text
stringlengths 342
563k
|
|---|
Ресми, бейресми мәліметтерге сүйенсек Өзбекстан, Ресей, Қытайдың өзінде 5 миллионнан аса қазақ бар. Атажұртынан қол үзіп, түрлі себептермен жер жаһанның түкпір-түкпірінде тарыдай шашылып жүрген қандасты ұйыстыратын бір-ақ құдірет болса, ол - тіл. Ұйысу үшін әуелі ұғыса алу керек. Ал ұғысуы, өзге елде жүріп өз ана тілінен қол үзіп қалмаулары үшін тиісті жағдай жасау біздің міндет. Дүниежүзінде белгілі бір халықтың тілін, әдебиетін, мәдениетін, тарихын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін насихаттауға бағыталған институттар баршылық. Оған мысал ретінде түріктің Юнус Эмре институтын, немістің Гёте және испаниялық Сервантес институттарын келтіруге болады. Бұлар тек тіл үйретумен шектелмейді, мәдениет, өнер саласындағы еларалық өзара әріптестікті одан әрі дамытуды, достықты нығайтуды мақсат етеді.
Осы орайда Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Тіл саясаты комитеті еліміздегі тіл саясатын жүзеге асырудың 2020 - 2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы аясында 2020 жылдан бастап «Абай институты» ашық білім беру-танымдық жобасын жүзеге асыра бастады.
Тіл саясаты комитетінің үйлестіруімен Қазақстан Республикасының елшіліктері арқылы бүкіл әлем бойынша қазақ тілін, әдебиеті мен мәдениетін насихаттау, шетелдердегі қазақ ирреденталарының (диаспора), шетел азаматтарының қазақ тілін меңгерулеріне жағдай жасау, Абайдың шығармашылығы мен идеяларын таныстыру, сол арқылы елімізді насихаттау – «Абай институтының» басты мақсаты.
«Абай институты» жобасы аясында АҚШ, Түркия, Ресей, Франция, Германия, Британия, Бельгия, Иран, Моңғолия, Өзбекстан, Мажарстан мемлекеттерінде қазақ тілі кабинеттері ашылып, оқыту офлайн және онлайн форматтарда жүргізілуде. Қазақ тілін оқытуға жауапты кураторлар белгіленген. Былтырғы жылдан бері білім алушылардың саны біршама өскенін атап өткен жөн.
Шетелдегі отандастармен жұмысты ұйымдастырып, жоғарыда аталған елдердегі қазақ тілі кабинеттерінің үздіксіз жұмысын қамтамасыз етіп отырған «Отандастар қоры» АҚ-ның рөлі ерекше.
Енді биыл 8 мемлекеттегі 10 қалада, атап айтқанда, Нью-Йорк, Лондон, Париж, Берлин, Ұлан-Батыр, Ыстамбұл, Анкара, Орынбор, Омбы және Иранның Горган қаласында офлайн режимдегі қазақ сыныптарын ашу жоспарланып отыр.
Курсты қазақ тілін үйретіп жүрген отандық оқытушылар мен әдіскерлер өздерінің жылдар бойы қалыптасқан тәжірибелері негізінде деңгейлер бойынша жүргізуде.
Шетелдегі қазақ диаспорасы өкілдеріне қазақ тілін үйретіп жүрген оқытушылардың біліктілігін арттыру мәселесі де назардан тыс қалмады. Бұл мақсатта «Қазақ тілін үйрету: отандық және шетелдік тәжірибе» курсы ұйымдастырылды. Курс қатарынан екі жыл өткізілді және алдағы уақытта да жалғасын таппақ.
Мәселен, 2020 жылы онлайн режимде ұйымдастырылған қазақ тілі оқытушыларының біліктілігін арттыру курстарына 46 оқытушы қатысса, 2021 жылы 239 оқытушы қатысты (Өзбекстаннан 122 оқытушы, Моңғолия – 50, Ресей – 43, Мажарстан – 2, Түркия – 4, Польша – 1, Ұлыбритания – 2, Бельгия – 2, Иран – 3, Франция – 2, Германия – 8).
Жобаның жалпыға қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін «Абай институты» ашық білім беру-танымдық жобасы аясында «Аbai.institute» порталы іске қосылды. Енді шетелдегі қандастарымыз ғана емес, ел азаматтары да кез-келген уақытта порталдың мобильді нұсқасын Android, iOS платформалары арқылы жүктеп алып, қазақ тілін үйрене алады.
Қазір Димаш тәрізді танымал адамдардың ықпалымен әлем елдеріндегі түрлі ұлт өкілдерінің қазақ тіліне деген қызығушылықтары артып келді. Осы ретте біздің жобамыз олар үшін таптырмас құрал дер едім.
«Abai.institute» порталының интерфейсі 6 тілде (орыс, ағылшын, түрік, неміс, француз, парсы тілдері) берілген. Порталда әрбір тіл үйренуші өзінің жеке кабинетін ашып, қазақ тілін орыс, ағылшын, түрік тілдері арқылы меңгере алады. Сабақты виртуалды оқытушы жүргізеді.
Порталдың «Қазақша үйрену» web-қосымшасы әліпби, этикет, сапа, үйге арналған заттар, сандар, менің отбасым, киім, мамандық, тамақ, уақыт, мезгіл, орта, хобби/театр/демалыс, саяхат, мереке бөлімдерінен тұрады. «Сабақ» бөлімінде алған білімді «сұқбат» бөлімі арқылы шыңдап, бекітуге болады. «Абай әлемі», «Қазақша үйрену», «Ақпарат», «Кітапхана», «Форум», «Елтаным», «Медиа» қызметтері істеп тұр.
Портал күнделікті жетілдіріліп, контенті толықтырылып отыр.
Аталған порталға А1, А2, В1, В2, С1 деңгейлері бойынша сабақтар енгізілген.
Сонымен қатар шетелдегі қазақ диаспорасына арналған қазақ тілін үйрететін әмбебап басылым әзірленді. Бүгінгі таңда басылымның А1, А2 деңгейлері бойынша контенті қазақ, орыс, түрік, ағылшын тілдерінде дайындалып, порталға орналастырылды.
Сондай-ақ порталға сілтеме Қазақстан Республикасы бойынша бірыңғай білім беру порталы «kundelik.kz» және барлық мемлекеттік органдардың ресми парақшалары мен инфо-жүйелеріне, жоғары оқу орындарының сайттарына енгізілді. |
Шымкенттік дәрігерлер 16 жастағы балаға күрделі ота жасап, ағзасын сақтап қалды. Тумасынан ауыр дертке шалдыққан науқас балаға хирургтар ашық әдіспен урологиялық операция жасап шықты. Қалалық клиникалық балалар аурухана базасында мұндай отаны дәрігерлер алғаш рет жасап, оң нәтижеге қол жеткізіп отыр.
Операциядан кейін науқасты дәрігерлер күнделікті тексеріп, жағдайын бақылап отыр. Ауыр дертке шалдыққан пациентке дәрігерлер дер кезінде «гидронефроз» диагнозын қойып, бүйрегін сақтап қалды.
«Түскен кездегі баламның жағдайы ауыр еді, бет аузы іскен. Дереу ота жасады,қазір жағдайы жақсы. Баламды аман алып қалған дәрігерлерге алғысым зор»-дейді науқастың анасы Маргуба Ергешова
Дәрігерлерің сөзінше, бүйректегі дерттің салдырынан науқастың зәр шығару жолдарында кедергі болған. Нәтижесінде бүйрек жұқарып, жұмыс істеу қабілеті нашарлаған. Пациентті толық тексеріп шыққан мамандар күрделі ота жасап, зәр шығаратын аумағындағы кеңейіп кеткен астаушалырын пластикалық жолмен емдеген. Операциядан кейін науқаста бүйректің қызметі бірден жақсарды дейді мамандар.
«Астаушасына ота жасап, бүйрегін сақап қалдық. Қазір бүйректің 70-80 пайыздай болып, қызметі жақсарды. Бұл ота жалпы наркозбен, ашық түрде жасалады. Зәр шығару жолын ешқандай кедерісіз өтуіне жол жасадық»-дейді Шымкент қалалық клиникалық балалар ауруханасының дәрігер-хирургі Қайрат Ізбасов.
Қалалық клиникалық балалар ауруханасында мұндай урологиялық ота алғаш рет жасалды. Науқастың қазіргі жағдайы жақсы. Ақ халаттылар пациенті алдағы апта ауруханадан шығаруды жоспарлап отыр. Айта кетейік, емдеу мекемесінде урологиялық төсек орындар ашылып, медициналық көмек көрсету үшін дәрігерлер арнайы оқытудан өткен. |
(Төмендегі дүние В.А.Воронцов мырзаның [Россиядағы жазушылар Одағының хатшысы] әдебиет курстарында жүргенде М.Ю.Лермонтовтың «Штосс» атты аяқталмаған повесінің жалғасы болатындай үй тапсырмасы ретінде жазылған. Сондықтан оқырман аталған шығарманы толығымен ұғыну үшін классиктің повесін есіне түсіріп тағы бір шолып өтсе абзал, ол өз алдына сюжетті толығымен түйісініп түсінуге көмектесіп, түпнұсқасымен салыстыруға да септігін тигізеді).
… Ол бел буды…
***
Келесі күні Лугин камердинерді Н. ханымның дүкеніне жіберді, ол өзгеден бөлек ойын қарттарын да сататын. Лугин тапсырғанындай, камердинер қарттың екі колодасын алып, сәуегей қарт әйелге апарды, ол көріпкел кемпір Ат қоралы айналымда тұратын және аты қарттарды жеңіске байлап сиқырлайтын ерекшелігімен шыққан еді. Ойынқұмарлардың біреулері бұнысына сенсе, өзгелері сене қоймайтын, дегенмен ол жайында сөз тарап кеткен-ді, оның үстіне сиқырланған қарттардың шынында да жеңіс әкелгенін білген адамдар да бар еді. Сәуегей кемпір қомақты қолақысын алып, камердинер әкелген қарттарға әлдебір нәрселерді сыбырлап, сиқырын жасап алып, қайтарда айтқан еді: «Қарт сенікі емес, сенікі емес. Бұлармен ойнайтын адамға айта бар, бұл қарттармен ойнауын тоқтата алмай, ойынағанынан жалығар».
Сиқырланған қарттар қолына түсе сала, Лугин тынышталып батар түнді күтті. Ішкі дауысы мына хикаяттың қорытындысы бүгін болатынын жасырына айтқандай еді. Бірақ көріпкел кемпірдің әлгі сөзі нені білдіргенін түсіне алмады. Былай қараса, ол ойынқұмар емес, қартқа тіпті қызықпайтын бұрын, қазір де аса қызығушылықсыз ойнайды және, ойынға өзіне де беймәлім жағдайға байланысты ғана байланғаны.
Түн де түсті... Бәрі де бұрынғыдай. Еден үстімен кебістің тарсылы, сықыр мен әлдебір сыбдырлар, есік дыбыссыз ашылып, шал көрінді, сол бұрынғы қалпы: жиеркінішті де бүкір.
— Ал... ойнаймыз ба? — деп сұрады ол сықырлаған ұнамсыз дауысымен, үстел үстіне қарттың екі колодасын тастап.
— Ойнайық, — жауап берді Лугин, банкіге кезекті жартылай-империалды лақтырып және сол епті қимылымен еш айырмашылығы жоқ бір колодасын өзінікіне ауыстырып. Шал ол қимылын байқады ма, белгісіз, алайда айнала біртүрлі өзгергені анық, сыртқа көрінетін нәрсе емес, атмосфераның өзі, Лугиннің жан-дүниесі, осыдан бұрын сенімсіздік пен үрей құшағында болған болмысында үміт не тыныштықтың сәулесін жылт ете түсті.
— Қызық екен, — деп сыбырлады Лугин. Қарсыласына көз тастап еді, кенеттен артында бейтаныс әйелдің бейнесін байқады, ол бейнесі шалдың артында ауада қалықтаған бойы, пішіні мөлдір болғанымен көруге әбден анық еді.
— Ол... — Лугин бұрын таныс болған бір сезімге тағы да тап болды. Көзге көрінер-көрінбес бейнені байқағанында ол қуаныш пен сыздауды сезетін. Күтпеген жерден бала кезінде үрейлі түс көрген шағы есіне түсті: қап-қара қорқынышты алып біреу соңынан қуып келе жатты, ал ол болса қашуға мұршасы болмай, жылап бажылдайды. Сосын сәл ғана иығынан ұстаған үлкен қолдың жылылығын сезді. Сол түсінде-ақ ол анасы екенін ұғатын, ол дегеніміз нендей жамандық пен қаралық болсын, ол оған ештеңе істей алмайды. Жылылық пен тыныштық және әлдебір жақсылықтың боларын сезінуі бойын алып, ол оянып кететін. Бұның бәрі, сөзбен жеткізуге келмес сыздаған сезім осы сәттің қиындығына қарамастан қайталанғаны осы еді.
Өз жүрісін жасап, Лугин шалға қарап, жауабын күтіп отырды.
Шал қолын созып, қартын ашты. Ендігі сәтте болған жайт Лугинді қатты таң қалдырды. Шалдың банкке салған түсініксіз де пішінсіз нәрсесі үстел үстінен көтеріліп, шалға қарай жақындады да, оны айнала қоршап алып, шалдың кейіпіне айналғандай, өзімен біртұтас бола қалды. Көзінің түсі де өзгерді — бұлыңғыр нұры жоқтан ашық сұрға, бет-пішіні де құбыла бастады: жылпостың көзтастауы бар қатыгездіктен ойға шомылған қалжыраған да ауыртпалықты сезінсе де қанағаттанған. Дәл сондай бет көрініс соңғы демі кезінде ауыр науқас адамда болады, ауыртпалықты ұғынумен қатар бұл жағдайынан арылуды сезінгеннің тыныштанған кейіпі.
Аңтаң болған Лугин қарттарына қарап, оның қарты шалдікін жеңгенін байқады. Штосс. Ол жеңді. Көп күнге созылған қарсыластықтың алғашқы жеңісі еді. Жарты минуттық үнсіздіктен соң, шалдың дауысы естілді:
— Алғысым шекіз, — деді ол, — көп жыл бойы күтіп едім осыны, енді мен боспын. — Лугиннің және бір байқағаны, шалдың дауысы жасарғандай, адамға тән бояуға да иемденді.
Шал жымиып қарады, таныс болғалы бұл жымиғаны алғаш рет еді, және онысы жай ғана ауызын қисайтқаны емес еді. Жымиғаны қатты қалжыраған адамдікі еді.
— Бір минуттай уақытым бар, сондықтан, мырзам, енді сіздікіне айналған менің хикаямды тыңдаңыз. Кезінде дәл өзіңізге ұқсаған едім: әйел махаббатына да, шынайы достыққа да сенбейтінмін, жалпы сенімсіз болдым. Белгісіз бір тылсым күш мені мына үйге арбап әкелді де, түн бойына ғайыптан пайда болатын бейтаныс шалмен қарт ойнайтын болдым. Кетуіме болар едім, бірақ кетпедім. Мен де бейтаныс сұлуды көретінмін. Өзіңдей қулыққа барып, күндердің күнінде ол шалдан ұтып алдым. Дәл мендей, ол да маған мына үйдің құпиясын ашқан еді...
— Мен жоқпын және жоқ болғаныма біраз болды. Мына жерде мен емес, жай ғана алдамшы бейнем қалды. Және қазір мен ғайып боламын, көп уақыт тыныштық таба алмаған жаным еркіндікке шығады, ол бостандығымның құны — сіздің жеңісіңіз...
Шал үндемей қалғанда, Лугин оған сұрақ қойғысы келді, тіпті бір емес, бірнеше сұрағы бар еді, әсіресе бейтаныс әйелдің бейнесі туралы сұрайын дегенде, шал ыммен тоқтатты:
— Ең маңыздысын ғана айтайын. Қазір жаныңыз өзіңіздікі, әлі де боссыз, сондықтан мына жайтты нашар түстей ұмытып кетуіңіз өз еркіңізде. Ал қалсаңыз, біліп қойыңыз: бүгінгі мен — сіздің болашақ тағдырыңыз, және бұл жай ғана бос сөз емес, кәдімгі шындық... Енді бәрін білдіңіз! Есіңізден шығармаңыз: қалу не кету — өз еркіңізде. Тек қана өзіңіздікі...
Шал бейнесінің пішіні сол арада өзгере бастады да, бұлыңғыр, көзге көрінбейтіндей болып, ақыры ізсіз кеңістікте ерігендей жоқ болды...
Лугин естігені мен көргеніне аң-таң болып отыра берді. Ойы шатасып, бәрін ұғыну қиын болып еді. Шалдың айтқандары жауаптан бұрын одан да көп сұрақ туғызды. Шалдың портреті ілулі тұрған қабырғаға қарап қалды. Сурет өзгергені анық еді, негізі өзгермесе де, суреттегі бейне Лугиннің өзіне ұқсай бастады. Бұл жағдай оны таң қалдырды, бірақ қорқытпады. Суретші болғасын, суреттердің өзгере алатынын, әсіресе ол суретті қараушының суреттегі мәнді қалай қабылдайтынына байланысты екенін білетін.
Құлағы жеңіл ғана жүрістің дыбысын шалып қалды. Өте жеңіл екен... Ондай қадам басу балаға тән еді...не әйел затына... Кенеттен сап ете түскен ой арқасын салып жіберген қамшының өткірлігіндей еді... Әйел! Ұмытқаны қалай екен? Шалдың артында тұрып ғайып болған әйел бейнесі көз алдына елестете қалды. Оның өзі...
Есік ашылып, бөлмеге әйел кіріп келді. Кәдімгідей шынайы, жұқа матадан тігілген көйлегі сымбатты да сөзбен жеткізуге келмейтін айырықша көркем бойын одан сайын көркейткен еді. Онымен бірге жұпар иіс бөлме ішін алып кетті. Дәл осылай аңқыған жұпар Лугинді, Италияда болған кезінде, ерекше сезімге бөлеп еді: ұшар алдында болатын күту сезімі, жардың шетінде тұрып ауаның толқынына қанатын жайып құздың үстімен еркін ғана ұшу сәтін күту сезімі. Бұл жиде гүлінің иісі еді, бұл арада және осы бір мезетте күтпеген жайт еді, содан болар кездесуге айырықша, киелі мән келтіретін.
Ол үстелге жақындап, бір минут бұрын шал отырған орындыққа жайғасты.
— Алдыңызға шығатын кез келді-ау, — деп үн қатты ол таза да сабырлы дауысымен. — Бұрын шыға алмадым, Штосс болғасын...
Лугин таңданған күйі әйелге қарап отырды. Хас сұлудың өзі! — бұл ой емес, тұла бойын толығымен бойлаған тамаша сезім еді онысы. Нендей сұлу десеңші! Суретшіге тән сезімтал көзқарасы әйелге тән бір сарынды және керемет пропорциясы бар сымбатты бойының көркемдігін бірден байқап, көркем жүзі мен үлкен қара көзіне үңілді. Кемелділіктің өзі...
Лугинге қарап тұрған көзінде махаббат, мейірімділік пен ниеттестік ұялап тұрды, өзінің бұл сұлуды сүйтінін және ол әйелдің де оған ғашық екенін сезген еді. Өзінің ұсқынсыздығы мен мінезінің ауырлығы туралы салқын ғана ой-пікірі бір сәтте мағынасыз да теріс болып шықты. Ынтық сезіміне бөлейтін адамның бет-пішіні қандай екені шынайы махаббат үшін мәнсіз екені анық бола қалды, және махаббаттың өзі — терең, адам болмысына табиғатынан дарыған дүние екені, және саналы логикамен түсіндіруге келмейтін әлемнің ақиқатты заңынан туындағаны ойын нұрландыра түскендей. Бұл қарапайым ғана ой бұрын келмегені қалай екен? Оны ойланатын уақыты болмады бірақ...
Бір минуттай Лугин бейтаныс сұлуға қарап отырды (бірақ, мүмкін, бір минуттан артық та уақыт өткен шығар, себебі уақыт өзіндік кәдімгі сипатынан айырылып, көзге көрінбейтін, қолмен ұстауға болмайтын дәл осы мезеттің жағдайына айналды), ал сұлудың өзі жігітке махаббатқа толы мейірімді көзімен қарап, сәл ғана жымиып тұрды.
— Сіздің портретіңізді саламын, — деді Лугин, ол сөздері қалай шыққаныны байқамады да.
— Білемін, — деп жауап берді сұлу, — сізді бұрынан бері танып, содан бері ғашық екенімді тіпті белмейсіз-ау.
Бейтаныс сұлудың бұл сөздері Лугинге ерсі болып көрінбеді және. Әлбетте, ол да сұлуды бұрыннан танып, көптен сүйетіні даусыз. Портретпен жұмыс істегенінде бар болмысына ие болған сол бір ерекше сезімі өзіне түсінікті болатын. Портретін саламын деген әйелді сүйетінін енді анық ұғынды. Суретін аяқталмай алғанының себебі де сонысында - сүйетінін анық ұғынбағаны, және бір рет болсын анық көрмеген сүйіктісінің бейнесін қайтіп салатынын білмеуі. Сезімді кескіндемеге түсіру аса дарынды шебердің қолынан ғана келер, оның үстіне кемеңгер суретті алдыңда бейнің өзін көріп қана салу мүмкін шығар...
— Портретті аяқтағым келеді, — ақырын ғана деді ол. Бұл ойы дәл қазір лайық болып көрінді. Енді ол ісін іске асыра алатыны анық. Орнынан тез ғана тұрып еді, әйелдің бұнысын күткенін аңғарды. Осы жерде болған бояу мен палитраны ала сала, мольбертке таяп, суретін бастап кетті. Жұмысын ештеңеге назар аудармай жалғастырды: қолындағы бар бояулары қалағанындай үйлесіп, әр сызбасы қалағанындай сызылып жатты, және әр бояу түсіруімен суреттегі бейне тіріле бастады. Сәлден соң Лугин портреттің аяқталғанын түсініп, жұмысына енді қайтіп қылқаламын жолатпады. Суреті жетік еді.
Суретшінің жұмысын бақылап отырған әйел орнынан тұрып, қасына келіп қолынан алды.
— Қымбаттым, — деп тіл қатты ол (бұл үйреншікті сөзді әйел заты қалайша ғана айта алатынын-ай! — деп ойлады Лугин), — қамбаттым, маған нендей ғана қызмет еткеніңді өзің де білмейсің-ау (бірін-бірі бұрыннан білетін достардай «сен» дегенге ауысуы да орынды болып көрінді). Бұл суретіңде мен көп жыл бойы өмір сүре беремін. — Жан-дүниесіне үңілген ерекше көзқарасымен қарады.
— Өзім жайлы айтып бергенім дұрыс болар... Менің шығу тегім — шалғай жер, өзге әлемдікі. Біздер тіпті басқа заңдарға бағынып өмір сүреміз, менің осында болуым - сол заңның біреуіне бағынуымның шарты. Сендердің әлемдеріңде маған Махаббат деген есім берілді. Ал біздікінде — «Өмір беретін ұшқын». Жаратушының әмірімен мен, мені сүйгенде ғана, көрінемін. Махаббат өтсе — мен ғайып боламын. Қалуымның жалғыз жолы — салынған суретім. Италияда көрген, **** галереясындағы әйелдің портреті есіңде ме, сезімге толы көзқарасын дәл сала алған суретшінің шеберлігімен өзіңді таң қалдырған сурет. Ол менің портретім еді, ол баста маған ғашық болып едің. Ал мен сені одан да ерте сүйіп қалып едім, өз баласын аялайтын әр әйелдің затында бармын ғой...
— Бұл сөздерім шындаққа аз ұқсайды. Тек шындықтың не екенін кім біледі екен? Сен мені сүйесің, мен — сені, Жер бетіндегі барлық ғашықтардай шындықтың ар жақ шегіндеміз.
— Ендігі таңдауың — өзіңде: портретті құртып, мені ұмытып, өзіңе үйреншікті өміріңді жалғастыруың өз екіңде, болмаса...не болмаса менімен қалуың да еркіңде. Жаның енді өзіңе бағына алмайды, менікі де сондай жағдайда. Екі жанымыз жаратушы иенің еркінде, ал бұның өзі — махаббат күші. Біз мына жерде де, барлық жерде де өмір сүреміз, өткен күнде де, келер күннің өзінде де, Жерде де, ғарышта да. Біздің болмысымыз – барлығы, барлығы — махаббаттың өзі. Бұған қосарым, сенің мына денең де өзіңдікі болмайды, өмір көрінісінің түрлі-түрлі кереметінде еріп бітеді, арнайы трансформациядан өтеді, сендердің әлемдеріңде бұны өлім деп атайды...
Лугин ойланып қалды. Неше түрлі ойы шатаспай, қайта қалпына келіп, саралана түсті де айқын бола қалды. Бұл әйелді білмейтінін және сөздерін тексере алмайтынын ойлап отырды. Егер бұл әйелдің алдында пайда болған жағдайын ескерсе, оның қара күштен жаралғаны шындыққа көбірек жанасар. Алайда ол ойы оны еш алаңдатпады, тіпті ол сенімсіздігін саналы ойы жоққа шығарғысы келді. Тереңде жатқан дүниесінен туындаған, ішкі тылсымымен сезінген ақиқаты еді: Махаббатттың бар айтқаны — шындық, тіпті жер жүзіндегі жалғыз шындық болар, шын мәнінде барлық адамға белгілі, жай ғана ұмытылған шындық. Қай әлемде болтының, мына денеңе ие болар-болмайтының маңызды емес... Ең бастысы — қасыңда болсын. Ең бастысы — сүйіспеншілік. Бір сәт не мәңгіге сүйіспеншілікте. Бұдан өзге еш нәрсенің қажеті жоқ...
— Өмірімде осә күнге дейін сіздің жетпегеніңізді қалай ғана жеткізсем екен, — ақырын ғана деді ол, — жаным бұрыннан бері — сіздікі, — бұл сөздері кәдімгідей дұрыс та орынды болып көрінді.
Әйелдің екі қолын өз алақандарына алды. Қолдары сондай нәзік те көрікті еді... екі жанарына үңіліп еді, бар болмысын ала кеткен ғажап сезімнен рахатқа бөленді. Басынан кешкен қиындықтары мен ауыртпалықтары дәл осы бір сәт үшін болғандай, және осы мезетте ол барын құрбан етуге дайын тұрды...
— Бәрі де өтті, қымбаттым, — деді Махаббат. — Бірақ тағы бір маңызды нәрсені білгенің жөн. Өкінішке орай, бұл әлемде ештеңе де мәңгі емес, махаббат та өткінші. Ескерткенім жөн: күндердің күнінде екеуіміз айырылысамыз. Мен болсам мәңгіге сендікпін, бірақ сен бір күні мені сүймей қаласың да, тастап кетуге дайын боласың... Жаның тыныштықты аңсайды. Менің жалғыз ғана бере алмайтыным - сол тыныштық...
— Жаныңа бостандық берер жалғыз амал — қарт ойынынан ұтылуың. Мені сүймей қалғаныңда, өзіңе қарсылас болатын адамды тауып аламын. Тек сенің ұтылуың қарсыласыңның мені сүйгенде ғана мүмкін бола алады, ол махаббаты үшін ол қарттағы мүмкін деген кез келген айла-шараға барады...
Әйел үндемей қалды, Лугиннің жауабын күткен болар. Екі жанары болса оның кез келген жауабын қабылдауға дяр екенін анық айтып тұрды. Бұнысы және сүйіспеншілікке бөленген барлық жандарға тән ғой...
— Бұның бәрі тіпті маңызды емес қой, — деп ойлап отырды Лугин, Махаббатты тыңдағанында, — кейін де не болатыны маңызды емес, сүймей қаламын ба, қалмаймын ба — бәрі бос. Оның осы сәтте қасымда екені, мен — оны, ал ол мені сүйетіні маңызды. Бақыттымын, аз уақыт жалғасса да бұл, бақыттымын...
Дауысынан бұрын, көзі ақырын ғана «Келісемін» деп жауап берді... Сол сөзі аяқталмай-ақ, айналаның бәрі сол мезетте-ақ өзгере бастады: бояулары өзгерді — реңкі анықрақ та ерекше болып көрінді, ауаның өзі де өзгерді — тазарып, тұнарғандай, денесіндегі түйсігі де өзгеріске ұшырады — салмағы сезінбей, ішінен жылуы білінді.
Махаббат екеуі көздерімен бір-біріне үңіліп, әбден берілді. Сиқырлы бидің өзі екеуін жеңіл ғана көтеріп айналдыра бастады: бөлмедегі төбе астына көтеріліп, содан жоғары қарай ұша бастады, үй үстімен, қала үстімен. Екеуі ұшып бара жатып, кеуделерін еркіндік пен қуаныш сезімі кернеді. Лугиннің сондағы ойы (әлде екеуіне ортақ ой ма): «Мына ғашықтықпен үйлескен қалықтау сезімі нендей керемет десеңші, және бұлар бірінен-бірі жаралғандай»...
Бірімен бірі толып, көкжиекке қарай, одан да шалғай жерге ұмтылды, алып мейірімді жердің шексіз жазық үстімен ашық аспанға қарай....
***
Таңертең камердинер, Лугиннен хабар алмай, өзін де кездестірмей, бөлмесіне кіріп еді, үстел үстінде басталмаған қарт колодасын ұстаған бойы өлі күйінде тауып алды. Үстелде жарты-империал құнымен тиындардан қомақты ақша сомасы да жатты. Камердинер шақырған полиция оқиға орнын зерттей бастады. Лугиннің өлтірілгенін ештеңе меңземеді. Төбелестің нышандары, жарақат іздері болмады. Дәрігердің өзі де диагноз қоярында біраз қиналып қалды да, әйтеуір жүрек жетімсіздігін көрсетіп жазды. Марқұмның барлық нәрсесі өз орындарында еді. Тек Лугин жатқан бөлмеде ілулі тұрған портертке ешкім назар аудармады. Портреттегі бейне Лугинге ұқсас еді. Полиция бастығы ғана, оқиға орнымен танысқанда, әлгі суретке жақындап, мұқият қарады. Әлдебір ұнамсыз езгі сезімге беріліп, ол «Ұқсастығын-ай!» деді де тез ғана ол суреттен теріс бұрылды.
Марқұм жатқан бөлмеге қарама-қарсы орналасқан мольбертте кенепке салынған портрет болатын. Суретте көркемдігі асқан әйелдің портреті салыныпты, және былай қараса, бұл бейне шынайы әйелден салынбай, суретшінің қиялынан туындаса болар. Суретті көргендер бұдан бұрын ондай әйелді көрмегендерін растады (кейін де полиция суреттегі кейіпкерге ұқсас әйелді қанша ісдесе де, таба алмады). Портреттегі бейненің көзі ерекше жанды болып көрінді, көзқарасында (әйел көзіне ғана тән болатын) жасырын болса да айқын сезім байқалып тұрды.
Әлдебіреудің болғанын дәлелдейтін іздер табылмағасын, камердинер не қорашы ешнәрсеге куә де болмағасын, полиция істі жапқан еді. Кейін бұл жағдай тіпті ұмытылып та кеткен еді, әдетте күйгелек тірлішік пен петербургтік соқпақтардың иірілімдері арасында ондай жайттар тез арада ұмытылатыны бар... Княгиня Минская болса, ғашық болса да, жауапты сезім оты жанып үлгермеген адамы туралы біраз қамығып, бірнеше жылдасын тұрмысқа шығып, бақытын тапты.
Әйел бейнесі салынған портрет полицияға қажетті сараптау жұмастарынан соң марқұмның туыстарына қайтарылып, содан бері оның ізі жоқ болды... Алайда Петербургте жекеменшік коллекция қатарында әлдебір ерекше картинаның пайда болғаны туралы сөз тарап кетті. Әйел портретінің керемет болғаны соншама, иесі сол бейнеге ғашық болып, тіпті есінен адасып, қасынан кетпей, ол суретті ешкімге көрсетікісі келмейді екен. Картинаны салған суретшінің кемеңгер шебер екені айтпаса да түсінікті...
***
Бірнеше жыл өтті...
Оралымдарға ұзақ, күңгірт, боранды да қысқа тән суық мұңға толы кеш түскен еді. Оралымдардың арасында орналысқан, қисайған да аса көріне қоймайтын үй алдында орта жастағы азамат тұрды. Киімі айтарлықтай ұқыпты, ашық жүзіндегі жұмбақ ойлы түрі мен сәл ғана жымиюына қарағанда, берік мінезді болып көрінді. Дегенмен мұқият үңіліп қараса, бет-жүзін ерте солғындатып өзгертетін мұң мен аурушаңдықтың көлеңкесі шалған.
Көрші ауланың түкпірінен ескі шарманканың әуені естіліп жатты: ескі неміс вальсін ойнап тұрды, ал бұл сүйектен өтетін ауа-райымен қосылып, ұланғайыр, айырылмастай жабысып, өткен жайында ауыр ойға батыратын мұң сезіміне бөлеп тұрды...
— Әй, қызметші, — деді әлгі адам үйдің қасында жұмысымен әуреленген қорашыны шақырып (дауысына тән өктемдігіне қарамастан, өзі сәл алаңдаған болып көрінді). — Мына тұрған үй Лугиндікі емес пе екен?
Түсі кеткен етегі ұзын кафтан киген, бас киімсіз, кір алжапқышты байланып алған қорашы біртүрлі кейпімен бұрылып, сенімзідікпен қарады да, немкұрайды жауап қайтарды: «Иә, кімдікі болушы еді, кезінде Штостікі болған, енді Лугиндікі болғаны»...
Дана Жантемирова
Дана Жантемірова — жазушы, аудармашы. Ы.Алтынсарин атындағы балалар мен жасөспірімдерге арналған ең үздік әдеби шығарма конкурсының жеңімпазы (2021 жыл). О.Генридің новеллаларын, Александр Гриннің әңгімелерін, Анастасия Цветаеваның «Старость и молодость» повесін қазақшаға аударған және Мәди Айымбетовтың шығармаларын орыс тіліне тәржімалаған. Көкшетау қалалық «Қала тарихы» музейінің жанын ашылған «BookPArnas» ашық әдеби клубының мүшесі. Ольга Маркованы еске алуға арналған Qalamdas әдеби сыйлығының финалисті «Көркем аударма» аталымында. |
Жеке куәлігімде «Туған жері» деген тұста «ОҚО» деп жазылған. Десе де, менің тәрбием, тілім, мінезім, ақ ерке – ақ Жайықтан берілген. Кейде осы Жайыққа келмесем, мен «Гүлжанар», «Ақ Қоян» не «Жапырақ» болмайтын ем деп ойлаймын. Бұл маған берілген есім мен лақап аттардың қойылу уәжділігіне қатысты айтылған ой.
Атырауда тау жоқ дейтіндер Төлегеннің шығармашылығынан жұрдай көрінеді. Неге? Өйткені мұнда (Атырауда) «Каспийдің толқын таулары» бар ғой... Алқызыл, алаулы таңы бар... Тізе берсең, бәрі бар... Бастысы ол жақта мен бармын)
Алматыға келіп, вокзалдан түскен бойда тауды іздегенмін, сөзімнен байқағаныңыздай тау үшін келгенмін. Осында жүріп адамдарының да Жайықтың тұрғындарына ұқсамайтынын түсіндім. Содан бұл тек мендік ой ма десем, кейбір адамдар да солай ойлайды екен. Өткенде солтүстік өңірден келген бір танысымыз «Таулықтар жоғарыдан қарайды» деп қалды. Менің ойымның үстінен түскені қызық болды. Шынымен, осының алдындағы блогтарымды оқып жүргендеріңіз болса, осы ойымды байқайсыз. Алматы да, адамдары да шынымен тәкаппар секілді...
Біздің «ауылдың» адамдары ерке, аңқылдап тұрады... Бірақ аяғын басып кетсең, тасқындай шайып кетеді... Осымен жетер)
...Қыздың алысқа кеткені жаман екен... Неге? Қойыңызшы, жақсы емес пе? Ерке қыз сонау Жайықтан тәкаппар болуға келді. Екі мінезді тең ұстағысы келгені болар...
4 жыл білім университетінде қашықтықпен дос болған мен ата-ана, туғандар, өскен өлкеден жырақта жүріп көп нәрсені көрдім. Тамақ пісіруден бастап (құрсын, бұған дейін тамақ жасай алмаған ба деп отырған боларсыз, иә, қара шаңырақтың жалғыз еркесімін, еркелеуден қолым тимеді), достың сыртыңнан сөйлеуін, адамнан айла артылмайтынын, сағыныштың шексіз болатынын, қашықтықта махаббат өшпейтінін, «жігітке сенбеңдер» дейтіндердің аузына келгендерін айтып жүретіндерін, осыған дейін дұрыс сөйлемей келгенімді («дүйсенбі» деген «дүйсөнбү» болады екен), алыстан естіген суық хабардың мәңгілікке «тұмауратып» кететінін... көрдім. 18 жасқа дейін естімеген сөздер мен көрмеген қылықтарға куә болдым... Қазір «өмір деген осы» деп қоямын ішімнен. Өмір деген саябаққа барып, әткеншекке отырып, балмұздақ жеу емес немесе сүйікті кейіпкерлеріңнің фильмдерін, сүйіп тыңдайтын әншілеріңнің концертіне бару ғана емес екен ғой.
Өмір сүргің келеді... Алда неше түрлі қуанышты сәттердің күтіп тұрғанын біліп, сезіп, мына өмірді тастап кеткің келмейді... Бұл менің ойымдағы Ақ Папамның сөзі шығар, бәлкім...
Тек түсіме келіп қана кетіп бара жатқанымды білдіріп, көзінің жасын сығып алатынын көрсетіп кетеді. Ақ батасын бергені болар деп түйемін жорысам... |
Алтай, Моңғолия, Солтүстік Қытай Түркілер, теле, қыпшақтар, хазарлар, енисей қырғыздары, соғдылар. Түркі
2 Батыс түрік қағанаты 603—704 Суяб Қазақстан, Орта Азия, Кавказ,
Шығыс Түркістан, Қырым, Еділ бойы. Түркілер, қыпшақтар, хазарлар, үйсіндер, қаңлылар, түргештер. Түркі
3 Түргеш қағанаты 704—756 Суяб Жетісу Түркілер Түркі
4 Қарлұқ қағанаты 756—940 Суяб, Баласағұн Жетісу, Оңтүстік Қазақстан Қарлұқтар Қарлұқ
5 Печенегтер 659—750 Сарыарқа Каңғарлар Түркі
6 Хазар қағандығы 650—969 Семендер, Итиль Батыс Қазақстан, Еділ бойы, Солтүстік Кавказ, Қырым Хазарлар, бұлғарлар, аландар, мажарлар, бұртастар, шығыс славяндар Хазар
7 Қимақ қағанаты IX ғ. соңы - XIғ. орт Имақия, Қарантия Сарыарқа Қимақтар, қыпшақтар Түркі
8 Оғыз мемлекеті IX ғ. соңы - XIғ. орт Янгикент Батыс Қазақстан, Арал Оғыздар Түркі
9 Қарахан мемлекеті 942—1212 Баласағұн Жетісу, Шығыс Түркістан, Мәуереннахр Қарахандар, қарлұқтар Қарлұқ
10 Қарақытай мемлекеті 1128—1213 Баласағұн Жетісу, Шығыс Түркістан, Мауереннахр Қарлұқтар, қидандар Қарлұқ
11 Хорезмшах мемлекеті 1097—1231 Үргеніш Оңтүстік Қазақстан, Мәуереннахр, Хорасан, Иран Қыпшақтар, Парсылар, Түрікмендер Қарлұқ
12 Найман мемлекеті 1210—1218 Баласағұн Жетісу Наймандар Қарлұқ
«https://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=Қазақстанның_ерте_орта_ғасырлардағы_мемлекеттері&oldid=2707435» бетінен алынған |
«Квантор инжиниринг компаниясы» ЖАҚ «Лукойл», Каспий Құбыр Консорциумы, «НК Роснефть», «ҚазТрансОйл» АҚ және басқалар сияқты ірі компаниялармен ынтымақтастық жасай отырып, мұнай мен газды коммерциялық есепке алу жүйелеріне қызмет көрсету бойынша қызмет көрсетеді.
Аккредиттелген метрология зертханасы, қазіргі заманғы анықтамалық жабдықтар паркінен, соның ішінде H&D Fitzgerald Ltd компаниясының пикнометриялық қондырғысынан тұрады, Сарториустың таразыларымен және Е2 класты салмақтарымен жабдықталған.
Компанияның білікті мамандары сіздің сайттарыңызға кіріп, көрсетілген қондырғыны қолдана отырып, жұмыс істеп тұрған жердегі тығыздықтағы Solartron 7835 түрлендіргіштерін дайындауға және тексеруге жіберуге көмектеседі.
Калибрлеу MI 2816-2011 «GSI ұсыныстарына сәйкес жүзеге асырылады. Желідегі тығыздық түрлендіргіштері. Сайтта тексеру әдістемесі» және MI 2302-1MG-2003 «GSI. Желідегі тығыздық түрлендіргіштері. Жергілікті жерде калибрлеу техникасы.»
Калибрлеуді, тығыздықтың бір түрлендіргішін тексеруге дайындауды және жіберуді қосқандағы жұмыс құны ҚҚС-сыз 77 500 (жетпіс жеті мың бес жүз) рубльді құрайды.
Техникалық және коммерциялық ұсыныс
+7 (347) 251-65-59+7 (347) 251-65-63+7 (347) 251-66-72+7 (347) 251-66-95quantor@quantor-ufa.ru
Заңды мекенжайы: 450083, Уфа қ., Р. Зорге көшесі, 52/1-үй, 67-кеңсе. Пошталық мекенжайы: 450052, 66-а/ж
Өндірістік процестерді автоматтандыруЭнергия ресурсын коммерциялық есепке алуКоррозиядан электрохимиялық қорғауТехникалық диагностикаЭнергетикалық сараптама және аудитТехникалық жабдықталуыЖеткізілім
+7 (7122) 98-01-36+7 (7122) 98-01-37+7 (7122) 98-01-38+7 (7122) 26-03-47info_atyrau@zq.kz
Заңды мекенжайы: 060026, Қазақстан Республикасы, Атырау қ., Атырау ы/а, Ермекқали Биғалиев көшесі, 32 |
Сұрақ: Бір жігітпен жүргенімізге бірнеше ай болды. Секс болды. Бірақ мен қалаған жоқпын, әрі ұнаған жоқ. Шынымды айтсам болашақта бірге болғым келе ме жоқ па әлі білмеймін. Ал ол әр кездескен сайын сексті қалайтынын айтып қоймайды. Оны ренжітпей, бірақ түсінікті түрде қаламайтынымды қалай айтуға болады?
Жауап: Психологиялық тұрғыда адам өзінің сексуалды шекарасын бекітуі керек. Бір рет келіссеңіз, бұл үнемі келісетініңізді білдірмейді. Егер оның сезімі шынайы болса, ол сізді сыйласа, сізді бағаласа сіздің «жоқ» деген жауабыңызға құрметпен қарауы тиіс. Ал кері жағдайда ондай адаммен қандай да бір салиқалы қарым-қатынас құрамын деу бекершілік. Сізге сексуалды қарым-қатынастың 10 ережесін айтуды жөн көріп отырмын.
Егер сексті қаламайтын болсаңыз, ашық айтыңыз. «Жоқ» деген жауап әрқашан «жоқ» деп түсінілуі тиіс. Бұл оның еркектің қасиетін ешқандай кемсітпейді. Адам сексті қаласа «мен сені қалаймын», «секске қарсы емеспін» деген сөздермен білдіреді. Кездесуге келу, қысқа киім кию, алқызыл далап жағу, өзін еркін ұстау сексті қалауды білдірмейді.
Сексуалды шекараны айқын білдір. Егер секске дайын болмасаң, тек петтингті немесе аймаласуға ғана дайын болсаң мұны ескерт. Бұл шекарадан аттау оған да жауапкершілік жүктейді.
Презервативсіз секске келіспе. Бұл жастар үшін ең қолжетімді әрі тиімді контрацепция құралы.
Секстен кез келген кезеңде бас тартуыңа болады. Тіпті ең соңғы сәтте бас тартсаң ол да мұны қабылдауы керек. Бұл қалыпты жағдай. Мұндай әрекет сенің мінезіңнің, көзқарасыңның нашар екенін білдірмейді. Қайта сенің бұл мәселеге үстірт қарамайтыныңды көрсетеді.
Ешқашан алкоголь, есірткілік заттар әсерімен жыныстық қатынасқа келіспе. Бұл ауыр жағдайларға әкелуі мүмкін.
Секс бұл ең алдымен ләззат алу емес, жауапкершілік. Қандай да бір салдары болса, оның жауапкершілікті мойнына алуға дайын екенін нақтыла.
Адамның жыныстық сау немесе ауру екенін түріне қарап біле алмайсың. Тіпті оның өзі өзінің ауру жұқтырушы екенін білмеуі де мүмкін.
Секс сезім немесе мықты қарым-қатынастың кепілі емес. Секс ешкімді «ұстап» қалудың амалы болмауы тиіс. Жыныстық қатынасқа өз еркіңмен барғандықтан, егер жұптарың жараспай қалса, сенің алдыңда ол даешқандай міндеттілік көтермейді.
Егер секске әлі дайын болмасаң, ойлануға уақыт ал. Бұл жарты жыл немесе бірнеше жыл болуы мүмкін. Адам секске физиологиялық тұрғыда ғана емес, психологиялық тұрғыда да дайын болуы тиіс.
Фильмдерға, романдарға еліктеудің қажеті жоқ. Ол шынайы өмірден әлдеқайда алшақ. Ондағы сюжеттер оқырман, көрермендерді тарту үшін құрылады.
Бұл материал «MediaCAMP Орталық Азиялық» медиабағдарламасы шеңберінде Қазақстандағы Internews қолдауымен әзірленді |
Адамзат өркениетінің тарихы сан мәрте дәлелдегендей, ұлы тұлғалар көбіне көненің күйреп, жаңаның бой көтеріп, қоғамның бір сападан екінші сапаға ауысар дәуірінде дүниеге келеді. Жаратушы өз мейірі түскен ерекше жанның бойына нұрлы сипат дарытып, замананың сан алуан факторлары оның қайталанбас дара болмысын сомдайды.
Абай Құнанбайұлы тұлғасы да – сондай аралық кезеңнің жемісі. Ескінің соңы мен жаңаның басын жалғаған алтын көпір. Ол өмір сүрген тұста қазақ қоғамы бұрынғы хандық басқару жүйесінен біржолата қол үзіп, «өз қолынан өз ырқы кеткен» алды бұлыңғыр уақытқа тап болды; көшпенділік салттары дағдарысқа ұшырап, отырықшылық өркениет белгілері ентелеп ене бастады; баһадүр аламандықтың беті қайтып, заманауи білімге бет бұратын кез туып келе жатты.
Ұлы ақын, дана ойшыл Абай ХІХ және ХХ ғасырлар тоғысындағы Ағартушылық немесе Ояну дәуірінің көшбасшысына, елдің болашақ бағдарын айқындап берген рухани темірқазығына айналды. Үлкен білімпаз Құдайберген Жұбанов Еуропа руханиятымен салыстыра айтқандай, Абай – «өз ортасының Данте сияқты адамы», яғни халықтың дәстүрлі сөз өнерін, таным жүйесін, мінез бітімін түбірімен жаңаша түлеткен санаткер. Орыстар үшін – Александр Пушкин, ағылшындар үшін – Уильям Шекспир, немістер үшін – Иоганн Гете, америкалықтар үшін – Уолт Уитмен қандай болса, қазақстандықтар үшін Абай да – сондай рухани ұлы тұлға.
Мызғымастай көрінген Кеңес империясы құлап, тәуелсіз жас мемлекеттің негізін қалау миссиясы маған бұйырғанда, тарихтың «соқтықпалы, соқпақсыз» күрт айнымалы сәтінде хәкім Абайдың өсиетіне жүгініп, елімнің болашағына жаңаша көзқараспен қарағаным хақ.
Байқауымша, ұлылықты ұғыну – бір бөлек те, онымен табысу және тоғысу, яғни түпсіз тереңіне бойлап, жеке болмысыңа жарату – өз алдына қырық қатпар құбылыс.
Осыған орай «Менің Абайды тануым әуелде неден басталды?» деген сауалға ден қойғанда, әлбетте, ұлы ақынның сөздері бесік тербеген әлдимен бірге құлаққа сіңді десем, асыра айтқандық бола қоймас. Рас, өлең сөзге жүйрік, ел әдебиетіне қанық әжем Мырзабала мен анам Әлжан кішкентай күнімде тіні үзілмеген дәстүрлі тәрбие аясында халқымыздың ертегі, аңыз, қиссаларын жадыма барынша сіңірді. Бұл Абай әлеміне апаратын жолдың бастауы болатын.
Ал келешегіме бәйек боп жүрген қайран шешем мені тоғызыншы сынып бітірген соң Қаскелеңге өз қолымен жетектеп апарып, Абай атындағы қазақ орта мектебінің табалдырығынан аттатқанда, алдымнан мүлде басқа әлемнің есігі ашылды. Ұлы ақынның есімін иеленген оқу ордасының шәкірті болудың өзі – бір жағынан мақтаныш, екінші жағынан жауапкершілік екенін ұқтым. Әрине, біз Абайдың мектеп жасына лайықталған оқу, ғылым, адамгершілік, табиғат тақырыбындағы хрестоматиялық өлеңдерін жұрт қатарлы жатқа айтатынбыз. Әсіресе, өзім ақынның философиялық астарға толы «Ескендір» поэмасын қайта-қайта құмарта оқығаным есімде. Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Ғаббас Бейсенбетовке түсінбеген жерлеріме қатысты тосын сұрақтар қойып, соңынан қалмайтынмын. Бұл ынтызарлық менің көне грек әлеміне, оның билік пен даналық жүйесіне балалық қиялмен сапар шегіп, ойымның өрісі кеңеюіне едәуір септігін тигізді.
Дана Абайдың «талапты ерге нұр жауар» деген қағидасын басшылыққа алып, 1958 жылы мектепті бітірген бойда тәуекелге бел байлап, Арқа төсіне аттандым. Ар жағы – Украинаның Днепродзержинск қаласы… Бұл менің тағдырымдағы бетбұрысты сәттердің бірі болғаны анық. «Жалға жүр, жат жерге кет, мал тауып кел» демеп пе еді жарықтық Абай даладағы қой соңында жүрген қазақ баласына. Ондағысы «алыс-жақын демей, баратын жеріңе барып, маңдай тер, табан ақың арқылы кәсіп үйрен, нәпақаңды жи» дегені ғой. Біз қаршадайымыздан еңбекқор болып өстік. Қатарластар бәріміз әке-шешелерімізге қолғабыс етіп, бірге еңбекке араласып, шөп шауып, мал жайлап, отын жарып, жеміс өсіріп, бақша салып, жылдың төрт мезгілінде үзілмей кезектесе келіп отыратын шаруаны атқарысып, қара жұмысқа әбден төселдік. Кейін туған жерден шалғайдағы Теміртауда, «Карметкомбинаттағы» от-жалында балқыған болаттың ортасында құрыштай шыңдалдық.
Кейде біздің буын өмір бойына ұлы Абай мектебінен, яғни ғұламаның мұхиттай шалқар ой қазынасынан толассыз білім алып келе жатқандай көрінеді.
…Тарих талқысы қызық. Абайға дейінгі заманға зер салсақ, ат жалын тартып мінген қилы замандарда өмір сүрген жыраулардың арқа сүйеген, сөз арнаған елтұтқасы болыпты. Әріде Тоныкөктің – кемеңгер Білге қағаны, беріде құтты қоныс іздеген Асан Қайғының – Жәнібек ханы, мұнан соң көмекей әулие Бұқардың – Абылай ханы, тіпті одан да кейініректе Нысанбай жыраудың Кенесарысы үлгісінде ел басшысы мен данагөй сөз иесі арасындағы қарым-қатынас ұлт тарихында Ұлы даланың әсем жарастығының айғағындай із қалдырыпты.
Ал Абайдың маңдай тіреп, ой бөлісетін, назын айтатын алдияр ханы болған жоқ. Өйткені өктемдігін орнатқан империя реформаларының нәтижесінде Шыңғыс тұқымы екі тізгін, бір шылбырдан толығымен айырылды. Ал тіпті ақыр соңында қазақ үшін биліктің ең зоры, әрі кетсе, болыстық, ауылнайлық немесе ресми кеңседегі тілмаштық қана болып қалды. Cондықтан жаны күйзелген дана Абай салмақты сөзінің бір бөлігін «қалың ел, қайран жұрты – қазағына» бағыштаса, қалған уақытта «моласындай бақсының, жалғыз қалдым – тап шыным» деген сарында өзімен өзі мұңдасты. Ата-тегінде ел басқару үрдісі бар, әкесі Құнанбайдың аға сұлтандығын былай қойғанда, өзі де бірнеше рет болыстық қызмет атқарған Абай билік жүйесінің мән-мазмұнын «Көп шуылдақ не табар, Билемесе бір кемел», «Единица болмаса, Не болады өңкей нөл» деген концептуалдық пайымға сыйғызды.
Дауылпаз жыраулардың соңғы тұяғы, «Халық – менің шын атым» деп тұтас ғасырдың жүгін арқалаған Жамбыл Жабаев «Абайдың суретіне» атты өлеңінде өзінен бір жас үлкен рухтас ағасының ішкі дүниесіне бойлай отырып:
Терең ойдың түбінде теңізі бар,
Тесіле көп қарасаң, көңіл ұғар.
Сол тереңге сүйсініп жан үңілмей,
Есіл сабаз ызамен өткен шығар!.. –
деп Абай трагедиясының шет-пұшпағынан хабардар етеді.
Мәселе сол әр қазақтың Абайдың «тереңіне сүйсініп үңіле білуінде» жатқан жоқ па?!
Абай заманында толық бодандыққа душар болған қазақ жері бұтарланған, бөлшектелген. Қармайтын тал қалмай, ел тұңғиыққа сүңгіген. Кезінде төрткүл дүние тарабын тоғыстырып, алаш жұртының айбынын асырған, мәңгілік ұйтқысына айналған кіндік шаһар – Түркістан өз мәртебесін жоғалтқанына біраз уақыт өткен. Шын мәнінде, Абайдың иек артып, тәу етіп баратын астанасы да жоқ еді. Елдікті аңсаған, бірлікті көксеген данышпан үшін мұнан артық қасірет табылмас. Бүгінгі күні әлемді аузына қаратқан салтанатты елордасы бар егемен мемлекетте өмір сүріп жатқан оның жасампаз ұрпағы мұндай ұлттық шексіз құндылықтың қадірін біліп, маңызын түсінуге тиіс. Абайдың осы арманының орындалғанына, Есілдің жағасында еңселі байтақ қаланың ірге теуіп, бой көтеруіне мұрындық болғаныма мың да бір шүкіршілік етемін.
Тәуелсіздікті жарияламас бұрын елімізде жаһандық деңгейдегі аса маңызды шешім қабылданды. Ол – Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы жарлық.
Қараңғы түнде тау қалғып,
Ұйқыға кетер балбырап.
Даланы жым-жырт дел-сал ғып,
Түн басады салбырап.
Шаң шығармас жол дағы,
Сілкіне алмас жапырақ.
Тыншығарсың сен дағы,
Сабыр қылсаң азырақ, – деген жолдар арқылы Абайдың Гетемен және Лермонтовпен сөз жарыстыра отырып бейнелеген туған топырағын 40 жыл бойы сұрапыл жарылыстар арқылы астан-кестең етіп, жаппай зобалаңға ұшыратқан тажалдың үні солай өшті. Сонда халқының бейбіт тұрмысын, жеке елдік қалпын ұлықтаған дананың рухы қайта байыздаған шығар деймін.
Жаңа мемлекеттіліктің негізін қалау барысында көкейімде «Өз елімді ұшпаққа қалай шығарамын? Әлемнің ең алдыңғы қатарлы жұрттарының қатарына қалай қосамын?» деген сауалдар менің ойымды онға бөліп, санамды сан саққа жүгіртіп келеді.
«Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп…». Бұл – Абайдың мәңгі жасайтын қағидасы. Мұның ғажайып үлгісін мен қаршадайымнан көзбен көріп өстім. Шамалған ауылында зұлмат заманның тауқыметін тартып, сонау жер түбінен еріксіз қоныс аударып келген түрлі ұлт өкілдері жапсарласа күн кешіп, қоян-қолтық араласа өмір сүрді. Олардың арасында месхет түріктері, шешендер, ингуштар, украиндар, немістер, қарашайлар бар еді. Біз өзіміз құралпы басқа жұрт балаларын еш жатсынбай, бір үйдің баласындай, бір қолдың саласындай сезініп, құлын-тайдай тебісе жүріп жетілдік. Ал әкем Әбіш болса, түріне қарасаң – таулық, тіліне қарасаң – қазақшадан айырмасы шамалы бір малқар (ол кезде балқар деуші еді) отбасын үйімізге әкеп паналатып, жұмысқа орналастырды. Ішкен асымыз, жасаған тірлігіміз, көрген қызығымыз, шеккен қиындығымыз ортақ болғандықтан, тез арада туысып кеттік. Осындай ортада өскендіктен, адамзат баласын алаламайтын мінез бойыма ерте дарыды-ау деймін.
Әлем тарихына үңілсең, ру мен ру, тайпа мен тайпа, одан әрі ұлт пен ұлт, содан соң мемлекет пен мемлекет арасындағы ірілі-ұсақты кикілжіңнің көбінің ар жағында Адам Ата мен Хауа Анадан тараған жұмыр басты, екі аяқты пенделердің бірін-бірі тегіне, түріне, тіліне, яғни нәсіліне қарап жатырқауы жасырынып жататын кездер жиі ұшырасады. Дініне қарай бөліну індеті де сұмдық зардаптарға ұрындырған. Абай айтқан осындай «алты бақан алауыздықтың» салдарынан талай жұрт өзара қырқыса жүріп, жер бетінен біржола жойылып кеткені мәлім. Кеңес Одағы ыдырауының барысында және тәуелсіздігіміздің елең-алаңында өз ішімізде неше түрлі іріткі салғыш, ірге бөлгіш пиғылдар оянып, сын сағаты туған кезде ел тізгінін ұстай отырып, тарихи тұрғыдан қалыптасқан көпэтностылық пен көпконфессиялық жағдайын бірінші кезекте ескеру қажеттігін аңғардым. Бір жағынан сепаратистік әрекеттер бой көтергені байқалса, екінші жағынан ұлтшылдық дабыл қаққан аласапыран кезеңдерді бастан өткеруге тура келді. Сондай күрделі ахуалда түсіністіктен татулыққа, ымырадан ынтымаққа қол жеткізу арқылы ғана тұтастығымызды сақтадық. «Алтау ала болса – ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса – төбедегі келеді» дейді екен дана бабаларымыз. Қазір айтуға оңай, сол уақытта біз «қайтсек, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарамыз» деп арпалыса жүріп, елдігіміздің шаңырағын шайқалтпай ұстап қалдық. Тұрмыс тапшылығын да бір тайқазаннан ас ішкендей бірге еңсердік. Ол қазақтың кең қолтық, ақ жүрек мейірбандығының және Алтай мен Атырау арасын сол қазақпен араласа жайлаған өзге ұлттардың Абай өнеге етіп қалдырған бауырластығының арқасында жүзеге асты.
Кезінде жер жүзінде теңдесі жоқ институт атанған Қазақстан халқы ассамблеясының менің бастамаммен дүниеге келіп, елдегі татулық пен тұрақтылықтың ұйтқысына айналуының өзі ел бірлігінсіз еш ұлы мақсаттың орындалмайтынын жете түсінгендіктен жүзеге асты деп пайымдаймын.
Ел бірлігі ұранын бағзы замандардан бері талай сұңғыла бабаларымыз қайта-қайта көтеріп отырған. Сонау ХVІІІ ғасырдың өзінде Бұқар жырау:
…Егер Абылай алдында бітпесең,
Атасын білмес алыспын.
Көшің кетер бір жаққа,
Малың кетер бір жаққа.
Көш соңынан жете алмай,
Есің шығар сол шақта, – деп бірлікке шақырса, Абай «Біріңді, қазақ, бірің дос, көрмесең істің бәрі бос» деп, ХІХ ғасырда-ақ бірлік арқылы күллі адамзаттың көшіне ілесе білуге шақырды. Бұл – кемеңгер тұлғаның көрегендігінің белгісі еді.
Тәуелсіздігіміздің тұғырлы болуы жолында мен әрбір сөйлеген сөзімде ел бірлігі, ұлт татулығы мәселесін ұдайы еске салып отыратыным сондықтан. Абайдың 150 жылдық мерейтойына арналған салтанатты жиында: «Біз де бүгін ұлтішілік татуластыққа да, ұлтаралық татуластыққа да, әлемдегі барлық ел, барлық халықтармен ынтымаққа да, мәдениеттер арасындағы сабақтастыққа да Абайша қарап, Абайша қастерлеуге ерекше мән береміз», – деген едім. Осы қағида – менің ешқашан айнымайтын өмірлік ұстанымымның бірі.
Қазақстан Республикасының Президенті ретіндегі өкілеттігімді өз еркіммен тоқтату туралы шешім қабылдамас бұрын болашақ ел басқарар азаматқа қажет қайраткерлік тәжірибе мен тағылым жайын ой тезіне, көңіл безбеніне тартып, асықпай, зер сала қарадым. Абайдың:
Бас басына би болған өңкей қиқым
Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын?
… Бірлік жоқ, береке жок, шын пейіл жоқ,
Сапырылды байлығың, баққан жылқың.
Баста ми, қолда малға талас қылған,
Күш сынасқан күндестік бұзды-ау шырқың, – деген өкінішін қайталамау қажеттігі тағы алдымнан шықты.
Қазақстан тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен бастап менімен бірге жұмыс істеген Қасым-Жомарт Тоқаевтың адал әрі жауапкершілігі жоғары азамат екенін есепке алмағанда, оның елдегі ішкі жағдайды саралап қана қоймай, шығыстың да, батыстың да тілдерін меңгергендігін, Біріккен Ұлттар Ұйымы Бас хатшысының орынбасары қызметін атқарғанын, әлемдік саясаттағы Қазақстанның орнын байыптай алатын дипломаттық қырын да ескердім. Сондай-ақ, өзім айрықша мән беріп келе жатқан ел бірлігі мәселесі мен адамзаттық құндылықтарды үйлестіру қабілетіне сенім арттым.
Өткен жылы Мемлекет басшысы Қ.К.Тоқаев ұлы ақынның 175 жылдық мерейтойын ХХІ ғасырға қарышты қадам басқан тәуелсіз Қазақстанның бүгінгі саяси, экономикалық және мәдени жетістіктері аясында атап өту туралы шешім қабылдады. Бұл – менің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру», «Ұлы даланың жеті қыры» атты бағдарламалық мақалаларымда қойылған мақсаттарды жүзеге асырудың заңды жалғасы және Абай мұрасын заман сұраныстарына сай қайта зерделеудің маңыздылығын білдіреді.
Уақыт бір орында тұрмайды. Ұрпақ жаңарады, қоғам жетіледі, талап өзгереді. Есіме осыдан ширек ғасыр бұрынғы, тіпті одан сәл әріректегі кезең түсіп отыр. Себебі Абайдың ойы мен сөзін күллі әлемдік ауқымда мойындату мәселесін Кеңестер Одағы әлі тарамай тұрып, 1990 жылы халықаралық деңгейде көтерген едік. Бірақ ол кезде бізге құлақ аспады. Әрине, алдымыздан шыққан басты кедергі – Қазақстанның дербес мемлекет еместігі еді. Сондықтан асқақ тілегіміз егемендік алғаннан соң ғана қабыл болды. Абайды дүниенің даңқты тұлғаларының тізіміне енгізіп, 150 жылдық мерейтойын халықаралық дәрежеде атап өту жөніндегі ұсынысымды қолдаған ЮНЕСКО ұйымының сол уақыттағы бас директоры Федерико Майор мырза кейіннен мерекелік салтанатты шараларға да өзі арнайы келіп қатысты. Және бір айта кететін нәрсе, осы арада биік мәртебелі халықаралық ұйым тарапынан тұрақты тәртіпке айналған бір шарттылық бұзылды. Өйткені бұрын тек 200, 300, 500 секілді соңы бірнеше нөлмен аяқталатын сандарға сәйкес келетін мерейтойлар ғана тізімге ілінетін. Жас мемлекет үшін халықаралық ұйым тарапынан мұндай қолдау көрсетілуі ұмытылмасы анық.
Абай мерейтойына әзірлік өте қиын-қыстау кезеңде қолға алынды. Экономикалық-әлеуметтік проблемалар шаш-етектен болып тұрғанына қарамастан, нар тәуекелге бардық. Арнаулы қаулы қабылдап, атқарылатын іс-шараларды тиесілі мемлекеттік құрылымдар мойнына жүйе-жүйесімен жүктедік. Мерейтойға әзірлік жөніндегі республикалық комиссия және штаб құрылып, оны қаржылық, материалдық-техникалық, инфрақұрылымдық, идеологиялық, дипломатиялық, ғылыми, мәдени тұрғыдан қамтамасыз етудің нақты шаралары бекітілді. Барлық жұмыстың барысын өз бақылауымда ұстадым. Жауапты тұлғалардың қатысуымен арнаулы мәжілістер ұйымдастырып, жағдайды жан-жақты пысықтап отырдым. Шабандық, салғырттық, немқұрайдылық, атүстілік белең алған тұстарда талапты күшейтіп, тіпті мерейтойдың маңызын тереңірек түсіндіру үшін дайындық барысындағы басқосудың бірін Семей қаласына барып өткіздім. Сондағы жиын үстінде: «Абай тойы – тек Алматы мен Семейге, Жазушылар одағына, басқа да шығармашылық ұйымдарға ғана керек шаруа емес. Бұл – бүкіл республиканың, күллі Қазақстан халқының мерекесі. Бұл, шын мәнінде, біздің тарихи және рухани жадымызға, керек десеңіз, осындай іс-шараны мемлекеттік деңгейде өткізе алатынымызға, ұйымшылдығымызға сын. Оның үстіне, Абай мерекесі даңғойлықты көтермейді, ұлы адамды еске алу құрметіне, турасын айтқанда, атаулы күндерді атап өтуде бізде үйреншікті әдетке айналып кеткен шектен тыс ас та төк той жасаудың қажеті жоқ. Парасаттылық, ақылға қонымдылық, ең бастысы, зиялылық пен ұстамдылық қажет. Мерейтой даңғазалықтан аулақ, жоғары мәдениеттілік аясында өтуге тиіс. Абайдың өзі бізді осыған үндеп кеткен және оның өсиетіне кереғарлық етуімізге болмайды», – деген екенмін.
Бұл сөздерді жайдан-жай айтпаған едім. Жасыратыны жоқ, тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінде ұлт тарихындағы көп ақтаңдақтардың беті ашылып, «Өлі разы болмай, тірі байымайды» деген ұранмен көпшілік жұрт өзінің қағаберісте қалған бабаларын түгендеп жатты. Олардың ішінде ұлттық деңгейдегі батыр, билермен қоса, дәреже-дәрпі жергілікті жерлерге ғана танымал тұлғаларға да ас беріліп, құрмет көрсетілді. Тоталитарлық жүйе құрсауында құндылықтарына тыйым салынып, іштей булығып келген халықтың ақ түйенің қарны жарылғандай сезімі мен сеніміне тосқауыл қою әбестік саналар еді. Бірақ той тойлаудың да, ой ойлаудың да жөні бар. Алты алаштың абызы болып қана қоймай, адамзаттың асқарынан көрінген халқымыздың ең аяулы перзенті, дана ұстазы – Абай мерекесін бүкілхалықтық деңгейде лайықты өткізу мемлекет мерейі екенін ұғындыру керек болды.
Сөйтіп, Абай тойының алдында оның аруағын одан әрі ұлықтау, өмірбаяндық деректерінің көмескі парақтарын қайта жаңғырту, әдеби, философиялық және музыкалық мұрасын тәуелсіздік тұрғысынан тыңнан пайымдау, әлемдік деңгейде кеңінен таныту бағытында іргелі жұмыстар атқарылды. Ұлы ақын шығармаларының алғаш рет жан-жақты текстологиялық сараптамадан өткен екі томдық академиялық жинағы, «Абай» энциклопедиясы жарық көрді. Абайдың өмірі мен шығармашылығын тұтас қамтитын «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық-музейі құрылды.
Жидебайда үш жүз алпыс әулиелі мекен Маңғыстаудан әкелінген ұлутастардан ақшаңқан күмбезді Абай-Шәкәрім кесенесі тұрғызылып, оның ашылу рәсімінде бұл орынның енді әр қазақ үшін рухани Меккеге айналғанын атап өттім.
Алатаудың жан-жағы тіп-тік құлама құздармен қаусырылып, заңғар басына бұлт қонақтаған Абай шыңына көтеріліп, ақын рухына тағзым еттім. Ұлы ақынның өз халқымен бірге адамзаттың биігінен көрінгенін тіледім.
Сол жылы Абайға арналған салтанатты іс-шаралар Түркияда, Ресейде, Қытайда, Францияда, Венгрияда, Үндістанда, Мысырда, Украинада, Қырғызстанда болып өтті. Лондонда Абай үйі ашылды. Ұлы ақынның әлем елдері руханиятының табалдырығынан аттап, бұрын көз көрмеген көкжиектерге енді ешкім тосқауыл қоя алмайтын мәңгілік сапары басталып кетті.
Абайдың 150 жылдығы аталып өткеннен бергі уақыт ішінде дүние жүзінің бірқатар елінде оның құрметіне көше аттары беріліп, Ренн (Франция), Будапешт (Венгрия), Каир (Мысыр), Мәскеу (Ресей), Ыстамбұл (Түркия), Бейжің (Қытай), Ташкент (Өзбекстан), Тегеран (Иран), Баку (Әзербайжан), Витебск (Беларусь) қалаларының көрнекті орындарында ескерткіштер мен мүсіндер қойылды. Ретінше 2006, 2013 жылдары Мәскеу мен Ташкентте орнатылған Абай ескерткіштерінің лентасын Ресей Федерациясының президенті В.Путинмен және Өзбекстан Республикасының тұңғыш президенті И.Кәрімовпен бірге қидым.
ХХ ғасырдың екінші онжылдығында, дәлірек айтқанда, 1913 жылы ұлт зиялысы Ахмет Байтұрсынұлы өзінің «Қазақтың бас ақыны» атты мақаласында «онан асқан бұрынғы-соңғы заманда қазақ баласында біз білетін ақын болған жоқ» дей келе, соған қарамастан Абайдың есімін тек Семей мен Ақмола облыстарының қазақтары ғана білетінін, ал дүниеден қайтқан соң жарық көрген жалғыз кітабы ел ішіне кеңінен таралмай жатқаны туралы қынжыла жазған еді. Қарап отырсақ, содан бергі бір ғасырдың көлемінде бірте-бірте ұлы ақынның даңқы жер жүзіне әйгілі болатындай деңгейге жетіппіз. Ол – алдымен, әлбетте, Абайдың теңдессіз кемеңгерлігінің, содан соң тәуелсіз мемлекеттігіміздің арқасы.
Абай қаншама тас қапас заманда өмір сүрсе де, болашаққа үмітпен көз тікті. Ол өлеңдерінде «жаңа өспірім, көк өрім», «тілеуі, өмірі алдындағы», «көкірегі сезімді, тілі орамды» жастарға үлгі бермек үшін ғибрат айтты. «Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез» дей отырып, «дүние де өзі, мал да өзі, ғылымға көңіл бөлсеңіз» деген тағылымын үйретті. Батыс пен Шығыстың ілімін толық игерген Абайдың өнегесін ескере отырып, тәуелсіз мемлекетіміздің жастары арасынан халықаралық стандарттарға сай, білімі мен білігі жоғары мамандар даярлау мақсатымен «Болашақ» президенттік стипендиясын тағайындадық. Соның арқасында ұлы ақын өмір сүрген заманда «интернатта оқып жүрген» қазақ баласының ұрпақтары ХХ және ХХІ ғасырлар тоғысында әлемнің ең таңдаулы университтерінде білім алу мүмкіндігіне ие болды.
Ұлы Абайдың 175 жылдығы биыл адамзатқа қатер төндіріп, коронавирус індеті жайлаған уақытпен тұспа-тұс келіп қалды. Аталған дерттің зардабы жер жүзіндегі мемлекеттердің ешбірін айналып өткен жоқ. Бірақ жарқын келешекке деген сенім мен сындарлы әрекеттің арқасында бұл уақытша қиындықты да еңсеретін боламыз. Абайдың сөзіне жүгінсек: «Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек – қайратсыздық. Дүниеде еш нәрседе баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалады дейсің? Қары қалың қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді?».
Лайым солай болсын!
Абайдың сөзі мен ойы біздің күнбе-күнгі тірлігімізге, өркенді өмірімізге кірпіш болып қаланып, бүгінгі өркениет пен алдағы болашақ талабына лайық ұмтылыстарымыздан және игі істерімізден нақты көрініс табатынына кәміл сенемін.
Октябрь 7, 2020 zgazeta_mk9do4o4
Последние сообщения
Бастамалары келешегімізді кемел етеді 26 ноября, 2022
Президенттің пайымды ойлары ел сенімін нығайтады 26 ноября, 2022
«Обрайн» орталығы өнерлі оқушыларды өрге сүйрейді 25 ноября, 2022
Популярные сообщения
Бастамалары келешегімізді кемел етеді 26 ноября, 2022
Дом, где согревают сердца и вселяют надежду 16 января, 2017
Новая школа к Новому году 16 января, 2017
← Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың астық жинау науқанының табысты аяқталуына байланысты құттықтауы
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың коронавирус індетінің екінші кезеңіне дайындық мәселелері бойынша кеңесте сөйлеген сөзі → |
Бір басты кейіпкерлердің Куликовской шайқас Дмитрий Михайлович Боброк-Волынский (? — ок. 1389) қызметтік жарлығы) мәскеу князь және боярин, атақты орыс қолбасшы. Автор “Дастандарын туралы Мамаевом побоище” деп атады “нарочитым патшалық әскер басы мен қолбасшы және изрядным барлық”. Туған күні оны белгісіз. Ол ұлымен қабылдаған православие литва князь Кориата (Михаил) Гедеминовича. Шамасы арасындағы 1366 1368 жылдар бойы Дмитрий Михайлович қоюдан Волыни (осыдан прозвание “Волынский”) Мәскеуге келді. Алайда билеушілерімен тез крепнувшего Мәскеу князьдігінің Боброк байланысты болды ұзақ дейін. 1356 жылы Дмитрий Михайлович әйелге үйленіп сестре, ұлы князь Дмитрий Иванович Аннаға және жақын туысы орын бірі-айналасында мәскеу государя, оның таяу боярином.
Боброк-Волынский көптеген жорықтарына қатысты және шайқаста мәскеу әскерлері, предводительствовал және барлық войском, және оның жекелеген сөресімен. “1371 жылы Дмитрий Михайлович әскерлерімен Рязанский княжеством, 1376 жылы бірге барған, қарсы жорыққа Еділ Булгарии, осаде қаласының Булгара захватил пайда болған у татар алғашқы зеңбіректер мен жеткізген оларды Мәскеуге келді. 1379 жылы мәскеу әскері туы астында Дмитрий Боброка қылмыс жасаған жорығы Ұлы Литва князьдығы.
Ең елеулі эпизодом өмірінде осы “нарочитого” қолбасшы қатысуы болды битве на поле Куликовом. Қарсаңында шайқас, ол бірге ұлы князі Дмитрий Ивановичем саяхат “әнді жер” — episode бұл болды бірнеше рет сипатталған біздің тарихи әдебиет, бірақ неғұрлым толық изобразил оның Юрий Лощиц:
“…шатру, ұлы князь тыныш келіп үсті Дмитрий Михайлович Боброк. Кеше олар уговорились, басталуы түнгі аттанады екеуміз, ешкімді қызметін алдын алу, алаңда Волынец оған “әлдебір белгілері”. Біле тұра, бұл туралы Боброке поговаривают туралы ведуне,-де ғана емес, разбирает дауысы құстар мен аңдар, бірақ мен өзін жерге, тыңдай және түсіну, ол поневоле дивился осы таинственному языческому дарованию волынского князь және ерекше тербеліс келіспесе, онымен баруға. Жаны оның жаждала қазір кез келген жақсылық болсын, жанама болсын, языческого, бірақ болса да сәл-сәл приоткрывающего жабын үстінен, өйткені бұл ғана емес, орын алуы мүмкін.
Олар жезөкшелік баяу дерлік сезіледі, көрінген, өте ұзақ. Земля под копытами ойнап глухо және выдыхала қалдықтары жинақталған күн жылу. Сосын майда посвежело. Бұл, сондай-ақ көлбеуге үйді ат спин седоки догадывались, бұл түсіріледі в низину. Олар пересекли неглубокий бұлағы болды таудың басына көтеріліп шығудың жоғарыға және тағы да тұлғалар, олардың обвеяло әрең уловимым дуновением жылу.
Мұнда олар придержали жылқы және прислушались. Дмитрий Иванович білген қазірдің өзінде, әзірге оның сөрелер переправлялись арқылы Дон, ордалықтар да тұрды. Олардың түнгі становища болды қазір, қарағандалар, кемінде сегіз — он шақырым. Ол затаил тыныс алу және напряг есту шегіне дейін.
Иә болса, онда ол естігенін емес туғызды ешқандай күмән алдында түн ортасында шексіз простиралось скопище тірі жаратылыстар, невнятный гул олардың прорезывался скрипом, вскриками, стуком, повизгиванием зурны. Бірақ, тағы да басқа дыбыстар қосылған осы беспрерывному гомону: салды, қасқырлар подвывают емен ағаштары; оң, сол, онда тиіс өтуі Непрядва, құрғақ сайлардың және низин вырывались грай, верещание, клекот және таудан мұздың сынуы птичьих крыл, меніңше, полчища қанатты жарысты бір-бірімен, поделив қанды тамақ.
Глуховатый голос Боброка қабылданбады Дмитрий Иванович бірі оцепенения:
– Княже, обратись орыс жағына.
Онда олар тым алыс отъехали, яғни угомонились өзінде-түні орыс қосында, бірақ тыныш еді жағында, тек аспанда вздрагивали есеге рет әлсіз сырласу, словно айналысты новая заря, дегенмен тым ерте еді, оған айналысуға.
– Мейірімді знамение — бұл оттар, — деп сенімді түрде айтты Волынец. — Бірақ менің және басқа да ырым бар.
Ол спешился және припал барлық денесімен жерге қоса бере отырып, оған оң жақ құлағы. Ұзақ пролежал де князь, бірақ Дмитрий Иванович окликал оның еңбекақымыздан.
Ақырында Боброк зашевелился.
– Ал, ағасы, не дейсің? — утерпел ұлы князь.
Сол үнсіз ауыл, аттың және тронул себеп. Олар тілінде бірнеше қадам, анық жолы өзінің станға, Дмитрий Иванович, ең жайсыз жағдайда өшіп қалса қажырлы молчанием воеводы, деп сұрады тағы да:
– “Ал, сен ештеңе айта алмайсың?
– Айтайын, — придержал жылқының Боброк. Тек прошу тебя, княже, өзі сен ешкімге бұл емес передавай. Мен алдында көптеген шайқасқа бастан кешірді белгілері және обманывался бірде-бір адам жоқ. Мен енді приложился құлақ жерге, естіген екі плача, одан шығатын: бір жағынан, меніңше, еді жылайды ұлы қайғы-қасірет бір әйелі, бірақ причитает-басурмански; және бьется туралы жерге, стонет, тістеніп, жалостливо туралы чадах өз; екінші жағынан, словно бикеш бір рыдает свирельным плачевым гласом, қайғы және уайым ұлы; мен өзім үшін гласа поневоле жылап жіберді… Да біл, господине, одолеем қазіргі ворога, бірақ воинства сенің христиан ұлы падет көптеген” (Лощиц Ю. М. Дмитрий Донской. М., 1989. С. 280-282.).
Перед битвой дәл Дмитрий Михайлович Боброку сеніп тапсырылды расставлять орыс сөрелер на поле Куликовом. Осыған орай, әбден рұқсат болжам, бұл воевода соғыс бастаушысы болды қалыптастыру Засадного полкінің, ол басқарды бірге князі Владимир Андреевичем Серпуховским. Полк спрятан Жасыл дубраве сол жақ шетінде Куликова өріс және шайқаста бастапқыда қатысу қатысқан жоқ. Алайда, кейіннен, критикалық минутына соқтығысу екі әскерлерін, князь Боброк повел өз сарбаздар шайқас. – Мұқтаждарына ілтипатпен внимающий малейшим өзгерістерге ілеспе айқаста мән-жайлар, воевода соғыс уловил оған қажетті сәті бағытының өзгеруі желдің ұрыс алаңында. Бүкіл бірінші жарты шайқасының ол жкқ тарапынан татар, бірақ кенеттен ұрған оларға адам да бір сәтке витязи Боброка с громким рет басыңыз ілгері. Және жел бірнеше рет күшейтті бұл жеңіс-клик, разнеся оның бүкіл өріс брани. Ошеломленные жаулары болды опрокинуты мен күрдтер, барлық талпыныстары Мамай тоқтату қашу болып шықты безуспешными. Жалтарып, орыс chase тура келді оған. Дәл соққы Засадного полкінің во фланг атакующей орыс әскерлерін татар атты әскерлеріне тойтарыс бере алмады және шешті нәтижесіне ұлы шайқасының Доном өзенінде Непрядве.
Еңбегі Дмитрий Волынца мойындады және ұлы князь, одан кейін сечи сказавший, оған “болар еді әрқашан воеводствовати”.
Нақты күні қайтыс болған Дмитрий Михайлович анықталмаған, алайда кейбір тарихшылар деп санайды ол қаза тапқан сәтсіз шайқас бастап татарлар өзенінде Ворскле 12 тамыз 1399 жылы ордынским ханы Темір-Кутлуем болды разбито әскері литва властителя Витовта жинаған өз басындағы көптеген орыс князьлер. Соңғы дерек, оны мәскеулік көздері жатады 1389 жылы. |
«Мен сізді сүйем»: Төреғалидің жары жұрт алдында сезімін білдірді: 27 қазан 2021, 22:47 - жаңалықтар Alashainasy.kz
Басты Алаш жұлдызы Жұлдызды жаңалықтар
«Мен сізді сүйем»: Төреғалидің жары жұрт алдында сезімін білдірді
27 қазан 2021, 22:47
Толқын Тұрарбек жолдасы Төреғали Төреәліге деген сезімін білдіріп, көпшілік алдында ағынан ақтарылды. Отбасы құрғанына 7 жыл толған қуанышын жеткізді. Жұбайына деген ақ адал сезімін білдірді, деп жазады Stan.kz.
Әншінің жары жолдасының мінезіне, жомарттағы мен даусына, болмысына ғашық екенін мойындады. Дәл Төрештай азаматтың жары болғанына мақтанатынын жеткізді.
“Бұл күн біздің отбасы тарихымызда елеулі күн. Осыдан 7 жыл бұрын дәл осы күні Төрем мені жетектеп анаммен таныстырған күн. Барым - бағымның бастауы мен өмірімнің мәніне айналған жүрегім! Кең жүрегіңізге күллі әлем сыйып кетердей, жомарттыңызға ғашықпын, иісі қазақ деп соққан жүрегіңізбен мақтанамын, айтылған әр сөзіңіздің астарында үлкен мәні бар өнеріңізді бағалаймын, талайды тәнті еткен дауысыңызды ести бергісі келетін сіздің ең үлкен фанатыңыз мен шығармын”, – деп жазды Толқын ханым.
Әншіні жары өмірлік серігіне шын ықыласын білдіріп, Алладан ұзақ ғұмыр, отбасылық бақыт тіледі. Құдай қосқан қосағының жомарттығы мен кең жүрегіне ғашық әрі ең жанашыр жанкүйері екенін айта кетті.
“Ақылшым, парасаттылығыңызға деген пайымым тым бөлек, сіз өзіңіз жеке әлемсіз. Сол әлеміңіздің тілін түсініп, ымына ұғынып, сіздің алдыңыздағы қызметімді адал атқарып өтсем деген ниетім! Алладан тілегенім ұзақ ғұмыр, халқыңыз еркелеткен, жігіттің Төресі боп, береріңіз таусылмай жүре беріңіз!”, – дейді әншінің жары.
Толқын ханым өзінің жар алдындағы міндетін атқаруға серт етеді. Халықтың төресі болып жүре бер деген тілегін білдіріп, сүйіктісіне жүректен шыққан өлең жолдарын арнады. |
Мемлекет басшысының Жолдауында қаңтар оқиғасына қатысқандарға рақымшылық жасалатыны айтылған болатын. Қасым –Жомарт Тоқаев қаңтар трагедиясында көптің жетегінде кеткен, өз кінәсін мойындап, өкінгендерге рақымшылық жасалады деді. Тек экстремистік қылмыс жасағандар, қаңтар оқиғасын ұйымдастырғандар рақымшылыққа ілікпейді. Бүгін Парламент Мәжілісінің дәлізінде Бас прокурордың орынбасары Әсет Шындалиев рақымшылыққа нақты кімдердің ілгетінін мәлімдеді.
ӘСЕТ ШЫНДАЛИЕВ - ҚР БАС ПРОКУРОРЫНЫҢ ОРЫНБАСАРЫ «Рақымшылыққа ілігу үшін айыпталушының келісімі керек. Оның келісімінсіз амнистияға енгізе алмаймыз. Ол үшін айыпталушы өз кінәсін мойындап, келтірген шығынды өтеуі керек. Амнистияға ілігу деген кінәсі жоқ деген сөз емес. Айыбын мойындаған адам жазадан рақымшылық жасалып құтылады»
Сондай-ақ прокурор жақында алты жылға сотталған Қайрат Сатыбалдыға қатысты басқа да істердің тергеліп жатқанын айтты. Еске сала кетейік экс-президенттің немере інісі Қайрат Сатыбалды "Қазақтелеком" АҚ-ның және "Көлік сервисі орталығының" қаражатын аса ірі көлемде жымқырды деп сотталды. Сондай-ақ, Сатыбалды компанияға келтірген 40 млрд теңге шығынды өтеуге медиациялық келісімге келгенді. Әсет Шындалиевтің мәлімдеуінше, қазір антикор Қайрат Сатыбалдының басқа да қылмыстарға қатысы барын анықтап, тергеп жатыр.
Прокурор қазір тергеушілер салық заңнамасы мен қылмыстық жолмен алынған қаражатты заңдастыру саласындағы заңбұзушылықтарды тергеп жатыр. Сонымен қатар жазасының белгілі бір бөлігін өтегеннен кейін Сатыбалды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуға өтініш бере алады дейді. Өздеріңізге мәлім, 26 қыркүйекте Астана қаласының соты Қайрат Сатыбалдұлына қатысты үкім шығарып, Нұрсұлтан Назарбаевтың немере інісін алты жылға бас бостандығынан айырды. Оның жеке мүлкі тәркіленеді. Қайрат Сатыбалды жазасын қауіпсіздігі орташа мекемеде өтейді.
Автор: Әселім Қалкен
#РАҚЫМШЫЛЫҚҚА КІМДЕР ІЛІГЕДІ?
ТДК 42 телеарнасының сайтында tdk42.kz жарияланған барлық материалдар телеарнаның меншігі. Авторлық құқық қорғалған. Материалдарды сілтемесіз tdk42.kz көшіріп басуға, рұқсатсыз жариялауға тиым салынады. |
«Ұстаздық еткен жалықпас, үйретуден балаға»-демекші мектеп өміріндегі ең маңызды да дәстүрлі мерекенің бірі-ұстаздар күні.
Ұстаз-ұлағатты есім. Шәкірттерін білім нәрімен сусындатып, тәлім-тәрбие беру, жақсы қасиеттерді бойына дарытып, адамгершілік рухта бағыт-бағдар беруде ұстаздың еңбегі зор.
Мектебімізде ұстаздар күніне арнап мектепте мерекелік іс-шара өткізілді.
Мақсаты: Оқушыларды ұстазды құрметтеуге, сыйлауға үйрету, ұстаз мамандығының қыры мен сырларын түсіндіру. Ұстаз еңбегін әрқашан бағалай білуге үйрету.
Аталмыш мерекеде орындалған әсем ән мен тәтті күй, белсенді оқушылар тарапынан көрсетілген өнер-жиналған ұстаздар қауымының жұрегіне жол тапты. |
Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 18 қарашадағы № 410-V ҚРЗ Сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимыл туралы заңы
Сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық фактiсi туралы хабарлаған немесе сыбайлас жемқорлыққа қарсы iс-қимылда өзге де жолмен жәрдемдесетiн адамдарды көтермелеу қағидаларын бекiту туралы
ОРЗ
Оба зертханасы
Тырысқақ зертханасы
Адам мен жануарларға ортақ аурулар зертханасы
Микроорганизмдердiң республикалық коллекциясы мен аса қауiптi жұқпалылардың қоздырғыштары депозитариясы зертханасы
Жоғары контагиозды және трансмиссивтi вирустық инфекциялар зертханасы
Виварий мен биологиялыҚ моделдер зертханасы
Журнал
2021 жылдың 30-шы шілдесінде өткен Халықаралық онлайн-конференция бойынша пресс-релиз
2021 жылғы 30 шілдеде М.Айқымбаев атындағы аса қауіпті инфекциялар Ұлттық ғылыми орталығы Германия халықаралық ынтымақтастық қоғамы (GIZ) өкілдігімен және Бундесвер микробиология институтымен бірлесіп «Қан ұюы бұзылған инфекциялық аурулар: вирустық геморрагиялық қызбалар, жайылған бактериоздар, COVID-19» халықаралық онлайн-конференциясын ұйымдастырды.
Конференцияға Әзірбайжан, Белоруссия, Германия, Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Пәкістан, Ресей, Өзбекстан эпидемиологиясы саласындағы жетекші ғалымдар мен сарапшылар, сондай – ақ халықаралық ұйымдар-ДДҰ, ХҒТО және ХБРЯ ЕО озық тәжірибе орталықтары қатысты.
Бұл биылғы жылы АИҰҒО мен GIZ ұйымдастырған екінші халықаралық конференция. Эпидемиология саласындағы сарапшылардың онлайн форматтағы кездесуі аса қауіпті инфекциялармен, COVID-19-мен күрес бойынша халықаралық ынтымақтастықты нығайту, ғылыми алмасуды және инфекциялық ауруларға қарсы іс-қимыл бойынша әріптес елдердің ұлттық әлеуетін дамыту мақсатында өткізілді.
Іс-шараға 50-ден астам ғалымдар мен сарапшылар қатысты, онда конференция спикерлері ретінде әр түрлі елдер мен халықаралық ұйымдардың жетекші ғалымдары сөз сөйледі: ДДҰ техникалық офицері Абоуали Мустафа; PhD, ХҒТО бағдарламасының менеджері Хендрик Виссер; профессор Табынов К.К. (Қазақстан); Каид-и Азам университетінің профессоры Рани Фарьял (Пәкістан); профессор Амвросьева Т.В. (Белоруссия); ғылым магистрі Эдит Вагнер (Германия); Иркутск НИПЧИ ғылыми қызметкері Киселева Н. О. және «Микроб» РосНИПЧИ Чумачкова Е. А. (Ресей) және басқалар.
Аталған конференция биоқауіпсіздік саласындағы ғалымдар үшін өздерінің ғылыми ізденістерінің нәтижелері туралы хабардар ету, олардың зерттеу саласына байланысты туындайтын проблемаларды талқылау және шешу, сондай-ақ ынтымақтастықты жолға қою үшін тұғырнама ретінде қызмет етті. |
Берлинде тұратын Пэрис Хермс есімді 27 жастағы ару төсіне 10 литр силикон салдырған. Бойжеткеннің бүгінгі келбеті көпшіліктің сынына ұшырауда. Бұл туралы KYN.KZ fishki.net сайтына сілтеме жасап хабарлайды.
Төсін үлкейту үшін 50 мың долларын сарп еткен ару бүгінде өзін бақытты сезінетінін алға тартты.
«Наркоздан оянғанда өзімді әлемдегі ең бақытты адам сезіндім», — дейді ол
Бойжеткен мұндай қадамға құрбыларының мазағынан кейін барыпты. Себебі арудың табиғи төсі айтарлықтай үлкен болмаған.
Бүгінде оның парақшасына 200 мың адам жазылған. Ару пластикалық отаға тым әуестенгені үшін желі қолданушыларынан жиі сын-пікірлер естиді. |
Нәтижесінде Ford Motor концерні өндірісі 26%, General Motors 21%, Volkswagen Group 13%, Stellantis 13%, Renault, Nissan және Mitsubishi 10% азайды.
Тек Toyota Motor ғана өндірісті көбейте алды.
Ал микроэлемент шығаратын компаниялардың өндісі біртіндеп қалпына келе бастады. LMC Automotive сарапшыларының пікірінше, 2022 жылдың үшінші тоқсанында микрочип өндірісі толықтай қалпына келмек.
Нәтижесінде көлік сатылымы Еуропада 7%, Солтүстік Америкада 6 %, Қытайда 5%, Оңтүстік Америкада 9%, Азияда 7% көбеймек.
Қазақстанға келер болсақ, карантин кезінде де елде жаңа көлік саудасы көбеймесе азайған жоқ. 2021 жылы елде 117 590 жаңа көлік сатылды. Бұл 2020 жылдағыдан 25.9%, ал коронодағдарысқа дейінгі 2019 жылдан 56.4% көп. |
Астана экономикалық форумы – әлем ғалымдары мен сарапшылары жиналып, жаһандық мәселелерді көтеретін алаң.
Астана экономикалық форумы адамзат дамуына үлес қосатын сарапшылар пікірсайысының ауқымды алаңына айналды.
Онда экономика мен цифрландыру мәселелері және адам өмірін ұзарту мен мәдениет саласын дамыту сияқты жаһандық тақырыптар қозғалмақ. Сарапшылар да елордада өтетін форумда өзекті мәселелер шешімін табады деген болжам жасап отыр.
Астана экономикалық форумына Сингапурдағы Meinhardt Group-тің атқарушы директоры Кевин Чонг келеді. Ол «Цифрлық мемлекеттік басқару» тақырыбына арналған жиында баяндама оқиды. Чонг қатысушыларға өзінің компаниясында тиімді пайдаланып отырған көптеген ақпарт түрлерін цифрландыру тәжібибесімен бөліседі. Meinhardt Group-тің 47 елде өкілдігі бар. Онан жіберілген мәліметтер арнайы базада сақталады. Егер корпорацияның бір бөлімшесі ғимараттың ақпараттық технологиясына жаңа модельдеу енгізсе, қалғандары да тәжірибемен бөлісе алады.
- Біз жергілікті дарын иелерінің қабілетін дамыту мақсатында тәжірибе алаңын құрдық. Біздің орталықтар «Смарт сити» жүйесі бойынша жұмыс істейді. Осылайша су ресурстары жобасын басқаруда жергілікті инженерлердің техникалық дайындығы қамтамасыз етіледі. Заманауи әдіс Біріккен Араб Әмірлігінде тиімді қолданылып жатыр. Ендігі кезекте Жібек жолының экономикалық аймағындағы өзге елдерге, сондай-ақ Қазақстанға да енгізіледі, - дейді Meinhardt Group компаниясының атқарушы директоры Кевин Чонг.
Инновациялық жаңалықтар медицина саласында да пайдаланылмақ. «Өмірді ұзарту ғылымы» қорының президенті Михаил Батиннің арманы – кәрілікті жеңетін дәрі ойлап табу. Ол мақсатын іске асыру үшін миллиондаған адамды жұмылдырмақ. Оның альцгеймер, қатерлі ісік және жүрек-қан тамырлары ауруларымен күресетін Open Longevity атты жобасы бар. Ғалым Астана экономикалық форумынының «Ұзақ өмір сүру әлемі» сессиясында «Биохакинг дегеніміз не», «Кәрілікті қалай тоқтатуға болады?» және де «Тіршілік етіп ортырған ортамызды қалай сапалы етеміз?» деген сияқты тақырыптарда баяндама жасайды.
- Форум барысында бүгінде кең етек алған кәрілік мәселесін жеңу үшін миллиондаған адамды жұмылып тер төгуге шақыра аламын деп ойлаймын. Бізде осындай мүмкіндік бар, оны уысымыздан жіберіп алмауымыз керек. Ертеректе Билл Клинтон, Берлускони мен Назарбаев сияқты көшбасшылар адам өмірін ұзарту мен оның сапасын арттыру Марсқа ұшудан да өзекті әрі маңызды екенін айтқан болатын, - деді Open Longevity жобасының құрушысы Михаил Батин.
Астана экономикалық форумы – әлем ғалымдары мен сарапшылары жиналып, жаһандық мәселелерді көтеретін алаң. Онда экономика ғана емес, ғылым мен медицина және де мәдениет салалары да кеңінен талқыланады. Сарапшылыр бірлескен жұмыс барысында аты аталған мәселелердің сүбелі шешімі табылатынына сеніммен қарайды. |
Барлаушылар қонған жер Үстірттің Арқа бетіндегі Төңірекшың аталатын мидай ала дөң еді. Қаз-қатар қиындастырып құрып, төбесін шипырлаған қып-қызыл қарағай үйлер алыстан көз тартқанмен, қар басқан жертөлелер жанына жеткенше байқалмайды. Айдалада оқшау отырған шағын ауылды байтақ елмен байланыстыратын жалғыз жол аппақ қардың бетін таспадай тіліп жатқан қос сызық. Разведкі жұрты аудан орталығы Құлсарыға сол қара жолмен қатынасып, ауызсу мен отындық мазут екі араға көлікпен тасылады. Төрт-бес күнде айналып соғып тұратын бөшкелі машиналар жерқұдықтарға құйып кеткен қоймалжың қара сұйықты экспедиция қарамағындағы жүз қаралы үй шелектеп алып жағады.
Тез тұтанатын қауіпті отын босағадағы қақпақты бөшкеде сақталады. Екі бөлмені бірдей жылытатын шымылдық пештің ошағына құбырмен келтірген бұрандалы шүмектің астына биіктігі үш елі, көлемі дәптердің бетіндей жайпақ шойын ыдыс-қорапша қойылған. Қорапшаға төгілген мазут жазатайым от алып кетсе, көгілжім газ лыпылдап лаулай жөнеледі, сондықтан от жағуға сақтық керек. Сол мазуттың кесірінен ауылдың айналасы қыстай қара күйе. Кешке ел орынға отырып, үй басына бір-бір пеш жаққанда, қара түтіннің қалың бұлты аспанды бүркеп тастайды. Қардың беті, боз жандық, әйелдердің жаулығы, тіпті ақ итке дейін қап-қара болып, түтінге қақалып қалады.
Қыс ортасында көшіп келген кісілерге өндіріс бастығы қарағай корпустың бір басын босаттырып берген. Соның үш бөлмесін үш үйі паналап, екінші басына бұрыннан таныс Бөпеш-Әбуғали және жаңадан қосылған Қоянбай деген кісі кемпірімен кіріп алды. Мерғали өзі істейтін «Қазақмұнайбарлау» тресіне қарасты «Құлсары бұрғылау кеңсесінің» Төңірекшың бөлімшесіне кіші механик, Ыбырайым моторшы болып ауысқан. Әйелдердікі – күнделікті от басының шаруасы: бала бағу, азық-түлік тасу, ас-су қамдау.
Түскі шайдан соң, Бөпеш кіріп:
– Рәш, картоп келіп жатыр екен, саған ширет алып қойдым. Келерсің, – дегесін қызын бесікке бөлеп, азырақ тербетіп ұйықтатып тастаған келіншек дүкенге келгенде разведкінің құрқылтайдың ұясындай қарағай дүкені аузы мұрнынан шығып тұр екен. «От ала келген қатынның отыз ауыз сөзі бар» демекші, кезекте тұрған әйелдердің жел сөзді сапырып, іштерін босатып алатын әдеті.
– Айлықтың жартысын зайымға ұстағасын тапқан табысымыз тамағымызға жететін емес. Осы қопыраған ала қағаздың бітетін күні болар ма екен, сірә?
– Шын-ау, бұл зайымы құрғыр қашан таусылады?
– Енді қояды деп еді, елден жылу жиюды!? Арты тағы қойбосынға айналып кетпесе?
– Бұрнағы жылдары бір азайып еді, қайта көбейіп кетті ғой. Осы күні айлықтың үштен екісін ұстайтын көрінеді.
– Күндердің күнінде құнын өтейді деп жүр ғой, рас болса.
– Е, оған дейін кім бар, кім жоқ? Біздің шал «керегі жоқ» деп, балдарға береді. Бала несіне қарасын, жыртып жоқ қылды.
– Өзіміз нан сұрап жатқан жоқ қой деп, кәзитке орап теңге салып тастадық.
– Сонша халықтан жиған қаражат қайда кетіп жатыр екен, деймін-ау?
– «Мектеп, бәлниса саламыз, елдің тұрмысын түзейміз» – депті ғой Құрышып.
– Рас, қой. Отап кетті ғой, үйің күйгір Китілер. От түскен жердің орнын оңалту оңай ма?
Рәш көп әйелдің арасынан Түймені көріп амандасты да, Бөпештің алдына тұра қалды.
…Төңірекшыңға келгенде Рәш жол жұмысынан таныс Түймені тағы кезіктірген. Ауылға қайтып барғасын жұмыс таппай тарыққан келіншек қайта осы жаққа ауыпты. Бірде дүкеннің алдынан тап болып, сол арада-ақ өз жағдайын бастан-аяқ баян еткен. Жол жұмысы біткесін ауылға қайтып кеткені дұрыс болмапты. Елде қай бір емешегі үзіліп отырған екі туып, бір қалғаны бар? Сірә, «Немеренің етін жеп сүйегін беретіні» белгілі. Жылойға жұмыс іздеп шыққан екі-үш адамға қосылып, мотормен Гурьевке, одан осы Төңірекшыңға жетіпті. Бұл жерге келгесін соғыстан жаралы болып оралған, жалғыз шешесі бар жігітпен қос болыпты, бірақ бетінің бір жағын оқ жұлып кеткен күйеуін менсінбейтін секілді.
«Құрысын, осыған бекер тиген екенмін. Қасыма жақындаса жарасының иісі шығады. Әлде, тастап елге кетіп қалсам ба екен?» – деп пұшайман болған келіншек сырын ашқанда Рәш оған ақыл қоса алмады. Тіпті ақыл айтпақ былай тұрсын, Түйменің сөзінің дұрыс-бұрыстығын да тап сол арада байыптай алған жоқ. Күні кеше қан майданда қаза болған бір боздақтың үшбу хатын бойтұмар қылып мойнына тағып жүрген Түйме емес пе еді, енді сол сойқан соғыстан жарым көңілмен оралған жауынгердің қадірін неге білмейді? Маңдайына тап болған қазақтың бір жігіті мерт болып жанын қайғыға салса, енді бірі аман келіп көзінің жасын сүртпеді ме? Көңілі қаламайтын болса, бастан неге жолады? Жарасы жазылар, тыртығы бітер деп азырақ сабыр қылса қайтеді? Жастығын жоғалтқаны аздай ажарынан қоса айырылғанына ол жігіт жазықты ма? Адамды тәлкек еткені несі? Рәштің түсінбейтіні осы. Шынында, не десе болады? Күйеуін көңілі сүймейтін келіншекке еріксіз көндік дей ме, әлде соғыстың лаңынан жарадар болған жарыңды тастап жүре бер дей ме? Бұндайда біреуге кеңес беру келіспейтін іс-ау. Қиын сәтте әркімнің патша көңілі ғана ақылшы болса керек. Онда да ойың жуан ортадан шыға ма, жоқ па, оны бір Құдай білмесе, адамның біле қоюы неғайбыл. Асылы «ерлі-зайыптының арасына есі кеткен түседі» деп бұрынғылар біліп айтқан-ау…
«Мен саған ақыл бере алмаймын», – деп ақыры ашығын айтуға мәжбүр болды. Сонан кейін анда-санда кезіге қалса, Түйме тоң-торыс мінез танытып жүрді. Рәш та амандық-саулық сұраумен шектеліп, жанай өте шығатын болды. Басын ақ матамен таңып алған соқтадай жігітпен екеуін сыртынан көріп жүргенмен, олармен жақын араласып кете алмады.
Қыс беки Төңірекшыңды қалың қар басып, мұрты бұзылмастан мызғымай жатып алды. Үт туа қопалақ қар үсті-үстіне жауып, үй арасының қатынасы қиындады. Үлкендер «Жақсы туса – сүт, жаман туса – жұт» деп, жақсылығынан дәмететін айдың бірі еді, қабағы қатулау болды. Қары мол болатын елдің салтымен сыртқы есіктері ішке қарай ашылатын қарағай корпустар белуардан қарға көміліп қалды. Корпустың сыртын жағалай қазылған жертөлелер екібастан қалың қардың астында жатыр. Қардың қалың түсіп, ай бойы ерімей жатып алуы әсіресе, бір-жар жандығы барларға қиын тиді. Шөбі таусылған үйдің ұсақ жандығы ұлардай шулап, қырып барады. Әбден тығырыққа тірелгендердің көкей жасық тоқты-торымы пышаққа ілінді.
Есік алдының қарын аршып, сыртқа шығуға мүмкіндік алған ауыл балалары дайын сырғанаққа қарық болды. Анадай жерде суық түскенше сарқырап ағып жататын атпаның1 айналасы мұз-айдын. Су қатысымен ауыл баласының бәрі табанына сым жүргізген бір-бір ағаш тепкішекті аяқтарына байлап алып, сол маңда улап-шулап жүреді. Ойын баласының ұзақты күнгі ермегі – сырғанақ. Топ баланың басшысы он беске келіп қалған Оңғар. Мұрты тебіндеп қалса да, ерке бұлан бозбала ұсақ балаларды соңынан шұбыртып, күн ұзағына жалтыраған мұзда арсың-ұрсың сырғанақ теуіп жүреді. Адамның мұңсыз-қамсыз бір дәурені – балалық шағы ғой. «Тамақты қайдан табам, отты қалай жағам?» демейді. Бар міндеті ата-ананың мойнында. Әкелері тамақ табудың қамымен бұраубай басында жүрсе, шешелері отбасында су тасып, от жағу, қазан асудың қамымен мырғамға батып жатады.
Барлаушы ауыл әйелдерінің бейнеті өз бастарына жеткілікті. Әсіресе, қыс айында су тасу азап. Ауыз су үшін қазылған ұңғыманың2 айналасы көк мұз болып жатады. Қатын-қалаш куәлін сүйретіп, балтасын қапқа салып арқалап анадай жерде ақ сәукеле болып тұратын атпаға барады. Кейбір еріншек әйелдер іргені басып жатқан сүрі қардың бетін күрекпен аршып жіберіп, шетінен темір шелекпен көсіп-көсіп алып су ерітеді.
Жас баласын шешесінің қарауына қалдырған Рәш қолына сүйменін алып, қатындарға қосылды. Тұңғышын босанғанда отағасы: «Балаңды бағысатын енең жоқ, сен енді жұмысты қоя ғой. Үйдің шаруасы жетеді. Балаңа қарап, тамағыңды әзірлеп отырсаң болар» деп, жұмысынан шығарып алған соң, от басындағы әйелдердің қатарына қосылған.
Бес-алты әйел қабын арқалап шапыр-шұпыр етіп ұңғымаға жақындағанда басында тұқшыңдап жүрген бір қара көрінді. Күннің суығына қарамай екі аяғын толарсақтан жалаңаштап, қып-қызыл башпайларының арасына су жүгіртіп отыр. Мұзды сумен шімірікпей жуынып отырған кісіні көріп, әйелдердің қаралай бойы түршікті.
– Ищай, қалай тоңбайды екен, осы аязда? – деді аузы жеңілдеу әйелдің бірі.
– Осы кісіні ана жолы да көріп едім, бойлай мұзды сумен жуынып жүреді, – деді Бөпеш.
– Құр адам емес қой, жарықтық. Дәрет алып жүрген шығар. Көрмеймісіңдер киім киісін, – деді араларындағы бір кекселеу әйел.
Айтса айтқандай, әлгі кісінің киім киісі жұрттан өзгешелеу көрінді. Тамақ баулы сәрбөз көйлектің сыртынан ұзын шекпен киіпті. Аяғында байпақ, басында тығырық тері телпек. Жуынып болып ауылдан ұзай берген адамның жүрісі жылдам, тіпті табаны жерге тиер-тимес болып желе жортып барады. Қайта қарағанда тегіс жерде бұлдырап, бітікенеден соң көзге көрінбей кетті.
– Жападан жалғыз қайда барады екен бұ байғұс? – деді Бөпеш жанашырлық білдіріп.
– Ұшқан ата жаққа қарай кетті ғой, әулиенің басына түнеп жүрген шығар, – деді кексе әйел.
Ұшқан әулие – тоғыз жолдың торабында жатқан көне жұрттың орнындағы бір белгідей алыстан айшықты құлыптастары ағараңдап тұратын үлкен қойымшылық. Керуен жолының үстінде жатқан Ұшқанның атына қатысты жорамалдар бір нүктеде қиюласпай, қилы пікірлер пышырасып әрсаққа тартады. Бірі – Бекет атаның қонып ұшқан жері екен, содан бұл жер «Ұшқан» аталыпты десе, бірі – бұл өңірде ерте заманда үш хан қатар өмір сүріпті, содан «Үш хан» аталыпты дейді. Қатар аққан үш судың тоғысындағы қоныс бағзыда «Үш аққан» аталған дейтіндер де бар. Сол сулардың көзіндей тұщы бұлақтар әлі бар. Не болғанда да, тегін жер емес. Заманында кеудесі аяққаптай болып күпінген талай пенде көзіне құм құйылғасын қойдан жуас, жусаннан аласа болып, қара тастың астында жатыр. Көбінің қабірі ойылып, тасы құлап, жермен-жексен үйіндіге айналған. Ұшқан маңы, Бұғабай, Қарақұм мал жайылымы, оты шүйгін, еркек, жусаны, өлең шөбі ұйыса өскен, құмағы мен қоңырдаңы аралас қыс қыстауға қолайлы қоныс.
Бұл өңірдегі тағы бір әулиелі жер Қарашүңгілдің айналасы қоңырдаң, биік төбелердің етегі күміс теңгедей жарқыраған айдын сор. Шұңғыл ойға шүмектеп құйып жатқан жіңішке ыза сулар сордың деңгейін ортайтпай, жағасын қалың қамыс-құрақ басқан. Ертеректе көненің көзіндей киіз үй пішіндес шошақ молалар маңынан тұңғыш мұнай табылыпты. Біраз уақыт майы алынған киелі мекен кейінірек бұраубай станогын тұтасымен жұтып қойып, жат жерліктерді маңына жуытпапты деседі.
Ұңғыма үстіне сәукеле пішінде қатқан мұзды қаршылдатып балтамен шауып, сүйменмен түйгіштеп, куәлмен кесектеп сындырып қаптап алған әйелдер серейтіп маңдайына салып, жаймалап алысты. Үйге дейін біраз жер. Қара зілдей мұзды көтеріп мықшыңдаған әйелдердің борбайларынан аққан су жерге тамшылап келеді. Қара мақпал тақа киген Рәштің арқасы да үйге жеткенше шылқып кетеді. Соған қарамастан жұмыстағы азаматы мен баладан басқаны ойламайтын келіншек жанып тұрған пешке жон арқасын қақтап кептіріп, жылынған соң қазан қамына кірісетін.
Сондай бір кешқұрымғы қарбалас шақта Мерғали үйге біреуді ерте келді. Рәш бірден таныды, әнеукүнгі ұңғыма басында кезігетін кісі. Адамға тіке қарамайтын момын жан екен. Шайды малдас құрмай, тізерлеп отырып ішті. Төрт-бес кесе шайды үсті-үстіне ыстықтай ішкен соң, аузына түйір салмастан отырған жеріне қисая кетіп, жарты сағаттай мызғып алып басын көтерген.
– Аға, мынаны ауыстырып кие тұр, – деп дайындатып қойған көйлек, шалбарын қонақтың алдына тастады. Рәш қазанға су ысытып қонақтың кірін жуып, пештің екі бетіне жайып, плитаның көмейіне тамып тұрған мазуттың шүмегін молырақ ашып, өртей жақты. Ошаққа бір шелек су қойып, өзі қызын алып шешесінікіне кетті. Бір айналып келсе, күйеуі қонақтың шашын алып, сақал-мұртын бастырып отыр екен. Жирен шоқша сақалды, қияқ мұртты, қой көзді, қыр мұрынды, ақ құба кісінің ажары кіріп қалыпты. Бес құдық пеш қызғасын қолмен тепшіп тіккен сарбөз тез кеуіпті. Қонақ өз киімдерін қайта киіп, құбылаға қарап, намаз оқуға кіріскенде Мерғали сақтық үшін сыртқы есікті іштен бекітіп қойды.
Қонақтың естілер-естілмес күбірінен үй иелері ештеңе түсініп жарыған жоқ.
– Бәрі де уақытша нәсте ғой… Енді бір жиырма бес… Жоқ отыз… Жол ашылар… Кәрі-жас жарысып оқитын болады…
Таңғы шайдың үстінде қонақ көзін төмен сала отырып, тұңғыш рет Рәшқа бағыштап сөз бастады.
– Іммм… Ата-бабаң құр емес екен, шырағым. Нағашыларың да тегін емес… Өзге түс баланы елге барғасын көрерсің… Бару керек… деп бітікене кідірді. – Ойда мосының үш бұтындай… Қара қазан қайнайтын болады. Ооой, көбігі көкке жетіп… Ойдан-қырдан жиылған ел… Қара құрым… Ырысы судай тасып… Іммм… Елдің ерні майға тиер… Қара жердің емшегін емгесін… Берейін десе, Құдайда қазына кө-өп… Иә, Пірім… Үш жүз алпыс әулие… Жар бола гөр! – деп сөзін бітірді.
Сары кісінің жүзіне қарауға Рәштің дәті бармады. Әлгі айтқандарының бәрін қарала алашаның жолағынан оқып отырғандай көне төсенішке тесіліп, ұмытып қалмайын дегендей асығып-үсігіп айтып, тез жиналып шығып кеткен соң ғана, «Апырмау, бұл не өзі? Жарықтық, түс көріп оянды ма екен? Әлде ата-баба аруағы аян берді ме?» деп аң-таң болып, кісі шыққан есікке қарап отырып, бір уақтарда барып: «Жарықтық-ай, айтқаның келсін!» деді даусын шығарып. Манадан бері қонақтың мысы басып, тұншыға тығылып дыбысы шықпай, қимылсыз отырып қалғандікі ме екен, өз даусын өзі танымай қала жаздады.
«Елге қашан жол түсер екен?! Тегін кісі емес-ау» деп түйіп, кешке күйеуі жұмыстан оралғасын жұмбақ қонақтың жайын білгісі келіп еді, ол әдетінше сөзді көп созбай: «Сұпы ағамыз ғой. Арқасы бар адам», – деп қысқа қайырды.
Барлаушылар бауырмал халық. Қыз мінезді Ыбырашты, ақжарқын Мерғалиды Төңірекшың басындағы ел бірден қатарға қосып алды. Қара жердің қабатынан «Қара маржанды» аспанға атқызып, қазынаны жалаңаш қолмен уыстап жүрген жұмысшылар көпшіл. Қиындықты тең бөлісіп, ауырлықты бірге көтеріседі. Қол боста дырдулатқанды жек көрмейтін мұнайшылар кезекті қуанышты бірге тойласып жатқан. Ізім деген жігіттің келіншегі босанып, «бауы берік болсын» дескен жұрт жұмыстан соң сол үйге жиналған. Төргі бөлмеде карта ойнап, бөтелкедегі ащы судан алып қойып отырған еркектер өзді-өзі гүжілдесіп, жас босанған ананы орталарына алып, ұзақ көңілді шайға кіріскен әйелдер арасында әнге басып кеу-кеулесті.
«Кешегі құм, шөл дала шаңырқаған,
Бүгін қара, тамаша таң қалғандай,
Заулатшы-ай, құрбым, заулатшы-ай-ау…
Мерекеге өзі себепші болғанмен құндақтаулы сәби қауқылдасқан жұрт назарынан тыс қалып, бір бұрышта елеусіздеу жатқан. Әзіл-қалжыңы аралас әңгіменің қызығына түсіп, ащы су мен шайға тарыдай бөккен тойшылар бұл кезде май толы қорапшаны ұмытқан. Шыпа толып, жерге аға бастаған мазут есік алдына жетіп, қып-қызыл жалын атқан пеш гүрілдеп, ошақ аузынан жыланның тіліндей сумаңдап, шоғырлана қозданып жанып жатқан. Соның ұшқыны шоқ едендегі ыссы мазутқа түсіп, бір сәтте лап етіп от алғанда ғана, жайбарақат отырған жұрт у-шу болып тысқа қашқан. Бұндайда адамның ақылы азая ма, қолдан келгенше әркімнің өз басын сауғалауға ұмтылатыны белгілі ғой, төрдегі еркектер әйнекті шағып терезеден секірген. Жас босанған әйелді біреу көрпеге орап тысқа алып шығып, алақаудан адамдардың есінен шыққан нәресте сол күйі ұмыт қала берген. Әне-міне дегенше, қарайған жұрттың көзінше қарағай үйдің сау тамтығы қалмай шатырлап жанып кетті. Абыр-сабыр болып олай-бұлай топырласқанмен аяқ астынан болған апатқа ешкім айла жасай алмады. «Сәбиім-ай, біреуің алып шықшы!» – деген шарасыз әйел даусын қарбалас қапылыста жанталасып жүрген жұрт ести қоймаса керек.
Ізім мен Әлфия біреуі ойдан, біреуі қырдан жолығысып, былтыр бас қосқан жас жұбайлар еді. Апсардай Әлфия ноғайшатыс, Астрахан жақтың қызы, шыбықтай, шым қара жігіт Ізім жергілікті адам. Сөйтіп тұмса келіншек салғырттықтан шыққан төтен өрттің қырсығынан тұңғыш сәбиінен абайсызда айырылып қалды.
Өрт басылғасын үй орнынан табылған сәбидің денесі отқа күймепті. Ұйықтаған күйі түтінге тұншығып үзілсе керек, пәни жалғанның жарығын жарты күн көре алмастан шыбын жаны бақи дүниеге құстай ұшып жөнеле беріпті. Үйсіз қалған жастар құтсыз отауынан соқа бастары аман құтылғанына шүкірлік қылып, амалсыздан жаз шыққанша біреудің үстіне кіріп паналады. Бастарына іс түскен сыбайларына әркім көрші қақымен қолдан келген көмегін беріп жатты. Ардап аузынан қалғасын қоя ма? Доп-домалақ болып семірген ешкісі жазғытұрым үшем туып еді, соның біреуін Жәния да жетектеп апарды.
Қыс ортасында көптен төсек тартып жатқан Қиялбайдың әйелі Қымбат қайтыс болды. Жасында ата-анасы жал-жая, тәтті-дәмдіні аузына ұстап – үрлеп ішіп, шайқап төккен байдың жалғызы жұпыны жертөледе жетпестік пен жадау тірліктің бар сырына қанығып, жарық дүниемен қош айтысты.
* * *
Төңірекшың суық жер, қыстай азынаған адуын желі арылмайды. Әсіресе, қарлы жылдары қиын. Көнекөз қариялар бір жылдары неше күн қатарынан тынбай жауған жапалақ қар астында қалып, күн жылынғанша күртік аршып, азап көргенін әңгімелейтін. Ауыл маңынан табын-табын жылқы айдап қар таптатып, ағаш астау сүйретіп жол салыпты…
Қыс шілдесі қысып, қар үсті-үстіне жауып, түтеп тұр еді. Нағыз ақ қар, көк мұз күшіне мінгендей, ұшқындап басталған қиыршық қардың арты боранға ұласты. Мұндайда ызғырық желдің өтінде, бұраубай басында жүретін мұнайшыларға оңай болмасы екібастан. Барлаушы біткеннің беті суыққа домбығып, мұрты серейіп-серейіп сүңгі болып қалған. Үсті-бастары аппақ болып, түнгі вахтаны қабылдап алған бір ауысым адамдары қардан соққан аққала секілді сықыр-сықыр басып сап түзеп келе жатты.
Төрт сирағы жер тіреп, ұшар басы бұлтқа шаншылған барлау мұнарасы ышқына соққан зәрлі желдің екпінінен сықыр-сықыр етеді. Түкірік түйме мұз болып түсетін қара суық брезентпен қапталған қарағай алаңшаның ішін азынатып жібергесін бұрғышы топ моторды уақытша сөндіріп, күркеге кіріп паналаспақ болды.
Қауырт кез болмаса, мұндайда басшылар тысқа тұмсық шығара қоймайды,бірақ қарғадан да сақ, мосқал бұрғышы Ерсайын «Біреуді күзетке қоялық» деп, қолақпандай мұрнын солқ еткізіп бір тартып, көптің соңын ала ішке ұмтыла берген кішкентай кісіні табалдырық алдынан қолымен бөгеп тоқтатты.
– Әй, Қоянбай, сен жастаусың ғой, біз азырақ жылынып шыққанша, есік алдында қарауыл қарай тұрсайшы, – деп өзінің тәймөңке тәсіліне басып, алдарқатып есік алдына тастап кеткен. Жылы жерге бір кіріп алған адам қапелімде қайдан шыға қойсын? Аңдысын аңдап тақтай үстелді қоршай отырып қалды. Қоянбай болса, дірдек қағып далада тұр. Сағат түнгі үш пен төрттің арасы. Суықтың нағыз үдейтін уағы. Әуелі Ерсайын үстіне жауып кеткен тұлыптың жағасын көтеріп, етігінің басын бір-біріне соғып, амалдап көрген Қоянбай бара-бара жағы еркіне бағынбай, тістері сақылдап: «Ыбыв-вв-ывв-ы-ға» салып, селкілдей бастады. Ішке кіріп барайын десе, Ерсайынның «Сен жастаусың ғой» деген сөзі аяғына тұсау, кірмейін десе күйі кетті. Енді қайтпек? Қоянбай ақылынан торығайын деді. Бораны құрғыр да басылар емес, қайта үсті-үстіне үдеп бабаулатып әкетіп барады. Абырой болғанда, оны кезекшілікте жүрген Мерғали көріп қалды.
– Өй, Қоянбаймысың? Осы боранда нағып тұрсың? – деп еді.
Көгеріп қатып қалған Қоянбай «Ыбывввы-ывввыв-ы…» дегеннен басқа жауап қата алмады. Мерғали үсіп өлуге айналған моторшыны сүйрегендей қылып ішке алып кіргенде, аяғынан жан кете бастаған екен. Бұл кезде іштегілер темір пешті қып-қызыл қылып жағып, қара шайды ұрттап қойып, ала қартты сарт-сұрт соғып отырған. Қатты ашуланған Мерғали:
– Бұларың не? Үсіріп өлтіремісіңдер? Аяушылық деген қайда? – деп, ақыра сөйледі. «Не де болса, сенен келді» дегендей, Ерсайынға қарап еді, ол ұялған тек тұрмас деп, көзін ойнақшытып, өзінен кішілерге тегіс ит деп сөйлейтін әдетіне басты.
– Өйй, сен ит әлі далада тұр ма едің? Тіпті, тарс есімізден шығып кетіпті ғой. Тоңғасын ішке кірмеймісің? Суыққа ұшып өлмекпісің? Өзің сау ит болсаң, болар еді?! – деп Қоянбайдың өзіне дүрсе қоя берді. «Сорпа саған сөз жоқтың» кері болып шыққан соң, «Бұл тегіннен-тегін «Суқит Сайын» атанып жүр деймісің?» – деп, түңілген Мерғали жылы жерге келгесін тіл-жақтан айырылған Қоянбайдың үстіндегі етегі жер сызған сеңсең тонды шешіп тастап, оттан қашықтау, бұрышқа таман отырғызып, аяқ-қолын уқалай бастады. Оның сессіз қалғанын көрген жігіттер қорқып кетіп, Мерғалидың кеңесімен тыстан уыстап қар әкеліп, жабылып беті-қолын, құлағын ысқылай бастады. Аңғырттықтан алдырған Қоянбай бір қатерден қалуын қалғанмен бір жұмадай қатты қызулап ауырып, жаз шыққанша қақсап жөтелумен жүрді.
Сол жылы қыс аяғында Төңірекшың жұртын аяғынан тік тұрғызған тағы бір қайғылы оқиға орын алды. Аязды түні ауыл шетіндегі қара қазан жақтан өрт шықты. Қалың ұйқыға бас қойған барлаушылар түннің бір уағында ащы айқайдан оянғанда, аспанды шарпыған алқызыл алауды көрді. Күрек, шелек алу бірден естеріне келмей ұйқылы-ояу жүгіре берген жұрт орта жолдан кейін қайтып, қолына түскен киіз, көрпе, ескі киім-кешек, бел, самар сияқты заттармен қаруланып тілсіз жауға қарсы шапты.
Аяқ астынан астаң-кестең болған поселке іші ызы-шу, айқай-ұйқай. Қараңғыда жанып жатқан отқа лап қойған жұрт бір-бірін тыңдап, түсініп жатқан жоқ. Тек жалынның құдық тұсынан шығып жатқанын байқаған үлкендер кезектегі жұмысшыларды түгендей бастады. Қызуы бет қаратпас қызыл жалын, аузынан от шашқан айдаһар сияқты жанына ешкімді жақындатар емес. Сумаңдаған алқызыл тілі жалаңдап маңайды жалмап барады. Қысылғанда қиыннан жол табатын ақсақалдар көпшілікке басу айта бастады. «Халайық, бала-шағаны бұл жерден аулақ әкетіңдер! Ер-азамат, қарулы қыз-келіншек қалсын. Мұндайда елдің көптігі пайда бермейді, қайта зиянын тигізеді. Бәрің бірдей қалу қауіпті!» – дегенді естіп, кемпір-шал жағы балаларын шақырысып, кейін серпіле бастады. Түн ортасы ауғанша алапат өртке қарсы қимылдаған топ азамат қалың киініп, брезент бүркеніп, құдық үстіне шығуға әрекет жасады.
Ауылға аттандап айғай салған күзетші шал Құрал екен. Көпшілік сабасына түскен кезде, ол: «Құлағыма бір әйел даусы шалынды. Мүмкін болса, соны құтқарыңдар!» – деген. Белсеніп шыққан азаматтың қызыл апатқа топырақ шашып, қар тастап, маңайына барғанда көргені: құдық аузында салбырап тұрған күйелеш түйіншек еді. Құдық басында тұрған май толы машина будақтаған қара түтін болып, көпке дейін сөнбеді. Жаңағы түйіншек – түнгі ауысымда тұрған жұмысшы келіншек екен, қара көміртек болып күйіп қалыпты.
Оқиға былай болған: Құлсарыдан мазут таситын машина түнделетіп келген соң, қараңғыда майдың қанша құйылғанын анықтау мүмкін болмайды. Құдайдың күні желдесіндетіп, ұйтқи соғып тұр екен. Жұмысшы әйел сол күні қас қылғандай фонарын ұмытып, алмай шығыпты. Қол шамның жоқтығын жұмыс орнына келгесін білгенмен үйіне қайта баруға ерініп, құдыққа үңіліп тұрған шопырдың желкесінен оттық шағуға мәжбүр болады. Жазым дегенге сөз жоқ қой, шала сөнген шырпы қолынан түсіп кетіп, мазут лып етіп бірден от алады. Қапелімде оқыстан тұтанған оттан шошып кеткен шопырдың аяғы ернеуден тайып кетіп, құдыққа құлайды. Оны құтқармақ болып қолын созған әйелдің күртесін буған қайыс белбеуі шүмектің бұрандасына ілініп, құдық аузында салбырап тұтылып қалады. Бар болған оқиға – сол.
Құдық бірнеше күн бықсып жанып жатты. Шала сөнгенде, ауыл азаматтары шопыр жігіттің сүйегін күлдесін астынан аршып алысты. Ол Нағиманың күйеуі еді. Разведкіден қара мәшиненің астауы толы адам көңіл айтуға барды. Көптің ішінен көріскен Жәнияға қайта жесір атанған жас келіншек: «Апа-ау, Құдай менің маңдайыма жалғыздықты жазғаны ма?» деп, дауыс салғанда көзін суламаған жан қалмады.
…Әкесі жастай қайтыс болып, шешесі күйеуге тиіп кеткенде Нағима бар болғаны он үштегі қызалақ екен. Есі кіріп қалған қыз бала шешесінің соңынан бөтен елге еріп баруға арланып, «Әкемнің үйін иесіз қалдырмаймын» деп, ауылда қалып қояды. Содан, Құдайдың басына салған ісіне көніп, екі-үш жылдай жападан жалғыз күнелтеді. Көрші-көлемнің кемпірлері жас қызға жаны ашып, қасына кезекпен қонып жүреді. Ауыл адамдары жетім қызға киім-кешекпен, азық-түлікпен қарасып қамқорлайды. Сөйтіп жүргенде, бір жақын жеңгесі өзі секілді жалқы жігітпен таныстырып, жастай күйеуге шығады, бірақ талайына тажал-соғыс тап келген Нағима тағы жалғыз қалады. Жағуға отын, жеуге тамақ жоқ, қарасыз үйде күңіреніп отырғанда күйеуінен қара қағаз алады. «Өлгеннің соңынан өлмек жоқ-ты» жақсы білетін жас жесір күн көру үшін талап іздеп, ауылдан жұмыс табу қиын болған соң, өндірісі бар жерге біржола кетуге бел буады. Сөйтіп, еті тірі келіншек разведкі жұртына қосылған екен.
* * *
Шәйнекті оттан алып жатып, терезеден кеңсе жаққа көзі түсіп кеткен Рәш есік алдына үймелеген қара-құраны көріп шайын шала ішті. Мереке тұсы болмаса, әйтпесе жоғарыдан уәкіл келіп жатпаса Разведка тұрғындары кеңсе маңына көп топырласа бермейтін. «Таң атпай бұл не болды екен?» Күн – бейсенбі. Амалға жеті-сегіз күндей бар. Не де болса, бұның тегін жиылыс емес екенін түсінген келіншек қызын бесікке таңып, үстін түйежүн көрпемен қымтап үйден шықты. Бір жақсысы, кішкентай тынымды. Ұйықтаса, түске дейін тұяқ серіппестен жатады. Жиынның жайын білмек болып, есікті сыртынан таспен бекітіп, конторға қарай аяңдай берді. Аздап маңдайдан жел бар екен, жаңа ғана шай ішіп, жылы жерден жіпсіп шыққан Рәштің тұла бойы қалтырап қоя берді. Бұрнағы күні үсті-үстіне жауған қардың ызғары сынбаған. Жалаң көйлектің сыртынан бешпетін кие салып, үйден шыққанша топ қарасы молая түсіпті. Әр жерден екеу-үшеуден жиылғандарға қосылып жатқандар аяғы басылар емес. Жітірек басып, кеңсе алдына жиналған жұрт қарасына қосылғанда шеткерілеу тұрған біреудің қасындағы кісіге:
– Кеше кешке қайтыпты, – деп күбір еткенін құлағы шалып қалды.
«Сырқостанып жатыр деп еді. Жаманат жата ма?» Рәш ілгері жүрді. Құрастырмалы қарағай кеңсенің алды қарақұрым. Көпшіліктің назары үстел басындағы кісілерге ауған. Әйелдердің ішінен жауырны күржиген, ірі тұлғалы Әлфияны байқап қасына жақындады. Үстіне қызыл браңсоз мата жапқан ұзыншақ үстелге таяу тұрған Жәнияны көрді. Әлфиядан мән-жайды білмек болып, бетіне қарап еді, ол да соны күткендей аңырай ұмтылды. Әй-шай жоқ құшақтай алған құрдасы:
– Әкемізден айырылып қалдық қой, Рәш-ау… деп боздай жөнелді. Тұрғандардың қабағы тегіс қату. Әйелдер жағы орамал ұшымен көз жасын сүртіп, біреуі бырсылдап, біреуі қорсылдап жылап тұр. Әлфияның құрбысын бас салып, дауыс шығара көріскенін ешкім ерсі көрмейтіндей. Қайта қайғысын ішке жұтып, пұшайман болып тұрғанша айғай салып шер тарқатқанды дұрыс дей ме екен, әр жерде бүйірін таянып, бір-бірінің басын сүйегендер уһі, аһы десіп, Әлфияға қосыла кетуге әзір тұр. Тек жиынды бастап тұрған мінбердегі басшылардан аздап қаймығатындай.
Өзінің дауыс еткені сөкет көрінбегенін сезген Әлфия:
– Енді қайтеміз, халқым-ау, жұртым-ау? – деп барқырап қоя берді.
Көп ішінен Ғабдол дауыс көтеріп:
– Бүгін Совет халқы үшін қаралы күн! Бекем болайық, жолдастар! Өмірдің заңы солай. Ажалға ешкім ара тұра алмайды. Иосиф Виссарионовичтің қазасы бәрімізге ортақ қайғы! Халықтың қабырғасын қайыстырып кеткен бұл орны толмас қаза қайсымызға батпай тұр? Бірақ қолдан келер шара жоқ, – деп көпті көзімен бір шолып өтті.
– «Жүк ауырын нар көтереді» дейді дана халқымыз. Халық деген қатепті қара нар емес пе? Арқасына батқан ауыр қайғыны көп болып, топ болып көтереді де, қайтеді! Біле білсек, бұл бәріміздің басымызға түскен ауыр сын! Кеңес халқы кешегі неміс фашистерін жеңген қаһарман халық! Үкімет бар, Партия бар! Белімізді буып, басымызды тік ұстайық! Басқа түскен ауырлықты бөлісе білейік! – деп жиналғандардың еңсесін көтере сөйледі.
Көсемнің өлімі ешкімді бейжай қалдырған жоқ. Үш-төрт күн бойы аза тұтқан жұрт Разведка кеңсесінің жанындағы радио-бағаннан қаралы хабарды тыңдап, қарына қара шүберек байлаған коммунистер кезегімен ауысып күзетте тұрды. Төрт күннен соң экспедиция тұрғындары тағы жиналып, тікесінен тік тұрған жұрт кеңсе жанындағы ұзын бағанға қағылған қалпақша-радиоға құлақ салды. Саңқылдаған сабырлы дауыс анадайдан анық естіліп тұр.
Аз ғана Разведка жұрты бүкіл Одақ халқымен бірге радиодан естіліп тұрған азалы күйдің ырғағымен Кремльде өтіп жатқан көсемнің жерлеу рәсіміне сырттай қатысты. Баған басындағы қалпақша радиодан бірнеше дүркін атылған оқ даусы естілді. Кенет диктор даусы: «Жолдастар, міне, Совет халқы тағы да қажымас қайрат көрсетіп, ұлы көсемін, Иосиф Виссарионович Сталин жолдасты соңғы сапарға жөнелтіп жатыр» Бүкіл Кеңестер Одағындағы зауыт-фабрик, пойыз тоқтап, қаралы үнсіздік жарияланды», – деп саңқ еткенде:
– Біз де, барлаушы қауым, қиын кезеңде халықты тұйықтан алып шыққан адал коммунист, ұлы көсемімізбен қоштасайық! – деп Ғабдол басынан қара елтірі құлақшынын жұлып алды. Жұрттың бәрі жалмажан бас киімдерін қолдарына алып, бір мезет демдерін ішіне тартып, сілтідей тына қалды. Бес минуттық үнсіздіктен соң, үлкендердің бірі Ғабдолға қарап:
– Марқұмды қайда жерлеп жатыр? – деп еді.
– Қызыл алаңға, Мавзолейге. Ленин жолдастың қасына, – деді.
– Е, дұрыс болған екен, ол екеуін бір-бірінен бөлуге болмайды ғой…
– Орны сол ғой! – дескен дауыстар әр тұстан естіліп қалды.
Әлфияның омырауы алқа-салқа, өзі сары адамның алқымы шымыр аяздан шоқтай қып-қызыл болып, сұрғылт көздерінің жиегі қызарып, ісініпті. Түбі жуан, ұшы жалпақ жұдырықтай тұмсығының желбезегі жайылып, етегі делдиіп кеткен. Тамағының астынан орай тартқан ала шарқаты желкесіне ысырылып, жауырын тұсында жалпылдап жүр. Елден бөлек барылдап жылап, әркімге бір жабысып әкесі өлгеннен кем болып тұрған жоқ.
Әке демекші, Рәш әкесінің өлігін көзбен көрмегесін жоқ болдыға қимайтын. Хабарсыз кеткеніне көп болған, бірақ анасы байғұс әлі күдер үзер емес, киімдерін сандықтың түбіне салып сақтаумен жүр. Соғыстың біткеніне биыл аттай сегіз жыл. Не жұртпен бірдей қарақағазы қолға тимеді, не «Пәлен жерде жүр екен» деген хабар-ошары шықпады. Су түбіне шым батқан тастай зым-зия. Кейбіреулер «Дұшпанның қолына түсіп, соларға беріліп, пенде болды-ау» дегенді емеурінмен сездіріп қояды, бірақ оның анық дерегі жоқ. Тек бір дүдәмал болжам, тиянақсыз топшылау. Дүниеде белгісіздіктен жаман зат жоқ екен. Рәштің өз басы әкесін дұшпанға пенде болды дегенге сенбейді. Өлсе өлген шығар, бірақ ондай өжет жанның жан сақтау үшін жауға берілуі неғайбыл. Жәния кейде ауылдағы аздап тәуіпшілігі бар қара кемпірге құмалақ салдырып көрсе, ол: «Шалың тірі, бір жерде жүр, бірақ әзір ел жаққа жол түсіп тұрған жоқ. Бас-аяғын тұйықтап, бүркеніп алып бір жерде жатқан адам ғой», – дейтін құсайды. Оны естіп келіп, шешесі айран-асыр. Әр немеге бір жорып, ақыры: «Тірі болса, түбі бір келер!» – деп балаларын дәмелендіріп қоятын.
Қайран, әке! Қай жерде қалды екен сүйегің? Тірі жүрсең, не күйде екенсің? Әй, қайдам… Тірі болса, бір хабары болмас па еді?! Рәш өз ойымен өзі болып, қаралы жиынға қатысқандар арасында қан жылап, қайғы жұтып тұр еді. Әке дегенде бұның көз алдына суретін газеттен бір-екі рет көрген мұртты көсем емес, әлі күнге өлі-тірісі белгісіз туған әкесі елестеді. Өзінің қазіргі халін әкесі тірі Әлфия түсінбесін білді, білсе де, көптен иімеген көктей көз жасын көлдетіп, әлі ебіл-себіл болып тұрған құрдасын құшақтай алып еді, ол да жабыса кетті. Құрдасының кең құшағына кіріп, Рәш дыбыссыз, ағыл-тегіл, ақтарыла жылады. Көкірегіне шер болып қатқан перзенттік сағынышы кеудесіне сыймай, өкпесін қыса беретін еді, бүгін содан арылудың сәті туғанын түсінді. Бұларға ешкім тоқтау айтпады. Көптен ала бөле барлаушы ауылдан көсемді азалаған осы екеуі болды.
* * *
Қоянбай үйінің ұрысы арылмайтын. Қашан көрсең, кемпірімен қызыл кеңірдек болып айтысып, ірә болмаса қолдасып төбелесіп жатқаны. Жастары жер ортасына жетіп қалған ерлі-зайыптылардың айқай-шуы көршілерін мезі қылатын. Ешкіммен араласпайтын әйелі Қоянбайды отырса опақ, тұрса сопақ қылып, балаша жұмсап үйренген. Екеуінің дастархан басында шүйіркелесіп шай ішіп отырғанын ешкім көрмепті. Анда-санда есіктен сығалаған көрші-көлем кемпірдің төр жақта жалғыз құс жастықта ақбөкес болып, шалдың киімшең, күртесін басына жастап, бұралқы иттей бүктүсіп босағада жатқанын көрер еді. Сонымен бітпейтін дау-шардан көз ашпайтын көршілер амалдап күн өткізіп жатқан.
Әбуғалидың қалтиып өсіп қалған қызына кейде Рәш қарайлап қалса, кей-кезде бұның қызына Бөпеш көз болушы еді, бірақ көбіне үш үйдің баласын бағатын бойжеткен сіңлісі – Күміс. Күмістің балажандылығы сондай, сүтке тойған қозыдай томпиған балдырғандарды мәз қылып, кешке дейін ойнатудан жалықпайтын. Айсұлу қолы қалт еткенде Күмісті қасына отырғызып, іске байлайды. Іске икемі бар бойжеткен бармағы майысып, көйлектің етегін тепшу, жеңін қондыруға төселіп қалған.
Бір күні Бөпеш оны шешесінен бір күнге бұйымшылап сұрады. «Апа, Күміс біздің үйде отыра тұрсыншы. Мен Құлсарыға жүретін көлікпен керек-жарақ алуға барайын деп едім. Қызым аздап қызулап жатыр еді, сосын қызылша ма деп үйден шығарғым келмей тұр. Құлсарыға күнде-күнде мәшине бола бере ме? Рәшпен бірге барып қайтсам ба деп едім», – деп өтініш айтты Бөпеш. Жәния бұйығы, жуас келіншектің көңілін жыққысы келмей: «Барса-барсын» деген.
Құлсарыға базарлап кеткен Бөпеш пен Рәш түн ортасында оралған. Күміс жұмыстан келген Әбуғалидың қолына баласын тапсырып, үйіне қайтқан. Қызын жұбата алмай әбден титықтаған нән сары жігіт қып-қызыл болып, тоқпақтай жұдырығын даярлап: «Қап, сені ме, осыдан үйге бір келерсің, бәлем» деп тісін қайрап отырған. Кешіккен сайын терісіне сыймай тырсылдап ашу қысқан үй иесі буыншақ-түйіншегін арқалап есіктен кіре берген кішкентай, қара торы келіншектің аузын ашуға мұрша берместен желкесінен алып, түйгіштей берді. Содан Бөпеш ісіп-кеуіп, ертесіне шайға тұра алмай қалды. Түнімен ұйқысы қанбай, оның үстіне таңертең нәр сызбай кеткен отағасы кешке вахтыдан келісімен әйеліне қайта шүйліккен.
Итке ас құя шыққан Рәш шарылдаған Бөпештің даусын естіп, шыдай алмай ұрыстың үстіне кіріп барды. «Сен қатын кетсең өз жөніңмен кетпей біреудің әйелін ертіп нең бар?» – деп Әбуғали араша түспек болған Рәшқа тап берді. Істің мән-жайына қанған Рәш: «Әй, Әбуғали, саған не болған? Қоянбайдың үйімен қос болып көрген өнегең бе? Жазығы жоқ Бөпешті неге ұрасың? Бетіңе жел болып тимейтін байғұстың жуастығын пайдаланып, басынғаның ба бұл? Сенің әйеліңді жүрсең де жүр, жүрмесең де жүр деп ертіп кеткен ештеңем жоқ. Қатын болғасын керек-жарағын қарап өзі барған-дағы. Екеуміз үй жолдас болып бірге барып қайттық. Онда тұрған не бар? – деп біраз кейістік білдіріп, әрі аш, әрі ашулы Әбуғалиды сабасына түсірген. Күйеуінің Бөпешке артқан бар кінәсы: «Менен ұлықсат алмай жолға неге шығады? Қатынды басына жіберсең, бейбастақ болады» деген секілді еркектің өзімшіл уәжі.
Рәш ерлі-зайыптыларды татуластырып, бітуажаға келген үйдің дастарханынан бір-екі шыны аяқ шай ішіп, аяқ астынан өрбіген дауды бітіріп қайтқан. Жазықсыз сөз естіген Рәш «Әбуғалиды бұндай көрмекші емес едім» деп, Мерғалиға шағынғанда ол: «Тілеп алған бөгелек, өзіңе де со керек, – деп әжуалап күліп алып: «Сен жұрттың бәрін мендей деп жүрмісің? Көрдің ғой әне, мына тұрған Құлсарыға айтпай кеттің деп Әбуғалилар әйелін сабап жатыр. Мен болсам қабағымды шытуды білмедім, дегенмен, кеңмін ғой», – деп сөзінің соңын қалжыңға айналдырған.
Ойнаса да ойындағысын айтқан Мерғалидың сөзі рас. Рәш «Құлсарыға кетіп бара жатырмын» деп күйеуіне хабарласқан жоқ, жүріп бара жатқан көлікке мініп жүре берді. Күйеуінің өзіне сенетінін біледі. Бір уыс болып маңдайы тырысып, мазасыздана берген Бөпештің жол бойы уайым жеп, артына алаңдай бергенін байқағасын: «Балаңның қасына Күмісті қалдырдық. Ол Әбуғали келгенше қарайды ғой, несіне уайымдайсың?» деп оның қыпылықтауын түсіне алмап еді, бақса, жұрттың еркегі өз күйеуіндей емес екен. Әйелі көзден таса болса, жаманға жорып, арамдық ойлайтындар болады екен. Ашу үстінде боқтық сөз айтпайтын күйеуі, бірге тұрғалы басынан бір тал шашын түсіріп көрмепті. Оның аржайы мінезін жақсы көретін Айсұлудың неліктен: «Қайным аузын ашса жүрегі көрінетін ақкөкірек адам ғой, оның қасында біздің Ыбырайымдар томырық» дейтінін жаңа ұққандай.
«Жақын әулиенің қадірі жоқ» демекші, Рәш өзінің Мерғалиды жете бағалай алмай жүргенін осы оқиғадан соң түсінгендей болды. Оның қадірін өзінен гөрі Оңғар мен Күміс жақсы біледі, шешесі екібастан Мерғали десе ішкен асын жерге қояды. Бәрін ойша сараптап алған келіншек маңдайына осындай жігіттің бұйырғанына іштей тәуба деуге мәжбүр болды. Өйтпегенде ше, өзі көріп жүргендердің арасында күйеуінен таяқ жемейтіні кемде-кем. Бәрін былай қойғанда, Құдайдай көріп жүрген қайнағасының өзі пендешілік қылып, анда-санда әйелінің көзін көгертіп қояды.
Ұрайын деген адамға сылтау көп: уақытымен тамағы дайын тұрмаса, көйлегі жуылмаса, кісі көзінше бетіне қарсы келсе – жұдырығы даяр. Үндемейтін адамның зілі ішінде бола ма екен, көп сөйлемейтін Ыбырайымның дауыс көтермегенмен, ептеп қол жұмсайтын әдеті бар болып шықты. Ал аңқылдаған, ақкөңіл Мерғалидың қызбалығы болғанмен ашуы да тез, қайтуы одан да жылдам. «Жақсы адамның ашуы шайы орамал кепкенше» демекші, қапелімде біреу-міреумен шартпа-шұрт болып қалса, қайта айналып келгенше әлгі адаммен араларында дым болмағандай қауқылдасып отырады. Жетімдік көріп өскендікі ме, кешірімшіл, бауырмал. Ожарлау Оңғар мойнына атша мініп алғанда да үндемейді. Ыбырайым екеуінің татулығына кісі қызыққандай. Оның Жұмашын өз қызынан кем көрмейтіні өз алдына, жеңгесінің істен қолы босамайтынын білгендіктен, отынын ұсату, шай-шекерін, бір қалаш нанын бөлісуді белқаста өзіне борыш санайтын секілді. Күнара бір соғып тұруды әдетке айналдырған.
Міне, Мерғали жертөлеге жақындағанда Айсұлудың сызылған даусын естіді.
– Күміс-әй, мә қи. Отыз да бес сәнті, тігісін қос бір сәнтіден, сонда отыз жеті қылып қи. Бір сәнті кем не артық қылма. Тошны болсын! Сен қыз мол қолсың. Иһә-әһ-әй. Сыңқ еткен Айсұлудың күлкісі естілді. Күмістің қолындағы өткір қайшының жүзі қырш-қырш күйсейді.
– Өлшеп қидың ба? Енді тепши ғой. Тек үбіссе болды. Әкел, енді маған бер, қиюы қашпай тұрғанда мәшінге салып тастайын. Қоқыр-соқырдың арасынан тұрып, тәлтиіп белін жазған келіншек терезе алдында тұрған аяқтымәшінге отыра қалысымен ісмәшіннің зырылдаған бір сарынды даусы құлаққа келді.
Неміс шеберінің қолынан шыққан асыл бұйым татаусыз жүрісінен жаңылмайтын бір су жорға.
Өстіп отырғанда терезе алдынан қараң еткен Мерғалиды көріп:
– Мә-ә, түс болыпты ғой, төрежан келе жатыр, – деді ісмер әйел.
Есіктен арсалаңдап кіріп келе жатып қайнысы Айсұлудан:
– Жеңеше, шайың бар ма? – деп сұрады.
– Бар шығар? Жаратылысында салмақты Айсұлу қимылдамастан қасындағы қызға қарады. Күміс орнынан ұшып тұрып, плитаның түбіндегі шайсандықтың қақпағын ашып жіберіп:
– Бар екен, – деді жездесіне қарап күлімсіреп.
– Онда шәйнек қойып жібер, Күмісжан.
Күміс дастархан жайғанда Мерғали қолтығына қысып келген жарты қалаш нанын, шақпақ шекерін соның үстіне тастай салды. Шайдың жұпар исі бұрқырап үйдің ішін алып кеткенде, дастарханның шетіне жақындаған Айсұлу:
– Төрежан, Рәш үйде ме еді? – деді.
– Күнде-күнде Рәштің шайын іше берем бе? Бірауық, сенің шайыңды ішейін деп, үйге бұрылмай тіке осында келдім. Әрі өз үйімнен бір табан да болса жұмысыма жақын ғой, – деп күлді Мерғали.
– Ибәй-ау, іше бер. Шайды, нанды әкелген өзің. Енді қайнаған суды ішіп кетпесең бола ма?
Шай үстінде көбіне Мерғали сөйлеп, қалған екеуі күлумен болды.
– Мен бір жұмбақ айтайын, шешіп көрің. «Қара түйем кетеген, жүрген ізін бітеген» – бұл не?
Екеуі ойланып қалды. Ақыры Күмістің шыдамы сыр берді.
– Сенің де таппайтының жоқ екен осы. Жауабын айтшы, адамның діңкесін құртпай.
– Қой, ойлан! Күнде көріп отырған затың ғой.
– Күнде көріп отырған деймісің?
Күміс айнала қаранып, таба алмағасын, жездесіне еркелей сөйлеп, өкпесін білдіріп алды.
– Түу, сен де… Адамды әр немеге алаңдатып, шайымызды ішкізбейсің.
– Шынымен таппағандарың ба? Ойпырмай, күнде ұстап жүріп. Мерғали Күмістің шыдамының шегіне жете түсті.
– Біз жеңілдік, өзің айтшы енді, – деп әншейінде сабырлы Айсұлу да шарасыздық танытты.
– Өздеріңде тіпті сауа жоқ екен ғой. Іс мәшін емес пе? – деп балдызы мен жеңгесіне қарап ыржия бас шайқады.
– Иба-а-ай, іс мәшін ғой, иә.
– Қасқа, солай екен-ау?
Сағатына қарап кетуге ыңғайланған Мерғали:
– Ойбу, «Әңгіме – бұзау емізер, бұзау – таяқ жегізер» – деген. Уақыт болып қалыпты ғой. Орнынан тұрып, есікке беттеді. – Күміс терлеп отырған шығар тезірек шығайын!..
Анада Күміс пен Айсұлу шәйнекті орталай бергенде Мерғалидың төбесі көрінген. Сонда әбден бабына келіп отырған Күмістің: «Өзіміз терлеп шай ішіп отырғанда қайдан келе қалдың? Жылдам жапшы есікті!» – дегені бар-ды. Қонақүрікпес, қара торы қызда шешесінің дүңк етпе, дөйістеу мінез жоқ емес-ті.
«Е, терлеп отырсаңдар жабайын», – деп есікті тез қаусыра қойған Мерғалиға: «Манадан саған қарайлап шай ішпей отыр едік. Мезгілін өткізіп алып, Күмістің шекесі тырысып отыр. Тез жап есікті, Төрежан», – деп күлді Айсұлу.
«Ә, мені күтем деп шайдың мезгілін өткізіп алып отыр екенсіңдер ғой. Біздің балдыз шайқор. Мезгілімен шай ішпесе, басы ауырады», – деп күлген Мерғали.
Есіктен шығып бара жатып соны еске салып бара жатқаны еді.
* * *
Нағима күйеуінің жүзін бергесін барлаушыларға қайта қосылды. Қарайласатын жақын-жуық, жанашыры жоқ, жесір келіншек үйренген ортасына бірден тастай батып, судай сіңіп жүре берді. Қайтадан бұрынғы орнына жұмысқа тұрып алды, жеке пәтерге кірді. Разведкі ауыл жабылып күйеуінің жылын өткізіп берді, бірақ көп ұзамай Нағиманың бойынан бұрын байқалмаған бөтен қылық білініп, құлаққа жат әңгіме ауылға жайылып кетті. «Ыбыраш Нағимаға баратын құсайды!»
Ыбырайымды көргенде пісіп-толып тұрған нәпсі желігі жесір келіншекті жынша буып, көмірдей қап-қара көздерін шоқтай жайнатып жіберетін. Жиырманың жетеуіне шығып тұрған Нағиманың кімге соқтығарын білмей, ойнақ салған балықтай шиыршық атып, бойын кернеген қуат көзіндей бұла-бұзық сезімге бұғау сала алмай бұлқынып, буырқанып жүрген кезі болатын. Соны әлдебір жануарлық түйсікпен жер түбінен сезе қоятын еркек біткеннің оған сүйкенбей өтетіні аз еді. Табиғатында бар тәкаппарлықпен соның бірде-бірін маңына жолатпай, алдына келгенді тістеп, артына келгенді теуіп, асаулық танытудан танбайтын келіншек тек Ыбырайымның төбесі көрінгенде ғана көзінен ұшқын ата жайнап шыға келетін. Көр соқыр кісі болмаса, бұны байқамау мүмкін емес еді. Әрине, Ыбырайым да сезді. Көзге көрініп тұрған жан сезімінің ұшқын атқан қуатын қалай сезбесін? Әттең, бұл күнде шідерлі аттай. Ұшырасқан сайын бүкіл жан дүниесін жеті мүшесімен бірге балқытып, баурап алатын жесір келіншектің нұрлы шуағына малынып соңынан ере беруге, табалдырықтан аттасымен екі балағына жабыса кететін балауса күшіктей қос перзенті аяғына тұсау. Оларды қайтпек? Нағиманың етегінен ұстаса, ортан қолдай отау болып шыға келерін біледі, бірақ екі бірдей бейкүнә сәбиді қалай тірі жетім атандырмақ? Осыны ойлағанда жүрегі паршаланып, бауыры бордай езіліп, жанын қоярға жер таппады, бірақ қай затқа да Құдайдың өзі себепші болады-ау?! Жас немелерге тигізген жәрдемі ме екен, жаздың күнгі аз ғана сәттік жайдың оты Ыбырайым мен Нағиманың арасындағы тұтанып кете алмай тұрған сезім-талшығына шоқ тастап жіберген. Сол күнгі ауысымға Ыбырайым науқастанып қалған Қоянбайдың орнына Нағимамен бірге шығып еді.
Маусымның мақпал түні. Мотор зыңылынан аулақтау жерге шығып, екеуі әрнені сөз етіп жайбарақат отырған. Түнгі аспанда түйдектелген бұлт бар, ара-тұра аулақтан найзағай даусы естіледі. Бір кезде жыланның ысылындай суылдаған жел шықты. Кенет аспан аясын жарқырата шатыр-шұтыр етіп жалт ойнап, жер-дүниені жаңғырықтыра күркіреген көктен жарқ-жұрқ ете қалған жай айнасы жер бетін оңды-солды шола бастады. Ымырт түсе қапырықтанып, сілтідей тұнған тып-тымық даланы нөсер исі кернеп, көп ұзамай Рахман нұрындай алғашқы тамшылар тысырлай төге жөнелді. Іле көптен ылғал тамбай қақсып жатқан маңайды дымқыл топырақ исі алып кетті.
Оқыстан зеңбірек атылғандай аспанды қақ айыра гүрс ете қалған зор дауыстан шошына шыңғырып жіберген келіншек жанындағы жігіттің құшағына қойып кетті. Найзағай үсті-үстіне шатырлап, жоғарыдан жарқ-жұрқ етіп, алтын жебесімен қараңғылықты қақырата тілгілеген жай оғы оқтын-оқтын жерге атылып жатты. Апай төске ақ маңдайын басып, Ыбырайымды аш белінен айқара құшақтай алған Нағима айырылар емес. Қарулы жігіттің қызулы құшағында қорғасындай балқып бара жатқан жас келіншек сорғалаған жаңбырға арқа тосып, сілейіп қалған. Суға малшынған шыт көйлектің астынан бұлтиған омырауын бұлқынта тепсінген асау жүрек аттай тулап, дүрс-дүрс соғады. Көк жүзіндегі отты майдан жесір келіншектің жүрегінде қабат жүріп жатқандай жан сезімі алай-дүлей.
Ынтық жүректерді Тәңірдің өзі табыстырғандай, Ыбырайым қос қолымен қызулы келіншектің мойнынан орай, басын көкірегіне қыса берді. Аяқ астынан болған табиғат құбылысы жалынды құшақтарды көпке дейін жаздырмады. Екеуі де іштей төбеден төпелей құйған жаңбыр толастамай, дәл осылай айқасқан күйі айырылыспай отыра беруді тілейтін секілді. Тас қараңғыда жарқылдаған жай отының жарығы жаңбыр жуған жүздеріне айна сынықтарынша шағылып, малмандай болғанына қарамастан қоладан құйған ескерткіштей тұтас бір денеге айналып қатып қалған. Тек қартаң бұрғышының: «Әй, қайдасыңдар, моторды өшіріңдер!» – деген зілді дауысы шыққанда барып, сасқалақтап орындарынан тұрған.
Мерғали досының екі оттың ортасына түсіп, жаны қиналып жүргенін түсінді. Араға түспейін-ақ деп еді! Әттең, не керек, жақсы көретін жеңгесінің сөзін жерге тастай алмады. Ыбырайымның үйінде шай ішіп отырған Мерғали Айсұлудың қабағындағы кірбіңді байқағанмен дым білмеген болып, бір-екі шыны аяқтан соң сыртқа ыңғайлана бергені сол еді, ол көзінің қиығымен бағып отыр екен. «Анаған ақылыңды айтпайсың ба? Дұшпан емессің ғой!» – деді бірден сөздің тоқ етеріне көшіп. Осы сөзді бір күні еститінін біліп жүр еді, ақыры естіп тынды.
Жалпы Айсұлу жалпылдап көп сөйлемейтін, сөйлесе дөп сөйлейтіндер қатарынан еді. Бұл жолы да аңдаусызда төбеңнен тоқпақпен ұрғандай қылып дүңк еткізді. Қапелімде аузына жөнді сөз түспей абдырап, бітікене үнсіздіктен соң: «Ай, жеңеше-ай, буынсыз жерге пышақ ұрдың-ау!» – болды қайнысының бар айтқаны.
Содан кейін не де болса айтуға оқталды, бірақ қатын өсекке еріп, жандай досын жазықсыз қаралауға батпады. Ұрлық қылатыны рас болса, «ұрыны» ұрлық үстінде ұстауға тиіс. Ұстау қиын бола қоймас, үйі Нағиманікімен іргелес. Сол оймен кешке қарай сыртқа төсек салдырып еді, түннің бір уағына дейін ұйқысы келмеді. Ауық-ауық Нағиманың үйі жаққа қарап қояды. Жарық сөнген. Жұрттың бәрі ұйқы құшағына құлаған болуы керек, ошаң еткен жан көрінбейді. Ала бұлттың арасынан анда-санда бір жарқ етіп, көк жүзінде күміс теңгедей болып баяу сырғып бара жатқан ай сәулесіне әйнегі шағылысып, ішіне жер-жиһанның бар құпиясын жиып алып, тігісін білдірмей жатқан жұмбақ жымдай жалғыз терезе тұр.
«Ыбырайымның бұнысы несі, бірталай жасқа келгенде?» деп қояды өзі ғашық болмаған жандай-ақ. «Ойбай-ау, бірталайға келгендең не, бар болғаны отыз үште емес пе?» дейді екінші бір ойы алдыңғысын жазғыра кимелеп. Иә, отыздың үшеуінде! Нағыз қыннан суырған жалаң қылыштай жарқылдап тұрған шағы ғой! Белқаста бір-бірі үшін жаратылғандай екеуінің де әдемісі-ай! Құдайым анандай ажар берсе, жалыны бетті шарпитын жүрек берсе, ғашық болмай көр! Баяғы Қыз Жібек пен Төлегендер ғой, ғашықтық зарын тартып, арманда өтті. Олардікі оғаш болса, жыршылар өлеңге қосар ма еді?! «Батырлық, байлық кімде жоқ, ғашықтық жөні бір басқа…» Өй, қасқаң! Сөз тапқышын қарашы. Батырлық пен байлық кез-келген жұмыр басты пендеңе біте беретін бақ, бірақ ғашықтық кім-көрінгенге берілмейді дегені ме екен сонда? Әркімнің маңдайына жазыла бермейтін сол ғашықтық емес пе бұл!? Бұл жерде екі адамның жүрегі бірге соғуы керек. Ол үшін ғашықтар бір-бірін өлердей ұнатуы керек. Нағима мен Ыбыраштың бар кінәсы – бірін-бірі жақсы көруінде болып тұр. Адамды жақсы көру айып па екен? Әй, бірақ… Ыбыраш деген бала-шағасы бар адам емес пе? Осы жерге келгенде жеңгесі есіне түсіп, өзінен-өзі ұялып қалды. Қай ақылға салса да, ішкі түйсігі досын жақтай бергесін, не де болса, оңаша сөйлесіп, сыр тартып көрмек болды. Тұңғиық сырды ішіне бүккен тылсым терезеге тесілумен жатып ұйықтап кетіпті. Таңның атқанын ауыл шетінен аттандап әтеш шақырғанда біліп, санын бір соқты.
Ертесі күні тағы далаға жатты. Жаз орталап қалған уақ. Тамыздың тамылжыған түні. Шарасына тола шеңбірек атып, шарайнадай жарқыраған ай тас төбеден шақырайып төнді де тұрды. Айналадағы қыбырлаған жәндіктің бәрі күндізгідей өріп жүр. Солардың тіршілігін тамашалап, жалаң аяқ аула ішін қыдырыстап жүрген Мерғали бұл жолы көпке дейін ұйықтай алмады.
Кенет құлағына аяқ дыбысы шалынғандай болып, басын көтеріп еді, сүйекті, сұлу тұлғасынан, кербез жүрісінен жазбай таныды Ыбырайым екен. Әлі аяғы тегіс басылмаған ауылдан да, жер бетіне айнасын салып жоғарыдан бәрін бақылап тұрған аспандағы айдан да қымсынбастан алшаңдай басып келе жатыр. Бағыты көрші үй. Мерғали өзінің аңдыған адамын көргенмен, тосыннан дыбыс беруге ұялып, үнсіз отырып қалды. Бұның өзін торуылдап манадан ұйқысыз жатқанынан бейхабар Ыбырайым сол екі арада қасынан өтіп кетті. Дауыс шығаруға бекініп, «әу» деп аузын ашқанша, ішке кіріп үлгерді. Енді Ыбырайымның шығуын күтіп, темекісін қайта-қайта тұтатумен көз ілмеді. Не де болса, ойын ашық айтуға бекінгенмен күткен адамы шығып болмады.
Ай төбеден ауғасын төсегіне қисайған Мерғали шалқасынан түсіп, аспан әлеміне көз жіберді. Жыпырлаған жұлдыз жарығы жарқыраған ай нұрынан көмескі тартқандай сосаны. Адамзат баласы атам заманнан қараңғы түсісімен аспанды тамашалаумен келеді. Күндіз таусылмайтын күйбең тірлік мойын бұрғызбай ма, әлде түнгі аспанның әсері бөлек пе, әйтеуір Мерғалидың жаны жай тауып, бір сәт пенделік қамытынан босап шыққандай көк жүзін қиялмен шарлап кетті.
Әркімнің өз жұлдызы бар, ол адамның өзімен бірге туып, бірге сөнеді деп сенетін үлкендер аспаннан бір жұлдыз ағып түссе, «Жұлдызым жоғары!» деп ырым жасап жататын. Мұның мәнісі не екен? Оқымыстылар болса, жұлдыздар жер-дүние жаралғалы жарық шашып тұр деседі. Сонда жұлдызбен салыстырғанда адам ғұмыры кірпік қаққандай-ақ болғаны ма? Тіпті, оған да жетпес мүмкін? Ал қарапайым пенделердің өз түсінігінше, жұлдыздар дегенің Құдайдың адамзатқа арнайы жарық қылып, жағып қойған шырақтары. Шынында да осы пайымнан оңдысы жоқ секілді. Миың жетпейтін затқа бас қатырудың не керегі бар?
Жұлдыз аттары да қызық. Анау аспан төсіне төртеуі шаршылана шаншылып, үшеуі үшбұрыш құрай қадала қалған күміс шегелер – «Жетіқарақшы». Бұл жеті жұлдыз, аңыздың айтуынша, аспан әлемі патшасының таң алдында серуенге шығатын сұлу қызы «Шолпанды» ұрлауға шыққан жеті қарақшы көрінеді. Анау «Темірқазықты» айнала андағайлап тұрған баданадай қос сары жұлдыз – сол қарақшылардың қаңтарулы арғымақтары – «Ақбоз-Көкбоз»…
Тіпті, Ай мен Күннің өзі – бір замандарда апалы-сіңлілі арулар болған деседі. Сұлулық таластыру үстінде бірінің бетін бірі тырнап алып, өшпес тыртық салыпты. Ай бетіндегі дақ сол тыртықтың ізі екен. Апалы-сіңлілі сұлулар арасындағы өзара бақталастық мәңгілік араздық туғызып, бірін-бірі көрмейтін күйге жетіпті. Күн шықпай тұрып Айдың батып кетуі, Ай тумай тұрғанда күннің көзін жоғалтуы содан деседі, айтушылар.
Аспан әлемі қандай құпия болса, аңыздары сондай қызық. Арқадан аумайтын «Темірқазық» болса, жер жаралғалы түнгі жолаушының бағытынан жаңылдырмас бағдар-шамы. Көк күмбезінің күміспен сіркелеген деңмент белбеуіндей ұзыннан шұбақ созылып жатқан – «Құсжолы». Анау үйірден бөлініп үріккен қойдай болып тұрған алты жұлдыз – «Үркер».
«Апырау, Үркер туып қалғаны ма, бүгін өзі нешесі еді?» – деп, ойы көкті аралап кеткен Мерғали осы мезетте пәни тірліктің соқпағын қайта тапқандай болды. «Үркерлі айдың бәрі – қыс» деп шалдар бекер айтар ма, күздің жақындап қалғанының белгісі ғой бұл. Кеше түнде тоңазып қалып, бүгін түйе жүн көрпесін шығартқан. Күз келді дегенше, қыс түсті дей бер. Сөйтіп, бірін-бірі ауыстырумен қыс өтер – қыраулатып, бұрқасындатып, жаз шығар – жапырақ жайып, жанды жадыратып. Тағы да күз… Иә, күздің келмеген несі қалды? Ғұмыр шіркін де диірменнің тасындай дөңгелен-е-е-п өтіп бара-а-д…
Ертедегі кісілер көп жасап, сүйегі саудырап, жігі босап кеткен жағын жібекпен таңып отырады-мыс. Осы күнде ондай жай сирек. Шанда біреу болмаса, адам өмірі жүз жылдан аса бермейді. Жеме-жемге келгенде пенде пақыр Құдайдың берген жасын жасайды-дағы…
Ата-бабалар адам өмірін мүшелге бөліп, он екі жыл сайын бір айналып соғатын әркімнің өз мүшелі өмір жолында айқын белгі салып – ерекше есте қаларлық жаңалығымен келеді деп сенген. Бұл бір киелі нышан секілді. Өз басынан байқағаны, анасынан бір мүшелге толып тұрғанда айырылды, ал әкесі қырық тоғыз мүшелінде өмірден өткен…
«Қырық – қырдың басы» дегенде, бұрынғының шалдары қырық жасты адамның орта жасы деп есептесе керек. Мерғалидың ойынша, әр кісінің шығар тауының басы – қырық емес, қырық тоғыз мүшелі. Ал елуден соңғы өмір тау басынан домалаған тастай салдыр-гүлдір етіп ылдиға құлдилаумен көзді ашып-жұмғанша құлдырап өте шығатын секілді. Ал оған дейінгі уақыт – биікке көтерілген көліктей асықпай аяңдайтын болғандықтан өмір өтпестей, өлім жетпестей көрініп, жағаң – жайлау, қойның – қыстау болып, кісінің қайғы-мұңға көп берілмейтіні содан болса керек…
Ойды ой қуады деген рас-ау, Мерғали шеті шегі жоқ, шұбатылған ой құшағында жатыр. Тақырлап алғызған шашына әлі ақ түспеген, жазық маңдайының қыртысы қалың емес. Қақ маңдайдан кеңсірікке қарай тартылған көк тамыр білеулене адырайып тұр…
Бүгінде ойлап қараса, баяғы қан кешіп жүргенде өзі жап-жас бала екен ғой. Сол кезде бораған оқтың бірі жанды жерден тисе, бүйтіп жатпас па еді… Кім білген? Көретін жарығы болып тұр ғой… Одан бері міне, қанша жыл өтті?! Әлі де өзін кексе сезінбейді…
Таң алдындағы алаң-көбеңде тықыр естіліп, көрші үйдің есігі ашылды. Іштен шыққан Ыбырайымға Нағима ілесе шығып, айырылғысы келмеген сыңаймен екеуі есік алдында бітікене кідірді. Жігіт артына бұрылып, келіншек ішке қайта кіріп кеткенше көз айырмай қарап тұрды. Даяр тұрған Мерғали Ыбырайым жақындай бергенде бой жазып, таңғы ауамен сергіп жүрген болып, «Іһім» деп жорта жөткірінді.
– Өй, сен нәғып жүрсің таң атпай? – деп таңырқап қалды бұны қарсы алдымнан жолығар деп күтпеген досы.
– Өзің нәғып жүрсің?
Ыбырайым бұл жолы сөз таппай тосылды. Содан соң, аздап кідірістеп тұрып:
– Ті-теемекің бар ма? – деді даусы қожырай шығып.
Мерғали тіл қатпастан «Казбектің» бір шеті кетілген қорабын досының қолына ұстата берді. Екеуі ағаш шарбаққа қатар асылып тұрып асықпай темекі тұтатты. Ащы темекіні құшырлана сорып, аузы-мұрнынан көк түтінді будақ-будағымен шығара бастаған Ыбырайым жан-жағына зер сала тұрып, есік алдындағы сәкіге салынған төсекті көріп:
– Сен осы мені аңдып жүргеннен саумысың? – деді ренішін жасыра алмай тіксіне сөйлеп.
– Сау емеспін. Аңдып жатырмын. Кешеден бері қолға түсіре алмай жүр едім, ақыры тұтылдың. Елдің сөзіне сенбейтін едім, бүгін көзбен көрдім.
Ыбырайым досының сөзін аяқтатпай осы жерден шорт үзіп:
– Сен бұл араға кіріспе! – деп шалт бұрылып, кең адымдап үйіне қарай кете барды.
«Аййй, буынсыз жерге пышақ ұрғыздың-ау, жеңеше-ай…» деп, бармағын тістеп қала берді қайтып ауыз ашуға үлгермеген Мерғали.
Көзді ашып-жұмғанша күз де келген. Жұмыстан қайтқан Мерғали үйдің ық жағында оны-пұны сөз етіп шуақтап тұрған үш шалды көріп сәлем бермек болып, жандарына жақындағанда, анадайда мойны салбырап үйіне қарай кетіп бара жатқан Ыбырайымның сыртынан сүйсіне қарап тұрған Құрал:
– Па, шіркін, иық анау – шалқайған, төс анау – қайқайған… Баяғының күні болғанда Ыбырайымның екі әйелді екі қолтығына қысып жүретін нағыз дер шағы ғой. Қазақ: «Қатын – отын» демейтін бе еді? Үкіметтің дені сау еркекті қатыннан қысқаны ұят болды-ау, – деп самбырлай жөнелгенде, «Дұрыс айтасың» дегендей қасындағы өзі құралыптас Қиялбай мен Әбді бастарын шұлғып қоя берді.
– Аххах, нағашыеке, қатын деме, әйел де.
– Қайдан білейін, біздің қазақ алғанын қатын дейтін еді. Бойжеткен қыз болмаса, төменетектіні төрге шығармайтын еді. Қазір қатын – би, еркек – іи болған заман болды ғой өзі.
– Қайтесің енді, заман басқа, заң басқа…
– Қатынға товарыш деп праба беріп кеткен ана шоқша сақал ғой… деп, қолы қалт етсе жұдырықтай қызыл тұмсығымен жағаласа кететін Әбді делдиген танауының бір тесігін бас бармағымен жауып тұрып, таңқ еткізді.
– Ал жесірді жәутеңдетіп қойғаны қай праба? – деп көп сөйлемейтін Мәулен қызып кетіп, осы арада сөзге қосылды.
– Иә, десейші-ау, одан теңдік болмас. Ол теңдік емес – кемдік қой, – деді Құрал.
– Дұрыс айтасын, – деп қоштай кетті Қиялбай.
– Дұрысы дұрыс-ау, бірақ бізден кім ақыл сұрап жатыр?
– Сұрамаса келістіріп отыр ғой, қатынды қара жұмысқа салып… Со ма теңестіргені?!
– Ой, Құдай-ай, еркек пен қатын қайдан тең болсын?! Нашардың аты нашар-дағы – деп Әбді қолақпандай қотыраш тұмсығын қолымен умаштап тұрып, тағы бір қатты пысқырынып қалды.
– О баста еркекті саз балшықтан жасаған Құдай, қатынды сол еркектің қисық қабырғасынан жасапты. Бұрынғылардың «қабырғаммен кеңесейін» дейтіні содан қалыпты дейтін еді ғой баяғының молдалары.
– Қайдам, кітап ашқан қожа-молда білсе, біледі-дағы…
Мерғали үйіне қарай келе жатып: шынында да, бұрынғы заман болса, Айсұлу мен Нағима сыйыса да, сыйласа да алар еді-ау… деп ойлады.
Уақыт өтіп жатты. Өсек өрши берді, өздері біліп қояр болмады. Терісі мұнша кең болар ма, тырс етіп, Айсұлу да әйелдік танытпады. Екеуінің жүрісін: «Ауыл үй отырып бұнысы несі?» деп даттағандар да, «Енді қайтсін, жас қой?» деп жақтағандар да табылды. Сүйтіп жүргенде қыс түсті. Нағиманың бұл жүрісін ұнатпаған құрбылары араласуды азайтып, аралары суыса бастады. Ақыры жақсы көретін құрбысына батырып ақылын айтқан батымды адам Рәш болды.
Бір күні түсте аяз сорып, ағы ақ, қызылы қызыл болып алтайы түлкідей құлпырған Нағима кіріп келді. Үйде Айсұлу бар еді. Ажарлы болғанмен артынан сөз ерте бастаған құрбысының сәлемін солғындау алған Рәш түскі шайдың үстіне келсе де, бұрынғыша «Кел, отыр» демеді. Сабырлы Айсұлу қанша жаратпай отырғанмен, тіс жармастан қайта шығып кетудің ретін таппай, есік көзінде қипақтап қалған Нағимадан бұрынырақ қимылдап, болмашы бірдеңені сылтауратып шығып кетті. Бұрынғы тату құрбылар Айсұлу шығып кеткесін де, сүтке тиген күшіктей тымырайысып, бір-бірімен шүйіркелесіп кете алмады. Үй оңаша еді, бәрін естіп, біліп жүрсе де бұған дейін бір ретін келтіре алмай жүрген Рәш шешілудің сәті туғанын түсінді.
– Нағима, сені жақсы көретін едім. Бұның не? – деді келіншекке тура қарап.
Құрбысының өткір көздерінің қуатына төтеп бере алмаған келіншек тырс етпестен төмен қарап тұра берді.
– Айсұлу мен балдардың не жазығы бар? Көз жастарынан қорықпайсың ба? Ең болмаса, бейкүнә сәбилерді аясайшы…
Шындық шоғы жанын шырқыратқан күнәлі келіншек көздерінен от шаша бажаң ете қалды.
– Сонда мені аяйтын ешкім жоқ па? Менің көз жасымды кім көреді?
– Аяймыз. Аяғанда қайтейік? Адам аяп не келістіреді, қасқа-ау?! Онан да, Құдай аясын десейші!
– Сендер мені қайдан түсінейін деп едіңдер? Қойныңызда байларың, бауырыңызда балдарың жатса…
– Сонда қарғыс алып, ойнастан бала тумақсың ба?
– Туам, туам… деп өкіріп жіберген Нағима Рәштің алдына келіп жүресінен жығыла кетті. Рәш шыдай алмай бір басына айдай көрік біткенмен, маңдайына бармақтай бақ бұйырмаған қамкөңіл құрбысына қосыла жылады.
Жастай тағдыр тауқыметін тартып, талай теперішті көрген жесір келіншек әділ қазының алдына жүгінгендей жүрегін қысқан құсасын армансыз ақтарып ұзақ өксіді. Құрбысы солығын басқасын Рәш оның жас жуған бетін орамалмен сүртіп, басын құшақтап балаша жұбата отырып сөзін жалғады.
– Ақылсыз емес едің ғой, Нағимаш. Ұябұзар деген жақсы атақ емес және саған лайық ат емес. Өзің түсінесің ғой. Біреудің бақытына ортақтасқанша, өз бақытыңды тап! Неге түңілесің жас басыңмен? Табарсың әлі, торықпа!
Бұл жолы едәуір мұңайып, жасып қалған келіншек үндеген жоқ. Өзгелердей сыртынан сыпсыңдап, бетіне өтірік күлмей, ащы да болса ашығын айтқан құрбысының жүзіне қарай алмады.
* * *
Соғыс өртінің басылғанына он шақты жыл болған. Бейбіт еңбектің майданы қызып, мал басы мыңғырып өсіп, ел күйлене бастады. Өріске сыймаған қойды көрші аймақтарға сатып, Орскіге жыл сайын қырық-елу мыңдай қойды аяқтай айдап апарып етке тапсыру үрдіске айналды. Малды жая жүріп, асықпай айдаған сондай бір топ күзем айында Төңірекшыңның ойына жетіп еді.
– Маңғыстаудан Орскийге мал айдаған адамдар келіпті. Басшысы Алтыналы екен, – деген хабар айтты бірде Мерғали.
Алтыналының балалық шағы Жылойда өткен. Әкесі бұны он беске шыққанда атақты бай ағайыны Нұрбосынға қалашылыққа қосқан. Бай балаң жігіттің бойшаң, ірі тұлғасына сүйсініп: «Балаң нешеде?» – деп сұраған. «Он беске толды», – деді әкесі. «Тастап кет онда, қалашылыққа жарар».
Содан қалашылармен бірге Көкжар, Темір, Орынбор, Айдархан барып жүрді. Жүк артысады, күш-көліктерге қарайды. Сонда осы ұлы жолмен тұз бөрілерінше талай жортқан. Жол бойын торуылдаған тонаушыларға керуенді талатпай байдың базардан алған мүкәммалын ауылға жеткізу үлкен күш. Күш-қуаты толысқан шағында екі-үш жігітке әл бермеуші еді. Жас жолбарыстай серіппе-сіңірлі бозбаланың тегеурініне шыдас бере алмай талайлар тайсақтап кете беретін.
Одан бері көп уақыт өтті. Тегіс жерге иіргенде ортасы шұқырайып ойылып кететін көк ала жылқылы Нұрбосын жаңа өкіметтің құрығына ілігіп, кәмпескеге ұшырады. Шұрқыраған көп жылқыны ту талақай қылып алдына салып айдап әкеткен үкімет адамдары байдың өзін атып тастапты. Біреулердің: «Байдың қалашысы болған» деп көрсетуімен Алтыналы «Үкіметке сенімсіз адам» делініп айыпталып, біраз жыл түрменің дәм-тұзын татты. Әуелі Үйшікте, артынан Орынборда тұтқында жатты. Босап шыққасын туған жерге оралып, ел ішіндегі түрлі науқандық жұмыстарға белсене араласқан ол үкімет адамдарымен бірге ашаршылық пен жұттан босып Ауған, Иран аспақ болған ағайындарға ақыл айтып, адасқан көштің алдын орап, кері қайтарысты. Көп ұзамай зұлмат заман орнады. Ел ішін қайта қаңқу кеулеп, айдың-күннің аманында жалалы болып «халық жауы» атанғандар айдалып, атылып жатты. Алтыналы «халық жауы» деген жаламен ұсталып, сібірге айдалып кете барған. Содан соғыс басталды. Жауды жеңген Кеңестер елі соғыс меңдеткен ауыл шаруашылығын әлдендіріп, енді күш жия бастаған шақта ғана айдаудан босап келген Алтыналы білек сыбанып, шаруашылық жұмысына араласып кеткен еді.
Ертесіне түске таман бір топ адам сау ете түсті. Алдында кенеп бешпет киген ұзын кісі келеді. Жолаушылар екі бөлініп, төрт-бесеуі Ыбыраштікіне, бес-алтауы – Мерғалидікіне түсті. Бастап келген кісі: «Келін, қазан аспа, бір шай берсең болады», – деген. Рәш жарты домалақ пілді шайдың аузын бұзып, аққұманға төңкеріп жіберіп, жеті-сегіз қалампыр дәнін қосып шай демдеген. Қазандықтың алдына қып-қызыл шоқты жайнатып, шама-шарқынша жолаушылардың бабын жасауға тырысты. Мата дастарқанды молынан жайып, қызара піскен таба нан тастап, шайға тістейтін сары секерді төрт бес жерге үлкендеу кесеге салып қойды.
Алтыналы айтқыш адам екен, келгелі көп ішінен суырылып жалғыз өзі сөйлеп отыр.
– Оталған ормандай азаматтары сиреп қалған Отанды аяғына тік тұрғызуды ойлаған Стәлін соғыс басылысымен, жеңіспен оралған жауынгерлердің Одақтың түкпір-түкпірінде түрмеде жатқан туыстарын қоса босатып, олар соғыстан қайтқан бауырларымен бір дастарқанда бас қосқан. Ол есеңгіреп қалған елге көп көмек еді.
Жеңіспен ауылға оралған жауынгерлер мен олардың бостанға шыққан тума-туыстарының бірқатары малшы қауым қатарын толықтырып, қолдарына бірі шопан таяғын, енді бірі жылқышы құрығын ұстап еді. Соғыс жылдарында арбаға жегіліп, қойшының тақымында жүрген Адай жылқысының тұқымы қырық жетінші жылы қырға шығарылып, ен дала – еркіндікте бағыла бастады. Суық пен ыстыққа төзімді, күтім талғамайтын тұқымның жергілікті халық ұзақ жылдар бойы сұрыптап өсірген төлі жүйріктіктен алдына қара салмайтын. Соғыстан соң жеңіс мерекесін ерекше тойлауды үрдіске айналдырған Кеңес халқы атжарыс ұйымдастыра бастағанда сынға түскен адай сәйгүліктері ерекше көзге ілігіп, бәйгінің алдын бермейтін болды. Қандай қашықтыққа салса да, нағыз ұзаққа шабатын шын тұлпардың сойын танытумен жүрді. Елу екінші жылы Уәлінің басында өткен жеңіс тойында «Жауын сарықызыл ат» үш жүз алпыс шақырымды бір тәулікте шауып өтіп, бас жүлдені жеңіп алып еді. Сол жарыста адай тұқымды бес жүйрік бірден елге танылған, – деп тоқтады.
– Жарықтық баяғы Есболай торыалаяқтың тұқымы-дағы.
– Иә, соның тұқымы. Стәлін соғыстан соң мал шаруашылығының өркендеуіне үлкен мән беріп, озат шопандарды ынталандыруды көздеді. Жүз биеден жүз құлын алған жылқышыға он бес құлыннан сый бергізді. Біле-білсек, он бес құлын аз олжа емес. Тоқсан құлын алған адам он екі-он үш құлынға ие. Он екі құлын да аз емес, бір үйір жылқы-ау, баға алса. Сонымен, малдың басы дүркіреп өсті. Шіркін, жылқы даланың сәні ғой. Құйрық-жалы төгіліп, көздерін төңкеріп қарағаны қандай! Жылқыдай есті жануар жоқ шығар. Мына түрікпендер қатты қадірлеп, етін жемейді екен. «Таңертең тұр да атаңды көр, атаңды көр де атыңды көр» деп, оразасын ашпай тұрып, атасы мен атының жағдайын білетін құсайды ғой, шабаздар…
Бірді айтып, бірге кетеміз-ау, бұның бәрі партияның халыққа істеген жақсылығы! Бірқатарыңның көздерің көрген шығар, баяғы соғыс кезінде еңбеккүнге бір айға екі келі ұннан басқа үкіметтен жәрдем ала алмаған малшылар түйенің терісін үйтіп, құйқа қылып асып жеуге дейін барған жоқ па? Енді соның бәрі артта қалып, жаңағыдай көсемнің бел көтермесінің арқасында малшы біткен аз уақытта қоң жинап еді, әттең елу екі-елу үштің қысы елді қайта тұралатып кетті ғой. Қатты суық, мұз болып шөгіп жатқан түйенің терісі жерге жабысып, сыпырылып қалды. Ор қоянның қысынан басталған жұт қатарынан үш жылға ұласты. Жердің түгі қырқылып, тері сүйреткендей ақ тақырға айналды. «Жұт жеті ағайынды» демей ме, күйсіз малға ауру өш келеді екен ғой. Топалаң тиді, арам қатты, жамбасынан жатты, не керек, мал көп қырылды, бірақ бұлттан шыққан күндей оның бәрі ұмытылды ғой бүгінде, – деп ыдысын Рәшқа ұсынды.
– Мұртты көсемнен соң Кеңес үкіметін аз ғана мезгіл Маленков басқарғанын білесіңдер. Ол үкімет басында алты-жеті ай тұрса да, салықты азайтып, жеке шаруаның егін егіп, мал ұстауына кеңшілік етуімен халық арасында жақсы атқа ие болған басшы. Тұралап қалған ел бірер жылда қайта қоңданып қалып еді, бірақ елдің жайы енді түзеле бастағанда орнынан алынды. Билік өз қолына тиісімен Хрущев Маленковтың кеңшіліктерін жойып, шаңырақты бір сиыр, бес қой, бір жылқымен шектеп, бұқараның басы артық малын мәжбүрлеп үкіметке етке өткіздірді. Соны бір Сыр бойының ақыны: «Маленков берген байталды Хрущев келіп қайта алды» деп өлеңге қосыпты. Басшының басқан қадамы көптің көзінде болады. Халық сыншы ғой.
– Әй, құрдас, үй артында кісі бар деген, жайырақ сөйле, – деді жолаушының бірі.
– Немене, қараңғы үй көрмей жүрген жерім бе еді? Сөзімді бөлмей жайыңа отыр, – деп Алтыналы құрдасын тыйып тастады. – Бәле-жала тап осы төртеуіңнен келсе, онда сендерді серік қылып қасыма ертіп жүрген өз обалым өзіме! Содан бергі малдың басы өсіп, қайта түлей бастаған шақ осы ғой. Бүгінде Маңғыстаудың ойы-қыры төрт түліктің төліне толды. Жергілікті халық сиырдың сілекейінен жиреніп аздау ұстаса да, көзін жойған жоқ. Тұщықұдықтағы «Бірлікші» колхозында екі отар сиыр бар. Бір отардағы Зеңгі баба тұқымы жетпіс-сексен бастан кем емес. Осының бәрі – елдің ақ адал еңбегінің арқасы емей немене?!
Өздерің де білесіңдер, қоянның күзінде басталған жұттың соңы екі-үш жылға ұласып, шұбатылып елу төрттің қысына жетті. Көктем шыға Қарабұғаз тұстан күні-түні тынбай соққан жел теңіз жағасында кеуіп қалған күкірттің ұнтағын бері қарай боратып, Ұялының құмын жайлайтын малдың өрісін тұзды тозаңның «ақ қары» көміп тастады. Содан оны жеген жас төл қырыла бастады. Ел басына күн туса, сабылатын атқамінер азаматтар ғой. Қолда бар малды қырып алмау үшін дүрлігісті. Сонда жоғарыдан уәкіл келіп, ауыл азаматтарымен кеңес құрып, жайылымды сонау Аяққұмға дейін ұзартуды жөн деп тапты. Көбіне ұзын аяқты мал түйе мен жылқыны қолайлай беретін Маңғыстау елі сүйтіп, біраз жылдардан бері тусырап жатқан қыр үстіне қайта шығып, жайлай бастады.
Отызыншы жылдардан мал жайылмаған Үстірттегі құдықтардың көзі аршылып, Сам, Қарақұм, Алтықұлаш-Бөкен, Бұғабай, Қарнау, Есенқазақтың қара түлейі, Қарабауырға дейін бардық. Қасымда екі көмекшім болды. Ала жаздай ел бетін көрмей, адам, мал ішуге жарамды құдықтардың санын алып, санатқа қостық. Маңғыстауда елуінші жылдардың басында жиырма тоғыз колхоз болды. Қой, жылқы, түйе, ішінара сиыр бағатын. Кәзіргі мына майдың бастығы Сахи Өтеуов депутат болып тұрғанда, Нұртай Оңдағанов екеуі Үстіртті аралап, мал басы өсіп кеткен Маңғыстау жайылымын кеңейтіп берген. Осы тұста бұқырайған ақ құба, қара мұртты кісі сөзге қосылды.
– Райком болды ғой, сол уақта?
– Иә, осы Жылойдың райкомы болды. Ана жылы Жоғарғы Кеңеске депутат болып сайланды. Обалы не керек, Маңғыстау малшыларының жағдайын көремін, танысамын деп келді. Соның арқасында малшылар Аспантай-Матай, Қарақұм, Бұғабай, Сарқасқа-Тайлан жаққа шықты. Келесі жылдары Желтау, Ырғызбай, Қарасай – Байғанин ауданының жеріне мал жайды. Жайылымның шеті Самнан Арқа бетке қарай Тасастау-Қайнар, Жетіқақ, Көлтабан, Жем-Сағыз, Борсық құм, Аяққұмға тірелді.
Әтгөнге шығу үрдісі сол жылдары басталды. Жылына қырық-елу мың қой-ешкі, үш-төрт мың жылқыны төрт-бес ай жайып айдап апарып, екі мың жарым шақырымнан аса жердегі Орск ет комбинатына тапсырамыз. Шүйгін жайылымда әбден бабымен семірген қой алпыс-жетпіс, жылқы үш жүз-үш жүз елу киләдан ет береді.
– Сол келгенінде ме, әлгі біздің ағамыздың екі әйелдің пайдасы көп екен дейтіні? Қара мұртты сөзді тағы бөлді.
– Иә, сенің ағаң ғой, Нұртайға, бір әйелім мал суарар еді, бір әйелім сендерге шай берер еді, қазақ екі әйелді білмей алып жүр деймісің? Енді менің жалғыз әйелім қай жағына жарылады? Құр ауыз кететін болдыңдар-ау? – дейтін.
– Сонда басшы не деді?
– Әзілі екені, шыны екені белгісіздеу қылып: «Ақсақал, ретін тапсаң, ала бер, қиянда жатқан қойшының не істеп жүргенін үкімет қайдан білсін?» – деп күлді.
Қасындағыларды аузына қаратып, көсіле сөйлеп отырған Алтыналы жұрттың қозғалақтап, орнынан тұрғысы келіп отырған ыңғайын сезгесін, күректей алақанын бет-алдына жайып жіберіп:
– Асқа – берекет, адамға – қанағат, күллі пәледен аман ет! – деп шайға бата жасады. Бет сипасқандар «Аллаһу акбарды» іштей айтысты. Сосын дастарқанның шетінде отырған үй иесіне қарап:
– Күніге бір қойды жеп келе жатқан адамдар етті не қылсын? Үйдің шайын сағынып едік. Не де боса, шөлімізді қандырып, келін бір сауапқа батты. Біз енді жүреміз, – деді.
* * *
Аяғы ауырлап, күні жақындаған сайын жұрттың бәрі Рәшқа «ішіңдегі егіз ғой» десіп жүрді. «Менің тұқымымда егіз жоқ еді, күйеуіңнің тұқымында болған ғой» деп шешесі өзінше тон пішіп қойған. Жәнияның топшылауы тегін болмады, сұрап көрсе, Мерғалидың анасы егіз туған әйел екен.
Жастар жаз шыға салқындау болады деп жартылай жертөле қазып кірген. Айы-күні жетіп, шәрмиіп отырғанда кешқұрым Күміс келіп:
– Рәш, бүгін далаға жатайықшы, күн жанып кетті. Түннің тымырсық болатын түрі бар, үп еткен жел жоқ қой, – деді.
Күйеуі түнгі ауысымға кеткенде қасына қонып жүрген сіңлісінің сөзін қимаған келіншек көрпе-төсегін сыртқа таси бастады.
– Күн ысығалы қарақұрт көп көрінеді, төсекті жерге салма, төбеге жатайық. Сен әперіп тұр, мен жая берейін, – деген Күміс үйдің қабырғасына тақап қойған бөшкеден басып, төбеге ырғып шықты. Аяғының басын көре алмай жүрген апасының тартыншақтағанына қарамай, жарға сүйеулі бөшкеге қос қолынан тартып мінгізіп, төбеге шығарып алды. Шығуын шыққанмен «Енді қалай түсер екенмін» деп уайым жеген Рәштің көпке дейін көзі ілінбеді. Шынында да, түн тымырсық ыссы болып, әлденеше оянып, сіңлісіне салқын су алдырып ішіп, тынши алмай, таңға жақын ғана ұйықтап кеткен.
Құбыла жақтан ала жіптен ескен бұйдасын шұбатқан айғыр нар көзін алартып, көкшулан қыл құйрығын екі санына кезек сабалап, шырпынып тұр екен, шошып оянды. Таң бозарып атып қалыпты.
– Бекет-ай! – деп, басын көтергенде құрсағы бүріп ауырып жатыр екен. Тәтті ұйқының құшағында жатқан сіңлісін оятпады. Қысылғанда жерге қалай түскенін де білмей қалды. Бебеу қағып, белін ұстап, есік алдында ерсілі-қарсылы сенделумен болды. Іштегі шараналар бір нәрседен шошынғандай қос бүйірін тепкілеп, тулап жатыр. Бір емес екеуі бірдей тар құрсақта тайдай тулағасын не жайы болсын? Сөйтсе де, шыдамының қыл арқауын ширата түскен келіншек түнгі вахтыдан келетін күйеуін күтті. Әйелінің түсі қашып, толғатып жүргенін көрген Мерғали ауыл шетіндегі доғдыр келіншектің үйіне қарай жүгіре берді.
Бұл кезде Рәш талықсып кетіп еді. Кеңсірігін жарып бара жатқан өткір иістен есін жиып, көзін ашқанда ақ халатты әйел мұрнына бармақтай шөлмек құтыдағы мүсәтірді иіскетіп тұр екен. Қасына шешесі, Күміс, көрші әйелдер жиналып, дабырласа бастапты. Тамырға жіберген дәрінің көмегімен дәрігердің айтқанындай бір тәуліктен соң, ертесіне түсте босанып, әбден айы-күніне жеткен екі бала бірінен соң бірі өлі түсті.
Қонаққа келіп жатқан Ыбыраштың енесі, «Берекет берсін» атанған кемпір – Рәштің хабарын естіп, үйіне жиналып қалған. Мерғали өлі туған нәрестелерге үлкендердің айтуы бойынша, ат қойып, киімдетіп, үш-төрт кісімен қауымға апарып жерлеп, бір қойын сойып садақа тарқатып жіберді. Оның налып отырғанын байқаған «Берекет берсін»:
– Қарағым, бастарың жас қой, келіншегіңнің аман қалғанына қуан. Екі арыс – өздеріңе Алла қуат берсін! Құдай берсе – ел қуанады, алса – жер қуанады деген. Жиырма баланың бірінің қызығын көрмей, міне мен де отырғаным жоқ па, қайнымнан алған жаман қараға алданып? Құдайдан күшті емеспіз. Не де болса, қалғанына берекет берсін! – деп жұбатты.
Садақа тарағасын Жәния мен «Берекет берсін» кемпір қонып қалып, екі кәрі есік алдында отырып әңгіме тиегін ағыта бастады.
– Жәния-ау, төркініңнен жұрнақ бар ма?
– Шүкір, жаңғыз інім бар ғой. Қыз тумаластарым да бар.
– Айтпайтын едің? …Алыста ма еді?
– Қарабуазда.
– Көтек, Қарабуазың қай жер?
– Түрікпенстанда, сүлпәт шығатын жер.
– Е, бәсе, алыста десейші.
– Алыста, сен біліңкіремейтін шығарсың.
– Қой қайдан білейін?…
Соғыстың алдында Таушықтан – көмір, Қарабұғаздан – сүлпәт өндірісі ашылып, тарығып отырған Маңғыстау елі қай жақынына жаяу шұбыра бастаған. Тума-туыс қос болып, септесіп теңіз жағалай жүріп, Сартас, Омарата, Бекдашқа қарай кеткендер де, Таушыққа келгендер де болды. Әйтеуір өзек жалғанар жер іздеген ел емен де семен шұбыруға түсті. Ашаршылықтан арып-ашып, жоқтық көрген бұқара қазақтың бірі қолына қайла алып, жамбастап жатып жер астынан көмір үңгісе, енді бірі тұзды көлдің ащы сорын жалаң аяқ кешіп жүріп, тәшкі айдады.
Рәштің балалау уағында, үйі кәсіп іздеп Шағала сорға көшкені бар. Сол көлдің жағасынан сүлпәт қаптасып, аздап өндіріске араласыпты. Шынжырласқан жұт пен жоқшылық кедей үйдің қазанын қарық қылмағасын, Омарата-Қайшылыны жағалап, Алтыншыдағы кәсіпшілік басына жеткен. Бәрі сол күнкөрістің қамы ғой, аң босып, нәпақасыз қалған әкесі сүлпәт өндіретін мекемеге тәшкі айдаушы болып жұмысқа тұрған. Шешесі сүлпәтті сыпырып, қаптайтын – ызборшік. Қол көмегі шамалы болғанмен кейде Рәшті қасына ерте кететін.
Суықтау күндері күнбатыстан соққан күшті жел ақ мақта секілді тұз тосабын көлдің жағасына тау қылып үпіріп шығарып тастайды. Құрғақ жерде желмен кебірсіп, жазғытұрымғы аңызақпен тобарсып, қатуға айналған кесек-кесек сүлпәтті кілең қыз-келіншек қанар қалтаға қаптап, аузын тігіп теңкитіп-теңкитіп тәшкішілердің алдына тастайды. Өзінің күңірсіген күкірт исі бар. Шешесі содан жиреніп, аузы-мұрнын жаулығымен бастырып байлап алады. Сондай ақ тозаң, ала топалаң жұмыстың арасында жүрсе де әйел байғұстардың пыш-пыш әңгімесі, сыңқ-сыңқ күлкісі тыйылмайды.
Жарқырап жатқан тұзды айдын күн көзіне күмістей шағылысып, көз қаратпайды. Шешесі: «Көзің қарығады, көлге қарама»! – деп қанша қақсағанмен, қарығудың мақұлжырына түсіне бермейтін Рәштің көлге қарамауға дәті жетпейді. Алып қазанда қайнап жатқан күміс секілді. Көл жағасы жағалай қыбырлаған жұрт. Сөйтіп жүргенде Рәш жерден жартылық ілгек тауып алды. Бұрынғының күмісі. Жүгіріп барып, ақ кесекті қалтаға салып жатқан шешесіне көрсетті.
«Жартылық қой, қайдан алдың»?
«Жерден тауып алдым».
«Ана қаптың аузын тігіп жүрген қатындардың бірінікі шығар түсіп қалған. Апар соларға».
Қыз шешесінің айтқанын істеп, ұзындығы сұқ саусақтай, жуан созан инемен қолы-қолына жұқпай сойдақтатып қаптың аузын бүріп жатқан әйелдердің қасына жақындады. Аяқтың асты шылқыған су. Қызу жұмыс үстіндегі әйелдер бұның жағалай жүріп көрсетіп шыққан жартылығына аса құмарта қоймады.
«Тауып алдым» дегенмен, күмістен сауыт кигендей үсті-басы түгел жарқырап жүрген қатындардың арасынан ілгек жоғалттым деген жан болмады. Ақыры иесі табылмаған жартылықты шешесі кеудешесінің өңіріне қадап берген. Қыз байғұс жылтырақты жек көрер ме, қуанып қалды.
Күн жылына жағада жатқан кесек тұз еріп, ыдырап бұзылып тозаңға айналғанда тынысты тарыла түсетін. Шығанақтың тайыз суы күн қыза бусанып, көл бетіндегі іркілдек тұздар бірде түбіне батып, бірде бетіне шығып қалқып жүреді. Мүңсіген күкірттің исі қолқаны қауып, шырышты дымқыл ауада ақ тозаң пайда болады. Ыссы күндері көлдің суы қатты қызып, будақ-будақ будың аппақ бұлты аспанды тұмшалап тастайды.
Бұндай жер кең сахарада аң қуып, қырдың саумал самалын жұтып қалған әкесіне ұнамады. Әрі ауыр тәшкі айдап, азғана айдың ішінде белін алдырып, оқ тиген киікше кирелеңдеп қалған. «Құм арасына көшейік, қоян ұстасақ та аштан өлмеспіз», – деді бір күні. Ертесіне мекеме бастығынан рұқсат алып, еңбеккүнін есептесіп, көшіп кетті.
Қарабұғаз қалашығы кейін жабылып қалғанмен, айналадағы кәсіпшіліктің бәрі теңізден бөлініп, бөтеке құсап бұлтиып бөлек жатқан кішкене көлшіктердің атымен «Алтыншы көл», «Жетінші көл»… аталатын. Кейін сол маңайдағы тұз өндіретін кәсіпшілікке жалғыз інісі көшіп барып, орнығып қалыпты. Содан соғыс басталды, әркім өз басымен қайғы болып, Жәнияның төркінімен қатынасы үзілді, бірақ әзір жаманаты шыққан жоқ. Ұзынқұлақтан оларды «Бар, Қарабұғаз маңында отыр» деп естиді. Шешесінің айтып отырғаны сол…
Екі кемпірдің сөзі жарасқан сыңайлы, Жәния «Берекет берсінге» әке-шешесі туралы әңгімелеп отыр. «Қой көрмесек те қи көрдік, ешкілі байдың қызы едік», демекші, әкеміз дөңгелек дәулеті бар, үйші-малшы ұстаған, айналасына қарасқыш адам еді. Ағайындары сонысын біліп, әкемді маңайлап жүреді-ау деймін, ауылымыздың қарамы едәуір болатын. Құдайдың бергенін білгені шығар, жарлы-жақыбайларды ішіп-жемнен қыспайтын. Жалғыз інімді шешем менің артымнан туғасын, әкем мені «майқұйрық қыз» деп айырықша жақсы көретін еді. Қама бөрік, шоңқайма етік, мандала бешпет киіп, қыз салтанатын құрған кезде, бетімізден қақпай өсірген әкенің балажандылығын пайдаланып, күнде бастаңғылатып жатушы едік. Түнімен ән салып, думандатып таң атқанша отырмақ жасаймыз. Өзің білесің, ол күнде шай қыт. Таңертең аққұйрық шайдың шамасына аузы-мұрнынан шыға бөгіп тұрған аққұманды көріп шешеміз қабақ шытқанмен, әкеміз байғұс: «Өз үйінде ойын-сауық құрмағанда қайтеді? Қарақтарым, көңіл көтерсін!» – дейтін еді. Ой, дүние-ай!..
Үш-төрт күн өткесін Рәш баласынан айырылып қалатын таңда көрген түсін шешесіне айтып берген.
– Байғұс-ау, бала емессің, шаға емессің, айы-күніңе жетіп отырып, төбеге шыққаның не? Үйдің төбесі не, шаңырақ не – екеуі бір зат емес пе? Мерғали үйінің кенжесі деп еді, сонда бұл үй қара шаңырақтың орны ғой. Қасқа-ау, атаңның шаңырағына шыққан не болғаның? Ата-баба аруағы жаратпаған-дағы. Қап, ана дүзіқараның істеп жүргені ғой бәрі. Менің білмей қалғанымды қарасайшы. Обалдағы-ай, екеуі бірдей шашы қайырылып, тырнағы өсіп, күні жетіп туған бала екен, – деп өткен іске ойдай өкініш білдірді сәбилерді өз қолымен жуындырған Жәния.
* * *
Жұқалтаң жүзді, самайына ептеп ақ кіріп, егдере бастаған жігіт ағасы төрдегі жұмсақ орындығынан тұрып, сол жақ қабырғадағы үш көзді терезе алдына жақындады. Қабағында аздап кірбің байқалғанмен келісті келбеті сабырлы, жарқыраған қоңыр көздері жып-жылы шуаққа тұнып тұр. Сәуір айының басталғанына бір апта болған. Гурьевтің бозғылт аспаны тағы шұбартып, екі-үш күн бұрын жауған жаңбырдың суынан көше бойы лайсаң. Ауа-райының осындай қолайсыздығы қимыл-қарекетке қолбайлау болмай тұрмайды. Сонша жылдан бері шешімі табылмай жүрген шаруасы бірыңғайланып, бір жыл бұрын құрылған Қазақ ССР Мұнай министрлігі жыл басында-ақ Маңғыстаудан «Маңғышлақмұнайгазбарлау» тресін құруға қаулы алған. Оған да міне, аттай үш ай толыпты. Содан бергі уақыты тресті құрудың қамымен өтті. Үш айғы тынымсыз жұмыстың тоқетері бүгінгі бұйрыққа қол қоюы секілді.
Әуелден қарамағындағы қызметкерлерді ру түгіл, ұлтқа бөлмейтін Сахи бұл жолы да сол дағдысынан жазбай, бірлестік қарауындағы жаңадан құрылған басқарма басшылығының құрамы негізінен көп ұлтты болып қалыптасты. Бұл жағынан бар болмысымен интерұлтшыл Сахи өз үрдісінен жаңылған жоқ. Әдетінше адамды алаламай, үлкен шаруаны нағыз майталман маман иелеріне тапсырып отыр. Трест басшылығындағы жеті адам түгелімен өз ісінің білгірі саналатын байырғы мамандар…
Ең әуеліде, жиырма екінің қазан айының басында құрылған Жылой мұнайының басқармасы – «Эмбанефть» кеңсесі жиырма тоғызыншы жылға дейін Мәскеуде болып, тек отызыншы жылы ғана Гурьевке көшірілген. Бұған дейін өңірде Доссордағы ФЗУ-дан басқа кәсіптік оқу орны жоқ болатын. Осы жылы қаладан мұнай мамандарын даярлайтын техникум ашылды. Мұнай өндірісі қарқындап даму үстіндегі Гурьев отыз сегіздің басында өз алдына жеке облыс болып құрылған болатын. Ал соғыстан бір жыл бұрын іске қосылған Гурьев-Қандыағаш теміржолы Жылой мұнайын ішкі Ресейге, Ярославь мұнай айыру зауытына таси бастады. Соғыс басталысымен үкімет Гурьевтің өзінен зауыт салуды жедел қолға алғанмен ол оңай жұмыс болмады. Мұнай айыру зауыты тек қырық бесінші жылы толыққанды іске қосылды.
Жайық пен Жем арасындағы мұнайлы өңірдің ел басына күн туған шақта әскер көлігін жағармаймен жабдықтап тұрғаны рас. Елдің есін алып, әлеуетін әлсіретіп ұзаққа созылған ұрыстың барлау жұмыстарын тоқыратуға себеп болғаны да шын. Бар күш көбірек мұнай өндіруге бағытталды. Жеңіс таңы атып, жұрт етек-жеңін жия бастаған тұста ғана барлау жұмыстары қайта жандана бастаған. Қазақтың құйқалы өңіріне қашаннан құмарта көз тігумен келген Мәскеу қайтадан қауырт барлауға кірісіп, соның арқасында Қаратон, Төлес, Қарсақ, Мұнайлы кен орындарының бірінен соң бірін ашып, жаңа мұнай алаңдары игеріле бастады.
1957 жылы Хрущевтің жарлығымен геолог-барлаушылар қызмет ететін Батыс Қазақстан геологиялық басқармасы мұнай министрлігінің құзырынан алынып, КСРО Геология министрлігінің қарамағына берілген соң, бүкілодақтық мұнай ғылыми-зерттеу институтына қарасты мұнай барлаушылар Бүкілодақтық бұрғылау технологиясы ғылыми-зерттеу институтына бағынышты болды. Бұл кезде жоғары жақ елу жылдай сүтті сиырдың желініндей жебей сауып келген ескі кәсіпшіліктердің бұрынғы қарқыны бәсеңсіп, Қазақстан өзге одақтас республикалардан кейіндеп қалған еді. Бұл жағдай басшылардың намысын қайрап, басын ауырта бастаған, бірақ билік тізгіні бөтеннің қолында болғандықтан бас ауырғанмен қанаты қырқылған құстай құр далпитын да қоятын. Себебі барлау жұмысын бастауға рұқсат беретін, қажетті қаржыны бөлетін сол – Мәскеу!
Әттең, бұл аймақта қазақтың бұрғы салатын жері жетеді-ау, жеткені не керек, «Қазақстанмұнай» аталатын жалғыз бірлестіктің жай-күйі «саптыаяққа ас құйып, сабынан қарауыл қарайдының» тап өзі. Тізгінің өз қолыңда болмаған соң, қашан да жоғарыға қарап қыпылықтаумен отырады екенсің. Біреуге жалтаңдағанның жағдайы белгілі ғой. Атыгелді біреу былай тұрсын, «Алғаныңда болғанша, алақаныңда болсын» дегенді айтып кеткен бұрынғылар, не затқа болсын жеке өзі иелік етпей, адамның жаутаңкөздіктен құтылмайтынын, әркімнің бас еркі өзінде болмай, көрер күні қараң екенін жақсы білген екен. Баяғы Алашорда үкіметінің Қазақ автономиясын құрғанда көксеген арман-мұраты сол еркіндік емес пе еді?! Бірақ, олардың бостан ел болу ойлары іске аспады… Махамбет айтпақшы, «тілекті Құдай бермеді»…
Жайшылықта қалың бұқараның қатарында қызыл тудың аясында, бір басшының иегінің астында коммунизм әніне салып әжептәуір кісі болып жүргеніңмен, жергілікті жердің, елдің тағдырына қатысты мәселе қарсы алдыңнан көлденеңдеп бой көтергенде, желкеңнен басып тұрған бодандық қамытының салмағын кәдімгідей сезінеді екенсің. Сезініп қана қоймайсың, жарқын болашаққа талпынып құстай қалықтаған көңіліңді бір өксікті мұң жабырқатып, төбеңнен төніп тұрған тегеурінді тоқпақ еңсеңді жаздырмай, басыңды төмен тұқырып тастайды екен. Міне тап сол сәтте «Еркіндік!» деген тәтті қиял еріксіз есіңе түседі. Е-ей, «Айтып айтпай не керек, құсалықпен өтті ғой, Махамбеттің көп күні!» деген күрескер ақынның тағы бір сөзі ойына орала кеткен басшы бір күрсініп алып, ой теңізінің тереңіне сүңги берді.
Шіркін, билік бүтіндей өз қолына тисе бірлестік басшысы мұнай көзін қайдан іздеуді білер еді, бірақ барлау алаңдарының шеңберін кеңейту – осыған дейін орайы келмеген арман күйінде көкірегінде тұншығып қала берген. Дегенмен, жоғарыға қанша ауыз ашқанмен, мүлдем қимылсыз да қалған емес, өз бетімен тырбынып біраз істі жөнге салуға әрекет жасады. Соғыстан соң мұнайбарлау жұмысының Жылойға қарай бағыт алуы өзінің тиянақтылығымен жалғасын тапқан шаруа. Мұнай іздеушілер көшінің өрісін ұзартып, қиянға қол созуға тәуекел етіп, осыдан алты жыл бұрын, қоянның қара күзінде барлаушылардың ілкі жасағын киелі түбекке аттандырып жіберген тағы өзі. Сонда бірлестіктің құрылғанына бар-жоғы төрт жарым айдың жүзі болып еді.
Барлау жүргізу үшін ең алдымен басқарма құру керектігі басы ашық мәселе. Иә, мәселе! Мәселе болатын себебі, Маңғыстау мен Гурьевтің арасы мың шақырымнан астам жол. Сондықтан жергілікті жерден басқарылатын орталық болмай, жұмыстың оңға баспасын жақсы түсінген жоғарыдағы басшылар ақыры елу жетінші жылдың басында Форт-Шевченко қаласынан «Маңғышлақмұнайгазбарлау» тресін құруға бұйрық шығарды.
Көш құлаш кабинеттің үш көзді айлапат терезесінің алдына келіп, екі алақанымен кәсек астындағы жиектің ернеуінен тірей тысқа көз жіберіп, терең ойға шомып кеткен бірлестік басшысының үстелінде бұйрық жазылған ақ қағаз жатыр. Әлі сиясы кеуіп үлгермеген қос парақта жап-жаңа бұйрықтың мәтіні жазу машинкасымен мұқият терілген.
Гурьев қаласы. 8 сәуір 1957 жыл.
«Қазақстанмұнай» бірлестігі бойынша
№ 13-Бұйрық
«Маңғышлақмұнайгазбарлау» тресінің құрамынан жеке баланстағы кеңсе ұйымдастыру жөніндегі Мұнай өнеркәсібі министрлігінің 14 наурыз 1957 жылғы № 140-бұйрығын орындау үшін бұйырамын:
«Қазақстанмұнай» бірлестігі құрамынан жеке баланстағы «Маңғышлақмұнайгазбарлау» тресін ұйымдастыру: а) барлау бұрғылау кеңсесін,б) геологтік-іздестіру кеңсесін, в) автокөлік кеңсесін, г) құрылыс-құрастыру кеңсесін… төрт-бес парақта трестің құрамы, алдағы жылдың жоспары, сол жоспарды орындауға кететін шығын тағы сол сияқтылардың бәрі бүге-шігесіне дейін көрсетілген.
…Осы сәтте Сахидың есіне Мәскеудегі министрлік кабинетінде өзі куә болған бір оқиға түсе кетті. Одаққа белгілі, беделді ғалым алдында жатқан КСРО-ның Атлас картасынан қызыл бояумен қоршалған контурының қақ ортасында жатқан Каспийдің шығыс жағалауын бойлай теңіз бен құрлықтың шектескен жерінен оң қолындағы қара қарындаштың ұшымен жоғарыдан төмен түстікке қарай сызып көрсете келе тесіле қарап тұрып: «Жолдастар, мында қараңыздар! Мынау нағыз – Афродита ғой! Қандай керемет! Ай маңдайлы арудың өзі!» – деп, айғайлап жіберген. Ақ маңдайы жарқырап, қара көздері ұшқын ата: «Қараңыздаршы!» – деп, атласты бұларға қарай ысыра қойды.
Қасындағылар картаға ентелей үңіліп, оның көрсеткен аумағын көзбен шолып шыққанда тапқырлығына бас шайқай берген. «Аумайды!» Бетін құбылаға бағыттап, төбесін Астрахан бетке, теңіз қолтығына тірей, ту сыртын Арқаға беріп қырынан тұрған әйелдің түюлі шашы – Бозашы, жазық маңдайында желбіреген кекілі – Қараған түбек, Исан – қыр мұрны да, Кендірлі шығанағы – бүлкілдеген тоқ бұғағы!
Ғалым: «Иә, бір өкініштісі, әзірге бұл ару ұйқыда! Ғасырлар бойы селт етпестен мызғып жатыр. Енді, міне, Маңғыстау секілді ғажайып арудың оянатын кезі жеткен сияқты. Солай емес пе, жолдастар?» дегенде, қасында тұрғандар келіскен рай танытып бас изесті.
Осыдан былай Маңғыстау түбегіне қатысты айдар тағылатын айқындауыштар қатары толығып, «Ұйқыдағы ару» тіркесі пайда болды. Алдын ала сиқыршы әйел болжағандай саусағына ұршықтың ұшы тиісімен ұйықтап кетіп, жүз жылдан соң ояна келе, бірден бақытына жолығатын ару туралы ертегінің «Ұйқыдағы ару» аталатыны рас. Сәтимановтың соны меңзеп тұрғаны да түсінікті, бірақ Маңғыстау түбегінің картадағы нобайы қыздың бас пішініне ұқсастығын Сахи көктің құдіретімен берілген нышан деп қабылдады. Бұл жерді жаратқанның өзі көктен көзі түскенде кейпіне сүйсінерліктей сұлу пішінде, айырықша белгісімен жасапты. Картадағы бейнесіне сәйкес Италия түбегі – «Саптама етік» аталып кеткен жоқ па? Маңғыстауды – «Ұйқыдағы ару» атаса несі бар екен? Өрескел ештеңе жоқ, бірақ бір күндері қалғып жатқан арудың оянатын кезі келеді емес пе? Ғалымның айтып тұрғаны рас. Сахидың ойынша, оған да көп уақыт қалған жоқ. Ояна салысымен бұл атаудың өзінен-өзі мәнін жойып, «Ұйқыдан оянған ару» атануы сөзсіз ғой?! Не болғанда да, енді сол мыңдаған жылдар мүлгіп жатқан нысаналы өлке көп қызығарлық өндірісті өңірге, дүбір мен дүрмекке толы аймаққа айналғалы тұр.
…Маңғыстау даласына орыс оқымыстылары ерте көз тіккен. Ең әуелі Қайдақтың сорынан су бетіне шығып жатқан газ аралас мұнай көпіршігін көріп, жауапты қызметшілерге жеткізген орыс патшасының сенімді өкілі Карелиннен соң, арада жетпіс жылдай уақыт өткенде әскери топограф Насибьянц Тасбастан смола майын кезіктірген. Одан соң тағы бір он жыл өткенде Андрусовтың шәкірті Баярунас Түбіжік сайынан мұнай жұғыны бар қиыршық тас тауып, талай жер өлшеуші, май қараушы орыс теңіз қолтығындағы тұйық түбектің төсін оңды-солды шарлап, табанынан тозған. Қайсыбірінің сүйегі құла дүзде қарға-құзғынға жем болғанына қарамастан, өз жұмысын өлермендікпен атқарған ғалымдар соғысқа дейін-ақ Маңғыстаудың мұнай қабаттары мен түзілімдері туралы ғылыми түрде батыл болжам жасап, геологиялық картасының негізін сызып үлгеріп еді және олардың сызбалары бірін-бірі қайталап, мұнай жатқан қабаттардың үстінен өтетін.
Бәрібір жұлдызы туар сәтін шыдамдылықпен тосқан көне мекен сырт адамға сырын алдырмайтын томаға тұйық жандай сазарып жатты да қойды. Араға аздаған үзіліс түскенмен алпыс жылдай ой-қырды айналып жер түрткен қазына іздеушілерге көпке дейін көмбесін көрсетпеу себебі де жоқ емес-ті. Мәскеудің назары Маңғыстауға ертерек ауғанмен арада Ұлы Отан соғысы басталып кетіп, бар күш, қаржы-қаражатты майданға жұмылдыру қажет болды. Соғыс бітіп, ел ес жиып-етек жинаған соң Дағыстан мен түрікмен мұнайын алып, ұртын толтырып, мұртын майлап отырған Одақ басшылары Маңғыстаудың қара алтынын барлауға бірден құлық таныта қоймады.
Оның үстіне, Башқұрт мұнайы мен Еділ бойынан жаңадан табылған кеніштердің Маңғыстауға барлау жасау жоспарын кідірте тұруға тағы бір себеп болғаны рас. Тек елуінші жылдардың басында ғана түбекке алғашқы барлаушылар тобы жол тартқан болатын. Екі жылдан кейін, мұнай белгісі анық білінген соң ғана Мәскеу Маңғыстау мұнайын барлауға шындап ынта танытып, көңіл аудара бастады. Ақыры Баутин поселкесіне Ленинград геологиялық барлау кешенді экспедициясы келіп қостарын тігіп, Маңғыстау аспанын айрапланның ақ сызығы айқұш-ұйқыш шимайлай бастады. Бұл уақыт ішінде түбек қазынасы кезең-кезеңімен әлденеше рет жата-жастана зерттелген. Әрине, осының бәрі Сахи Өтепұлының табандылығының арқасы.
Маңғыстау тыңына бұрғы жіберу Сахидың көптен көкейін тесіп жүрген ізгі мұраты еді және ол жайдан-жай қиял емес, мақсатты түрде қол жеткізген ұлы мұрат! Елу бірдің жазында өзін осы бірлестік директорлығына бекіту үшін шақырған мұнай министрлігіне, Мәскеуге барған. Ол тұста бүкіл Одақ мұнайының басшысы институтты өзімен бірге бітірген бакулік Байваров болатын. Қарапайым мұнайшы отбасынан шыққан, Сталин мектебінен өткен маман-басшы өте алғыр, іскер адам. Жастары қарайлас Сахи ресми түрде бекіту шарасы өткесін, бір оңашалықты пайдаланып үлкен басшының пікірін білгісі келіп: «Николай Константинович, Маңғыстауды барлауды қашан бастамақ ойларыңыз бар?» – деп өзімсіне сұраған.
Төбесінен басталып кең маңдайға ұласатын жалтырын самай шашымен көлденең жапқан доп-домалақ басын шалт бұрған бастық шүңірек көздерін әр талы сояудай қалың қастың астынан жанарына тура қадай отырып, өзіне тән ойнақылықпен: «Енді оны бастау мына өзіңе байланысты, Сахи. Саған бірлестік тұтқасын сол үшін ұстатып отырғанымыз жоқ па? Қазақстанның мұнай қоры Бакуден кем болмауы тиіс деп ойлаймыз», – деп бар салмақты өз иығына артқан.
Байваровтың емеурінін түсінген Сахи министрмен болған әңгімеден соң бұрынғыша жоғарыға жалтақтай беруді жөн көрмей, бірлестік билігі қолына тиісімен алғашқы барлау десантын аттандыру қамына кірісіп кетті. Күзге қарай крелиус станогымен геологиялық мұнай барлаушылар партиясын Фортқа кемемен жөнелтіп жіберген. Негізгі нысанасы – көптен үміт күттіріп жүретін Түбіжік.
Түбектегі тұңғыш бұрғы түсетін алаң ретінде сол Түбіжік таңдалды. Бор қабатынан-ақ мұнай белгісі білінді, бірақ ол өндіруге жарамды таза мұнай емес, ауыр, смола тектес, кир аралас мұнайлы жыныс болып шықты. Араға үш жыл салып екінші топты тағы жолға салды. Бұл жолғылар Қарасаз-Тасбас алаңын бұрғылауға бағыт алған болатын. Бұлардың соңынан іле-шала Маңғыстауды бетке алып карталау партиясы жолға шықты. Мұнай белгісі анық көрінгенмен таза мұнайлы қабатқа крелиустың шамасы жетпей жатқан секілді.
Соғыс кезінде ауыр қару жарақ, танк жасаған Уралмаш зауыты жеңістен соң «Уралмаш-1» бұрғылау қондырғысын шығара бастаған. Оның күш беретін агрегаттары В-2 танк қозғалтқышымен жарақталып, үш мың шақырымнан аса тереңдікті қазуға мүмкіндік алған. Бұл қондырғылар мұнай қабаттары жақын Баку барлаушыларының қарамағына көптеп жіберіліп, тәжірибеден өтіп жатқан, бірақ жобаланған көрсеткішті бағындыра алмай, екі мың метрден асқасын-ақ болдыра бастайтыны белгілі болды. Құрал-саймандары сынғыш, шыдамдылығы шамалы. Соның кесірінен мұнай барлаушылардың жұмысы мандымаған соң, «Уралмаш-3Д» бұрғылау станогының жаңа, дизельді нұсқасы жасалып шықты. Бұл бұраубайдың қуаты бес мың метр тереңдікті қазуға жететін. Бұл жаңа қондырғы тағы сол Баку алаңдарында сыналып, тоқтаусыз, тежеусіз талай тереңдіктен өткен. Демек, Маңғыстауға керегі осы – «Уралмаш-3Д»!
Маңғыстаудай жер қыртысы геологиялық жағынан өте күрделі аймаққа терең бұрғылаусыз болмайтынын Сахи сонда түсінген. Ойға алған мақсаттың орындалар кезі келіп жеткен секілді. Мәскеуге қайта-қайта пысықтап хат жаза жүріп, ақыры жоғарғы жақтың «Маңғышлақмұнайгазбарлау» тресін құру туралы келісімін алып тынған. Енді тек жорықты бастау ғана қалып тұр!
Бұндай жорыққа кез келген кісіні көшбасшы етуге болмайтыны белгілі. Ертеде біреудің ақылды келіні айтыпты-мыс: «Төс табаны түрілген атан жүрер жол екен, құс төсектен безінген атам жүрер жол екен» деген сөз бар еді. Бұл нақ сондай жол. Сондықтан атан өгіз тарта алмас ауыр міндетті арқалап бара жатқандардың бірде-бірі осал болмауға тиіс. Жорыққа бел буып шықтың екен – ұйқыны ұмытуға тура келеді. Тіпті мезгілімен тамақ ішуге мұрсат бола бермеуі мүмкін – ашқұрсақ жүруге төзесің. Бала-шағаның бетін айлап көрмеуге бейіл болуға тиіссің. Махамбет ақынның: «Түн қатып жүріп түс қашпай, алты малта ас болмай…» дейтініндей нағыз ерлердің жорығы болмақ бұл Маңғыстауды барлауға аттанатын мұнайшылар жорығы. Тек, жортқанда жолдары болғай!
Оңына оралған осы бір үлкен істің басына Орынғали секілді адал, бірбеткей, жастай өндіріс ісінде ысылған, ең бастысы – жұмыс десе ішкен асын жерге қоятын жанкешті адамның тап бола кеткенін айт-тағы! Көптің ішінен таңдау талайдан сырмінез, сыралғы досқа бекер түскен жоқ. Ол тағдырдың талқысын көрген, өмірдің жартысын өткерген нағыз көкжалдың өзі. Әрі тәжірибе жағынан толысып, ақыл-парасат жағынан кемеліне келіп, әбден піскен шағы. Өзімен түйедей құрдас – қырықтың жетеуінде! Қосшылары тағы осал емес. Кілең еңбек майданында сыналған сырбаз ерлер. Әйтпесе, ойқы-шойқы жолдарына техника табаны тимеген тың жерге осындай өлермен жандар болмаса кез-келгеннің тәуекелі жетіп бұрғы салуы екіталай-ау.
Сахи құрдасына қалтқысыз сенгендіктен ғана Орынғалиды осындай қиын сынға салып отыр. Сан жылдар көкірегінде аялаған асыл арманының кілтін кім-көрінгеннің қолына қалай қиып ұстата қойсын?! Маңғыстауға басшы болып Бердібеков барады! Ұзақ ойланып, біраз толғанып барып осындай шешімге келген. Алғаш аттанған топ та, екіншісі де әзір мұнай көзін дөп баса алмай тұр. Ер кезегі үшке дейін! Бірлестік басшысы тап осы топтың, үшінші кезекте аттанатын жасақтың мұнай табатынына, сөйтіп Маңғыстаудың көптен күткен қара маржанына елдің қолын жеткізетін күннің алыс еместігіне әлдеқандай бір тылсым көріпкелдікпен сенетін.
* * *
Күн артынан күн өтіп жатты. Мұнайлы өңірге көктем қайтып оралды. Тегіс көгеріп кете қоймаған наурыз айының бас жағында Мерғали кезекті ауысымнан үй ішін елең еткізген тосын бір жаңалық айта келді.
– Маңғыстаудан мұнай табылыпты! Соған жұмысқа баратын адам жинап жатқан көрінеді. Жасақ бастығы – өзіміздің Ғабдол жездей екен.
Бұны естіп, «Қайда жүрсек те бірге боламыз» деген уәделері бар Мерғали мен Ыбырайым бірден бармақ боп сөз байласыпты. Ұйықтар алдында жас босанған Рәш көшу жайын қайта қозғап:
– Күн жылынған жоқ, қайтер екенбіз», – деп тартынып көріп еді.
Алған бетінен қайтуды жаны сүймейтін Мерғали:
– Маңғыстауға қалай да барамыз! Ата-бабамыздың сүйегі сонда жатыр, өзіміздің туып-өскен жеріміз. Біз бармағанда, кім барады?! Жинала бер, – деп сөзін біржолата тұжырып барып жастыққа бас қойған.
Ертеңіне таңнан тұрып, есік алдына шықса, күн сәулесі көкжиекті бүркеген ала бұлттан шашырай шығып келеді екен. Әлі ояна қоймаған ауыл аспаны түтіннен ада болыпты. Таза ауамен кеуде кере дем алсаң, көкірегің салқын лепке толып, бойың сергіп қалады. Мерғали ауыл шетіндегі кеңсе жаққа беттеді. Кеңсе үйінің жанындағы бағанға бекітулі ақ табақша-радиодан әлдебір әуен таңғы ауамен айналаға тамылжи тарап жатыр. Жақындағанда байқады, есік ашық тұр екен. Абажадай ағаш үстел басында Ғабдол жалғыз. Алдындағы қағазына алаңсыз шұқшиып қалғандықтан болуы керек, қасына келген Мерғалиды аңдамады.
– Ас-салау-ма-ғали-күм, Ғабе! – деп даусын соза сәлем берді Мерғали.
– О, ағайынды қоңыр қаз, амансың ба? Кел, кел, балдыз, – деп қалбаңдап қалды бастық. – Екеуің егіз қозыдай бір-біріңнен айырылмайтын едіңдер ғой. Ыбырайым қайда?
– Түнгі ауысымнан шыққан, ұйықтап жатқан шығар. Маңғыстауға жүретін жасақтың жайын білейін деп келіп едім, – деді Мерғали.
Ғабдол білетін бар хабарын балдызына жайып салды.
– Онда үстіне келдің. Сол мәселе жөнінде қазір жоғарыдан бастық келіп, Төңірекшың басындағы жұмысшыларға жиналыс ашпақ. Содан ертелетіп кеңсені аштырып, қам жасап, халықты күтіп отырғаным ғой, – деді ақтарыла сөйлеп.
Сол екі арада мұнайшылар біртіндеп кеңсеге жиналып, күбір-сыбыр көбейіп, адам қатары молая берді. Сәскеге таман орталықтан «Маңғыстаумұнайгазбарлау» тресінің бастығы Орынғали Бердібеков келіп, жиналысты бастады. Негізгі мәселе Маңғыстаудан ашылатын мұнай барлау жұмыстарына мамандар жасақтау екен. Бастық орта жасқа келіп қалған, орта бойлы, шапатылау, жазық маңдайын жарқыратып қара шашын кейін жатқыза қайырған, қоңыр көздері кісіге күлімсірей қарайтын кішіпейіл азамат екен. Жұқалтай ғана, аққұба жүзді, әдеміше қыр мұрынды кісінің сұйықтау жалпақ қастарының арасына айқын түскен әліп таңбасы секілді жалғыз терең әжім өмір жолының қиындықтан құр болмағанын айғақтап тұрғандай. Жастай қара жұмыс ширатқан қимыл-қозғалысының өзінен бір өжеттік, батылдық байқалады. Шапшаңқолдау бастық сөзді көп созбай, бірден қазақы қалжыңмен бастады.
– Маңғыстау мен Атырау аймағы бір теңіздің жағасын жайлаған,
төскейде малы, төсекте басы қосылған туыс-жекжат ел және шетінен батырдың ұрпағы, қаражаяуы жоқ. Мұнайшы болу да батыр, батыл адамның қолынан келеді ғой. Сондықтан осы мұнай барлау жорығына ерік-жігері күшті, қажыр-қайраты мол жігіттер бірінші лекпен аттанады деп сенемін.
Жолдастар, Маңғыстауда мол қазына бар. Сол қазынаны тезірек тауып, елдің ырысына айналдыру мына біздің, барлаушылардың мойнында тұрған міндет. Тағдырдың бұйырмысы болар, тың жатқан түбекті игеру мүмкіндігі біздің еншімізге тиіпті. Үкімет шөл даладағы алаңдарды игерудің қиындығын ескеріп, барлаушылар жалақысына жетпіс пайыз үстеме ақы қосып отыр. Мындағы айлықтарыңды ол жаққа барғасын екі есе қылып алатын боласыңдар. «Киіз кімдікі болса – білек сонікі» дегенді білетін шығарсыңдар?! Жігіттер, өз жеріміздің мұнайын өзіміз барлап, табуымыз керек қой! «Солай емес пе?» дегендей бастық отырғандарды көзілдіріктің үстінен жағалай бір шолып өтті.
Бұндай топ – бірнешеу. Мұнайлыдан, Доссордан, Қаратоннан аттанады. Қане, тізімнің басына қайсыңды жазайын?! – деп көпшілікке сұраулы жүзбен барлай қарағанда қапелімде ешкім «мені жаз» демеді. Мұнай барлаушылардың екі есе төленетін айлыққа қызыға қоймау себебі де жоқ емес-ті. Иен далада ауыз судың жоқтығы былай тұрсын, ең әуелі баспанадан бастап өмір сүруге қажетті заттың бірде-бірі жоқ екенін бәрі біліп отыр. Сондықтан жылы орындарын суытқысы келмей ме, кібіртіктеп ешқайсысы үндей қоймады.
Бастық тағы сауал тастады:
– Өй, мен көп мақтап жібердім-ау, осы. «Танысаң, Адайыңмын!» дейтін батыр ағайындар қайда? Іштеріңде бір Адайдың болмағаны ма?
Мерғали бұдан әріге шыдамады.
– Мені жазыңыз! – деп алға шықты. – Менің ағам бар Ыбырайым деген. Оны да жазыңыз! Екеуіміз де Маңғыстауданбыз. Барамыз елге!
Екінші болып дизельші інісі Нұрмұхан қол көтерді.
Ыбырайымның елге кетуге оңтайлы себеп табылса бір күн кідірмесін біледі. Бұл жайында екеуінің бұрыннан берік байламы бар.
– Жарайсың! Адай деген осындай болуы керек қой! – деді трест бастығы жымыңдап.
Сең бұзылғандай тізімге жазылу басталды. Әр тұстан «мені де жаз» деген дауыстар шыға бастады. Қызды-қыздымен кеңседегілердің көпшілігі тізімге тіркелді.
– Бір айдың шамасында жүреміз, оған дейін ойлануға уақыт бар. Асырымға бара жатқан жоқсыздар, бір облыстың жері ғой. Өзге жұрт айшылық алыс жолы бар Сібірге де кетіп жатыр. Қашан да, біздің қазақтың жайбасарлығы қалмайды. Егер өз жерімізден шығып жатқан байлыққа өзіміз ие болмасақ, үкімет қарап отырмайды. Ертең-ақ алдымен теңіздің арғы бетіндегі бакулықтарды, содан кейін басқа жердегі мұнайшыларды біртіндеп көмекке шақырады. Сонда өз жеріміздің байлығын өзіміз игере алмай, өгей баланың күйін кешкен жақсы ма? Маңғыстауды жерсінбей жатсаңыздар қайтып келу қиын емес қой, – деп сөзін бітірген бастық бригада жасақтауды Ғабдолға тапсырып, орталыққа қайтып кетті.
Жеделдетіп барлау-бұрғылау тобы құрылып, бір айдың шамасында Ғабдол бастаған көш жолға әзір болды. Жылойдан шыққан мұнайшылар керуені – он төрт жүк машинасы шұбатыла тіркесіп Маңғыстауға бет түзеді. |
1-қазаннан бастап Алматы онкологиялықорталығында сүт безі обырын ерте анықтауға Ашық есік айлығы басталды.
18:12 04.10.2022
Қазақстанда баспананы жалға беретін компаниялар құрылуы мүмкін
ҚазТемірТранс Қостанай филиалының директоры пара алғаны үшін сотталды
Кабулдағы жарылыс құрбандарының саны 53 адамға жетті
Дүниежүзілік сүт безі обырына қарсы күрес күні аясында Алматы онкология орталығы 2022 жылғы қазанайының әр сенбісінде (1, 8, 15, 22, 29) сүт безі обырын ерте анықтау үшін Ашық есік күндерін өткізеді, - деп хабарлайды Алматы қаласы Қоғамдық денсаулық сақтау басқармасының баспасөз қызметі.
1-қазанда 239 әйел онколог-маммологтың кеңесін алды. Қатерлі ісікке күдікті 9 науқас анықталып, олар ультрадыбыс зерттеуінен өтті. Онкологиядиспансерінің клиникалық диагностика бөлімінің меңгерушісі Найля Ақжолованың айтуынша, қажетті қосымша тексерулерден кейін әйелдерге арнайы ем тағайындалады.
«Ашық есік күні онколог-маммолог мамандар тексерулер мен консультациялардан бөлек, әйелдерге сүт безін өздігінен тексеру ережелерін үйретіп, келгендерге сүт безін жүйелі түрде маммографиялық тексеруден өткізудің маңыздылығын түсіндірді, сүт безінде қандай да бір түзілім пайда болған жағдайда, бірден маммологқа көріну керек», - дейді Найля Ақжолова.
Айта кетейік, Алматы қаласында 6635 әйел сүт безі қатерлі ісігі диагнозымен есепте тұр. Статистикағасәйкес, қалада жыл сайын 700-ге жуық сүт безіқатерлі ісігімен ауыратын әйел анықталады. Күнсайын қалада осы патологиямен 2 әйел ауырады.
2021 жылы Алматы қаласында сүт безі обырынан 192 әйел қайтыс болған, оның 50 пайызы – еңбекке қабілетті әйелдер.
Алматы онкологиялық орталығы Алматы қаласының барлық әйелдерін тегін тексеруге шақырады. Қатерлі ісік ауруын ерте анықтау өмірдісақтайтынын ұмытпаңыз. |
Елдің реформалану жағдайларында, нарықтық қатынастардың қалыптасуы кезінде миллиондаған адамдар (зейнеткерлер, мүгедектер, жетім балалар, босқындар, т.б.) жедел әлеуметтік көмекті және қорғауды қажет етеді. Әлемде әлеуметтік жұмыстың, соның ішінде халықтың бөлектенген топтарымен әлеуметтік жұмыстың үлкен тәжірибесі жинақталды. Біздің елімізде де аз тәжірибе жинақталған жоқ. Қазіргі кезде еліміздегі әлеуметтік жағдай күрт өзгеріске ұшырады, әлеуметтік қатынастардың шиеленісу үрдістері мағына беруді және талдап қорытындылауды талап етеді. Халықпен әлеуметтік жұмыстың ғылыми негізделген тұжырымын, сонымен қатар әлеуметтік жұмысты ұйымдастыру мен жүргізудің түсінікті де сенімді тәсілдерін, әлеуметтік технолгияларыни жасау қажет.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1 Мүгедектің ұғымы және оның топтары
Мүгедектік мәселесі, ал жайлы ұғым социология және әлеуметтік жұмыста басты зерттелу және талқылану тақырыбы болып табылады. Мүгедектік сырқатпен, зақымданумен, жарақатпен байланысты пайда болады, бұл мүгедек деп танылған адамның қабілетсіздігін түсіндіреді. Осыған байланысты қандай да бір жалпы - қабылданған әрекеттер орындалуы керек, яғни халыққа әлеуметтік қызмет көрсетуші мемлекеттік және мемлекеттік емес ұйымдар мен мекемелер тарапынан мүгедек деп танылған балалар мен азаматтарға әлеуметтік қорғау көрсетіледі.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1.1 Мүгедектермен әлеуметтік жұмыстың психологиялық ерекшеліктері
Психологиялық құбылыс мүгедектің тұлғалық - психологиялық бейімделуі ретінде, сонымен қатар қоғамның мүгедектік мәселесін эмоционалды - психологиялық қабылдауы ретінде де бейнеленеді. Мүгедектер мен зейнеткерлер халықтың аз ынталанған тобына жатады және қоғамның аз қорғалған, әлеуметтік әлсіз бөлігі болып табылады. Бұл, ең алдымен, мүгедектікке әкелген, аурумен шақырылған, олардың физикалық жағдайының кемшіліктеріне байланысты. Одан басқа, бұл топтардың әлеуметтік қорғалағандығы, көп мөлшерде, олардың қоғамға қарым-қатынасын қалыптастыратын және олармен байланысты қиындататын психологиялық фактордың бар болуымен байланысты. Психологиялық мәселелер мүгедектердің сыртқы әлемнен алшақтауы кезінде пайда болады.
Мүгедектер әлемі өз алдына бейнелі. Бұл жердің өз белгілері, өз бағалауы, өз заңдары бар. Мүгедекке көмектесу - бұл ең алдымен оның әлемін, назар аудару және жүрек қарым-қатынастарын қажет ететін адам әлемін түсіну және қабылдау.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1.2 ҚР Мүгедектерді әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік саясаты
Әлеуметтік-экономикалық мәселелер микроәлеуметтік ортамен (отбасы, еңбек тобы, тұрғын үйі, жұмыс орны және т.б.) және макроәлеуметтік ортамен (ақпараттық орта, әлеуметтік топтар, еңбек нарығы және т.б.)байланысты сұрақтарды қамтиды.
Мүгедек адам бар отбасымен жұмысты ұйымдастыру кезінде мемлекеттің әлеуметтік бөлімдері берілген отбасының әлеуметтік тобын анықтауы керек, оның құрылымын белгілеуі қажет(толық, толық емес). Көрсетілген факторлар мағынасы белгілі, олармен отбасымен жұмыстың әдістемесі байланысты, олардан отбасы қажеттіліктерінің әртүрлі сипаты көрінеді.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1.3 ҚР мүгедектерді әлеуметтік қорғаудың мемлекеттік саясаты
Әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік институттардың тәжірибелік қызметінің және мүгедектер мен мүгедектікке қатынасындағы мемлекеттік саясат қалыптасуының мазмұнын анықтайды.
Мүгедектігі бойынша әлеуметтік қамтамасыз ету Қазақстан Республикасының 16 маусым 1997 жылғы «Мүгедектік, асыраушысынан айрылу, жасы бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы» және 5 сәуір 1999 жылғы «Қазақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттік жәрдемақылар туралы Заңдарымен жүзеге асырылады.
Мүгедектігі бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы тағайындау жүзеге асыру үшін мүгедектіктің пайда болуы (ол өтініш бергенге дейін жұмыстың бітуіне немесе жалғасуына тәуелсіз), сонымен қатар мүгедектіктің туындау уақыты (жұмыс уақытында, жұмыстың басталуына дейін немесе аяқталған соң) құқықтық негіз болып табылады.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
Қорытынды
1991-1992 ж. Қазақстан Республикасы нарықтық қатынастар экономикасына өтуімен сипатталады. Осындай өтпелі кезеңде мемлекеттің әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін құрастыру қажеттіліктері пайда болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 1- бабында «ҚР өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде жариялайды; оның ең қымбат қазынасы - адам және адам өмірі; құқықтары мен бостандықтары; деп жазылған. Осыған байланысты, Қазақстанда, өркениетті мемлекет ретінде, экономика индивидтің материалды, әлеуметтік және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға мақсаттануы керек.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
Пайдаланылған әдебиеттер
1. «Қазақстан Республикасында Зейнетақымен қамсыздандыру туралы»Қазақстан республикасының 1997жылғы 20 маусымдағы №136-1Заңы
2. Қазақстан Республикасында « Мүгедектігі бойынша, Асыраушысынан айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 маусымдағы №126-1
3. Әлеуметтік кепілдіктерді реттеу жөніндегі шаралар туралы Қазақстан Республткасы Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1996 жылғы 23 қаңтар №2788
4. Сансызбаева Г.Н. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесі және оның проблемалары/ Оқу құралы.-Алматы: Экономика,1998 |
26 млрд теңгедей қаржы жұмсалмаған. Мақсатты трансферттер бойынша жергілікті атқарушы органдар 91 млрд теңгеден астам ақшаны игермеген. Парламент палаталарының бірлескен отырысында қазына қаржысының атқарылуы бойынша Үкімет пен Есеп комитеті есеп берді.
Индира Жылқайдарова, тілші:
- Әдетте шамына тиіп, шымбайына батырып, министрлердің қызметіне талай сын айтылғанымен, қай құжат, жобаны болмасын ақыр соңында депутаттардың бірі қалмай қолдап дауыс беретін. 12 депутат Үкіметтің былтырғы бюджеттің атқарылуы туралы есебін қабылдаудан үзілді-кесілді бас тартты. Айта кетейік, бірлескен отырысқа Мәжілістің 98, Сенаттың 40-тан астам депутаты қатысты.
Дауыс бергендер қанша болса, жақтағандар да сонша болатынына көз үйреніп қалған. 12 депутат келіспеді. Солардың бірі Берік Дүйсенбинов бюджет қаржысын жымқыру фактілері бойынша Парламенттік тергеу жүргізу құқығын беруді сұрап отыр. Айдағаны бес ешкі, ысқырығы жер жарады. «Келешегі кемел» деп қыруар қаржы бөлініп, қабылданған қаншама жобаның бүгінде болашағы бұлыңғыр болып шыға келді.
Берік Дүйсенбинов, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты:
- Ақтауда iPad шығарамыз дедік, ол қалды. Автокөліктеріміз арзан болады дедік, автоқұрылыс қазір қаңырап бос тұр, адамдардың бәрі қашып жүр, жартысы түрмеде жатыр. Бізге осындай модель керек пе еді, бізге жасырмай айту керек. Экономикалық аймақтар бізге табыс әкеледі, жұмыс орындарын ашады, көл-көсір пайда әкеледі деді, экономикалық аймақтардың алатын үлесі 0,1%. Қаншама қаржы құйылды.
Бар гәп тиімсіз жоспарлауда. Үкіметке үкілеп әкелінген талай бағдарлама терең сараптамасыз, стратегиялық зерттеусіз қабылданып, ақша бөлінеді. Салдарынан бюджет ақшасы жетпей, Ұлттық қорға қол салынады. Былтыр Ұлттық қордың 4,5 трлн теңгесі жұмсалған. 2015 жылдан бері 72 млрд теңге ақша қорға қайтарылмаған. Есеп комитеті көп ойланып, үшжылдық бюджеттен бас тартып, біржылдық жоспарлауға көшуді ұсынды.
Наталья Годунова, ҚР Есеп комитетінің төрағасы:
- Бұл жүйеге биыл да, келесі жылы да көшіп үлгермейміз. Әзірге бұл менің ұсынысым ғана. Қазір оны Үкімет талқылауы керек. Бүгінгі құбылмалы жағдайды ескеріп, жоғарғы аудит органы ретінде біржылдық бюджет арқылы тиімсіз жоспарлауды анағұрлым азайтуды көздеп отырмыз.
«Самұрық Қазына» әл-ауқат қоры биыл мемлекетке 170 млрд теңге дивиденд төлемекші. Бірақ «Қазақстан халық партиясынан» сайланған Мәжіліс депутаттары түсім бұдан әлдеқайда көп деп отыр. Депутаттар тіпті «Самұрықтың» 100% акциясын халыққа беруді талап етіп, жекешелендіруді қайта қарауды ұсынды. Бұдан бөлек, бизнестің ішкі жалпы өнімдегі үлесі 35% қана. «Бұл – ақылға сыйымсыз», – дейді сенаторлар. Салдарынан жұмыссыздық өсті.
Динар Нүкетаева, ҚР Парламенті Сенатының депутаты:
- Жұмыссыздық 4,9% болып отыр. Ал Есеп комитетінің ақпаратына сүйенсек, ол 15% дейін жетеді. Ал ресми мәлімет бойынша 4,9% – жұмыссыздық. Сондықтан жұмыссыздықты азайту бағдарламаларын жандандыру 2-4 айға ғана емес, алты айдан әрі қарай уақытқа жұмыс орындарын ашу туралы мәселелерді айттық.
Үкімет тауар бағасын қымбаттатпау үшін 100 млрд теңге қаржы бөлген. Оның 81 млрд теңгесі сауда желілеріне жеңілдетілген несие беруге жұмсалса, 16,8 млрд теңге тұрақтандыру қорына арналған. Бірақ нәтиже жоқ. Баға бәрібір өсті. Мәжіліс депутаты Аманжан Жамалов одан да ол ақшаны кедей-кепшікке бөліп берейік деген ой тастады.
Аманжан Жамалов, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты:
- Бізде 1 млн-ға жуық кедей бар. Бәрінен бұрын мұқтаж болып отырғандар солар. Егер баға өсімін тежей алмасаңыздар, халықтың өзіне тікелей қолдау көрсетіңіздер, әлеуметтік тұрғыдан нашар қорғалғандарға субсидия беріңіздер. Сауда желілеріне таратқанша, соларға берсеңіздер пайдасы көбірек боларына сенімдімін.
Қазақстан – мұнайлы ел ғана емес, аграрлы мемлекет. Бірақ бидайдың өнімділігі соңғы 15 жылда тек 15% ғана өскен. «Бұл – ғылымның кенже қалуынан», – дейді Сенат депутаты Ақылбек Күрішбаев.
Ақылбек Күрішбаев, ҚР Парламенті Сенатының депутаты:
- Шикізат экономикасынан инновациялық экономикаға ауысуымыз керек. Жалпы Үкімет өзінің жұмысын да өзгерту керек. Жас жігіттер, жаңа мамандар келді, ол дұрыс. Жаңа тұлғалар болуы керек, дарынды, талантты жастар емес, тәжірибесі бар жастар болуы керек. Кейде бізге Парламентке келгенде бір сұрақ қоя алмайсың. Сұрақ қоюға өзің ұяласың, онсыз салаларды басқару оңай емес.
Әрине, геосаяси ахуалдың бұрын-соңды болмаған шиеленісуі мен санкциялық текетірес жағдайында Үкіметке оңай тиіп жатқан жоқ. Десе де әлеуметтік проблемалардың салдарымен ғана күреспей, себебін анықтау қажет. Әзірге Үкімет от шыққанда ғана жанталасатын өрт сөндірушілер секілді. Парламентарийлер отырысты осылай деп түйіндеді. |
2020 жылы Қырғызстанның Өзбекстанға ірі қара және ұсақ мал экспорты 9,2 есеге көбейген. Мәліметке қарағанда, былтыр соңғы 11 айда Қырғызстан көрші елге 10,4 мың бас ірі мүйізді және 36 мың бас ұсақ мал экспорттаған, деп хабарлайды zakon.kz Орталық Азияның жаңалықтар қызметіне сілтеме жасап.
Былтыр Қырғызстанның мал экспортының 98% Өзбекстанға тиесілі болған.
2020 жылдың қараша айында қырғыз үкіметі малды сыртқа сатуға уақытша тыйым салды. Ауыл шаруашылығы министрлігі мұны азық-түлік қауіпсіздігімен түсіндірген. Бұл шектеу бірқатар фермерлердің наразылығын туғызған.
Қырғызстан мен Өзбекстан арасындағы шекара көлемі 1378 шақырымды құрайды, бірақ оның 15 проценті әлі белгіленбеген. Ала-Бука ауданы тұрғыны бірқатар белгіленген аймақтардың өзінде ешқандай шектеу қойылмағандықтан, көрші елге мал айдау жеңіл дейді жергілікті тұрғындар.
Ресми статистика бойынша Қырғызстанда 2020 жылы азық-түлік 17,6%, ет 26,3%-ке қымбаттаған. Жылдың екінші жартысына дейін 350 сомнан сатылған ет бағасы жыл соңында 450-500 сомға дейін жеткен. |
Ауыл шаруашылығының министрі Ербол Қарашөкеев аграрлық сектордағы ең төменгі жалақы алатын мамандықтардың бірі ветеринарлық дәрігерлер екенін айтты.
Мәселен республика бойынша мал дәрігерлерінің орташа жасы 40-55 жасты құрайды, деп хабарлайды Экспресс К.
Аудандық ветеринариялық станциялардағы жоғары білімді мал дәрігерінің орташа жалақысы 98 бен 206 мың теңгенің арасында екен. Ал зертхана қызметкерлерінің жалақысы 125 пен 174 мың теңгенің ортасында.
Сондықтан Ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев ветеринария жүйесін реформалауды ұсынды. Оның аясында ветеринарлық мамандықтар үшін ауылдық квотаны 70 пайызға дейін арттыру көзделген.
"Реформалар арқасында мал дәрігері деген кәсіптің тартымдылығы мен құзыреті артады. Бұдан бөлек жәрдемақы кемінде 2 лауазымдық айлықақыға, ал қосымша ақы лауазымдық айлықақының 50 пайызына көбейеді", — деді министр. |
Менің студенттік өмірім Менің есімін Рахат . Мен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің медицина және денсаулық сақтау факультетінің стоматология мамандығына т...
- Аллаев Рахат
Менің университетім-менің мақтанышым! Мен Туркменістаның Дашогуз қаласынан келдим. Аты жөнім Аллаев Рахат Сейітназар ұлы болады. Мен осы жылы Ал-Фара...
- Аллаев Рахат
Менің университетім-менің мақтанышым! Мен Туркменістаның Дашогуз қаласынан келдим. Аты жөнім Аллаев Рахат Сейітназар ұлы болады. Мен осы жылы ҚазНУ "... |
Жүкті болу, бала көтеру және бала туу – бұл әрбір ананың үлкен еңбегі мен ерлігі. Және бұл баласы жоқ жұптар статистикасы және ЭКҰ орталықтарының айрықша танымалдылығының айналасында жай ғана сөздер емес. Бүгін әйелдің дені сау баланы көтеруі мен тууына нашар экология, зиянды әдеттер, кемел жас, күйзелістер мен дұрыс тамақтанбау секілді көптеген сыртқы қоздырғыштар әсер етеді..
Соңғысына назар аударған жөн, өйткені, бала нәресте қалпында да дені сау ағзада өсіп, дамуы қажет. Егер де Сіз жүкті болған соң, дұрыс тамақтануды бастаймын деп ойласаңыз,бұл ағат пікір. Өз-өзіңді жүктілік пен бала тууға алдын ала дайындау қажет. Және сізге жүктілікті жоспарлаған дәрумендер көмектеседі.
Ең алдымен өзіңіздің тамақтану рационыңызды зерделей бастаңыз. Ол дәрігерлердің кеңестеріне қаншалықты сәйкес келеді? Сіз дәрумендердің тәуліктік нормасын қолданасыз ба? Сіз балаға оның эмбрионнан толыққанды адамға дейін үйлесімді қалыптасуына барлық қажеттіні бере аласыз ба?
Жүктілік кезінде бір нутриенттің жетіспеуі мүшелерінің дұрыс дамымауына дейін балаға қатты зиян келтіруге қабілетті екендігі немесе ерте мерзімдерде нәрестенің қабылданбауына әкеп соғуы мүмкін екендігі құпия емес. Дәрумендердің жетіспеушілігінен болатын қорқынышты емес, алайда, сонымен бірге ең жағымсыз себептер қатты токсикоз бен әйелдің тұрақсыз эмоциялық күйі түрінде байқалуы мүмкін.
Нені сөз етіп тұрғанымызды түсіну үшін сізге ең қажетті дәрумендердің қысқа тізімін келтіріп, олардың неменеге әсер ететінін айтып берейік:
– Фолий қышқылы. Неліктен бұл элемент барлық жүкті әйелдерге көрсетілген? Оның жетіспеуі кезінде нәрестедегі жүйке түтікшесінің кемістігі секілді проблемалар туындап, түсік тастау қаупі артады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ) жүкті әйелдер үшін күніне 400 мкг фолий қышқылын қабылдауды табанды түрде ұсынады.
– Жүкті әйелдерге арналған йод. Ол қалқанша безінің жұмысына жауап береді. Қалқанша безі нәрестеде жүктіліктің 4-5 аптасында қалыптаса бастайды, ал 12 аптада тиреоидты гормондарды жасап шығаруға қабілетті болады. Құрсақішілік өмір кезінде тиреоидты гормондар баланың жүйке жүйесінің қалыптасуына әсер етеді және олардың жеткілікті екендігіне қарай, бас миының жұмысы және нәтижесінде болашақ сәбидің ақыл-парасаты байланысты болады. Йодтың жетіспеушілігі қисынды қорытындыда сәбидегі психомоторлық және ақыл кемістіктеріне секілді қауіпті салдарға әкеп соғады. Осы сырқаттардың алдын алу үшін ДДҰ жүкті және бала емізетін балаларға 150 мкг йодты күн сайын қабылдауын ұсынады.
– Жүкті әйелдерге арналған темір. Аналардағы теміртапшылықты анемияның алдын алу үшін темірдің тәуліктік дозалануы 30-60 мг болуы тиіс.
– Жүкті әйелдерге арналған А дәрумені. Сәбидің жақсы көруі және ана мен баланың мықты иммунитеті үшін қажет. А майда еритін дәруменнің артық дозалануы кезінде артық дозалану мен жүктілік кезіндегі асқынулар қаупі болуына орай, осы дәруменнің бір бөлігі бета-каротин секілді одан да оңай сіңірілетін суда еритін нысандағы кешенде болуы оңтайлы.
– Жүкті әйелдерге арналған кальций және Д3 дәрумені. Сәбидің сүйек жүйесінің дұрыс қалыптасуы, рахиттан қорғану үшін қажет.
– Жүкті әйелдерге арналған мырыш. Мырыш жетіспеген кезде үлкен ықтималдылықпен жетілмеген және салмағы аз балалар туады, алуан мүшелер мен жүйелердің даму кемістіктері қалыптасады. Ал ананың терінің қалпына келуі және шаштың өсу үдерістері зардап шегеді, иммунитет төмендейді.
– Жүкті әйелдерге арналған В тобының дәрумендері. В тобының суда еритін дәрумендерінің үлкен тобы (В₁, B₂, B₅, B6, B₁₂дәрумендері) ана мен бала ағзасы арасындағы алмасу үдерістеріне әсер етеді, қоректік заттардың толыққанды сіңірілуіне және болашақ нәрестенің мүшелері мен жүйелерінің жұрыс дамуына көмектеседі.
– Жүкті әйелдерге арналған С және Е дәрумендері. Екі ағзаның вирустар мен бактериялардан иммунды қорғануына қажетті. Онымен қоса, мықты антиоксиданттар бола тұра, жүктілік кезінде преэклампсия, мерзімінен бұрын босану, нәрестенің дамуының кідірісі секілді асқынулар қаупін төмендетеді.
Сөз жоқ, жүкті әйелдер үшін әрбір дәруменді бөлек қабылдау – орындалмас міндет, сондықтан да құрамында жоғарыда аталған барлық нутриенттері бар және дозалануы мен дұрыс сіңірілуі үшін қосымша элементтерді ескеретін дәрумендер мен минералдардың бір кешенін табу қажет. Мысалға алсақ, йодпен жиынтықта йодтың синергистері болуы тиіс – бұл йодтың қалқанша безіне тасымалдануына және дұрыс сіңірілуіне көмектесетін заттар. Бұл селен, мырыш, темір, мыс, А және В топтарының дәрумендері. Екінші мысал – темірдің жоғары дозалары аналардағы іш қатудың үлкен себебі болуы мүмкін, сондықтан да темірдің оңтайлы құрамы бар кешенді таңдау өте маңызды.
Сондай-ақ, жүкті әйелдерге арналған дәрумендердің осы пайдалы кешенінде басқа барлығына қоса, бояғыштары, консерванттары мен өзге зиянды қоспалары болмауы керектігін түсінген маңызды. Жүкті әйелдің осы барлық параметрлеріне келетін мінсіз дәрумендерді табу – табу мүмкін болып көрінсе де, оңай емес. Нарықта осы шарттардың барлығын ескеретін, 25 жылдық тарихы бар, ВИТРУМ® ПРЕНАТАЛ ПЛЮС кешенін жасаған Витрум Плюс бренді бар. ВИТРУМ® ПРЕНАТАЛ ПЛЮСтің 1 таблеткасында жүктіліктің барлық кезеңдерінде, сондай-ақ, лактация кезеңінде ананың ең маңызды қоректік заттарға тәуліктік қажеттілігін өтейтін 13 дәрумен және 8 минерал бар. ВИТРУМ® ПРЕНАТАЛ ПЛЮС Америкада жапондық инспекторат сапасының сергек бақылауымен өндіріледі.
Рекомендации по применению: ВИТРУМ ПРЕНАТАЛ ПЛЮСТЫ қолдану жөніндегі нұсқаулар: жүкті және бала емізетін әйелдерге күніне 1 таблеткадан, тағамға қосып қабылдау қажет. Қарсы көрсетімдері: өнімнің құрамдас бөліктерін жеке көтере алмау. Қолдану алдында дәрігермен кеңесу қажет. Қалқанша бездің ауруларына шалдыққан әйелдерге эндокринолог-дәрігермен кеңесу қажет.
ББҚ. ДӘРІЛІК ЗАТ БОЛЫП ТАБЫЛМАЙДЫ. ҚОЛДАНУ АЛДЫНДА ҚОЛДАНУ ЖӨНІНДЕГІ НҰСҚАУЛЫҚПЕН ТАНЫСУ ҚАЖЕТ..
ББҚ ДӘРІЛІК ЗАТ БОЛЫП ТАБЫЛМАЙДЫ.
ҚОЛДАНУ АЛДЫНДА ҚОЛДАНУ ЖӨНІНДЕГІ НҰСҚАУЛЫҚПЕН
ТАНЫСЫҢЫЗ ЖӘНЕ ДӘРІГЕРМЕН КЕҢЕСІҢІЗ.
ҚАРСЫ КӨРСЕТІМДЕРІ БАР.
МЕМЛЕКЕТТІК ТІРКЕУ ТУРАЛЫ КУӘЛІГІ:
Витрум® Плюс RU.77.99.11.003.E.003857.08.17 от 31.08.2017 ж.,
Витрум® Кидс Плюс RU.77.99.11.003.E.003511.08.17 от 08.08.2017 ж., Витрум® Юниор Плюс RU.77.99.11.003.E.003829.08.17 от 30.08.2017 ж.,
Витрум® Пренатал Плюс RU.77.99.11.003.E.003856.08.17 от 31.08.2017 ж., Витрум® Вижн Плюс RU.77.99.11.003.E.003585.08.17 от 11.08.2017 ж.,
Витрум® Бьюти Плюс RU.77.99.11.003.E.003828.08.17 от 30.08.2017 ж., Витрум® Суперстресс Плюс RU.77.99.11.003.E.004709.11.17 от 03.11.2017 ж.,
Витрум® Мемори Плюс RU.77.99.11.003.E.003884.09.17 от 01.09.2017 ж., Витрум® Центури Плюс RU.77.99.11.003.E.001976.05.18 от 15.05.2018 ж. |
Көршісі: Алмас Кішкенбаевтың анасы босанған соң жоғалып кетті, Алмасты әжесі бақты: 08 сәуір 2021, 13:58 - жаңалықтар Alashainasy.kz
Басты Шоу-бизнес Өркениет
Көршісі: Алмас Кішкенбаевтың анасы босанған соң жоғалып кетті, Алмасты әжесі бақты
08 сәуір 2021, 13:58
Алмас Кішкенбаев әжесінің қолында өсті. Әжесін ана деп атады. Әнші қайда жүрсе, қарт анасының жағдайын уайымдайды. Кішкенбаевтың кішкентай кезі туралы әпкесі мен көршілер айтып берді.
Бұл туралы "Ең алғашқы" бағдарламасында айтылды.
Әнші, "Super Star" жобасының жеңімпазы Алмас Кішкенбаев сахнадан алыстап кетті. Әнші өнерге қайта қадам басып, өмірінің жаңа парағын ашпақ ниетте. Жаңа әндер, жаңа қадамдар жасалмақ. Алмас Кішкенбаев отбасы, өткені мен алдағы жоспарларын ашып айтты.
Алмас Кішкенбаев Қызылорда қаласының тумасы. Үйінің кенжесі. Алдында әпкелері, ағалары бар. Анасы 7 баланы асырау үшін 70 жасқа дейін жұмыс істеген. Алмас бала күнінен ән айтып, өскенде әнші болам деп талпыныпты.
"Мен бала күнімнен ән айттым. Мектепте ән айттым. Менің әнші болатынымды бәрі білді. Түрлі байқауларға қатыстым. 10 жасымда Францияға бардым. Халықаралық байқауда жеңістерге жеттім. Маған мектеп директоры Шынәлі ағам көмектесті. Менің жарыстарға баруыма демеуші тауып берді. Кейде өзі демеуші болып, жол қаражатымды тауып беретін. Кейін 9-сыныптан соң колледжге түстім. Ол жерде де мұғалімдерім көмектесіп тұрды", - дейді Кішкенбаев.
Алмас өзінің жетістікке жетуіне әуелі қарт анасы, одан кейін, өзін қолдаған күллі қазақ әйелдері мен Ләйлә Сұлтанқызының үлесі зор деп санайды.
"Балалық шағым өткен үйде қазір ешкім тұрмайды. Ең үлкен ағам өмірден өтті. Содан кейін анам сырқаттанып қалды. Анам ұлының қолына кетті. Мен балалық шағым өткен үйдің ескіріп қалғанын көріп жылап қалдым. Анам бізді жалғыз өзі бақты. Менің үмітімді ақтаңдар дейтін еді. Бұзықтық жасамаңдар деуші еді. Содан кейін де жаман әдетке бармадым. Тәртіпті бала болдым. Мүмкін содан кейін де тәртіпсіз балаларға ермедім. Көше тәртібіне бағынбадым. Ағаларыма емес, әпкелеріме жақын болдым", - деді әнші.
"Алмас анасын қатты жақсы көрді. Дүкенге шықса да, бетінен шөлпілдетіп сүйе беретін. Екі бетінен сүйіп кетеді. Келген соң тағы сүйеді. Анасын сағынып қалатын. Бала кезінде айқайлап ән айтатын. Басымызды ауырттың деп ұрыссақ, анасы араша болады. Айта берсін деп қорғайтын", - деп өткенді еске алды әпкесі Әлия Кенжеғалиқызы.
Кішкенбаев елордадан Алматыға арнайы көшіп келіп, шығармашылығын шыңдап жатыр. Жаңа әндер жазып, жаңаша серпінмен келмек.
"Мен өнерге жаңа бағытпен келгім келеді. Қатардағы әндерді айтқым келмейді. Ол жаңалық болмайды. Сондықтан ізденіп жатырмын", - деді ол.
Көршісі Роза Мұқанқызының айтуынша, Алмасты әжесі бағып-өсірген. Анасы соңғы уақытта ұлын уайымдап сырқаттанып қалған көрінеді.
"Алмастың анасы босанған соң жоғалып кетті. Туа сала әжесі асырады. Әжесі күйеуден ерте қалған. 6 баласымен қоса жетінші бала қылып Алмасты бақты. Кейде Алмасқа берер тиыным жоқ дейтін. Сөйтіп жүріп жеткізді ғой", - деді көршісі Шәркүл Жорабекқызы.
"Алмасты 1 жасында маған қарауға тастап кететін. Анасы 70 жасына дейін жұмыс істеді. Менің шашым қалың еді. Жайып қойсам, Алмас шашыма мұрнын тығып ұйықтап кететін. Ананың иісін, мейірімін сезінгісі келетін шығар. Сол кезде көзімнен жас шығып кетуші еді. Анасы туа сала жоғалып кетті. Әжесі бақты. Алмастың тойын жасағанда келіннің уәдесін алған еді. "Алмасты тастап кетпейсің бе?" деп сұраған еді. Ол ешқашан Алмасты тастамайтынын айтқан. Бірақ кейін ажырасып кеткенде анасы инсульт алып, сөйлемей қалды. Терезеден секіріп кеткісі келді", - деді көршісі Роза Мұқанқызы.
Кішкенбаев екі қыздың әкесі. Отбасымен бірге тұрмайды. Некесі сәтсіз аяқталып, әйелімен ажырасып кеткен. Бұл оның өмірінде де, шығармашылығында да тоқырауға алып келді. Күйзелістерді, ауыр күндерді бастан өткерді. Бүгінде бәрін ұмытып, өмірінің жаңа парағын ашпақ. Жаңа леппен жақында қайта жарқыраймын деп сендірді. |
- Біз бюджеттік мекемеде істейміз. Жақында мекеме басшылығы бізге «жалақыларыңа 2008, 2009, 2010 жылдары артық ақша қосылып төленіп кетті, ол ақша 2011 жылы ұсталады» деп ескертіп ұстады. Осы дұрыс па?
«Maximum» адвокаттық кеңсе аға серіктесі Айдос ИБРАЙМОВ бұл сұраққа былай деп комментарий берді:
- ҚР Еңбек Кодексінің 137-бабынына сәйкес, қызметкердiң жалақысынан ұстап қалу сот шешiмi бойынша, сондай-ақ, Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда жүргiзiледi. Қызметкердiң өзi жұмыс iстейтiн ұйымға берешегiн өтеу үшiн оның жалақысынан ұстап қалу қызметкердiң жазбаша келiсiмi бар болған кезде жұмыс берушiнiң актiсi негiзiнде жүргiзiлуi мүмкiн. Және ай сайынғы ұстап қалудың жалпы мөлшерi қызметкерге тиесiлi жалақының елу пайызынан аспауға тиiс.
Сіздің жалақыңызды ұстап қалу үшін мекеме арнайы бұйрық шығарады және осы бұйрықта не себептен ақша сомасы ұсталатыны көрсетіледі.
Егер сіз бұл бұйрықпен келісетін болсаңыз, жазбаша келiсiмiңіз арқылы ұсталады. Егер келіспесеңіз, сотқа жүгінуге толық құқығыңыз бар.
9 наурыз 2011, 22:17
WhatsApp арқылы хабар жіберу
Бөлісу:
Қате таптыңыз ба? Тінтуірмен белгілеп, Ctrl + Enter түймесін басыңыз.
Осы мақала тақырыбына қатысты ой-пікіріңізбен бөлісіп, бейнежазба жолдағыңыз келсе, WhatsApp +7 707 37 300 37 нөміріне және editors@azh.kz поштасына жібере аласыз. |
72 мың халқы бар Жылыой ауданында жол-көлік оқиғалары жиілеп барады. Жергілікті тұрғындар жантүршігерлік апаттардың салдарын жүргізушілердің кінәсі ғана емес, жергілікті жол полициясы инспекторларының жұмысының нашарлығынан деп есептейді.
ҮШ АЙДА 11 АДАМ ОПАТ БОЛДЫ
Құлсары қаласында биыл мамыр, маусым, шілде айларының ішінде 11 адам жол-көлік оқиғасынан қаза тапқан. Олардың ішінде 3 және 9 айлық сәбилер мен 8 жасар өрімдей қыз, сондай-ақ, 1 жол полициясының инспекторы да бар.
- Бізге жедел көмекке жүгі-нушілік былайғы емделушілерден бірнеше есеге өсіп кеткен. Осы жылдың алты айында жол апатына ұшыраған 34 адам ауруханаға әкелінді. Олардың ішінде көз жұмғандар саны - 10 адам,- дейді Жылыой аудандық аурухананың бас дәрігері Тахуадин ҚЫДЫРБАЕВ.
«ОЛАРДЫҢ ЖҰМЫСЫ ӨЗБЕКТЕРДЕ»
Біз Аэропорт ықшам ауданының тұрғыны С.АЛДАМЖАРОВТЫҢ қолы қойылған хатын алдық. Оның айтуынша, жергілікті МАИ бөлімшесінде тамыр-таныстары барлар қала көшесінде білгенін істейді.
- Қалталы азаматтар мен оның балаларының жүгенсіз кеткені сондай, жаяу жүргінші немесе жылдамдықты тежеу белгілеріне пысқырып қарамайды. МАИ қызметкерлері оларды тоқтатуға қорқады, ал жоспарды орындау үшін жергілікті таксистерге қырғидай тиеді. Машиналарын қараңғылап (тонировка) жүретін де құқық қорғаушылардың өздері. «Беркад» базарының қасындағы тұруға болмайды деген белгінің қасында клиент жинағанымыз үшін әрқайсымыздан 500 теңгеден талап етеді. Бар күнкөрісіміз соған қарап тұрғандықтан амалымыз қайсы. Тек Атыраудан келген МАИ қызметкерлерінің ғана тістері өтіп, байсымақтардың үстінен хаттама толтырып, айыппұлдар төлетеді. Сонда Құлсары қаласындағы тәртіпті қалыпқа келтіріп тұруы үшін атыраулық инспекторларды шақыру міндет пе? Жергілікті инспекторлар не істейді сонда? Олар қала сыртындағы машинасының салонын адамға тиеп алған өзбек жүргізушілерден ақшасын алып, жөніне қоя береді. Міне, қаладағы жол бойындағы тәртіптің келбеті осындай,- деп жазады С.Алдамжаров.
«БҰЛ ӨТІРІК!»
Жылыой аудандық жол полициясы бастығының уақытша міндетін атқарушы Нұрсипат ҚАПСАЛИХОВ мұнымен келіспеді:
- Сіздер сонда мұндай хатты жариялай бересіздер ме? Ондағы айтқандардың бәрі өтірік. Ешкім ешкімнен ақша алған емес. Заң бәріне ортақ және инспекторлар өз жұмыстарын дұрыс атқарып жүр,- дейді Н. Қапсалихов.
- Өзбектердің жол ережесін бұзуы мен ішімдік ішкендерді жою үшін ставкалар белгіленген дейді?
- Мүмкін емес, пара алу фактісі тіркелген жоқ.
30 ЛИТРЖАНАРМАЙ НЕГЕ ЖЕТЕДІ?
Аудандық ІІБ-і жол полициясы қызметкерлерінің басынан өткен проблемаларды айтуды ұмытпады. 2012 жылдың қаңтар-ақпан айларында ауданда лицензиясы бар наркологтың болмауына байланысты ішімдік ішкен жүргізушілерді анықтау мүмкін болмаған. Бір қызығы, сол уақыттарда бірде-бір жол оқиғасы тіркелмеген.
Одан бөлек, аудандық жол полициясының басшылығы өткен жылы 2 радардың алынғанын және жол полициясы инспекторларында көлік жетіспейтінін әрі барының өзі тозығы жеткенін атап өтті. Ал күніне берілетін 30 литр жанармай жұқ болмайды.
- Қалада бағдаршамдар жоқ, жол белгілері жетіспейді. Бұрын мектептердің тұсында жол кедергілері (лежачий полицейский) бар еді. Бір қала тұрғыны машинасын зақымдап, сотқа беріп, олардың көбі сот шешімімен алынып тасталды. Өйткені ол белгілер дұрыс салынбапты. Бүгінде аудан бойынша сырттан келгендерді есептемегенде 14 100 автокөлік бар. Қалада көлік көбейді, сондықтан бейнекамералар әбден қажет,- дейді Жылыой аудандық ІІБ бастығының орынбасары Азат МИНТАЕВ.
Ал Жылыой ауданы әкімінің орынбасары Ізбасар ЕЛТЕЗЕРОВ қаладағы жағдайға қатысты былай деп комментарий берді:
- Жасыратын түгі жоқ, расында да жол жүру ережесінің қалыпты деңгейде болмауынан адамдар өмірмен қоштасуда. Жүргізушілер де кінәлі, дегенмен жол полициясы испекторларының жұмысы ақсап кеткені анық. Бұл жөнінде аудандық әкімдікте қаралып, полицияға жауапкершілігін арттыру мақсатында жаңа міндеттер жүктелді.
Ләззат ҚАРАЖАНОВА
16 тамыз 2012, 00:27
WhatsApp арқылы хабар жіберу
Бөлісу:
Қате таптыңыз ба? Тінтуірмен белгілеп, Ctrl + Enter түймесін басыңыз.
Осы мақала тақырыбына қатысты ой-пікіріңізбен бөлісіп, бейнежазба жолдағыңыз келсе, WhatsApp +7 707 37 300 37 нөміріне және editors@azh.kz поштасына жібере аласыз.
Басқа жаңалықтар
Қазақтың даңқты желаяғы Әмин Тұяқов «Атырау облысының Құрметті азаматы» атанды Кеше, 23:13 203 просмотра |
ХІХ ғ. өлкеміздегі көркем үйірмелердің етек алып халық арасына көбірек тараған жері - Семей. ХІХ ғ. екінші жартысынан бастап, Семейде ашылған Халық үйінде (Народный дом) әр түрлі шығармалар мен өлеңдерді халыққа оқу ұйымдастырылады. Бертін келе түрлі ойындармен бірге, ара-тұра шағын спектакльдер де қойып келген. Бірақ тұрақты көркем үйірме, ойын қоятын орындар бұл уақытта болған жоқ.
1890 жылы ұйымдастырылған «Музыка мен драмалық өнер әуесқойларының қоғамы» Семейде тұңғыш өнердің тууына себеп болған. Бұл отызға тарта сауыққойлардың басын қосып, арнайы жарғымен жұмыс істеген шығармашылық ұйым. Мұның сахнасында шағын пьесалар, интермедиялармен бірге, әдеби-музыкалық кештер жиі өткізіліп тұрған. Алғашқы драмалық шығармаларда Г.Д.Гребенщиков «Жақсы жігіт» пьесасының (1907) сюжетін қазақ тұрмысына құрса, Н.П.Анненкова-Бернар ұлттық дастан негізінде 1908 жылы «Бекет» атты драма жазып, кейін оны сахнаға шығарады. Міне, осылай Семейде алғашқы әуесқойлық театрдың негізі қаланып, тұрақты өнерпаздардың өнер көрсетуі қаланың мәдени өміріне үлкен өзгеріс енгізе бастайды.
1913-1914 жылдары қаладағы қазақ, татар мұғалімдері мен оқушы-жастар бірлесіп, «Шығыс кеші» деген атпен шағын пьесаларды қоюмен қатар ән, би, күй үйірмелерін ұйымдастырып, ойын-сауық кештерін өткізіп отырған. Ұлттық театр өнері тарихында мәні зор ойын-сауықтар қатарына Семей қаласында өткен Абайдың қайтыс болғанына он жыл толуына арналған әдеби, этнографиялық-музыкалық кеш (1914) пен «Біржан-Сара айтысын» (1915) атауға болады.
Бұл сауық кеш репертуарының бір ерекшелігі – көркем сөздің өз алдына сахналық жанр болып енуінде еді және арғы негізі халықтың шешендік өнерінен басталатын көркем сөздің алғашқы сауық кештер сахнасында жиірек естілуі оның жылдам қалыптасуына шығармашылық демеу болған сияқты.
1917 жылы маусым айында Ойқұдық жайлауында (қазіргі Абай ауданында) М.Әуезовтың «Еңлік-Кебек» трагедиясы алғаш рет қойылып, оған автордың өзі жетекшілік етті.
Революциядан бұрын арғы арнасы сауық кештерден басталған Семей үйірмесі 1920 жылы драмалық труппа болып құрылады. Бұл труппа «Ес аймақ» деп аталады. Труппаны негізінен мұғалімдер, педтехникумның жоғарғы курсында оқитын студент жастар ұйымдастырған.
«Ес аймаққа» Республикалық саяси-ағарту бас комитетіндегі театр бөлімшесі басшылық еткен. Труппа мүшелеріне берілген куәлікте: «РСФСР Киргизский (Казахский) культурно-просветительный кружок» деген жазу болған. Труппаға ресми түрде осылайша ат қойып, шығармашылық ұйымдық мәртебе беру – жеке адамдардың ісі болмаса керек. Демек, труппа мемлекеттік мекеме болған. Оны статистикалық шолу кітаптарында келтірілген мәліметттерден де көруге болады. Ол мәліметтерде Семей труппасының мемлекеттік мекеме есебінде қаражат алып отырғаны көрсетілген. «Семей губерниясы 1924-1925 жылдары» деген статистикалық шолуда губерниядағы жалпы мәдениет орындары туралы мәліметтерінде 85 қызметкері бар 4 театрдың жұмыс істейтінін айта келіп: «...Қазақ, татар труппасы жергілікті қаражаттан қаржы алып отырады»,- делінген.
Семей музыкалы драма театры.
«Ес-аймақ» қоғамы ұйымдастырған жартылай кәсіби драма труппасы негізінде 1920 жылы құрылды. Труппаның ұйымдастырушылары М.Әуезов пен Қ.Сәтбаев және режиссер Ғ.Төребаев бастаған зиялылар өкілдері мен студент-жастар болды. Театр өз шымылдығын 1934 жылы 6 маусымда І.Жансүгіровтың «Кек» қойылымымен ашқан. Қазақтың ұлттық сахна өнері мен драматургиясының алғашқы туын көтерген Семей қаласында мемлекеттік театрдың ашылуы облыстағы үлкен мәдени оқиға болды.
Семей театрын ұйымдастырып, труппа құрамын қалыптастыруға көмек көрсетіп, басшылық еткен қазақ көркемөнерінің белгілі қайраткері – Жұмат Шанин.
Алғашқы кезде труппаның құрамы 20 адамнан құралған болатын. Театрдың директоры мен бас режиссері Ғалиакпар Төребаев болған. Жаңа құрылған жас ұжымға шығармашылық, әрі ұйымдастырушылық көмек көрсету үшін Алматыдан Қ.Жандарбеков үш айға келеді.
Театрдың музыкалық бөлімін композитор Л.Хамиди басқарған. Алғашқы жылдары театр құрамында әнші Ә.Қашаубаев пен Ж.Елебеков, ақын И.Байзақов қызмет етті.
1945 жылы театрға А.Құнанбаевтың есімі берілді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жылдары Ә.Әбішевтің «Достық пен махаббат» және «Бір семья», И.О.Дунаевскийдің «Еркін жел», Л.А.Юхвидтің «Ғажайып өлке» сияқты шығармалары репертуарға қосылды. 60-жылдардың ортасынан бастап қазіргі заман тақырыбындағы пьесалар қойыла бастады. 1977 жылдан драма театры музыкалы драма театры болып қайта құрылып өзінің шығармашылық кезеңін бастады.
Театр жергілікті авторлар Ғ.Сапаев, М.Сәрсекеев, Қ.Мәшһүр-Жүсіп, М.Ыбыраев, К.Туғанбаевтардың шығармаларын да сахнаға шығарды.
Театр ұжымы гастрольдік сапармен Алматы, Қарағанды, Павлодар, тағы басқа облыс орталықтарында болып өнер көрсетті.
Театр 1984 жылы өзінің 50 жылдығын, 2004 жылы 70 жылдық мерейтойын атап өтті. 1984 жылы Қазақ КСР-і Жоғарғы Кеңесінің грамотасымен марапатталды.
Өскемендегі мұсылман драмасының труппасы.
1920 жылы Өскеменде П.Бажовтың бастамасымен құрамында 23 адамы бар мұсылман драмасының труппасы ұйымдастырылады (мусульманская драматическая труппа). 1920 жылы Ахмер ауылында Қазақ Автономиялы Республикасының бір жылдығының тойы тойланады. Салтанатты жиынды уездік революция комитетінің төрағасы, жазушы П.Бажов ашады. Сол салтанатқа өлкемізде кеңес үкіметінің орнауына мол үлес қосқан жерлесіміз, қазақтың сол кездегі оқыған, патриот азаматы, «Правда» газетінің қазақстандық тілшісі Ж.Болғанбаев та қатысады. Уездік атқару комитетінің бөлім меңгерушісі Б.Өтепов ауылды кеңестендіру жайында сөз сөйлейді. Сол күні жиынға жиналған жұрт жас М.Әуезовтың «Бәйбіше-Тоқал» пьесасын осы мұсылман труппаның орындауында тамашалайды. Осы труппаның алғашқы актерінің бірі Қазақстанның халық артисі Атаханов Нуритдин Мұхаметқалиұлы (12.2.1905 жылы Өскемен қаласында туған, 20.7.1974 жылы Семей қаласында жерленген) болған. Актер екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан. 1924-34 жылдары әр түрлі орындарда қызмет атқарған. Сахналық жолын 1922 жылы осы қазақ-татар труппасының спектакльдеріне қатысудан бастаған.
Экономикалық қиындықтарға байланысты бұл труппа 1922 жылы жабылады.
Өскемендегі облыстық театрдың қазақ труппасы. 1990 жылы Өскеменде қазақ театры ашылды. Облыстық театрдың қазақ труппасы 2004 жылға дейін ары қайт, бері қайттың күйін кешкені рас. Алғашында Төлеухан Бадығанов режиссерлік етті. Одан кейін бірнеше режиссерлер ауысты.
2004 жылы театрдың директорлығына және қазақ труппасына режиссер болып Алматыдағы жылы орнын, дырдулы ортасын тастап 25 жастағы Рүстем Есдәулетов келген. Рүстемнің келуімен бірге труппаның айшықты жылдары басталды.
Облыстық театрдың директоры әрі көркемдік жетекшісі, талантты режиссер, «Дарын» мемлекеттік сыйлығының иегері (2008) Р.Есдәулетов негізінен психологиялық драма қоюға құштар болатын. Ол адам жанының құпияларына терең бойлауға тырысатын. Адам мінезіндегі қарама-қайшылықтарды, өзгерістерді жарқырата ашуды көздейтін. Рүстем Есдәулетов қазақ труппасын басқарған жеті жыл ішінде 25 қойылым жасап үлгерген.
2009 жылы труппа Қарағандыда өткен республикалық театрлар фестивалінде жүлделі үшінші орынды иеленді. Рүстемнің жұлдызды жеңістері алда еді, өкінішке орай қазақтың аймаңдай талантты ұлы 2009 жылдың 25 қарашасында кенеттен көз жұмды.
Қазірде қазақ труппасының директоры және көркемдік жетекшісі Т.Жүргенов атындағы өнер институты мен Қазақ ұлттық консерваториясының түлегі Сахан Әкелеев.
Риддер қаласындағы қазақ жұмысшы жастарының театры.
1930 ж. Риддер қаласында қазақ жұмысшы жастарының театры ұйымдастырылған. Оны ұйымдастыруға Қазақстанның халық артисі Камал Қармысов көп еңбек сіңірді. Бұл Қазақстанда алғаш құрылған кәсіби ұлттық драма театрларының бірі. Мұнда актерлар О.Жұмағұлов, Қ.Қармысов, Ш.Мәрденов, Ж.Өгізбаев, М.Шамова, т.б. өздерінің шығармашылық жолдарын бастаған. Театр өнері көркемөнерпаздық деңгейден аспады. Ол 1934 жылға дейін жұмыс істеді.
Зайсан халық театры.
Зайсан ежелден өнер, талант дарығын аймақ. Сондықтан да болар Кеңес өкіметі орнағаннан кейін шығыста алғашқылардың бірі болып 1936 жылы Зайсанда қазақ театры құрылды. Оның алғашқы жетекшілері М.Өтеулин, Т.Бітімбаев. 1948 жылы Өскемендегі колхоз-совхоз театры Зайсанға көшіріліп, ұжым үлкейіп, бұрынғы татар мешітіне орналасты. Тұңғыш директоры – Мейірман Спамбетов. Зайсан театрының алғашқы әртістері Р.Тұрабаев, Қ.Жақсылықова, Т.Марданов, Ж.Кегенов, Қ.Аязбаев, Қ.Оспанова, Г.Исабаев, Н.Смағұлова, Х.Бабашалова, Қ.Әлпиев, С.Бекбосынов, Т.Рақымжанов, Ә.Оспанов. Өкінішке орай бұл кәсіби театр 1953 жылы жабылып, труппаның негізгі әртістері Семей қаласындағы театрға ауысты. 1960 жылы Зайсан өнерпаздары «Халық театры» атағын жеңіп алды. Режиссері – Ильхам Ниғметжанов. 1960 жылы Зайсан мәдениет үйінің директоры болып істеген өнер зерттеушісі Еңілхан Мекежановтың «Халық театры» атағын алуға қосқан үлесі сүбелі.
Театр ұжымының репертуарында қазақ жазушыларының шығармалары (Ғ.Мүсіреповтің «Қыз Жібегі», А.Шамкеновтің «Табамын сені», т.б.) болды. Облыс аудандарын (Зайсан, Ұлан, Самар, Күршім, Тарбағатай) аралап өнер көрсетті. Республикалық халық театрлары байқауының лауреаты (1981).
Зайсан ауданы Дайыр ауылының өнерпаздарынан құрылған ұжым да 1989 жылы «Халық театры» атағына ие болды, режиссері Мұрат Далабаев. Бұл ұжымға ұзақ жылдар Жұмахан Мұхамеджанов жетекшілік етті.
Тарбағатай халық театры. Театр - драмалық әуесқойлар ұжымы. Тарбағатай ауданындағы Ақжар Мәдениет үйі жанынан 1955 жылы ұйымдастырылды, 1962 жылы оған халық театры атағы берілді. Көркемдік жетекшілері Н.Смағұлова, С.Дөңесбаев болды. Тарбағатай халық театрының ұжымы 1963 жылы Мәскеудің Кремль театрында өнер көрсетті. Оның репертуарынан Қ.Сатыбалдиннің «Текке кеткен еті», С.Дүршіновтің «Тірі өлігі», Е.Домбаевтың «Жоғалған адамы», Б.Тоғысбаевтың «Жалын еді жүрегі», С.Жүнісовтің «Жаралы гүлдері», М.Хасеновтің «Тергеушісі», тағы басқа қаламгерлердің драмалық шығармалары орын алды. Республикалық халық театрлары байқауының лауреаты ( 1963, 1978, 1981).
Шемонаиха халық театры.
Шемонаиха аудандық Мәдениет үйі жанынан драмалық ұжым ретінде 1939 жылы құрылды. 1965 жылы халық театры атағы берілді. Оның көркемдік жетекшісі И.И.Чеберко және А.Е.Доценко болды. Шемонаиха халық театры ұжымының репертуарында көбіне орыс жазушыларының драмалық шығармалары орындалады. Республикалық халық театрлары байқауының лауреаты (1969, 1981).
Шығыс Қазақстан облыстық орыс драма театры.
Театр Жамбыл атында. 1936 жылы Өскемен қаласында қалалық драма театры ретінде құрылды. Сол жылы қаңтарда А.Н.Афиногенвтің «Қиырда» пьесасымен ашылды. Алғашқыда театр труппасын режиссер Ю.А.Левандовский басқарды. 1939 жылы облыстық театрға айналды. Осы жылы Жамбылдың есімі берілді. Алғашқы жылдары театр орыс және украин жазушыларының ( Н.В.Гоголь, К.А.Тренев, А.Е.Корнейчук) пьесаларын қойды. Екінші дүниежүзілік соғысы жылдарында ерлік тақырыбындағы (К.Симонов, Л.Леонов, В.В.Вишневский, т.б.) драма шығармалары қойылды. Әр жылдары театрда актерлер Е.Я.Диордиев, В.Ф.Корниенко, А.И.Воробьев, В.И.Красинский-Крупенников, Н.И.Карякина, Н.И.Курганский, Ф.А.Марков, А.М.Мерц-Кайсарова, А.В.Суворова, Т.В.Тамарина-Проневич, Л.И.Долматова, Р.В.Власова, Т.С.Гремина, П.В.Заваркин, С.Я.Наливкина, Ю.Я.Срослов, Г.В.Терехов, А.Н.Шиляев, В.В.Андреевских, С.А.Грязнов, Л.И.Феклистов, режиссер В.А.Коняев, В.Д.Паршев, К.К.Бетц, Ю.И.Коненкин (Ханинга-Бекназар), Е.В.Минский (1987 жылдан), суретші Н.А.Белкин, М.С.Стародубов, Л.Г.Зацепина, тағы басқалар жемісті еңбек етті. ХХ-ғасырдың 70-90-жылдары театр репертуарынан орыс (А:П:Чехов, Симонов, Розов, А.В.Вампилов, т.б.), КСРО республикалары драматургтерінің (А.А.Дударев, Т.А.Минуллин, М.Кәрім, Ш.Айтматов, т.б.), қазақ (Д.Исабеков, Қ.Мұқашев, т.б.), шет ел (Б.Брехт, т.б.) жазушыларының драмалық шығармалары орын алды. Театр труппасы гастрольдік сапармен Алматыда (1966, 1976, 1986), Қазақстанның облыстарында, Орта Азия мен Ресейдің бірқатар қалаларында болып өнер көрсетті. 1986 жылы театр ұжымы Қазақстан Жоғары Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталған. |
Іші білінгенге шақ қалған. Кіндік тұсын бастыра, қылдай болған белін екі айналдырып орады. Орады да, оң жақ мықынының үстінен матаның екі ұшын байлап таңды.
Өстіген, Салтанат үшінші баласына ауыраяқ. Қарашаның қара суығында пальтосын киіп, қызметіне барып-келіп жүрді. Сырт киімінің кең-молдығынан да, көше жүргіншілеріне екіқабат екендігі жуық арада білінбес-ау, деймін. «Ауру кетсе де, әдет кетпейді» деген ғой. Қысыр жыландай сумаңдап, мекемесіндегі әйелдердің бөлімін аралайтын. Сидаңдаған ұзын сирағын бір тыймады. Қайыстай қатқан Салтай* ханымның қыр мұрнының үстін баса, екі көзінің астыңғы жиегіне қарай қаралтым жолақ пайда бола бастаған. Бірге жұмыс істейтін төрт жаулықтының кішісі де өзі. Байдың қызығын баяғыда көріп қуланған қатындар сезбей қалсын ба?! Тілдері сүйреңдеп, үшеуара өсекке іле бастады. Тіпті, орталарындағы біреуі: «Құдалық айттырмастан Жарқынға қашып тиді емес пе? Екеуінің үйлену тойларында мен қатыстым. Күйеу жолдасы, әнші Жеңіс:
Шаттық пен жарқын тойыңа,
Сыйлаймын сазды бұл әнді, -
дейтін мәтін жолдары бар, әлгі бір әнді шырқады. Сонда разы болған күйеуі қыз жолдасты куәгер көріп Салтанатқа:
- Құдай қаласа баламыз өмірге келгенде Шаттық деп есім беремін! - деп еркелете ескертіпті. Содан кейін тұңғыштары ұл – Шаттық, кішісі – Самал есімді қыз.»
Құпиялық қала тұрғындарының қаншасының құлағына іліккені әзірге жұмбақ. Сыртынан айтылып жатқан ғайбаттарды естімеді Салтанат. Содан да, көңілі тартқан жерік дәмін татып, ел қатарында жүрді. Бұл кез Жарқынның болашақ баласының төрт айға жаңа толған мезгілі еді. Жары тек құрсағындағы сәбиінің қозғалғанына қуанса, бірде пенде ұрпағын кінәнің әрбірінен аман сақтайтын, Алланың бұйрығымен өлі болсын, тірі болсын жарық дүниеге келгеннен кейін қайтып бұйырмас мекені – ананың алтын құрсағы екенін ойлады. Ойлады да, мынау нәрестенің жетіліп болмай, шешесінің қолымен қатаң жазалауда болғанын есіне алды. Өзінің бұл бейшара халін аяп-ақ кетті. Үміт жалыны сүйіп тұрған көңілінің сұбуханы ұшты. Ана жүрегі тас төбесіне бірақ шыққанда, жанын жай оты осқандай күйде қалады. Аямай қайтсін!
1985-ші жыл мен 1990-шы жылдың өларасында Шынжаң билігі халық санының тездеп өсуін шектеу тепе-теңдік негізінде «Жоспарлы туыт» заңын күшейтілген режимде қабылдады. Сананы улай келіп, жоспарлы туу, дәстүрлі тууға сара жол салып тынды. Шаңырағынан қызыл жалауын желбіретіп, көшін ілгері тарта берді. «Некеленген аз санды ұлт өкілдерінен болған кадрларға екі бала, бірыңғай түсті (ұл не қыз) болғанда ғана үшінші сүюге болатыны туралы «ҚХР азаматтарының жоспарлы туыты» заңында ашық жазылған. Шешім барша аз ұлт өкілдеріне тең жүрілді. Осының, әлауләйлымынан қаншама жас аналардың жүректері ауырып, жаны кейіді. Жар құшағындағы сүйікті сәттерінен, қою ақ және сұйық сары мәнидің бірігуін шарасыздан артық деп мойындап, қайтті десеңіз ... Зәредей кінәсіз екендігіне қарамады. Олардың пәни дүниеге келудің алғашқы секундында барып жататын жатынындағы, мерзімнің ұзақ-қысқалығына қарап жазалауды тапты. Тәңірдің жасап, қызыл етке келтіруіне үлгерітпейтін қағылездік, емхананың арнайы дайындалған төсегінде жүргізіледі. Төсектің үстіне ақ түсті жапқыш жабылған, аяқ жақ екі шетінің үстіне отыз сантиметр шамасында биік тұратын құрылғы, екі аяқты екі бағытта керуге орнатылған, оған қойылған жуан балтырдың үсті тізеден кіндікке дейін аталған түстегі жамылғымен жабылады. Бірақ бұл ыңғайсыздық, көңілден жасырылмайтыны кімде-кімге түсінікті. Құрылғыдан бөлек жүздеген ватт жарық күші бар жылжымалы электр шамы орнатылған. Ол қалай пайдаланса солай істетуге оңтайлы. Атқаратын рөлі – жамылғыдан болған қараңғылықты әрі қарай жарықтандыру. Осыған сай резинка қолғап пен бетпердесі – шымқай аппақ түстен киімін киген маман дәрігер сайтандай сап ете қалады. Ол төсектің аяқ жағындағы айналмалы орындыққа бірден отырады да, шам жарығын керек бағытына туралайды. Туралайды да, қол құралдарын іске қосады. Жан иесінің ауырсынып, ыңыранғанына қарасын ба, қиналған сайын қырғысын батыра түсетіндей. Операция үстінде жантәсілім болғанша аяушылыққа тоқтайтын ораш болған емес десем артық болмас, болмайды да. Өйткені өмір сүру соны қажет етеді де...
Бұл – мәнилердің бірігуі қырық бес күнге толуынан бұрын жатырды жазалаудың бір тәсілі еді. Өйткені дәл осындай операцияны бірнеше мәрте қабылдаған ананың жатыр қабаты жұқарғандықтан, салауатты өмір салтының ақсайтындығы медициналық білімде айтылған-ды.
Дамыған ғылым дағдарсын ба?! Тіпті тоғыз айлық тұрағында қанша тәулік түнегенін де есептеп білетін-ді. Сөйтіп, өсу дәуіріне өрлемеген алғашқы он үш жұмадан аспаған жағдайда, таблетка ішкізетін. Мұндағы таблетканың түрі көп. Тек дәрігердің шешімімен ғана қабылданады. Осылай жасанды толғаттыру арқылы бір жапырақ ет күйінде паршалай езіп, бірнеше сағат шамасында мәжбүрлеп түсік тастатып құртатын.
Салтай аталған сұмдықты үлкен жеңгесі Алтынайдан естіген. Алтынай ханым – мамандығы бойынша туыт дәрігері (акушер-гинеколог). Жиырма бес жылдан артық жұмыс өтілімен талай сәбидің кіндігін кесті. Жерден көтеріп Жаратушының разылығын алған да еді, қарғыс атқандай жиған сауабы желге ұшып, селге кетті де. Жаңылғаннан алдына келген жас аналарды, ырқына жібермеді: әлгі суық төсекте ыңырсытып жөніне салатын болды. Бас туыт дәрігері бұл қатігездікке тіленіп барған жоқ. Оның кәсіптік біліктілігін көрсеткен емхана бастығының шешімі осылай болды. Қолынан келген бар дәрмені: «Иә, жаратушы Жаббар ием, әлсіздікпен алда жасар кінәмді кешір!» - дегені ғана ...
Естігеннің, сұбханын суырып алатын бұл сұмдықты Салтай жеңгесінен естиін деп естіген жоқ. Жарқынмен сөз байласқанына алты ай толғанда өзі тіленгендей, суырытпақтап сыр тартқаны, текке де емес оның.
Ғашықтар кездесе жүріп, аз уақытта бір-біріне бауыр да басып кеткен. Жүздеспесе жандары жанып, жүректері жақындауға алып ұшып тұратын болған. Салтанат сүйгеніне қыз дәуірінің соңғы кездесуін облыстық автобекет қонақ үйінің №409-шы бөлмесінде сыйлады.
Бір жастықта басын қосқан екеуі біраз уақытқа дейін сырласып, сыбырласып арасында аймаласып мазалары кетті. Өбісе жатып, жігіт ұстанымынан айрылған. Құшағындағы қалыңдығының қымсынғанына енді ерік бермеді, қытығы қысып сықылықтаған сайын қызыға түсті. Кеуделеріне киген жеңіл киімдерін шешіп, ту сыртына сілкіп жіберді. Жанып жатқан қос көкірек түйісті. Түйіскен сәттен бастап, тамағын самал сипап көрмеген ұяң қыздың жұпар иісті тамағына ыстық леп шалқи жөнелді. Өзге бір ыстық әлем құшақ ашқандай, көңілі тартқаны сонша, одан әрмен жабыса түсті. Осыдан артық естен адасатын сәт болмас! Ұлпа жотасын сипалап жатқан қызулы алақан дәрменсізденгендей болып, аш беліне құлап, бос мықынынан лып берді... бұлшық еттері сыздағандай, денесі шым-шым ұйып жатқан баяғы бұла қыз. Тұла бойын тоқ соғып өткендей, бір тылсым ағыс жүгірді. Әлсірей барып босай бермесін бе?! ...
Құрсын, мынау өрт алып жатқан некесіз төсектің қиянатын қылдай кінәні қалт жібермей көріп-білетін періштенің шошынбасына қай пенде кепіл боларсың?! ...
«Қойшы жаным, Жақай* бүйтпеші!» Бар айтқаны сыбырға жақын үнмен, осы болды. Есеңгіреуден күн шыққанда бірақ есін жиған бойжеткен денесін ауырсынды. Ауырсынбай қайтсін, қыз ғұмырының соңғы күніне нүкте қою – әрбір қыз үшін оңай болсын ба?!
Пердесі айқарылғаннан, дуылдаған екі бетін төресінің жалаңаш төсіне басты. Баса жатып: «Мені тастап кетпеші! Обалым мойныңда, қызығым қойныңда қалды ғой. Міне, екеуіміз үшін осы түннен бұрынғы және кейінгі өміріміздің ең аяулы сәтін тапқандаймын. Шын ықыласыммен өзіңді мәңгі сүйемін», - деп ыстық жасын төге, солқ-солқ етіп жылап жіберді. Жалынын сыртына шашып жатқан жүрегінің тұсына тамып, домалай жөнелген көз жасы кіндігіне барып тоқтады, Жақайдың. Аяп кеткен болашақ күйеуі уәде бергендей: «Сендікпін жаным!», - деп әлсіз үн қатты. Иегінің астынан көтерді. Шиедей мөлдіреген қып-қызыл, шұғынықтай үлбіреген ерінді сүйді, уылжыған ерінді сорған сайын өне бойын өртеді-ай, жанып жатып бастапқы адуын сезімге қайта құлдана берді де ...
Осыдан соң ару бәледен құтылудың жолын іздеп бақты. Жеңгесі айтқан төсекті ойлап, көз алдына елестетіп еді: болашақ ана жүрегі зу етіп, өңі қудай болып кетті. Қашып кетуді ойына алып еді, ел-жұртқа қарайтын бет ұяттан қып-қызыл өрт шалғандай дуылдап, отырып қалды бір сәтке. Ақыры Алтынай жеңгесінің:
- Қараңды батыр, сен одан құтылсаң, ол сенен тайып, атың шығар, - деген айласына тоқтады. Ауылдағы қатындардың бетін шымшылатып, ағайынды өкпелете, ата-ананы жылатты. Жақайдың етегінен ұстады да, ел өліп ұйықтаған бір түнгі шақта итті үргізбей кетті емес пе?! Бақыт тілеп, жолға салған осы жеңгесі ноқтасының мінер жағына бір шалып ақтық (ақ мата) байлаған, молынан төгіліп, ұшын жер сүзіп тұрған құйрығының жоғары тұсына бір шоқ қарабас үкі тағылған, жүрісі жүйрікті желе жорттыратын желжиренді белдеуге байлатып, арасына бір түмен қытай юаны бірге жүрген асыл матадан көйлек-шапан салынған алақоржынды босаға аттаттырды. Сөйтіп, өре түрегелген әулеттің аптығын басып, кектің артын кешірімге келтіріп, жайымен тындырды да.
Алғашында қашып кеткен қылығын ойлағанда, жұрт алдында өзін қарабет санайтын ол, артынша би әке-шеше мен туыс-туғандарының разылығын алған да еді. Беті ашылып, көңіл күптілігі басылып, Шалқарын ай-күні толғанда өмірге әкелген ғой.
Тұңғыш сәбиі құрсағында жатып, бір қапталынан, енді бір қапталына ауып қозғалыс жасағанда, ішінен балық жүзіп жүргендей сезінетін-ді. Сонда өткеннің бәрін ұмытқан жас келін ана болғанына іштей шексіз тебіренетін. Қызы да дәл ағасындай анасының құрсағын еркін жүзе шарлап, күні толғанда іңгәлап өмір есігін ашты да. Ал, мынау үшінші құрсақ көтергені мүлде басқаша. Кеште жұмыстан келген соң ғана матаны шешіп белін босатып, бойын кеңге салады. Сәбиі де көсіліп бір қалатындай. Таңғы асын ішіп қызметке жиылғанға дейінгі аралықта құрсағындағы шаранасы ішінде балыққа ұқсап жүзіп өтпейді, қозғалғанда көбінде кіндік тұсынан түйіп қалғандай әсер ететін. Сонда, көңілі қымсынатын Салтанат құрсағын сипап: «Құлыным, сабыр етші! Анаңа ашулы екеніңді түсінемін. Сенің іште өсіп, еркіндегеніңді құдайсыздар білсе, жаның жаһаннамға кетеді ғой. Болашақ ата-апаң үшін бізді, әке-шешеңді кешір періштем, енді төрт жарым айға жетпейтін уақыт қалды, бұйыртса. Таудағы келешек әке-шешеңнің үйінде сені өмірге әкелемін, солардың бауырында қалдырамын. Мына қиын күнде сорыңа бола көтердім бе? Білмеймін, қан тартпай, жарық күнге аман-есен көзіңді ашуыңды тілеймін, - деп ауыр ойдың азабына жегілді.
«Болашақ ата-апаң» дегені – әлгі айыпқа апарылған бесті – желжиреннің әуелгі иесі, бесінші қайын ағасы мен жеңгесі еді. Бұлар мамырда асқарынан қар кетпейтін Ақтастың қапталынан үш жыл болды ірге көтермеді. Қорықты қорып отыратын-ды. Әдейлеп барған жүргінші болмаса, ұшқан құс, жортқан аңнан басқа жан атаулыны көрмейді. Өздері қыдыруға дөп келсе, шалғайырақ ауылдардағы аға-іні, әпке-қарындасының балаларын мотоциклмен зыр етіп барып алып келеді. Мал-жандарын аманаттайтын. Салтанаттың ойы – соңғы екі ай жарымда сонда қарай тайып тұру. Ол үшін наурыздың басына аман жету, сол күнге жетсе, аудандық емхананың «Жүрек кеселдері» бөлімінен анықтама алу. Оның үш ай бойына сырттай ем қабылдап, демалу негізінде «бармақ басты, көз қыстылықпен» қолына тиетініне көңілі сенімді еді. Себебі Денсаулық сақтау басқармасының бастығы – кіші қайнағасы еді.
Мойнынан ауыр ойдың қамыты түспеген ол, абысынының бедеулігіне бола: «Бұл әулетке екі қыздан бөлек, тоғыз ұл берген жомарт Құдай-ау, есең кеткендей, бұл не жазғаның, қайын ағаға кіндіктерінен бір ұрпақ қисаң нетті?! Ұрық-тұқымдарында мұндай ұрпақсыздық болмаған, әулеті өскен жер деуші еді ғой, бір балапанды бөтен шаранада шайқатып, бауырына басуды тағдырына жазғаның қалай?! Осыншама зарығатындай, олар қаңырығы түтеген қай міскіннің шөлін қандырмап еді? Мыңғырған малы болған шықбермес Шығайбайдан сау еді ғой. Ақсарбас айттырған баталы құлдарың емес пе еді? Солар үшін жарық дүниеге келмеген мына сәбиімді құрсағымда қинаудамын. Өлгенде бұл кінәмді көтеріп, сазбеттенгендей алдыңа қалай ғана барамын, О Тәңірім! Әлде, тағдырының сызған сызығынан аттай алмаған абысыным жазықты ма? Болмаса, «Ағаларыңның түтінін өшірем демесеңдер, «Жаратушының алдына дейін», - деп екі баланың бірін беріңдер, қимасаңдар жастарыңды өткізбей бір шарана шайқап беріңдер», - деп, құлақ етімізді кеміріп, азуын айға білеген енем кінәлі ме?
Қайын ағам жирен бестіні жетектеп алғаш келгенде бұл туралы уәде еткеннен сау ма өзі? Мұндай боларын білсемші! Сол кезде қорада байланып, сүмбедей сұлу көркімен көздің жауын алған сол жирен талаққа ішім жылыр ма еді, сонда! Ал енем болса, адуындығымен алдыңа барып: «Бұл бейбақты кінәға кіріптар еткен мен едім!» - деп ақырып арама түсер ме? Жо... жоқ, олай болуы мүмкін емес-ті. Түпкі күнәһардың кім екенін өзің дөп баспасаң», - деп көкке қарап кейіп күбірлеген де ...
Қыстың қысқа күні құрық бойынан асса болды, дереу батып, Салтайды сан оймен тербеген ұзақ түні өтіп, сары уайымға салған сартаң сызып атып жатты.
Қарға адым алған қаңтардың ортасы жеткені сол екен, қалашықтың Жоспарлы туыт бөлімінің салаға жауапты мамандары оның сар ізіне шөп сала бастады. Сонымен үзігі сыпырылып, шиі алынғандай болып, құпиялықтың да беті ашылды. Кеш болса да естіген қалашық партия ұжымының секретары Күлай ханым оны кабинетіне шақырып алды. Сөйлесе келіп, жар құлағы жастықтағы бір түн, керек кезде қабылданатын таблетканы ұмытқанын, ұмытпай қабылдағанда ғой, аталық мәни мен аналық мәнидің бірігуін күйдіріп құртар еді. Алайда бойына қалып қойғаннан кейін, енесінің ырқынан шыға алмай, жоспарға сай саннан кешіккендігін, уақыт өткендіктен шеше аламай жүргенін түсінді.
Түсінсе де, принципшіл секретарь: «Бірінші кезекте арыз жазып, сан алу керек еді», - деген ұстанымында қалды. Шешім қабылдауға екі жұма берді.
Ақиқатында жөні солай да, Аталған заңда ұрпақ көру қаблеті жоқ отбасының, өз қанынан бала асырап алу мүмкіндігі көрсетілген… Шаттық пен Самалының Қытай (ЖОҢГҰО) ұрпақтары екендігі мойындалған туу құжаттары бар. Үшінші бала дүниеге келген жағдайда ерлі-зайыпты екеуіне де қатаң шара қабылдап, мемлекетке қомақты айып төлейтіндеріне көзі жетті, Салтай сорлының. «Ысқырып атқан аңның обалы жоқ» деген осы да. Секретардің алдынан көп кідірмей табанын жалтыратты.
Жан дүниесі онсыз да ойдан күйреп жүрген байқұс бұршақтап домалаған көз жасын қанша сүртсе де, тыйылар емес. Алқымына жосыған жастан жаулығының байлаған жері суланып та кетті. Иегіне тигенде мұз қарығандай сезінді. Жанарын торлаған буылдыр жастан көз алды қараң-қараң, қыбырларға айналып кетіп баратты.
Сәскеде еңірей жеткен ол отбасында отырған енесінің алдына барып құлап түсті. Көз жастың сорға сорғалағанын алпамсадай әжей түсінбей қалған жоқ, көзі тас төбесіне шыққандай шошына ойбайлады. Көкірегінен күркірей шыққан дауысы көкке кетіп, «Атаңда көрмегенді, ботаңда көресің» дегені осы да! Зауалдарыңды Құдай жазсын, Құдай!» - деп сілеп қоя берді. Зейілденген кейуана жанындағы сабаудан таянып жүрген таяғын бірден қолына алды. Алды да ошақтың басында жатқан көнетоз төсеніш көрпені тартып-тартып жіберді. Бұрқ-бұрқ еткен шаңның астында сілейген күйде қатып қалды...
Түскі үзілісте қызметтен келген күйеуімен көңілсіз отырып қабылдаған шешімдері араға үш күн салып, дивизияның халық емханасының табалдырығын бірақ аттатты.
Жүкті аналарды қабылдау бөлімінің арнайы маманы Жоудың* алғашқы тексерісі – жүрек және қан қысымын өлшеу болды. Тексеріс 2-ші қабаттағы 13-ші туыт палатасының 37-ші төсегіне бұйырып тынды. Талай шалалардың жарықтан таңын айырған қанды төсекке қатты бөксесі тие бергенде, Салтанаттың ана жүрегі атып аузына тығылғандай еді.
«Зәредей кінәдан пәк құлыным-ай! Көзіңді ашып жарықты көрместен қараңғыдан қараңғыға кететініңді ойлап жүрегім қанжылап отыр ғой, суыт өтіп бара жатқан салт жолаушының бірі ме едің, әлде? Анаң мен сорлының еркінен тыс болды ғой, дығдырым құрып, амалым таусылды, қорғап қала алмадым. Алланың алдында кешіре алсаң кешір!», - деп мөлтеңдей отырып қарнын дөңгелек айналдырып сипай бергені сол еді, ғылымда айтылғандай, бес айдан асқан іштегі сәби сөзді естіді ме? Болмаса, шала болса да періштесі сездірді ме? Жаны ширыққандай, анасының сол жақ қапталын тепкілегенде, тесіп шығардай әсер білдірді, мұны сезініп болғанша кіндік тұсының біресе солын, біресе оңын түйіп-түйіп қалғандай еді.
Сол сәттегі дәрменсіз шешенің: «Қан қарызыңа қалдым-ау», - деп көлдете төккен көз жасы торсиып тұрған омырауына тамып-тамып кетті.
Түн, ойдан опырылып, бордай үгілді ол. Үні ішіне түсіп қыстығып жылаумен болды, екі жағына кезек аунай жатып кірпік ілмеген. Таң рауандағанда терезенің алдына келіп тұрды. Көк жиекке көзін сүзген күйі кірпіктері қозғалмай, тас мүсіндей қатып, шашы додырай қанша уақыт тұрғанын өзі де сезбеді. Аурулардың қан қысымы мен температурасын өлшеуге ерте келген медсестраның аяқ дыбысынан селт етті ол. Екі бүйірін таяна есіней келіп, орнына жайғасты, жайғасты да оң қолының жеңін жоғары қарай түре бастады, температура жоқ екеніне сенімді Салтанат қан қысымының тұрақтылығын көрді.
Көңілі сәл орныққандай болды, таңғы шайын іше отырып тағдырдың қаталдығына мойындады ма, иә, болмаса, жетекте елпілдеген тайлақтай, қалай тартса солай желе жөнелетін пенде көңілінің тұрлаусыздығы ма?
«Көзін ашпаған, бауырын көтермеген күшігін ұясынан алып кетсең ит екеш иттің де жаны тыныш таппас. Қыңсылағанда қыбыңды қандыра жанталасып іздейді-ау, апарып тыққан жеріңді иісімен тауып алады, ара түскеніңе араз бола арсылдамасын ба келіп! Арсылдай атылып барып азуын әлгі күшігінің желкесіне бірақ салып, алып ұшып жатағына бармас па?! Сонда біреудің босағасында босанып, аузына ана уызын татырмай бауырына салып беруге қалай ғана қимақпын? Сонда мен, иттен әрмен тасбауыр болғаным қалай, адам дегенің дәті неден берік еді, санасында сан-санақсыз қулық-сұмдық ұялаған жауыздықтың патшасы болғаны ма? Құрысын, бұл ғасырдағы бұл өлкенің пенделері-ай! Сендер ме, сендер тозақта күйерсіңдер ... өзінікін өзіне бұйыртпаған мына заманда біреуге бала берген неңді алып еді? Көкірегі көр кәрі-ай, өзің тумағасын Құдаймен ісің болмағаны ма?, - деп енесін жазғырумен қоймады. Бір ұядан шайқалып шыққан ағасы мен әпкесінің қызығына қимасаң, бөтен босағаға менде бермеске бекідім, қу Құдай! Онсызда ішімді қызғаныштың оты өртеуші еді. Көп көргенің осы болып, алар уақытыңның жеткені рас болса разымын Алла! Жанын қинамай жұмаққа жібер, Жаратушым! «Береріңді алсаң да, бергеніңді алма» деп, теріс баққан дәуірге сай: «Бергеніңді алсаң да, береріңді алма» деген мақалдың басын теріс тастады.
Салтайды бұл тұста осылай мейірімнен жаздырып, бірден қаталдықтың қара есегіне теріс мінгізген үмітсіздік – шайтан екенін жазықсыз жаза тартушы мүлде сезген жоқ. Себебі, құрсақ әлеміндегі ол, анасы мұңлы жанарымен көрген таң рауанын кемшіл санасымен бірге сезіп шықты. Соңғы сәт шаршаудан қалжырай барып ұйықтап кетті ме, әлде: «Ананың құрсағындағы шикі нәрестенің қанына қолын батыруға ниеттенген бұлар да кезінде сен сияқты жатырда жанданып, шаранадан шайқалып өмірге барғандар емей, немене? Адам санатына қосылғанда күштісі әлсізін жол тосып жойып тұрады, сен сияқты әлі өмірге келіп болмағандардан жаратушының несібелі жарық күнін, тыныш қараңғы түнін қызғанған бұл пенделерден не күткенің? Сенің де жарық күндегі тағдырың солардың тағдыры түскен қақпанға түсе ме? Тіпті, бұданда асып кетпесіне кім кепіл?» - деген үрейді анасын аздырған шайтан оның да санасына сездіріп, есінен мезетке тандырды ма, кім білсін?
Соңғы кезек анасының қанқысымын өлшенгеннен бері сабырсыздығын тоқтатып тынышталып қалды, шарана. Іштегі сәбиінің тұяқ серіппей жатқанын сезген шешесі: «Ауырып жазылған жан олжа» деуші, еді бұрынғылар, жанұямдағы екі боз өкпенің көз жасына мына қатерден жанымды қалдыр Алла», - деп олардың қылықтарын ойлап, болашақтарын тілемекке аузына сөз ала бергені сол еді, екі кәсіптесімен бірге жауапты дәрігері кіріп келді. Бірден жағдайды сұрап білді. Құлағына қойған тыңдағыш аспаппен Салтайдың үлкейіп келе жатқан құрсағының әр тұсынан тыңдап көріп, бала жағдайының дұрыс екенін түсінді. Көңіл күйде тұрақты болуға кеңес айтып, ҚКП-нің* қалауы бойынша бұл қадамға баратындықтарын айтты. Түсіндіре тұрып кешірім сұраған Жоу маман бұдан түсінікпен қарауын өтінді. Бүгін он бес сағатта ем алудың алғы шарасы болатынын білдірді. Аталған уақытқа дейін демалысына көңіл бөлуді міндеттеді де, келесі палаталарды аралауға шығып кетті.
Көңілі тынышталмаса да, құрсағы тынышталғанға Салтанат бисмилласын айтып, оң жамбасымен жастыққа жағының тиюі мұң екен, қор ете түсті.
Талтүстің күні төбеден сәл қиғанда бірақ оянды. Басын көтере астына басылып қалған білегін уқалап біраз отырды. Қолының ұйығаны қайтқанда барып, күйеуі үзілісте келіп қойып кеткен ет сорпа құйылған ыдыстың бетін ашты...
«Жанның қуаты жас сорпа ғой, тамақтанып болайын» дегеннен бастап самайынан айғыздалып аққан тер алқымына жосыды. Алты айрығынан кеткен тердің құрғауын уақыт күтпеді. Ащы тер исі бұрқыраған киімін ауыстыруға әрең үлгерген Салтай әлгі төсекке бірақ шықты.
Екі аяғын ұсына, сол қолын иегінің үстіне көлденең қойып, шалқасынан жатты. Жоу ханым оның кең етекті көйлегін жарым кеудесіне түре тастады. Тамырлары көгеріп жұқара бастаған құрсағынан алақанын тоқтаусыз ары-бері жүргізіп сипалады. Құдды бірдеме іздегендей. Екі жамбасынан кезек жатқызып екі бүйірін сипалап бақты. Іздегенін таппағандай болған дәрігер Салтанатты қолынан тартып тұрғызды, аяқтарын түсіріп, екі қолымен екі жанын таяндырып шалқайта отырғызып қойды да, сипалауын қайталады. Осы сәтте, кіндік үстінен баяу жүзіп өткен жұмсақ алақанның асты қаттырақ бүлік еткенде, селк етіп қолын бірден тартып алды ол. Түсінген Салтай мырс етті де, істің артын күтіп отыра берді. Бейқамдығына ұялып қалған дәрігер: «Ойбай, ашуы не деген қатты еді, жендеттің алақаны екенін біліп қалды ма, ішіңді толқын ұрғандай толқымасы бар ма», - деп жай ғана жымиды. Иығын оң бағытына сәл бұра қолын созды. Медсестра емдеу шараларына қажетті құралдар салынатын арбаның үстіндегі (спиртке малынған мақта мен шымшуырды және №14 ине киіліп, ішіне укол сұйықтығы құйылған әйнек түтікті) кішкене табақты ұсынып тұра қалды, мұндай қатігездікке көңілі көніп, қолы үйреніп кеткен дәрігер екіленбеді. Кіндіктің астыңғы тұсын спиртті мақтамен сүртті. Сүртті де, алақанын батыра басып тұрып, сұқ саусағы мен ортаңғы саусағының арасынан баланың бассуына инені бойлатып жіберді, түтікше ұстаған қолының басбармағымен түтіктің артын ішіне бағыттап, баяу баса жылжытып сұйықтығын сарқып құйды. Білдірмей инені суырып орнын қолындағы мақтамен басып сәл тұрды.
«Ауырмаған болар, шамамен қырық екі сағатта түседі, одан тездетуге укол күшін көтер алмайсың, алаңдаудың қажеті жоқ, кәдімгі толғаққа ұқсайды. Арнайы қадағалауда боласың», - деп, көмекшісіне тапсырма беріп, жатын орнына жеткізіп қойды.
Ақшам болып, ел орынға отырғанда сол бүйірінен басталған толғақ Салтанатты бір жатқызып, бір тұрғызып тынышын кетіре бастады. Тұла бойын тербеткен құдірет күші уақыт өткен сайын белін айналдырып түсірердей ауырлатты, жанының ауырғанынан іштегі бөпесінің қозғалыстарын сезген де жоқ. Келесі тәулік басталған түн, ашты толғақ қысымын жиілеткені сонша, оны бебеулеткен де палатадағы орнына тізесін бүктірмеді. Коридордың екі басына ары-бері жүруге мәжбірледі. Түн жарым өткен шақ. Жаратушының жеңілдігімен толғағы сәл тоқтағандай болғанда, төсегіне келіп жантайғаннан-ақ кірпіктері айқасып кетті. Екі түннің ұйқысы иектеп шаршатып-ақ жіберген. Ештеңені сезбей қатты ұйықтады.
Күн көтерілгенде Жоу тәтесінің тексеруге келуімен оянды. Ауырып оянған ол дәрігердің демеуімен екі аяғын созған күйінде басын зорға көтеріп отырды. Тәтесі оның еріндерінің көгеріп, өңінің бозарғанынан сезіктеніп, іштегі шаланың бас суының сыртқа келгенін көрді. Күктені де сол еді, толғақтың піскенін түсініп, туыт палатасына жатқызып, бірден босаңдыру жұмысын бастап кетті...
Хак-Тағала жан иесінің аналығының өмірге ұрпақ әкелуін тағдырға жаратқанда, оған жеңілдігін де қоса жазған ғой. Ол бүкіл дененің босауымен, шат және шонданай сүйектерінің ашылып, ұрпақтың бұл дүниеге келу жолының кеңуін де, осыған сәйкестіріп күш-қуатты да берген-ді. Босану үстіндегі Салтанат екі қолымен темір төсектің екі жақтауынан тастай қатып ұстаған. Тілін шайнап қалмас үшін аузына орамалын тістеп, қанша ышқынса да күш жия алмады, керісінше қара терге түсіп, әлсірей берді. Бұл тұста бала белінен бері ғана шыққан еді. Бұдан ары күш алу – әлсіз Салтайды естен тандырып тынбасы бір Құдайға ғана аян. Мұны түсінген Жоу әпкесі ерекше біліктілігін көрсеткендей, жонының күшін білекке ала, қос алақанын бірінің үстіне бірін қойып тұрып, оған: «Тағы да күш ал», - деді. Әлжуаз ананың шыбын жан үшін аз да болса күшке келуімен бірдей уақытта кіндіктің үстінен лоқ еткізіп басып-басып қалды. «Дәрігер шықпас жанға себеп», - деген осы да, Салтанаттың тынысы кеңіп сала берді, басын көтеріп шалаға қарауға ана дәрмені де, ана жүрегі де дауаламады...
Шала шақалақ судан ұстаған кішкентай шабақтың соңғы рет адам қолынан жылп етіп шорши жерге түсіп, әлсірей қимылдағанындай, аузын баяу ашып шырқырауға мүлде дәрменсіз жатқан-ды. Мұндайды көңілімен сезетін туыт маманы қасындағы практикант қызға иегімен сілтеме жасады. Практикант дайын тұрған укол сұйықтығы құйылған әйнек түтіктің инесін жансар дененің бас терісіне салды. Салды да, түтік толы сұйықтықты сарқып тынды, кішентай мәйіттің қызыл шақа денесінің бір сәтте көгергендей болғанын аңғарған ол, адам қанына қолын тұңғыш малғанына үрейлене өкінді. Соңғы жұмыстарға көмектесе жүріп өзін жауыз сезінді, жас жүрегі лобып, айнып тоқтады. Осы сәтте болашақ туыт маманның ойлап жеткені – университет бітірген соң басқа салаға жұмысқа кету болды.
Бойы жеңілдеген Салтанат орнына келді, салақтап бос қалған құрсағын қайта тартып, оранып-қымтанып отырғанына аз болды. Түскі асын алып Жақай қызу келді. Оның бұл қылығын келіншегі жазғырмады. Керісінше екеуі де: «Көзге көрінген екеуі аман болсын», - деп, бірі-бірін жұбата отырысып, ас ішуге ауысқан еді.
Түскі үзілістегі кезекші Жарқынды шақырып әкетті. Оны әйелі босанған палатаға бастап кірді. Кірді де, әуелі жазылған мақтамен құндақтап, сыртын шешесінің сарала гүлді жібек жаулығымен оңды-солды тарта түйіп байлаған, баласының толық қанды мүрдесін табыстады. Масалаң жүрген еркектің көңілінде қорқыныш қайдам? Түк те болмағандай 1300 грамм салмағы бар түйіншекті көтере жүріп, дүкеннен күрек сатып алды.
Мұсылмандар жерленетін қабырстанға келіп таксиден түсті. Қаланың батыс солтүстік шеті, ақпанның аязы, жаяу боран жүгіріп тұрды. Белуардан төмен тоң алған тойымсыз жер күрекке алынсын ба? Қанша күштесе де тоңнан күрек әлсін-әлі тайып, ісін ілгерлетпеді. Жат жерде ағайын-достың айы әбден өтті. Маңайында қыбыр еткен пенде жоқ. Айқайлайын десе жалғыздың үні шықпады.
Екі сағаттан артық уақыт жанталасқан Жақай кішкене қазанның аузының кеңдігіндей, тереңдігі күрек басының биіктігіндей ғана шұңқыр қазды. Ислами ұстанымда шақалақ жерге түскенде бойында қозғалатындай жанымен келіп, бақилық болса, ондай сәбиге азан айтып, ат қойып, ақпен арулап жаназа шығарып, «Шапағатшы» мәртебесімен ақтық сапарға аттандырады. Шапағатшы ата-анасын жаннатпен шүйіншілеуші екен. Қорғанды зираттың ішіне, бұрынғы жатқан әруақтың аяққы бағытындағы бұрыштың бірінен орын береді. Көрдің тереңдігі 100 см шамасында жанақымсыз қазылып, мәйітті қойғанда жүзін құбылаға бұрады. Көрдің ішін топырақпен тындырмай, бетіне қақпақ қойып жерлеу арқылы шариғат тәртібі міндетті түрде орындалады. Міне бұл жүректегі иман-ықыластың айғағы...
Шариғати ілімнен Жарқынның жасынан санасына аз да болса сәуле енбеген. Содан да аталған жосындардың бірін де жасамаған. Балабақшаның табалдырығын аттағаннан ана тілінде білім алмағанымен қоймаған-ды. Елді мекенде қоныстанған дивизияда бір ғұмыр тұрған ата-әжесінің бауырында еркеліктен еті өліп өскен ол, қазған көрінің оң-терісіне түсінбегенсін де мән бермеді. Оралған жаулықты басын шығысқа бағыттап ішіне қойды да, бетін байланған тоңмен жасырып тынды.
Күн жылынып, жеті қабат жердің тоңы жібігенде, мынау мәңгілік мәйіттің беті ашылып, сол маңдағы бұралқы иттерге жемтік болмасына кім кепіл?! Жастығы ма, мастығы ма?! Сараң әкенің жүрегі селт етіп сезген болса нетті! ... Аһ, жалған-ай!
Салтай* – Салтанатты түскен әулетінің үлкендері еркелетіп осылай атайтын.
Жақай* – Жарқын.
Жоу* – Туыт дәрігердің фамилиясы.
ҚКП* - Қытай Коммунистік Партиясы.
Авторы
Думан Омар
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060) |
Балмұздақты жасауға қажет сүт өнімдері үй жағдайында әзірленіп, қызметкерлерде санитарлық кітапшалар болмаған.
Шымкенттегі балмұздақ сататын орындарда тазалық пен тиісті талаптардың сақталмайтыны анықталды, деп хабарлайды ҚазАқпарат тілшісі.
Балмұздақты жасауға қажет сүт өнімдері үй жағдайында әзірленіп, қызметкерлерде санитарлық кітапшалар болмаған. Тиісті тексеру шараларын жүргізген Облыстық қоғамдық денсаулық сақтау департаментінің мамандары осындай кемшіліктерді анықтаған.
Департамент мамандарының сөзінше, Шымкентте адамдар балмұздақтан жаппай уланған соң санитарлық дәрігерлер қалада құймалы тәтті сататын 68 дүңгіршекті анықтаған. Солардың 57-сіне тексеру жүргізіліп, тазалық нормаларының сақталмайтыны белгілі болған.
"20 сауда орны құзырлы мекемелерге құймалы балмұздақ сататыны жөнінде хабар бермеген. Бес дүңгіршекте су құбырлары мен кәріз жүйелері тартылмағаны анықталды. 16 нысанда пастерленбеген сүтті пайдаланған, алтауында сүт өнімдерінің сапасы және қауіпсіз екенін дәлелдейтін құжаттар болмай шықты. Бұдан бөлек сауда нүктелеріндегі 16 қызметкерде медициналық кітапшалар жоқтығы, 17 адам талапқа сай киімдер кимейтіні анықталды. 21 дүңгіршекте балмұздаққа қажетті қоспалар үй жағдайында дайындалатыны белгілі болған", - деді ОҚО Қоғамдық денсаулық сақтау департаменті басшысының орынбасары Алдарқұл Ахметов.
Қазіргі таңда барлық кемшіліктер бойынша әкімшілік хаттамалар толтырылып, тиісті шаралар қабылданбақ. Ал, жұрттың жаппай улануына себеп болған «Южное» сауда нүктесі сот шешімі шыққанға дейін уақытша жабық тұр. Сала мамандарының сөзінше, тиісті тексерулер бойынша соңғы қорытынды осы аптаның соңында белгілі болады.
Естеріңізге сала кетейік, наурыздың соңында балмұздақтан уланған 188 адам Шымкенттегі жұқпалы аурулар ауруханасына түскен еді. Олардың арасында балмұздақ сататын орынның екі қызметкері сальмонеллез жұқтырып жатқызылған болатын. Тағы бір сатушыдан стафилококк таяқшасы табылды. Тиісті тексеру шаралары барысында «Южное» сауда нүктесінен көптеген кемшіліктер анықталып, осы жағдайға байланысты қылмыстық іс қозғалды. Тергеу әлі де жүргізілуде. |
ҚМДБ Төрағасы, Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлы елордадағы Ұлттық музей мен Конфессияаралық және өркениетаралық диалогты дамытудың Н.Назарбаев орталығы ұйымдастырған «ИСЛАМ: КЕШЕ, БҮГІН, ЕРТЕҢ» фотокөрмесіне құрметті қонақ ретінде шақырылды.
Аталған фотокөрме елорда күніне орайластырылған. Фотокөрмені өткізудегі мақсат – толерантты дүниетаным мен исламға деген құрметті қалыптастыру, ислам діні бейбітшілік пен тыныштықтың діні екендігін көрсету, қоғамдағы төзімділікті, бейбітшілік, келісім идеяларын насихаттау, халықаралық қоғамдастықтағы ынтымақтастық, Отанға деген құрмет пен тарихқа мән беру.
«Қазақта «Отанды сүю – иманнан» деген қанатты сөз бар. Асыл дініміз отанды сүюді, ел-жұртқа қызмет етуді әрқашан дәріптеп келеді. Еңселі елордамыз Нұр-Сұлтан қаласы – Отанымыздың жүрегі іспетті. Тәуелсіздіктің тұғырлы болуына елордамыздың да еселі үлесі бар. Сондықтан алда келе жатқан елорда күні біз үшін мерей, мереке.
Фотокөрменің елорда күніне орайласып ұйымдастырылуы да бекер емес деп ойлаймын. Себебі сәулетті мешіттеріміздің бой көтеруі, басқа да асыл дініміздің абыройын еселейтін маңызды шешімдердің бәрі осы елордада қабылданды. Мұсылмандардың қастерлі мерекесі Құрбан айт мейірімділік пен бірліктің мерекесіне айналды» деді Бас мүфти көрменің ашылу салтанаты кезінде.
Наурызбай қажы Тағанұлы қонақтармен бірге Ислам әлеміне қатысты көрмені аралап шықты. Мұнда түрлі жанрдағы суреттер қойылған. Оның ішінде азан айту, неке қию рәсімі, қайырымдылық шарасы, Құрбан айт, намаз оқу сынды сәтті кадрлар таңдап алынған. |
Сайрам ауданы әкімі Ұ.Сәдібеков Қайнарбұлақ ауылдық округін аралау барысында Қасымбек Датқа ауылындағы «ТАН НҰР бетон» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің жұмыс барысымен танысты.
Аталған серіктестік 2020 жылы өз жұмысын бастаған болатын. Кәсіпорынды Азатов Сардор басқарады. Мұнан алдын қиыршық, құм-тас өңдейтін жер қойнауын пайдаланушы кәсібімен айналысып келген.
Жеке кәсіпкердің есебінен жобаны іске асыру үшін 500 млн. жуық қаржысы жұмсалған. Ағымдағы жылы Түрік елінен 150 млн. теңгеге қосымша құрал-жабдықтары сатып алынған.
Кәсіпорынның жер телімінің көлемі 6 гектарды құрайды.
Кәсіпорында тауарлы бетон, бетон өнімдерін өндіреді. Жобаның қуаттылығы тәулігіне 1000 текше бетон, 20 мың дана шлакоблок, 1500 дана жиектас, 500 ш.м. жолаяқ плитка өнімдерін шығарады.
Республика аумағында жоғары сапалы, беріктілігі бар құйматастар. Қазақстан Республикасының ең ірі инвестициялық-құрылыс холдингі «BI GROUP», ірі құрылыс ұйымы және салушысы «Bazis-А» және өзге де бірнеше компаниялармен келісімшартпен жұмыс жүргізуде. Келісімшарт жасайтын құрылыс компаниялары 80 млн. теңгеден бастап, 1 млрд. теңгеге дейін тапсырыс береді. |
Үш тілде оқытатын мамандырылған дарында балаларға арналған мектептің тарих пәнінің мұғалімі - Өтегенова Г.И.
Үш тілде оқытатын мамандырылған дарында балаларға арналған мектептің тарих пәнінің мұғалімі - Өтегенова Г.И.
Т.Рысқұлов ауданы Б.Момышұлы атындағы орта мектебінің физика пәнінің мұғалімі – Скребец С.Н.
Бесбаев орта мектебі «Бакытсыз Жамал» 11 сынып Республикалық«Үздік педагог-2016» байқауының 3 орын иегері қазақ тілі пәнінің мұғалімі Үсенбаева Зухра. 1 бөлім
Ерекше дарынды балаларға арналған мамандандарылған «Дарын» мектеп-интернатының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі – Дүйсенбаев Б.Р. 1 бөлім
Ерекше дарынды балаларға арналған мамандандарылған «Дарын» мектеп-интернатының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі – Дүйсенбаев Б.Р. 2 бөлім
Меркі ауданы, №17 Трубицын атындағы мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі - Бектіғұлова Н.М.
Меркі ауданы, №17 Трубицын атындағы мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі - Бектіғұлова Н.М.
Меркі ауданы, №17 Трубицын атындағы мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі - Бектіғұлова Н.М.
Т.Рысқұлов ауданы, Т.Рысқұлов орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі – Мәмбетиярова Райма Арыстанбайқызы
Ә.Бөкейханұлы ат. №1 гимназия.Помашева Гульмира Райбековна «Электронное портфолио педагога как основа обобщения опыта»
Б.Момышұлы атындағы орта мектебі,физика пән мұғалімі Қульмаханбетова Саулекуль Сабденовна
Т.Рысқұлов ауданы, Құлан шағын орталықты мектеп-гимназиясы,информатика пән мұғалімі Жантақбаева Арайлым
Гродеково орта мектебі Облыстық«Үздік педагог-2014» байқауының1орын иегері математика пәнінің мұғалімі «Екі өрнектің қосындысы мен айырмасының кубы»
Есенова Кулжан Кемаловна Б.Бесбаев атындағы мектеп-гимназияның химия пәнінің мұғалімі. «Химиялық элементтердің периодтық жүйесінің құрылымы»
Есенова Кулжан Кемаловна-Б.Бесбаев ат. мг-нің химия пәнінің мұғалімі. «Химиялық элементтердің периодтық жүйесінің құрылымы» Байданова Айсулу Жаманкуловна-Ә.Тарази орта мектебінің математика пәнінің мұғалімі "Натурал сандардың 2,3,5,9,10-ға бөлінгіштігі"
Мойынқұм ауд. Ә.Молдағұлова шағын орталықты негізгі мектептің тарих пәнінің мұғалімі Шынжарбекова Дина Кемелбековна «Монғол ұлыстарының құрылуы нәтижесінде саяси картада қандай өзгерістер болды»
Суюнбеков Мират Мухтарович-Ә.Ысмайлов атындағы орта мектептің география пәні мұғалімі
Айнабекова Мейрамгуль Сейдилдаевна – Шайқорық орта мектебінің физика пәнінің мұғалімі
Суюнбеков Мират Мухтарович. Ә.Ысмайлов атындағы орта мектептің география пәнінің мұғалімі
Молдакулова Зукира Мукашевна- Б.Тайшапов атындағы мектептің тарих пәнінің мұғалімі Айнабекова Мейрамгуль Сейдилдаевна – Шайқорық орта мектебінің физика пәнінің мұғалімі
Жамбыл ауданы, В.Чкалов ОМ мұғалімі Сабирова Рабия Султанбековна «Интернет.Смарт облачные технологии»
Т.Рысқұлов ауданы, Т.Рысқұлов ат. мектеп-лицейі,химия пән мұғалімі Нұрбавлыев Аннабек Қыдырбергенович, «Химиялық реакциялардың жіктелуі» Т.Рысқұлов ауданы, №1мектеп-лицейі,география пән мұғалімі Қабылбекова Балжан Алшериқызы, «География пәнінде білім алушылардың оқу жетістігін» Т.Рысқұлов ауданы, Ақбұлақ орта мектебінің математика пәні мұғалімі Асипов Думан Аязбаевич, «Функция»
Т.Рысқұлов ауданы, №1мектеп-лицейі,орыс тілі мен әдебиет пән мұғалімі Ситникова Оля, «Генетически модифицированные продукты плюсы и минусы» Шу ауд. М.Х. Дулати атындағы орта мектебінің тарих пәні мұғалімі, Шевченко Светлана Михайловна, «Распространение крестьянства в Казахстане»
Жамбыл ауданы, Төле би атындағы орта мектебінің тарих пәні мұғалімі, Макашева Нұрзия Сагындыковна, «Егіннің бастары»
Жамбыл ауданы, Б.Бесбаев атындағы мектеп-гимназия мұғалімі Калмаханова Айгүл Базарбаевна, «Моцарт и Сальери»
Жамбыл ауданы, М.Әуезов орта мектебінің математика пәнінің мұғалімі Сейдыбалиев Мұрат Мамырханович
Имашева Эльмира, Шу қаласы, Сәкен Сейфуллин атындағы шағын орталықты орта мектебіГеография пәні мұғалімі
Эльмира Куанбаевна, Шу қаласы, С.Сейфуллин атындағы шағын орталықты орта мектебі География пәні мұғалімі Имашева
Кенжебекова Мереке Лескуловна, Шу қаласы, Сәкен Сейфуллин атындағы шағын орталықты орта мектебі Биология пәні мұғалімі
Ильясова Рахила Имангалиевна, Шу қаласы, С.Сейфуллин атындағы шағын орталықты орта мектебі Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі
Шу ауданы, Әл-Фараби атындағы орта мектебінің қазақ тілі және әдебиеті мұғалімі
Ким С.Г.
Шу ауданы Е.Бекмаханов атындағы мектеп-гиназиясы Юлдашева Л.Ф. Шу ауданы Е.Бекмаханов атындағы мектеп-гиназиясы
Алпысбай Ж., Шу ауданы Е.Бекмаханов атындағы мектеп-гиназиясы Айдобосынова М., Шу ауданы Е.Бекмаханов атындағы мектеп-гиназиясы
Ким С.Г. Шу ауданы Е.Бекмаханов атындағы мектеп-гиназиясы
«БІЛІМ-ИННОВАЦИЯ» лицей-интернаты САУЫТБАЙ РҮСТЕМ СЕРІКҰЛЫ, «9th grade – Slope of a line
«Дарын» мектеп-интернатының математика пәні мұғалімі Талқанбаев Мұхтар Дәулетұлы, «Параллелепипед»
«Дарын» мектеп-интернатының математика пәні мұғалімі Талқанбаев Мұхтар Дәулетұлы, «Қос бұрыштың және жарты бұрыштың формулалары»
"Дарын" мектеп-интернаты» КММ Математика пәні мұғалімі Қиялбеков Нариман Мәлікұлы, "Алгебралық өрнектерді тепе-тең түрлендіру" "Дарын" мектеп-интернаты» КММ Математика пәні мұғалімі Қиялбеков Нариман Мәлікұлы, ҰБТ-ға дайындық. 11 сынып "Дарын" мектеп-интернаты» КММ Математика пәні мұғалімі Қиялбеков Нариман Мәлікұлы, ҰБТ-ға дайындық. 11 сынып
«Дарын» мектеп-интернатының математика пәні мұғалімі Талқанбаев Мұхтар Дәулетұлы, «Функцияның өсу және кему белгілері» Жамбыл ауданы, А.С.Макаренко орта мектебінің математика пәнінің мұғалімі Мамбеталиева Карлыга, «Сандар теориясы»
"Дарын" мектеп-интернаты» КММ Математика пәні мұғалімі Қиялбеков Нариман Мәлікұлы, "Күрделі функцияның туындысы"
«БІЛІМ-ИННОВАЦИЯ» лицей-интернаты, ГАДЖИЕВА СЕВДА ЖАУАТОВНА – химия пәнінің мұғалімі, «Состав руды.Получение металлов» «БІЛІМ-ИННОВАЦИЯ» лицей-интернаты, ГАДЖИЕВА СЕВДА ЖАУАТОВНА – химия пәнінің мұғалімі, «Химические элементы в организме человека процесс дыхания» «БІЛІМ-ИННОВАЦИЯ» лицей-интернаты, ГАДЖИЕВА СЕВДА ЖАУАТОВНА – химия пәнінің мұғалімі, «Chemistry lesson Electrolysis»
«Дарын» мектеп-интернатының математика пәні мұғалімі Талқанбаев Мұхтар Дәулетұлы,Алгебра 8 сынып «Квадрат теңдеу» «Дарын» мектеп-интернатының математика пәні мұғалімі Талқанбаев Мұхтар Дәулетұлы, «Туындыны есептеу ережелері» «Дарын» мектеп-интернатының математика пәні мұғалімі Талқанбаев Мұхтар Дәулетұлы, ҰБТ-ға дайындық «Ықтималдыққа есептер» |
№3 орта мектеп алғаш рет 1960 жылдары Жетібай жерінде жертөледе бастауыш сынып болып ашылды.Оның директоры Өрбісінов Майлыбек ,ал оқу ісінің меңгерушісі Ашығалиева Маруся болды.
1965 жылдары 8 жылдық мектепке айналды.Жаңа мектеп ғимараты салынды.Мектеп директоры Көшенов Социал болды.
1964-1974 жылдары орта мектепке айналды.Осы жылдары №3 орта мектептен №4 және №8 мектептер бөлініп шықты.Сол кездегі мектеп директоры ,Ұлы Отан соғысының ардагері Бекарыстанов Зердебай болды.
1974-1986 жылдары мектеп директоры «Халықтар достығы» орденінің иегері,Қазақ ССР білім беру ісінің үздігі,еңбек ардагері және Қазақстанның он жылдық мерекесіне арналған медаль иегері Қалиев Жұмабай болды.
1977-1978 оқу жылында жаңа үлгіде салынған ғимаратқа орналасты.
1977-1978 оқу жылында аудан көлемінде бірінші болып физика пәнін тереңдетіліп оқытылатын бағдарламаға көшті.
1986-1990 жылдары мектеп директоры Нұров Құрманғазы болды,аудан көлемінде осы жылдары гимназия сыныптары ашылды.
1990-2003 жылдар арасында қайтадан Қалиев Жұмабай мектеп директоры болды.
2003-2007 жылдары мектеп директоры Асанов Қуаныш,2007-2008 оқу жылы Тәжибаев Табынбай,2008-2009 оқу жылынан бастап Баданов Нәби болды. 2016 жылы 20 қаңтардан бастап Тәжибаев Табынбай директор болды. |
"АҚМОЛА ОБЛЫСЫ БІЛІМ БАСҚАРМАСЫНЫҢ АРШАЛЫ АУДАНЫ БОЙЫНША БІЛІМ БӨЛІМІНІҢ ЖАЛТЫРКӨЛ АУЫЛЫНЫҢ НЕГІЗГІ ОРТА МЕКТЕБІ"КОММУНАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІ
КОММУНАЛЬНОЕ ГОСУДАРСТВЕННОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ "ОСНОВНАЯ СРЕДНЯЯ ШКОЛА СЕЛА ЖАЛТЫРКОЛЬ ОТДЕЛА ОБРАЗОВАНИЯ ПО АРШАЛЫНСКОМУ РАЙОНУ УПРАВЛЕНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ АКМОЛИНСКОЙ ОБЛАСТИ"
Құрметті сайт қонақтары!
Сіздерді біздің мектептің ресми сайтында қарсы аламын. Ол Сіздер үшін жасалған, құрметті ата-аналар, оқушылар мен мұғалімдер, сайттың қонақтары. Сайт біздің оқу орнымыздың қалай өмір сүретінін білгісі келетіндердің барлығына арналған. Бізге Сіздің пікіріңіз құнды, мектеп және сайт туралы. Пікірлер мен тілектеріңізді қалдырыңыз. Біз ақылға қонымды және қызықты ұсыныстар мен ескертулерді тыңдауға тырысамыз.
Құрметпен, мектеп директоры Хусаинова Гүлнәр Алтабаевна.
Жаңалықтар
18.11.2022 Математика және информатика онкүндігі Математика-информатика пәндерінің онкүндігінің өтілу жоспары. План проведения декады математики и информатики № Өткізілетін іс-шаралар Мероприятия Уақыты Сроки Сыныптар Классы Жауаптылар...
09.11.2022 "Қатыгездік пен зорлық-зомбылықсыз балалық шақ" республикалық ақпараттық науқанының басталуы туралы Қазақстанда БҰҰ-ның Бала құқықтары туралы конвенциясын ратификациялау аясында 8-20 қараша аралығында «Қатыгездік пен зорлық-зомбылықсыз балалық шақ» республикалық ақпараттық науқаны өтеді. Науқанның мақсаты-ересектер мен балаларды қоса алғанда, қоғамның...
18.10.2022 25 қазан Қазақстан Республикасының күні Биылғы жылы Қазақстанда 13 жылда алғаш рет республика күні атап өтіледі - 2009 жылы мереке жойылды, алайда осы жазда Мемлекет басшысы оны ұлттық мерекелер тізіміне қайтаруды ұсынды. Республика күні алғаш рет 1995 жылдың қазан айында Ұлттық мереке болып жарияланды-тиісті...
14.10.2022 Жаратылыстану ғылымдарының онкүндігі 10-20 қазан жаратылыстану ғылымдарының онкүндігі. Онкүндік барысында ашық сабақтар, жаратылыстану ғылымдары бойынша сыныптан тыс іс-шаралар өткізіледі.
06.10.2022 Алтын күз 3-7 қазан күндері мектепте "Алтын күз-2022" апталығы өтеді Алтын күз бірде шуақ, бірде салқын, Жер мен көк жалтыраған сап-сары алтын Ағашта жапырақтар сылдырлайды, Төгілген алтын теңге сансыз жалқын. Сары алтын батсайыдай дала мидай, Үйілген мая-мая қызыл мидай...
13.06.2022 "Бардәурен" мектеп жанындағы жазғы лагері 1 маусымнан бастап мектепте "Балдәурен" жазғы лагері жұмыс істейді. Мектеп жанындағы жазғы лагерь балаларға толыққанды демалыс береді, сауықтырады, қызығушылықтары мен рухани сұраныстарын қанағаттандырады. Балалардың жақсы демалуы, сауықтырылуы, олардың ішкі...
09.06.2022 9 маусым 2022 жыл-Бітіру Құрметті түлектер, арманыңыз орындалды. Сіз өміріңіздің ең керемет кезеңдерінің бірін сәтті аяқтадыңыз. Біз Сіздерді мақтан тұтамыз, жаңа жеңістер мен жетістіктер тілейміз. Алда сізді басқа өмірлік сынақтар күтеді. Біз олар сіздің иығыңызда болатынына...
01.06.2022 1 маусым Халықаралық балаларды қорғау күні. Бүгін біздің балаларымыздың ең сүйікті, ең жаман және көңілді мерекесі. Олар ешқашан ауырмасын, күн сайын оларға жаңа білім мен ашылулар әкелсін, балалық шақтың қамсыз уақыты мүмкіндігінше ұзаққа созылсын және олар ең бақытты болсын!
27.05.2022 Соңғы қоңырау Құрметті біздің түлектер, Сүйікті түлектер! Бүгін сіздің өміріңіздің маңызды күндерінің бірі. Алда жетістіктерге, жаңа мақсаттарға, жетістіктер мен жеңістерге толы жаңа кезең күтіп тұр. Біз сіздерді осы оқиғамен шын жүректен құттықтаймыз және көп күш, қуат,...
21.05.2022 Қоштасу бастауыш мектебі Бастауыш мектепті бітіруімен құттықтаймыз. Мектеп өмірінің ары қарайғы қызықты, жеңіл және танымды болуын тілейміз. Күш, шыдамдылық, табандылық және нәтижеге оңай қол жеткізу. Көңіл-күй әрқашан жақсы болсын және жолда ешқандай қиындық болмайды. |
«Елорда даму» ЖШС кәсіби мереке – Құрылысшы күніне орай 2018 жылдың 11 тамызы ДЕМАЛЫС КҮНІ екендігін хабарлайды.
сайт www.elorda-damu.kz
«Елорда Даму» ЖШС Тұрғын үй-коммуналдық дамудың «Нұрлы жер» мемлекеттік бағдарламасы бойынша пәтерлерді сатуды жүзеге асырады.
Біздің компания Сізге Астана қаласында құрылыс салушыдан делдалсыз ең қолайлы бағамен пәтер сатып алуды ұсынады.
818,8 мың м2 немесе 10 860 пәтер қолданысқа енгізілді, коммуналдық меншікке 199,8 мың м2 немесе 4 119 пәтер тегін берілді. |
Пеналти (айып доп), егер қорғанушы команданың ойыншысы айып алаңында ойын тәртібін бұзса, дөрекілік жасаса онда төреші қорғанушы команданың қақпасына айып добын соғуға рұқсат береді. Егер гол соғылмай қалса айып добын соққан ойыншы оған басқа ойыншы тигенше қайтадан тиісе алмайды. Гол соғылса ойын ортадан басталып кездесу әрі қарай жалғасады. Доп соғылған сәтте ол қақпаға енбей, бірақ қорғанушы команданың ойыншылары тәртіпті бұзса айып добы қайталанады.[1]
Пенальтидің шығу тарихыӨңдеу
"Милфорд" футбол клубында қақпашы болып ойнаған Уильям Маккрам 1890 жылы өз қақпасы маңында ойын бұзған команданы жазалау әдісін ойлап тапты. Айып ретінде ирландтық футболшы пенальтиді - қақпа сызығынан 11 метрден айып добын соғуды ұсынды, оны орындау кезінде қақпашы ғана қорғайды. Пенальти футбол ережелеріне 1891 жылы енгізілді. Футболдағы ойын бойынша нұсқаудың қазіргі нұсқасында 11 метрлік айып добын соғу 14-ші ережемен реттеледі.
Пенальти ойыннан шығарумен қатар қатаң жаза ретінде футболда қазіргі кезде де қолданылады. Уильям Маккрам 1932 жылы 21 желтоқсанда дүниеден өтті.
ДереккөздерӨңдеу
↑ Қазақстан - спортшылар елі. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: "Сөздік-Словарь". ISBN 9965-822-57-3 |
Семмельвайстың жаңа идеясы босану палаталарындағы əйелдердің өлімінің үлкен пайызымен жəне студенттердің мінез-қылықтарымен байланысты болуы керек.
Бұл қандай идея болды?
Егер студенттер союдан кейін мұқият жуынса, бұл босанғаннан кейінгі қызба ауруының азаюына əкелуші еді.
Студенттер союға қатыспау керек еді, себебі олардың жарақаттануы мүмкін еді. C Студенттерден иіс шығып тұрды, өйткені олар сойғаннан кейін жуынбайтын.
D Студенттер өздерінің қандай еңбексүйгіш екендіктерін көрсеткілері келген қылықтар, олар қараған əйелдермен арадағы қатынастағы немқұрайлылыққа əкелді.
Сұрақ 3: СЕММЕЛЬВАЙСТЫҢ КҮНДЕЛІГІ
Семмельвайс өз сынақтарында босанғаннан кейінгі қызбадан болатын өлімдердің санын азайтуға көп еңбегін сіңірді. Бірақ босанғаннан кейінгі қызба осы күндері де құтылуы қиын ауру болып қалып отыр.
Қиын емделетін босанғаннан кейінгі қызба ауруханаларда əлі күнге дейін проблема болып табылады. Бұл проблеманы шешуге көптеген нақты шаралар қолдануда. Оның ішінде – жоғары температурада төсек-орындарды жуу.
Неге төсек-орынды жоғары температурада жуу емделушілердің босанғаннан кейінгі қызба ауруы қаупін азайтуға көмектеседі.
Сұрақ 4: СЕММЕЛЬВАЙСТЫҢ КҮНДЕЛІГІ
Көп ауруларды антибиотиктердің көмегімен емдеуге болады. Бірақ та соңғы жылдары кейбір антибиотиктердің босанғаннан кейінгі қызба ауруын емдеуге қарсы күресте оң əсері азайып кетті.
Мұның себебі неде?
A Антибиотиктер дайындалғаннан кейін өз белсенділіктерін біртіндеп жоя бастайды. B Бактериялар антибиотиктерге қарсылық жасап отырады.
Бұл антибиотиктер басқа ауруларға емес, босанғаннан кейінгі қызба ауруына қарсы ғана көмектеседі.
Бұл антибиотиктерге қажеттіліктер азайып кетті, себебі медициналық көмек көрсету жағдайлары соңғы жылдары айтарлықтай жақсарды.
ТОЛЫҚ ЖАРЫҚ КҮН
Мəтінді оқып шығып, сұрақтарға жауап беріңдер.
2002 ЖЫЛДЫҢ 22 МАУСЫМДАҒЫ ТОЛЫҚ ЖАРЫҚ КҮН
Солтүстік жарты шарда 2002 жылы 22 маусымда ең ұзақ күнді атап өтсе, Авст- ралияда - ең қысқа күнді атап өтеді.
Бұл күні Мельбурнда*, Австралияда, Күн 7 сағат 36 минутта шығып, 17 сағат 08
минутта батады, жəне толық жарық күннің ұзақтығы 9 сағат 32 минутты құрайды.
Осы жылы Австралияда 22 желтоқсанда ең ұзақ күн болады. Күн бұл күні 5 сағат 55 минутта шығып, 20 сағат 42 минутта батады, ал толық жарық күннің ұзақтығы 14 сағат 47 минутты құрайды.
Астрономиялық қоғамның Президенті Перри Влахос мырза, Солтүстік жəне Оңтүстік жарты шарларындағы жыл мезгілдерінің ауысу құбылысы, жер осінің 23 градусқа иілуімен байланысты екенін айтты. |
Мемлекет басшысы елеулі жетістіктері мен Қазақстан Республикасына сіңірген айрықша еңбегі үшін Алматы өңірінің бірқатар азаматын мемлекеттік наградалармен марапаттады.
Мемлекет басшысының Жарлығымен елеулі жетістіктері және Қазақстан Республикасына сіңірген айрықша еңбегі үшін:
«Парасат» орденімен Ұлттық қой өсірушілер одағы кеңесінің төрағасы Тынышбай Досымбеков;
«Құрмет» орденімен еңбек ардагері Виктор Иванович Волокитин;
«Ерлігі үшін» медалімен ТЖМ Алматы облысы Төтенше жағдайлар департаментінің Өрт сөндіру және авариялық-құтқару жұмыстары қызметі жедел-құтқару жасағы Қонаев қаласы құтқару бөлімшесінің құтқарушысы Қуаныш Қайыржанұлы Қайыржан;
«Ерлігі үшін» медалімен ТЖМ Алматы облысы Төтенше жағдайлар департаментінің Өрт сөндіру және авариялық-құтқару жұмыстары қызметі Өрт сөндіру және авариялық-құтқару жұмыстарын ұйымдастыру бөлімінің инженері Жасұлан Жақсылықұлы Нүсіпов;
«Ерен еңбегі үшін» медалімен «Оңтүстік агропаркі» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің бас агрономы Қали Жетібайұлы Қаңтарбаев;
«Ерен еңбегі үшін» медалімен Абай ауылындағы №2 орта мектебінің директоры Бәтима Кәлпеқызы Нысанбаева;
«Ерен еңбегі үшін» медалімен Жамбыл аудандық «Атамекен» газетінің аға тілшісі Рәпбек Сәдуақасұлы Терлікбаев наградталды. |
Мен, Тумышев Нұри Лазарұлы, Маңғышлақ облысы Форт-Шевченко қаласының тумасымын. 1967 жылы қызметкерлер отбасында дүниеге келдім.
1984 жылы Шевченко қаласындағы (Ақтау) № 11 қазақ орта мектебін бітіргеннен кейін Алматы сәулет-құрылыс институтына (қазіргі Қазақ Мемлекеттік сәулет-құрылыс академиясы) "Жылумен жабдықтау және желдету"мамандығы бойынша оқуға түстім.
1985 жылы Кеңес Әскері қатарына шақырылдым. Авиациялық әскерлерде, реактивті ұшақтар механигінде қызметінде борышымды өтедім.
1987 жылы оралғаннан кейін Шевченко қ. (Ақтау) "МонтажҚұрылысБасқармасында-88" (МҚБ-88) 2-разрядты монтаждаушы мамандығы бойынша еңбек жолын бастадым. Сонымен қатар, жоғарыда аталған институтта сырттай оқуды жалғастыра отырып, оны 1992 жылы сәтті аяқтадым. МСУ-88-де жұмыс істеген кезде, өндірістің тар жерлерін анықтауға көмектесетін инженерлік-техникалық білімді қолдана отырып, өзімнің техникалық білімімді үнемі жетілдіре отырып, бірнеше байланысты мамандықтарды игердім, бұл маман ретінде одан әрі өсуге ықпалын тигізді.
1987 жылдан 1998 жылға дейін - "МонтажҚұрылысБасқармасында-88" 3-разрядты монтаждаушы, содан кейін шебер, прораб, аға прораб, бас инженер біліктілігі берілді.
1998 жылдан 2001 жылға дейін - "Гандикап" ЖШС директоры.
2001 жылдан 2003 жылға дейін - "Қазақойлқұрылыс" ЖШС өкілі.
02.02.2004 - 27.09.2004 жылдары - "ТеңізСервис" ЖШС бас менеджері.
2004 жылдан 2006 жылға дейін - "Казметалспрей" ЖШС Бірлескен американдық-қазақстандық кәсіпорынының бас директоры.
2006 жылдан 2017 жылға дейін - "Гандикап" ЖШС Бас директоры.
2017 жылдан 2019 жылға дейін - "Nur Otan"партиясы Маңғыстау облыстық филиалы төрағасының бірінші орынбасары. |
«Ruh.kz» ақпараттық-танымдық сайты 2017 жылдың қыркүйек айында құрылып, «Рухани жаңғыру» қазақстандық қоғамдық даму институтына 2020 жылғы 4 мамырда берілді.
Портал жұмысының негізгі мақсаты – идеологиялық құндылықтарды насихаттау.Мультимедиялық платформа «Рухани жаңғыру» бағдарламасының негізгі 6 бағыты аясындағы жобаларды жариялауға бағытталған.
«Рухани жаңғыру» бағдарламасының ақпараттық-имидждік насихаттау жұмыстары Бағдарламаның ағымдағы іс-шаралары мен жобаларын сайтта және әлеуметтік желілердегі сайттың ресми аккаунттарында жариялау арқылы жүзеге асырылады.
Сайт контенті интеллектуалды, мәдени және рухани бағыттағы тақырыптарды қамтитын материалдардан тұрады. Жарияланатын материалдардың негізгі форматы – елдің тарихи-мәдени дамуына ерекше үлес қосқан көрнекті қайраткерлер мақалалар, фоторепортаждар, бейне бағдарламалар мен инфографикалар. Жанрлары: жаңалықтар, мақалалар, сұхбаттар және т.б. Сонымен қатар, сайтта танымдық авторлық мақалалар, жастар, экология, ғылым, технологиялар, волонтерлік және жастардың әлеуетін дамытуға, оларды бәсекеге қабілеттілік пен патриотизмге бағыттайтын материалдар жарияланады.
2020 жылы сайтты жаңарту және оның функцияларын жетілдіру бойынша ауқымды жұмыс жүргізілді, контент ескі нұсқадан сайттың жаңа платформасына толығымен көшірілді, жаңа бөлімдер құрылды. Қазіргі уақытта осы бағыттағы жұмыстар жалғасуда.
Сайт «Рухани жаңғыру» бағдарламасы мазмұнына сәйкес бөлімдерден тұрады: «Туған жер», «Сакралды география», «Қазақстанның қазіргі заманғы мәдениеті», «100 жаңа есім», «100 жаңа оқулық» және «Латын әліпбиіне көшу».
Қазіргі уақытта портал материалдары сайттың Facebоok, Instagram, Telegram әлеуметтік желілеріндегі ресми парақшаларда таратылуда. |
Еуразиялық экономикалық комиссияның дөңгелек үстелінде Еуразиялық экономикалық одақтың техникалық реттеу құқығындағы жаңа енгізілімдер; ЕАЭО техрегламенттерін, мемлекетаралық стандарттарды өзгертуге және әзірлеуге байланысты міндеттер; сәйкестікті бағалау және аккредиттеу мәселелері талқыланды.
Іс-шараны ЕЭК Техникалық реттеу және аккредиттеу департаменті ұйымдастырды және іс-шара ЕАЭО мемлекеттерінің кәсіпкерлеріне Комиссия өкілдерімен неғұрлым өзекті тақырыптарды қосымша талқылауға мүмкіндік берді.
Дөңгелек үстел жұмысына 90-нан астам адам қатысты. Олардың ішінде – ЕАЭО Іскерлік кеңесіне мүше ұйымдардың өкілдерін, сондай-ақ Одақ елдерінің техникалық реттеу саласындағы уәкілетті органдарын, құзыретіне бәсекелестік және монополияға қарсы реттеу, өнеркәсіптік саясат, кедендік ынтымақтастық және басқа да мәселелер кіретін ЕЭК құрылымдық бөлімшелерін қоса алғанда, 75-тен астам бизнесші бар.
«ЕАЭО-да техникалық реттеуді қалыптастыру мен дамытудағы біздің Одақ елдерінің бизнес – қоғамдастығының рөлі өте жоғары, - деп атап өтті ЕЭК Техникалық реттеу және аккредиттеу департаментінің директоры Тимур Нұрашев. - Экономика салаларына қатысты техникалық реттеу құралдарын дамытуда бизнес неғұрлым белсенді позицияға ие болса, ЕАЭО-да ортақ мақсаттарға: тауарлардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, Одақта өндірілетін өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруға және тұтастай алғанда – біздің мемлекеттеріміздің экономикаларының орнықты дамуына қол жеткізілетін болады».
Пікірталастың едәуір бөлігі стандарттау және сәйкестікті бағалау мәселелеріне арналды. Бизнесті Одақтың техникалық регламенттерін әзірлеу, қабылдау, өзгерту және күшін жою тәртібінің және Одақтың техникалық регламенті талаптарының сақталуын қамтамасыз ететін стандарттар тізбесін әзірлеу және қабылдау тәртібінің өзгеруіне байланысты тақырыптар қызықтырды. Мысалы, ЕАЭО-ның барлық елдері мемлекетаралық стандарттарға қосылғаннан кейін ғана оларды қолдану мүмкіндігі қағидатын енгізу талқыланды. Бұл мәселелер ЕЭК Кеңесінің биылғы 15 сәуірде өтетін отырысының күн тәртібіне енгізілді.
Дөңгелек үстелге қатысушылар бір және сол өнімге арналған әдістемелерді бірдей көрсеткіштер бойынша қосу тәртібі; стандарттар тізбесінде жоқ әдістемелер немесе нормативтік құжаттар бойынша қабылданатын шаралар, мысалы, «Тағамдық қоспалар, хош иістендіргіштер және технологиялық қосымша заттар қауіпсіздігінің талаптары» және «Артық қысыммен жұмыс істейтін жабдықтардың қауіпсіздігі туралы» техрегламенттерге қатысты түсініктемелер алды.
Сәйкестікті бағалау мәселелері: өнімнің сәйкестігін растау рәсімдерін оңтайландыру, «Жарылу қаупі бар ортада жұмыс істеуге арналған жабдықтың қауіпсіздігі туралы» техрегламентке енгізілген 9с схемасын қолдану ерекшеліктері, жеңілдетілген рәсім бойынша сәйкестік сертификаттарын қайта шығару мүмкіндіктері бизнестің ерекше қызығушылығын тудырды.
Іс-шараға қатысушылар Одақ мемлекеттері экономикаларының тұрақтылығын арттыру шараларын практикалық іске асыру бойынша Комиссия жүргізіп жатқан жедел жұмыс туралы хабардар етілді. Атап айтқанда, Одақ шеңберінде енгізілетін өнімдерге қойылатын жаңа міндетті талаптардың күшіне ену мерзімдерін және осындай талаптарға қатысты өтпелі кезеңдердің қолданылу мерзімдерін оңтайландыру туралы сөз қозғалды. Сондай-ақ Одақ шеңберінде және ұлттық деңгейде көзделген өнімге қойылатын міндетті талаптарды оңтайландыру (оның ішінде күшін жою, қайта қарау, қабылдау), сәйкестікті бағалау рәсімдері, Одақ мемлекеттеріндегі өндірістік процестердің технологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, ішкі нарықта тауарлардың тұрақты ұсынысын қолдау үшін оны айналысқа шығару қағидалары туралы айтылды. |
ҚР Ұлттық экономика министрлігі жаңа үш облыстың тұрғындарына қайта тіркелу қажет пе, жоқ па, соны айтты, деп хабарлайды Zakon.kz.
Қайта тіркеуден өтудің қажеті жоқ, – деді ОКҚ-да журналистің сұрағына жауап берген ҰЭМ басшысы Әлібек Қуантиров.
Ұлттық экономика вице-министрі Бауыржан Омарбеков басшысын толықтырды.
Құжаттарды жылжыту, жоғалту немесе жаңарту кезінде жаңа мекенжай көрсетіледі. Қолданыстағы құжаттар жарамды, қайта тіркеудің қажеті жоқ, - деп атап өтті ол.
4 мамырда Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жаңа үш облыс – Абай, Жетісу, Ұлытауды құру туралы жарлыққа қол қойды.
Қазір Қазақстанда 17 облыс және республикалық маңызы бар үш қала бар.
Оқи отырыңыз
Әзірбайжан балаларға зорлық-зомбылық көрсеткені үшін жазаны қатайтады
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі Мұхтар Әблязовті Франциядан экстрадициялау туралы айтты |
Шымкентте көршісінің 7 жасар қызын зорлаған 56 жастағы ер адам ұсталды, деп хабарлайды Sputnik Қазақстан.
Жасы алпысты алқымдаған шымкенттік көршісінің 7 жасар қызын өз үйіне ертіп әкеп азғындық әрекеттерін жасаған. Өзі отбасылы, зайыбы жұмыста болған уақытты пайдаланып, арам пиғылын іске асырған.
2011 жылы туған қыз бала апасының қарауына қалдырылған екен. Бүлдіршіннің әке-шешесі сұмдық жағдай орын алған кезде жұмыста болған.
Күдіктінің өзі бұл іске алкогольді ішімдік ішіп, яғни мас халде барғанын айтып отырған көрінеді.
1962 жылы туған күдіктіні тәртіп сақшылары құрықтады.
"Ол ҚР ҚК нің 121-бабы, 4-ші бөлігімен айыпталып отыр. Шымкент қалалық мамандандырылған тергеу соты күдіктіні тергеу кезінде қамауға алу туралы санкция берді", — деп хабарлады Шымкент қаласы тергеу сотының судьясы Сержан Айнабеков. |
Қарағанды тарихындағы есімдер = Имена в истории города : Библиографиялық көрсеткіш / Қарағанды обл. ғылыми-әмбебап кітапханасы; Құраст.: С.О.Телпекбаева, Г.П.Долженко.- Қарағанды: б.ж., 2009. - 122 б.
Мемориалдық тақталар – республиканың, Қарағанды облысының қалалары мен селоларының тарихындағы маңызды оқиғаларды, айтулы даталарды; мемлекет, ғылым, мəдениет пен экономика қайраткерлерін есте қалдыруға арналған металдан, мəрмерден, граниттен жасалып, бетіне жазу жазылған немесе белгі салынған плиталар.
Халық депутаттары Кеңесінің шешімімен орнатылған. Қазіргі таңда Қарағанды қаласы əкімінің жанындағы ономастикалық комиссиясының шешімі бойынша даңқты адамдардың өміріне, қызметіне байланысы бар үйлердің қабырғасына орнатылады.
Ұлы Отан соғысы жылдарында эвакогоспитальдар орналасқан үйлерде (Ерубаев к.,16; Сəкен даңғ., 13; Бұқар жырау даңғылы, 20; Мəметова көшесі, 111), ғарышкерлер А.Г.Николаевтің, В.В.Терешкованың, П.Р.Поповичтің қалалық аэропорт үйінде, басқа да ғарышкерлердің "Чайка" қонақ үйінің қабырғаларына мемориалдық тақталар орнатылған.
"Қала тарихындағы есімдер" атты көрсеткіш - Қарағанды қаласындағы даңқты адамдарды мəңгі есте сақтау мақсатында қойылған мемориалдық тақталар туралы мəліметтер жинау мен əдебиеттерді жүйелеу өлкетену бөлімінің алғашқы қадамы. Бұл құрал мынандай бөлімдерден тұрады: "Олар Отан үшін шайқасты", "Интернационалист-жауынгерлер", "Олардың есімі бассейн тарихына енді", "Қарағанды ғалымдары", "Денсаулық сақшысы", "Білім беру қайраткерлері", "Қарағанды заңгерлері", "Əдеби Қарағанды", "Олар халыққа қызмет етті".
Көрсеткішке биографиялық анықтамалар мен əдебиеттер тізімі енгізілді.
Көрсеткіш соңында мемориалдық тақталар орнатылған адамдардың алфавиттік тізімі көрсетілген.
Материалдарды жинақтауда өлкетану бөлімінің кітап қоры, өлкетану картотекасы жəне электрондық "Өлкетану" каталогы пайдаланылды.
Көрсеткіш кітапханашыларға, мұғалімдерге, студенттерге, оқушыларға, өлкетанушыларға жəне өз өлкеміздің тарихын білгісі келетін оқырмандарға арналған.
Бұл басылым өлкетану бөлімінің əйгілі адамдарға қойылған мемориалдық тақталар туралы əдебиеттерді жүйелеудің бірінші қадамы болғандықтан, мұнда кейбір материалдар, деректер болмауы мүмкін. Сондықтан оқырмандардың барлық ескертулері мен ұсыныстарын құрастырушылар мұқият тыңдап алғыспен қабылдайды. |
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (1999 ж. 1 шілдедегі № 409-1) (ерекше бөлім) (2017.14.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен)
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі
(ерекше бөлім)
4 бөлім Міндеттемелердің жекелеген түрлері
25-тарау. Сатып алу-сату
1. Сатып алу-сату туралы жалпы ережелер
406-бап. Сатып алу-сату шарты
1. Сатып алу-сату шарты бойынша бiр тарап (сатушы) мүлiктi (тауарды) екiншi тараптың (сатып алушының) меншiгiне, шаруашылық жүргiзуiне немесе жедел басқаруына беруге мiндеттенедi, ал сатып алушы бұл мүлiктi (тауарды) қабылдауға және ол үшiн белгiлi бiр ақша сомасын (бағасын) төлеуге мiндеттенедi.
2. Бағалы қағаздар мен валюталық құндылықтарды сатып алу-сатуға, егер заң актілерінде оларды сатып алу-сатудың арнаулы ережелерi белгiленбесе, осы параграфта көзделген ережелер қолданылады.
2-1. Ислам банкінің банк қызметін жүзеге асыруы кезінде оның тауарларды сатып алу-сату ерекшеліктері Қазақстан Республикасының банк қызметін реттейтін заңнамалық актілерінде белгіленеді.
3. Осы Кодексте немесе өзге де заң актілерінде көзделген жағдайларда тауарлардың жекелеген түрлерiн сатып алу-сату ерекшелiктерi заң актілерінде және өзге де нормативтiк құқықтық актiлерде белгiленедi.
4. Осы параграфта көзделген ережелер, егер бұл құқықтардың мазмұнынан немесе сипатынан өзгеше туындамаса, мүлiктiк құқықтарды сатуға қолданылады.
5. Сатып алу-сату шарттарының жекелеген түрлерiне (бөлшек саудамен сатып алу-сату, тауарлар жеткiзiлiмi, энергиямен жабдықтау, контрактация, кәсiпорынды сату), егер осы Кодекстiң ережелерiнде бұл түрлердiң шарттары туралы өзгеше көзделмесе, осы параграфта көзделген ережелер қолданылады.
6. Сот шешімдерін орындау үшін белгіленген тәртіппен мүлікті сату кезінде сот орындаушысы сатушы ретінде шығады.
407-бап. Тауар туралы шарттың талабы
1. Осы Кодекстiң 116-бабындағы ережелердi сақтай отырып, кез келген зат шарт бойынша сатып алу-сату тауары бола алады.
2. Шарт жасасқан кезде сатушының қолында бар тауарды, сондай-ақ заң актілерінде өзгеше белгiленбесе немесе тауардың сипатынан өзге жағдай туындамаса, сатып алушының болашақта шығаратын немесе сатып алатын тауарын сатып алу-сатуға шарт жасалуы мүмкiн.
3. Егер шарт тауарлардың атауын және санын айқындауға мүмкiндiк берсе, тауар туралы талап (елеулi талаптар) келісілген деп есептеледi.
408-бап. Сатушының тауар беру жөніндегі мiндеттерi
1. Сатушы шартта көзделген тауарды сатып алушыға беруге мiндеттi.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, сатушы тауарды берумен бiрге сатып алушыға оның керек-жарақтарын, сондай-ақ нормативтiк құқықтық актiлерде немесе шартта көзделген, соған қатысты құжаттарды (тауардың жиынтықтылығын, қауіпсіздігін, сапасын, пайдалану тәртібін және т.б. куәландыратын құжаттарды) беруге мiндеттi.
409-бап. Тауарды беру мiндетiн орындау мерзiмi
1. Сатушының сатып алушыға тауарды беру мiндетiн орындау мерзiмi шартта белгiленедi, ал егер шартта мерзiмдi белгiлеуге мүмкiндiк болмаса, осы Кодекстiң 277-бабында көзделген ережелерге сәйкес белгiленедi.
2. Егер мерзiм бұзылған кезде сатып алушының шартты орындауға мүдделiлiгi жоғалатындығы шарттан айқын туындайтын болса, сатып алу-сату шарты оны қатаң белгіленген мерзімде орындау талабымен жасалды деп танылады.
Сатушының мұндай шартты онда белгiленген мерзiм басталғанға дейiн немесе бiткеннен кейiн сатып алушының келiсуiнсiз орындауға құқығы жоқ.
Заң актілерінде немесе шартта сатып алу-сату шартын бөлiп орындау жағдайлары (шартты орындаудың аралық мерзiмдерi) белгiленуi мүмкiн.
410-бап. Сатушының тауар беру мiндетiн орындау кезі
1. Егер сатып алу-сату шартында өзгеше көзделмесе, сатушының сатып алушыға тауар беру мiндетi:
1) егер шартта тауарды жеткiзiп беру бойынша сатушының мiндетi көзделсе, сатып алушыға немесе ол атаған адамға тауарды берген;
2) егер тауар сол тауар орналасқан жерде сатып алушыға немесе ол атаған адамға берiлуге тиiс болса, сатып алушының билiгiне тауар берген кезiнде орындалған болып есептеледi.
Тауар шартта көзделген мерзiмде тиiстi жерде беруге дайын тұрған және сатып алушы шарт талаптарына сәйкес тауардың беруге дайын екендiгi туралы хабардар болған кезде тауар сатып алушының билiгiне берiлген болып есептеледi. Егер тауар таңбалау арқылы немесе өзгеше түрде шарт мақсаттары үшiн сәйкестендiрiлмесе тауар берiлуге дайын емес деп танылады.
2. Тауарды жеткiзiп беру немесе сатып алушыға оның орналасқан жерiнде тауар беру жөнiнде сатып алу сату шартынан сатушының мiндетi туындамаған жағдайларда, егер шартта өзгеше көзделмесе, тауарды тасымалдаушыға немесе сатып алушыға жеткізу үшiн байланыс ұйымына берген кезде сатушының тауарды сатып алушыға беру мiндетi орындалған болып есептеледi.
411-бап. Тауардың кездейсоқ жойылу қаупiнiң ауысуы
1. Егер сатып алу-сату шартында өзгеше көзделмесе, тауардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну қаупi сатушы заң актілеріне немесе шартқа сәйкес сатып алушыға тауар беру жөніндегі өз мiндетiн атқарды деп есептелетiн кезден бастап сатып алушыға ауысады.
2. Жолда келе жатқан кезде сатылған тауардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну қаупi, егер шартта немесе iскерлiк айналым ғұрпында өзгеше көзделмесе, сатып алу-сату шарты жасалған кезден бастап сатып алушыға ауысады.
Егер шарт жасасқан кезде сатушы тауардың жоғалтылғанын немесе бүлiнгенiн бiлсе немесе бiлуге тиiс болса және бұл туралы сатып алушыға хабарламаса, тауардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну қаупi сатып алушының талап етуi бойынша тауар бірінші тасымалдаушыға өткізілген кезден бастап сатып алушыға ауысатындығы туралы шарт талабын сот жарамсыз деп тануы мүмкiн.
412-бап. Сатушының сатылған тауарды сақтау жөніндегі мiндетi
Меншiк құқығы, шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығы сатып алушыға тауарды берместен бұрын ауысқан кезде сатушы тауарды бергенге дейiн оның нашарлауына жол бермей сақтауға мiндеттi.
Егер тараптардың келісімiнде өзгеше көзделмесе, сатып алушы сатушыға бұған қажеттi шығындарды өтеуге мiндеттi.
413-бап. Сатушының үшiншi тұлғалардың құқықтарынан тыс тауарды беру мiндетi
1. Сатып алушы үшiншi тұлғалардың құқықтары жүктелген тауарды қабылдауға келiскен жағдайды қоспағанда, сатушы үшiншi тұлғалардың кез келген құқықтарынан тыс тауарды сатып алушыға беруге мiндеттi.
Егер тауарға үшiншi тұлғалардың құқықтары туралы сатып алушының бiлгендiгi немесе бiлуге тиiс екендiгi дәлелденбесе, сатушының бұл мiндеттердi орындамауы сатып алушыға сол тауардың сатып алу бағасын кемiтудi не шартты бұзуды және залалдарды өтеудi талап ету құқығын бередi.
2. Тауарды сатып алушыға беру кезiнде үшiншi тұлғалардың оған қатысты талаптары болып, ол жөнiнде сатушы білген жағдайда да, егер бұл талаптар кейiннен белгiленген тәртiппен заңды деп танылса, тиiсiнше осы баптың 1-тармағында көзделген ережелер қолданылады.
414-бап. Сатып алушыдан тауарды алып қойған жағдайдағы сатушының жауапкершiлiгi
1. Шартты орындауға дейiн пайда болған негiздер бойынша үшiншi тұлғалар сатып алушыдан тауарды алып қойған кезде сатушы, егер сатып алушы осы негiздердiң болғаны туралы бiлгенiн немесе білуге тиіс екенін дәлелдей алмаса, сатып алушыға оның шеккен залалын өтеуге мiндеттi.
2. Үшiншi тұлғалар сатып алушыдан сатып алынған тауарды талап еткен жағдайда, тараптардың сатушыны жауапкершiлiктен босату немесе жауапкершiлiгiн шектеу туралы келiсiмi маңызсыз болады.
415-бап. Тауарды алып қою туралы талап арыз берiлген жағдайдағы сатып алушы мен сатушының мiндеттерi
1. Егер үшiншi тұлға шарт орындалғанға дейiн туындаған негiздер бойынша сатып алушыға тауарды алып қою туралы талап арыз қойса, сатып алушы сатушыны бұл iске қатысуға тартуға мiндеттi, ал сатушы бұл іске сатып алушы тарапынан араласуға міндетті.
2. Егер сатушы iске қатыса отырып, сатылған тауарды сатып алушыдан алып қоюды болдырмайтынын дәлелдей алса, сатып алушының сатушыны iске қатысуға тартпауы сатушыны сатып алушы алдындағы жауапкершіліктен босатады.
3. Сатып алушы iске қатысуға тартқан, бiрақ оған қатыспаған сатушы сатып алушының iстi дұрыс жүргiзбегенiн дәлелдеу құқығынан айырылады.
416-бап. Тауар беру мiндетiн орындамаудың салдары
1. Егер сатушы сатып алушыға сатылған тауарды беруден бас тартса, сатып алушы сатып алу-сату шартын орындаудан бас тартуға құқылы.
2. Сатушы белгiлi бiр жеке затты беруден бас тартқан жағдайда сатып алушы сатушыға осы Кодекстiң 355-бабында көзделген талаптарды қоюға құқылы.
417-бап. Тауарға қатысты керек-жарақтар мен құжаттарды беру мiндетiн орындамаудың салдары
1. Егер сатушы өзi беруге тиiстi (осы Кодекстiң 408-бабының 2-тармағы) Тауарға қатысты керек-жарақтарды немесе құжаттарды сатып алушыға бермесе немесе беруден бас тартса, сатып алушы оларды беру үшiн оған қисынды мерзiм тағайындауға құқылы.
2. Сатушы тауарға қатысты керек-жарақтарды немесе құжаттарды аталған мерзiмде бермеген жағдайда, егер шартта өзгеше көзделмесе, сатып алушы тауарды қабылдаудан бас тартуға құқылы.
418-бап. Тауардың саны
Сатып алушыға берiлуге тиiс тауар саны шартта тиiстi өлшем бiрлiктерiне сәйкес немесе ақшалай түрде көзделедi. Тауарлардың саны туралы талап оны айқындау тәртібін шартта белгiлеу жолымен келісілуi мүмкiн.
419-бап. Тауардың саны туралы шарт талаптарын бұзудың салдары
1. Егер сатушы шарт талаптарын бұза отырып, сатып алушыға тауар санын шартта белгіленгенінен кемірек берсе, сатып алушы, егер шартта өзгеше көзделмесе, не тауардың жетiспейтiн санын берудi талап етуге, не берiлген тауардан және оған ақы төлеуден бас тартуға, ал егер ақысы төленiп қойған болса, оған төленген ақша сомасын қайтаруды талап етуге құқылы.
2. Сатушы сатып алушыға тауарды шартта көрсетiлгенiнен артық мөлшерде берген жағдайда сатып алушы бұл туралы сатушыға осы Кодекстiң 436-бабының 1-тармағында көзделген тәртiппен хабарлауға мiндеттi. Егер сатып алушыдан хабар алынғаннан кейiн қисынды мерзiмде сатушы тиiстi тауарға билiк етпесе, шартта өзгеше көзделмегендiктен, сатып алушы бүкіл тауарды қабылдауға құқылы.
3. Сатып алушы тауарды шартта белгiленгенiнен артық мөлшерде қабылдаған жағдайда тиiстi тауарға ақы, егер тараптардың келісімiнде өзгеше баға белгiленбесе, шартқа сәйкес қабылданған тауар үшiн белгiленген баға бойынша төленедi.
420-бап. Тауарлардың түр-түрi
Егер сату-сатып алу шарты бойынша түрлерiне, үлгiлерiне, мөлшерiне, түстерi мен өзге де белгiлерiне (түр-түрi) қарай белгiленген тауарлар берiлуге тиiс болса, сатушы сатып алушыға тауарларды тараптар келiскен түр-түрi бойынша беруге мiндетті.
421-бап. Тауарлардың түр-түрi туралы шарт талаптарын бұзудың салдары
1. Сатушы шартта көзделген тауарлардың түр-түрiн шартқа сәйкес келмейтiн етiп берген кезде сатып алушы оларды қабылдаудан және ақы төлеуден бас тартуға, ал егер оларға ақы төленіп қойған болса, төленген ақша сомасын қайтаруды талап етуге құқылы.
2. Егер сатушы сатып алушыға түр-түрi шартқа сәйкес келетiн тауарлармен қатар, олардың түр-түрi туралы шарттың талаптарын бұза отырып тауарлар берсе сатып алушы өз қалауы бойынша:
1) түр-түрi туралы шарттың талаптарына сәйкес келетiн тауарды қабылдап, қалған тауарлардан бас тартуға;
2) берiлген барлық тауарлардан бас тартуға;
3) түр-түрi туралы шарттың талаптарына сәйкес келмейтiн тауарларды шартта көзделген түр-түріндегі тауарлармен алмастыруды талап етуге;
4) берiлген барлық тауарларды қабылдап алуға құқылы.
3. Түр-түрі шарттың талаптарына сәйкес келмейтін тауарлардан бас тартқан немесе түр-түрi туралы шарттың талаптарына сәйкес келмейтiн тауарларды алмастыру жөнiнде талап қойған жағдайда сатып алушы бұл тауарларға ақы төлеуден бас тартуға да, ал егер ақы төленіп қойған болса, төленген соманың қайтарылуын талап етуге құқылы.
4. Егер сатып алушы түр-түрi туралы шарттың талаптарына сәйкес келмейтiн тауарларды алғаннан кейiн он бес күн мерзiмде өзiнiң тауарлардан бас тартатынын сатушыға хабарламаса, олар қабылданған болып есептеледi.
5. Егер сатып алушы түр-түрi шартқа сәйкес келмейтiн тауарлардан бас тартпаса, оларға сатушымен келісілген баға бойынша ақы төлеуге мiндеттi. Сатушы бағаны он бес күн мерзiмде келiсу жөнiнде қажеттi шаралар қолданбаған жағдайда, сатып алушы тауарға шарт жасалған кезде әдетте сол сияқты мән-жайларда ұқсас тауарлар үшiн алынатын баға бойынша ақы төлейдi.
6. Егер сатып алу-сату шартында өзгеше көзделмесе, осы баптың ережелерi қолданылады.
422-бап. Тауардың сапасы
1. Сатушы сатып алушыға сапасы шартқа сәйкес келетiн тауар беруге мiндеттi.
2. Шартта тауардың сапасы туралы талаптар болмаған жағдайда сатушы сатып алушыға әдетте осы сияқты тауар пайдаланылатын мақсаттарға жарамды тауар беруге міндетті.
Егер сатушы шарт жасасу кезінде сатып алушыға тауарды сатып алудың нақты мақсаттары туралы хабарламаған болса, сатушы сатып алушыға осы мақсаттарға сәйкес пайдалануға жарамды тауар беруге міндетті.
3. Тауарды үлгiсi бойынша және (немесе) сипаттамасы бойынша cатқан жағдайда сатушы сатып алушыға үлгіге және (немесе) сипаттамасына сәйкес келетiн тауар беруге мiндеттi.
4. Егер сатылатын тауардың сапасына заң актілерінде белгiленген тәртiпке сәйкес, мiндеттi талаптар көзделсе, кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын сатушы сатып алушыға осы мiндеттi талаптарға сәйкес келетiн тауар беруге мiндеттi.
Сатушы мен сатып алушы арасындағы келісім бойынша, заң актілерінде көзделген тәртіппен белгіленген міндетті талаптармен салыстырғанда, сапаға қойылатын жоғары талаптарға сәйкес келетiн тауар берiлуi мүмкiн.
5. Сатушы сатып алушыға беруге мiндеттi тауар оны сатып алушыға берер кезде, егер тауардың бұл талаптарға сәйкестiгiн айқындаудың өзгеше жағдайы шартта көзделмесе, осы бапта көзделген талаптарға сәйкес келуге тиiс және қисынды мерзiм шегінде әдетте осы тектес тауар пайдаланылатын мақсаттар үшін жарамды болуға тиіс.
423-бап. Тауардың жарамдылық мерзiмi
1. Заңдарда, ұлттық стандарттардың мiндеттi талаптарында немесе басқа да мiндеттi ережелерде бітуiне қарай тауар мақсаты бойынша пайдалануға жарамсыз деп саналатын уақыт кезеңi (жарамдылық мерзiмi), сондай-ақ тауарда оның жарамдылық мерзiмi көрсетiлетiн жағдайлар белгіленуi мүмкiн.
2. Сатушы жарамдылық мерзiмi белгiленген тауарларды сатып алушыға жарамдылық мерзiмi бiткенге дейiн олардың мақсаты бойынша пайдалануға болатындай есеппен беруге мiндетті.
424-бап. Тауардың жарамдылық мерзiмін есептеу
Тауардың жарамдылық мерзiмi оның дайындалған күнiнен бастап есептелетiн, осы мерзiм iшiнде тауар пайдалануға жарамды болатын уақыт кезеңiмен, не ол басталғанға дейін тауар пайдалануға жарамды болатын күнмен белгiленедi.
425-бап. Тауар сапасына кепiлдiк беру
1. Шартта сатушының тауар сапасына кепiлдiк беруi көзделген жағдайда сатушы шартта белгіленген белгiлi бір уақыт кезеңi (кепiлдi мерзiм) iшiнде сатып алушыға осы Кодекстiң 422-бабында көзделген талаптарға сәйкес келуге тиiстi тауар беруге мiндеттi.
2. Тауар сапасына кепiлдiк, егер шартта өзгеше көзделмесе, оның барлық құрамдас бөлiктерiне де (жиынтықтаушы бұйымдарына) қолданылады.
426-бап. Кепiлдi мерзiмдi есептеу тәртібі
1. Кепiлдi мерзiм, егер шартта өзгеше көзделмесе, тауар сатып алушыға берiлген кезден (осы Кодекстiң 410-бабы) есептеле бастайды.
2. Егер сатып алушының сатушыға байланысты мән-жайлар бойынша шартта кепiлдi мерзiм белгiленген тауарды пайдалану мүмкiндiгi болмаса, сатушы тиісті мән-жайларды жойғанға дейін кепiлдi мерзiм өтпей тұрады.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, осы Кодекстiң 436-бабында белгiленген тәртiп бойынша сатып алушыға тауардың кемшiлiктерi туралы хабарланған жағдайда, кепiлдi мерзiм тауар ондағы байқалған кемшiлiктер себептi пайдаланыла алмаған уақытқа ұзартылады.
3. Егер шартта өзгеше көзделмесе, жинақтаушы бұйымға берiлген кепiлдi мерзiм негiзгi бұйымға берiлген кепiлдi мерзiмге тең болып есептеледі және негізгі бұйымға берілген кепілді мерзiммен бiр мезгiлде өте бастайды.
4. Егер шартта өзгеше көзделмесе тауарды (жиынтықтаушы бұйымды) алмастырған кезде кепілді мерзім қайтадан басталады.
427-бап. Тауар сапасын тексеру
1. Егер заңдарда немесе шартта тауардың сапасын тексеру көзделсе, ол соларда белгiленген талаптарға сәйкес жүзеге асырылуға тиiс.
Ұлттық стандарттарда, стандарттау жөніндегі өзге де нормативтiк құжаттарда тауарлардың сапасын тексеруге мiндеттi талаптар белгiленген жағдайларда сапаны тексеру оларда келтiрiлген нұсқауларға сәйкес жүзеге асырылуға тиiс.
2. Егер осы баптың 1-тармағында белгiленген тәртiппен тауар сапасын тексеру талаптары көзделмесе, тауар сапасын тексеру iскерлiк айналым дағдыларына немесе әдетте шарт бойынша берiлуге тиiс тауарды тексеру жағдайларына қолданылатын өзге де талаптарға сәйкес жүргізілуге тиiс.
3. Егер заң актілерінде, ұлттық стандарттардың мiндеттi талаптарында, стандарттау жөніндегі өзге де нормативтiк құжаттарда немесе шартта сатушының сатып алушыға беретін тауарының сапасын тексеру (сынақ өткізу, талдау, қарап шығу және т.б.) мiндетi көзделген болса, сатушы сатып алушының талап етуi бойынша оған тауар сапасын тексерудi жүзеге асырғандығы жөнiнде дәлелдемелердi табыс етуге тиiс.
428-бап. Тиiстi сапасы жоқ тауар берудiң зардаптары
1. Егер сатушы тауардың кемшiлiктерi туралы айтпаған болса, тиiстi сапасы жоқ тауар берiлген сатып алушы өз қалауы бойынша сатушыдан:
1) сатып алу бағасын сол мөлшерде кемiтудi;
2) қисынды мерзiмде тауардың кемшiлiктерiн тегiн жоюды;
3) тауардың кемшiлiктерiн жоюға жұмсаған өз шығындарын өтеуді;
4) тиiстi сапасы жоқ тауарды шартқа сәйкес келетiн тауармен алмастыруды;
5) шартты орындаудан бас тартуға және тауар үшiн төленген ақша сомасын қайтаруды талап етуге құқылы.
Шарттың осы тармақтың бірінші бөлігінде көзделген құқықтардан сатып алушының бас тартуы туралы талаптары маңызсыз болады.
2. Жиынтыққа кiретiн тауарлардың (осы Кодекстiң 432-бабы) бір бөлiгiнiң сапасы тиісті деңгейде болмаған жағдайда сатып алушы тауарлардың осы бөлiгiне қатысты, осы баптың 1-тармағында көзделген құқықты жүзеге асыруға құқылы.
3. Тиiстi сапасы жоқ тауарды сатушы оның дайындаушысы болмайтын жағдайда тауарды алмастыру немесе оның кемшiлiктерiн тегiн жою туралы талаптар сатып алушының таңдауы бойынша сатушыға не дайындаушыға қойылуы мүмкiн.
4. Егер осы Кодексте немесе басқа да заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, осы бапта көзделген ережелер қолданылады.
429-бап. Тауардың сатушы жауап беретiн кемшiлiктерi
1. Егер сатып алушы тауардағы кемшiлiктердiң өзiне берiлгенге дейiн пайда болғанын немесе сол кезге дейiн пайда болған себептерден туындағанын дәлелдесе, тауардың кемшiлiктерi үшiн сатушы жауап бередi.
Сатушы сатылған тауардың кемшiлiктерi үшiн олар туралы өзi бiлмеген кезде де жауап бередi. Сатушыны жауапкершiлiктен босату туралы немесе оны шектеу туралы келiсiм маңызсыз болады.
2. Егер тауардағы кемшiлiктердiң олар сатып алушыға берілгеннен кейін сатып алушының тауарды пайдалану немесе оны сақтау ережелерiн бұзуы не үшiншi бiр тұлғалардың әрекеттерi немесе дүлей күштiң салдарынан пайда болғанын дәлелдемесе, сатушы сапа кепiлдiгiн берген тауарға қатысты тауардың кемшiлiктерi үшiн жауап бередi.
430-бап. Берiлген тауардың кемшiлiктерiн анықтау мерзiмдерi
1. Егер заң актілерiнде немесе шартта өзгеше көзделмесе, тауар кемшіліктері осы бапта белгіленген мерзімде анықталған жағдайда сатып алушы оның кемшiлiктерiне байланысты талаптар қоюға құқылы.
2. Егер тауарға кепiлдi мерзiм немесе жарамдылық мерзiмi белгiленбесе, сатылған тауардағы кемшiлiктер қисынды мерзiмде, бiрақ тауардың сатып алушыға берiлген күнiнен бастап екi жыл шегiнде табылған жағдайда, егер заң актілерінде немесе шартта неғұрлым ұзақ мерзiм белгiленбесе, сатып алушы тауардың кемшiлiктерiне байланысты талаптар қоя алады. Тасымалдануға немесе почта арқылы жөнелтiлуге тиiстi тауардың кемшiлiктерiн анықтауға арналған мерзiм тауардың жеткiзiлетiн жерiнде алынған күнiнен бастап есептеледi.
3. Егер тауарға кепілді мерзім белгіленсе, сатып алушы кепілді мерзім ішінде тауардың кемшiлiктерiне байланысты талаптар қоюға құқылы.
Шартта негiзгi бұйымға қарағанда жиынтықтаушы бұйымдарға ұзақтығы қысқа кепiлдi мерзiм белгiленген жағдайда сатып алушы негізгі бұйымға белгіленген кепілді мерзім ішінде кемшіліктер табылған кезде жиынтықтаушы бұйымның кемшіліктері туралы талаптар қоюға құқылы.
Егер шартта негiзгi бұйымға белгiленген кепiлдi мерзiмге қарағанда жиынтықтаушы бұйымға ұзағырақ кепiлдi мерзiм белгiленсе, сатып алушы негiзгi бұйымға белгiленген кепiлдi мерзiмнiң өткенiне қарамастан, жиынтықтаушы бұйымның кемшiлiктерi оған белгiленген кепiлдi мерзiм iшiнде табылса, тауар кемшiлiктерi туралы талаптар қоюға құқылы.
4. Егер кемшiлiктер тауардың жарамдылық мерзiмi iшiнде табылса, сатып алушы жарамдылық мерзiмi белгiленген тауарға қатысты тауардың кемшiлiктерi туралы талаптар қоюға құқылы.
5. Шартта көзделген кепiлдi мерзiм екi жылдан кем болып, сатып алушы тауардың кемшiлiктерiн кепiлдi мерзiм өткеннен кейін, бiрақ тауардың сатып алушыға берiлген күнiнен бастап екi жыл шегiнде тапқан жағдайда, егер сатып алушы тауардың кемшiлiктерi тауар сатып алушыға берiлгенге дейiн немесе сол кезге дейiн пайда болған себептерден туындағанын дәлелдесе, сатушы жауап бередi.
431-бап. Тауардың жиынтықтылығы
1. Сатушы сатып алушыға тауарды шарттың талаптарына сәйкес жиынтықта беруге мiндеттi.
2. Шартта тауардың жиынтықтылығы белгiленбеген жағдайда сатушы сатып алушыға жиынтықтылығы iскерлiк айналым дағдыларымен немесе әдетте қойылатын өзге де талаптармен белгiленетiн тауар беруге мiндеттi.
432-бап. Тауарлар жиынтығы
1. Егер шартта сатушының сатып алушыға белгiлi бiр жиынтықтағы тауарлар жинағын (тауарлар жиынтығын) беру мiндетi көзделсе, жиынтыққа енгiзiлген барлық тауарлар берiлген кезден бастап мiндеттеме орындалған болып есептеледi.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе және ол мiндеттеменiң мәнiнен туындамаса, сатушы сатып алушыға жиынтыққа енетiн барлық тауарды бiр мезгiлде беруге мiндеттi.
433-бап. Жиынтықталмаған тауарлар берудiң салдары
1. Жиынтықталмаған тауарлар берiлген жағдайда (осы Кодекстiң 431-бабы) сатып алушы өз таңдауы бойынша сатушыдан:
1) сатып алу бағасын сол мөлшерде кемiтудi;
2) тауарларды қисынды мерзiмде толымды жиынтықтауды;
3) жиынтықталмаған тауарды жиынтықталған тауармен алмастыруды;
4) шартты орындаудан бас тартуға және тауар үшін төленген ақша сомасын қайтаруды талап етуге құқылы.
2. Осы баптың 1-тармағында көзделген салдарлар, егер заңдарда не шартта өзгеше көзделмесе немесе мiндеттеменiң мәнiнен туындамаса сатушы сатып алушыға тауарлар жиынтығын (осы Кодекстiң 432-бабы) беру мiндеттемесiн бұзған жағдайда да қолданылады.
434-бап. Тауарды салатын ыдыс және оны буып-түю
1. Егер шартта өзгеше көзделмесе және мiндеттеменiң мәнiнен немесе тауарлардың сипатынан туындамаса, сатушы сатып алушыға тауарды ыдысқа салып және (немесе) буып-түйiп беруге мiндеттi.
2. Егер шартта ыдыс пен буып-түюге талаптар белгiленбесе, тауар, осындай тауарға арналған әдеттегi әдiспен, ал бұлай болмағанда сақтау мен тасымалдаудың әдеттегi жағдайларында осы тектес тауарлардың сақталуын қамтамасыз ететiн әдiспен ыдысқа салынуға және (немесе) буып-түйiлуге тиiс.
3. Егер заңдарда белгiленген тәртiппен ыдысқа салынуға және (немесе) буып-түйiлуге мiндеттi талаптар көзделсе, кәсiпкерлiк қызметті жүзеге асыратын сатушы сатып алушыға тауарды осындай міндетті талаптарға сай келетiн ыдысқа салып және (немесе) буып-түйiп беруге мiндеттi.
435-бап. Тауарды ыдыссыз және (немесе) буып-түюсiз не тиiстi ыдысқа салмай және (немесе) буып-түймей берудiң салдары
1. Ыдысқа салынуға және (немесе) буып-түйiлуге тиіс тауар сатып алушыға ыдыссыз және (немесе) буып-түюсiз не тиiстi ыдысқа салынбай және (немесе) буып-түйiлмей берiлген жағдайда сатып алушы сатушыдан, егер шарттан, мiндеттеменiң мәнiнен немесе тауардың сипатынан өзгеше туындамаса, тауарды ыдысқа салып және (немесе) буып-түйiп берудi не тиiстi дәрежеде емес ыдысты және (немесе) буып-түйiлген орауышты алмастыруды талап етуге құқылы.
2. Сатушыға осы баптың 1-тармағында аталған талаптар қоюдың орнына, сатып алушы оған тиiстi сапасы жоқ тауар беруден туындайтын өзге де талаптар қоюға құқылы (осы Кодекстiң 428-бабы).
436-бап. Сатушыға шартты тиiсiнше орындамағаны туралы хабарлау
1. Сатып алушы шарттағы тауардың саны, түр-түрі, сапасы, жиынтықталуы, ыдысқа салынуы және (немесе) буып-түйiлуi туралы талаптардың бұзылғандығы жөнінде сатушыға заң актілерінде, өзге де нормативтiк құқықтық актiлерде немесе шартта көзделген мерзiмде, ал егер мерзiм белгiленбесе тауарлардың сипаты мен мақсатын негiзге ала отырып, шарттағы тиiстi талаптың бұзылуы байқалуға тиiс болғаннан кейiн қисынды мерзiмде хабарлауға мiндеттi.
2. Сатып алушы осы баптың 1-тармағына көзделген мiндеттi орындамаған жағдайда, егер мұндай дер кезiнде хабарламау өзiнiң талаптарын қанағаттандырудың мүмкiн болмауына әкеп соққанын немесе шарт талаптарының бұзылуы туралы дер кезiнде хабарлаған жағдаймен салыстырғанда сатушыға өлшеусiз шығындар келтiретiнiн дәлелдесе, сатушы сатып алушының тиiстi талаптарын қанағаттандырудан толық немесе iшiнара бас тартуға құқылы.
3. Егер сатушы сатып алушыға берiлген тауарлардың шарт талаптарына сәйкес келмейтiндiгiн бiлсе немесе бiлуге тиiс болса, оның сатып алушының осы баптың 1-тармағында көзделген мiндеттi орындамауына сiлтеме жасауына құқығы жоқ.
437-бап. Сатып алушының тауарды қабылдау мiндетi
1. Осы тараудың ережелерiне сәйкес тауарды ауыстыруды талап етуге немесе шартты орындаудан бас тартуға өзi құқылы болатын жағдайларды қоспағанда, сатып алушы өзіне сатушы берген тауарды қабылдауға мiндеттi.
2. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, сатып алушы әдетте қойылатын талаптарға сәйкес, тиісті тауар беруді және алуды қамтамасыз ету үшiн өз тарапынан қажеттi iс-қимылдар жасауға міндеттi.
3. Сатып алушы заң актілерін немесе шартты бұза отырып, тауарды қабылдамаған не қабылдаудан бас тартқан жағдайларда, сатушы сатып алушыдан тауарды қабылдауды талап етуге немесе шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
438-бап. Тауардың бағасы
1. Сатып алушы тауарға шартта көзделген баға бойынша, не ол шартта көзделмесе және оны шарт талаптарын негiзге ала отырып белгiлеу мүмкiн болмаса, осы Кодекстiң 385-бабының ережелерiне сәйкес белгіленетін баға бойынша ақы төлеуге, сондай-ақ өз есебінен заң актілеріне, шартқа немесе әдетте қойылатын талаптарға сәйкес төлемді жүзеге асыру үшiн қажеттi iс-қимылдар жасауға мiндеттi.
2. Баға тауардың салмағына қарай белгiленген кезде, егер шартта өзгеше көзделмесе, ол ыдыссыз таза салмағы бойынша айқындалады.
3. Егер шартта тауар бағасын (өзiндiк құн, шығынды және т.б.) көрсететiн көрсеткiштерге қарай тауар бағасының өзгеруі тиiс екендігі көзделсе, бірақ бағаны қайта қарау әдісі белгіленбесе, баға көрсеткіштердің шарт жасасу кезіндегі және тауар беру жөніндегі мiндеттi орындау кезіндегі арақатынасын негiзге ала отырып белгiленедi. Сатушы тауар беру жөніндегі мiндеттiң орындалуын кешiктiрiп алған жағдайда бағам көрсеткiштердiң шарт жасасу кезіндегі және шартта көзделген тауар берiлетiн күндегi, ал шартта мұндай күн көзделмесе, осы Кодекстiң 277-бабына сәйкес белгiленген күнгi арақатынасын негiзге ала отырып белгiленедi.
Егер осы Кодексте, басқа да заң актілерінде өзгеше белгіленбесе не ол мiндеттеменiң мәнiнен туындамаса, осы тармақта көзделген ережелер қолданылады.
439-бап. Тауарға ақы төлеу
1. Егер шарт пен заң актілері талаптарынан бағаны белгiлi бiр мерзiмде төлеу мiндетi туындамаса, сатып алушы оны өзiне тауар немесе сол тауарға арналған тауарға билiк ету құжаттары берiлгеннен кейін кешiктiрмей төлеуге мiндеттi.
2. Егер шартта берiлген тауар ақысын бөлiп-бөлiп төлеу көзделмесе, сатушыға сатып алушы берiлген тауардың толық бағасы мөлшеріндегі соманы төлеуге мiндеттi.
3. Егер сатып алушы шартқа сәйкес берiлген тауарға ақы төлемесе, сатушы одан тауар ақысын төлеудi және басқа бiреудiң ақшасын пайдаланғаны үшiн тұрақсыздық айыбын төлеудi талап етуге құқылы (осы Кодекстiң 353-бабы).
4. Егер сатып алушы шартты бұза отырып, тауарды қабылдаудан және оған төлеуден бас тартса, сатушы өз таңдауы бойынша тауарға ақы төлеуді талап етуге не шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
5. Сатушы шартқа сәйкес сатып алушыға ақы төленбеген тауарлардан басқа да тауарлар беруге міндетті болған жағдайларда, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, ол бұрын берілген барлық тауарларға ақы толық төленгенге дейін сол тауарларды беруді тоқтата тұруға құқылы.
440-бап. Тауарға алдын ала ақы төлеу
1. Шартта сатушы тауарды бергенге дейін бағасын толық немесе ішінара төлеу (алдын ала төлеу) жөнінде сатып алушының міндеті көзделген жағдайларда сатып алушы ақыны шартта көзделген мерзімде, ал егер шартта мерзім көзделмесе, осы Кодекстің 277-бабына сәйкес белгіленген мерзімде төлеуге тиіс.
2. Сатып алушы тауарға алдын ала ақы төлеу жөнiнде шартта көзделген мiндеттi орындамаған жағдайда осы Кодекстiң 284-бабында көзделген ережелер қолданылады.
3. Алдын ала төленетiн ақы сомасын алған сатушы өзiнiң тауар беру жөніндегі мiндетiн белгiленген мерзiмде (осы Кодекстiң 409-бабы) орындамаған жағдайларда сатып алушы одан ақы төленген тауарды берудi немесе сатушы бермеген тауар үшiн алдын ала төленген ақы сомасын қайтаруды талап етуге құқылы.
4. Сатушы ақысы алдын ала төленген тауарды беру жөніндегі мiндетiн орындамаған және сатып алу-сату шартында өзгеше көзделмеген жағдайда осы Кодекстің 353-бабына сәйкес тауар беру жүргізілуге тиіс болған күннен бастап сатып алушыға тауар беретін немесе оның алдын ала төлеген сомасы қайтарылатын күнге дейiн алдын ала төленген ақы сомасына тұрақсыздық айыбы төленуге тиiс. Шартта сатушының осы соманы алған күннен бастап алдын ала ақы төлеу сомасына тұрақсыздық айыбын төлеу мiндетi көзделуі мүмкiн.
441-бап. Кредитке сатылған тауарға ақы төлеу
1. Шартта сатып алушыға тауар берiлген соң белгiлi бiр уақыттан кейiн оған ақы төлеу (тауарды кредитке сату) көзделген жағдайларда сатып алушы ақыны шартта көзделген мерзiмде, ал егер шартта мерзiм көзделмесе, осы Кодекстiң 277-бабына сәйкес белгiленген мерзiмде төлеуге тиiс.
2. Сатушы тауар беру жөніндегі мiндеттi орындамаған жағдайда осы Кодекстiң 284-бабында көзделген ережелер қолданылады.
3. Тауарды алған сатып алушы оның ақысын төлеу мiндетiн шартта белгiленген мерзiмде орындамаған жағдайларда сатушы берiлген тауарға ақы төлеудi немесе ақы төленбеген тауарларды қайтаруды талап етуге құқылы.
Сатып алушы берiлген тауарға ақы төлеу жөніндегі мiндетiн шартта белгiленген мерзiмде орындамаған және осы Кодекс пен шартта өзгеше көзделмеген жағдайларда мерзiмi өткiзiлген сомаға осы Кодекстiң 353-бабына сәйкес, сатып алушы тауарға ақы төлеуге тиiс болған күннен бастап, оның тауарға ақы төлеген күнiне дейiн тұрақсыздық айыбы төленуге тиiс.
4. Шартта сатушының тауар берген күнiнен бастап, тауардың бағасына сәйкес келетiн сомаға сатып алушының тұрақсыздық айыбын төлеу мiндетi көзделуі мүмкiн.
5. Кредитке тауар сату оның сатылған күнiнде қолданылған бағасы бойынша жүргiзiледi. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, кредитке сатылған тауардың бағасында кейiннен жасалған өзгеріс қайта есеп айырысуға әкеп соқпайды.
442-бап. Тауарды кредитке сату кезiнде төлемдi бөлiп-бөлiп төлеу
1. Тауарды кредитке сату туралы шартта төлемді бөліп-бөліп төлеу көзделуi мүмкiн.
Егер сатып алу-сату шартында басқа да елеулi талаптармен қатар, баға төлемдердiң тәртібі, мерзiмi мен мөлшерi көрсетiлсе, төлемдi бөлiп-бөлiп төлеу талабымен тауарды кредитке сату туралы шарт жасалған болып есептеледi.
2. Сатып алушы бөлiп-бөлiп төлеу арқылы сатылған тауар үшiн кезектi төлемдi шартта белгiленген мерзiмде төлемесе, егер шартта өзгеше көзделмесе, сатушы, сатып алушыдан алған төлем сомасы тауар бағасының жартысынан асатын жағдайларды қоспағанда, шартты орындаудан бас тартуға және сатылған тауардың қайтарылуын талап етуге құқылы.
443-бап. Тауарды сақтандыру
1. Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, сатып алу-сату шартында сатушының немесе сатып алушының тауарды сақтандыру мiндетi көзделуi мүмкiн.
2. Тауарды сақтандыруға мiндеттi тарап сақтандыруды шарт талаптарына сәйкес жүзеге асырмаған жағдайда, екiншi тарап тауарды сақтандыруға және міндетті тараптан сақтандыруға жұмсалған шығындарды өтеуін талап етуге не шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
444-бап. Сатушының тауарға меншiк құқығының сақталуы
1. Тауардың ақысы төленгенге дейiн немесе өзге бiр мән-жайлар басталғанға дейiн сатушының сатып алушыға берiлген тауарға меншiк құқығы сақталатындығы шартта көзделген жағдайларда, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе не ол тауардың мақсаты мен қасиеттерiнен туындамаса, сатып алушының өзiне меншiк құқығы көшкенге дейiн тауарды иелiктен айыруға немесе оған өзгеше түрде билiк етуге құқығы жоқ.
2. Берiлген тауардың ақысы шартта көзделген мерзiмде төленбеген немесе меншiк құқығы сатып алушыға көшетiн өзге де мән-жайлар басталмаған жағдайларда сатушы сатып алушыдан, егер шартта өзгеше көзделмесе, тауарды өзiне қайтаруды талап етуге құқылы.
2. Бөлшектеп сатып алу-сату
445-бап. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты
Тауар сату жөніндегі кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыратын сатушы бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша сатып алушыға кәсiпкерлiк қызметке байланысты емес, әдетте жеке өзiне, отбасында, үйiнде немесе өзге де пайдалануға арналған тауарларды беруге мiндеттенедi.
Бөлшектеп сатып алу-сату шарты жария болып табылады (осы Кодекстiң 387-бабы).
446-бап. Бөлшектеп сатып алу-сату шартының нысаны
Егер заң актілерінде немесе бөлшектеп сатып алу-сату шартында, соның iшiнде сатып алушы қосылатын (осы Кодекстiң 389-бабы) формулярлардың немесе өзге де стандарттық нысандардың талаптарында өзгеше белгiленбесе, сатушы сатып алушыға касса немесе тауар шегiн немесе тауарға ақы төленгенiн растайтын өзге де құжатты берген кезден бастап бөлшектеп сатып алу-сату шарты тиiстi нысанда жасалған болып есептеледi. Аталған құжаттардың сатып алушыда болмауы оны шарттың жасалғандығын және оның талаптарын растайтын куәлiк айғақтарға сүйену мүмкiндiгiнен айырмайды.
447-бап. Тауардың көпшiлiкке арналған офертасы
1. Тауарларды көруге қою, олардың үлгiлерiн көрсету немесе тауарлар сатылатын жерде сатылатын тауарлар туралы мәлiметтер (сипаттамалар, каталогтар, фотосуреттер және т.б.) беру, сатушы тиістi тауарлардың сатуға арналмағандығын айқын көрсеткен жағдайларды қоспағанда, бағаның және сатып алу-сату шартының басқа да елеулі талаптарының көрсетілгенiне қарамастан, көпшiлiкке арнаған оферта болып танылады.
2. Тауардың оның жарнамасында, каталогтарында, сондай-ақ тауар сатылмайтын жерлерде тауардың беймәлім адамдар тобына арналған және тауардың сатып алу-сату шартының елеулi талаптары болмаған басқа да сипаттамаларында көрсетiлген ұсынымы көпшiлiкке арналған оферта деп танылмайды.
448-бап. Сатып алушыға тауар туралы ақпарат беру
1. Сатушы сатуға ұсынылатын тауар туралы сатып алушыға қажетті және анық ақпарат беруге мiндеттi. Бұл ақпарат заң актілерінде белгiленген талаптарға және әдетте бөлшек саудада осындай ақпарат берудiң мазмұны мен әдiсiне қойылатын талаптарға сәйкес болуға тиiс.
2. Сатып алушы шарт жасалғанға дейiн, егер бұған тауардың сипатына байланысты тыйым салынбаса және бөлшек саудада қабылданған ережелерге қайшы келмесе, тауарды көруге, өзiнiң қатысуымен тауардың қасиеттерiн тексерудi немесе оның пайдаланылуын көрсетудi талап етуге құқылы.
3. Сатып алушыға тауар туралы тиісті ақпарат алуға мүмкіндік бермеген сатушы тауардың оны сатып алушыға бергеннен кейін пайда болған, сатып алушы өзiнде ақпараттың болжауына байланысты туындағанын дәлелдеген кемшiлiктерi үшiн де жауап бередi.
449-бап. Сатып алушының тауарды белгiлi бiр мерзiмде қабылдап алуы туралы талап қойылған шарт
1. Тараптар сатып алушының тауарды шартты белгiленген мерзiмде қабылдап алуы туралы талап қойылған шарт жасасуы мүмкiн, осы мерзiм iшiнде тауарды басқа сатып алушыға сатуға болмайды.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, сатып алушының келмей қалуын немесе шартта белгiленген мерзiмде тауарды қабылдап алу үшiн өзге де қажеттi әрекеттер жасалмауын сатушы сатып алушының шартты орындаудан бас тартуы ретiнде қарастыруы мүмкiн.
3. Шартта белгiленген мерзiмде сатып алушыға тауар берудi қамтамасыз ету жөніндегі сатушының қосымша шығындары, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, тауардың бағасына енгiзiледi.
450-бап. Тауарларды үлгiлерi бойынша сату
1. Бөлшектеп сатып алу-сату шарты сатып алушының сатушы ұсынған тауар үлгiсімен (оның сипаттамасымен, тауарлар каталогымен және т.б.) танысуы негiзiнде жасалуы мүмкiн.
2. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, шартта көрсетiлген жерге тауар жеткiзiлген кезден бастап, ал егер шартта тауар беретін орын белгіленбесе, азаматтың тұрғылықты жері немесе заңды тұлғаның орналасқан жерi бойынша сатып алушыға тауар жеткiзiлген кезден бастап шарт орындалған болып есептеледi.
3. Сатушы шартты орындау жөнiнде әрекет жасалуына байланысты қисынды шығындарды өтеген жағдайда сатып алушы тауар берiлгенге дейiн шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
451-бап. Автоматтарды пайдалана отырып тауар сату
1. Тауар сату автоматтарды пайдалана отырып жүргiзiлген жағдайларда автоматтардың иесi сатып алушыларға тауар туралы (атауы, саны, бір тауардың бағасы және т.б.) автоматқа орналастыру арқылы тауардың сатушысы туралы ақпарат жеткізуге немесе сатып алушыларға сатушының атауы (фирмалық атауы), оның орналасқан жерi, жұмыс режимi, сондай-ақ сатып алушының тауар алу үшiн жасайтын қажеттi әрекеттерi туралы өзге де әдiстермен мәлiметтер беруге мiндеттi.
2. Сатып алушы тауар алуға қажеттi әрекеттер жасаған кезден бастап шарт жасалған болып есептеледi.
3. Егер сатып алушыға ақысы төленген тауар берiлмесе, сатушы тауардың сатып алушыға дереу берiлуiн немесе оның сатып алушының сол тауар үшiн төлеген ақша сомасының қайтарылуын қамтамасыз етуге міндетті.
452-бап. Сатып алушыға тауар жеткiзiп беру туралы талап қойылатын шарт
1. Сатып алушыға тауар жеткiзiп беру туралы талап қойылып шарт жасалған жағдайларда сатушы тауарды сатып алушы көрсеткен жерге шартта белгіленген мерзімде жеткізіп беруге міндетті.
2. Егер заң актілерінде, шартта өзгеше көзделмесе немесе ол міндеттеменің мәнінен туындамаса, сатып алушыға, ал ол болмаған кезде шарттың жасалғандығын немесе тауарды жеткізіп берудің ресімделуін куәландыратын түбіртекті немесе өзге бір құжатты көрсеткен кез келген адамға тауар табыс етілген кезден бастап сатушы шартты орындады деп есептеледі.
453-бап. Тауардың бағасы және оған ақы төлеу
1. Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе немесе ол міндеттеменің мәнінен туындама, сатып алушы шарт жасасу кезінде сатушы жариялаған баға бойынша тауарға ақы төлеуге міндетті.
2. Шартта тауарға алдын ала ақы төлеу (осы Кодекстің 440-бабы) көзделген жағдайларда сатып алушының шартта белгіленген мерзімде тауарға ақы төлемеуі, егер тараптардың келісімінде өзгеше көзделмесе, сатып алушының шартты орындаудан бас тартқаны деп танылады.
3. Тауарларды кредитке бөлшектеп сатып алу-сату, соның ішінде сатып алушының тауарларға төлемді бөліп-бөліп төлеу талабы қойылған шартына осы Кодекстің 441-бабы 3-тармағының екінші бөлігінде көзделген ережелер қолданылмауға тиіс.
4. Сатып алушы тауарға ақыны бөліп-бөліп төлеудің шартта белгіленген кезеңі шегінде тауарға кез келген уақытта толық төлем жасауға құқылы.
454-бап. Сапасы лайықты тауарды алмастыру
1. Сатып алушы азық-түлікке жатпайтын тауар өзіне берілген кезден бастап он төрт күн ішінде, егер сатушы неғұрлым ұзақ мерзім жарияламаған болса, сатып алынған тауарды сату орнында немесе сатушы хабарлаған өзге де орындарда бағасында айырма болған жағдайда сатушымен қажетті қайта есеп айырыса отырып, мөлшері, нысаны, ауқымы, пішіні, түсі, жинақтылығы және т.б. бойынша соған ұқсас тауармен алмастырып алуға құқылы.
2. Сатушыдан алмастыруға қажетті тауар болмаған жағдайда сатып алушы сатып алынған тауарды сатушыға қайтарып беруге және оған төленген ақша сомасын алуға құқылы.
3. Егер тауар пайдаланылмай, оның тұтыну қасиеттері сақталса және оның сол сатушыдан сатып алынғандығына дәлелдер болса, сатып алушының тауарды алмастыру немесе оны қайтару туралы талаптары қанағаттандырылуға тиіс.
4. Осы бапта аталған негiздемелер бойынша алмастырылуға немесе қайтарылуға жатпайтын тауарлардың тiзбесi заңдарда белгiленген тәртiппен айқындалады.
455-бап. Сатып алушының оған сапасы лайықсыз тауар сатылған жағдайдағы құқықтары
1. Сапасы лайықсыз тауар сатылған сатып алушы, егер сатушы оның кемшiлiктерiн айтпаған болса, осы Кодекстiң 428-бабының 1-тармағында көзделген әрекеттердi жүзеге асыруға құқылы, бұл орайда сатып алушы сатушының талап етуi бойынша және оның есебiнен алынған сапасы лайықсыз тауарды қайтарып беруге тиiс.
2. Тауар үшiн төленген ақша сомасын сатып алушыға қайтарған кезде сатушының одан тауарды толық немесе iшiнара пайдаланудан, оның тауар түрiн жоғалтудан және т.б. болған тауар құнының төмендеген сомасын ұстап қалуға құқығы жоқ.
456-бап. Тауарды алмастыру, сатып алу бағасын кеміту және сапасы лайықсыз тауарды қайтару кезiнде баға айырмасының орнын толтыру
1. Сапасы лайықсыз тауарды шартқа сәйкес сапасы лайықты тауарға алмастыру кезiнде сатушының шартта белгiленген тауар бағасы мен тауарды алмастыратын немесе тауарды алмастыру туралы сот шешім шығарған кезде қолданылатын тауар бағасы арасындағы айырманың орны толтырылуын талап етуге құқығы жоқ.
2. Сапасы лайықсыз тауарды соған ұқсас, бiрақ көлемi, пiшiнi, сорты және т.б. жағынан өзгеше сапасы лайықты тауарға алмастырған кезде алмастырылатын тауардың айырбастаған кездегі бағасы мен сапасы лайықсыз тауардың орнына берілетін тауар бағасының арасындағы айырманың орны толтырылуға тиiс.
Егер сатушы сатып алушының талабын қанағаттандырмаса, бұл баға тауарды алмастыру туралы сот шешiм шығарған кезде белгiленедi.
3. Тауардың сатып алу бағасын соған орай кемiту туралы талап қойылған жағдайда бағасын арзандату жөнiнде талап қойылған кездегi, ал егер сатып алушының талаптары ерiктi түрде қанағаттандырылмаса, бағаны соған орай кемiту туралы сот шешiм шығарған кездегi тауар бағасы есепке алынады.
4. Сапасы лайықсыз тауарды сатушыға қайтарған кезде сатып алушы шартта белгiленген тауар бағасы мен сатып алушының талабын ерiктi түрде қанағаттандырған кездегi, ал егер талап ерiктi түрде қанағаттандырылмаса, сот шешiм шығарған кездегi тиістi тауар бағасы арасындағы айырманың орнын толтыруды талап етуге құқылы.
457-бап. Сатушының жауапкершілігі және мiндеттеменi заттай орындау
Сатушы бөлшектеп сатып алу-сату шарты бойынша мiндеттемесiн орындамаған жағдайда залалдарды өтеу мен тұрақсыздық айыбын төлеу сатушыны мiндеттемесiн заттай орындаудан босатпайды.
3. Тауар жеткiзiлiмi
458-бап. Тауар жеткiзiлiмiнiң шарты
Кәсiпкер болып табылатын сатушы (тауар берушi) сатып алушыға өзі өндіретін немесе сатып алатын тауарларды кәсіпкерлік қызметке немесе жеке өзіне, отбасына, үй ішіне және сол сияқты өзге де пайдалануға байланысты емес өзге мақсаттарға пайдалану үшін келісілген мерзімде немесе мерзімдерде беруге міндеттенеді.
459-бап. Тауар жеткiзiлiмi шартын жасасу кезіндегі келiспеушiлiктердi реттеу
1. Тауар жеткiзілiмi шартын жасасу кезiнде тараптар арасында шарттың жекелеген талаптары бойынша келіспеушіліктер пайда болған жағдайда шарт жасасуды ұсынған және басқа тараптан осы талаптарды келісу туралы ұсыныс алған тарап осы ұсынысты алған күннен бастап отыз күн iшiнде, егер өзге мерзiм тараптармен келісілмеген болса, шарттың тиiстi талаптарын келiсу жөнiнде шаралар қолдануға не басқа тарапты оны жасасудан бас тарту туралы жазбаша түрде хабарландыруға тиiс.
2. Шарттың тиiстi талаптары бойынша ұсыныс алған, бiрақ тауар беру шартының талаптардың келiсу жөнiнде шара қолданбаған және осы баптың 1-тармағында көзделген мерзiмде шарт жасасудан бас тарту туралы екінші тарапқа хабарламаған тарап шарт талаптарын келісуден жалтару туғызған залалдарды өтеуге міндетті.
460-бап. Тауар жеткiзiлiмi шартының қолданылу мерзiмi
1. Тауар жеткiзiлiмi шарты бiр жылға, бiр жылдан астам мерзiмге (ұзақ мерзiмдi шарт) немесе тараптардың келісімiнде көзделген өзге де мерзiмге жасалуы мүмкiн.
Егер шартта оның қолданылу мерзiмi белгiленбесе және ол мiндеттеменiң мәнiнен туындамаса, шарт бiр жылға жасалған деп танылады.
2. Егер ұзақ мерзiмдi шартта берiлуге тиiс тауардың саны немесе өзге де шарт талаптары бiр жылға немесе неғұрлым ұзақ мерзiмге белгiленсе, шарттың қолданылу мерзiмi бiткенге дейiн кейiнгі кезеңдерге арналған тиiстi талаптар тараптардың келiсу тәртібімен белгiленуге тиiс. Шартта келiсу тәртібі болмаған жағдайда шарт тиiсiнше бiр жылға немесе шарт талаптары келісілген мерзiмге жасалған болып танылады.
461-бап. Тауар жеткiзiлiмi кезеңдерi
1. Егер тараптар шарттың қолданылу мерзiмi iшiнде тауарлардың жекелеген топтармен жеткiзiлiмiн көздеген болса және онда жекелеген топтардың жеткізілімі мерзімдері (жеткізілім кезеңдерi) белгiленбесе, заң актілерінен, iскерлiк айналым дағдыларынан немесе міндеттеменің мәнінен өзгеше туындамаса, тауарлар ай сайын бiркелкi топтармен жеткiзiлiп отыруға тиiс.
2. Шартта тауар жеткiзiлiмi кезеңдерiн айқындаумен қатар, тауарлар жеткiзiлiмi (онкүндiк, тәулiктiк, сағаттық және т.б.) кестесi белгіленуі мүмкін.
3. Тауарлардың мерзiмiнен бұрын жеткiзiлiмi сатып алушының келiсуiмен жүргiзiлуi мүмкiн.
4. Мерзiмiнен бұрын берiлген және сатып алушы қабылдап алған тауарлар келесi кезеңде берiлуге тиiс тауарлар санының есебiне енгiзiледi.
462-бап. Тауарлар жеткiзiлiмiнiң тәртібі
1. Тауар беруші сатып алушыға немесе шартта сатып алушы ретінде көрсетілген адамға шарт бойынша тауарды тиеп-жөнелту (беру) жолымен тауарлар жеткiзiлiмiн жүзеге асырады.
2. Шартта тауар берушіге тауарларды алушыларға тиеп-жөнелтуi туралы сатып алушының нұсқау (тиеп-жөнелтуге рұқсат қағаз) беру құқығы көзделген жағдайларда тауар берушi тауарларды тиеп-жөнелтуге рұқсат қағазда көрсетiлген алушыларға тиеп-жөнелтудi (берудi) жүзеге асырады.
3. Тиеп-жөнелтуге рұқсат қағаздың мазмұны және оны сатып алушының тауар берушiге жiберу мерзiмi шартта белгiленедi. Егер шартта тиеп-жөнелтуге рұқсат қағаз жiберу мерзiмi көзделмесе, ол жеткiзiлiм кезеңi басталғанға дейiн отыз күннен кешiктiрiлмей тауар берушiге жiберiлуге тиiс.
4. Егер шартта өзгеше көзделмесе, сатып алушының тиеп-жөнелтуге рұқсат қағазының белгiленген мерзiмде табыс етiлмеуi тауар берушiге шартты орындаудан бас тартуға құқық бередi.
463-бап. Тауарларды жеткiзiп беру
1. Тауар берушi тауарларды жеткiзiп берудi оларды шартта көзделген көлiкке тиеп және шартта белгiленген жағдайларда жөнелту жолымен жүзеге асырады.
2. Егер шартта тауарды жеткiзiп берудiң қандай көлiк түрiмен немесе қандай жағдайларда жүзеге асырылатындығы белгiленбесе, көлiк түрiн таңдау немесе тауарды жеткiзiп беру жағдайларын белгiлеу құқығын заң актілерінен, iскерлiк айналым дағдыларынан немесе міндеттеменің мәнінен өзгеше туындамайтындықтан тауар беруші иеленеді.
464-бап. Жетiспеген тауардың орнын толтыру
1. Тауар жеткiзiлiмiнiң жекелеген кезеңiнде тауардың жетiспеуiне жол берген тауар берушi жетiспейтiн тауарлар санының, егер шартта өзгеше көзделмесе, шарттың қолданылу мерзiмi шегіндегі келесi кезеңде (кезеңдерде) орнын толтыруға мiндеттi.
2. Ұзақ мерзiмдi шарт бойынша тауар берушiнiң жекелеген тауар жеткiзiлімi кезеңiнде кем берген тауарлар санының, егер шартта өзгеше көзделмесе, тауарлардың жетiспеуiне жол берiлген жыл iшіндегі келесi кезеңде (кезеңдерде) орны толтырылуға тиiс.
3. Тауар берушi шартта немесе сатып алушының тиеп-жөнелтуге рұқсат қағазында аталған бiрнеше алушыға тауарларды тиеп-жөнелткен жағдайда алушының біреуіне шартта немесе тиеп-жөнелтуге рұқсат қағазында көзделген санынан артық жіберілген тауарлар, егер шартта өзгеше көзделмесе, басқа алушылардағы жетiспеушiлiктердi өтеуге есептелмейдi және тауар берушi оның орнын толтыруға тиiс.
4. Сатып алушы, егер шартта өзгеше көзделмесе, тауар берушіге хабарлай отырып, жеткiзiлiм мерзімi өткен тауарды қабылдаудан бас тартуға құқылы. Тауар беруші хабар алғанға дейін берілген тауарды сатып алушы қабылдауға және оған ақы төлеуге мiндеттi.
465-бап. Жетiспеушiлiктердiң орнын толтыру кезіндегі тауарлардың түр түрі
1. Жеткіліксіз беріліп, орны толтырылуға тиісті тауарлардың түр-түрi тараптардың келісімi бойынша айқындалады. Келісім болмаған жағдайда тауар берушi жетiспеушiлiкке жол берiлген кезеңге арнап белгiленген түр-түрi бойынша жеткiлiксiз берiлген тауарлар санының орнын толтыруға мiндеттi.
2. Бiр атаудағы тауарлардың шартта көзделгенiнен көбiрек мөлшердегі жеткізілімі нақ сол түр-түріне кіретін басқа атаудағы тауарлардың жетпегенiн толтыруға есептелмейдi және сатып алушының алдын ала берген жазбаша келісімiмен жасалатын жағдайларды қоспағанда, оның орны толтырылуға тиiс.
466-бап. Сатып алушының тауарды қабылдауы
1. Сатып алушы (алушы) тауар жеткiзiлiмi шартына сәйкес берілген тауар қабылдауда қамтамасыз ететiн барлық қажеттi іс-әрекеттi жасауға мiндеттi.
2. Сатып алушы (алушы) қабылдаған тауар заң актілерінде, тауар жеткiзiлiмi шартында немесе iскерлiк айналым дағдыларында белгiленген мерзiмде қаралуға тиiс.
Сатып алушы (алушы) сол мерзiмде заң актілерінде, шартта немесе iскерлiк айналым дағдыларында белгiленген тәртiппен қабылданған тауардың саны мен сапасын тексеруге және тауардың байқалған сәйкессiздiктерi немесе кемшiлiктерi туралы тауар берушiге жазбаша түрде дереу хабарлауға мiндеттi.
3. Сатып алушы (алушы) көлiк ұйымынан жеткiзiлген тауарды алған жағдайда тауардың көлiк және жолдама құжаттарында көрсетiлген мәлiметтерге сәйкестiгiн тексеруге, сондай-ақ көлiк ұйымынан осы тауарды көлiк қызметiн реттейтiн заң актілері мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлерде кез келген ережелердi сақтай отырып, қабылдауға мiндеттi.
467-бап. Сатып алушы қабылдамаған тауарды жауапкершiлiкпен сақтау
1. Сатып алушы (алушы) заң актілеріне немесе тауар жеткiзiлiмi шартына сәйкес тауар берушi жiберген тауардан бас тартса, ол бұл тауардың сақталуын (жауапкершiлiкпен сақтауды) қамтамасыз етуге және тауар берушiге дереу хабарлауға мiндеттi.
2. Тауар берушi сатып алушы (алушы) жауапкершiлiкпен сақтауға қабылдаған тауарды әкетуге немесе қисынды мерзiмде оған билiк етуге мiндеттi.
Егер тауар берушi осы мерзiмде тауарға билiк етпесе, сатып алушы тауарды сатуға немесе оны тауар берушiге қайтаруға құқылы.
3. Тауарды жауапкершiлiкпен сақтауға қабылдауға, тауарды сатуға немесе оны сатушыға қайтаруға байланысты сатып алушы (алушы) шеккен қажеттi шығындарды тауар берушi өтеуге тиiс.
Бұл орайда тауарды сатудан түскен сома сатып алушыға тиесілі сома шегеріле отырып тауар берушiге берiледi.
4. Сатып алушы заң актілерiнде немесе шартта белгiленбеген негiздерсiз тауар берушiден тауар қабылдамаған немесе оны қабылдаудан бас тартқан жағдайларда тауар берушi сатып алушыдан тауарға ақы төлеудi талап етуге құқылы.
468-бап. Тауарларды таңдау
1. Тауар жеткiзiлiмi шартында сатып алушының (алушының) тауарларды тауар берушiнiң орналасқан жерiнен алуы (тауарлар таңдауы) көзделуi мүмкiн.
2. Егер шартта таңдау мерзiмi көзделмесе сатып алушының (алушының) тауарлар таңдауы тауар берушiнiң тауарлар дайын деген хабарын алғаннан кейін қисынды мерзімде жүргізілуге тиіс.
3. Тауар жеткiзiлiмi шартында сатып алушының (алушының) тауар берушi орналасқан жерде тауар таңдауы көзделген кезде, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе немесе мiндеттеменiң мәнiнен туындамаса, сатып алушы берiлетiн тауарларды қарап-көрудi олар берiлетiн жерде жүзеге асыруға мiндеттi.
4. Сатып алушының (алушының) шартта белгiленген тауар жеткізілімі мерзімінде, ал ол болмаған кезде - тауар берушінің тауарлардың дайын екендігі туралы хабарын алғаннан кейін қисынды мерзiмде тауарларды таңдамалы тауар берушiге шартты орындаудан бас тартуға немесе сатып алушыдан тауарларға ақы төлеудi талап етуге құқық бередi.
469-бап. Жеткiзiлетiн тауарлар үшiн есеп айырысу
1. Сатып алушы жеткiзiлетiн тауарларға шартта көзделген есеп айырысу тәртібі мен нысандарын сақтай отырып ақы төлейдi. Егер тараптардың келісімiнде есеп айырысудың тәртібі мен нысаны белгiленбесе, есеп айырысу төлем тапсырмалары арқылы жүзеге асырылады.
2. Егер шартта тауардың жиынтыққа енетiн жекелеген бөлiктерiмен жеткiзiлiмi көзделген болса, шартта өзгеше белгiленбегендiктен, сатып алушы тауарға ақы төлеудi жиынтыққа енетiн соңғы бөлiктi тиеп-жөнелткеннен (таңдап алғаннан) кейiн жүзеге асырады.
3. Егер шартта алушының (төлеушiнiң) тауарға ақы төлеудi жүзеге асыратыны көзделсе және соңғысы ақы төлеуден негізсіз бас тартса не шартта белгiленген мерзiмде тауарға ақы төлемесе, тауар берушi сатып алушыдан жеткiзiлген тауарға ақы төлеудi талап етуге құқылы.
470-бап. Ыдыс және буып-түю
1. Егер шартта өзгеше көзделмесе, сатып алушы (алушы) тауар берушiге заң актілерінде белгiленген тәртiп пен мерзiмде тауар келiп түскен көп айналымды ыдысты және буып-түю құралдарын қайтаруға мiндеттi.
2. Басқа да ыдыс пен буып-түю заттары тауар берушіге шартта көзделген жағдайларда ғана қайтарылуға тиiс.
471-бап. Сапасы лайықсыз тауар жеткiзiлімінiң салдары
1. Өзiне сапасы лайықсыз тауар жеткiзiлген сатып алушы (алушы) тауар берушiге осы Кодекстiң 428-бабында көзделген талаптарды қоюға құқылы, бұған жеткiзiлген тауардың кемшiлiктерi туралы сатып алушының хабарын алған тауар берушi жеткiзiлген тауарды кешiктiрмей сапасы лайықты тауармен алмастырған жағдайлар қосылмайды.
2. Өзiне берiлген тауарды бөлшек саудада сатуды жүзеге асыратын сатып алушы (алушы), егер тауар жеткiзiлiмi шартында өзгеше көзделмесе, тұтынушы қайтарған сапасы лайықсыз тауарды қисынды мерзiмде алмастыруды талап етуге құқылы.
472-бап. Жиынтықталмаған тауарлар жеткізілімінің салдары
1. Тауар жеткiзiлiмі шартының жағдайларын, заң актілерінiң талаптарын не әдетте жиынтықтауға қойылатын талаптарды бұза отырып, тауарлар берiлген сатып алушы (алушы) тауар берушiге осы Кодекстiң 433-бабында көзделген талаптарды қоюға құқылы, бұған жеткiзiлген тауарлардың жиынтықталмағандығы туралы сатып алушының хабарын алған тауар берушi тауарларды кешiктiрмей толықтырған не оларды жиынтықталған тауарлармен алмастырған жағдай қосылмайды.
2. Тауарларды бөлшек саудада сатуды жүзеге асыратын сатып алушы (алушы), егер тауар беру шартында өзгеше көзделмесе, тұтынушы қайтарған жиынтықталмаған тауарларды қисынды мерзімде жиынтықталған тауарлармен алмастыруды талап етуге құқылы.
473-бап. Тауар жеткiлiксiз берiлiп, тауардың кемшiлiктерiн жою туралы немесе тауарды толық жиынтықтау туралы талаптар орындалмаған жағдайдағы сатып алушының құқықтары
1. Егер тауар берушi тауарларды шартта көзделген мөлшерде бермесе не сатып алушының сапасы лайықсыз тауарды алмастыру туралы немесе белгiленген мерзiмде тауарды толық жиынтықтау туралы талаптарын орындамаса, сатып алушы оларды сатып алу жөніндегі барлық қажеттi және қисынды шығындарды тауар берушiге жатқыза отырып, берiлмеген тауарларды басқа адамдардан сатып алуға құқылы.
Сатып алушының басқа адамдардың тауарлар сатып алуға жұмсаған шығындарын есептеу, тауар берушi оларды толық бермеген немесе тауарлардың кемшiлiктерiн жою туралы не тауарларды толық жиынтықтау туралы талаптар орындалмаған жағдайда, осы Кодекстiң 411-бабының 1-тармағында көзделген ережелер бойынша жүргiзiледi.
2. Сатып алушы (алушы) сапасы лайықсыз тауарларға және жиынтықталмаған тауарларға ақы төлеуден бас тартуға, ал егер мұндай тауарларға ақы төленiп қойған болса, төленген соманы тауарлардағы кемшiлiктер жойылғанға және тауарлар толық жиынтықталғанға дейін не олар алмастырылғанға дейін қайтаруды талап етуге құқылы.
474-бап. Тауарды жеткiлiксiз бергенi немесе тауар берудi кешiктiргенi үшiн тұрақсыздық айыбы
Тауарды жеткiлiксiз бергенi немесе берудi кешiктiргенi үшiн заң актілерінде немесе шартта белгiленген тұрақсыздық айыбы, егер заң актілерінде немесе шартта тұрақсыздық айыбын өндiрiп алудың өзгеше тәртібі белгіленбесе, шартта белгіленген күннен бастап, міндеттеменің нақты орындалған күніне дейін өндіріп алынуы мүмкін.
475-бап. Тауар берудiң бiрнеше шарттары бойынша бiртектес мiндеттемелердi өтеу
1. Тауар берушi сатып алушыға аттас тауарлар жеткізудi тауар жеткiзiлiмiнiң бiрнеше шарттары бойынша жүзеге асыратын және жеткiзген тауарлар саны тауар берушiнiң барлық шарттар бойынша мiндеттемелерiн өтеуге жетпейтін жағдайларда жеткiзiлген тауарлар тауар жеткiзiлiмiн жүзеге асыру кезiнде не жеткiзiлгеннен кейiн кешiктiрiлмей тауар берушi көрсеткен шарттың орындалу есебiне есептелуге тиiс.
2. Егер сатып алушы тауар жеткiзiлiмiнiң бiрнеше шарттары бойынша алған аттас тауарлар үшiн тауар берушіге ақы төлеген болса және төленген сома сатып алушының барлық шарттар бойынша міндеттемелерін өтеуге жетпесе, төленген сома тауарларға ақы төлеудi жүзеге асыру кезiнде не ақы төленгеннен кейiн кешiктiрiлмей сатып алушы көрсеткен шарттың орындалу есебiне есептелуге тиiс.
3. Егер тауар берушi немесе сатып алушы өздерiне осы баптың және 1 және 2-тармақтарына сәйкес берiлген құқықтарды пайдаланбаса, міндеттеменiң орындалуы орындау мерзiмi ертерек басталған шарт бойынша міндеттемелерді өтеуге есептеледі. Егер бірнеше шарт бойынша міндеттемелерді орындау мерзімі бір мезгілде басталса, орындауға берілген мерзім барлық шарттар бойынша міндеттемелердің өтелуіне бара-бар түрде есептеледі.
476-бап. Шартты орындаудан бiржақты бас тарту
1. Тараптардың бiреуi (осы Кодекстiң 401-бабы 2-тармағының екiншi бөлiгi) шартты елеулi түрде бұзған жағдайда шартты (толық немесе iшiнара) орындаудан бiржақты бас тартуға немесе оны бiржақты өзгертуге жол берiледi.
2. Тауар берушiмен шарттың бұзылуы мына жағдайларда:
1) кемшiлiгi бар, сапасы лайықсыз тауар берiлiп, ол кемшiлiктердi сатып алушы үшiн қолайлы мерзiмде жою мүмкiн болмағанда;
2) тауар беру мерзiмдерi бiрнеше рет бұзылғанда елеулi деп ұйғарылады.
3. Сатып алушымен шарттың бұзылуы мына жағдайларда:
1) тауарларға ақы төлеу мерзімдері бірнеше рет бұзылғанда;
2) бiрнеше рет тауарлар таңдалып алынбағанда елеулi деп ұйғарылады.
4. Тараптардың келісімiмен шартты орындаудан немесе оны бiржақты өзгертуден бiржақты бас тартудың өзге де негiздерi көзделуi мүмкiн.
5. Бiр тарап шартты өзгерту немесе оны орындаудан бiржақты бас тарту туралы екінші тараптан хабар алған кезден бастап, егер хабарда шартты бұзудың немесе өзгертудiң өзге мерзiмi көзделмесе не тараптардың келісімiнде белгiленбесе, тауар жеткiзiлiмi шарты бұзылған немесе өзгертiлген деп есептеледi.
477-бап. Шарт бұзылған жағдайда залалды есептеу
1. Егер сатушының мiндеттеменi бұзуы салдарынан шарт бұзылғаннан кейiн сатып алушы тауарды қисынды мерзiмде шартта көрсетілгенінің орнына басқа адамнан неғұрлым жоғары, бірақ қисынды бағамен сатып алса, ол сатушыға шартта белгіленген баға мен орнына жасалған мәміле бойынша белгіленген баға арасындағы айырма түрінде залалды өтеу туралы талап қоя алады.
2. Егер сатып алушының мiндеттеменi бұзуы салдарынан шарт бұзылғаннан кейiн сатушы тауарды қисынды мерзiмде басқа адамға шартта көзделгенiнен неғұрлым төмен, бiрақ қисынды бағамен сатса, сатушы сатып алушыға шартта белгіленген баға мен орнына жасалған мәміле бойынша белгіленген баға арасындағы айырма түрінде залалды өтеу туралы талап қоя алады.
3. Егер осы баптың 1 және 2-тармақтарында көзделген негiздер бойынша шарт бұзылғаннан кейiн бұзылған шарттың орнына мәмiле жасалмаса және осы тауардың ағымдағы бағасы болса, тарап шартта белгiленген баға мен шарт бұзылған кездегi ағымдағы баға арасындағы айырма түрiнде залалды өтеу туралы талап қоя алады.
Әдетте салыстырмалы мән-жайларда ұқсас тауарлар үшiн тауар беру жүзеге асырылуға тиiстi жерде алынатын баға ағымдағы баға деп танылады. Егер бұл жерде ағымдағы баға болмаса, басқа жерде қолданылған ағымдағы баға пайдаланылуы мүмкiн, ол тауарды тасымалдау жөніндегі шығындар айырмасы ескерiлетiн қисынды айырбас бола алады.
4. Осы баптың 1 және 3-тармақтарында көзделген талаптарды қанағаттандыру мiндеттемесiн орындамаған тарапты, осы Кодекстiң 9-бабының 4-тармағы негiзiнде, екiншi тарапқа келтiрiлген өзге залалды өтеуден босатпайды.
4. Келісім-шарт жасасу
478-бап. Келісім-шарт жасасу шарты
1. Келісім-шарт жасасу шарты бойынша ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушi өзi өсiрген (өндiрген) ауыл шаруашылық өнiмiн - ұқсату немесе сату үшiн осындай өнiмдi сатып алуды жүзеге асыратын дайындаушы-тұлғаға беруге мiндеттенедi.
2. Осы параграфтың ережелерiмен реттелмеген келісім-шарт жасасу шарты бойынша қатынастарға тауар беру шарты туралы ережелер (осы Кодекстiң 458-477-баптары) қолданылады.
479-бап. Дайындаушының мiндеттерi
1. Егер келісім-шарт жасасу шартында өзгеше көзделмесе, дайындаушы өндiрушiден ауыл шаруашылық өнiмiн оның тұрған жерiнде қабылдауға және тасып әкетудi қамтамасыз етуге мiндеттi.
2. Ауыл шаруашылық өнiмiн қабылдау дайындаушы орналасқан жерде немесе ол көрсеткен өзге орында жүзеге асырылатын жағдайда дайындаушының келісім-шарт жасасу шартының талаптарына сәйкес келетiн және дайындаушыға шартта келісілген мерзiмде берiлген ауыл шаруашылық өнiмiн қабылдаудан бас тартуға құқығы жоқ.
Дайындаушы өнiм сапасын стандарттарға сәйкес дәл анықтауды қамтамасыз етуге мiндеттi.
3. Келісім-шарт жасасу шартында ауыл шаруашылық өнiмiн ұқсатуды жүзеге асыратын дайындаушының өндiрушiге оның талап етуi бойынша ауыл шаруашылық өнiмiн ұқсатудан қалған қалдықтарды шартта белгiленген баға бойынша ақы төлете отырып қайтару мiндетi көзделуi мүмкiн.
480-бап. Ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушiнiң мiндеттерi
Ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушi дайындаушыға өсiрген (өндiрген) ауыл шаруашылық өнiмiн мөлшерi, сапасы мен түр-түрi келісім-шарт жасасу шартында көзделгендей етiп беруге мiндеттi.
481-бап. Ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушiнiң жауапкершiлiгi
Мiндеттеменi орындамаған немесе мiндеттеменi тиiстi түрде орындамаған ауыл шаруашылық өнiмiн өндiрушi өзiнiң кiнәсi болған жағдайда жауапты болады.
5. Энергиямен жабдықтау
482-бап. Энергиямен жабдықтау шарты
1. Энергиямен жабдықтау шарты бойынша энергиямен жабдықтаушы ұйым абонентте (тұтынушыға) жалғанған желi арқылы энергия беруге мiндеттенедi, ал абонент алынған энергия үшiн ақы төлеуге, сондай-ақ оны тұтынудың шартта көзделген режимiн сақтауға, өзiнiң қарауындағы энергетика желiлерiн пайдалану қауіпсіздігін және энергияны тұтынуға байланысты пайдаланылатын аспаптар мен жабдықтардың ақаусыздығын қамтамасыз етуге мiндеттенедi.
2. Энергиямен жабдықтау шарты жария болып табылады (осы Кодекстiң 387-бабы).
3. Тараптар үшiн мiндеттi болып табылатын энергиямен жабдықтау шартының талаптары осы Кодекске және басқа да заң актілеріне сәйкес белгiленедi.
483-бап. Энергиямен жабдықтау шартын жасасу және ұзарту
1. Энергиямен жабдықтау шарты абонентпен онда энергиямен жабдықтаушы ұйымның желілеріне жалғанған қажетті жабдық болған жағдайда, Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жасалады.
2. Энергиямен жабдықтау шарты бойынша энергияны тұрмыстық тұтыну үшiн пайдаланатын азамат абонент болған жағдайларда белгiленген тәртiппен абоненттi жалғанған желiге алғаш рет iс жүзiнде қосылған кезден бастап шарт жасалған болып есептеледi.
Егер тараптардың келісімiнде өзгеше көзделмесе, мұндай шарт белгiсiз мерзiмге жасалған болып есептеледi және осы Кодекстiң 490-бабында көзделген негiздер бойынша өзгертiлуi немесе бұзылуы мүмкiн.
3. Мерзiм аяқталғаннан кейiн энергиямен жабдықтау шартын тоқтату немесе өзгерту туралы тараптардың бiреуiнiң өтiнiшi болмаған жағдайда ол шартта көзделген дәл сондай мерзiмге және нақ сондай талаптар бойынша ұзартылған болып есептеледі. Шартты жаңа мерзiмге ұзартқан кезде тараптардың келісімi бойынша оның талаптары өзгертiлуi мүмкiн.
4. Егер шарттың қолданылу мерзiмi аяқталғанға дейiн тараптардың бiрiнен жаңа шарт жасасу туралы ұсыныс енгiзiлсе, тараптардың қатынастары жаңа шарт жасалғанға дейiн бұрынғы жасалған шартпен реттеледi.
484-бап. Энергия мөлшерi
1. Энергиямен жабдықтаушы ұйым шартта көзделген мөлшерде және тараптар келiскен энергия беру режимiн сақтай отырып, абонентке жалғанған желі арқылы энергия беруге мiндеттi. Энергиямен жабдықтаушы ұйым берген және абонент қабылдаған энергияның мөлшерi оның нақты тұтынылуы туралы есеп деректерiне сәйкес анықталады.
2. Энергия берудi шартта келісілмеген мөлшерде қамтамасыз етуге байланысты энергиямен жабдықтаушы ұйым шеккен шығындарды өтеген жағдайда шартта абоненттiң өзi алатын энергияның шартта белгіленген мөлшерін өзгертуге құқығы көзделуі мүмкін.
3. Энергиямен жабдықтау шарты бойынша энергияны тұрмыстық тұтыну үшiн пайдаланатын азамат абонент болған жағдайларда ол энергияны өзiне қажеттi мөлшерде пайдалануға құқылы. Энергиямен жабдықтаушы ұйым берген және абонент алған энергия мөлшері есептеу аспаптарының көрсеткіштерімен, ал олар болмаған немесе уақытша бұзылған кезде - есеп айырысу жолымен анықталады.
485-бап. Энергия мөлшерi туралы шарт талаптарын бұзудың зардабы
Егер энергиямен жабдықтаушы ұйым жалғанған желi арқылы абонентке энергияны шартта көзделгенінен аз мөлшерде берсе, заң актілерінде, шартта өзгеше көзделмесе немесе ол міндеттеменің мәнiнен туындамаса, осы Кодекстiң 419-бабында көзделген ережелер қолданылады.
486-бап. Энергияның сапасы
1. Энергиямен жабдықтаушы ұйым беретiн энергияның сапасы ұлттық стандарттарда және стандарттау жөніндегі өзге де нормативтік құжаттарда белгіленген немесе шартта көзделген талаптарға сәйкес болуға тиiс.
2. Энергиямен жабдықтаушы ұйым энергияның сапасына қойылатын талаптарды бұзған жағдайда, егер заң актілерінде, шартта өзгеше көзделмесе немесе ол мiндеттеменiң мәнiнен туындамаса, осы Кодекстiң 491-бабында көзделген ережелер қолданылады.
487-бап. Абоненттiң желiлердi, аспаптар мен жабдықтарды күтiп ұстау және пайдалану жөніндегі мiндеттерi
1. Абонент өз пайдалануындағы энергетикалық желiлердiң, аспаптар мен жабдықтардың тиiстi техникалық жай-күйiн және қауiпсiздiгiн қамтамасыз етуге, энергияны тұтынудың белгiленген режимін сақтауға, сондай-ақ авариялар, өрт, энергия есептеу аспаптарының ақаулы болуы және энергияны пайдалану кезiнде туындайтын өзге де кемшiлiктер туралы энергиямен жабдықтаушы ұйымға дереу хабарлауға мiндеттi.
2. Энергиямен жабдықтау шарты бойынша энергияны тұрмыстық тұтыну үшiн пайдаланатын азамат абонент болған жағдайларда энергетикалық желiлердiң, сондай-ақ энергия тұтынуды есептейтiн аспаптардың тиiстi техникалық жай-күйi мен қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету мiндетi, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, энергиямен жабдықтаушы ұйымға жүктеледi.
3. Энергетикалық желiлердiң, аспаптар мен жабдықтардың техникалық жай-күйiне және оларды пайдалануға қойылатын талаптар заңдармен белгiленедi.
4. Энергиямен жабдықтаушы ұйымдардың қызметкерлерiн абонент пайдалануындағы энергетикалық желiлердiң, аспаптар мен жабдықтардың техникалық жай-күйін және қауiпсiздiгiн бақылау үшiн аспаптарға жiберуге мiндеттi. Олардың сақталуын бақылауды жүзеге асыру тәртібі заңдармен белгiленедi.
488-бап. Энергияға ақы төлеу
1. Энергияны коммерциялық есепке алудың автоматтандырылған жүйесін пайдалану жағдайларын қоспағанда, энергияға ақы төлеу есепке алу аспаптарының көрсеткіштерiне сәйкес анықталатын, абонент iс жүзiнде алған энергия мөлшерi үшiн, ал олар болмаған немесе уақытша бұзылған кезде есептеу арқылы жүргізіледі.
2. Энергия үшiн есеп айырысу тәртібі заңдармен немесе тараптардың келісімiмен белгiленедi.
489-бап. Абоненттiң энергияны басқа тұлғаға беруi
1. Абонент жалғанған желi арқылы энергиямен жабдықтаушы ұйымнан өзi алған энергияны басқа тұлғаға (қосалқы абонентке) энергиямен жабдықтайтын ұйымның келiсуiмен ғана бере алады.
2. Абоненттiң қосалқы абонентке энергия беру жөніндегі шартына, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, осы параграфтағы ережелер қолданылады.
3. Қосалқы абонентке энергия беру кезiнде, егер заң актілерінде өзгеше белгiленбесе, энергиямен жабдықтаушы ұйымның алдында абонент жауапты болады.
490-бап. Шартты өзгерту және бұзу
1. Абоненттiң энергетикалық қондырғыларының мемлекеттік энергетикалық қадағалау органы куәландырған қанағаттанғысыз жай-күйi авария қаупiн туғызатын немесе азаматтардың өмiрi мен қауiпсiздiгiне қатер төндiретiн жағдайды қоспағанда, энергияны үзiлiспен беруге, тоқтатуға немесе шектеп беруге тараптардың келісімi бойынша жол берiледi. Энергиямен жабдықтаушы ұйым абонентке энергияны үзiлiспен беру, тоқтату немесе шектеп беру туралы алдын ала ескертуге тиiс.
2. Энергиямен жабдықтау ұйымы жүйесiнде аварияның алдын алу немесе оны жою жөнiнде шұғыл шаралар қолдану қажет болған жағдайда абоненттiң келiсуiнсiз және оған ескертпей, бiрақ оған дереу хабарлай отырып энергияны үзіліспен беруге, тоқтатуға немесе шектеп беруге жол беріледі.
3. Заңдарда үздiксiз циклды өндiрiс үшiн энергия берудегi үзіліске оның берiлуiн тоқтатуға немесе шектеуге жол берiлмейдi және заңдармен реттеледi.
4. Энергиямен жабдықтау шарты бойынша энергияны тұрмыстық тұтыну үшiн пайдаланушы азамат абонент болған жағдайларда, бұл туралы ол энергиямен жабдықтаушы ұйымға хабарлап, пайдаланған энергия ақысын толық төлеген кезде шарттан біржақты тәртіппен бас тартуға құқылы.
5. Энергиямен жабдықтау шарты бойынша энергияны тұрмыстық тұтынуға пайдаланушы азамат абонент болған жағдайларда энергиямен жабдықтаушы ұйым шартты орындауды тоқтатқанға дейiн бiр айдан кешiктiрмей абонентке ескерткен жағдайда өзi пайдаланған энергияға абоненттiң ақы төлемеуiне байланысты шарттың орындалуын бiр жақты тоқтатуға құқылы.
491-бап. Энергиямен жабдықтау шарты бойынша жауаптылық
1. Энергиямен жабдықтау шарты бойынша мiндеттемелер орындалмаған немесе тиiсiнше орындалмаған жағдайларда энергиямен жабдықтаушы ұйым мен абонент осыдан келтiрiлген нақты залалды өтеуге мiндеттi (осы Кодекстiң 9-бабының 4-тармағы).
2. Егер заңдар негiзiнде жүзеге асырылған энергия тұтыну режимiн реттеу нәтижесiнде абонентке энергия беруде үзiлiс жасалған болса, энергиямен жабдықтаушы ұйым өзi кiнәлi болған жағдайда шарт мiндеттемелерiнiң орындалмағаны немесе тиiсiнше орындалмағаны үшін жауапты болады.
492-бап. Энергиямен жабдықтау шартының ережелерiн жалғанған желi арқылы жабдықтау жөніндегі өзге де қатынастарға қолдану
1. Жалғанған желi арқылы жылу энергиясымен жабдықтау жөніндегі қатынастарға, егер заңдарда өзгеше белгiленбесе, осы параграфтың ережелерi қолданылады.
2. Жалғанған желi арқылы газбен, мұнаймен және мұнай өнiмдерiмен, сумен, басқа да тауарлармен жабдықтау жөніндегі қатынастарға, егер заңдарда, шартта өзгеше белгiленбесе немесе ол мiндеттемелер мәнiнен туындамаса, осы параграфтың ережелерi қолданылады.
6. Кәсiпорынды сату
493-бап. Кәсiпорынды сату шарты
1. Кәсiпорынды сату шарты бойынша сатушы тұтас алғанда кәсiпорынды мүлiктiк кешен ретiнде сатып алушының меншiгiне (осы Кодекстiң 119-бабы) беруге мiндеттенедi, бұған сатушы басқа тұлғаларға беруге құқығы болмайтын құқықтар мен мiндеттер қосылмайды.
2. Кәсiпорынның қызметкерлерi жөніндегі құқықтар мен мiндеттер Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген тәртiппен сатушыдан сатып алушыға ауысады.
3. Фирмалық атауларды, тауар белгiлерiн, қызмет көрсету белгiлерiн және сатушыны дараландыратын басқа да құралдар мен оның өнiмдерiн, оның атқаратын жұмысын немесе көрсететiн қызметiн пайдалану құқықтары, сондай-ақ лицензия негiзiнде дараландыратын құралдарды пайдалану жөнiнде сатушыға тиесiлi құқықтар, егер шартта өзгеше көзделмесе, сатып алушыға ауысады.
4. Тиiстi қызметпен айналысуға арнайы рұқсат (лицензия) беру негiзiнде алынған құқықтар, егер заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, кәсіпорынды сатып алушыға ауыспауға тиіс. Шарт бойынша берілетін кәсіпорынның құрамына оның арнайы рұқсаты (лицензиясы) болмауынан сатып алушы орындай алмайтын мiндеттемелердiң енгiзiлуi сатып алушыны кредит берушiлер алдындағы тиісті міндеттемелерден босатпайды. Міндеттемелерді орындамағаны үшін сатушы мен сатып алушы кредит берушілер алдында бірдей жауап береді.
5. Кәсіпорын бірыңғай мүліктік кешен болған жағдайда, мемлекеттік кәсіпорынды сату ерекшеліктері Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүлік туралы заңнамалық актісінде айқындалады.
494-бап. Кәсiпорынды сату шартының нысаны
1. Кәсiпорынды сату шарты, осы Кодекстiң 495-бабының 2-тармағында аталған құжаттарды мiндеттi түрде қоса отырып, тараптардың қолы қойылған бiр құжат дайындау жолымен жазбаша түрде жасалады.
2. 2011.25.03. № 421-IV ҚР Заңымен алып тасталды
495-бап. Сатуға жататын кәсiпорынның құрамын белгiлеу және құнын бағалау
1. Сатуға жататын кәсiпорынның құрамы мен құны, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, тараптардың келісімiмен айқындалады.
2. Шартқа қол қойылғанға дейiн тараптар: түгендеу актiсiн, бухгалтерлiк балансты, кәсiпорынның құрамы мен құны туралы аудиторлық ұйымның аудиторлық есебін, сондай-ақ кредит берушiлердi, олар қойған талаптардың сипатын, мөлшерi мен мерзiмдерiн көрсете отырып, кәсiпорынның құрамына енгiзiлетiн барлық борыштың (мiндеттемелердiң) тiзбесiн жасап, қарауға тиiс.
Аталған құжаттарда көрсетiлген мүлiк, құқықтар мен мiндеттер, егер осы Кодекстiң 493-бабынан өзгеше туындамайтын болса және шартта өзгеше белгiленбесе, сатушыдан сатып алушыға ауысуға тиiс.
496-бап. Кредит берушiлердiң кәсiпорынды сату кезіндегі құқықтары
1. Сатушы сатылатын кәсiпорынның құрамына енгiзiлген мiндеттемелер жөнiнде кәсiпорын сатып алушыға берiлгенге дейiн оны сату туралы кредит берушiлерге жазбаша түрде хабарлауға тиiс.
2. Борышты аударуға өз келісімiн беру туралы сатушыға жазбаша хабарламаған кредит берушi кәсiпорынның сатылатындығы туралы хабар алған күннен бастап үш ай iшiнде мiндеттемелердi тоқтатуды немесе мерзiмiнен бұрын орындауды және сатушының осыдан келген залалдарды өтеуiн не кәсiпорынды сату шартын толық немесе оның тиiстi бөлiгiн жарамсыз деп тануды талап етуге құқылы.
3. Осы баптың 1-тармағында көзделген тәртiп бойынша кәсiпорынды сату туралы хабардар етiлмеген кредит берушi сатушының кәсiпорынды сатып алушыға бергендiгi туралы өзi бiлген немесе бiлуге тиiс болған күннен бастап бiр жыл iшiнде, осы баптың 2-тармағында көзделген талаптардың қанағаттандырылуы туралы талап қоя алады.
4. Кәсiпорын сатып алушыға берiлгеннен кейiн кредит берушiнiң келiсуiнсiз сатып алушыға аударылып, берiлген кәсiпорынның құрамына енгiзiлген борыш үшiн сатушы мен сатып алушы бiрдей жауап бередi.
497-бап. Кәсiпорынды беру
1. Сатушының кәсiпорынды сатып алушыға беруi өткізу актiсi бойынша жүзеге асырылады, онда кәсiпорынның құрамы жөніндегі және кәсiпорынды сату туралы кредит берушiлерге хабарлау жөніндегі деректер, сондай-ақ берiлген мүлiктен табылған кемшiлiктер туралы мәлiметтер және оны жоғалтып алуға байланысты беру мiндеттерiн орындау мүмкiн болмайтын мүлiктердiң тiзбесi көрсетiледi.
2. Өткізу актiсiн жасауды және оны қол қоюға табыс етудi қоса алғанда, кәсiпорынды беруге дайындау сатушының мiндетi болып табылады, егер шартта өзгеше көзделмесе, соның есебiнен жүзеге асырылады.
3. Өткізу актiсiнде екi тарап қол қойған күннен бастап кәсiпорын сатып алушыға берiлген деп есептеледi.
Сол кезден бастап кәсiпорын құрамында берiлген мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну қаупi сатып алушыға ауысады.
498-бап. Кәсiпорынға құқықтардың ауысуы
1. Мемлекеттік тiркелуге жататын кәсiпорынның құрамына кiретiн мүлiкке құқық тiркелген кезден бастап сатып алушыға ауысады. Қалған мүлiкке құқықтар екi тарап табыстау актiсiне қол қойған кезден бастап ауысады.
2. 2011.25.03. № 421-IV ҚР Заңымен алып тасталды
3. Шартта сатып алушыға берiлген кәсiпорынға меншiк құқығы кәсiпорынға ақы төленгенше немесе өзге де мән-жайлар туғанға дейiн сатушының өзiнде қалдыру көзделген жағдайларда сатып алушы меншiк құқығы өзiне ауысқанға дейiн, берiлген кәсiпорынның құрамына кiретiн мүлiктер мен құқықтарды кәсiпорынның қызметiн мүлiктiк кешен ретiнде қамтамасыз ету үшiн қаншалықты қажет болса, соншалықты дәрежеде пайдалануға құқылы.
499-бап. Кемшiлiктерi бар кәсiпорынды беру мен қабылдаудың салдары
1. Кәсiпорынды өткізу актiсi бойынша құрамы шартта көзделгенге сәйкес келмейтiн кәсiпорынды сатушының беру және сатып алушының қабылдау салдары, соның iшiнде берiлген мүлiктердiң сапасына қатысты салдары, егер шарттан өзгеше туындамаса және ол осы баптың 2-4-тармақтарында өзгеше көзделмесе, осы Кодекстiң 413-415, 419, 422, 428, 432-баптарында көзделген ережелер негiзiнде айқындалады.
2. Кәсiпорынның анықталған кемшiлiктерi және жоғалған мүлiк туралы мәлiметтер көрсетiлген өткізу актiсi бойынша кәсiпорын берiлген және қабылданған жағдайларда (осы Кодекстiң 497-бабының 1-тармағы), егер мұндай жағдайларда өзге талаптар қою құқығы шартта көзделмесе, сатып алушы кәсiпорынның сатып алу бағасын тиiсiнше кемiтудi талап етуге құқылы.
3. Кәсiпорынның құрамында сатушының шартта немесе өткізу актiсiнде көрсетiлмеген борышы (мiндеттемелерi) өзiне берiлген жағдайда, егер сатушы шарт жасасу және кәсiпорынды беру кезiнде осы борыш (мiндеттемелер) туралы сатып алушының бiлгендiгiн дәлелдей алмаса, сатып алушы сатып алу бағасын кемiтудi талап етуге құқылы.
4. Сатушы берiлген кәсiпорынның құрамындағы мүлiктердiң жетпейтiндiгi немесе берiлуге тиiс мүлiктiң жекелеген түрлерiнiң жоқ екендiгi туралы сатып алушыдан хабар алған жағдайда тиiсiнше сапалы емес мүлiктi кешiктiрмей алмастыруға немесе сатып алушыға жетпейтiн мүлiктi беруге тиiс.
5. Егер сатушы жауап беретiн кемшiлiктердiң салдарынан кәсiпорын сату шартында аталған мақсаттарға жарамсыз болып шықса және сатушы ол кемшiлiктердi осы Кодекске заң актілеріне немесе шартқа сәйкес белгiленген жағдайларда, тәртiп пен мерзiмде жоймаған болса, не кемшiлiктердi жою мүмкiн болмаса, сатып алушы сот тәртібімен кәсiпорынды сату шартын бұзуды немесе өзгертудi және тараптардың шарт бойынша орындаған нәрсесiн қайтарып берудi талап етуге құқылы.
500-бап Кәсiпорынды сату шартына мәмiлелердiң жарамсыздық салдары туралы және шартты бұзу мен өзгерту туралы ережелердi қолдану
Осы Кодекстiң мәмiлелердiң жарамсыздық салдары туралы және сатып алу-сату шартын бұзу мен өзгерту туралы, шарт бойынша бiр тараптан немесе екi тараптан алынғандарды заттай қайтаруды немесе өндiрiп алуды көздейтiн ережелерi, егер мұндай салдар сатушы мен сатып алушыға кредит берушiлердiң, басқа да адамдардың құқықтарын және заң актілерімен қорғалатын мүдделерiн елеулi түрде бұзбайтын болса және қоғамдық мүдделерге қайшы келмесе кәсiпорынды сату шартына қолданылады.
26-тарау. Айырбас
501-бап. Айырбас шарты
1. Айырбас шарты бойынша тараптардың әрқайсысы шаруашылық жүргiзудi, оралымды басқаруды басқа тараптың меншiгiне бiр тауарды екiншiсiне айырбасқа беруге мiндеттенедi.
2. Айырбас шартына тиiсiнше сатып алу-сату шартының ережелерi қолданылады, өйткенi бұл осы тараудың ережелерiне және айырбас мәнiне қайшы келмейдi. Бұл орайда тараптардың әрқайсысы тауарды беруге мiндеттенетiн сатушы деп және айырбастап алуға мiндеттенетiн сатып алушы деп танылады.
3. Осы тарауда көзделген ережелер, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе және ол тиiстi мiндеттемелер мәнiнен туындамаса, құқықтарды айырбастауға (жұмыстар, қызмет көрсетулер) қолданылады.
502-бап. Айырбас шарты бойынша баға мен шығындар
1. Егер шарттан өзгеше туындамаса, айырбастауға жататын тауарлар бiр-бiрiне тең деп ұйғарылады, ал оларды беру мен қабылдап алу жөніндегі шығындарды әрбiр жағдайда тиiстi мiндет жүктелетiн тарап жүзеге асырады.
2. Шартқа сәйкес айырбасталатын тауарлар бiр-бiрiне тең емес деп танылған жағдайда бағасы айырбастауға берiлетiн тауардың бағасынан кем тауарды беруге мiндеттенген тарап, егер шартта өзгеше тәртiп көзделмесе, тауар беру мiндетiн орындағанға дейiн немесе одан кейiн бағадағы айырманы тiкелей өзi төлеуге тиiс.
503-бап. Айырбас шарты бойынша өзара тауар беру мiндеттемелерiн орындау
Шартқа сәйкес айырбасталатын тауарларды беру мерзiмдерi тұспа-тұс келмейтiн жағдайларда тауар беруге тиiстi тараптың тауарды беру мiндеттемелерiн басқа тарап тауар берген соң орындауына өзара мiндеттемелердi орындау туралы ережелер қолданылады (осы Кодекстiң 284-бабы).
504-бап. Айырбасталатын тауарларға меншiк құқығының ауысуы
Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, айырбасталатын тауарларға меншiк құқығы айырбас шарты бойынша сатып алушы болатын тараптарға тараптардың әрқайсысы тиiстi тауарларды беру мiндеттемелерiн орындағаннан кейiн бiр мезгiлде ауысады.
505-бап. Айырбас шарты бойынша сатып алынған тауарды алып қойғаны үшiн жауапкершiлiк
Айырбас шарты бойынша сатып алынған тауарды үшiншi тұлғалар алып қойған тарап осы Кодекстiң 414-бабында көзделген негiздемелер болған кезде басқа тараптан оның айырбасқа алған тауарын, ал тауарды заттай алу мүмкiн болмаған жағдайда оның құнын қайтаруды талап етуге құқылы
27-тарау. Сыйға тарту
506-бап. Сыйға тарту шарты
1. Сыйға тарту шарты бойынша бiр тарап (сыйға тартушы) басқа тараптың (сыйды алушының) меншiгiне затты не өзiне немесе үшiншi тұлғаға мүлiктiк құқықты (талапты) тегiн бередi немесе беруге мiндеттенедi не оны үшiншi тұлғаның алдындағы мүлiктiк мiндеттен босатады немесе босатуға мiндеттенедi.
Затты немесе құқықты қарсы беру не қарсы мiндеттеме болған кезде сыйға тарту шарты маңызсыз болып саналады. Мұндай шартқа осы Кодекстiң 160-бабының 2-тармағында көзделген қағидалар қолданылады.
2. Әлдекiмге затты немесе мүлiктiк құқықты тегiн беруге уәде ету не әлдекiмдi мүлiктiк мiндеттен (сыйға тартуға уәде беруден) босату сыйға тарту шарты болып танылады және егер уәде тиiстi нысанда (508-баптың 2-тармағы) жасалса және алдағы уақытта нақты тұлғаға затты немесе құқықты тегiн беру не оны мүлiктiк мiндеттен босатуға айқын ниет бiлдiрiлген болса, уәде берушiнi босатпай тастайды.
Нақты сыйға тарту затын зат және құқық түрiнде көрсетпей немесе мiндеттен босатпай өзiнiң барлық мүлкiн немесе өзiнiң барлық мүлкiнiң бiр бөлiгiн сыйға тартуға уәде беру маңызсыз болады.
3. Сыйға тартушы қайтыс болғаннан кейін сый алушыға сый беруді көздейтін шарт маңызсыз болады.
Мұндай сыйға тарту түрiне осы Кодекстiң мұрагерлiк туралы ережелерi қолданылады.
507-бап. Сый алушының сыйды алудан бас тартуы
1. Сый алушы өзiне сый берiлгенге дейiн кез келген уақытта одан бас тартуға құқылы. Бұл жағдайда сыйға тарту шарты бұзылған деп есептеледi.
2. Егер сыйға тарту шарты жазбаша түрде жасалса, сыйдан бас тарту да жазбаша түрде жасалуға тиiс. Сыйға тарту шарты тiркелген жағдайда сыйды алудан бас тарту да мемлекеттік тiркелуге тиiс.
3. Егер сыйға тарту шарты жазбаша түрде жасалған болса, сый берушi сый алушыдан сыйды алудан бас тартқаны үшiн өзiне келтiрiлген нақты зиянды өтеуiн талап етуге құқылы.
508-бап. Сыйға тарту шартының нысаны
1. Сый алушыға сыймен қоса сыйға тарту осы баптың 2 және 3-тармақтарында көзделген жағдайларды қоспағанда, ауызша жасалуы мүмкiн. Сыйды беру оны тапсыру, символдық беру (кiлттердi табыс ету және т.б.) не құқық белгiлейтiн құжаттарды тапсыру арқылы жүзеге асырылады.
2. Қозғалмайтын мүлiктi сыйға тарту шарты:
1) заңды тұлға сый берушi болған және сыйдың құны он айлық есептiк көрсеткiштен асатын;
2) шартта алдағы уақытта сыйға тартуға уәде етiлген жағдайларда жазбаша түрде жасалуға тиiс.
Ауызша жасалған сыйға тарту шарты осы тармақта көзделген жағдайларда маңызсыз болады.
3. 2011.25.03. № 421-IV ҚР Заңымен алып тасталды
509-бап. Сыйға тартуға тыйым салу
Құны заң актілерінде белгiленген он айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнен аспайтын әдеттегi сыйлықтарды қоспағанда:
1) жас балалар мен iс-әрекетке қабiлетсiз деп танылған азаматтардың атынан олардың заңды өкiлдерiнiң;
2) емдеу, тәрбиелеу мекемелерiнiң, әлеуметтiк қорғау мекемелерiнiң және сол секiлдi мекемелердiң қызметкерлерiне олардың емдеуіндегі, асырауындағы не тәрбиесіндегі азаматтардың және осы азаматтардың зайыптары мен туыстарының;
3) мемлекеттік қызметшілерге, сондай-ақ олардың отбасы мүшелеріне мемлекеттік қызметшілердің лауазымдық жағдайына байланысты немесе олардың қызметтік міндеттерін атқаруына байланысты сый тартуға жол берілмейді.
510-бап. Сыйға тартуды шектеу
1. Заты шаруашылық жүргiзу немесе оралымды басқару құқығына жататын заңды тұлға, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, меншiк иесiнiң келісімiмен өзiнiң затын сыйлауға құқылы. Бұл шектеу құны заң актілерінде белгiленген он айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнен аспайтын әдеттегi сыйлықтарға қолданылмайды.
2. Бiрлескен ортақ меншiктегi мүлiктi сыйға тартуға бiрлескен меншiктiң барлық қатысушыларының келісімi бойынша осы Кодекстiң 220-бабында көзделген ережелердi сақтай отырып жол берiледi.
3. Сый берушiге тиесiлi талап құқықтарын үшiншi тұлғаға сыйға тарту осы Кодекстiң 339-343, 345, 346-баптарында көзделген ережелер сақтала отырып жүзеге асырылады.
4. Үшiншi тұлға алдында сый алушының мiндеттерiн орындау арқылы сыйға тарту осы Кодекстiң 276-бабының 1-тармағында көзделген ережелер сақтала отырып жүзеге асырылады.
Үшiншi тұлға алдында сый берушiнiң сый алушы борышын өзiне аудару арқылы сыйға тартуы осы Кодекстiң 348-бабында көзделген ережелер сақтала отырып жүзеге асырылады.
5. Өкiлдiң сыйға тартуға жасаған сенiмхатында сый алушы аталмаса және сыйға тартатын зат көрсетiлмесе, ол маңызсыз болады.
511-бап. Сыйға тарту шартын орындаудан бас тарту
1. Егер шарт жасалғаннан кейiн сый берушiнiң мүлiктiк немесе отбасылық жағдайы, не денсаулығы шартты жаңа жағдайларда орындау оның тұрмыс деңгейiнiң едәуiр нашарлауына әкеп соқтыратындай болып өзгерсе, сыйға тартушы келешекте сый алушыға зат немесе құқық беру уәдесiн немесе сый алушыны мүлiктiк мiндеттен босату уәдесiн қамтитын шартты орындаудан бас тартуға құқылы.
2. Сыйға тартушы келешекте сый алушыға зат не құқық беру уәдесiн, не сый алушыны оған сыйға тартуды өзгерту құқығын берушi негiздемелер бойынша мүлiктiк мiндеттемеден босату уәдесiн қамтитын шартты орындаудан бас тартуға құқылы (осы Кодекстiң 512-бабының 1-тармағы).
3. Осы баптың 1 және 2-тармақтарында көзделген негiздемелер бойынша сыйға тартушының сыйға тарту шартын орындаудан бас тартуы сый алушыға залалдарды өтеудi талап ету құқығын бермейдi.
512-бап. Сыйға тартудың күшiн жою
1. Егер сый алушы сыйға тартушының өмiрiне, оның отбасы мүшелерiнiң немесе жақын туыстарының бiреуiне қастандық жасаса не сый берушiге қасақана дене жарақатын салса, сыйға тартушы сыйға тартудың күшін жоюға құқылы.
Сый алушы сыйға тартушыны қасақана өлтiрген жағдайда сотта сыйға тартудың күшiн жоюды талап етуге сыйға тартушы мұрагерлерiнiң құқығы болады.
2. Егер сый алушының сыйға тартушы үшiн үлкен мүлiктiк емес құндылық болып саналатын сыйланған затты ұстауы оның бiржола жойылу қаупiн тудырса, сыйға тартушы сыйға тартудың күшiн сот тәртібімен жоюды талап етуге құқылы.
3. Сот мүдделi тұлғаның талап етуi бойынша, жеке кәсiпкердiң немесе заңды тұлғаның оның кәсiпкерлiк қызметiне байланысты Қазақстан Республикасының оңалту және банкроттық туралы заңнамалық актісінің ережелерiн бұза отырып жасаған сыйға тартуының күшiн мұндай тұлғаны банкрот деп жариялаудың алдындағы бiр жыл iшiнде жоя алады.
4. Сыйға тарту шартында, сый берушi сый алушыдан ұзақ өмiр жүрген жағдайда, сыйға тартудың күшiн жою құқығы ескертiлуi мүмкін.
5. Сыйға тартудың күшi жойылған жағдайда, егер сыйланған зат сыйға тартудың күшін жою туралы хабарлама келіп түскен кезге қарай сол күйiнде сақталса, сый алушы оны қайтаруға не сыйланған зат иеліктен шығарылған жағдайда, оның құнын сыйға тартудың күшін жою туралы хабарлама келіп түскеннен кейін нарықтық бағалар бойынша өтеуге мiндеттi.
513-бап. Сыйға тарту шартын орындаудан бас тарту және сыйға тартудың күшiн жою мүмкiн болмайтын жағдайлар
Сыйға тарту шартын орындаудан бас тарту туралы (осы Кодекстiң 511-бабы) және сыйға тартудың күшiн жою туралы (осы Кодекстiң 512-бабы) ережелер құны заң актілерінде белгiленген он айлық есептiк көрсеткiштен аспайтын сыйлықтарға қолданылмайды (осы Кодекстiң 510-бабының 1-тармағы).
514-бап. Сыйланған заттың кемшiлiктерi салдарынан зиян келтiру зардабы
Сыйланған заттың кемшiлiктерi салдарынан сый алушы азаматтың өмiрiне, денсаулығына немесе мүлкіне келтiрiлген зиянды, егер бұл кемшiлiктер сый алушыға затты беруден бұрын пайда болғаны дәлелденсе және анық кемшiлiктер қатарына жатпаса, ал сыйға тартушы ол жөнiнде бiле тұра сый алушыға ескертпесе, осы Кодекстiң 47-тарауында көзделген ережелерге сәйкес сыйға тартушы өтеуге тиiс.
515-бап. Сыйға тартуға уәде беру кезіндегі құқық мирасқорлығы
1. Сыйға тарту шарты бойынша сыйға тартуға уәде берiлген сый алушының құқықтары, егер сыйға тарту шартында өзгеше көзделмесе, оның мұрагерлерiне (құқық мирасқорларына) ауыспайды.
2. Сыйға тартуға уәде берген сыйға тартушының мiндеттерi, егер сыйға тарту шартында өзгеше көзделмесе, оның мұрагерлерiне (құқық мирасқорларына) ауысады.
516-бап. Қайырмалдық
1. Жалпы пайдалану мақсатында затты немесе құқықты сыйға тарту қайырмалдық деп танылады.
Қайырмалдық азаматтарға, емдеу, тәрбие беру мекемелерiне, әлеуметтiк қорғау мекемелерiне және басқа да сол сияқты мекемелерге, қайырымдылық, ғылыми және оқу мекемелерiне, қорларға, мұражайлар мен басқа да мәдениет мекемелерiне, қоғамдық және дiни бiрлестiктерге, сондай-ақ мемлекетке және осы Кодекстiң 111 және 112-баптарында аталған азаматтық құқықтың басқа да субъектiлерiне жасалуы мүмкiн.
2. Қайырмалдықты алуға ешкiмнiң рұқсаты немесе келісімi талап етiлмейдi.
3. Азаматқа мүлiк қайырмалдыққа берілуге тиiс, ал заңды тұлғаларға қайырмалдық етушi осы мүлiктi белгiлi бiр мақсатқа пайдалануды ескертiп беруi мүмкiн. Мұндай талап болмаған жағдайда азаматқа мүлiктi қайырмалдыққа беру жай сыйға тарту болып есептеледi, ал басқа жағдайларда қайырмалдыққа берiлген мүлiктi сый алушы мүлiктi мақсатына сай пайдаланады.
Пайдалану үшiн белгiлi бiр мақсат белгiленген қайырмалдықты алушы заңды тұлға қайырмалдыққа берiлген мүлiктi пайдалану жөніндегі барлық операциялардың оқшауланған есебiн жүргізуге тиiс.
4. Егер мән-жайлардың өзгеруi салдарынан қайырмалдыққа берiлген мүлiктiң қайырмалдық берушi көрсеткен мақсатқа сәйкес пайдаланылуы мүмкiн болмаса, ол басқа мақсатқа қайырмалдық берушiнiң келісімiмен ғана, ал қайырмалдық берушi азамат қайтыс болған немесе қайырмалдық берушi заңды тұлға таратылған жағдайда - соттың шешiмi бойынша пайдаланылуы мүмкiн.
5. Қайырмалдыққа берiлген мүлiктiң қайырмалдық берушi көрсеткен мақсатқа сәйкес пайдаланылмауы немесе бұл мақсатты осы баптың 4-бабында көзделген ережелердi бұза отырып өзгертуi қайырмалдық берушiге, оның мұрагерлерiне немесе өзге де құқық мирасқорына қайырмалдықтың күшiн жоюды талап етуге құқық бередi.
6. Қайырмалдықтарға осы Кодекстiң 512 және 515-баптары қолданылмайды.
28-тарау. РЕНТА
1. Жалпы ережелер
517-бап. Рента шарты
1. Рента шарты бойынша бiр тарап (рента алушы) екiншi тараптың (рента төлеушiге) меншiгiне мүлiк бередi, ал рента төлеушi алған мүлiкке айырбас ретiнде рента алушыға белгiлi бiр ақша сомасы түрiнде немесе оны ұстау үшiн өзге де нысанда қаражат беру түрiнде мезгiл-мезгiл рента төлеп отыруға мiндеттенедi.
2. Рента шарты бойынша рента алушыға рентаны мерзiмсiз (тұрақты рента) немесе өмiр бойы төлеу (ғұмырлық рента) мiндетiн бекiтуге жол берiледi. Ғұмырлық рента азаматты өмiр бойы асырап отыру жағдайларында белгiленуi мүмкiн.
518-бап. Рентаны ресімдеуге қойылатын талаптар
Рента шарты нотариатта куәландырылуға жатады.
Жылжымайтын мүліктің ренталық ауыртпалығы да жылжымайтын мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеу туралы заңнамаға сәйкес мемлекеттік тіркелуге жатады.
Аталған талаптарды сақтамау рента шартының маңызсыздығына алып келеді.
519-бап. Рента төлеу үшiн мүлiктi иелiктен айыру
1. Рента төлеу үшiн иелiктен айырылатын мүлiктi рента алушы рента төлеушiнiң меншiгiне ақы төлетiп немесе тегiн беруi мүмкiн.
2. Рента шартында мүлiктi ақы төлетiп беру көзделген жағдайларда тараптардың беру және төлеу жөніндегі қатынастарына сатып алу-сату шарты туралы ережелер (осы Кодекстiң 25-тарауы), ал мұндай мүлiк тегiн берiлетiн жағдайларда, егер осы тараудың ережелерiнде өзгеше белгiленбесе және шарттың мәнiне қайшы келмесе, сыйға тарту шарты туралы ережелер қолданылады (осы Кодекстiң 27-тарауы).
520-бап. Қозғалмайтын мүлiкке рента жүктеу
1. Рента жер учаскесiне, сондай-ақ оны төлейтiн етiп берiлген кәсiпорынға, үйге, ғимаратқа немесе басқа да қозғалмайтын мүлiкке құқық жүктейдi. Рента төлеушi осындай мүлiктi иелiктен айырған жағдайда оның рента шарты бойынша мiндеттемелерi мүлiктi сатып алушыға ауысады.
2. Рента жүктелiп берiлген, осы баптың 1-тармағында аталған мүлiктi басқа тұлғаның меншiгiне берген тұлға, егер осы Кодексте, басқа да заң актілерінде немесе шартта осы мiндеттеме бойынша бiрдей жауапкершiлiк көзделмесе, рента алушының рента шартының бұзылуына байланысты туған талаптары бойынша субсидиарлық жауапты болады (осы Кодекстiң 357-бабы).
521-бап. Рентаның төленуiн қамтамасыз ету
1. Жер учаскесi немесе басқа да қозғалмайтын мүлiк құқығы рента төлейтiн етiп берiлген кезде рента алушы рента төлеушiнiң мiндеттемесiн қамтамасыз ету үшiн осы мүлiктi кепiлге беру құқығын алады.
2. Рента төлеушiнiң мiндеттемелерiн (осы Кодекстiң 292-бабы) орындауды қамтамасыз ету не осы мiндеттемелердiң орындалмағаны немесе тиiсiнше орындалмағаны үшiн жауапкершiлiк тәуекелi рента алушының пайдасына сақтандыру мiндетiн белгiлейтiн талап ақша сомасын немесе өзге де қозғалатын мүлiктi рента төлейтiн етiп берудi көздейтiн шарттың елеулi талабы болып табылады.
3. Рента төлеушi осы баптың 2-тармағында көзделген мiндеттердi орындамаған кезде, сондай-ақ рента алушы жауап бермейтiн мән-жайлар бойынша қамтамасыз етуден айырылған немесе қамтамасыз ету талаптарын нашарлатқан жағдайда рента алушы рента шартын бұзуға және рента шартының бұзылуынан келтірілген залалдың өтелуiн талап етуге құқылы.
521-1-бап. Рента шартын рента алушының талабы бойынша бұзу
1. Рента төлеуші шарттың талаптарын елеулі түрде бұзған жағдайда рента алушы рента төлеушіден осы Кодекстің 528-бабында көзделген талаптармен рентаны сатып алуды не шартты бұзуды талап етуге құқылы.
Егер рента төлеуші рента алушының өміріне қастандық жасаса не оған қасақана дене жарақатын салса, рента алушы шартты бұзуды және шығындарды өтеуді талап етуге құқылы. Рента төлеуші рента алушыны қасақана өлтірген жағдайда шарттың бұзылуын және шығындардың өтелуін талап ету құқығы рента алушының мұрагерлеріне тиесілі болады.
2. Егер рента төлеу үшін тұрғынжай немесе өзге де мүлік тегін иеліктен шығарылған болса, рента төлеуші шарттың талаптарын елеулі түрде бұзған кезде рента алушы осы мүліктің құнын рентаның сатып алу бағасының есебіне жатқыза отырып, оны қайтаруды талап етуге құқылы.
522-бап. Рента төлеудiң мерзiмiн кешiктiргенi үшiн жауапкершiлiк
Рента төлеу мерзiмiн кешiктiргенi үшiн рента төлеушi рента алушыға, егер шартта тұрақсыздық айыбының өзгеше мөлшерi белгiленбесе, осы Кодекстiң 353-бабында көзделген мөлшерде тұрақсыздық айыбын төлейдi.
2. Тұрақты рента
523-бап. Тұрақты рентаны алушы
1. Тек қана азаматтар мен коммерциялық емес ұйымдар, егер бұл олардың қызмет мақсаттарына сәйкес келсе, тұрақты рентаны алушылар бола алады.
2. Тұрақты рента шарты бойынша рента алушының құқықтары, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, қойылатын талапқа жол беру және мұрагерлiк не құқық мирасқорлығы тәртібімен заңды тұлғаларды қайта ұйымдастыру арқылы осы баптың 1-тармағында аталған тұлғаларға берiлуi мүмкiн.
524-бап. Тұрақты рентаның нысаны мен мөлшерi
1. Тұрақты рента шартта белгiленген мөлшерде ақшалай төленедi.
2. Шартта рентаны төлеу рентаның ақшалай сомасының құнына сәйкес келетiн заттар беру, жұмыстар атқару немесе қызметтер көрсету жолымен қарастырылуы мүмкiн.
3. Егер шартта өзгеше көзделмесе, төленетiн рентаның мөлшерi заң актілерінде белгiленген бiр айлық есептiк көрсеткiштiң өзгеруiне бара-бар өзгертiледi.
525-бап. Тұрақты рентаны төлеу мерзiмдерi
Егер шартта өзгеше көзделмесе, тұрақты рента әрбiр күнтiзбелiк тоқсан аяқталғаннан кейiн төленедi.
526-бап. Төлеушiнiң тұрақты рентаны сатып алу құқығы
1. Тұрақты рента төлеушi рентаны сатып алу жолымен оны одан әрi төлеуден бас тартуға құқылы.
2. Бұлайша бас тарту рента төлеушi рента төлеу тоқтатылғанға дейiн үш айдан кешiктiрмей немесе шартта көзделген неғұрлым ұзақ мерзiмде жазбаша түрде мәлiмдеген жағдайда жарамды болады. Бұл орайда рента төлеу жөніндегі мiндеттеме, егер шартта сатып-алудың өзгеше тәртібі көзделмесе, рента алушы барлық сатып алу сомасын алғанға дейiн тоқтатылмайды.
3. Тұрақты рента төлеушiнiң оны сатып алу құқығынан бас тарту туралы шарт талабы маңызсыз болады.
527-бап. Тұрақты рентаны рента алушының талабы бойынша сатып алу
Рента алушы:
1) егер шартта өзгеше белгiленбесе, рента төлеушi оның төленуiн бiр жылдан астам уақытқа кешiктiрген;
2) рента төлеушi рентаның төленуiн қамтамасыз ету жөніндегі өз мiндеттемелерiн бұзған (осы Кодекстiң 521-бабы);
3) рента төлеушi төлемге қабiлетсiз деп танылған не оның шартта белгiленген мөлшер мен мерзiмде рента төлей алмайтынын айқын куәландыратын өзге де мән-жайлар пайда болған;
4) рента төлемi ретiнде берiлген қозғалмайтын мүлiк жалпы меншiкке түскен немесе бiрнеше тұлғалар арасында бөлiнген жағдайларда;
5) шартта көзделген басқа да жағдайларда төлеушiнiң рентаны сатып алуын талап етуге құқылы.
528-бап. Тұрақты рентаның сатып алу бағасы
1. Тұрақты рентаны сатып алу осы Кодекстiң 526 және 527-баптарында көзделген жағдайларда шартта белгiленген баға бойынша жүргiзiледi.
2. Шартта рента төлемi ретiне төлеу үшiн берiлген мүлiктiң сатып алу бағасы туралы ереже болмаған кезде сатып алу рента төлемдерiнiң жылдық сомасына сәйкес баға бойынша жүзеге асырылады.
3. Шартта рента төлемiн төлеуге тегiн берiлген мүлiктiң сатып алу бағасы туралы ереже болмаған кезде сатып алу бағасына рента төлемдерiнiң жылдық сомасымен қатар берiлген мүлiктiң бағасы да қосылады.
529-бап. Тұрақты рента төлемi ретiнде берiлген мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну қаупi
1. Тұрақты рента төлемi ретiнде тегiн берiлген мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну қаупін рента төлеушi мойнына алады.
2. Тұрақты рента төлемi ретiнде төлеу үшiн берiлген мүлiк кездейсоқ жойылған немесе кездейсоқ бүлiнген кезде төлеушi тиiсiнше рента төлеу жөніндегі мiндеттемесiн тоқтатуды немесе оны төлеу талаптарын өзгертудi талап етуге құқылы.
3. Ғұмырлық рента
530-бап. Ғұмырлық рента алушылар
1. Рента төлемi ретiнде мүлiк берген азаматтың өмiрi кезеңiне не ол көрсеткен басқа азаматтың өмiрi кезеңiне ғұмырлық рента белгiленуi мүмкiн.
2. Егер шартта өзгеше белгiленбесе, рента алу құқығындағы үлестерi тең деп саналған бiрнеше азаматтың пайдасына ғұмырлық рента белгiлеуге жол берiледi.
Рента алушының бiреуi қайтыс болған жағдайда, егер шартта өзгеше көзделмесе, оның рента алу құқығындағы үлесi тiрi қалған рента алушыларға ауысады, ал соңғы рента алушы қайтыс болған жағдайда рента төлеу мiндеттемесi тоқтатылады.
3. Шарт жасасу қарсаңында қайтыс болған азаматтың пайдасына өмір бойына рента белгiлейтiн шарт маңызсыз болады.
531-бап. Ғұмырлық рентаның мөлшері
1. Ғұмырлық рента шартта рента алушыға оның өмiр сүруi кезiнде мезгiл-мезгiл төленiп тұратын ақша сомасы ретінде белгiленедi. Тараптар өмiр бойы асырауда ұстау туралы шарт жасасқан жағдайларда шартта мұндай асыраудың ақшалай бағасы белгiленуге тиiс.
2. Егер ғұмырлық рента шартында өзгеше көзделмесе, төленетiн рентаның мөлшері бір айға шаққанда заң актілерінде белгіленген ең төменгі жалақыдан кем болмауға тиiс.
532-бап. Ғұмырлық рентаны төлеу мерзiмдерi
Егер шартта өзгеше көзделмесе, ғұмырлық рента әрбiр күнтiзбелiк ай аяқталғанда төленедi.
533-бап. 2017.27.02. № 49-VI ҚР Заңымен алып тасталды ( бұр.ред.қара )
534-бап. Рента төлемі ретiнде берiлген мүлiктiң кездейсоқ жойылу қаупi
Ғұмырлық рента төлемi ретiнде берiлген мүлiктiң кездейсоқ жойылуы немесе кездейсоқ бүлiнуi рента төлеушiнi шартта көзделген талаптар бойынша оны төлеу мiндеттемесiнен босатпайды.
4. Өмiр бойы асырауда ұстау
535-бап. Өмiр бойы асырауда ұстау шарты
1. Өмiр бойы асырауда ұстау шарты бойынша рента алушы азамат өзiне тиесiлi қозғалмайтын мүлiктi сол азаматты және (немесе) ол көрсеткен үшiншi бiр адамды өмiр бойы асырауда ұстауды жүзеге асыруға мiндеттенген рента төлеушiнiң меншiгiне бередi.
2. Өмiр бойы асырауда ұстау шартына, егер осы параграфтың ережелерiнде өзгеше көзделмесе, ғұмырлық рента туралы ережелер қолданылады.
536-бап. Асырауда ұстауға беру жөніндегі мiндет
1. Рента төлеушiнiң асырауда ұстауға беру жөніндегі мiндетiне тұрғын үйге, тамақ пен киімге, күтiм жасауға және қажеттi көмекке деген қажеттерiн қамтамасыз ету енгiзiлуi мүмкiн.
Шартта рента төлеушiнiң салт-жора қызметiн көрсетуге ақы төлеуi де көзделуi мүмкiн.
2. Шартта жалпы асырауда ұстау көлемiнiң құны айқындалуға тиiс. Бұл орайда жалпы асырауда ұстау көлемi айына заң актілерінде белгiленген ең төменгi екi жалақы мөлшерiнен кем болмауы керек.
3. Азаматқа берiлетiн немесе берiлуге тиiстi асырауда ұстау көлемi туралы тараптар арасында туған дауды шешу кезiнде сот адалдық пен парасаттылық принциптерiн басшылыққа алуға тиiс.
537-бап. Өмiр бойы асырауда ұстауды мерзiмдiк төлеммен ауыстыру
Шартта асырауда ұстауға заттай берудi ақшалай мерзiмдiк төлеммен ауыстыру мүмкiндiгi көзделуi мүмкiн.
538-бап. Өмiр бойы асырауда ұстауды қамтамасыз ету үшiн берiлген мүлiктi иелiктен айыру және пайдалану
1. Рента төлеушi өзiне өмiр бойы асырауда ұстауды қамтамасыз ету үшiн берiлген қозғалмайтын мүлiктi иелiктен айыруға, кепiлге беруге және өзге де әдiспен жүктеуге рента алушының алдын ала келісімi болғанда ғана құқылы.
2. Рента төлеушi өмiр бойы асырауда ұстауға берiлген кезеңде аталған мүлiктi пайдалану осы мүлiктiң құнын оның табиғи тозуынан тыс төмендетуге әкеп соқпау үшiн қажеттi шаралар қолдануға мiндеттi.
539-бап. Өмiр бойы асырауда ұстауды тоқтату
1. Өмiр бойы асырауда ұстау мiндеттемесi рента алушы қайтыс болғанда тоқтатылады.
2. Рента төлеушi өз мiндеттемелерiн елеулi түрде бұзған кезде рента алушы өмiр бойы асырауды қамтамасыз етуге берiлген қозғалмайтын мүлiктi қайтаруды не осы Кодекстiң 528-бабында белгiленген жағдайда өзiне сатып алу бағасын төлеудi талап етуге құқылы. Бұл орайда рента төлеушiнiң рента алушыны асырауда ұстауға байланысты жасалған шығындарды өтеудi талап етуге құқығы жоқ.
29-тарау. Мүліктік жалдау (жалға алу)
Жалпы ережелер
540-бап. Мүліктік жалдау шарты
1. Мүліктік жалдау (жалға алу) шарты бойынша жалға берушi жалға алушыға мүлiктi ақы төлеп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге мiндеттенедi.
2. Жалға алушы жалға алған мүлiкке осы Кодексте белгiленген жағдайлар мен тәртiп бойынша иелiк етуге құқылы.
3. Лизинг, прокат шарттары да, сондай-ақ мүлiктi ақы төлеп уақытша иелену мен пайдалануға беруге байланысты шарттардың өзге түрлерi де мүліктік жалдау шарттарына жатады.
541-бап. Мүліктік жалдау объектiлерi
1. Мүліктік жалдауға кәсiпорындар мен басқа да мүлiктiк кешендер, жер учаскелерi, үйлер, ғимараттар, жабдықтар, көлiк құралдары және оларды пайдалану процесiнде өздерiнiң табиғи қасиеттерiн жоймайтын басқа да заттар (тұтынылмайтын заттар) берiлуi мүмкiн.
2. Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, жер пайдалану құқығы, жер қойнауын пайдалану құқығы және басқа да заттық құқықтар мүліктік жалдау объектiсi болуы мүмкiн.
3. Заң актілерінде мүліктік жалдауға тапсыруға жол берiлмейтiн немесе шектеу жасалатын мүлiк түрлерi белгiленуi мүмкiн.
4. Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде тұрғын үй-жайларды, жер учаскелерiн, жер қойнауы учаскелерiн және басқа да оқшауланған табиғи объектiлердi мүлiктiк жалдауға тапсыру ерекшелiктерi белгiленуi мүмкiн.
5. Мемлекеттік мүлікті мүліктік жалдауға беру ерекшеліктері Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүлік туралы заңнамалық актісінде белгіленеді.
6. Мемлекеттік мүлікті мемлекеттік-жекешелік әріптестік шарты, оның ішінде концессия шарты негізінде мүліктік жалдауға тапсыру ерекшеліктері Қазақстан Республикасының мемлекеттік-жекешелік әріптестік туралы және концессиялар туралы заңнамалық актілерінде белгіленеді.
542-бап. Мүліктік жалдау шартының талаптары
Мүліктік жалдау шартында жалға алушыға мүліктік жалдау объектiсi ретiнде берiлуге тиесiлi мүлiктi анықтауға мүмкiндiк беретiн деректер көрсетiлуге тиiс.
Шартта мұндай деректер болмаған кезде мүліктік жалдауға берiлуге тиесiлi объект туралы талап тараптармен келісілмеген деп, ал тиiстi шарт жасалмаған деп есептеледi.
543-бап. Жалға берушi
Мүліктік жалға беру құқығы оның меншiк иесiне тиесiлi.
Заң актілерінде уәкiлдiк берiлген немесе меншiк иесi мүлкiн жалға берудi тапсырған тұлғалар да жалға берушiлер бола алады.
544-бап. Мүліктік жалдау шартының нысаны
1. Бiр жылдан астам мерзiмге жасалған, ал егер тараптардың бiреуi заңды тұлға болса, мерзiмiне қарамай-ақ, мүліктік жалдау шарты жазбаша түрде жасалуға тиiс.
2. 2011.25.03. № 421-IV ҚР Заңымен алып тасталды ( бұр.ред.қара )
3. Азаматтар арасындағы бiр жылға дейiнгi мерзiмге оны қоса алғанда мүліктік жалдау шарты ауызша түрде жасалуы мүмкiн.
4. Мүлiкке меншiк құқығының кейiннен жалға алушыға ауысуын көздейтiн мүліктік жалдау шарты сондай мүлiктi сатып алу-сату шарты үшiн көзделген нысанда жасалады.
545-бап. Мүліктік жалдау шартының мерзiмi
1. Мүліктік жалдау шарты шартта белгiленген мерзiмге жасалады.
2. Егер мүліктік жалдау шарты мерзiмi көрсетiлмей жасалса, ол белгiсiз мерзiмге жасалған деп есептеледi.
Қозғалмайтын мүлiктi жалдаған жағдайда, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, әрбiр тарап екiншi тарапқа үш ай бұрын ескертiп, мұндай шарттан кез келген уақытта және өзге мүлiктi жалдаған жағдайда, бiр ай iшiнде бас тартуға құқылы.
3. Заң актілерінде мүліктік жалдаудың жекелеген түрлерi үшiн, сондай-ақ мүлiктiң жекелеген түрлерiн жалдау үшiн шарттың барынша ұзақ (шектi) мерзiмi белгiленуi мүмкiн. Мұндай жағдайларда, егер шартта жалдау мерзiмi белгiленбесе және заң актілерінде белгiленген шектi мерзiм бiткенге дейiн тараптардың ешқайсысы шарттан бас тартпаса, шарт шектi мерзiмiнiң бiтуiне қарай тоқтатылады.
Бұл жағдайда заң актілерінде белгiленген шектi мерзiмнен асатын мүліктік жалдау шарты барынша ұзақ (шектi) мерзiмге тең етiп жасалған деп есептеледi.
546-бап. Мүліктік жалдау шарты бойынша жасалатын төлем
1. Жалға алынған мүлiктi пайдалану үшiн төлемдi, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, шартта белгiленген тәртiп, мерзiм мен нысан бойынша жалға алушы төлейдi. Шартта олар айқындалмаған жағдайларда салыстырмалы мән-жайларда әдетте сол секiлдi мүлiктi жалға алған кезде қолданылатын тәртiп, мерзiм мен нысан белгiленген деп есептеледi.
2. Төлем барлық жалданылған мүлiк үшiн тұтас немесе оның құрамдас бөлiктерiнiң әрқайсысы бойынша жеке:
1) мерзiмдiк немесе бiржолғы енгiзiлетiн төлемдердiң тұрлаулы сомасында белгiленген;
2) жалданылған мүлiктi, өнiмдi, жемiстердi немесе кiрiстердi пайдалану нәтижесiнде алынған белгiлi бiр үлес;
3) жалға алушының белгiлi бiр қызмет көрсетулерi;
4) жалға алушының шартта келісілген затты жалға берушiнiң меншiгiне немесе жалдауына беруi;
5) жалға алушыға жалданылған мүлiктi жақсарту жөнiнде шартта келісілген шығындарды жүктеуi түрiнде белгiленедi.
Тараптар шартта мүлiктi немесе өзге де төлем нысандарын пайдалану үшiн аталған төлем нысандарын ұштастыруды көздеуi мүмкін.
3. Мүлiктi пайдаланғаны үшiн жасалатын төлем мөлшерi, егер тараптардың келісімiнде өзгеше көзделмесе, кем дегенде жылына бiр рет өзгертiлуi мүмкiн. Заң актілерінде мүліктік жалдаудың жекелеген түрлерi үшiн, сондай-ақ мүлiктiң жекелеген түрлерiн жалдау үшiн жасалатын төлем мөлшерін қайта қарауға өзге де ең аз мерзімдер көзделуі мүмкін.
4. Орталықтандырылып белгіленген баға мен тарифтер өзгертілген жағдайда тараптардың бiреуiнiң талабы бойынша төлем мөлшерi қайта қаралуы мүмкiн.
5. Егер жалға алушы жауап бермейтiн мән-жайларға байланысты шартта көзделген пайдалану жағдайлары немесе мүлiктiң жай-күйi едәуiр нашарлап кетсе, заң актілерінде өзгеше көзделмесе, ол төлемдi тиiсiнше азайтуды талап етуге құқылы.
6. Егер шартта өзгеше көзделмесе, жалға алушы мүлiктi пайдаланғаны үшiн төлем төлеу мерзiмiн елеулi түрде бұзған жағдайда жалға берушi одан төлемдi жалға берушi белгiлеген мерзiмнен бұрын төлеудi талап етуге құқылы. Бұл ретте жалға берушiнiң төлемдi қатарынан екi мерзiмнен астам уақытқа мерзiмiнен бұрын төлеудi талап етуге құқығы жоқ.
547-бап. Мүлiктi жалға алушыға беру
1. Жалға берушi мүлiктi жалға алушыға шарт талаптары мен мүлiктiң мақсатына сәйкес келетiн күйде беруге мiндеттi.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, мүлiк жалға оның барлық керек-жарақтарымен және оған қатысты құжаттармен (мүлiктiң жиынтықтылығын, қауiпсiздiгiн, сапасын, пайдалану тәртібін куәландыратын және т.б. құжаттармен) бiрге берiледi.
Егер мұндай керек-жарақтар мен құжаттар берiлмеген болса, алайда жалға алушы мүлiктi оларсыз мақсатқа сәйкес пайдалана алмаса не шарт жасасу кезiнде үмiт етуге құқығы болғанынан едәуiр дәрежеде айрылатын болса, ол өзiне жалға берушiден мұндай керек-жарақтар мен құжаттарды берудi немесе шартты бұзуды талап ете алады.
3. Егер жалға беруші жалға берiлген мүлiктi жалға алушыға шартта көрсетiлген мерзiмде бермесе, ал шартта мұндай мерзiм көрсетiлмесе, жалға алушы қисынды мерзiмде одан осы Кодекстiң 355-бабына сәйкес сол мүлiктi талап етуге немесе шартты бұзуды талап етуге құқылы.
548-бап. Жалға берушiнiң жалға берiлген мүлiктiң кемшiлiктерi үшiн жауапкершiлiгi
1. Жалға берyшi жалға берiлген мүлiктiң оны пайдалануға толық немесе iшiнара кедергi жасайтын кемшiлiктерi үшiн, тiптi ол шарт жасалған кезде бұл кемшiлiктер туралы бiлмесе де, жауап бередi.
Осындай кемшiлiктер табылған жағдайда жалға алушы жалға берушiден өз қалауы бойынша:
1) мүлiктiң кемшiлiктерiн тегiн жоюды;
2) жалдау ақысын соған мөлшерлес азайтуды;
3) жалға берушiге бұл туралы алдын ала хабарлай отырып, сол кемшiлiктердi жою жолында өзi жасаған шығындар сомасын мүлiктi пайдаланғаны үшiн төленетiн төлемнен ұстап қалуды;
4) шартты мерзiмiнен бұрын бұзуды талап етуге құқылы.
2. Жалға алушының талаптары туралы немесе оның мүлiктiң кемшiлiктерiн жалға берушiнiң есебiнен жою ниетi туралы хабарланған жалға беруші жалға алушының келісімімен жалға берілген мүлікті тез арада тиiстi жағдайда тұрған басқа осыған ұқсас мүлiкпен ауыстыра алады не мүлiктiң кемшiлiктерiн тегiн жоя алады.
3. Егер жалға алушының талаптарын қанағаттандыру немесе оның мүлiктi пайдаланғаны үшiн жасалатын төлемнен кемшiлiктi жоюға кеткен шығындарын ұстап қалу жалға алушыға келтiрiлген залалды өтеуге жетпесе, ол шығынның өтелмеген бөлiгiн өтеудi талап етуге құқылы.
4. Жалға берушi жалға берiлген мүлiктiң шарт жасасқан кезде айтылған немесе жалға алушыға бұрыннан белгiлi болған кемшiлiктерi үшiн жауап бермейдi.
549-бап. Жалға берiлетiн мүлiкке үшiншi тұлғалардың құқықтары
1. Мүлiктi жалға беру бұл мүлiкке үшiншi тұлғалардың құқықтарын тоқтату немесе өзгерту үшiн негiз болып табылмайды.
2. Жалға берушi шарт жасасқан кезде жалға алушыға жалға берiлетiн мүлiкке үшiншi тұлғалардың барлық құқықтары (сервитут, кепiл құқығы және т.б.) туралы ескертуге мiндеттi.
Бұл ереженi орындамау жалға алушыға мүлiктi пайдаланғаны үшiн төлемдi азайтуды не шартты бұзуды талап етуге құқық бередi.
550-бап. Жалға алған мүлiктi пайдалану
Жалға алушы мүлiктi шарт талаптарына сәйкес, ал егер шартта мұндай талаптар белгiленбесе, мүлiктiң мақсатына сәйкес пайдалануға мiндеттi.
551-бап. Жалға алушының жалға алған мүлiкке билiк ету шегi
1. Егер заң актілерінде өзгеше белгiленбесе, жалға алушы жалға берушiнiң келісімiмен жалға алған мүлiктi қосымша жалдауға (қосалқы жалға алу), мүліктік жалдау шарты бойынша өз құқықтары мен мiндеттерiн басқа тұлғаға беруге (қайта жалға беру), жалға алған мүлiктi тегiн пайдалануға беруге, сондай-ақ осы құқықтарды кепiлге беруге және оларды шаруашылық серiктестiктерiнiң, акционерлік қоғамдардың жарғылық капиталына салым немесе өндiрiстiк кооперативке жарна ретiнде салуға құқылы. Аталған жағдайларда, қайта жалға берудi қоспағанда, жалға алушы жалға берушiнiң алдында шарт бойынша жауапты болып қала бередi.
2. Мүлiктi басқа тұлғаларға беру туралы шартты жалдау шартының мерзiмiнен асатын мерзiмге жасауға болмайды.
3. Қайта жалға беру шартына, егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, мүліктік жалдау шарты туралы ережелер қолданылады.
552-бап. Жалға берушiнiң жалға берiлген мүлiктi ұстап-тұту жөніндегі мiндеттерi
1. Жалға берушi жалға берiлген мүлiкке тараптармен келісілген мерзiмдерде, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, өз есебінен күрделi жөндеу жүргiзуге мiндеттi.
2. Жалға алушы жауап бермейтiн мән-жайларға байланысты пайда болып, шұғыл қажеттілік туғызған жөндеудi, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жалға берушi қисынды мерзiмдерде өз есебiнен жүргiзедi.
3. Жалға берушiнiң күрделi жөндеу жөніндегі мiндеттерiн атқармауы жалға алушыға өз қалауы бойынша:
1) жөндеудi өз бетiнше жүргiзуiне және жөндеу құнын жалға берушiден өндiрiп алуына;
2) жөндеу құнын шарт бойынша төлемнiң есебiне есептеуiне;
3) шарт бойынша төлемдi тиiсiнше азайтуды талап етуiне;
4) шарттан бас тартуына құқық бередi.
553-бап. Жалға алушының жалданған мүлiктi ұстап-тұту жөніндегі мiндеттерi
Жалға алушы, егер заңдарда немесе шартта өзгеше көзделмесе, мүлiктi дұрыс күйде ұстап-тұтуға, ағымдағы жөндеудi өз есебiнен жүргiзуге және мүлiктi ұстап-тұтуға кететiн шығындарды көтеруге мiндеттi.
554-бап. Жалға алушының жалданған мүлiктен алынатын өнiмге, жемiстерге және өзге де кiрiстерге меншiк құқығы
Жалданған мүлiктi пайдалану нәтижесiнде жалға алушының алған өнiмi, жемiстерi және өзге де кiрiстерi, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, оның меншiгi болып табылады.
555-бап. Мүлiктi жақсарту
1. Жалданған мүлiктiң жалға алушы жүргiзген бөлiгiнiң ажыратылып жақсартылуы, егер шартта өзгеше көзделмесе, оның меншiгi болып табылады.
2. Жалға алушы өз қаражаты есебiнен және жалға берушiнiң келісімiмен, жалданған мүлiкке зиян келтiрмей ажыратуға болмайтын жақсарту жүргiзсе, шартта өзгеше көзделмегендiктен, оның шарт тоқтағаннан кейiн осы жақсартудың құнын өтеттiрiп алуға құқығы бар.
3. Жалға алушының жалға берушiнiң келісімiнсiз жүргiзген ажыратуға болмайтын жақсартуының құны, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, өтеуге жатпайды.
556-бап. Тараптардың бiреуiнiң талап етуi бойынша мүліктік жалдау шартын өзгерту және бұзу
1. Тараптардың біреуiнiң талап етуi бойынша мүліктік жалдау шарты осы Кодексте, өзге де заң актілерінде немесе шартта көзделген жағдайларда сот тәртібімен өзгертiлуi немесе мерзімiнен бұрын бұзылуы мүмкiн.
2. Жалға берушiнiң талабы бойынша мынадай жағдайларда:
1) егер жалға алушы мүлiктi шарт талаптарын немесе мүлiктiң мақсатын елеулi түрде бұзып, жалға берушiнiң мұндай iс-әрекеттi тоқтату туралы жазбаша ескертуiне қарамастан пайдаланса;
2) егер жалға алушы қасақана немесе абайсызда мүлiктi елеулi түрде нашарлатса;
3) егер жалға алушы мүлiктi пайдаланғаны үшiн шартта белгiленген төлем мерзiмiнiң өтуi бойынша екi реттен астам төлем жасамаса;
4) егер жалға алушы жалға алу шартында белгiленген мерзiмде мүлікті күрделі жөндеуден өткізбесе, ал ол шартта көрсетілмеген жағдайда - заң актілеріне немесе шартқа сәйкес күрделi жөндеу мiндетi жалға алушыға жүктелген жағдайларда, оны қисынды мерзiмде өткiзбесе, мүліктік жалдау шарты бұзылып, мүлiк жалға берушiге қайтарылуы мүмкiн.
Жалға берушi жалға алушыға өз мiндетiн қисынды мерзiмде орындауға мүмкiндiк берiлгеннен кейiн ғана шартты мерзiмiнен бұрын бұзуды талап етуге құқылы.
3. Жалға алушының талап етуiмен шарт мынадай жағдайларда:
1) жалға берушi мүлiктi жалға алушыға пайдалануға бермеген не мүлiкті шарт талаптарына немесе мүлiктiң мақсатына сәйкес пайдалануға кедергi жасаған;
2) жалға беруші өзiне жүктелген мүлiктi күрделi жөндеу мiндетiн шартта белгiленген мерзiмде, ал ол шартта болмаған жағдайда - қисынды мерзiмде жүргiзбеген;
3) жалға алушыға берiлген мүлiкте оны пайдалануға кедергi келтiретiн кемшiлiктер болып, оны шарт жасалған кезде жалға берушi ескертпеген, жалға алушыға алдын ала белгiлi болмаған және мүлiктi көрген кезде немесе шарт жасаған кезде оның ақаусыздығын тексерген кезде оның байқалуы мүмкiн болмаған;
4) егер мүлiк жалға алушы жауап бермейтiн мән-жайларға байланысты пайдалану үшiн жарамсыз күйде болған реттерде мерзiмiнен бұрын бұзылуы мүмкiн.
557-бап. Жалға алушының шартты жаңа мерзiмге жасасуға артықшылықты құқығы
1. Өз мiндетiн лайықты түрде атқарған жалға алушының, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, шарт мерзiмi бiткеннен кейiн басқа тұлғалардың алдында мүліктік жалдау шартын жаңа мерзiмге жасау үшiн басқадай тең жағдайларда артықшылықты құқығы болады. Жалға алушы мүліктік жалдау шартында көрсетiлген мерзiмде, ал егер шартта осындай мерзiм көрсетiлмесе, шарттың қолданылуы анықталғанша қисынды мерзiмде осындай шартты жасағысы келетiндiгi туралы жалға берушiге жазбаша түрде хабарлауға мiндеттi.
2. Мүліктік жалдау шарты жаңа мерзiмге жасалған кезде шарт талаптары тараптардың келісімiмен өзгертiлуi мүмкiн.
3. Егер жалға берушi шартты жаңа мерзiмге жасасу жөнiнде жалға алушыдан бас тартса, бiрақ шарт мерзiмi бiткен күннен бастап бiр жылдың iшiнде басқа тұлғамен мүліктік жалдау шартын жасаса, жалға алушы өз таңдауы бойынша сотта осы жасалған шарт бойынша құқықтар мен мiндеттердi өзiне ауыстыруды және өзiмен шарт жасасуды жаңартудан бас тарту арқылы келтiрiлген залалды өтеудi не тек залалды өтеудi талап етуге құқылы.
558-бап. Мүліктік жалдау шартын қайта жаңарту
Егер жалға берушi тарапынан қарсылық болмаған жағдайда жалға алушы шарттың мерзiмi бiткен соң да мүлiктi пайдалана беретiн болса, шарт нақ сондай талаптармен белгiсiз мерзiмге қайта жаңартылған деп есептеледi. Бұл орайда тараптардың әрқайсысы қозғалмайтын мүліктік жалдау кезде, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, бұл туралы басқа тарапқа кем дегенде үш ай бұрын және өзге мүліктік жалдау кезде - бiр ай ішінде жазбаша түрде ескерте отырып, шарттан кез келген уақытта бас тарта алады.
559-бап. Мүліктік жалдау шартының тараптар өзгерген кезде күшiн сақтап қалуы
1. Жалға берiлген мүлiкке меншiк құқығының, шаруашылық жүргiзу құқығының немесе оралымды басқару құқығының басқа тұлғаға ауысуы мүліктік жалдау шартын өзгертуге немесе бұзуға негiз болып табылмайды.
2. Қозғалмайтын мүлiктi жалға алушы болып табылатын азамат қайтыс болған жағдайда осы мүліктік жалдау шарты бойынша оның құқықтары мен мiндеттерi, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, оның мұрагерiне ауысады.
Мұндай мұрагерге шарттың қолданылу мерзiмiнiң қалған уақытында шарт жасасудан бас тартуға, шарт жасасу жалға алушының жеке басының қасиеттерiне байланысты болған жағдайды қоспағанда, жалға берушiнiң құқығы болмайды.
560-бап. Қосымша жалдау шартының негiзгi мүліктік жалдау шартына тәуелдiлiгi
1. Егер мүліктік жалдау шартында өзгеше көзделмесе, мүліктік жалдау шартын мерзiмiнен бұрын тоқтату соған сәйкес жасалған қосымша жалдау шартын тоқтатуға әкеп соғады.
2. Егер мүлiктік жалдау шарты осы Кодексте көзделген негiздер бойынша жарамсыз деп табылса, онда оған сәйкес жасалған қосымша жалдау шарты маңызсыз болып табылады.
561-бап. Шарт тоқтатылған кезде жалға берушiге мүлiктiң қайтарылуы
1. Мүліктік жалдау шарты тоқтатылғаннан кейiн жалға алушы мүлiктi алған кезіндегі күйiнде, қалыпты тозуын ескере отырып немесе шартта келісілген күйiнде оны жалға берушiге қайтаруға мiндеттi.
2. Егер шарт мерзiмi аяқталған соң қайтарылатын мүлiктiң жай-күйi осы баптың 1-тармағында көзделген талаптарға сәйкес келмесе, жалға алушы келтiрiлген шығынды жалға берушiге өтейдi. Егер жалға берiлген мүліктік шартта көзделген қызмет мерзiмiнен бұрын iстен шығып қалса, жалға алушы, егер шартта өзгеше көзделмесе, жалға берушiге мүлiктiң қалдық құнын өтейдi.
3. Егер жалға алушы жалға алған мүлiктi қайтармаса немесе оны мезгілінде қайтармаса, жалға беруші барлық мерзімі өткізілген уақыт үшiн мүлiктi пайдалану ақысын төлеудi талап етуге құқылы. Аталған ақы жалға берушiге келтiрiлген шығындарды жабуға жетпесе, ол оны өтеудi талап ете алады.
4. Шартта уақытында қайтарылмаған жалға алған мүліктік үшiн тұрақсыздық айыбын төлеу көзделген жағдайда шығын, егер шартта өзгеше көзделмесе, тұрақсыздық айыбынан тыс толық сомада өндiрiлiп алынуы мүмкiн.
562-бап. Мүлiктiң жалға алушының меншiгiне көшуi
1. Мүліктік жалдау шартында жалға алынған мүліктік жалға алушының меншiгiне тараптардың келісімiнде белгiленген жағдайларда көшедi деп көзделуi мүмкiн.
2. Егер шартта жалға алынған мүлiктi сатып алу туралы ереже көзделмесе, ол тараптардың қосымша келісімiмен белгiленуi мүмкiн, бұл орайда олар мүлiктi пайдалануға бұрын төленген ақыны сатып алу бағасына есептеу туралы уағдаласуға құқылы.
3. Жалға алынған мүлiктi сатып алуға тыйым салу жағдайлары заң актілерімен белгiленуi мүмкiн.
563-бап. Жалға алушының құқықтарын қорғау
Жалға алушыға оның жалға алған мүлiкке құқықтары меншiк құқығын қорғаумен тең қамтамасыз етiледi.
Жалға берушi жалға алынған мүлiктi пайдалану қандай да болсын құқықтары жоқ үшiншi бiр тұлғаның күш көрсеткен iс-қимылдарымен бұзылғаны үшiн жалға берушiнiң алдында жауапты болмайды.
Жалға алушының талап қоюға және өзге де түрде өз атынан өзiне тиесiлi құқықтарды қорғауға құқығы бар.
564-бап. Мүліктік жалдаудың жекелеген түрлерiнiң және жекелеген мүлiк түрлерiн жалдаудың ерекшелiктерi
Мүліктік жалдау шартының жекелеген түрлерiне және жекелеген мүлiк түрлерiн жалдау шарттарына (лизинг, кәсiпорындарды жалдау, үйлер мен ғимараттарды жалдау, көлiк құралдарын жалдау, прокат), егер заң актілерінде және осы Кодекстiң ережелерiнде олар туралы өзгеше көзделмесе, осы параграфта көзделген ережелер қолданылады.
2. Лизинг
565-бап. Лизинг шарты
1. Лизинг шарты бойынша лизинг берушi лизинг алушы көрсеткен мүлiктi сатушыдан меншiгiне сатып алуға және лизинг алушыға осы мүлiктi ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсiпкерлiк мақсатта пайдалануға беруге мiндеттенедi.
2. Лизинг шартында сатушыны және сатып алынатын мүлiктi таңдап алуды лизинг берушi жүзеге асырады деп көзделуi мүмкiн.
3. Қазақстан Республикасының заң актілерімен лизинг шартының жекелеген түрлерiнiң ерекшелiктерi белгiленуi мүмкiн.
566-бап. Лизинг нысанасы
Yйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар, құрал-саймандар, көлiк құралдары, жер учаскелерi және кез келген тұтынылмайтын заттар лизинг нысанасы бола алады.
Кепіл нысанасы болып табылатын жылжымалы мүлік лизинг нысанасы бола алады.
Бағалы қағаздар мен табиғи ресурстар лизинг нысанасы бола алмайды.
567-бап. Лизинг шартының елеулi талаптары
Лизинг шартында, осы Кодекстiң 542-бабында аталған талаптардан басқа, мынадай талаптар болуға тиiс:
1) мүлiктi сатушының атауы;
2) лизинг алушыға мүлiктi берудiң талаптары мен мерзiмi;
3) төлемдердiң мөлшерi мен мерзiмдiлiгi;
4) шарт мерзiмi;
5) егер шартта лизинг алушының меншiгiне мүлiктiң көшуi көзделсе, осындай көшудiң талаптары;
6) ауыртпалықтардың бар-жоғы.
Қаржы лизингі шартының елеулі талаптары «Қаржы лизингі туралы» Қазақстан Республикасының Заңында белгіленеді.
568-бап. Мүлiктi лизингке беру туралы сатушыны хабардар ету
Лизинг берушi лизинг алушы үшiн мүлiк сатып ала отырып, мүлiктiң белгiлi бiр тұлғаға лизинг ретiнде беруге арналғандығы туралы сатушыны хабардар етуге тиiс.
569-бап. Мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе бүлiну қаупi
Лизингтiң нысанасы болып табылатын мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе бүлiну қаyпi, егер шартта өзгеше көзделмесе, мүлiктi берген кезде лизинг алушыға ауысады.
570-бап. Лизинг шарты бойынша төленетiн төлемдер
Лизинг шартына сәйкес төленуге тиiстi мерзiмдiлiк төлемдерi мүлiктiң шарт жасасқан кездегi баға бойынша құнының барлық немесе елеулi бөлiгiнiң амортизациясы ескерiле отырып есептелеу мумкiн
571-бап. Лизинг алушыға лизинг шартының нысанасын беру
1. Лизинг шартының нысанасы болып табылатын мүлiктi сатушы лизинг алушыға, егер шартта өзгеше көзделмесе немесе мiндеттеме мәнiнен өзгеше туындамаса, лизинг алушы орналасқан жерде тiкелей бередi.
2. Лизинг шартының нысанасы болып табылатын мүлiк осы шартта аталған мерзiмде лизинг алушыға берiлмеген жағдайда, егер мерзiмiн өткізуге лизинг берушi жауап беретiн мән-жайлар бойынша жол берiлген болса, лизинг алушы шартты бұзуды және шығынды өтеудi талап етуге құқылы.
3. Кепіл нысанасы болып табылатын жылжымалы мүлік лизинг шарты бойынша берілуі мүмкін.
572-бап. Сатушының жауапкершiлiгi
1. Лизинг алушы лизинг шартының нысанасы болып табылатын мүлiктi сатушыға - сатушы мен лизинг берушiнiң арасында жасалған сатып алу-сату шартынан туындайтын, атап айтқанда, мүлiктiң сапасы мен жиынтықтылығына, оны беру мерзiмiне қатысты және сатушы шартты тиiстi түрде орындамаған басқа да жағдайларда туындайтын талаптарды тiкелей қоюға құқылы. Бұл орайда лизинг алушы аталған мүлiктi сатып алу-сату тарабы болғанда сатып алынған мүлiкке ақы төлеу мiндетiн қоспағанда, оны сатып алушы үшiн осы Кодексте көзделген құқықтары болады және міндеттемелердi мойнына алады.
Сатушымен қатынастарда лизинг алушы мен лизинг берушi бiрлескен кредит берушi болады.
2. Егер лизинг шартында өзгеше көзделмесе, сатушыны таңдау құқығы лизинг алушыда болған жағдайларды қоспағанда, лизинг берушi лизинг алушының алдында сатушының сатып алу-сату шартынан туындайтын талаптарды орындауы үшiн жауап бермейдi. Сатушыны лизинг берушi таңдайтын жағдайда лизинг алушы сатып алу-сату шартынан туындайтын талаптарды тiкелей өз қалауы бойынша бiрдей жауап беретiн мүлiктi сатушыға да, лизинг алушыға да қоюға құқылы.
3. Кәсiпорынды жалдау
573-бап. Кәсiпорынды жалдау шарты
1. Кәсiпорынды жалдау шарты бойынша жалға берушi жалға алушыға кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыруы үшiн кәсiпорынды ақы төлеп уақытша иеленуге және кәсiпорынды толығымен бiртұтас мүлiк кешенi ретiнде пайдалануға (осы Кодекстiң 119-бабы), оның iшiнде құқық иесiнiң фирмалық атауына және (немесе) коммерциялық белгiсiне, қорғалатын коммерциялық ақпаратқа құқығын, сондай-ақ жалға берушiнiң басқа тұлғаларға беруге құқығы жоқ құқықтар мен мiндеттердi қоспағанда, шартта көзделген басқа да айрықша құқықтағы объектiлердi - тауар белгiсiн, қызмет көрсету белгiсiн және т.б. (айрықша құқықтар кешенiн) беруге мiндеттенедi.
2. Жалға берушiнiң тиiстi қызметпен айналысуға берiлген лицензия негізінде алған құқықтары, егер заң актілерінде өзгеше белгіленбесе, жалға алушыға берiлмеуге тиiс. Шарт бойынша берiлетiн кәсiпорынның құрамына осындай арнаулы рұқсаты (лицензиясы) болмаған жағдайда жалға алушының орындауы мүмкiн болмайтын мiндеттемелердi енгізу жалға берушiнi кредит берушiлер алдындағы тиiстi мiндеттемелерден босатпайды.
3. Кәсiпорынның қызметкерлерiне қатысты құқықтар мен мiндеттер жалға берушiден жалға алушыға Қазақстан Республикасының еңбек заңнамасында көзделген тәртiппен ауысады.
574-бап. Кәсiпорынды жалдау кезіндегі кредит берушiлердiң құқықтары
1. Жалға алушыға борыштарын аударғаны туралы жалға берушi өз кредит берушiлерiн жалдау шарты жасалғанға дейiн жазбаша түрде хабардар етуге мiндеттi, олар осындай аударумен келiспеген жағдайда хабарлама алған күннен бастап үш айдың ішінде жалға берушіден тиісті мiндеттемелердi тоқтатуын немесе мерзiмiнен бұрын орындауын және залалды өтеуін талап етуге құқылы. Егер көрсетiлген мерзiмде осы талаптардың ешқайсысы қойылмаса, кредит беруші тиiстi борышты жалға алушыға аударуға келісім бердi деп танылады.
2. Кәсiпорын жалға алушыға жалға берушiден мiндеттемелердi тоқтатуды немесе мерзiмiнен бұрын орындауды талап еткен кредит берушiлермен есеп айырысу аяқталғаннан кейiн ғана берiлуi мүмкiн.
3. Кәсiпорынды мүлiк кешенi ретiнде жалға бергеннен кейiн жалға берушi мен жалға алушы берiлген кәсiпорынның құрамына енгiзілген, жалға алушыға кредит берушiнiң келісімiнсiз аударылған борыштар бойынша бiрдей жауапты болады.
575-бап. Кәсiпорынды жалдау шартының нысаны
1. Кәсiпорынды жалдау шарты тараптар қол қойған бiрыңғай құжат жасау жолымен жазбаша түрде жасалады.
2. Кәсiпорынды жалдау шартының нысанын сақтамау шарттың маңызсыздығына алып келеді.
3. 2011.25.03. № 421-IV ҚР Заңымен алып тасталды ( бұр.ред.қара )
576-бап. Жалға алынған кәсiпорынды беру
Кәсiпорынды жалға алушыға беру өткізу актiсi бойынша жүзеге асырылады. Өткізу актiсiн жасау мен қол қоюға ұсынуды қоса алғанда, кәсiпорынды беруге дайындау, егер шартта өзгеше көзделмесе, жалға берушiнiң мiндетi болып табылады және соның есебiнен жүзеге асырылады.
577-бап. Жалға алушының кәсiпорынды ұстау және оны пайдалану бойынша шығындарды төлеу жөніндегі мiндеттерi
1. Кәсiпорынды жалға алушы шарттың бүкiл қолданылу мерзiмi iшiнде, егер шартта өзгеше көзделмесе, ағымдағы және күрделi жөндеудi қоса алғанда, кәсiпорынды тиiстi техникалық күйде ұстауға мiндеттi.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, жалға алынған кәсiпорынды пайдалануға байланысты шығындар жалға алушыға жүктеледi.
578-бап. Жалға алынған кәсiпорынның мүлкiн пайдалану
Жалға алушы жалға берiлген кәсiпорын мүлкiнiң құрамына кiретiн материалдық қазыналарды, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жалға берушiнiң келісімiнсiз сатуға, айырбастауға, уақытша пайдалануға не қарыз етiп беруге оларды қосалқы жалға өткізуге және шарт бойынша осындай құндылықтарға қатысты өз құқықтары мен мiндеттерiн басқа тұлғаға беруге құқылы, мұндай жағдайда бұл кәсiпорынның құнын кемiтуге әкеп соқпауы және жалдау шартының басқа ережелерiн бұзбауы керек.
579-бап. Жалға алушының жалға алынған кәсiпорынға өзгерістер мен жақсартулар енгізуi
1. Егер кәсiпорынды жалдау шартында өзгеше көзделмесе, жалға алушы жалға берушiнiң келісімiнсiз жалға алынған мүлiк кешенiнiң құрамына оның құнын арттыратын өзгерістер енгізуге, оны қайта құруға, кеңейтуге, техникамен қайта жарақтандыруға құқығы.
2. Егер кәсiпорынды жалдау шартында өзгеше көзделмесе, кәсiпорынды жалдаушы жалға алынған мүлiктен ажыратуға болмайтын жақсарту құнының, мұндай жақсартуға жалға берушiнiң рұқсат етуiне қарамастан, өтемiн алуға құқылы.
3. Жалға берушi жалға алынған мүлiктен ажыратуға болмайтын жақсарту құнын өтеу мiндетiнен, егер ол жалға алушының осы жақсартуға шыққан шығысының жалға алынған мүлiк құнынан оның пайдаланылу қасиетiн жақсарту мөлшерiне сәйкес келмейтiндей екенiн немесе мұндай жақсартуларды жүзеге асыру кезiнде адалдық пен ақылға сыйымдылық принциптерiнiң бұзылғандығын дәлелдесе, сот арқылы босатылуы мүмкiн.
580-бап. Жалға алынған кәсiпорынды қайтару
Жалдау шарты тоқтатылған жағдайда кәсiпорын тұтастай мүлiк кешенi ретiнде осы Кодекстiң 573, 574 және 576-баптарында көзделген ережелердi сақтай отырып жалға берушiге қайтарылуға тиiс. Өткізу актiсiн жасауды және оны қол қоюға табыс етудi қоса алғанда, кәсiпорынды жалға берушiге беруге дайындау, егер шартта өзгеше көзделмесе, бұл жағдайда жалға алушының мiндетi болып табылады және соның есебiнен жүзеге асырылады.
4. Үйлер мен ғимараттарды жалдау
581-бап. Үйдi немесе ғимаратты жалдау шарты
1. Үйдi немесе ғимаратты жалдау шарты бойынша жалға берушi үйдi немесе ғимаратты жалға алушының уақытша иеленуiне және пайдалануына беруге мiндеттенедi.
2. Егер осы Кодекстiң кәсiпорынды жалдау туралы ережелерiнде өзгеше көзделмесе, кәсiпорындарды жалдауға осы параграфтың ережелерi қолданылады.
582-бап. Yйдi немесе ғимаратты жалдау шартының нысаны
1. Үйдi немесе ғимаратты жалдау шарты тараптар қол қойған бiрыңғай құжат ретiнде жазбаша нысанда жасалады.
2. Ғимаратты немесе үй-жайды жалдау шартының нысанын сақтамау оның маңызсыздығына алып келеді.
3. 2011.25.03. № 421-IV ҚР Заңымен алып тасталды ( бұр.ред.қара )
583-бап. Жалдау ақысының мөлшерi
1. Үйдi немесе ғимаратты жалдау шартында жалдау ақысының мөлшерi көзделуге тиiс. Тараптардың жалдау ақысының мөлшерi туралы жазбаша түрде келiскен талаптары болмаған жағдайда үйдi немесе ғимаратты жалдау шарты жасалмаған деп саналады. Бұл орайда осы Кодекстiң 385-бабының 3-тармағында көзделген баға белгiлеу ережелерi қолданылмайды.
2. Үйдi немесе ғимаратты жалдау ақысы шартта үй (ғимарат) алаңының бөлiнiсiне немесе оның көлемiнiң өзге көрсеткiшiне белгiленсе, жалдау ақысы жалға алушыға берiлген үйдiң немесе ғимараттың нақты мөлшерi негiзге алына отырып айқындалады.
584-бап. Yйдi немесе ғимаратты беру
1. Жалға берушiнiң үйдi немесе ғимаратты беруi және оны жалға алушының қабылдауы өткізу актiсi немесе тараптар қол қоятын өткізу туралы өзге де құжат бойынша жүзеге асырылады.
2. Үйдi немесе ғимаратты беру туралы құжатқа тараптардың бiрiнiң шартта көзделген талаптар бойынша қол қоюдан бас тартуы, тиiсiнше жалға берушiнiң мүлiктi беру жөніндегі мiндетiн орындаудан, ал жалға алушының мүлiктi қабылдаудан бас тартуы деп қаралады.
3. Жалданған үйдi немесе ғимаратты жалдау шарты тоқтатылған жағдайда жалға алынған үй немесе ғимарат осы баптың 1 және 2-тармақтарында көзделген ережелер сақтала отырып, жалға берушiге қайтарылуға тиiс.
5. Көлiк құралдарын жалдау
585-бап. Көлiк құралын экипажымен жалдау шарты
1. Көлiк құралын (уақытша кеме жалдау) басқару және техникалық пайдалану бойынша қызмет көрсетуiмен жалдау шарты (көлiк құралын экипажымен жалдау шарты) бойынша жалға берушi жалға алушыға ақы төлетiп көлiк құралын уақытша иелену мен пайдалануға беруге және өз күшiмен оны басқару мен техникалық пайдалану бойынша қызмет көрсетуге мiндеттi.
2. Осы тараудың жалға алушының жалдау шартын жаңа мерзiмге жасасуға артықшылықты құқығы туралы және жалдау шартын белгісіз мерзімге қайта жаңарту туралы қағидалары (осы Кодекстiң 557 және 558-баптары) көлiк құралдарын экипажымен жалдау шартына қолданылмайды.
586-бап. Көлiк құралын экипажымен жалдау шартының нысаны
Көлік құралын экипажымен жалдау шарты оның мерзіміне қарамастан жазбаша түрде жасалуға тиiс.
587-бап. Жалға берушiнiң көлiк құралын ұстау жөніндегі мiндетi
Жалға берушi шарт қолданылатын бүкiл мерзiм iшiнде жалға берiлген көлiк құралын, ағымдағы және күрделi жөндеудi жүзеге асыру мен қажеттi керек-жарақтарын берудi қоса алғанда, тиiстi жағдайда ұстауға мiндеттi.
588-бап. Жалға берушiнiң көлiк құралын басқару мен техникалық пайдалану жөніндегі мiндеттерi
1. Жалға алушыға жалға берушi берген көлiк құралын басқару мен техникалық пайдалану бойынша көрсететiн қызметiнiң көлемi шартта аталған жалдау мақсатына сәйкес оның қалыпты және қауiпсiз пайдаланылуын қамтамасыз етуге тиіс. Көлік құралын экипажымен жалдау шартында жалға алушыға көрсетiлетiн қызметтiң неғұрлым кең ауқымы көзделуі мүмкiн.
2. Көлiк құралы экипажының құрамы және оның біліктілігi тараптар үшiн мiндеттi ережелер мен шарттың жағдайларына, ал егер тараптар үшiн мiндеттi ережелермен мұндай талаптар белгiленбесе, көлiк құралының осы түрiн пайдаланудың әдеттегi практикасы талаптарына және шарттың жағдайларына сай келуге тиiс.
3. Экипаж мүшелерi жалға берушiмен еңбек қатынастарын сақтап қалады. Олар жалға берушiнiң басқару мен техникалық пайдалануға қатысты өкiмдерiне және жалға алушының көлiк құралын коммерциялық пайдалануға қатысты өкiмдерiне бағынады.
4. Егер жалдау шартында өзгеше көзделмесе, экипаж мүшелерiнiң көрсеткен қызметiне ақы төлеу жөніндегі шығындарды, сондай-ақ оларды ұстау жөніндегі шығындарды жалға берушi көтередi.
589-бап. Жалға берушiнiң көлiк құралын коммерциялық пайдалануға байланысты шығындарды төлеу жөніндегі мiндетi
Егер көлiк құралын экипажымен жалға беру шартында өзгеше көзделмесе, жалға алушы жанармайға және пайдалану процесiнде жұмсалатын басқа да материалдарға ақы төлеу жөніндегі, алымдарды төлеу жөніндегі шығындарды және көлiк құралын коммерциялық пайдалануға байланысты туындаған басқа да шығындарды көтередi.
590-бап. Көлiк құралын сақтандыру
Егер көлiк құралын экипажымен жалдау шартында өзгеше көзделмесе, көлiк құралын сақтандыру және (немесе) ол келтiруi мүмкiн немесе оны пайдалануға байланысты келтiрiлген зиян үшiн жауапкершiлiктi сақтандыру мiндетi мұндай сақтандыру мiндеттi болып табылатын жағдайда жалға берушiге жүктеледi.
591-бап. Көлiк құралын пайдалану туралы үшiншi тұлғалармен шарт жасасу
Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жалға алушы жалға алынған көлiк құралын коммерциялық пайдалануды жүзеге асыру шеңберiнде жалға берушiнiң келiсiмiнсiз өз атынан үшiншi тұлғалармен, егер олар жалдау шартында көрсетiлген көлiк құралдарын пайдалану мақсаттарына, ал егер мұндай мақсаттар белгiленбесе - көлiк құралының мақсатына қайшы келмесе, тасымалдау шартын және өзге де шарттар жасасуға құқылы.
592-бап. Көлiк құралына келтiрiлген зиян үшiн жауапкершiлiк
Жалға алынған көлiк құралы жойылған немесе бүлiнген жағдайда, егер жалға берушi көлiк құралының жойылуы немесе бүлiнуi жалға алушы заң актілеріне немесе шартқа сәйкес жауап беретiн мән-жайлар бойынша болғанын дәлелдесе, жалға алушы жалға берушiге келтiрiлген залалды өтеуге мiндеттi.
593-бап. Көлiк құралы келтiрген зиян үшiн жауапкершiлiк
Үшiншi тұлғаға жалға алынған көлiк құралы, оның тетiктерi, құрылғылары, жабдықтары және т.б. келтiрген зиян үшiн осы Кодекстiң 931-бабының ережелерiне сәйкес жалға алушы жауапты болады.
594-бап. Көлiк құралдарының жекелеген түрлерiн жалдаудың ерекшелiктерi
Көлiк құралдарының жекелеген түрлерiн оны басқару және техникалық пайдалану жөніндегі қызмет көрсетуімен жалдаудың осы параграфта көзделгендерден басқа ерекшелiктерi заң актілерімен белгіленуі мүмкiн.
594-1-бап. Көлiк құралын экипажсыз жалдау шарты
1. Көлiк құралын экипажсыз жалдау шарты бойынша жалға берушi жалға алушыға көлiк құралын басқару мен техникалық пайдалану бойынша қызметтердi көрсетпестен, оны уақытша иеленуге және пайдалануға ақы төлетiп бередi.
2. Жалдау шартын белгiсiз мерзiмге қайта жаңарту және жалға алушының жалдау шартын жаңа мерзiмге жасасуға (Азаматтық кодекстiң 557 және 558-баптары) артықшылықты құқығы туралы қағида көлiк құралын экипажсыз жалдау шартына қолданылмайды.
594-2-бап. Көлiк құралын экипажсыз жалдау шартының нысаны
Көлiк құралын экипажсыз жалдау шарты оның мерзiмiне қарамастан, жазбаша түрде жасалуға тиiс.
594-3-бап. Жалға алушының көлiк құралын күтіп ұстау жөніндегі мiндетi
Егер көлiк құралын экипажсыз жалдау шартында өзгеше көзделмесе, жалға алушы көлiк құралын экипажсыз жалдау шартының бүкiл мерзiмi iшiнде ағымдағы және күрделi жөндеудi жүзеге асыруды қоса алғанда, жалға алынған көлiк құралын тиiстi жағдайда ұстауға мiндеттi.
594-4-бап. Жалға алушының көлiк құралын күтіп ұстауға жұмсалатын шығыстарды төлеу жөніндегі мiндетi
Егер көлiк құралын экипажсыз жалдау шартында өзгеше көзделмесе, жалға алушы жалға алынған көлiк құралын күтіп ұстауға, өз жауапкершiлiгiн сақтандыруды қоса алғанда, оны сақтандыруға жұмсалатын шығыстарды, сондай-ақ оны пайдалануға байланысты туындайтын шығыстарды көтередi.
594-5-бап. Үшiншi тұлғалармен жасалатын көлiк құралын пайдалану туралы шарттар
Егер көлiк құралын экипажсыз жалдау шартында өзгеше көзделмесе, жалға алушы көлiк құралын экипажбен немесе экипажсыз жалдау шартының талаптарымен жалға алынған көлiк құралын жалға берушiнiң келісімiнсiз қосалқы жалға беруге құқылы.
594-6-бап. Көлiк құралымен келтiрiлген зиян үшiн жауаптылық
Үшiншi тұлғаларға көлiк құралымен, оның тетiктерiмен, құрылғыларымен, жабдықтарымен келтiрген зиян үшiн осы Кодекстiң 931-бабының қағидаларына сәйкес жалға алушы жауаптылықта болады.
594-7-бап. Көлiк құралдарының жекелеген түрлерiн жалдау ерекшелiктерi
Көлiк құралдарының жекелеген түрлерiн оларды басқару және техникалық пайдалану бойынша қызметтерді көрсетпестен жалдау ерекшелiктерi өзге де заңнамалық актiлерде белгiленуi мүмкiн.
6. Прокат
595-бап. Прокат шарты
1. Прокат шарты бойынша тұрақты кәсiпкерлiк қызмет ретiнде қозғалатын мүлiктi жалға берудi жүзеге асыратын жалға берушi жалға алушыға мүлiктi ақы төлетiп уақытша иеленуге және пайдалануға беруге мiндеттенедi.
Прокат шарты бойынша берiлген мүлiк, егер шартта өзгеше көзделмесе немесе мiндеттеме мәнiнен өзгеше туындамаса, тұтыну мақсатында пайдаланылады.
2. Прокат шарты жазбаша түрде жасалады.
3. Прокат шарты жария болып табылады (осы Кодекстiң 387-бабы).
596-бап. Прокат шартының мерзiмi
1. Прокат шарты бiр жылға дейiнгi мерзiмге жасалады.
2. Жалға алушының мүлiктi жалға алу шартын жаңартуға басым құқығы туралы және мүліктік жалдау шартын белгiсiз мерзiмге жаңарту туралы ережелер (осы Кодекстiң 557, 558-баптары) прокат шартына қолданылмайды.
3. Егер шартта өзгеше көзделмесе, жалға алушы прокат шартынан кез келген уақытта бас тартуға құқылы.
597-бап. Мүлiктi жалға алушыға беру
Прокат шартын жасасқан жалға берушi жалға алушының қатысуымен жалға берiлетiн мүлiктiң дұрыстығын тексеруге, сондай-ақ жалға алушыны мүлiктi пайдалану ережелерiмен таныстыруға не оған осы мүлiктi пайдалану туралы жазбаша нұсқаулықтарды беруге мiндеттi.
598-бап. Жалға берiлген мүлiктiң кемшiлiктерiн жою
Жалға алушы жалға берiлген мүлiктiң оны пайдалануға толық немесе iшiнара кедергi келтiретiн кемшiлiктерiн тапқан жағдайда, жалға алушы кемшiлiктер туралы мәлiмдеген күннен бастап он күн мерзiмде жалға берушi, егер шартта одан неғұрлым аз мерзiм белгiленбесе, мүлiктiң кемшiлiктерiн ақысыз жоюға не осы мүлiктi соған ұқсас тиiстi күйдегi басқа мүлiкпен айырбастап беруге мiндеттi.
Егер жалға берiлген мүлiктiң кемшiлiктерi жалға алушының мүлiктi пайдалану және ұстап-тұту ережелерiн бұзуы салдарынан болса, жалға алушы жалға берушiге мүлiктi жөндеу және тасымалдау құнын төлейді.
599-бап. Мүлiктi пайдаланғаны үшiн төленетiн ақы
1. Прокат шарты бойынша мүлiктi пайдаланғаны үшiн төленетiн ақы, мерзiмдiк немесе бiржолғы енгiзiлетiн, тұрлаулы сомада белгiленген төлемдер түрiнде белгiленедi.
2. Жалға алушы мүлiктi мерзiмiнен бұрын қайтарған жағдайда жалға берушi мүлiктi пайдаланғаны үшiн алған ақының тиiстi бөлiгiн оған мүлiктi нақты қайтарған күннен кейiнгi күннен бастап есептеп қайтарады.
3. алынып тасталды
600-бап. Жалға алынған мүлiктi пайдалану
1. Прокат шарты бойынша жалға берiлген мүлiктi күрделi және ағымдағы жөндеу жалға берушiнiң мiндетi болып табылады.
2. Прокат шарты бойынша жалға алушыға берілген мүлікті қосымша жалға беруге, жалға алушының прокат шарты бойынша өз құқықтары мен мiндеттерiн басқа тұлғаға беруiне, осы мүлiктi тегiн пайдалануға беруге, жалға алушының құқықтарын кепiлге салуға және оларды шаруашылық серіктестіктеріне, акционерлік қоғамдарға мүлік салымы, өндiрiстiк кооперативтерге жарна ретiнде енгізуге жол берiлмейдi.
30-тарау. Тұрғын үйді жалдау
601-бап. Тұрғын үйдi жалдау шарты
1. Тұрғын үйдi жалдау шарты бойынша тұрғын үйдiң иесi немесе оның уәкiлеттi адамы (жалға берушi) азаматқа (жалға алушыға) және оның отбасы мүшелерiне тұрғын үйдi ақы төлеп пайдалануға беруге мiндеттенедi.
2. Тұрғын үйдi жалдау шарты жазбаша түрде жасалуға тиiс.
602-бап. Мемлекеттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үйдi жалдау шарты
1. Мемлекеттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үйлердi жалдау шарты жергiлiктi атқарушы органның, мемлекеттік мекеменің немесе мемлекеттік кәсіпорынның тұрғын үй беру туралы шешiмi негiзiнде жасалады.
2. Тұрғын үйдi беру талаптары, тараптардың құқықтары мен мiндеттерi, мемлекеттік тұрғын үй қорындағы тұрғын үйдi жалдау шартын өзгерту мен бұзу негiздерi тұрғын үй заңдарында белгiленедi.
603-бап. Жекеше тұрғын үй қорындағы тұрғын үйдi жалдау шарты
Жекеше тұрғын үй қорындағы тұрғын үйдi жалдау талаптары, егер тұрғын үй заңдарында өзгеше көзделмесе, тараптардың келісімiмен белгiленедi.
31-тарау. Мүлікті тегін пайдалану
604-бап. Мүлiктi тегiн пайдалану шарты
1. Мүлiктi тегiн пайдалану шарты (несие шарты) бойынша бiр тарап (несие берушi) екiншi тарапқа (несие алушыға) мүлiктi тегiн уақытша пайдалануға бередi, ал соңғысы мүлiктiң қалыпты тозуын ескере отырып, қандай күйде алса, сондай күйде немесе шартта ескертілген күйде қайтаруға мiндеттенедi.
2. Мүлiктi тегiн пайдалану шартына тиiсiнше осы Кодекстiң 541-бабының, 545-бабының 1-тармағының және 2-тармағының бiрiншi бөлiгiнiң, 550-бабының, 555-бабының, 556-бабының 2-тармағының 1), 2), 4) тармақшаларының, 558-бабының ережелерi қолданылады.
3. Мемлекеттік мүлікті өтеусіз пайдалану шартына Қазақстан Республикасының мемлекеттік мүлік туралы заңнамалық актісінде және Қазақстан Республикасының өзге де заңнамалық актілерінде белгіленген ерекшеліктерге қоса осы Кодекстің ережелері қолданылады.
605-бап. Несие берушi
1. Мүлiктi тегiн пайдалануға беру құқығы оның меншiк иесiне және соған заң актілері немесе меншiк иесi уәкiлдiк берген өзге адамдарға берiледi.
2. Коммерциялық ұйымның өз құрылтайшысы, қатысушысы, (акционерi), директоры, өзiнiң басқару немесе бақылау органдарының мүшесi болып табылатын адамға мүлiктi тегiн пайдалануға беруге құқығы жоқ.
606-бап. Мүлiктi тегiн пайдалануға беру
1. Несие берушi мүлiктi тегiн пайдалану шартының талаптары мен мүлiктiң мақсатына сай келетiн күйде беруге мiндеттi.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, мүлiк тегiн пайдалануға оның барлық керек-жарақтарымен және оған қатысты құжаттармен (мүлiктiң жиынтықтылығын, қауiпсiздiгiн, сапасын, пайдалану тәртібін куәландыратын және т.б. құжаттармен) қоса берiледi.
Егер мұндай керек-жарақтар мен құжаттар берiлмесе, алайда оларсыз мүлiктi мақсаты бойынша пайдалану мүмкiн болмаса не оны пайдалану несие алушы үшiн едәуiр дәрежеде құнын жойса, соңғысы сондай керек-жарақтар мен құжаттар берудi немесе шартты бұзуды және өзiне келтiрiлген нақты зиянды өтеудi талап етуге құқылы.
607-бап. Тегiн пайдалануға берiлген мүлiктiң кемшiлiктерi үшін жауапкершілік
1. Мүлікті тегін пайдалануға берген несие беруші мүлікті беру кезінде қасақана немесе өрескел абайсыздықпен айтпай қалған осы мүлiк кемшiлiктерi үшін, егер бұл орайда несие алушыға нақты зиян келсе, жауапты болады.
2. Несие алушының талаптары туралы немесе оның мүлiктiң кемшiлiктерiн несие берушiнiң есебiнен жою ниетi туралы хабарландырылған несие берушi ақаулы затты тиiстi күйдегi соған ұқсас басқа затпен дереу ауыстыра алады.
3. Несие берушi мүлiктiң шарт жасаған кезде өзi айтқан кемшiлiктерi үшiн немесе несие алушыға алдын ала белгiлi болған не несие алушы шарт жасаған кезде немесе затты берген кезде мүлiктi қараған немесе оның дұрыстығын тексерген уақытта табылған кемшiлiктер үшiн жауап бермейдi.
608-бап. Тегiн пайдалануға берiлген мүлiкке үшiншi тұлғалардың құқықтары
Мүлiктi тегiн пайдалануға беру бұл мүлiкке үшiншi тұлғалардың құқықтарын өзгертуге немесе тоқтатуға негiз болмайды.
Тегiн пайдалану шартын жасаған кезде несие берушi несие алушыға бұл мүлiкке үшiншi тұлғалардың барлық құқықтары (сервитут, кепіл құқығы және т.б) туралы ескертуге міндетті. Бұл міндетті орындамау несие алушыға шартты бұзуды және өзi шеккен нақты зиянды өтеудi талап ету құқығын бередi.
609-Бап. Несие алушының мүлiктi ұстау жөніндегі мiндеттерi
Несие алушы тегiн пайдалануға алған мүлiктi, егер тегiн пайдалану шартында өзгеше көзделмесе, ағымдағы және күрделi жөндеудi жүзеге асыруды қоса алғанда, дұрыс күйінде ұстап-тұтуға және оны ұстап-тұту жөніндегі барлық шығындарды өтеуге мiндеттi.
610-бап. Мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну қаупi
Егер мүлiк оны несие алушы, тегiн пайдалану шартына немесе мүлiктi мақсатына сай пайдаланбағандықтан жойылса немесе бүлiнсе не оны несие берушiнiң келісімiнсiз үшiншi тұлғаға берсе, ол тегін пайдалануға алған мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну қаупiн өз мойнына алады.
Егер несие алушы нақты мән-жайларды ескере отырып, өз мүлкiн құрбан етiп, мүлiктiң жойылуына немесе бүлiнуiне жол берiлмеуi мүмкiн болып, бiрақ өз мүлкiн сақтап қалуды жөн көрсе, ол мүлiктiң кездейсоқ жойылу немесе бүлiну қаупiн де мойнына алады.
611-бап. Мүлiктi пайдалану нәтижесiнде үшiншi тұлғаға келтiрiлген зиян үшiн жауапкершiлiк
Егер несие алушының немесе бұл мүлiк несие берушiнiң келісімiмен қолына тиген адамның зиянды қасақана немесе өрескел бейқамдықпен келтiргенiн дәлелдей алмаса, мүлiктi пайдалану салдарынан үшiншi тұлғаға келтiрiлген зиян үшiн несие берушi жауап береді.
612-бап. Шартты мерзiмiнен бұрын бұзу
1. Несие берушi тегiн пайдалану шартын мерзiмiнен бұрын бұзуды несие алушы:
1) мүлiктi шартқа немесе мақсатына сәйкес пайдаланбаған;
2) мүлiктi дұрыс күйiнде сақтау немесе оны ұстап-тұту жөніндегі мiндеттерiн орындамаған;
3) мүлiктiң жай-күйiне елеулі түрде нашарлатқан;
4) несие берушiнiң келісімiнсiз мүлiктi үшiншi тұлғаға берген жағдайларда талап етуге құқылы.
2. Несие алушы:
1) мүлiктi қалыпты пайдалануды мүмкiн етпейтiн немесе ауырлататын кемшiлiктерiн тапқан кезде, олардың бар екенi туралы шарт жасасу кезiнде бiлмеген және бiлу мүмкiн болмаса;
2) егер мүлiк ол жауап бермейтiн мән-жайларға байланысты пайдалануға жарамсыз күйде болса;
3) егер шартты жасау кезiнде несие берушi оған берiлген мүлiкке үшiншi тұлғалардың құқықтары туралы ескертпесе;
4) несие берушi мүлiктi беру не оның керек-жарақтары мен оған қатысты құжаттарды беру мiндетiн орындамаса, тегiн пайдалану шартын мерзiмiнен бұрын бұзуды талап етуге құқылы.
613-бап. Шарттан бас тарту
1. Тараптардың әрқайсысы мерзiмi көрсетiлмей жасалған тегiн пайдалану шартынан, егер шартта хабарлаудың өзге мерзiмi көзделмесе, бұл туралы басқа тарапқа бiр ай iшiнде хабарлап, кез келген уақытта бас тартуға құқылы.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, несие алушы мерзiмiн көрсетiп жасалған шарттан, осы баптың 1-тармағында көзделген тәртiппен, кез келген уақытта бас тартуға құқылы.
614-бап. Шарттағы тараптардың өзгеруi
1. Несие берушi мүлiкке иелiктен айыруды жүргiзуге немесе оны үшiншi тұлғаға тегiн пайдалану үшiн беруге құқылы. Бұл орайда жаңа меншiк иесiне немесе пайдаланушыға бұрын жасалған тегiн пайдалану шартынан құқықтар ауысады, ал оның мүлiкке қатысты құқықтарына несие алушының құқықтары қосылады.
2. Несие берушi азамат қайтыс болған не несие берушi заңды тұлға қайта ұйымдастырылған немесе таратылған жағдайда несие берушiнiң құқықтары мен мiндеттерi тегiн пайдалану шарты бойынша мұрагерге (құқық мирасқорына) немесе мүлiкке меншiк құқығы немесе мүлiк тегiн пайдалануға берiлген деп негiзге алынған өзге құқық ауысқан басқа тұлғаға көшедi.
Несие алушы - заңды тұлға қайта ұйымдастырылған жағдайда, егер шартта өзгеше көзделмесе, оның құқықтары мен мiндеттерi шарт бойынша оның құқық мирасқоры болып табылатын заңды тұлғаға көшедi.
615-бап. Шартты тоқтату
Тегiн пайдалану шарты, егер шартта өзгеше көзделмесе, несие алушы азамат қайтыс болған немесе несие алушы заңды тұлға таратылған жағдайда тоқтатылады.
32-тарау. Мердігерлік
1. Мердiгерлiк туралы жалпы ережелер
616-бап. Мердiгерлiк шарты
1. Мердiгерлiк шарты бойынша бiр тарап (мердiгер) екiншi тараптың (тапсырысшының) тапсырмасы бойынша белгiлi бiр жұмысты атқаруға және белгiленген мерзiмде оның нәтижесiн тапсырысшыға өткізуге мiндеттенедi, ал тапсырысшы жұмыс нәтижесiн қабылдап алуға және оған ақы төлеуге (жұмыстың бағасын төлеуге) мiндеттенедi. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жұмыс мердiгердiң тәуекелiмен орындалады.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, мердiгер тапсырысшының тапсырмасын орындау әдiстерiн дербес айқындайды.
3. Мердiгерлiк шартының жекелеген түрлерiне (тұрмыстық мердiгерлiк, құрылыс мердiгерлiгi, жобалау немесе iздестiру жұмыстарына мердiгерлiк, ғылыми-зерттеу, тәжiрибелiк-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға мердiгерлiк), егер осы Кодекстiң бұл түрлер туралы ережелерінде өзгеше белгіленбесе, осы параграфта көзделген ережелер қолданылады.
4. Мердiгерлiк шартының жекелеген түрлерi бойынша қатынастар осы Кодекспен қатар мердiгерлiк шартының жекелеген түрлерi туралы заң актілерімен де реттеледi.
617-бап. Жұмысты мердiгердiң қарамағында орындау
1. Егер шартта өзгеше көзделмесе, жұмыс мердiгердiң қарамағында: соның материалдарымен, күштерiмен және қаражатымен орындалады.
2. Мердiгер өзi берген материалдар мен жабдықтардың сапасы лайықсыз болғаны үшiн, сондай-ақ үшiншi тұлғалардың құқықтары қосылған материалдар мен құралдарды бергенi үшiн жауапты болады.
618-бап. Материалдардың кездейсоқ жойылу қаупi
Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, мердiгер шартта белгiленген жұмысты тапсыру мерзiмi басталғанға дейiн материалдардың кездейсоқ жойылу немесе кездейсоқ бүлiну қаупiн материалдарды берген тарап мойнына алады.
Жұмыс нәтижесiн беру немесе қабылдау уақытын өткiзiп алған кездегi тәуекелдi, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, уақытты өткiзiп алған тарап мойнына алады.
619-бап. Бас мердiгер және қосалқы мердiгер
1. Егер заң актілерінен немесе шарттан өзгеше туындамаса, мердiгер шартты орындауға басқа тұлғаларды (қосалқы мердiгерлердi) тартуға құқылы. Мұндай жағдайда мердiгер - тапсырысшының алдында бас мердiгер, ал қосалқы мердiгердiң алдында тапсырысшы болады.
2. Бас мердiгер қосалқы мердiгердiң алдында тапсырысшының мiндеттеменi орындамағаны немесе тиiстi дәрежеде орындамағаны үшiн жауапты, ал тапсырысшының алдында қосалқы мердiгердiң мiндеттеменi орындамағаны немесе тиiстi дәрежеде орындамағаны үшiн жауапты болады.
3. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, тапсырысшы мен қосалқы мердiгер бiр-бiрiншi өздерiнiң бас мердiгермен арадағы шарттарды бұзуына байланысты талаптар қоюға құқығы жоқ.
4. Бас мердiгердiң келісімiмен тапсырысшы жекелеген жұмыстарды орындауға үшiншi тұлғалармен шарт жасасуға құқылы. Мұндай жағдайда үшiншi тұлға жұмысты орындамағаны немесе тиiстi дәрежеде орындамағаны үшiн тiкелей тапсырысшының алдында жауапты болады.
5. Егер шарт бiр мезгiлде екi немесе одан да көп мердiгермен жасалса және мiндеттеме нысанасы бөлiнбейтiн болса, мердiгерлер тапсырысшыға қатысты ортақтасқан борышқорлар және тиiсiнше ортақтасқан кредит берушiлер болып танылады. Мiндеттеме нысанасы бөлiнетiн жағдайда, сондай-ақ заң актілерінде немесе тараптардың келісімiнде көзделген басқа да жағдайларда мердiгерлердiң әрқайсысы құқықтарға ие болып, тапсырысшыға қатысты өз үлесiнiң шегiнде мiндеттемелердi мойнына алады.
620-бап. Жұмыстың орындалу мерзiмдерi
1. Мердiгерлiк шартта жұмысты орындаудың бастапқы және түпкi мерзiмi көрсетiледi. Тараптардың арасындағы келісім бойынша шартта жұмыстың жекелеген кезеңдерiнiң аяқталу мерзiмдерi (аралық мерзiмдерi) де көзделуi мүмкiн.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, мердiгер жұмысты орындаудың бастапқы және түпкi, сонымен қатар аралық мерзiмдерiнiң бұзылғаны үшiн жауапты болады.
2. Жұмыс орындаудың мердiгерлiк шартта көрсетiлген бастапқы, түпкi және аралық мерзiмдерi шартта көзделген жағдайлар мен тәртiп бойынша өзгертілуі мүмкін.
621-бап. Жұмыстың бағасы
1. Мердiгерлiк шартта орындалуға жататын жұмыстың бағасы немесе оны анықтау әдiстерi көрсетiледi. Шартта мұндай нұсқаулар болмаған және тараптар келісімге келмеген жағдайда бағаны тараптарға келтiрiлген қажеттi шығындарды ескере отырып, әдетте осыған ұқсас жұмыстарға қолданылатын бағаларды негiзге алу арқылы сот белгiлейдi.
2. Жұмыстың бағасы смета жасау жолымен белгiленуi мүмкiн.
Жұмыс мердiгер жасаған сметаға сәйкес орындалған жағдайларда смета күшке ие болып, тапсырысшы оны растаған кезден бастап шарттың бiр бөлiгiне айналады.
Жұмыстың бағасы (смета) шамамен алынған немесе тұрлаулы болуы мүмкiн. Шартта басқа нұсқаулар болмаған кезде жұмыстың бағасы (смета) тұрлаулы деп есептеледi.
3. Егер қосымша жұмыс жүргiзу және осы себептен жұмыстың шамамен белгiленген бағасын (шамамен алынған сметаны) елеулi түрде өсiру қажет бола қалса, мердiгер бұл туралы тапсырысшыға уақытылы ескертуге және жұмысты тоқтата тұруға мiндеттi. Жұмыстың бағасын (сметаны) өсiруге келiспеген тапсырысшы шарттан бас тартуға құқылы. Мұндай жағдайда мердiгер өзiне тапсырысшыдан жұмыстың орындалған бөлiгiнiң бағасын төлеудi талап ете алады.
4. Шартта көрсетiлген бағаны (сметаны) өсiру қажеттiгi туралы тапсырысшыға уақытылы ескертпеген мердiгер жұмысқа шартта белгiленген баға бойынша ақы төлеу құқығын сақтай отырып, шартты орындауға мiндеттi.
5. Мердiгер тұрлаулы бағаны (тұрлаулы сметаны) көбейтудi, ал тапсырысшы оны азайтуды, оның iшiнде шартты жасау кезiнде орындалуға тиiс жұмыстардың толық көлемiн немесе бұл үшiн қажеттi шығындарды қарастыру мүмкiндiгi болмаған жағдайда да талап етуге құқығы жоқ.
Шарт жасасқаннан кейiн мердiгер беруге тиiстi материалдар мен жабдықтардың, сондай-ақ оған үшiншi тұлғалар көрсететiн қызметтердің құны едәуiр өскен кезде мердiгердiң белгiленген бағаны (сметаны) көбейтудi, ал тапсырысшы бұл талапты орындаудан бас тартқан жағдайда шартты бұзуды талап етуге құқығы бар.
622-бап. Мердiгердiң үнемi
1. Мердiгердiң нақты шығыны бағаны белгiлеу (сметаны жасау) кезiнде есептелгеннен кем болып шыққан жағдайда, егер тапсырысшы мердiгер алған үнем орындалған жұмыстың сапасына терiс әсер еткенiн дәлелдей алмаса, мердiгер шартта (сметада) көзделген баға бойынша жұмысқа ақы алу құқығын сақтайды.
2. Мердiгерлiк шартта мердiгер алған үнемдi тараптар арасында бөлу көзделуi мүмкiн.
623-бап. Жұмысқа ақы төлеу тәртібі
1. Егер мердiгерлiк шартта орындалған жұмысқа немесе оның жекелеген кезеңдерiне алдын ала ақы төлеу көзделмесе, тапсырысшы мердiгерге жұмыс тиiстi түрде және келісілген мерзiмде, не тапсырысшының келісімiмен - мерзiмiнен бұрын орындалған жағдайда жұмыстың нәтижесiн түпкiлiктi тапсырғаннан кейiн келісілген бағаны төлеуге мiндеттi.
2. Мердiгер заң актілерінде немесе шартта көрсетiлген жағдайлар мен мөлшерде ғана аванс не кепiлпұл төлеудi талап етуге құқылы.
624-бап. Ұстап қалу құқығы
1. Шарттың орындалуына байланысты мердiгерге тиесiлi белгiленген бағаны не өзге соманы төлеу мiндетiн тапсырысшы орындамаған жағдайда мердiгердiң жұмыс нәтижесiн ұстап қалуға, сондай-ақ затты өңдеуге берiлген тапсырысшыға тиесiлi жабдықтарды, қолданылмаған материалдардың қалдықтарын және өзiнде тапсырысшының басқа да қалып қойған мүлкін тапсырысшы тиісті сомасын төлегенше ұстап қалуға құқығы бар.
2. Тапсырысшының осы кодекстiң 630-бабында көзделген мерзiм шегiнде байқаған кемшiлiктердi жою жөніндегі шығындарды жабу үшiн мердiгерге тиесiлi сыйақының бiр бөлiгiн ұстап қалуы шартта көзделуi мүмкiн.
625-бап. Жұмысты тапсырысшының материалдарын пайдалана отырып орындау
1. Мердiгер тапсырысшы берген материалды үнемдеп және есеппен пайдалануға, жұмыс аяқталғаннан кейiн тапсырысшыға жұмсалған материалдар туралы есеп беруге, сондай-ақ олардың қалдықтарын қайтарып беруге не тапсырысшының келісімiмен, мердiгерде қалған пайдаланылмаған материалдың құнын ескере отырып, жұмыстың бағасын кемiтуге мiндеттi.
2. Мердiгер тапсырысшы берген материалдардың кемшiлiктерi себептi тиістi дәрежеде орындалмаған жұмыс үшiн, егер ол осы материалдарды тиiстi қабылдау кезiнде оның кемшiлiктердi анықтауы мүмкiн болмағанын дәлелдей алмаса, жауапты болады.
626-бап. Тапсырысшы берген мүлiктiң сақталмағаны үшiн мердiгердiң жауаптылығы
Мердiгерлiк шартты орындауға байланысты мердiгердiң иелiгiне өткен заттарды немесе өзге де мүлiктi өңдеу үшiн тапсырысшы берген материалдардың, жабдықтардың сақталмағаны үшiн мердiгер жауапты болады.
627-бап. Тапсырысшының жұмыстарды орындау кезіндегі құқықтары
1. Тапсырысшы мердiгердiң қызметiне араласпай, кез келген уақытта жұмыстың барысы мен сапасын тексеруге құқылы.
2. Егер мердiгер шартты орындауға уақытылы кiрiспесе немесе жұмысты соншалықты баяу орындап, оны мерзiмiнде аяқтау көрiнеу мүмкiн болмаса, тапсырысшы шарттан бас тартуға және шеккен залалдарын өтеудi талап етуге құқылы.
3. Егер жұмыстың орындалу барысында оның тиiстi дәрежеде орындалмайтыны анық болса, тапсырысшы мердiгерге кемшiлiктердi жою үшiн қисынды мерзiм белгiлеуге және мердiгер белгiленген мерзiмде ол талапты орындамаған жағдайда шарттан бас тартуға не жұмысты түзетудi мердiгердiң есебiнен үшiншi тұлғаға тапсыруға, сондай-ақ залалдарын өтеудi талап етуге құқылы.
4. Егер шартта өзгеше көзделмесе, тапсырысшы жұмысты өзiне өткiзгенге дейiн кез келген уақытта мердiгерге тапсырысшының шарттан бас тартқаны туралы хабарлама алғанға дейін орындаған жұмысы үшiн ақы төлеп, мердiгерлiк шарттан бас тарта алады. Тапсырысшы мердiгерге орындалған жұмыс үшiн төленген бағаның бөлiгi мен барлық жұмыс үшiн белгiленген бағаның арасындағы айырма шегiнде шарттың тоқтатылуынан келтiрiлген залалды өтеуге де мiндеттi.
628-бап. Мердiгер тапсырысшыға ескертуге мiндеттi мән-жайлар
1. Мердiгер:
1) тапсырысшы берген материалдардың, жабдықтардың, техникалық құжаттаманың немесе өңдеуге берiлген заттың жарамсыздығы немесе сапасыздығы;
2) оның жұмысты атқару әдiсi туралы нұсқауларын орындаудан тапсырысшы үшiн болуы ықтимал қолайсыз салдарлар;
3) орындалатын жұмыс нәтижелерiнiң жарамдылығына немесе берiктiгiне қауiп туғызатын не оны мерзiмiнде аяқтауға мүмкiндiк бермейтiн мердiгерге қатысты емес өзге де мән-жайлар анықталған жағдайда тапсырысшыға дереу ескертiп, одан нұсқау алғанға дейiн жұмысты тоқтата тұруға мiндеттi.
2. Осы баптың 1-тармағында аталған мән-жайлар туралы тапсырысшыға ескертпеген, не ескертуге жауап алу үшiн қисынды мерзiмнiң аяқталуын күтпестен немесе жұмысты тоқтата тұру туралы тапсырысшының уақытылы нұсқауына қарамастан жұмысты жалғастырған мердiгердiң өзiне немесе өзi тапсырысшыға тиiстi талаптар қойған кезде аталған мән-жайларға сiлтеме жасауға құқығы жоқ.
3. Егер тапсырысшы осы баптың 1-тармағында аталған мән-жайлар туралы мердiгер тарапынан уақытылы және негiзделген ескерту алғанына қарамастан, қисынды мерзiмде жарамсыз және сапасыз материалды ауыстырмаса, жұмысты орындау әдiсi туралы нұсқауды өзгертпесе немесе жұмыстың жарамдылығына немесе берiктiгiне қауiп төндiретiн мән-жайларды жою үшiн басқа да қажеттi шаралар қолданбаса, мердiгер шарттан бас тартуға және оның тоқтатылуынан келтiрiлген залалдарды өтеудi талап етуге құқылы.
629-бап. Тапсырысшының жәрдем көрсетуi
1. Тапсырысшы мердігерлiк шартта көзделген көлем мен тәртiп бойынша мердiгерге жұмыстың орындалуына жәрдем көрсетуге мiндеттi.
Тапсырысшы бұл мiндеттi орындамаған жағдайда мердiгер бос тұрыс не жұмыстың орындалу мерзiмiн ауыстыру не жұмыстың бағасын көтеру туғызған қосымша шығындарды қоса алғанда, келтiрiлген зиянды өтеудi талап етуге құқылы.
2. Мердiгерлiк шарт бойынша жұмысты орындау тапсырысшының iс-әрекетiнiң немесе қателiктерiнiң салдарынан мүмкiн болмаған жағдайларда мердiгер жұмыстың орындалған бөлiгiн ескере отырып, өзiне белгiленген бағаны төлетiп алу құқығын сақтайды.
630-бап. Тапсырысшының орындалған жұмысты қабылдауы
1. Тапсырысшы мердігерлiк шартта көзделген мерзiмде және тәртiппен орындалған жұмыстың нәтижесiн мердігердiң қатысуымен қарауға және қабылдауға, ал шарттан жұмысты нашарлататын ауытқулар немесе жұмыста өзге де кемшiлiктер анықталған жағдайда бұл туралы мердiгерге дереу мәлiмдеуге мiндеттi.
2. Жұмысты қабылдау кезiнде ондағы кемшiлiктердi анықтаған тапсырысшы, егер актiде не қабылдауды куәландыратын өзге де құжатта ол кемшiлiктер не оларды жою туралы кейiн талап қойылу мүмкiндiктерi айтылған жағдайда ғана оларға сiлтеме жасауға құқылы.
3. Жұмыстың нәтижесiн тексерусiз қабылдаған тапсырысшы оны қабылдаудың әдеттегi әдiсi кезiнде анықталуы мүмкiн жұмыс кемшiлiктерiне (көрiнеу кемшiлiктер) сiлтеме жасау құқығынан айрылады.
4. Жұмыс нәтижесiн қабылдағаннан кейiн әдеттегi қабылдау әдiсi кезiнде анықталуы мүмкiн емес (жасырын кемшiлiктер), оның iшiнде мердiгер қасақана жасырған шарттан ауытқуды немесе өзге де кемшiлiктердi анықтаған тапсырысшы олар анықталғаннан кейін қисынды мерзiмде бұл туралы мердiгерге хабарлауға мiндеттi.
5. Тапсырысшы анықтаған жасырын кемшiлiктер туралы мердiгерге хабарлау үшiн шектi мерзiм - бiр жыл, ал үйлер мен ғимараттарға байланысты жұмыстарға қатысты, сондай-ақ жұмыс түрiне тәуелсiз мердiгердiң қасақана жасырған кемшiлiктерiне қатысты - жұмысты қабылдаған күннен бастап үш жыл болып табылады.
Заң актілерінде немесе шартта неғұрлым ұзақ мерзiмдер (кепiлдiк мерзiмдер) белгiленуi мүмкiн.
Егер шартқа сәйкес тапсырысшы жұмысты бөлiп-бөлiп қабылдаса, осы тармақта белгiленген мерзiм жұмыстың нәтижелерiн тұтасымен қабылдаған күннен басталады.
6. Тапсырысшы мен мердігердің арасында орындалған жұмыстың кемшіліктері немесе олардың себептерi жөнiнде дау туған кезде тараптардың кез келгенiнiң талап етуi бойынша сараптама тағайындалуға тиiс. Сараптама шартты бұзушылық немесе мердiгердiң iс-әрекетi мен анықталған кемшiлiктердiң арасында себептi байланыстар жоқ екенiн анықтаған жағдайларды қоспағанда, сараптаманы өткізу жөніндегі шығындарды мердiгер көтередi. Бұл жағдайларда сараптама жөніндегі шығындарды оны тағайындауды талап еткен тарап, ал егер сараптама тараптардың арасындағы келісім бойынша тағайындалса - екi тарап тең көтередi.
7. Тапсырысшы орындалған жұмыстың нәтижелерiн қабылдаудан жалтарған жағдайда, егер шартта өзгеше көзделмесе, мердiгер шартқа сәйкес жұмыс тапсырысшыға өткізуге тиiстi күннен бастап бiр ай өткен соң және тапсырысшыға бұдан кейiн екi мәрте ескерткеннен кейiн жұмыстың нәтижесiн сатуға, ал алынған соманы мердiгерге тиесiлi барлық төлемдердi шегерiп, нотариус депозитiне тапсырысшының атына салуға құқылы.
8. Егер тапсырысшының орындалған жұмыс нәтижелерiн қабылдаудан жалтаруы жұмысты тапсыруды кешiктiруге әкеп соқса, дайындалған (өңделген) затқа меншiк құқығы өткiзiлген кезден тапсырысшыға көштi деп танылады.
631-бап. Мердiгерлiк нысанасы жойылған немесе жұмысты аяқтау мүмкiн болмаған жағдайдағы тараптар арасындағы есеп айырысу
Егер мердiгерлiк нысанасы оны тапсырғанға дейiн кездейсоқ жойылса немесе жұмысты аяқтаудың мүмкiн болмауы тараптардың кiнәсiнен болмаса, мердiгердiң жұмыс үшiн сыйақы талап етуге құқығы жоқ.
Егер мердiгерлiк нысанасының жойылуы немесе жұмысты аяқтаудың мүмкiн болмауы тапсырысшы жеткiзген материал кемшiлiктерiнiң немесе оның жұмысты орындау әдiсi туралы өкiмдерiнiң салдарынан болса, не тапсырысшы орындалған жұмысты қабылдаудың мерзiмiн өткiзiп алғаннан кейiн болса, оның үстiне мердiгер осы Кодекстiң 628-бабы ережелерiн сақтаған болса, мердiгер жұмыс үшiн сыйақы алу құқығын сақтап қалады.
632-бап. Жұмыстың сапасы
1. Мердiгер орындаған жұмыс шарт ережелерiне, ал олар болмаған немесе толық болмаған жағдайда - әдетте тиiстi тектес жұмысқа қойылатын талаптарға сай болуы тиiс.
2. Егер заң актілерінде немесе оларда белгiленген тәртiпте мердiгерлiк шарты бойынша орындалатын жұмысқа мiндеттi талаптар көзделсе, кәсiпкер ретiнде iс-әрекет етушi мердiгер жұмысты осы мiндеттi талаптарды сақтай отырып орындауға мiндеттi.
Мердiгер белгiленген мiндеттi талаптармен салыстырғанда, сапаға қойылатын неғұрлым жоғары талаптарға сай келетiн жұмысты орындау мiндетiн шарт бойынша өзiне алуы мүмкiн.
633-бап. Жұмыс сапасына кепiлдiк
1. Заң актілерінде немесе шартта мердiгердiң тапсырысшыға жұмыс сапасына кепiлдiк беруi көзделген жағдайда мердiгер тапсырысшыға бүкiл кепiлдiк мерзiмiнiң iшiнде осы Кодекстiң 632-бабының талаптарына сай болуға тиiс жұмыс нәтижесiн беруге мiндеттi.
2. Жұмыс нәтижесiнiң сапасына кепiлдiк, егер шартта өзгеше көзделмесе, жұмыс нәтижесiн құрайтын барлық элементтерге қолданылады.
634-бап. Кепiлдiк мерзiмiн есептеу тәртібі
Егер мердiгерлiк шартта өзгеше көзделмесе, кепiлдiк мерзімі орындалған жұмыс нәтижесiн тапсырысшы қабылдаған немесе қабылдауға тиiс болған кезден басталады.
635-бап. Мердiгердiң жұмыс сапасының тиiстi дәрежеде болмауы үшiн жауапкершiлiгi
1. Егер жұмысты мердiгер шарттан жұмысты нашарлататын ауытқулармен немесе оны шартта көзделген не шартта тиiстi ережелер болмаған кезде - әдеттегi пайдалану үшiн оларды жарамсыз ететiн өзге де кемшiлiктермен орындаса, заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгiленбегендiктен, тапсырысшы өз таңдауы бойынша мердiгерден:
1) қисынды мерзiмде жұмыстың кемшiлiктерiн өтемсiз жоюды;
2) жұмыс үшiн белгiленген бағаны мөлшерлес азайтуды;
3) тапсырысшының кемшiлiктердi жою құқығы шартта көзделсе, өзiнiң оларды жоюға шыққан шығыстарын өтеудi талап етуге құқылы.
2. Мердiгер өзi жауап беретiн жұмыстың кемшiлiктерiн жоюдың орнына, тапсырысшыға орындаудың мерзiмiн өткiзiп алу арқылы келтiрген зиянды өтей отырып, жұмысты тегiн қайта орындауға құқылы. Бұл жағдайда тапсырысшы, егер жұмыс сипаты бойынша ондай қайтарып беру мүмкiн болса, оған бұрын тапсырылған жұмыс нәтижесiн мердiгерге қайтарып беруге мiндеттi.
3. Егер жұмыста шарттың талаптарынан ауытқу немесе жұмыстың өзге де кемшiлiктерi елеулi және жоюға келмейтiн болса не анықталған кемшiлiктер тапсырысшы белгiлеген қисынды мерзiмде жойылмаса, тапсырысшы шарттан бас тартуға және келтiрiлген залалдарды өтеудi талап етуге құқылы.
4. Шартта белгiлi бiр кемшiлiктерi үшiн мердiгердi жауаптылықтан босату көзделуi мүмкiн. Егер тапсырысшы кемшiлiктер мердiгердiң кiнәлi iс-әрекетiнiң немесе әрекетсiздiгiнiң салдарынан пайда болғандығын дәлелдесе, аталған ереже қолданылмайды.
5. Жұмысты орындау үшiн материалдар берген мердiгер олардың сапасы үшiн сатушының сапасы лайықсыз тауарлар үшiн жауаптылығы туралы ережелер бойынша жауап бередi (осы Кодекстiң 428-бабы 1-тармағының 1) 3) және 5) тармақшалары).
636-бап. Жұмыс сапасының лайықсыздығы туралы талап арыздар жөніндегі мерзiмнiң ескiруi
Мердiгерлiк шарт бойынша орындалған жұмыс сапасының лайықсыз болуынан туындаған талаптар үшiн талап арыз қою мерзiмiнiң өтуi тапсырысшы осы Кодекстiң 630-бабында көзделген мерзiм шегiнде мәлiмдеген кемшiлiктер анықталған күннен басталады.
637-бап. Мердiгердiң тапсырысшыға ақпарат беру мiндетi
Мердiгер тапсырысшыға жұмыстың нәтижесiмен бiрге, егер бұл шартта көзделсе немесе ақпараттың сипаты, онысыз жұмыстың нәтижелерiн шартта көрсетiлген мақсаттар үшiн пайдалану мүмкiн болмаса, шарттың нысанасын пайдалануға немесе өзгеше iске асыруға қатысты ақпаратты беруге мiндеттi.
638-бап. Тараптар алған ақпараттың құпиялылығы
Егер бiр тарап шарт бойынша өзiнiң мiндеттемесiн атқарудың арқасында басқа тараптан жаңа шешімдер мен техникалық білiмдер туралы ақпарат, оның iшiнде құқықтық қорғауды пайдаланбайтын ақпарат, сондай-ақ коммерциялық құпия ретiнде қаралуы мүмкiн мәлiметтер алса, оны екiншi тараптың келісімiнсiз үшiншi тұлғаларға хабарлауға құқығы жоқ.
Мұндай ақпаратты пайдаланудың тәртібі мен талаптары тараптардың келісімiмен белгiленедi.
639-бап. Тапсырысшыға материалдар мен жабдықтарды қайтарып беру
Осы Кодекстiң 627-бабының 4-тармағының немесе 635-бабының 3-тармағының негiзiнде тапсырысшы мердiгерлiк шарттан бас тартқан жағдайда мердiгер тапсырысшы берген материалдарды, жабдықтарды, өңдеуге берiлген затты және өзге де мүлiктi қайтаруға не оларды тапсырысшы атаған тұлғаға беруге, ал егер бұл мүмкiн болмаса, материалдар, жабдықтар және тапсырысшыдан алынған өзге де мүлiк құнының орнын толтыруға мiндеттi.
2. Тұрмыстық мердiгерлiктiң ерекшелiктерi
640-бап. Тұрмыстық мердiгерлiк шарты
Тұрмыстық мердiгерлiк шарты бойынша кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асырушы мердiгер тапсырысшы азаматтың тапсырмасы бойынша тапсырысшының тұрмыстық немесе басқа да жеке қажеттерiн қанағаттандыруға арналған белгiлi бiр жұмысты орындауға мiндеттенедi, ал тапсырысшы жұмыстың нәтижесiн қабылдап алуға және оған ақы төлеуге мiндеттенедi.
Тұрмыстық мердiгерлiк шарты жария шарттарға жатады (осы Кодекстiң 387-бабы).
641-бап. Тапсырысшы құқықтарының кепiлдiктерi
1. Мердiгердiң тапсырысшыны тұрмыстық мердiгерлiк шартқа қосымша ақылы жұмыстарды немесе қызмет көрсетулердi енгізуге мәжбүрлеуге құқығы жоқ. Бұл талап бұзылған жағдайда тапсырысшы мұндай жұмыстар мен қызмет көрсетулерге ақы төлеуден бас тартуға құқылы.
2. Тапсырыс беруші өзiне жұмыс нәтижелерiн өткiзгенге дейiн кез келген уақытта мердiгерге тапсырыс берушінің шарттан бас тартуы туралы хабарлама алғанға дейiн орындалған жұмыс үшiн мердiгерге белгiленген бағаның бiр бөлiгiн төлеп, тұрмыстық мердiгерлiк шарттан бас тартуға құқылы және тапсырыс беруші мердiгердiң сол кезге дейiн жасаған шығыстарын өтеуге мiндеттi. Тапсырыс берушіні бұл құқықтан айыратын шарт талаптары маңызсыз болады.
642-бап. Шарттың нысаны
Егер заң актілерінде немесе шартта, оның iшiнде формулярлар ережелерiнде немесе тапсырысшы қосылатын өзге де стандартты нысандарда (осы Кодекстiң 339-бабы) өзгеше көзделмесе, тұрмыстық мердiгерлiк шарты мердiгердiң тапсырысшыға түбiртек немесе шарттың жасалғандығын растайтын өзге құжат берген кезден бастап тиiстi нысанда жасалған болып есептеледi.
Тапсырысшыда аталған құжаттардың болмауы оны шарттың жасалу фактiсiн немесе оның ережелерiн растауда куәгерлiк айғақтарға сiлтеме жасау құқығынан айырмайды.
643-бап. Тапсырысшыға жұмыстың нәтижелерi туралы ақпарат беру
Тапсырысшыға жұмыстардың нәтижелерiн өткiзген кезде мердiгер оған дайындалған немесе қайта жасалған затты не орындалған жұмыстың өзге нәтижесiн тиiмдi және қауiпсiз пайдалану үшiн сақталуы қажет талаптар туралы, сондай-ақ тиісті талаптардан сақтамауын тапсырыс берушiнiң өзiне және басқа адамдарға келтiрiлуi мүмкiн зардаптары туралы хабарлауға мiндеттi.
644-бап. Тапсырысшыға жұмыс туралы ақпарат беру
1. Мердiгер тұрмыстық мердiгерлiк шарт жасалғанға дейiн тапсырысшыға ұсынылатын жұмыстар, олардың түрлерi мен ерекшелiктерi туралы, жұмыстың бағасы мен оған ақы төлеудiң нысаны туралы қажеттi және сенімдi ақпарат беруге, сондай-ақ тапсырысшыға оның өтiнiшi бойынша шартқа және тиiстi жұмысқа сәйкес басқа да мәлiметтердi хабарлап отыруға мiндеттi. Егер жұмыстың сипаты бойынша мұның маңызы болса, тапсырысшыға мердiгер оны орындайтын нақты тұлғаны көрсетуге тиiс.
2. Тапсырысшы мердiгерден алынған ақпараттың толық немесе сенімдi болмауының салдарынан тапсырысшы көздеген қасиеттерi жоқ жұмыстарды орындауға шарт жасалған жағдайларда тапсырысшы тұрмыстық мердiгерлiк шартты бұзуды және зиянды өтеудi талап етуге құқылы.
645-бап. Жұмысты мердiгердiң материалынан орындау
1. Егер тұрмыстық мердiгерлiк шарты бойынша жұмыс мердiгердiң материалынан орындалатын болса, шартты жасау кезiнде тапсырысшы материал үшiн толық немесе тапсырысшы мердiгер орындаған жұмыстың нәтижесiн алған кезде түпкiлiктi есеп айырыса отырып, шартта көрсетiлген бөлiгi үшiн ақы төлейдi.
Шартқа сәйкес материалды мердiгер кредитке, оның iшiнде тапсырысшының материалға ақыны бөлiп-бөлiп төлеуi талабымен беруi мүмкiн.
2. Мердiгер берген материал бағасының шарт жасалғаннан кейiн өзгеруi қайта есептеуге әкеп соқпайды.
646-бап. Жұмысты тапсырысшының материалынан орындау
Егер тұрмыстық мердiгерлiк шарты бойынша жұмыс тапсырысшының материалынан орындалатын болса, түбiртекте немесе шарт жасасу кезiнде мердiгер тапсырысшыға беретiн өзге де құжатта материалдың дәл атауы, саны, сипаты мен тараптардың келісімi бойынша белгiленетiн бағасы көрсетiлуге тиiс. Түбiртектегi немесе сол сияқты өзге де құжаттағы материалды бағалауға тапсырысшы жазбаша дәлелдемелер ұсыну арқылы кейiн сотта дау айтуы мүмкiн.
647-бап. Жұмыстың бағасы және оған ақы төлеу
Тұрмыстық мердiгерлiк шартында жұмыстың бағасы тараптардың келісімiмен белгiленедi және ол мердiгер жарияланған прейскурантта көрсетiлгеннен жоғары болмауы керек. Тапсырысшы жұмысқа ақыны мердiгер оның нәтижесiн түпкiлiктi тапсырғаннан кейiн төлейдi.
Тараптардың келісімi бойынша жұмысқа тапсырысшы шарт жасасу кезiнде толық немесе аванс беру арқылы ақы төлеуi мүмкiн.
648-бап. Орындалған жұмыстан кемшiлiктер табудың зардабы
1. Тапсырысшы жұмыстың нәтижелерiн қабылдаған кезде немесе мердiгерлiк нысанасын пайдалану кезiнде кемшiлiктер тапқан жағдайда осы Кодекстiң 630-бабында көзделген жалпы мерзiмдердiң iшiнде, ал кепiлдi мерзiмдер болған кезде - сол мерзiмдердiң iшiнде осы Кодекстiң 635-бабында көзделген құқықтардың бiрiн жүзеге асыра алады.
2. Тұрмыстық мердiгерлiк шарт бойынша орындалған жұмыстың кемшіліктерін тегін жою туралы талап, егер заң актілерінде белгіленген тәртiпте өзге мерзiм (қызмет мерзiмi) көзделмесе, ол кемшiлiктер тапсырысшының өзiнiң және басқа да адамдардың өмiрiне немесе денсаулығына қауiптi болған жағдайда тапсырысшы немесе оның құқық мирасқоры жұмысты қабылдаған кезден бастап үш жыл iшiнде қойылуы мүмкiн. Мұндай талап бұл кемшiлiктердiң қай уақытта анықталғанына қарамастан, оның iшiнде кепiлдiк мерзiмi аяқталғаннан кейiн анықталған кезде де қойылуы мүмкiн.
Мердiгер аталған талапты орындамаған жағдайда тапсырысшы нақ сол мерзiм iшiнде не жұмыс үшiн төленген бағаның бiр бөлiгiн қайтаруды, не кемшiлiктердi өз күшiмен немесе үшiншi тұлғалардың көмегiмен жоюға кеткен шығындарды өтеудi талап етуге құқылы.
649-бап. Тапсырысшының орындалған жұмыс нәтижесiн алуға келмеуiнiң зардабы
1. Тапсырысшы орындалған жұмыс нәтижесiн алуға келмеген немесе тапсырысшы оларды қабылдаудан өзгедей жалтарған жағдайда мердiгер тапсырысшыға жазбаша түрде ескерте отырып, сол ескерткен күннен бастап екi ай өткен соң мердiгерлiк нысанасын қисынды бағаға сатуға, ал одан түскен соманы, мердiгерге тиесiлi барлық төлемдi шегерiп, осы Кодекстiң 291-бабына сәйкес тапсырысшының атына нотариустың депозитіне салуға құқылы.
2. Осы баптың 1-тармағында аталған жағдайларда мердiгер мердiгерлiк нысанасына сатудың орнына оны ұстап қалу (осы Кодекстiң 624-бабы) немесе тапсырысшыдан келтiрiлген залалды өндiрiп алу құқығын пайдалана алады.
650-бап. Шарттағы тараптардың бiрiнiң қайтыс болуының зардабы
Тұрмыстық мердiгерлiк шарт тараптардың бiрiнiң қайтыс болуы негiзiнде тоқтатылған жағдайда (осы Кодекстiң 376-бабы) шарттың тоқтатылу зардабы тиiстi тараптың құқықтық мирасқоры мен оның келісім-шарт жасасушы агентiнiң арасындағы келісім бойынша, ал олар келісімге келмеген кезде орындалған жұмыстың мөлшерi мен оның бағасы, жұмсалған және сақталған материалдың құны, сондай-ақ басқа да елеулi жағдайлар ескерiле отырып сот арқылы айқындалады.
3. Құрылыс мердiгерлiгiнiң ерекшелiктерi
651-бап. Құрылыс мердiгерлiгiнiң шарты
1. Құрылыс мердiгерлiгiнiң шарты бойынша мердiгер тапсырысшының тапсырмасы бойынша шартта белгiленген мерзiмде белгiлi бiр объектiнi салуға не өзге де құрылыс жұмысын орындауға мiндеттенедi, ал тапсырысшы мердiгерге жұмысты орындауы үшiн қажеттi жағдайлар жасауға, оның нәтижесiн қабылдап алуға және ол үшiн келісілген бағаны төлеуге мiндеттенедi.
2. Құрылыс мердiгерлiгiнiң шарты кәсiпорынды, үйдi (оның iшiнде тұрғын үйдi), ғимаратты немесе өзге де объектiнi салуға немесе қайта жаңартуға, сондай-ақ монтаждау, iске қосу-жөнге келтiру және салынып жатқан объектiмен тығыз байланысты өзге де жұмыстарды орындауға жасалады. Егер шартта өзгеше көзделмесе, осы параграфтың ережелерi үйлер мен ғимараттарды күрделi жөндеу кезiнде де қолданылады.
Егер мұның өзi шартта көзделген болса, мердiгер объектiнi пайдалануға берудi тапсырысшы объектiнi қабылдағаннан кейiн шартта көрсетiлген мерзiм iшiнде қамтамасыз етуге мiндеттеме алады.
3. Құрылысты толық аяқтау туралы шарт жасасу кезiнде мердiгер өзiне құрылыс және оны қамтамасыз ету жөніндегі барлық мiндеттеменi алады және шарт ережелерiне сәйкес тапсырысшыға пайдалануға дайын объектiнi тапсыруға тиiс.
4. Аяқталмаған құрылысты тапсырыс берушіге тапсырғанға дейiн және жұмыстарға төлем жасалғанға дейiн мердігер (үлестік тұрғын үй құрылысының объектілерін қоспағанда) оның меншік иесi болып табылады.
5. Құрылыс, мердiгерлiгi шарты бойынша жұмыс азаматтың (тапсырысшының) тұрмыстық немесе басқа жеке қажеттерiн қанағаттандыру үшiн орындалатын жағдайда мұндай шартқа тиiсiнше тұрмыстық мердiгерлiк шарт бойынша тапсырысшының құқықтары туралы ережелер қолданылады.
652-бап. Құрылыс мердiгерлiгi шарты бойынша тәуекелдi бөлісу
1. Құрылыс объектiсi жұмысты өткізудiң шартта белгiленген мерзiмi аяқталғанға дейiн дүлей күштiң салдарынан қираған немесе бүлiнген кезде тапсырысшы, егер шартта өзгеше көзделмесе, орындалған және (немесе) қалпына келтiру жұмыстарының құнын төлеуге мiндеттi.
2. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, жұмыстарды орындаудың кездейсоқ мүмкiн болмай қалу қаупiн олар өткiзiлгенге дейiн тапсырысшы көтередi.
3. Жұмыстың кездейсоқ қымбаттау қаупiн мердiгер көтередi.
4. Шартта құрылыста болуы ықтимал барлық тәуекелдi мердiгердiң көтеретiндiгi көзделуi мүмкiн (құрылысты толық аяқтау).
5. Шартта мердiгердiң тәуекелдерiн сақтандыру көзделуi мүмкiн. Бұл жағдайда сақтандыру жөніндегі шығындар орындалған жұмыстар үшiн сыйақыны айқындау кезiнде ескерiлетiн құрылыс жөнiндегі шығыстарға енгiзiледi.
653-бап. Жүргiзiлетiн жұмыстардың қауiпсiздiгi үшiн жауаптылық
Жүргiзiлетiн жұмыстардың қауiпсiздiгi үшiн мердiгер жауапты болады.
654-бап. Жобалау-сметалық құжаттама
1. Мердiгер құрылысты және оған байланысты жұмыстарды жұмыстың көлемi мен мазмұнын және жұмысқа қойылатын басқа да талаптарды айқындайтын жобалау құжаттамасы мен жұмыстың бағасын айқындайтын сметаға сәйкес жүзеге асыруға мiндеттi.
Шартта өзге нұсқаулар болмаған кезде мердiгер жобалау-құжаттамасына және сметада (жобалау-сметалық құжаттамада) көрсетiлген барлық жұмыстарды орындауға мiндеттi деп түсiнiледi.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, шетел тілінде жасалған жобалау-сметалық және басқа техникалық құжаттама мердігерге мемлекеттік немесе орыс тiлдерiне аударылып берiледi. Өлшем бiрлiктерi заң актілерінде белгiленген метрикалық жүйеге сәйкес болуға тиiс.
3. Құрылыс мердігерлігі шартында жобалау-сметалық құжаттаманың құрамы мен мазмұны айқындалуға тиiс, сондай-ақ тараптардың қайсысы және қандай мерзiмде тиiстi құжаттаманы беру керек екенi көзделуге тиiс.
4. Құрылыс жүргiзу барысында жобалау-сметалық құжаттамада есептелiнбеген жұмыстарды және осыған байланысты қосымша жұмыстар жүргiзу мен құрылыстың сметалық құнын өсiру қажеттiгiн анықтаған мердiгер тапсырысшыға ол туралы хабарлауға мiндеттi.
Мердiгер өз хабарламасына тапсырысшыдан он күн iшiнде жауап алмаған жағдайда, егер заң актілерінде немесе шартта бұл үшiн өзгеше мерзiм көзделмесе, бос тұрыстан келтiрiлген залалдарды тапсырысшының есебiне жатқыза отырып, тиiстi жұмысты тоқтата алады.
5. Осы баптың 4-тармағында белгiленген мiндеттердi орындамаған мердігер, егер тапсырысшының мүдделерi үшiн шұғыл iс-қимыл жасау қажеттiгiн, атап айтқанда, жұмыстың iркiлуi салынып жатқан объектiнiң қирауына немесе бүлiнуiне әкеп соқтыратынына байланысты шұғыл iс-әрекеттiң қажеттiгiн дәлелдей алмаса, тапсырысшыдан қосымша жұмысты орындағаны үшiн ақы және осыдан туған залалдардың орнын толтыруды талап ету құқығынан айырылады.
6. Тапсырысшы қосымша жұмысқа және оған ақы төлеуге келісім берген кезде, жұмыс мердiгердiң кәсiби қызмет аясына кiрмейтiн не мердiгерге байланыссыз себептермен орындалмайтын болған жағдайларда ғана мердiгердiң аталған жұмысты орындаудан бас тартуға құқығы бар.
655-бап. Жобалау-сметалық құжаттамаға өзгерістер енгізу
1. Тапсырысшы жобалау-сметалық құжаттамаға мердiгер үшiн қосымша шығындарға және (немесе) жұмыстың орындалу мерзiмiн ұзартуға байланысы жоқ өзгерістер енгізудi талап етуге құқылы.
2. Мердiгер үшiн қосымша шығындарды керек ететiн жобалау-сметалық құжаттамаға өзгерістер енгізу тараптардың келісілген қосымша сметасының негiзiнде тапсырысшының есебiнен жүзеге асырылады.
3. Егер мердiгерге байланыссыз себептермен жұмыс құны сметадан кемiнде он процентке асып кетсе, ол сметаны қайта қарауды талап етуге құқылы.
4. Жобалау-сметалық құжаттамадағы, мұндай құжаттама өзiнiң тапсырысы бойынша жасалған жағдайларды қоспағанда, мердiгер жобалау-сметалық құжаттамада жаңсақтықтарды анықтауға және жоюға байланысты шығарған қисынды шығындарды өтеудi талап етуге құқылы.
656-бап. Жұмыстарды материалдық қамтамасыз ету
1. Егер шартта тапсырысшының құрылысты тұтасымен немесе белгiлi бір бөлігінде материалдық қамтамасыз етуі көзделмесе, бөлшектер мен конструкцияларды қоса алғанда, құрылысты материалдармен, сондай-ақ жабдықтармен қамтамасыз ету жөніндегі мiндеттердi мердiгер мойнына алады.
2. Мiндетiне құрылысты материалдық қамтамасыз ету кiретiн мердігер өзі берген материалдарды (бөлшектерді, конструкцияларды) немесе жабдықтарды орындалатын жұмыстардың сапасын нашарлатпай пайдалану мүмкiн болмай қалатындығы анықталатын тәуекелге барады.
3. Тапсырысшы берген материалдарды (бөлшектердi, конструкцияларды) немесе жабдықтарды орындалатын жұмыстардың сапасын нашарлатпай пайдалану мүмкiн болмай қалатындығы анықталған жағдайларда мердiгер тапсырысшыдан оларды қисынды мерзiмде ауыстыруын талап етуге мiндеттi, ал бұл талап орындалмаған жағдайда мердiгер шарттан бас тартуға және тапсырысшыдан шарттың орындалған жұмыс бөлігіне бара-бар бағасын төлеуді, сондай-ақ осы сомамен жабылмаған залалдарды өтеудi талап етуге құқылы.
657-бап. Жұмысқа ақы төлеу
1. Орындалған жұмысқа ақыны тапсырысшы сметада көзделген мөлшерде заң актілерінде немесе шартта белгiленген мерзiмде және тәртiппен төлейдi. Заң актілерінде немесе шартта тиiстi нұсқаулар болмаған жағдайда мердігер орындаған жұмысқа ақы төлеу осы Кодекстің 623-бабына сәйкес жүргiзiледi.
2. Толық анықталатын құрылыс кезiнде шартта көрсетiлген баға, егер тараптардың келісімiнде өзгеше көзделмесе, тапсырысшы объектiнi қабылдап алған соң толық көлемiнде төленедi.
658-бап. Құрылыс салу үшiн жер учаскесiн беру
Тапсырысшы құрылыс салу үшiн жер учаскесiн шартта көрсетiлген көлемде және сондай күйде уақытылы беруге мiндеттi. Шартта мұндай нұсқау болмаған жағдайда жер учаскесiнiң көлемi мен күйi жұмыстың уақытылы басталуын, оның қалыпты жүргiзiлуiн және мерзiмiнде аяқталуын қамтамасыз етуге тиiс.
659-бап. Тапсырысшының құрылыс мердiгерлiгі шартындағы қосымша мiндеттерi
Тапсырысшы құрылыс мердiгерлiгi шартында көзделген жағдайлар мен тәртiпте мердiгерге жұмыстарды жүргiзу үшiн қажеттi үйлер мен ғимараттар беруге, мердiгердiң мекен-жайына жүктердiң тасымалдануын қамтамасыз етуге, энергиямен жабдықтау желiлерiн, су және бу құбырларын уақытша жүргiзуге, басқа да қызметтер көрсетуге мiндеттi. Ақы шартта көзделген талаптар бойынша төленедi.
660-бап. Тапсырысшының шарт бойынша жұмыстың орындалуын бақылау мен қадағалауы
1. Тапсырысшы құрылыс мердiгерлiгi шартында орындалып жатқан жұмыстың барысы мен сапасына, олардың орындалу мерзімінің (кестесінің) сақталуына, мердігер берген материалдардың сапасына, сондай-ақ тапсырысшының материалдарын мердiгердiң дұрыс пайдалануына бақылау мен қадағалауды жүзеге асыруға құқылы, бұл орайда ол мердiгердiң жедел-шаруашылық қызметiне араласпайды.
2. Орындалып жатқан жұмысты бақылау мен қадағалау кезінде шарт талаптарын жұмыс сапасын нашарлататын ауытқуды немесе ондағы өзге де кемшiлiктердi анықтаған тапсырысшы ол туралы дереу мердігерге мәлімдеуге міндетті. Мұндай мәлімдеме жасамаған тапсырысшы кейін өзі анықтаған кемшіліктерге сілтеме жасау құқығынан айырылады.
3. Мердiгер құрылыс барысында тапсырысшыдан алған нұсқауларды, егер ондай нұсқаулар шарттың талаптарына қайшы келмесе және мердігердің жедел-шаруашылық қызметіне араласу болмаса, орындауға мiндеттi.
4. Жұмысты тиiстi дәрежеде орындамаған мердiгер оның орындалуына тапсырысшының бақылау мен қадағалау жасамағанына сiлтеме жасауға құқылы емес, бұған мұндай бақылау мен қадағалауды жүзеге асыру міндеті заң актілерінде немесе шартта тапсырысшыға жүктелген жағдайлар қосылмайды.
661-бап. Мердiгердiң қоршаған ортаны қорғау және құрылыс жұмыстарын қауiпсiз жүргiзу жөніндегі мiндеттерi
Егер қоршаған ортаны қорғау және құрылыс жұмыстарын қауiпсiз жүргiзу туралы тараптар үшiн мiндеттi тараптарды бұзуға әкелiп соғатын болса, мердiгердiң жұмысты жүзеге асыру барысында тапсырысшы берген материалдарды (бөлшектердi, конструкцияларды) және жабдықтарды пайдалануға немесе оның нұсқауларын орындауға құқығы жоқ.
662-бап. Тараптардың құрылысты консервациялау кезіндегі мiндеттерi
Егер тараптарға қатысы жоқ себептермен құрылыс мердігерлігі шарты бойынша жұмыс тоқтатылып, құрылыс объектiсі консервацияланса, тапсырысшы мердігерге консервацияланған кезге дейін толық орындалған жұмыс көлеміне ақы төлеуге, сондай-ақ жұмыстың тоқтатылуы мен құрылысты консервациялау қажеттігінен туған шығындарды өтеуге міндетті.
663-бап. Жұмыс нәтижелерін тапсыру және қабылдау
1. Құрылыс мердігерлігі шарты бойынша орындалған жұмысты не, егер бұл шартта көзделсе, жұмыстың бір кезеңін тапсыруға дайын екендігі туралы мердігердің хабарын алған тапсырысшы дереу оның нәтижелерін қабылдауға кірісуге міндетті.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, тапсырысшы жұмыс нәтижелерін қабылдауды өз есебінен ұйымдастырады және жүзеге асырады. Заң актілерінде көзделген жағдайларда жұмыс нәтижесін қабылдауға мемлекеттік органдардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілдері қатысуға тиіс.
3. Жұмыстың жекелеген кезеңдерін алдын-ала қабылдаған тапсырысшы оның мердігердің кінәсінсіз жойылу немесе бүліну қаупін мойнына алады, бұған оның ішінде шартта жұмысты мердігердің тәуекелімен орындау көзделген жағдайлар да кіреді.
4. Мердігердің жұмыс нәтижелерін тапсыруы және тапсырысшының оны қабылдауы екі тарап, ал заң актілерінде көзделген жағдайларда мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілдері де қол қойған актімен ресімделеді. Тараптардың бірі актіге қол қоюдан бас тартқан жағдайда бұл туралы белгі қойылып, актіге екінші тарап қол қояды. Жұмыс нәтижелерін бір жақты тапсыру немесе қабылдау актісін актіге қол қоюдан бас тарту себептерін сот негізсіз деп таныған жағдайда ғана сот жарамды деп тануы мүмкін.
5. Бұл заң актілерінде немесе шартта көзделген не құрылыс мердігерлігі шарты бойынша орындалатын жұмыстың сипатынан туындаған жағдайда, оның нәтижелерін қабылдауға алдын ала сынақ жұмыстары жүргізілуге тиіс. Мұндай жағдайларда жұмыс нәтижелерін қабылдау алдын ала жасалған сынақтың нәтижелері оң болған кезде ғана жүзеге асырылуы мүмкін.
6. Тапсырысшы шартта көрсетілген мақсат үшін жұмыс нәтижелерін пайдалану мүмкін болмайтын кемшіліктер анықталған жағдайда және оларды мердігер, тапсырысшы немесе үшінші тұлға жоя алмайтын болса, жұмыс нәтижелерін қабылдаудан бас тартуға құқылы.
Қабылдау кезінде өзге кемшіліктер анықталған жағдайда олар туралы осы баптың 4-тармағында көзделген актіде көрсетілуге тиіс.
7. Салынған объектілерді заңнамалық актілерде көзделген жағдайларда тапсырыс беруші қабылдауға тиіс.
Сапасыз салынған объектілер пайдалануға қабылданған жағдайда, тапсырыс беруші Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жауаптылықта болады.
664-бап. Мердiгердiң жұмыстардың сапасы үшiн жауаптылығы
Мердiгер шартта, жобада және тараптар үшiн мiндеттi құрылыс нормалары мен ережелерінде көзделген талаптардан жол берілген ауытқулар үшін, сондай-ақ сондай-ақ құрылыс объектiсiнiң жобалық-сметалық құжаттамада көрсетiлген көрсеткiштерiне, оның iшiнде кәсiпорынның өндiрiстiк қуаты сияқты көрсеткiштерге жете алмағандығы үшiн тапсырысшының алдында жауапты болады.
Yйдi немесе ғимаратты қайта жаңғырту кезінде (жаңартқанда, қайта салғанда, қалпына келтiргенде және т.б.) мердiгерге үйдiң, ғимараттың немесе оның бөлігінің беріктігін, орнықтылығын, сенімділігін төмендеткені немесе жойғаны үшін жауаптылық жүктеледі.
665-бап. Құрылыс мердігерлігі шартындағы сапа кепiлдiктерi
1. Егер құрылыс мердігерлігі шартында өзгеше көзделмесе, мердігер құрылыс объектiсiнiң жобалық-сметалық құжаттамада көрсетілген көрсеткiштерге жеткiзiлуiне және шартқа сәйкес кепiлдi мерзiм iшiнде объектiнi пайдалану мүмкiндiгiне кепiлдiк бередi. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгедей кепiлдiк мерзiм көзделмесе, кепілдiк мерзiмi тапсырысшы объектiнi қабылдаған күннен бастап он жыл болады.
2. Кепілдiк мерзiмi шегiнде анықталған кемшiлiктер үшiн егер, объектiнiң немесе оның бөлiктерiнiң қалыпты тозуының, оны дұрыс пайдаланбаудың немесе тапсырысшы өзi немесе ол тартқан үшiншi тұлғалар жасаған пайдалану жөніндегі нұсқаулықтардың дұрыс болмауының, объектіні тапсырысшының өзі немесе ол тартқан үшінші тұлғалар жөндеуді тиісті дәрежеде жүргізбеуі салдарынан болғанын дәлелдей алмаса, мердігер жауапты болады.
3. Мердiгер жауап беретiн кемшіліктердің (ақаулардың немесе шала істелген жұмыстың) салдарынан объект пайдаланыла алмаған барлық уақытқа кепiлдiк мерзiмiнiң өтуi тоқтатыла тұрады.
4. Кепілдік мерзімнің ішінде осы Кодекстің 630-бабының 4-тармағында көрсетiлген кемшiлiктер анықталған кезде тапсырысшы олар анықталғаннан кейін қисынды мерзімде олар туралы мердігерге мәлімдеуге тиіс.
5. Құрылыс мердігерлігі шартында кепілдік мерзім анықталғанға дейiн сметада көрсетіліп, шартта көзделген жұмыс бағасының бiр бөлiгiн тапсырысшының ұстап қалу құқығы көзделуі мүмкін.
666-бап. Кемшіліктерді тапсырысшының есебінен жою
1. Құрылыс мердiгерлiгi шартында тапсырысшының талап етуi бойынша және тапсырысшының есебiнен мердiгер жауапты болмайтын кемшiлiктердi (ақаулар мен шала iстелген жұмыстарды) мердiгердiң жою мiндетi көзделуi мүмкiн.
2. Шарттың нысанасымен тiкелей байланысты болмаған немесе өзiне қатысы жоқ себептермен мердiгердiң орындауы мүмкiн болмаған жағдайда мердiгер осы баптың 1-тармағында көрсетілген жұмыстарды орындаудан бас тартуға құқылы.
4. Жобалау және iздестiру жұмыстарына мердiгерлiктiң ерекшелiктерi
667-бап. Жобалау және iздестiру жұмыстарына мердiгерлiк шарт
1. Жобалау және iздестiру жұмыстарына мердiгерлiк шарт бойынша мердiгер (жобалаушы, iздестiрушi) тапсырысшының тапсырмасы бойынша жобалау-сметалық құжаттаманы әзірлеуге және (немесе) iздестiру жұмыстарын жүргiзуге мiндеттенедi, ал тапсырысшы оларды қабылдап алуға және ақы төлеуге міндеттенедi.
2. Егер заң актілерінде немесе жобалау және (немесе) іздестіру жұмыстарына арналған шартта өзгеше көзделмесе, жобалау және iздестiру жұмыстарына арналған шартты орындаудың кездейсоқ мүмкiн болмауының тәуекелi тапсырысшыға жүктеледi.
668-бап. Жобалау және iздестiру жұмыстарына арналған бастапқы деректер
1. Жобалау және iздестiру жұмыстарына арналған мердiгерлiк шарт бойынша тапсырысшы мердігерге жобалауға тапсырма, сондай-ақ жобалау-сметалық құжаттаманы жасау үшiн қажеттi бастапқы деректердi беруге мiндеттi. Тапсырысшының тапсырмасы бойынша жобалауға тапсырманы мердiгер дайындауы мүмкiн, бұл жағдайда тапсырма тапсырысшы оны бекіткен кезден бастап тараптар үшін міндетті болады.
2. Мердігер тапсырмадағы және іздестіру жұмыстарын жобалау мен орындауға арналған басқа да бастапқы деректердегi талаптарды сақтауға мiндеттi және одан тек тапсырысшының келісімiмен ғана ауытқуға құқылы.
669-бап. Тапсырысшының мiндеттерi
Жобалау және iздестiру жұмыстарына арналған мердiгерлiк шарт бойынша, егер шартта өзгеше көзделмесе, тапсырысшы:
1) мердiгерге барлық жұмыстар аяқталғаннан кейін белгiленген бағаны төлеуге немесе оны жұмыстың жекелеген кезеңдерi аяқталғаннан кейiн бөлiп төлеуге;
2) мердiгерден алынған жобалау-сметалық құжаттаманы тек шартта көзделген мақсаттарға пайдалануға, жобалау-сметалық құжаттаманы үшiншi тұлғаларға бермеуге және ондағы деректердi мердiгердiң келісімiнсiз жария етпеуге;
3) мердiгерге шартта көзделген көлем мен жағдайда жобалау және iздестiру жұмыстарын орындауына қызмет көрсетуге;
4) мердігермен бiрге дайын жобалау-сметалық құжаттаманы құзыреттi мемлекеттік органдармен және жергiлiктi өзiн өзi басқару органдарымен келiсуге қатысуға;
5) мердiгерге қатысы жоқ мән-жайлардың салдарынан жобалау және iздестiру жұмыстарына арналған бастапқы деректердiң өзгеруiнен пайда болған қосымша шығындарды өтеуге;
6) жасалған жобалау құжаттамаларының немесе орындалған iздестiру жұмыстарының кемшiлiктерiне байланысты үшiншi тұлға тапсырысшыға қойған талап бойынша мердiгердi iске қатысуға тартуға мiндеттi.
670-бап. Мердiгердiң мiндеттерi
Жобалау және іздестіру жұмыстарына арналған мердігерлік шарт бойынша мердiгер:
1) жұмыстарды шарт жасасу кезiнде жобалауға берiлген бастапқы деректерге сәйкес орындауға;
2) дайын жобалау-сметалық құжаттаманы тапсырысшымен, ал қажет жағдайда тапсырысшымен бірге құзыреттi мемлекеттік органдармен және жергiлiктi өзiн өзi басқару органдарымен келiсуге;
3) егер шартта өзгеше көзделмесе, тапсырысшыға дайын жобалық-сметалық құжаттаманы және iздестiру жұмыстарының нәтижесiн бір мезгiлде беруге;
4) тапсырысшының келісімінсіз жобалау-сметалық құжаттаманы үшінші тұлғаларға бермеуге міндетті.
671-бап. Мердігердің кепілдіктері
Мердігер жобалау және іздестіру жұмыстарына арналған мердігерлік шарт бойынша тапсырысшыға мердігер әзiрлеген жобалау-сметалық құжаттаманың негізінде үшінші тұлғалардың жұмыстардың орындалуына бөгет жасау немесе шектеу қою құқығының жоқтығына кепiлдiк бередi.
672-бап. Жобалау-сметалық құжаттаманың және iздестiру жұмыстарының кемшiлiктерi үшiн мердiгердiң жауаптылығы
1. Жобалау және iздестiру жұмыстарына арналған мердiгерлiк шарт бойынша мердiгер құрылысты салу барысынан кейiн, сондай-ақ орындалған жобалау-сметалық құжаттама және iздестiру жұмыстары негiзiнде жасалған объектiнi пайдалану процесiнде анықталған кемшiлiктердi қоса алғанда, жобалау-сметалық құжаттаманың және iздестiру жұмыстарының кемшiлiктерi үшiн жауапты болады.
2. Жобалау-сметалық құжаттамада немесе iздестiру жұмыстарында кемшiлiктер анықталған жағдайда мердiгер тапсырысшының талабы бойынша жобалау-сметалық құжаттаманы тегiн қайта жасауға және тиiсiнше қосымша iздестiру жұмыстарын жүргiзуге, сондай-ақ, егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгiленбесе, тапсырысшыға келтiрiлген залалды өтеуге мiндеттi.
3. Жобалау құжаттамасының кемшiлiктерiнен туындайтын талаптарды оны дайындау жөнiнде тапсырысшы болмаса да, жобалау құжаттамасын пайдаланатын тұлғаның қоюы мүмкiн.
5. Ғылыми-зерттеу, тәжiрибе-конструкторлық және
технологиялық жұмыстарға мердiгерлiктiң ерекшелiктерi
673-бап. Ғылыми-зерттеу, тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға шарттар
1. Ғылыми-зерттеу жұмыстарына жасалған шарт бойынша мердiгер (атқарушы) тапсырысшының тапсырмасында көзделген ғылыми зерттеулердi жүргiзуге, ал тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға шарт бойынша - жаңа бұйымның үлгiсiн, оған конструкторлық құжаттаманы, жаңа технологияны жасауға немесе үлгi дайындауға міндеттенеді; тапсырысшы мердігерге (атқарушыға) техникалық тапсырма беруге, жұмыс нәтижелерін қабылдауға және оларға ақы төлеуге міндеттенеді.
2. Мердiгермен (атқарушымен) жасалған шарт зерттеу жүргiзудiң, үлгiлердi әзiрлеу мен жасаудың бүкiл циклын да, сондай-ақ олардың жекелеген элементтерiн де қамтуы мүмкiн.
674-бап. Жұмыстарды орындау
1. Мердiгер (атқарушы) ғылыми зерттеулердi жеке өзi жүргiзуге мiндеттi. Егер шартта өзгеше көзделмесе, ол ғылыми-зерттеу жұмыстарына жасалған шартты орындауға тапсырысшының келісімiмен ғана үшiншi тұлғаларды тартуға құқылы.
2. Тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарды орындау кезiнде, егер шартта өзгеше көзделмесе, мердiгер оларды орындауға үшiншi тұлғаларды қосалқы мердiгер ретінде тартуға құқылы.
675-бап. Жұмыстарды тапсыру, қабылдау және оған ақы төлеу
Мердiгер (атқарушы) толық аяқталған ғылыми-зерттеу, тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмысты тапсыруға, ал тапсырысшы оны қабылдауға және оған ақы төлеуге міндетті. Шартта жұмыстың жекелеген кезеңдерін қабылдау және оларға ақы төлеу не ақы төлеудiң өзге де әдiсi көзделуi мүмкiн.
676-бап. Шарт туралы мәлiметтердiң құпиялылығы
Егер ғылыми-зерттеу жұмыстарына не тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға жасалған шартта өзгеше көзделмесе:
1) мердiгер (атқарушы) де, тапсырысшы да шарттың нысанасына, оның орындалу барысына және алынған нәтижелерге қатысты мәлiметтердiң құпиялылығын қамтамасыз етуге мiндеттi. Құпия деп танылатын мәлiметтердiң көлемi шартта белгiленедi;
2) мердiгер аталған шарт бойынша алынған жұмыс нәтижелерiн тек тапсырысшының келісімiмен ғана патенттеудi жүзеге асыруға құқылы.
677-бап. Тараптардың жұмыс нәтижелерiне құқықтары
1. Тапсырысшының ғылыми-зерттеу жұмыстарына не тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға жасалған шарт бойынша өзiне берiлген жұмыс нәтижелерiн шартта көзделген шекте және жағдайда пайдалануға құқығы бар.
2. Егер шартта өзгеше көзделмесе, мердiгер (атқарушы) өзi алған жұмыс нәтижелерiн өзi үшiн пайдалануға құқылы.
3. Шартта мердiгердiң (атқарушының) жұмыс нәтижелерiн үшiншi тұлғаларға сату құқығы көзделуi мүмкiн.
678-бап. Тапсырысшының мiндеттерi
Ғылыми-зерттеу не тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға жасалған шарт бойынша тапсырысшы:
1) мердiгерге (атқарушыға) техникалық тапсырма беруге және онымен жұмыс бағдарламасын (техникалық-экономикалық өлшемдердi) немесе тақырыптамасын келiсуге;
2) мердiгерге (атқарушыға) жұмысты орындауға қажеттi ақпарат беруге;
3) орындалған жұмыс нәтижелерiн қабылдауға және оларға ақы төлеуге (осы Кодекстiң 623-бабы) мiндеттi.
679-бап. Мердiгердiң (атқарушының) мiндеттерi
1. Ғылыми-зерттеу жұмыстарына не тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға жасалған шарт бойынша мердiгер (атқарушы):
1) жұмысты тапсырысшымен келісілген бағдарламаға (техникалық-экономикалық өлшемдерге) немесе тақырыптамаға сай орындауға және тапсырысшыға шартта көзделген мерзiмде жұмыс нәтижелерiн беруге;
2) интеллектуалдық меншiктi құқықтық қорғауға байланысты талаптарды сақтауға;
3) шартта немесе тапсырысшының техникалық тапсырмасында көзделген техникалық-экономикалық өлшемдерден ауытқуға соқтыруы мүмкiн техникалық құжаттамадағы өз кiнәсiнен жiберiлген кемшiлiктердi өз күшiмен және өз есебiнен жоюға;
4) тапсырысшыға күтiлетін нәтижелерге жету мүмкiн болмайтыны анықталғаны немесе жұмысты одан әрi жүргiзу орынсыз екенi туралы дереу хабарлауға;
5) тапсырысшыға осындай шарт негiзiнде берiлген нәтижелерге үшiншi тұлғаларда айрықша құқықтарының болмайтынына кепiлдiк беруге мiндеттi.
2. Егер ғылыми-зерттеу жұмыстарына не тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға жасалған шарттарда өзгеше көзделмесе, мердiгер (атқарушы):
1) жұмысты орындау кезiнде алынған ғылыми-техникалық нәтижелердi тапсырысшының келісімiнсiз жариялаудан тартынуға;
2) жұмысты орындау кезiнде алынған құқықтық қорғауға қабiлеттi нәтижелердi қорғау үшiн шаралар қолдануға және бұл туралы тапсырысшыға хабарлауға;
3) орындалған жұмыстарда қолданылған, құқықтық қорғауды иеленетiн ғылыми-техникалық нәтижелердi пайдалануға тапсырысшыға айрықша лицензия беруге мiндеттi.
680-бап. Ғылыми-зерттеу жұмыстарына жасалған шартта нәтижеге жету мүмкiндiгi болмауының салдары
Егер ғылыми-зерттеу жұмыстарының барысында мердігерге (атқарушыға) байланыссыз себептер салдарынан нәтижеге жетудің мүмкін еместiгi анықталса, тапсырысшы шартта көзделген нәтижелерге жетудiң мүмкiн еместiгi анықталғанға, дейiн жүргiзiлген жұмыс құнын төлеуге мiндеттi, бiрақ ол шартта көзделген жұмыстардың тиiстi бөлiгiнiң бағасынан аспауға тиiс.
681-бап. Тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға жасалған шартта жұмыс нәтижесiне жету мүмкiндiгi болмауының салдары
Егер тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарды орындау барысында мердiгердiң кiнәсiнсiз жұмысты одан әрi жалғастыру мүмкiн болмайтыны немесе орынсыз екенi анықталса, тапсырысшы атқарушы шеккен шығындарды төлеуге мiндеттi.
682-бап. Мердiгердiң (атқарушының) шартты бұзғаны үшін жауапкершілігі
1. Мердігер (атқарушы) тапсырыс берушінің алдында ғылыми-зерттеу жұмыстарына не тәжiрибе-конструкторлық және технологиялық жұмыстарға жасалған шартты орындамағаны және тиiстi дәрежеде орындамағаны үшiн, егер шарттың бұзылуы мердiгердiң (атқарушының) кiнәсiнен болмағанын дәлелдей алмаса, жауапты болады.
2. Шартты бұзған мердiгер (атқарушы), егер шартта өзгеше көзделмесе, тапсырыс берушi шеккен залалды нақты зиян түріндегі жұмыстың құны шегiнде өтеуге мiндеттi.
33-тарау. Өтелмелі қызмет көрсету
683-бап. Өтелмелi қызмет көрсету шарты
1. Өтелмелi қызмет көрсету шарты бойынша орындаушы тапсырысшының тапсырмасы бойынша қызмет көрсетуге (белгiлi бiр iс-әрекет жасауға немесе белгiлi бiр қызметтi жүзеге асыруға) мiндеттенедi, ал тапсырысшы бұл қызмет көрсетуге ақы төлеуге мiндеттенедi.
2. Осы тараудың ережелерi байланыс қызметiн, медициналық, мал дәрiгерлiк, аудиторлық, консультациялық, ақпараттық қызмет көрсетуге, оқыту бойынша көрсетiлген қызметтерге, туристiк қызмет көрсетуге және осы Кодекстiң 32, 34, 35, 39, 41, 43, 44-тарауларында көзделген шарттар бойынша көрсетiлетiн қызметтердi қоспағанда, өзге де қызмет көрсетулерге қолданылады.
684-бап. Өтелмелi қызмет көрсету шартын атқару
Егер өтелмелi қызмет көрсету шартында өзгеше көзделмесе, атқарушы қызметтi өзi көрсетуге мiндеттi.
685-бап. Көрсетiлген қызметтерге ақы төлеу
1. Тапсырысшы өзiне көрсетiлген қызметтерге өтелмелi қызмет көрсету шартында көрсетiлген мерзiм мен тәртiпте ақы төлеуге мiндеттi.
2. Тапсырысшының кiнәсiнен орындау мүмкiн болмаған жағдайда, егер заң актілерінде немесе өтелмелi қызмет көрсету шартында өзгеше көзделмесе, көрсетiлген қызметке ақы толық көлемiнде төленуге жатады.
3. Орындаудың мүмкiн болмауы тараптардың ешқайсысы жауап бермейтін мән-жайлар бойынша туындаған жағдайда, егер актiлерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, тапсырысшы атқарушыға оның iс жүзiнде шыққан шығындарын өтейдi.
686-бап. Өтелмелi қызмет көрсету шартын орындаудан бiржақты бас тарту
1. Тапсырысшы атқарушының iс жүзiнде шеккен шығыстарын өтеген жағдайда өтелмелi қызмет көрсету шартын орындаудан бас тартуға құқығы.
2. Тапсырысшының кiнәсiнен болған жағдайды қоспағанда, атқарушы өтелмелi қызмет көрсету шарты бойынша мiндеттемелердi орындаудан тапсырысшыға шартты бұзудан келтiрiлген залалды толық өтегенде ғана бас тартуға құқылы.
687-бап. Өтелмелi қызмет көрсету шартын құқықтық реттеу
Мердiгерлiк туралы жалпы ережелер (осы Кодекстiң 616-639-баптары) және тұрмыстық мердiгерлiк туралы ережелер (осы Кодекстiң 640-650-баптары), егер осы Кодекстiң 683-686-баптарына, сондай-ақ өтелмелi қызмет көрсету шарты нысанасының ерекшелiктерiне қайшы келмесе, өтелмелi қызмет көрсету шартына қатысты қолданылады.
34-тарау. Тасымалдау
688-бап. Жалпы ережелер
1. Жүктердi, жолаушыларды және теңдеме жүктi тасу тасымалдау шартының негiзiнде жүргiзiледi.
2. Тасымалдаудың жалпы талаптары көлiк туралы заң актілерімен, өзге де заң актілерімен және оларға сәйкес шығарылған ережелермен белгiленедi. Жүктердi, жолаушыларды және теңдеме жүктi көлiктiң жекелеген түрлерiмен тасымалдау талаптары, егер осы Кодекспен, көлiк туралы заң актілерімен, өзге де заң актілерімен және оларға сәйкес шығарылған ережелермен өзгеше белгiленбесе, тараптардың келісімiмен белгiленедi.
689-бап. Жүктi тасымалдау шарты
1. Жүктi тасымалдау шарты бойынша бiр тарап (тасымалдаушы) өзiне басқа тараптың (жүк жөнелтушiнiң) сенiп тапсырған жүгiн белгiленген мекенге жеткізуге және жүктi алуға уәкiлеттi адамға (алушыға) оны беруге міндеттенеді, ал жүк жөнелтуші жүкті тасымалдағаны үшiн шартқа немесе тарифке сәйкес ақы төлеуге мiндеттенедi.
2. Жүк тасымалдау шарты көлiктiк құжатын, коносаменттi, тауар-көлiк құжатын немесе жүк тасымалдаудың көлiк туралы заң актілерінде көзделген өзге құжатын толтыру арқылы ресiмделедi.
690-бап. Жолаушы тасымалдау шарты
1. Жолаушы тасымалдау шарты бойынша тасымалдаушы жолаушыны баратын мекенiне, ал жолаушы теңдеме жүктi тапсырған жағдайда теңдеме жүктi де апаратын мекенге жеткізудi және оны теңдеме жүктi алуға құқық берiлген адамға беруге мiндеттенедi; жолаушы жолына, ал теңдеме жүгiн тапсырған кезде - теңдеме жүгiн алып баруға ақы төлеуге мiндеттенедi.
2. Жолаушы мен теңдеме жүктi тасымалдау шарты тиiсiнше жол жүру билетiмен және теңдеме жүк түбiртегiмен ресiмделедi. Жол жүру билетi мен теңдеме жүк түбiртегiнiң нысаны көлiк туралы заң актілерінде көзделген тәртiппен белгiленедi.
691-бап. Кеме жалдау (чартер) шарты
Кеме жалдау (чартер) шарты бойынша бiр тарап (кемемен жалданушы) басқа тарапқа (кеме жалдаушы) жолаушыларды, теңдеме жүктi және жүктердi тасымалдау үшiн бiр немесе бiрнеше көлiк құралын толық немесе оның сыйымдылығының бiр бөлiгiн бiр немесе бiрнеше рейске ақы төлеттiрiп беруге мiндеттенедi.
Кеме жалдау шартын жасасу тәртібі, сондай-ақ оның нысаны мен түрлерi көлiк туралы заң актілерімен белгiленедi.
692-бап. Тасымалдауды ұйымдастыру туралы шарттар
Жүйелi түрде тасымалдауларды жүзеге асыру қажет болған кезде тасымалдаушы мен жүк жөнелтушi тасымалдауларды ұйымдастыру туралы ұзартылған шарттар жасаса алады.
Жүктердi тасымалдауларды ұйымдастыру туралы шарт бойынша тасымалдаушы белгiленген мерзiмде жүктi қабылдауға, ал жүк жөнелтушi - келісілген көлемде тасымалдауға жүк берiп тұруға мiндеттенедi.
Тасымалдауды ұйымдастыру туралы шартта тасымалдау көлемдерi, мерзiмдерi, сапасы және көлiк құралдарын беру мен тасымалдауға жүктердi берудiң басқа да жағдайлары, сондай-ақ тасымалдауды ұйымдастырудың заң актілерінде көзделмеген өзге де жағдайлары белгiленедi.
693-бап. Көлiк ұйымдары арасындағы шарттар
Әртүрлi көлiк ұйымдары арасында жүктердi тасымалдауды қамтамасыз ету жөніндегі жұмысты ұйымдастыру туралы шарттар (тораптық келісімдер, жүктердi орталықтандырылған түрде әкелу (әкету) шарты және басқалар) жасалуы мүмкiн.
Мұндай шарттарды жасасу тәртібі көлiк туралы заң актілерімен белгiленедi.
694-бап. Аралас тасымалдар
Екі немесе одан да көп көлiк түрлерiмен бірыңғай тауар-көлiк жүкқұжаты (бірыңғай коносамент) бойынша тасымалдау (аралас тасымалдар) кезіндегі өзара қарым-қатынастар, сондай-ақ осындай тасымалдарды ұйымдастыру тәртiбi Қазақстан Республикасының көлік туралы заңнамалық актiлеріне сәйкес аралас тасымалдар қатысушыларының арасындағы жасалатын шарттармен айқындалады.
695-бап. Жалпы пайдаланыстағы көлiкпен тасымалдау
1. Коммерциялық ұйым жүзеге асыратын тасымалдау, егер заң актілерінен, өзге нормативтiк құқықтық актiлерден немесе осы ұйымға берiлген лицензиядан (патенттен) бұл ұйым жолаушыларды, жүктердi және (немесе) теңдеме жүктi кез келген азаматтың немесе заңды тұлғаның өтiнiшi бойынша тасымалдауды жүзеге асыруға мiндеттi екенi туындайтын болса, жалпы пайдаланыстағы көлiкпен тасымалдау болып танылады.
2. Жалпы пайдаланыстағы көлiкпен тасымалдау шарты жария шарт болып табылады (осы Кодекстiң 387-бабы).
696-бап. Көлiк құралдарын беру, жүктi тиеу (түсiру)
1. Тасымалдаушы жүк жөнелтушiге жүк тиеуге қабылданған өтiнiмде (тапсырыста), тасымалдау шартында белгiленген мерзiмде тиiстi жүкті тасымалдауға жарайтын күйінде ақаусыз көлiк құралдарын беруге мiндеттi.
Жүк жөнелтушi тиiстi жүктi тасымалдауға берiлген жарамсыз көлiк құралдарынан бас тартуға құқылы.
2. Жүктi тиеудi (түсiрудi) көлiк ұйымдары мен жүк жөнелтушi (жүк алушы) көлiк туралы заң актілерінде және оларға сәйкес шығарылған ережелерде белгiленген талаптарды сақтай отырып, шартта көзделген тәртiппен және мерзiмде жүзеге асырады.
3. Жүк жөнелтушiнiң (алушының) күшiмен және құралдарымен жүзеге асырылатын жүк тиеу (түсiру), егер мұндай мерзiмдер көлiк туралы заң актілерінде және оларға сәйкес шығарылған ережелерде белгiленбесе, шартта белгiленген мерзiмде жүзеге асырылуға тиiс.
697-бап. Кiре ақысы
1. Егер заң актілерінде өзгеше көзделмесе, жүктердi, жолаушыларды және теңдеме жүкті тасымалдау үшін тараптардың келісімiнде белгiленген ақы төленедi.
2. Жалпы пайдаланыстағы көлiкпен жүктердi, жолаушыларды, теңдеме жүктi тасымалдауға ақы төлеу көлiк туралы заң актілерінде белгiленген тәртiппен бекітілетiн тарифтер негiзiнде айқындалады.
3. Жүк иелерiнiң талабы бойынша орындалатын және тарифтерде көзделмеген жұмыстар мен қызмет көрсетулерге ақы тараптардың келісімi бойынша төленедi.
4. Тасымалдаушының өзiне тасымалдау үшiн берiлген жүктер мен теңдеме жүктi оған тиесiлi кiре ақысын және тасымалдау жөніндегі басқа да төлемдердi (осы Кодекстiң 292-бабы) қамтамасыз ету үшiн, егер заң актілерінде, тасымалдау шартында өзгеше белгiленбесе немесе міндеттеме мәнiнен туындамаса, ұстап қалуға құқығы бар.
698-бап. Жүктi, жолаушыны және (немесе) теңдеме жүктi жеткізу мерзiмi
Тасымалдаушы жүктi, жолаушыны және (немесе) теңдеме жүктi тиiстi пунктке көлiк туралы заң актілерінде айқындалған және оларға сәйкес тасымалдау ережелерiнде белгiленген мерзiмде жеткізуге мiндеттi.
Егер жүктi, жолаушыны немесе теңдеме жүктi жеткізу мерзiмi белгiленбесе және тараптар бұл мерзiмдi шартта көздемеген болса, жеткізу қисынды мерзiмде жүргiзiлуi тиiс.
699-бап. Жүкке билiк ету құқығы
1. Жүк жөнелтушi немесе жүкке билiк ету құжатының иесi тасымалдаушыға тасымалдауды тоқтатуды немесе жүктi қайтаруды талап ете алады не басқа да өкiм бере алады. Бұл жағдайда тасымалдаушы жасалған тасымалға ақы төлеуді, сондай-ақ жасалған өкімге байланысты келтiрген шығындарды өтеуiн талап етуге құқылы.
2. Жүк баратын жерiне жеткеннен кейiн жүк алушыға жүктi берген кезде жүк жөнелтушi алдыңғы тармақта көрсетiлген құқықтардан айырылады.
3. Жүк алушы ерекше сақталу жағдайларын қажет ететiн (тез бүлiнетiн) жүктi алу жөніндегі мiндеттемелердi орындаудан жалтарған кезде, мұндай жүктi сақтау мүмкiн болмаған және оның бүлiнуiне әкеп соғуы ықтимал жағдайда жүк жөнелтушiнiң оған қалай иелiк ету керектiгi жөнiнде нұcқауы болмаса, тасымалдаушының жүктi сатуға құқығы бар.
Жүктi сатудан түскен сома тасымалдаушыға тиесiлi соманы шегергеннен кейiн нотариустың атына депозит шартымен салынады.
700-бап. Жолаушылардың құқықтары
Көлiк туралы заң актілерінде көзделген тәртiп бойынша жолаушының:
1) өзiмен бiрге балаларды тегiн немесе өзге де жеңiлдiктi жағдайларда алып жүруге;
2) белгiленген нормалардың шегiнде өзiмен бiрге қол жүгiн ақысыз алып жүруге;
3) теңдеме жүкті тариф бойынша ақы төлеп, тасымалдауға тапсыруға құқығы бар.
701-бап. Тасымалдау жөніндегі мiндеттемелердiң бұзылғаны үшiн жауапкершiлiк
1. Тасымалдау жөніндегі мiндеттемелер орындалмаған немесе тиiстi дәрежеде орындалмаған жағдайда, тараптар осы Кодексте, көлiк туралы заң актілерінде, өзге заң актілерінде, сондай-ақ тараптардың келісімiнде белгiленгендей жауапты болады.
2. Көлiк ұйымдарының жолаушылармен және жүк жөнелтушiлермен (жүк алушылармен) заң актілерінде белгiленген жауапкершiлiктi шектеу немесе жою туралы келісімдерi, жүктi тасымалдау кезiнде мұндай келісімдер жасау мүмкiндiгi көлiк туралы заң актілерінде көзделгеннен басқа жағдайларда, маңызсыз болады.
702-бап. Тасымалдаушының көлiктi бермегенi үшiн және жөнелтушiнiң берiлген көлiк құралдарын пайдаланбағаны үшiн жауапкершiлiгi
1. Тасымалдаушы қабылданған өтiнiмге (тапсырысқа) немесе өзге шартқа сәйкес жүктi тасымалдау үшiн көлiктi бермегенi үшiн, ал жөнелтyшi жүктi ұсынбағандығы не өзге себептер бойынша берiлген көлiк құралдарын пайдаланбағаны үшiн көлiк туралы заң актілерінде, сондай-ақ тараптардың келісімiнде белгiленгендей жауапты болады.
2. Тасымалдаушы және жүктi жөнелтушi көлiк құралдары берiлмеген немесе уақтылы берiлмеген не көлiк құралдары пайдаланылмаған жағдайда, егер ол:
1) дүлей күштің;
2) көлiк туралы заң актілерінде көзделген тәртiппен белгiленген белгiлi бiр бағыттарда жүктердi тасымалдауды тоқтатудың немесе шектеудiң;
3) заң актілерiнде көзделген өзге де жағдайлардың салдарынан болса, жауаптылықтан босатылады.
703-бап. Тасымалдаушының тiкелей аралас қатынас кезіндегі жауапкершiлiгi
Тасымалдаушылар тiкелей аралас қатынаста жүктiң жоғалғаны, бүлiнгенi, зақымданғаны, кем шыққаны үшiн жүктi жөнелтушiнiң (жүк алушының) алдында ортақтасып жауап бередi.
Кешiктiргенi үшiн, егер кешiктiру тасымалдаушылардың кiнәсiнен болмағанын дәлелдемесе, соңғы тасымалдаушы жауапты болады.
704-бап. Тасымалдаушының жолаушыны жөнелтудi кiдiрткенi үшiн жауапкершiлiгi
1. Жолаушыны тасымалдайтын көлiк құралын жөнелтудi кiдiрткенi немесе мұндай көлiк құралының баратын жерiне кешiгiп барғаны үшiн (қалалық және қала маңы қатынастарындағы тасымалдауды қоспағанда) тасымалдаушы, егер кiдiрту немесе кешiгу дүлей күштiң салдарынан орын алғанын дәлелдемесе, жолаушыға көлiк туралы тиiстi заң актілерінде белгiленген мөлшерде айыппұл төлейдi.
2. Жолаушы көлiк құралы жөнелтiлуiнiң кiдiруi себебiнен тасымалдаудан бас тартқан жағдайда, тасымалдаушы жолаушыға кіре ақысын толық көлемiнде қайтаруға, сондай-ақ жолаушыға осындай кiдiртуге байланысты ол шеккен залалдың орнын толтыруға мiндеттi.
705-бап. Жүктiң немесе теңдеме жүктiң жоғалғаны, кем шыққаны және зақымданғаны (бүлiнгенi) үшiн тасымалдаушының жауапкершiлiгi
1. Тасымалдаушы жүктi немесе теңдеме жүктi тасымалдауға қабылдап алған кезден бастап және алушыға, ол жүктi алуға уәкiлеттi адамға немесе теңдеме жүктi алуға уәкiлеттi адамға бергенге дейiн олардың сақталуын қамтамасыз етедi.
2. Егер тасымалдаушы жүктiң немесе теңдеме жүктiң жоғалуы, кем шығуы немесе зақымдануы (бүлiнуi) өзiнiң кiнәсiнен болмағандығын дәлелдемесе, ол жүктiң немесе теңдеме жүктiң жоғалғаны үшiн жауап бередi.
3. Жүктi немесе теңдеме жүктi тасымалдау кезiнде келтiрiлген зиянды тасымалдаушы:
1) жүк немесе теңдеме жүк жоғалған немесе кем шыққан жағдайда жоғалған немесе кем шыққан жүктiң немесе теңдеме жүктiң құны мөлшерiнде;
2) жүк немесе теңдеме жүк зақымданған (бүлiнген) жағдайда - оның құнының төмендеген сомасының мөлшерiнде, ал зақымданған жүктi немесе теңдеме жүктi қалпына келтіру мүмкiн болмаған кезде - оның құны мөлшерiнде;
3) тасымалдауға құны жарияланып тапсырылған жүк немесе теңдеме жүк жоғалған жағдайда - жүктiң немесе қол жүгiнің жарияланған құны мөлшерiнде өтейдi.
Жүктiң немесе теңдеме жүктiң құны оның сатушының шотында көрсетiлген немесе шартта көзделген бағасының негiзiнде, ал шот болмаған немесе шартта баға көрсетiлмеген кезде, салыстырмалы мән-жайлар кезiнде әдетте осыған ұқсас тауарлар үшiн алынатын бағаны негiзге ала отырып белгiленедi.
4. Тасымалдаушы жүктiң немесе теңдеме жүктiң жоғалуынан, кем шығуынан немесе зақымдануынан (бүлiнуiнен) келтiрiлген белгiленген зиянның орнын толтыра отырып жөнелтушiге (алушыға), егер бұл ақы жүк құнына кiрмейтiн болса, жоғалған, кем шыққан, бүлiнген немесе зақымданған жүктi немесе теңдеме жүктi тасымалдау үшiн алынған кiре ақысын қайтарады.
5. Жүктiң немесе теңдеме жүктiң сақталмау себептерi туралы тасымалдаушы бiржақты тәртiппен жасаған құжаттар, (коммерциялық акт, жалпы фирманың актiсi және т.б.) дау туған жағдайда, жүктi немесе теңдеме жүктi тасымалдаушының, жөнелтушiнiң не алушының жауапкершiлiгi үшiн негiз бола алатын мән-жайларды куәландыратын басқа құжаттармен бiрге соттың бағалауына жатады.
706-бап. Жүктердi тасымалдау жөніндегі талаптар мен талап қоюлар
1. Тасымалдаушыға жүктi тасымалдаудан туындайтын талап қоюға дейiн оған көлiк туралы заң актілерінде көзделген тәртiпте талаптар қойылуы мiндеттi.
2. Жүк тасымалдаудан туындайтын талаптар бойынша талап қою мерзiмi бiр жыл деп белгiленедi.
3. Осы баптың ережелерi жолаушыны және теңдеме жүктi тасымалдаудан туындайтын талаптарға қолданылмайды.
707-бап. Жолаушының өмiрi мен денсаулығына зиян келтiргенi үшiн тасымалдаушының жауапкершiлiгi
Жолаушының өміріне немесе денсаулығына зиян келтірілуі салдарынан туындайтын мiндеттемелер бойынша тасымалдаушының жауапкершiлiгi, егер заң актілерінде немесе шартта тасымалдаушының жоғары жауапкершiлiгi көзделмесе, осы Кодекстiң 47-тарауындағы ережелер бойынша белгiленедi.
35-тарау. Көлік экспедициясы
708-бап. Көлiк экспедициясы шарты
1. Көлiк экспедициясы шарты бойынша бiр тарап (экспедитор) сыйақы үшiн және басқа тараптың (клиенттiң - жүк жөнелтушiнiң, жүк алушының немесе экспедитор қызметтеріне мүдделі өзге тұлғаның) есебiнен жүктi тасымалдауға байланысты экспедиция шартында белгiленген қызмет көрсетулердi орындауға немесе орындауды ұйымдастыруға, оның iшiнде клиенттiң атынан немесе өз атынан жүктi тасымалдау шартын (шарттарын) жасасуға мiндеттенедi.
Көлiк экспедициясы шартында қосымша қызметтер көрсету ретiнде экспорт немесе импорт үшiн талап етiлетiн құжаттарды алу, кедендiк және өзге шарттылықтарды орындау, жүктiң саны мен жай-күйiн тексеру, оны тиеу мен түсiру, клиентке жүктелетiн баждарды, алымдар мен басқа да шығындарды төлеу, жүктi сақтау, оны баратын жерiнде алу, сондай-ақ өзге де операцияларды орындау мен қызмет көрсетулер сияқты жүктi жеткізу үшiн қажеттi операцияларды жүзеге асыру көзделуi мүмкiн.
Клиенттің келісімiмен экспедитор клиенттің мүддесiн, тарифтер деңгейiн және жеткізу мерзiмдерiн ескере отырып, клиенттің жүгiн көлiктiң қай түрiмен тасымалдауды өзi белгiлей алады.
2. Осы тарауда реттелмеген бөлiгiнде экспедиция шартына қатысты қатынастарға, егер шарт талаптары бойынша экспедитор клиенттiң атынан iс-әрекет жасаса, осы Кодекстiң 41-тарауының ережелерi қолданылады, егер ол өз атынан iс-әрекет жасаса, осы Кодекстiң 43-тарауының ережелерi қолданылады.
709-бап. Шарттың нысаны
1. Көлік экспедициясы шарты жазбаша түрде жасалады.
2. Клиент экспедиторға, егер ол оның мiндеттерiн атқаруға қажет болса, сенімхат беруге тиіс.
710-бап. Экспедиторға берiлетiн құжаттар мен басқа да ақпарат
1. Клиент экспедиторға жүктiң қасиеттерi, оны тасымалдау ережелерi туралы құжаттарды, сондай-ақ экспедитордың шартта көзделген мiндеттердi орындауына қажеттi өзге де ақпаратты беруге мiндеттi.
2. Экспедитор клиентке алған ақпараттың анықталған кемшіліктері туралы хабарлауға, ал ақпарат толық болмаған жағдайда, клиенттен қажеттi қосымша деректердi сұрауға мiндеттi.
3. Клиент қажеттi ақпаратты бермеген жағдайда, экспедитор осындай ақпарат берiлгенге дейiн өзiнiң тиiстi мiндеттерiн атқаруға кiрiспеуге құқылы.
4. Осы баптың 1-тармағында көрсетiлген ақпаратты беру жөніндегі мiндеттердi бұзуына байланысты экспедиторға келтiрген залалдары үшiн клиент жауапты болады.
711-бап. Экспедитордың мiндеттерiн үшiншi тұлғаның атқаруы
1. Егер экспедиция шартынан экспедитордың өз мiндеттерiн жеке өзiнiң атқаруы мiндетi туындамаса, экспедитор өз мiндеттерiн орындауға басқа тұлғаларды тартуға құқылы.
2. Мiндеттеменiң орындалуын үшiншi тұлғаға жүктеу экспедиторды шарттың орындалуы үшiн клиенттiң алдындағы жауаптылықтан босатпайды.
712-бап. Ұстап қалу құқығы
Экспедитор жүктi тек оның экспедициялық қызмет көрсетулерi үшiн алуы тиiс сыйақының төленбеуiне байланысты ғана ұстап қалуға құқылы.
713-бап. Көлiк экспедициясы шарты бойынша экспедитордың жауапкершiлiгi
1. Экспедиция шарты жөніндегі мiндеттердi орындамағаны немесе тиiстi дәрежеде орындамағаны үшiн экспедитор осы Кодекстiң 20-тарауындағы ережелерге сәйкес белгiленген негiздер мен мөлшер бойынша жауапты болады.
2. Егер экспедитор мiндеттi бұзу тасымалдау шарттарының тиiстi дәрежеде орындалмауынан пайда болғанын дәлелдесе, экспедитордың клиент алдындағы жауаптылығы да экспедитордың алдында тиiстi тасымалдаушы жауап беретiн ережелермен белгiленедi.
714-бап. Көлiк экспедициясы шартын орындаудан бiржақты бас тарту
1. Клиент немесе экспедитор, бұл туралы басқа тарапқа қисынды мерзiмде ескерте отырып, көлiк экспедициясы шартын орындаудан бас тартуға құқылы.
2. Шартты орындаудан бiржақты бас тарту кезiнде бас тартуды мәлiмдеген тарап екiншi тарапқа шарттың бұзылуынан келтiрiлген залалды өтейдi.
36-тарау. Заем
715-бап. Заем шарты
1. Заем шарты бойынша бiр тарап (заем берушi) басқа тараптың (заемшының) меншiгiне (шаруашылық жүргiзуiне, оралымды басқаруына) ақша немесе тектiк белгiлерiмен айқындалған заттарды бередi, ал осы Кодексте немесе шартта көзделген жағдайларда оларды беруге мiндеттенедi, ал заемшы заем берушіге дәл осындай ақша сомасын немесе осы тектегi және сападағы заттардың тең мөлшерiн уақытында қайтаруға мiндеттенедi.
2. Орындалуы ақша немесе тектiк белгiсiмен айқындалған заттарды беруге байланысты шарттарда заем, егер заң актілерінде өзгеше белгiленбесе және тиiстi мiндеттемелердiң мәнiне қайшы келмейтiн болса, аванс, алдын ала ақы төлеу, тауарларға (жұмысқа және қызмет көрсетулерге) мерзiмiн ұзартып және бөлiп-бөлiп төлеу түрiнде беру көзделуi мүмкiн.
3. Азаматтар мен заңды тұлғаларға кәсiпкерлiк қызмет ретiнде азаматтардан қарыз түрінде ақша тартуға тыйым салынады және мұндай шарттар маңызсыз болып табылады.
Бұл тыйым салу заемшылар депозиттер қабылдауға уәкiлеттi мемлекеттік органның лицензиясы бар банктер болған жағдайларда, сондай-ақ шығарылуы заңдарда белгiленген тәртiппен тіркелген бағалы қағаздарға ақшаны айырбасқа қабылдау жағдайларында қолданылмайды.
716-бап. Заем шартының нысаны
1. Заем шарты осы Кодекстiң 151-152-баптарының ережелерiне сәйкес нысанда жасалуға тиiс.
2. Заем шарты заемшының облигациясы, қолхаты немесе оған заем берушiнiң белгiлi бiр соманы немесе заттардың белгiлi бiр мөлшерiн бергендiгiн куәландыратын өзге де құжат болған жағдайда да тиiстi жазбаша нысанда жасалды деп танылады.
717-бап. Заем шартын жасасу
Заем шарты, егер осы Кодексте немесе тараптардың келісімiнде өзгеше көзделмесе, ақша немесе заттар берiлген кезден бастап жасалды деп есептеледi.
Шартта ақшаны немесе заттарды бөлшектеп (бөлiп-бөлiп) беру көзделген жағдайларда, егер шартта өзгеше көзделмесе, олардың бiрiншi бөлiгi берiлген кезден бастап шарт жасалды деп есептеледi.
718-бап. Қарыз шарты бойынша сыйақы
1. Егер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде немесе шартта өзгеше көзделмесе, қарыз нысанасын пайдаланғаны үшiн қарыз алушы шартта айқындалған мөлшерде қарыз берушiге сыйақы төлейдi.
2. Банктердің, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардың, микроқаржы ұйымдарының және кредиттік серіктестіктердің қарыз алушыларының құқықтарын қорғау қарыз беруге және оған қызмет көрсетуге байланысты қарыз беруші алатын сыйақыны, комиссиялардың барлық түрлерін және өзге де төлемдерді қамтитын және Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалған тәртіппен есептелетін жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесінің шекті мөлшерін белгілеу арқылы қамтамасыз етіледі.
Жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесінің шекті мөлшері Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің нормативтік құқықтық актісімен айқындалады.
3. Егер қарыз шарты бойынша қарыз алушыға заттар берiлсе, сыйақы төлеу оның көлемi мен нысаны (ақшалай немесе заттай) шартта көзделген жағдайда жүргiзiледi.
4. Сыйақы төлеудiң тәртібі мен мерзiмдерi қарыз шартында белгiленедi.
Егер сыйақы төлеу тәртібі мен мерзiмдерi шартта белгiленбесе, ол ай сайын төленедi.
5. Егер қарыз алушы қарыз нысанасын мерзiмiнде қайтармаса, сыйақы қарыз нысанасын пайдаланған бүкiл кезеңге төленедi.
719-бап. Заем нысанасын беру
1. Заем нысанасын шартта көзделген мерзiмде, мөлшерде және жағдайда берiледi.
Егер шартта өзгеше көзделмесе, заем нысанасы оны заемшыға берген немесе оның банктегi шотына тиiстi ақша қаражаты есептелген кезден бастап берiлген деп есептеледi.
2. Егер заң актілерінде немесе шартта өзгеше белгiленбесе, заемшы заем берудiң шартта белгiленген мерзiмiне дейін заем берушiнi бұл туралы хабардар ете отырып, заем алудан толық немесе iшiнара бас тартуға құқылы.
3. Тектiк белгiлерiмен айқындалатын заттарды заемға берген кезде олардың саны, түр-түрi, жинақтылығы, сапасы, ыдысы және (немесе) буып-түйiлуi туралы шарттарды орындау, егер шартта өзгеше көзделмесе, тауарларды сатып алу-сату шарттары туралы (осы Кодекстiң 406-492-баптары) ережелерге сәйкес жүзеге асырылуға тиiс. |
1.4 ӘБІШ - ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТІМІЗДІҢ БЕЛДІ ЖАНРЛАРЫНЫҢ БАРЛЫҒЫНДА ДА БЕЛСЕНДІ ҚЫЗМЕТ ІСТЕГЕН ҚАРЫМДЫ ҚАЛАМГЕР 19
2 Ә.КЕКІЛБАЕВТЫҢ ТІЛДІК ТҰЛҒАСЫ 24
2.1 ЖАЗУШЫ ДҮНИЕТАНЫМЫНДАҒЫ «ҚАЗАҚ» КОНЦЕПТІСІ 24
2.2 ӘБІШ КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ МЕТАФОРАЛАРДЫҢ ҚОЛДАНЫСЫ 31
2.3 Ә. КЕКІЛБАЕВТІҢ «ҮРКЕР», «ЕЛЕҢ-АЛАҢ» РОМАНДАРЫНДАҒЫ ІШКІ МОНОЛОГТЫҢ ТІЛДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 36
2.4 Ә. КЕКІЛБАЕВТІҢ «АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ» РОМАНЫНДАҒЫ САНА АҒЫМЫ 40
2.5 Ә. КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ КИНЕСИКАЛЫҚ АМАЛДАРДЫҢ МАҒЫНАЛЫҚ ӨРІСІ 45
2.6 ӘБІШ КЕКІЛБАЕВТЫҢ «ӨМІР ФИЛОСОФИЯСЫ» 50
2.7 Ә.КЕКІЛБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫ БОЙЫНША ЛИНГВОМӘДЕНИ БІРЛІКТЕРДІ ЗЕРТТЕУ АСПЕКТІЛЕРІ 53
ҚОРЫТЫНДЫ 62
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 63
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақтың көрнекті жазушысы Әбіш кекілбаев 1939 жылы 6 желтоқсан күні Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы (бұрыңғы Гурьев облысы), Оңды ауылының Мырзайыр деген жерінде туған. 1957 жылы Таушықтағы мектептің 1 сыныбына барып, 1948-1954 жылдары Оңды орталау, ал 1956-57 жылдары Үштағандағы орта мектепте оқиды. Әдебиетке құмарлығы мектеп қабырғасында басталады. 1957 жылы 5 мамыр «Лениншіл Жастың» белсенді ауылдық тілшісі ретінде Қазақстан Комсомолы Орталық Комитетінің мақтау қағазымен марапатталады. 1957 жылы Қазақ Мемлекеттік Университетінің филология факультетіне түседі. Университетте әдебиет бірлестігін басқарып, жас талаптар шоғырын жарыққа шығарады. Соңғы курста оқып жүріп, «Қазақ әдебиеті» газетінде қызмет атқарады. Мұнда ол сыншылық қабілетімен көзге түседі. «Қазақ әдебиетінен» кейін 1962-65 жылдар аралығында «Лениншіл Жас» газетінде бөлім меңгерушісі болып істеді.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1 Ә. Кекілбаев – ұлы суреткер
1.1 Ә. Кекілбаев шығармашылығы – қазақ өмірінің көрінісі
Әр жылдың бетін айқындап, жүгін көтеретін тұлғалар болады. Кейде соған қарап «Абай жылы», «Әуезов жылы» деп атап жатамыз. Әзірше көзі тірі адамға жыл арнап көргеміз жоқ. Кеңес заманынан қалған дәстүрге ол кірмеген. Компартия көсемдері болмаса, басқа ұлыларымыздың өзі «көрнекті», «белгілі» деген анықтауыштармен шектеліп, қарапайым көппен бірге өмір кешті, сый-сияпат та шағындалып жасалды. Кішіпейілділік, әрине, жақсы. Заман қысып ұстап, сыннан көз ашпаған Мұхтар мен Сәбиттер де ешуақытта «мен» деп өзін алға тоспады, «ұлы жазушы» дегенді естімей кетті.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1.2 Ә. Кекілбаев – роман шебері
Әбіш романдарын сөз еткенде, алдымен «Үркер», «Елең-алаң» еске түседі. ХІХ ғасырдың алпысыншы жылдарынан басталған қазақ тарихына деген бетбұрыс ұлт тағдырын ойлаған қаламгерлердің ешқайсысын енжар қалдырған жоқ. Халқының өткені мен бүгінгісін барлай отырып, тарихтың ұзақ тартыстарында елдігін, ұлттық намысын сақтап қалған халықтың ерлік күресі көп шығармаларға арқау болғаны белгілі. Солардың ішінде Әбіштің аталған екі романы өз биігімен әдебиет тарихына кірді. Бұл романдарда Қазақ елінің жоңғар және басқа көрші халықтар шабуылынан ығыр болып орыс патшалығынан пана іздеуінің күрделі жағдайларын сөз етті. Қосылу процесін бастаған Кіші жүз рулары үшін де, олардың ханы Әбілқайыр үшін де бұл оп-оңай іске аса қалған дүние емес еді.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1.3 Ә. Кекілбаев – өлең шебері
Алғашқы өлеңдері 1962 жылы «Алтын шуақ» атты жинақ болып басылған. Жастық сезім билеген жастың заманының бейнесі - бұл. Дүниенің жарқын жағы ақынды қуантып, оның көкірегіне нұр құяды, шабытына шабыт қосады. Ол күн сайынғы жаңалыққа үміт артады. Айға ұшқан ұрпақтың сөзін сөйлеп, жер-анасына табынады. «Дүние ауасы жылынды» деп қуанады. Оның образдары да өмірдің осы жарқын суреттерінен алынады. Ол образдар бір-біріне тірек боп, дүниені жарқыратып тұрған тіршіліктің жарыспалы (параллелизмді) суреттерін құрайды. Қыз қызғалдақ терсін деп, күн оған нұр сепсе, Жер құлпыра берсін деп, адам ащы терін төгеді. Ақын, әсіресе, адам еңбегіне зор мән береді. Ол - кәрі жерді жасартып жүрген бағбан еңбегінен, адам қолының күшімен атқарылған тіршілік суреттерінен танылады.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1.4 Әбіш - ұлттық әдебиетіміздің белді жанрларының барлығында да белсенді қызмет істеген қарымды қаламгер
Әбіш - ұлттық әдебиетіміздің белді жанрларының барлығында да белсенді қызмет істеген қарымды қаламгер. Поэзиялық, прозалық туындыларымен бірге сын жанрында да көп жазды. Бірақ драматургияға бара қойған жоқ еді. Алайда ол классикалық драматургияны жақсы білді, оның көп үлгілерін қазақ тіліне аударды. Оның аудармаларының ішінде В.Шекспирдің «Ромео мен Джульеттасы», «Король Лирі», «Кориоланы», Г.Ибсеннің «Үрейі», К.Гоццидің «Туранбике ханшайымы», М.Фриштің «Дон Жуанның думаны», Л.Дарконың «Сүйіктім менің, Электрасы», В.Буэроның «Бүгін мейрам, бүгін тойы», М.Кәрімнің «Ай тұтылған түні» сияқты әртүрлі стильдік үлгілер болды. Осыларды аудару үстінде Әбіштің драма жанрының табиғаты мен құпиясын зерттеп білгені хақ. «Абылай хан» атты пьесаның тууына мұның себеп болғаны даусыз.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
2 Ә.Кекілбаевтың тілдік тұлғасы
2.1 Жазушы дүниетанымындағы «қазақ» концептісі
Шығарма иесін тілдік тұлға ретінде тану үшін оған қойылатын біз пайымдаған бірнеше критерийлері болуы тиіс.
Біздің ойымызша, тұлға – интеллектуалды ерекше жаратылыс иесі. Кез-келген адам мен болмыс тұлғаның деңгейін («тұлғаны» «жеке адам» ұғымымен шатастырмау керек) бере алмайды. Кез-келген шығармашылық адамы жеке-дара тұлға бола алмайтыны белгілі. Тұлғаға ең алдымен даралық қасиет тән. Яғни ол «өзгелер» деп атауға болатын жалпылама ортақ болмыстан ерекшеленіп бөлініп шыққан өзіндік бітім-болмысымен айқындалуы қажет.
Екіншіден, тұлға адамзатқа тән құндылықтарды тап басып тани білуі, сезініп қабылдай алуы тиіс. Және сол құндылықтар үддесінен өзі де көрініс беруі керек.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
2.2 Әбіш Кекілбаев шығармаларындағы метафоралардың қолданысы
Метафораны жасау немесе жасай алмау бұл ойлаушы, сөйлеуші адамды сипаттайтын критерийлердің бірі ретінде танылады. Зерттеушілер сөзімен айтқанда, метафора әлемнің жеке тілдік көрінісін бейнелейді, себебі индивидуальдылық жеке адамның белгілі тілдік құралдарды таңдауына байланысты, яғни әр адамға, сөз суретшісіне, арнайы тек соған ғана тән қасиет бар.
Қазіргі кезде ғылыми парадигманың ауысуына байланысты, яғни өзінің дүниетанымы мен санасы бар адам орталығындағы тілдің “жансыз” жүйесіне қарсы тұрған, метафораға деген көзқарас қауырт өзгеріп, қызығушылық арта түсті.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
2.3 Ә. Кекілбаевтің «Үркер», «Елең-алаң» романдарындағы ішкі монологтың тілдік ерекшеліктері
Ә. Кекілбаев шығармашылығы жайында өзінің құнды пікірлерін айтып, әдебиеттегі орнын айқындауда өз үлесін қосқан сыни-зерттеу еңбектері баршылық. Соның бәрінде де қаламгердің өзіне тән шығармашылық ерекшеліктері дәлелді түрде сөз болады. Ғалым Р. Сыздық «Сөз құдіреті» деген кітабында М. Мағауин, Ә. Кекілбаев, Ш. Мұртаза шығармаларының поэтизмін талдайды. С. Ғұбайдуллиннің «Ә. Кекілбаев прзасының тілі» атты еңбегі тарихи романдардың тақырыбы, композициялық құрылымы, баяндау-суреттеу стилі жағынан түрлеіп келгені қазақ көркем сөзінің биікке көтерілгенін көрсетеді.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
2.4 Ә. Кекілбаевтің «Аңыздың ақыры» романындағы сана ағымы
Сана ағымы-адамның ішкі жан дүниесіне талдау жасау. Сана ағымы қат-қабат тізбектеліп, бірін-бірі толықтыра келетін ойлар ағыны болады, яғни көркем туындыдағы көйіпкер ойына, ішкі дүниесінің арпалысына, санасындағы процестерге негізделінген шығармалар сана ағымында сомдалғаны даусыз.
Ә.Кекілбаевтың қазақ әдебиетіндегі психологиялық прозаны дамытуға қосқан үлесі мол. «Аңыздың ақыры» романында жазушы байсалды баяндау, философиялық, психологиялық терендікті өз творчествосына темірқазық етіп алған. Тарихи тақырыпқа барғанда кейінгі уақытта қалыптасқан үрдістен бойын аулақ салып, тарихи тұлғалардың көркемдік бейнесін кескіндеуде кейіпкердің моральдық болмысынан тұтастықты сақтап дамытады.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
2.5 Ә. Кекілбаев шығармаларындағы кинесикалық амалдардың мағыналық өрісі
Кинесика термині грек тілінен алғанда, kinësis – қозғалыс дегенді білдіреді. Ол - адамдардың қарым-қатынасында қолданылатын барлық дене қимылдарының жиынтығын (сөйлеу аппаратынан басқа) зерттейтін ғылым. Оған сөйлеу кезіндегі ым-ишарат, адамның бет құбылыстары (мимика), дене мүшелерінің қозғалыстары жатады. Сөйлеу тілінің нақты сипаттамасы лексика, грамматика, просодика салаларындағы ерекшеліктерді анықтаумен шектелмейді, өйткені тілдік қатынасты жүзеге асырудағы айтылмақ ойдың мағынасы көп жағдайда адамдардың қимыл-қозғалысына да байланысты болады.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
2.6 Әбіш Кекілбаевтың «Өмір философиясы»
Ғалымды қашанда адам өмірі мен ғұмыр кешу, оның әлемдегі тіршілік ету тәсілі мен өзін-өзі айқындауы, өмір сүрудің жалпылама принциптері тәрізді мәселелер толғандырып келсе, ХІХ-ХХ ғасырлардағы экзистенциализм мен өмір философиясы ең басты мәселе - экзистенция, қалғандары келесі жоспардағы мәселелер деп ой түйген.
Ұлттық тұтас рухани кеңістік пен менталитет тұрғысынан ХХ-ХХІ ғасырдың ойшылы Әбіш Кекілбаев туындылары да осы мәселені үнемі қозғап, өздігінше байыпты идеялар ұсынған, адамзатты толғандыратын мәселелерге тиісінше жауап іздеген, ұлт болмысының тіршілік ету дәстүрлері тұрғысынан қазақ халқының экзистенциалистік ойтолғамдарын дәйектеген болса, ол - дүниетаным сабақтастығының анық айғағы.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
2.7 Ә.Кекілбаев шығармалары бойынша лингвомәдени бірліктерді зерттеу аспектілері
Қазіргі таңда лингвистикалық зерттеулерде адам проблемасы басты назарға алынып, адамның тілдегі бейнесі ерекше маңызға ие болып отыр. Бұл мәселе лингвомәдениеттану, психолингвистика, этнолингвистика, когнитивті лингвистикада, прагмалингвистикада сөз болып, аталған салалар соңғы жылдары қарқынды дамып келеді.
Бұл - «тілді өз ішінде өзі үшін» зерттеуден экстралингвистикалық факторлар аясында зерттеуге сүйенетін сыртқы лингвистиканың салаларымен байланысты бағыттар. Әсіресе тілді адамның өмір сүруінің тетігі, оның іс-тәжірибесін вербалды түрде жеткізудің құралы, адамдардың бірлескен қызметі үстінде өзара қарым-қатынасты орнататын қызметті ұйымдастыратын құрал ретінде қарау бағыты маңызды болып отыр.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
ҚОРЫТЫНДЫ
Әбіш Кекілбаев – заманымыздың бір заңғар тұлғасы. Кекілбаев туралы сөз айту кімге болса да оңайға түсе қоймас. Өйткені, Кекілбаевтың өзі бір әлем.
Кекілбаевты біздің қазақ оқушысы, қазақ қоғамы ең алдымен ақын, жазушы ретінде таныды. Кекілбаев толғанса – роман, көсілсе көсемсөз туады. Өндіріп, өнімді жазатын суреткер. Туындыларының көрінісі көркемдігімен, кейіпкер бейнелері шежірелі шешендігімен, оқиғасы тарихи деректілігімен қатар өріліп, астарлы сөз, ой дариясының тұңғиығына шомылдырады. Ә. Кекілбаевтың қоғамдағы феномені – оның толассыз ізденгіштігі мен зерттеушілігі, сол қазынасын жиылған жүк құсатып тең-тең етіп қоймай, түйдек-түйдегімен оқушысына, еліне, жұртына тасқындатып төгіп жатуында. Сондықтан да әдебиет сүйер қауым Ә. Кекілбаев не жазды екен деп күтіп жүреді, шыққан дүниесін іздеп тауып, оқып жүреді. Асқар Сүлейменов өзінің бір мақаласында былай деп жазыпты: “Кекілбаев дарыны мейлінше ғибратты дарын. Оның кеңістігінің өзінен ұғымтал көкірекпен жіті көз адуын өнердің мінезін көреді”. (Ә.Кекілбайұлы, 1-том, 387-бет). |
Қазақ аты бар жерде қазақша күрес қатар жүретіні анық. Одан бөлек, көкпар, атжарыс, тоғызқұмалақтарымыз тағы бар. Ал, бұлардың бүгінгі дамуы «соқырға таяқ ұстатқандай» тоқыраудың сәл алдында тұр. Ұлттық спорт түріне қызығушылық танытып, ниет бұрған жастарымыз жоқ емес, көп. Ендеше, бізге не кедергі?
Ең алдымен, қазақша күрестен бастайық. Қазақ спортына қызығатын кім, ол әрине, ауыл балалары. Ұлттық спорттың мәртебесін көтеру үшін спорт мектептерін қаладан емес, ауылдан ашу керек. Өте өкінішті, ауылдық жерлерде спорт мектептері болған емес, болса да баяғыда-ақ жабылып қалған. Спорт зал болса да, онда арнайы кілемдер жоқ. Облыстағы ең танымал балуандар кіндік кескен Тайпақтың өзінде де спорт жайында айтам деген ауызға дым қалмапты. Бағы бақаның бақытындай болып, дәурені өткен ауылда қара топырақ шаңнан басқа көрер көзге ештеңе жоқ. Өзге ауылдардың күйі де осыған ұқсас. Сол себепті де ауылда қазақша күрестің дамуы тұралап қалған. Қалада спорт мектептері көп болғанымен, онда қазақша күрес түрі өте аз. Жеңілдің астымен жүруге үйренген, сәл нәрсеге шыдамсыздық танытатын қаланың баласы қажырлықты талап ететін қазақ күресін неғылсын?
Солай дейміз-ау, жапондардың сумо, көршілес орыс ағайындардың самбо, грузиндердің чидаоасының қазақ күресінен қай жері артық, несі мықты. Түк те айырмашылығы жоқ. Бірақ, олар күллі әлемге танымал! Олардың миллиондаған жанкүйері бар. Ресми дүниеге келгеніне небәрі 70 жылдан сәл асқанмен, жер шарының 70 елі самбомен айналысады. Тайландтық тай боксының атағы шартарапты шарлап жүр. Ғасырдан жаңа ғана асқан даттықтардың гандболы Олимпиадалық спорт түрінің төріне жайғасты. Жалғыз американдық футболдың өзі әлемді аузына қаратып, миллиондаған фанаттың бәсіне айналғанын аңыз етіп айтуға болады. Самурайлардың сумосы дүние жүзінің 87 елін мойындатыпты, ол аз десең, 1998 жылы әлемде әйелдерің сумо күресі пайда болды. Қалай сонда? Солай! Оған қарапайым ғана мысал, бір Олимпиадада грузин балуаны жеңіске жетеді. Одан жеңіске қалай жеттіңіз деп сұрағанда ол «чидаоа жеңді» деп, өзін емес, ұлттық күресін жоғары қойған. Ал, жапондарда «кимономен тудық, кимономен өлеміз» дейтін сөз бар. Сол арқылы олар өздерінің ұлттық рухының биіктігін көрсетеді. Қазір қай дүкенге барсаңыз да кимоно қаптап тұр. Ал бізде ше, қазақша күрес киімі түгілі, ұлттық спорт киімдеріміз жоқ. Кезінде қазақша күрестің ережесі бір жүйеге түспей тұрғанда арнайы күресетін киімдер болмағанда, балуандарды самбоның, дзюдоның киімдерін кигізе салып күрестіретін. Атойлап жүріп өткізген жарыстардағы залдан қазақ күресінің жанашырларын саусақпен санап аламыз. Бүгінде қыр баласы көкейді тескен темір тұлпар мен ақша үшін ғана бағын сынайтын болды, ал, оның білтесі біткен шамдай ертеңгі күні жалғасы жоқ. Дұрыс, дәрмені соған жетсе кінәсі не? Бұдан қазақ күресі «авторитетінің» қай шамада екеніне ойланбай-ақ, бас шұлғи саласыз. Біздегі өлі рухтың жеткізген жері осы!
Жоғарғы жалақы, баспана мәселесі бүгінде әрбір үшінші спортшының бағын байлауда. Мықты деген жігіттеріміздің өзге салаға бет бұруына да осы түйткіл түрткі болуда. Арасында спортқа нағыз берілген бірлі-екісі ғана қалады. Бұл әсіресе, қазақша күресті дамытам дейтін балуандар мен бапкерлерді ғана мазалайтындығы ащы да болсын шындық! Бақсақ басқа екен демекші, қазақ күресінің бағын байлаған бар «кінәсі» оның олимпиадалық спорт түріне жатпайтындығында!
Ат спорты ше? Оның ішінде көкпарымыздың жағдайы нешік? Бізде, ол да ұмыт қалудың алдында, есеңгіреп есін жия алмай тұр. Неге дейсіз ғой, оңтүстікте аптасына бірнеше рет көкпар ұйымдастырылады. Жүрегі мен жалыны бар кәсіпкер азаматтардан көкпардың жеке демеушілері де табылыпты. Яғни, бұл іс қазіргі тілмен жеткізсек осы өңірде «азартқа» айналған. Ұлттық арнадан көрсетілетін «Көкпар» ойынына да қатысатын командалардың басым көпшілігі оңтүстіктен екеніне дау жоқ. Еңбектеген баласынан еңкейген қартына дейін көкпар десе көңілдері алып-ұшады. Беу, ағайын, жақсы бастамаға қалай қуанбасқа! Осы дағды қазақ елінің әр облысында дәстүрге айналса «тар қапастан» құтылатын күнімізге болжам жасауға болар еді. Қайдам, артынан қуанышымыз су сепкендей басылғанда бармағымызды бір-ақ тістейтін әдетіміз бар емес пе?!
«Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің» демекші, қай жылы өткенін біле алмадым, теледидардағы сюжеттің үзіндісі болуы керек, интернетті аралап отырсам мынадай масқараға тап болдым: «Бүгін облыс көкпаршылары көкпардан жабық облыс біріншілігін өткізді. Көкпар маусымының жабылуы деген тағы бір атауға ие болған жарысқа тек бір ғана команда қатысты. Бұған өңірімізде лайықты қарсыластың табылмауы себеп болыпты. Қарсыз қыста қарсыластың жоқтығынан амалсыз өзімізбен-өзіміз сайысып жатырмыз. Көкпар тарту өңірімізде тек соңғы жылдары ғана жанданып келеді. Алайда, бұл көрсеткіш — жетістік емес. Сондықтан, Оралды оңтүстікпен салыстыруға болмайды. Өйткені, бұл аймақтың қазағы түгілі, орысы мен немісі де аттың құлағында ойнайды. Күзде өткен ел чемпионатында өнер көрсеткен өзге өңір шабандоздарының жеңісі — осы сөзімізге дәлел. Ал бұл — көкпардың Батыс Қазақстанда қанша уақытқа кенжелеп қалғанының белгісі…»
Тұла бойыңды шымырлатар осындай осалды жәйттен кейін қуанып көр! Әншейінде, өр рухты батырларымыздың аруағы қонған мекен деп мақтанғанда жарғақ құлағы жастыққа тимейтін батыс өлкесінде де ат спорты түрлерін дамыту ісі тұйыққа тірелгені жаныңа батады. Осының барлығын құлаққа жеткізіп, ұйқыны ашатын намыстың “қызыл қоразы” қайда жүр?! Ұлттық спорттың бұл түрлеріне қарағанда, тоғызқұмалақтың жағдайын “соқырдан гөрі қылилау” десек болады. Ең құрығанда, ұлттық спорт түрлерінен балалар мен жасөспірімдер мектебі болса екен дейсің.
Министрліктің ұлттық спортқа деген немқұрайлы көзқарасы мен жамбасты қисайтқан қаржы дағдарысы осы істің басы-қасында жүрген азаматтардың еңбегінің еленбей қалуына басты себеп. Тіпті, шетел түгіл, республикалық ұлттық ойындардың жарысы ұйымдастырыла қалса, соған баратын қаражат таба алмай дал болады. Қуатты материалдық база болмай кез-келген істі жандандыру мүмкін еместігі қазір ешқандай дәлелдеуді, артық сөзді қажет етпейді. Жарайды, футбол да, бокс та, грек-рим күресі де, басқасы да дамысын, оған дау жоқ. Біз, қазақ спортын әлемдік деңгейге шығармақшымыз дейміз. Ұлтымызды ұлт ретінде ұлықтау үшін ұлттық спортқа деген намысымыз нөмірі бірінші кезекте болуға тиіс! Әйтпесе, өз сорпамызда өзіміз қайнап жатқанда әлем бізді неғылсын! |
86% қазақстандық жұмыс берушілер отандық жоғары оқу орындарын бітірген түлектерді нашар дайындалған мамандар деп есептейді. Мұндай нәтижені Қазақстанда жастардың ҮЕҰ желісі жүргізген зерттеулер көрсеткен.
Атырауда сауалнама жүргізумен «Қазақстанның тәуелсіз ұрпағы» жастар қоғамдық бірлестігі айналысты. Сауалнамаға 200-дей адам қатысты. Олар АМУ мен Мұнай және газ институтының студенттері мен мұғалімдері, жас мамандар, жұмыс берушілер. Сауалнамаға қатысушылардың пікірі олардың мәртебесіне қарағанда айырмашылықтары жер мен көктей.
«Қазақстанның тәуелсіз ұрпағы» жастар қоғамдық бірлестігінің басшысы Ұлықбек ТІНӘЛИЕВТІҢайуынша, жұмыс берушілердің пікіріне қарамастан студенттердің 36% жақсы білім алдық деп есептейді. Дегенмен, ол білімдерінің өзі бәрібір әлемдік стандартқа сәйкес келмейді. Жоғарыда айтылғандай, жұмыс берушілердің тек 14% ғана жоғары оқу орындарын бітірген кадрлардың білім сапасына көңілдері толады, ал, олардың 62% жұмысқа тек еңбек өтілдері бар мамандарды қабылдауды жөн санайды. Дегенмен де жұмысберушілердің 80% үшін жоғары білімі туралы дипломы бар үміткерлер маңызды болып есептеледі. Ал, жастар болса, бұрынғысынша, «қатты қағазың» болса болды мансап та, материалдық жағын да қамтиды деп ойлайды.
Алайда, сауалнама нәтижелері ұйымдастырушыларға көңілді жабырқатарлық көрсеткіштер берді: көптеген түлектер оқу орынында алған білімдерін істе көрсете алмайды, өйткені, бұл білім беру бағдарламалары ескірді, жұмыс берушінің талаптарына жауап бере алмайды. Оқу орынын бітірушілердің арасында кеңсе техникаларымен жұмыс істей алмайды, ең қарапайым деген факс қабылдау мен жіберуді білмей жатады. Тіпті, өз мамандығының негізін білмейтіндер де бар. Ұ.Тінәлиевтің айтуынша, мұның бәрі отандық жоғары білім беретін оқу орындарын реформалаудың қажет екендігін көрсетеді.
Лаура СҮЛЕЙМЕНОВА
30 маусым 2011, 17:25
WhatsApp арқылы хабар жіберу
Бөлісу:
Қате таптыңыз ба? Тінтуірмен белгілеп, Ctrl + Enter түймесін басыңыз.
Осы мақала тақырыбына қатысты ой-пікіріңізбен бөлісіп, бейнежазба жолдағыңыз келсе, WhatsApp +7 707 37 300 37 нөміріне және editors@azh.kz поштасына жібере аласыз. |
Қытайда есірткі заттары контрабандасымен айналысты деп айыпталып, өлім жазасына кесілген Қазақстан азаматы елге қайтарылды. Қазақстан сыртқы істер министрлігінің баспасөз хатшысы Әнуар Жайнақовтың Facebook-те жазуына қарағанда, Ақмола облысының 1989 жылы туған тұрғыны бүгін Қытайдың Үрімжі қаласынан этаппен жеткізілген. Қазақстан бас прокуратурасының Азаттыққа айтуынша, Қытайда сотталған қазақстандық жазасын өз елінде өтейді.
Жайнақовтың ақпаратына қарағанда, қазақстандық азамат 2009 жылы Қытайдың Гуанчжоу қаласында есірткі тасымалдады деген күдікпен ұсталып, өлім жазасына кесілген. Бірақ өлім жазасын орындау екі жылға шегеріліп, 2011 жылы ол жаза өмір бойына бас бостндығынан айыру жазасымен алмастырылған.
Сотталушыны еліне қайтару процесімен Қытайдағы Қазақстан елшілігі, бас прокуратура мен Қытайдың әділет министрлігі айналысқан.
СІМ мәліметі бойынша, биыл Қазақстанға Қытайда сотталған бұдан өзге төрт қазақстандық, ал 2015 жылдың тамызынан бері барлығы 15 сотталған азамат қайтарылған.
Жаңалықтар
BBC мен "Медиазона" Украинадағы соғыста он мың ресейлік жауынгердің қазасын растады
Бельгияда Еуропарламент жетекшісінің орынбасары жемқорлық күдігімен ұсталды
Украинадағы соғысқа қарсылық білдіріп, қанды оқиғаларды тергеуді талап етпек болған белсендінің өтініші орындалмады |
26 наурыздағы мәліметтер бойынша Қырғызстанда Қазақстанмен салыстырғанда вирус жұқтырғандардың саны екі есе төмен, бірақ олар халықты қатаң бақылауда ұстап отыр.
Сурет: 24kg
Қырғызстанның бірқатар аймақтарында төтенше жағдай 25 наурызда таңғы сағат 8-ден бастап әрекет ете бастады. Ол Бішкек, Ош және Жалал-Абад қалаларында, сондай-ақ, Жалал-Абад облысының Ош және Созақ ауданында да енгізілді. Қалалар мен аймақтардың тұрғындары көп жағдайда ең алдымен өздерінің жүріп-тұруын шектеуі керек.
Үйден тек аса қажеттілік жағдайда — азық-түлік дүкеніне, дәріханаға, медициналық мекемеге шығуға рұқсат етіледі
Итті серуендетуге немесе ата-аналарына азық-түлік апарып беру үшін де шығуға болады.
ТЖ аумағында
Бішкекте қоғамдық көлік қозғалысы толық тоқтатылды. Таксимен де діттеген жеріңізге бара алмайсыз, қоңырау шалатын мобильді қосымшалар жұмыс істемейді. Дегенмен, бұл жеке кәсіпкерлерге тоқтау бола алмауда, олар азайды дегенмен, әлі де жұмыс істеп жатқандар баршылық. Жаяу серуенге қарағанда, жеке көлікпен жүруге болады – бұған қала ішінде шектеу жоқ.
Үйден шығардың алдында, жеке бағыт парағын толтыру керек
«Сіз А4 парағында өзіңіздің мекен-жайыңызды, телефоныңызды, жеке куәлік мәліметтерін және баратын дәріхананың немесе дүкеннің мекенжайын көрсетесіз. Сізді патрульдік милиционерлер тоқтатқан жағдайда, оларға бағыт парағын көрсетуіңіз керек», — деп нақтылады 24.kg ескерту.
Бішкекте ТЖ режимін енгізгелі бері адамдар мен машиналар азайған. Алайда, халықтың жиналуына жол бермеу мүмкін болмай тұр, мысалы, базалардағы сатушылар мен сатып алушылардың саны әлі де азайар емес.
Бірақ олар діни орындарға баруын тоқтатқан.
Православиелік храмдар қоғамдық құлшылық етуді тоқтатты, бір мезгілде ғимараттың ішіне үш адамнан артық кіруге болмайды
Бішкек және Қырғызстан махалласы тұрғындар рухани құлшылықтан аластатылмайды, шіркеудегі сәкілер жұмыс істейді, ал
дін қызметшісін үйге шақыруға болады
«Дін қызметкерлері күшейтілген тәртіпке бағынады және кез келген уақытта пастырлық көмек пен қолдау көрсетуге дайын (діни қызметкерлер пандемияға байланысты барлық жазылған қауіпсіздік және жеке гигиена шараларын мүлтіксіз сақтайды»
Төтенше жағдайдың басталуы және бағаның өсуімен тұспа-тұс келді. Атап айтқанда, 24 наурыздан бастап Қырғызстанда ұнның жоғары бағасы көтерілді. Бірінші сорттың бөлшек бағасы 30,5-32,5 сомды (187-199 теңге) құрайды. Сонымен қатар,,
облыстардың көбінде, сондай-ақ Ош қаласында ұнды көтерме сату тоқтатылды
Блокбекеттер
Сондай-ақ, 25 наурыздан бастап Қырғызстан Қазақстанмен, Өзбекстанмен және Тәжікстанмен шекараларды уақытша жауып тастады: адамдар мен көлік құралдарын өткізу уақытша тоқтатылды. Дегенмен, шетелдіктер Қырғызстаннан кетуі мүмкін, ал республика тұрғындары шетелден қайтып келуге мүмкіндігі бар. Сонымен қатар, барлық бағыттар бойынша жүк тасымалдауға рұқсат етілген.
Бішкек маңындағы блокбекеттерде температураны өлшеп қана қоймайды, егер адам астанада тіркелмеген болса, онда қалаға кіргізбейді. Үлкен даулы мәселелер туралы әзірге хабарланған жоқ, бірақ қалаға кіргісі келетіндердің барлығын тез арада тексеру мүмкін емес болғандықтан, кептелістер пайда болды.
Басқа шешімін таппай жатқан мәселелер көп. Мысалы, ІІМ мен ТЖМ қызметкерлеріне маскалар жетіспейтіні туралы хабарламалар келіп түсті. Кадрлық мәселелер де бар – медицина қызметкерлері жетіспейді. Бірақ биліктің бұл мәселелер шешілуде деп сендірді.
«Қазір блокбекетердің қажеттілігін анықтап, қажет жерлерге дене температурасын қашықтан анықтайтын градусниктерді жіберіп жатырмыз. Керек болған жағдайда ординаторларды жұмысқа тартып, эпидемиологтарды оқытамыз», — деді Қоғамдық денсаулық сақтау басқармасының бастығы Айнұр Ақматова
Бизнесте де түйіткілді мәселелер бар. Мысалы, өнім жеткізушілердің бірі рұқсаттама ала алмағанын хабарлады. Ол Бішкектен тауарларды тиеп, (қоймалар қаланың сыртында орналасқан) қайта оралуы қажет. Жергілікті билік кейінірек рұқсат қағазын міндетті түрде беретінін хабарлады. ТЖ режимінің бастапқы кезінде оларды шығарып үлгермеген.
26 наурыздағы мәліметтер бойынша Қырғызстанда 44 коронавирус жұқтыру фактісі тіркелген. Олардың саны бұдан да көбеюі мүмкін. Бұны жоққа шығара алмайды. |
Литвада өтіп жатқан Әлем чемпионатының ең таңдаулы ойыншыларының бірі – Дуглас Жуниор. Ол ширек финалдада өтетін Қазақстан мен Иран ойынын талқылап, футзалдан әлемнің үздік ойыншыларына тоқталады.
2019 жылы түсірілген «Кек алушылар: Финал» атты тамаша фильмнің басты кейіпкері Темір адам болды. Туынды бірнеше рекордты жаңартып, «Титаник» фильмін басып озып, тарихта ең табысты фильм атанды.
«Темір адам» тағы да көк ғаламшарға қауіп төндіретін 2021 жылғы сценарийдің басты кейіпкеріне айналды. Алайда бұл жолы басты кейіпкердің рөлін Роберт Дауни емес, Дуглас сомдайды. Өтетін жері Pinewood Atlanta студиясы емес, Литваның алаңдары. Бас жүлде театр кассасының жиыны емес, футзалдан Әлем чемпионатының кубогы.
Литва өтіп жатқан әлем чемпионатының ең таңдаулы ойыншыларының бірі Дуглас Жуниор FIFA.com сайтына берген сұхбатында Қазақстан мен Иран арасындағы ширек финал ойыны, дүбірлі доданың финалы, Қазақстан құрамасының капитаны туралы әңгімелеп берді.
- Плей-офф кезеңінде 7:0 есебімен жеңіске жету – керемет нәтиже. Бақытты шығарсыз?
- Біздің қуанышымызда шек жоқ. Плей-оффтың әр ойыны қиын. Жапония құрамасы Бразилияға лайықты қарсылық көрсетті. Ресей үшін Вьетнаммен ойын оңай болмады. Бұған дейін Тайланд құрамасымен екі рет ойнап, жеңген едік. Әлем чемпионатындағы ойын басқаша болары айқын еді. Біздің мақсатымыз тек жеңіс болды. 7:0 есебімен жеңіске жету тамаша көрсеткіш. Колумбияда өткен әлем чемпионатында 1/8 финалға шықтық. Біздің басты міндеттеріміздің бірі осы көрсеткішті жаңарту болды. Бұл мақсатты орындадық. Енді жаңа міндетті алға қоямыз.
- Иран туралы не ойлайсыз?
- Иран әлемнің үздік құрамаларының бірі екенін бірнеше жыл бұрын дәлелдеген. Шебер ойыншылардан жинақталған мықты құрама деуге болады. Олар бірнеше жыл бойы бірге ойнап келеді. Бірнеше рет оларға қарсы ойнап, жеңіске жете алмадық. Иранды жеңу өте қиын.
- Қазақстан құрамасы Литвада өткен әлем чемпионатында жеңіске жете ала ма?
- Бұл біздің арманымыз. Футзал тарихында ешкім күтпеген оқиғалардың бірі болары сөзсіз. Біздің көрсеткіштеріміз жаман емес, Еуропа чемпионатының жартылай финалына шықтық. Мүмкіндігіміз мол. Бұл әлем футзалы үшін күтпеген оқиға болуы ықтимал. Біз үшін бұл таңсық емес. Қазақтардың керемет халық екенін дәлелдеуді қалаймын.
- Олардың футзалға деген құштарлығын айта аласың ба?
- Оларды естідіңіз бе? (күледі). Сенбейтін шығарсыз, Қазақстанда футзал қатты дамыған. Мәселен, «Қайраттың» ойынында арена лық толы. 13000, 15000 жанкүйер. Қазақтар үлкен футболға қарағанда футзалмен көп әуестенеді. Әлем чемпионатында алға итермелеп жатқан қазақ жанкүйерлерінің де қолдауы зор. Олардың жанайқайын естиміз, шынымен де бізге мотивация береді. Олардың қолдауы – басқа әлем!
- Әлем чемпионатында «Алтын доп» иегері кім болады деп ойлайсыз?
- Пито. Ол жан-жақты. Ол допты ойынға қоса алады, ойынды жүргізе алады, гол соға алады. Ойыншының сапасы керемет. Болашағы алда деп үміттенемін. Әлем чемпионатында Игита да керемет ойынымен көзге түсті. Бұл тізімде Феррао да бар. Жеті гол соғып тастады. Осы үш ойыншының бас жүлдеден үміті бар.
- Игита әлемнің үздік футболшы деп сізді санайды...
- Игита мені әрдайым алға жетелейді. Екеуіміз үнемі бірге жүрдік. Барлық қиындық пен қуанышты бірге өткіздік. Игита менің ағамдай. Өмір бойы оны құрметтеп өтемін. Оның айтқан сөздеріне алғыс айтамын, алайда бұл талқылауды бұқаралық ақпарат құралдарының таңдауына қалдыруды жөн деп санаймын. Әлемнің ең үздік ойыншысы атағын соңғы екі жылда алған Феррао бар. Пито мен Игита да сол тізімде деп санаймын. Мен бұл тізімде жоғары жақта емеспін. Пито әлемнің ең үздік ойыншысы деп ойлаймын. Мен команда үшін жанын салатын қарапайым ойыншылардың бірімін.
- Ферраоға қандай баға бересіз?
- Мен оған қарсы бірнеше рет ойнадым. Бірнеше рет жеңіп, алғашқы орынды алған едік. Алайда, соңғы Чемпиондар лигасының жартылай финалында есеміз кетті. Оның физикалық дайындығы жақсы. Мен Феррао сияқты қиындықтармен кездескенді ұнатамын. Екеуімізге де оңай емес. Ферраоның үлгісінде ойнайтын ойыншылар менің жаңа қырымды аша түседі деп ойлаймын.
- Игита туралы не ойлайсыз?
- Таңғаларлық, кәсіби, үлгі. Екеуіміз сегіз жыл біргеміз. Одан артық еңбек ететін жанды таба алмайсыз. «Еңбек қылмай, жеңіске жете алмайсың» деген қағиданы ұстанады. Тарихтағы ең үздік қақпашы екеніне ешқашан шүбә келтірген емеспін.
- Лақап атың туралы не ойлайсыз?
- (күледі) «Темір адам» деп алғаш рет Игита бастап айтқан. Бразилия және барша әлем мені «Темір адам» деп айтады. Бұл мен үшін қызық және маған ұнай бастады. Үйге қайтып бара жатқанда үнемі қайталап айтамын: Бұл - «Темір адам», бұл – «Темір адам».
- Гуамаре халқы Қазақстан мен Бразилия ойнаса, кімге қолдау көрсетеді?
- Гуамаре – туған қалам, Олар Қазақстанды қолдайды. Ешқашан күмән келтірмеймін (күледі). Барлығы маған хабарлама жіберіп жатыр: «Қазақстан – Бразилия финалы болады» деп. Егер финал дәл солай болып жатса, онда Гуамаре халқы бір күнге қазаққа айналады!
- Өзіңіз финалда Бразилиямен ойын туралы ойлайсыз ба?
- Бұл – менің арманым. Әлем чемпионатының финалында Бразилия құрамасына қарсы ойнау менің карьерамдағы ең ұлы сәттердің бірі болмақ. Бұл барша қазақтың арманы. Спорттың бұл түрінде Бразилияға тең келер жоқ. Әрине, мен ең алдымен ширек финалдағы ойын туралы ойлаймын. Алайда, Қазақстан мен Бразилия финалы туралы ойды жасыра алмаймын. Бұл менің арманым... |
Спорт кешенінде бокс, қазақ күресі, волейбол, футбол, баскетбол, допты хоккей, шаңғы үйірмелері жұмыс жасайтын болады.
Бөрлі ауданының іргелі елді мекендерінің бірі Бөрлі ауылында облыс әкімі Алтай Көлгіновтың қатысуымен жаңа спорттық кешен салтанатты түрде пайдалануға берілді.
Спорт кешенінде бокс, қазақ күресі, волейбол, футбол, баскетбол, допты хоккей, шаңғы үйірмелері жұмыс жасайтын болады. Ауыл тұрғындарын бұқаралық спортқа тарту жұмыстары да жоспарланған. Ол үшін аудан әкімдігі кешен жанынан хоккей мен футбол алаңдары салынады деп жосапарлап отыр.
Жалпы, Бөрлі ауылының гүлденуіне көп жұмыс жасалды. 4200 халқы бар ауылға тек өткен жылдың өзінде 5 миллиард қаражат құйылды. «Нұрлы жол» бағдарламасы бойынша ауыз су кіргізіліп, мәдениет үйі күрделі жөндеуден өтті. Ауылдағы басты көше тақтайдай тегістелді.
- Бөрлі ауылы жақсы жерде орналасқан. Табиғаты да жақсы. Еңбекқор халқы бар. Жастардың саны көбейіп келеді. Елбасы өз Жолдауында спорттық кешендерді көбейту керек, деді. Өйткені, жастар дене шынықтырумен айналысса, денсаулығы мықты болады. Жастар дегеніміз - сіз бен біздің балаларымыз, болашағымыз. Сондықтан біздің жоспарымызға сәйкес, «Нұр Отан» партиясымен бірге осындай шалғай аудандарда жүз спорт алаңын саламыз. – деді, өз сөзінде Алтай Сейдірұлы.
Бөрлі ауылының көркін аша түсетін халыққа берер пайдасы мол нысан КПО б.в. компаниясының әлеуметтік жобасы негізінде салынды. Жобалық құны 321 млн. теңге болатын кешен 320 орынға лайықталды.
Шарада КПО б.в. компаниясы бас директорының орынбасары Марат Каримов сөз алып, ауыл халқын құттықтады.
- Биылғы жылы облыс бойынша 35 млн. АҚШ долларына 36 жоба іске асырылады. Оның бесеуі Бөрлі ауданында іске асты. Жалпы соңғы үш жылда кәсіпорыннан бөлінетін 20 млн. АҚШ долларының үстінен 10 млн.доллар бөлінген болатын. Сол 10 млн.долларға Бөрлі ауданында 22 жоба іске асты. Осы жұмыстар өз жалғасын табады. КПО компаниясы ретінде Елбасының бұқаралық спортты дамыту тапсырмасын орындауға қосқан үлесіміз үшін өте қуаныштымыз. - деді, Марат Шәйдоллаұлы.
Кешеннің ашылуымен жаңа 30 жұмыс орны ашылды. Оның 10-ы әдіскерлер болса, қалғаны әкімшілік, техникалық қызметкерлер. Облыс басшысы кешеннің ішін аралап көріп, спортты серік еткен жастармен теннис ойнап, естелік суретке түсуді де ұмытпады. |
Олар Қорқыт ата атындағы университеті, С. Аманжолов атындағы ШҚУ, Х. Досмұхаметов атындағы Атырау университеті, Тұран университеті, Satbayev University және Нархоз университетінде оқуға грант алды. Сондай-ақ турнирлерге қатысқаны үшін жастар грамоталармен, кубоктармен және 200 мыңнан 500 мың теңгеге дейін ақшалай сыйлықтармен марапатталады.
Білім және ғылым министрлігі дебат қозғалысын кеңінен насихаттау бойынша белсенді жұмыс жүргізіп келеді. Бүгінгі таңда елімізде 120 944 адамды қамтитын 6 778 дебат клубы бар. Олардың арасында оқушылар да, студенттер де бар.
Елімізде оқушылар мен студенттердің дебат қозғалысы белсенді түрде дамып келеді. Екі жыл бұрын 4 405 мектеп және студенттік клубта 66 186 пікірсайысшы болса, бүгінде олардың саны 120 мыңнан асты. Олар сындарлы талқылау өнерін үйренеді, басқа дебатшылармен достық және сыйластық қарым-қатынас орнатады, сондай-ақ олар ой-өрісін кеңейтіп, шығармашылық белсенділіктерін арттырады. Биыл Балалар жылы аясында бес дебат турнирі ұйымдастырылады. Бүгінгі күні оның екеуі өткізілді. Оларға 500-ге жуық оқушы мен студент қатысып, кәмелетке толмағандарды оқыту, тәрбиелеу және олардың құқықтарын қорғаудың маңызды мәселелерін көтереді. Пікірсайыс қозғалысын дамыту мақсатында ҚР Білім және ғылым министрлігі дебат қозғалысының жобалық кеңсесін құрды. Бұл қозғалысты кеңінен насихаттау мақсатында әлеуметтік желілерде ақпараттық-түсіндіру жұмыстары белсенді жүргізіліп жатыр. Жаңа мектепішілік дебат клубтары құрылып, облыстық және аудандық деңгейде үйлестірушілер анықталды, түрлі кездесулер, дөңгелек үстелдер, вебинарлар өткізіліп жатыр, - деп түсіндірді ҚР БҒМ Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығының директоры Раиса Шер.
Елімізде оқушыларды дебат өнеріне баулитын 100-ден астам маманнан тұратын тәжірибелі пікірсайысшылар пулы құрылды. Сонымен қатар колледждер мен мектептерде дебат клубтарына көмектесу үшін студент десантшылар құрылып жатыр. Педагогикалық жоғары оқу орнының барлығы еріктілер топтарын құрып, мектептерде тренингтер мен шеберлік сабақтарын өткізеді, турнирлерді ұйымдастыру кезінде волонтерлік көмек көрсетеді.
Одан бөлек, биыл Республикалық оқу-әдістемелік орталығы дебат клубтарының жетекшілеріне көмек көрсету мақсатында пікірсайыс машықтарын дамыту тақырыптарында 35 вебинар өткізді. Оларға 3 мыңнан астам адам қатысты. |
Мамыр айының соңындағы дерекке сүйенсек, елімізде қант 50,3 пайызға қымбаттаған. Шекердің «Магнум» сияқты сауда орындарындағы бағасы 450 теңге шамасында. Жекеменшік дүкендерде 600-700 теңге төңірегінде. Бұлай жалғаса берсе, қант бағасы шарықтап кетуі мүмкін, деген де болжам жасалды...
Елімізде төрт қант зауыты бар. Былтыр осы кәсіпорындар 230 мың тонна шамасында қант шығарыпты. Басты өндірушінің бірі – «АқсуҚант» зауыты. Бұл – өзінің шикізат базасы бар бірден-бір зауыт. Іргетасы сонау 1967 жылы қаланған, Жетісу өңіріндегі осынау қант зауыты өзіне қажет шикізатты, яғни қант қызылшасын, бидайды, жоңышқаны өз алқабында өсіреді. Өндірістік қуаты – 450 мың тонна.
Қанттың күрт қымбаттауының проблемасына орай ауыл шаруашылығы вице-министрі Жеңіс Өсербай ресми мәлімет берді. Басты әңгіме Жамбыл облысындағы – екі, Алматы облысындағы – екі қант зауыты төңірегінде болды.
– Қазір елдегі қант тапшылығына орай төрт зауытта да модернизациялық жұмыс жүргізіліп жатыр. Және де Жамбыл облысында тағы бір зауыт ашпақ ойымыз бар, – дейді Жеңіс Өсербай.
Дегенмен мәселенің таяуда шешіле қоятынына күмән да жоқ емес. Проблеманың түп негізі шикізатқа байланысты. Мәселен, Меркі қант зауытында өнім шығаруға қажет шикізат өсіру үшін бақандай 75 күн керек. Оның үстіне қант қызылшасын өсіруге керек алқап шектеулі.
Вице-министрдің айтуынша, елдегі үш зауыт қант шикізатын өңдейтін көрінеді. Осы қайта өңдеу ісі толық қуатында жұмыс істеген жағдайда зауыттар айына 50 мың тонна қант шығара алады, – дейді.
– Импорт алмастыруға байланысты жұмыстар қарқынды жүріп жатыр. Басты мәселе – қант қызылшасын өсіруді арттыруға келіп тіреледі, – деп атап көрсетті вице-министр.
Қызылша негізінен Талдықорған аймағында өсіріледі. Ал оны өсіру – өте ауыр жұмыс. Бұл салаға әбден маманданған жұмысшы қажет. Сондықтан қант қызылшасын өсіру – екінің бірінің қолынан келмейтін шаруа.
Осы жерде тағы да бір сауал туындайды. Қасқалдақтың қанынан қат болып отырған қызылшаны өсіру қаншалықты пайдалы? Елімізде жыл сайын қант қызылшасының бір тоннасы 10 мың теңгеге бағаланады екен. Егінші жұмысының ауырлығын ескерсек, бұл – түкке тұрмайтын баға. Сондықтан Үкімет елдегі қант тапшылығын ескеріп, бұл бағаны айтарлықтай көтергені жөн деп есептейміз.
Жыл сайын елімізде 350 мың тонна қант қызылшасы жиналады. Оған қоса фермердің жұмысын жеңілдетіп, қайтарымды арттыру үшін өнімді суғарудың үлкен бағдарламасы қолға алынған. Дегенмен елде өндірілетін шикізат қорының аздығы қант қызылшасы мен басқа да шикізат қорын шеттен сатып алуға мәжбүрлейді. Дәл осы мақсатта былтыр қазынадан 7 миллиард теңге бөлініпті (!).
– Елдегі қант тапшылығы қашанда үкімет назарында. Осыны ескеріп алдағы уақытта Павлодар облысында тағы да бір қант зауытын салуды жоспарлап отырмыз. Оның бастамашысы – жергілікті әкімдік, – деп атап көрсетті Жеңіс Өсербай..
Павлодарда салынуға тиіс қант зауытының техникалық-экономикалық негіздемесі ғана жасалған. Құрылыстың өзі әзірге басталған жоқ.
Қазақстанның өз өндірісінің шамасы жетпейтін қантты шетелден сатып алатынын айттық. Қанттың өзі емес, оның шикізаты импортталатын көрінеді. Импортпен келетін шикізаттың жалпы көлемі 94 пайыз шамасында (!). Оның 36 пайызы Алматыға, 30 пайызы Жамбыл облысына, 13 пайызы Алматы облысына, 12 пайызы Ақтөбе облысына және 4 пайызы Қостанай облысына тиесілі.
Біріккен ұлттар ұйымы берген деректерге қарағанда, тапшылыққа түскен азық-түлік ішінде шекер де бар. Соған сәйкес бүтін әлемде қант бағасы қымбаттап отыр.
Әлемдегі негізгі қант өндірушінің бірі – Үндістан. Қант өндірісі бойынша әлемдік рейтингте екінші орында тұр. Тапшылыққа орай Үндістан үкіметі таяуда қант экспортын күрт шектеуге шешім қабылдады. Бұл елдің қазіргі лимиті – 8 миллион тонна. Үнділердің бұл бастамасын қант өндіретін басқа мемлекеттер іліп әкете ме деген қауіп бар.
Әлемдегі екінші қант экспортшысы жергілікті өнімді шетелге шығармауды бұған дейін де қолға алған еді. Себебі, Үндістан халқы қазірдің өзінде 1 миллиардтан асып кетті. Соған орай әуелі елдегі ішкі сұранысты қамтамасыз етуі керек еді. Алайда сыртқы сауданың аты – сыртқы сауда. Үндістан – қантты шетке шығару арқылы мол табыс тауып отырған ел. Соған қарамастан әлемдегі қант тапшылығына орай соңғы алты жылда бірінші рет сыртқа өнім шығару лимитін 8 миллион тоннаға қысқартып отыр.
Ендігі бір проблема әлемдегі қант бағасына байланысты. Дерек көзіне қарасақ, ақ қанттың әлемдік бағасы биыл 5 жылдық максимумына жетіпті. Еліміздегі қант құнының қымбаттауының бір себебі де осында.
Қант өндіруден әлемде Бразилия бірінші орында тұр. Латынамерикалықтар тәттіні қант қамысынан өндіреді. Бұл елдің жағрафиялық жағдайы қант қамысын өсіруге өте қолайлы. Соған қарамастан соңғы кезде осы басты өндіруші де қантты экспортқа шығару көлемін азайтып отыр. Бразилия зауыттарының қант қамысына керек этанолды барынша мол өндіруге ықпал беретін қуат көзі – мұнай. Ал мұнай болса, күн сайын қымбаттап барады. Бразилияның қант өндірісін барынша шектеуін сарапшылар осымен байланыстырады.
Еліміздегі қант өндірушілер ішкі сұраныстың небары 40 пайызын қамтиды. Соның салдарынан, әсіресе импорттың қымбатқа келуінен біздегі шекер бағасы өсіп отыр. Цугцванг деген – осы. |
Ақтаулық тұрғын Экспресс К редакциясы арқылы қала әкіміне дауысымды жеткізгім келеді дейді. Ал құрылыс компаниясы мүлде құлақ аспаған.
Өйткені жаңа салынған үй тұрғындарының жан-айқайына бұған дейін ешкім селт етпеген, деп хабарлайды Экспресс К.
Newscorr-ға видео жолдаған автор журналистерге мұңымды шағудан басқа амалып қалмады дейді. Тұрғындардың айтуынша, Ақтаудағы "Әсия" тұрғын үй кешені қолданысқа даяр емес. Арнайы комиссия неге алдын-ала қабылдап жіберген деп отыр. 32-ші ықшам аудандағы осы 83-ші үйдің құрылысы әлі толық аяқталмаған. Сыртқы сылақтары құлап, шатырдың төбесіне жиылған жаңбыр суы тұрғындардың төбелерінен сорғалап тұр.
Су құбырлары да толық аяқталмаған, ыстық су мүлде жоқ. Сондай-ақ мүмкіндігі шектеулі жандарға арналған пандустар атымен жоқ. Балалардың ойын алаңы қалдық құрылыс материалдарынан жасалынған. Мұнда бала ойнатудың өзі қорқынышты дейді ашынған тұрғындар.
Көпшілік қалалық әкімдік пен үйді салған компанияға талай рет арыз-шағымдарын жазған екен. Бірақ бұл проблемаға әлі күнге ешбір мекеме бас ауыртпаған.
Оқи отырыңыз
Ақтөбеде құрылыс компаниясының басшысы сотталды
Алматыдағы тұрғын үй құлауға жақын. Тұрғындар пәтерлерін тастап қашып жатыр
Newscorr: "Тяп-ляп" салынған "Нұрсити"
Экспресс К бұл жағдайды назарда ұстайды.
Экспресс К бұған дейін Ақтөбеде құрылыс компаниясының басшысы 6 жылға сотталғаны туралы жазған болатын
Сіздер үшін! Newscorr сервистік қызметі барлық тұрғындарға арнап азаматтық журналистиканың жаңа нұсқасын ұсынады. Мұнда кез-келген азамат бізге эксклюзивті фото немесе бейнежазбасын жіберіп, 100 мың теңге ге дейін табыс табуға толық мүмкіндігі бар. |
Бүгін облыс әкімі Нұрлыбек Нәлібаев Қазақстанның Еңбек Ері Абзал Ералиевпен және бірқатар зиялы қауым өкілдерімен бірге егіс алқабында алғашқы дән себу шарасына қатысты.
Шиелі ауданындағы «Ақмая» шаруашылығының егіс алқабында өткен жиын «Дала күні» семинар-кеңесімен жалғасты.
Аймақ басшысы ел қамбасының астыққа толуын, мол өнім алуды тілеп, шаруа азаматтарының еңбегі нәтижелі болуын тіледі.
«Дала күні» семинар-кеңесі барысында ауылшаруашылығы саласындағы өзекті мәселелер сөз болып, шаруа қожалық иелері ортақ мәселелерді талқылады. Бірқатар басқарма басшылары мен аудан әкімдері егін егу бағытында баяндама жасап, алдағы іске асатын жоспарларын тізбектеді.
Биылғы жылы өңірде 185,6 мың гектарға ауыл шаруашылығы дақылдарын орналастыру межеленген. Оның ішінде дәндi дақылдар 90,8 мың гектарды, майлы дақылдар 5,3 мың гектарды, мал азықтық дақылдар 70,0 мың гектарды, картоп, көкөнiс, бақша 19,4 мың гектарды құрайды.
Негізгі дақыл — күріш егу мен оны суға бастыру жұмыстары ауа райы жағдайына байланысты облыс шаруашылықтарында ішінара басталса, бүгіннен бастап жаппай кіріскелі отыр. Күріш егу және суға бастыру жұмыстарын мамыр айының 30 дейін бітіру жоспарланып отыр. Ал, картоп, көкөніс, бақша, жүгері және тағыда басқа дақылдарды егуді оңтайлы мерзімдерін сақтай отырып, мамыр айының үшінші онкүндігі мен маусым айының бірінші онкүндіктерінде аяқталатын болады.
Аймақ басшысы Сыр маржанының көлемін мейілінше қысқартпай, егін науқанына қатысты нақты міндеттерді жүктеді.
— Аймағымыз бірден-бір күрішке бейімделген, халқы осы кәсіпке маманданған ел, оның үстіне күріш егілмесе топырақ тұзданып, инженерлік жерлерден айырылып қаламыз, сондықтан мейлінше күрішті қысқартпауға тырысамыз. Сыр дихандарына ата кәсібін жалғастыруға мүмкіндік жасап, азық-түлік өндіру көлемін арттыру басты бағытымыз болмақ.
Биыл ауылшаруашылық дақылдарының көлемін оңтайлы мерзімінде егілуін, көктемгі дала жұмыстарын қаржыландыруды ұйымдастырып, қажетті тұқым, минералды тыңайтқыштар, жанар-жағармай және қосалқы бөлшектермен қамтамасыз етілуін қадағалау қажет. Себілетін күріш тұқымының сапасын анықтау үшін зертханалық зерттеуден толық өткізуді қамтамасыз етіп, егіске су алуды келісілген кестеге сәйкес ұйымдастыруды тапсырамын, -, деді Нұрлыбек Нәлібаев.
Мұнымен қоса, облыс әкімі су жолдарының, су насостары мен гидротехникалық құрылыстардың, су бекеттерінің толық дайындығын және вегетациялық кезеңде кестеге сай су мөлшерімен қамтамасыз етуді ұйымдастыруды, егіске қажетті судың белгіленген лимитке сәйкес алынуын тапсырды. |
Ақтөбе облысы мәслихаттары депутаттарының көпшілік даусымен ашық дауыс беру нәтижесінде Ералы Тоғжанов Ақтөбе облысының әкімі болып сайланды.
Облыстық денсаулық сақтау, дене шынықтыру және спорт, жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармаларының басшылары депутаттарға өздерінің үш жылдық шығыстарының жоспарларын ұсынды.
Облыстық басқармалардың басшылары депутаттардың талқылауына 2023-2025 жылдарға жоспарланған шығыстарды ұсынды.
№559 сайлау учаскесінде тіркелген 2 285 ақтөбеліктерден сағат 10 дейін сайлаушылардың үштен бірі өз дауыстарын берді.
Қосымша су мұнарасын, терең су сорғыларын орнату, бау-бақша ұжымының ЖТҚ мәртебесін өзгерту және мектепті кеңейту.
Облыс әкімі мен облыстық мәслихат хатшысы ақтөбелік қаржыгерлерді кәсіби мерекелерімен құттықтады.
Облыс депутаттары мен Қоғамдық кеңес мүшелері ҚР Ұлттық банкінің жергілікті филиалының басшысы мен қызметкерлерін валюта Күнімен құттықтады.
Мәслихат дегеніміз не?
Жергілікті өкілді орган (мәслихат) - облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды айқындайтын және олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган.
Мәслихаттарды тиiстi әкiмшілiк-аумақтық бөлiнiстiң халқы жалпыға бiрдей, тең, төте сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзiмге сайлайды.
Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады. Қазақстан Республикасының азаматы бiр мәслихаттың ғана депутаты бола алады.
Мәслихаттың өкiлеттiгi бiрiншi сессия ашылған кезден басталады және жаңадан сайланған мәслихаттың бiрiншi сессиясының жұмысы басталғанда аяқталады.
Бейне
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Ақтөбе облысының аумағында орналасқан мәслихат депутаттарының назарына
2022 жылғы 01 желтоқсан
Қазақстан Республикасы Президентінің 2022 жылғы 8 маусымдағы №912 Жарлығымен бекітілген Облыс аумағында орналасқан мәслихаттар немесе республикалық маңызы бар қалалар және астана мәслихаттары депутаттарының облыс, республикалық маңызы бар қала және астана әкімін лауазымға тағайындауға келісім беруі қағидаларының 5,6-тармақтарына сәйкес Ақтөбе облысы аумағында орналасқан мәслихаттар депутаттарының жиналысы 2022 жылғы 1 желтоқсанында сағат 12:00-де өтетіндігін жеткіземін, мекен-жайы: Ақтөбе қаласы, Аққағаз Досжанова атындағы конференц-холл.
Депутаттар мен шақырылғандарды тіркеу 01 желтоқсанда сағат 10:00-ден 11:00-ге дейін конференц-холл фойесінде жүргізіледі.
Күн тәртібіне енгізілетін мәселе:
Ақтөбе облысының әкімін тағайындауға келісім беру.
Облыстық мәслихаттың хатшысы А. Нугманов
Баспасөз хабарламасы
Қазақстан мәслихаттарының хатшылары жергілікті өзін-өзі басқару мәселелерін және референдумды қолдау жөніндегі қоғамдық штабтар жұмысының қорытындыларын талқылады.
Ақтау қаласындағы Қазақстан халқы Ассамблеясының ғимаратында облыстық мәслихаттар хатшыларының қатысуымен «Қазақстан мәслихаттары депутаттарының бірлестігі» РҚБ Кеңесінің екі күндік отырысы өтті.
Кеңеске Маңғыстау облысының әкімі Нұрлан Ноғаев, "Қазақстан мәслихаттары депутаттарының бірлестігі" РҚБ төрағасы Төлеубек Мұқашев, облыстар мен Республикалық маңызы бар қалалар мәслихаттарының хатшылары, Маңғыстау облыстық мәслихатының депутаттары, сондай-ақ қалалық және аудандық мәслихаттардың хатшылары қатысты.
- Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша қазір ҚР-да жергілікті өзін-өзі басқару туралы жеке заң әзірленуде. Мақсаты - жергілікті өзін-өзі басқару органдарының өкілеттіктерін кеңейту, негізгі тәсілдер жергілікті атқарушы органдардың да, жергілікті өзін-өзі басқару органдарының да жұмысының тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған, Жергілікті өзін-өзі басқару туралы мәселе өте өзекті және әріптестерімізбен жаңартылған заң әрекетінің барлық қыр-сырын, оның ішінде жергілікті атқарушы және өкілетті органдардың өзара іс-қимылын талқылау қажет. Бұл отырыс бізге өз жұмысымызды қай бағытта жандандыру керектігін, бірінші кезекте қандай мәселелерді шешу керектігін түсінуге мүмкіндік береді. Екі күн ішінде біз жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты көптеген мәселелерді байыпты және егжей-тегжейлі талқылаймыз. Сондай-ақ, еліміздің Конституциясына түзетулер енгізу туралы бүкілхалықтық референдум қарсаңында құрылған қоғамдық штабтардың қорытындыларын, олардың қоғамға қандай нәтижелер мен ықпал еткендерін бірлесіп шығару маңызды- деп түсіндірді Ақтөбе облыстық мәслихатының хатшысы Амангелді Нугманов.
View the embedded image gallery online at:
https://aktobeoblmaslihat.kz/kz/home-kk/11-news-kk/2626-9862311834#sigFreeId9790c8a902
Кеңес барысында іс-шараға қатысушылар «Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару туралы» заң жобасы бойынша баяндама жасап, өз ұсыныстары мен пікірлерін білдірді. |
«Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» «Қазақстандағы сайлау заңнамасы мен сайлау реформасын талдау» Аналитикалық есебін дайындады. Есеп Президент Қасым-Жомарт Тоқаев бастамашы болған соңғы реформалар шеңберіндегі заңнамалық өзгерістерді оларды практикада іске асыруға қатысты шолуды ұсынады. Сондай-ақ, ол сайлау және партиялық заңнаманы халықаралық стандарттар мен озық тәжірибелерге сәйкес реформалау жолдарын ұсынады.
Билік жарнамалайтын реформалардың бірі 2021 жылдың 25 шілдесінде өткен ауыл әкімдерінің тікелей сайлауы болды. Ауыл әкімдерін сайлау тәртібін енгізген сайлау туралы заңға түзетулерді талқылау процесі формальды түрде азаматтық қоғам өкілдерін онлайн форматта қамтыды, бірақ іс жүзінде ол инклюзивті болған жоқ. Себебі, талқылауға Ұлттық экономика министрлігі және Парламент депутаттары атынан заң жобасын әзірлеуші ғана тікелей қатысты, ал пікірталастың өзі Министрліктің бастапқы жобасында айтарлықтай өзгерістерді білдірмеді.
Сайлаудың нормативтік-құқықтық базасын қамтамасыз ететін заңнамаға түзетулер қабылдау мен сайлау жариялау арасындағы кезең бір айды құрады. Сайлаушылар мен басқа да мүдделі тараптар жергілікті сайлаудың жаңа ережелерімен толық танысуға жеткілікті уақыт таппады. Сонымен қатар, бұл уақытта кандидаттар тарапынан толық дайындық ұйымдастыру мүмкінсіздігін атап өткен жөн. Осы себепті, ауыл әкімдерін сайлау қоғам тарапынан хабардарлық пен сенімнің төмен деңгейі аясында өтті.
Биліктің ауыл әкімдерін сайлауды саяси жүйені демократияландырудағы маңызды қадам ретінде көрсетуге тырысқанына қарамастан, тәуелсіз сарапшылардың бағасы теріс болды. Негізгі проблемалардың ішінде тәуелсіз кандидаттардың қатысуына заңнамалық кедергілер, биліктің сайлау процесіне жалпы бақылауы, сондай-ақ сайланған ауыл әкімдерінің биліктің атқарушы вертикалына тәуелділігі атап өтілді.
Ауыл әкімдерін сайлау үшін қолданылатын салыстырмалы көпшіліктің көпшілік жүйесі әр түрлі елдердегі муниципалды сайлауда кеңінен қолданылады және жеңімпазды тез анықтауға жарамды, бұл бір уақытта көп сайлау өткізу кезінде маңызды. Мұндай модель сирек жағдайларда дауыс берудің екінші кезеңін өткізуді талап етеді, бұл сайлауды айтарлықтай жеңілдетуге және оларды ұйымдастыруға байланысты шығындарды азайтуға мүмкіндік береді.
Зерттеушілердің пікірінше, ауыл әкімдігіне кандидаттар үшін тіркеу талаптарында жас шектеуі, «Б» корпусының әкімшілік қызметшілеріне қойылатын талаптарға сәйкестігі, қол жинау қажеттілігі, кез келген қылмысы үшін соттылығының болуын болдырмау және кандидаттарға қатысты ҰҚК-нің арнайы тексеруі сияқты бірқатар кемсітушілік және үйлесімсіз шектеулер бар. Мұндай көптеген талаптар азаматтарға сайлану құқығын толық жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді және кандидаттарды тіркеу процесін биліктің ұстанымына тәуелді етеді.
Сайланбалылығына қарамастан, тіркеу ережелері барлық кандидаттар үшін тең мүмкіндіктерді қалыптастыруға қарағанда, мемлекеттік қызметшілер ортасынан кандидаттарды ілгерілетуге көп дәрежеде бағытталғаны анық. Барлық тіркелген кандидаттардың жартысына жуығы (48.3%) мемлекеттік қызметшілер, ал 19.9%- мемлекеттік органдармен тығыз байланысты бюджеттік ұйымдардың қызметкерлері.
Сайлау процесінің қысқа мерзіміне байланысты кандидаттар тиімді сайлау науқанын ұйымдастыра алмады. Осы себепті үгіт-насихат нәзік болды, ал сайлаушылар кандидаттар мен олардың бағдарламалары туралы тиісті түрде білмеді. Сонымен қатар, сайлау науқанын мемлекеттік қаржыландырудың аздығы және жеке қайырымдылыққа шектеулер кандидаттардың үгіт-насихат жүргізу мүмкіндіктеріне айтарлықтай нұқсан келтірді.
Ауыл әкімдерінің алғашқы тікелей сайлауы Нұр Отан партиясының пайдасына аяқталды, ол жалпы алғанда 730 (86%) мандаттың 628-ін, оның ішінде 65 ауылдық округті қоса алғанда, өзін-өзі ұсынған кандидаттар ретінде қатысты.
Зерттеушілер жалпы, заңнама ауыл әкімдеріне өз жұмысында қандай да бір тәуелсіздік бермейтінін атап өтті. Оларды жоғары тұрған әкімдер мен Президент өз еркімен қызметінен кетіруі мүмкін. Олар өздері басқара алатын бюджетті дербес құруға өкілеттігі жоқ. Ауыл әкімдері өздерінің сайланбалылығына қарамастан, биліктің атқарушы вертикальына қатаң кіріктірілген және жергілікті өзін-өзі басқару жүйесінің бір бөлігі ретінде қарастырыла алмайды.
Осыған байланысты зерттеушілер сайлау және партиялық заңнаманы, сондай-ақ саяси және азаматтық құқықтар мен бостандықтарды қамтамасыз ету саласындағы реформа үстірт және косметикалық сипатта болды деп санайды. Өткен парламент сайлауы мен ауыл әкімдерін сайлау сапалы өзгерістерге әкелген жоқ.
Бұл зерттеу Америка Құрама Штаттарының халықаралық даму агенттігі (USAID) арқылы американдықтардың жан-жақты қолдауының арқасында мүмкін болды. Онда айтылған пікірлер авторларға тиесілі және міндетті түрде USAID немесе АҚШ үкіметінің көзқарасын білдірмейді.
«Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» International Republican Institute (IRI) компаниясына зерттеу жүргізуге қолдау көрсеткені үшін алғыс білдіреді.
«Құқықтық саясатты зерттеу орталығы» сондай-ақ ұсынылған зерттеуді дайындауға және талқылауға қатысқан барлық сарапшылар мен мамандарға алғысын білдіреді. |
Әлем бесігін бір қолымен тербетіп, биязы мінезімен талай белесті бағындырған әйелдер қауымының біздің қоғамда алар орны айрықша. Оның ішінде тағдырдың сынағынан сүрінбей, жігері мұқалмаған, жұдырықтай жүрегімен өмір күресінен тайсалмайтын ерекше нәзік жандыларды айтпасқа тағы болмас.
Иә, оларды «ерекше» деп атау өте орынды. Қоғамда мұндай адамдарды «мүгедек», «мүмкіндігі шектеулі» деген сөздермен сипаттап жататыны жасырын емес. Алайда, өзгелерде табылмас асқақ рухы бар мұндай қайсар жүректілерді «ерекше» деп атаған абзал.
Осындай санаттың қатарында біздің әңгімемізге арқау болатын қарасайлық Диларахан Сайтова да бар. 8 наурыз – Халықаралық аналар мерекесінің қарсаңында қарым-қабілеті мол, нәзік жанды Диларахан Тұрсынбайқызының өмір дерегінен сыр шертіп, өткені мен бүгінін айтсақ дейміз.
1999 жылы Қарақалпақстан елінен қоныс аударған біздің кейіпкерімізде өзгелерде көп кездеспейтін дарындылық бар. Негізгі мамандығы тігінші болғанымен, қаншама қайратты азаматтардың бойынан табыла бермейтін оның спорттық қабілетін жоғары бағалауға болады.
Диларахан Сайтованың мұндай даралығынан бөлек, оның өмірге деген құштарлығы, тіршілік әлеміне деген шексіз сезімі, табыс үшін табандылығы ғана емес, намыс үшін нәзіктік жанқиярлығы да көпке үлгі десек қателеспеспіз. Бес жасында, яғни, сол кездегі дәрігерлердің айтуынша, екпенің салынбауы салдарынан жүйке жүйесі қабынып, бір қол, екі аяқтың жансыздануы оның өміріне үлкен соққы болады. І топтағы мүмкіндігі шектеулі жанның уақыт өте келе түрлі ем-шараның арқасында денсаулығы едәуір қалыпқа келеді.
2002 жылы Қаскелең қаласына келіп, Тәжіғали Ходжамұратов басшылық ететін «Жігер-М» қоғамдық ұйымының белді мүшесіне айналды. Бүгінде осы бірлестіктің атынан талай спорттық жарыстарда бақ сынып, ауданның абыройын асқақтатып жүрген жайы бар. Мәселен, Азия чемпионатында оң және сол қол бойынша армрестлингтен І және ІІ орындарды қанжығасына байлаған. Одан бөлек, былтыр «Мылтық ату» жарысынан да жүлделі орындардан көрінген. Ендігі мақсаты – білектің күшін сынап, алдағы уақытта өтетін Азия чемпионатына қатысу.
Диларахан Тұрсынбайқызы 2005 жылы өмірлік жолдасымен үлкен өмірге қадам басып, аяулы жар атанып, тұрмыс құрады. Бір жылдан кейін бақытты отбасының шаңырағында Жүсіп және Ахмет есімді егіз ұлдар дүниеге келіп, қуаныштары еселене түсті. Перзенттері Алмалыбақтағы дарынды балаларға арналған үш тілде оқытатын әл-Фараби атындағы гимназияның табалдырығын аттаған. Бүгінгі таңда дәл осындай бағытта білім беретін Талдықорған қаласындағы спорт мектебінде оқуға, спортқа деген қабілеттерін шыңдауда. Екеуі де садақ атуды жандарына серік еткен. Дәл осы спорт түрінен бірі спорт шебері атанса, екіншісі осы дәрежеге үміткер.
«Армансыз адам – қанатсыз құспен тең» дегендей, кейіпкеріміз 2013 жылы үй кезегіне тұрып, бірнеше жылдан кейін талай уақыттан бері аңсап күткен баспанасына қол жеткізеді. Оған мемлекеттің тарапынан сатып алу құқығымен жалға берілетін «Асыл арман» ТК-нен бір бөлмелі пәтер бұйырды. Осы жерде ол тігін шеберханасын ашып, бүгінгі таңда жергілікті халыққа қызмет етіп келеді. Әрине, заманның дамуы мен экономиканың тұрақсыздығы кез келген пенденің тұрақты табыс табуына кедерге келтірері анық. Күнкөрістің қамын жақсарту мақсатында Диларахан Тұрсынбайқызы бүгінгі таңда «Қуат» мүгедектер қоғамдық бірлестігінде І топтағы мүмкіндігі шектеулі жандардың жеке көмекшілерімен жұмыс істеп, солардың іс-қағаздарымен айналысады. Бұл жердегі міндетін атқарумен қатар, жоғарыда айтып кеткен тігіншілік қызметін де қатар алып жүр. Демалыс күндері осы шеберханада сүйікті ісімен айналысса, басқа уақыттарда бұл тігіншілік өнерді көмекшісі атқарады. Былайша айтқанда, шағын бизнестің иесі бір адамды жұмыспен қамтып отыр. Мұны да оның өзге жандарға деген қамқорлығының бір белгісі деуге болады. Ендігі жоспары – шеберхананың ауқымын кеңейтіп, оны заманауи талапта жаңғыртып, халыққа қолжетімді бағада қызмет ұсыну. Осы бағытта бизнестің қыр-сырын меңгерудің алғашқы қадамдарын да жасап келеді.
Іскер Дилараханның асқақ арманының тағы бірі – кең бөлмелі баспаналы болу. Оған қол жеткізу үшін тынбай тіршілік етіп, ел қатарлы табанды еңбек етуде.
– Бәрі біздің қалағанымыздай бола бермейтінін білем. Кейді осы күніме де шүкіршілік етемін. Уақыт өте келе бұл мақсатты қадамдарым жүзеге асады деген сенімдемін. Кейде ұлдарым «Анашым, біз кейін чемпион болғанда Сізге үлкен үй алып береміз», деп жұбатып қояды. Ең бастысы, қос құлыным аман болса деймін. Әлі де перзент сүйсем деген үлкен арманым бар, – деп егіздердің анасы жан жүрегімен ақтарыла сөйледі.
Әңгіме соңында қайсар жүректі Диларахан Сайтова әуелі Аллаға, одан кейін тәжірибелі тіс дәрігері болған асқар тау әкесіне, 40 жылдық ұстаздық еткен аяулы анасына, өмірлік жарына және қиын кезде қолдау білдірген жанашыр адамдардың барлығына, арайлап атқан әр таңына шексіз алғысын білдірді. Өзімен тағдырлас жандарды бір-ақ рет берілетін өмірді тамаша сүруге шақырады.
Жалынды сөзін жеткізген кейіпкеріміз 8 наурыз – әйелдер қауымының мерекесі қарсаңында, барлық аналарды, қыз-келіншектерді мерейлі мерекелерімен құттықтап, өмірлері бақытты, жұмыстары табысты болса деген ниетін білдірді.
Қайсар жүректі, өр рухты Диларахан Тұрсынбайқызының ғибратты ғұмыр кешуіне біз де тілекшіміз. Алға қойған жұмыс жоспары ойының да артық орындалып, құтты қадамдары қуанышқа ұласа берсін, дегіміз келеді! |
Компания тынысы 64 07 желтоқсан 17:00 QAZAQ AIR барлық бағыттарына 20 пайыз жеңілдік ұсынды Бұл ұсыныс Халықаралық азаматтық авиация күніне арналған.
Біздің адамдар 61 07 желтоқсан 16:04 Теміржолшылар отбасы Қазақстанның үздік еңбек әулеті деп танылды Семейлік теміржолшылар Түкібаевтар отбасы жыл сайынғы «Еңбек жолы» республикалық байқауының «Үздік еңбек әулеті» номинациясы бойынша жеңімпаз атанды, деп хабарлады Rail-news.kz.
Компания тынысы 62 07 желтоқсан 13:00 «Астана – Жезқазған» пойызында сәби дүниеге келді 2022 жылғы 5 желтоқсан сағат 11 - ден 17 минут өткенде Қарағанды-Жезқазған аралығында «Астана – Жезқазған» қатынасындағы №66 жолаушылар пойызының бригада қызметкерлері сәбидің дүниеге келуіне көмектесті, деп хабарлады Rail-news.kz.
Біздің адамдар 86 07 желтоқсан 09:20 ҚБМ ардагері: Жаңа технологиялар көз алдымызда енгізілді Қаражанбас мұнайшылары шеберліктері мен еңбек дәстүрлерін бабадан-балаға мирас етіп келеді. Ардагерлердің өз ісіне құрметпен қарауы оларға қарап бой түзеген жас жұмысшылар үшін мамандығының майталманы атануға ерекше жігер мен ұмтылыс сыйлайды. Жарқын да еселі еңбек жолы арқылы саланы дамытып, қара алтын өндірушілердің қуатты буынын қалыптастыруға өлшеусіз үлес қосқандардың бірі – мұнайшылар әулетінің ізбасары, 6-дәрежелі компрессорлық қондырғылар машинисі Қабес Шуриев.
Біздің адамдар 134 06 желтоқсан 18:14 Ембімұнайгаз спартакиадасының жеңімпаздары марапатталды Мұнайшылар спорттың 4 түрінен өткен жарыстарда бақ сынады.
Біздің адамдар 148 06 желтоқсан 13:15 Қаражанбасмұнай халықаралық стандарт сертификаттарын алды «Қаражанбасмұнай» АҚ-да ISO 9001, 14001, 45001 халықаралық стандарттарына сәйкес менеджменттің интеграцияланған жүйесі сәтті енгізілді. Бүгін сапа және тәуекелдерді басқару қызметінің мамандары ҚБМ Басқармасына ҚР Мемлекеттік Техникалық реттеу жүйесінің сертификаттарын табыс етті.
Ещё новости
АРХИВ ЖУРНАЛОВ SKNEWS
SK NEWS 30 ноября, 2022№№21-22 (202-203) SK NEWS 01 ноября, 2022№№19-20 (200-201) SK NEWS 30 сентября, 2022№№17-18 (199-20) SK NEWS 31 августа, 2022№№15-16 (197-198) SK NEWS 28 июля, 2022№№13-14 (195-196) SK NEWS 30 июня, 2022№№11-12 (193-194) SK NEWS 01 июня, 2022№№9-10 (191-192) SK NEWS 29 апреля, 2022№№7-8 (189-190) SK NEWS 31 марта, 2022№№5-6 (187-188) SK NEWS 04 марта, 2022№№3-4 (185-186) SK NEWS 31 января, 2022№№1-2 (183-184) SK NEWS 14 декабря, 2021№№23-24 (181-182) SK NEWS 30 ноября, 2021№№21-22 (179-180) SK NEWS 29 октября, 2021№№19-20 (177-178) SK NEWS 30 сентября, 2021№№17-18 (175-176) SK NEWS 31 августа, 2021№№15-16 (173-174) SK NEWS 30 июля, 2021№№13-14 (171-172) SK NEWS 30 июня, 2021№№11-12 (169-170) SK NEWS 31 мая, 2021№№9-10 (167-168) SK NEWS 29 апреля, 2021№№7-8 (165-166) SK NEWS 31 марта, 2021№№5-6 (163-164) SK NEWS 01 марта, 2021№№3-4 (161-162) SK NEWS 29 января, 2021№№1-2 (159-160) SK NEWS 25 декабря, 2020№№23-24 (157-158) SK NEWS 30 ноября, 2020№№21-22 (155-156) SK NEWS 30 октября, 2020№№19-20 (153-154) SK NEWS 30 сентября, 2020№№17-18 (151-152) SK NEWS 28 августа, 2020№№15-16 (149-150) SK NEWS 30 июля, 2020№№13-14 (147-148) SK NEWS 01 июля, 2020№№11-12 (145-146) |
Қазақстан Республикасы XXІ күрделі өзгерістермен аяқ басты. Бұл мәселенің өзектілігі әлемдік экономикалық қауымдастықта еліміздің нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түсті. Себебі Елбасымыз атап көрсеткеніндей «мемлекетіміз әлем таныған, алдыңғы қатарлы елдер қатарына қосылуы керек» деп атап көрсетті. Сондықтанда болар бүгінгі күні экономикалық дамудың тиімді жолдарын табу туралы мәселелі сұрақтар кең түрде талқылауға түсіп отыр. Ол үшін елде тұрақты экономикалық өсу және соны жүзеге асыру үшін экономикалық жүйелердің тиімді қызмет етуі болып табылады.
Тақырыптың өзектілігі бүгінгі таңда мемлекеттің негізі экономика болса, ал экономиканың негізі қаржы және бюджет болғандықтан, және дамыған мемлекеттердің тәжіриебесі көрсеткендей нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің негізгі қаржы тірегі салықтар болғандықтан, салықтардың ішінде бюджетте маңызды орын алатын қосылған құн салығын қарастыру ерекше өзекті болып саналады.
Жұмыстың зерттеу пәні болып - Қазақстан Республикасындағы қосылған құн салығы.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1 Қосылған құн салығының экономикадағы мәні және мазмұны.
1.1 Қосылған құн салығының экономикалық мазмұны
Әлемдік тәжірибеде жанама салықтардың келесідей түрлері бар:
1. айналымға салынатын салық
2. сатудан алынатын салық
3. қосылған құн салығы
4. акциздер
Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасында жанама салықтардың 2 түрі бар: қосылған құн салығы және акциз. Осылардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қосылған құн салығы болып табылады. Бұл салық бюджет кірістерін құрайтын салықтық түсімдердің ішіндегі негізгі салықтардың бірі.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
1.2 Қосылған құн салығының жекелеген шет мемлекеттердегі алыну механизмін талдау
Өткен тарауларда айтылып кеткендей, Қазақстанның салық жүйесінде 1995 жылдан бастап Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының көптеген елдерінде қосылған құн салығы негізгі салықтардың біріне айналған.Бұл салық 1954 жылы Францияда М.Лоре енгізген болатын. Бұл елдің салық жүйесі негізінен жанама салықтарға басым көңіл бөлді. Қосылған құнға салынатын салық жанама салықтың кеңінен тараған бір түрі болып табылады. Қосылған құнға салынатын салықтар есептеу барысында негізінен төрт әдіс қолданылады:
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
ІІ Қазақстан Республикасындағы қосылған құн салығының қызмет ету механизмін талдау
2.1 Қосылған құн салығын есептеу механизмі
Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы Қазақстан Республикасының Кодексі ( Салық Кодексі ) бойынша қосылған құнға салынатын салық деп тауарларды өндіру және олардың айналысы процесінде қосылған, оларды өткізу бойынша салынатын салық айналымының құнының бір бөлігі бюджетке аударуды, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі аударымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті қосылған құн салығы сатылған тауарлар үшін есептелген қосылған құн салығының сомасы мен алынған тауарлар (жұмыстар, қызмет көрсету) үшін төленуге тиісті қосылған құн салығы сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда салық бойынша есепке алу механизмі көрінісін табады. Заңнамаға сәйкес салық салынатын айналым және салық салынатын импорт қосылған құн салығының салық салу объектілері болып есептеледі.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
2.2 Қосылған құн салығының бюджет жүйесіндегі алатын орны
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында өзекті мәселердің бірі болып, салық ауыртпалығы саналады. Бұл мәселе, әсіресе, шаруашылық іс-әрекетпен айналысатын әртүрлі агенттерді толғандырады. Олар: мемлекет, кәсіпорындар мен ұйымдар, жалдамалы жұмысшылар.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
ІІІ Қосылған құн салығының алыну мәселелері және дамыту перспективалары
Қосылған құн салығы күрделі көп сатылы салық, тауарды өндіру мен өткізудің әрбір сатысында алынатындықтан, оны есептеу мен төлеуде, салық төлеушілердің өзінің ҚҚС бойынша міндеттемесін анықтау кезінде есептеу мен төлеуде көптеген қателіктер жіберіледі.Салықтық тексерудегі тәжірибе көрсеткендей көптеген қателіктер салық салынатын айналымды және есепке жатқызылатын ҚҚС -н есептегенде кезеседі.
(Продолжение скрыто) Курсовые РК скачать, курсовая Казахстан скачать, контрольные РК скачать, контрольная Казахстан скачать, рефераты для РК, реферат для Казахстана
Қорытынды
Қазақстанның егемендік алғалы бергі жылдарында салық саясатымызды жетілдіру барысында мемлекет салықтарды экономиканы дамыту, тұрақтандыру барысында қуатты экономикалық тетік ретінде пайдаланады.
Сонымен, салықтар дегеніміз мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде және мерзімде түсетін міндетті төлемдер.
Еліміздің салық жүйеміздің дамуы нәтижесінде бүгінгі таңда салықтардың тоғыз түрі бекітілген. Атап кетсек, корпоративтік табыс салығы, жеке табыс салығы, қосылған құн салығы, жер салығы, акциздер, әлеуметтік салық, көлік құралдарына салынатын салық, мүлік салығы және жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері. |
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы - "Әділет" АҚЖ
Мобильдік нұсқаға қайта оралу
Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі
Заңнама және құқықтық
ақпарат институтыҚазақстан Республикасы
Әділет министрлігі
Ақпарат Статистика
Көру қабілеті төмен режимінен шығу
A
A
A
ҚАЗ
РУС
Негізгі
Іздеу
Ресми
жариялау
"БҰҰ" құжаттары
Зерттеулер кітапханасы
Таңдаулы
Кабинет
Полная версия сайта
Негізгі
Құжатқа қайту
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Жаңа
Қазақстан Республикасының Заңы 2018 жылғы 28 желтоқсандағы № 211-VІ ҚРЗ.
Мәтін
Ресми жарияланым
Ақпарат
Өзгерістер тарихы
Сілтемелер
Құжаттан сілтемелер Құжатқа сілтемелер
Көшіру
PDF DOCX ЭББ нұсқасы
Басқа
Екі тілде Толықэкранды режим Қағазға шығару
РҚАО-ның ескертпесі!
Осы Заңның қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз.
1-бап. Қазақстан Республикасының мына заңнамалық актілеріне өзгерістер мен толықтырулар енгізілсін:
1. 2009 жылғы 18 қыркүйектегі "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Қазақстан Республикасының Кодексіне (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2009 ж., № 20-21, 89-құжат; 2010 ж., № 5, 23-құжат; № 7, 32-құжат; № 15, 71-құжат; № 24, 149, 152-құжаттар; 2011 ж., № 1, 2, 3-құжаттар; № 2, 21-құжат; № 11, 102-құжат; № 12, 111-құжат; № 17, 136-құжат; № 21, 161-құжат; 2012 ж., № 1, 5-құжат; № 3, 26-құжат; № 4, 32-құжат; № 8, 64-құжат; № 12, 83-құжат; № 14, 92, 95-құжаттар; № 15, 97-құжат; № 21-22, 124-құжат; 2013 ж., № 1, 3-құжат; № 5-6, 30-құжат; № 7, 36-құжат; № 9, 51-құжат; № 12, 57-құжат; № 13, 62-құжат; № 14, 72, 75-құжаттар; № 16, 83-құжат; 2014 ж., № 1, 4-құжат; № 7, 37-құжат; № 10, 52-құжат; № 11, 65-құжат; № 14, 84, 86-құжаттар; № 16, 90-құжат; № 19-I, 19-II, 96-құжат; № 21, 122-құжат; № 23, 143-құжат; 2015 ж., № 1, 2-құжат; № 7, 33-құжат; № 10, 50-құжат; № 19-II, 102-құжат; № 20-IV, 113-құжат; № 20-VII, 115-құжат; № 22-I, 143-құжат; № 22-V, 156-құжат; № 23-II, 170-құжат; 2016 ж., № 6, 45-құжат; № 8-II, 67, 70-құжаттар; № 23, 119-құжат; 2017 ж., № 1-2, 3-құжат; № 4, 7-құжат; № 9, 22-құжат; № 13, 45-құжат; № 22-III, 109-құжат; № 23-III, 111-құжат; № 24, 115-құжат; 2018 ж., № 10, 32-құжат; № 14, 42-құжат; № 15, 47-құжат; № 19, 62-құжат):
1) мазмұнында:
5-тараудың тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"5-тарау. Денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау";
22-баптың тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"22-бап. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік бақылау";
22-1-баптың тақырыбы алып тасталсын;
63 және 63-1-баптардың тақырыптары мынадай редакцияда жазылсын:
"63-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға сараптама
63-1-бап. Қазақстан Республикасында тіркелген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін және сапасын бағалау";
12-тарау мынадай мазмұндағы 64-1-баптың тақырыбымен толықтырылсын:
"64-1-бап. Денсаулық сақтау технологияларын бағалау";
4-бөлімнің тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"4-бөлім. Фармацевтикалық қызмет және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы";
65, 67, 68 және 69-баптардың тақырыптары мынадай редакцияда жазылсын:
"65-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласының жүйесі";
"67-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіру
68-бап. Дәрілік препараттар мен медициналық бұйымдарды дайындау
69-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды көтерме және бөлшек саудада өткізу";
14-тараудың тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"14-тарау. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы";
70, 71, 72, 73, 74 және 75-баптардың тақырыптары мынадай редакцияда жазылсын:
"70-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды әзірлеу
71-бап. Дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және олардың тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу
72-бап. Дәрілік заттарды клиникаға дейінгі (клиникалық емес) зерттеулер және медициналық бұйымдардың биологиялық әсерін бағалауды зерттеулер (сынаулар)
73-бап. Медициналық бұйымдарды техникалық жағынан сынау
74-бап. Дәрілік заттарды, медициналық бұйымдарды клиникалық зерттеулер және in vitro диагностикасы үшін медициналық бұйымдарды клиникалық-зертханалық сынаулар
75-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды таңбалау";
мынадай мазмұндағы 75-1-баптың тақырыбымен толықтырылсын:
"75-1-бап. Тиісті фармацевтикалық практикалар жөніндегі фармацевтикалық инспекторат";
76-баптың тақырыбында:
"көрсетуге" деген сөздің алдынан "және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіндегі медициналық көмекті" деген сөздермен толықтырылсын;
"мақсаттағы" деген сөз алып тасталсын;
мынадай мазмұндағы 77-1-баптың тақырыбымен толықтырылсын:
"77-1-бап. Бірыңғай оператордың өкілеттіктері";
78, 79, 80, 80-1, 80-2 және 81-баптардың тақырыптары мынадай редакцияда жазылсын:
"78-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау мен тасымалдау
79-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды жою
80-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағына әкелу тәртiбi
80-1-бап. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге рұқсат берілген тұлғалар
80-2-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, сондай-ақ клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулердің биологиялық материалын, фармацевтикалық субстанциялар (активті фармацевтикалық субстанциялар) мен олардың қоспаларының стандартты үлгілерін жеке пайдалану үшін және өзге де коммерциялық емес мақсаттарда Қазақстан Республикасының аумағына әкелу";
"81-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, сондай-ақ клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулердің биологиялық материалын, фармацевтикалық субстанциялар (активті фармацевтикалық субстанциялар) мен олардың қоспаларының стандартты үлгілерін Қазақстан Республикасының аумағынан әкету тәртібі";
15-тараудың тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"15-тарау. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға қойылатын жалпы қауіпсіздік талаптары";
82, 83, 84, 84-1, 85 және 86-баптардың тақырыптары мынадай редакцияда жазылсын:
"82-бап. Медициналық бұйымдарды монтаждау, жөндеу, оларға техникалық және метрологиялық қызмет көрсету
83-бап. Қолданудың ықтимал қатерінің дәрежесіне қарай медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін сыныптау және қауіпсіздігін қайта сыныптау
84-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қолдануды тоқтата тұру, оған тыйым салу немесе айналыстан алып қою не олардың қолданылуын шектеу
84-1-бап. Жалған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар
85-бап. Фармакологиялық қадағалау және медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеу
86-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар туралы ақпарат";
15-тарау мынадай мазмұндағы 86-1-баптың тақырыбымен толықтырылсын:
"86-1-бап. Дәрілік заттардың немесе медициналық бұйымдардың бағаларын мемлекеттік реттеу";
15-тарау мынадай мазмұндағы 86-2 және 86-3-баптардың тақырыптарымен толықтырылсын:
"86-2-бап. Дәрілік заттарды ұтымды пайдалану
86-3-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды этикалық тұрғыдан ілгерілету";
2) 1-баптың 1-тармағында:
мынадай мазмұндағы 13-1) және 13-2) тармақшалармен толықтырылсын:
"13-1) белгілі бір аурулары (жай-күйлері) бар азаматтардың жекелеген санаттарын тегін және (немесе) жеңілдікпен амбулаториялық қамтамасыз етуге арналған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың тізбесі – белгілі бір аурулары (жай-күйлері) бар азаматтардың жекелеген санаттары бөлінісінде дәрілік заттардың, медициналық бұйымдар мен бейімделген емдік өнімдердің атаулары мен сипаттамаларын қамтитын, амбулаториялық-емханалық көмек көрсету үшін тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде бюджет қаражаты мен әлеуметтік медициналық сақтандыру қорының активтері есебінен сатып алынатын дәрілік заттардың, медициналық бұйымдар мен бейімделген емдік өнімдердің тізбесі;
13-2) биоаналогтық дәрілік препарат (биоаналог, биотектес дәрілік препарат, биосимиляр) – тіркелген биологиялық бірегей дәрілік препараттың немесе референттік дәрілік препараттың әсер етуші затының нұсқасын қамтитын және ол бойынша сапа, биологиялық белсенділік, қауіпсіздік және тиімділік көрсеткіштері бойынша салыстырып зерттеулердің негізінде ұқсастығы (тектестігі) көрсетілген биологиялық дәрілік препарат;";
15), 15-1) және 15-2) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"15) биологиялық активті қоспалар – тағаммен бір мезгілде қабылдауға немесе тамақ өнімінің құрамына қосуға арналған табиғи және (немесе) табиғимен бірдей биологиялық активті заттар, сондай-ақ пробиотикалық микроорганизмдер;
15-1) биологиялық дәрілік препарат – әсер етуші заты биологиялық көзден өндірілген немесе бөліп алынған және оның қасиеттерін сипаттау мен сапасын бақылау үшін өндірістік процесті және оны бақылау әдістерін бағалай отырып, талдаудың биологиялық және физикалық-химиялық әдістерін ұштастыру қажет болатын дәрілік препарат;
15-2) биотехнологиялық дәрілік препарат – биотехнологиялық процестердің және рекомбинанттық дезоксирибонуклеин қышқылы технологиясы, биологиялық активті ақуыздарды өндіруді кодтайтын гендердің бақыланатын экспрессиясы, гибридомдық технологиялар, моноклондық антиденелер немесе басқа да биотехнологиялық процестер пайдаланылатын әдістерді қолданудың көмегімен өндірілген дәрілік препарат;";
15-3) тармақша алып тасталсын;
15-4) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"15-4) бөлшек саудада өткізу үшін дәрілік заттың саудалық атауына арналған шекті баға – бөлшек саудада өткізуді одан жоғары бағамен жүзеге асыруға болмайтын, дәрілік заттың саудалық атауына арналған баға;";
мынадай мазмұндағы 15-5) және 15-6) тармақшалармен толықтырылсын:
"15-5) біліктілік санатын беру туралы куәлік – тиісті біліктілік санатының берілгенін растайтын белгіленген үлгідегі құжат;
15-6) бірегей дәрілік препарат – қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін растайтын клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық толық зерттеулердің нәтижелерін қамтитын дерекнама негізінде әлемдік фармацевтика нарығында бірінші болып тіркелген және орналастырылған жаңа әсер етуші заты бар дәрілік препарат;";
16) тармақша алып тасталсын;
16-3), 18), 18-1) және 18-2) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"16-3) гомеопатиялық дәрілік препарат – Қазақстан Республикасы және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақ фармакопеяларының талаптарына сәйкес немесе олар болмаған жағдайда, гомеопатиялық фармакопеялардың талаптарына сәйкес гомеопатиялық шикізат пайдаланыла отырып, гомеопатиялық технология бойынша өндірілген дәрілік препарат;";
"18) дәрілік зат – затты не заттардың құрамасын білдіретін немесе қамтитын, адам организмімен байланысқа түсетін, адамның ауруларын емдеуге, олардың профилактикасына немесе оның физиологиялық функцияларын фармакологиялық, иммунологиялық не метаболизмдік әсер ету арқылы қалпына келтіруге, түзетуге немесе өзгертуге немесе адамның аурулары мен жай-күйінің диагностикасына арналған зат;
18-1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды берудің ұзақ мерзімді шарты – Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен бірыңғай дистрибьютор Қазақстан Республикасының дәрілік заттарды, медициналық бұйымдарды өндірушілерімен немесе Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды келісімшарттық өндіруге тапсырыс берушімен дәрілік заттар үшін тиісті өндірістік практика (GMP) талаптарына және қолданудың ықтимал қатерінің 1 және 2а қауіпсіздік сыныбының медициналық бұйымдарын (стерильдіктен басқа) қоспағанда, медициналық бұйымдар үшін сапаны басқару жүйесінің халықаралық стандартының (ISO 13485) талаптарына сәйкес өндірілген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды беруге; не дәрілік заттар үшін тиісті өндірістік практика (GMP) талаптарына, ал қолданудың ықтимал қатерінің 1 және 2а қауіпсіздік сыныбының медициналық бұйымдарын (стерильдіктен басқа) қоспағанда, медициналық бұйымдар үшін сапаны басқару жүйесінің халықаралық стандартының (ISO 13485) талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан дәрілік заттарды өндірушімен дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар өндірісін құруға және (немесе) жаңғыртуға немесе дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды келісімшарттық өндіруге ниеті бар, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектімен он жылға дейінгі мерзімге жасасатын азаматтық-құқықтық шарт;
18-2) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау жөніндегі ұзақ мерзімді шарт – бірыңғай дистрибьютор тиісті дистрибьюторлық практика (GDP) талаптарына сәйкес келетін, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектімен – Қазақстан Республикасының резидентімен жасасатын, қызметтер көрсетудің азаматтық-құқықтық шарты;";
мынадай мазмұндағы 18-3) тармақшамен толықтырылсын:
"18-3) дәрілік затқа арналған шекті баға – дәрілік затты одан жоғары бағамен өткізуді жүзеге асыруға болмайтын баға;";
мынадай мазмұндағы 18-4), 18-5), 18-6), 18-7) және 18-8) тармақшалармен толықтырылсын:
"18-4) дәрілік заттарды өндіруші – дәрілік заттарды өндіру жөніндегі қызметті жүзеге асыратын және дәрілік заттарды өндіруге лицензиясы бар ұйым;
18-5) дәрілік заттарды өндірушілердің уәкілетті тұлғаларының тізілімі – денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органның дәрілік заттарды өндірушілердің уәкілетті тұлғалары туралы мәліметтерді қамтитын ақпараттық ресурсы;
18-6) дәрілік заттарды ұтымды пайдалану – жеткілікті уақыт кезеңі ішінде және неғұрлым аз шығындармен пациенттің жеке-дара қажеттіліктеріне сай келетін мөлшерлерде клиникалық көрсетілімдерге сәйкес келетін дәрі-дәрмекпен емдеу;
18-7) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу веб-порталы – тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алудың электрондық көрсетілетін қызметтеріне бірыңғай қол жеткізу нүктесін беретін ақпараттық жүйе;
18-8) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу саласындағы бірыңғай оператор (бұдан әрі – бірыңғай оператор) – денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган мемлекеттік сатып алу саласындағы уәкілетті органмен келісу бойынша айқындайтын заңды тұлға;";
20), 20-1) және 21) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"20) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды бөлшек саудада өткізу – денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган бекіткен қағидаларға сәйкес жүзеге асырылатын, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алумен (әкелуден басқа), сақтаумен, бөлумен, түпкі тұтынушыға өткізумен (әкетуден басқа), жоюмен байланысты фармацевтикалық қызмет;
20-1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды келісімшарттық өндіру (бұдан әрі – келісімшарттық өндіру) – дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды дәрілік заттар үшін тиісті өндірістік практика (GMP) талаптарының толық сақталуын қамтамасыз ететін, Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндірушілердің өндірістік қуаттарында келісімшарт негізінде өндіру;
21) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды көтерме саудада өткізу (дистрибуция) – денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган бекіткен қағидаларға сәйкес жүзеге асырылатын, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды көлемдерін шектемей сатып алумен (иеленумен), сақтаумен, әкелумен (импорттаумен), әкетумен (экспорттаумен), өткізумен (халыққа өткізуді қоспағанда), тасымалдаумен және жоюмен байланысты фармацевтикалық қызмет;";
21-2) тармақша алып тасталсын;
21-3), 22), 23) және 24) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"21-3) дәрілік заттың сапасы жөніндегі нормативтік құжат – дәрілік затты тіркеу кезінде оған жүргізілген сараптама негізінде тіркеуден кейінгі кезеңде дәрілік заттың сапасын бақылауға қойылатын талаптарды белгілейтін және дәрілік заттың өзіндік ерекшелігін, талдамалық әдістемелері мен сынауларының сипаттамасын немесе мұндай сынауларға сілтемелерді, сондай-ақ сапа көрсеткіштері үшін қолайлылықтың тиісті өлшемшарттарын қамтитын құжат;
22) дәрілік заттардың айналысы – дәрілік заттарды әзірлеу, клиникаға дейінгі (клиникалық емес) зерттеулер, сынаулар, клиникалық зерттеулер, сараптау, тіркеу, фармакологиялық қадағалау, сапасын бақылау, өндіру, дайындау, сақтау, тасымалдау, әкелу және әкету, босату, өткізу, беру, қолдану, жою процестерін қамтитын қызмет;
23) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы объектілер – дәріхана, алғашқы медициналық-санитариялық және (немесе) консультациялық-диагностикалық көмек көрсететін денсаулық сақтау ұйымдарындағы дәріхана пункті, шалғайдағы ауылдық жерлерге арналған, дәріханадан ұйымдастырылған жылжымалы дәріхана пункті, дәріхана (дистрибьюторлық) қоймасы, дәрілік заттарды, медициналық бұйымдарды уақытша сақтау қоймасы, оптика дүкені, медициналық бұйымдар дүкені, медициналық бұйымдар қоймасы, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіру жөніндегі ұйымдар;
24) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер – фармацевтикалық қызметті жүзеге асыратын жеке немесе заңды тұлғалар;";
24-1) тармақша алып тасталсын;
24-2), 25) және 25-1) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"24-2) дәрілік препараттың қауіпсіздігі – дәрілік препаратты қолдану кезінде адамның өміріне, денсаулығына және қоршаған ортаға зиян келтіру мүмкіндігімен байланысты жол берілмейтін қатердің болмауы;
25) Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың мемлекеттік тізілімі – Қазақстан Республикасында тіркелген және медициналық қолдануға рұқсат етілген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар туралы мәліметтерді қамтитын ақпараттық ресурс;
25-1) дәрілік препараттың тиімділігі – профилактикалық, диагностикалық немесе емдік әсерге қол жеткізуді не физиологиялық функцияны қалпына келтіруді, түзетуді немесе түрлендіруді қамтамасыз ететін дәрілік препарат сипаттамаларының жиынтығы;";
25-2) тармақша алып тасталсын;
29) және 29-1) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"29) дәрілік заттың сапасы – фармацевтикалық субстанция (активті фармацевтикалық субстанция) мен дәрілік препараттың нысаналы мақсатқа сәйкес келуін қамтамасыз ететін қасиеттері мен сипаттамаларының жиынтығы;
29-1) дәрілік заттың немесе медициналық бұйымның балк-өнімі – соңғы қаптамамен орауды қоспағанда, технологиялық процестің барлық сатысынан өткен, мөлшерленген дайын дәрілік препарат немесе дайын медициналық бұйым;";
мынадай мазмұндағы 30-1) және 30-2) тармақшалармен толықтырылсын:
"30-1) дәрілік нысан — дәрілік препараттың оны енгізу, қолдану тәсілдеріне сәйкес келетін және қажетті емдік әсерге қол жеткізуді қамтамасыз ететін жай-күйі;
30-2) дәрілік өсімдік шикізаты – дәрілік заттарды өндіру үшін пайдаланылатын жаңадан алынған немесе кептірілген өсімдіктер, балдырлар, саңырауқұлақтар немесе қыналар не олардың бүтін немесе ұсақталған бөліктері;";
31) және 32) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"31) дәрілік препарат – диагностикалау, емдеу мен профилактика үшін қолданылатын, дәрілік нысан түріндегі дәрілік зат;
32) дәрілік препараттарды дайындау – дәріханаларда дәрілік препараттарды дайындаумен, фармацевтикалық қолдануға арналған фармацевтикалық субстанцияларды (активті фармацевтикалық субстанцияларды) сатып алумен, дайындалған дәрілік препараттарды сақтаумен, олардың сапасын бақылаумен, ресімдеумен және өткізумен байланысты фармацевтикалық қызмет;";
32-1) және 32-2) тармақшалар алып тасталсын;
41) тармақшадағы "заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканың", "басшылықты жүзеге асыратын мемлекеттік орган" деген сөздер тиісінше "заттар мен медициналық бұйымдардың", "басшылықты және салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган" деген сөздермен ауыстырылсын;
мынадай мазмұндағы 42-1) тармақшамен толықтырылсын:
"42-1) денсаулық сақтау технологияларын бағалау – денсаулық сақтау технологияларының салыстырмалы дәлелденген клиникалық және клиникалық-экономикалық (фармакологиялық-экономикалық) тиімділігі мен қауіпсіздігін, сондай-ақ оларды қолданудың экономикалық, әлеуметтік және этикалық салдарларын кешенді бағалау;";
45) тармақша алып тасталсын;
мынадай мазмұндағы 49-1) тармақшамен толықтырылсын:
"49-1) жағымсыз реакция – организмнің дәрілік (зерттелетін) препаратты қолдануға байланысты және осы дәрілік (зерттелетін) препараттың қолданылуымен ықтимал өзара байланыстың болуы шамаланатын байқаусызда болған, қолайсыз реакциясы;";
50), 52-1) және 58) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"50) жалған дәрілік зат пен медициналық бұйым – құрамы немесе жинақталуы және (немесе) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндірушілер туралы анық емес ақпаратпен және қолдан жасалған заттаңбамен құқыққа қайшы және әдейі жабдықталған дәрілік зат, медициналық бұйым;";
"52-1) иммунологиялық дәрілік препарат (иммундық-биологиялық дәрілік препарат) – белсенді немесе белсенді емес иммунитетті қалыптастыруға немесе иммунитеттің бар-жоғын диагностикалауға немесе аллергия тудыратын заттарға иммунологиялық қарсылықтың өзіндік жүре пайда болған өзгерісін диагностикалауға (табуға) арналған дәрілік препарат;";
"58) клиникаға дейінгі (клиникалық емес) зерттеу – зерттелетін затты (дәрілік затты) өзіндік ерекшелікті әсерін зерделеу және (немесе) адам денсаулығы үшін қауіпсіздігінің дәлелдемелерін алу мақсатында бағалаудың ғылыми әдістерін қолдану арқылы зерделеу жөніндегі химиялық, физикалық, биологиялық, микробиологиялық, фармакологиялық, токсикологиялық және басқа да эксперименттік зерттеу немесе зерттеулер сериясы;";
мынадай мазмұндағы 59-2) тармақшамен толықтырылсын:
"59-2) клиникалық фармаколог – "емдеу ісі", "педиатрия", "жалпы медицина" бейіндері бойынша жоғары медициналық білімі бар, клиникалық фармакология бойынша резидентурадан немесе қайта даярлаудан өткен және клиникалық фармаколог маманының сертификаты бар маман;";
мынадай мазмұндағы 59-3) тармақшамен толықтырылсын:
"59-3) көтерме саудада өткізу үшін дәрілік заттың саудалық атауына арналған шекті баға – көтерме саудада өткізуді одан жоғары бағамен жүзеге асыруға болмайтын, дәрілік заттың саудалық атауына арналған баға;";
мынадай мазмұндағы 59-4) тармақшамен толықтырылсын:
"59-4) күн сайынғы дәрігерлік конференция – медициналық ұйымның өткен тәуліктегі жұмысты қорытындылау, клиникалық жағдайларды талқылау және талдау, сондай-ақ ұжымға медицина ғылымы мен клиникалық практиканың жаңа жетістіктері туралы ақпарат беру мақсатындағы жоспарлы кеңесі;";
61-1) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"61-1) Қазақстандық ұлттық дәрілік формуляр – тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде медициналық ұйымдардың дәрілік формулярларын әзірлеу және дәрілік заттарды сатып алу тізімдерін қалыптастыру үшін міндетті негіз болып табылатын, клиникалық қауіпсіздігі мен тиімділігі дәлелденген дәрілік заттардың, сондай-ақ орфандық (сирек кездесетін) дәрілік препараттардың тізбесі;";
мынадай мазмұндағы 61-2) және 61-3) тармақшалармен толықтырылсын:
"61-2) Қазақстан Республикасының медициналық бұйымдар номенклатурасы – медициналық бұйымдардың жаһандық номенклатурасымен (GMDN) үйлестірілген және Қазақстан Республикасында қолданылатын, медициналық бұйымдар түрлерінің жүйеленген номенклатуралық сыныптауышы;
61-3) Қазақстан Республикасы фармацевтикалық инспекторларының тізілімі – уәкілетті органның Қазақстан Республикасының фармацевтикалық инспекторлары туралы мәліметтерді қамтитын ақпараттық ресурсы;";
62) және 62-1) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"62) Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы – дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігі мен сапасына қойылатын ең төмен талаптар жинағы;
62-1) қайта өндірілген дәрілік препарат (генерик) – әсер етуші заттардың сандық және сапалық құрамы да, дәрілік нысаны да бірегей дәрілік препаратпен бірдей болатын және бірегей дәрілік препаратқа биобаламалылығы биоқолжетімділікті тиісті зерттеулермен расталатын дәрілік препарат. Түрлі тұздар, эфирлер, изомерлер, изомерлер қоспалары, әсер етуші заттың жиынтығы немесе туындылары, егер олардың қауіпсіздігі мен тиімділігі айтарлықтай ерекшеленбесе, нақ сол әсер етуші зат болып танылады. Заттары тез босап шығатын, ішуге арналған түрлі дәрілік нысандар биоқолжетімділікті зерттеулер шеңберінде нақ сол дәрілік нысан болып танылады;";
мынадай мазмұндағы 63-2), 63-3), 68-4), 68-5), 68-6), 68-7), 68-8), 68-9), 68-10), 68-11), 68-12) және 68-13) тармақшалармен толықтырылсын:
"63-2) қолайсыз оқиға (оқыс оқиға) – медициналық бұйымның кез келген жарамсыздығы және (немесе) сипаттамаларының нашарлауы немесе жұмыс істеуінің бұзылуы немесе медициналық бұйымға ілеспе ақпараттың (құжаттаманың) жеткіліксіздігі не дұрыс еместігі, қолдану жөніндегі нұсқаулықта немесе пайдалану жөніндегі нұсқауда көрсетілмеген, пайдаланушылардың немесе үшінші тұлғалардың өліміне немесе денсаулық жағдайының елеулі нашарлауына тікелей немесе жанама түрде алып келген немесе алып келуі мүмкін жанама әсерлер немесе жағымсыз реакция;
63-3) қосалқы зат – фармацевтикалық субстанцияларды (активті фармацевтикалық субстанцияларды) қоспағанда, дәрілік препаратқа қажетті қасиеттер беру үшін оның құрамына кіретін зат;";
"68-4) медициналық бұйымдардың айналысы – медициналық бұйымдардың тәжірибелік үлгілерін жобалау, әзірлеу, жасау, оларды техникалық жағынан сынау, олардың биологиялық әсерін бағалауға зерттеулер (сынаулар), медициналық бұйымдарға клиникалық зерттеулер жүргізу, олардың қауіпсіздігіне, сапасына және тиімділігіне сараптама жүргізу, медициналық бұйымдарды тіркеу, өндіру (дайындау), сақтау, тасымалдау, өткізу, монтаждау, баптау, қолдану (пайдалану), оларға техникалық қызмет көрсету, жөндеу және кәдеге жарату;
68-5) медициналық бұйымдардың биологиялық әсерін бағалауды зерттеулер (сынаулар) – медициналық бұйымдардың қауіпсіздігі мен тиімділігінің жалпы талаптарына, олардың таңбалануына және оларға арналған пайдалану құжаттамасына қойылатын талаптарға медициналық бұйымдардың сәйкестігін айқындау мақсатында жүргізілетін зерттеулер (сынаулар);
68-6) медициналық бұйымдардың жаһандық номенклатурасы (GMDN) – медициналық бұйымдарды сәйкестендіру мақсатында қолданылатын, медициналық бұйымдар түрлерінің жүйеленген номенклатуралық сыныптауышы;
68-7) медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеу – қолайсыз оқиғалар (оқыс оқиғалар) туралы ақпаратты жинау, тіркеу, талдау;
68-8) медициналық бұйымдардың түрі – Қазақстан Республикасының медициналық бұйымдар номенклатурасында мақсаты ұқсас, қолдану технологиялары бірдей, конструкциялық белгілері және ортақ цифрлық белгілемесі бар медициналық бұйымдар тобы;
68-9) медициналық бұйымды өндіруші – медициналық бұйымды әзірлеуге және дайындауға жауапты, оны осы тұлға немесе оның атынан басқа тұлға (тұлғалар) әзірлегеніне және (немесе) дайындағанына қарамастан, оны өз атынан пайдалану үшін қолжетімді ететін және оның қауіпсіздігі, сапасы мен тиімділігі үшін жауаптылықта болатын, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъект;
68-10) медициналық бұйымның қауіпсіздігі – медициналық бұйымды пайдалану кезінде адамның өміріне, денсаулығына, сондай-ақ қоршаған ортаға зиян келтірумен байланысты жол берілмейтін қатердің болмауы;
68-11) медициналық бұйымның сапасы – медициналық бұйымның қасиеттері мен сипаттамалары жиынтығының оны пайдалануға арналған мақсаттарға сәйкестік дәрежесі;
68-12) медициналық бұйымның саудалық атауы – медициналық бұйымның тіркелетін аты;
68-13) медициналық бұйымның тиімділігі – медициналық бұйымды өндіруші белгілеген мақсаттарға қол жеткізуді қамтамасыз ететін және оны пайдалану практикасымен расталған, медициналық бұйымның қасиеттері мен сипаттамаларының жиынтығы;";
75) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"75) медициналық бұйымдар – медициналық мақсаттарда жеке немесе өзара ұштастырылып, сондай-ақ арнайы бағдарламалық қамтылымды қоса алғанда, көрсетілген бұйымдарды мақсаты бойынша қолдану үшін қажетті керек-жарақтармен бірге қолданылатын, аурулардың профилактикасы, диагностикасы, оларды емдеу, медициналық оңалту және адам организмінің жай-күйін мониторингтеу, медициналық зерттеулер жүргізу, организмнің анатомиялық құрылымын немесе физиологиялық функцияларын қалпына келтіру, алмастыру, өзгерту, жүктілікті болғызбау немесе үзу үшін медициналық бұйымды өндіруші арнап шығарған және функционалдық мақсаты адам организміне фармакологиялық, иммунологиялық, генетикалық немесе метаболизмдік әсер ету жолымен іске асырылмайтын және дәрілік заттарды қолдану арқылы сүйемелденуі мүмкін кез келген құралдар, аппараттар, аспаптар, жабдық, материалдар және басқа да бұйымдар;";
78) және 78-1) тармақшалар алып тасталсын;
мынадай мазмұндағы 80-2) тармақшамен толықтырылсын:
"80-2) мемлекеттік фармацевтикалық инспектор – уәкілетті органның Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасын бұзушылықтардың алдын алуға, оларды анықтауға, жолын кесуге бағытталған, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын лауазымды адамы;";
83) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"83) орфандық (сирек кездесетін) дәрілік препарат – жиілігі Қазақстан Республикасында ресми айқындалған деңгейден аспайтын, орфандық (сирек кездесетін) ауруларды диагностикалауға, этиопатогенетикалық немесе патогенетикалық емдеуге арналған дәрілік препарат;";
мынадай мазмұндағы 84-4), 84-5), 90-3), 90-4) және 95-3) тармақшалармен толықтырылсын:
"84-4) өндірушінің уәкілетті тұлғасы – Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасына сәйкес өндіруші өндірген дәрілік заттардың сапасын қамтамасыз етуге және бақылауға жауап беретін және дәрілік заттарды өндірушілердің уәкілетті тұлғаларының тізіліміне енген тұлға;
84-5) өндірістік алаң – дәрілік заттарды, медициналық бұйымдарды өндірушінің дәрілік заттарды, медициналық бұйымдарды өндірудің бүкіл процесін немесе оның белгілі бір сатыларын орындауға арналған, аумақтық жағынан оқшауланған кешені;";
"90-3) радиофармацевтикалық дәрілік препарат – әсер етуші зат ретінде немесе әсер етуші заттың құрамында, қолдануға дайын күйінде бір немесе бірнеше радионуклидті (радиоактивті изотоптарды) қамтитын дәрілік препарат;
90-4) референттік дәрілік препарат – салыстыру препараты ретінде пайдаланылатын және дәрілік препараттың қасиеттері сол бойынша айқындалатын (нормаланатын) эталон болып табылатын дәрілік препарат;";
"95-3) стандартты үлгі – өзінің қасиеттері зерттелетін дәрілік заттың қасиеттерімен салыстырылатын химиялық, физикалық және биологиялық зерттеулерде пайдалануға арналған және тиісінше қолдану үшін жеткілікті тазалық дәрежесіне ие сәйкестендірілген біртекті зат немесе заттардың қоспасы;";
99-2) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"99-2) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттың немесе медициналық бұйымның саудалық атауына арналған шекті баға – тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде одан жоғары бағамен сатып алуды жүргізуге болмайтын, дәрілік заттың немесе медициналық бұйымның саудалық атауына арналған баға;";
мынадай мазмұндағы 99-4) және 104-2) тармақшалармен толықтырылсын:
"99-4) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттың халықаралық патенттелмеген атауына немесе медициналық бұйымның техникалық сипаттамасына арналған шекті баға – тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде одан жоғары бағамен сатып алуды жүргізуге болмайтын, дәрілік заттың халықаралық патенттелмеген атауына немесе медициналық бұйымның техникалық сипаттамасына арналған баға;";
"104-2) тиісті фармацевтикалық практикалар жөніндегі фармацевтикалық инспектор – тиісті фармацевтикалық практикалар жөніндегі фармацевтикалық инспекцияны жүргізу жөніндегі функцияларды жүзеге асыруға уәкілеттік берілген және уәкілетті орган айқындайтын тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасы фармацевтикалық инспекторларының тізіліміне енгізілген адам;";
105-1) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"105-1) тиісті фармацевтикалық практикалар жөніндегі фармацевтикалық инспекция (бұдан әрі – фармацевтикалық инспекция) – дәрілік заттардың айналысы саласындағы объектіні Қазақстан Республикасының және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың тиісті фармацевтикалық практикалары талаптарына оның сәйкестігін айқындау мақсатында бағалау;";
109-2) тармақша алып тасталсын;
мынадай мазмұндағы 110-1), 110-2), 110-3) және 110-4) тармақшалармен толықтырылсын:
"110-1) фармакологиялық қадағалау – дәрілік препараттарды қолданудың жағымсыз салдарын анықтауға, талдауға, бағалауға және болғызбауға бағытталған қызмет түрі;
110-2) фармакологиялық қадағалау жүйесі – фармакологиялық қадағалау жөніндегі тапсырмалар мен міндеттерді орындау үшін дәрілік препараттардың тіркеу куәліктерін ұстаушылар мен уәкілетті орган ұйымдастыратын, дәрілік препараттардың қауіпсіздігін бақылауға, дәрілік препараттардың "пайда-қатер" арақатынасын бағалауда барлық өзгерістерді уақтылы анықтауға, пайдасы қатерінен асып кеткен кезде дәрілік препараттардың қолданылуын қамтамасыз ету жөніндегі шараларды әзірлеуге және ендіруге арналған жүйе;
110-3) фармацевтикалық субстанция (активті фармацевтикалық субстанция) – дәрілік препараттарды өндіруге және дайындауға арналған дәрілік зат;
110-4) формулярлық жүйе – дәрілік заттарды ұтымды пайдалануға бағытталған, дәрілік формулярлар үшін дәрілік заттарды кезең-кезеңмен бағалау және іріктеу, дәрілік формулярларды қолдау және тиісті нұсқау мен тізбе түрінде ақпарат беру жүйесі;";
111-2) және 112) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"111-2) фармацевтикалық көрсетілетін қызмет – тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алуды, тасымалдауды, сақтауды, есепке алу мен өткізуді қоса алғанда, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілердің халықты амбулаториялық дәрілік қамтамасыз етумен байланысты қызметі;
112) фармацевтикалық қызмет – дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіру, дайындау, көтерме және бөлшек саудада өткізу бойынша денсаулық сақтау саласында жүзеге асырылатын, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алумен (иеленумен), сақтаумен, әкелумен, әкетумен, тасымалдаумен, сапасын бақылаумен, ресімдеумен, бөлумен, пайдаланумен және жоюмен, сондай-ақ олардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін қамтамасыз етумен байланысты қызмет;";
мынадай мазмұндағы 123) тармақшамен толықтырылсын:
"123) in vitro диагностикасына арналған медициналық бұйымдар – медициналық мақсаттарда жеке немесе өзара ұштастырылып, сондай-ақ арнайы бағдарламалық қамтылымды қоса алғанда, көрсетілген бұйымдарды мақсаты бойынша қолдану үшін қажетті керек-жарақтармен бірге қолданылатын және физиологиялық немесе патологиялық жай-күйге, туа біткен патологияға, белгілі бір клиникалық жай-күйге немесе ауруға деген бейімділікке, тіндердің ықтимал реципиентпен үйлесімділігіне, терапиялық әсерлерге реакцияларды болжауға, терапиялық заттарды таңдауға және (немесе) емді бақылауға қатысты ақпарат алу үшін адамның биологиялық материалдарының үлгілерін in vitro зерттеулері кезінде қолдану үшін медициналық бұйымды өндіруші арнап шығарған кез келген құралдар, аппараттар, аспаптар, жабдық, материалдар, реагенттер, калибраторлар, бақылау материалдары және басқа да бұйымдар.";
3) 2-баптың 2-тармағында:
2) және 3) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"2) тегiн медициналық көмектiң кепiлдiк берiлген көлемi шеңберiнде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу;
3) тегiн медициналық көмектiң кепiлдiк берiлген көлемi шеңберiнде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау жөніндегі көрсетілетін қызметтерді сатып алу;";
4) тармақша алып тасталсын;
5) және 7) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"5) дәрілік заттарды, медициналық бұйымдарды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және олардың тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу және олардың қауіпсіздігі мен сапасын бағалау кезінде сараптаманы жүзеге асыру үшін тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу;";
"7) тегiн медициналық көмектiң кепiлдiк берiлген көлемi шеңберiнде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды есепке алу және өткізу бойынша көрсетілетін қызметтерді сатып алу бөлігінде қолданылмайды.";
4) 4-баптың 18) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"18) қауіпсіз, сапалы және тиімді дәрілік заттардың, медициналық бұйымдардың қолжетімділігін және олардың ұтымды пайдаланылуын қамтамасыз ету қағидаттары негізінде жүргізіледі.";
5) 5-баптың 2-тармағында:
2-1), 5), 6) және 7) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"2-1) адамның ағзаларын (ағзаларының бөліктерін) және (немесе) тіндерін, қан мен оның компоненттерін Еуразиялық экономикалық одаққа кірмейтін елдерден Қазақстан Республикасының аумағына әкелуді және Қазақстан Республикасының аумағынан осы елдерге әкетуді лицензиялау;";
"5) дәрілік заттарды, медициналық бұйымдарды, адам денсаулығына зиянды әсер ететін өнімдер мен заттардың жекелеген түрлерін мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және олардың тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу;
6) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қоспағанда, денсаулық сақтау саласындағы тауарлардың (жұмыстардың, көрсетілетін қызметтердің) техникалық регламенттерде, стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттарда және шарттардың талаптарында белгіленген талаптарға сәйкестігін растау;
7) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттарға, медициналық бұйымдар мен медициналық көрсетілетін қызметтерге бағаларды мемлекеттік реттеу;";
мынадай мазмұндағы 8) тармақшамен толықтырылсын:
"8) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер өткізетін дәрілік заттардың бағаларын мемлекеттік реттеу;";
мынадай мазмұндағы 9) тармақшамен толықтырылсын:
"9) фармацевтикалық инспекция жүргізу жолымен жүзеге асырылады.";
6) 6-баптың 12), 12-2) және 23) тармақшалары мынадай редакцияда жазылсын:
"12) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, фармацевтикалық көрсетілетін қызметтерді сатып алуды ұйымдастыру мен өткізу тәртібін айқындайды;";
"12-2) бірыңғай дистрибьютордың тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау бойынша көрсетілетін қызметтерді, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды есепке алу және өткізу бойынша көрсетілетін қызметтерді сатып алу тәртібін айқындайды;";
"23) Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуден өтпеген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды гуманитарлық көмек ретінде Қазақстан Республикасының аумағына әкелу жағдайларын айқындайды;";
7) 7-баптың 1-тармағында:
мынадай мазмұндағы 20-1) тармақшамен толықтырылсын:
"20-1) дәрілік заттардың бағаларын мемлекеттік реттеуді жүзеге асыру;";
мынадай мазмұндағы 20-2) және 20-3) тармақшалармен толықтырылсын:
"20-2) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде медициналық бұйымдардың бағаларын мемлекеттiк реттеудi жүзеге асыру;
20-3) медициналық бұйымдарға белгіленген шекті бағалар бойынша медициналық бұйымдарды берудің ұзақ мерзімді шарттары шеңберінде бірыңғай дистрибьютор сатып алатын медициналық бұйымдардың тізбесін бекіту;";
29-1), 29-2), 29-4) және 29-6) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"29-1) Қазақстан Республикасында тіркелген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігі мен сапасын бағалауды жүргізу қағидаларын әзірлеу және бекіту;
29-2) медициналық бұйымдарды көтерме және бөлшек саудада өткiзуді хабардар ету тәртібімен жүзеге асыратын денсаулық сақтау субьектілерінің тізілімін қалыптастыру қағидаларын әзірлеу және бекіту;";
"29-4) адамның ағзаларын (ағзаларының бөліктерін) және (немесе) тіндерін, қан мен оның компоненттерін Еуразиялық экономикалық одаққа кірмейтін елдерден Қазақстан Республикасының аумағына әкелуді және Қазақстан Республикасының аумағынан осы елдерге әкетуді лицензиялау;";
"29-6) дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды, оның ішінде тіркелмегендерін гуманитарлық көмек немесе төтенше жағдайлар кезіндегі көмек ретінде Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге қорытындылар (рұқсат беру құжаттарын) беруді жүзеге асыру;";
мынадай мазмұндағы 29-8) тармақшамен толықтырылсын:
"29-8) осы Кодекстің 66-бабы 2-тармағының 1), 2), 3), 4), 5) және 7) тармақшаларында көзделген фармацевтикалық қызмет түрлерін, сондай-ақ денсаулық сақтау саласындағы есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың айналымына байланысты қызмет түрлерін лицензиялауды жүзеге асыру;";
30), 31) және 32) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"30) әлемнің жетекші фармакопеяларының талаптарын, сондай-ақ дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға арналған халықаралық және мемлекетаралық стандарттарды Қазақстан Республикасының аумағында қолданылады деп тану;
31) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және олардың тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу, мемлекеттік тіркеу туралы шешімді кері қайтарып алу, Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың мемлекеттік тізілімін жүргізу;
32) Қазақстан Республикасында тіркелген және тіркелмеген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды әкелуді (әкетуді) келісу;";
50) тармақшадағы "заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканың" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдардың" деген сөздермен ауыстырылсын;
65) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"65) Қазақстан Республикасының мемлекеттік фармакопеясын, оның жекелеген томдарын немесе жекелеген фармакопеялық құжаттарды (монографияларды) әзірлеу және бекіту;";
мынадай мазмұндағы 67-1) тармақшамен толықтырылсын:
"67-1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды этикалық тұрғыдан ілгерілету қағидаларын әзірлеу және бекіту;";
68) және 70) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"68) бірыңғай дистрибьютордан сатып алынатын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың тізімін айқындау;";
"70) Қазақстандық ұлттық дәрілік формулярды, белгілі бір аурулары (жай-күйлері) бар азаматтардың жекелеген санаттарын тегін және (немесе) жеңілдікпен амбулаториялық қамтамасыз етуге арналған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың тізбесін қалыптастыру, сондай-ақ денсаулық сақтау ұйымдарының дәрілік формулярларын әзірлеу тәртібін айқындау;";
70-1) тармақша алып тасталсын;
мынадай мазмұндағы 70-2) тармақшамен толықтырылсын:
"70-2) дәрілік заттардың ұтымды пайдаланылуын бағалауды жүргізу тәртібін айқындау;";
71) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"71) фармацевтикалық инспекторатты қалыптастыру қағидаларын әзірлеу және бекіту, Қазақстан Республикасы фармацевтикалық инспекторларының тізілімін жүргізу;";
71-1) тармақша алып тасталсын;
83-1) тармақшадағы "медициналық мақсаттағы бұйымдарды" деген сөздер "медициналық бұйымдарды" деген сөздермен ауыстырылсын;
84) және 105) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"84) Қазақстан Республикасында тіркелген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігі мен сапасын бағалауды жүргізу қағидаларын әзірлеу және бекіту;";
"105) медициналық бұйымның оңтайлы техникалық сипаттамалары мен клиникалық-техникалық негіздемесіне сараптамалық бағалауды жүзеге асыру әдістемесін әзірлеу және бекіту;";
108) тармақша алып тасталсын;
112) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"112) дәрілік заттардың бағаларын реттеу қағидаларын әзірлеу және бекіту;";
113) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"113) Қазақстан Республикасында медициналық бұйымдарға сервистік қызмет көрсетуді жүзеге асыру қағидаларын әзірлеу және бекіту;";
мынадай мазмұндағы 113-1) тармақшамен толықтырылсын:
"113-1) "Рұқсаттар және хабарламалар туралы" Қазақстан Республикасының Заңында көзделген тәртіппен осы Кодекстің 13-1-бабы бірінші бөлігінің 2), 3) және 7) тармақшаларында айқындалған қызметті жүзеге асырудың басталғаны немесе тоқтатылғаны туралы хабарламаларды қабылдау, сондай-ақ рұқсаттар мен хабарламалардың мемлекеттік электрондық тізілімін жүргізу;";
122) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"122) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды мемлекеттік тіркеу және олардың қауіпсіздігі мен сапасын бағалау кезінде сараптаманы жүзеге асыру үшін тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді сатып алу тәртібін айқындау;";
8) 7-1-баптың 1-тармағының 36) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"36) "Рұқсаттар және хабарламалар туралы" Қазақстан Республикасының Заңында көзделген тәртiппен осы Кодекстің 13-1-бабы бірінші бөлігінің 1) тармақшасында айқындалған қызметтi жүзеге асырудың басталғаны немесе тоқтатылғаны туралы хабарламалар қабылдауды жүзеге асыру, сондай-ақ рұқсаттар мен хабарламалардың мемлекеттiк электрондық тiзiлiмiн жүргiзу;";
9) 9-бапта:
1-тармақтың 5) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"5) азаматтардың жекелеген санаттарына амбулаториялық емдеу кезінде тегін және (немесе) жеңілдікті шарттармен дәрілік заттарды, бейімделген емдік өнімдерді, медициналық бұйымдарды қосымша беру туралы шешім қабылдайды;";
2-тармақта:
9) және 11) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"9) төтенше жағдайлар, төтенше жағдай режимін енгізу кезінде тегін медициналық көмек көрсетуді, дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен қамтамасыз етеді;";
"11) сот-медициналық, сот-наркологиялық, сот-психиатриялық сараптамаларды қоспағанда, "Рұқсаттар және хабарламалар туралы" Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес медициналық қызметті лицензиялауды жүзеге асырады;";
18-1) тармақша алып тасталсын;
18-2) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"18-2) медициналық қызметпен айналысу бойынша Қазақстан Республикасының рұқсаттар және хабарламалар туралы заңнамасының сақталуын бақылауды жүзеге асырады;";
18-3) тармақша алып тасталсын;
18-5) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"18-5) фармацевтикалық білімі бар маман болмаған жағдайда, аудан орталығынан шалғайдағы елді мекендерде алғашқы медициналық-санитариялық, консультациялық-диагностикалық көмек көрсететін денсаулық сақтау ұйымдарындағы дәріхана пункттері және жылжымалы дәріхана пункттері арқылы дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өткізуді жүзеге асыру үшін медициналық білімі бар мамандарды оқытуды жүргізеді;";
18-8) тармақша алып тасталсын;
10) 10-бапта:
3), 6), 7), 8) және 13) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"3) уақытша бейімдеу мен детоксикациялау бойынша медициналық көрсетілетін қызметтерді қоса алғанда, тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде Қазақстан Республикасының азаматтарын, оралмандарды, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды осы Кодекстің 9-бабы 1-тармағының 5) тармақшасында көзделген жағдайларда дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен және медициналық көмекпен қамтамасыз етеді;";
"6) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемін көрсету бойынша медициналық көрсетілетін қызметтер берушілерді таңдауды және олардың шығындарын өтеуді жүзеге асырады;
7) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын тәртіппен дәрілік заттарды сатып алу мен сақтауды, осы Кодекстің 9-бабы 1-тармағының 5) тармақшасында көзделген жағдайларда фармацевтикалық көрсетілетін қызметтерді сатып алуды жүзеге асырады;
8) медициналық бұйымдарды, медициналық емес жабдықты, санитариялық көлікті, сондай-ақ мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдарына күрделі жөндеу жүргізу жөніндегі көрсетілетін қызметтерді сатып алуды ұйымдастырады;";
"13) төтенше жағдайлар кезінде тегін медициналық көмек көрсетуді, дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен қамтамасыз етуді ұйымдастырады;";
мынадай мазмұндағы 16-1) тармақшамен толықтырылсын:
"16-1) денсаулық сақтау субъектілерінің фармакологиялық қадағалау және медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеу жөніндегі жұмыстарды ұйымдастыруын қамтамасыз етеді;";
11) 11-баптың 1-тармағының 5) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"5) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулер жүргізуге қатысу;";
12) 13-баптың бірінші бөлігіндегі "лицензиялау" деген сөз "рұқсаттар және хабарламалар" деген сөздермен ауыстырылсын;
13) 13-1-баптың бірінші бөлігінде:
2) және 3) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"2) медициналық бұйымдарды көтерме саудада өткiзу;
3) медициналық бұйымдарды бөлшек саудада өткiзу қызметі хабарлама жасау бойынша жүзеге асырылады.";
4), 5) және 6) тармақшалар алып тасталсын;
14) 14-бапта:
1-тармақтың екінші бөлігі алып тасталсын;
3-тармақта:
екінші және үшінші бөліктер алып тасталсын;
төртінші бөлік мынадай редакцияда жазылсын:
"Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігі мен сапасын сараптау және бағалау жөніндегі монополиялық қызметті жүзеге асыратын сынақ зертханаларын аккредиттеу уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүргізіледі.";
15) 16-баптың 1-тармағының 4) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"4) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы стандарттар;";
16) 17-баптағы "заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканы" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдарды" деген сөздермен ауыстырылсын;
17) 18-бапта:
1 және 2-тармақтар мынадай редакцияда жазылсын:
"1. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың жарнамасы уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.
Тағамға биологиялық активті қоспалардың жарнамасы халықтың санитариялық-эпидемиологиялық саламаттылығы саласындағы мемлекеттік орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.
2. Медициналық көрсетілетін қызметтердің, профилактика, диагностика, емдеу мен медициналық оңалту әдiстерi мен құралдарының (бұдан әрi осы баптың мақсаттарында – көрсетiлетiн қызметтер), дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың, тағамға биологиялық активті қоспалардың жарнамасы анық болуға, арнаулы білімсіз немесе арнайы құралдарды қолданбай түсініліп-танылуға, басқа көрсетілетін қызметтермен, дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен, тағамға биологиялық активті қоспалармен салыстыруды болғызбауға, тұтынушылардың сеніміне қиянат жасау, оның ішінде сипаттамаларына, құрамына, тұтынушылық қасиеттеріне, құнына (бағасына), қолданудың болжамды нәтижелеріне, зерттеулер мен сынаулардың нәтижелеріне деген сеніміне қиянат жасау арқылы оларды жаңылыстырмауға тиіс.";
3-тармақта:
1), 3), 4), 5) және 6) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"1) Қазақстан Республикасында тіркелмеген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, тағамға биологиялық активті қоспаларды, профилактика құралдарын жарнамалауға;";
"3) балаларға арналған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардан басқа, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың жарнамасына балаларды, олардың бейнесі мен дауысын пайдалануға;
4) медициналық, фармацевтикалық конференцияларда, конгрестерде, симпозиумдарда және басқа да ғылыми кеңестерде дәрілік заттарды жарнамалауды қоспағанда, қоғамдық көлікте, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың, тағамға биологиялық активті қоспалардың тағайындалуына, пайдаланылуына және босатылуына қатысы жоқ ұйымдарда олардың жарнамасын таратуға және орналастыруға;";
"5) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың сыртқы (көрнекі) жарнамасын орналастыруға;
6) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар туралы анық ақпаратты ғылыми немесе білім беру мақсатында, сондай-ақ пациенттерге ақпарат беру мақсатында ұсыну жағдайларын қоспағанда, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды тағайындауға уәкілеттік берілген медицина қызметкерлерін жарнама таратушылар ретінде пайдалануға;";
7) тармақша алып тасталсын;
10), 11) және 14) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"10) жарнамада дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қолдануды және (немесе) тағайындауды көтермелеуі мүмкін ғалымдардың, денсаулық сақтау мамандарының, сондай-ақ мемлекеттік органдардың лауазымды адамдарының ұсынымдарына сілтеме жасауға;
11) көрсетілетін қызметтерді, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, тағамға биологиялық активті қоспаларды жарнамада бірегей, барынша қауіпсіз және тиімді ретінде ұсынуға;";
"14) жарнамаланатын көрсетілетін қызметке, дәрілік зат пен медициналық бұйымға тікелей қатысы жоқ ақпаратты жарнамада келтіруге;";
5-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"5. Көрсетілетін қызметтердiң, дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың жарнамасын мерзімді баспасөз басылымдарында, өзге де бұқаралық ақпарат құралдарында және денсаулық сақтау ұйымдарында таратуға және орналастыруға жол беріледі.";
18) 5-тараудың тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"5-тарау. Денсаулық сақтау саласындағы мемлекеттік бақылау және қадағалау";
19) 19-баптың 2-тармағының 3) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"3) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласында жүзеге асырылады.";
20) 22-бапта:
тақырып мынадай редакцияда жазылсын:
"22-бап. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік бақылау";
1, 2 және 3-тармақтар мынадай редакцияда жазылсын:
"1. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік бақылау бұзушылықтардың алдын алуға, оларды анықтауға, жолын кесуге, сондай-ақ Қазақстан Республикасында дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысын регламенттейтін нормативтік құқықтық актілердің сақталуын бақылауға бағытталған.
2. Фармацевтикалық қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар, сондай-ақ бастапқы материалдардың, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың сапасын бақылауды жүзеге асыратын заңды тұлғалар дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік бақылау объектілері болып табылады.
3. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік бақылау Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне сәйкес тексеру және профилактикалық бақылау нысанында жүзеге асырылады.";
4-тармақта:
бірінші абзац мынадай редакцияда жазылсын:
"4. Мыналар дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын лауазымды адамдар болып табылады:";
4) тармақшадағы "болып табылады" деген сөздер алып тасталсын;
5-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"5. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік бақылауды жүзеге асыратын лауазымды адамдар жоғары фармацевтикалық білімі бар Қазақстан Республикасының азаматтары болуға тиіс.";
6-тармақтың 1), 2), 3), 7) және 8) тармақшалары мынадай редакцияда жазылсын:
"1) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың үлгілерін алып қоюға;
2) жарамсыз болып қалған, жарамдылық мерзімі өткен дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, жалған және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасының талаптарына сәйкес келмейтін басқа да дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге, онда өндіруге, дайындауға, сақтауға, қолдануға және өткізуге тыйым салуға;
3) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы бұзушылықтарды жою туралы нұсқамалар беруге;";
"7) Қазақстан Республикасы заңнамасы талаптарының сақталуы тұрғысынан дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы объектiлерге баруға;
8) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілерден дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы мәселелері жөнінде ақпарат, ведомстволық есептілік алуға құқығы бар.";
21) 22-1-бап алып тасталсын;
22) 25-бапта:
1-тармақтың 4) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"4) дәрілік заттарды, орфандық (сирек кездесетін) дәрілік препараттарды, қан мен оның компоненттерін, вакциналарды және басқа да иммунологиялық дәрілік препараттарды (иммундық-биологиялық дәрілік препараттарды), сондай-ақ медициналық бұйымдарды сатып алуға;";
4-тармақтағы "заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканың" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдардың" деген сөздермен ауыстырылсын;
23) 29-баптың 2-тармағының 9) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"9) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласында ақпарат, технологиялар алмасу және фармацевтикалық және медициналық өнімнің қауіпсіздігі мен сапасына қойылатын талаптарды үйлестіру;";
24) 34-бапта:
3-тармақта:
бірінші абзац мынадай редакцияда жазылсын:
"3. Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен қамтамасыз ету:";
2) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"2) амбулаториялық-емханалық көмек көрсету кезінде – белгілі бір аурулары (жай-күйлері) бар азаматтардың жекелеген санаттарын тегін және (немесе) жеңілдікпен амбулаториялық қамтамасыз етуге арналған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың тізбесіне сәйкес жүзеге асырылады.";
мынадай мазмұндағы 4-2-тармақпен толықтырылсын:
"4-2. Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіндегі медициналық көмек шеңберінде бірыңғай дистрибьютордың халықты дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен амбулаториялық дәрілік қамтамасыз етуге байланысты көрсетілетін қызметтеріне ақы төлеуді әлеуметтік медициналық сақтандыру қоры жүзеге асырады.";
5-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"5. Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде шарттар жасасуға артықшылықты құқыққа аккредиттелген денсаулық сақтау ұйымдары ие болады.";
25) 57-бапта:
2-тармақта:
6) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"6) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға сараптама;";
8) тармақшадағы "сараптама жүзеге асырылады." деген сөздер "сараптама;" деген сөзбен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 9) тармақшамен толықтырылсын:
"9) денсаулық сақтау технологияларын бағалау жүзеге асырылады.";
3-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"3. Мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу кезінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға сараптаманы қоспағанда, денсаулық сақтау саласында сараптама жүргізуді жеке және заңды тұлғалар – тиісті лицензияның негізінде және (немесе) заңды тұлғалар аккредиттеу туралы куәліктің негізінде жүзеге асырады.";
26) 63-бапта:
тақырып мынадай редакцияда жазылсын:
"63-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға сараптама";
1-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"1. Клиникалық зерттеулер жүргізуге арналған материалдардың, тіркеу дерекнамасы материалдарының, регламенттелетін сапаға сәйкестікке зертханалық сынаулардың, фармакологиялық қадағалау деректерінің, медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеудің негізінде уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылатын, тіркеуге дейінгі және тіркеуден кейінгі кезеңдерде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін, "пайда-қатер" арақатынасын кешенді бағалау дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға сараптама болып табылады.";
2-тармақтың бірінші бөлігі мынадай редакцияда жазылсын:
"2. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарға сараптама мемлекеттік монополияға жатады және оны дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік сараптама ұйымы жүзеге асырады.";
3-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"3. Фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың), дәрілік шикізаттың, дәрілік өсімдік шикізатының, дәрілік заттардың немесе медициналық бұйымдардың балк-өнімдерінің, бірегей дәрілік препараттардың, биотехнологиялық дәрілік препараттардың, иммунологиялық дәрілік препараттардың (иммундық-биологиялық дәрілік препараттардың), қайта өндірілген дәрілік препараттардың (генериктердің), гомеопатиялық дәрілік препараттардың, биоаналогтық дәрілік препараттардың (биоаналогтардың, биотектес дәрілік препараттардың, биосимилярлардың) және медициналық бұйымдардың қауіпсіздігіне, сапасы мен тиімділігіне қойылатын талаптар дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға сараптама кезінде уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен қойылады.";
4-тармақта:
бірінші абзац мынадай редакцияда жазылсын:
"4. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға сараптаманың теріс қорытындысына:";
3) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"3) күтілетін пайданың дәрілік препаратты қолданумен байланысты ықтимал қатерлерге қатынасының қолайлы болып табылмауы;";
мынадай мазмұндағы 5-1) тармақшамен толықтырылсын:
"5-1) қатты дәрілік нысандардың құрамында консерванттардың болуы;";
6) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"6) сараптама сатыларының бірінің теріс нәтижелерін және (немесе) бейінді ұйымдар сарапшыларының теріс қорытындыларын алу;";
8) тармақшадағы "бас тартуы негіз болып табылады." деген сөздер "бас тартуы;" деген сөздермен ауыстырылып, мынадай мазмұндағы 9), 10), 11), 12), 13), 14), 15) және 16) тармақшалармен толықтырылсын:
"9) дәрілік заттардың ұтымсыз құрамаларын анықтау;
10) өтініш берушінің дәрілік препараттың клиникалық тиімділігі мен қауіпсіздігін дәлелдемеуі;
11) дәрілік препарат сапасының расталмауы;
12) дәрілік препаратты қолданудың тіркеуден кейінгі кезеңде дәрілік препараттың бекітілген жалпы сипаттамасында сипатталған шарттары сақталған кезде "пайда-қатердің" дәлелденген қолайсыз арақатынасы немесе терапиялық тиімділіктің болмауының анықталуы;
13) "пайда-қатердің" қолайсыз арақатынасын көрсететін, фармакологиялық қадағалау деректері бойынша анықталған фактілер, оның ішінде дәрілік препараттың бекітілген жалпы сипаттамасында көрсетілген деректермен салыстырғанда жағымсыз реакцияларды репортациялау жиілігінің едәуір артуы;
14) препараттың сапалық және сандық құрамының мәлімделгенге сәйкес келмеуі немесе нарықта айналыста болу кезеңінде дәрілік препарат сапасының оны тіркеу кезінде мәлімделгенге бірнеше рет сәйкес келмеуі;
15) тіркеу куәлігін ұстаушының фармакологиялық қадағалау бойынша міндеттемелерді немесе тіркеу рәсімі шеңберіндегі міндеттемелерді орындамауы;
16) енгізілген өзгерістердің дәрілік препараттың "пайда-қатер" арақатынасына кері әсерін тигізуі негіз болып табылады.";
27) 63-1-бап мынадай редакцияда жазылсын:
"63-1-бап. Қазақстан Республикасында тіркелген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін және сапасын бағалау
1. Қазақстан Республикасында тіркелген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін және сапасын бағалау дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігі мен сапасының оларды Қазақстан Республикасында тіркеуге негіз болған тіркеу дерекнамасының, сапа жөніндегі нормативтік құжаттардың деректеріне сәйкестігін айқындау арқылы жүргізіледі.
2. Қазақстан Республикасында тіркелген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін және сапасын бағалау мемлекеттік монополияға жатады және оны дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік сараптама ұйымы жүзеге асырады.
Мемлекеттік монополия субъектісі өндіретін және (немесе) өткізетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге) бағаларды уәкілетті орган монополияға қарсы органмен келісу бойынша белгілейді.";
28) мынадай мазмұндағы 64-1-баппен толықтырылсын:
"64-1-бап. Денсаулық сақтау технологияларын бағалау
1. Тегін медициналық көмектік кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде өтеу тізбелеріне (тізбелерінен) енгізуге (алып тастауға) ұсынылатын денсаулық сақтау технологиялары денсаулық сақтау технологияларын бағалау объектілері болып табылады.
2. Денсаулық сақтау технологияларын бағалауды жүргізу тәртібін уәкілетті орган айқындайды.";
29) 4-бөлімнің тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"4-бөлім. Фармацевтикалық қызмет және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы";
30) 65-бап мынадай редакцияда жазылсын:
"65-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласының жүйесі
Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласының бірыңғай жүйесіне:
1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік орган және оның аумақтық бөлімшелері;
2) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік сараптама ұйымы және оның аумақтық бөлімшелері кіреді.";
31) 66-баптың 2-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:
"2. Фармацевтикалық қызмет мынадай түрлерді:
1) дәрілік заттарды өндіруді;
2) медициналық бұйымдарды өндіруді;
3) дәрілік препараттарды дайындауды;
4) медициналық бұйымдарды дайындауды;
5) дәрілік заттарды көтерме саудада өткізуді;
6) медициналық бұйымдарды көтерме саудада өткізуді;
7) дәрілік заттарды бөлшек саудада өткізуді;
8) медициналық бұйымдарды бөлшек саудада өткізуді қамтиды.";
32) 66-1, 67 және 68-баптар мынадай редакцияда жазылсын:
"66-1-бап. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы
1. Қазақстан Республикасының фармацевтика нарығындағы дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың сапасы мен қауіпсіздігі Қазақстан Республикасы Мемлекеттік фармакопеясының талаптарымен белгіленеді.
2. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы әлемнің жетекші фармакопеяларының талаптарымен үйлесімді етіледі және олардың стандарттарының өзгеруі мен Қазақстан Республикасының фармацевтика нарығының даму ерекшеліктеріне байланысты кезең-кезеңмен жаңартылуға жатады.
3. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясында тиісті құжаттар (монографиялар) болмаған кезде уәкілетті орган таныған, әлемнің жетекші фармакопеяларының ағымдағы басылымдары қолданылады.
4. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік фармакопеясының жалпы баптарында:
1) фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың), дәрілік заттардың сапасына;
2) реагенттерге, стандартты үлгілерге, олардың сапасын бақылау үшін қолданылатын сынаулардың әдістері мен әдістемелеріне;
3) қаптама материалдарына және контейнерлерге қойылатын жалпы талаптар айқындалады.
5. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік фармакопеясының жекеше баптарында фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың), дәрілік заттардың сапасына қойылатын нақты талаптар айқындалады.
6. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясы мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу кезінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіруді, дайындауды, өткізуді, сақтауды, олардың сапасын бақылауды, оларға сараптама жүргізуді жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалар үшін міндетті талап болып табылады.
7. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік сараптама ұйымы әзірлейді.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясын әзірлеу, ресімдеу, келісу, бекіту және оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу тәртібін уәкілетті орган айқындайды.
8. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік фармакопеясының құрылымы, монографиялардың ресімделуі, бөлімдер мен фармакопеялық құжаттардың (монографиялардың) нөмірленуі, символдар, формулалардың жазылуы бойынша уәкілетті орган таныған, әлемнің жетекші фармакопеяларына сәйкес болуға тиіс.
67-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіру
1. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сериялап шығару үшін қажет болатын, шикізатты, материалдарды, жартылай фабрикаттарды, жабдықты, жиынтықтауыштарды сатып алумен және технологиялық процеспен, оның ішінде осы процесс сатыларының біреуін жүзеге асырумен, өндірілген өнімді сақтаумен, өткізумен, сондай-ақ оларға қоса жүретін бақылаудың барлық түрімен байланысты барлық жұмыстардың жиынтығын қамтитын фармацевтикалық қызмет дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіру болып табылады.
2. Дәрілік заттарды Қазақстан Республикасының аумағында өндіруді дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер Қазақстан Республикасының және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың тиісті өндірістік практикасына (GMP) сәйкес және Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен алынған лицензияның негізінде жүзеге асырады.
Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер дәрілік заттарды өндіру кезінде тиісті өндірістік практика (GMP) талаптарын сақтауға міндетті.
3. Дәрілік затты өндіруші дәрілік заттардың тұрақтылығын зерттеуді, оларды сақтау және қайта бақылау мерзімін белгілеуді уәкілетті орган бекіткен қағидаларға сәйкес жүргізеді.
Медициналық бұйымдарды өндіруші медициналық бұйымдардың тұрақтылығын зерттеуді, оларды сақтау мерзімін белгілеуді халықаралық стандарттарға сәйкес жүргізеді.
4. Мынадай:
1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды мемлекеттік тіркеу, жабдық пен технологиялық процестерді баптау және іске қосу кезінде сараптама жүргізуге, клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулер жүргізуге, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды келісімшарттық өндіруге және экспортқа өндіруге арналған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қоспағанда, Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуден өтпеген;
2) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіру құқығына лицензиясыз;
3) тиісті өндірістік практика мен медициналық бұйымдарды өндіру қағидаларын бұза отырып, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіруге тыйым салынады.
5. Өндірілген және әкелінетін дәрілік заттар:
1) өзінің құрамында тізбесін уәкілетті орган бекітетін, Қазақстан Республикасында қолдануға тыйым салынған бояғыштар мен қосалқы заттарды қамтымауға тиіс;
2) дәрілік заттарды өндіруші әзірлеген және сараптама кезінде уәкілетті орган бекіткен қағидаларға сәйкес мемлекеттік сараптама ұйымымен келісілген дәрілік заттардың сапасы жөніндегі нормативтік құжатқа сәйкес бақылауға жатқызылуға тиіс;
3) Қазақстан Республикасының және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың тиісті өндірістік практикасы (GMP) талаптарынан төмен емес жағдайларда өндірілген және дәрілік затты мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және оның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу кезінде мәлімделген фармацевтикалық субстанциядан (активті фармацевтикалық субстанциядан) өндірілуге тиіс.
Қазақстан Республикасының аумағында экспортқа ғана өндірілетін дәрілік заттар Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркелуге және өткізілуге жатпайды.
6. Өндірілген және әкелінетін медициналық бұйымдар медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және оның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу мақсаттары үшін медициналық бұйымның сараптамасы кезінде медициналық бұйымды өндіруші ұсынған медициналық бұйымның нормативтік құжатына сәйкес бақылауға жатқызылуға тиіс.
Қазақстан Республикасының аумағында экспортқа ғана өндірілетін медициналық бұйымдар Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркелуге және өткізілуге жатпайды.
7. Патенттелген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіру және өткізу Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады.
8. Диагностика жүргізуге немесе емдеуге арналған медициналық бұйымдарды өндіру олардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, оларды функционалдық мақсатына сәйкес пайдалануды көздеуге және диагностиканың немесе емдеудің алынған нәтижелерін түсіндіру кезінде пайдаланушының қателесу тәуекелін болғызбауға тиіс.
9. Дәрілік заттарды өндіруші штатында Қазақстан Республикасының және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың тиісті өндірістік практикасы (GMP) талаптарына сәйкес міндеттерді орындауға жауапты болатын, өндірушінің кемінде бір уәкілетті адамының болуын қамтамасыз етеді.
68-бап. Дәрілік препараттар мен медициналық бұйымдарды дайындау
Дәрілік препараттар мен медициналық бұйымдарды дайындауды дәрілік препараттар мен медициналық бұйымдарды дайындауға лицензиясы бар, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер уәкілетті орган бекіткен қағидаларға сәйкес жүзеге асырады. Дайындалған дәрілік препараттар уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен дәріханаішілік бақылауға жатады.";
33) 69-бапта:
тақырып мынадай редакцияда жазылсын:
"69-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды көтерме және бөлшек саудада өткізу";
1, 2, 3 және 4-тармақтар мынадай редакцияда жазылсын:
"1. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды көтерме саудада өткізуді дәріхана қоймаларында көтерме саудада өткізуге тиісті лицензияны алған не "Рұқсаттар және хабарламалар туралы" Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген тәртіппен медициналық бұйымдар қоймасы арқылы қызметін бастағаны туралы хабардар еткен дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектiлер жүзеге асырады.
2. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды бөлшек саудада өткiзудi дәріханаларда, дәріхана пункттерінде, жылжымалы дәріхана пункттерінде бөлшек саудада өткізуге тиісті лицензияны алған не "Рұқсаттар және хабарламалар туралы" Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген тәртіппен оптика және медициналық бұйымдар дүкендері арқылы қызметін бастағаны туралы хабардар еткен дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектiлер жүзеге асырады.
3. Дәрілік заттарды бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыратын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер тиісті дәріханалық практика (GРP) талаптарын сақтауға міндетті.
Дәрілік заттарды көтерме саудада өткізуді жүзеге асыратын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер тиісті дистрибьюторлық практика (GDP) талаптарын сақтауға міндетті.
Лицензия алған не "Рұқсаттар және хабарламалар туралы" Қазақстан Республикасының Заңында белгіленген тәртіппен қызметін бастағаны туралы хабардар еткен дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілерге уәкілетті орган бекітетін тізбеге сәйкес дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға жатпайтын тауарларды көтерме және бөлшек саудада өткізуге рұқсат етіледі.
4. Мынадай:
1) Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуден өтпеген;
2) сапасы Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасында белгіленген тәртіппен қауіпсіздігі және сапасы туралы қорытындымен расталмаған;
3) Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасының талаптарына сәйкес келмейтін;
4) жарамдылық мерзімі өткен;
5) денсаулық сақтау ұйымдарында медицина қызметкерлері өткізетін;
6) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды уақытша сақтау қоймалары арқылы дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды көтерме және бөлшек саудада өткізуге тыйым салынады.";
6-тармақ алып тасталсын;
7-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"7. Тіркеу куәлігінің мерзімі өткенге дейін Қазақстан Республикасының аумағына әкелінген және онда өндірілген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар Қазақстан Республикасының аумағында шектеусіз қолданылады, айналысқа түседі және пайдаланылады.";
34) 14-тараудың тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"14-тарау. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы";
35) 70-бап мынадай редакцияда жазылсын:
"70-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды әзірлеу
1. Дәрілік заттарды әзірлеу жаңа активті заттарды немесе олардың жаңа құрамаларын іздеуді және (немесе) жасауды, фармакологиялық қасиеттерін кейіннен зерделеуді, фармацевтикалық әзірлеуді, клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулерді, сондай-ақ дәрілік заттарды өнеркәсіптік өндіру технологияларын әзірлеуді қамтиды.
2. Дәрілік заттарды әзірлеу олардың қауіпсіздігі мен тиімділігін қамтамасыз ететін тиісті фармацевтикалық практикалардың талаптары сақтала отырып жүзеге асырылады.
3. Медициналық бұйымдарды әзірлеу техникалық шешімді іздеуді және (немесе) жасауды, тәжірибелік үлгілерді ойлап табуды, жобалауды, конструкциялауды және сынауды, сондай-ақ медициналық бұйымдарды өнеркәсіптік өндіру технологияларын әзірлеуді қамтиды.
4. Медициналық бұйымдарды әзірлеу олардың қауіпсіздігі мен тиімділігін қамтамасыз ететін халықаралық стандарттардың талаптары сақтала отырып жүзеге асырылады.
5. Дәрілік зат пен медициналық бұйымды әзірлеушінің құқықтары Қазақстан Республикасының заңнамасымен қорғалады.";
36) 71-бапта:
тақырып мынадай редакцияда жазылсын:
"71-бап. Дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және оның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу";
1, 2, 3, 4, 8 және 8-1-тармақтар мынадай редакцияда жазылсын:
"1. Уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылатын, дәрілік заттың немесе медициналық бұйымның фармацевтика нарығында болуының құқыққа сыйымдылығын айқындау, оның қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін бағалау және дәрілік затты немесе медициналық бұйымды белгілі бір мерзімге Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың мемлекеттік тізіліміне енгізу рәсімі дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу болып табылады.
2. Уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылатын, мерзімсіз тіркеу куәлігі бұрынғы тіркеу нөмірімен беріле отырып және Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың мемлекеттік тізіліміне тиісті жазба енгізіле отырып, мемлекеттік тіркеудің қолданылу мерзімі өткен дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеудің қолданылуын ұзарту рәсімі дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік қайта тіркеу болып табылады.
3. Дәрілік заттың немесе медициналық бұйымның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен, тіркеу куәлігінің қолданылу мерзімі ішінде тіркеу дерекнамасына енгізілетін өзгерістерге сараптама жүргізу негізінде жүзеге асырылады.
4. Мыналарды:
1) әрбір өндірістік алаңнан дәрілік нысаны, мөлшерленуі, орамы көрсетіле отырып, саудалық атаулары бар дәрілік препараттарды;
2) парафармацевтикті;
3) әрбір өндірістік алаңнан саудалық атаулары бар медициналық бұйымдарды;
4) медициналық бұйымдармен қоса пайдалану үшін медициналық бұйымды өндіруші арнайы шығарғаннан басқа, медициналық бұйымдарға арналған шығыс материалдармен ғана әрекеттесетін осындай шығыс материалдарын;
5) медициналық көмек көрсету үшін мамандандырылған көлік құралының құрамына кіретін медициналық бұйымдарды;
6) дәрілік заттардың немесе медициналық бұйымдардың балк-өнімдерін қоса алғанда, Қазақстан Республикасында өндірілген, сондай-ақ оның аумағына әкелінетін дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар мемлекеттік тіркелуге және қайта тіркелуге жатады.";
"8. Еуразиялық экономикалық одақтың нарығында айналыста болуға арналған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар Еуразиялық экономикалық одақтың нормативтік құқықтық актілеріне сәйкес бірыңғай қағидалар бойынша тіркелуге жатады.
8-1. Отандық дәрілік заттарды шетелде тіркеу үшін уәкілетті орган бекіткен қағидаларға сәйкес уәкілетті орган фармацевтикалық өнімге сертификат (СРР) береді.";
мынадай мазмұндағы 8-2-тармақпен толықтырылсын:
"8-2. Қазақстан Республикасының тиісті өндірістік практикасы (GMP) талаптарынан төмен емес жағдайларда Қазақстан Республикасынан тысқары жерде өндірілген дәрілік заттар мемлекеттік тіркелуге, қайта тіркелуге және олардың тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізуге жатады.";
9-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"9. Уәкілетті органның шешімі бойынша дәрілік зат немесе медициналық бұйым сараптама жүргізудің жеделдетілген рәсімі бойынша тіркелуі мүмкін.
Дәрілік затқа немесе медициналық бұйымға сараптама жүргізудің жеделдетілген рәсімінің тәртібін уәкілетті орган айқындайды.";
10-тармақ алып тасталсын;
11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18 және 19-тармақтар мынадай редакцияда жазылсын:
"11. Дәрілік затқа немесе медициналық бұйымға сараптама жүргізу дәрiлiк затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттiк тіркеудің, қайта тіркеудің және оның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізудің міндетті шарты болып табылады.
Өндіріс жағдайларын және сапаны қамтамасыз ету жүйесін бағалау уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу кезінде өтініш берушінің қаражаты есебінен дәрілік затты немесе медициналық бұйымды өндіруші ұйымға бару арқылы жүзеге асырылады.
Дәрілік зат пен медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және олардың тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу кезінде оларға сараптама жүргізумен байланысты шығыстарды өтініш берушілер көтереді.
Тізбесін уәкілетті орган айқындайтын құжаттарды қамтитын тіркеу дерекнамасы, сондай-ақ дәрілік заттың немесе медициналық бұйымның үлгілері, үш реттік талдау үшін жеткілікті мөлшердегі фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың) және олардың қоспаларының стандартты үлгілері, өзіндік ерекшелікті реагенттер мен шығыс материалдары сараптама ұйымына айрықша жағдайларда және қайтару шартымен ұсынылады.
12. Мыналар:
1) дәріханаларда дайындалған дәрілік препараттар;
2) тиісті өндірістік практика жағдайларында өндірілген фармацевтикалық субстанциялар (активті фармацевтикалық субстанциялар);
3) фармакопеялық дәрілік өсімдік шикізаты;
4) медицина қызметкері берген тағайындамаға сәйкес арнайы талаптар қойылатын, пациенттердің жеке тапсырыстары бойынша тек қана жеке пайдалану үшін дайындалған медициналық бұйымдар;
5) Қазақстан Республикасында экспорт үшін ғана өндірілетін дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар;
6) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды одан әрі өткізу құқығынсыз, олардың көрмелер өткізуге арналған көрмелік үлгілері;
7) клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулерді және (немесе) сынауларды жүргізу үшін келіп түсетін дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың үлгілері;
8) аурулардың диагностикасы үшін пайдаланылмайтын зертханалық аспаптар;
9) медициналық бұйымдардың құрамына кіретін және дербес бұйым немесе құрылғы ретінде пайдаланылмайтын жинақтауыш заттар;
10) тікелей денсаулық сақтау ұйымдарында қолданылу орнында дайындалған радиофармацевтикалық дәрілік препараттар;
11) мемлекеттік тіркеу кезінде сараптама жүргізуге арналған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың үлгілері мемлекеттік тіркелуге жатпайды.
13. Дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және оның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу туралы өтінішті дәрілік затты немесе медициналық бұйымды әзірлеуші немесе өндіруші немесе олардың сенім білдірілген тұлғасы береді.
Дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және оның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу кезінде өтініш беруші ұсынған құжаттарды есепке алу және бір жүйеге келтіру уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.
Дәрiлiк затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттiк тіркеуді, қайта тіркеуді және оның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізуді дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік орган өтініштің негізінде және дәрілік заттың немесе сараптама ұйымының жүргізілген сараптама нәтижелері бойынша берілген, медициналық бұйымның қауіпсіздігі, сапасы мен тиімділігі туралы оң қорытындысының негізінде жүзеге асырады.
14. Дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркегені, қайта тіркегені және оның тіркеу куәлігінің телнұсқасын бергені үшін "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық кодексі) сәйкес алым алынады.
15. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік сараптама ұйымы сараптамасының нәтижелері бойынша теріс қорытынды берілген және уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен белгіленген құжаттардың толық топтамасы ұсынылмаған жағдайларда, өтініш берушіге дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеуден, қайта тіркеуден және оның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізуден бас тартылады.
16. Дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу және қайта тіркеу нәтижелері бойынша уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша тіркеу куәлігі беріледі.
17. Дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу туралы шешім уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен кері қайтарып алынуы мүмкін.
18. Дәрілік заттың тіркеу куәлігін ұстаушы және медициналық бұйымды өндіруші тіркеу куәлігінің қолданылу мерзімі бойында дәрілік затты немесе медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және оның тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу мақсаттары үшін сараптамаға ұсынылған тіркеу дерекнамасына сәйкес келуге тиіс, Қазақстан Республикасының нарығында бар, тіркелген дәрілік заттардың немесе медициналық бұйымдардың қауіпсіздігі, сапасы мен тиімділігі үшін жауаптылықта болады.
19. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік сараптама ұйымы және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік орган дәрілік затты мемлекеттік тіркеу үшін ұсынылған, мемлекеттік тіркеу туралы өтініште, дәрілік зат сараптамасының материалдарында, сондай-ақ құрамында жаңа химиялық заттар бар дәрілік заттың тіркеу дерекнамасында қамтылған құпия ақпараттың дәрілік зат мемлекеттік тіркелген күннен бастап алты жыл бойы өтініш берушінің келісімінсіз жария етілуіне және коммерциялық мақсаттарда пайдаланылуына жол бермейді.";
37) 72, 73, 74 және 75-баптар мынадай редакцияда жазылсын:
"72-бап. Дәрілік заттарды клиникаға дейінгі (клиникалық емес) зерттеулер және медициналық бұйымдардың биологиялық әсерін бағалауды зерттеулер (сынаулар)
1. Дәрілік заттарды клиникаға дейінгі (клиникалық емес) зерттеулердің мақсаты олардың фармакологиялық белсенділігі мен қауіпсіздігінің дәлелдемелерін ғылыми әдістермен алу болып табылады.
Медициналық бұйымдардың биологиялық әсерін бағалауды зерттеулер (сынаулар) медициналық бұйым материалдарының адам организмімен жанасуы нәтижесінде туындайтын кез келген ықтимал жағымсыз биологиялық қарсылықтың қолайлылығын айқындау үшін жүргізіледі.
2. Клиникаға дейінгі (клиникалық емес) зерттеулерді жүргізу тәртібін және клиникаға дейінгі базаларға қойылатын талаптарды уәкілетті орган айқындайды.
Клиникаға дейінгі (клиникалық емес) зерттеулер Қазақстан Республикасының және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың тиісті зертханалық практикасына (GLP) сәйкес жүзеге асырылады.
Клиникаға дейінгі (клиникалық емес) зерттеулер материалдарының және оларды жүргізу шарттарының Қазақстан Республикасының және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың тиісті зертханалық практикасы (GLP) талаптарына сәйкестігін бағалау уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен фармацевтикалық инспекция шеңберінде жүзеге асырылады.
73-бап. Медициналық бұйымдарды техникалық жағынан сынау
1. Медициналық бұйымдарды техникалық жағынан сынау оларды медициналық бұйымды өндірушінің құжаттамасында көзделген тағайындамаға сәйкес пайдалану кезінде сынаулар нысанында және (немесе) сапасы мен қауіпсіздігін тексеру үшін деректерді бағалау мен талдау нысанында жүргізіледі.
2. Медициналық бұйымдарды техникалық жағынан сынау Қазақстан Республикасының сәйкестікті бағалау саласындағы аккредиттеу туралы заңнамасында айқындалған тәртіппен техникалық сынауларды жүргізуге аккредиттелген ұйымдарда жүргізіледі.
3. Техникалық сынауларды жүргізу тәртібін уәкілетті орган айқындайды.
74-бап. Дәрілік заттарды, медициналық бұйымдарды клиникалық зерттеулер және in vitro диагностикасы үшін медициналық бұйымдарды клиникалық-зертханалық сынаулар
1. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды клиникалық зерттеулер зерттелетін фармакологиялық немесе дәрілік заттың клиникалық және (немесе) фармакологиялық-динамикалық әсерлерін анықтау немесе растау және (немесе) жағымсыз реакцияларды анықтау үшін және (немесе) дәрілік заттардың сіңірілуін, таралуын, биотрансформациялануын және шығарылуын зерделеу, медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін және (немесе) функционалдық сипаттамаларын және (немесе) қауіпсіздігі мен тиімділігін белгілеу үшін медициналық бұйымның қолайсыз оқиғаларын (оқыс оқиғаларын) бағалау мақсатында субъект ретінде адамның қатысуымен жүргізіледі.
Іn vitro диагностикасы үшін медициналық бұйымдарды клиникалық-зертханалық сынаулар медициналық бұйымның in vitro диагностикасы үшін сәйкестігін белгілеу үшін талдамалық сипаттамаларға, клиникалық тиімділікке (егер қолдану мүмкіндігі болса) жүргізіледі.
2. Клиникалық зерттеулер Қазақстан Республикасының және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың тиісті клиникалық практикасы (GCP) қағидаларына сәйкес жүзеге асырылады.
3. Клиникалық зерттеулерді, in vitro диагностикасы үшін медициналық бұйымдарды клиникалық-зертханалық сынауларды жүргізу тәртібін және клиникалық базаларға қойылатын талаптарды уәкілетті орган айқындайды.
75-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды таңбалау
1. Дәрілік заттар тұтынушылық қаптамасына (бастапқы және қайталама) қазақ және орыс тілдерінде жақсы оқылатын қаріппен басылған таңбасымен, медициналық қолдану жөніндегі нұсқаулығымен (қосымша парақ) айналысқа түсуге тиіс.
2. Медицина қызметкерлері үшін уәкілетті органның және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік сараптама ұйымының интернет-ресурстарында дәрілік заттың мемлекеттік тіркеу кезінде уәкілетті орган бекіткен жалпы сипаттамасы орналастырылады.
3. Медициналық бұйымдар тікелей медициналық бұйымдарға және (немесе) тұтынушылық қаптамаға басылған таңбасымен, медициналық бұйымға арналған медициналық қолдану жөніндегі нұсқаулығымен немесе пайдалану құжатымен айналысқа түсуге тиіс.
4. Қымбат тұратын орфандық (сирек кездесетін) дәрілік препараттардың шектеулі санын әкелу кезінде стикерлерді пайдалануға жол беріледі.
Тұтынушылық қаптамаға стикерлерді жапсыру уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.
5. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды таңбалау қағидаларын уәкілетті орган бекітеді.
Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды медициналық қолдану жөніндегі нұсқаулықты және олардың жалпы сипаттамасын жасау мен ресімдеу тәртібін уәкілетті орган айқындайды.";
38) мынадай мазмұндағы 75-1-баппен толықтырылсын:
"75-1-бап. Тиісті фармацевтикалық практикалар жөніндегі фармацевтикалық инспекторат
1. Тиісті фармацевтикалық практикалар жөніндегі фармацевтикалық инспекторат дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік органның және оның аумақтық бөлімшелерінің фармацевтикалық инспекцияны жүзеге асыратын құрылымдық бөлімшесі болып табылады.
2. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік орган тиісті фармацевтикалық практикалар жөніндегі фармацевтикалық инспектораттың қызметін үйлестіреді.
Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік орган және оның аумақтық бөлімшелері тиісті фармацевтикалық практикалар талаптарына сәйкестікке сертификаттар (қорытындылар) береді немесе оларды кері қайтарып алады.
3. Фармацевтикалық инспекция мынадай жағдайларда:
1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектінің сертификат (қорытынды) алуға немесе оның қолданысын ұзартуға арналған өтінімі негізінде, сондай-ақ тиісті фармакологиялық қадағалау практикасына (GVP) сәйкес;
2) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектінің өтініші негізінде, сондай-ақ фармацевтикалық инспекцияны жүргізу бағдарламасына сәйкес дәрілік препараттарды, медициналық бұйымдарды лицензиялау, тіркеу, сараптама жүргізу немесе олардың қауіпсіздігіне, сапасы мен тиімділігіне байланысты тергеп-тексерулер жүргізу мақсатында;
3) анықталған сәйкессіздіктердің жойылғанын растау мақсатында бұрын жүргізілген фармацевтикалық инспекцияның нәтижелері бойынша жүргізіледі.
4. Объектінің мынадай талаптарға сәйкестігі туралы сертификаттың қолданылу мерзімі:
тиісті өндірістік практикаға (GMP) – үш жылды;
тиісті дистрибьюторлық практикаға (GDP), тиісті зертханалық практикаға (GLP) – бес жылды;
тиісті дәріханалық практикаға (GPP) – алғашқы екі ретте бес жылды құрайды, кейіннен растау кезінде мерзімсіз болады.
5. Тиісті дәріханалық практика (GPP) талаптарына сәйкестігі тұрғысынан – дәріханалар, тиісті дистрибьюторлық практика (GDP) талаптарына сәйкестігі тұрғысынан – дәріханалық (дистрибьюторлық) қоймалар, тиісті өндірістік практика (GMP) талаптарына сәйкестігі тұрғысынан – дәрілік заттарды өндіру жөніндегі ұйымдар, тиісті зертханалық практика (GLP) талаптарына сәйкестігі тұрғысынан – клиникаға дейінгі (клиникалық емес) зерттеулерді жүзеге асыратын ұйымдар, тиісті клиникалық практика (GCP) талаптарына сәйкестігі тұрғысынан – клиникалық зерттеулерді жүзеге асыратын денсаулық сақтау ұйымдары, тиісті фармакологиялық қадағалау практикасы (GVP) талаптарына сәйкестігі тұрғысынан – дәрілік заттарды тіркеу куәліктерін ұстаушылар фармацевтикалық инспекциялауға жатады.
6. Фармацевтикалық инспекцияны жүргізу уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.";
39) 76-бапта:
тақырыпта:
"көрсетуге" деген сөздің алдынан "және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіндегі медициналық көмекті" деген сөздермен толықтырылсын;
"мақсаттағы" деген сөз алып тасталсын;
1-тармақта:
"көрсетуге" деген сөздің алдынан "және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіндегі медициналық көмекті" деген сөздермен толықтырылсын;
"заттар халықаралық патенттелмеген атауларымен, ал пациенттің қабылдауына болмайтын жағдайда – сауда" деген сөздер "заттар – халықаралық патенттелмеген атауларымен, ал пациенттің қабылдауына болмайтын жағдайда Қазақстандық ұлттық формуляр шеңберінде дәрігерлік-консультациялық комиссияның қорытындысы және облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың жергілікті өкілді органының шешімі негізінде саудалық" деген сөздермен ауыстырылсын;
2-тармақта:
"Тегін" деген сөз "Уәкілетті орган берген қорытындының (рұқсат беру құжатының) негізінде Қазақстан Республикасының аумағына әкелінген тіркелмеген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қоспағанда, тегiн" деген сөздермен ауыстырылсын;
"медициналық мақсаттағы бұйымдарды", "медициналық мақсаттағы бұйымдар" деген сөздер тиісінше "медициналық бұйымдарды", "медициналық бұйымдар" деген сөздермен ауыстырылсын;
мынадай мазмұндағы 3 және 4-тармақтармен толықтырылсын:
"3. Тегiн медициналық көмектiң кепiлдiк берiлген көлемiн және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесіндегі медициналық көмекті көрсетуге арналған дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен және тәсілдермен, оның ішінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу веб-порталы арқылы жүзеге асырылады.
4. Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде шарттар жасасуға артықшылықты құқыққа:
1) дәрілік заттарды сатып алу және дәрілік заттарды берудің ұзақ мерзімді шарттарын жасасу кезінде тиісті өндірістік практиканың (GMP);
2) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттарды, фармацевтикалық көрсетілетін қызметтерді сатып алу және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау жөніндегі ұзақ мерзімді шарттарды жасасу кезінде тиісті дистрибьюторлық практиканың (GDP);
3) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде фармацевтикалық көрсетілетін қызметтерді, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды есепке алу және өткізу бойынша көрсетілетін қызметтерді сатып алу кезінде тиісті дәріханалық практиканың (GPP) талаптарына объектінің сәйкестігі туралы сертификаты бар, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер, оның ішінде дәрілік препараттарды дайындауға құқығы бар дәріханалар ие болады.";
40) 77-бап мынадай редакцияда жазылсын:
"77-бап. Бірыңғай дистрибьютор
1. Бірыңғай дистрибьюторды Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайды.
Мыналар:
1) өнім берушілерді таңдау;
2) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды беру шарттарын жасасу;
3) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды берудің ұзақ мерзімді шарттарын және (немесе) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау жөніндегі ұзақ мерзімді шарттарды жасасу;
4) уәкілетті орган айқындайтын тізбе бойынша дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен қамтамасыз ету;
5) уәкілетті орган айқындайтын тізбе бойынша дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, сақтау және тасымалдау жөніндегі көрсетілетін қызметтерді сатып алу;
6) фармацевтикалық көрсетілетін қызметтерді сатып алу;
7) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды есепке алу және өткізу жөніндегі көрсетілетін қызметтерді сатып алу;
8) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде медициналық бұйымдарды сатып алуды ұйымдастыру бірыңғай дистрибьютор қызметінің негізгі нысаналары болып табылады.
2. Мыналар:
1) сатып алуды жүргізу рәсіміне қатысу үшін әлеуетті өнім берушілерге тең мүмкіндіктер беру;
2) әлеуетті өнім берушілер арасындағы адал бәсекелестік;
3) сатып алу процесінің жариялылығы мен ашықтығы;
4) отандық тауар өндірушілерді қолдау дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу қағидаттары болып табылады.";
41) мынадай мазмұндағы 77-1-баппен толықтырылсын:
"77-1-бап. Бірыңғай оператордың өкілеттіктері
Бірыңғай оператор:
1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу веб-порталын құруды, дамытуды, қолдап отыруды және оған жүйелік-техникалық қызмет көрсетуді жүзеге асырады;
2) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу веб-порталын дамыту жөніндегі жобаларды басқаруды жүзеге асырады;
3) денсаулық сақтау субъектілеріне дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу веб-порталын пайдалану бойынша қызметтер көрсетеді;
4) денсаулық сақтау субъектілеріне дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу веб-порталының жұмыс істеуі мәселелері бойынша консультациялық көмек көрсетеді;
5) мемлекеттік сатып алу жүйесі субъектілерінің дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу веб-порталына орналастырылған электрондық ақпараттық ресурстарын сақтаудың ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді;
6) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, фармацевтикалық көрсетілетін қызметтерді сатып алуды ұйымдастыру және жүргізу тәртібіне сәйкес дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сатып алу веб-порталын ақпараттық толықтыруды жүзеге асырады;
7) мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерін, мемлекеттік электрондық ақпараттық ресурстарды интеграциялау және ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелері бойынша уәкілетті субъектілермен өзара іс-қимыл жасайды.";
42) 78, 79, 80, 80-1, 80-2, 80-3 және 81-баптар мынадай редакцияда жазылсын:
"78-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау
1. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдар уәкілетті орган бекiткен дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды сақтау және тасымалдау қағидаларына сәйкес олардың қауiпсiздiгiн, сапасы мен тиiмдiлiгiн сақтауды қамтамасыз ететiн жағдайларда сақталады және тасымалданады.
2. Дәрілік препараттар мен медициналық бұйымдардың жарамдылық мерзімін ұзартуға тыйым салынады.
3. Дәрілік заттарды тасымалдауды және сақтауды жүзеге асыратын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер тиісті дистрибьюторлық практиканың (GDP) немесе тиісті дәріханалық практиканың (GPP) талаптарын сақтауға міндетті.
79-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды жою
Жарамсыз болып қалған, жарамдылық мерзімі өткен дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар, жалған және Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарына сәйкес келмейтін басқа да дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар өткізуге және медициналық қолдануға жарамсыз деп саналады және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер өз иелігіндегі осындай дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жоюға тиіс.
80-бап. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағына әкелу тәртiбi
1. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағына әкелу Қазақстан Республикасының және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың кеден заңнамасына сәйкес, уәкілетті орган айқындайтын тәртiппен жүзеге асырылады.
2. Осы баптың 3-тармағында және осы Кодекстің 80-2-бабында көрсетілген жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіркеуден өтпеген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге рұқсат етілмейді.
3. Егер Қазақстан Республикасында тіркелмеген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар:
1) клиникалық зерттеулер жүргізуге;
2) мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу және тіркеу дерекнамасына өзгерістер енгізу кезінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға сараптама жүргізуге;
3) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды мемлекеттік тіркеуді жүзеге асыруға;
4) медициналық қолдану және сатып алу мүмкіндігімен нақты пациенттің тіршілік көрсеткіштері бойынша медициналық көмек көрсетуге не сирек кездесетін және (немесе) аса ауыр патологиясы бар пациенттердің шектеулі контингентіне медициналық көмек көрсетуге;
5) оларды одан әрі өткізу құқығынсыз көрмелер өткiзуге;
6) төтенше жағдайларды болғызбауға және (немесе) олардың салдарын жоюға;
7) инновациялық медициналық технологияларды ендіруге;
8) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды берудің ұзақ мерзімді шарттары шеңберіндегі дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қоспағанда, Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас ассамблеясы құрған халықаралық ұйымдар беретін және (немесе) Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы терең саралаудан өткізген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды бірыңғай дистрибьютордың сатып алуына;
9) медициналық бұйымның құрамына немесе құрылғысына кіретін және медициналық бұйымның құрамынан немесе құрылғысынан тыс дербес пайдалануға арналмаған жинақтауыш зат ретінде пайдалануға арналған болса, оларды уәкілетті орган берген қорытындының (рұқсат беру құжатының) негізінде Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге жол беріледі.
4. Уәкілетті орган айқындайтын жекелеген жағдайларды қоспағанда, мемлекеттік тіркеуден өтпеген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды гуманитарлық көмек ретінде Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге тыйым салынады.
Гуманитарлық көмекке (жәрдем беруге) немесе төтенше жағдайлар кезіндегі көмекке арналған дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдар (оның ішінде тіркелмегендері) уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен берілетін қорытындының (рұқсат беру құжатының) негізінде Қазақстан Республикасына әкелінеді.
5. Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасының талаптарына сәйкес келмейтiн, Қазақстан Республикасының аумағына әкелiнген дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдар тәркiленуге және жойылуға жатады.
80-1-бап. Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге рұқсат берілген тұлғалар
Дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағына уәкілетті орган айқындайтын тәртiппен әкелудi:
1) дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды өндіруге лицензиясы бар дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер;
2) дәрiлiк заттарды көтерме саудада өткiзуге лицензиясы бар не медициналық бұйымдарды көтерме саудада өткiзуді қызметін бастағаны туралы хабарлама бойынша жүзеге асыратын денсаулық сақтау субъектілерінің тізіліміне енгізілген, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер;
3) осы Кодекске сәйкес дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды әзiрлеу және мемлекеттiк тiркеу үшiн ғылыми-зерттеу ұйымдары, зертханалар;
4) мемлекеттiк тiркеу кезiнде сараптама жүргізу, клиникалық зерттеулер және (немесе) сынаулар жүргiзу үшiн және Қазақстан Республикасында дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды өндiрушiлердiң көрмелерiне қатысу үшiн дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды шетелдiк өндiрушiлер, олардың уәкiлеттi өкiлдiктерi (филиалдары) немесе олардың сенiм бiлдiрiлген жеке және заңды тұлғалары;
5) медициналық қызметтi жүзеге асыру үшін денсаулық сақтау ұйымдары жүзеге асыра алады.
80-2-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, сондай-ақ клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулердің биологиялық материалын, фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың) және олардың қоспаларының стандартты үлгілерін жеке пайдалану және өзге де коммерциялық емес мақсаттар үшін Қазақстан Республикасының аумағына әкелу
1. Егер дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдар:
1) жеке тұлғалардың, дипломатиялық корпус қызметкерлерінің немесе халықаралық ұйымдар өкілдерінің жеке пайдалануына;
2) Еуразиялық экономикалық одақтың кедендік аумағына келген көлік құралдарының жолаушылары мен экипаж мүшелерін, пойыз бригадаларын және көлік құралдарының жүргізушілерін емдеуге;
3) халықаралық мәдени, спорттық іс-шараларға қатысушыларды және халықаралық экспедицияларға қатысушыларды емдеуге арналған болса, олар Қазақстан Республикасының аумағына уәкілетті органның рұқсатынсыз әкелінеді.
2. Осы баптың 1-тармағында көзделген жағдайларда, Қазақстан Республикасында тіркелмеген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге жол беріледі.
3. Клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулердің биологиялық материалы, фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың) және олардың қоспаларының стандартты үлгілері Қазақстан Республикасының аумағына уәкілетті органның рұқсатынсыз әкелінеді.
4. Клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулердің биологиялық материалын, фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың) және олардың қоспаларының стандартты үлгілерін Қазақстан Республикасының аумағына әкелуді:
1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндірушілер;
2) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды шетелдік өндірушілер, олардың уәкілетті өкілдіктері (филиалдары) немесе олардың сенім білдірілген жеке және заңды тұлғалары;
3) денсаулық сақтау, білім және ғылым саласындағы ғылыми-зерттеу ұйымдары, зертханалар жүзеге асырады.
80-3-бап. Уәкілетті орган мен кеден ісі саласындағы уәкілетті органның өзара іс-қимылы
1. Осы Кодекстің 80-бабының 3 және 4-тармақтарында және 80-2-бабында көзделген жағдайларды қоспағанда, дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды Еуразиялық экономикалық одақтың Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасымен тұспа-тұс келетiн кедендiк шекарасы арқылы өткізу кезінде кеден ісі саласындағы уәкілетті органға мемлекеттiк тiркеу күнi мен нөмiрi көрсетiле отырып, әкелiнетін дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың әрқайсысының мемлекеттiк тiркелгенi туралы уәкiлеттi орган растаған мәлiметтер ұсынылуға тиiс.
2. Кеден iсi саласындағы уәкiлеттi орган дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды Еуразиялық экономикалық одақтың Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасымен тұспа-тұс келетiн кедендiк шекарасы арқылы Қазақстан Республикасының аумағына әкелу және Еуразиялық экономикалық одақтың Қазақстан Республикасының Мемлекеттiк шекарасымен тұспа-тұс келетiн кедендiк шекарасы арқылы Қазақстан Республикасының аумағынан әкету туралы мәлiметтердi уәкiлеттi органға ұсынады.
81-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, сондай-ақ клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулердің биологиялық материалын, фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың) және олардың қоспаларының стандартты үлгілерін Қазақстан Республикасының аумағынан әкету тәртібі
1. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағынан әкету уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.
2. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар:
1) Қазақстан Республикасының аумағынан кететін жеке тұлғалардың емделу курсына қажетті мөлшерде жеке пайдалануы үшін;
2) Қазақстан Республикасының аумағынан кететін көлік құралының жолаушыларды емдеуге арналған алғашқы көмек дәрі қобдишасының құрамында;
3) көрмелер өткізу үшін уәкілетті органның рұқсаты бойынша әкелінген көрмелік үлгілер;
4) клиникаға дейінгі (клиникалық емес) немесе клиникалық зерттеулер жүргізу үшін әкелінген медициналық бұйымдар Қазақстан Республикасының аумағынан уәкілетті органмен келісусіз әкетілуі мүмкін.
3. Төтенше жағдайларды жоюға қатысу үшін Қазақстан Республикасының аумағынан кететін медициналық және авариялық-құтқару ұйымдары мен құралымдарының материалдық-техникалық құралдарының құрамында дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағынан әкету уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.
4. Клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулердің биологиялық материалдары, фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың) және олардың қоспаларының стандартты үлгілері Қазақстан Республикасының аумағынан уәкілетті органның рұқсатынсыз әкетілуі мүмкін.
5. Клиникаға дейінгі (клиникалық емес) және клиникалық зерттеулердің биологиялық материалын, фармацевтикалық субстанциялардың (активті фармацевтикалық субстанциялардың) және олардың қоспаларының стандартты үлгілерін Қазақстан Республикасының аумағынан әкетуді:
1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндірушілер;
2) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды шетелдік өндірушілер, олардың уәкілетті өкілдіктері (филиалдары) немесе олардың сенім білдірілген жеке және заңды тұлғалары;
3) денсаулық сақтау, білім және ғылым саласындағы ғылыми-зерттеу ұйымдары, зертханалар жүзеге асырады.";
43) 15-тарау мынадай редакцияда жазылсын:
"15-тарау. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға қойылатын жалпы қауіпсіздік талаптары
82-бап. Медициналық бұйымдарды монтаждау, жөндеу, оларға техникалық және метрологиялық қызмет көрсету
1. Медициналық бұйымдарды монтаждауды, жөндеуді, оларға техникалық және метрологиялық қызмет көрсетуді Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес осындай жұмыстарды орындауға құқығы бар жеке немесе заңды тұлғалар жүзеге асырады.
2. Медициналық бұйымдардың жөндеуден кейінгі қауіпсіздік деңгейі медициналық бұйымдардың техникалық паспортында белгіленген қауіпсіздік деңгейінен төмен болмауға тиіс.
3. Денсаулық сақтау ұйымдарында пайдаланылатын медициналық мақсаттағы өлшем құралдарын метрологиялық қамтамасыз етуді ұйымдастыру Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңнамасына сәйкес реттеледі.
4. Өлшем құралы болып табылатын медициналық бұйым Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесінің тізіліміне енгізілуге жатады және оны Қазақстан Республикасының өлшем бірлігін қамтамасыз ету туралы заңнамасына сәйкес қолдануға рұқсат етіледі.
Өлшем құралы болып табылатын медициналық бұйымдардың тізбесін техникалық реттеу және метрология саласындағы мемлекеттік реттеуді жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік органмен келісу бойынша уәкілетті орган бекітеді.
83-бап. Қолданудың ықтимал қатерінің дәрежесіне қарай медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін сыныптау және қауіпсіздігін қайта сыныптау
1. Қазақстан Республикасында қолданылатын медициналық бұйымдар қолданудың ықтимал қатерінің дәрежесіне қарай сыныптарға және Қазақстан Республикасының медициналық бұйымдар номенклатурасына сәйкес түрлерге бөлінеді.
2. Қолданудың ықтимал қатерінің дәрежесіне қарай медициналық бұйымдарды сыныптау қағидаларын уәкілетті орган бекітеді.
3. Қолданудың ықтимал қатерінің дәрежесі бойынша медициналық бұйымдардың сыныбын уәкілетті орган мемлекеттік тіркеу кезінде бекітеді. Әрбір медициналық бұйым бір сыныпқа ғана жатқызылуы мүмкін.
4. Қазақстан Республикасының медициналық бұйымдар номенклатурасын қалыптастыру және жүргізу тәртібін уәкілетті орган айқындайды.
5. Уәкілетті орган медициналық бұйымдар жұмысының негізіне алынған қағидаттарды, құбылыстарды, медициналық әдістемелерді егжей-тегжейлі есепке алуға негізделген өзгерістерді сыныптамаға енгізе алады.
84-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қолдануды тоқтата тұру, оған тыйым салу немесе айналыстан алып қою не олардың қолданылуын шектеу
1. Уәкілетті орган:
1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасының талаптарына сәйкес келмеген;
2) дәрілік затты медициналық қолдану жөніндегі нұсқаулықта көрсетілмеген, дәрілік заттардың адам денсаулығы үшін қауіпті жағымсыз реакциялары анықталған немесе нұсқаулықта көрсетілген елеулі жағымсыз реакциялары немесе төмен терапиялық тиімділік (терапиялық әсердің болмауы) жағдайларының анықталу жиілігі артқан немесе "пайда-қатердің" қолайсыз арақатынасы бар елеулі жағымсыз реакциялардың анықталуына байланысты оны тоқтата тұру және (немесе) басқа елдердің нарығынан кері қайтарып алу туралы ақпарат болған;
3) медициналық бұйымдарды қолдану процесінде оларды қолдану қауіпсіздігіне әсер ететін, конструкциясының, жұмыс істеу қағидатының, өндірістік орындалуының ақаулары анықталған;
4) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қолданудың қауіпсіздігіне, сапасы мен тиімділігіне әсер ететін, оларды өндірудің бекітілген процесі бұзылған;
5) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қолдануға байланысты пациенттің немесе тұтынушының денсаулығына зиян келтіру туралы деректер болған;
6) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қолданудың қауіпсіздік деңгейін төмендетуді қамтамасыз ететін, өндіріс технологиясы мен сапаны бақылаудың ғылыми-техникалық деңгейінің жеткіліксіздігі туралы деректер алынған;
7) тіркеу куәлігін ұстаушы дәрілік зат пен медициналық бұйымды қолдануды тоқтата тұру, тіркеу куәлігін кері қайтарып алу немесе айналыстан алып қою не оның қолданылуын шектеу туралы өтініш жасаған;
8) дәрілік заттар фармацевтикалық инспекция нәтижелері бойынша анықталған, Қазақстан Республикасының және (немесе) Еуразиялық экономикалық одақтың тиісті фармацевтикалық практикаларының талаптарына сәйкес келмеген;
9) дәрілік заттың тіркеу куәлігін ұстаушы фармакологиялық қадағалау жөніндегі міндеттемелерін және медициналық бұйымды өндіруші медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеу жөніндегі міндеттемелерін орындамаған жағдайларда, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қолдануды, өткізуді немесе өндіруді тоқтата тұруы немесе оған тыйым салуы, сондай-ақ айналыстан алып қою немесе олардың қолданылуын шектеу туралы шешім қабылдауы мүмкін.
2. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды қолдануды тоқтата тұру, оған тыйым салу немесе айналыстан алып қою не олардың қолданылуын шектеу қағидаларын уәкілетті орган бекітеді.
84-1-бап. Жалған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар
1. Қазақстан Республикасының аумағында жалған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіруге, әкелуге, сақтауға, қолдануға және өткізуге тыйым салынады.
2. Жалған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жойылуға жатады.
3. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер жалған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіргені, сақтағаны, таратқаны, өткізгені үшін Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылықта болады.
4. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың жалғандығына (сипаттамалары және (немесе) шығу көзі туралы анық емес мәліметтерді ұсыну) жалған өнімді өндіру үшін дайындалған және соған арналған аксессуарлар, бөліктер және материалдар да жатады.
5. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың жалғандығын болғызбауды және оған қарсы күресті уәкілетті орган мүдделі мемлекеттік органдармен, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіруші ұйымдармен, денсаулық сақтау субъектілерімен және қоғамдық ұйымдармен бірге жүзеге асырады.
6. Уәкілетті орган жалған дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға қарсы күресте халықаралық ынтымақтастықты жүзеге асырады.
85-бап. Фармакологиялық қадағалау және медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеу
1. Уәкілетті орган Қазақстан Республикасының аумағында фармакологиялық қадағалау жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз етеді және медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеуді жүргізеді.
2. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы мемлекеттік сараптама ұйымы халық денсаулығын сақтауды және пациенттердің қауіпсіздігін арттыруды қамтамасыз ету мақсатында:
денсаулық сақтау және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілерден, тұтынушылардан келіп түсетін, дәрілік заттың жағымсыз реакциялары, медициналық бұйымның қолайсыз оқиғалары (оқыс оқиғалары) туралы хабарламаларды жинауды, талдауды, бағалауды және верификациялауды;
Қазақстан Республикасындағы фармакологиялық қадағалау және медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеу деректерінің негізінде, дәрілік заттардың тіркеу куәліктерін ұстаушылар, медициналық бұйымдарды өндірушілер беретін деректердің, басқа да дереккөздерден алынатын деректердің негізінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың "пайда-қатер" арақатынасын бағалауды жүргізеді.
3. Фармакологиялық қадағалауды және медициналық бұйымдардың қауіпсіздігіне, сапасы мен тиімділігіне мониторинг жүргізу тәртібін уәкілетті орган айқындайды.
4. Фармакологиялық қадағалауды және медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеуді денсаулық сақтау субъектілері, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер, сондай-ақ дәрілік заттардың тіркеу куәліктерін ұстаушылар және медициналық бұйымдарды өндірушілер, медициналық бұйымдарға сервистік қызмет көрсету жөніндегі ұйымдар жүргізеді.
5. Денсаулық сақтау субъектілері жағымсыз реакциялардың, оның ішінде дәрілік препаратты қолдану жөніндегі нұсқаулықта көрсетілмеген жағымсыз реакциялардың байқалу фактілері туралы, дәрілік препараттың басқа дәрілік препараттармен өзара әрекеттесу ерекшеліктері туралы, мөлшерден асыра қолдану, дәріге тәуелділік, теріс пайдалану туралы, дәрілік препарат тиімділігінің болмауы немесе төмен болуы туралы және медициналық бұйымдардың қолайсыз оқиғалары (оқыс оқиғалары) туралы уәкілетті органға жазбаша және уақтылы ақпарат беруге міндетті.
Дәрілік заттың тіркеу куәлігін ұстаушы және медициналық бұйымды өндіруші уәкілетті органға дәрілік препараттың қауіпсіздігі туралы мәліметтерді толық көлемде ұсынуға, сондай-ақ уәкілетті органға дәрілік препаратты немесе медициналық бұйымды қолдану кезіндегі жағымсыз реакциялардың және (немесе) қолайсыз оқиғалардың (оқыс оқиғалардың) байқалу фактілері туралы уақтылы ақпарат беруге міндетті.
6. Уәкілетті орган дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды Қазақстан Республикасының аумағында қолдануды тоқтата тұру, оған тыйым салу немесе айналыстан алып қою не олардың қолданылуын шектеу туралы шешімдер қабылдау кезінде басқа елдердегі фармакологиялық қадағалау және медициналық бұйымдардың қауіпсіздігін, сапасы мен тиімділігін мониторингтеу деректерін ескереді.
86-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар туралы ақпарат
Қазақстан Республикасының аумағында қолдануға және пайдалануға рұқсат етілген дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар туралы, мемлекеттік тіркеуден өтпеген, Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасының талаптарына сәйкес келмейтін дәрілік заттар туралы, мемлекеттік тіркеу туралы шешімді кері қайтарып алу туралы, сондай-ақ дәрігердің рецептісі бойынша босатылатын дәрілік препараттар туралы ақпарат медицина және фармацевтика қызметкерлеріне арналған мамандандырылған баспасөз басылымдарында беріледі.
86-1-бап. Дәрілік заттардың немесе медициналық бұйымдардың бағаларын мемлекеттік реттеу
1. Қазақстан Республикасында тіркелген және айналыста болатын дәрілік заттардың бағаларын мемлекеттік реттеу уәкілетті орган бекіткен, дәрілік заттардың бағаларын реттеу қағидаларына сәйкес жүзеге асырылады.
2. Уәкілетті орган жартыжылдықта бір реттен жиілетпей, есепті жартыжылдықтан кейінгі айдың оныншы күнінен кешіктірмей, көтерме және бөлшек саудада өткізу үшін дәрілік заттың саудалық атауына арналған шекті бағаларды есептеу әдістемесін, баға қалыптастыруға негіз болған деректер туралы ақпаратты көрсете отырып, оларды бекітеді.
3. Уәкілетті орган тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттың немесе медициналық бұйымның саудалық атауына арналған шекті бағаны, тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттың халықаралық патенттелмеген атауына немесе медициналық бұйымның техникалық сипаттамасына арналған шекті бағаны бекітеді.
4. Уәкілетті орган осы баптың 2 және 3-тармақтарында көрсетілген ақпаратты есепке алуды және бір жүйеге келтіруді электрондық түрде, енгізілген өзгерістерді ескере отырып және алдыңғы нұсқаларды сақтап, өзінің интернет-ресурсында осы мәліметтерге ашық қол жеткізу мүмкіндігін бере отырып, хронологиялық тәртіппен тұрақты негізде жүргізеді.
Осы баптың 2 және 3-тармақтарында көрсетілген ақпарат дәрілік заттарға арналған шекті бағалар бекітілген жылдан кейінгі жылдан бастап бес жыл бойы сақталады.
86-2-бап. Дәрілік заттарды ұтымды пайдалану
1. Дәрілік заттарды ұтымды пайдалану формулярлық жүйені дамыту арқылы медициналық көмектің сапасын және емдеу нәтижелерін жақсарту үшін жүргізіледі.
2. Формулярлық жүйе қауіпсіз, тиімді, экономикалық тұрғыдан қолжетімді дәрілік заттарды оңтайлы пайдалануды қамтамасыз етеді. Формулярлық жүйенің қызметі уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.
3. Денсаулық сақтау ұйымдары дәрілік заттардың ұтымды пайдаланылуын, клиникалық фармакологтарды, клиникалық фармацевтерді даярлауды және дәрілік заттарды ұтымды пайдалану бойынша денсаулық сақтау саласындағы мамандардың біліктілігін ұдайы арттыруды қамтамасыз етеді.
86-3-бап. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды этикалық тұрғыдан ілгерілету
1. Қауіпсіз, сапалы және тиімді дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды дәрілік затты немесе медициналық бұйымды әзірлеушіден және (немесе) өндірушіден бастап тұтынушы қолданғанға дейін ілгерілету процесінде жүзеге асырылатын, адал бәсекелестік пен барлық қатысушы тараптардың жауаптылығына негізделген қызмет дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды этикалық тұрғыдан ілгерілету болып табылады.
2. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды этикалық тұрғыдан ілгерілету уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жүзеге асырылады.
3. Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды ұтымды пайдалану мақсатында денсаулық сақтау субъектілері, кәсіптік қауымдастықтардың мүшелері, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы субъектілер дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды этикалық тұрғыдан ілгерілетудің мынадай шарттарын сақтауға міндетті:
1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды нарыққа ілгерілету қауіпсіз, сапалы және тиімді дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарға қатысты берілетін ақпараттың толықтығы мен дәлдігін қамтамасыз етуге тиіс;
2) пациенттер, фармацевтика және медицина қызметкерлері дәрілік заттар туралы және олардың жанама әсерлері туралы қажетті әрі қолжетімді ақпарат алуға тиіс;
3) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды нарыққа ілгерілету этикалық нормалар сақтала отырып, объективті болуға және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасының талаптарына сәйкес жүзеге асырылуға тиіс;
4) жарнамадағы мәліметтер мен деректер анық және ғылыми тұрғыдан расталған болуға тиіс.
4. Дәрілік заттарды тағайындайтын медицина қызметкерлеріне дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды жарнамалауға қатысуға, сондай-ақ өзі көрсететін қызметтер үшін сыйақы алуға жеке мүдделілік таныту мақсатында дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды бөлшек саудада өткізетін белгілі бір объектілерді ұсынуға тыйым салынады.
Медицина қызметкерлері өз құзыреті шегінде пациенттің қабылдауына болмайтын жағдайларды қоспағанда, тиісті медициналық көрсетілімдер болған кезде халықаралық патенттелмеген атауларымен дәрiлiк заттарға рецептілер жазып беруге міндетті.
Дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды бөлшек саудада өткізетін объектілердің мамандары дәрілік затты босату кезінде сатып алушыға (пациентке) қолында бар, жазып берілген рецептіге сәйкес келетін дәрілік препараттарды өзіндегі дәрілік заттардың барлығын, олардың құны мен қолдану ерекшеліктерін атап көрсете отырып, ұсынуға міндетті.
5. Күн сайынғы дәрігерлік конференциялар, ғылыми-практикалық конференциялар және (немесе) мамандандырылған семинарлар өткізуді қоспағанда, медициналық ұйымдарда және денсаулық сақтау саласындағы білім беру ұйымдарында дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндірушілер және (немесе) дистрибьюторлар өкілдерінің дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды ілгерілетуіне тыйым салынады.";
44) 88-баптың 1-тармағының 2) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"2) тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен қамтамасыз етілуге, оның ішінде белгілі бір аурулары (жай-күйлері) бар азаматтардың жекелеген санаттары уәкілетті орган айқындайтын тізбеге сәйкес амбулаториялық деңгейде тегін және (немесе) жеңілдікпен берілетін дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен қамтамасыз етілуге;";
45) 90-баптың 4-тармағының 6) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"6) дәрілік препараттардың жағымсыз реакциялары анықталған, олардың тиімділігі болмаған және (немесе) төмен болған және медициналық бұйымдардың қолайсыз оқиғалары (оқыс оқиғалары) анықталған жағдайларда, уәкілетті органға уақтылы ақпарат беруге;";
46) 145-баптың 2-тармағында:
8) тармақшадағы "медициналық иммундық-биологиялық препараттарды" деген сөздер "иммунологиялық дәрілік препараттарды (иммундық-биологиялық дәрілік препараттарды)" деген сөздермен ауыстырылсын;
16) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"16) медициналық бұйымдарды стерилизациялау мен дезинфекциялауды жүргізу шарттарына;".
2. 2014 жылғы 3 шілдедегі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2014 ж., № 13-І, 13-ІІ, 83-құжат; № 21, 122-құжат; 2015 ж., № 16, 79-құжат; № 21-ІІІ, 137-құжат; № 22-І, 140-құжат; № 22-ІІІ, 149-құжат; № 22-V, 156-құжат; № 22-VІ, 159-құжат; 2016 ж., № 7-ІІ, 55-құжат; № 8-ІІ, 67-құжат; № 12, 87-құжат; № 23, 118-құжат; № 24, 126-құжат; 2017 ж., № 8, 16-құжат; № 9, 21-құжат; № 14, 50-құжат; № 16, 56-құжат; № 22-III, 109-құжат; № 23-III, 111-құжат; № 24, 115-құжат; 2018 ж., № 1, 2-құжат; № 14, 44-құжат; № 15, 46-құжат; № 16, 56-құжат):
1) мазмұнындағы 323-баптың тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"323-бап. Жалған дәрілік заттармен немесе медициналық бұйымдармен жұмыс істеу";
2) 3-баптың 38) тармақшасындағы "заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдардың немесе медициналық техниканың" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдардың" деген сөздермен ауыстырылсын;
3) 323-бапта:
тақырып мынадай редакцияда жазылсын:
"323-бап. Жалған дәрілік заттармен немесе медициналық бұйымдармен жұмыс істеу";
бірінші бөліктің бірінші абзацы мынадай редакцияда жазылсын:
"1. Жалған дәрілік заттарды немесе медициналық бұйымдарды өткізу мақсатында өндіру, дайындау немесе сақтау, сол сияқты қолдану немесе өткізу, егер бұл ауыр зардаптарға алып келсе, –".
3. 2014 жылғы 5 шілдедегі Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексіне (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2014 ж., № 18-I, 18-II, 92-құжат; № 21, 122-құжат; № 23, 143-құжат; № 24, 145, 146-құжаттар; 2015 ж., № 1, 2-құжат; № 2, 6-құжат; № 7, 33-құжат; № 8, 44, 45-құжаттар; № 9, 46-құжат; № 10, 50-құжат; № 11, 52-құжат; № 14, 71-құжат; № 15, 78-құжат; № 16, 79-құжат; № 19-I, 101-құжат; № 19-II, 102, 103, 105-құжаттар; № 20-IV, 113-құжат; № 20-VII, 115-құжат; № 21-I, 124, 125-құжаттар; № 21-II, 130-құжат; № 21-III, 137-құжат; № 22-I, 140, 141, 143-құжаттар; № 22-II, 144, 145, 148-құжаттар; № 22-III, 149-құжат; № 22-V, 152, 156, 158-құжаттар; № 22-VI, 159-құжат; № 22-VII, 161-құжат; № 23-I, 166, 169-құжаттар; № 23-II, 172-құжат; 2016 ж., № 1, 4-құжат; № 2, 9-құжат; № 6, 45-құжат; № 7-I, 49, 50-құжаттар; № 7-II, 53, 57-құжаттар; № 8-I, 62, 65-құжаттар; № 8-II, 66, 67, 68, 70, 72-құжаттар; № 12, 87-құжат; № 22, 116-құжат; № 23, 118-құжат; № 24, 124, 126, 131-құжаттар; 2017 ж., № 1-2, 3-құжат; № 9, 17, 18, 21, 22-құжаттар; № 12, 34-құжат; № 14, 49, 50, 54-құжаттар; № 15, 55-құжат; № 16, 56-құжат; № 22-III, 109-құжат; № 23-III, 111-құжат; № 23-V, 113-құжат; № 24, 114, 115-құжаттар; 2018 ж., № 1, 4-құжат; № 7-8, 22-құжат; № 9, 27-құжат; № 10, 32-құжат; № 11, 36, 37-құжаттар; № 12, 39-құжат; № 13, 41-құжат; № 14, 44-құжат; № 15, 46, 49, 50-құжаттар; № 16, 53-құжат; № 19, 62-құжат):
1) мазмұнындағы 426-баптың тақырыбы мынадай редакцияда жазылсын:
"426-бап. Фармацевтикалық қызметтің және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласының қағидаларын бұзу";
2) 426-бап мынадай редакцияда жазылсын:
"426-бап. Фармацевтикалық қызметтің және дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласының қағидаларын бұзу
1. Дәрiлiк заттарды, медициналық бұйымдарды тіркеу және қайта тіркеу, өндiру, дайындау және олардың сапасын бақылау, сынау (зерттеу), әкелу, сатып алу, тасымалдау, сақтау, таңбалау, дәрілік заттарға белгіленген шекті бағаларды асырып жіберуді қоса алғанда, өткізу қағидаларын, сондай-ақ қолдану (пайдалану), қамтамасыз ету, жою, жарнамалау қағидаларын бұзу, егер бұл адамның денсаулығына зиян келтiруге алып келмесе, –
жеке тұлғаларға – жетпіс, лауазымды адамдарға – бір жүз, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне – бір жүз отыз, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – екі жүз, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне бір мың айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға алып келеді.
2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған іс-әрекет –
фармацевтикалық қызметке арналған лицензияның қолданысын алты айға дейінгі мерзімге тоқтата тұруға алып келеді.
3. Тiркелмеген, қолдануға рұқсат етiлмеген дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдарды өндiру, сатып алу, тасымалдау, сақтау, өткiзу, қолдану (пайдалану), жарнамалау, егер олар адамның денсаулығына зиян келтiруге алып келмесе, –
қызметтi тоқтата тұрып, әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың тікелей нысаналары болып табылатын дәрілік және оларға теңестірілген заттар, емдік-профилактикалық тамақ өнімдері мен тағамдық қоспалар, сондай-ақ косметикалық заттар және әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған кiрiстер тәркiлене отырып, жеке тұлғаларға – бір жүз, лауазымды адамдарға – бір жүз елу, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне – екі жүз, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – үш жүз, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне – бір мың бес жүз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға алып келеді.
4. Осы баптың бiрiншi және үшінші бөлiктерiнде көзделген, адамның денсаулығына зиян келтiруге әкеп соққан іс-әрекеттер, егер бұл әрекеттерде қылмыстық жазаланатын іс-әрекет белгiлерi болмаса, –
әкімшілік құқық бұзушылық жасаудың тікелей нысаналары болып табылатын дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар, емдік-профилактикалық тамақ өнімдері мен тағамдық қоспалар, сондай-ақ косметикалық заттар және әкiмшiлiк құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған кiрiстер тәркiлене отырып, жеке тұлғаларға – екі жүз, лауазымды адамдарға – үш жүз, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне – үш жүз елу, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – төрт жүз, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне екі мың айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға, сондай-ақ олардың қызметіне тыйым салуға алып келеді.";
3) 684-баптың бірінші бөлігіндегі "426 (екінші және үшінші бөліктерінде)" деген сөздер "426 (екінші, үшінші және төртінші бөліктерінде)" деген сөздермен ауыстырылсын;
4) 700-баптың бірінші бөлігіндегі "заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканың" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдардың" деген сөздермен ауыстырылсын;
5) 804-баптың бірінші бөлігінің 53) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"53) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласындағы органның (426 (екінші, үшінші және төртінші бөліктері), 462 және 463-баптар);".
4. 2015 жылғы 29 қазандағы Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2015 ж., № 20-II, 20-III, 112-құжат; 2016 ж., № 1, 4-құжат; № 6, 45-құжат; № 7-II, 55-құжат; № 8-I, 62, 65-құжаттар; № 8-II, 72-құжат; № 12, 87-құжат; № 23, 118-құжат; № 24, 124, 126-құжаттар; 2017 ж., № 9, 21-құжат; № 14, 50, 51-құжаттар; № 22-III, 109-құжат; № 23-III, 111-құжат; № 23-V, 113-құжат; № 24, 115-құжат; 2018 ж., № 10, 32-құжат; № 11, 37-құжат; № 14, 44-құжат; № 15, 46, 49, 50-құжаттар; № 19, 62-құжат):
1) мазмұны мынадай мазмұндағы 122-1-баптың тақырыбымен толықтырылсын:
"122-1-бап. Дәрілік заттарға арналған шекті бағаларды бекіту";
2) 116-баптың 3-тармағы мынадай мазмұндағы 6-1) тармақшамен толықтырылсын:
"6-1) дәрілік заттарға арналған шекті бағаларды бекітуге;";
3) мынадай мазмұндағы 122-1-баппен толықтырылсын:
"122-1-бап. Дәрілік заттарға арналған шекті бағаларды бекіту
1. Мемлекет Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасына сәйкес дәрілік заттарға арналған шекті бағаларды бекітеді.
2. Дәрілік заттарға баға белгілеу тәртібінің сақталуын мемлекеттік бақылауды денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасында белгіленген тәртіппен жүзеге асырады.";
4) 138-баптың 38) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"38) дәрiлiк заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы саласында;";
5) 144-баптың 7-тармағындағы "заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканы" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдарды" деген сөздермен ауыстырылсын.
5. 2017 жылғы 25 желтоқсандағы "Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы" Қазақстан Республикасының Кодексіне (Салық кодексі) (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2017 ж., № 22-I, 22-II, 107-құжат; 2018 ж., № 10, 32-құжат; № 11, 37-құжат; № 13, 41-құжат; № 14, 42, 44-құжаттар; № 15, 50-құжат; № 19, 62-құжат):
1) 1-баптың 1-тармағының 14) тармақшасындағы "медициналық және дәрілік заттар" деген сөздер "дәрілік заттар мен медициналық бұйымдар" деген сөздермен ауыстырылсын;
2) 25-баптың 3) тармақшасының жетінші абзацындағы "заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканы" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдарды" деген сөздермен ауыстырылсын;
3) 319-баптың 2-тармағы 31) тармақшасының алтыншы абзацындағы "заттарды және медициналық мақсаттағы" деген сөздер "заттар мен медициналық" деген сөздермен ауыстырылсын;
4) 394-бапта:
бірінші бөлікте:
33) және 34) тармақшалар мынадай редакцияда жазылсын:
"33) протездік-ортопедиялық бұйымдар мен сурдотифлотехниканы қоса алғанда, кез келген нысандағы дәрілік заттарды, оның ішінде фармацевтикалық субстанцияларды (активті фармацевтикалық субстанцияларды), медициналық бұйымдарды, сондай-ақ оларды өндіруге арналған материалдар мен жинақтауыш заттарды;
34) ветеринария саласында пайдаланатын (қолданылатын) кез келген нысандағы дәрілік заттарды, оның ішінде фармацевтикалық субстанцияларды (активті фармацевтикалық субстанцияларды); протездiк-ортопедиялық бұйымдарды қоса алғанда, ветеринариялық мақсаттағы бұйымдарды және ветеринариялық техниканы; ветеринария саласында пайдаланатын (қолданылатын) кез келген нысандағы дәрілік заттарды, оның ішінде фармацевтикалық субстанцияларды (активті фармацевтикалық субстанцияларды) өндіруге және протездiк-ортопедиялық бұйымдарды қоса алғанда, ветеринариялық мақсаттағы бұйымдарды және ветеринариялық техниканы өндіруге арналған материалдар мен жинақтауыш заттарды;";
43) тармақшадағы "заттарды және медициналық мақсаттағы" деген сөздер "заттар мен медициналық" деген сөздермен ауыстырылсын;
екінші бөлік мынадай редакцияда жазылсын:
"Осы баптың бірінші бөлігінің 33) тармақшасында көрсетілген тауарлардың тізбесін денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органмен және уәкілетті органмен келісу бойынша бекітеді.";
мынадай мазмұндағы үшінші бөлікпен толықтырылсын:
"Осы баптың бірінші бөлігінің 34) тармақшасында көрсетілген тауарлардың тізбесін агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органмен және уәкілетті органмен келісу бойынша бекітеді.";
5) 399-баптың 1-тармағында:
10) тармақшада:
бірінші бөлікте:
екінші абзац мынадай редакцияда жазылсын:
"Дәрілік заттардың, медициналық бұйымдардың мемлекеттік тізілімінде тіркелген;";
үшінші абзацтағы "заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканың мемлекеттік тізілімінде тіркелмеген кез келген нысандағы дәрілік заттардың, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканың" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдардың мемлекеттік тізілімінде тіркелмеген кез келген нысандағы дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың" деген сөздермен ауыстырылсын;
екінші бөліктегі "агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы уәкілетті органмен," деген сөздер алып тасталсын;
мынадай мазмұндағы 10-1) тармақшамен толықтырылсын:
"10-1) кез келген нысандағы дәрілік заттарды, протездiк-ортопедиялық бұйымдарды, сурдотифлотехниканы, мүгедектерге берілетін арнайы қозғалыс құралдарын қоса алғанда, медициналық бұйымдарды өндіруге арналған материалдардың, жабдықтың және жинақтауыш заттардың импорты қосылған құн салығынан босатылады.
Осы тармақшада көрсетілген тауарлардың тізбесін денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органмен және уәкілетті органмен келісу бойынша бекітеді;";
11) тармақша мынадай редакцияда жазылсын:
"11) ветеринария саласында пайдаланылатын (қолданылатын) кез келген нысандағы дәрілік заттардың; протездiк-ортопедиялық бұйымдарды қоса алғанда, ветеринариялық мақсаттағы бұйымдардың және ветеринариялық техниканың; ветеринария саласында пайдаланылатын (қолданылатын) кез келген нысандағы дәрілік заттарды өндіруге және протездiк-ортопедиялық бұйымдарды қоса алғанда, ветеринариялық мақсаттағы бұйымдарды және ветеринариялық техниканы өндіруге арналған материалдардың, жабдықтың және жинақтауыш заттардың импорты қосылған құн салығынан босатылады.
Осы тармақшада көрсетілген тауарлардың тізбесін агроөнеркәсіптік кешенді дамыту саласындағы уәкілетті орган мемлекеттік жоспарлау жөніндегі орталық уәкілетті органмен және уәкілетті органмен келісу бойынша бекітеді;";
6) 464-баптың 3-тармағының 2) тармақшасының екінші абзацындағы "заттарды, медициналық мақсаттағы" деген сөздер "заттар мен медициналық" деген сөздермен ауыстырылсын;
7) 550-баптың 2-тармағының 6) тармақшасындағы "заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдарды және медициналық техниканы" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдарды" деген сөздермен ауыстырылсын;
8) 553-баптың 5-тармағындағы "заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдарды және медициналық техниканы" деген сөздер "заттар мен медициналық бұйымдарды" деген сөздермен ауыстырылсын.
6. "Этил спирті мен алкоголь өнімінің өндірілуін және айналымын мемлекеттік реттеу туралы" 1999 жылғы 16 шілдедегі Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1999 ж., № 20, 720-құжат; 2004 ж., № 5, 27-құжат; № 23, 140, 142-құжаттар; 2006 ж., № 23, 141-құжат; 2007 ж., № 2, 18-құжат; № 12, 88-құжат; 2009 ж., № 17, 82-құжат; 2010 ж., № 15, 71-құжат; № 22, 128-құжат; 2011 ж., № 11, 102-құжат; № 12, 111-құжат; 2012 ж., № 15, 97-құжат; 2013 ж., № 14, 72-құжат; 2014 ж., № 10, 52-құжат; № 11, 65-құжат; № 19-I, 19-II, 96-құжат; 2015 ж., № 19-I, 101-құжат; № 23-I, 169-құжат; 2016 ж., № 22, 116-құжат; 2017 ж., № 22-III, 109-құжат):
11-баптың 1-тармағының 1) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"1) тиісті қызмет түріне лицензиясы болған кезде, сондай-ақ өз қызметін бастағаны туралы хабардар еткен, белгіленген тәртіппен бөлінген квота шегiнде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өндіретін ұйымдарға және мемлекеттік денсаулық сақтау ұйымдарына;".
7. "Жарнама туралы" 2003 жылғы 19 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2003 ж., № 24, 174-құжат; 2006 ж., № 15, 92-құжат; № 16, 102-құжат; 2007 ж., № 12, 88-құжат; 2009 ж., № 17, 79, 82-құжаттар; 2010 ж., № 5, 23-құжат; № 24, 146-құжат; 2011 ж., № 11, 102-құжат; 2012 ж., № 3, 25-құжат; № 14, 92-құжат; 2013 ж., № 8, 50-құжат; № 21-22, 115-құжат; 2014 ж., № 2, 11-құжат; № 11, 65-құжат; № 21, 122-құжат; № 23, 143-құжат; 2015 ж., № 8, 44-құжат; № 20-IV, 113-құжат; 2016 ж., № 6, 45-құжат; № 7-II, 53-құжат; № 8-II, 70-құжат; 2017 ж., № 15, 55-құжат; № 24, 115-құжат; 2018 ж., № 10, 32-құжат):
13-баптың 3-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:
"3. Медициналық көрсетілетін қызметтерді, профилактиканың, диагностиканың, емдеудің және медициналық оңалтудың әдістері мен құралдарын, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, тағамға биологиялық активті қоспаларды жарнамалаудың ерекшеліктері Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласындағы заңнамасымен реттеледі.".
8. "Техникалық реттеу туралы" 2004 жылғы 9 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2004 ж., № 21, 124-құжат; 2006 ж., № 3, 22-құжат; № 15, 92-құжат; № 24, 148-құжат; 2008 ж., № 15-16, 60-құжат; 2009 ж., № 17, 80-құжат; № 18, 84-құжат; 2010 ж., № 5, 23-құжат; 2011 ж., № 1, 2-құжат; № 2, 26-құжат; № 11, 102-құжат; 2012 ж., № 5, 41-құжат; № 14, 92, 95-құжаттар; № 15, 97-құжат; 2013 ж., № 4, 21-құжат; № 14, 75-құжат; № 15, 81-құжат; № 21-22, 114-құжат; 2014 ж., № 10, 52-құжат; № 19-I, 19-II, 96-құжат; № 23, 143-құжат; 2015 ж., № 20-ІV, 113-құжат; № 22-V, 156-құжат; 2016 ж., № 6, 45-құжат; № 7-ІІ, 53-құжат; 2017 ж., № 11, 29-құжат; № 22-III, 109-құжат; № 23-III, 111-құжат; 2018 ж., № 10, 32-құжат; № 19, 62-құжат):
26-баптың 1-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:
"1. Өнiм (дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардан басқа), процестер сәйкестiктi растау объектiлерi болып табылады.".
9. "Тұтынушылардың құқықтарын қорғау туралы" 2010 жылғы 4 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2010 ж., № 9, 43-құжат; 2011 ж., № 11, 102-құжат; 2014 ж., № 1, 4-құжат; № 21, 122-құжат; № 22, 128-құжат; № 23, 143-құжат; 2015 ж., № 20-IV, 113-құжат; № 22-VII, 161-құжат; 2016 ж., № 7-II, 55-құжат; № 8-II, 70-құжат; 2018 ж., № 10, 32-құжат; № 11, 36-құжат; № 19, 62-құжат):
30-баптың 1-тармағы бірінші бөлігінің 1) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"1) дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды;".
10. "Азаматтық қорғау туралы" 2014 жылғы 11 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2014 ж., № 7, 36-құжат; № 19-І, 19-ІІ, 96-құжат; № 21, 122-құжат; № 23, 143-құжат; 2015 ж., № 1, 2-құжат; № 15, 78-құжат; № 19-ІІ, 103, 104-құжаттар; № 20-І, 111-құжат; № 20-ІV, 113-құжат; № 23-І, 169-құжат; 2016 ж., № 6, 45-құжат; № 7-ІІ, 53, 56-құжаттар; 2017 ж., № 11, 29-құжат; № 23-V, 113-құжат; 2018 ж., № 10, 32-құжат; № 19, 62-құжат):
1-баптың 77) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"77) уәкілетті органның жедел резерві – белгілі бір номенклатура мен көлемдегі техника мен материалдық құндылықтардың, оның ішінде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың запастары;";
15-баптың 3-тармағының 18) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"18) төтенше жағдай аймағында зардап шеккендерді медициналық қамтамасыз етуді, оның ішінде дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен қамтамасыз етуді ұйымдастыру;".
11. "Жол жүрісі туралы" 2014 жылғы 17 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2014 ж., № 8, 43-құжат; № 16, 90-құжат; № 19-І, 19-ІІ, 96-құжат; № 21, 122-құжат; № 22, 131-құжат; № 23, 143-құжат; 2015 ж., № 9, 46-құжат; № 16, 79-құжат; № 19-І, 101-құжат; № 20-ІV, 113-құжат; № 22-ІІ, 144-құжат; 2016 ж., № 6, 45-құжат; 2017 ж., № 11, 29-құжат; № 14, 49-құжат; № 23-III, 111-құжат; 2018 ж., № 10, 32-құжат; № 13, 41-құжат; № 19, 62-құжат):
12-баптың 4) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"4) автомобильдегі алғашқы медициналық көмек қобдишасының дәрілік заттары мен медициналық бұйымдарының тізбесін бекітеді;".
12. "Рұқсаттар және хабарламалар туралы" 2014 жылғы 16 мамырдағы Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2014 ж., № 9, 51-құжат; № 19-I, 19-II, 96-құжат; № 23, 143-құжат; 2015 ж., № 2, 3-құжат; № 8, 45-құжат; № 9, 46-құжат; № 11, 57-құжат; № 16, 79-құжат; № 19-II, 103-құжат; № 20-IV, 113-құжат; № 21-I, 128-құжат; № 21-III, 135-құжат; № 22-II, 144, 145-құжаттар; № 22-V, 156, 158-құжаттар; № 22-VI, 159-құжат; № 23-I, 169-құжат; 2016 ж., № 1, 2, 4-құжаттар; № 6, 45-құжат; № 7-I, 50-құжат; № 7-II, 53-құжат; № 8-I, 62-құжат; № 8-II, 68-құжат; № 12, 87-құжат; 2017 ж., № 1-2, 3-құжат; № 4, 7-құжат; № 9, 21, 22-құжаттар; № 11, 29-құжат; № 12, 34-құжат; № 23-III, 111-құжат; № 23-V, 113-құжат; № 24, 115-құжат; 2018 ж., № 10, 32-құжат; № 13, 41-құжат; № 14, 44-құжат; № 15, 47, 49-құжаттар):
1) 1-қосымшаның 16-жолы мынадай редакцияда жазылсын:
"
16.
Фармацевтикалық қызметке лицензия
1. Дәрiлiк заттарды өндiру.
2. Медициналық бұйымдарды өндiру.
3. Дәрiлiк препараттарды дайындау.
4. Медициналық бұйымдарды дайындау.
5. Дәрілік заттарды көтерме саудада өткізу.
6. Дәрілік заттарды бөлшек саудада өткізу.
Иеліктен шығарылмайтын; 1-сынып
";
2) 2-қосымшада:
227-жолдағы "заттарға, медициналық мақсаттағы бұйымдарға немесе медициналық техникаға" деген сөздер "затқа, медициналық бұйымға" деген сөздермен ауыстырылсын;
379-жолда:
2-бағандағы "заттарды, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техниканы мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу, олардың тіркеу құжатына" деген сөздер "зат пен медициналық бұйымды мемлекеттік тіркеу, қайта тіркеу, оның тіркеу дерекнамасына" деген сөздермен ауыстырылсын;
3-бағандағы "заттарға, медициналық мақсаттағы бұйымдар мен медициналық техникаға" деген сөздер "зат пен медициналық бұйымға" деген сөздермен ауыстырылсын;
3) 3-қосымшада:
22-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"22. Медициналық бұйымдарды көтерме саудада өткiзу жөніндегі қызметтің басталғаны немесе тоқтатылғаны туралы хабарлама";
23-тармақ алып тасталсын;
24-тармақ мынадай редакцияда жазылсын:
"24. Медициналық бұйымдарды бөлшек саудада өткiзу жөніндегі қызметтің басталғаны немесе тоқтатылғаны туралы хабарлама";
25 және 44-тармақтар алып тасталсын.
13. "Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру туралы" 2015 жылғы 16 қарашадағы Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2015 ж., № 22-I, 142-құжат; 2016 ж., № 7-I, 49-құжат; № 23, 119-құжат; 2017 ж., № 13, 45-құжат; № 22-III, 109-құжат):
1) 1-баптың 4) тармақшасы мынадай редакцияда жазылсын:
"4) денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті орган (бұдан әрі – уәкілетті орган) – азаматтардың денсаулығын сақтау, медицина және фармацевтика ғылымы, медициналық және фармацевтикалық білім беру, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың айналысы, медициналық көрсетілетін қызметтердің сапасын бақылау саласында басшылықты және салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын орталық атқарушы орган;";
2) 7-баптың 2-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:
"2. Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде дәрілік заттармен және медициналық бұйымдармен қамтамасыз ету:
белгілі бір аурулары (жай-күйлері) бар азаматтардың жекелеген санаттарын тегін және (немесе) жеңілдікпен амбулаториялық қамтамасыз ету үшін дәрілік заттар мен медициналық бұйымдардың уәкілетті орган бекітетін тізбесіне сәйкес – амбулаториялық-емханалық көмек;
денсаулық сақтау ұйымдарының дәрілік формулярларына сәйкес – стационарлық және стационарды алмастыратын көмек көрсету кезінде жүзеге асырылады.";
3) 34-баптың 4-тармағы мынадай редакцияда жазылсын:
"4. Осы баптың 1, 2 және 3-тармақтарының талаптары дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды, фармацевтикалық көрсетілетін қызметтерді сатып алуға қолданылмайды, оның тәртібі "Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы" Қазақстан Республикасының Кодексінде айқындалады.".
14. "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне денсаулық сақтау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2017 жылғы 30 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2017 ж., № 13, 45-құжат; № 22-III, 109-құжат):
1-баптың 4-тармағы 15) тармақшасының үшінші абзацындағы "медициналық мақсаттағы бұйымдармен" деген сөздер "медициналық бұйымдармен" деген сөздермен ауыстырылсын.
15. "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өлшем бірлігін қамтамасыз ету және стандарттау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2018 жылғы 5 қазандағы Қазақстан Республикасының Заңына (Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2018 ж., № 19, 62-құжат):
1-баптың 5-тармағының 2) және 3) тармақшалары алып тасталсын.
2-бап.
1. Осы Заң:
1) алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін үш ай өткен соң қолданысқа енгізілетін 1-баптың 1-тармағы 1) тармақшасының елу бірінші және елу екінші абзацтарын, 2) тармақшасының оныншы, он бірінші, жиырма бірінші, жиырма екінші, алпыс жетінші, алпыс сегізінші абзацтарын, 5) тармақшасының жетінші және сегізінші абзацтарын, 7) тармақшасының екінші, үшінші, отыз жетінші және отыз сегізінші абзацтарын, 43) тармақшасының қырық алтыншы – елу бірінші абзацтарын, 3-тармағы 2) тармақшасының үшінші абзацын, 4-тармағының 1), 2) және 3) тармақшаларын;
2) 2020 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілетін 1-баптың 14-тармағын;
3) дәрілік заттарды өндіретін ұйымдар, дәріхана қоймалары үшін 2021 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілетін 1-баптың 1-тармағы 32) тармақшасының он сегізінші абзацын және 33) тармақшасының сегізінші абзацын;
4) дәріханалар үшін 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізілетін 1-баптың 1-тармағы 33) тармақшасының жетінші абзацын қоспағанда, алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі.
2. Осы Заңның 1-бабы 3-тармағы 2) тармақшасының үшінші абзацы қолданысқа енгізілгенге дейін осы абзац мынадай редакцияда қолданылады деп белгіленсін:
"1. Дәрiлiк заттарды, медициналық бұйымдарды тіркеу және қайта тіркеу, өндiру, дайындау және олардың сапасын бақылау, сынау (зерттеу), әкелу, сатып алу, тасымалдау, сақтау, таңбалау, өткiзу, сондай-ақ қолдану (пайдалану), қамтамасыз ету, жою, жарнамалау қағидаларын бұзу, егер бұл адамның денсаулығына зиян келтiруге алып келмесе, –".
3. Осы Заңның 1-бабы 1-тармағы 33) тармақшасының он бесінші және он жетінші абзацтарының қолданысы 2023 жылғы 1 қаңтарға дейін тоқтатыла тұрсын, тоқтатыла тұру кезеңінде осы абзацтар мынадай редакцияда қолданылады деп белгіленсін:
"5) осы баптың 6-тармағында көзделген жағдайларды қоспағанда, денсаулық сақтау ұйымдарында медицина қызметкерлері өткізетін;";
"6. Аудан орталығынан шалғайдағы, дәріханалар жоқ елді мекендерде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өткізуді жеке және заңды тұлғалар алғашқы медициналық-санитариялық, консультациялық-диагностикалық көмек көрсететін денсаулық сақтау ұйымдарындағы дәріхана пункттері және жылжымалы дәріхана пункттері арқылы жүзеге асыра алады. Дәріхана пункттері болмаған кезде дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды бөлшек саудада өткізу алғашқы медициналық-санитариялық, консультациялық-диагностикалық көмек көрсететін денсаулық сақтау ұйымдары арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Фармацевтикалық білімі бар мамандар болмаған жағдайда, дәрілік заттар мен медициналық бұйымдарды өткізу үшін оқытылған медициналық білімі бар мамандарға оларды бөлшек саудада өткізуді жүзеге асыруға рұқсат етіледі.".
Қазақстан Республикасының
Президенті Н. НАЗАРБАЕВ
Түсініктемелер (0)
0
0
Жазылу
Түсініктемелер жоқ
1
Егер Сіз беттен қате тапсаңыз, тінтуірмен сөзді немесе фразаны белгілеңіз және Ctrl+Enter пернелер тіркесін басыңыз
Базаның жай-күйі
Барлық құжат: 346509
Қазақ тілінде: 171987
Орыс тілінде: 172397
Ағылшын тілінде: 2124
Жаңартылған күні: 05.12.2022
02.12.2022 күннің жағдайына құжаттар
Құқықтық ақпараттық қызметі
Қалалық телефондардан тегін қоңырау
119 Қазақстан бойынша
58-00-58 Астана, Алматы қ. үшін
Пайдаланушылық келiciм
Кері байланыс
Құқықтық кеңес
Сайт картасы
Қолдау қызметі
Email: support@zqai.kz
Телефон (сайттың техникалық сұрақтары бойынша):
(7172) - 572496
Жұмыс уақыты: 09:00 - 18:30
(Астана қ. уақыты бойынша)
Демалыс күндері: сенбі, жексенбі
Соңғы құжаттар
Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай аудандық мәслихатының 2021 жылғы 31 желтоқсандағы № 13/5-VII "2022-2024 жылдарға арналған Тарбағатай ауданы Жаңаауыл ауылдық округінің бюджеті туралы" шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай аудандық мәслихатының 2021 жылғы 31 желтоқсандағы № 13/10-VII "2022-2024 жылдарға арналған Тарбағатай ауданы Көкжыра ауылдық округінің бюджеті туралы" шешіміне өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы
2022-2024 жылдарға арналған Жарма ауданы Қапанбұлақ ауылдық округінің бюджеті туралы
Әулиекөл ауданы бойынша шетелдіктер үшін 2023 жылға арналған туристік жарна мөлшерлемелерін бекіту туралы
Арыс қаласында коммуналдық көрсетілетін қызметтерді ұсыну қағидаларын бекіту туралы
барлық соңғы құжаттар
Кеңінен таралған құжаттар
Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі
САЛЫҚ ЖӘНЕ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНЕТІН БАСҚА ДА МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕР ТУРАЛЫ (САЛЫҚ КОДЕКСІ)
Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі
Әкімшілік құқық бұзушылық туралы
Мемлекеттiк сатып алу туралы
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ КОДЕКСI
Мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы
Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi
Қазақстан Республикасының азаматтық кодексі (ерекше бөлім)
Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік Кодексі
Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік кодексi
Қазақстан Республикасының Жер кодексі
© 2012. Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің «Қазақстан Республикасының Заңнама және құқықтық ақпарат институты» ШЖҚ РМК
бет бойынша іздеу
Келесі
Алдыңғы
Алып тастау
Іздеу үшін жолды енгізіңіз
Кеңес: браузерде бет бойынша енгізілген іздеу бар, ол жылдамырақ жұмыс істейді. Көбінесе, ctrl-F пернелері қолданылады |
Template created by Joomla 1.6 templates and the best poker webpages: party poker bonus code and best poker sites.
Дәрілік бюллетендер
Дәрілерді қалай дұрыс қолдану керек? (ДБ №23)
Бұл дәрі-дәрмектер бюллетенінде дәрі-дәрмектерді дұрыс қолдану туралы негізгі ақпарат, сондай-ақ балаларға арналған дәрі-дәрмектерді қабылдау бойынша жалпы ұсыныстар бар. Дәрілік бюллетеньнен біле алатыңыз:
дәрі-дәрмектерді дұрыс қабылдау үшін не істеу керек;
дәрілерді қабылдар алдында дәрігерге қандай сұрақтар қою керек;
дәрі-дәрмектерді қашан қабылдау керек;
қандай дәрі-дәрмектер бір-бірімен әрекеттеспейді;
балаңызға таблетка жұтуды үйренуге қалай көмектесуге болады;
ректалды дәрі-дәрмектерді, капсулаларды, құлақ тамшылары мен бүріккішті, көз тамшылары мен көз майларын, түйіршіктер мен ұнтақтарды, сұйық дәрілерді, демікпеге қарсы ингаляторларды қалай дұрыс қолдану керек;
балалар қолданылатын дәрілерде болатын жағымсыз реакциялар. толығырақ
Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыруды енгізгеннен кейін халықты амбулаториялық деңгейде дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуде не өзгерді? (ДБ №22)
Қазақстандағы амбулаториялық дәрі-дәрмектермен қамтамасыз ету туралы не білу керек?
Қазақстан Республикасында дәрілік заттармен тегін қамтамасыз ету бағдарламасы 2005 жылдан бері жүзеге асырылуда. Бұл бағдарлама бойынша диспансерлік есепте тұрған азаматтар тегін дәрілік заттарды ала алады.
Бүгінгі таңда Үкімет және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау Министрлігі амбулаторлық деңгейде сапалы және уақтылы дәрілік заттармен қамтамасыз ету үшін және ауруханаға жатып емделу жиілігін төмендету үшін, бұл бағыттың дамуы мен әрі қарай жетілуіне көп көңіл бөлуде.
Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемінің (ТМККК) және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандырудың (МӘМС) шеңберінде амбулаториялық деңгейде азаматтарды дәрілік заттармен қамтамасыз ету Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2020 жылғы 9 қаңтардағы № ҚР ДСМ-1/2020 бекітілген бұйрығынның Тізбесіне сәйкес жүзеге асырылады.
Биологиялық белсенді қоспалар (ДБ №21)
Биологиялық белсенді қоспалар (бұдан әрі - ББҚ) — азық –түлікпен тікелей тамақтануға немесе азық-түлік құрамына енгізу арқылы қабыдауға арналған биологиялық белсенді заттардың қоспасы. ДӘРІЛІК ЗАТ БОЛЫП ТАБЫЛМАЙДЫ!
Егер Сіз күнділікті рационыңызбен қатар биологиялық белсенді қоспаларды қабылдауды ұйғарсаңыз, бұл ББҚ-ның Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тікеуден өткендігін тексеруді ұмытпаңыз. Кез келген өнім сияқты ББҚ да міндетті мемлекеттік тіркеуден өтуі тиіс . ББҚ мемлекетік тіркеу/қайта тіркеуі ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетімен жүргізіледі. Сізді қызықтыратын ББҚ– ның сертификатталуы мен тіркелуін ҚР Ұлттық экономика министрлігінің Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті және тұтынушылардың құқықтарын қорғау комитетімен сайтынан сонымен қатар, «ҚР өнімдердің мемлекеттік тіркеу куәлігі туралы реестірінен» біле аласыз.http://kooz.mz.gov.kz/ru
Дәрілік заттармен улану (ДБ №20)
Дәрілік заттармен улану - бұл дәрілік заттардың токсикалық әсерінің нәтижесінде, организмде, жүйелерде және тұтастай алғанда организмде, ықтимал уытты мөлшерді бір рет енгізу нәтижесінде туындаған патологиялық жағдай.
Амбулаториялық дәрі-дәрмектермен қамтамасыз ету (ДБ №19)
Қазақстан Республикасында дәрілік заттармен тегін және жеңілдікпен қамтамасыз ету бағдарламасы 2005 жылдан бері жүзеге асырылуда. Бұл бағдарлама бойынша диспансерлік есепте тұрған науқастар тегін дәрілік заттарды ала алады.
2018 жылдың 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің «Тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі шеңберінде және міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру жүйесінде азаматтарды, оның ішінде белгілі бір аурулары (жай-күйлері) бар азаматтардың жекелеген санаттарын амбулаториялық деңгейде тегін және жеңілдікпен берілетін дәрілік заттармен, медиицналық мақсаттағы бұйымдармен және мамандандырылған емдік өнімдермен қамтамасыз етуге арналған дәрілік заттардың және медициналық мақсаттағы бұйымдардың тізбесін бекіту туралы» 2017 жылғы 29 тамыздағы №666 бұйрығы күшіне енеді.
Аталған бұйрықпен Сіз Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің сайтында www.mz.gov.kz таныса аласыз.
Медикаментозды қателіктер: медикаментозды қателіктердің алдын алуға көмектесетін 18 кеңес (ДБ №18)
Дәрі-дәрмектерді босату, тарату және қабылдау қателіктері, тіпті алдыңғы қатарлы медицинада да жиі кездеседі. Бірақ, егер бірнеше ережелерді сақтасаңыз, осы қателердің көпшілігіне жол берілмейді. Дәрігерлердің қателіктері мен олардан қорғану жолдары туралы көбірек біліңіз.
Медициналық қателер денсаулық сақтау жүйесіндегі кез келген жерде болуы мүмкін: ауруханаларда, клиникаларда, хирургиялық орталықтарда, дәрігерлік кеңседе, мейірбике үйлерінде, дәріханаларда және емделушілер үйінде.
Мұндай қателіктердің басым көпшілігінің алдын алу мүмкіндігі болатыны өкінішті. Қателерді төмендетудің ең жақсы тәсілдерінің бірі емдеуге белсенді қатысу. Науқас, кем дегенде, оның дәрі-дәрмектеріне, соның ішінде жанама әсерлерге және дозаларға қатысты маңызды ақпаратты зерделеуі керек. Ешқашан дәрігерге немесе фармацевтке сұрақ қоюдан ұялмаңыз.
Дәрілік заттардың этикалық жылжытужылжыт (ДБ №17)
Дәрі-дәрмектер денсаулықты қолдауда маңызды рөл атқаруы мүмкін, бірақ сонымен қатар оларды ұтымды қолданудың өмірлік маңызы бар.
Егер пациент емдеуді қажет ететін болса, онда ол дұрыс дозада және көлемде, адекватты емделу курсына жеткілікті болатын қажетті дәрілерге қолжеткізе алуы тиіс.
Фармацевтикалық өнеркәсіптің қоғамға құнды үлес қосатыны сөзсіз, алайда, ең алдымен, фармацевтикалық индустрия – бизнес екенін ұмытпаған жөн.
Дәрілерді кеңінен жарнамалау дәрілердің ұтымсыз тағайындалуына және шектен тыс қолданылуына әкеп соғуы мүмкін. Бұл, өз кезегінде, жанама әсерлер қаупінің артуына және денсаулық сақтау шығындарының көбеюіне әкеп соғады. Дәрілерді фармацевтикалық нарықта сатуды барынша ынталандыру мен пациенттердің денсаулығына деген қамқорлықтың арасында қайшылықтар бар.
Соңғы жылдары үдеп келе жатқан алаңдаушылық денсаулық сақтау қызметкерлері мен фарминдустрияның арасындағы байланысқа - атап айтқанда, индустрияның емдеуді таңдауға әсер ететін көптеген жарнама құралдары арқылы дәрілерді тағайындау мен босатуға қызығушылық туғызды.
Бұл ықпал дәрі-дәрмектерді айтарлықтай оңтайлы таңдамауға әкеп соғуы, кейде пациенттің денсаулығына зиян келтіруі мүмкін.
Дәрілік заттарды ұтымды қолдануды әлемдік денсаулық сақтау тәжірибесіне енгізуге басты кедергі келтіретін — фармацевтикалық индустрияның өз өнімін/дәрілерді жылжыту бойынша әдепсіз қызметі.
Міне, сондықтан да ДДҰ-ның конференциясында 1985 жылы алты тілде жарияланған дәрілерді жылжыту жөніндегі этикалық өлшемдер әзірленген болатын.
Дүниежүзілік Денсаулық сақтау Ұйымы (ДДҰ) «өндірушілердің заңды коммерциялық мақсаттары мен денсаулық сақтау қызметкерлерінің және халықтың дәрілерді ұтымды түрде таңдауға және пайдалануға деген әлеуметтік, медициналық және экономикалық қажеттіліктері арасындағы шарасыз мүдделер қақтығысы» деп сипаттайды (Еуро-ВОЗ, 1993).
15 Дәрілік бюллетень
Дәрі-дәрмекті ауыз арқылы қабылдау. Артықшылықтары бар ма? (ДБ №15)
Дәрі-дәрмектер түрлі дәрілік формаларда: таблеткалар; инъекция жасау ерітінділері, аэрозольдар, шырындар, ұнтақтар және т.б. түрлерде шығарылады. Әрине, дәрі-дәрмектерді ағзаға қабылдау жолдары да әр түрлі. Кез келген дәрі-дәрмек формасының басты мақсаты дәрілік затқа керек уақытта, керек жерде болуға көмектесу.
Дәрі-дәрмектердің әр тобында ең аз жанама әсерлермен (дәрі-дәрмектердің жағымсыз әсерлері). үйлесе отырып, барынша жоғары нәтижені қамтамасыз ететін формасы ең оңтайлы саналады.
Дәрі-дәрмектердің адам ағзасына түсінің қандай жолдары бар?
Энтералдық / Пероралдық жол: дәрі адам ішіне ауыз арқылы; тікішек арқылы; жақ ішінде трансбуккалды; тіл астында (сублингвальды)
Сырттай тәсіл: дәрі-дәрмек теріге; шырышты қабықшаға, көзге, құлаққа, мұрынға, қынапқа жағылады
Тыныстық жол: дәрі-дәрмектер ағзаға тыныс алу жолдары арқылы түседі
Парентералдық жол: дәрі-дәрмектер бұлшықет ішіне; көк тамырдан; тері ішіне; тері астына; артерия арқылы; азаның түрлі қуыстарына (буын, құрсақ, жүрек, өкпеқап қуыстарына ) енгізіледі
14 Дәрілік бюллетень
Адам және антибиотиктер бүгін және келешекте
Әлемдік денсаулық сақтау ұйымының (ӘДСҰ) мәліметтері бойынша бүкіл дүниежүзі бойынша жұқпалы аурулардан жылына 11 милионға жуық адам қайтыс болады. Жұқпалы аурулармен күресудің ең бір тиімді шараларына антибиотиктерді қолдану жатады. Бірақ дегенмен жұқпалы аурулардың дамуында микроорганизмдердің ролі ХІХ ғасырдың екінші жартысында белгілі болса да, антибиотиктердің тарихы шамамен 70 жылды құрайды. «Антибиотик» терминін айналымға 1952 жылы стрептомицинді ашқаны үшін Нобель сыйлығын алған, американың микробиологы З.Ваксман енгізді.
Қазіргі уақытта әлемде дәрігерлердің қорында әртүрлі антибиотиктердің жеткілікті саны бар. Бірақ қазіргі кезде де медицинаның барлық жаңа жетістіктеріне қарамастан, адам жұқпалы аурудан өлуі мүмкін! Оның негізгі себептеріне антибиотиктерге микроорганизмдердің тұрақтылығының дамуы жатады. Қоздырғыштардың емдік препараттарға тұрақтылығының дамуы, жұқпалы аурулардың этиотропты еміне тиімділігінің бірден төмендеуіне әкеледі.
13 Дәрілік бюллетень
Адам және дәрі-дәрмектер
Заманға сай дәрілік заттар жасау XX ғасырдың ірі жетістіктерінің бірі болып табылады. Өткен жүзжылдықтың 30- жылдары адам тарихындағы фармакологиялық төңкерістің басы деп есептелуі тегін емес.
Расында да, осы уақыттан бастап дәрілік заттардың саны жылдам көбейе бастаған, бұрын беймәлім болған дәрілік заттардың жаңа топтары бірінен соң бірі пайда болып, дәрі-дәрмектерді бағытты іздестірудің ғылыми қағидалары, химиялық-фармацевтикалық өнеркәсіп табысты дамып келеді.
Қазіргі уақытта қолданыстағы дәрілік заттардың жалпы көлемі мыңдаған жеке химиялық қосылыстарды және он мыңдаған дайын дәрілік нысандар мен құрамдастырлыған препараттарды қамтиды. Сонымен, Қазақстан Республикасында Фармакологиялық топтардың 7 мыңнан астам дәрілік препараттары тіркелген.
Алайда олардың барлығы бірдей маңызды емес. Кейбіреулерінің тиімділігі жоғары және заманауи медицинаның оларсыз күні жоқ. Кейбір дәрілік заттардың әсері ұқсас басқаларымен бәсекелесуіне тура келеді, бұл ретте олар үнемі салыстыруға төтеп бере алмайды және уақыт өте келе клиникалық практикада маңыздылығы жоғалады.
12 Дәрілік бюллетень
СОЗЫЛМАЛЫ ВИРУСТЫҚ ГЕПАТИТТЕР
Вирустық гепатит сырқаты дүниежүзінде өзекті мәселелердің бірі болып келеді. Қазақстан Республикасында созылмалы вирустық гепатит көбінесе еңбекке қабілетті жас шақта дамитын әлеуметтік ауру болып танылған, бұл фактор мемлекетке зор экономикалық зиян келтіріп, қаржы және адам ресурстарын ысырап болуына әкеліп соқтыруда.
Сол себепті созылмалы вирустық гепатиттің алдын алу, анықтау және оны емдеу қатаң түрде мемлекеттің патронажында.
Вирустық гепатиттер— бұл клиникалық белгілері ұқсас және көп жағдайда бауырға зақым келтіретін вирустық этиологиядағы аурулардың үлкен тобы.
Бауыр — адам ағзасының ең маңызды мүшесі, ол ас қорытуға қатысып қана қоймай (өт бөлу), сондай-ақ, ол ағзадағы маңызды «сүзгі» болып табылады - улы зат алмасу өнімдерін, аллергендерді және улы заттарды бейтараптандыра отырып, қанды тазартады.
11 Дәрілік бюллетень
Қант диабеті
Қант диабеті (ҚД) - бұл, инсулиннің ұйқы безінен жеткілікті мөлшерде бөлінбеген немесе ағзаның одан бөлінген инсулинді тиімді пайдалана алмаған жағдайларда дамитын созылмалы ауру. Инсулин — қанның құрамындағы қанттың деңгейін реттейтін гормон. Бағынбайтын диабеттің жалпы нәтижесі гипергликемия немесе қандағы қант мөлшерінің жоғары деңгейі болып табылады, бұл уақыт өте келе ағзаның көптеген жүйесінің, әсіресе көздің, бүйректің, жүрек пен қан тамырларының қатты бұзылуына әкеліп соғады.
10 Дәрілік бюллетень
Буын аурулары
Барлығымыз деніміздің сау болғанын қалаймыз. Онда неге денсаулығымыз мықты деп мақтана алмаймыз? Неге әр түрлі дәрілердің, жаңа тамақ өнімдерінің пайда болып жатқанына қарамастан, ондаған жыл өткен сайын обыр, диабет, демікпе, жүйке бұзылыстары, буын мен жүрек-қан тамыры жүйесі аурулары сынды сырқаттардың өсуі байқалады?
Бойыңыздан ешбір сырқат анықталмаған жағдайда да «денсаулығым мықты» деп айта алмайсыз. Себебі «қандай да бір ауруға шалдыққан» деген диагноз қойылмаған жандар да кей кезде өзін үнемі шаршағандай, әлсірегендей сезінеді. Бұл - толыққанды және қуанышты өмір сүруге мүмкіндік беретін энергияның таусылғанын сезінген кезең болып табылады.
Әрбір адамның өмірінде «кем» дегенде бір рет буындары ауырады. Қозғалыс кезінде буындардың сықырлауы білдірмей пайда болады және артрозбен байланысты. Бұл симптомда көңіл жұбатарлық еш нәрсе жоқ: ол буынның тозғанын немесе ауырғанын білдіреді. Алдымен буындар жүру кезінде сықырлай бастайды, кейін ауырады, артынша бұзылады. Бірақ мұндай жағдайда қорықпаңыз. Өзіңізді дұрыс ұстап, мәселені ушықтырмаудың жолын іздестіргеніңіз жөн.
9 Дәрілік бюллетень
Артериялық гипертензия
Жүрек-қан тамыры аурулары (ЖҚА)бұрынғысынша дамыған және дамушы елдерде ересектер арасындағы еңбекке қабілеттіліктің ерте жоғалуы мен өлімнің себебі болып табылады. Барлық өлім санының ішінде ЖҚА-дан болған өлімнің себебі 1-орында тұр. Екінші орында—онкология, үшінші орында—сыртқы факторлар, апаттар, жарақаттар және т.б. Қазақстанда еркектердің 45%-ға жуығы ЖҚА-ның асқынуынан өледі. Әйелдер арасында бұл көрсеткіш 60%-ды құрайды. Бірінші орында— гипертониялық ауру мен симптоматиялық гипертонияны біріктіретін Артериялық гипертензия (бұдан әрі — АГ), бұл систолалық артериялық қысымның (САҚ) 140 мм.рт.ст. дейін және одан жоғары және диастолалық қысым деңгейінің (ДҚД) 90 мм.рт.ст. дейін және одан жоғары көтерілуін білдіреді.
8 Дәрілік бюллетень
Полипрагмазия. Проблемалы дәрілер.
ПОЛИПРАГМАЗИЯ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕНІ ҚАРАСТЫРУЫ ТИІС
Заманауи фармакотерапия қазіргі адамның өмір сүру сапасын және ұзақтығын анықтайтын маңызды фактор болып табылатындығы сөзсіз. Өлімге әкелетін қант диабеті сияқты аурулар, инфекциялар, жүрек қан тамырлар жүйесінің аурулары дәрілік препараттар ақылы тиімді емделеді.
Сонымен қатар, қолжетімді дәрілер санының көптігі (Қазақстанда 7 мыңнан аса атауы тіркелген)олардың артық тағайындалуына ықпал етеді, бұл «полипрагмазия» және «полифармация» деп аталады.
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрлігі дәрілік заттарды ұтымды пайдалануды арттыру және медициналық қызметтің сапасын бақылау бойынша тұрақты жұмыс жүргізіп келеді. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласында медициналық көмек көрсетуге деген бұрынғы көзқарасты түбірімен өзгертетін үлкен өзгерістер жүріп жатыр. Және ең алдымен дәлелді медицинаны барлық деңгейдегі шешім қабылдау тәжірибесіне енгізу.
7 Дәрілік бюллетень
Аллергия
Қазіргі заманғы медицинада аллергия мәселесі жетекші орындардың бірін алып отыр. Аллергиялық аурулардың өсуі соңғы бірнеше он жылдықта болжамдалған барлық көрсеткіштерден асып кетті. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәліметі бойынша дүниежүзінде жақын арада аталған патологияны төмендетудің болашағы жоқ.
Аллергия Қазақстан халқы үшін де өзекті мәселе. Бұл оның таралуының жоғары деңгейіне, аурудың жіті және үйлесімді клиникалық түрлерінің жиілік үрдісінің өсуіне байланысты. Аллергиялық аурулардың қалыптасуы: адамның иммунологиялық реактивінің, қоршаған ортаның, өмір сүру жағдайының, тамақтану түрінің, аллергияның және басқалардың профилактикасына уақытылы шара қабылдаудың бірнеше факторларының қатарына байланысты.
Бүгінгі күні аллергиялық патологиялар құрылымында анағұрлым таралған бронх демікпесі мен аллергиялық ренит болып табылады. Ренит пен демікпенің тарауы диагностикалық өлшем-талаптарға байланысты, тұрғылықты жеріне және қауымдастықтың жас ерекшелігіне байланысты зерттеуден зерттеуге өзгеруде.
6 Дәрілік бюллетень
Жүктілік кезіндегі үрей туғызатын белгілер
Әртүрлі аурулар мен жағдайлардың үрей туғызатын, қауіпті белгілерін дер кезінде байқап-анықтау қаншалықты өзекті?
Бәрінен бұрын, үрей туғызатын, қауіпті белгілерді адам білмегендіктен сол алғашқы белгілер ескерілмейді, соның салдарынан медициналық көмек кеш көрсетіліп, тіпті өлімге душар етуі мүмкін.
«Жүктілік—әрбір отбасы өміріндегі маңызды әрі керемет оқиға. Ана мен бала ұлттық ғылыми орталығының акушерлік және гинекология бөлімінің басшысы Талшын Үкібасова бұл мезгілді барынша сақ, ұқыпты болатын, өте жауапты кезең деп есептейді. Үрей туғызатын белгілерді тани білу және кез-келген жағдайда қажетті іс-әрекеттер қолдануды шешу, жүктілікті қадағалап-қараудың анағұрлым дұрыс стратегиясын әзірлеуге көмектеседі.
5 Дәрілік бюллетень
2012 жылы кандай жаңалықтар бар? Республикамыздағы амбулаторлы дәрілік заттармен қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру
Қазақстан Республикасында дәрілік заттармен тегін және жеңілдікпен қамтамасыз ету бағдарламасы 2005 жылдан бері жүзеге асырылуда. Бұл бағдарлама бойынша диспансерлік есепте тұрған науқастар тегін немесе жеңілдік негізінде дәрілік заттарды ала алады.
Бүгінгі таңда Үкімет және Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау Министрлігі амбулаторлық - емханалық деңгейде сапалы және уақтылы дәрілік заттармен қамтамасыз ету үшін және де аурудың өршу жиілігі мен ауруханаға жатып емделу жиілігін төмендету үшін, бұл бағыттың дамуы мен әрі қарай жетілуіне көп көңіл бөлуде.
Сондықтан да, 2011-2015 жылдарға жоспарланған «Саламатты Қазақстан» атты денсаулық сақтау жүйесін дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында амбулаторлық дәрілік заттармен қамтамасыз ету жүйесін жетілдіру басты бағыт болып табылады.
4 Дәрілік бюллетень
Түпнұсқа, генериктер - нені таңдау?
Құрметті оқырмандар,
Қазіргі таңда біздің елде 6000-ға жуық дәрілік препараттар тіркелген. Бұл тәжірибедегі дәрігерлер, халық үшін, дәрілік препараттарға қатысты дәйекті және объективті ақпараттарды талап етеді. Бізге жиі қойылатын сұрақтардың бірі - дәрілік препараттардың түрлі атаулары, түпнұсқа және генериктің айырмашылығы, және қандай препаратты таңдаған дұрыс?
Кейбір науқастар, дәрігерден немесе фармацевттен тек түпнұсқалы препараттарды жазып беруді сұрайды. Бірақ, науқас, сенімді ақпараттар көздерін басшылыққа ала отырып, түпнұсқалы препараттың генерикалық препараттардан айырмашылығын көп жағдайда біле бермейді.
Сонымен, бұл препараттар немен ерекшелінеді?
Түпнұсқалы дәрілік препараттар – бұл алғашқы синтезделінген, клиникаға дейінгі (жануарларға) және клиникалық (адамдарға) зерттеулерден өткен дәрілік зат, оның белсенді компоненттері патентпен қорғалған, сонымен қатар, оның өндіру әдісі патенттелуі мүмкін. Патенттік қорғау белгілі мерзімге дейін болады және ол 15-20 жылға созылуы мүмкін.
3 Дәрілік бюллетень
Адам және антибиотиктер: бүгіні мен ертеңі?
Құрметті қазақстандықтар,
Әлемдік денсаулық сақтау ұйымының (ӘДСҰ) мәліметтері бойынша бүкіл дүниежүзі бойынша жұқпалы аурулардан жылына 11 милионға жуық адам қайтыс болады. Жұқпалы аурулармен күресудің ең бір тиімді шараларына антибиотиктерді қолдану жатады. Бірақ дегенмен жұқпалы аурулардың дамуында микроорганизмдердің ролі ХІХ ғасырдың екінші жартысында белгілі болса да, антибиотиктердің тарихы шамамен 70 жылды құрайды. «Антибиотик» терминін айналымға 1952 жылы стрептомицинді ашқаны үшін Нобель сыйлығын алған, американың микробиологы З.Ваксман енгізді.
Қазіргі уақытта әлемде дәрігерлердің қорында әртүрлі антибиотиктердің жеткілікті саны бар. Бірақ қазіргі кезде де медицинаның барлық жаңа жетістіктеріне қарамастан, адам жұқпалы аурудан өлуі мүмкін! Оның негізгі себептеріне антибиотиктерге микроорганизмдердің тұрақтылығының дамуы жатады. Қоздырғыштардың емдік препараттарға тұрақтылығының дамуы, жұқпалы аурулардың этиотропты еміне тиімділігінің бірден төмендеуіне әкеледі.
Микробтардың антибиотиктерге тұрақтылығы немесе бейімсіздігі жаратынды және жүре пайда болатын деп бөлінеді. Жаратынды тұрақтылық болжамды және нұсқауында көрсетілген антибиотиктің әсер ету спектрі сияқты, антибиотиктің ана немесе мына микробтарға бағытталған әсерімен көрінеді.
Мысалы, бронхит немесе пневмонияны емдеу үшін гентамицинді қолдану жөнсіз және тиімсіз, себебі гентамицин тыныс алу жолдарының қабыну аурулары кезіндегі микробтарға әдетте әсер етпейді. Осы жағдайда гентамицинді тағайындау арқылы біз нені аламыз? Біріншіден, терапиялық тиімділіктің жоқтығы – уақыт және денсаулық кетеді, екіншіден, гентамицинге тұрақты микроорганизм штамдарының қалыптасуына ықпал жасаймыз, үшіншіден, гентамицин зиянсыз препаратқа жатпайды – ол бүйрекке және есту мүшелеріне улылық әсер етеді.
2 Дәрілік бюллетень
Біріңғай ұлттық денсаулық сақтау жүйесі—медициналық қызмет көрсету сапасын жоғарылатудағы жетістік
Құрметті қазақстандықтар,
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау саласында медициналық көмек көрсетудің бұрынғы тәсілдерін түбірімен өзгертетін үлкен өзгерістер болып жатыр. Және қоғамдық денсаулық сақтауды реформалаудың маңызды бағыттарының бірі болып, Бірыңғай ұлттық денсаулық сақтау жүйесін енгізуді іске асыру болып табылады.
Бірыңғай ұлттық денсаулық сақтау жүйесінің (БҰДСЖ) негізгі мақсаттары медициналық және дәрілік көмек көрсету жүйесін жетілдіру және басқару сапасын жоғарылату. Аталған жүйе БҰДСЖ пациенттерге дәрігер мен медициналық ұйымды еркін таңдау мүмкіндігін беру, ал емделген жағдайдың ақысы медициналық-экономикалық хаттамаларды енгізу негізінде нақты шығындар бойынша төленеді. Бұл жағдай медициналық қызмет көрсету саласында бәсекелестік ортаны қалыптастыруға, осы қызметтерді барынша ашық қылу және бюджеттік қаражаттарды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
1 Дәрілік бюллетень
Қазақстанда Дәрілік ақпарат орталығы құрастырылды
Құрметті қазақстандықтар,
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында азаматтардың денсаулығына жауапкершілік сұрақтарында, мемлекет пен халықтың ортақ жауапкершілігі туралы айтылған.
Халыққа медициналық көмек көрсету сапасын арттыру мақсатында сонымен қатар барлық азаматтарға тегін көмектің қолжетімділігін құамтамасыз ету үшін мемелекет көп жұмыс атқаруда.
2009 жылы денсаулық сақтау жүйесіне мемлекеттік бюджеттен 273,1 млрд. теңге бөлінді, ол 2004 жылмен салыстырғанда 3 есе артық. Бұл ғаламдық қаржы дағдарысы уақытында!
Денсаулық сақтау министрлігі бюджетті тиімді қолдануды жоғарылату мен медициналық қызметтің сапасын бақылауда, сонымен қатар дәрі-дәрмектермен қамтамасыз ету бойынша үнемі жұмыстар жүргізеді.
Бұдан басқа, қазіргі кезде денсаулық сақтау жүйесін қайта құрастыруға бағытталған бір қатар үлкен шаралар жүргізілуде.
Жаңа кезең жетістіктерінің негізі болатын 2011-2015 жылдары бекітілген «Салауатты Қазақстан» Мемлекет бағдарламасы, Қазақстан Республикасының денсаулықты сақтауды дамытуына бағытталған. Бұл бағдарламаны енгізу, денсаулық сақтау жүйесінің барлық бағыттары бойынша жүргізілетін жұмыстар тиімділігінің жоғарылауына ықпал етеді. |
Елбасы V халықаралық «KADEX-2018» қару-жарақ және әскери-техникалық мүлік көрмесінің ашылу рәсіміне қатысты, деп хабарлайды Zakon.kz Ақордаға сілтеме жасап.
Мемлекет басшысы рәсімге қатысушыларға арналған сөзінде «KADEX-2018» көрмесі аясында «Қазақстандағы ғарыш күндері» атты халықаралық форумның өтуі биылғы шараның басты ерекшелігі екенін атап өтті.
Қазақстан Президенті «KADEX-2018» көрмесінің қару-жарақ пен ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы әлемдік маңызы бар жиынға айналғанын айтты.
– Көрмеге әлемнің 28 елінен 318 компания қатысып отыр. Көрме қонақтары қорғаныс өнеркәсібі кешені және ғарыш саласындағы соңғы жетістіктермен таныса алады. Бұл жолы электрондық жүйе мен байланыс және қару-жарақты басқару жүйесін дамытуға айрықша мән берілді, – деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Елбасы Қазақстанның тату көршілік пен ынтымақтастықты нығайтуға бағытталған бейбіт саясат жүргізіп отырғанын атап өтті.
– Қорғаныс саласы мен Қарулы Күштердің әлеуетін дамыту – мемлекет басымдықтарының бірі. Орталық Азия бойынша бірегей саналатын «KADEX» халықаралық көрмесі бұл басымдықтарды іске асырудың тиімді құралы болып табылады, – деді Мемлекет басшысы.
Қазақстан Президенті еліміздің қорғаныс өнеркәсібі кешенін дамыту үшін халықаралық көрмені өткізудің тиімділігіне тоқталды.
– Биыл көрмеге қатысу үшін әлемнің 40 елінен ресми делегациялар мен шетелдік 108 компания басшылары келді. Қол қойылатын іскерлік келісімдер мен шарттар отандық және шетелдік қорғаныс өнеркәсібі кешенінің кәсіпорындары арасындағы халықаралық кооперация мен серіктестікті дамытуға септігін тигізетін болады. Сондай-ақ, бұл инвестиция тартып, жалпы Қазақстан экономикасының экспорттық әлеуеті мен бәсекеге қабілеттігін арттыруға ықпал етеді, – деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Көрменің ашылу рәсімі аяқталғаннан кейін Елбасы «Қазақстан Инжиниринг» ұлттық компаниясының, Ресей мен Қытайдың павильондарын аралап көрді. |
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.
Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қаз рус eng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған. |
Мен Eppendorf шыныаяқтарында кейбір үлгілерді шетелге жіберуді қарастырып жатырмын. Олар 1-2 мл сыйымдылығы бар стандартты пластикалық шыныаяқтар. Әрине, олар саяхат кезінде аударылып кетуі мүмкін және мен олардың қаншалықты жақсы тығыздалғанын немесе шыныаяқтың ішінен бірдеңе ағып кету қаупі бар-жоғын білгім келеді. Қажет болса, үлгілер спиртке бекітіледі.
Менде түтіктердің ағып кетуімен ешқашан проблема болған емес. Алайда, егер сіз олардың транзит кезінде қандай да бір түрде ашылып қалуынан қорқатын болсаңыз, қақпақты парафильмге орауды қарастыруға болады. Сонымен қатар, сіз осы сияқты пайдалануға болатын қақпақ құлыптары бар.
@Chris бұрандалы түтіктер туралы жақсы пікірге ие, олар да жұмыс істей алады және нақты зақымдалған жағдайда әлдеқайда берік болуы мүмкін.
Центрифуга қауіпсіздігі
Роторлар өте жылдам айналады және төтенше күштер тудырады. Сондықтан жүгіру кезінде роторларды дұрыс теңестіру өте маңызды, әсіресе роторлар тек ішінара түтіктермен немесе пластиналармен жүктелген кезде. Теңестіру әрқашан маңызды (ротордың қызмет ету мерзімін қысқартпау үшін), бірақ әсіресе жоғары жылдамдықта центрифугалау кезінде маңызды. Сіздің күш-жігеріңізге қарамастан, теңгерілмеген үлгі жүктемелерінен туындаған теңгерімсіздік қателері орын алуы мүмкін.
Теңгерімсіз жүктемеге ұшыраған кезде мен қандай қауіптерге тап боламын?
Қате жүктеу ротордың қызмет ету мерзімін қысқартуы мүмкін, ал бақыланбайтын, қатты діріл центрифуганың тұрақты зақымдалуына әкелуі мүмкін. Ең бастысы, теңгерімсіз жүктеме сізді немесе басқа біреуді жарақаттауы мүмкін. Ең нашар жағдайда теңгерімсіздік ротордың бұзылуына әкелуі мүмкін.
Менің центрифугам жүктеменің теңгерімсіз екенін түсінеді ме?
Көптеген центрифугаларда теңгерімсіздікті автоматты түрде анықтау мүмкіндігі бар және олар шамадан тыс теңгерімсіз жүктемені сезсе, баяулайды немесе автоматты түрде өшеді (сенсорлар осы мақсат үшін центрифугаға арнайы орнатылған). Көбінесе үлкенірек үлгілерде (үлкен үстелдік және едендік центрифугалар, сондай-ақ ультрацентрифугалар) бұл опция бар. Үстелдік үстелдің кішірек үлгілері, керісінше, осы үлгілермен зиянды теңгерімсіздіктерді тудыратын жеткілікті күшті күштерді жасамайды, сіз жай ғана шамалы дірілді және/немесе жоғары шу деңгейін байқайсыз. Автоматты теңгерімсіздікті анықтау теңгерімсіз жүктемені автоматты түрде өтемейтінін ескеріңіз.
Теңгерімсіздік қатесі орын алса, не істеуім керек?
Егер центрифуга шайқалса немесе тербеле бастаса, ол теңгерімсіз және оны дереу тоқтату керек. Кішкене діріл қалыпты жағдай, бірақ шамадан тыс мөлшерлер қауіп тудыруы мүмкін. Центрифуганы тоқтатқаннан кейін, алдымен ротордағы немесе шелектегі түтіктерді немесе пластиналарды дұрыс теңестіргеніңізді тексеру үшін екі рет тексеріңіз. Егер олар дұрыс теңестірілген болса және тербеліс әлі де болса, құрылғыға қызмет көрсету үшін өндірушіге немесе дилерге хабарласыңыз. Ротор айналып тұрғанда көрінетін тербелетін центрифуганы жалғастырмаңыз.
Центрифуганың теңгерімсіздігін бірінші кезекте қалай болдырмауға болады?
Жұмыс бетіңіздің тегіс және қатты екеніне көз жеткізіңіз. Центрифуганы тегіс емес немесе көлбеу жұмыс бетінде қолданбаңыз.
Жоғары жылдамдықта центрифуга оңай теңестіріледі, егер массалар роторда бір-біріне қарама-қарсы орналаспаса:
Тұрақты бұрышты роторлар үшін түтіктерді салмағына қарай теңестіріңіз. Роторды симметриялы түрде жүктеңіз және қарама-қарсы түтіктің түтіктің бір түрі ғана емес, сонымен бірге оның бірдей массамен толтырылғанына көз жеткізіңіз. Үлгілері бар түтіктердің саны біркелкі болмаса, қосымша түтіктегі суды пайдаланып, теңгерімдеңіз. Түтіктердің көлемін (өлшемін) емес, массасын (салмағы) теңестіруді ұмытпаңыз. Пробирканы үлгімен өлшеп, массасын жазып алыңыз. Егер сіз екі түтіктен көп айналдырсаңыз, тек бір-біріне тікелей қарама-қарсы орналасқан түтіктердің массасы бірдей болуы керек.
Ауыспалы роторлар үшін әрқашан ротордың барлық орындарын шелектермен жүктеңіз (ротордың толық жүктелмеуі ротордың қызмет ету мерзімін қысқартуы мүмкін). Шөміштерде максималды жүктің салмағы немесе толық тиелген шелектің максималды салмағы көрсетілген (салмақ класы). Бұл салмақты асырмаңыз. Шелектерді жүктеген кезде, түтіктер немесе пластиналар симметриялы түрде орналастырылғанына көз жеткізіңіз.
Әрқашан шелектердің тегіс шығып тұрғанын тексеріңіз. Егер олар болмаса, бұрандалар мен ойықтарды тазалап, май жағыңыз.
Центрифугаға техникалық қызмет көрсету
Бұл сіз үшін маңызды нәрсенің барлығына бірдей - егер сіз оны дұрыс ұстасаңыз және оны мұқият ұстасаңыз, сіз одан ұзақ уақыт ләззат аласыз.
Сіздің центрифугаңыз арзан болған жоқ. Бұл құнды құрылғыны жасауға қаншама техникалық инновацияны, адам күшін және бағалы материалдарды есепке алатын болсақ, таңқаларлық емес. Сіз оны ғылыми немесе медициналық зерттеу немесе күнделікті өмірімізді қандай да бір жолмен жеңілдететін инновация үшін пайдаланғыңыз келетін шығар. Сіз осы мақсаттарға жету жолында еш қиындықсыз жұмыс істегіңіз келеді. Сондықтан сіз оған күн сайын, апта сайын және жыл сайын қамқорлық жасауыңыз керек. Біз сізге мұны қалай дұрыс және тиімді жасау керектігін көрсетеміз.
Біріншіден, өндірушінің ұсыныстарына назар аударыңыз. Пайдаланушы нұсқаулығында іздеген нәрсені таба алмасаңыз, өндірушіге хабарласыңыз. Әйтпесе центрифугаға, керек-жарақтарға немесе роторларға зақым келтіру қаупі бар. Сондай-ақ, центрифуганы коррозиядан болатын зақымдар үшін жүйелі түрде тексеріп отырыңыз.
Тазалау және дезинфекциялау
! Кез келген тазалауды немесе зарарсыздандыруды бастамас бұрын құрылғыны өшіріп, оны қуат көзінен ажыратыңыз.
Центрифуганың сыртын және ротор камерасын бейтарап жуғыш заттармен жүйелі түрде тазалау керек. Бұл гигиеналық мақсаттарға, сондай-ақ қалдық ластанудан туындаған ластануды болдырмауға арналған.
Тазалау және дезинфекциялау үшін тек бейтарап агенттерді пайдалануға болады (мысалы, сұйылтылған бейтарап спирт негізіндегі дезинфекциялаушы немесе 70% изопропанол қоспасы).
Жуғыш заттардың қалдықтарын алып тастау керек. Сондай-ақ конденсатты кетіріңіз және конденсация науасын тазалаңыз. Центрифуганың қақпағын ашық қалдырыңыз.
Ротор камерасын және ротор білігін жай ғана дымқыл шүберекпен сүрту керек. Роторды бейтарап тазалау сұйықтығымен тазалаңыз. Бұл роторды қорғайды және оның қызмет ету мерзімін ұзартады.
! Құрамында хлорит иондары бар ацетонды, каустикалық жуғыш заттарды немесе жуғыш заттарды пайдаланбаңыз. Коррозия көбінесе натрий гипохлориті (тұрмыстық ағартқыш) сияқты хлорит иондарының ерітінділерін пайдаланудан туындайды. Болат жүнді, сым щеткаларды, абразивтерді немесе тегістеу қағазын пайдаланбаңыз, себебі олар ротордың жабынына (анодталған жабын) зақым келтіруі мүмкін және осылайша коррозия қаупін арттырады. Ыдыс жуғыш машинаға роторларды немесе қақпақтарды салуды ұсынбаймыз, өйткені ыдыс жуғыш машиналарда қолданылатын агрессивті тазалағыш заттар коррозияға әкелуі мүмкін.
Роторлар және күшейткіш аксессуарлар
Айналмалы шелек роторын пайдаланған кезде, шелек ойықтары ластанбағанына көз жеткізіңіз. Шөміштерді майлаумен майлауға болады (бұрылыстарға арналған май). Әсіресе жаңа түтік пішімдерін пайдаланғанда, шелектердің толығымен ауытқып кетуіне көз жеткізіңіз.
! Егер центрифуга жабдығына агрессивті сұйықтық төгілсе, оны бейтарап тазалау сұйықтығымен (алкоголь немесе спирт негізіндегі дезинфекциялау құралы) дереу тазалаңыз. Бұл роторды қорғайды және оның қызмет ету мерзімін ұзартады.
! Металл бетінде орналасқан тұз кристалдары бетті коррозияға ұшырататындықтан, жабдықты әр қолданғаннан кейін бірден тазалауды ұсынамыз.
Қатты дақ болса, пластикалық скрабпен тазалаңыз. Егер сізге ротордың түтік қуыстарын немесе ұңғымаларды тазалау қажет болса, қылшықтары мен металл емес ұшы бар қатты пробирка щеткасын пайдаланыңыз. Жабдықты тазартылған сумен шайыңыз және жұмсақ тазалағыш шүберекпен мұқият құрғатыңыз.
Роторды толығымен суға батырмаңыз, себебі су ротордың қуыстарында қалып, келесі жұмыс кезінде тепе-теңдіктің бұзылуына әкелуі мүмкін.
Қолайлы және жарамсыз тазалау құрылғылары:
Пластикалық скраб
(қатты ластанған жағдайда)
Қылшықтары мен металл емес ұшы бар қатты щетка
(ротордың саңылауларын тазалау қажет болса)
Дезактивация/дезинфекция
Ротордың биологиялық материал (мысалы, қан) немесе радиоактивті материал арқылы ластануы дәл және мұқият жұмыс істегенде де орын алуы мүмкін. Бұл орын алса, центрифуга/ротор ішіндегі қауіпті төгілулерді тазалау және дезинфекциялаудың қолайлы әдістері туралы алдымен зертхананың қауіпсіздік қызметкерімен кеңесіңіз. Сәтті дезинфекцияны тек химиялық заттарды жеткізушілер ғана бере алады.
Центрифуга өндірушісі ұсынғаннан басқа кез келген тазалау немесе зарарсыздандыру әдісін қолданбас бұрын, жоспарланған әдіс центрифуганың роторларына, керек-жарақтарына немесе басқа бөліктеріне зақым келтірмейтінін тексеріңіз.
Жуғыш және дезинфекциялау құралдары центрифугалардың материалымен үйлесімді болғандықтан ғана ұсынылатынын ескеріңіз. Залалсыздандырудың ұсынылатын әдістері құрамында спирті бар сұйықтықтармен дезинфекциялау және автоклавтау болып табылады.
! Дезинфекция үшін ультракүлгін, бета, гамма немесе кез келген басқа жоғары энергиялы сәулелену көзін пайдаланбаңыз. Дезинфекция үшін газды пайдаланбаңыз.
Жалпы алғанда, шүберекпен дезинфекциялау центрифугаға сұйықтықтарды шашуға қарағанда тиімдірек, бұл центрифуга корпусында қысқа тұйықталуға әкелуі мүмкін. Жуғыш затпен тазалағаннан кейін ротор камерасындағы резеңке тығыздағыштарды тазартылған сумен жақсылап шайып, сынғыш болып қалмас үшін глицеринмен майлау керек.
Автоклавтау
Роторлар мен керек-жарақтарды зарарсыздандыру адамдарды патогендерден немесе үлгілерді ластанудан қорғау үшін қажет болуы мүмкін. Стерилизация - бұл микробтар тіршілігінің барлық түрлерін, соның ішінде бактериялар, вирустар, саңырауқұлақтар, споралар және т.б. сияқты трансмиссивті агенттерді жоятын процесс.
Термиялық зарарсыздандырудың кең таралған әдісі - автоклавтау, мұнда жабдықтар мен басқа заттар ыстық бумен зарарсыздандырылады. Мысалы, әдеттегі автоклавтау бағдарламасы 121 °C және 2 бар атмосфералық қысымда 15-20 минут ішінде орындалады.
Барлық бекітілген бұрышты және көптеген бұрылмалы ротор кресттері, сондай-ақ Эппендорфтың барлық шелектері осы шарттарда қатаң сынақтан өтті және мақұлданды. Олар сондай-ақ металды тереңірек коррозия әсерінен қорғайтын арнайы анодталған жабыны бар. Жылумен бекітілген ұнтақ жабыны бар болаттан жасалған бұралмалы шелек роторлы кресттер автоклавтауға жарамайды. Егер сіз роторыңызға күмәндансаңыз, өндірушіден осы модель үшін автоклавтауға болатынын сұраңыз.
Eppendorf фенолға, ацетонитрилге, DMSO, ацетонға, үшхлорсірке қышқылына, сірке қышқылына және натрий гипохлоритіне тамаша химиялық төзімділікке ие, арнайы PTFE жабыны бар бекітілген бұрышты алюминий роторының екінші түрін ұсынады. Бұл жабын нақты анодты жабынның үстіне қолданылады.
Кейбір жағдайларда роторды зарарсыздандыру үшін 121 °C температурада 20 минут автоклавтау жеткіліксіз болуы мүмкін. Крейцфельд-Якоб ауруымен байланысты приондар мұндай жағдайларда жойылмайды. Кейбір өндірушілер 134 °C температурада кем дегенде 18 минут автоклавтау жеткілікті болуы керек деп мәлімдейді [1], бірақ кейбір жағдайларда бұл ауру қоздырғышын дезактивациялау үшін жеткіліксіз, әсіресе жұқпалылығы өте жоғары материалды пайдаланған кезде. Приондар әдетте жоғары ыстыққа төзімділікке ие, дегенмен олардың жұқпалылығын осындай емдеу арқылы азайтуға болады.
Максималды температура 121 °C приондарды жоюға жарамайды. Сондықтан жоғары температура қажет. Қолда бар маркетингтік материалға сәйкес, нарықтағы бірнеше роторларды 121 ° C-тан жоғары температурада автоклавтауға болады. Осылайша, тұтынушыда осы қолданбалар үшін қол жетімді роторлардың, соның ішінде Eppendorf жоғары сапалы алюминий роторларының таңдауы өте шектеулі. Таңдалған Эппендорф роторлары 142 °C температурада 2 сағат немесе 135 °C температурада 20 минут бойы жан-жақты сынақтан өтті. Бұл Eppendorf роторларын осындай қолданбалар үшін сенімді түрде пайдалануға болады.
Тамшуыр мен қолдану үшін дұрыс ART ұшын таңдаңыз
Өздігінен нығыздалатын бөгеттердің ұштары
ART тосқауыл тамшуырының ұштары тамшуырларды қорғай отырып, ластануды болдырмау үшін ең құнды үлгілеріңізбен және сезімтал талдаулармен пайдалануға өте ыңғайлы.
ПТР
ДНҚ және РНҚ тазарту
Радиоактивті заттарды тамшуырлау
Белоктар биологиясы
Жасуша мәдениеті
Биобанкинг
Сүзгіден өтпеген кеңестер
ART сүзгіден өтпеген кеңестер ART кедергі кеңестері сияқты жоғары сапалы кеңестер.
SoftFit-L сүзгіленген кеңестер
ART SoftFit-L сүзгіленген ұштары аспирация кезінде пайда болатын аэрозоль бөлшектерінің тамшуырға түсуіне тосқауыл қойып, айқаспалы ластануды болдырмайды. Оң тоқтау конструкциясы ұшты бекіту мен шығару күштерін азайтады. Rainin™ LTS тамшуырларымен пайдалануға арналған.
Био-шабыттандырылған сорғыштар шашыраудан да көп төзімді
Сорғыштардың бет-әлпеттері өзгеруде. Ваннаға сусабынға толы душ кабинасы көп жағдайда ыңғайсыздық тудыруы мүмкін, бірақ мұндай сәтсіздіктер сорғыш шыныаяқтарды дәлірек мақсаттар үшін қолдануды шектейді. Петра Дитше, қазір Аляскадағы Анкоридж университетінде және оның әріптестері мұны өзгертуде. Кедір-бұдырлы, дымқыл беттерге жылтылдап, сонда қалуға қабілетті сорғыштардың прототипін жасау үшін Дитше теңіздегі жарасымды атаулы тіршілік иесінен шабыт тапты: балық.
Вашингтон штатының жартасты жағалауында жартастардың үстінен жартастардың үстінен маневр жасайды, олар ақсақалдарды - өлшемі үлкен, ұлу тәрізді омыртқасыздарды аулайды. Липет жұмсақ мүшелерді жасыратын қалқанмен жабылған, егер жыртқыш балық оны жартастан түсіре алса, бұл әділ ойын. Дегенмен, балық өз жауымен бетпе-бет келеді: тамақ іздеген кезде оны жартастардан құлатып жіберу қаупі бар келетін толқындардың ауыр күштері. Жамбас және кеуде қанаттарынан алынған астыңғы жағындағы сорғышты қолдану арқылы тастарды ұстаудың бірегей жүйесін жасады.
Кәдімгі пластик сорғыштан айырмашылығы, балық дискі толығымен тегіс емес - бетінің шеті дұрыс емес белгілермен жабылған тілге ұқсайды. Жақынырақ қарасақ, бұл кішкентай болжамдар құрылым иерархиясын құра отырып, одан әрі таралады. Бұл жабысқақ балықтардың беріктігінің кілтін қамтамасыз етеді: осы кішкентай шаштардан пайда болатын үйкеліс әдеттегі пластикалық сорғыштардың шеттері тартылған кезде сорғыш дискінің берік болып қалуына мүмкіндік береді, соңында тығыздағышты бұзу үшін көтеріледі. Жабысқақ балықтарды соқтығысқан толқындар соғып жатқан әлемде сорғыш дискі дене салмағынан 150 есе көп күш қолданылғанда да олардың орнында қалуға мүмкіндік береді.
Дитше және оның әріптестері биомимикрияға қызығушылық танытады, бұл табиғат шешімдерін қолданатын, кейбір қиын орталарда тазартылған, біздің жеке қолданбаларымыз үшін. Бұл зерттеу саласы бізге патша тұмсығы тәрізді оқ пойыздарын, өсімдіктердің бүршіктерінен шабыттандырылған липучкаларды және акула терісімен бірге суда сырғып өтетін маталарды берді.
Биомимикрия бастапқы шабыттың бір-бір көшірмесін жасау емес, дейді Дитше. Оның орнына, ол технологияны жеңілдетілген, бірақ пайдалы түрде қолдануға болатын негізгі механизмдерді түсінуді талап етеді. Дитше материалдың кедір-бұдыр беттерге бейімделуін де, шыныаяқтың оңай шығып кетуіне жол бермейтін сорғыштың шеттеріндегі жоғары үйкелісті де қайталауға назар аударды. Бастапқы сынақтар бұл биомиметикалық модельдердің кедір-бұдыр беттерде 70 000 Паскальға дейін ұстайтынын көрсетті, бұл кеңсе үстеліне жиналған 10 үлкен ақ акуланың қысымына тең.
Сайып келгенде, бұл суперсорғыштарды операция кезінде тіндерді тесіп кету қаупінсіз жолдан шығару немесе дымқыл беттерге көтерілу үшін қолдануға болады. Қазіргі уақытта олар шабыттандырған балық мекендейтін суларға қайта оралады: Вашингтондағы Пуджет Саунд. Мұнда жойылып кету қаупі төнген орка киттерінің популяциясын зерттеушілер қадағалап, мұқият бақылайды. Далада сыналған соң, бұл сорғыштар бақылау тегтерін қазіргі әдістерге қарағанда аз инвазивті түрде бекітуге мүмкіндік береді. Био-шабыттандырылған дизайн табиғи әлемге қайта еніп, одан да көп зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді.
Жер асты сулары
Құдықтар барлық қоғамдар үшін өте маңызды. Көптеген жерлерде ұңғымалар тұрмыстық, суару және өнеркәсіп үшін сенімді және мол сумен қамтамасыз етеді. Жер үсті сулары тапшы жерлерде, мысалы, шөлдерде, адамдар жер асты суларысыз өмір сүре алмайды және дами алмады, ал адамдар жер асты суларын алу үшін құдықтарды пайдаланады.
Несие: Ховард Перлман, USGS
Жер асты сулары
Ежелгі Египетте құдық қазуға тура келген орташа Джо жұмысты қолымен, күрекпен және шелекпен жасаған болуы мүмкін. Ол жеткенше қазуды жалғастыра беретін су үстелі, мұнда тау жыныстары мен кір бөлшектері арасындағы барлық бос орындар сумен толтырылады, ал су тесік түбін толтырады. Кейбір ұңғымалар әлі күнге дейін қолмен қазылады, бірақ заманауи әдістер бар.
Құдықтар барлық қоғамдар үшін өте маңызды. Көптеген жерлерде ұңғымалар сенімді және мол сумен қамтамасыз етеді үйде пайдаланады, суару, және салалар. Қайда жер үсті сулары шөлдерде сияқты тапшы, адамдар онсыз өмір сүре алмайды және өркендей алмайды жер асты сулары.
Ұңғыманың түрлері
Ұңғыманы қолмен қазу бүгінде ескіріп барады, өйткені автоматтандырылған бұрғылау әдістері қолмен жұмыс жасау әдістерін алмастырады. Заманауи ұңғымаларды бұрғылау көбінесе автокөлікке орнатылған бұрғылау қондырғысымен жүзеге асырылады. Дегенмен, құдыққа салудың көптеген жолдары бар - мұнда кейбір жалпы әдістер бар.
Құдық қазудың бір жолы – күрекпен жерді шабу. Егер жер жұмсақ болса және су деңгейі таяз болса, онда қазылған құдықтар жұмыс істей алады. Тарихи тұрғыдан алғанда, қазылған ұңғымаларды қолмен күрекпен су түбінің астына дейін, кіріс суы қазушының құю жылдамдығынан асып кеткенше қазған. Құдық құлап кетпес үшін таспен, кірпішпен, плиткамен немесе басқа материалмен қапталып, ағаш, тас немесе бетоннан жасалған қақпақпен жабылған. Оларды су қабатынан әлдеқайда терең қазуға болмайды - жағажайда болған кезде өте терең шұңқырды қазуға болмайды. ол суға толады!
Қоғамдық су жүйелері пайдаланатын сорғы мен сантехника конфигурациясының мысалы.
Несие: Роланд Толлетт, USGS
Қазылған және бұрғыланған құдықтар үлкен диаметрге ие және үлкен аумақты сулы горизонтқа шығарады. Бұл құдықтар суды өте ұсақ құм, лай немесе саз сияқты өткізбейтін материалдардан алуға қабілетті. Бұл түрдегі ұңғымалардың кейбір кемшіліктері олардың таяздығы және үздіксіз қаптамасының жоқтығы, олар жақын жер бетіндегі көздерден ластануға ұшырайды және су деңгейі ұңғыма түбінен төмен түссе, құрғақшылық кезеңдерінде кеуіп қалады.
ЖҮРГІЗІЛГЕН ұңғымалар
Басқарылатын ұңғылар бүгінгі күнге дейін кең таралған. Олар шағын диаметрлі құбырды құм немесе қиыршық тас сияқты жұмсақ жерге айдау арқылы салынған. Құмды және басқа бөлшектерді сүзу үшін әдетте құбырдың түбіне экран бекітіледі. Мәселелер? Олар тек таяз суды ғана тарта алады және судың көзі жер бетіне өте жақын болғандықтан, ластану бетінен ластаушы заттар пайда болуы мүмкін.
БҰРҒАЛҒАН ұңғымалар
Қазіргі заманғы ұңғымалардың көпшілігі бұрғыланады, бұл өте күрделі және қымбат бұрғылау қондырғысын қажет етеді. Бұрғылау қондырғылары көбінесе үлкен жүк көліктеріне орнатылады. Олар тасты шайнайтын айналмалы бұрғыларды, тасты жарып жіберетін соқпалы қашауларды немесе жер жұмсақ болса, үлкен шнектерді пайдаланады. Бұрғыланған ұңғымаларды тереңдігі 1000 футтан астам бұрғылауға болады. Көбінесе суды жер бетіне шығару үшін ұңғымаға белгілі бір тереңдікте сорғы орнатылады..Ұңғымалар және сорғылар
Ұңғымалардағы су деңгейлері
Жер асты суларын пайдаланушылар су деңгейі көтерілсе, өмір сүру оңайырақ болар еді сулы горизонт Бұл олардың құдықтарын қамтамасыз ететін әрқашан өзгеріссіз қалды. Жауын-шашынның маусымдық өзгерістері және кейде құрғақшылық жер асты су деңгейінің «биіктігіне» әсер етеді. Құдықтағы суды алу ұңғыма айналасындағы су деңгейінің төмендеуіне әкеледі. Ұңғымадағы судың деңгейін оның маңындағы басқа ұңғымалар суды тартып алатын болса да төмендетуге болады. Су деңгейі сорғы қабылдау деңгейінен төмен түскенде, ұңғымалар ауаны айдай бастайды - олар «құрғайды».
Құдықты айдау ұңғыманың айналасындағы су деңгейін төмендетеді, бұл су қабатында депрессия конусын құрайды. Егер ойпат конусы жақын маңдағы басқа ұңғымаларға дейін созылса, ол ұңғымалардың су деңгейі төмендейді. Конус таяз су қабатында да, тереңірек шектелген сулы горизонт жүйелерінде де дамиды. Тереңірек шектелген сулы горизонт жүйесінде депрессия конусы қысымның төмендеуімен белгіленеді және конус су астындағы жүйеге қарағанда әлдеқайда үлкен аумаққа таралады. Берілген тартылу жылдамдығы үшін ойыс конусы өнімділігі жоғарыларға қарағанда төмен өнімді сулы горизонттарда тереңірек таралады.
Су кез келген жерде дерлік белгілі бір тереңдікте болса да, адекватты алудың сәттілігі ішкі жабдықтау Ұңғымадан келетін су (әдетте минутына 5 галлон) тау жынысының өткізгіштігіне байланысты. Өткізгіш материалдар жер бетіне жақын болса, таяз құдық жеткілікті болуы мүмкін. Басқа жерлерде, мысалы, сазды материал негізгі тау жыныстарының үстінде орналасқан жерлерде, түпкі жыныстарға дейін созылатын терең ұңғыма қажет болуы мүмкін.
Жеке құдықтар
Бір үйге арналған әдеттегі су ұңғымасы қалай жұмыс істейтінінің схемасы.
Несие: АҚШ Қоршаған ортаны қорғау агенттігі
Америка Құрама Штаттарындағы және дүние жүзіндегі көптеген адамдар өз үйлерін сумен қамтамасыз етеді, көбінесе үлкен суы жоқ ауылдық жерлерде. қоғамдық қамтамасыз ету сумен қамтамасыз ету үшін су жүйелері. Бұл ұңғымалардың қалай жұмыс істейтінін көрсететін негізгі диаграмма. Бұл диаграммада бір үй көрсетілгенімен, көбірек тұтынушыларды қамтамасыз ететін үлкен ұңғымалар әдетте бірдей жұмыс істейді.
ЖАҚСЫ КОМПОНЕНТТЕР
Төменде жеке су құдығынан табылған негізгі компоненттердің сипаттамасы берілген. ( Дереккөз: Ұлттық жер асты сулары қауымдастығы)
Қайталанатын шығар, бірақ иісі құдай.
Сұрақ: егер менде дива шыныаяқының иісі ақауы болса, дұрыс тазалап, оны қолданбасам, менің әйел бөліктерім жағымсыз иіс шығарады ма? Маған шыныаяқ емес, жеке иісім туралы ақпарат пен кеңес керек. Мен жұмыс істеп, саяхаттап жүргеніме 3 ай болды, ал екі күннен кейін мен досыммен ынтық жыныстық қатынасқа түсуім керек еді.
Мен дива шыныаяқын бір жарым жылдай пайдаланып келемін. Менің жасым 31-де, етеккірім жеңіл, тұрақты және ол бүктелген болса ғана ағып кетуде аздап қиындық көрдім. Менде ешқашан bv, ашытқы инфекциясы, ути немесе сол сияқты ештеңе болған емес. Шын мәнінде шомылмайтын күндерден кейін де менде қатты қынап иісі болған емес, тіпті сасық иіс те болған емес (артқы елде жұмыс істеймін, мен сантехника болғанда тазамын). Мен оны 24, жарайды, максимум 36 сағатқа қалдырдым, (өте білемін) кездейсоқ екі рет болуы мүмкін. Ешқандай иіс, тітіркену жоқ. Әйтпесе күніне кемінде екі рет босатып, шаямын. Осы кеште бірдеңе өзгерді.
Мен тостағанды әдеттегіден ұзағырақ, 18 сағатқа қалдырғаннан кейін, ұзақ жұмыс ауысымына байланысты шығардым және шыныаяқтан қорқынышты иіс шығып жатқанын түсінгенде, құсып кеттім. Сондықтан раковинадағы құсу мен шірік иісті қанды тазартуға тура келді. Рад. Мен оны лақтырып жібердім. Бұны. Мен бұл үмітті ақтау үшін жеткілікті қалдықтарды үнемдедім. Менің циклім бәрібір аяқталды, менде ұйықтағым келетін жұп бар, оны қазір істеу керек.
Менің бөліктерім сасып кете бере ме? Олар қазір иіс сезбейтін сияқты, бірақ мен бірнеше күннен кейін иіс шығады деп қорқамын. ух. бұл шынымен де маңызды. Мен шыныаяқты қайта пайдаланудан қатты алаңдаймын. МЕН ондай иіске шыдай алмаймын.
Тәжірибе, кеңес? Шыныаяқтардың ұштарын тазаламаңыз, мен Google-ден олардың ақымақтығын білемін.
Мен мұның жалғаса беретінін және ЖАҚЫНДА "жаңа" болудың жақсы жолы бар-жоғын білуім керек. Мен жумаймын және vgasil немесе сол улардың кез келгенін қолданбаймын. Мен шынымды айтсам үрейленіп тұрмын. Бұл менің ең жақсы көретін денем, және мен қазір жамбастың бүкіл экожүйесі бұзылып кетті деп қорқамын.
Егер иіс құсу үшін жеткілікті күшті болса, дәрігерге бару керек. Өткізбеңіз, жыныстық қатынасқа түспеңіз, екі рет ойламаңыз.
Мүмкін сізде түсік, жатырдан тыс жүктілік, қандай да бір абсцесс болды - кім біледі, бірақ дәрігерге көріну керек.
Шынымды айтсам, сіз оны тым ұзақ тастап жатырсыз. Мен өзімнің иісімді 18 сағаттан кейін де табамын. Мен оны 12-ден ұзағырақ қалдыруға тырысамын. Бұл менде бірнеше рет болды, өйткені менде СДВГ бар және мен нәрселерді ұмытып кеттім (менің ойымша, бұл тампонды ұмытып кетуден гөрі азырақ болуы мүмкін.) Мен тостағанды көп уақыт бойы қолдандым. Қазір 6 жыл. Тағы бір жолы, бұл өте нашар болған кезде, мен етеккірімнің аяғына жақындап, ваннаға түскен кезде болды. Мен шыныаяқты ваннаға кірер алдында босаттым, сондықтан кейін ойламадым. Менің қынап шыныаяққа түсіп қалған ванна суын сорып алған болуы керек, ал ванна суы қанмен бірге қасиетсіз иіс пен хош иісті қоспаны жасады, бұл өте қорқынышты болды. Сондықтан әрқашан шыныаяқты жүзгеннен немесе шомылғаннан кейін бірден босатыңыз. Ол тым ұзақ қалдырылғанда әрқашан иіс бермейді, бірақ мен иіс алған сайын, ол болуы тиіс уақыттан ұзағырақ қалдырылған кезде болады.
Кездейсоқ тым ұзақ пайдалану иіс тудыратын болса, оны қайтадан қолданар алдында шыныаяқты дезинфекциялау қажет, яғни сабынмен жуу, содан кейін қайнату немесе зарарсыздандыру сұйықтығын пайдалану. Мұқият тазалаңыз. Тесіктерді инемен немесе ескі тіс щеткасымен тесіңіз. Өзіңіздің сабағыңыз бар-жоғын және ұстау үшін кез келген жоталарды тексеріңіз. Менструальдық қан сұйықтыққа қарағанда шырышты болып табылады, сондықтан ол шыныаяқтың кішкене саңылаулары мен бұрыштарына жабысып қалуы мүмкін. Сондай-ақ, шыныаяқты циклдар арасында дұрыс күтпеу оның құрамында бактериялар бар дегенді білдіруі мүмкін, олар содан кейін шыныаяқтың жақсы жылы ақуыз-y, қан температурасы ортада көбейе алады және (тағы да менің мәселелерім) мен мойындаймын. оны циклдар арасында әрқашан толығымен тазалаңыз. Кейде мен оны шынымен жақсылап шайып тастаймын және ол әдетте жақсы. Бірақ егер сіз сенімді болғыңыз келсе, пайдалану арасында дезинфекциялау жақсырақ.
IME сіздің қынаптың иісіне тікелей әсер етпейді. Кем дегенде, менің күйеуім ешқашан шағымданған емес және ол бір рет ваннаға кірген кезде менде кесеге толы және шынымен аузым жабылған. Ол өте дөрекі және ол маған мына жерде күлкілі иіс бар ма, жоқ па деп айтатын. Сіздің қынапшаңыз өзін-өзі тазартады және ол өзіне қалай қарау керектігін біледі.
Орта мектептегі ғылыми жәрмеңке идеялары
Орта мектеп - бұл балалар ғылыми жәрмеңкеде шынымен жарқырай алатын жер! Балалар өздерін қызықтыратын тақырыптар негізінде өздерінің жобалық идеяларын ойлап табуға тырысуы керек. Ата-аналар мен мұғалімдер әлі де плакаттар мен презентациялар жасауға көмектесуі керек, бірақ орта мектеп оқушылары жобаны бақылауы керек. Орта мектептегі ғылыми жәрмеңке идеяларының мысалдары мыналарды қамтиды:
Азық-түлік белгілерін тексеріңіз. Бір тағамның әртүрлі брендтерінің (мысалы, микротолқынды пештегі попкорн) тағамдық деректері қалай салыстырылады?
Ұсынылған мөлшерден аз пайдалансаңыз, кір жуғыш зат тиімді ме?
Тұрақты маркерлер қаншалықты тұрақты? Сияны кетіретін химиялық заттар бар ма?
Тұздың қаныққан ерітіндісі қантты әлі де еріте ала ма?
Жасыл сөмкелер тағамды ұзақ сақтайды ма?
Алтын балық суының химиялық заттары шынымен қажет пе?
Мұз текшесінің қай пішіні ең баяу ериді?
Бояу ғылымы: ең батыл, ең жарқын бояуды жасаңыз!
Кіріспе
Сіз өзіңіздің киіміңізді құрайтын материалдар туралы және неге кейбіреулері басқалардан ерекшеленетіні мен айырмашылығы туралы ойландыңыз ба? Сіз киетін киімдер әртүрлі көздерден алынған талшықтардан жасалған. Кейбір маталар табиғи талшықтардан, ал басқалары өндірілген немесе толығымен синтетикалық талшықтардан жасалған. Бұл әрекетте сіз талшықты реактивті бояу арқылы әртүрлі талшық түрлерін қаншалықты жақсы бояуға болатынын зерттейсіз. Сіз жай емессіз бе? бояу қандай мата жақсы жұмыс істейтінін білу үшін?
Фон
Ежелгі Египеттегі тоқылған мумия жамылғыларынан бастап, Виктория дәуірінде әйелдер киген әшекейлі бал көйлектеріне дейін, 1970 жылдары танымал болған галстукпен боялған көйлектерге дейін боялған мата адамзат мәдениетінде маңызды рөл атқарды. Оның өндірісі де уақыт өте өзгерді. Ерте бояғыштар өсімдіктер, жидектер, минералдар және тұқымдар сияқты табиғи ресурстарды пайдалана отырып жасалды. Маталар, бояғыштар сияқты, мақта, зығыр, жүн немесе жібек сияқты табиғи ресурстардан жасалған. Мақта және зығыр талшықтары өсімдік жасушасының қабырғаларының негізгі құрамдас бөлігі болып табылатын целлюлозадан түзіледі. Жүн мен жібек жануарлардан алынатын ақуыз негізіндегі талшықтар болып табылады.
Кейінірек, химия мен өндірісте жетістіктерге қол жеткізілгендіктен, адамдар синтетикалық талшықтар деп аталатын полиэфирді, нейлонды және ауданды қоса алғанда, басқа талшықтарды жасауды үйренді. Қазіргі бояғыштар да әртүрлі және олар көбінесе жасанды химиялық заттармен жасалады. Бояғыш молекулаларының талшықтардың әртүрлі түрлерімен әрекеттесетінін түсіну арқылы химиктер көптеген жанды және түске төзімді бояғыштарды құрастыра алады (бұл олар өшпейді немесе жұмыс істемейді) және олардың қай талшық түрлерінде жақсы жұмыс істейтінін анықтай алады.
Материалдар
&bull Ақ мата үлгілерінің үш түрі: зығыр, мақта және полиэфир қоспасы, 100 пайыз полиэстер, 100 пайыз мақта, жүн, аудан, жібек және нейлон. Әр түрдің кем дегенде бір 10 дюймдік 10 дюймдік шаршы жасау үшін жеткілікті жинаңыз. Бір табиғи матаны таңдаған жөн, синтетикалық және екеуінің қоспасы. Ескі жастық қаптарының, жаймалардың, шүберектердің немесе қажетсіз киімдердің қалдықтары жақсы көздер болуы мүмкін&mdashтек олардың лақтырылуы мүмкін екеніне және матаның түрін білетініңізге көз жеткізіңіз. Әйтпесе, кішкене бөліктерді қолөнер немесе мата дүкенінен сатып алуға болады.
&bull Сызғышы
&bull қайшы
&bull Тұрақты маркер
&bull Газет немесе шүберек
&bull Өлшеу шыныаяқы, кейіннен пісіру үшін пайдаланылмайтын болса (қолжетімсіз болса, лақтырылатын пластик шыныаяқ өлшегішті жасаңыз. Ол үшін жарты кесе суды өлшеп, оны бір реттік шыныаяққа құйыңыз және судың жоғарғы жағын белгімен белгілеңіз. Тұрақты маркер. Суды төгіп, бір толық кесемен қайталаңыз. Осы белгіленген ыдысты өлшеуіш стақан ретінде пайдаланыңыз.)
&bull Кір жуғыш зат
&bull Қауіпсіздік көзілдірігі немесе қорғаныс көзілдірігі
&bull Резеңке қолғаптар
&bull Таза шыны ыдыс, кемінде 10 унция сұйық. Оны кейін тамақ немесе сусындарды тұтыну үшін қолдануға болмайды
&бұқа Өлшеу шай қасық және ас қасық. (Оларды кейін пісіру үшін пайдаланбау керек. Қолжетімсіз болса, бір шай қасық суды бір рет қолданылатын пластик қасыққа өлшеп, мөлшерін белгілеңіз. Ас қасықпен қайталаңыз.)
&bull Tulip Permanent Fabric Dye немесе Procion Pro MX Reactive Dye сияқты талшықты реактивті бояғыш ұнтағы, көбінесе қолөнер және немесе мата дүкенінде сатылады. Қызыл, көк немесе жасыл сияқты қою түсті пайдаланыңыз
&бұқа тұз
&бұқа су
&bull Жабылатын пластик қап, бір галлон өлшемі
&bull Таймер немесе сағат
&bull сода күлі немесе Arm & Hammer супер жуу содасы
&bull Төрт шыныаяқты ыңғайлы ұстайтын пластик ыдыс. (Оны кейін тамақ немесе сусын ретінде пайдалануға болмайды.)
&bull Даққа түсуі мүмкін киетін ескі киім
Дайындық
&bull Әрбір мата үлгісінен (мысалы, зығыр, мақта-полиэстер және 100 пайыз полиэстер) кем дегенде бір 10 дюймдік 10 дюймдік шаршыны кесіңіз.
&bull Әр шаршыны мата түрімен белгілеу үшін тұрақты маркерді пайдаланыңыз. Тұрақты маркер матаның кейбір түрлері арқылы ағып кетуі мүмкін болғандықтан, дақ түсуі мүмкін бетпен жұмыс істемесеңіз, маталарды газеттің немесе шүберектің үстіне таңбалаңыз.
&bull Кір жуғыш зат қосылған кәдімгі киім жуғыш машинаға салып, мата квадраттарын алдын ала жуыңыз. Мүмкіндігінше ыстық сумен жуыңыз. Матаның квадраттарын ауада кептіруге рұқсат етіңіз.
&bull Бояғыш ұнтақ пакетін ашпас бұрын, оны дақ қалдырмау үшін жұмыс істейтін жерді газет немесе шүберекпен жабыңыз. Бір нәрсені боямас үшін сыртта жұмыс істегіңіз келуі мүмкін. Сондай-ақ бояуға қарсы болмайтын киімдерді киіңіз.
&bull Бояғыштар құрамында күйдіргіш болып табылатын сода күлі (натрий карбонаты) бар. Бояғыш ерітіндісін араластыру, сода ерітіндісін араластыру және бояудан кейін мата үлгілерін шаю кезінде көзілдірік пен қолғап киіңіз.
Процедура
&bull Қолғап пен қорғаныс көзілдірігін киіңіз.
&bull Put two teaspoons of powdered dye, one tablespoon of salt and one cup of warm water into the glass jar. Mix thoroughly. How does the dye look?
&bull Wet the fabric squares with water and place them in the sealable plastic bag. Carefully pour the dye solution into the bag then add one half cup of water. Seal the bag, trapping as little air as possible. How does the fabric change when the dye is added?
&bull Let the bag sit for 20 minutes. Every couple of minutes, gently squeeze the bag to coat all of the fabric samples.
&bull While the fabric is soaking, mix one tablespoon of soda ash (or Arm & Hammer Super Washing Soda) with two cups of warm water in the plastic container. Break up any hard pieces that form.
&bull After the fabric is done soaking, carefully open the plastic bag and add one half cup of the soda ash solution. Reseal the bag, trapping as little air as possible.
&bull Gently squeeze the bag to mix the soda ash, dye and fabric. Let the bag sit for one hour, gently squeezing every 10 minutes or so.
&bull With gloved hands, reach into the bag and retrieve the fabric samples and place them on a surface where they will not stain anything. Carefully dump the contents of the bag into a sink (pouring directly into the drain so as not to stain any of the sink area).
&bull Rinse the fabric until the water runs clear. When you are done handling the rinsed fabric and disposing of the soda ash solution, you can remove your goggles and gloves. Wash the fabric samples in the washing machine just as you did before (but not with any other clothes). Allow the samples to air dry.
&бұқа Once they're dry, how do the fabric samples look? Did some types of fabric become dyed to a darker shade than others? Did some types not absorb much dye at all?
&бұқа Extra: In this activity you tested how well different fabric samples dyed using a fiber-reactive dye. But there are many other types of fabric you could test dyeing, and they may react differently. How well do other types of fabric become dyed with a fiber-reactive dye?
&бұқа Extra: Before synthetic dyes were created, humans used natural dyes. Do some background research and pick one or more natural dyes to try in this activity. You will probably want to use relatively safe dyes, such as turmeric or berries. Be just as careful with these around other surfaces and materials, as they also stain easily. Do some natural dyes work better than others? Does it depend on the type of fabric used?
Бақылаулар мен нәтижелер
Did coarse, natural fabrics, such as linen or 100 percent cotton, become dyed the darkest shade? Did synthetic fabrics, such as polyester or rayon, remain nearly white? Did fabrics that were a blend of natural and synthetic fibers become noticeably dyed, but not quite as dark as fully natural fabrics?
Cotton and linen fibers are both natural fibers made from cellulose, a compound found in plant cell walls. Fiber-reactive dyes form permanent covalent chemical bonds with cellulose, making this dyeing process a relatively permanent one. Polyester, however, is a synthetic fiber that does not react with fiber-reactive dyes in this way and cannot be effectively dyed using them. For polyester to be successfully dyed a different category of dyes must be used&mdashspecifically dispersion dyes, and a great deal of heat has to be applied during the dyeing process. In this activity you probably saw that synthetic fabrics were not effectively dyed, remaining nearly white, whereas the natural fabrics dyed the darkest shade and the blend fabrics were not quite as dark as the natural fabric (depending on the percentage of natural and synthetic fibers in the fabric).
Жинап қою
You can safely pour the extra soda ash solution down the drain, flushing with water. Do not use the measuring cup, measuring spoons, plastic container or glass jar for cooking or food afterward. Carefully rinse and then recycle the plastic sealable bag.
Зерттеуге көбірек
Fiber-Reactive Dye Chemistry, from Dharma Trading Co.
About the Dyes, from Paula Burch's All About Hand Dyeing
How to Make the Boldest, Brightest Tie-Dye!, from Science Buddies
Бұл әрекет сізге Science Buddies серіктестігімен ұсынылды
A Really Long Straw
Кіріспе
Have you ever used a crazy straw? Some spiral their way up. Others have fancy colors or decorations. Some are thin and others are wide. But just about all of them leave you sipping your drink from about the same distance. Неге? Wouldn't it be fun to poke your head out of an upstairs window and secretly take a sip from a drink way below? Would it even be possible? With this activity, you&rsquoll see if you can set your own record for the longest working straw!
Фон
Sipping a drink through a straw might seem simple. But you are actually using some fancy air pressure changes to move your beverage. The sipping action occurs when you lower the air pressure in your mouth, which allows the atmospheric pressure to push the liquid up the straw.
Does that sound bizarre? Here is a little more explanation: The atmosphere is a massive layer of air. The weight of all that air is constantly pressing on us and on the things around us. At sea level, this invisible pressure is approximately 14.7 pounds per square inch. That is like having the weight of a bowling ball sitting on each square inch or five bowling balls pressing on the liquid filling a two-and-a-half-inch-diameter glass. Put a straw into liquid and the liquid will enter the straw until it reaches the same level as the liquid outside the straw. The liquid in the straw and around it is being pushed down by the air above it in a similar way, so they reach about the same level.
But it gets interesting when you remove some air from the straw. Suddenly, there is less air pressure inside and liquid is pushed up the straw. The more air you remove from the straw, the higher the liquid will be pushed into it.
Do you think there is a limit to how high the liquid can rise in a straw? This activity will help you make a very large &ldquomega-straw&rdquo and test it out!
A package of plastic straws (at least one dozen), preferably those with a bendable part
Қайшы
Сызғыш
Таспа
Drinking glass filled with water
Level surface that can get wet (or if not, something to protect it)
Sturdy chair or table on which to stand
Дайындық
Have an adult help to cut two half-inch slits, across from one another, lengthwise in one end of a plastic straw. These cuts will help you slip the end of one straw over another one.
Prepare 10 more straws in a similar way until you have enough for a superlong mega-straw! (You can also come back to these steps during the process in case you need more straws for your mega-straw.)
Slip the cut end of a prepared straw over the end of an unprepared straw.
Wrap the area where the straws overlap with tape so you have an airtight seal. Do not hurry a good airtight seal will help you avoid trouble later. Why do you think a secure, airtight seal is essential for your mega-straw to function well? (Hint: When you drink with a straw, you must remove air from it.)
To test your extralong straw, put a glass of water on level ground. (Be sure to place something down to protect your level surface or use one that can get.) Now hold your straw vertically or close to vertically and try to drink with it. Does water reach your mouth?
If little or no liquid enters the straw, check the seal where you joined the straws. Is it airtight? If not, add tape or undo and redo this connection. If the seals at all joints seem airtight, check for holes in other areas of your mega-straw and seal them with tape.
Play around with your first mega-straw. Suck lightly to remove a little air from the straw then suck hard to remove more air. Observe each time how high the water rises in your mega-straw. What happens if you suck up more air? Why do you think this happens?
Time to add on! Attach another prepared straw to your mega-straw in a similar way and put your lengthened mega-straw to the test. Remember to hold your straw vertically or close to vertically during your test. Is your new straw functioning properly? Does it get harder to suck up water?
Keep adding prepared straws and testing after each addition. You might have to carefully stand on a chair to test your growing mega-straw. Does it become harder and harder to suck up water as you stand higher and higher above the glass?
Once you have connected a few straws together and it becomes a little challenging to drink with the straw, test your mega-straw at different angles. In addition to holding the straw vertically, test it at an angle about halfway between horizontal and vertical (approximately 45 degrees) as well as by holding it as close to horizontal as possible. Note that you might need to add more water to your glass to test a fairly horizontal position. Is there a difference in effort needed to suck up water? If so, rank the straw positions in descending order: 1 being the hardest to suck up water, or needing most effort 3 being the easiest, or needing the least effort. Note that you did not change the distance over which the water was transported the straw stayed the same length. What did you change that might have created a difference in effort needed?
Pause a moment and think about how the difference in height between your mouth and the glass changed depending on the angle at which you held the mega-straw. Rank the methods in descending order of difference in height between your mouth and the glass: 1 being the position with the most height 3, the position with the least height. Do you see a correlation between the difference in height and the effort you needed to suck up water?
If you have bendable sections in your straw, test what happens if you keep the height of your glass and your head the same but change the way you bend the mega-straw. Try a straight mega-straw and a mega-straw with one or several kinks. How do the levels of effort compare now that you keep the difference in height unchanged?
Build on. How many straws can you connect before you can no longer drink from it if held vertically? Do you think there is a limit or would you be able to build on indefinitely, as long as you could test it from higher and higher places?
Қосымша: Test with different types of straws, such as ones that are wide or very narrow. Would one type be more suited to make a mega-straw?
Бақылаулар мен нәтижелер
When you suck air from the straw, less air pushes on the water inside the straw than on the water outside of it. This imbalance causes more water to be pushed into the straw. The water will rise until the pressure created by the water column in the straw equals the air pressure difference.
Remove more air, and a bigger difference in air pressure will cause the water level to rise even higher into the straw. As soon as the water reaches the height of your mouth, you can drink.
Your lung power determines how much air you can remove. Some will have difficulty with a three-foot straw whereas others can successfully drink standing eight feet above their drink!
There is a limit though. If you could create a толық vacuum in your mouth by removing барлық the air, the water could rise about 30 feet high. It's not possible, however, to create a complete vacuum in the human mouth, so usually people reach their straw-slurping limit at a much lower level!
Note that it is mainly the difference in height the water needs to overcome that counts, not the total length the water needs to travel in the straw. Holding your straw almost horizontally will allow you to suck up water over a very long distance.
Зерттеуге көбірек
Would a Straw Work in Space? from Science-Based Life
How Do Drinking Straws Work? from Indiana Public Media
Under an Ocean of Air Pressure, from University of Illinois Extension
Atmospheric Pressure, from ScienceOnline
Бұл әрекет сізге Science Buddies серіктестігімен ұсынылды
How well do Eppendorf cups seal? - Биология
PLEASE REVIEW OUR GUIDELINES BEFORE SUBMITTING YOUR PLASMID(S) !
To ensure the successful sequencing and assembly of your plasmid(s), all guidelines for sample preparation and submission must be addressed. Please contact us if these requirements cannot be met so we can work with you on identifying a solution on a case-by-case basis.
Sample Requirements:
Please submit CIRCULAR DNA only! Linear DNA (such as amplicons and restriction fragments) have to be submitted for our Complete Amplicon Sequencing service, as linear DNA samples require a slightly modified assembly approach.
To ensure suitable sample quality, the use of a column-based purification method is preferred.
Contamination with bacterial genomic DNA must be avoided as it is the most common reason for assembly failure.
The purified plasmid DNA should be resuspended in nuclease-free water, in 10 mM Tris-HCl (pH 7.5-8.5), or in LTE Buffer (10 mM Tris-HCl, pH 8.0, 0.1 mM EDTA).
The plasmid DNA isolate must be diluted to a final concentration of 40-65 ng/µl.
Ескерту: The DNA concentration should be determined by spectrophotometry. Our recommendations for accurately determining DNA concentration can be found here.
Our automated workflow requires the submission of 35 µl of the diluted plasmid DNA.
Tube Orders:
If you are submitting your samples in tube format, please use standard 1.5 ml flip-cap Eppendorf-type tubes.
Ескерту:Our operational setup does жоқ accept 0.2 ml tubes, 0.5 ml tubes, strip-tubes, and screw-cap tubes.
Please label the top of the lid of each tube - as clearly as possible - with a maximum of 5 alpha-numeric characters (for example: 5B001). We strongly recommend to hand-write each label using a permanent marker. Self-adherent stickers might fall off during shipment, thereby making sample identification impossible.
We recommend wrapping tubes with Parafilm to prevent samples from drying.
Tubes should be submitted in order as listed on the submission form (not randomly placed, and not loose/unracked).
Ескерту: If you are using one of our remote drop-off locations, please rack your tubes in one of the provided sample boxes and attach order form with a rubber band.
If for some reason no boxes should be available, please tape tubes to the order form (or a separately attached sheet) in the same order as listed on your order form. You may also use any other type of rack/box designed to hold 1.5 ml tubes.
If your order contains 48-95 samples or is a full 96 sample plate, please use the plate format to receive a discount (see plate guidelines below).
Plate Orders. These guidelines apply to both the 48-95 and full 96 sample plate discounted rates
If you are submitting your samples in plate format, please use only V-bottom PCR plates.
We recommend the use of semi-skirted (or skirted) plates to prevent the PCR plate from bending during transit, which could result in loosening of the seal and subsequent sample loss and cross-contamination.
Please arrange your samples horizontally (in rows) in the PCR plate. Proceed from well A1 to A12, from B1 to B12, from C1 to C12, etc.
We accept partial plates but please do not leave any empty wells between samples, and please do not leave any empty spaces between samples on the order form.
No discounted rate will be applied for orders with fewer than 48 samples, even when submitted in plate format. Multiple orders cannot be combined to receive either the 48-95 or the full 96 plate discount.
The order form must match the order and position of samples in the PCR plate.
Please label the plate as clearly as possible - with a maximum of 5 alpha-numeric characters (for example: 5B001).
Tightly seal your plate(s) with an adhesive sheet/foil to prevent samples from drying and/or cross-contamination.
Sample Shipment:
We are currently offering our Complete Plasmid Sequencing service for individual samples and full plates once a week, beginning each Wednesday. The deadline for sample arrival at the Core Facility (38 Sidney St. Cambridge) is 4pm. If you should miss this cutoff time, your samples will be entered into the queue and processed during the following cycle.
Samples may be submitted early and they will be stored at the core under the appropriate conditions until the Wednesday start date. Full plates will be processed on a first come, first serve basis and the turnaround time will depend on the current demand. We ask researchers to notify the NGS Team Manager ahead of time to allow us to plan accordingly.
Please submit your sample(s), including a hard copy of the completed order form, by using one of our remote dropboxes (please see here) or by delivering it personally to our core facility.
If remote or direct sample drop-off should not be an option for you, please ship your samples, including a hard copy of the completed order form, via a courier delivery service of your choice (for example, overnight shipment via FEDEX, UPS, etc.) to our core facility. Samples can be shipped at ambient temperature.
Shipping Tubes:
Unfortunately, we often receive sample tubes that were damaged during shipment (cracked or shattered tube, sample loss due to leakage or evaporation). Therefore, we strongly recommend sealing the sample tube with Parafilm and further protecting it with bubble wrap or several layers of Kimwipe tissue. Another option is to place the sample tube into a secondary container such as a Falcon tube or small cardboard or plastic box.
Shipping 96-well Plates:
Samples should be arrayed in a 96-well (semi-skirted or skirted) plate. To prevent sample loss and/or cross contamination, we recommend tightly sealing all wells of the plate with Microtube Caps. PCR Tube Strip Flat Caps (Eppendorf cat# 0030124847 or VWR cat# 75874-710) work well for most plates. Our everyday experience tells us that plate foils/plastic seals can partially lift off or even entirely detach during transit dependent on the shipping conditions (heat, air pressure, humidity, etc.). Please place your plate in a corrugated box for maximum protection.
Shipping Address:
MGH CCIB DNA Core Facility
38 Sidney Street / Suite 100
Cambridge, MA 02139
АҚШ.
МАҢЫЗДЫ: Please note that we are not receiving samples on Saturdays and Sundays or on official holidays. |
Экономиканың басты көрсеткіші болып табылатын жалпы өңірлік өнім көлемі 2022 жылдың 10 айында 109 млрд 948 млн. теңгені, немесе 2021 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда өсім +2,5%-ға артты.
ӨНЕРКӘСІП
Өнеркәсіп саласында ауданымызда 20 кәсіпорын, оның ішінде 2 ірі және орта, 15 шағын және 3 қосалқы кәсіпорындар жұмыс атқаруда.
Өнеркәсіп саласында 2022 жылдың басынан 35 млрд 687 млн теңгенің өнімі өндіріліп, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда нақты көлем индексі 80,6 пайызды құрады.
Оның ішінде, қайта өңдеу өнеркәсібінде 2022 жылдың басынан 33 млрд 118 млн теңгенің өнімі өндіріліп, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстарғанда нақты көлем индексі 80,3 пайызды құрады.
Құны 1 млрд 700 млн теңгені құрайтын 3 инвестициялық жоба іске асырылуда. Нәтижесінде 205 адам жұмыспен қамтылады.
КӘСІПКЕРЛІК
Кәсіпкерлік саласында жұмыс істейтін субъектілер саны 8658, оның ішінде жұмыс істеп тұрғаны – 8428 субъекті (97,3%). Жұмыспен қамтылғандар саны – 16 699 адам (101,2%), олардың өндірген өнім көлемі 31 512 млн. теңгені құрап, өткен жылдың тиісті кезеңіне 103,9% құрап отыр.
Кіші және орта бизнесті дамыту үшін жыл басынан 6100 жеке азаматтарға 3 млрд 921 млн теңгенің несиесі берілді.
Оның ішінде, «Оңтүстік» АИО» ЖШС және «Ырыс» МКҰ арқылы 2022 жылдың 10 айында нақты 296 млн 100 мың теңгеге 39 жоба қаржыландырылды (2021 жылдың тиісті кезеңінде 241 млн 500 мың теңгеге 32 жоба қаржыландырылған).
«Бизнестің жол картасы-2025» бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жаңа бизнес-идеяларды іске асыруға мемлекеттік гранттар беру бойынша ауданнан 38 жоба қатысып, оның ішінен іріктеуден жалпы 10,0 млн теңгеге 2 жоба өтті. Жобалар жылдың соңына дейін «Даму» қоры арқылы қаржыландырылады.
Инвестиция
Негізгі капиталға бағытталған инвестициялар көлемі 2022 жылдың 10 айында 14 млрд 624 млн теңге инвестиция тартылып, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда (2021 жыл 10 ай 13 млрд 457 млн теңге) 105,4 пайызды құрайды.
Оның ішінде: меншікті қаражат инвестиция көлемі 8 млрд 750 млн. теңгеге жетіп, алдыңғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 1 млрд 128 млн. теңгеге артып отыр. (2021 ж. 8 айында 7 млрд 622 млн.тг).
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі аясында аудан әкімдігі мен «SHYMKENTCEMENT» АҚ арасындағы үш жақты меморандумға сәйкес, 2025 жылға дейін бірқатар әлеуметтік нысан құрылысын жүргізуі керек болған. Осы жұмыстардың нәтижесінде 10 айда 21 шақырым болатын Ақбастау, Киелітас, Алғабас елді мекендерін түнгі жарықтандыру жұмыстары толық аяқталды. Ауыз сумен қамту үшін Киелітас елді мекенінде қазу жұмыстарын бастады. Алғабас елді мекенінде спорт кешенін салу жұмыстары қазан айында басталады.
Туризм саласы
Ауданымыздың негізгі даму бағытының бірі туризм саласы. Бұл бағытта бүгінгі таңда 76 нысандар жұмыс жасауда. Олар: 1 шаңғы базасы; 4 емдік-сауықтыру орны; 71 демалыс аймағы; 64 саяжай. 2022 жылдың 10 айында 32172 демалушылар келіп, 586 млн теңгенің қызметі көрсетілді.
Инвестиция тарту жұмыстары:
«Бизнестің жол картасы 2025» бағдарламасы мен «Кәсіпкерлік қырандары» жобасы арқылы қаржыландыру нәтижесінде жеке кәсіпкер Э.Еспенбетова Диханкөл елді мекенінде құны 57 млн теңге болатын “Дихан Тау” саумалы сауықтыру орталығын іске қосты. Кешен бір мезгілде 25 отбасын қабылдайды.
Көксәйек ауылдық окургінде «Сақ» демалыс аймағының құрылысы жүргізілуде. Бүгінгі күнге балық шаруашылығы, тамақтану қызметі және сақ моншасы іске қосылды, 4 адам тұрақты жұмыспен қамтылған. Балық шаруашылығында 3 көл бар, онда карп пен форель балықтары өсірілуде. Құрылыс жұмыстары 2023 жылға өтпелі.
Кемеқалған ауылдық округінде орналасқан «Алма-тау» тау курортында бүгінгі күнге қосымша қонақ үй және спорт кешенінің құрылысын ағымдағы жылдың қараша айында аяқтап, пайдалауға беру жоспарлануда. Жобаның құны 2 млрд 650 млн теңге.
Сондай-ақ, тау туризмін дамыту мақсатында «Қасқасу туристік-рекреациялық кешенінің» жобасын жүзеге асыру мақсатында 2022 жылға инженерлік инфрақұрылым жүргізу үшін облыстық бюджеттен 1 млрд 050 млн теңге қаржы қарастырылып, жұмыстар жүргізілуде (жол салу, электр желілерін тарту).
Нәтижесінде, туризм саласына жылдың соңына дейін 3 млрд 757 млн теңге инвестиция тартылып, 25 жұмыс орны ашылады.
Ауылшаруашылық саласы
Ауылшаруашылық саласының өнім көлемі 2022 жылдың 10 айында 52 млрд 872 млн теңге болып, нақты көлем индексі 103,6 пайызды құрады. Оның ішінде:
– мал шаруашылығында 28,9 млрд теңге
– егін шаруашылығында 23,9 млрд теңге
Кемеқалған ауылдық округінде «Қазығұрт бақтары» АШӨК -500 тонналық қойма құрылысын өз қаржысы есебінен жүргізуде. Тартылған инвестиция көлемі 150 млн. теңге. Нәтижесінде 10 адам жұмыспен қамтылатын болады.
Ауылшаруашылығы саласындағы негізгі көрсеткіштерінің орындалу барысы:
Суармалы жердің көлемін ұлғайту жұмыстары бойынша 165 гектарға жетіп, меже 92 пайызға;
Тамшылатып суғару 159 гектарға жетіп, меже 100,6 пайызға;
Ауылшаруашылық техникаларын жаңалау 61 бірлікке көбейтіліп, меже 105 пайызға;
Алтын асық» бағдарламасы 1320 бас ұсақ мал алынып, меже 91 пайызға;
«Сыбаға» бағдарламасы бойынша 335 бас ірі қара мал алынып, меже 111 пайызға;
«Құлан» бағдарламасы бойынша 145 бас жылқы мал алынып, меже 100 пайызға;
10-15 басқа арналған шағын мал бұқашықтарды бордақылау алаңдары 510 бірлікке жетіп, меже 113 пайызға;
1 алқаптан 2-3 өнім алу жобасы бойынша 100 га, меже 100 пайызға;
Қарқынды бау жеміс шаруашылығын дамыту 70,3 га ұлғайтылып, меже 59 пайызға орындалды. Қарқынды баудың көлемі («Қазығұрт бақтары» АШӨК, «Керемет агро» АШӨК) 3 жыл ішінде 160 гектарды құрап, өнім көлемі 2021 жылғы 1500 тонна орнына ағымдағы жылы 3500 тонна өнім жинау жоспалануда. Шаруашылықтар толық қуаттылыққа жеткенде 10500 тонна өнім жиналады.
Жүзім өндірісінде жаңадан өнім бере бастаған «Тау жемісі» ЖШС-нің 20 гектар жүзім алқабынан 400 тонна өнім жинау жоспарлануда. Сондай-ақ жидек өндіруден 7 гектар алқаптан («Құдайбақ ата» ӨК, ЖК Жиынбаев Қанат») 20 тонна өнім жиналды. Шаруашылықтар толық қуаттылыққа енген жағдайда өнім көлемі 2,5 есе артатын болады.
Аудан аумағында балық шаруашылығымен 7 кәсіпкер айналысады, оның ішінде 2 шаруашылық ағымдағы жылы ашылды.
Жеке кәсіпкер Мурадов Навруз – Бірінші Мамыр ауылдық округі, Бірінші мамыр елді мекенінде үй іргелік 0,25 га жерде балық ұстауға арналған бассейн жасап, 3000 дана сазан, 2000 дана карп балықтарын өсіруде;
Жеке кәсіпкер Тойлыбаев Бекайдар Адамбекұлы – Бірінші Мамыр ауылдық округінде орналасқан 0,5 га жерде балық ұстауға арналған бассейн жасап 10000 дана сазан, 5000 дана мөңке балық (карась), 2000 дана карп балықтарын өсіруде.
Мал шаруашылығы саласында 28 млрд 950,4 млн теңгенің өнiмi өндiрiліп, нақты көлем индексі 102.0 пайызды құрады. (облыстық көрсеткіш 99.9 пайыз).
Ірі қара мал басы былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 97,3% (65,7 мың бас), қой 98,5% (165,4 мың бас), ешкі 99,6% (7,4 мың бас), жылқы 131,5 % (36,2 мың бас), құстар 85,0% (180,7 мың бас) құрады. Ет өндіру-102,2% (15094), сүт- 101,8% (60001,9) тонна, жұмыртқа-104,9% (15919,8 мың) дананы құрады.
Су нысандары бойынша
2022 жылы көктем айларында жауын-шашынның көп болуына байланысты өзендерде су деңгейі көтеріліп, көптеген канал бастарына айтарлықтай зақым келтірілген болатын.
«Қыр» каналының сынып жарамсыз болған 6 дана лотогының орнына 11 метрлік құбыр орнатылды. Сонымен қатар, «Атбұлақ», «Озерный», «Планировочный» каналдары және «Кент» магистралды каналының 480 метр жері, аудан әкімдігінің ықпалымен «Қазсушар» республикалық коммуналдық меншігіндегі Тесіктас, Горный камень, Айналма және Блюскен-1 каналдарының 0,6 шақырымы қалпына келтірілді.
Көксәйек, Қасқасу, Қаратөбе, Қоғалы ауылдық округтеріне қарасты (Жіңішке, 8-март, Көксәйек, Кент, Қара-Шора, Ұзын, Таш, Төңкеріс) каналдарының 6,5 шақырымы, сондай-ақ, Науытсай, Жаманжар, Аққұм ішкі және Момынайтас каналдарының 12,5 шақырым жерлері механикалық тазаланды.
Жер саласы
Елді мекендердегі жайылым жерлерді мемлекет меншігіне қайтару жоспары 14 800 гектар болса, 10 айда Қаулымен 8513 гектар немесе 57,5 пайыз жер, меморандум негізінде 22 151 гектар жер қайтарылды. Жалпы қайтарылған жер көлемі 30 664 гектар жер мемлекет меншігіне алынды.
Бюджет-қаржы саласы
Кіріс
Жалпы аудан бюджетінің кіріс жоспары 1 млрд 899 млн 113 мың теңге, нақты 2 млрд 115 млн 894 мың теңгеге немесе 216 млн 781 мың теңгеге артығымен орындалып 111,4 пайызды құрады.
Шығыс
2022 жылдың 01 қарашасына жоспар 18 млрд 007 млн 401 мың теңге болса, нақты кассалық игерілуі 17 млрд 730 млн 551 мың теңге, немесе игеру жоспары 98,4 пайызды құрап отыр. Игерілмеген қаржы 276 млн 849 мың теңге.
Тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық саласы
Абаттандыру
Ленгір қаласындағы Төлеби-Ә.Бектаев көшелерінің қиылысындағы шатқалды абаттандыру жұмыстарына «ETNO – АYYL» жобасы бойынша облыстық бюджеттен 54,0 млн теңге бөлініп, ұлттық дәстүр бойынша («Алтыбақан», «Киіз үйлер», «Мафтар») орнатылды.
Сондай-ақ, Ленгір қаласы 1 мөлтек ауданындағы көп қабатты тұрғын үйлердің аулаларын абаттандыру, балалар, спорттық алаңша жасау, жарықтандыру, бейнекамералар орнату, автотұрақ жасап, ішкі жолдарды кеңейту жұмыстарына 61,3 млн теңге бөлінді.
Аудан бюджетінен 39,9 млн теңге бөлініп, елді мекендерді абаттандыру мен көркейту жұмыстары атқарылуда. Атап айтқанда: (Сұлтан Рабат е/м спорттық алаңшасын қоршау (11,1 млн.тг), Ұзынарық е/м спорттық алаңшаға газон төсеу (5,5 млн тг), Зертас е/м спорттық алаңша орнату (10,7 млн.тг), Әңгірата е/м аллея орнату (12,6 млн.тг)
Аудандық бюджеттен 46,2 млн теңге қарастырылып Ленгір қаласындағы орталық саябақты ағымдағы жөндеу жұмыстары кестеге сай жүргізілуде.
Ленгір қаласынан Зертас елді мекеніне шыға берісіндегі жол бойына Төле баба монументі тақтайшасын орнатуға 28,6 млн теңге қаржы қарастырылып, жұмыстар аяқталды пайдалануға берілді.
Сарқырама елді мекенінде ауыл тумасы, жеке кәсіпкер М.Шерімнің демеушілігімен 1,5 гектар жерге құны 700 млн теңгеге биіктігі 5 метр болатын Д.Қонаевтың ескерткіші мен заманауи үлгідегі саябақ ашылып, ел игілігіне пайдалануға берілді.
«Үздік елді мекен», «Үздік көше» және «Үздік аула» номинациясы бойынша жүлделі орын иелері анықталып, жүлде алған ауылдық округтерге ойын алаңшаларын орнатуға 37,5 млн теңге қарастырылып берілетін болады. Қазіргі таңда анықтау жұмыстары жүргізілуде.
Сонымен қатар, құны 1 млрд. 325 млн. теңге болатын Зертас елді мекеніндегі Шомшақты және Спатай-Андас көшесінің абаттандыру бойынша жоба-сметалық құжаттамалары әзірленіп, салалық басқармаға қаржыландыруға ұсынылды.
Ауыз су саласы
Аудандағы 55 елді мекеннің 54-і (98,2%) орталықтандырылған ауыз су құбырымен қамтамасыз етілген. 1 елді мекеннің (Жаңакүш) ауыз су құбырын жүргізу үшін ЖСҚ әзірленіп, құны 287 млн теңгеге мемлекеттік сараптаманың оң қорытындысы алынып, 2022 жылға қаржыландыру үшін тиісті салалық басқармаға құжаттары ұсынылды.
Бүгінге ауыз су 52 елді мекенде тәулігіне 24 сағат, ал 2 елді мекенде (Зертас, Ұзынарық) кестемен берілуде.
Ауыз су жүйелерінің жалпы ұзындығы 1226 шқ құрайды (тозуы 153,2 шқ, немесе 12 %).
Қайта құруды қажет ететін 5 елді мекендегі (Керегетас, Бейнеткеш, Жаңажол, Нысанбек, Зертас) ауыз судың құрылысын аяқтауға 2022 жылға республикалық бюджет есебінен 837,0 млн теңге бөлініп, құрылыс монтаждау жұмыстары жалғасуда. Биылғы жылы 4 елді мекеннің ауыз суы пайдалануға беріледі, ал Жаңажол елді мекені 2023 жылға өтпелі.
Сондай-ақ, «Көктерек» су тазалау ғимаратының құрылысына республикалық бюджеттен 563 млн теңге бөлінді. Нысан 2023 жылға өтелі. Сонымен қатар, 24,62 шақырым болатын 19 нысандағы ауыз су құбырларын ағымдағы жөндеуден өткізіп, су сорғы орнату мен бұлақ бастарын қоршау жұмыстарын жүргізуге аудандық бюджеттен 197,8 млн теңге қарастырылып тиісті жұмыстар жүргізілуде.
Қайта құруды қажет ететін 3 елді мекенді (Ұзынарық, Алшалы, Диханкөл) ауыз сумен қамтамасыз ету үшін аудан бюджеті есебінен жоба-сметалық құжаттамалары әзірленіп, 2023 жылғы қаржыландыруға ұсынылды.
Табиғи газ саласы
Аудандағы 55 елді мекеннің 48-і (87,3%) орталықтанған табиғи газбен қамтылып, 115 366 тұрғын, 20 951 абонент газға қосылған.
Бүгінге қалып отырған 7 елді мекенде (Қасқасу, Кеңесарық, Керегетас, Жоғарғы Қасқасу, Диханкөл, Ұзынарық, Алшалы) құрылыс жұмыстарын аяқтау үшін республикалық бюджеттен 472,0 млн теңге қарастырылды. Құрылыс жұмыстары жыл аяғына дейін толық аяқталды.
Жоба аясында 9 767 тұрғын, 1663 абонент табиғи газбен қамтылады. Осы нысандар іске қосылса аудандағы 55 елді мекен 100 пайыз орталықтанған газбен қамтылатын болады.
Жекелеген көшелерді газбен қамтамасыз ету бойынша 2021 жылдан өтпелі Ленгір қаласының Күмістөбе, Кенші көшелері, Достық елді мекенінің Астана көшесі, Киелітас елді мекені Қарауылтөбе, Қорған көшелеріне газ құбырын тарту толық аяқталды.
Сонымен қатар, Көксәйек елді мекеніндегі Төлеби, Айтеке би, Тұрсынбай көшелерін және Бірінші Мамыр ауылдық округіндегі Социал массивін табиғи газбен қамтамасыз етуге 54,1 млн теңге қаржы қарастырылып, 4,4 шақырым газ құбыры тартылды.
Ленгір қаласының Таскешу және Сәулембаев көшелеріне 28,6 млн теңге, Север мөлтек ауданына 36,5 млн теңге бөлініп, квартал ішілік газ құбыры тартылды.
Электрлендіру саласы
Ұлттық қор есебінен Екпінді, Біркөлік елді мекендерінің электр жүйелері мен трансформаторын орнатуға 110 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары жыл соңына дейін аяқталып, пайдалануға беріледі.
Республикалық бюджет есебінен Тағайна елді мекенінің 11 көшесіне электр жүйесі мен трансформатор орнатуға 120 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары кестеге сай жүргізілуде. Нысан 2023 жылға өтпелі.
Облыстық бюджет есебінен Кемеқалған ауылдық окургіндегі Қаратөбе елді мекенінің 3 көшесіне және Ленгір қаласы Қазығұрт мөлтек ауданына 10/0,4 кв электр жүйелері мен трансформатор орнатуға 20 млн теңге қаржы қарастырылды.
Сондай-ақ, аудандық бюджет есебінен Ленгір қаласы 1 мөлтек ауданы және Киелітас шекарасындағы жаңа массив көшелеріне трансформатор орнату мен электр жүйелерінің құрылысына 33,4 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары жүргізілуде.
Ленгір қаласындағы «Алатау» ықшам ауданында 110 кВ ӘЖ бар ҚС-110/10 кВ электр қосалқы станциясын салу үшін алғашқы жұмыстарын бастауға 5 млн теңге қаралған, қазіргі таңда мердігер анықталуда. Құрылыс жұмыстары 2023 жылға өтпелі. Сонымен қатар, 5 жобаның жоба-сметалық құжаттамалары әзірленуде.
Қасқасу ауылдық окургі Жоғарғы Қасқасу елді мекені Сарыбұлақ көшесі, Керегетас елді мекені Майдатал көшесі, Кеңесарық елді мекені Өмірзақұлы Қозбақ көшелері;
Киелітас ауылдық округі Ақайдар елді мекені Мерей көшесі, Сұлтанрабат елді мекені Ескіқорған, Жалын, Қарауылтөбе көшелері;
Кемеқалған ауылдық округі Ақбастау елді мекені Төртшал, Талдыбастау көшелерінің;
Тасарық ауылдық округі Тасарық елді мекені М. Әуезов, Т.Тоғысбаев көшелеріне, Ханарық елді мекені А.Навой, Мәуелі, С.Рахимов көшелеріне, Оңтүстік елді мекені Саңлақ, Ақмола көшелеріне, Жамбыл елді мекені Береке, Итемір әулие, Беласар, Алатау, Асар көшелеріне;
Бірінші Мамыр елді мекені М.Әуезов көшесіне электр желісінің құрылысын жүргізу.
«Оңтүстік Жарық Транзит» АҚ Төлеби аудандық бөлімінің инвестициялық бағдарламасы бойынша 7 елді мекендегі 29,9 шақырым электр желісі жаңартылуда (Ленгір қ. Сәулембаев, Күмістөбе, Қазақстан көшесі, Бірінші Мамыр елді мекені Д.Әшірбай көшесі, Алғабас елді мекені Бірлік көшесі, Жаңатұрмыс елді мекені Жалғызағаш көшесі, Оңтүстік елді мекені Саңлақ, Ақмола көшелері, Қостөбе елді мекені Ө.Елемес, Шүңкілдек, Қостөбе көшелері, Жаңаұйым елді мекені Қырықбаев көшесі және Киелітас елді мекені Атамекен көшесі).
Сонымен қатар, 4 трансформатор (Ленгір қ. Сәулембаев көшесі, Бірінші Мамыр елді мекені Д.Қонаев көшесі, Көксәйек елді мекені А.Тлеуберді және Төлеби көшелеріне) орнатылуда.
Жарықтандыру
2022 жылға Ленгір қаласы мен 13 елді мекенге 38,2 шақырым түнгі жарық орнатуға 105 млн теңге қарастырылып, жарықтандыру жұмыстары жүргізілуде.
Оның ішінде: Нысанбек -1,409 ш.қ, Қазақстан- 2,061 ш.қ, Оңтүстік-3,8 ш.қ, Алғабас-1,57 ш.қ, Бейнеткеш -3,76 ш.қ, Керегетас-4,549 ш.қ, Шатыртөбе – 1340 ш.қ, Жіңішке-3,1 ш.қ, Алатау – 0,3 ш.қ, Жаңакүш – 0,7ш.қ, Алатау – 1,0 ш.қ, Алшалы – 2,544 ш.қ, Нысанбек -Тау самалы -2, ш.қ Ленгір қ, С. Сәулембаев – 3,15 ш.қ, Е. Сәуірбайұлы-1,47 ш.қ, Қ. Ешенқұлұлы -0,925 ш.қ, Жамбыл-1,3 ш.қ, Қ. Тыныбеков -2,52ш.қ)
Ұялы байланыс
Қазіргі уақыт талабына сәйкес елді мекендерге интернет жеткізу басты міндет болғандықтан, ағымдағы жылы 13 елді мекенге жаңадан базалық мачталық антенна қою, 4 елді мекенде жаңғырту жұмыстары жоспарланып, ағымдағы жылы Бейнеткеш, Ынтымақ елді мекендерінде «Beeline» ұялы байланыс операторының 4G станциясы орнатылуда. Сондай ақ, жыл соңына дейін Бейнеткеш елді мекеніне «Kcell» байланыс операторының 4G базалық станциясы орнатылату бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Мемлекеттік қызмет көрсету
Бюджет есебінен 6,7 млн теңгеге Бірніші Мамыр ауылдық округі әкімі аппаратының ғимаратында «Ашық әкімдік» іске қосылды. Нәтижесінде тұрғындарға қолайлы жағдай жасау, әкімшілік кедергілерді азайту және бизнес процестерді оңтайландыруға мүмкіндік туады.
Ленгір қаласы әкімі аппаратының меншігіндегі бұрынғы ескі аурухана ғимаратын ағымдағы жөндеуден өткізу үшін аудандық бюджеттен 13,4 млн теңге қаржы қарастырылды.
Жол саласы
Аудан көлемінде автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы – 1084,0 шақырымды құрайды. Оның ішінде:
-облыстық маңызы бар жолдар-259,84 шқ, қанағатты–88,7 %;
-аудандық маңызы бар жолдар-144,05 шқ, қанағатты–89,2 %;
-елді мекеннің ішкі көшелері–680,1 шқ, қанағатты–74,9 %.
2022 жылы аудандық бюджет есебінен жалпы ұзындығы 25,9 шқ құрайтын 20 көше (20 нысан) орта жөндеуден өтті. Оның ішінде 11 нысан 2021 жылдан өтпелі, 9 нысан жаңа.
2022 жылы облыстық бюджет есебінен жалпы ұзындығы 20,7 шқ құрайтын 2 аудандық маңызы бар жолдарға және 13 көшеге (13 нысан) 293,9 млн теңге қаржы қарастырылып, орта жөндеуден өтуде.
«Ауыл Ел-бесігі» жобасы аясында 2021 жылдан өтпелі жалпы ұзындығы 5,8 шқ. құрайтын 2 ішкі көшені (Қасқау е/м Көктөбе көшесі, Қаратөбе е/м Абдулла көшесі) орта жөндеуден өткізуге 60,3 млн теңге қаржы қарастырылып жұмыстар толық аяқталды.
Сонымен қатар, облыстық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары басқармасының тапсырысымен жалпы ұзындығы 33,3 шқ құрайтын 4 облыстық маңызы бар жолды (КХ-11 «Сарыағаш-Жылға-Монтайтас-Рабат-Ленгір»-16,9 шқ, КХ-31 «Қасқасу «Қысқы демалыс аймағы»-10,2 шқ, КХ-170 «Біркөлік санаториясына кіреберіс жол»-6,2 шқ) орта жөндеу жұмыстары жүргізілуде.
Ұзындығы 44,6 шқ құрайтын облыстық маңызы бар 2 жолды (КХ-29 «Шарапхана-Жанабазар – 1 Мамыр»-8,6 шқ, КХ-82 «Шымкент-Қасқасу-Көксәйек-Шымкент»-36,0 шқ) орта жөндеуден өткізу үшін қаржы қарастырылды.
Нәтижесінде: 2022 жылы облыстық маңызы бар 230,7 шқ жолдың қанағаттарлық жағдайы-93,2-ден 96,1% жетеді;
-аудандық маңызы бар жолдар-144,05 шқ, қанағаттарлық жағдайы-89,2 ден 90,3% жетеді;
-елді мекендердің ішкі көшелері-680,1 шқ, қанағаттанарлық жағдайы-73-тен 80,1% жетеді.
Аяқ жолдар салу
2022 жылға 2 елді мекенде (Зағамбар е/м, Әл-Фараби көшесі, Майбұлақ, Аққұм а/о, Аққұм е/м орталық көшесіне) 5,8 шақырым аяқжол салуға аудан бюджетінен жалпы 86,8 млн теңге қаржы қарастырылды.
Тас төсеу
Топырақ жолдарға тас төсеу бойынша 4 елді мекеннің 6,2 шақырымына 3,3 млн теңге қаржы қарастырылды.
Қосағаш елді мекеніндегі С.Әбдікерімұлы көшесінің 1,5 шақырым жолына 1,3 млн теңге;
Жоғарғы Қасқасу елді мекеніндегі Төрткүл көшесінің 1,8 шақырым жолына 500 мың теңге;
Зертас елді мекеніндегі Зертас көшесінің 0,5 шақырым жолына 500 мың теңге;
Ленгір қаласы Самал және Алатау мөлтек ауданының 2,4 шақырым көшесіне тас төсеуге 1,0 млн теңге.
Тұрғын үй саласы
Тұрғын үй кезегіндегі 4520 адамды тұрғын үймен қамтамасыз ету мақсатында 1 млрд 580 млн теңгеге Ленгір қаласында 180 пәтерлі 9 көп қабатты тұрғын үйлердің құрылысын 2021 жылы аяқтап, пайдалануға беру үшін 23,7 млн теңге облыстық бюджеттен қарастырылып, 6 дана көп пәтерлі тұрғын үйлер пайдалануға берілді. Нәтижесінде 7316 шаршы метр іске қосылды. Ал қалған 3 дана тұрғын үйдің құрылыстарын аяқтау үшін облыстық бюджеттен 52,1 млн қарастырылып, ағымдағы жылдың желтоқсан айында пайдалануға беру жоспарлануда. Нәтижесінде 3658 шаршы метр тұрғын үй іске қосылады.
Сонымен қатар, Ленгір қаласы І мөлтек ауданы аумағынан 9 дана 60 пәтерлі тұрғын үйлердің құрылыстарының сметалық құны 7 млрд 786 млн теңге болатын және Базарная және Қ.Дүйсемұратұлы көшелеріндегі 5 қабатты 40 пәтерлі 4 дана тұрғын үйлердің сметалық құны 1 млрд 817 млн теңгені құрайтын жобалар әзірленіп, сараптамалардың оң қорытындылары алынып қаржыландыру үшін салалық басқармаларға ұсынылды.
Ал, Алатау мөлтек ауданындағы 3 класстағы тұрғын үйлердің құрылысын жүргізіуге жобалау-сметалық құжаттамасын әзірлеп, сараптамадан өткізу жұмыстары демеушілер есебінен жүргізілуде.
Халықты тұрғын үй салуға жер телімдерімен қамту мақсатында 216,7 гектар немесе 1007 жер телімін құрайтын 5 (Көксәйек, Зертас, Бірінші Мамыр, Қаратөбе, Қайнар) елді мекендерде инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылыстарын (ауыз су, электр жүйесі) республикалық бюджет есебінен жүргізу үшін 1 млрд 264 млн теңге қаралып, құрылыс жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі таңда Қаратөбе, Көксәйек, Зертас, Қайнар елді мекеніндегі жаңа массивке инженерлік-коммуникация жүйелерінің (электр жүйесі, ауыз су) құрылыс жұмыстары аяқталып, пайдалануға берілді. Ал, Қаратөбе (ауыз су), Бірінші Мамыр (электр жүйесі, ауыз су), Қайнар (ауыз су) нысандарының құрылыс жұмыстары ағымдағы жылдың соңында аяқталады.
Ағымдағы жылы Бірінші Мамыр елді мекенінің инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылыстарын (табиғи газ) бастау үшін Ұлттық қор есебінен 109,2 млн тенге қаралып, құрылыс жұмыстары басталуда.
Жоғарыда аталған 5 елді мекендердің (Көксәйек, Зертас, Бірінші Мамыр, Қаратөбе, Момынай, Қайнар) инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылыстары (электр жүйесі, табиғи газ, сымтетік желісі, автомобиль жолдары) және Ленгір қаласының Алатау мөлтек ауданына құны 10 млрд 547 млн теңгенің инженерлік-коммуникация жүйелерінің (автомобиль жолдары) құрылысын 2022 жылы қаржыландыру үшін республикалық бюджетке өтінімдер жолданды.
Ленгір қаласының Алатау мөлтек ауданына (электр жүйесі, автомобиль жолдары) инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысын ағымдағы жылы бастау үшін республикалық бюджет есебінен 100,0 млн теңге қаралып, жұмыстар басталуда. Нысан 2023 жылға ауыспалы.
Ленгір қаласы Алатау мөлтек ауданындағы инженерлік-коммуникация жүйелері құрылысының жобалау-сметалық құжаттамасы (ауыз су) толығымен әзірленіп, 1 млрд 544 млн тенгені құрайтын сараптаманың оң қорытындысы алынды. Нысан құрылысын бастау үшін тиісті құжаттар басқармаларға өткізілді.
Сонымен қатар, Момынай, Қасқасу елді мекендеріндегі жаңа массивтеріне инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысын жүргізу үшін (ауыз су, табиғи газ, сымтетік желісі, электр жүйесі, автомобиль жолдары) жобалау-сметалық құжаттамаларын әзірлеуге аудан бюджетінен 42,8 млн теңге қарастырылып, жобалар әзірленуде.
Одан өзге, Ленгір қаласы Шаңырақ мөлтек ауданында инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысын жүргізу үшін жобалау-сметалық құжаттамасын әзірлеп, сараптамадан өткізу жұмыстары демеушілер есебінен жүргізілуде.
Ленгір қаласы Алатау мөлтек ауданындағы инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысына жобалау-сметалық құжаттамасын (табиғи газ) әзірлеу үшін аудандық бюджет есебінен 21 млн теңге қарастырылды.
Тұрғын үйлерді іске қосу 2022 жылдың 10 айында 21596 шаршы метрді құрап, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 103,2 пайызға орындалды.
Тұрғын үймен қамту бойынша: Бүгінге барлығы – 4890 азамат тұрғын үй кезегіне тіркелген. (Оның ішінде: «Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар» санатында – 338; «Халықтың әлеуметтік жағынан осал топтары» санатында – 1998; «Көп балалы отбасылар» санатында – 1043; «Мемлекеттік және бюджеттік мекеме қызметкерлері» санатында – 1510 және «Жалғыз, тұрғынжайы авариялық жағдайда деп танылған» санатында – 1 азамат).
2022 жылы 117 отбасы тұрғын үймен қамтылды. (Оның ішінде: 3 – ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, 60 – көп балалы отбасы, 54 – әлеуметтік жағынан осал топтар санаттары бойынша тұрғын үймен қамтылды).
Білім саласы
Ауданда жалпы білім беретін 68 мектепте 27795 оқушы білім алуда. Биылғы оқу жылында 11 сыныпты 1532 түлек бітірді. “Алтын белгі” белгісін 20 оқушы,129 оқушы үздік аттестат иеленді (2021 жылы 1064 түлегінің 50-і “Алтын белгі” белгісін иеленді). Ұлттық бірыңғай тестті 1081 оқушы тапсырды.
ҰБТ тапсырғандардың 37,1%, яғни 402 түлек жоғары оқу орнына мемлекеттік грантқа түсті.
Оқушылардың жалпы білім сапасы 63,7% құрады (2021 жылы 63,3%) +04% өсті.
Аудандағы орта білім беру ұйымдарының білім сапасын арттыру мақсатында толыққанды оқу процесіне қажетті барлық функциялардың жиынтығы бар бірыңғай интеграцияланған «Bilim Land», daryn.online білім беру онлайн платформасын пайдаланады.
– педагогтарды жұмысқа қабылдау бойынша Jumys.Smartnation.kz,
– педагогтарды аттестаттау процесін автоматтандыру бойынша Е-Партфолио «jumys.snation.kz» бағдарламасы жұмыс жасауда.
Ауданда барлық білім беру мекемелері “Kundelik.kz” автоматтандырылған электронды журналын жүргізеді.
Аудан мектептерінің пән кабинеттерімен жабдықталуы 53 пайыздан 59,3 пайызға жетті. (39 физика, 30 химия, 36 биология).
Педагогтардың 67,8% пайызы (2273-і) жаңа форматтағы біліктілік аттестаттаудан өткен (2021 жылы 53% құрайды) Былтырғы жылмен салыстырғанда 14,8% өскен.
Балаларды әлеуметтік қолдау, құқығын қорғау, қауіпсіздігін қамтамасыз ету
68 мектептің 25-інің бейнекамералары облыстық ішкі істер департаментінің жедел басқару орталығына қосылған. Қаладағы 7 мектепте “дабыл түймелері” орнатылды. 68 мектептің ішкі әжетханасы жұмыс істеуде.
Аудандағы 49 мектептегі асханалар сенімгерлікке берілген. Ондағы тұл жетім, жартылай жетім, көп балалы және аз қамтамасыз етілген отбасының 971 баласы бір реттік ыстық тамақпен қамтамасыз етілді.
Жалпыға міндетті білім беру қорынан бөлінген қаражатқа әлеуметтік статусқа ие 700 оқушы «Эдельвейс-Тау гүлі» лагерінде, мектеп жанындағы лагерлер мен аула топтарында 4290 бала, ата-аналар демеушілігімен республика көлемінде орналасқан басқа да лагерлерде 1682 бала жазғы лагерлерде демалды.
2021 жылы басталған Ұйымшыл мектебінің құрылыс жұмыстарын аяқтау үшін 501 млн теңге қарастырылды, құрылыс аяқталды.
Одан өзге 4 нысанның құрылысын жүргізуге 764 млн теңге қаржы қарастырылды. Олар:
– Ленгір қаласындағы 200 орындық №6 мектеп құрылысына 734 млн теңге қаралып, құрылыс жұмыстары аяқталды;
– Ленгір қаласындағы 80 орындық оқушылар үйінің құрылысы 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі ;
– Зертас елді мекеніндегі Шомшақты орта мектебіне 150 орындық оқу блогы, асхана, шеберхана, спорт зал және әкімшілік бөлмелерінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі;
– Тағайна елді мекеніндегі 200 орындық орта мектебінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі.
Сондай-ақ, Жоғарғы Ақсу ауылдық округі Мәдени орта мектебін күрделі жөндеу үшін Ұлттық қор есебінен 259 млн теңге қаржы қарастырылып күрделі жөндеу жұмыстары аяқталды.
Жоба құны 2 млрд. 566 млн. теңге болатын 3 мектептің (Қаратөбе, Ханарық, Ынтымақ) құрылысын жүргізуге жоба – сметалық құжаттамаларының оң қорытындысы алынып, қаржыландыруға ұсынылды.
Сондай-ақ, демеушілер есебінен Абай орта мектебінің құрылысын салу үшін жоба-сметалық құжаттамалары әзірленуде.
Мектепке дейінгі тәрбие мен білім
Ауданда 54 мектепке дейінгі ұйымда 6605 бала тәрбиеленуде. Онда 633 педагог жұмыс атқарады. Бүгінгі таңда 3-6 жас аралығындағы мектепке дейінгі білім беру ұйымдарына балалар 100 пайыз қамтылған.
Жұмыспен қамту саласы
Аудан бойынша экономикалық белсенді халық саны 48,6 мың адам Жұмыспен қамтылғандар 46,2 мың адам. Жұмыссыздар саны 1954 адам. Жұмыссыздық деңгейі 5,1 пайызды құрады.
Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасының екінші бағыты аясында Жастар практикасынаоқу орнын бітірген жас түлектердің мамандықтары бойынша тәжірибе алу мақсатында 300 орын жоспарланып, аудан көлеміндегі өтінім берген 54 мекемеге жалпы 306 азамат (102,0%)жолданды.
Қоғамдық жұмыстар қала және ауылдық елді мекендерде абаттандыру, көгалдандыру және тазалық жұмыстарын ұйымдастыру мақсатында 750 жұмыссызды жолдау жоспарланып, бекітілген 42 мекемелер мен кәсіпорындарға 748 азамат (99,7%)жолданды.
Әлеуметтік жұмыс орындарын ашу мақсатында ағымдағы жылға 170 жұмыссыздарды жолдау жоспарланып, нақты 199 жұмыссыз(117,1%) азамат өтінім берген 44 жұмыс беруші кәсіпорындарға (о.і. 2 өнеркәсіп саласы, 6 қызмет көрсету мекемесі, 22 ауыл шаруашылық саласы, 10 білім саласы және159 басқа салалар бойынша) жолданды.
«Алғашқы жұмыс орны» жобасы аясында ағымдағы жылға 22 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 38 азамат(172,7%) аудан көлемінде өтінім берген 5 мекемеге жолданды.
«Күміс жас» жобасы аясында ағымдағы жылға 30 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 35 азамат(116,6%) аудан көлемінде өтінім берген 7 мекемеге жолданды.
Үшінші жоба – Жаңа бизнес идеяларды іске асыруға арналған мемлекеттік гранттар беруді ұйымдастыру.
200 АЕК мөлшеріндегі грантты 173 азаматқа беру жоспарланып, жоспар толық орындалып, барлық азаматтарқаржысын алып өз кәсіптерін жүргізуде.
«Бастау-Бизнес» оқу курстарына 180 азаматты оқыту жоспарланып, 933 азамат(518,3%) оқуды аяқтап сертификаттарын алды.
Тұрақты жұмыс орындарына жалпы 1700 азаматты жолдау жоспарланып,1957азамат (115,1%) жұмысқа жолданды. Атаулы әлеуметтік көмек 835 отбасыға 272,2 млн. теңге төленді.
Денсаулық сақтау саласы
Әлемді жайлаған індетке қарсы аудан бойынша 37430 адамды алдын-ала вакциналау жоспарланған, осы орайда «СпутникV», «Qaz vak in», «Hayat Vax», «КоронаВАК», «Синофарм», «Комирнати» вакциналары алынды. Қазіргі таңда орталықтарда вакцина жеткілікті. Аудан бойынша вакцинаның І компонентін- 37430 адам алса, ІІ компонентін – 37308 адам қабылдаған. Күнделікті шамамен 40-60 адамға вакцина егілуде.
Денсаулық сақтау мекемелерінің материалдық – техникалық базасын нығайтуға 29 млн теңге бөлініп, жабдықталу көрсеткіші 85,13% құрады.
Мемлекеттік жекешелік әріптестік аясында Алғабас, Екпінді елді мекендерінде фельдшерлік-акушерлік пункті құрылысы аяқталып пайдалануға берілсе, Жамбыл елді мекеніндегі фельдшерлік-акушерлік пунктнің құрылыс жұмыстары жүруде.
Одан өзге Жаңакүш және Шатыртөбе елді мекендерінде медициналық пункттерінің құрылысы басталды.
Мәдениет саласы
2022 жылы 3 ауылдық клубты (Қаратөбе, Қайнар, Тасарық) газға қосуға аудандық бюджеттен 15,2 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге Диханкөл, Тасарық ауылдық клубтарын ағымдағы жөндеуге 7,6 млн теңге қаралып, жөндеу жұмыстары толық аяқталды.
Мәдени ошағы жоқ Аққұм және Киелітас ауылдық округтерінде ауылдық мәдениет үйлерін салу бойынша:
– «Ауыл-ел бесігі» бағдарламасы аясында сметалық құны 353,4 млн теңгелік Момынай елді мекенінде 146 орындық мәдениет үйінің құрылыс жұмыстарын бастау үшін 252,6 млн теңге қаражат бөлінді. Нысан 2023 жылға өтпелі;
– Киелітас елді мекенінде сметалық құны 382,7 млн теңге болатын 146 орындық ауылдық мәдениет үйі құрылысының сараптаманың оң қорытындысы алынып, қаржыландыру үшін салалық басқармаларға жолданды.
Аудан өнерпаздары халықаралық, республикалық, облыстық, аймақтық байқауларда 1 – бас жүлде, 1 – І – орын, 1- ІII – орындармен марапатталды.
Спорт саласы
Бұқаралық спортты дамыту мақсатында және ауданның 90 жылдық мерей тойына орай Ұлттық спорттың 7 түрінен (аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, қазақша күрес, өгіз көтеру, тоғыз құмалақ, арқан тару) облыстық деңгейде «Көшпенділер ойыны» сайысы өтті. Сондай-ақ, көкпардан командалық жастар арасында облыс біріншілігі өтті. Спорттық инфрақұрылымдарды дамыту мақсатында 2022 жылы аудандық бюджет есебінен 3 нысанға 27,3 млн теңге қарастырылды. Оның ішінде Сұлтан Рабат елді мекеніндегі спорт алаңшасын қоршау жұмыстарына 11,1 млн теңге, Ұзынарық елді мекеніндегі спорт алаңшасына газон төсеу жұмыстарына 5,5 млн теңге және Зертас елді мекеніне спорт алаңшасын орнату жұмыстарына 10,7 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге 2021 жылы құрылыс жұмыстары басталған Ленгір қаласының Шахта Тогыс елді мекенінде ашық футбол және баскетбол алаңшасының құрылыс жұмыстары толық аяқталып, ел игілігіне берілді.
Сондай-ақ, «Ауыл-Ел бесігі» жобасы аясында құны 608 млн теңге болатын Бірінші Мамыр елді мекенінде заманауи үлгідегі спорттық-сауықтыру кешенінің және футбол алаңшасының құрылысына Ұлттық қор есебінен 467 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары кестеге сай жүргізілуде. Нысан 2023 жылға өтпелі.
Көксәйек елді мекенінде жоба құны 926,0 млн теңге болатын спорттық сауықтыру кешенін салу үшін жобасы тиісті салалық басқармаларға қаржыландыру ұсынылды.
Аталған жобаларды іске асыру арқылы спорт инфрақұрылымдарын оның ішінде шалғай елді мекендерде демеушілер есебінен ашық спорт алаңдарын салу арқылы спортпен шұғылданушылар санын 2025 жылға дейін 45 пайызға өсіру жоспарланып отыр.
Экономиканың басты көрсеткіші болып табылатын жалпы өңірлік өнім көлемі 2022 жылдың 10 айында 109 млрд 948 млн. теңгені, немесе 2021 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда өсім +2,5%-ға артты.
ӨНЕРКӘСІП
Өнеркәсіп саласында ауданымызда 20 кәсіпорын, оның ішінде 2 ірі және орта, 15 шағын және 3 қосалқы кәсіпорындар жұмыс атқаруда.
Өнеркәсіп саласында 2022 жылдың басынан 35 млрд 687 млн теңгенің өнімі өндіріліп, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда нақты көлем индексі 80,6 пайызды құрады.
Оның ішінде, қайта өңдеу өнеркәсібінде 2022 жылдың басынан 33 млрд 118 млн теңгенің өнімі өндіріліп, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстарғанда нақты көлем индексі 80,3 пайызды құрады.
Құны 1 млрд 700 млн теңгені құрайтын 3 инвестициялық жоба іске асырылуда. Нәтижесінде 205 адам жұмыспен қамтылады.
КӘСІПКЕРЛІК
Кәсіпкерлік саласында жұмыс істейтін субъектілер саны 8658, оның ішінде жұмыс істеп тұрғаны – 8428 субъекті (97,3%). Жұмыспен қамтылғандар саны – 16 699 адам (101,2%), олардың өндірген өнім көлемі 31 512 млн. теңгені құрап, өткен жылдың тиісті кезеңіне 103,9% құрап отыр.
Кіші және орта бизнесті дамыту үшін жыл басынан 6100 жеке азаматтарға 3 млрд 921 млн теңгенің несиесі берілді.
Оның ішінде, «Оңтүстік» АИО» ЖШС және «Ырыс» МКҰ арқылы 2022 жылдың 10 айында нақты 296 млн 100 мың теңгеге 39 жоба қаржыландырылды (2021 жылдың тиісті кезеңінде 241 млн 500 мың теңгеге 32 жоба қаржыландырылған).
«Бизнестің жол картасы-2025» бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жаңа бизнес-идеяларды іске асыруға мемлекеттік гранттар беру бойынша ауданнан 38 жоба қатысып, оның ішінен іріктеуден жалпы 10,0 млн теңгеге 2 жоба өтті. Жобалар жылдың соңына дейін «Даму» қоры арқылы қаржыландырылады.
Инвестиция
Негізгі капиталға бағытталған инвестициялар көлемі 2022 жылдың 10 айында 14 млрд 624 млн теңге инвестиция тартылып, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда (2021 жыл 10 ай 13 млрд 457 млн теңге) 105,4 пайызды құрайды.
Оның ішінде: меншікті қаражат инвестиция көлемі 8 млрд 750 млн. теңгеге жетіп, алдыңғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 1 млрд 128 млн. теңгеге артып отыр. (2021 ж. 8 айында 7 млрд 622 млн.тг).
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі аясында аудан әкімдігі мен «SHYMKENTCEMENT» АҚ арасындағы үш жақты меморандумға сәйкес, 2025 жылға дейін бірқатар әлеуметтік нысан құрылысын жүргізуі керек болған. Осы жұмыстардың нәтижесінде 10 айда 21 шақырым болатын Ақбастау, Киелітас, Алғабас елді мекендерін түнгі жарықтандыру жұмыстары толық аяқталды. Ауыз сумен қамту үшін Киелітас елді мекенінде қазу жұмыстарын бастады. Алғабас елді мекенінде спорт кешенін салу жұмыстары қазан айында басталады.
Туризм саласы
Ауданымыздың негізгі даму бағытының бірі туризм саласы. Бұл бағытта бүгінгі таңда 76 нысандар жұмыс жасауда. Олар: 1 шаңғы базасы; 4 емдік-сауықтыру орны; 71 демалыс аймағы; 64 саяжай. 2022 жылдың 10 айында 32172 демалушылар келіп, 586 млн теңгенің қызметі көрсетілді.
Инвестиция тарту жұмыстары:
«Бизнестің жол картасы 2025» бағдарламасы мен «Кәсіпкерлік қырандары» жобасы арқылы қаржыландыру нәтижесінде жеке кәсіпкер Э.Еспенбетова Диханкөл елді мекенінде құны 57 млн теңге болатын “Дихан Тау” саумалы сауықтыру орталығын іске қосты. Кешен бір мезгілде 25 отбасын қабылдайды.
Көксәйек ауылдық окургінде «Сақ» демалыс аймағының құрылысы жүргізілуде. Бүгінгі күнге балық шаруашылығы, тамақтану қызметі және сақ моншасы іске қосылды, 4 адам тұрақты жұмыспен қамтылған. Балық шаруашылығында 3 көл бар, онда карп пен форель балықтары өсірілуде. Құрылыс жұмыстары 2023 жылға өтпелі.
Кемеқалған ауылдық округінде орналасқан «Алма-тау» тау курортында бүгінгі күнге қосымша қонақ үй және спорт кешенінің құрылысын ағымдағы жылдың қараша айында аяқтап, пайдалауға беру жоспарлануда. Жобаның құны 2 млрд 650 млн теңге.
Сондай-ақ, тау туризмін дамыту мақсатында «Қасқасу туристік-рекреациялық кешенінің» жобасын жүзеге асыру мақсатында 2022 жылға инженерлік инфрақұрылым жүргізу үшін облыстық бюджеттен 1 млрд 050 млн теңге қаржы қарастырылып, жұмыстар жүргізілуде (жол салу, электр желілерін тарту).
Нәтижесінде, туризм саласына жылдың соңына дейін 3 млрд 757 млн теңге инвестиция тартылып, 25 жұмыс орны ашылады.
Ауылшаруашылық саласы
Ауылшаруашылық саласының өнім көлемі 2022 жылдың 10 айында 52 млрд 872 млн теңге болып, нақты көлем индексі 103,6 пайызды құрады. Оның ішінде:
– мал шаруашылығында 28,9 млрд теңге
– егін шаруашылығында 23,9 млрд теңге
Кемеқалған ауылдық округінде «Қазығұрт бақтары» АШӨК -500 тонналық қойма құрылысын өз қаржысы есебінен жүргізуде. Тартылған инвестиция көлемі 150 млн. теңге. Нәтижесінде 10 адам жұмыспен қамтылатын болады.
Ауылшаруашылығы саласындағы негізгі көрсеткіштерінің орындалу барысы:
Суармалы жердің көлемін ұлғайту жұмыстары бойынша 165 гектарға жетіп, меже 92 пайызға;
Тамшылатып суғару 159 гектарға жетіп, меже 100,6 пайызға;
Ауылшаруашылық техникаларын жаңалау 61 бірлікке көбейтіліп, меже 105 пайызға;
Алтын асық» бағдарламасы 1320 бас ұсақ мал алынып, меже 91 пайызға;
«Сыбаға» бағдарламасы бойынша 335 бас ірі қара мал алынып, меже 111 пайызға;
«Құлан» бағдарламасы бойынша 145 бас жылқы мал алынып, меже 100 пайызға;
10-15 басқа арналған шағын мал бұқашықтарды бордақылау алаңдары 510 бірлікке жетіп, меже 113 пайызға;
1 алқаптан 2-3 өнім алу жобасы бойынша 100 га, меже 100 пайызға;
Қарқынды бау жеміс шаруашылығын дамыту 70,3 га ұлғайтылып, меже 59 пайызға орындалды. Қарқынды баудың көлемі («Қазығұрт бақтары» АШӨК, «Керемет агро» АШӨК) 3 жыл ішінде 160 гектарды құрап, өнім көлемі 2021 жылғы 1500 тонна орнына ағымдағы жылы 3500 тонна өнім жинау жоспалануда. Шаруашылықтар толық қуаттылыққа жеткенде 10500 тонна өнім жиналады.
Жүзім өндірісінде жаңадан өнім бере бастаған «Тау жемісі» ЖШС-нің 20 гектар жүзім алқабынан 400 тонна өнім жинау жоспарлануда. Сондай-ақ жидек өндіруден 7 гектар алқаптан («Құдайбақ ата» ӨК, ЖК Жиынбаев Қанат») 20 тонна өнім жиналды. Шаруашылықтар толық қуаттылыққа енген жағдайда өнім көлемі 2,5 есе артатын болады.
Аудан аумағында балық шаруашылығымен 7 кәсіпкер айналысады, оның ішінде 2 шаруашылық ағымдағы жылы ашылды.
Жеке кәсіпкер Мурадов Навруз – Бірінші Мамыр ауылдық округі, Бірінші мамыр елді мекенінде үй іргелік 0,25 га жерде балық ұстауға арналған бассейн жасап, 3000 дана сазан, 2000 дана карп балықтарын өсіруде;
Жеке кәсіпкер Тойлыбаев Бекайдар Адамбекұлы – Бірінші Мамыр ауылдық округінде орналасқан 0,5 га жерде балық ұстауға арналған бассейн жасап 10000 дана сазан, 5000 дана мөңке балық (карась), 2000 дана карп балықтарын өсіруде.
Мал шаруашылығы саласында 28 млрд 950,4 млн теңгенің өнiмi өндiрiліп, нақты көлем индексі 102.0 пайызды құрады. (облыстық көрсеткіш 99.9 пайыз).
Ірі қара мал басы былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 97,3% (65,7 мың бас), қой 98,5% (165,4 мың бас), ешкі 99,6% (7,4 мың бас), жылқы 131,5 % (36,2 мың бас), құстар 85,0% (180,7 мың бас) құрады. Ет өндіру-102,2% (15094), сүт- 101,8% (60001,9) тонна, жұмыртқа-104,9% (15919,8 мың) дананы құрады.
Су нысандары бойынша
2022 жылы көктем айларында жауын-шашынның көп болуына байланысты өзендерде су деңгейі көтеріліп, көптеген канал бастарына айтарлықтай зақым келтірілген болатын.
«Қыр» каналының сынып жарамсыз болған 6 дана лотогының орнына 11 метрлік құбыр орнатылды. Сонымен қатар, «Атбұлақ», «Озерный», «Планировочный» каналдары және «Кент» магистралды каналының 480 метр жері, аудан әкімдігінің ықпалымен «Қазсушар» республикалық коммуналдық меншігіндегі Тесіктас, Горный камень, Айналма және Блюскен-1 каналдарының 0,6 шақырымы қалпына келтірілді.
Көксәйек, Қасқасу, Қаратөбе, Қоғалы ауылдық округтеріне қарасты (Жіңішке, 8-март, Көксәйек, Кент, Қара-Шора, Ұзын, Таш, Төңкеріс) каналдарының 6,5 шақырымы, сондай-ақ, Науытсай, Жаманжар, Аққұм ішкі және Момынайтас каналдарының 12,5 шақырым жерлері механикалық тазаланды.
Жер саласы
Елді мекендердегі жайылым жерлерді мемлекет меншігіне қайтару жоспары 14 800 гектар болса, 10 айда Қаулымен 8513 гектар немесе 57,5 пайыз жер, меморандум негізінде 22 151 гектар жер қайтарылды. Жалпы қайтарылған жер көлемі 30 664 гектар жер мемлекет меншігіне алынды.
Бюджет-қаржы саласы
Кіріс
Жалпы аудан бюджетінің кіріс жоспары 1 млрд 899 млн 113 мың теңге, нақты 2 млрд 115 млн 894 мың теңгеге немесе 216 млн 781 мың теңгеге артығымен орындалып 111,4 пайызды құрады.
Шығыс
2022 жылдың 01 қарашасына жоспар 18 млрд 007 млн 401 мың теңге болса, нақты кассалық игерілуі 17 млрд 730 млн 551 мың теңге, немесе игеру жоспары 98,4 пайызды құрап отыр. Игерілмеген қаржы 276 млн 849 мың теңге.
Тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық саласы
Абаттандыру
Ленгір қаласындағы Төлеби-Ә.Бектаев көшелерінің қиылысындағы шатқалды абаттандыру жұмыстарына «ETNO – АYYL» жобасы бойынша облыстық бюджеттен 54,0 млн теңге бөлініп, ұлттық дәстүр бойынша («Алтыбақан», «Киіз үйлер», «Мафтар») орнатылды.
Сондай-ақ, Ленгір қаласы 1 мөлтек ауданындағы көп қабатты тұрғын үйлердің аулаларын абаттандыру, балалар, спорттық алаңша жасау, жарықтандыру, бейнекамералар орнату, автотұрақ жасап, ішкі жолдарды кеңейту жұмыстарына 61,3 млн теңге бөлінді.
Аудан бюджетінен 39,9 млн теңге бөлініп, елді мекендерді абаттандыру мен көркейту жұмыстары атқарылуда. Атап айтқанда: (Сұлтан Рабат е/м спорттық алаңшасын қоршау (11,1 млн.тг), Ұзынарық е/м спорттық алаңшаға газон төсеу (5,5 млн тг), Зертас е/м спорттық алаңша орнату (10,7 млн.тг), Әңгірата е/м аллея орнату (12,6 млн.тг)
Аудандық бюджеттен 46,2 млн теңге қарастырылып Ленгір қаласындағы орталық саябақты ағымдағы жөндеу жұмыстары кестеге сай жүргізілуде.
Ленгір қаласынан Зертас елді мекеніне шыға берісіндегі жол бойына Төле баба монументі тақтайшасын орнатуға 28,6 млн теңге қаржы қарастырылып, жұмыстар аяқталды пайдалануға берілді.
Сарқырама елді мекенінде ауыл тумасы, жеке кәсіпкер М.Шерімнің демеушілігімен 1,5 гектар жерге құны 700 млн теңгеге биіктігі 5 метр болатын Д.Қонаевтың ескерткіші мен заманауи үлгідегі саябақ ашылып, ел игілігіне пайдалануға берілді.
«Үздік елді мекен», «Үздік көше» және «Үздік аула» номинациясы бойынша жүлделі орын иелері анықталып, жүлде алған ауылдық округтерге ойын алаңшаларын орнатуға 37,5 млн теңге қарастырылып берілетін болады. Қазіргі таңда анықтау жұмыстары жүргізілуде.
Сонымен қатар, құны 1 млрд. 325 млн. теңге болатын Зертас елді мекеніндегі Шомшақты және Спатай-Андас көшесінің абаттандыру бойынша жоба-сметалық құжаттамалары әзірленіп, салалық басқармаға қаржыландыруға ұсынылды.
Ауыз су саласы
Аудандағы 55 елді мекеннің 54-і (98,2%) орталықтандырылған ауыз су құбырымен қамтамасыз етілген. 1 елді мекеннің (Жаңакүш) ауыз су құбырын жүргізу үшін ЖСҚ әзірленіп, құны 287 млн теңгеге мемлекеттік сараптаманың оң қорытындысы алынып, 2022 жылға қаржыландыру үшін тиісті салалық басқармаға құжаттары ұсынылды.
Бүгінге ауыз су 52 елді мекенде тәулігіне 24 сағат, ал 2 елді мекенде (Зертас, Ұзынарық) кестемен берілуде.
Ауыз су жүйелерінің жалпы ұзындығы 1226 шқ құрайды (тозуы 153,2 шқ, немесе 12 %).
Қайта құруды қажет ететін 5 елді мекендегі (Керегетас, Бейнеткеш, Жаңажол, Нысанбек, Зертас) ауыз судың құрылысын аяқтауға 2022 жылға республикалық бюджет есебінен 837,0 млн теңге бөлініп, құрылыс монтаждау жұмыстары жалғасуда. Биылғы жылы 4 елді мекеннің ауыз суы пайдалануға беріледі, ал Жаңажол елді мекені 2023 жылға өтпелі.
Сондай-ақ, «Көктерек» су тазалау ғимаратының құрылысына республикалық бюджеттен 563 млн теңге бөлінді. Нысан 2023 жылға өтелі. Сонымен қатар, 24,62 шақырым болатын 19 нысандағы ауыз су құбырларын ағымдағы жөндеуден өткізіп, су сорғы орнату мен бұлақ бастарын қоршау жұмыстарын жүргізуге аудандық бюджеттен 197,8 млн теңге қарастырылып тиісті жұмыстар жүргізілуде.
Қайта құруды қажет ететін 3 елді мекенді (Ұзынарық, Алшалы, Диханкөл) ауыз сумен қамтамасыз ету үшін аудан бюджеті есебінен жоба-сметалық құжаттамалары әзірленіп, 2023 жылғы қаржыландыруға ұсынылды.
Табиғи газ саласы
Аудандағы 55 елді мекеннің 48-і (87,3%) орталықтанған табиғи газбен қамтылып, 115 366 тұрғын, 20 951 абонент газға қосылған.
Бүгінге қалып отырған 7 елді мекенде (Қасқасу, Кеңесарық, Керегетас, Жоғарғы Қасқасу, Диханкөл, Ұзынарық, Алшалы) құрылыс жұмыстарын аяқтау үшін республикалық бюджеттен 472,0 млн теңге қарастырылды. Құрылыс жұмыстары жыл аяғына дейін толық аяқталды.
Жоба аясында 9 767 тұрғын, 1663 абонент табиғи газбен қамтылады. Осы нысандар іске қосылса аудандағы 55 елді мекен 100 пайыз орталықтанған газбен қамтылатын болады.
Жекелеген көшелерді газбен қамтамасыз ету бойынша 2021 жылдан өтпелі Ленгір қаласының Күмістөбе, Кенші көшелері, Достық елді мекенінің Астана көшесі, Киелітас елді мекені Қарауылтөбе, Қорған көшелеріне газ құбырын тарту толық аяқталды.
Сонымен қатар, Көксәйек елді мекеніндегі Төлеби, Айтеке би, Тұрсынбай көшелерін және Бірінші Мамыр ауылдық округіндегі Социал массивін табиғи газбен қамтамасыз етуге 54,1 млн теңге қаржы қарастырылып, 4,4 шақырым газ құбыры тартылды.
Ленгір қаласының Таскешу және Сәулембаев көшелеріне 28,6 млн теңге, Север мөлтек ауданына 36,5 млн теңге бөлініп, квартал ішілік газ құбыры тартылды.
Электрлендіру саласы
Ұлттық қор есебінен Екпінді, Біркөлік елді мекендерінің электр жүйелері мен трансформаторын орнатуға 110 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары жыл соңына дейін аяқталып, пайдалануға беріледі.
Республикалық бюджет есебінен Тағайна елді мекенінің 11 көшесіне электр жүйесі мен трансформатор орнатуға 120 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары кестеге сай жүргізілуде. Нысан 2023 жылға өтпелі.
Облыстық бюджет есебінен Кемеқалған ауылдық окургіндегі Қаратөбе елді мекенінің 3 көшесіне және Ленгір қаласы Қазығұрт мөлтек ауданына 10/0,4 кв электр жүйелері мен трансформатор орнатуға 20 млн теңге қаржы қарастырылды.
Сондай-ақ, аудандық бюджет есебінен Ленгір қаласы 1 мөлтек ауданы және Киелітас шекарасындағы жаңа массив көшелеріне трансформатор орнату мен электр жүйелерінің құрылысына 33,4 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары жүргізілуде.
Ленгір қаласындағы «Алатау» ықшам ауданында 110 кВ ӘЖ бар ҚС-110/10 кВ электр қосалқы станциясын салу үшін алғашқы жұмыстарын бастауға 5 млн теңге қаралған, қазіргі таңда мердігер анықталуда. Құрылыс жұмыстары 2023 жылға өтпелі. Сонымен қатар, 5 жобаның жоба-сметалық құжаттамалары әзірленуде.
Қасқасу ауылдық окургі Жоғарғы Қасқасу елді мекені Сарыбұлақ көшесі, Керегетас елді мекені Майдатал көшесі, Кеңесарық елді мекені Өмірзақұлы Қозбақ көшелері;
Киелітас ауылдық округі Ақайдар елді мекені Мерей көшесі, Сұлтанрабат елді мекені Ескіқорған, Жалын, Қарауылтөбе көшелері;
Кемеқалған ауылдық округі Ақбастау елді мекені Төртшал, Талдыбастау көшелерінің;
Тасарық ауылдық округі Тасарық елді мекені М. Әуезов, Т.Тоғысбаев көшелеріне, Ханарық елді мекені А.Навой, Мәуелі, С.Рахимов көшелеріне, Оңтүстік елді мекені Саңлақ, Ақмола көшелеріне, Жамбыл елді мекені Береке, Итемір әулие, Беласар, Алатау, Асар көшелеріне;
Бірінші Мамыр елді мекені М.Әуезов көшесіне электр желісінің құрылысын жүргізу.
«Оңтүстік Жарық Транзит» АҚ Төлеби аудандық бөлімінің инвестициялық бағдарламасы бойынша 7 елді мекендегі 29,9 шақырым электр желісі жаңартылуда (Ленгір қ. Сәулембаев, Күмістөбе, Қазақстан көшесі, Бірінші Мамыр елді мекені Д.Әшірбай көшесі, Алғабас елді мекені Бірлік көшесі, Жаңатұрмыс елді мекені Жалғызағаш көшесі, Оңтүстік елді мекені Саңлақ, Ақмола көшелері, Қостөбе елді мекені Ө.Елемес, Шүңкілдек, Қостөбе көшелері, Жаңаұйым елді мекені Қырықбаев көшесі және Киелітас елді мекені Атамекен көшесі).
Сонымен қатар, 4 трансформатор (Ленгір қ. Сәулембаев көшесі, Бірінші Мамыр елді мекені Д.Қонаев көшесі, Көксәйек елді мекені А.Тлеуберді және Төлеби көшелеріне) орнатылуда.
Жарықтандыру
2022 жылға Ленгір қаласы мен 13 елді мекенге 38,2 шақырым түнгі жарық орнатуға 105 млн теңге қарастырылып, жарықтандыру жұмыстары жүргізілуде.
Оның ішінде: Нысанбек -1,409 ш.қ, Қазақстан- 2,061 ш.қ, Оңтүстік-3,8 ш.қ, Алғабас-1,57 ш.қ, Бейнеткеш -3,76 ш.қ, Керегетас-4,549 ш.қ, Шатыртөбе – 1340 ш.қ, Жіңішке-3,1 ш.қ, Алатау – 0,3 ш.қ, Жаңакүш – 0,7ш.қ, Алатау – 1,0 ш.қ, Алшалы – 2,544 ш.қ, Нысанбек -Тау самалы -2, ш.қ Ленгір қ, С. Сәулембаев – 3,15 ш.қ, Е. Сәуірбайұлы-1,47 ш.қ, Қ. Ешенқұлұлы -0,925 ш.қ, Жамбыл-1,3 ш.қ, Қ. Тыныбеков -2,52ш.қ)
Ұялы байланыс
Қазіргі уақыт талабына сәйкес елді мекендерге интернет жеткізу басты міндет болғандықтан, ағымдағы жылы 13 елді мекенге жаңадан базалық мачталық антенна қою, 4 елді мекенде жаңғырту жұмыстары жоспарланып, ағымдағы жылы Бейнеткеш, Ынтымақ елді мекендерінде «Beeline» ұялы байланыс операторының 4G станциясы орнатылуда. Сондай ақ, жыл соңына дейін Бейнеткеш елді мекеніне «Kcell» байланыс операторының 4G базалық станциясы орнатылату бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Мемлекеттік қызмет көрсету
Бюджет есебінен 6,7 млн теңгеге Бірніші Мамыр ауылдық округі әкімі аппаратының ғимаратында «Ашық әкімдік» іске қосылды. Нәтижесінде тұрғындарға қолайлы жағдай жасау, әкімшілік кедергілерді азайту және бизнес процестерді оңтайландыруға мүмкіндік туады.
Ленгір қаласы әкімі аппаратының меншігіндегі бұрынғы ескі аурухана ғимаратын ағымдағы жөндеуден өткізу үшін аудандық бюджеттен 13,4 млн теңге қаржы қарастырылды.
Жол саласы
Аудан көлемінде автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы – 1084,0 шақырымды құрайды. Оның ішінде:
-облыстық маңызы бар жолдар-259,84 шқ, қанағатты–88,7 %;
-аудандық маңызы бар жолдар-144,05 шқ, қанағатты–89,2 %;
-елді мекеннің ішкі көшелері–680,1 шқ, қанағатты–74,9 %.
2022 жылы аудандық бюджет есебінен жалпы ұзындығы 25,9 шқ құрайтын 20 көше (20 нысан) орта жөндеуден өтті. Оның ішінде 11 нысан 2021 жылдан өтпелі, 9 нысан жаңа.
2022 жылы облыстық бюджет есебінен жалпы ұзындығы 20,7 шқ құрайтын 2 аудандық маңызы бар жолдарға және 13 көшеге (13 нысан) 293,9 млн теңге қаржы қарастырылып, орта жөндеуден өтуде.
«Ауыл Ел-бесігі» жобасы аясында 2021 жылдан өтпелі жалпы ұзындығы 5,8 шқ. құрайтын 2 ішкі көшені (Қасқау е/м Көктөбе көшесі, Қаратөбе е/м Абдулла көшесі) орта жөндеуден өткізуге 60,3 млн теңге қаржы қарастырылып жұмыстар толық аяқталды.
Сонымен қатар, облыстық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары басқармасының тапсырысымен жалпы ұзындығы 33,3 шқ құрайтын 4 облыстық маңызы бар жолды (КХ-11 «Сарыағаш-Жылға-Монтайтас-Рабат-Ленгір»-16,9 шқ, КХ-31 «Қасқасу «Қысқы демалыс аймағы»-10,2 шқ, КХ-170 «Біркөлік санаториясына кіреберіс жол»-6,2 шқ) орта жөндеу жұмыстары жүргізілуде.
Ұзындығы 44,6 шқ құрайтын облыстық маңызы бар 2 жолды (КХ-29 «Шарапхана-Жанабазар – 1 Мамыр»-8,6 шқ, КХ-82 «Шымкент-Қасқасу-Көксәйек-Шымкент»-36,0 шқ) орта жөндеуден өткізу үшін қаржы қарастырылды.
Нәтижесінде: 2022 жылы облыстық маңызы бар 230,7 шқ жолдың қанағаттарлық жағдайы-93,2-ден 96,1% жетеді;
-аудандық маңызы бар жолдар-144,05 шқ, қанағаттарлық жағдайы-89,2 ден 90,3% жетеді;
-елді мекендердің ішкі көшелері-680,1 шқ, қанағаттанарлық жағдайы-73-тен 80,1% жетеді.
Аяқ жолдар салу
2022 жылға 2 елді мекенде (Зағамбар е/м, Әл-Фараби көшесі, Майбұлақ, Аққұм а/о, Аққұм е/м орталық көшесіне) 5,8 шақырым аяқжол салуға аудан бюджетінен жалпы 86,8 млн теңге қаржы қарастырылды.
Тас төсеу
Топырақ жолдарға тас төсеу бойынша 4 елді мекеннің 6,2 шақырымына 3,3 млн теңге қаржы қарастырылды.
Қосағаш елді мекеніндегі С.Әбдікерімұлы көшесінің 1,5 шақырым жолына 1,3 млн теңге;
Жоғарғы Қасқасу елді мекеніндегі Төрткүл көшесінің 1,8 шақырым жолына 500 мың теңге;
Зертас елді мекеніндегі Зертас көшесінің 0,5 шақырым жолына 500 мың теңге;
Ленгір қаласы Самал және Алатау мөлтек ауданының 2,4 шақырым көшесіне тас төсеуге 1,0 млн теңге.
Тұрғын үй саласы
Тұрғын үй кезегіндегі 4520 адамды тұрғын үймен қамтамасыз ету мақсатында 1 млрд 580 млн теңгеге Ленгір қаласында 180 пәтерлі 9 көп қабатты тұрғын үйлердің құрылысын 2021 жылы аяқтап, пайдалануға беру үшін 23,7 млн теңге облыстық бюджеттен қарастырылып, 6 дана көп пәтерлі тұрғын үйлер пайдалануға берілді. Нәтижесінде 7316 шаршы метр іске қосылды. Ал қалған 3 дана тұрғын үйдің құрылыстарын аяқтау үшін облыстық бюджеттен 52,1 млн қарастырылып, ағымдағы жылдың желтоқсан айында пайдалануға беру жоспарлануда. Нәтижесінде 3658 шаршы метр тұрғын үй іске қосылады.
Сонымен қатар, Ленгір қаласы І мөлтек ауданы аумағынан 9 дана 60 пәтерлі тұрғын үйлердің құрылыстарының сметалық құны 7 млрд 786 млн теңге болатын және Базарная және Қ.Дүйсемұратұлы көшелеріндегі 5 қабатты 40 пәтерлі 4 дана тұрғын үйлердің сметалық құны 1 млрд 817 млн теңгені құрайтын жобалар әзірленіп, сараптамалардың оң қорытындылары алынып қаржыландыру үшін салалық басқармаларға ұсынылды.
Ал, Алатау мөлтек ауданындағы 3 класстағы тұрғын үйлердің құрылысын жүргізіуге жобалау-сметалық құжаттамасын әзірлеп, сараптамадан өткізу жұмыстары демеушілер есебінен жүргізілуде.
Халықты тұрғын үй салуға жер телімдерімен қамту мақсатында 216,7 гектар немесе 1007 жер телімін құрайтын 5 (Көксәйек, Зертас, Бірінші Мамыр, Қаратөбе, Қайнар) елді мекендерде инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылыстарын (ауыз су, электр жүйесі) республикалық бюджет есебінен жүргізу үшін 1 млрд 264 млн теңге қаралып, құрылыс жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі таңда Қаратөбе, Көксәйек, Зертас, Қайнар елді мекеніндегі жаңа массивке инженерлік-коммуникация жүйелерінің (электр жүйесі, ауыз су) құрылыс жұмыстары аяқталып, пайдалануға берілді. Ал, Қаратөбе (ауыз су), Бірінші Мамыр (электр жүйесі, ауыз су), Қайнар (ауыз су) нысандарының құрылыс жұмыстары ағымдағы жылдың соңында аяқталады.
Ағымдағы жылы Бірінші Мамыр елді мекенінің инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылыстарын (табиғи газ) бастау үшін Ұлттық қор есебінен 109,2 млн тенге қаралып, құрылыс жұмыстары басталуда.
Жоғарыда аталған 5 елді мекендердің (Көксәйек, Зертас, Бірінші Мамыр, Қаратөбе, Момынай, Қайнар) инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылыстары (электр жүйесі, табиғи газ, сымтетік желісі, автомобиль жолдары) және Ленгір қаласының Алатау мөлтек ауданына құны 10 млрд 547 млн теңгенің инженерлік-коммуникация жүйелерінің (автомобиль жолдары) құрылысын 2022 жылы қаржыландыру үшін республикалық бюджетке өтінімдер жолданды.
Ленгір қаласының Алатау мөлтек ауданына (электр жүйесі, автомобиль жолдары) инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысын ағымдағы жылы бастау үшін республикалық бюджет есебінен 100,0 млн теңге қаралып, жұмыстар басталуда. Нысан 2023 жылға ауыспалы.
Ленгір қаласы Алатау мөлтек ауданындағы инженерлік-коммуникация жүйелері құрылысының жобалау-сметалық құжаттамасы (ауыз су) толығымен әзірленіп, 1 млрд 544 млн тенгені құрайтын сараптаманың оң қорытындысы алынды. Нысан құрылысын бастау үшін тиісті құжаттар басқармаларға өткізілді.
Сонымен қатар, Момынай, Қасқасу елді мекендеріндегі жаңа массивтеріне инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысын жүргізу үшін (ауыз су, табиғи газ, сымтетік желісі, электр жүйесі, автомобиль жолдары) жобалау-сметалық құжаттамаларын әзірлеуге аудан бюджетінен 42,8 млн теңге қарастырылып, жобалар әзірленуде.
Одан өзге, Ленгір қаласы Шаңырақ мөлтек ауданында инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысын жүргізу үшін жобалау-сметалық құжаттамасын әзірлеп, сараптамадан өткізу жұмыстары демеушілер есебінен жүргізілуде.
Ленгір қаласы Алатау мөлтек ауданындағы инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысына жобалау-сметалық құжаттамасын (табиғи газ) әзірлеу үшін аудандық бюджет есебінен 21 млн теңге қарастырылды.
Тұрғын үйлерді іске қосу 2022 жылдың 10 айында 21596 шаршы метрді құрап, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 103,2 пайызға орындалды.
Тұрғын үймен қамту бойынша: Бүгінге барлығы – 4890 азамат тұрғын үй кезегіне тіркелген. (Оның ішінде: «Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар» санатында – 338; «Халықтың әлеуметтік жағынан осал топтары» санатында – 1998; «Көп балалы отбасылар» санатында – 1043; «Мемлекеттік және бюджеттік мекеме қызметкерлері» санатында – 1510 және «Жалғыз, тұрғынжайы авариялық жағдайда деп танылған» санатында – 1 азамат).
2022 жылы 117 отбасы тұрғын үймен қамтылды. (Оның ішінде: 3 – ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, 60 – көп балалы отбасы, 54 – әлеуметтік жағынан осал топтар санаттары бойынша тұрғын үймен қамтылды).
Білім саласы
Ауданда жалпы білім беретін 68 мектепте 27795 оқушы білім алуда. Биылғы оқу жылында 11 сыныпты 1532 түлек бітірді. “Алтын белгі” белгісін 20 оқушы,129 оқушы үздік аттестат иеленді (2021 жылы 1064 түлегінің 50-і “Алтын белгі” белгісін иеленді). Ұлттық бірыңғай тестті 1081 оқушы тапсырды.
ҰБТ тапсырғандардың 37,1%, яғни 402 түлек жоғары оқу орнына мемлекеттік грантқа түсті.
Оқушылардың жалпы білім сапасы 63,7% құрады (2021 жылы 63,3%) +04% өсті.
Аудандағы орта білім беру ұйымдарының білім сапасын арттыру мақсатында толыққанды оқу процесіне қажетті барлық функциялардың жиынтығы бар бірыңғай интеграцияланған «Bilim Land», daryn.online білім беру онлайн платформасын пайдаланады.
– педагогтарды жұмысқа қабылдау бойынша Jumys.Smartnation.kz,
– педагогтарды аттестаттау процесін автоматтандыру бойынша Е-Партфолио «jumys.snation.kz» бағдарламасы жұмыс жасауда.
Ауданда барлық білім беру мекемелері “Kundelik.kz” автоматтандырылған электронды журналын жүргізеді.
Аудан мектептерінің пән кабинеттерімен жабдықталуы 53 пайыздан 59,3 пайызға жетті. (39 физика, 30 химия, 36 биология).
Педагогтардың 67,8% пайызы (2273-і) жаңа форматтағы біліктілік аттестаттаудан өткен (2021 жылы 53% құрайды) Былтырғы жылмен салыстырғанда 14,8% өскен.
Балаларды әлеуметтік қолдау, құқығын қорғау, қауіпсіздігін қамтамасыз ету
68 мектептің 25-інің бейнекамералары облыстық ішкі істер департаментінің жедел басқару орталығына қосылған. Қаладағы 7 мектепте “дабыл түймелері” орнатылды. 68 мектептің ішкі әжетханасы жұмыс істеуде.
Аудандағы 49 мектептегі асханалар сенімгерлікке берілген. Ондағы тұл жетім, жартылай жетім, көп балалы және аз қамтамасыз етілген отбасының 971 баласы бір реттік ыстық тамақпен қамтамасыз етілді.
Жалпыға міндетті білім беру қорынан бөлінген қаражатқа әлеуметтік статусқа ие 700 оқушы «Эдельвейс-Тау гүлі» лагерінде, мектеп жанындағы лагерлер мен аула топтарында 4290 бала, ата-аналар демеушілігімен республика көлемінде орналасқан басқа да лагерлерде 1682 бала жазғы лагерлерде демалды.
2021 жылы басталған Ұйымшыл мектебінің құрылыс жұмыстарын аяқтау үшін 501 млн теңге қарастырылды, құрылыс аяқталды.
Одан өзге 4 нысанның құрылысын жүргізуге 764 млн теңге қаржы қарастырылды. Олар:
– Ленгір қаласындағы 200 орындық №6 мектеп құрылысына 734 млн теңге қаралып, құрылыс жұмыстары аяқталды;
– Ленгір қаласындағы 80 орындық оқушылар үйінің құрылысы 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі ;
– Зертас елді мекеніндегі Шомшақты орта мектебіне 150 орындық оқу блогы, асхана, шеберхана, спорт зал және әкімшілік бөлмелерінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі;
– Тағайна елді мекеніндегі 200 орындық орта мектебінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі.
Сондай-ақ, Жоғарғы Ақсу ауылдық округі Мәдени орта мектебін күрделі жөндеу үшін Ұлттық қор есебінен 259 млн теңге қаржы қарастырылып күрделі жөндеу жұмыстары аяқталды.
Жоба құны 2 млрд. 566 млн. теңге болатын 3 мектептің (Қаратөбе, Ханарық, Ынтымақ) құрылысын жүргізуге жоба – сметалық құжаттамаларының оң қорытындысы алынып, қаржыландыруға ұсынылды.
Сондай-ақ, демеушілер есебінен Абай орта мектебінің құрылысын салу үшін жоба-сметалық құжаттамалары әзірленуде.
Мектепке дейінгі тәрбие мен білім
Ауданда 54 мектепке дейінгі ұйымда 6605 бала тәрбиеленуде. Онда 633 педагог жұмыс атқарады. Бүгінгі таңда 3-6 жас аралығындағы мектепке дейінгі білім беру ұйымдарына балалар 100 пайыз қамтылған.
Жұмыспен қамту саласы
Аудан бойынша экономикалық белсенді халық саны 48,6 мың адам Жұмыспен қамтылғандар 46,2 мың адам. Жұмыссыздар саны 1954 адам. Жұмыссыздық деңгейі 5,1 пайызды құрады.
Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасының екінші бағыты аясында Жастар практикасынаоқу орнын бітірген жас түлектердің мамандықтары бойынша тәжірибе алу мақсатында 300 орын жоспарланып, аудан көлеміндегі өтінім берген 54 мекемеге жалпы 306 азамат (102,0%)жолданды.
Қоғамдық жұмыстар қала және ауылдық елді мекендерде абаттандыру, көгалдандыру және тазалық жұмыстарын ұйымдастыру мақсатында 750 жұмыссызды жолдау жоспарланып, бекітілген 42 мекемелер мен кәсіпорындарға 748 азамат (99,7%)жолданды.
Әлеуметтік жұмыс орындарын ашу мақсатында ағымдағы жылға 170 жұмыссыздарды жолдау жоспарланып, нақты 199 жұмыссыз(117,1%) азамат өтінім берген 44 жұмыс беруші кәсіпорындарға (о.і. 2 өнеркәсіп саласы, 6 қызмет көрсету мекемесі, 22 ауыл шаруашылық саласы, 10 білім саласы және159 басқа салалар бойынша) жолданды.
«Алғашқы жұмыс орны» жобасы аясында ағымдағы жылға 22 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 38 азамат(172,7%) аудан көлемінде өтінім берген 5 мекемеге жолданды.
«Күміс жас» жобасы аясында ағымдағы жылға 30 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 35 азамат(116,6%) аудан көлемінде өтінім берген 7 мекемеге жолданды.
Үшінші жоба – Жаңа бизнес идеяларды іске асыруға арналған мемлекеттік гранттар беруді ұйымдастыру.
200 АЕК мөлшеріндегі грантты 173 азаматқа беру жоспарланып, жоспар толық орындалып, барлық азаматтарқаржысын алып өз кәсіптерін жүргізуде.
«Бастау-Бизнес» оқу курстарына 180 азаматты оқыту жоспарланып, 933 азамат(518,3%) оқуды аяқтап сертификаттарын алды.
Тұрақты жұмыс орындарына жалпы 1700 азаматты жолдау жоспарланып,1957азамат (115,1%) жұмысқа жолданды. Атаулы әлеуметтік көмек 835 отбасыға 272,2 млн. теңге төленді.
Денсаулық сақтау саласы
Әлемді жайлаған індетке қарсы аудан бойынша 37430 адамды алдын-ала вакциналау жоспарланған, осы орайда «СпутникV», «Qaz vak in», «Hayat Vax», «КоронаВАК», «Синофарм», «Комирнати» вакциналары алынды. Қазіргі таңда орталықтарда вакцина жеткілікті. Аудан бойынша вакцинаның І компонентін- 37430 адам алса, ІІ компонентін – 37308 адам қабылдаған. Күнделікті шамамен 40-60 адамға вакцина егілуде.
Денсаулық сақтау мекемелерінің материалдық – техникалық базасын нығайтуға 29 млн теңге бөлініп, жабдықталу көрсеткіші 85,13% құрады.
Мемлекеттік жекешелік әріптестік аясында Алғабас, Екпінді елді мекендерінде фельдшерлік-акушерлік пункті құрылысы аяқталып пайдалануға берілсе, Жамбыл елді мекеніндегі фельдшерлік-акушерлік пунктнің құрылыс жұмыстары жүруде.
Одан өзге Жаңакүш және Шатыртөбе елді мекендерінде медициналық пункттерінің құрылысы басталды.
Мәдениет саласы
2022 жылы 3 ауылдық клубты (Қаратөбе, Қайнар, Тасарық) газға қосуға аудандық бюджеттен 15,2 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге Диханкөл, Тасарық ауылдық клубтарын ағымдағы жөндеуге 7,6 млн теңге қаралып, жөндеу жұмыстары толық аяқталды.
Мәдени ошағы жоқ Аққұм және Киелітас ауылдық округтерінде ауылдық мәдениет үйлерін салу бойынша:
– «Ауыл-ел бесігі» бағдарламасы аясында сметалық құны 353,4 млн теңгелік Момынай елді мекенінде 146 орындық мәдениет үйінің құрылыс жұмыстарын бастау үшін 252,6 млн теңге қаражат бөлінді. Нысан 2023 жылға өтпелі;
– Киелітас елді мекенінде сметалық құны 382,7 млн теңге болатын 146 орындық ауылдық мәдениет үйі құрылысының сараптаманың оң қорытындысы алынып, қаржыландыру үшін салалық басқармаларға жолданды.
Аудан өнерпаздары халықаралық, республикалық, облыстық, аймақтық байқауларда 1 – бас жүлде, 1 – І – орын, 1- ІII – орындармен марапатталды.
Спорт саласы
Бұқаралық спортты дамыту мақсатында және ауданның 90 жылдық мерей тойына орай Ұлттық спорттың 7 түрінен (аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, қазақша күрес, өгіз көтеру, тоғыз құмалақ, арқан тару) облыстық деңгейде «Көшпенділер ойыны» сайысы өтті. Сондай-ақ, көкпардан командалық жастар арасында облыс біріншілігі өтті. Спорттық инфрақұрылымдарды дамыту мақсатында 2022 жылы аудандық бюджет есебінен 3 нысанға 27,3 млн теңге қарастырылды. Оның ішінде Сұлтан Рабат елді мекеніндегі спорт алаңшасын қоршау жұмыстарына 11,1 млн теңге, Ұзынарық елді мекеніндегі спорт алаңшасына газон төсеу жұмыстарына 5,5 млн теңге және Зертас елді мекеніне спорт алаңшасын орнату жұмыстарына 10,7 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге 2021 жылы құрылыс жұмыстары басталған Ленгір қаласының Шахта Тогыс елді мекенінде ашық футбол және баскетбол алаңшасының құрылыс жұмыстары толық аяқталып, ел игілігіне берілді.
Сондай-ақ, «Ауыл-Ел бесігі» жобасы аясында құны 608 млн теңге болатын Бірінші Мамыр елді мекенінде заманауи үлгідегі спорттық-сауықтыру кешенінің және футбол алаңшасының құрылысына Ұлттық қор есебінен 467 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары кестеге сай жүргізілуде. Нысан 2023 жылға өтпелі.
Көксәйек елді мекенінде жоба құны 926,0 млн теңге болатын спорттық сауықтыру кешенін салу үшін жобасы тиісті салалық басқармаларға қаржыландыру ұсынылды.
Аталған жобаларды іске асыру арқылы спорт инфрақұрылымдарын оның ішінде шалғай елді мекендерде демеушілер есебінен ашық спорт алаңдарын салу арқылы спортпен шұғылданушылар санын 2025 жылға дейін 45 пайызға өсіру жоспарланып отыр.
Экономиканың басты көрсеткіші болып табылатын жалпы өңірлік өнім көлемі 2022 жылдың 10 айында 109 млрд 948 млн. теңгені, немесе 2021 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда өсім +2,5%-ға артты.
ӨНЕРКӘСІП
Өнеркәсіп саласында ауданымызда 20 кәсіпорын, оның ішінде 2 ірі және орта, 15 шағын және 3 қосалқы кәсіпорындар жұмыс атқаруда.
Өнеркәсіп саласында 2022 жылдың басынан 35 млрд 687 млн теңгенің өнімі өндіріліп, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда нақты көлем индексі 80,6 пайызды құрады.
Оның ішінде, қайта өңдеу өнеркәсібінде 2022 жылдың басынан 33 млрд 118 млн теңгенің өнімі өндіріліп, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстарғанда нақты көлем индексі 80,3 пайызды құрады.
Құны 1 млрд 700 млн теңгені құрайтын 3 инвестициялық жоба іске асырылуда. Нәтижесінде 205 адам жұмыспен қамтылады.
КӘСІПКЕРЛІК
Кәсіпкерлік саласында жұмыс істейтін субъектілер саны 8658, оның ішінде жұмыс істеп тұрғаны – 8428 субъекті (97,3%). Жұмыспен қамтылғандар саны – 16 699 адам (101,2%), олардың өндірген өнім көлемі 31 512 млн. теңгені құрап, өткен жылдың тиісті кезеңіне 103,9% құрап отыр.
Кіші және орта бизнесті дамыту үшін жыл басынан 6100 жеке азаматтарға 3 млрд 921 млн теңгенің несиесі берілді.
Оның ішінде, «Оңтүстік» АИО» ЖШС және «Ырыс» МКҰ арқылы 2022 жылдың 10 айында нақты 296 млн 100 мың теңгеге 39 жоба қаржыландырылды (2021 жылдың тиісті кезеңінде 241 млн 500 мың теңгеге 32 жоба қаржыландырылған).
«Бизнестің жол картасы-2025» бизнесті қолдау мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шеңберінде жаңа бизнес-идеяларды іске асыруға мемлекеттік гранттар беру бойынша ауданнан 38 жоба қатысып, оның ішінен іріктеуден жалпы 10,0 млн теңгеге 2 жоба өтті. Жобалар жылдың соңына дейін «Даму» қоры арқылы қаржыландырылады.
Инвестиция
Негізгі капиталға бағытталған инвестициялар көлемі 2022 жылдың 10 айында 14 млрд 624 млн теңге инвестиция тартылып, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда (2021 жыл 10 ай 13 млрд 457 млн теңге) 105,4 пайызды құрайды.
Оның ішінде: меншікті қаражат инвестиция көлемі 8 млрд 750 млн. теңгеге жетіп, алдыңғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 1 млрд 128 млн. теңгеге артып отыр. (2021 ж. 8 айында 7 млрд 622 млн.тг).
Бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі аясында аудан әкімдігі мен «SHYMKENTCEMENT» АҚ арасындағы үш жақты меморандумға сәйкес, 2025 жылға дейін бірқатар әлеуметтік нысан құрылысын жүргізуі керек болған. Осы жұмыстардың нәтижесінде 10 айда 21 шақырым болатын Ақбастау, Киелітас, Алғабас елді мекендерін түнгі жарықтандыру жұмыстары толық аяқталды. Ауыз сумен қамту үшін Киелітас елді мекенінде қазу жұмыстарын бастады. Алғабас елді мекенінде спорт кешенін салу жұмыстары қазан айында басталады.
Туризм саласы
Ауданымыздың негізгі даму бағытының бірі туризм саласы. Бұл бағытта бүгінгі таңда 76 нысандар жұмыс жасауда. Олар: 1 шаңғы базасы; 4 емдік-сауықтыру орны; 71 демалыс аймағы; 64 саяжай. 2022 жылдың 10 айында 32172 демалушылар келіп, 586 млн теңгенің қызметі көрсетілді.
Инвестиция тарту жұмыстары:
«Бизнестің жол картасы 2025» бағдарламасы мен «Кәсіпкерлік қырандары» жобасы арқылы қаржыландыру нәтижесінде жеке кәсіпкер Э.Еспенбетова Диханкөл елді мекенінде құны 57 млн теңге болатын “Дихан Тау” саумалы сауықтыру орталығын іске қосты. Кешен бір мезгілде 25 отбасын қабылдайды.
Көксәйек ауылдық окургінде «Сақ» демалыс аймағының құрылысы жүргізілуде. Бүгінгі күнге балық шаруашылығы, тамақтану қызметі және сақ моншасы іске қосылды, 4 адам тұрақты жұмыспен қамтылған. Балық шаруашылығында 3 көл бар, онда карп пен форель балықтары өсірілуде. Құрылыс жұмыстары 2023 жылға өтпелі.
Кемеқалған ауылдық округінде орналасқан «Алма-тау» тау курортында бүгінгі күнге қосымша қонақ үй және спорт кешенінің құрылысын ағымдағы жылдың қараша айында аяқтап, пайдалауға беру жоспарлануда. Жобаның құны 2 млрд 650 млн теңге.
Сондай-ақ, тау туризмін дамыту мақсатында «Қасқасу туристік-рекреациялық кешенінің» жобасын жүзеге асыру мақсатында 2022 жылға инженерлік инфрақұрылым жүргізу үшін облыстық бюджеттен 1 млрд 050 млн теңге қаржы қарастырылып, жұмыстар жүргізілуде (жол салу, электр желілерін тарту).
Нәтижесінде, туризм саласына жылдың соңына дейін 3 млрд 757 млн теңге инвестиция тартылып, 25 жұмыс орны ашылады.
Ауылшаруашылық саласы
Ауылшаруашылық саласының өнім көлемі 2022 жылдың 10 айында 52 млрд 872 млн теңге болып, нақты көлем индексі 103,6 пайызды құрады. Оның ішінде:
– мал шаруашылығында 28,9 млрд теңге
– егін шаруашылығында 23,9 млрд теңге
Кемеқалған ауылдық округінде «Қазығұрт бақтары» АШӨК -500 тонналық қойма құрылысын өз қаржысы есебінен жүргізуде. Тартылған инвестиция көлемі 150 млн. теңге. Нәтижесінде 10 адам жұмыспен қамтылатын болады.
Ауылшаруашылығы саласындағы негізгі көрсеткіштерінің орындалу барысы:
Суармалы жердің көлемін ұлғайту жұмыстары бойынша 165 гектарға жетіп, меже 92 пайызға;
Тамшылатып суғару 159 гектарға жетіп, меже 100,6 пайызға;
Ауылшаруашылық техникаларын жаңалау 61 бірлікке көбейтіліп, меже 105 пайызға;
Алтын асық» бағдарламасы 1320 бас ұсақ мал алынып, меже 91 пайызға;
«Сыбаға» бағдарламасы бойынша 335 бас ірі қара мал алынып, меже 111 пайызға;
«Құлан» бағдарламасы бойынша 145 бас жылқы мал алынып, меже 100 пайызға;
10-15 басқа арналған шағын мал бұқашықтарды бордақылау алаңдары 510 бірлікке жетіп, меже 113 пайызға;
1 алқаптан 2-3 өнім алу жобасы бойынша 100 га, меже 100 пайызға;
Қарқынды бау жеміс шаруашылығын дамыту 70,3 га ұлғайтылып, меже 59 пайызға орындалды. Қарқынды баудың көлемі («Қазығұрт бақтары» АШӨК, «Керемет агро» АШӨК) 3 жыл ішінде 160 гектарды құрап, өнім көлемі 2021 жылғы 1500 тонна орнына ағымдағы жылы 3500 тонна өнім жинау жоспалануда. Шаруашылықтар толық қуаттылыққа жеткенде 10500 тонна өнім жиналады.
Жүзім өндірісінде жаңадан өнім бере бастаған «Тау жемісі» ЖШС-нің 20 гектар жүзім алқабынан 400 тонна өнім жинау жоспарлануда. Сондай-ақ жидек өндіруден 7 гектар алқаптан («Құдайбақ ата» ӨК, ЖК Жиынбаев Қанат») 20 тонна өнім жиналды. Шаруашылықтар толық қуаттылыққа енген жағдайда өнім көлемі 2,5 есе артатын болады.
Аудан аумағында балық шаруашылығымен 7 кәсіпкер айналысады, оның ішінде 2 шаруашылық ағымдағы жылы ашылды.
Жеке кәсіпкер Мурадов Навруз – Бірінші Мамыр ауылдық округі, Бірінші мамыр елді мекенінде үй іргелік 0,25 га жерде балық ұстауға арналған бассейн жасап, 3000 дана сазан, 2000 дана карп балықтарын өсіруде;
Жеке кәсіпкер Тойлыбаев Бекайдар Адамбекұлы – Бірінші Мамыр ауылдық округінде орналасқан 0,5 га жерде балық ұстауға арналған бассейн жасап 10000 дана сазан, 5000 дана мөңке балық (карась), 2000 дана карп балықтарын өсіруде.
Мал шаруашылығы саласында 28 млрд 950,4 млн теңгенің өнiмi өндiрiліп, нақты көлем индексі 102.0 пайызды құрады. (облыстық көрсеткіш 99.9 пайыз).
Ірі қара мал басы былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 97,3% (65,7 мың бас), қой 98,5% (165,4 мың бас), ешкі 99,6% (7,4 мың бас), жылқы 131,5 % (36,2 мың бас), құстар 85,0% (180,7 мың бас) құрады. Ет өндіру-102,2% (15094), сүт- 101,8% (60001,9) тонна, жұмыртқа-104,9% (15919,8 мың) дананы құрады.
Су нысандары бойынша
2022 жылы көктем айларында жауын-шашынның көп болуына байланысты өзендерде су деңгейі көтеріліп, көптеген канал бастарына айтарлықтай зақым келтірілген болатын.
«Қыр» каналының сынып жарамсыз болған 6 дана лотогының орнына 11 метрлік құбыр орнатылды. Сонымен қатар, «Атбұлақ», «Озерный», «Планировочный» каналдары және «Кент» магистралды каналының 480 метр жері, аудан әкімдігінің ықпалымен «Қазсушар» республикалық коммуналдық меншігіндегі Тесіктас, Горный камень, Айналма және Блюскен-1 каналдарының 0,6 шақырымы қалпына келтірілді.
Көксәйек, Қасқасу, Қаратөбе, Қоғалы ауылдық округтеріне қарасты (Жіңішке, 8-март, Көксәйек, Кент, Қара-Шора, Ұзын, Таш, Төңкеріс) каналдарының 6,5 шақырымы, сондай-ақ, Науытсай, Жаманжар, Аққұм ішкі және Момынайтас каналдарының 12,5 шақырым жерлері механикалық тазаланды.
Жер саласы
Елді мекендердегі жайылым жерлерді мемлекет меншігіне қайтару жоспары 14 800 гектар болса, 10 айда Қаулымен 8513 гектар немесе 57,5 пайыз жер, меморандум негізінде 22 151 гектар жер қайтарылды. Жалпы қайтарылған жер көлемі 30 664 гектар жер мемлекет меншігіне алынды.
Бюджет-қаржы саласы
Кіріс
Жалпы аудан бюджетінің кіріс жоспары 1 млрд 899 млн 113 мың теңге, нақты 2 млрд 115 млн 894 мың теңгеге немесе 216 млн 781 мың теңгеге артығымен орындалып 111,4 пайызды құрады.
Шығыс
2022 жылдың 01 қарашасына жоспар 18 млрд 007 млн 401 мың теңге болса, нақты кассалық игерілуі 17 млрд 730 млн 551 мың теңге, немесе игеру жоспары 98,4 пайызды құрап отыр. Игерілмеген қаржы 276 млн 849 мың теңге.
Тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық саласы
Абаттандыру
Ленгір қаласындағы Төлеби-Ә.Бектаев көшелерінің қиылысындағы шатқалды абаттандыру жұмыстарына «ETNO – АYYL» жобасы бойынша облыстық бюджеттен 54,0 млн теңге бөлініп, ұлттық дәстүр бойынша («Алтыбақан», «Киіз үйлер», «Мафтар») орнатылды.
Сондай-ақ, Ленгір қаласы 1 мөлтек ауданындағы көп қабатты тұрғын үйлердің аулаларын абаттандыру, балалар, спорттық алаңша жасау, жарықтандыру, бейнекамералар орнату, автотұрақ жасап, ішкі жолдарды кеңейту жұмыстарына 61,3 млн теңге бөлінді.
Аудан бюджетінен 39,9 млн теңге бөлініп, елді мекендерді абаттандыру мен көркейту жұмыстары атқарылуда. Атап айтқанда: (Сұлтан Рабат е/м спорттық алаңшасын қоршау (11,1 млн.тг), Ұзынарық е/м спорттық алаңшаға газон төсеу (5,5 млн тг), Зертас е/м спорттық алаңша орнату (10,7 млн.тг), Әңгірата е/м аллея орнату (12,6 млн.тг)
Аудандық бюджеттен 46,2 млн теңге қарастырылып Ленгір қаласындағы орталық саябақты ағымдағы жөндеу жұмыстары кестеге сай жүргізілуде.
Ленгір қаласынан Зертас елді мекеніне шыға берісіндегі жол бойына Төле баба монументі тақтайшасын орнатуға 28,6 млн теңге қаржы қарастырылып, жұмыстар аяқталды пайдалануға берілді.
Сарқырама елді мекенінде ауыл тумасы, жеке кәсіпкер М.Шерімнің демеушілігімен 1,5 гектар жерге құны 700 млн теңгеге биіктігі 5 метр болатын Д.Қонаевтың ескерткіші мен заманауи үлгідегі саябақ ашылып, ел игілігіне пайдалануға берілді.
«Үздік елді мекен», «Үздік көше» және «Үздік аула» номинациясы бойынша жүлделі орын иелері анықталып, жүлде алған ауылдық округтерге ойын алаңшаларын орнатуға 37,5 млн теңге қарастырылып берілетін болады. Қазіргі таңда анықтау жұмыстары жүргізілуде.
Сонымен қатар, құны 1 млрд. 325 млн. теңге болатын Зертас елді мекеніндегі Шомшақты және Спатай-Андас көшесінің абаттандыру бойынша жоба-сметалық құжаттамалары әзірленіп, салалық басқармаға қаржыландыруға ұсынылды.
Ауыз су саласы
Аудандағы 55 елді мекеннің 54-і (98,2%) орталықтандырылған ауыз су құбырымен қамтамасыз етілген. 1 елді мекеннің (Жаңакүш) ауыз су құбырын жүргізу үшін ЖСҚ әзірленіп, құны 287 млн теңгеге мемлекеттік сараптаманың оң қорытындысы алынып, 2022 жылға қаржыландыру үшін тиісті салалық басқармаға құжаттары ұсынылды.
Бүгінге ауыз су 52 елді мекенде тәулігіне 24 сағат, ал 2 елді мекенде (Зертас, Ұзынарық) кестемен берілуде.
Ауыз су жүйелерінің жалпы ұзындығы 1226 шқ құрайды (тозуы 153,2 шқ, немесе 12 %).
Қайта құруды қажет ететін 5 елді мекендегі (Керегетас, Бейнеткеш, Жаңажол, Нысанбек, Зертас) ауыз судың құрылысын аяқтауға 2022 жылға республикалық бюджет есебінен 837,0 млн теңге бөлініп, құрылыс монтаждау жұмыстары жалғасуда. Биылғы жылы 4 елді мекеннің ауыз суы пайдалануға беріледі, ал Жаңажол елді мекені 2023 жылға өтпелі.
Сондай-ақ, «Көктерек» су тазалау ғимаратының құрылысына республикалық бюджеттен 563 млн теңге бөлінді. Нысан 2023 жылға өтелі. Сонымен қатар, 24,62 шақырым болатын 19 нысандағы ауыз су құбырларын ағымдағы жөндеуден өткізіп, су сорғы орнату мен бұлақ бастарын қоршау жұмыстарын жүргізуге аудандық бюджеттен 197,8 млн теңге қарастырылып тиісті жұмыстар жүргізілуде.
Қайта құруды қажет ететін 3 елді мекенді (Ұзынарық, Алшалы, Диханкөл) ауыз сумен қамтамасыз ету үшін аудан бюджеті есебінен жоба-сметалық құжаттамалары әзірленіп, 2023 жылғы қаржыландыруға ұсынылды.
Табиғи газ саласы
Аудандағы 55 елді мекеннің 48-і (87,3%) орталықтанған табиғи газбен қамтылып, 115 366 тұрғын, 20 951 абонент газға қосылған.
Бүгінге қалып отырған 7 елді мекенде (Қасқасу, Кеңесарық, Керегетас, Жоғарғы Қасқасу, Диханкөл, Ұзынарық, Алшалы) құрылыс жұмыстарын аяқтау үшін республикалық бюджеттен 472,0 млн теңге қарастырылды. Құрылыс жұмыстары жыл аяғына дейін толық аяқталды.
Жоба аясында 9 767 тұрғын, 1663 абонент табиғи газбен қамтылады. Осы нысандар іске қосылса аудандағы 55 елді мекен 100 пайыз орталықтанған газбен қамтылатын болады.
Жекелеген көшелерді газбен қамтамасыз ету бойынша 2021 жылдан өтпелі Ленгір қаласының Күмістөбе, Кенші көшелері, Достық елді мекенінің Астана көшесі, Киелітас елді мекені Қарауылтөбе, Қорған көшелеріне газ құбырын тарту толық аяқталды.
Сонымен қатар, Көксәйек елді мекеніндегі Төлеби, Айтеке би, Тұрсынбай көшелерін және Бірінші Мамыр ауылдық округіндегі Социал массивін табиғи газбен қамтамасыз етуге 54,1 млн теңге қаржы қарастырылып, 4,4 шақырым газ құбыры тартылды.
Ленгір қаласының Таскешу және Сәулембаев көшелеріне 28,6 млн теңге, Север мөлтек ауданына 36,5 млн теңге бөлініп, квартал ішілік газ құбыры тартылды.
Электрлендіру саласы
Ұлттық қор есебінен Екпінді, Біркөлік елді мекендерінің электр жүйелері мен трансформаторын орнатуға 110 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары жыл соңына дейін аяқталып, пайдалануға беріледі.
Республикалық бюджет есебінен Тағайна елді мекенінің 11 көшесіне электр жүйесі мен трансформатор орнатуға 120 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары кестеге сай жүргізілуде. Нысан 2023 жылға өтпелі.
Облыстық бюджет есебінен Кемеқалған ауылдық окургіндегі Қаратөбе елді мекенінің 3 көшесіне және Ленгір қаласы Қазығұрт мөлтек ауданына 10/0,4 кв электр жүйелері мен трансформатор орнатуға 20 млн теңге қаржы қарастырылды.
Сондай-ақ, аудандық бюджет есебінен Ленгір қаласы 1 мөлтек ауданы және Киелітас шекарасындағы жаңа массив көшелеріне трансформатор орнату мен электр жүйелерінің құрылысына 33,4 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары жүргізілуде.
Ленгір қаласындағы «Алатау» ықшам ауданында 110 кВ ӘЖ бар ҚС-110/10 кВ электр қосалқы станциясын салу үшін алғашқы жұмыстарын бастауға 5 млн теңге қаралған, қазіргі таңда мердігер анықталуда. Құрылыс жұмыстары 2023 жылға өтпелі. Сонымен қатар, 5 жобаның жоба-сметалық құжаттамалары әзірленуде.
Қасқасу ауылдық окургі Жоғарғы Қасқасу елді мекені Сарыбұлақ көшесі, Керегетас елді мекені Майдатал көшесі, Кеңесарық елді мекені Өмірзақұлы Қозбақ көшелері;
Киелітас ауылдық округі Ақайдар елді мекені Мерей көшесі, Сұлтанрабат елді мекені Ескіқорған, Жалын, Қарауылтөбе көшелері;
Кемеқалған ауылдық округі Ақбастау елді мекені Төртшал, Талдыбастау көшелерінің;
Тасарық ауылдық округі Тасарық елді мекені М. Әуезов, Т.Тоғысбаев көшелеріне, Ханарық елді мекені А.Навой, Мәуелі, С.Рахимов көшелеріне, Оңтүстік елді мекені Саңлақ, Ақмола көшелеріне, Жамбыл елді мекені Береке, Итемір әулие, Беласар, Алатау, Асар көшелеріне;
Бірінші Мамыр елді мекені М.Әуезов көшесіне электр желісінің құрылысын жүргізу.
«Оңтүстік Жарық Транзит» АҚ Төлеби аудандық бөлімінің инвестициялық бағдарламасы бойынша 7 елді мекендегі 29,9 шақырым электр желісі жаңартылуда (Ленгір қ. Сәулембаев, Күмістөбе, Қазақстан көшесі, Бірінші Мамыр елді мекені Д.Әшірбай көшесі, Алғабас елді мекені Бірлік көшесі, Жаңатұрмыс елді мекені Жалғызағаш көшесі, Оңтүстік елді мекені Саңлақ, Ақмола көшелері, Қостөбе елді мекені Ө.Елемес, Шүңкілдек, Қостөбе көшелері, Жаңаұйым елді мекені Қырықбаев көшесі және Киелітас елді мекені Атамекен көшесі).
Сонымен қатар, 4 трансформатор (Ленгір қ. Сәулембаев көшесі, Бірінші Мамыр елді мекені Д.Қонаев көшесі, Көксәйек елді мекені А.Тлеуберді және Төлеби көшелеріне) орнатылуда.
Жарықтандыру
2022 жылға Ленгір қаласы мен 13 елді мекенге 38,2 шақырым түнгі жарық орнатуға 105 млн теңге қарастырылып, жарықтандыру жұмыстары жүргізілуде.
Оның ішінде: Нысанбек -1,409 ш.қ, Қазақстан- 2,061 ш.қ, Оңтүстік-3,8 ш.қ, Алғабас-1,57 ш.қ, Бейнеткеш -3,76 ш.қ, Керегетас-4,549 ш.қ, Шатыртөбе – 1340 ш.қ, Жіңішке-3,1 ш.қ, Алатау – 0,3 ш.қ, Жаңакүш – 0,7ш.қ, Алатау – 1,0 ш.қ, Алшалы – 2,544 ш.қ, Нысанбек -Тау самалы -2, ш.қ Ленгір қ, С. Сәулембаев – 3,15 ш.қ, Е. Сәуірбайұлы-1,47 ш.қ, Қ. Ешенқұлұлы -0,925 ш.қ, Жамбыл-1,3 ш.қ, Қ. Тыныбеков -2,52ш.қ)
Ұялы байланыс
Қазіргі уақыт талабына сәйкес елді мекендерге интернет жеткізу басты міндет болғандықтан, ағымдағы жылы 13 елді мекенге жаңадан базалық мачталық антенна қою, 4 елді мекенде жаңғырту жұмыстары жоспарланып, ағымдағы жылы Бейнеткеш, Ынтымақ елді мекендерінде «Beeline» ұялы байланыс операторының 4G станциясы орнатылуда. Сондай ақ, жыл соңына дейін Бейнеткеш елді мекеніне «Kcell» байланыс операторының 4G базалық станциясы орнатылату бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Мемлекеттік қызмет көрсету
Бюджет есебінен 6,7 млн теңгеге Бірніші Мамыр ауылдық округі әкімі аппаратының ғимаратында «Ашық әкімдік» іске қосылды. Нәтижесінде тұрғындарға қолайлы жағдай жасау, әкімшілік кедергілерді азайту және бизнес процестерді оңтайландыруға мүмкіндік туады.
Ленгір қаласы әкімі аппаратының меншігіндегі бұрынғы ескі аурухана ғимаратын ағымдағы жөндеуден өткізу үшін аудандық бюджеттен 13,4 млн теңге қаржы қарастырылды.
Жол саласы
Аудан көлемінде автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы – 1084,0 шақырымды құрайды. Оның ішінде:
-облыстық маңызы бар жолдар-259,84 шқ, қанағатты–88,7 %;
-аудандық маңызы бар жолдар-144,05 шқ, қанағатты–89,2 %;
-елді мекеннің ішкі көшелері–680,1 шқ, қанағатты–74,9 %.
2022 жылы аудандық бюджет есебінен жалпы ұзындығы 25,9 шқ құрайтын 20 көше (20 нысан) орта жөндеуден өтті. Оның ішінде 11 нысан 2021 жылдан өтпелі, 9 нысан жаңа.
2022 жылы облыстық бюджет есебінен жалпы ұзындығы 20,7 шқ құрайтын 2 аудандық маңызы бар жолдарға және 13 көшеге (13 нысан) 293,9 млн теңге қаржы қарастырылып, орта жөндеуден өтуде.
«Ауыл Ел-бесігі» жобасы аясында 2021 жылдан өтпелі жалпы ұзындығы 5,8 шқ. құрайтын 2 ішкі көшені (Қасқау е/м Көктөбе көшесі, Қаратөбе е/м Абдулла көшесі) орта жөндеуден өткізуге 60,3 млн теңге қаржы қарастырылып жұмыстар толық аяқталды.
Сонымен қатар, облыстық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары басқармасының тапсырысымен жалпы ұзындығы 33,3 шқ құрайтын 4 облыстық маңызы бар жолды (КХ-11 «Сарыағаш-Жылға-Монтайтас-Рабат-Ленгір»-16,9 шқ, КХ-31 «Қасқасу «Қысқы демалыс аймағы»-10,2 шқ, КХ-170 «Біркөлік санаториясына кіреберіс жол»-6,2 шқ) орта жөндеу жұмыстары жүргізілуде.
Ұзындығы 44,6 шқ құрайтын облыстық маңызы бар 2 жолды (КХ-29 «Шарапхана-Жанабазар – 1 Мамыр»-8,6 шқ, КХ-82 «Шымкент-Қасқасу-Көксәйек-Шымкент»-36,0 шқ) орта жөндеуден өткізу үшін қаржы қарастырылды.
Нәтижесінде: 2022 жылы облыстық маңызы бар 230,7 шқ жолдың қанағаттарлық жағдайы-93,2-ден 96,1% жетеді;
-аудандық маңызы бар жолдар-144,05 шқ, қанағаттарлық жағдайы-89,2 ден 90,3% жетеді;
-елді мекендердің ішкі көшелері-680,1 шқ, қанағаттанарлық жағдайы-73-тен 80,1% жетеді.
Аяқ жолдар салу
2022 жылға 2 елді мекенде (Зағамбар е/м, Әл-Фараби көшесі, Майбұлақ, Аққұм а/о, Аққұм е/м орталық көшесіне) 5,8 шақырым аяқжол салуға аудан бюджетінен жалпы 86,8 млн теңге қаржы қарастырылды.
Тас төсеу
Топырақ жолдарға тас төсеу бойынша 4 елді мекеннің 6,2 шақырымына 3,3 млн теңге қаржы қарастырылды.
Қосағаш елді мекеніндегі С.Әбдікерімұлы көшесінің 1,5 шақырым жолына 1,3 млн теңге;
Жоғарғы Қасқасу елді мекеніндегі Төрткүл көшесінің 1,8 шақырым жолына 500 мың теңге;
Зертас елді мекеніндегі Зертас көшесінің 0,5 шақырым жолына 500 мың теңге;
Ленгір қаласы Самал және Алатау мөлтек ауданының 2,4 шақырым көшесіне тас төсеуге 1,0 млн теңге.
Тұрғын үй саласы
Тұрғын үй кезегіндегі 4520 адамды тұрғын үймен қамтамасыз ету мақсатында 1 млрд 580 млн теңгеге Ленгір қаласында 180 пәтерлі 9 көп қабатты тұрғын үйлердің құрылысын 2021 жылы аяқтап, пайдалануға беру үшін 23,7 млн теңге облыстық бюджеттен қарастырылып, 6 дана көп пәтерлі тұрғын үйлер пайдалануға берілді. Нәтижесінде 7316 шаршы метр іске қосылды. Ал қалған 3 дана тұрғын үйдің құрылыстарын аяқтау үшін облыстық бюджеттен 52,1 млн қарастырылып, ағымдағы жылдың желтоқсан айында пайдалануға беру жоспарлануда. Нәтижесінде 3658 шаршы метр тұрғын үй іске қосылады.
Сонымен қатар, Ленгір қаласы І мөлтек ауданы аумағынан 9 дана 60 пәтерлі тұрғын үйлердің құрылыстарының сметалық құны 7 млрд 786 млн теңге болатын және Базарная және Қ.Дүйсемұратұлы көшелеріндегі 5 қабатты 40 пәтерлі 4 дана тұрғын үйлердің сметалық құны 1 млрд 817 млн теңгені құрайтын жобалар әзірленіп, сараптамалардың оң қорытындылары алынып қаржыландыру үшін салалық басқармаларға ұсынылды.
Ал, Алатау мөлтек ауданындағы 3 класстағы тұрғын үйлердің құрылысын жүргізіуге жобалау-сметалық құжаттамасын әзірлеп, сараптамадан өткізу жұмыстары демеушілер есебінен жүргізілуде.
Халықты тұрғын үй салуға жер телімдерімен қамту мақсатында 216,7 гектар немесе 1007 жер телімін құрайтын 5 (Көксәйек, Зертас, Бірінші Мамыр, Қаратөбе, Қайнар) елді мекендерде инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылыстарын (ауыз су, электр жүйесі) республикалық бюджет есебінен жүргізу үшін 1 млрд 264 млн теңге қаралып, құрылыс жұмыстары жүргізілуде. Қазіргі таңда Қаратөбе, Көксәйек, Зертас, Қайнар елді мекеніндегі жаңа массивке инженерлік-коммуникация жүйелерінің (электр жүйесі, ауыз су) құрылыс жұмыстары аяқталып, пайдалануға берілді. Ал, Қаратөбе (ауыз су), Бірінші Мамыр (электр жүйесі, ауыз су), Қайнар (ауыз су) нысандарының құрылыс жұмыстары ағымдағы жылдың соңында аяқталады.
Ағымдағы жылы Бірінші Мамыр елді мекенінің инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылыстарын (табиғи газ) бастау үшін Ұлттық қор есебінен 109,2 млн тенге қаралып, құрылыс жұмыстары басталуда.
Жоғарыда аталған 5 елді мекендердің (Көксәйек, Зертас, Бірінші Мамыр, Қаратөбе, Момынай, Қайнар) инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылыстары (электр жүйесі, табиғи газ, сымтетік желісі, автомобиль жолдары) және Ленгір қаласының Алатау мөлтек ауданына құны 10 млрд 547 млн теңгенің инженерлік-коммуникация жүйелерінің (автомобиль жолдары) құрылысын 2022 жылы қаржыландыру үшін республикалық бюджетке өтінімдер жолданды.
Ленгір қаласының Алатау мөлтек ауданына (электр жүйесі, автомобиль жолдары) инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысын ағымдағы жылы бастау үшін республикалық бюджет есебінен 100,0 млн теңге қаралып, жұмыстар басталуда. Нысан 2023 жылға ауыспалы.
Ленгір қаласы Алатау мөлтек ауданындағы инженерлік-коммуникация жүйелері құрылысының жобалау-сметалық құжаттамасы (ауыз су) толығымен әзірленіп, 1 млрд 544 млн тенгені құрайтын сараптаманың оң қорытындысы алынды. Нысан құрылысын бастау үшін тиісті құжаттар басқармаларға өткізілді.
Сонымен қатар, Момынай, Қасқасу елді мекендеріндегі жаңа массивтеріне инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысын жүргізу үшін (ауыз су, табиғи газ, сымтетік желісі, электр жүйесі, автомобиль жолдары) жобалау-сметалық құжаттамаларын әзірлеуге аудан бюджетінен 42,8 млн теңге қарастырылып, жобалар әзірленуде.
Одан өзге, Ленгір қаласы Шаңырақ мөлтек ауданында инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысын жүргізу үшін жобалау-сметалық құжаттамасын әзірлеп, сараптамадан өткізу жұмыстары демеушілер есебінен жүргізілуде.
Ленгір қаласы Алатау мөлтек ауданындағы инженерлік-коммуникация жүйелерінің құрылысына жобалау-сметалық құжаттамасын (табиғи газ) әзірлеу үшін аудандық бюджет есебінен 21 млн теңге қарастырылды.
Тұрғын үйлерді іске қосу 2022 жылдың 10 айында 21596 шаршы метрді құрап, былтырғы жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 103,2 пайызға орындалды.
Тұрғын үймен қамту бойынша: Бүгінге барлығы – 4890 азамат тұрғын үй кезегіне тіркелген. (Оның ішінде: «Ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар» санатында – 338; «Халықтың әлеуметтік жағынан осал топтары» санатында – 1998; «Көп балалы отбасылар» санатында – 1043; «Мемлекеттік және бюджеттік мекеме қызметкерлері» санатында – 1510 және «Жалғыз, тұрғынжайы авариялық жағдайда деп танылған» санатында – 1 азамат).
2022 жылы 117 отбасы тұрғын үймен қамтылды. (Оның ішінде: 3 – ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балалар, 60 – көп балалы отбасы, 54 – әлеуметтік жағынан осал топтар санаттары бойынша тұрғын үймен қамтылды).
Білім саласы
Ауданда жалпы білім беретін 68 мектепте 27795 оқушы білім алуда. Биылғы оқу жылында 11 сыныпты 1532 түлек бітірді. “Алтын белгі” белгісін 20 оқушы,129 оқушы үздік аттестат иеленді (2021 жылы 1064 түлегінің 50-і “Алтын белгі” белгісін иеленді). Ұлттық бірыңғай тестті 1081 оқушы тапсырды.
ҰБТ тапсырғандардың 37,1%, яғни 402 түлек жоғары оқу орнына мемлекеттік грантқа түсті.
Оқушылардың жалпы білім сапасы 63,7% құрады (2021 жылы 63,3%) +04% өсті.
Аудандағы орта білім беру ұйымдарының білім сапасын арттыру мақсатында толыққанды оқу процесіне қажетті барлық функциялардың жиынтығы бар бірыңғай интеграцияланған «Bilim Land», daryn.online білім беру онлайн платформасын пайдаланады.
– педагогтарды жұмысқа қабылдау бойынша Jumys.Smartnation.kz,
– педагогтарды аттестаттау процесін автоматтандыру бойынша Е-Партфолио «jumys.snation.kz» бағдарламасы жұмыс жасауда.
Ауданда барлық білім беру мекемелері “Kundelik.kz” автоматтандырылған электронды журналын жүргізеді.
Аудан мектептерінің пән кабинеттерімен жабдықталуы 53 пайыздан 59,3 пайызға жетті. (39 физика, 30 химия, 36 биология).
Педагогтардың 67,8% пайызы (2273-і) жаңа форматтағы біліктілік аттестаттаудан өткен (2021 жылы 53% құрайды) Былтырғы жылмен салыстырғанда 14,8% өскен.
Балаларды әлеуметтік қолдау, құқығын қорғау, қауіпсіздігін қамтамасыз ету
68 мектептің 25-інің бейнекамералары облыстық ішкі істер департаментінің жедел басқару орталығына қосылған. Қаладағы 7 мектепте “дабыл түймелері” орнатылды. 68 мектептің ішкі әжетханасы жұмыс істеуде.
Аудандағы 49 мектептегі асханалар сенімгерлікке берілген. Ондағы тұл жетім, жартылай жетім, көп балалы және аз қамтамасыз етілген отбасының 971 баласы бір реттік ыстық тамақпен қамтамасыз етілді.
Жалпыға міндетті білім беру қорынан бөлінген қаражатқа әлеуметтік статусқа ие 700 оқушы «Эдельвейс-Тау гүлі» лагерінде, мектеп жанындағы лагерлер мен аула топтарында 4290 бала, ата-аналар демеушілігімен республика көлемінде орналасқан басқа да лагерлерде 1682 бала жазғы лагерлерде демалды.
2021 жылы басталған Ұйымшыл мектебінің құрылыс жұмыстарын аяқтау үшін 501 млн теңге қарастырылды, құрылыс аяқталды.
Одан өзге 4 нысанның құрылысын жүргізуге 764 млн теңге қаржы қарастырылды. Олар:
– Ленгір қаласындағы 200 орындық №6 мектеп құрылысына 734 млн теңге қаралып, құрылыс жұмыстары аяқталды;
– Ленгір қаласындағы 80 орындық оқушылар үйінің құрылысы 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі ;
– Зертас елді мекеніндегі Шомшақты орта мектебіне 150 орындық оқу блогы, асхана, шеберхана, спорт зал және әкімшілік бөлмелерінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі;
– Тағайна елді мекеніндегі 200 орындық орта мектебінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі.
Сондай-ақ, Жоғарғы Ақсу ауылдық округі Мәдени орта мектебін күрделі жөндеу үшін Ұлттық қор есебінен 259 млн теңге қаржы қарастырылып күрделі жөндеу жұмыстары аяқталды.
Жоба құны 2 млрд. 566 млн. теңге болатын 3 мектептің (Қаратөбе, Ханарық, Ынтымақ) құрылысын жүргізуге жоба – сметалық құжаттамаларының оң қорытындысы алынып, қаржыландыруға ұсынылды.
Сондай-ақ, демеушілер есебінен Абай орта мектебінің құрылысын салу үшін жоба-сметалық құжаттамалары әзірленуде.
Мектепке дейінгі тәрбие мен білім
Ауданда 54 мектепке дейінгі ұйымда 6605 бала тәрбиеленуде. Онда 633 педагог жұмыс атқарады. Бүгінгі таңда 3-6 жас аралығындағы мектепке дейінгі білім беру ұйымдарына балалар 100 пайыз қамтылған.
Жұмыспен қамту саласы
Аудан бойынша экономикалық белсенді халық саны 48,6 мың адам Жұмыспен қамтылғандар 46,2 мың адам. Жұмыссыздар саны 1954 адам. Жұмыссыздық деңгейі 5,1 пайызды құрады.
Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасының екінші бағыты аясында Жастар практикасынаоқу орнын бітірген жас түлектердің мамандықтары бойынша тәжірибе алу мақсатында 300 орын жоспарланып, аудан көлеміндегі өтінім берген 54 мекемеге жалпы 306 азамат (102,0%)жолданды.
Қоғамдық жұмыстар қала және ауылдық елді мекендерде абаттандыру, көгалдандыру және тазалық жұмыстарын ұйымдастыру мақсатында 750 жұмыссызды жолдау жоспарланып, бекітілген 42 мекемелер мен кәсіпорындарға 748 азамат (99,7%)жолданды.
Әлеуметтік жұмыс орындарын ашу мақсатында ағымдағы жылға 170 жұмыссыздарды жолдау жоспарланып, нақты 199 жұмыссыз(117,1%) азамат өтінім берген 44 жұмыс беруші кәсіпорындарға (о.і. 2 өнеркәсіп саласы, 6 қызмет көрсету мекемесі, 22 ауыл шаруашылық саласы, 10 білім саласы және159 басқа салалар бойынша) жолданды.
«Алғашқы жұмыс орны» жобасы аясында ағымдағы жылға 22 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 38 азамат(172,7%) аудан көлемінде өтінім берген 5 мекемеге жолданды.
«Күміс жас» жобасы аясында ағымдағы жылға 30 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 35 азамат(116,6%) аудан көлемінде өтінім берген 7 мекемеге жолданды.
Үшінші жоба – Жаңа бизнес идеяларды іске асыруға арналған мемлекеттік гранттар беруді ұйымдастыру.
200 АЕК мөлшеріндегі грантты 173 азаматқа беру жоспарланып, жоспар толық орындалып, барлық азаматтарқаржысын алып өз кәсіптерін жүргізуде.
«Бастау-Бизнес» оқу курстарына 180 азаматты оқыту жоспарланып, 933 азамат(518,3%) оқуды аяқтап сертификаттарын алды.
Тұрақты жұмыс орындарына жалпы 1700 азаматты жолдау жоспарланып,1957азамат (115,1%) жұмысқа жолданды. Атаулы әлеуметтік көмек 835 отбасыға 272,2 млн. теңге төленді.
Денсаулық сақтау саласы
Әлемді жайлаған індетке қарсы аудан бойынша 37430 адамды алдын-ала вакциналау жоспарланған, осы орайда «СпутникV», «Qaz vak in», «Hayat Vax», «КоронаВАК», «Синофарм», «Комирнати» вакциналары алынды. Қазіргі таңда орталықтарда вакцина жеткілікті. Аудан бойынша вакцинаның І компонентін- 37430 адам алса, ІІ компонентін – 37308 адам қабылдаған. Күнделікті шамамен 40-60 адамға вакцина егілуде.
Денсаулық сақтау мекемелерінің материалдық – техникалық базасын нығайтуға 29 млн теңге бөлініп, жабдықталу көрсеткіші 85,13% құрады.
Мемлекеттік жекешелік әріптестік аясында Алғабас, Екпінді елді мекендерінде фельдшерлік-акушерлік пункті құрылысы аяқталып пайдалануға берілсе, Жамбыл елді мекеніндегі фельдшерлік-акушерлік пунктнің құрылыс жұмыстары жүруде.
Одан өзге Жаңакүш және Шатыртөбе елді мекендерінде медициналық пункттерінің құрылысы басталды.
Мәдениет саласы
2022 жылы 3 ауылдық клубты (Қаратөбе, Қайнар, Тасарық) газға қосуға аудандық бюджеттен 15,2 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге Диханкөл, Тасарық ауылдық клубтарын ағымдағы жөндеуге 7,6 млн теңге қаралып, жөндеу жұмыстары толық аяқталды.
Мәдени ошағы жоқ Аққұм және Киелітас ауылдық округтерінде ауылдық мәдениет үйлерін салу бойынша:
– «Ауыл-ел бесігі» бағдарламасы аясында сметалық құны 353,4 млн теңгелік Момынай елді мекенінде 146 орындық мәдениет үйінің құрылыс жұмыстарын бастау үшін 252,6 млн теңге қаражат бөлінді. Нысан 2023 жылға өтпелі;
– Киелітас елді мекенінде сметалық құны 382,7 млн теңге болатын 146 орындық ауылдық мәдениет үйі құрылысының сараптаманың оң қорытындысы алынып, қаржыландыру үшін салалық басқармаларға жолданды.
Аудан өнерпаздары халықаралық, республикалық, облыстық, аймақтық байқауларда 1 – бас жүлде, 1 – І – орын, 1- ІII – орындармен марапатталды.
Ауданда жалпы білім беретін 68 мектепте 27795 оқушы білім алуда. Биылғы оқу жылында 11 сыныпты 1532 түлек бітірді. “Алтын белгі” белгісін 20 оқушы,129 оқушы үздік аттестат иеленді (2021 жылы 1064 түлегінің 50-і “Алтын белгі” белгісін иеленді). Ұлттық бірыңғай тестті 1081 оқушы тапсырды.
ҰБТ тапсырғандардың 37,1%, яғни 402 түлек жоғары оқу орнына мемлекеттік грантқа түсті.
Оқушылардың жалпы білім сапасы 63,7% құрады (2021 жылы 63,3%) +04% өсті.
Аудандағы орта білім беру ұйымдарының білім сапасын арттыру мақсатында толыққанды оқу процесіне қажетті барлық функциялардың жиынтығы бар бірыңғай интеграцияланған «Bilim Land», daryn.online білім беру онлайн платформасын пайдаланады.
– педагогтарды жұмысқа қабылдау бойынша Jumys.Smartnation.kz,
– педагогтарды аттестаттау процесін автоматтандыру бойынша Е-Партфолио «jumys.snation.kz» бағдарламасы жұмыс жасауда.
Ауданда барлық білім беру мекемелері “Kundelik.kz” автоматтандырылған электронды журналын жүргізеді.
Аудан мектептерінің пән кабинеттерімен жабдықталуы 53 пайыздан 59,3 пайызға жетті. (39 физика, 30 химия, 36 биология).
Педагогтардың 67,8% пайызы (2273-і) жаңа форматтағы біліктілік аттестаттаудан өткен (2021 жылы 53% құрайды) Былтырғы жылмен салыстырғанда 14,8% өскен.
Балаларды әлеуметтік қолдау, құқығын қорғау, қауіпсіздігін қамтамасыз ету
68 мектептің 25-інің бейнекамералары облыстық ішкі істер департаментінің жедел басқару орталығына қосылған. Қаладағы 7 мектепте “дабыл түймелері” орнатылды. 68 мектептің ішкі әжетханасы жұмыс істеуде.
Аудандағы 49 мектептегі асханалар сенімгерлікке берілген. Ондағы тұл жетім, жартылай жетім, көп балалы және аз қамтамасыз етілген отбасының 971 баласы бір реттік ыстық тамақпен қамтамасыз етілді.
Жалпыға міндетті білім беру қорынан бөлінген қаражатқа әлеуметтік статусқа ие 700 оқушы «Эдельвейс-Тау гүлі» лагерінде, мектеп жанындағы лагерлер мен аула топтарында 4290 бала, ата-аналар демеушілігімен республика көлемінде орналасқан басқа да лагерлерде 1682 бала жазғы лагерлерде демалды.
2021 жылы басталған Ұйымшыл мектебінің құрылыс жұмыстарын аяқтау үшін 501 млн теңге қарастырылды, құрылыс аяқталды.
Одан өзге 4 нысанның құрылысын жүргізуге 764 млн теңге қаржы қарастырылды. Олар:
– Ленгір қаласындағы 200 орындық №6 мектеп құрылысына 734 млн теңге қаралып, құрылыс жұмыстары аяқталды;
– Ленгір қаласындағы 80 орындық оқушылар үйінің құрылысы 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі ;
– Зертас елді мекеніндегі Шомшақты орта мектебіне 150 орындық оқу блогы, асхана, шеберхана, спорт зал және әкімшілік бөлмелерінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі;
– Тағайна елді мекеніндегі 200 орындық орта мектебінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі.
Сондай-ақ, Жоғарғы Ақсу ауылдық округі Мәдени орта мектебін күрделі жөндеу үшін Ұлттық қор есебінен 259 млн теңге қаржы қарастырылып күрделі жөндеу жұмыстары аяқталды.
Жоба құны 2 млрд. 566 млн. теңге болатын 3 мектептің (Қаратөбе, Ханарық, Ынтымақ) құрылысын жүргізуге жоба – сметалық құжаттамаларының оң қорытындысы алынып, қаржыландыруға ұсынылды.
Сондай-ақ, демеушілер есебінен Абай орта мектебінің құрылысын салу үшін жоба-сметалық құжаттамалары әзірленуде.
Мектепке дейінгі тәрбие мен білім
Ауданда 54 мектепке дейінгі ұйымда 6605 бала тәрбиеленуде. Онда 633 педагог жұмыс атқарады. Бүгінгі таңда 3-6 жас аралығындағы мектепке дейінгі білім беру ұйымдарына балалар 100 пайыз қамтылған.
Жұмыспен қамту саласы
Аудан бойынша экономикалық белсенді халық саны 48,6 мың адам Жұмыспен қамтылғандар 46,2 мың адам. Жұмыссыздар саны 1954 адам. Жұмыссыздық деңгейі 5,1 пайызды құрады.
Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасының екінші бағыты аясында Жастар практикасынаоқу орнын бітірген жас түлектердің мамандықтары бойынша тәжірибе алу мақсатында 300 орын жоспарланып, аудан көлеміндегі өтінім берген 54 мекемеге жалпы 306 азамат (102,0%)жолданды.
Қоғамдық жұмыстар қала және ауылдық елді мекендерде абаттандыру, көгалдандыру және тазалық жұмыстарын ұйымдастыру мақсатында 750 жұмыссызды жолдау жоспарланып, бекітілген 42 мекемелер мен кәсіпорындарға 748 азамат (99,7%)жолданды.
Әлеуметтік жұмыс орындарын ашу мақсатында ағымдағы жылға 170 жұмыссыздарды жолдау жоспарланып, нақты 199 жұмыссыз(117,1%) азамат өтінім берген 44 жұмыс беруші кәсіпорындарға (о.і. 2 өнеркәсіп саласы, 6 қызмет көрсету мекемесі, 22 ауыл шаруашылық саласы, 10 білім саласы және159 басқа салалар бойынша) жолданды.
«Алғашқы жұмыс орны» жобасы аясында ағымдағы жылға 22 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 38 азамат(172,7%) аудан көлемінде өтінім берген 5 мекемеге жолданды.
«Күміс жас» жобасы аясында ағымдағы жылға 30 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 35 азамат(116,6%) аудан көлемінде өтінім берген 7 мекемеге жолданды.
Үшінші жоба – Жаңа бизнес идеяларды іске асыруға арналған мемлекеттік гранттар беруді ұйымдастыру.
200 АЕК мөлшеріндегі грантты 173 азаматқа беру жоспарланып, жоспар толық орындалып, барлық азаматтарқаржысын алып өз кәсіптерін жүргізуде.
«Бастау-Бизнес» оқу курстарына 180 азаматты оқыту жоспарланып, 933 азамат(518,3%) оқуды аяқтап сертификаттарын алды.
Тұрақты жұмыс орындарына жалпы 1700 азаматты жолдау жоспарланып,1957азамат (115,1%) жұмысқа жолданды. Атаулы әлеуметтік көмек 835 отбасыға 272,2 млн. теңге төленді.
Денсаулық сақтау саласы
Әлемді жайлаған індетке қарсы аудан бойынша 37430 адамды алдын-ала вакциналау жоспарланған, осы орайда «СпутникV», «Qaz vak in», «Hayat Vax», «КоронаВАК», «Синофарм», «Комирнати» вакциналары алынды. Қазіргі таңда орталықтарда вакцина жеткілікті. Аудан бойынша вакцинаның І компонентін- 37430 адам алса, ІІ компонентін – 37308 адам қабылдаған. Күнделікті шамамен 40-60 адамға вакцина егілуде.
Денсаулық сақтау мекемелерінің материалдық – техникалық базасын нығайтуға 29 млн теңге бөлініп, жабдықталу көрсеткіші 85,13% құрады.
Мемлекеттік жекешелік әріптестік аясында Алғабас, Екпінді елді мекендерінде фельдшерлік-акушерлік пункті құрылысы аяқталып пайдалануға берілсе, Жамбыл елді мекеніндегі фельдшерлік-акушерлік пунктнің құрылыс жұмыстары жүруде.
Одан өзге Жаңакүш және Шатыртөбе елді мекендерінде медициналық пункттерінің құрылысы басталды.
Мәдениет саласы
2022 жылы 3 ауылдық клубты (Қаратөбе, Қайнар, Тасарық) газға қосуға аудандық бюджеттен 15,2 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге Диханкөл, Тасарық ауылдық клубтарын ағымдағы жөндеуге 7,6 млн теңге қаралып, жөндеу жұмыстары толық аяқталды.
Мәдени ошағы жоқ Аққұм және Киелітас ауылдық округтерінде ауылдық мәдениет үйлерін салу бойынша:
– «Ауыл-ел бесігі» бағдарламасы аясында сметалық құны 353,4 млн теңгелік Момынай елді мекенінде 146 орындық мәдениет үйінің құрылыс жұмыстарын бастау үшін 252,6 млн теңге қаражат бөлінді. Нысан 2023 жылға өтпелі;
– Киелітас елді мекенінде сметалық құны 382,7 млн теңге болатын 146 орындық ауылдық мәдениет үйі құрылысының сараптаманың оң қорытындысы алынып, қаржыландыру үшін салалық басқармаларға жолданды.
Аудан өнерпаздары халықаралық, республикалық, облыстық, аймақтық байқауларда 1 – бас жүлде, 1 – І – орын, 1- ІII – орындармен марапатталды.
Ауданда жалпы білім беретін 68 мектепте 27795 оқушы білім алуда. Биылғы оқу жылында 11 сыныпты 1532 түлек бітірді. “Алтын белгі” белгісін 20 оқушы,129 оқушы үздік аттестат иеленді (2021 жылы 1064 түлегінің 50-і “Алтын белгі” белгісін иеленді). Ұлттық бірыңғай тестті 1081 оқушы тапсырды.
ҰБТ тапсырғандардың 37,1%, яғни 402 түлек жоғары оқу орнына мемлекеттік грантқа түсті.
Оқушылардың жалпы білім сапасы 63,7% құрады (2021 жылы 63,3%) +04% өсті.
Аудандағы орта білім беру ұйымдарының білім сапасын арттыру мақсатында толыққанды оқу процесіне қажетті барлық функциялардың жиынтығы бар бірыңғай интеграцияланған «Bilim Land», daryn.online білім беру онлайн платформасын пайдаланады.
– педагогтарды жұмысқа қабылдау бойынша Jumys.Smartnation.kz,
– педагогтарды аттестаттау процесін автоматтандыру бойынша Е-Партфолио «jumys.snation.kz» бағдарламасы жұмыс жасауда.
Ауданда барлық білім беру мекемелері “Kundelik.kz” автоматтандырылған электронды журналын жүргізеді.
Аудан мектептерінің пән кабинеттерімен жабдықталуы 53 пайыздан 59,3 пайызға жетті. (39 физика, 30 химия, 36 биология).
Педагогтардың 67,8% пайызы (2273-і) жаңа форматтағы біліктілік аттестаттаудан өткен (2021 жылы 53% құрайды) Былтырғы жылмен салыстырғанда 14,8% өскен.
Балаларды әлеуметтік қолдау, құқығын қорғау, қауіпсіздігін қамтамасыз ету
68 мектептің 25-інің бейнекамералары облыстық ішкі істер департаментінің жедел басқару орталығына қосылған. Қаладағы 7 мектепте “дабыл түймелері” орнатылды. 68 мектептің ішкі әжетханасы жұмыс істеуде.
Аудандағы 49 мектептегі асханалар сенімгерлікке берілген. Ондағы тұл жетім, жартылай жетім, көп балалы және аз қамтамасыз етілген отбасының 971 баласы бір реттік ыстық тамақпен қамтамасыз етілді.
Жалпыға міндетті білім беру қорынан бөлінген қаражатқа әлеуметтік статусқа ие 700 оқушы «Эдельвейс-Тау гүлі» лагерінде, мектеп жанындағы лагерлер мен аула топтарында 4290 бала, ата-аналар демеушілігімен республика көлемінде орналасқан басқа да лагерлерде 1682 бала жазғы лагерлерде демалды.
2021 жылы басталған Ұйымшыл мектебінің құрылыс жұмыстарын аяқтау үшін 501 млн теңге қарастырылды, құрылыс аяқталды.
Одан өзге 4 нысанның құрылысын жүргізуге 764 млн теңге қаржы қарастырылды. Олар:
– Ленгір қаласындағы 200 орындық №6 мектеп құрылысына 734 млн теңге қаралып, құрылыс жұмыстары аяқталды;
– Ленгір қаласындағы 80 орындық оқушылар үйінің құрылысы 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі ;
– Зертас елді мекеніндегі Шомшақты орта мектебіне 150 орындық оқу блогы, асхана, шеберхана, спорт зал және әкімшілік бөлмелерінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі;
– Тағайна елді мекеніндегі 200 орындық орта мектебінің құрылысына 10 млн теңге қаржы қаралды, нысан 2023 жылға өтпелі.
Сондай-ақ, Жоғарғы Ақсу ауылдық округі Мәдени орта мектебін күрделі жөндеу үшін Ұлттық қор есебінен 259 млн теңге қаржы қарастырылып күрделі жөндеу жұмыстары аяқталды.
Жоба құны 2 млрд. 566 млн. теңге болатын 3 мектептің (Қаратөбе, Ханарық, Ынтымақ) құрылысын жүргізуге жоба – сметалық құжаттамаларының оң қорытындысы алынып, қаржыландыруға ұсынылды.
Сондай-ақ, демеушілер есебінен Абай орта мектебінің құрылысын салу үшін жоба-сметалық құжаттамалары әзірленуде.
Мектепке дейінгі тәрбие мен білім
Ауданда 54 мектепке дейінгі ұйымда 6605 бала тәрбиеленуде. Онда 633 педагог жұмыс атқарады. Бүгінгі таңда 3-6 жас аралығындағы мектепке дейінгі білім беру ұйымдарына балалар 100 пайыз қамтылған.
Жұмыспен қамту саласы
Аудан бойынша экономикалық белсенді халық саны 48,6 мың адам Жұмыспен қамтылғандар 46,2 мың адам. Жұмыссыздар саны 1954 адам. Жұмыссыздық деңгейі 5,1 пайызды құрады.
Нәтижелі жұмыспен қамтуды және жаппай кәсіпкерлікті дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған «Еңбек» мемлекеттік бағдарламасының екінші бағыты аясында Жастар практикасынаоқу орнын бітірген жас түлектердің мамандықтары бойынша тәжірибе алу мақсатында 300 орын жоспарланып, аудан көлеміндегі өтінім берген 54 мекемеге жалпы 306 азамат (102,0%)жолданды.
Қоғамдық жұмыстар қала және ауылдық елді мекендерде абаттандыру, көгалдандыру және тазалық жұмыстарын ұйымдастыру мақсатында 750 жұмыссызды жолдау жоспарланып, бекітілген 42 мекемелер мен кәсіпорындарға 748 азамат (99,7%)жолданды.
Әлеуметтік жұмыс орындарын ашу мақсатында ағымдағы жылға 170 жұмыссыздарды жолдау жоспарланып, нақты 199 жұмыссыз(117,1%) азамат өтінім берген 44 жұмыс беруші кәсіпорындарға (о.і. 2 өнеркәсіп саласы, 6 қызмет көрсету мекемесі, 22 ауыл шаруашылық саласы, 10 білім саласы және159 басқа салалар бойынша) жолданды.
«Алғашқы жұмыс орны» жобасы аясында ағымдағы жылға 22 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 38 азамат(172,7%) аудан көлемінде өтінім берген 5 мекемеге жолданды.
«Күміс жас» жобасы аясында ағымдағы жылға 30 азаматты жолдау жоспарланып, нақты 35 азамат(116,6%) аудан көлемінде өтінім берген 7 мекемеге жолданды.
Үшінші жоба – Жаңа бизнес идеяларды іске асыруға арналған мемлекеттік гранттар беруді ұйымдастыру.
200 АЕК мөлшеріндегі грантты 173 азаматқа беру жоспарланып, жоспар толық орындалып, барлық азаматтарқаржысын алып өз кәсіптерін жүргізуде.
«Бастау-Бизнес» оқу курстарына 180 азаматты оқыту жоспарланып, 933 азамат(518,3%) оқуды аяқтап сертификаттарын алды.
Тұрақты жұмыс орындарына жалпы 1700 азаматты жолдау жоспарланып,1957азамат (115,1%) жұмысқа жолданды. Атаулы әлеуметтік көмек 835 отбасыға 272,2 млн. теңге төленді.
Денсаулық сақтау саласы
Әлемді жайлаған індетке қарсы аудан бойынша 37430 адамды алдын-ала вакциналау жоспарланған, осы орайда «СпутникV», «Qaz vak in», «Hayat Vax», «КоронаВАК», «Синофарм», «Комирнати» вакциналары алынды. Қазіргі таңда орталықтарда вакцина жеткілікті. Аудан бойынша вакцинаның І компонентін- 37430 адам алса, ІІ компонентін – 37308 адам қабылдаған. Күнделікті шамамен 40-60 адамға вакцина егілуде.
Денсаулық сақтау мекемелерінің материалдық – техникалық базасын нығайтуға 29 млн теңге бөлініп, жабдықталу көрсеткіші 85,13% құрады.
Мемлекеттік жекешелік әріптестік аясында Алғабас, Екпінді елді мекендерінде фельдшерлік-акушерлік пункті құрылысы аяқталып пайдалануға берілсе, Жамбыл елді мекеніндегі фельдшерлік-акушерлік пунктнің құрылыс жұмыстары жүруде.
Одан өзге Жаңакүш және Шатыртөбе елді мекендерінде медициналық пункттерінің құрылысы басталды.
Мәдениет саласы
2022 жылы 3 ауылдық клубты (Қаратөбе, Қайнар, Тасарық) газға қосуға аудандық бюджеттен 15,2 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге Диханкөл, Тасарық ауылдық клубтарын ағымдағы жөндеуге 7,6 млн теңге қаралып, жөндеу жұмыстары толық аяқталды.
Мәдени ошағы жоқ Аққұм және Киелітас ауылдық округтерінде ауылдық мәдениет үйлерін салу бойынша:
– «Ауыл-ел бесігі» бағдарламасы аясында сметалық құны 353,4 млн теңгелік Момынай елді мекенінде 146 орындық мәдениет үйінің құрылыс жұмыстарын бастау үшін 252,6 млн теңге қаражат бөлінді. Нысан 2023 жылға өтпелі;
– Киелітас елді мекенінде сметалық құны 382,7 млн теңге болатын 146 орындық ауылдық мәдениет үйі құрылысының сараптаманың оң қорытындысы алынып, қаржыландыру үшін салалық басқармаларға жолданды.
Аудан өнерпаздары халықаралық, республикалық, облыстық, аймақтық байқауларда 1 – бас жүлде, 1 – І – орын, 1- ІII – орындармен марапатталды.
Спорт саласы
Бұқаралық спортты дамыту мақсатында және ауданның 90 жылдық мерей тойына орай Ұлттық спорттың 7 түрінен (аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, қазақша күрес, өгіз көтеру, тоғыз құмалақ, арқан тару) облыстық деңгейде «Көшпенділер ойыны» сайысы өтті. Сондай-ақ, көкпардан командалық жастар арасында облыс біріншілігі өтті. Спорттық инфрақұрылымдарды дамыту мақсатында 2022 жылы аудандық бюджет есебінен 3 нысанға 27,3 млн теңге қарастырылды. Оның ішінде Сұлтан Рабат елді мекеніндегі спорт алаңшасын қоршау жұмыстарына 11,1 млн теңге, Ұзынарық елді мекеніндегі спорт алаңшасына газон төсеу жұмыстарына 5,5 млн теңге және Зертас елді мекеніне спорт алаңшасын орнату жұмыстарына 10,7 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге 2021 жылы құрылыс жұмыстары басталған Ленгір қаласының Шахта Тогыс елді мекенінде ашық футбол және баскетбол алаңшасының құрылыс жұмыстары толық аяқталып, ел игілігіне берілді.
Сондай-ақ, «Ауыл-Ел бесігі» жобасы аясында құны 608 млн теңге болатын Бірінші Мамыр елді мекенінде заманауи үлгідегі спорттық-сауықтыру кешенінің және футбол алаңшасының құрылысына Ұлттық қор есебінен 467 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары кестеге сай жүргізілуде. Нысан 2023 жылға өтпелі.
Көксәйек елді мекенінде жоба құны 926,0 млн теңге болатын спорттық сауықтыру кешенін салу үшін жобасы тиісті салалық басқармаларға қаржыландыру ұсынылды.
Аталған жобаларды іске асыру арқылы спорт инфрақұрылымдарын оның ішінде шалғай елді мекендерде демеушілер есебінен ашық спорт алаңдарын салу арқылы спортпен шұғылданушылар санын 2025 жылға дейін 45 пайызға өсіру жоспарланып отыр.
Бұқаралық спортты дамыту мақсатында және ауданның 90 жылдық мерей тойына орай Ұлттық спорттың 7 түрінен (аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, қазақша күрес, өгіз көтеру, тоғыз құмалақ, арқан тару) облыстық деңгейде «Көшпенділер ойыны» сайысы өтті. Сондай-ақ, көкпардан командалық жастар арасында облыс біріншілігі өтті. Спорттық инфрақұрылымдарды дамыту мақсатында 2022 жылы аудандық бюджет есебінен 3 нысанға 27,3 млн теңге қарастырылды. Оның ішінде Сұлтан Рабат елді мекеніндегі спорт алаңшасын қоршау жұмыстарына 11,1 млн теңге, Ұзынарық елді мекеніндегі спорт алаңшасына газон төсеу жұмыстарына 5,5 млн теңге және Зертас елді мекеніне спорт алаңшасын орнату жұмыстарына 10,7 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге 2021 жылы құрылыс жұмыстары басталған Ленгір қаласының Шахта Тогыс елді мекенінде ашық футбол және баскетбол алаңшасының құрылыс жұмыстары толық аяқталып, ел игілігіне берілді.
Сондай-ақ, «Ауыл-Ел бесігі» жобасы аясында құны 608 млн теңге болатын Бірінші Мамыр елді мекенінде заманауи үлгідегі спорттық-сауықтыру кешенінің және футбол алаңшасының құрылысына Ұлттық қор есебінен 467 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары кестеге сай жүргізілуде. Нысан 2023 жылға өтпелі.
Көксәйек елді мекенінде жоба құны 926,0 млн теңге болатын спорттық сауықтыру кешенін салу үшін жобасы тиісті салалық басқармаларға қаржыландыру ұсынылды.
Аталған жобаларды іске асыру арқылы спорт инфрақұрылымдарын оның ішінде шалғай елді мекендерде демеушілер есебінен ашық спорт алаңдарын салу арқылы спортпен шұғылданушылар санын 2025 жылға дейін 45 пайызға өсіру жоспарланып отыр. Бұқаралық спортты дамыту мақсатында және ауданның 90 жылдық мерей тойына орай Ұлттық спорттың 7 түрінен (аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, қазақша күрес, өгіз көтеру, тоғыз құмалақ, арқан тару) облыстық деңгейде «Көшпенділер ойыны» сайысы өтті. Сондай-ақ, көкпардан командалық жастар арасында облыс біріншілігі өтті. Спорттық инфрақұрылымдарды дамыту мақсатында 2022 жылы аудандық бюджет есебінен 3 нысанға 27,3 млн теңге қарастырылды. Оның ішінде Сұлтан Рабат елді мекеніндегі спорт алаңшасын қоршау жұмыстарына 11,1 млн теңге, Ұзынарық елді мекеніндегі спорт алаңшасына газон төсеу жұмыстарына 5,5 млн теңге және Зертас елді мекеніне спорт алаңшасын орнату жұмыстарына 10,7 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге 2021 жылы құрылыс жұмыстары басталған Ленгір қаласының Шахта Тогыс елді мекенінде ашық футбол және баскетбол алаңшасының құрылыс жұмыстары толық аяқталып, ел игілігіне берілді.
Сондай-ақ, «Ауыл-Ел бесігі» жобасы аясында құны 608 млн теңге болатын Бірінші Мамыр елді мекенінде заманауи үлгідегі спорттық-сауықтыру кешенінің және футбол алаңшасының құрылысына Ұлттық қор есебінен 467 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары кестеге сай жүргізілуде. Нысан 2023 жылға өтпелі.
Көксәйек елді мекенінде жоба құны 926,0 млн теңге болатын спорттық сауықтыру кешенін салу үшін жобасы тиісті салалық басқармаларға қаржыландыру ұсынылды.
Аталған жобаларды іске асыру арқылы спорт инфрақұрылымдарын оның ішінде шалғай елді мекендерде демеушілер есебінен ашық спорт алаңдарын салу арқылы спортпен шұғылданушылар санын 2025 жылға дейін 45 пайызға өсіру жоспарланып отыр.
Бұқаралық спортты дамыту мақсатында және ауданның 90 жылдық мерей тойына орай Ұлттық спорттың 7 түрінен (аударыспақ, жамбы ату, теңге ілу, қазақша күрес, өгіз көтеру, тоғыз құмалақ, арқан тару) облыстық деңгейде «Көшпенділер ойыны» сайысы өтті. Сондай-ақ, көкпардан командалық жастар арасында облыс біріншілігі өтті. Спорттық инфрақұрылымдарды дамыту мақсатында 2022 жылы аудандық бюджет есебінен 3 нысанға 27,3 млн теңге қарастырылды. Оның ішінде Сұлтан Рабат елді мекеніндегі спорт алаңшасын қоршау жұмыстарына 11,1 млн теңге, Ұзынарық елді мекеніндегі спорт алаңшасына газон төсеу жұмыстарына 5,5 млн теңге және Зертас елді мекеніне спорт алаңшасын орнату жұмыстарына 10,7 млн теңге қарастырылды.
Одан өзге 2021 жылы құрылыс жұмыстары басталған Ленгір қаласының Шахта Тогыс елді мекенінде ашық футбол және баскетбол алаңшасының құрылыс жұмыстары толық аяқталып, ел игілігіне берілді.
Сондай-ақ, «Ауыл-Ел бесігі» жобасы аясында құны 608 млн теңге болатын Бірінші Мамыр елді мекенінде заманауи үлгідегі спорттық-сауықтыру кешенінің және футбол алаңшасының құрылысына Ұлттық қор есебінен 467 млн теңге қаржы қарастырылып, құрылыс жұмыстары кестеге сай жүргізілуде. Нысан 2023 жылға өтпелі.
Көксәйек елді мекенінде жоба құны 926,0 млн теңге болатын спорттық сауықтыру кешенін салу үшін жобасы тиісті салалық басқармаларға қаржыландыру ұсынылды.
Аталған жобаларды іске асыру арқылы спорт инфрақұрылымдарын оның ішінде шалғай елді мекендерде демеушілер есебінен ашық спорт алаңдарын салу арқылы спортпен шұғылданушылар санын 2025 жылға дейін 45 пайызға өсіру жоспарланып отыр. Аталған жобаларды іске асыру арқылы спорт инфрақұрылымдарын оның ішінде шалғай елді мекендерде демеушілер есебінен ашық спорт алаңдарын салу арқылы спортпен шұғылданушылар санын 2025 жылға дейін 45 пайызға өсіру жоспарланып отыр.
Related Posts
Биыл Түркістан қаласына жоспарланған инвестиция көлемі 7,3 %-ға артығымен орындалды
by Алаш Ақпарат
02/12/2022
0
Биыл Түркістан қаласына 179,1 млрд. теңге инвестиция келуі жоспарланып, нақты орындалуы 192,1 млрд. теңгені құрап, көрсеткіштен 7,3 % артығымен орындалды....
Түркістан қаласында биыл құны 900 миллион 3 кәсіпорын іске қосылды
by Алаш Ақпарат
02/12/2022
0
Түркістан қаласында 2022 жылы 900 миллион теңгені құрайтын 3 кәсіпорын іске қосылуы көзделіп (1.«Асфальт бетон» зауыты, 2.«Газоблок» зауыты, 3.«Газобетон» зауыты)...
Түркістан қаласына 2019-2023 жылдар аралығында 761 млрд. теңге инвестиция келмек
by Алаш Ақпарат
02/12/2022
0
Ағымдағы жылы Түркістан қаласына 179,1 млрд. теңге инвестиция келуі жоспарланып, нақты орындалуы 192,1 млрд.теңгені құрап, көрсеткіштен 7,3 % артығымен орындалды....
Түркістан қаласындағы жарықтандыру жүйесімен қамтылған көшелер үлесін 89%-ға жетпек
by Алаш Ақпарат
02/12/2022
0
Алдағы 2023 жылы қаламыздың 277,2 шқ құрайтын 272 көшесіне құрылыс жұмыстарын жүргізіп, жарықтандыру жүйесімен қамтылған көшелер үлесін 89%-ға (895,8 шқ... |
"КазАвтоПром "Қазақстанның автомобиль саласы кәсіпорындарының одағы" заңды тұлғалар бірлестігі (бұдан әрі – КазАвтоПром) коммерциялық емес ұйым болып табылады және мынадай мақсаттар мен міндеттерді тиімді орындау үшін қазақстандық автомобиль және машина жасау саласының ірі өкілдері құрды:
отандық автомобиль және машина жасау өнеркәсібін дамытуға, жергілікті қамтуды ұлғайту үшін компоненттер мен материалдар өндірісін дамытуға жәрдемдесу;
отандық автомобиль және машина жасау өнеркәсібін дамытуға, жергілікті қамтуды ұлғайту үшін компоненттер мен материалдар өндірісін дамытуға жәрдемдесу;
отандық автомобиль және машина жасау өнеркәсібін дамытуға, жергілікті қамтуды ұлғайту үшін компоненттер мен материалдар өндірісін дамытуға жәрдемдесу;
отандық автомобиль және машина жасау өнеркәсібін дамытуға, жергілікті қамтуды ұлғайту үшін компоненттер мен материалдар өндірісін дамытуға жәрдемдесу
Мақсаттары мен міндеттері
отандық автомобиль және машина жасау өнеркәсібін дамытуға, жергілікті қамтуды ұлғайту үшін компоненттер мен материалдар өндірісін дамытуға жәрдемдесу;
заң шығарушы және атқарушы билік органдарында, сондай-ақ халықаралық ұйымдарда, одақтарда, ұлттық палаталарда, компанияларда, қоғамдық бірлестіктерде мүшелердің мүдделерін білдіру және қорғау;
индустрияландыру және сауда қызметі саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруға жәрдемдесу, Көлік құралдарын, ауыл шаруашылығы, арнайы және рекреациялық техниканы және (немесе) олардың компоненттері мен материалдарын шығару және сату, ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін тиімді пайдалану үшін өндірістік және сауда қуаттарын жаңғырту және дамыту үшін инвестициялар мен әріптестерді тарту мәселелерінде мүшелердің қызметіне жәрдемдесу және үйлестіру;
сала кәсіпорындары, сондай-ақ басқа салалардың кәсіпорындарымен және шетелдік әріптестермен, оның ішінде ТМД мен ЕАЭО-ға мүше елдердің кәсіпорындарымен өзара тиімді кооперациялық байланыстарды дамыту және нығайту бойынша бірыңғай саясат жүргізу.
Біз өз мүшелерімізге не ұсынамыз
Мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл
Көлік құралдарын, ауыл шаруашылығы техникасын және автокомпоненттерді (қосалқы бөлшектерді)өнеркәсіптік құрастыру туралы келісімдер жасасуға жәрдемдесу
Арнайы инвестициялық келісімшарт жасасуға жәрдемдесу
CT-KZ сертификаттарын, индустриялық сертификатты алуға жәрдемдесу
КазАвтоПром қатысушыларының мүдделерін соттарда және мемлекеттік ұйымдарда қорғау (ҚР Қаржымині МКК,ҚР ИИДМ ҚТРМ, ҚР ИИДМ және т. б.)
Заң консультациялары және мемлекеттік ұйымдарда мүдделерді білдіру (көлік құралдарының сәйкестігін бағалау, кедендік рәсімдер, Көлік құралдарын тіркеу және т. б. мәселелері бойынша)
Қатысушылардың мүдделерін қозғайтын Қазақстан Республикасының заңнамасын жетілдіру процесінде мүдделерді лоббилеу
Қазақстан Республикасы министрліктерінің жанындағы сараптамалық және жұмыс топтарының жұмысына қатысу
Оларды көлік құралдары мен компоненттерін (қосалқы бөлшектерін)шетелдік өндірушілермен одан әрі кооперациялау үшін нарық қатысушыларымен Іскерлік байланыстар орнатуға жәрдемдесу
БАҚ өкілдігі
Баспасөз конференцияларын жүргізу
Пресс-релиздерді дайындау
Іскерлік басылымдардың өкілдерімен кездесулер ұйымдастыру
Саладағы негізгі өзгерістерді түсіндіру
Республикалық телеарналар эфиріндегі пікірлер мен баяндамалар
Біз аккредитациядан өттік
КазАвтоПром бірлестігі 39 ірі автоөндіруші елдің ұлттық одақтарын біріктіретін OICA-халықаралық автоөндірушілер ұйымында Қазақстанның автомобиль өнеркәсібін толыққанды білдіреді, БҰҰ-да аккредиттелген жалғыз салалық бірлестік болып табылады және Еуропалық экономикалық комиссияның автокөлік құралдарының қауіпсіздік стандарттарын әзірлеуге тікелей қатысады. |
ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің тапсырысы бойынша түсіріліп, биылғы жылдың көктемінде ұлттық прокатқа шыққан «Балуан Шолақ» толықметражды көркем фильмі алғаш рет телеэкраннан ұсынылады. Тарихи туынды 1 желтоқсан - ҚР Тұңғыш Президенті күні қарсаңында «Qazaqstan» Ұлттық телеарнасының эфирінен көрсетіледі.
Жазушы-драматург Дулат Исабековтің «Жаужүрек» пьесасының желісі бойынша түсірілген туынды қазақ палуаны, әнші әрі композитор Балуан Шолақтың өміріне арналған және даңқты тұлға туралы тұңғыш фильм. Онда Балуан Шолақ рөлін танымал театр және кино актері Еркебұлан Дайыров сомдайды.
Кинолентада атақты палуанның жеке өмірі мен өскен ортасы, әншілігі мен сазгерлік қырынан өзге, қилы тағдыры мен туған еліне деген шексіз махаббаты көрініс табады. Көрермен оны тек алып күш иесі ғана емес, ұлт мүддесіне қызмет еткен тұлға ретінде танитын болады.
«Ұлт мақтанышына арналған туындының қарашаңырақ «Qazaqstan» арнасының эфирінен көрсетілуі оның маңыздылығын айғақтайды», - дейді фильм режиссері Нұргелді Садығұлов.
Кинокартина осы күндері Үндістанның Гоа штатында өтіп жатқан 50-ші Халықаралық кинофестивальге «Әлемдік премьера» бағдарламасы бойынша ұсынылып, әлем киногерлері тарапынан жоғары бағаға ие болды.
Тарихи фильмді көпшілік «Qazaqstan» Ұлттық арнасының эфирінен 30 қараша 22:40-та, 1 желтоқсан 12:20-да көре алады. |
Шанхай қор биржасы (SSE) – бұл Қытайдағы материктегі ірі қор биржасы. Бұл Қытайдың бағалы қағаздарды реттеу комиссиясы (CSRC) басқаратын коммерциялық емес ұйым. Акциялар, қорлар, облигациялар және туынды құралдар биржада сатылады.
Негізгі өнімдер
Шанхай қор биржасы (SSE) – Қытайдағы материктегі ең ірі биржа.
SSE тізімінде тұрған әрбір компания үшін акциялардың екі негізгі сыныбы бар – A-акциялар және B-акциялар.
ЕҚБ жалпы нарықтық құнының көп бөлігі бұрынғы коммерциялық банктер мен сақтандыру компаниялары сияқты мемлекеттік компаниялардан тұрады.
Бағалы қағаздар биржаларының жиынтық нарықтық көлемі бойынша SSE әлемде тек NYSE, Nasdaq және Токио қор биржаларынан кейін төртінші орында тұр.
SSE биржада тіркелген компаниялардан заңдарда, әкімшілік ережелерде және әртүрлі қолданыстағы ережелерде белгіленген мерзімде мерзімді есептер дайындауды және жариялауды талап етеді.
Шанхай қор биржасы (SSE) қалай жұмыс істейді
Шанхай қор биржасында (биржада) биржада сатылатын әрбір листингілік компания үшін акциялардың екі негізгі сыныбы бар – А және В-акциялар.
B-акциялардың бағамы АҚШ долларында және шетел инвестициялары үшін әдетте ашық. Акциялар юаньмен бағаланады және шетелдік инвестицияларға тек QFII деп аталатын білікті бағдарлама арқылы қол жетімді.
Қытайлық акциялар Гонконг биржасында да сатылады , ол көптеген жылдар бойы қытайлық компаниялардың H акцияларымен айналысады. Бұл акциялар шетелдік инвестициялар үшін де ашық және Гонконг долларында (HKD) көрсетілген.
ЕҚБ жалпы нарықтық құнының көп бөлігі бұрын коммерциялық банктер мен сақтандыру компаниялары сияқты мемлекеттік компаниялардан тұрады. Осы компаниялардың көпшілігі биржада тек 2001 жылдан бері айналысады. SSE акциялар нарығының жиынтық көлемі бойынша әлемде төртінші орында, тек NYSE, Nasdaq және Токио қор биржаларынан кейін тұр.
Шанхай қор биржасына (SSE) қойылатын талаптар
SSE тізіміне кіруге үміттенетін компания келесі талаптарға сай болуы керек:
Компания CSRC мақұлдауына ие болуы керек.
Оның жалпы жарғылық капиталы 50 миллион юаньнан ( юань ) асуы керек.
Қоғамның жалпы жарғылық капиталы 400 миллион юаньнан асатын жағдайларды қоспағанда, көпшілікке ұсынылатын акциялардың мөлшері шығарылған акциялардың 25% -нан көп болуы керек, бұл жағдайда пайыздық үлес тек 10% -ға дейін азаяды.
Соңғы үш жыл ішінде компания ешқандай ірі заңсыз актілер жасамауы немесе қаржылық есеп беруде жалғандық жасамауы керек.
SSE биржада тіркелген компаниялардан заңдарда, әкімшілік ережелерде және әртүрлі қолданыстағы ережелерде белгіленген мерзімде мерзімді есептер дайындауды және жариялауды талап етеді.
Жылдық есеп әрбір қаржы жылының соңында төрт айдың, әрбір қаржы жылының бірінші жартысының соңында, және алғашқы үш айында соңына бастап бір ай ішінде тоқсан сайынғы есепті екі ай ішінде аралық баяндама шеңберінде ашылуға тиіс және қаржы жылының алғашқы тоғыз айының соңы. Сондай-ақ бірінші тоқсандағы есепті өткен жылдың жылдық есебінен ерте емес жариялау қажет.
Компанияның жылдық есебін бағалы қағаздармен және фьючерстермен байланысты бизнестегі біліктілігі бар CPA фирмасы тексеруі керек. Әдетте, ЕКБ компанияларды өздерінің аралық және тоқсандық есептерін тексеруден босатады. |
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет Бас прокуратурамен бірлесіп пайдалы қазбалар кен орындарын берудің заңдылығын тексеру нәтижелері бойынша Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің лауазымды тұлғаларына қатысты сотқа дейінгі тергеп-тексеруді бастады, деп хабарлайды Azattyq Ruhy.
«Министрліктің лауазымды адамдары жекелеген кәсіпкерлік субъектілерінің мүддесінде әрекет ете отырып, барлау сылтауымен аукцион өткізбестен пайдалы қатты қазбалар қоры белгіленген кен орындарын заңсыз бергені анықталды. Бұрын жүргізілген барлау фактісі құжаттарды бұрмалау арқылы әдейі жасырылған», — делінген ведомство хабарламасында.
Нәтижесінде, лауазымды тұлғалармен үлестес кәсіпкерлер қол қою бонусының ең төменгі құны үшін нарыққа қатысушылардың бәсекелестік, қолжетімділік және тең құқықтылық қағидаттарын бұза отырып, өндіруге дайын кен орындарын алды.
Кен орындарын сату бойынша аукциондар өткізілмегендіктен, мемлекет ондаған миллиард теңге алмаған.
«Осы жылдың 7 қарашасында лауазымдық өкілеттіктерін асыра пайдаланды деген күдік бойынша бұрынғы Индустрия және инфрақұрылымдық даму вице-министрі Т. Тоқтабаев ұсталды.
Тергеу соттың санкциясымен Т. Тоқтабаевтың және оның жақын туыстарының (элиталық жеке үйлер, жер учаскелері, Cadillac Escalade маркалы автокөліктері, Mercedes-Benz Maybach S580 4 Matic, екі BMW X5 Xdrive40I, Bentley Bentayga V8) қымбат жылжымалы және жылжымайтын мүлкі анықталды және қамауға алынды», — делінген хабарламада.
Қазіргі кезде тергеу жалғасып жатыр. Тергеу мүддесі үшін өзге де ақпарат жария етілмейді.
Айта кетсек, Тимур Тоқтабаев 2019 жылдың ақпанынан 18 желтоқсанына дейін ҚР Индустрия және инфрақұрылымдық даму вице-министрі болып қызмет атқарған. |
Кездесу барысында Қазақстанның Тұңғыш Президенті қабылданған іс-шаралардың арқасында коронавирус инфекциясының таралу қарқыны төмендегенін айтты. Бұл туралы ҚР Тұңғыш Президенті – Елбасының баспасөз қызметі хабарлайды.
«Медицина қызметкерлерінің үйлесімді жұмысын ерекше атап өткім келеді. Қиын жағдайда құқық қорғау органдары да тиімділігін көрсетіп отыр. Үкімет пен жергілікті атқарушы органдар да белсенді жұмыс істеуде», – деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Елбасы Мемлекет басшысының тапсырмаларын сапалы жүзеге асырудың маңыздылығына тоқталды.
«Президенттің барлық бастамаларын жергілікті жерлердегі халыққа жеткізу маңызды. Мен бұл мәселеге әкімдермен телефон арқылы болған әңгіме барысында да тоқталған едім», – деді Қазақстанның Тұңғыш Президенті.
Сондай-ақ, Нұрсұлтан Назарбаев қазіргі жағдайда экономикалық қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттілігіне назар аударды.
«Әлемдегі экономикалық ахуал күрделі. Бірақ бірінші тоқсанның қорытындысы бойынша еліміздің көрсеткіштері жаман емес. Алайда карантиннің салдары экономикалық көрсеткіштерге әлі толық әсер ете қоймағанын ескеруіміз керек. Осы орайда шағын және орта бизнесті қолдау, халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету мәселесі маңызды. Қазір дағдарыстан кейінгі кезеңде не істейтінімізді ойластырғанымыз жөн. Экономика төмендеп, 2008 жылғы дағдарыстың салдарынан да ауыр болуы мүмкін», – деді Елбасы.
Нұрсұлтан Назарбаев отандық экономиканы қолдау үшін Ұлттық қор мен Үкімет қорынан 10 миллиард доллардың уақытында бөлініп жатқандығын атап өтті.
Өз кезегінде Премьер-Министр Қазақстанның Тұңғыш Президентіне ел аумағында коронавирус инфекциясының таралуының алдын алу және әлеуметтік-экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету бойынша қабылданып жатқан шаралар жөнінде ақпарат берді.
Кездесу соңында Нұрсұлтан Назарбаев экономиканың шикізаттық емес секторларын дамытуға бағытталған бағдарламаларды іске асырудың маңыздылығын атап өтті.
«Біз бұдан да зор сынақтарды өткергенбіз. Бұл ауыртпалықты да еңсереміз. Ең бастысы – ел бірлігі мен сабырлығы. Менің ойымша Үкімет тиімді жұмыс атқарып жатыр. Ертең менің Қазақстан халқына үндеу жасаған мақалам жарияланады. Қазір бүкіл әлем қиын күй кешуде. Дерттің таралу қаупі әлі сейілмей тұр. Сондықтан баршамыз бір-бірімізге деген сыйластықты сақтай отырып, табандылық пен төзімділік танытуымыз керек», – деді Елбасы. |
1960 жылы Алма-Ата қаласындағы Абай атындағы алаңда Абай Құнанбаевқа ескерткіш орнатылды. Авторлары ретінде мүсінші Х.И.Наурызбаев және сәулетші И.И.Белоцерковский атанды.
Ескерткіштің жалпы биіктігі — 13 м. Мүсін қоладан құйылған. Тұғырдың пішіні — трапеция тәрізді, қызыл граниттен жасалған. Абай бейнесі — қозғалыста берілген. Сол қолына кітабын қысып ұстап, ал оң қолында иығына жамылған өңірі ашық желбегей шапанның етегін ұстап, терең ой үстінде келе жатқан сәті бейнеленген. Ойшылдың бас пішіні көлемді орындалған. Көзқарасы болашаққа ұмтылған. Ақынның философиялық көңіл-күйі, оның жеке тұлғасының бірегейлігі фигураның монументтілігін айрықша білдіріп, ескерткіштің, пластикалық шешімінің бүтіндігін көрсетеді. Абай өмірдің жаңа тұжырымдамасының иесі, өзін тапқызған ортадан жоғары тұрған тұлға еді. Ағартушы адам қоғамын адал және ақылды, ілгерінді дамып келе жатқанын көргісі келді. Адамды «ақыл-ой, ғылым, ерік» биіктетін қоғамның ілгерінді дамуына ұмтылу Абай шығармашылығының басты бағыттарының бірі болып табылады.
Шығармашылығы
Абайдың барлық шығармашылығы әрекетсіз бос жүру, жалған ұятпен келуспеушілік идеяларына толы. Оның пікірінше, адамның мінезі тек қиындықтарға қарсы күресте, осы қиындықтарды жеңу арқылы шыңдалуы тиіс. Абай мәдени даму, халық бақыты, халықтар арасындағы достық үшін күрескерлердің алғашқы қатарына шығып отыр. Ол өз халқының мәдениетіне бағалы үлес қосып, қазақ әдебиетінің демократиялық бағытын белгіледі. Абай Құнанбаев жаңа, жасампаз, әлеуметтік өткір поэзияны құрып, шын мәнінде, әдеби тілдің негізін қалаушысы болды. Өзіне тән адалдық пен құштарлық қасиеттерімен ол өз халқын, мәдениетін, ана тілін шыңайы жақсы көрген. Абай шығармаларындағы халықты ағарту тақырыбы үлкен әлеуметтік үнге ие болды. Білім таратуда ақын адамдарды әлеуметтік зұлымдықтан босату құралын көрді. Абай халық бұқарасының шығармашылық күштеріне терең сенді және қоғамдық өмірдің қазіргі жағдайында халық бұқараларының өз еңбегінің жемісін толық пайдалануға мүмкіндігі жоқ екенін түсінді.
Абайдың атақты туындысы — 45 қысқа нақыл сөздерден немесе философиялық трактаттан тұратын «Қара сөз» прозалық поэмасы болды. Бұл «Қара сөзде» этникалық қазақтардың тарих, |
Күн ыстықта жабық машинада қалып қойып, ажал құшқан балалар мен жануарлар аз емес. Қауіпсіздікке баса мән беретін Volvo компаниясы осы мәселені шешу үшін салонға радар орнатады, - деп хабарлайды Alashainasy.kz тілшісі Кolesa.kz-ке сілтеме жасап.
Көліктің төбесінде, ішкі жарық беру плафондарында және жүксалғышта тұратын жиілігі 60 ГГц сезгектер салонды толық камтиды. Кеңістікті сканерлейтін шағын радар миллиметрге дейінгі дәлдікпен өлшейді. Сондықтан жүйе ұйықтап жатқан баланың баяу алған демін де анықтап, көліктен шыққан жүргізушіге салонда жолаушы барын ескертеді. Есік бұғатталмайды, ал климатты бақылайтын жүйе адам үшін қауіпсіз температураны ұстап тұрады.
Салон ішіндегі детекторды мамандар 2023 жылы сатыла бастайтын Volvo EX90 мен кейінгі модельдерге орнатады. Мұндай машина құзырлы органдар 60 ГГц жиілікке рұқсат берген елдерде ғана саудаланады.
Патенттік суретке негізделген Volvo EX90
Бұл функцияны үлкен жаңалық деп айта алмаймыз. Өйткені салон ішіне мұндай құрылғы бұрын да орнатылған. Мысалы, 90 жылдан бері шығып жатқан BMW модельдерінде бар, бірақ басқа қызмет атқарады. Мұндағы радар терезе немесе люк ашық қалғанда хабар береді. |
Қазақ елі тәуелсіздік алғалы бері дініміз өркендеп, ұмытуға шақ қалған салт-дәстүріміз, әдет-ғұрыптарымыз арамызға қайта оралды. Соңғы біраз жылдардан бері Ұлы Мұхаммед Пайғамбарымыздың туған күні яғни Мәуліт мерекесі де тиісті деңгейде аталып келеді.
Бұл орайда белгілі дін қайраткері Бахытбек Нұрғабылұлы Тәжімбет басқаратын облыстық мешіттің ұжымы да іскерлік пен ұйымдастырушылықтың жарқын үлгісін көрсетуде.
Бұған нақты мысал ретінде өткен жұма күні қаланың бір шетінде орналасқан „Мирас„ мәдениет сарайында өткізілген „Адамзаттың абзалы„ деп аталатын Мәуліт мерекесіне арналған рухани кешті ерекше атап өтер едік.
Бір ғажабы, алдын ала құлақтанғандықтан болар, әлгі аталған сәнді ғимаратқа халық өте көп жиналды. Олардың арасында өмірдің талай өткелдерінен өткен ақсақалды қарттарымыз, ақ жаулықты аналарымыз, тіпті студент жастар да аз емес еді.
Залға жайғасқан үлкенді-кішілі қауымның назары бір сәт сахнаға ауды. Онда алдымен „Азан үні„ бейне жазбасы көрсетілді. Содан кейін есімдері елімізге белгілі әріптестеріміз Қыдырбек Қиысхан мен Заңғар Санай ғибратты кештің ашылғанын жариялады.
Жалпы, жүргізушілердің де осы басқосуға үлкен дайындық жасағандықтары бірден көзге ұрды. Олардың сөз саптасы, дін ілімінен хабарларының молдығы көпшілікті тәнті етті.
Мұндай жиын ән-күйсіз, музыкалық тартусыз өтпейтіндігі жалпыға аян. Осы кеште сахнада ойналған күй, мәртебелі қонақтарға арналған шашу рәсімінің де әсері ерекше болғандығын жасырмаймыз.
Мәселен, „Сағындым сені иә, Расулуллаһ„ бейне көрсетілімі де көпшілікке ой салды. Оның тәрбиелік мән-маңызы да ерекше болатын. Сондықтан да жерлестеріміздің ұйып тыңдауынан оны аңғармау да мүмкін емес-ті.
Сахнаға көтерілген Қостанай облысы әкімінің орынбасары Марат Жүндібаев барша қауымды Мәуліт мерекесімен шын жүректен құттықтады. Жерлестерімізге мықты денсаулық, отбасында қуаныш пен ізгілік тіледі.
Өңірден арнайы келген қонақтар мен барша мұсылман жұртшылығын Қазақстан мұсылмандар діни басқармасының Қостанай облысындағы өкіл имамы Бахытбек Нұрғабылұлы Мәуліт мерекесімен құттықтай келе оның маңызына да ерекше тоқталды.
Сондай-ақ облысымыздағы Ислам дінінің өркендеуіне өздерінің лайықты үлестерін қосып келе жатқан мешіт жанашыларына және демеушілерге шынайы алғысын білдіріп, Алғыс хаттармен марапаттады.
Әрине, мұндай құрмет көрсету кімді болсын қанаттандырып, олардың халық арасындағы абырой-беделін барынша асқақтата түсері де хақ. Бір байқағанымыз, мұндай қолы ашық, жүрегі жомарт іскер азаматтардың аз еместігі көңілімізге қуаныш ұялатты.
Көрнекті мемлекет қайраткері, даңқты жерлесіміз Ілияс Омаровтың есімі берілген облыстық қазақ драма театрының сахна шеберлері де Мәуліт мерекесін жоғары деңгейде өткізуге белсене атсалысты. Осы руханият ордасының әртістері белгілі ақын, драматург Ақылбек Шаяхметтің „Өкініш„ деп аталатын туындысын көпшілік назарына ұсынды.
Бұл драмалық шығарманы әсіресе, өскелең жастарға тағылымды жағы ерекше еді. Себебі, мына өмірде жүрегінде иманы бар адам ешқашан да жамандыққа жол бермейді. Жек көрінішті әрекеттерден өздерін әрдайым аулақ ұстайды. Шіркін, ұлдарымыз ұлықты, қыздарымыз қылықты болып өскенге не жетсін!
Айтыс десе делебесі қозбайтын қазақ жоқ. Сондықтан талай мәртебелі сайыстарда топ жарып жүрген дарынды бауырымыз Айбек Қалиев пен айтыс өнерінің аққуы атанған Салтанат Өтелбай сахнаға шыққанда залға жиналған ағайын айрықша құрмет көрсетті.
Олардың өнері шын мәнінде баршаның көңілінен шықты. Суырып-салмалығымен дараланған ағалы-қарындас қандастарымызға жоғары көңіл-күй сыйлады. Сөз құдіреті қашан да жоғары тұратындығын тағы да бір дәлелдей түсті.
Мәртебелі қонағымыз, ҚМДБ-ның „Ақпараттық насихат тобының„ мүшесі Ризабек Батталұлы ұлы Пайғамбарымыздың өмірінен ғибраты мол уағыз айтты. Жиналған жұртшылық одан көп тағылым алды.
Мәуліт мерекесі барысында дін тақырыбына байланысты жазылған өлеңдерді мәнерлеп оқуға да айрықша назар аударылды. Талапкерлердің таудай талабына үлкенді-кішілі қауым дән риза болысты.
Өңірдегі дарынды азамат Абзал Алпысовтың орындауындағы терме де өзінің айрықша мәні, терең мазмұнымен күллі ағайындарды үлкен ойға қалдырды. Сонымен қатар жоғарда аталған қазақ драма театрының әртістерінің орындауындағы „Үш бидің өсиеті„ қойылымы да көптің көңілінен шықты.
Рухани кештің сәні болған болашағы жарқын талантты өнерпаз Дінмұхаммад Бектұрсынұлының ән айтудағы шеберлігі бұрынғыдан да өсе түскендігіне де куә болдық.
Басқосуда өңірдегі халық үшін адал қызмет атқарып жүрген имамдар Мәуліт шариф оқыды. Кештің соңында дін саласында аянбай тер төгіп келе жатқан Қостанай қалалық мешітінің бас имамы Шоқан қажы Әмірханов бата берді.
Осы жиын жоғары деңгейде өтті. Оған арнайы келген аға буын өкілдері мен Ислам дінін ерекше ардақ тұтатын ағайындардың сөзі нақты дәлел.
-Өз басым осы рухани кештен үлкен ләззат алдым. Онда қаншама тың ойлар, ғибратты сөздер айтылды. Бұл басқосу өңірімізде дінімізге айрықша назар аударылып келе жатқанын айқын көрсетті„,-дейді абыз ақсақал Мырзағали Ғабдулин. |
Қасым-Жомарт Тоқаевқа Жетісу облысының қазіргі әлеуметтік-экономикалық жағдайы мен даму перспективасы туралы баяндалды, деп хабарлайды Zakon.kz.
Жетісу облысының әкімі Бейбіт Исабаевтың айтуынша, ауыл шаруашылығы мен өңдеу секторын дамытуға баса мән беріледі. Сонымен қатар өңдеу өнеркәсібі, минералды шикізатты өндіру және өңдеу саласында құны 730,3 миллиард теңге болатын 24 жобаны жүзеге асыру жоспарланып отыр. Жоба аясында 3440 жұмыс орны ашылады.
Облыс әкімі Президентке өңір экономикасын дамыту үшін туризм саласының мол әлеуеті бар екенін айтты. Бүгінде Алакөл көлінің жағалауындағы инфрақұрылымдарды дамытуға, Балқаш көлі бағытындағы жол құрылысына қатысты жұмыстар жүргізіліп жатыр.
Президент облыс тұрғындарының әл-ауқатын арттыру маңызды екеніне назар аударды. Осыған байланысты Мемлекет басшысы өңірдегі суармалы алқаптарды ұлғайтуға бағытталған ирригация жүйелерін жаңарту, қолжетімді баспана құрылысының көлемін арттыру, жолдарды жөндеу, облыстағы елді мекендерді газбен қамту, өнеркәсіпті, шағын және орта бизнесті дамыту, педагогтар мен дәрігерлердің тапшылығын жою сияқты бірқатар өзекті мәселені шешу қажет екенін айтты.
Қасым-Жомарт Тоқаев Бейбіт Исабаевқа азаматтардың түйткілді проблемаларын шешу және Жетісу облысын әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан одан әрі дамыту үшін тиімді шаралар қабылдауды тапсырды. |
Соңғы уақытта Аша Матай әншілігін қайта қолға алып, қыз ұзатудың қамына кіріскен. Енді ол бұрынғы "Қалаулым", қазіргі Qoslike бағдарламасының жүргізушісі Диана Скатованы құтты орнына қондырмақ, деп хабарлайды Экспресс К.
Қазнетте қызу талқылаған бейнежазбаға зер салсақ, Аша Матай мен Диана Скатова бір тойда кездесіп қалған. Олар ұзақ уақыт бетпе-бет жүздеспеген көрінеді. Бүгінде оңтүстіктің жігітімен көңіл жарастырып жүрген Диана таяуда тұрмысқа шығуы мүмкін. Өйткені ол Ашаға бірден қолқа салып, өзін ұзатуын өтінді. Желіде осы әңгіменің видеосы тарады.
Ашамен көріспегелі қанша болды. Міне, жағдайы жақсы, әдеттегідей құлпырып, жайнап жүр. Қыз ұзатады. Мені ұзатасың ба?
— деді Диана Скатова.
instagram.com/diana_skatova_men
Аша әріптесінің тосын сауалын жауапсыз қалдырмады. Алдағы уақытта Диана тұрмысқа шықса, өзі ұзататынын айтты.
instagram.com/asha_matai
Әрине, бұйырса ұзатамын,
— деп уәде берді Аша Матай.
Айта кетейік, Экспресс К бұған дейін Аша Матайдың жеңгесінің ажырасқаннан кейінгі өмірі туралы жазған еді. |
Мерзімді басылымдар көлемінің үлкен, яки шағын екендігіне қарамастан технологиялық және нарықтық жағдайлардағы өзгерістерге әрдайым бейімделіп отыруы керек. Қалалық, аудандық, селолық газеттер жергілікті жаңалықтарды оқырманға шапшаң, әрі толыққанды жеткізетін жаңа ақпараттық ғасырға қадам басты.
Брайан Л. Стеффенс – Миссурий университеті журналистика факультетінің профессоры және америкалық Ұлттық газет қауымдастығының директоры. 1885 жылы құрылған бұл ұйым жергілікті 2600 газетті шығаратын Америкадағы ең көне және ең үлкен қауымдастық.
Фотомонтаж: Дәстүрлі ақпарат құралдары оқырмандар үшін әлі де болса жаңалықтардың арзан түрі болып отыр. Интернет болса, апталық аймақтық газеттерге жаңалықтарды аптасына жеті рет, тәулік бойы соңғы жаңалықтарды өз сайтында жариялап, оқырмандарына газеттегіден көбірек сурет көрсетуге мүмкіндік жасады. (AP/WWP суреттері)
XXI ғасырда газеттер айналадағы жағдайға тез бейімделетін хамелеон кесіртке тәрізді. Шынында газеттер үнемі ғылыми дамуға ілесіп отырды: олар парақтық басылым түрінен ротациялық басылым машинасына ауысты, «линотип» жолдық машинасынан үстелдік баспа үрдісіне ауысты, ақ-қара түсті бейнеден түрлі-түсті бейнеге, ал қазір қағаздан электрондық құралдарға ауысып жатыр. Газеттер ақпарат жеткізудің және таратудың жаңа тәсіліне ауыса отырып, құнды да маңызды ақпарат көзі болып көп уақытқа дейін қала бермек.
Газеттер әлі күнге дейін, ең алдымен, жаңалықтарға, яғни дәлдігімен, нақтылығымен, шындыққа жетудегі талпынысымен ерекшеленетін, міндетті тексерістен өтетін ақпаратқа арналған жалғыз бұқаралық ақпарат құралы болып табылады.
Радиоға негізінен музыкалық және ауызекі сөйлеу жанры тән. Телевидениеде ойын-сауық бағдарламалар алдыңғы қатарға шығады. Интернет негізінен ақпарат көздерінің кең ауқымын беретін, алайда ақпараттың сапасына, мазмұнының растығына кепілдік бермейтін ақпарат іздеу құралы.
Қалалық, селолық шағын газеттер оқырмандарға өзгелер хабарлай алмайтын жергілікті жаңалықтарды жеткізуімен құнды.
Телевизиялық станциялар мен үлкен қалалардағы күнделікті ірі газеттер жалпы миллиондаған тұрғыны бар үлкен қаланың аудиториясын, кенттер мен селолық аудандарға қызмет көрсетеді. Ал кабельды арналар мен Интернет жалпыұлттық және халықаралық аудиторияны қамтиды. Бұл бұқаралық ақпарат құралдарында белгілі бір қалалық немесе селолық ауданда тұратын адамдарға қызықты болатын жергілікті жаңалықтарды үзбей беріп отыру үшін арнайы жұмысшы жалдап, уақыт лайықтап, ғимаратты жалға алу қажет емес. Ірі газеттер қалалық немесе селолық газеттердің басты тақырыбы болатын күнделікті өмір туралы емес, ірі оқиғалар мен маңызды даулы мәселелер туралы жазады. Ал жергілікті газеттер әдетте жергілікті басқару ұйымы туралы, мектеп, денсаулық сақтау жүйесі, спорт шаралары, мереке шаралары мен жергілікті клуб, шіркеулердегі жиналыс туралы ақпарат жазумен айналысады.
Бұл қалалық және селолық күн сайынғы шықпай қалатын газеттердің саны 5500-ден 7000 аса газетке өскеннің өзінде, күнделікті америкалық газеттер мен оларға жазылушылардың неліктен азаятындығын түсіндіреді. Күнделікті шықпайтын газет оқырмандарының саны үш есе көбейді және де қазірде бұл сан аптасына 70 миллионға жетіп қалды.
Жаңа технологиялар дәстүрлі газет бизнесінің алдына газет шығарудың әлі пайдаланылмаған, жаңа тәсілдерін тез меңгеру талаптарын қоюда. Сөйтіп отырып, жаңа технологиялар жергілікті газеттер алдында өзіндік бизнес жүргізуге жаңа мүмкіндіктер ұсынады.
Жергілікті газеттер жергілікті радиостанциялармен бәсекелесу деңгейінде
Жергілікті күн сайын шығатын газеттер жергілікті радиостанциялар алдында жаңалық немесе спорт шараларын беруде енді жеңілмейді.
Интернеттің келгеніне дейін бейсенбіде өткен әкімшілік жиналысы туралы немесе мектеп кеңесі туралы, кешкі жұмада өткен мектептік спорт сайысы туралы ақпараттар газеттерде келесі аптадан ертерек шықпаған. Интернет шағын қала, қалалық және селолық аудандардағы апталық газеттерге соңғы жаңалықтар мен спорттық жаңалықтарды беруде күнделікті газеттермен, радио-теледидармен бәсекелесуге мүмкіндік береді.
Алайда Интернеттің өзі де ескіруде. Енді соңғы жаңалықтар мен спорт сайыстарын, ойын есебін менің жергілікті газетім тура менің ұялы телефоныма хабарлама арқылы сол уақытта жіберіп отырады. Жергілікті команданың тренері аяқ асты жұмыстан кеткенде, оны бірінші болып мен естігенмін. Баспа нұсқасын алу мүмкін болмады, басқа штатта болғандықтан, оның анық-қанығын білу үшін мен осы газеттің веб-сайтына кірдім. Үйге оралғанда, тренер кеткелі не болғанын білу үшін, соған байланысты сұхбатты оқу үшін келесі нөмірді тағатсыздана күттім. Американдықтар газет, компьютерді әрдайым өздерімен алып жүрмейді, алайда ұялы телефон қалталарынан түспейді. Қазіргі таңда газеттер оқырмандарымен кез-келген уақытта кез-келген жерде байланыса алады.
Газеттер бейнеде, видео мен суретте енді теледидарға дес бермейді. Қалалық, аудандық және селолық газеттер аймақтың телевизиялық станцияларына қарағанда, жергілікті жаңалыққа визуалды элементтерді көбірек бере алады. Мысалы, телевизиялық станция жұмада болған екі орта мектеп арасындағы ойын сайысы туралы тек қана бес секундқа жетер-жетпес сюжет көрсете алады, ал жергілікті газет веб-сайтында шексіз түсті фотосуреттерді орналастыруға немесе ауданның барлық орта мектептеріндегі ойындардың видеосюжеттерін жариялауға болады.
Шағын жергілікті газеттер өз тәжірибесінде веб-сайтқа көбірек фотосурет орналастырса, оның көшірмесін алуға адамдардан көп ұсыныс қабылдайтынын, яғни оның арқасында көбірек кіріс келетінін ұқты. Мысалы, бұған дейін егер газет Джоннидің суреті бар сайысқа байланысты бір фотосурет орналастырса, Джоннидің ата-анасы мен туыстары екі-үш газет сатып алатын. Ал енді Джонни мен басқа да ойыншылардың фотосуреттері веб-сайтқа шыққанда, оның туыстары мен басқа да ойыншылардың туыстары көбірек фотосурет сатып алғысы келеді.
Газеттер баспа нұсқасын алатын әдеттегі оқырман аудиториясын жаңа қарқынды дамып келе жатқан веб-сайты мен ұялы телефонға түсетін хабарламаны оқитын аудиториясының арқасында кеңейте отырып, өздеріне көп жарнама берушілерді тартады. Қазірде аталған газеттердің веб-сайты немесе электрондық басылымдары өтімді. Ал олардың баспа нұсқасы әлі де орта есеппен алғанда 20 пайыз құрайтын кіріс әкеледі. Бұл жаңа технологияларды қолданудағы оң нәтиженің мысалы.
Жаңа технологиялар жалпы газет шығаруға оң әсер етеді. «Крисчен сайенс монитор» жалпыұлттық америкалық газетті басып шығару оның электрондық баспасынан екі есе қымбат тұрады. Баспа нұсқасы неғұрлым көп сатылса, соғұрлым ол компанияға көп кіріс әкеледі деген көзқарас бар. Басқаша айтқанда, неғұрлым сатылымнан көп кіріс түссе, соғұрлым оның кірісі көп болады.
ШАТАСУ. Баспа нұсқасы мол кіріс әкелген, бірақ баспа нұсқа өзі де қымбат тұрады, оның өндірісі мен таратуы да қымбатқа түседі. Әр басылымнан түсетін қаржы электронды нұсқаның өндірісі мен таратылымынан түсетін қаржының тек жарты сомасын ғана құраған. Газет қағазынсыз, типографиялық бояусыз, қымбат тарату арналарынсыз электронды нұсқаны арзан сата отырып, көбірек кіріс алуға болады.
Газеттер өз тәжірибесі арқасында электронды таратудың дәстүрлі басылымдар алдында өміршең екендігін, әсіресе ол негізгі аудандардан тыс та таратыла алатындығын ұғынады. Демалыста жүрген оқырмандарға, зейнеткерлерге немесе басқа жаққа көшіп кеткен, алайда туыстары мен достарының өмірі жайлы біліп отырғысы келген адамдарға газеттер бірнеше аптаға кешігіп, ақпарат ескіріп жетеді.
Сандық басылымдар сол күні-ақ, еш өзгеріссіз жетеді. Туу немесе қайтыс болу туралы ақпарат, сондай-ақ жергілікті спорт жұлдызы туралы жаңалықтар достарыңызға, отбасыңыз бен демалыста жүрген зейнеткерлерге, бір сөзбен айтқанда, алыс-жақындағы адамдардың барлығына сол уақытта жетеді. Соның арқасында сіз дер кезінде құттықтайсыз немесе көңіл айтасыз.
Не де болса, жаңа технологиялар жаңалық көрсететін компанияларға оқырмандарына қызмет көрсетуді жақсартуға, шығындарын қысқартуға көмектеседі. Келесі онжылдықта миллиондаған американдықтар бұрынғыдай газеттің арзан бағасын, қолжетімділігін (компьютер сатып алу қажет емес), қолданудағы жеңілділігін (батарейка немес шнур сатып алу қажет емес) бағалайтын болады. Алайда газеттің баспа нұсқасынан да ақпарат берудің тездігін немесе хабарлама берудің жаңаруын (ұялы телефондар), мол ақпарат пен кең контекст (Интернет) бағалайтындар да болады.
Адам жүгіріп бара жатып, газет оқи алмайды, бірақ жаңалық үнхабарын (iPod-қа жазылатын соңғы жаңалық) тыңдай алады. Ал егер адам розеткасы жоқ поезд немесе автобуста келе жатса, оған газеттің баспа түрі немесе портативті компьютерге қоятын жақсы батарейка керек болады. Адам сымсыз портативті компьютерге кіруге мүмкіндігі жоқ, ұялы телефон сигналы өте әлсіз шалғайда болуы мүмкін. Газеттер оқырманның дәл қазір не істеп отырғанына қарамастан, оқырман жүрген жердің барлық жерінде болу керек және жаңалықтар оқырманға қолайлы тәсілмен жеткізілуі керек.
Жақын арада жаңалық жеткізу құралы қағаз, компьютер, ұялы телефон және iPod-тар болады. Болашақта ақпарат жеткізудің одан да жаңа, көбірек түрі пайда болуы мүмкін және де пайда болады да.
Жағдайға ілесе алатын және де жаңалықты оқырманның тұрған жеріне оқырманға қолайлы тәсілмен жеткізе алатын газеттің болашағы жарқын болмақ.
Адамзатты біріктіретін байланыстар
Бұқаралық ақпарат құралдарындағы ең өзекті тақырыптардың бірі азаматтардың қоғамдық өмірге белсенді ат салысуы. Газеттер редакторға онлайн жіберілетін қызықты хаттар, жергілікті және жеке блогтар, онлайндық дискуссиялар және де азаматтардың өздері жіберетін материалдар форматы арқылы тәжірибе жасайды.
Кейбіреулер жергілікті газеттер жаңа технологияларсыз-ақ бұқарамен байланысын жоймаған деп есептейді. Шағын қалаларда оқырмандар редакторлармен, репортерлермен және нарықтағы басылым шығарушылармен байланыста болған және де болып та келеді. Бұл оқырмандар жаңағы редактор, репортер, нарықтағы басылым шығарушылармен клубта, шіркеуде немес шаштаразда кезігіп қалғанда әңгімелеседі. Кішігірім қалаларда оқырман мен газет арасындағы алшақтық ірі қалалар мен метрополияларға қарағанда, қысқа.
Кішігірім газеттер үшін жаңа технологиялардың тағы да бір күтпеген артықшылығы жақын арада пайда болған корреспонденттер жүйесінің кеңеюуі болды. Жергілікті газеттер жұмысшылардың-репортерлер мен фотографтардың аздығынан әрдайым зардап шегетін. Ол барлық шараларға: мектеп пен әкімшілік кеңесіне, спорт сайыстары мен шіркеу мейрамдарына баруға мүмкіндік бермейтін. Өйткені көбінесе шаралар бір күнде өтетін.
Фото: MyMissourian.com онлайн режимде Миссури штатының Колумбия қаласы тұрғындарының суреттері мен мақалаларын жариялайды. Олардың ең үздігі Коломбия Миссури апталық газетінде жарияланады.
Мұндай кішігірім газеттерде толық емес жұмыс күнінде қызмет істейтін немесе белгілі бір уақыттарда ғана жұмыс істейтін адамдар істейді. Олар редакция мүшесі қатыса алмаған шаралар туралы оларға ақпарат жеткізеді. Ноутбуктар мен сандық фотоаппараттар кішігірім қаланың кез келген тұрғынына репортер немесе фотограф болуға мүмкіндік береді.
Бұл газет пен бұқара арасын ғана емес, кішігірім қалалардағы адамдар арасын да жақындатты.
Көптеген американдық газеттер жергілікті тұрғындардың материалдарынана газеттерін толықтырып отырады. Миссури штатындағы, Колумбия, MyMissourian.com [http://MyMissourian.com] жергілікті тұрғындардың очерктері мен жазбаларынан тұратын жергілікті газет болып табылады. MyMissourian.com оны тек толықтырады. MyMissourian.com-да әдетте дәстүрлі форматтағы жаңалықтар жазылмайды.
MyMissourian.com-да нәрестелер мен түлектердің, үй жануарларының суреттері орналасады. Мұнда көршің туралы ең үздік очерк жариялауға болады.
Технология – керемет дүние. Кім оны қолданса, ол экономикалық өсудің жемісін көреді. Әрі кейде технологиялар жай ғана адамдардың бұған дейін де айналысқан ісі – бір-бірімен қарым-қатынасын жақсартуына көмектесетін тағы да бір құрал ретінде сақталып қалады.
“Media Emerging” журналын қазақшаға аударған Асхат Еркімбай
Барлық авторлық құқықтар қорғалған. Автордың рұқсатынсыз көшіріп, жариялауға болмайды (с)
Мақалада келтірілген пікірлер АҚШ үкіметінің саясатын немесе көзқарасын білдірмейді.
________
АҚШ-тың мемлекеттік департаментінің халықаралық ақпараттық бағдарламалар бюросы «АҚШ э-журналы» белгісінің аясында төмендегідей бес журнал шығарады: «Экономикалық басымдықтар», «Ғаламдық мәселелер», «Демократия мәселелері», «Сыртқы саясат» және «Қоғам мен құндылықтар».
Жаңа журнал ай сайын ағылшын тілінде жарық көріп, бірнеше аптадан соң испан, португал, орыс және француз тілдеріндегі аудармалары жарияланады. Кейбір сандары сонымен қатар араб және қытай тілдерінде де басылып шығады. Әр журналдың шығу жөніндегі есептік мәліметтері бар. Томы, яғни баспа шыққаннан бергі реттік томы мен кезекті нөмірі және ағымдағы жылға сәйкес нөмірі.
Журналда айтылған пікірлер АҚШ үкіметінің көзқарасын білдірмейді. АҚШ мемлекеттік департаменті журналда көрсетілген сайттардың мазмұнына жауап бермейді. Ол ресурстардың бар-жоқтығына оны шығарушылар жауапты. Журналдағы мақалалар, суреттер мен кесіндерді егер мақалаға қатысты авторлық құқыққа қатысты арнайы шектеу немесе нұсқау болмаса, Америка Құрама Штаттарынан тыс жерлерде жариялауға және аударуға болады. Өйтпеген жағдайда журналда аты аталған автордан рұқсат алу керек.
Журналдың ағымдағы немесе өткен сандарын және алда жарық көретін сандарының электронды нұсқаларын Халықаралық ақпараттық бағдарламалар бюросының сайтынан «http://usinfo.state.gov/journals.htm» табуға болады. Ұсыныстар мен ескертпелерді өз еліңіздегі АҚШ елшілігіне немесе төмендегі поштаға жолдаңыз:
Editor, eJournal USA
IIP/T/GIC
U.S.Department of State
301 4th Street SW
Washington, DC 20547
United States of America
Электронды адрес: ejglobal@state.gov
Парақшамызға жазылыңыз
Бөлісу
Facebook
Messenger
Twitter
Pinterest
Linkedin
Whatsapp
Reddit
Email
Редакция
1 Comment
Жәнібек says:
September 20, 2011 at 14:27
Өте жақсы матенриал екен. Рахмет, http://www.minber.kz!!!!
Reply
Жауап беру Жауап бермеу
Your email address will not be published.
Save my name, email, and website in this browser for the next time I comment.
This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.
Соңғы жазбалар
Оралханды да, құдайыңды да ұмытқан екенсің… яғни, Д.Исабековты тәубаға түсіру рәсімі
ДУЛАТ ИСАБЕКОВ: МҰХТАР МАҒАУИННІҢ БҮКІЛ ПОЗИЦИЯСЫ МАҒАН ҰНАМАЙДЫ Республика президентінің қолынан биік марапат алып, желі көтеріліп
Әлеуметтік желідегі пост үшін ШҚО белсендіні жауапқа тартып жатыр
Өскемен қаласының жолаушылар тасымалын басқару орталығының басшысы Кәрібеков Нұрсултан, «Uylesim» қоғамдық бірлестігінің жетекшісін сотқа берді. 28
Елімізде жылу құбырларының 90%-ы апаттық жағдайда. Бұған кім кінәлі?
Бүгін қыстың бірінші күні Екібастұздықтар болса жылумен қамту жүйесінде болған апаттың салдарынан қыстың көзі қырауда қиыншылыққа
Екібастұз қақаған аязда жылусыз қалды
Павлодар өлкесіндегі Екібастұз қаласында жылу электр орталығындағы апаттан мыңдаған тұрғын -30 градус аязда жылусыз қалды. Мамандар
Дос Көшім, саясаттанушы: Президенттің басым дауыспен жеңіске жетуі – авторитарлық жүйенің қалыптасқан қағидасы. Өйткені Президент өзгелерден оқ бойы озық болуы керек
Қазақстанда 2022 жылдың 20 қарашасына кезектен тыс сайлау өтті. 81 пайызбен атқарушы Президент Қ.К. Тоқаев басым
Кезектен тыс Президент сайлауы қалай өтті? Бақылаушылар көзімен
Жексенбі, 20 қараша күні өткен кезектен тыс Президент сайлауын бақылаған тәуелсіз бақылаушылар участоктағы комиссия мүшелерінің жұмыс
Орал қалалық мәслихатының депутаты Светлана Бахишева: Қасым-Жомарт Тоқаевтың кандидатурасын қолдадым
Қарашаның 21-інде ҚР Орталық сайлау комиссиясы сайлаушылардың белсенділігі және Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауында дауыс берудің алдын
Кезектен тыс Президент сайлауының қорытындысы бойынша Қасым-Жомарт Тоқаев сайлаушылардың 81,31% дауысына ие болған
Қарашаның 20-сында өткен Қазақстанның кезектен тыс президент сайлауында Қасым-Жомарт Тоқаев сайлаушылардың 81,31% дауысына ие болып, айқын
Қазақстанда кезектен тыс Президент сайлауы өтіп жатыр
Бұл Қазақстанның тарихындағы екінші Президентінің екінші сайлауы. 2019 жылы І Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың мұрагері ретінде сол
Гендерлік теңдік: әйелдердің биліктегі үлесі әлі де аз
2006-2016 жылдар аралығында еліміз «Гендерлік теңдік стратегиясын» жүзеге асырған болатын. Бұл стратегиялық бағдарлама Қазақстандағы гендерлік алшақтықты |
«Ұстаз ұлық биік тұрған бәрінен». Ұстаздың ұстазы әл-Фараби «Ұстаздың көлеңкесінің басу күнә» деп бекер айтпаса керек. Ағартушылық салада еңбек етіп келе жатқан міне осы жандарды Ұстаздар күніне орай Жамбыл ауданының әкімі Сәкен Арубаев қабылдап, арнайы құрмет көрсетті.
– Ұстаз – қоғамдағы ең құрметті де қадірлі мамандық. Өйткені, адами қасиеттерді бойына сіңірген шынайы ұстаз өз шәкірттерінің жүректерінде білімге деген құштарлықты және Отанына деген сүйіспеншілікті оятады. Ауданның білім беру жүйесін дамытуға, еліміздің болашағы – білімді ұрпақты тәрбиелеуге қосқан еселі еңбектеріңіз ешқашан елеусіз қалмайды. Сіздерді бүгінгі төл мерекелеріңізбен шын жүректен құттықтаймын. Оқушыларыңызға берген білім мен тәрбие қашанда алдарыңыздан сәттілік пен алғыс ретінде шыға берсін. Сіздерге мықты денсаулық, отбасыларыңызға береке-бірлік, ұстаздық жолда шығармашылық табыстар мен жетістіктер тілеймін, – деді Сәкен Қаланұлы.
Салтанатты шарада өңір басшысы Шайқорық орта мектебі бастауыш кәсіподақ ұйымының төрайымы Нұршакүл Сапарбаеваның кеудесіне «Білім және ғылым қызметкерлерінің кәсіподағына сіңірген еңбегі үшін» төсбелгісін тақса, Б.Тайшапұлы атындағы орта мектептің директоры Рина Жұмаділоваға Жамбыл облысы әкімінің Алғыс хатын, В.Чкалов атындағы орта мектеп бастауыш кәсіподақ ұйымының төрайымы Эльмира Құндыбаеваға ҚР Білім және ғылым қызметкерлері кәсіподағы Жамбыл облыстық бірлестігінің Құрмет грамотасын, Бірлесу-Еңбек орта мектебі география пәнінің мұғалімі Балдыкүл Сүгіроваға, Т.Рысқұлов атындағы орта мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі Зульфия Қалматаеваға, Б.Момышұлы атындағы мектеп-гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі Гүлжан Оспановаға облыс әкімдігі білім басқармасының Құрмет грамотасын табыс етті. Ал, Гродеково орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі Мейрамкүл Байназарованы, Б.Момышұлы атындағы мектеп-гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі Гүлмира Шиналиеваны аудан әкімінің Құрмет грамотасымен марапаттады.
Жыл қорытындысы бойынша Антон Макаренко атындағы орта мектеп «Үздік мектеп», «Нұршуақ» бөбекжай-бақшасы «Үздік балабақша», Б.Момышұлы атындағы мектеп-гимназиясының мұғалімі Самал Байкеева «Үздік педагог» номинациясымен марапатталды.
Жалпы, білім саласы жыл сайын жаңғырып, дамып келеді. Жаһанданып бара жатқан мынау төрткүл дүниеде білімдінің ғана аты оза шабатыны белгілі. Бұл ретте ауданда да білімді дамытуға ерекше көңіл бөлініп отырғанын, соның нәтижесінде мектеп түлектерінің ҰБТ қорытындысы бойынша жыл сайын жоғары балл жинап жатқанын айта кеткен жөн.
Мерекелік кеш соңы концерттік бағдарламаға ұласты.
0 167
Бөлісу
Tugyr
алдыңғы
Тимур Құлыбаев: АӨК-ті дамыту жөніндегі жаңа мемлекеттік бағдарлама жекелеген өңірлік бағдарламалар негізінде әзірленуі тиіс |
Жоба жетекшісі: Ибрагимова нет Советович, и. Жансүгіров атындағы Жетісу Университетінің Робототехника және мехатроника зертханасының меңгерушісі, +77018686333, antoshik86@mail.ru.
Жобаның атауы: “Smart Parking” ақылды тұрақ жүйесін құру.
Жобаның сипаттамасы: тұрақ орындарын оңтайлы пайдалану үшін машиналық көру арқылы автотұрақты басқару жүйесін құру.
Бәсекелестік артықшылығы: барлық қолданыстағы тұрақ жүйелерінен айырмашылығы, біздің жүйе бет-әлпетті тануды қолданады.
Бизнес-серіктес үшін инвестициялық ұсыныс: жобаны 10.2 млн теңге мөлшерінде бірлесіп қаржыландыру қажет, қаржыландырудың түпкілікті құрылымы және қатысу үлестерін бөлу бизнес-әріптеспен келіссөздердің нәтижелері бойынша айқындалатын болады. |
Швабра ең көп кір болатын құрылғылардың бірі болып табылады және мұқият тазаланбаса, ол кейбір микроорганизмдер мен ауру тудыратын бактериялардың көбею алаңына айналуы мүмкін.
Швабра қолданылғанда, ол жердің органикалық компоненттерімен байланысуы мүмкін, бұл компоненттерді саңырауқұлақтар мен бактериялар ұзақ уақыт ылғалды ортада, зең, саңырауқұлақ, кандидоз және шаң кенелері және т.б. микроорганизмдер мен бактериялар тез өседі.Оны кейін қайта қолданғанда, ол еденді тазалап қана қоймайды, сонымен қатар бактериялардың таралуына және тыныс алу, ішек және аллергиялық дерматит сияқты ауруларды тудыруы мүмкін.
Швабра басының құрылымы мақта, мақта жіп немесе резеңке мақта, микроталшық және т.б. болса да, ол мұқият тазаланбаған және кептірілмеген болса, ол зиянды заттардың көбеюіне бейім.Сонымен, швабраны таңдаудың бірінші принципі - оны тазалау және кептіру оңай болуы керек.
Швабра отбасында күнделікті қолданылады және жиі дезинфекциялауды қолдамайды.Дезинфекциялау үшін дезинфекциялық ерітіндіні пайдалану қоршаған ортаны қажетсіз ластауды жеңілдетеді.Ал калий перманганатының ерітіндісімен дезинфекциялаушыға ұқсас, оның түсі бар, оны сумен тазалағаннан кейін жібіту керек.Швабраны әр қолданғаннан кейін сумен мұқият жуып, қолғап киіп, швабраны сығып, содан кейін басын жайып, ауамен кептіру ұсынылады.Үйде қолайлы жағдайлар болса, оны желдетілетін және жақсы жарықтандырылған жерге қойып, физикалық зарарсыздандыру үшін күннің ультракүлгін сәулесін толық пайдаланған дұрыс.Егер балкон болмаса немесе ыңғайсыз кептіру, егер ол құрғақ болмаса, оны алдымен құрғақ және желдетілетін үйге көшірген дұрыс, содан кейін кептіруден кейін ваннаға қайта қою керек.
Ningbo Yujie Housewares CO.,LTD.Шығыс Қытайдағы дамыған жағалау қаласы болып табылатын Нинбо қаласының оңтүстігіндегі Фэнхуа қаласында орналасқан, дизайн, әзірлеу, өндіру және сатуды біріктіретін кәсіби кәсіпорын.Ningbo Yujie Housewares CO., LTD.негізінен әр түрлі тазалағыш құралдарды, швабраларды, шаңды, тазалау қолғаптарын, тері илеушілерді, мақта тазартқыштарды, ультра жіңішке жіптерді және басқа да тауарларды шығарады. |
Бүгін Қызылорда қаласындағы «Ақмешіт-Сырдария» мешітінде Құран Кәрімді жатқа және мәнерлеп оқудан ХІ республикалық байқауының ашылу рәсімі өтті.
80 үміткер қатысып жатқан байқаудың ашылу рәсіміне ҚМДБ Төрағасы, Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлы қатысып, қариларға сәттілік тіледі. Қасиетті Құран Кәрім оқылып, Бас мүфти дұға жасады.
«Баршаңызға Алланың амандығы мен берекетін тілеймін. Раббымыз бүгінгі игі шарамыздың сәтті өтуін нәсіп етсін. Алла Тағала Сыр еліне басып келген қадамдарыңызға мол сауаптан жазсын. Бұл байқау сіздерге үлкен жігер береді деп сенемін. Аллаға шүкір, Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының ұйытқы болуымен жыл сайын тұрақты түрде Құран байқауы өткізіліп келеді. Бұл іс-шаралар елімізден көптеген қаридың шығуына ықпал етуде.
Осы байқауға қатысудың өзі үлкен жеңіс деп ойлаймын. Қариы бар отбасы, қоғам бақытты. Баршаңызға осы байқауда сәттілік тілеймін. Алла разы болсын!» деді Наурызбай қажы Тағанұлы.
Байқауға елімізге белгілі қарилар Сәдуақас Олжабаев (төраға), Данияр Жұмабаев, Ерсін Әміре, Серік Ахметов, Мұртаза Балахмет қазылық етуде.
Айта кетейік, екі күнге созылатын байқау «Munara TV» телеарнасынан, «Муфтият ҚМДБ» YouTube-арнасы мен мүфтияттың Instagram-дағы @muftiyatkz ресми парақшасынан тікелей эфирде көрсетілуде. |
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2022 жылғы 20 сәуірдегі «2021-2022 оқу жылын аяқтау және орта білім беру ұйымдарында білім алушыларды қорытынды аттестаттаудан өткізу мерзімдерін бекіту туралы» № 159 бұйрығын, «2021-2022 оқу жылында жазғы мектепті ұйымдастыру жөніндегі әдістемелік ұсынымдарын және «2021-2022 оқу жылында Қазақстан Республикасының орта білім беру ұйымдарында оқу-тәрбие процесінің ерекшеліктері туралы» нұсқалық-әдістемелік хатты негізге ала отырып, 26 мамырдан 17 маусымға дейін білім сапасын арттыру және негізгі пәндер бойынша білімдегі олқылықтардың орнын толтыру мақсатында 1-8 және 10-сыныптар мен 9-сыныптардың (қалауы бойынша) білім алушылары үшін Жазғы мектеп жұмыс істейтін болады.
Жазғы мектепке қабылдау тегін негізде. Барлық оқушылар үшін сабақтарды ұйымдастыру. Білім алушылардың сабаққа еркін формада қатысуына жол беріледі. Икемді сабақ кестесімен жүзеге асады.
Баланың жазғы мектепке баруы қажет, бірақ егер күтпеген жағдайлар туындаса, онда жазғы мектеп туралы түпкілікті шешімді ата-аналардың өздері/заңды өкілдері мен мектеп оқушылары қабылдайды.
Кадрлық қамтамасыз ету. Педагогтерге сабақ жүргізгені үшін қосымша қаржыландыру талап етілмейді – педагогтер ағымдағы оқу жылына бекітілген жүктеме шеңберінде жұмыс істейді.
Жұмыс түрлері: оқу сабақтары, жобалық қызмет, зерттеулер, Зертханалық жұмыстар, таза ауадағы сабақтар, өлкетану зерттеу экспедициялары, мұражайларға, туған өлкенің көрікті жерлеріне бару экскурсиялары және т.б.
Жұмыстың әдістері мен тәсілдерін – оқушылардың жас және жеке қабілеттеріне байланысты мұғалімдер дербес анықтайды.
Қажет болған жағдайда білім алушылар үшін кесте бойынша жеке, топтық сабақтар ұйымдастырылады.
Бағалау- негізгі пәндер бойынша сабақтар ең маңызды және күрделі оқу тақырыптарын қамтиды. Жазғы мектеп оқушыларының оқу жетістіктерін бағалау жүргізілмейді. Жазғы мектеп жағдайында үй тапсырмасы берілмейді. Балалардың эмоционалдық көңіл-күйіне назар аудару және оқуға қолдау көрсету.
Ресурстар: Сабаққа дайындық кезінде педагог оқу материалдары мен ресурстарын мұқият таңдап, білім алушылардың оқу пәндері бойынша біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыруға деген қажеттіліктерін ескере отырып, сараланған тапсырмаларды әзірлеуі керек.
Білім алушылардың танымдық ынтасын арттыру мақсатында қосымша ойын-сауық материалдарын, тест тапсырмаларын, шығармашылық сипаттағы дидактикалық материалдарды, аудиовизуалды құралдарды (графика, аудио, бейнематериалдар), презентацияларды, сараланған оқу тапсырмаларын пайдалану ұсынылады.
Оқу материалының мазмұны оқу процесінде білім алушылардың ойлау процестерін дамытуға, ойластырылған шешімдер қабылдау, оларды дәлелдеу, ақпаратпен жұмыс істеу, талдау, салыстыру, қорытындылау біліктерін дамытуға бағытталуы тиіс.
Жазғы мектептің оқу процесінде үлгерімі нашар білім алушыларға педагогикалық қолдау көрсету ұсынылады. Қажет болған жағдайда жеке сараланған тапсырмалар әзірлеу керек.
Сыни ойлауды дамытуға, функционалдық сауаттылықты қалыптастыруға, интерактивті оқыту әдістемелерін (жобалар әдісі, пікірталас, ойын, іздеу әдістері) қолдануға, таза ауада сабақтарды ұйымдастыруға бағытталған жағдаяттық міндеттерді пайдалану ұсынылады.
СанПин талаптары бойынша қауіпсіздік шараларын сақтау:
Топтардағы/ сыныптардағы толымдылық – 25 адамнан аспауы тиіс. Топтармен сабақтар өткізуге рұқсат етіледі.
Оқу пәндері бойынша сабақтың ұзақтығы – 40 минут, күніне 3-4 сабақ.
Оқу процесін жүзеге асыру үшін волонтер студенттерді тартуға рұқсат етіледі.
Кестеге балалардың оқу әдетін қалыптастыратын күнделікті 20-30 минуттық кітап оқуды қосу ұсынылады. Кітаптарды топтық талқылау, түсіну, талдау, салыстыру, қорытынды жасау арқылы оқу дағдыларын дамытуға ықпал етеді.
Дене шынықтыру мұғалімдері жаттығулар, қозғалмалы ойын спорт түрлері: волейбол, футбол, баскетбол және т.б. бойынша сабақтар ұйымдастырады.
Педагог-психологтер психологиялық тренингтер ұйымдастырады, сынып жетекшілері, тәрбиешілер түрлі дамытушы тақырыптар бойынша тренингтер өткізеді.
Оқу материалының мазмұны оқу процесінде білім алушылардың ойлау процестерін дамытуға, ойластырылған шешімдер қабылдау, оларды дәлелдеу, ақпаратпен жұмыс істеу, талдау, салыстыру, қорытындылау біліктерін дамытуға; танымдық ынтасын арттыру мақсатында қосымша ойын-сауық материалдарын, тест тапсырмаларын, шығармашылық сипаттағы дидактикалық материалдарды, аудиовизуалды құралдарды (графика, аудио, бейнематериалдар), презентацияларды, сараланған оқу тапсырмаларын қолдануға, PISA оқу тапсырмаларын және оқытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін пайдалануға бағытталуы тиіс.
Білім беру процесіне қатысушылардың функциялары
Мектеп директоры:
– бекітілген жұмыс жоспарына сәйкес жазғы мектептің қызметін үйлестіреді;
– жазғы мектептің тыныс-тіршілігін және жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қызметкерлердің еңбек функцияларын бөледі;
– оқу процесін ұйымдастыру және санитарлық норма ережелерін сақтау бойынша әкімшілік және педагогикалық құраммен және басқа да қызметкерлермен нұсқаулық жүргізеді;
– жазғы мектептің жұмысын бақылайды.
Директордың оқу-тәрбие жөніндегі орынбасары:
Жазғы мектеп қызметін ұйымдастырады;
– барлық тілек білдірген білім алушылардың ата-аналарынан/заңды өкілдерінен өтініштер қабылдайды;
– оқу жетістіктерін бағалауды талдау және білім алушылардың пәндік білім деңгейін диагностикалау нәтижесі бойынша білім алушылардың сараланған топтарын құрады;
– оқу пәндері бойынша, құрылған топтарды немесе сыныптарды ескере отырып, сабақ кестесін жасайды;
– педагогтердің әдістемелік бірлестіктерінде пәндер бойынша ең күрделі тақырыптарды таңдау мен санын талқылауды ұйымдастырады;
– педагогтер, психологтер, оның ішінде волонтер студенттер үшін консультациялар ұйымдастырады;
– бекітілген жұмыс жоспары мен сабақ кестесіне сәйкес педагогтердің қызметін ұйымдастырады;
– білім алушылардың оқу жетістіктеріне мониторинг жүргізеді және педагогтердің жұмысына ағымдағы бақылауды жүзеге асырады;
– білім беру ұйымының педагогикалық кеңесінде қарау үшін жазғы мектеп жұмысының нәтижелері бойынша салыстырмалы талдамалық анықтама дайындайды.
Педагогтер:
– жыл бойы оқу жетістіктерінің нәтижелеріне талдау жүргізеді, білім алушылардың пәндік білім деңгейіне диагностика жүргізеді және қорытындысы бойынша білім алушылардың сараланған топтарын/ сыныптарын қалыптастырады;
– білім алушылардың және олардың ата-аналарының/заңды өкілдерінің назарына баланың оқу жетістіктерінің деңгейі туралы ақпаратты және білімдегі олқылықтарды жою бойынша жазғы мектептің жұмыс жоспарын жеткізеді;
– білімдегі олқылықтарды ескере отырып, оқу процесін бекітілген кестеге сәйкес жүзеге асырады;
– құпиялылық режимінен шыққан PISA оқу тапсырмаларын және оқытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқу материалын бекіту үшін) пайдалана отырып, бекітілген жоспар мен кестені ескеріп, оқу процесін іске асырады;
– жазғы мектепте сабаққа қатысу есебін өз бетінше жүргізеді;
– білім алушылар үшін жеке консультациялар өткізеді;
– білім алушылардың оқу жетістіктері бойынша өз пәні бойынша жазғы мектепті аяқтау қорытындылары бойынша салыстырмалы талдау жүргізеді, ол келесі оқу жылында оқу процесін құру үшін негіз болады.
Мектеп психологтері:
– білім алушыларды психологиялық қолдауды қамтамасыз етеді;
– білім алушылар мен олардың ата-аналары/заңды өкілдері үшін консультациялар өткізеді;
– психологиялық тренингтер өткізеді.
Сіздердің назарларыңызды оқу жетістіктеріне мониторинг және педагогтердің жұмысына ағымдағы бақылау жүргізілуіне аударамыз. Осыған байланысты, білім басқармасына апта сайын мына формада (былтырғы үлгіде) бойынша толтырылған кестені тапсыру қажет.
Жазғы мектепті ұйымдастыру
жөніндегі әдістемелік ұсынымдар
1-тарау. Жалпы ережелер
1. Осы жазғы мектепті ұйымдастыру жөніндегі әдістемелік ұсынымдар (бұдан әрі – Әдістемелік ұсынымдар) оқыту сапасын арттыру, білім алушылардың, оның ішінде үлгерімі төмен білім алушылардың біліміндегі олқылықтарды қалпына келтіру және білімін толықтыру мақсатында әзірленді.
2. Жазғы мектеп орта білім беру ұйымының базасында 2022 жылғы 26 мамыр мен 17 маусым аралығында барлық білім алушылар үшін жұмыс істейді.
3. Осы Әдістемелік ұсынымдар ұсынымдық сипатта берілген.
2-тарау. Жазғы мектептің жұмысын ұйымдастыру
4. Жазғы мектепте оқыту:
– 1-8,10 сыныптағы білім алушыларға;
– 9-сынып бітірушілерінің қалауы бойынша.
Жазғы мектептегі сабақтар қашықтан білім алған білім алушылар үшін ерекше маңызды.
Жазғы мектеп жағдайында үлгерімі төмен білім алушыларға күрделі пәндерді (күрделі тақырыптарды) игеруге көмектесу маңызды.
5. Облыстардың, Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент қалаларының білім басқармалары жазғы мектепті сапалы ұйымдастыру туралы бұйрық шығарады.
6. Орта білім беру ұйымдарында жазғы мектептің сабақ кестесі мен жұмыс жоспары бекітіледі.
Оқу жұмыс жоспарын педагогтер меңгерілуі күрделі деп ұсынылған тақырыптарды, бөлімдерді, кіші бөлімдер мен оқу мақсаттарын, диагностика нәтижелерін ескере отырып жасайды («Оқу пәндері бойынша ұсынылған тақырыптар» қосымшасы).
7. Жазғы мектептердің топтары/сыныптары оқу жылы ішінде педагогтер анықтаған білім алушылардың оқу жетістіктерін талдау және пәндік білім деңгейін диагностикалау нәтижелері негізінде қалыптастырылады.
8. Кесте құрылған топтарды / сыныптарды ескере отырып жасалады.
9. Жұмыстың нысандары мен әдістерін, оқыту технологияларын педагогтер білім алушылардың жас және жеке ерекшеліктеріне сәйкес дербес айқындайды.
10. Орта білім беру ұйымы ауысымдар бойынша білім алушылардың санын, оқу пәндері мен жеке консультацияларды дербес айқындайды. Қажет болған жағдайда білім алушылар үшін кесте бойынша жеке консультациялар ұйымдастырылады.
11. Жазғы мектеп білім алушыларының оқу жетістіктері бағаланбайды.
12. Жазғы мектеп жағдайында үй тапсырмасы берілмейді.
13. Жазғы мектепте мектеп кітапханасына, цифрлық білім беру ресурстарына қолжетімділік қамтамасыз етіледі.
14. Сабаққа дайындық кезінде педагог оқу материалдары мен ресурстарын мұқият таңдап, білім алушылардың оқу пәндері бойынша біліміндегі олқылықтардың орнын толықтыруға деген қажеттіліктерін ескере отырып, сараланған тапсырмаларды әзірлеуі керек.
15. Білім алушылардың танымдық ынтасын арттыру мақсатында қосымша ойын-сауық материалдарын, тест тапсырмаларын, шығармашылық сипаттағы дидактикалық материалдарды, аудиовизуалды құралдарды (графика, аудио, бейнематериалдар), презентацияларды, сараланған оқу тапсырмаларын пайдалану ұсынылады.
16. Оқу материалының мазмұны оқу процесінде білім алушылардың ойлау процестерін дамытуға, ойластырылған шешімдер қабылдау, оларды дәлелдеу, ақпаратпен жұмыс істеу, талдау, салыстыру, қорытындылау біліктерін дамытуға бағытталуы тиіс.
17. Жазғы мектептің оқу процесінде үлгерімі нашар білім алушыларға педагогикалық қолдау көрсету ұсынылады. Қажет болған жағдайда жеке сараланған тапсырмалар әзірлеу керек.
18. Сыни ойлауды дамытуға, функционалдық сауаттылықты қалыптастыруға, интерактивті оқыту әдістемелерін (жобалар әдісі, пікірталас, ойын, іздеу әдістері) қолдануға, таза ауада сабақтарды ұйымдастыруға бағытталған жағдаяттық міндеттерді пайдалану ұсынылады.
19. Сабақ өткізу кезінде педагог:
– балалардың эмоционалдық көңіл-күйіне назар аударуы және оқуға қолдау көрсетуі;
– сабақта білім алушылардың шамадан тыс жүктемесіне жол бермеуі;
– қажет болған жағдайда, физикалық жаттығулар жасау.
20. Білім алушылардың сабаққа еркін формада қатысуына жол беріледі.
21. Топтардағы/ сыныптардағы толымдылық – 25 адамнан аспауы тиіс. Топтармен сабақтар өткізуге рұқсат етіледі.
22. Оқу пәндері бойынша сабақтың ұзақтығы – 40 минут, күніне 3-4 сабақ.
23. Оқу процесін жүзеге асыру үшін волонтер студенттерді тартуға рұқсат етіледі.
24. Негізгі пәндер бойынша сабақтар оқу жылының ең маңызды тақырыптарын қамтиды.
25. Кестеге балалардың оқу әдетін қалыптастыратын күнделікті 20-30 минуттық кітап оқуды қосу ұсынылады. Кітаптарды топтық талқылау, түсіну, талдау, салыстыру, қорытынды жасау арқылы оқу дағдыларын дамытуға ықпал етеді.
26. Дене шынықтыру мұғалімдері жаттығулар, қозғалмалы ойын спорт түрлері: волейбол, футбол, баскетбол және т.б. бойынша сабақтар ұйымдастырады.
27. Педагог-психологтер психологиялық тренингтер ұйымдастырады, сынып жетекшілері, тәрбиешілер түрлі дамытушы тақырыптар бойынша тренингтер өткізеді.
28. Сыныптан тыс жұмыстарды жандандыру, мұғалімнің жетекшілігімен шығармашылық, тиімді, функционалды идеяларды жүзеге асыру үшін балаларды (міндетті түрде бір сыныптан емес, жалпы қызығушылықтарына қарай) жобалық жұмысқа тарту ұсынылады.
29. Күннің соңында қызығушылықтар бойынша ойындар, фильмдерді бірлесіп қарау, жобаларды талқылау және т.б. өткізіледі.
3-тарау. Білім беру процесіне қатысушылардың функциялары
30. Орта білім беру ұйымының басшысы:
– мектеп түрін (лицей, гимназия, жалпы білім беретін мектеп) ескере отырып, бекітілген жұмыс жоспарына сәйкес жазғы мектептің қызметін үйлестіреді;
– жазғы мектептің тыныс-тіршілігін және жұмыс істеуін қамтамасыз ететін қызметкерлердің еңбек функцияларын бөледі;
– оқу процесін ұйымдастыру және санитарлық норма ережелерін сақтау бойынша әкімшілік және педагогикалық құраммен және басқа да қызметкерлермен нұсқаулық жүргізеді;
– жазғы мектептің жұмысын бақылайды.
31. Орта білім беру ұйымы басшысының орынбасары:
– барлық тілек білдірген білім алушылардың ата-аналарынан/заңды өкілдерінен өтініштер қабылдайды;
– оқу жетістіктерін бағалауды талдау және білім алушылардың пәндік білім деңгейін диагностикалау нәтижесі бойынша білім алушылардың сараланған топтарын құрады;
– оқу пәндері бойынша, оның ішінде үлгерімі төмен білім алушыларға білімдеріндегі олқылықтардың орнын толтыру үшін құрылған топтарды немесе сыныптарды ескере отырып, сабақ кестесін жасайды;
– педагогтердің әдістемелік бірлестіктерінде пәндер бойынша ең күрделі тақырыптарды таңдау мен санын талқылауды ұйымдастырады;
– педагогтер, психологтар, оның ішінде волонтер студенттер үшін консультациялар ұйымдастырады;
– бекітілген жұмыс жоспары мен сабақ кестесіне сәйкес педагогтердің қызметін ұйымдастырады;
– білім алушылардың оқу жетістіктеріне мониторинг жүргізеді және педагогтердің жұмысына ағымдағы бақылауды жүзеге асырады;
– білім беру ұйымының педагогикалық кеңесінде қарау үшін жазғы мектеп жұмысының нәтижелері бойынша салыстырмалы талдамалық анықтама дайындайды.
32. Педагогтер:
– жыл бойы оқу жетістіктерінің нәтижелеріне талдау жүргізеді, білім алушылардың пәндік білім деңгейіне диагностика жүргізеді және қорытындысы бойынша білім алушылардың сараланған топтарын/ сыныптарын қалыптастырады;
– білім алушылардың және олардың ата-аналарының/заңды өкілдерінің назарына баланың оқу жетістіктерінің деңгейі туралы ақпаратты және білімдегі олқылықтарды жою бойынша жазғы мектептің жұмыс жоспарын жеткізеді;
– білімдегі олқылықтарды ескере отырып, оқу процесін бекітілген кестеге сәйкес жүзеге асырады;
– құпиялылық режимінен шыққан PISA оқу тапсырмаларын және оқытудың тиімді әдістері мен тәсілдерін (оқу материалын бекіту үшін) пайдалана отырып, бекітілген жоспар мен кестені ескеріп, оқу процесін іске асырады;
– жазғы мектепте сабаққа қатысу есебін өз бетінше жүргізеді;
– білім алушылар үшін жеке консультациялар өткізеді;
– білім алушылардың оқу жетістіктері бойынша өз пәні бойынша жазғы мектепті аяқтау қорытындылары бойынша салыстырмалы талдау жүргізеді, ол келесі оқу жылында оқу процесін құру үшін негіз болады.
33. Мектеп психологтері
– білім алушыларды психологиялық қолдауды қамтамасыз етеді;
– білім алушылар мен олардың ата-аналары/заңды өкілдері үшін консультациялар өткізеді;
– психологиялық тренингтер өткізеді.
Бекітемін
Мектеп директоры ____________
А.А.Казиева
20 мамыр 2022 жыл
2022 жылғы 26 мамыр мен 17 маусым аралығындағы кезеңде
Жазғы мектеп жұмысының жоспары
Мақсаты: білім сапасын арттыру және пандемия, шектеу шаралары кезеңінде жіберілген біліміндегі олқылықтардың орнын толтыру.
№ Іс – шаралар Мерзімі Жауаптылар
1 Пед.кеңес. Күн тәртібінде: ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2022 жылғы 20 сәуірдегі «2021-2022 оқу жылын аяқтау және орта білім беру ұйымдарында білім алушыларды қорытынды аттестаттаудан өткізу мерзімдерін бекіту туралы» № 159 бұйрығымен таныстыру.Жазғы мектеп жұмысын ұйымдастыру. БҒМнің «Жазғы мектеп жұмысын ұйымдастыру» ұсыныстары берілген таныстырылымы. Оқушылар біліміндегі олқылықтарды жою мақсатында практикалық жұмыс үшін пән бойынша қиын бөлімдердің, тақырыптардың тізімі. 27 сәуір Пед.кеңес Ж.Т.Орынбаева Ж.Б.Исмайлова
Жазғы мектеп жұмысын ұйымдастыру бойынша мектепішілік бұйрық шығару. мамыр Мектеп директоры А.А.Казиева
2 Оқушылар мен ата – аналарына Жазғы мектептің ашылу мақсаты мен жұмысы жөнінде ақпараттық – түсіндіру жұмысын жүргізу. 12-14 мамыр Сыныптарды үйлестіруші орынбасарлар, сынып жетекшілері
Үлгерімі төмен оқушылар және ата – аналарымен жазғы мектепте оқудың қажеттілігі жөнінде түсіндіру жұмысын жүргізу. 13-20 мамыр Сынып жетекшілері
4 Жазғы мектептің жұмыс жоспарын құру және бекіту. 20 мамыр Ж.Т.Орынбаева Ж.Б.Исмайлова
6 Жазғы мектепке ата – аналардың немесе заңды өкілдердің өтінішін жинау. 13-17 мамыр Сынып жетекшілері
7 Сыныптарды жинақтау, оқушылардың тізімін құру және бекіту. 20 мамыр Ж.Т.Орынбаева Ж.Б.Исмайлова
8 Әдістемелік бірлестік отырысы. Күн тәртібінде: 1. Оқушылар біліміндегі олқылықтарды жою мақсатында практикалық жұмыс үшін пән бойынша қиын бөлімдердің, тақырыптардың тізімін талқылау. 2. Жазғы мектепке ҰМЖ, ҚМЖ жоспарын қарастыру, келісу. мамыр Бастауыш сынып, тілдер циклының, математикалық – жаратылыстану, қоғамдық – гуманитарлық ӘБ жетекшілері
9 Әдістемелік кеңес отырысы: 1. Пәндер бойынша қиын тақырыптарды таңдау және олардың саны туралы талқылау.2. Оқытудың оптималды әдістері мен тәсілдерін таңдау.3. Бірлескен қысқа мерзімді сабақ жоспарларын құру.4. Оқушыларға жеке кеңес беру.5. Негізгі пәндер бойынша консультациялар, оның ішінде педагогикалық жоғары оқу орындарының, колледждердің студенттерін тарта отырып. 6. PISA тапсырмаларын белсенді қолдану. 7. Оқу сауаттылығы дағдыларын дамыту. 8. Электрондық ақпаратпен жұмыс істеу дағдыларын дамыту.9. Математикада күрделі алгоритмдерді қолданудың орнына тәжірибеге бағытталған тәсілдерді іздестіру арқылы күрделі есептерді шешуге арналған әдістерді қолдану. 10. Мәтінмен жұмыс, мәтін бойынша тапсырмаларды орындау (тыңдау, сөйлеу, оқу, жазу). 11. Тәжірибелік тапсырмаларды орындау. мамыр Ж.Т.Орынбаева Ж.Б.Исмайлова Г.Б.Шамшина ӘБ жетекшілері
10 Пәндер бойынша ҰМЖ, ҚМЖ құру. 20 мамыр Пән мұғалімдері
11 Сабақ жоспарын құру, бекіту. 20 мамырға дейін Ж.Т.Орынбаева Ж.Б.Исмайлова
13 Сабақ кестесін сыныптарға, ата – аналарға тарату. 25 мамырға дейін Сынып жетекшілері
Жазғы мектепке келген уақытта санитарлық қауіпсіздік шараларын сақтауды түсіндіру бойынша ата-аналарға түсіндіру. 25 мамырға дейін Сынып жетекшілері
14 Пәндер бойынша ҰМЖ, ҚМЖ жоспарларын бекіту. 24 мамыр Мектеп директоры А.А.Казиева
15 Әкімшілік мүшелерінен, педагог қызметкерлер және тех.қызмет көрсететін қызметкерлерден төмендегілерді қамтамасыз ету үшін кезекшілік кестесін құру:1. Санитарлық қауіпсіздік шараларын сақтау.2. Сыныптарды, дәліздерді дымқыл тазалау, ауаны желдету, кварцтау. 26.05 – 19.06 Директордың шаруашылық ісі жөніндегі орынбасары
16 Жазғы мектеп жұмыс жоспарын мектептің ресми сайтында, Facebook, Instagram 25 мамырға дейін Н.Ч.Байдилдаева |
Үкіметтің жұмысы негізінен экономиканы демонополизациялауға, кәсіпкерлікті ынталандыру мен азаматтардың табысын арттыруға, білім беру мен денсаулық сақтау жүйелерін жаңғыртуға бағытталатын болады. Министрлер кабинетінің кезекті отырысын аша отырып, Әлихан Смайылов алдағы жеті жылдағы міндет – сайланған мемлекет басшысының сайлауалды бағдарламасын сапалы әрі нәтижелі іс жүзіне асыру екендігін атап өтті.
«ОСК алдын ала қорытындысы бойынша, Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев айқын басымдықпен жеңіске жетті. Оның кандидатурасын парламенттік партиялар мен ірі қоғамдық ұйымдарды біріктірген халықтық коалиция ұсынған болатын. Қ.Тоқаевтың кандидатурасына Қазақстан халқы жаппай өз қолдауын білдірді», – деді премьер-министр.
Осы орайда ол барлық мемлекеттік органдар мен ведомстволар әділетті Қазақстан құру жолында халықтың мүддесіне сай күш біріктіріп, жұмыла еңбек етуі тиістігін айтты. «Экономикадағы, әлеуметтік саладағы және өңірлік саясаттағы түбегейлі өзгерістер осы сайлауалды бағдарламаның негізі болып табылады», – деді Ә.Смайылов.
АУЫЛДАРДА 700-ГЕ ЖУЫҚ МЕДИЦИНАЛЫҚ МЕКЕМЕ АШЫЛАДЫ
Қазақстан ауылдарында медициналық объектілер салу мен қайта жөндеу бойынша ауқымды жұмыстар басталады. Үкімет отырысында «Ауылдық денсаулық сақтауды жаңғырту» ұлттық жобасын іске асыру жоспарлары қаралды. Денсаулық сақтау министрі Ажар Ғинияттың хабарлауынша, бүгінде ауылда шамамен 8 млн адам – республика халқының шамамен 41%-ы тұрады. Ауыл тұрғындарына 5 мыңнан астам медициналық ұйым қызметкерлері көмек көрсетеді. Сонымен қатар арнайы жылжымалы кешендер, медициналық пойыздар және санитарлық авиация қолданылады.
Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша ауыл тұрғындарының денсаулық жағдайын жақсартуға арналған Ауылдық денсаулық сақтауды жаңғырту жобасы әзірленді. Жоба: фельдшерлік-акушерлік пункттер, дәрігерлік амбулаториялар салу арқылы барлық ауылдық елді мекендерді медициналық инфрақұрылыммен қамтамасыз ету; заманауи медициналық жабдықтармен жабдықталған заманауи көпбейінді ауданаралық орталық ауруханалар желісін ұйымдастыру; ауылдық денсаулық сақтау объектілерін медицина кадрларымен қамтамасыз ету секілді үш міндетті қамтиды.
Жобаны іске асырудың нәтижесінде профилактикалық қарап-тексерулердің, скринингтердің, сондай-ақ ауыл тұрғынына алғашқы шұғыл, мамандандырылған және жоғары технологиялық медициналық көмектің қол жетімділігін арттыру, сондай-ақ қанайналым жүйесі ауруларынан болатын өлім-жітімді төмендету көзделген.
Премьер-министр ауылдарда медициналық қызметтің сапасын жақсарту үшін барлық инфрақұрылымды жаңғырту қажет екенін айтты. Осы орайда жоба аясында 655 алғашқы медициналық-санитарлық көмек объектісі салынып, қайта жөнделеді. Сондай-ақ 12 аурухана жаңғыртылып, жаңадан 20 аудандық аурухана ашылады. Басқа да жобалар аясында, мысалы, «Ауыл – ел бесігі» жобасы бойынша медициналық объектілер салу көзделіп отыр.
«Ауыл халқы үшін барлығы 700-ге жуық медициналық объекті ашылатын болады. Ол үшін жергілікті атқарушы органдар жер учаскелерін бөлуді жедел қамтамасыз етіп, инженерлік коммуникацияларды жүргізу мәселесін шешуі қажет», – деді Әлихан Смайылов.
Оның айтуынша, ұлттық жоба шеңберінде ауылдағы медициналық ұйымдарды денсаулық сақтаудың бірыңғай ақпараттық жүйесіне интеграциялау және жаңа технологияларды жаппай енгізу көзделген, бұл азаматтарға өздері тұратын өңірлерде сапалы медициналық қызметтер алуға мүмкіндік береді.
Үкімет басшысы ұлттық жобаның аса маңызды аспектілерінің бірі – кадр тапшылығы проблемасын шешу және ауылдық жердегі медицина қызметкерлерінің біліктілік деңгейін арттыру екенін айтты.
«Өңір әкімдері ауылға келетін медициналық кадрлардың әлеуметтік мәселелерін шешуге назар аударуы тиіс. Жас мамандар ауылға келіп, біліктілігін арттыруға және жұмыс істеуге мүдделі болуы керек», – деді бұл орайда.
Ол жобада көзделген барлық шаралар ауылдағы медициналық қызметтің сапалы әрі қолжетімді болуын қамтамасыз ететінін айтып, Денсаулық сақтау министрлігіне мүдделі мемлекеттік органдармен және әкімдіктермен бірлесіп, ұлттық жобадағы іс-шаралардың уақытылы орындалуын қамтамасыз етуді тапсырды.
ВЕГЕТАЦИЯЛЫҚ КЕЗЕҢГЕ АЛДЫНА АЛА ДАЙЫНДЫҚ КЕРЕК
Келесі кезекте жиында аграршыларды сумен қамтамасыз ету жөніндегі шаралар пысықталды. Бұл ретте агроөнеркәсіп кешенінде су ресурстарын пайдалану жөніндегі міндеттер қаралды. Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Серікқали Брекешевтің баяндауынша, осы жылы барлық тартылған судың шамамен 11,6 км3 тұрақты суаруға жіберілді, оның 97%-ы оңтүстіктегі бес облысқа – Алматы, Жамбыл, Түркістан, Қызылорда және Жетісу облыстарына тиесілі, жалпы суару ауданы 1,61 млн га (ел бойынша 73%) болды.
Аталған кезеңде трансшекаралық өзендер бассейндеріндегі 5 322 су шығару құрылыстарына жөндеу жүргізілді, 1 512 км магистральдық және шаруашылықаралық каналдарды реконструкциялау және механикалық тазарту жүзеге асырылды, суару үшін коллекторлық-дренажды суларды қайта пайдалану үшін 67 сорғы қондырғысы сатып алынды, 107 мың га ауданда су үнемдеу технологиялары қолданылды.
Қазір алдағы жылғы вегетациялық кезеңге дайындық үшін арнайы жоспар бекітілді, оның аясында алдын ала жұмыстар басталды.
Сонымен қатар ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев, Қызылорда облысының әкімі Нұрлыбек Нәлібаев, Жамбыл облысының әкімі Нұржан Нұржігітов және Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалды баяндама жасады.
Ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеевтің айтуынша, мелиоративтік жай-күйді жақсарту мақсатында облыстардың әкімдіктері мен су шаруашылығы ұйымдарына суару және коллекторлық-кәріз жүйелерін дұрыс пайдалануды, шаю және суарудың нормалары мен мерзімдерін сақтауды, сондай-ақ суару техникасының аудандастырылған және оңтайлы элементтерін қолдануды қамтамасыз ету ұсынылады.
Үкімет басшысы еліміздің азық-түлік қауіпсіздігі ауыл шаруашылығына қажетті судың жеткілікті болуына тікелей байланысты екенін айтып өтті. Себебі, бүгінде тұтынатын судың жартысынан көбі аграрлық секторға тиесілі.
Оған қоса, АӨК-ті сумен қамтамасыз ету су жетіспеушілігіне байланысты жыл өткен сайын қиындай түсуде. Әлихан Смайыловтың айтуынша, бұған бірнеше фактор әсер етіп отыр: көрші елдердің аумағынан келетін суға тәуелдіміз, біздің өңірде судың аз жиналуы, каналдардағы судың шығыны жоғары, сондай-ақ суды үнемдеу технологиялары жеткіліксіз.
«Осыған қарамастан қабылданған шаралардың нәтижесінде биылғы вегетациялық кезең қалыпты жағдайда өтті. Көрші мемлекеттердің су қоймаларынан қосымша су жіберілді. Сумен қамтамасыз ету объектілерінде қажетті техникалық жұмыстар жүргізілді. Бұл жұмысты әрі қарай жалғастырып, келесі вегетациялық кезеңге арналған жоспарларды бекітудің маңызы зор», – деді Ә.Смайылов.
Премьер-министр трансшекаралық сулар бойынша үкіметаралық келісімдерді жетілдіру жұмыстарын тұрақты түрде жүргізу, каналдар мен су қоймаларын жөндеу және қалпына келтіру жұмыстарын күшейту, суармалы жерлерде су үнемдеу технологияларын және жалпы суды цифрлық есепке алуды енгізуді ынталандыру керек екенін айтты.
«Атап айтқанда, суды көп қажет ететін дақылдарды өсіру үшін жаңбырлатып және тамшылатып суару жабдықтарын қолдану тәжірибесін кеңейту қажет. Сондай-ақ коллекторлық-дренаждық жүйелер арқылы суды қайта пайдалану технологияларын көбірек қолдану керек», – деді Әлихан Смайылов.
Сөз соңында үкімет басшысы жалпы өңірлерді қажетті судың көлемімен қамтамасыз ету үшін сумен жабдықтаушы ұйымдардың жұмысын үйлестіру қажет екенін атап өтті. |
Еліміз бойынша нашақорлық көрсеткіші азаймай тұр. Атырау облысы бойынша да ақпараттар легі толастар емес, Атырау қаласында «закладчик» болған мектеп оқушысы жақында жеті жыл жарымға сотталды.
Қайыршақты ауылдық округіне қарасты «Көктем» ықшам ауданының тұрғындары синтетикалық есірткі «закладчиктеріне» шара қолдануды талап етіп көшеге шыққан болатын.
Есірткінің бағасы қымбат болғандықтан, жастар қолжетімді бағадағы трамадолды сатып алады. нашақорлар арасында үлкен танымалдылыққа ие трамадол препараты мен тропикамид тамшылары. Бұл препараттарға жастардың әуестігі артып, жасөспірімдердің арасында синтетикалық опиоидты дәрі–трамадол сәнге айналған десе болады. Себебі, трамадолдың әсерінен олар өздерін бақытты сезінеді, еркін ұстайды және салмақ тастай алмай жүрген толық балалар, трамадолдың әсерінен жүдеп, сымбатты болады.
Дәріханада қатаң рецептімен сатылуға тиісті бұл препарат өрімдей жастардың ағзасын улап, трамадолға тәуелділік рекордтық мерзімде, екінші немесе үшінші рет қолданғанда қалыптасады,- дейді мамандар.
Бүгінгі күні трамадол сатушылардың саудасы қызып тұр, «каспийголдқа» ақшасын төлетіп, Атыраудың мөлтек аудандарындағы көп қабатты үйлердің терезесінен трамадолды лақтырып емін-еркін сатуда.
Бұл жағдайға куә болған тұрғындар полицияға жүгінгенмен, ол нәтиже бермейді. Себебі, полиция алған препараттарды экспертизаға тапсырып, әкімшілік айыппұл салумен ғана шектеледі, өйткені, трамадол есірткі препараттары қатарына жатпағандықтан қылмыстық жауапкершілік қаралмаған. Айыппұлын төлегеннен кейін, саудасын жалғастыра береді.
Рецептсіз сатылмайтын трамадол және тропикамид сияқты психотропты препараттардың «сатушылардың» қолдарына қалай түсетіні құпия. Себебі, дәріхана иелерінің айтуынша бұл препараттар тізіммен беріліп, әр сатқан сайын электронды база арқылы құқық қорғау қызметкерлерінің тікелей қатаң бақылауында болады.
Жастардың тағдыры – ұлттың болашағы. Сондықтан, Қазақстанда да заңға өзгерістер енгізіліп, Украина, Белоруссия, Өзбекстан мемлекеттеріндегідей трамадолды наркотикалық препараттар қатарына қосу керек.
Қоғамды жайлаған дертпен күресіп, опоиоидты препаратты сатқаны үшін қылмыстық жауапкершілікті күшейту керек. |
Жамбыл облысында 200-ге жуық дәрігер жетіспейді. Әсіресе, аудандық ауруханаларда акушер-гинеколог, неонатолог, реаниматолог мамандарға сұраныс жоғары. Дәрігерлердің көбі жекеменшік емдеу мекемелеріне ауысып кетеді. Өйткені онда жалақы жоғары.
Облыс орталығынан 80 шақырым жерде орналасқан Ақкөл ауылы бұрын 10 мыңнан аса халық тұрған елдімекен, Талас ауданының орталығы болған. Кейін аудан әкімдігі Қаратау қаласына көшкен соң ғимараттар босап қараусыз қалады. Ауылдағы орталық амбулатория да сол тозығы жеткен ғимараттардың бірінде орналасқан. Көгілдір отынға қосылмаған, су құбыры тартылмаған емдеу мекемесінде жағдай жоқ әрі маман тапшы.
Нұржамал Айдынбекова, учаскелік дәрігер:
Айлықтары төмен болған соң мына екі қызым да кетем деп жатыр. Көп жылдан бері істеп келе жатқан акушерім бар. Ол да ауысып жатыр. Акушер ауадай қажет. Тұрақтандыру үшін айлықтарын көбейтсе екен. Жалақысы жақсы болса, ешқайда кетпейді ғой.
Ал аудандық орталық ауруханаға 10-нан аса дәрігер жетіспейді. Әсіресе, акушер-гинеколог, реаниматолог сынды аса қажет мамандар. Тапшылықтың тағы бір себебі, емдеу мекемесі қала аумағында орналасқандықтан келетін жастарға мемлекеттік жәрдемақы берілмейді.
Мұратқали Отыншиев, Талас аудандық ауруханасы бас дәрігерінің орынбасары:
Акушер-гинеколог керек. Бізге керек дәрігерлер амбулаторияға керек емес. Олар қалаға керек. Реаниматолог, травматолог, лор дәрігері ауылдарға керек емес. Ол сол орталықтандырылған емханаға, ауруханаға қажет.
Кадр тапшылығы бүгінде өзекті мәселеге айналған. Қазір дипломын енді алған жас түлектерді сыртқа жібермей, жұмысқа орналастыру бойынша оқу орындарымен келіссөздер жүріп жатыр. Сондай-ақ, әкімдіктен жас мамандар үшін арнайы грант бөлінбек.
Жанар Оспанова, облыстық Денсаулық сақтау басқармасының басшысы:
Маман тапшылығын азайту мақсатында қазір, әсіресе аулдық елдімекендерде, мамандарды көптеп шақыру жолға қойылып жатыр. Облыстық әкімдік тарапынан да аудан әкімдіктеріне тапсырма берілді. Осы ауылға келген маманды жан-жақты материалды, моральді қолдауға және оларды ауылға ұзақ уақытқа алып қалуға.
Биыл аймаққа 16 резидент, 80 жас маман келеді деп жоспарланған. Министрлік тарапынан оларға медицина мекемелерінде кемі 5 жыл жұмыс істеу керек деген талап қойылмақ. Ал «Димпломмен ауылға» бағдарламасы аясында жыл басынан 104 жас маман жұмысқа орналасты. Алайда облыста зейнет жасына жақындап қалған 400-ге жуық дәрігер барын ескерсек, кадр тапшылығымен күрес ұзаққа созылатын секілді. |
1984 жылы Мәскеу инженерлік-физикалық институтын бітірді, Мәскеу қ., Ресей. 1995 жылы АҚШ Сауда министрлігінің Уортон бизнес және экономика мектебін бітірді, Вашингтон қ., АҚШ. 1996 жылы Гарвард бизнес мектебінің Калифорния мемлекеттік университетінің бизнесті стратегиялық басқару курсын өтті, Калифорния штаты, АҚШ.
Қазақстан Республикасының Қазақстан Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының физика-математика ғылымдарының докторы, профессоры, академигі, Қазақстан Республикасының Ұлттық инженерлік академиясының академигі, Семей сынақ полигонын конверсиялау туралы мәселелер бойынша сарапшы, көпжақты ядролық қарусыздану процессін бақылау (верификациялау) саласында БҰҰ Бас хатшысының үкіметтік сарапшылар-кеңесшілер тобының мүшесі, Қазақстан Республикасының атынан FNCA (Азиядағы ядролық кооперация форумы) координаторы, Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу туралы шарт ұйымындағы (ЯСЖТШҰ) жұмыс тобының төрағасы.
Өнертабыстар мен пайдалы модельдерге арналған 7 авторлық куәлігі мен инновациялық патенті бар. Халықаралық ғылыми конференцияларда 200-ден астам ғылыми мақалалар мен баяндамалардың авторы және бірлескен авторы болып табылады, олардың 40-тан астамы Thomson Reuters (Web of Science) Халықаралық деректер базасына кіретін халықаралық рейтингтік басылымдарда жарияланған.
Ғылыми қызығушылық саласы: атом энергетикасының қауіпсіздігі саласындағы зерттеулер, радиациялық материалтану саласындағы зерттеулер, жаңа материалдарды алудың технологиялық негіздерін әзірлеу.
Бакланов Виктор Владимирович
Директордың бірінші орынбасары, PhD
2000 жылы Шығыс Қазақстан Мемлекеттік Университетін (ШҚО, Өскемен қ.) «Физика» мамандығы бойынша бітірді, біліктілігі «инженер-физик». 2009 жылы ЛИНК ХМИ Ашық университетінің «Менеджмент» мамандығы бойынша дипломын алды. 2017 жылы ТПҰЗУ-дың аспирантурасын бітірді және техника ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алды. 2018 жылы нострификация рәсімінен өтті, нәтижесінде «Физика» мамандығы бойынша философия докторы (PhD) дәрежесі берілді. 70-тен астам жарияланған ғылыми жұмыстардың авторы және бірлескен авторы болып табылады, өнертабыстар мен пайдалы модельдерге арналған 5 патенті бар.
Ғылыми қызығушылық саласы: радиациялық материалтану саласындағы зерттеулер, ядролық реакторлардың қауіпсіздігі саласындағы зерттеулер, жаңа материалдарды алудың технологиялық негіздерін әзірлеу.
Коянбаев Ерболат Тайтолеуович
Директордың материалтану зерттеулері жөніндегі орынбасары
1999 ж. «Семей» мемлекеттік университетінің жаратылыстану ғылымдары факультетін «физика» мамандағы бойынша аяқтады, біліктілігі «физик, физика мұғалімі», практикалық мамандануы «физик зерттеуші». 2013 жылы Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің магистратурасына «техникалық физика» мамандығы бойынша түсті. 2015 жылы магистратураны аяқтағаннан кейін техника ғылымдарының магистрі дәрежесі берілді. 40-тан астам жарияланған ғылыми жұмыстардың авторы және бірлескен авторы болып табылады, өнертабыстар мен пайдалы модельдерге арналған 3 патенті бар.
Ғылыми қызығушылық саласы: радиациялық материалтану саласындағы зерттеулер, жаңа материалдарды алудың технологиялық негіздерін әзірлеу.
Гныря Вячеслав Сергеевич
Директордың сынақтар жөніндегі орынбасары
2000 жылы Томск политехникалық университетін «ядролық реакторлар және энергетикалық қондырғылар» мамандағы, «инфенер-физик» біліктілігі бойынша аяқтағаннан кейін ҚР ҰЯО РМК «Атом энергиясы институты» филиалына жұмысқа қабылданды. 2017 жылы ТПҰЗУ аспирантурасына «Конденстелген күй физикасы» мамандығы бойынша түсті. 50-ден астам жарияланған ғылыми жұмыстардың авторы және бірлескен авторы болып табылады.
Ғылыми қызығушылық саласы: ядролық және термоядролық реакторлардың материалдарын кешенді зерттеу, атом энергетикасының қауіпсіздігі саласындағы зерттеулер, нормативтік-техникалық құжаттаманы әзірлеу және реакторлар мен эксперименттік қондырғыларды пайдалану практикасына енгізу.
Коровиков Александр Генадьевич
Бас инженер, PhD
2000 жылы Томск басқару және радиоэлектроника жүйелері университетін (Томск қ.) «Өнеркәсіптік электроника» мамандығы бойынша бітірді, біліктілігі «инженер-электроник». 2009 жылы ЛИНК ХМИ Ашық университетінің «Менеджмент» мамандығы бойынша дипломын алды. 2013 жылы ТПҰЗУ-дың аспирантурасын аяқтады және техника ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алды. 2017 жылы нострификация рәсімінен өтті, нәтижесінде «Автоматтандыру және басқару» мамандығы бойынша философия докторы (PhD) дәрежесі берілді. 30-дан астам жарияланған ғылыми жұмыстардың авторы және бірлескен авторы болып табылады.
Ғылыми қызығушылық саласы: технологиялық процестерді автоматтандыру, ақпараттық қауіпсіздік.
18.06.2019 gossipgirl Басшылық, Туралы кәсіпорында
Back to top
Қазақстан Республикасы «Ұлттық ядролық орталығы» шаруашылық жүргізу құқығындағы Республикалық мемлекеттік кәсіпорнының «Атом энергиясы институты» филиалы |
Жалпы ақпарат Стратегия Қоғамның Құрылымы Нормативтік-құқықтық актілер Сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар Консультациялық-кеңесші органдар Есеп Электронды ресурстар Кадрлық қамтамасыз ету Мемлекеттік сатып алулар Коммерциялық қызметтер
Корпоративтік басқару
Басқару органдары Омбудсмен Корпоративтік хатшы Ішкі аудит қызметі Тәуекелдерді басқару жүйесі және ішкі бақылау Корпоративтік құжаттар Корпоративтік іс-шаралар Комплаенс бақылау қызметі
Мемлекеттік қызметтер
Мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің паспорттары Мемлекеттік қызмет көрсету ережесі Ерекше қажеттіліктері бар тұлғаларға арналған мемлекеттік қызметтер Қызметтердің құны Doing Business Нұсқаулық ЖУ жалға алу мерзімін ұзарту тәртібі |
ұзын шашқа қандай күтім қажет?шашым ұзын.Екі аптада бір рет құйрықмаймен майлап тұрамын (бальзам ретінде)лимонмен шаиамын.кеңестеріңіз болса жазыңыздаршы??:)
Мен өзім шашымды ұзын деп ойлап жүрсем сіздікі мүлде қалың екен) Таң қалып отырмын тфу тфу тіл көзім тасқа!
szh.kz/259677/ұзын-шашқа-қандай-күтім-қажет
гүлге қандай күтім қажет
Әлемдегі ең ұзын өзен НІЛ. Ұзындығы 6671 км. Мәлімет мына жерден алынды. Осы жерде толық мәлімет бар. Ал әлемдегі ең ұзын көпірді Даньян-Куньшань деп атайды екен. Мәлімет Мына жерден алынды. Сұраққа Marseille жауап беріпті.
Ніл (лат. Nіlus , гр. Neіlos ) - Африкадағы және дүние жүзіндегі ең ұзын өзен. Ұзындығы 6671 км, алабының аумағы 2870 мың км2. Орташа су шығыны Асуан маңында 2600 м3/с (әр жылдары 500 м3/с-тан - 15000 м3/с-қа дейін ауытқиды). Шығыс Африка таулы үстіртінен 2000 м-ден астам биіктікте басталып, Жерорта теңізіне атырау жасап құяды.
Ең үлкені жылан - анаконда (ұзындығы - 8 м). Құрлықтағы жыландардың ішіндеге 6 метрге жететін шұбар питон (Индонезия). 1912 жылы осыған ұқсайтын, ұзындығы 10 м. жететін питон ұсталынды.
Анаконда Анакондалар (лат. Еұнецтес) — жалғанаяқтылар тұқымдасының бір туысы, қазіргі кездегі жыландардың ең ірісі. Денесінің ұзындығы 10 м-дей (1944 ж. Колумбияда ұсталған анаконданың ұзындығы 11,4 м-ден асқан). Анаконданың жон арқасында 2 қатар қоңыр түсті ірі дақтары, танау тесігінде терілі қатпары болады.
Егер шашыңыз тезірек ұзын болсын десеңіз, масканы тым құрығанда 1 ай бойы жасаңыз. Қыша маскасы шашты тез өсіруге ықпал етіп қана қоймай, қатайтып, көлем беріп, қалыңдатады. Сонымен қатар тез майланатын шаштардың мәселесін шешеді, шаш тез кірлемейтін болады. Шаштың құрғақ түбі мен боялған шаштарды міндетті түрде қыздырылған косметикалық маймен майлаңыз немесе арнайы сондай маска сатып алыңыз.
Масканы жылы сумен жуып, кейін сусабынмен шайыңыз.
Үй гүлдерінің топырағы дұрыс болып, түбектің суағары болуы шарт. Қыс кезінде үйге от жаққандықтан, бөлме ысып кетеді. Сондай уақытта аптасына бір-екі рет гүл жапырақтарына су бүркіп отыру керек. Гүл ашып тұрған болса, суды гүліне тигізбей бүрку қажет. Гүл жапырақтарын шаң басып қалса, оның өсуі тежеледі әрі оттегін бөле алмай қалады. Ауа тазартамын деп гүл өсіріп, онысын шаң басып тұрса, одан еш пайда жоқ. Дегенмен кейбір гүлдерге, оның ішінде шегіргүл, бегония, жүсіптің сұлулығына су бүркуге болмайды.
Сәлеметсіздерме. Мен намаз оқығым келеді, бірақ орамал тағып не болмаса ұзын көйлек кигім келмейді. Намазды міндетті түрде ұзын көйлек және орамал тағып оқу керек пе? Намазды қалай үйренсем болады? Намаз үйрететін қандай кітапшалар бар? Сіздердің пікірлеріңізді білгім келеді.
Ниетім бар екеніне мен сенемін. Ниетәм болмаса мен бұл сұрағыма еш уақытта жауап іздемес едім. Намазды қалай оқу керектігі жөнінде толық ақпаратым болмағандықтан мен сұрақ қойып отырмын ғой.
Шаштараздың бизнестің аралас түрлерін ұйымдастыру үшін қолайлы орын екенін естен шығармау керек, мысалы, онда шаш және тырнақ күтімі үшін қажетті тауарларды сатуға әбден болады. Сонымен қатар, қосымша табыс табу үшін шаштараз ішіне өз кезегін күтіп отырғандарға арналған кофе және басқа да сусындары бар сауда автоматтарын қоюға болады.
Шаштаразға арналған құрал-жабдықтар. Жабдықтарды таңдауда баға мен сапаның оптималды сәйкестігіне сүйену керек.
Өзбекстан астанасы ташкентке буйыртса жол тартпақ едік....естуімше паспртпен шекара асуға болады екен.... ал,14 жасар бала қалай өтеді....оған қандай құжаттар қажет?
14 жасар бала "туу туралы куәлікпен" жүрсе әкесінің яки шешесінің паспортына суретін басқызады, қол қойдырады. Болмаса шекарадан өткізбейді, Өбекте заң солай.
Фармацевтика мамандығы жақсыма? Болмаса қандай мамандық таңдаған дұрыс? Қазақстанға қажет мамандық қандай? Алтын белгімін. Физика таңдаған дұрыспа? |
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Ұлттық банктің төрағасы Данияр Ақышевты қабылдады, деп хабарлады Президенттің баспасөз қызметі.
Кездесу барысында Д.Ақышев Мемлекет басшысына Ұлттық банктің қазіргі қызметі, сондай-ақ, елдің қаржы нарығындағы ахуал туралы баяндады.
Қазақстан Президенті қаражатты қазіргі уақытта ұлттық валютамен сақтау халық үшін тиімді екенін айтты.
– Теңге бойынша пайыздық мөлшерлеме жоғары, ал шетел валютасындағы салымдарда ол әлдеқайда төмен. Еліміздегі барлық сатып алу, сату операциялары және еңбекақы төлемдері ұлттық валютамен жүзеге асырылады. Негізгі тауарлардың бағасы тұрақты. Сондықтан қаражатты теңгемен сақтау барлық жағынан тиімді. Халықтың ұлттық валютаға көбірек ден қойғаны маңызды, – деді Нұрсұлтан Назарбаев.
Д.Ақышев наурыз айында валюта нарығындағы ахуал тұрақталғанын атап өтті.
– Мұнай бағасы, сауда серіктестеріміз болып саналатын елдердегі валюта бағамы сияқты пәрменді сыртқы ықпалдар тұрақталды. Осындай жағдайда биылғы ақпан айынан бері теңге нығая бастады, бұл үдеріс осы айда жалғасты. Біз ұлттық валюта бағамындағы ауытқу айтарлықтай төмендегенін және оның 1,6%-ға нығайғанын байқап отырмыз, – деді Ұлттық банк төрағасы.
Сонымен қатар, Д.Ақышев салымдарды долларсыздандыру үрдісі басталғанын айтты.
– Ел тұрғындары мен кәсіпорындар ұлттық валютадағы салымдарын біртіндеп көбейте бастады. Осы айда бұл үрдіс күрт жеделдеді, – деді Ұлттық банк төрағасы. |
Эпопея (грек. epopoiia – тудыру, жазу) – эпостық шығарманың бір түрі; белгілі бір немесе бірнеше тарихи дәуірдің типтік оқиғаларын кең көлемде суреттейтін, бірнеше ұрпақ өкілдерінің іс-әрекеттерін ортақ идея мен бір тақырыптың арнасында, көркемдік тұтастықта баяндайтын поэзиялық не прозалық кесек туынды. Алғаш Еуропа әдебиетінде Эпопеялық шығармалар фольклорлық дәстүр арасында тақырыбы немесе бас кейіпкері ортақ жеке жырлардың (“Илиада”, “Одиссея”) жинақталуы нәтижесінде көрінді. Ал түркі-моңғол халықтарының ауыз әдебиетінде ерлік істерімен аты шыққан батырларға (мыс., “Манас” эпосы) арналып айтылған мадақтау өлеңдерінің негізінде қалыптасты. Жаңа дәуірде бұл дәстүр жазба әдебиетінде дамыды. Осының нәтижесінде белгілі бір тарихи кезеңде немесе бір тарихи оқиғаны терең толғап, жан-жақты суреттейтін роман не роман циклдері туды. Орыс әдебиетінде Л.Толстойдың “Соғыс және бейбітшілік”, М.Шолоховтың “Тынық Дон”, қазақ әдебиетінде М.Әуезовтің “Абай жолы”, т.б. романдар Эпопеяға жатады. Эпопеяға тән ортақ қасиет – тарихи тақырыптың терең әлеум. идея арнасында баяндалуы, оқиғаның реалистікпен суреттелуі, кейіпкер сипатының байсалды түрде даралануы, тіл нәрлілігі.[1][2]
ДереккөздерӨңдеу
↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том
↑ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
Осы мақала қазақ әдебиеті туралы бастама болып табылады. Бұны толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесуіңізді сұраймыз. |
Қазақстандағы жылу-электр станцияларындағы (ЖЭС) апаттардың көбеюі осы стратегиялық нысандарды басқаратын олигархтар кімдер? Неге бұл жылыту нысандары
“Ақ кеме” – Ғ.Мүсірепов театрында
Ғ.Мүсірепов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театры 17 желтоқсанда Шыңғыс Айтматов шығармасының желісімен қойылған
Оралханды да, құдайыңды да ұмытқан екенсің… яғни, Д.Исабековты тәубаға түсіру рәсімі
ДУЛАТ ИСАБЕКОВ: МҰХТАР МАҒАУИННІҢ БҮКІЛ ПОЗИЦИЯСЫ МАҒАН ҰНАМАЙДЫ Республика президентінің қолынан биік марапат алып, желі көтеріліп
Әлеуметтік желідегі пост үшін ШҚО белсендіні жауапқа тартып жатыр
Өскемен қаласының жолаушылар тасымалын басқару орталығының басшысы Кәрібеков Нұрсултан, «Uylesim» қоғамдық бірлестігінің жетекшісін сотқа берді. 28
Елімізде жылу құбырларының 90%-ы апаттық жағдайда. Бұған кім кінәлі?
Бүгін қыстың бірінші күні Екібастұздықтар болса жылумен қамту жүйесінде болған апаттың салдарынан қыстың көзі қырауда қиыншылыққа
Екібастұз қақаған аязда жылусыз қалды
Павлодар өлкесіндегі Екібастұз қаласында жылу электр орталығындағы апаттан мыңдаған тұрғын -30 градус аязда жылусыз қалды. Мамандар
Дос Көшім, саясаттанушы: Президенттің басым дауыспен жеңіске жетуі – авторитарлық жүйенің қалыптасқан қағидасы. Өйткені Президент өзгелерден оқ бойы озық болуы керек
Қазақстанда 2022 жылдың 20 қарашасына кезектен тыс сайлау өтті. 81 пайызбен атқарушы Президент Қ.К. Тоқаев басым
Кезектен тыс Президент сайлауы қалай өтті? Бақылаушылар көзімен
Жексенбі, 20 қараша күні өткен кезектен тыс Президент сайлауын бақылаған тәуелсіз бақылаушылар участоктағы комиссия мүшелерінің жұмыс
Орал қалалық мәслихатының депутаты Светлана Бахишева: Қасым-Жомарт Тоқаевтың кандидатурасын қолдадым
Қарашаның 21-інде ҚР Орталық сайлау комиссиясы сайлаушылардың белсенділігі және Қазақстан Республикасы Президентінің кезектен тыс сайлауында дауыс берудің алдын
Кезектен тыс Президент сайлауының қорытындысы бойынша Қасым-Жомарт Тоқаев сайлаушылардың 81,31% дауысына ие болған
Қарашаның 20-сында өткен Қазақстанның кезектен тыс президент сайлауында Қасым-Жомарт Тоқаев сайлаушылардың 81,31% дауысына ие болып, айқын |
Қорық Қызылорда облысы, Арал қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 180 шақырым жерде орналасқан. 1939 жылы құрылған қорықтың аумағы 37 гектардан асады. Бұрын Барсакелмес арал болған, бірақ Арал теңізі құрғаған соң, шатқалға айналған.
Бұл жерде бауырымен жорғалаушылардың 12 түрі, құстардың 178 түрі және сүтқоректілердің 27 өкілі мекендейді. Шатқалдың едәуір бөлігін жусан өсімдігі алып жатыр. Мұнда улы жәндіктер мен жыландар тіршілік етеді. Шаяндардың үш түрі тіркелген: ала, қара және кавказ. Қорықтың аса бағалы қорғалатын жануарлары: ақбөкендер, қарақұйрықтар және құландар, олар аралдың қатал шөл жағдайына бейімделіп алған.
Теңіз кеуіп қалған кезде, 2000 жылы оның түбінен Кердері I кесенелері табылған. Бұл құрылымдар Ұлы Жібек жолының бір тармағында орналасқан. Ғалымдар ескерткіштерді шамамен 11-14 ғасырларға жатқызады. Кесененің биіктігі – 2,3 метр. Ол күйдірілген кірпіштен тұрғызылып, беті сәндік тақталармен қапталған.
Аңыздар
Оның атауына байланысты ел аузында әртүрлі аңыздар жүр, олардың бірінде: ертеде бірнеше қазақ тайпасы осы аумақты паналауға шешім қабылдаған. Қыс бойы осында өмір сүрген адамдар жабайы жануарлардың етін жеп, еріген қар суын ішу арқылы күнің көрген. Алайда жаз мезгіліндегі қатты құрғақшылықтың кесірінен, жергілікті тұрғындар сусыз және тамақсыз қалып, қырылып қалған. Олардың ешқайсысы қайта оралмағандықтан, халық бұл аралды «Барсакелмес» деп атап кеткен.
20 ғасырдың ортасында Барсакелмеске бір топ геодезист келген. Зерттеушілер топтың бір бөлігін жағада қалдырып, өздері аралдың орталығына қарай бағыт алды. Тиісті жерге жеткеннен кейін, жолдастарымен хабарласуға тырысқанымен, байланыс болмады. Бір сағат өткен соң байланыс түзелген, бірақ басқа геодезистер оларды бір тәулік бойы аралдың түкпір-түкпірінен іздеп жүргенін айтқан. Ғалымдар кемеге қайтып оралғанда, олардың әрқайсысының сағаты 40 минутқа алға жылжығаны анықталды. |
Ресейге салынған көптеген санкциялардан кейін бұл елде көптеген тауарларға сұраныс артты. Соның бірі қызанақ пен бұрыш. Осыған орай Ресей Қазақстаннан келетін өнімдерге қойылған шектеуді алып тастады.
Россельхознадзор таратқан хабарламада көкөніс өнімдерін Ресейге кіргізу бойынша қойылған шектеулер алынған.
«2022 жылдың 5 наурызынан бастап тоғыз мемлекеттен әкелінетін көкөністерге қойылған шектеу алынып тасталды және тасымалдау мәселесі қайта қаралды, ендігі уақытта бүкіл территория бойынша өндірушілер мен кәсіпкерлерден шектеу туралы есеп сұралмайды», делінген хабарламада.
Тоғыз елдің тізіміне қарасақ, Ресейде қызанақ пен бұрышқа сұраныс артып отыр. Армения мен Әзірбайжан елдерінен бұрыш тасымалдауды арттыру керек болса, Қазақстан, Беларусь, Қырғыз, Түркменстан, Өзбекстаннан қызанақ пен бұрыш көптеп тасымалданбақ. Сондай-ақ,Египеттен картоп, Түркиядан бұрыш, қызанақ, кәді, баклажан өнімдеріне қойылған шектеу толықтай алынбақ.
Хабарламада санкция туралы сөз жоқ. Тек бұл шаралардың карантинге және аталған елдердегі өсімдіктерді қорғау бойынша ұлттық аймақтық ұйымдар ұсынған мәліметтерге сүйене отырып қабылданғаны айтылған. Одан бөлек, Ресей мен ЕАЭО-ға мүше елдердің фитосанитарлық талаптарын ескерілгені хабарланған. |
2020 жылғы 2 шілдедегі Салық кодексіне енгізілген өзгерістерге байланысты мүлік салығы, жер салығы және көлік құралдары салығы бойынша жеке тұлғаларға салықтық рақымшылық қайта ұсынылып отыр. Яғни, былтыр мерзімі өтіп кеткен салығын төлемеген азаматтар берешектің негізгі сомасын өтесе, үстіндегі өсімпұлы кешіріледі. Бұл жайында Мемлекеттік кірістер комитетінің баспасөз қызметі хабарлады.
Жалпы, 2019 жылғы салықтық рақымшылықтың арқасында 1,24 млн адамның 60,9%-ы мемлекет алдындағы қарызынан құтылған. Жеке тұлғалардың 30,1%-ы әлі күнге дейін салық қарыздарын төлеген жоқ. Бұл азаматтардың негізгі қарызын қосқанда 6,2 млрд теңге болса, өсімпұл сомасы 3,4 млрд теңгені құрайды. Міне, қарыз адамдар 31 желтоқсанға дейін негізгі салықты төлесе, үстіндегі 3,4 млрд теңгесі автоматты түрде жойылады.
«Өсімпұлды есептен шығару үшін ешқайда барудың қажеті жоқ. Борыштың негізгі сомасын төлеу жеткілікті. Өсімпұл автоматты түрде есептен шығарылады. Мемлекеттік кірістер органының барлық аумақтық бөлімшелерінде өсімпұлды есептен шығару жөніндегі комиссиялар құрылады», — делінген хабарламада.
2019 жылы Қазақстанда жалпы саны 755,7 мың жеке тұлға салық рақымшылығын пайдаланған. Олар 15,9 млрд теңге мөлшерінде негізгі қарызды төледі және 3,1 млрд теңге сомасындағы өсімпұл есептен шығарылды.
Болжам бойынша 2020 жылы салық рақымшылығын шамамен, 1,2 млн азамат пайдаланады. Сөйтіп бюджетке 12,7 млрд теңге төленеді де, 4,3 млрд теңге көлеміндегі өсімпұл есептен шығарылады.
Салықтық берешегінің бар-жоғы туралы мәліметті ҚР ҚМ Мемлекеттік кірістер комитетінің сайтындағы сілтеме (http://kgd.gov.kz/ru/app/culs-taxarrear-search-web) арқылы немесе «eSalyq mobile» (AppStore, PlayMarket) мобильді қосымшасы бойынша тексеруге болады. |
Қазақстандық ғалымдар стереотиптерді бұзып, әлемдік деңгейге шығып жатыр. Қазақстанда ғылым бар, онымен қоса ол әлемдік деңгейге шықты. Біздің ғалымдардың жобаларына деген сұраныс басқа елдерде де артып келеді.
Тек 2021 жылы қазақстандық ғалымдардың 15 ғылыми әзірлемелері Қытай, Ресей, Түркия, Грузия, Чехия және Қырғызстан сияқты елдерге экспортталды.
Ал ғылыми әзірлемелер экспортынан түскен табыс 346 миллион теңгеден асты. Олардың арасында кобальт-57 радиоизотопы, жел және күн энергиясын өндіретін генераторлар, зеңге қарсы дәрілік препарат, медициналық, тағамдық және тұрғын үй-жайларды санациялауға арналған биопрепараттар, сүт сарысуы негізіндегі сусындар, пробиотиктер және басқалары бар.
Бұл ретте біздің ғалымдар ғылыми жобалардың халықаралық нарыққа шығуының арқасында пассивті кіріс алады, олар медицина, нано және биотехнология, жасанды интеллект, геология, минералды және көмірсутекті шикізатты қайта өңдеу, ауыл шаруашылығы өнімдерінің қауіпсіздігі және экология саласындағы заманауи әзірлемелерге қатысады.
Мұның бәрі мемлекеттік қолдаудың арқасында, ҚР БҒМ Ғылым қоры арқылы мүмкін болды. Қор ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру бойынша жобаларды гранттық қаржыландыру бойынша оператор болып табылады.
Егер қысқаша айтсақ: - Соңғы 2 жылда 130-ға жуық жоба қаржыландырылды; - 120 ғылыми өндіріс іске қосылды (15 өнім экспортқа шықты); - 1,5 мыңға жуық жұмыс орны ашылды; - 45 лицензиялық келісім жасалды. |
Еліміздің алты облысында тұман, көктайғақ және қатты жауын-шашын болады, деп хабарлайды Alataunews.kz «Қазгидромет» РМК баспасөз қызметіне сілтеме жасап.
Назым Текеспаева
23.11.2022
Жаңалық
WhatsAppTelegramFacebookTwitter
23 қарашада түнде және таңертең Батыс Қазақстан облысының солтүстігінде, шығысында тұман түсіп, көктайғақ болады.
Оңтүстік-шығыстан, шығыстан жел соғады, күндіз облыстың батысында екпіні 15-20 м/с жетеді. Оралда 23 қарашада түнде және таңертең тұман, көктайғақ күтіледі.
Солтүстікте, Қызылорда облысының орталығында тұман түседі.
23 қарашада түнде және таңертең Түркістан облысының батысында, солтүстігінде, оңтүстігінде, таулы және тау бөктеріндегі аймақтарында тұман түседі.
23 қараша түнде және таңертең Шымкент, Түркістан қалаларында кей жерлерде тұман түседі.
Шығыс Қазақстан облысының басым бөлігінде қар жауады, облыстың солтүстігі мен шығысына да қалың қар түседі. Облыстың солтүстігінде, орталығында, оңтүстігінде қарлы боран. Солтүстік-батыстан соғатын желдің екпіні солтүстікте, орталықта, облыстың оңтүстігінде 15-20 м/с жетеді.
23 қарашада түнде Жетісу облысының таулы және тау бөктеріндегі аудандарында қатты жауын-шашын (жаңбыр, қар), кей жерлерде тұман түседі. Оңтүстік-батыстан жел соғады, облыстың шығысында екпіні – 17-22 м/с.
Ақтөбе облысының солтүстігінде, батысында, шығысында көктайғақ, облыстың оңтүстігінде, шығысында тұман түседі. 23 қараша түнде Ақтөбеде көктайғақ болады. |
SRESKY 2004 жылы негізі қаланған, ол ҒЗТКЖ және жоғары технологиялық күн шамдарын өндіруге назар аударып, әлемді күн сәулесінен жарықтандырудың жан-жақты интеллектуалды шешімдерімен, бірегей жобаланған күн сәулесінен көше шамдарымен, күн сәулесінен бақша шамдарымен және күн смарт шамдарымен және т.б. қамтамасыз етеді. Сауда желісі қамтылған. дүние жүзіндегі 70-тен астам елдер мен аймақтар.
SRESKY 10 жылдан астам ұлттық жоғары технологиялық кәсіпорын сертификатын алды, 2+ жоғары технологиялық өнертабысқа, 70+ өнім патентіне және ISO800, ISO9001, ISO14000 қоса алғанда 45001 сертификатқа ие.
SRESKY-де 30,000 300 шаршы метрден астам өнеркәсіптік аумақ және 50+ техникалық персонал, оның ішінде XNUMX-ден астам кәсіби ҒЗТКЖ инженерлері бар.
Күн сәулесімен жарықтандыру саласындағы 18 жылдық зерттеулердің арқасында компания бұлтты немесе жаңбырлы күндерде қысқа жарық уақытында серпіліс беретін және экстремалды ыстық ауа температурасын бақылауға мүмкіндік беретін «ALS», «TCS» және «FAS» үш негізгі интеллектуалды технологияларын іске қосты. Суық елдер және қызмет ету мерзімін ұзартады. Сондай-ақ ақаулықты автоматты түрде анықтау жүйесі кез келген уақытта шамның қай бөлігінде ақау бар екенін бақылауға болады, бұл шамды сынақтар үшін бөлшектемей-ақ, сатудан кейінгі уақыт пен шығынды айтарлықтай азайтады.
SRESKY күн сәулесімен жарықтандыру саласындағы ең жақсы шешім жеткізушісі болуға және адамзат үшін тамаша күн өнімдерін ұсынуға шабыттандырады!
https://vod-icbu.alicdn.com/7c569251818fbca4/p8si0RCmP34rkyD0xDW/EySlGfIfpkG9eGXcvU8_326462759210_mp4_264_ld.mp4 |
Черногория ЕПО-ның 39 мүшесі болды 2022 жылдың 1 қазанынан бастап Черногория Еуропалық патенттік ұйымның 39-шы мүшесі болды. ары қарай оқу >>
Өзбекстанда базалық есептік құнын Ұлғайту 2022 жылдың 1 маусымынан бастап Өзбекстандағы базалық есептік құн 270 000-нан 300 000 соммаға дейін өсті. ары қарай оқу >>
БЕЛАРУССИЯДАҒЫ ЕУРАЗИЯЛЫҚ ӨНЕРКӘСІПТІК ҮЛГІ 2021 жылғы 31 Желтоқсанда Беларусь Республикасының Президенті " 1994 жылғы 9 қыркүйектегі Еуразиялық патенттік конвенцияға Өнеркәсіптік үлгілерді қорғау туралы хаттамаға Беларусь Республикасының қосылуы туралы "Заңға қол қойды. ары қарай оқу >>
БЕЛАРУССИЯДАҒЫ БАЗАЛЫҚ ШАМАНЫҢ ӨСУІ Беларусь Республикасы Министрлер Кеңесінің "базалық шаманың мөлшерін белгілеу туралы" №792 қаулысына сәйкес базалық шама 32 Беларусь рублі ары қарай оқу >>
ЕУРАЗИЯЛЫҚ ӨНЕРКӘСІПТІК ҮЛГІ-ТӘЖІКСТАННЫҢ ҚОСЫЛУЫ Еуразиялық патенттік конвенцияға Өнеркәсіптік үлгілерді қорғау туралы хаттама Тәжікстан Республикасына қатысты 2021 жылғы 30 қарашада күшіне енді. ары қарай оқу >>
Қырғызстандағы жаңа кеңсе Біз компаниямыздың Қырғызстанда, Бішкек қаласында өкілдігінің ашылғаны туралы қуана хабарлаймыз. ары қарай оқу >>
«Михайлюк, Сороколат және Серіктестер» компаниясы IP STARS рейтінгінде үздік деп танылды IP STARS Trade Mark 2021 рейтінгінің нәтижелері жарияланды. Біздің команда жетекші орындардың бірін иеленді. ары қарай оқу >>
ЕАЭО-НЫҢ Тауарлық Шартын Ратификациялау Аяқталды Еуразиялық экономикалық одаққа мүше барлық елдер (Армения, Беларуссия, Қазақстан, Қырғызстан, Ресей) Тауар белгілері, қызмет көрсету белгілері және тауар шығарылған жерлердің атаулары туралы шартты ратификациялау рәсімін аяқтады. ары қарай оқу >>
Өзбекстандағы зияткерлік меншік саласындағы өзгерістер Өзбекстан Президентінің жарлығымен 1 сәуірден бастап зияткерлік меншікті қорғау жүйесін жетілдіруге бағытталған өзгерістер енгізілді. ары қарай оқу >>
Литвадағы «МСС» кеңсесінің мерейтойы Литвадағы "Михайлюк, Сороколат және Серіктестер" кеңсесінің мерейтойы! ары қарай оқу >> |