatraw, Antawaylastraw), San Martíntrawpis Regional Kichwa Shimi Hatun
Yatray Wasikunakaqta likalichilqa. Hinamanqa, kalu kalu Tokyo, Japón shuyutrawpis likalichilqamaa.
11 Shimip luliqnin = gramática.
12 Limay waqay = pronunciación, fonética, sonido de una lengua.
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
kamachinakul pantay pantay qillqashqankunaqa
kamalaykamun. Chaykunaktam kanan willakushaq.
5
kanankamam
isisii
1954 watatraw, III Congreso Indigenista Interamericano nishqan
qillqakunakta shalkachilqa. Chay qillqakunakaqpa shutinmi Kichwaktapis
Aymaaraktapis Qillqanapaq Hatun Qillqa (Sistema Unico de Escritura para las
Lenguas Quechua y Aimara). Chay Hatun Qillqakaq kichwap, aymaarap
fonéticankunapiqta kuusa kuusakta willakun. Qusqu malkatraw Kichwa Shimi
Hatun Yatray Wasikaqmi chay qillqakunakaqta aanilqa (Hornberger 1993: 239).
Manatak kay qillqakunakaqta wakin hatun qillqa lulaqkunakaq pasaypa
aanipaakulqachu.
Unaypiqtalaq, 1975 watakaqtraw, Velasco Alvarado kamachilqa
kichwakaq kastillaanunawlla lliw Piruw malkatraw sumaq lisqishqa kananpaq.
Hinamanñatak 1976 watakaqtraw llapa iskuylakunapis, yatray wasikunapis nuna
shimikaqta yatrachiyta qallalipaakulqa; hinaptin kaqlla huchayuq kalpis,
ñanqalpiq huchapashqa kalpis kichwa limaq nunakunakaq sumaqlla kurti
nishqantraw amachakunanpaqpis, sintinsiyashqa kananpaqpis (Hornberger 1995:
189) [yaqapmi tiklaykaq]. Kay kichwa kamachikuykaq sumaqlla wiñananpaqpis,
takyalkunanpaqpis qillqakunaktam kamachiqkunakaq lulapaakulqa. Chay
kichwapiq
lulaykaqta
kamachiqkunakaqwan
shimi
lulaqkunakaqmi
shalkachipaakulqa. 1979 watakaqtrawñatak Morales Bermúdez kamachilqa
Piruwtraw llapa nunakuna kastillaanukaqllakta limapaakunanpaq. Nuna
shimikaqñatak kikin kichwa limaq malkakunallatraw limashqapis
traninchashqapis kananpaq.
Hinamanqa
1983
watakaqtraw
Kichwaktapis
Aymaaraktapis
Qillqanapaq Hatun Qillqakaqta (Sistema Unico de Escritura para las Lenguas
Quechua y Aimara) ishkay kimsa qillqa lulaytraw wakllaykunakta
triqlaykachinapaqpis,
allichanapaqpis
lulapaakulqa.
Chay
hatun
huñunakuykaqtrawmi, nuna shimi hatun qillqakta lulaqkunakaq, sumaqlla
willakulqa allin qillqaykaq imanaw kashqanpiqtapis, kastillaanu shimipiqta lliw
likchaq limaykunakta kichwakaq mañakushqanpiqtapis, kimsa wukalllawan
kichwakaqta
qillqanapaq
kamachipaakushqantapis.
Qipaktaqa
chay
huñakuykaqtrawmi tukuy likchaq kichwakunap limayninkunakta sumaq
hukllawalkul qillqanapaq aanichinakulqa.
6
AMERINDIA n°24, 1999
Chaypiqtaqa unaypiqtañaq, 1985 watakaqtraw Piruw malkatraw shimi
yatraqkunakaq tukuy likchaq kichwakunap waqayninkunakta qillqanapaq
qillqakunakta kamachipaakulqa. Chay qillqakunakaqmi ishkay shimitraw yatray
lulaykaqtraw llapa likchaq liwrukunakta qishpichinapaq. Qusqu malkatraw
Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqpis, ILV-kaqpis manam chay
qillqakunakta pasaypa aanipaakulqachu. Kay hapa institucióntraw shimi
yatraqkunakaq manam chaynawllaktachu kichwakaqta qillqapaakun. Paykunaqa
ishkay kimsa likchaq qillqawanmi nuna shimikaqta qillqakulkan. Kanankamam
pasaypa lakinakushqapis piñanakushqapis munashqallan qillqakunawanmi
kichwakaqta qillqakulkan Albó (1992). Hinatrawpis, llapallanmi lliw likchaq
liwrukunakta qillqapaakulqa. Kanankamapis isisii qillqapaakuykanlaqmi.
Paykunaqa yatray panqakunakta13, pilwa shimikunakta, shimip luliqninkunakta,
unay pacha kwintukunakta, kastillaanu shimipiq kichwaman tiklaykunakaqkta14
qishpichipaakunmi. Chaypiqtaqa Biblia nishqantapis tiklapaakunmi. Chay
liwrukunakaqta kimsa likchaq qillqawanmi qillqapaakun; chaypiqmi pantaypa
pantashqa, wakllay wakllaypis wakin liwrukunakaq yalqallaamun. Chaynaw
kaptinpis, manam ñanqalpiqtachu chay lulaykunakaq kanman. Hinatrawpis,
allinmi chaykuna kichwakaqta wiñachinapaq. Siichush kichwalayku mana
imaktapis lulanchikmanchu, chaki mayunawtra, lumi lumi allpanawtra, qala
ulqukunanawtra pasaypa mana imayuq likaliqlunman. Chay lulaykunakta
hukllawalkunapaq qillqa huñuykaqmi sumaq munashqa kaykan.
Qillqa Huñuy
Qillqa huñuykaq, shutin nishqannawlla, llapa likchaq qillqakunakaqta
huñunakachinapaqmi. Mana lakiyashqa, mana pantay pantay kichwakaqta
qillqanapaqmi. Chaypiqtaqa qillqa huñuykaq shimip luliqninkunapiqmi
limamun. López Quiroz (1989:30) nishqannaw, norma supradialectal-kaq
qillqashqa shimikaqpaq sumaqmi kanman. Chayta lulanapaq tukuy likchaq
kichwakunapiq huk norma nishqantash aklana kanman. Chaypiqtaqa
Chuquimamani (1989: 32) nin Ayakuchu-Chanka kichwakaqtash aklananchik
kanman. Kimsa vocalwanshi kichwapiq qillqa huñuykaqta lulana kanman.
Qillqakunakaqta huñunakachinapaq, tunqulishqa15 consonante qillqakunakaqta,
puukashqa consonante16 qillqakunakaqtash chinkachinchikman. Ayakuchu-
13 Yatray panqa = libro. Chaypiqtaqa, chayta kastillaanupiqta mañakulkul liwru ninchikpis.
14 Tiklaykuna = traducciones, trabajos de traducción.
15 Tunqulishqa = glotalizada.
16 Puukashqa = aspirada.
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
7
Chanka kichwakaq unay pachatraw kashqannawllam mishki mishki
kanankamapis kaykan, chaypiqtra Chuquimamani chayta kamaykachilqa.
Chaypiqtaqa Cerrón-Palomino (1994) nishqannaw, qillqa huñuykaq allin
kananpaq pulan Qusqu-Qullaw kichwa, Ayakuchu-Chanka kichwa
qillqakunakaqta
takulkachilshi
sumaqlla
hukllawanchikman.
Chay
willakushqanta yatrayta munal, Quechua Sureño, Diccionario Unificado
(1994:13-26) shutichashqa liwrunpa qallaykuynintam sumaqlla likaykunkiman.
Hinaman Taylor (1989: 40) unay pachatraw limashqa nuna shimikaqta,
lengua general nishqankaqta kawsalichiytam munan. Chay unay kichwakaqta
Limaq huñunakushqan Tercer Conciliokaq (1582-1583) pallaykushqanmi.
Chayqa manatak wakin kichwakunanawllachu; ashwampa achka kichwa
limaykunayuq, sasa sasa allin shimi trulayniyuqmi. Chay unay timpu kichwakaq
llapa coloniakaqtraw sumaq lisqishqash kalqa. Chaypiqtra Taylor chayta
talkachiyta munapaykun. Chaypiqtañatak chay colonial kichwakaq, Taylor
nishqannaw, allinshi kanman huk laadu malkakunatraw limashqa
kichwakunakaqtapis, Piruwtraw kichwakunakaqtapis hukllawalkunapaq. Wölck
(1992: 192-194, 199) Taylor nishqallanta qatiykachinpis, huntaykachinpis. Pay
nishqallannaw, ichapis 1583 watakaqtraw Limaqpiq Tercer Conciliokaq lengua
general nishqantash kamachinchikman, llampuykachinchikman. Mana chayta
aanilqa,
paqta
mushuqpiq
Tawantinshuyu
Inka
kichwakaqtash
talkalichinchikman, Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaq Saksaywamantraw
Inti Raymikta kichwallatraw sumalkachil lulapaakushqannawllaktash ichapis
kamachinchikman.
Qipatrawñatak
"kichwalayku
qillqa
huñuykaq
kamachikuqkunapiq, kikin kichwa limaq nunakunapiqmi pindin" (Wölck 1992)
[yaqapmi tiklayka], nilkul puntatraw nishqankunakta huntalpachin.
Chaypiqtaqa Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqpa nunankuna nin,
Qusqu Kichwakaq qillqa huñuy norma nishqanpaq sumaq sumaqlla kaykan,
Qusqu malkakaq Inkakunap limakushqan "kikin" kichwakaqpa qallaykuynin
kashqanpiqta (Hornberger 1995: 200). Qipaktaqa Marr (1998: 170)
kamalaykachishqanllannaw, Pachecopis (1994), Samanez Flórezpis (1992)
Qusqu-Qullaw kichwalayku limakulkan. Hinamanñatak Rojas (1980: 47), Itier
(1992), Niño-Murcia (1997), Godenzzi (1992), Degregori (1994) Qusqu
kichwakaq Inkakunap "chuya" Qusqu malka nunakunakaq nipaakushqantam
pasaypa hamuyapaakun; ñanqalmi paykunakaq chayta limakulkan, manam
kaqllaktachu willakulkan nilkulmi, chay Qusqu malka nunakunakaqta yapa
kutil, yapa kutilpis hamuyapaakun. Itier (1992), Marr (1998: 172)
8
AMERINDIA n°24, 1999
qillqashqantraw kamalachishqannawlla, Qusqu kichwakta limaqkunakaq qhapaq
simi, apu simi17 nilkulshi chay limapaakushqan kichwakaqta shutichapaakun
mana runa simi nishqannawlla kananpaqshi.
ILV kichwa qillqa huñuykaqta mitrakun. Imapaqshi chayta
huñuchinchikman, ashwampa hinallaktash katraykunchikman. Tukuy likchaq
liwrukunaktash, shimi panqakunaktash, shimip luliqninkunaktash hapa malkap
kichwankunatraw lulana kanman. Manash allinchu kanman hapa malkap
limashqan kichwankunakta chinkachiqluptinchik (Hornberger 1995: 199). Chay
ILV-kaqpa shimi yatraqninkunakaq manam pasaypa tantiyapaakunchu qillqa
huñuykaqta,
shutin
nishqallannaw,
qillqashqanchikkunallakta
huñunakachinapaqmi, manatak limashqanchikkunakta hukllawanapaqchu.
Chaykunakta mana yatraqtukulmi paykunaqa maytraw kaytrawpis
munashqallanta lulakulkan, sumachikulkan. Chay shimi yatraqkunakaq
kichwakaqta 47 likchaqman lakishqankunakaq Ethnologue shutiyuq internet
nishqantrawmi sumaqlla kamalaykan. Paykunaqa pasaypamaa kichwa
shimikaqta lakilqalin. Haynaw kaptinqa imanawpamaa nuna shimikaqpa
qillqayninta hukllawanchikman? Chay hukllawaykaq sumaq takyalkachinaapaq
kichwa pallaykaqpiqtam kanan limamushaq.
Qillqa Pallay
Qillqa pallaykaq, puntakta nishqaanawpis, tukuy likchaq mishki
limaykunakta allinllap qutukulkul pallalkunapaqmi. Qillqa pallaykaqpiqta
limaptinchik, qillqa huñuykaqpiqtamaa limaykanchik. Pulanmi kuskanakulkul
nuna shimikaqta mishkichinapaq sumaq allin. Piruw malkatraw qillqa pallaykaq
kuluniya timpupiqpacha kanankamam kakun. Españolkunakaq kuusa kuusaktam
kichwalayku qillqapaakulqa. Chay colonial pachapiqpacha kanankama
kichwalayku qillqa pallaypiqta yatrayta munal Cerrón-Palomino (1992a, 1995);
Godenzzi (1992, 1995, 1997); von Gleich (1994); Gugenberger (1992)
qillqashqankunakta likaykuyaari. Hinaman, kimsa likchaq qillqa pallaq
instituciónkaqpa nunankunakaq kanankamapis isisii tukuy likchaq
kichwakunakta
pallalkulmi
qillqapaakuykan.
Paykunaqa
puntakta
nishqaanawpis, yatrachikuq liwrukunakta, pilwa shimikunakta, shimip
luliqnintapis, unay pacha kwintukunaktam lulapaakuykan. Chay liwrukunakaqta
17 Qhapaq simi, apu simi = el idioma poderoso, el idioma sagrado.
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
9
kimsa likchaq munashqan qillqakunawanmi (alfabeto) qillqapaakun; chaypiqmi
pantay pantay, qillqa pallaykaq yalqaykallaamun.
Hinatrawpis,
hatunyaykachinqatr.
chay
lulaykunakaq
imanawllappis
kichwakaqta
Chaypiqmi Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqpa nunankunakaq 928
laplayuq Quechua-español-quechua / qheswa-español simi taqe nishqanta 1995
watatraw qishpichipaakulqa. Chay pilwa shimikaqta Cerrón-Palomino (1997a),
Calvo Pérez (1996) hamuyapaakulqa ancha wakllayniyuq kashqanpiqta.
Chaypiqtaqa
ILV-kaq
kichwalayku
lulapaakushqankunapis
internet
nishqantrawmi llapallan kamalaykalkan. Hinamanñatak shimi yatraq
Hornberger, Hornberger (1983) kichwa-inlis-kastillaanu pilwa shimikta
lulapaakulqa.
Chaypitaqa Yatrana Ministerio de Educación-kaq Piruw Malka Yatray
Istitutukaqwan
(Instituto
de
Estudios
Peruanos)
pulan
tukillap
kamachinakulkulmi 1976 watakaqtraw suqta likchaq kichwapiq pilwa
shimiktapis shimip luliqnintapis Piruw malkatraw shimi yatraqkunawan
qillqachipaakulqa. Maytraw kaytrawpis sumaq lisqishqam chay suqta kichwapiq
shimi pilwakaqpis shimip luliqninkaqpis. Chay lulaykunakaq Ankash-Waylash,
Ayakuchu-Chanka, Kashamalka-Kañaris, Qusqu-Qullaw, Hunin-Wanka, San
Martín kichwakunapiqmi. Hinaman, Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaq
tukuy likchaq kichwa qillqa pallaykunaktam shimip luliqninkunaktam
kanankamapis isisii lulakulkan. Paykunap qillqashqankunakta —Fondo
Editorial, Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las Casas"
nishqanpa— internet nishqantraw tukilla kamalaykalkan.
Qipaktaqa ILV-kaqpis, Kichwa Shimi Hatun Yatray Wasikaqpis nuna
shimikaqpiqta munashqallantam talkachipaakun, pallapaakun ackham
lulashqankuna. Manam hinal chay lulashqankunakta kaytraw unanchashaqchu.
Hinatrawpis, allintra lulashqankuna, manatak supradialectal nishqan
kichwakaqta pillapis pallaykunchu.
Chay supradialectal kichwa pallaykuykaq qillqa huñuykaqpaqmi allin
kanman. Llapa likchaq kichwakunap limayninkunakta pallalkulmi huk pilwa
shimikta lulana kanman. Chaypiqmi chay qillqa pallaykaq ancha munashqa
kaykan. Qillqa pallaykaqta yapa kutil, yapa kutilmi lulana kanman. Manam
10
AMERINDIA n°24, 1999
ishkay kimsa kutillakta chayta lulalkunchikmanchu. Wiñay wiñaytam chayta
pilwaypa pilwaykunchikman kichwakaq mana chinkananpaq.
Qillqa Mushuqyay/Qillqa Wiñay
Qillqa mushuqyaykaq, Cooper (1989: 150) nishqannaw, qillqa
wiñaykaqnawlla lisqishqam. Qillqa mushuqyaykaq shimikaq tukilla
imakunallapiqpis limanapaq mishki shimiman muyunanpaqmi. Piruw shuyutraw
shimi lulaqkunakaq, shimi yatraqkunakaq talkachipaakushqankunapiqtam
kananqa kay laplakunatraw willakushqa. Normalización del lenguaje
pedagógico para las lenguas andinas (1989: 55-59; 62-64; 69-70)
liwrukaqtrawmi
shimi
yatraykaqpiqpis,
matimaatikapiqpis,
shimip
luliqninpiqpis mushuq kichwa/aymaara limaykuna talikun. Pantigozo Montesmi
(1992: 268-273) kichwallatraw kichwa shimi yatraypiq munapashllakta
qillqamulqa. Hinaman, Ballón Aguirre, Cerrón-Palomino, Chambi Apaza (1992)
Vocabulario razonado de la actividad agraria andina18 shutiyuq shimi
qillqakaqta
lulapaakulqa.
Chay
shimi
pilwakaq
kichwallatrawmi
imanishqankunaktapis
tukilla
kamalalkachimun.
Kastillaanutrawpis
kamalaykachimunmi. Hinaman, Cerrón-Palomino (1998) kichwakta limaq
shimi yatraqkunawan kuskam Diccionario políglota incaico 190519 (Colegio de
Propaganda Fide del Perú) nishqanta mushuqyachipaakulqa. Chaypiqtaqa
Villavicencio Ubillus, Saavedra Salas (1991) Hacia la estandarización de
vocablos quechuas en matemática20 nishqanta tukuy likchaq kichwa limaq
yatrachiqkunawan yanapachinakulmi lulapaakamulqa. Taylorñatak (1987) unay
pacha nunakunap kawsayninta huk mana lisqishqa qillqashqanta Ritos y
18 Kay shimi pilwakaq, trakla-lulakuqpa, tukuy likchaq allpakunap, yulakunap limayninkunaktam sumaqlla
pallalkul kichwallatraw willaykamanchik. Puntakta, Punu kichwatraw (Chinchay Meridional, QIIC)
nishqantrawmi limaykunakta likalichimun. Hinaman, Hunin, Wankayuq, Concepción, Hawha
kichwakunatraw Trawpi Kichwa (Quechua Central, QI) nishqantrawmi chaykuna kaykan. Qipaktatañatak
Kashamalka, Walgayuq (Yungay Septentrional, QIIA) nishqantrawmi chay pallashqa limaykunakta
takyalkachin. Chay lulaykaqmi kichwakaqta mushuqyachinapaqpis, wiñachinapaqpis.
19 Kay shimi pilwakaqta "misioneros Franciscanos" nishqan qillqapaakulqa. Paykunaqa 1905 watakaqtrawmi
likalichipaakamulqa. Chaypitaqa, 1998 watakaqtrawmi sumaq mushuqyashqakta Piruw Malkatraw Yatrana
Ministeriokaq yapapis qispichimulqa. Chay shimi pilwakaq liyipashlla mushuq qillqakunawan qillqahsqam
kaykan. Limaykunakaq kastillaanutraw, Qusqu-Qullaw, Ayakuchu-Chanka, Hunin-Wanka, AnkashWaylash kichwakunatrawmi kamalaykan. Aymaaratrawpis sumaqllam kaykan.
20 Kay matemáticapiq shimi pilwakaq, kichwakta limaq yatrachiqkunakaqpa yanapayninkunawan qishpimulqa.
Kay sasa sasa lulashqa matemática limaykunaqa kastillaanutraw (Quechua Sureño-Norteño, QII), Trawpi
Kichwatraw (Quechua Central, QI) nishqankunatrawmi kamalaykan. Chay ancha munashqa shimi pilwakaq
qillqa mushuqyaykaqpaq/qillqa wiñaykaqpaq sumaq allinmi kanman. Hinamanqa, qillqa huñuykaqpaqpis
allinmi kanman.
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
11
tradiciones de Huarochiri del siglo XVII21 shutiyuqkaqtam mushuqyachilqa
mana pantashtinlla chayta liyinapaq, kastillaanumanpis tiklamulqamaa.
Chaypitaqa Proyecto Experimental de Educación Bilingüe de Puno22 nishqanpis
llapa likchaq yatray liwrukunaktam lulapaakulqa. Chaykunapiqta maskaskakta
yatrayta munalqa Hornberger 1988 watakaqtraw qillqashqantam likaykunkiman.
Kay laplakunatraw willakushqaa tukuy likchaq liwrukunakaqpis, pilwa
shimikunakaqpis kichwakaqtam isisii hatunyalkachinapaqmi, ancha allin.
Kanmi tukuy likchaq pilwa shimikuna, liwrukuna, shimip luliqninkuna,
yarawikuna, urukunapaq kwintukuna. Chaypiqtaqa huk likchaq shimikunapiq
kichwaman tiklay lulaykunapis. Chaykunaqa sumaq sumaqmi kaykan kichwa
qillqa mushuqyananpaqpis, wiñananpaqpis. Chaypiqmi qillqa mushuqyaykaqpiq
limaptinchik, manamaa mañakushqa shimikaqpiqtachu limaykanchik, kichwa
huntachiq shimipiqta23, likalichishqanchik mushuq kichwa limaykunapiqtam.
Kichwa huntachiq shimikunakta mushuqpiq tinkuchiqluptinchik, sumaq mushuq
niyniyuqmi chaykuna yalqamunman. Wakin shimi yatraqkunapis, shimi
lulaqkunapis, nipaakushqannawlla, huk likchaq shimikunapiq limay
mañakuykaq manam allinchu kanman mana imallaktapis kichwa limaykunapiq
likalichiqluptinchik. Cooper (1989: 151) sumaqllam willakun imanawpa mushuq
limaykunakta talkachinanchikpiqta. Kikillan shimikunapiq mushuq limaykaqta
talkachiqluptinchik, kashqallan limaykaqtam chutaykunchikman. Mana chayta
lulalñatak chay kikin shimikaqpa sipinpiq mushuq limaykunakta
chillkichinchikman, icha huk likchaq limaykaqtam traskinchikman. Chay
mushuq
limaykaqta
huk
likchaq
shimipiq
mañakuqluptinchik,
kichwanawllamanmi kutichinchikman. Limay patryayninllaktachu icha qillqa
kamachiqninllantachu kichwanawllaman kutichinchikman? Normalización del
lenguaje pedagógico para las lenguas andinas (1989)24 shutiyuq liwrukaq
willakushqanmi qillqa mushuqyaypiq tapuykunakta sumaqlla huntaykachilkun,
kutiykachilkun.
21 Kay unay pacha Waruchiri nunakunap kawsayninkunapiq liwrukaqta, shimi yatraq Gerald Taylormi
qillqashqa kichwakaqta mushuqyalkachil, fransis shimimanpis tiklalqamaa. Chaypiqtaqa, mushuqpiqmi chay
unay pacha willakuykunakaqta likalichimulqa. Qipaktañatak 1999 watakaqtraw "Ritos y Tradiciones de
Huarochirí" nilkullal shutichalkul yapapis likalichimulqa. Kay liwrukunakaq kichwakaqpa qillqayninta
mushuqyachinapaqpis, wiñachinapapis, huñunakachipaqpis sumaq sumaqmi kaykan.
22 Kay pruyiktukaq qillqashqankuna sumaqmi kichwakaqta mushuqyaykachin, wiñaykachin, hukllawalkachin.
Puntakta kay pruyiktukaqmi matimatikapiq liwrukunaktapis lulapaakulqa. Hornberger (1988: 271-272)
qillqashqan liwruntrawmi llapallan trulalaykalkan.
23 Huntachiq shimi = morfema.
24 Kay liwrutrawmi shimi yatraqkunakaq qillqashqa kichwakaqta mushuqyachilqa lliw likchaq limaykunakta
talkachilkul. Chay mushuq limaykunakaq 55-71 laplakunatrawmi sumaqlla kamalaykalkan.
12
AMERINDIA n°24, 1999
Chaypiqtaqa matimaatika limaykunakta ñaq kashqan kichwapiqmi
imanawllappis likalichinchikman. Kikin kichwapiqta mana likalichiyta
atipalñatak kastillaanupiqmi chay matimatika limaykunakta mañakunchikman.
Qillqa hatunyaykaq piikuna kichwalayku lulapaakushqankunapiqmi, ima
yuyayniyuq
kapaakushqankunapiqmi
pindin.
ILV-kaqpa
nunankuna
kastillaanupiq mañashqa limaykunakaqkta manamaa kichwanilaqman kutichiyta
munapaakunchu. Chaypiqmi chay ILV-kaqpa sumaq lisqishqa shimi yatraqnin
Weber (1994: 150) limashqallannaw, "escuela" nishqanta kastillaanupiq
mañakuyta munal, "escuela" nishqannawllaktash katraykunchikmanpis,
qillqanchikmanpis, manatak "iskwila" icha "iscuyla" [sic] nilkul chayta
qillqanchikmanchu. Pay nishqankaqta Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaq
manam aanipaakulqachu. Chay shimi yatraqkunakaq nipaakun kastillaanu
limaykunakta traskilpulpacha kichwaman yapaykuqlulqa, mushuq limaykaqta
kichwanilaqmanmi kutichinchikman, sumaq kichwanawlla patryalkunanpaqpis
waqaykunanpaqpis.
Hinamanqa tiklay lulaykunakaq sumaqmi ima shimikunaktapis
mushuqyachiqlunman. Chaypiqmi tiklaykunakaq sumaq munashqa kaykan.
Ash-ashkamallaktam kastillaanupiq kichwaman tiklaykaqtam nuna shimi
lulaqkunakaq qishpichipaakamulqa. Chay tiklaykunakaqpiqtan kananqa
willakamushaq.
Red Científica Peruana-Internet Perú nishqanpa nunankunakaq kuusa
kuusaktam kastillaanupiq kichwaman tiklapaakulqa. Paykunaqa Julio Ramón
Ribeirop, Cesar Vallejop kawsayninkunaktapis, qillqashqankunaktapis
sumaqllam kastillaanupiq kichwaman tiklapaakulqa. Hinaman, Limaq
malkakaqpa isturyantapis, Mamacha Candelaria raymikaqtapis, Nazca
hitrkakunakaqpiqta willakuykunakaqtapis tukillam kastillaanupiqta nuna
shimiman tiklapaakulqa. Chay tiklaykunaqa internet nishqantrawmi munapashlla
kamalaykalkan.
Chaypiqtaqa “United Nations High Commissioner for Human Rights”
nishqankaq Piruw Malkatraw Yatrana Ministiriyukaqwan "Universal
Declaration of Human Rights" nishqantam tukuy likchaq kichwaman
tiklapaakulqa. Qipaktaqa Coronel-Molina tiklashqankunapis internet
nishqantrawmi tukilla kamalaykalkan. ILV-kaqpis wakin kichwakunamanmi
Bibliakaqta tiklapaakulqa. Paykunaqa anchapmi kichwakunakaqta lakilpa
lakilpalqalin. Chaykuna allinmi kanman qillqa mushuqyaykaqpaq, manatak
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
13
qillqa huñuykaqpaq. Llapa likchaq tiklaykunaqa kichwakaqta rasunpapis munti
muntillakta wiñachinanpaqpis, wayuq wayuqllakta puquchinanpaqpis, chay
mushuqyaykaqta
llapallanchik
huñunakulkul,
yanapanakulkul,
kamachinakulkulpis lulananchikmi kanman.
Qillqa Llampuchiy
Qillqa llampuchiykaq, Cooper (1989) nishqannaw, “ñaq lulashqa
qillqashqa shimikaqta mushuqpiqta allichaykaqmi.” Qillqa llampuchiykaq
manam qillqa mushuqyaynawllachu. Hornberger (1994: 78, 1997: 7)
huntaykashishqannawlla, qillqa llampuchiykaqpis qillqa chuyachiykaqtapis,
qillqa
allichaykaqtapis,
qillqa
lulapashllayachikuykaqtapis,
limay
huñuchiykaqtapis25 llapallantam hukllawalkun. Qillqa chuyachiykaq mana
pantallal allinllakta limanapaqmi; shimikaq mana huknawyananpaq
amachikuykaqmi.
Qillqa
allichaykaq
Hornberger
(1994:
80)
willakushqallannaw, "yayniwan lulashqa shimikaq, shimi yatraykaq imanaw
kashqanta sumaqlla allinyachinapaq truykaykaqmi" [yaqapmi tiklaykaq].
Qillqa
lulapashllayachikuykaqpis
limaykunakaqpis,
shimip
luliqninkunakaqpis allin limaykaqtapis mana allin kashqanpiqtam sumaqlla
allichalkachimun. Limay huñuchiykaqpis técnico icha científico limaykunakta
mana sumaq allin kaptin chinkachinapaqpis allichanapaqpismi. Nahir (1984:
308) nishqallannaw, chay limay huñuchiykaq mushuq shimikunallapaq26, sumaq
wiñashqa shimikunallapaqshi. Qillqa lulapashllayachikuykaqpis, limay
huñuchiykaqpis manalaqmi kichwakaqpaq allichu kanman, nuna shimikaq
chayllalaq, panaylaq limaykunakaqta mushuqyachiyta ñakapakushqanpiqta.
Chuya shimillakta munaq shimi yatraqkunakaq computadora nishqanta
kichwallatraw likalichiyta munal, hatun hatun hitryashqa limaykunaktatr ichapis
talkachipaakamunman. Manamaa chay allinchu kanman. Chaykunapaqmi qillqa
lulapashllachikuykaq sumaq allin. Qillqa lulapashyachikuykaq qillqa
llampuchiykaqpa tuukaninmi, chaymi kuusa kuusa traninchashqa hatun qillqa
lulaykaqpaq kaykan.
25 Qillqa chuyay = purificación; qillqa allichay = reforma lingüística; qillqa lulapashllayachikuy =
simplificación estilística; limay huñuy = unificación de la terminología.
26 Mushuq shimikuna = lenguas modernas.
14
AMERINDIA n°24, 1999
Huntachikuynin27
Kichwakaq tukuy likchaq kawsayniyuqmi, willakuyniyuqmi. Piruw
malkatraw nuna shimikaq kuluniyapiqpacha kanankama manam sumaq
traninchashqachu. Akchkalaqmi lulananchik nuna shimikaq traninchashqa
kananpaq. Chaypiqtaqa kikin kichwa limaqkunapis, kastillaanu limaqkunapis,
kichwakaqtam traninchapaakunman. Kanan pachatraw, puntakta nishqaanawlla,
kimsa likchaq kichwalayku hatun qillqa lulaqmi kan. Hinaman, lliw likchaq
instituciónkunapis kanmi. Llapallanmi kichwakaq wiñananta munapaakun.
Manatak shimi yatraq lulashqankunawallanchu kichwakaq imaykamapis
kawsakunqa. Rasunpapis nuna shimikaq kawsananpaq, kikin kichwa
limaqkunakaqpiqmi lulashqankunapiqmi pindin.
Hinatrawpis, allinmi Piruw malkatraw shimi yatraqkunakaq (huk laadu
malka shimi yatraqkunawan kamachinakul), Qusqu Malkatraw Kichwa Shimi
Hatun Yatray Wasikaqñatak ILV-kaqwan limanakul lulashqankuna. Kimsankaq
kimsa likchaq qillqawan kichwakaqta qillqashqallanmi mana allinchu. Haypiqmi
qillqashqa kichwakaq pantay pantay yalqaykamun. Chaynaw kaptinqa
imanawpamaa mana qillqayta yatraqkunakaqta qillqayta yatrachinchikman?
Paykunaqa ichapis huknawnilaqtatr, panta pantaytatr, waklla wakllaytatr
kastillaanu shimiwan takuypa takushqaktatr nuna shimikaqta qillqaqlunman.
Rasunniitraw nishaq, kichwakaq shamuq watakunatraw kawsanqalaqmi.
Chaypiqmi hatun qillqa lulaqkunakaq imanawllappis yanapayninkunakta
hukllawalkul kichwakaqta hatunyachipaakunman. Chaypiqtaqa llapallanchikmi
kichwakaqta chaynawllakta qillqapaakunchikman, mana qillqaytapis liyiytapis
yatraqkunakaqta qillqaytapis liyiytapis yatraykachinanchikpaq. Hinaman, Piruw
malkatraw
kamachiqkunakaqpis
kichwalayku
lulaykunakaqtam
kallpaykachinman. Chaylaqmi shimi lulaykaqtapis, hatun qillqa lulaykaqtapis
wiñanqa. Qipaktaqa Estadokaqmi qillaywanpis yanapaykunman nuna
shimikaqlayku lulaykunakaq milananpaq. Chaypiqtaqa kichwalayku shimi
lulaykaqta ishkay laadupiqmi lulana kanman. Puntakta "ulay laadupiq shimi
lulaykaqtam”28 lulanchikman. Hinamanñatak "hanaq laadupiq shimi
lulaykaqtam"29 yapaykunchikman. "Ulay laadupiq shimi lulaykaq" lliw
kichwakta limaqkunakaqpiqtam sumaqlla limamun. Paykuna imanaw aykanaw
27 Huntachikuynin = conclusión.
28 Ulay laadupiq shimi lulay = planificación lingüística desde abajo..
29 Hanaq laadupiq shimi lulay = planificación lingí¨stioca desde arriba.
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
15
kichwalayku sumaqlla kamachinakul, limanakul lulashqankunaktam willakun.
"Hanaq laadupiq shimi lulaykaqñatak", lliw likchaq instituciónkunakaqpiqpis,
Istaadukaqpis, shimi lulaqkunakaqpis shimikaqlayku imanawmi imaktapis
lulapaakunman, chaykunaktamaa sumaq sumaqlla yatraykachimanchik.
Hinaman, chaykunaqa imanaw aykanaw shimikaqlayku lulashqankunaktam
willalkamanchik, yatraykachimanchik.
Ñam Piruw malkakaqtraw kay ishkay laadupiq kichwakaqlayku shimi
lulaykaqtapis hatun qillqa lulaykaqtapis qallaykuqlunchik. Ichapis llapallanchik
huñunakulkul chaykunakta lulaqluptinchikqa kuusa kuusaktam nuna shimikaq
hatunyaqlunman. Hinaman, kikinchikmaa (kichwa limaqkunakaq) allinllap
kamachinakulkul
imanaw
haykanaw
kichwanchikta
qillqanchikman.
Chaypiqtaqa mana kichwa limaqkuna shimi lulaqkunawanpis, hatun qillqa
lulaqkunawanpis sumaq limanakulkul, uyalinakulkul qillqashqa nuna
shiminchikta huñunakachinchikman watan watan kawsakunanpaqpis
wiñakunanpaqpis.
Kay qillqashqata puchukanaapaq, malka masiikunakta, kichwa
limaqmasiikunaktapis yalpaykachishaqaari: yaqanchik, kichwa limaqkunakaq,
nuna shiminchikta maytraw kaytrawpis mana limapaakuptinchikqa, mana
qillqapaakuptinchikqa pasaypatr chinkakunqa. Ashwanpa mana pinqakullal,
mana qunqatukullal mishki mishkikta kichwanchikta limaykuqluptinchikqa,
qillqaykuqluptinchikqa waytakunanawtra munapashlla watan watan wiñay
wiñaylla
muntikunqa.
Chaypitaqa
chuli-wawinchikkunaktapis
nuna
shiminchikta
limaytapis,
qillqaytapis
yatrachipaakunchikman.
Chaykunawanlaqmi kichwanchik mana usukullal shamuq watakunatraw
kawsakunqa, ichapis wispiruskaqnawtra munapashlla wayuq wayuqlla
punqukuman.
Qalakuq Qillqakuna30
Academia Mayor de la Lengua Quechua.
http://www.unsaac.edu.pe/CUSCO/RunaSimi/
ALBO, X.
1992 Criterios fundamentales para un alfabeto funcional del quechua. En J.
C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y
30 Qalakuq qillqakuna = referencias bibliográficas.
16
AMERINDIA n°24, 1999
enseñanza (pp. 109-120), Cuzco: Centro de Estudios Regionales
Andinos "Bartolomé de las Casas."
BALLON AGUIRRE, E., CERRON-PALOMINO, R. y CHAMBI APAZA, E.
1992 Vocabulario razonado de la actividad agraria andina: terminología
agraria quechua. Cuzco, Centro de Estudios Regionalies Andinos
“Bartolomé de las Casas.”
CALVO PEREZ, J.
1996 "Reseña al Diccionario quechua-español-quechua", IVALCA, 2: 1519.
CERRON-PALOMINO, R.
1976a Diccionario quechua: Junín-Huanca. Lima: Ministerio de Educación
e Instituto de Estudios Peruanos.
1976bGramática quechua: Junín-Huanca. Lima: Ministerio de Educación e
Instituto de Estudios Peruanos.
1987 Lingüística quechua. Cuzco: Centro de Estudios Rurales Andinos
“Bartolomé de las Casas.”
1988 "Hacia una escritura quechua", Progreso, 8 (enero-abril): 77-98.
1992a "Diversidad y unificación léxica en el mundo andino" J. C. Godenzzi
(Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y enseñanza
(pp. 205-235). Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos
"Bartolomé de las Casas."
1992b"Sobre el uso del alfabeto oficial quechua-aimara", J. C. Godenzzi
(Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y enseñanza
(pp. 121-156). Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos
"Bartolomé de las Casas."
1994 Quechua sureño. Diccionario unificado. Lima: Biblioteca Nacional
del Perú.
1995 "Tendencias actuales de la lingüística andina", A. Fernández
Fernández Garay y P. Viegas (Eds.), Actas de las segundas jornadas
de lingüística aborigen (pp. 51-77). Buenos Aires: UBA, Instituto de
Lingüística.
1997a "El Diccionario Quechua de los académicos: cuestiones
lexicográficas, normativas y etimológicas", Revista Andina, 29,1: 151205.
1997b"Pasado y presente del quechua", Yachay Wasi, 4: 49-64.
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
17
CERRON-PALOMINO, R., et al.
1998 Modernización del diccionario políglota incaico (publicado
originalmente en 1905, Lima: Propaganda FIDE del Perú). Lima:
UNESCO–Ministerio de Educación del Perú.
CHUQUIMAMANI V., R.
1989 "La normalización del quechua fundamentalmente tiene que darse a
través de la educación bilingüe", Normalización del lenguaje
pedagógico para las lenguas andinas: informe final (pp. 32-33). Santa
Cruz de la Sierra, Bolivia: Producciones Cima.
COOMBS, D., COOMBS, H., y WEBER, R.
1976 Gramática quechua: San Martín. Lima: Ministerio de Educación e
Instituto de Estudios Peruanos.
COOPER, R. L.
1989 Language planning and social change. Cambridge, UK: Cambridge
University Press.
CORONEL-MOLINA, S. M.
1998 "Corpus planning for the Southern Peruvian Quechua language"
Working Papers in Educational Linguistics, 12 (2): 1-27. Publication
of the University of Pennsylvania, Graduate School of Education.
1999 "Planificación del corpus del quechua sureño peruano", Anita
Herzfeld y Yolanda Lastra (eds.), Las causas Sociales de la
Desaparición y del mantenimiento de las Lenguas en las Naciones de
América, pp189-203, Universidad de Sonora, México.
CORONEL-MOLINA, S. M. Webpages dealing with translations into Quechua.
http://dolphin.upenn.edu/~scoronel/qtransla.html
CUSIHUAMAN GUTIERREZ, A.
1976a Gramática quechua: Cuzco-Collao. Lima: Ministerio de Educación e
Instituto de Estudios Peruanos.
1976bDiccionario quechua: Cuzco-Collao. Lima: Ministerio de Educación e
Instituto de Estudios Peruanos.
DEGREGORI, L. N.
1994 "Una aproximación al cusqueñismo", Allpanchis, 43/44: 441-476.
18
AMERINDIA n°24, 1999
Fondo Editorial Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las
Casas" http://www.cbc.org.pe/fdoedt/index.htm
GARVIN, P. L.
1993 "A conceptual framework for the study of language standardization",
International Journal of the Sociology of Language, 100/101: 37-54.
GODENZZI, J. C.
1992 "El recurso lingüístico del poder: coartadas ideológicas del castellano
y el quechua", J. C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología,
normalización y enseñanza (pp. 51-81). Cuzco: Centro de Estudios
Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas.”
GUGENBERGER, E.
1992 "Problemas de la codificación del quechua en su condición de lengua
dominada", J. C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología,
normalización y enseñanza (pp. 157-177). Cuzco: Centro de Estudios
Regionales Andinos "Bartolomé de las Casas."
HORNBERGER, E. and HORNBERGER, N. H.
1983 Diccionario tri-lingüe quechua de Cuzco: quechua, English,
castellano, La Paz: Qoya Raymi.
HORNBERGER, N. H.
1988 Bilingual education and language maintenance, Dordrecht, Holland:
Foris.
1993 "The first workshop on Quechua and Aymara writing", J. A. Fishman
(Ed.), The earliest stage of language planning, the “first congress”
phenomenon (pp. 233-256). Berlin: Walter de Gruyter & Co.
1994 "Literacy and language planning", Language and Education, 8: 75-86.
1995 "Five vowels or three? Linguistics and politics in Quechua language
planning in Peru", J. W. Tollefson (Ed.), Power and inequality in
language education. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
HORNBERGER, N. H. (Ed.)
1997 Indigenous literacies in the Americas: Language planning from the
bottom up, Berlin: Mouton de Gruyter.
ITIER, C.
1992 "Lenguas, ideología y poder en el Cuzco: 1885-1930", J. C. Godenzzi
(Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y enseñanza
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
19
(pp. 25-48). Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos
"Bartolomé de las Casas."
LOPEZ QUIROZ, L. E.
1989 "Caminos seguidos hacia una normalización de las lenguas andinas en
el Perú", En Normalización del lenguaje pedagógico para las lenguas
andinas: informe final (pp. 29-32). Santa Cruz de la Sierra, Bolivia:
Producciones Cima.
MARR, T.
1998 The language left at Ticlio: Social and cultural perspectives in
Quechua loss in Lima, Peru. Unpublished doctoral dissertation,
University of Liverpool, United Kingdom.
NAHIR, M.
1984 "Language planning goals: A classification", Language Problems and
Language Planning, 8 (3): 294-327.
NIÑO-MURCIA, M.
1997 "Linguistic purism in Cuzco: A historical perspective", Language
Problems and Language Planning, 21: 134-161.
Normalización del lenguaje pedagógico para las lenguas andinas: informe
final,
1989 Santa Cruz de la Sierra, Bolivia: Producciones Cima.
PACHECO FARFAN, J.
1994 Filosofía Inka y su proyección al futuro. Cuzco: Universidad Nacional
de San Antonio Abad.
PANTIGOZO MONTES, J.
1992 "Lingüística quechua en quechua: una aplicación a la educación
bilingüe", J. C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología,
normalización y enseñanza (pp. 265-273). Cuzco: Centro de Estudios
Regionales Andinos “Bartolomé de las Casas."
PARK, M., WEBER, N., y CANEPO SANGAMA, V.
1976 Diccionario quechua: San Martín. Lima: Ministerio de Educación e
Instituto de Estudios Peruanos.
20
AMERINDIA n°24, 1999
PARKER, G. J.
1976 Gramática quechua: Ancash-Huailas. Lima: Ministerio de Educación
e Instituto de Estudios Perunanos.
PARKER, G. J. y CHAVEZ, A.
1976 Diccionario quechua: Ancash-Huailas.
Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
Lima:
Ministerio
de
QUESADA Castillo, F.
1976a Gramática quechua: Cajamarca-Cañaris. Lima: Ministerio de
Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
1976bDiccionario quechua: Cajamarca-Cañaris. Lima: Ministerio de
Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
Red Científica Peruana. Julio Ramón Ribeyro: biografía y obras en quechua.
http://ekeko.rcp.net.pe/rcp/ribeyro/bio-q.htm
Red Científica Peruana. Historia de Lima en quechua.
http://ekeko.rcp.net.pe/rcp/Lima/index-q.htm
Red Científica Peruana–Internet Perupa kamarisqan. Mamacha kandilariya
raymi y otras creencias religiosas. http://ekeko.rcp.net.pe/rcp/candelaria/indexq.htm
Red Científica Peruana–Internet Perú. Nasca y sus líneas.
http://ekeko.rcp.net.pe/rcp/nasca/index-q.htm
Red Científica Peruana. César Vallejo: poesía y biografía en quechua.
http://www3.rcp.net.pe/rcp/vallejo/index-q.htm
ROJAS ROJAS, I.
1980 Expansión del quechua. Lima: Ediciones Signo.
SAMANEZ FLOREZ, D.
1992 "Pentavocalismo vs. Trivocalismo", J. C. Godenzzi (Ed.), El quechua
en debate: ideología, normalización y enseñanza (pp. 97-107). Cuzco:
Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de las Casas."
SOTO RUIZ, C.
1976a Gramática quechua: Ayacucho-Chanca.
Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
Lima:
Ministerio
de
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
21
1976bDiccionario quechua: Ayacucho-Chanca. Lima: Ministerio de
Educación e Instituto de Estudios Peruanos.
SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS (Instituto Lingüístico de Verano).
Ethnologue. http://www.sil.org/ethnologue/families/Quechuan.html
SUMMER INSTITUTE OF LINGUISTICS (Instituto Lingüístico de Verano).
Webpage of Quechua-related bibliography.
http://www.sil.org/acpub/biblio/search
TAYLOR, G.
1987 Ritos y tradiciones de Huarochirí del siglo XVII. Lima: Instituto de
Estudios Peruanos e Instituto Francés de Estudios Andinos.
1989 "La normalización de la enseñanza del quechua", Normalización del
lenguaje pedagógico para las lenguas andinas: informe final (pp. 3940). Santa Cruz de la Sierra, Bolivia: Producciones Cima.
1999 Ritos y tradiciones de Huarochirí, Lima: Instituto Francés de Estudios
Andinos, Banco Central de Reserva y Universidad Ricardo Palma.
United Nations High Commissioner for Human Rights. Universal Declaration
of Human Rights. http://www.unhchr.ch/udhr/navigate/alpha.htm
VILLAVICENCIO UBILLUS, M. and SAAVEDRA SALAS, H.
1991 Hacia la estandarización de vocablos quechuas en matemática,
Madrid, Spain.
von GLEICH, U.
1994 "Language spread policy: The case of Quechua in the Andean
republics of Bolivia", Ecuador, and Peru. International Journal of the
Sociology of Language, 107: 77-113.
WEBER, D. J.
1994 Ortografía: lecciones del quechua, Yarinacocha, Pucallpa, Perú:
Ministerio de Educación.
WÖLCK, W.
1992 "La estandarización del quechua: algunos problemas y sugerencias" J.
C. Godenzzi (Ed.), El quechua en debate: ideología, normalización y
enseñanza (pp. 187-204). Cuzco: Centro de Estudios Regionales
Andinos "Bartolomé de las Casas."
22
AMERINDIA n°24, 1999
Planificación del corpus del quechua en el Perú31
Nuestro quechua todavía está como el terreno estéril.
¿Cuándo se convertirá en terreno fértil para sembrar
la semilla [del nuevo conocimiento]?
—Rodolfo Cerrón-Palomino
En las siguientes páginas voy a abordar el tema de la planificación del corpus del
quechua en el Perú. Como es de nuestro conocimiento, la planificación del corpus es una
subcategoría de la planificación lingüística. La planificación lingüística es bien conocida en
todas partes. Desde tiempos pasados hasta la actualidad, tanto lingüistas como planificadores
de la lengua han tocado este tema en particularidad. En el presente ensayo, me concentraré en
los trabajos de algunos de ellos.
En primer lugar, hablaré brevemente de la lingüística andina. Según CerrónPalomino (1987: 223-247), Parker (1963) y Torero (1964) son los pioneros de la lingüística
andina. Ambos lingüistas recopilaron datos sobre las diversas variedades del quechua (que se
habla en cinco países: Ecuador, Colombia, Perú, Bolivia y Argentina) con la finalidad de
realizar estudios comparativos. Gracias a ellos sabemos que los diferentes dialectos del
quechua se asemejan unos a otros. Asimismo, estos lingüistas sostienen que el quechua en
general proviene de un tronco común. Después de la recopilación de datos, clasificaron al
quechua en dos grandes ramas dialectales que Torero denominó Waywash (QI) y Wampuy
(QII). Los estudios que han forjado estos lingüistas andinos constituyen la piedra angular de
la planificación lingüística del quechua en el Perú.
En las líneas que siguen, señalaré brevemente algunos puntos relacionados con la
planificación lingüística. Al tratar este tema, tomaré como guía el libro de Cooper titulado
Language Planning and Social Change, y publicado en 1989. Según Cooper, la planificación
lingüística consta de cuatro áreas principales: a) grafización, b) estandarización, c)
modernización y d) renovación. Luego, vienen la codificación y la elaboración. La
codificación es parte de la estandarización, y la elaboración pertenece a la modernización. La
grafización sirve para la creación del sistema escriturario de una lengua ágrafa. Si se llevara a
cabo esta labor, las lenguas [orales] vivirían y se mantendrían firmes en los años venideros.
La codificación se refiere a la recopilación minuciosa de la inmensa gama del léxico. Por lo
tanto, para realizar el acopio de información sobre el cuantioso y variado vocabulario
quechua, es necesario viajar a todos los pueblos [o comunidades] de habla quechua. Después
de desplegar este esfuerzo, se debería elaborar diccionarios [de todo tipo]. La elaboración [,
metafóricamente hablando,] consiste en arar varias veces el terreno de cultivo para sembrar
palabras nuevas. Esta [elaboración] es necesaria para incrementar el repertorio del léxico de
una lengua. La modernización contribuye a la intelectualización de la lengua con la finalidad
de hacerla más funcional para expresar los conocimientos de los diversos campos del saber
humano. Por último, tenemos la renovación que consiste en la estilización de la lengua para
convertirla en más ágil y expresiva. En otras palabras, la renovación sirve para estilizar y
corregir el código escrito.
31 Parte de la información del presente trabajo proviene de Coronel-Molina (1996) y (1999).
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
23
En realidad, hay tres instituciones o grupos de individuos que laboran en la
planificación del corpus en el Perú. Solamente una parte de ellos trabaja en estrecha
coordinación y cooperación. A pesar de todo, cada grupo tiene sus propias ideologías y
agendas. Por todo esto, los trabajos que realizan no están del todo bien. A veces en sus
trabajos se contradicen unos a otros. Por ende, los planificadores de la lengua quechua
trabajan en forma separada tanto física como ideológicamente. ¿Hasta cuándo será así?
¿Cuándo comenzarán a cultivar sus conocimientos en favor del quechua olvidando cualquier
brecha ideológica, para que de esta manera se llegue a estandarizar la escritura mediante
mutua colaboración? Para mayor información sobre este punto, véase a Albó (1992), CerrónPalomino (1992b) y Gugenberger (1992).
Al primer grupo de planificadores de la lengua, Hornberger (1995: 198) lo identifica
como “lingüistas peruanos [y] especialistas de educación bilingüe”. Según Hornberger, estos
especialistas verdaderamente desean normalizar la escritura del quechua; pero no al quechua
hablado por los mestizos bilingües, [sino al quechua de los monolingües campesinos]. De
hoy en adelante, denominaré a estos planificadores de la lengua como “lingüistas peruanos”.
Estos lingüistas desarrollan temas diversos en y sobre las dos lenguas [quechua y español].
Algunos de sus trabajos se encuentran disponibles hasta la actualidad. Los lingüistas peruanos
trabajan en estrecha coordinación y cooperación con lingüistas internacionales, quienes
conocen muy de cerca la situación del quechua.
Por otra parte, existe una institución peruana que se dedica a la planificación de la
lengua. Dicha institución es la Academia Mayor de la Lengua Quechua (AMLQ)32, con sede
en el Cuzco. Su verdadero nombre en quechua cuzqueño es Qheswa Simi Hamut’ana
Kuraq Suntur. Los miembros de esa academia, a como dé lugar, trabajan en la elaboración
de diversos libros en quechua. Algunos errores que cometen en la elaboración de estos
materiales se deben al poco conocimiento de la lingüística andina y la lingüística histórica.
Por si esto fuera poco, ellos no utilizan el quechua en sus reuniones, sino solamente el
castellano. Estos académicos trabajan en estrecha coordinación con el Instituto Lingüístico de
Verano (ILV). El contenido de sus trabajos muchas veces carece de coherencia (CerrónPalomino 1997b: 63). Si es así, ¿cómo pueden ser valorados cabalmente sus trabajos?
Finalmente, [el tercer grupo de planificadores de la lengua] es el ILV. La sede
central de este instituto se encuentra en los Estados Unidos, y sus miembros se dedican a la
traducción de la Biblia a todas las lenguas del mundo. Además, el ILV está involucrado en la
elaboración de gramáticas, diccionarios y libros. A continuación, me enfocaré en los trabajos
desarrollados por estas tres entidades comprometidas en la planificación del corpus. Ahora,
comenzaré con una discusión de la grafización.
Grafización
Según Cooper (1989), la grafización debe ser el enfoque inicial de la planificación
del corpus. De acuerdo a Cerrón-Palomino (1998: 80), la grafización desempeña un papel
importante en la codificación de una lengua oral. La grafización del quechua, planificada o
no, se ha llevado a cabo desde la conquista. Sostiene que en los primeros años de la conquista,
las tentativas de grafización no fueron consistentes, simplemente porque el quechua tiene
muchos sonidos que no existen en el castellano. Por consiguiente, cada estudioso del quechua
32 Esta Academia Mayor de la Lengua Quechua consta de varias oficinas regionales en Puno, Ayacucho,
Huaraz, Huancayo, Cajamarca, Andahuaylas y San Martín. Asimismo, ha creado una sucursal en Tokio,
Japón.
24
AMERINDIA n°24, 1999
propuso diferentes soluciones para representar estos sonidos distintivos. Debido a este
antecedente histórico, [no es de extrañar que] los tres grupos no se pongan de acuerdo sobre el
asunto de la grafización. Algunos de sus trabajos, coherentes algunas veces y poco coherentes
en otras, debido a la falta de coordinación, se encuentran disponibles en la actualidad. En las
páginas que siguen, abordaré este tema particular.
En 1954, tomó lugar el III Congreso Indigenista Interamericano. Durante este
congreso, se desarrolló un alfabeto denominado el Sistema Único de Escrituras para las
Lenguas Quechua y Aimara. Este alfabeto logró representar tanto a los fonemas quechuas
como a los aimaras, y eventualmente, fue adoptado por la AMLQ (Hornberger 1993: 239).
Sin embargo, los otros grupos comprometidos en esta labor no adoptaron este alfabeto.
Posteriormente, en 1975, Velasco Alvarado oficializó el quechua en el Perú para que
esta lengua tuviera el mismo valor del castellano. A partir de 1976 se impartió la enseñanza
del quechua en todos los niveles de la educación y a partir de 1977 se utilizó en todas las
deliberaciones de la Corte de Justicia donde había presencia de quechua hablantes
(Hornberger 1995: 189). Para desarrollar y establecer dichas disposiciones en quechua, los
gobernantes redactaron algunos documentos [pertinentes al caso]. Dichos documentos en
lengua quechua fueron elaborados tanto por los lingüistas como por los planificadores de la
lengua. Después, en 1979 Morales Bermúdez dispuso que todos los peruanos hablaran
solamente el castellano, reduciendo el uso del quechua solamente a las zonas donde se habla.
Más tarde, en 1983 se llevó a cabo el Primer Taller de Escritura en Quechua y
Aimara con la finalidad de buscar solución a los problemas que se encontraron en la
elaboración de diversos alfabetos. En dicho taller, los planificadores del corpus del quechua,
informaron tanto del estado de la escritura en general, como de los diversos préstamos que
realiza el quechua del castellano, así como de los acuerdos logrados para escribir el quechua
empleando solamente tres vocales. Después de mucha discusión, por fin en 1985, los
lingüistas peruanos propusieron el alfabeto pan-quechua como una manera segura de
representar los distintos sonidos de las lenguas en cuestión. Este alfabeto es el que se utiliza
en algunos programas de educación bilingüe y en la elaboración de libros de texto. No
obstante, ni la AMLQ ni el ILV han aceptado este alfabeto. Los lingüistas de estos tres grupos
ó instituciones escriben el quechua de distintas maneras. Ellos utilizan diferentes tipos de
alfabetos en la escritura del quechua. Este hecho se puede percibir hasta hoy en día (Albó:
1992). A pesar de todo, se han producido diversos tipos de materias didácticas. La
elaboración de estos materiales escritos sigue vigente hasta ahora. Entre los materiales
pedagógicos que vienen produciendo se encuentran libros de texto, diccionarios, gramáticas,
cuentos y traducciones del castellano al quechua. También traducen la Biblia. Escriben libros
con tres diferentes alfabetos, motivo por el cual la escritura de estos materiales es confusa.
Pese a todo, la labor desplegada no es en vano. Por el contrario, cualquier cosa es valiosa para
el desarrollo de la lengua. Si no hacemos nada en pro del quechua, éste se convertirá en río
seco, en terreno pedregoso y en cerros estériles. Por lo tanto, la estandarización de la escritura
es fundamental para unificar todo lo producido en materia quechua.
Estandarización
Tal como su nombre lo indica, la estandarización sirve para unificar los diferentes
sistemas de escrituras. Este proceso se enfoca en la estructura de la lengua. López Quiroz
(1989: 30) señala que el establecimiento de una “norma supradialectal” es imprescindible
para desarrollar la lengua escrita. Por su parte, Chuquimamani (1989: 32) sostiene que se
debería escoger como base al quechua Ayacucho-Chanka para normalizar el quechua
[escrito]. Según Chuquimamani, en la estandarización del quechua, es conveniente utilizar
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
25
solamente tres vocales. Además, afirma que se deberían desaparecer tanto las consonantes
glotalizadas como las aspiradas. Su posición seguramente se debe a que el quechua
Ayacucho-Chanka es la variedad más conservada dentro de la rama dialectal del quechua
sureño. Por otro lado, Cerrón-Palomino (1994) propone utilizar tanto el quechua CuzcoCollao como el Ayacucho-Chanka como piedras angulares para la normalización de la lengua.
Para mayor información, véase la introducción de su trabajo, Quechua sureño, diccionario
unificado (1994: 13-26).
Posteriormente, Taylor (1989: 40) sugiere resucitar “la lengua general” que se
hablaba antiguamente [en la época de la colonia]. Dicho quechua fue promulgado por el
Tercer Concilio de Lima (1582, 1583) [con fines de evangelización]. Tal variedad no es como
los demás quechuas, sino que tiene abundante léxico y una sintaxis muy compleja y refinada;
además, era muy conocida en toda la colonia. A lo mejor por esta razón, Taylor propone
resucitarlo. Asimismo, este quechua sería de suma importancia para la unificación de todas
las variedades que se hablan tanto en el Perú como en otros países. Wölck (1992: 192-194)
sostiene lo mismo que Taylor y dice que se debería implementar y estilizar “el quechua
general” establecido por el Tercer Concilio de Lima en 1583. Si esto es imposible, se debería
hacer reaparecer el quechua del Tawantinsuyu. En otras palabras, sería preciso establecer
[como la norma estándar] el quechua empleado por la AMLQ al realizar las declamaciones
rituales en las festividades del Inti Raymi. Más adelante sostiene que “[e]l éxito del proceso
de la estandarización del quechua depende […] principalmente […] de sus propios quechua
hablantes” (199).
Por otra parte, los miembros de la AMLQ sostienen que el quechua cuzqueño es “la
norma” más adecuada para la estandarización, ya que en el Cuzco se habla la lengua
“original” de los Incas (Hornberger 1995: 200). Luego, tal como señala Marr (1998: 170),
Pacheco (1994) y Samanez Flórez (1992) están a favor del quechua cuzqueño. Por su parte,
Rojas (1980: 47), Itier (1992), Niño-Murcia (1997), Godenzzi (1992) y Degregori (1994)
critican a los cuzqueños por afirmar que la variedad cuzqueña es el quechua “puro” hablado
por los Incas, y enfatizan en repetidas ocasiones que los argumentos puristas de los cuzqueños
carecen de fundamento. Tal como lo señalan Itier (1992) y Marr (1998: 172), los hablantes
del quechua cuzqueño denominan a su habla como qhapaq simi, apu simi para dejar de
llamarse runa simi.
Por otra parte, el ILV no está de acuerdo con la normalización del quechua. Según
ellos, no se debería estandarizar el quechua, sino dejar las cosas tal como están. Más bien,
sería imprescindible elaborar toda clase de libros, diccionarios y gramáticas en las diversas
variedades dialectales del quechua (Hornberger 1995: 199). Los lingüistas de dicha
organización no quieren darse cuenta que la estandarización, tal como su nombre lo indica, es
solamente para unificar la lengua escrita y no la lengua oral. Sin hacer caso a todo lo
planteado [por los lingüistas peruanos], hacen las cosas de acuerdo a su manera [ideología].
Tal es así que en la página web denominada "Ethnologue", aparece la clasificación del
quechua en 47 diferentes variedades dialectales. Si esto continúa así, ¿cómo se puede unificar
el quechua? Ahora bien, con la finalidad de profundizar más el tema de la unificación, voy a
abordar el proceso de la codificación.
Codificación
La codificación, tal como se mencionó anteriormente, se refiere al proceso de
recopilación del léxico variado. Cuando hablamos de la codificación, estamos hablando de la
estandarización. Ambos procesos juegan un rol muy importante para el enriquecimiento del
quechua. Como es bien sabido, la codificación del quechua en el Perú data de la época de la
26
AMERINDIA n°24, 1999
colonia. Los españoles realizaron una gran labor sobre esta lengua. Para mayor información
sobre todos estos trabajos desde la época colonial, refiérase a Cerrón-Palomino (1992a,
1995); Godenzzi (1992, 1995, 1997); von Gleich (1994); y Gugenberger (1992). Hoy en día,
las tres instituciones o grupos que se dedican a la codificación vienen recogiendo información
y escribiendo sobre/en las diversas variedades del quechua. Tal como mencioné en ocasión
anterior, vienen desarrollando libros, cuadernos, diccionarios, gramáticas y cuentos. Producen
todos estos materiales empleando tres tipos de alfabeto, debido a ello el proceso de
codificación es bastante confuso.
A pesar de todo, estos trabajos pueden contribuir al crecimiento del quechua. Por lo
tanto, los miembros de la AMLQ elaboraron en 1995 el diccionario denominado Quechuaespañol-quechua, qheswa-español simi taqe, el cual contiene 928 páginas. Cerrón-Palomino
(1997a) y Calvo Pérez (1996) criticaron duramente el contenido de este diccionario debido a
errores en su edición. Por su parte, todos los trabajos realizados a favor del quechua por parte
del Instituto Lingüístico del Verano se encuentran publicados en la internet. Más adelante,
Hornberger y Hornberger publicaron un diccionario trilingüe quechua-inglés-castellano de
gran valor.
En los años 1970, el Ministerio de Educación y el Instituto de Estudios Peruanos en
mutuo acuerdo pidieron a los lingüistas peruanos que elaboraran diccionarios y gramáticas en
seis variedades del quechua, los cuales fueron publicados en 1976. Dichos materiales gozan
de popularidad en todas partes. Se trata de las variedades dialectales del quechua AncashHuailas, Ayacucho-Chanka, Cajamarca-Cañaris, Cuzco-Collao, Junín-Huanca y San Martín.
Por si esto fuera poco, los lingüistas peruanos se dedican a la elaboración de diferentes tipos
de diccionarios y gramáticas quechuas. Todos estos trabajos se encuentran publicados en la
página electrónica del Centro de Estudios Andinos “Bartolomé de las Casas”.
Finalmente, el ILV y la AMLQ producen materiales de índole diversa en quechua y
cada uno de estos trabajos contiene elementos que reflejan sus propias ideologías. A pesar de
todo, estos aportes contribuyen a la codificación del quechua. Para ver la lista de sus
publicaciones véase sus páginas electrónicas mencionadas en la bibliografía.
Hasta el momento, nadie se dedica a la codificación del quechua supradialectal. La
codificación de dicho quechua es fundamental para la estandarización de la escritura. Para
hacer realidad esta labor, es necesario recopilar la inmensa gama del léxico del quechua para
luego elaborar un diccionario. Es por eso que la codificación es sumamente importante y
debería realizarse en forma continua. No se trata simplemente de hacer este trabajo unas dos o
tres veces[, sino ejecutarlo en forma constante] para que el quechua no desaparezca.
Modernización y elaboración
Según Cooper (1989:150), la modernización es conocida también como elaboración.
Mediante la modernización una lengua se enriquece para incrementar sus dominios de
funcionalidad. En el Perú existen un gran número de trabajos con este propósito realizados
tanto por los lingüistas como los planificadores de la lengua a quienes me referiré en las
páginas que siguen. En el libro titulado Normalización del lenguaje pedagógico para las
lenguas andinas (1989: 55-59; 62-64; 69-70), se encuentran términos nuevos en quechua y
aimara relacionados con la matemática, la gramática y la lingüística. Pantigozo Montes (1992:
268-273) por su parte escribió un breve artículo sobre lingüística íntegramente en quechua.
Luego, Ballón-Aguirre, Cerrón-Palomino y Chambi Apaza (1992) elaboraron el Vocabulario
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
27
razonado de la actividad agraria andina33. En dicho trabajo [innovador] tanto las entradas
como sus significados aparecen en quechua con sus respectivas traducciones al castellano.
Después, Cerrón-Palomino (1998) junto con otros lingüistas nativos hablantes del quechua
modernizaron el Vocabulario Políglota Incaico34 publicado en 1905 por el Colegio de
Propaganda Fide del Perú. Entre otros ejemplos de modernización/elaboración, tenemos el
trabajo de Villavicencio Ubillus y Saavedra Salas (1991), Hacia la estandarización de
vocablos quechuas en matemática35 elaborado con la ayuda de maestros quechua hablantes
que laboran en las diversas zonas andinas del Perú. Taylor (1987), por su parte, modernizó y
tradujo al castellano el manuscrito Ritos y tradiciones de Huarochirí del siglo XVII36,
facilitando de esta forma el estudio y la lectura de su contenido. Otra fuente de modernización
son los materiales elaborados por el Proyecto Experimental de Educación Bilingüe de Puno37.
Para mayor información, véase Hornberger (1988). Todos estos trabajos que acabo de
mencionar contribuyen en gran medida a la modernización del quechua.
Por otro lado, existen varios tipos de libros, diccionarios, gramáticas, cancioneros y
cuentos para niños. Además, existen otros trabajos que fueron traducidos al quechua
provenientes de otras lenguas. Dichos esfuerzos vigorizan tanto a la modernización como a la
elaboración del quechua. Es por eso que cuando hablamos de modernización, no
necesariamente nos referimos a los préstamos, sino también a las palabras desarrolladas a
partir de morfemas quechuas. Si se combina distintos morfemas de nuevas maneras, se puede
crear nuevos significados y hacer que la lengua cumpla nuevas funciones. Tal como afirman
algunos lingüistas y planificadores de la lengua, los préstamos no tendrían ningún valor si no
se intentara acuñar nuevos términos recurriendo primero a la lengua original[, en este caso el
quechua]. Cooper (1989: 151) nos da a conocer algunas pautas que se debe seguir en el
proceso de acuñación de nuevos términos. Una manera de acuñar una nueva palabra partiendo
de la lengua original, es dar nuevo significado a una palabra que ya existe. Si esto es
imposible, se debe recurrir a la raíz de una palabra como base para crear nuevos términos, o
se puede adoptar el préstamo de otra lengua y modificarla de acuerdo a las normas
fonológicas de la lengua que realiza dicho préstamo. ¿Se debería nativizar solamente la
pronunciación o también la ortografía? El libro Normalización del lenguaje pedagógico para
33 Este diccionario recoge términos relacionados con la actividad agraria tales como el tipo de tierra, el tipo de
terreno de cultivo, algunas plantas. Primero, incluye entradas quechuas del Chinchay Meridional (QIIC). En
segundo lugar, abarca términos que corresponden a la variedad de Junín, Huanca, Concepción y Jauja, que
pertenecen a la variedad de Quechua Central (QI). Por último, registra el quechua de Cajamarca y
Hualgayoq, del Yungay Septentrional (QIIA). Este trabajo es un ejemplo de modernización y elaboración.
34 Este diccionario fue escrito por los misioneros franciscanos en el año 1905. En 1998, el Ministerio de
Educación del Perú publicó la versión modernizada y estandarizada. Gracias a esta modernización, este
diccionario se ha convertido en una herramienta útil de lectura y consulta. Las entradas léxicas se encuentran
en castellano, Cuzco-Collao quechua, Ayacucho-Chanka quechua, Junín-Huanca quechua, Ancash-Huailas
quechua y aimara.
35 El presente diccionario de matemáticas fue elaborado merced a la colaboración de profesores bilingües que
trabajan en las diversas áreas rurales del Ande peruano. Esta difícil labor de acopio de términos fue realizada
en el quechua sureño-norteño (QII) y quechua central (QI). Este material es valioso tanto para la
modernización como para la estandarización del quechua.
36 Gerald Taylor tradujo y modernizó este valioso libro que narra la vida y las costumbres de la antigua
comunidad de Huarochirí. Posteriormente, esta obra fue publicada por el mismo autor en francés.
Últimamente, fue publicada en 1999 la versión revisada de Ritos y tradiciones de Huarochirí. Esta obra
contribuye enormemente a la modernización, a la codificación y a la estandarización del quechua.
37 Los materiales elaborados por este proyecto son muy útiles también para la modernización, la estandarización
y el desarrollo del quechua. Este fue el primer proyecto en elaborar libros de matemática. Si desea enterarse
más de estos trabajos, véase Hornberger (1988: 271-272).
28
AMERINDIA n°24, 1999
las lenguas andinas (1989)38 sirve de apoyo para clarificar algunas interrogantes relacionadas
con la modernización.
Por otro lado, es recomendable crear términos matemáticos a partir del quechua. Si
esto es imposible, se tiene que recurrir al préstamo del castellano. La elaboración en el Perú
depende de las ideologías de los planificadores de la lengua. Por ejemplo, los miembros del
ILV no quechualizan los préstamos provenientes del castellano. Es por eso que uno de los
lingüistas más conocidos en los estudios quechuas que pertenece al ILV, Weber (1994: 150)
señala que al utilizar el término “escuela” como préstamo del castellano, debería escribirse
simplemente como “escuela,” conservando la ortografía castellana. Según Weber, no se
debería escribir “iskwila” ni “iscuyla” [sic], [los cuales serían las formas quechuizadas]. Los
lingüistas peruanos, por su parte, no están de acuerdo con esta propuesta. Sostienen que, al
incorporar los préstamos del castellano al quechua, es imperativo nativizar la escritura de
acuerdo a las normas fonológicas del quechua.
Por otra parte, cabe mencionar que los trabajos de traducción desempeñan un papel
de suma importancia en la modernización de una lengua, razón por la cual, los esfuerzos de la
traducción son muy apreciados. Algunos planificadores de la lengua quechua han llevado a
cabo varias traducciones del castellano al quechua. A continuación, daré a conocer sobre
estos trabajos.
Un ejemplo destacado es la labor desplegada por la Red Científica Peruana – Internet
Perú. Ellos tradujeron del castellano al quechua las vidas y obras de Julio Ramón Ribeyro y
César Vallejo. Además, tradujeron los textos de la historia de Lima, la fiesta de la Virgen
Candelaria y las líneas de Nazca. Todos estos trabajos de traducción se encuentran
disponibles en la internet.
Igualmente, el Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos
Humanos, en coordinación con el Ministerio de Educación del Perú, tradujo del castellano a
casi todas las variedades del quechua la Declaración Universal de Derechos Humanos. Por
otra parte, es preciso señalar que los trabajos de traducción de otros documentos de las
Naciones Unidas realizados por Coronel-Molina (1991) se encuentran actualmente publicadas
también en la internet.
Otro esfuerzo de traducción es el del ILV, cuyos miembros han traducido la Biblia a
varios dialectos del quechua. Esto contribuye en parte a la modernización de la lengua, pero
al mismo tiempo, se puede percibir su ideología de fraccionamiento del quechua que va en
contra de su unificación. Para que todos estos esfuerzos de traducción contribuyan realmente
al desarrollo del quechua en forma fructífera, debemos trabajar todos unidos en estrecha
coordinación y cooperación.
Renovación
De acuerdo a Cooper (1989: 154), la renovación es “el esfuerzo de cambiar un
código ya desarrollado.” La renovación no es igual que la modernización[, aunque puede ser
considerada como un tipo de modernización que cumple una función levemente diferente].
Hornberger (1994: 78) señala que dentro del marco de la renovación se incluyen la
purificación, la reforma lingüística, la simplificación estilística y la unificación de la
38 En este libro aparecen trabajos relacionados estrictamente con la planificación del corpus y por ende con la
modernización. En esta obra se encuentra una lista de vocablos quechuas acuñados por varios planificadores
de la lengua (pp. 55-71).
CORONEL-MOLINA S.: Piruw malka kichwapiq hatun qillqa lulay
29
terminología. A través de la purificación se prescribe el uso correcto y la protección contra
cualquier cambio interno. La reforma lingüística, según Hornberger, consiste en “un cambio
deliberado de los aspectos específicos de la lengua […] con la intención de mejorarla” (80; la
traducción es mía).
La simplificación estilística busca disminuir ambigüedades, ya sean léxicas,
gramaticales o estilísticas. La unificación terminológica intenta eliminar ambigüedades en la
terminología técnica o científica clarificando o definiendo dichos términos. Nahir (1984: 308)
destaca que tal unificación es típica de lenguas modernas o desarrolladas. Por supuesto, que la
simplificación estilística y la unificación terminológica aún no son aplicables al quechua, ya
que ésta recién se encuentra en la etapa de la modernización. Por ejemplo, si los lingüistas
puristas desean escribir la palabra “computadora” en quechua, obligatoriamente tendrían que
recurrir a la perífrasis. En realidad, esto no es aconsejable, ya que, si no se puede acuñar esa
palabra en quechua, necesariamente se debe incluir el préstamo del castellano. Este es un
ejemplo de la función de la simplificación estilística, que pertenece a la categoría de
renovación, lo cual es muy importante para la planificación del corpus.
Conclusión
El quechua en el Perú tiene una amplia y variada historia. Desde la época de la
colonia hasta hoy en día, el quechua no está bien valorizado. Hay mucho por hacer para
vigorizar esta lengua. De hecho, tanto los quechua hablantes como los castellano hablantes
deberían apreciar el quechua. En la actualidad, tal como mencioné anteriormente, existen tres
grupos/instituciones dedicados a la labor de planificación lingüística. Luego, también hay
distintas clases de instituciones involucradas en esta labor. Todos tienen la intención de
desarrollar el quechua. Sin embargo, el quechua no permanecerá para siempre tan sólo
merced al esfuerzo que ellos vienen desplegando. En realidad, para que el quechua siga
sobreviviendo, depende [de la actitud y el esfuerzo] de los mismos quechua hablantes.
A pesar de todo, vale la pena la labor realizada por los lingüistas peruanos (en
coordinación con algunos lingüistas internacionales) y el esfuerzo de la AMLQ que trabaja en
cooperación con el ILV. Lo que es deplorable, es que estos planificadores de la lengua
escriban el quechua utilizando tres tipos de alfabetos. Debido a esta situación, la escritura del
quechua sigue siendo caótica. Si sigue así, ¿cómo se puede enseñar a leer y escribir a los
analfabetos? Si no se remedia este asunto, los que están aprendiendo a escribir el quechua por
primera vez, escribirán de una manera rara, confusa, plagada de errores y completamente
mezclada con el castellano.
En realidad, el quechua seguirá todavía con fuerza en los años venideros. Es por eso
que los planificadores del corpus deben hacer todo lo posible para trabajar en forma
mancomunada para desarrollar el quechua. Todos debemos escribir el quechua de la misma
manera [utilizando un alfabeto unificado] para que de este modo enseñar a leer y escribir a los
que no lo saben. Asimismo, los gobernantes del Perú deberían fortalecer mediante sus apoyos
los esfuerzos desplegados en pro del quechua. Con la ayuda de todos ellos, se puede lograr el
desarrollo de la planificación lingüística y la planificación del corpus. El estado, en su turno,
debería ayudar económicamente para que los esfuerzos denodados a favor del quechua se
incrementen. Además, la planificación lingüística debe llevarse a acabo de doble vía: de
“abajo hacia arriba” y de “arriba hacia abajo”. La de “abajo hacia arriba” se refiere [en este
caso] a los propios quechua hablantes y a sus trabajos realizados en mutuo acuerdo y
entendimiento con los demás miembros de la comunidad. La de “arriba hacia abajo”, se
refiere a las labores llevadas a cabo en favor de la lengua por parte de diversos agentes tales
como las instituciones, los planificadores de la lengua y por último, el estado. Además, este
30
AMERINDIA n°24, 1999
tipo de planificación lingüística, nos muestra las estrategias y métodos que pueden emplear en
su afán de desarrollar la lengua.
En el Perú ya se han dado inicio tanto a la planificación lingüística como a la
planificación del corpus de doble vía. En lo que respecta al quechua, si todos nosotros [los
planificadores de la lengua] trabajáramos unidos, el quechua podría llegar a su máximo
esplendor. Nosotros mismos (los quechua hablantes), llegando a un mutuo acuerdo, debemos
decidir cómo escribir nuestro quechua. Asimismo, en coordinación y diálogo con los
planificadores de la lengua y los planificadores del corpus no quechua hablantes, debemos
escribir y desarrollar nuestro quechua con la finalidad de unificarlo para que viva y crezca
años tras años.
Para concluir, quisiera hacer un llamado a mis compoblanos y hermanos quechua
hablantes: nosotros, los quechua hablantes, si no hablamos nuestra lengua por dondequiera
que estemos, ni lo escribimos en absoluto, desaparecerá para siempre. Por el contrario, si lo
hablamos sin tener vergüenza y sin pretender olvidarlo, en los años que vienen, crecerá en
abundancia como las flores. Asimismo, debemos enseñar a nuestros hijos a hablar y escribir
nuestra lengua. Solamente así nuestro quechua sobrevivirá y florecerá por siempre, sin
hundirse nuevamente [en las garras de la extinción], y producirá, como los nísperos,
rebosantes frutos.