text
stringlengths
5
231
el maíz por sí solo se humedece payllami saraka umiryan
enano umutu
de estatura pequeña umutu
un enano de no sé dónde, llegando aquí pidió de tomar maymanta umutu runachari, kaypi paktamushpa upyanata mañarka
nuestro símbolo es hermoso ñukanchikpak unanchaka sumakmi
luego de que se vaya él, nosotros también nos iremos pay rishkamanta unanik, ñukanchipash rishun
hace mucho unay
hace tiempo unay
hace mucho que no vuelvo a mi tierra unay ñukapa llaktaman mana tikrani
demorarse unayana
tardarse unayana
nos demoramos demasiado en la reunión tantarinapi yapalla unayarkanchik
luego de caminar un momento, me dio un fuerte dolor de cabeza ñuka wasimanta unaylla rikushkapi, sinchi uma nanay japiwarka
bastante tiempo unayta
mucho rato unayta
después de curar su enfermedad, vivió bastante tiempo unkuymanta alliyashpa, unaytami kawsarka
fiebre unkuchina
tener calentura unkuchina
por nadar todo el día, me dio calentura chishakta yakupi waytashkami unkuchiwan
enfermarse unkuna
fiebre unkuna
menstruar unkuna
está enferma la mamá mamami unkun
en este tiempo hasta los frutos de esa palmera se venden unkurawa muyuntin kunan pachapi katun
enfermizo unkuruna
enfermo unkuruna
le hemos traído al enfermizo unkurunatami pushamunchik
le dimos el medicamento al enfermo unkushkata jampita upiachirkanchik
a mi perro le dio la enfermedad y lo mató ñukapa allkuta unkuymi japishpa wañuchirka
mudo upa
zonzo upa
bruto upa
idiota upa
ingenuo upa
tonto upa
bobo upa
apático upa
desabrido upa
insípido upa
soso upa
porque eres tonto se te burlan kan upa kakpi kanmanta asin
todos los días cocinas comida sosa ¿algún día cocinarás comida sabrosa? tukuy puncha upa mikunata yanunki, maykan punchallaka mishki mikunata yanuy
silencio upalla
silencioso upalla
anda en silencio upalla purinki
hablemos calladamente upalla rimarishun
para poder escuchar en las reuniones hay que callarse tantarishkapi rimashkata uyankapak upallayanami kanchik
hacerse el tonto upayana
embobarse upayana
apocarse upayana
amortiguarse upayana
dentro de mucha gente se apocó y no pudo hablar achka runa ukupi upayashpa, rimanata mana usharka
chishakta tiyakpimi chakikuna upayawashka dentro de mucha gente se apocó y no pudo hablar
por permanecer todo el día sentado, se me han amortiguado los pies chishakta tiyakpimi chakikuna upayawashka
he llorado toda la noche por la picadura de alacrán que aún me duele uputinti tuksishkawan pakarikta wakashpa pakarini, chayrallapash nanawanmi
dar de beber upyachina
hacer tomar upyachina
tenemos que dar de tomar agua al ganado wakrakunata yakuta upyachinami kanchik
tomar upyana
beber upyana
quiero tomar agua dulce mishki yakuta upyana munani
tener sed upyanayana
tener antojo upyanayana
tengo sed upyanayawan
tengo antojo de tomar chicha fermentada timpuk aswata upyanayawan
menos ura
poco ura
más pequeño ura
por qué llenas de tanta agua,pon menos imapakmi yapalla yakuta juntachinki, ura yakuta churay
este hijo es más pequeño que el mayor kay churika rukumanta urami
abajo uraman
de abajo uraman
hacia abajo uraman
fue hacia abajo uraman rirka
vino de abajo uramanta shamurka
vive abajo urapi tiyan
está colgado abajito uranipi warkuran
un poco menos uranaya
más bajo uranaya
algo menos uranaya
dame algo menos, me pides demasiado uranayapi kuway, yapalla mañanki
es algo más bajo que el menor kipamanta uranayami
abajo uray
bajo uray
soy gente del bajo napo napo uray runami kani
bajar urayachina
rebajar urayachina
¿por qué rebajan tanto el precio el maíz? imaraykuta sarata yapalla rantichinata urayachinkichik
estamos yendo muy rápido, rebaja la velocidad yapa sinchita rihunchik, urayachik
rebajar urayana
bajar urayana
faltar urayana
el río está rebajado yaku urayashkami
bajar uraykuna
descender uraykuna
apearse uraykuna
vayan a jugar abajo allpaman uraykushpa pukllaychik
bajando del caballo, ven para acá apyumanta uraykushpa, pata jawaman shamuy
disparando al grupo de loras, cayó una sola achka uritu ukupi illapakpi, shuklla urmarka
cerro urku