Datasets:

yiyic

/

oscar_kk_train

like 0

Бүгін қазақ мектебінің тағдырын өз тағдырынан кем көрмеген Алаш жұртының ардақты қыздарының бірі – Шәмша Көпбайқызының туғанына 80 жыл толды. 10.10.2022 Бойынан бекзаттық жаратылыс байқалып тұратын Шәмша Көпбайқызы көзі тірісінде «Ұлт боламын десең, бесігіңді түзе» деген сөздің астарын жаңаша аңғартты. Ұлттық дәстүрмен ұрпақ тәрбиелеудің бастамашысы бола білді. Осыған орай, Педагогикалық шеберлік орталығы 12 қазан күні Алматы қаласында Шәмша Көпбайқызының 80 жылдығына арналған «Елім деп соққан жүрегі» атты кездесу өткізеді. Сондай-ақ Педагогикалық шеберлік орталығының басып шығаруымен Шәмша Көпбайқызының тағылымдық тұжырымдары ұсынылған «Қазақ мектебі – ұлт тірегі» еңбегінің тұсаукесер рәсімі өтеді.

Семей қаласы мәслихатының 2019 жылғы 18 қаңтардағы № 34/227-VI «Тұрғын үй көмегінің мөлшерін белгілеудің және оны көрсету тәртібінің ережесін бекіту туралы»шешіміне өзгерістер енгізу туралы «Семей қаласының 2021-2023 жылдарға арналған бюджеті туралы» Семей қаласы мәслихатының 2020 жылғы 25 желтоқсандағы № 61/437-VI шешіміне өзгерістер енгізу туралы Семей қаласы азаматтарының жекелеген санаттарының қала ішіндегі қоғамдық көлікте (таксиден басқа) жеңілдікпен жол жүруі туралы «Семей қаласының 2021-2023 жылдарға арналған бюджеті туралы» Семей қаласы мәслихатының 2020 жылғы 25 желтоқсандағы № 61/437-VI шешіміне өзгерістер енгізу туралы «Әлеуметтік көмек көрсетудің, оның мөлшерлерін белгілеудің және мұқтаж азаматтардың жекелеген санаттарының тізбесін айқындаудың қағидаларын бекіту туралы»

Соңғы қырық жыл бойында мен Қанай Боранбаевты «білуші едім», «әбден білуші едім» деген адамдардың талайымен кездестім. Сталиндік репрессияның құрбаны болғандарды ақтау кезеңінен көп бұрын, біреумен біреу айналасына қаранып алып сыбырласатын уақытта алғашқы мағлұматты маған жеткізген адамдар атақты халық ақындары Кенен Әзірбаев пен Саяділ Керімбеков болды. Әңгіме Саяділдің Кененге қарата: – Кенеке, Сіз мына Хамиттың қайын атасы кім екенін білесіз бе? – деген сауысқаннан сақ бір сұрағынан шықты. Сөйтсе, менің қайын атам деп жүрген Пыштанов Иманбайым Гүләнуарымның өгей әкесі екен. Әнуаштың (Гүләнуарды мен солай атаймын) анасы Нұрғиса Саяділге әріден қосылатын ағайын болғандықтан бұл тарихты жақсы білетіндігін айта келіп: Біздің алғашқы күйеу баламыз Қанай Боранбаев еді ғой, – дегені. Қанай есімі құлағына тиюі-ақ мұң екен. «Алда, айналайын-ай!» деп, Кенен ақсақал мені бас салып құшақтасын, бетімнен сүйсін. Үй қожасы Тайыр Жароков дастарқан жайылып жатқан зал жағынан біз отырған кабинетке оралғанға дейін екеуі бірінің сөзін бірі үстей отырып, Қанайдың – Жетісу саңлақтарының бірі болғанын маған үғындырып та үлгерді. Қанайдың соңғы әйелі – Нұрғисаның жиен сіңлісі – Ажар туралы да айтты. Өз үйіме келген соң мен де қарап отыра алмай, әлгілерден естігенімді айттым. Әкесінің түр-тұлғасын, бет әлпетін жезде сипатында еміс-еміс білетін, сол «жездесінің» өз әкесі екенін енді ғана менен естіген Әнуаш бұл әңгімені ұйып отырып тыңдады да, апай марқұм өңі-түсі бұзылып, бір орында тағат тауып отыра алмай, абыржып қалды. Бәлкім, ол кісіні «халық жауының» қызына күйеуінің бұдан былайғы көзқарасы қандай болар?» деген ой мазалаған шығар. Ертеректе, Әнуаштың бір жасқа толар-толмас кезінде ажырасқан ерінің есімін мына қызға несіне айтты деп те қысылуы мүмкін. Қазақ драма театрының актрисасы Зағи Құрманбаевадан Қанайдың інілері Рысқұлбек пен Сәкебайдың балашағалары қырғыз жеріндегі бір елді мекенде тұратынын біліп алдық. Сөйтіп, жүргенде СОКП-ның XX, XXI съездері де өтті. Жазықсыз «халық жауы» атанғандардың көзі тірілері абақтыдан босатылып, өлгендерінің азаматтық құқы да ақтала бастады. Қанайдың жоғарыда аттары аталған екі інісі де ақталғандар қатарында үйлеріне аман-есен оралыпты дегенді естідік. Оны да біз сол Зағи апайдан білдік те өзіне жол бастаттық. Ақтұз делінетін рудник Рыбачьеге жуық жердегі тау арасына орналасқан екен. Сондағы шағын елді мекенде-тұратын әлгі бауырларымызбен жыласып-сықтасып көріскеннен кейін, соларға қарасты үш үйде кезек-кезек қонақ боп, әңгімені бірнеше күн бойы таңнан таңға ұластырдық. Қанай мен Ораз Жандосовқа байланысты екеуі де саяси айыпталып, абақтыда көресінің, адам айтқысыз ауыр түрлерін бастан кешірген жасамыс адамдар екен. Зор денелі Сәкебай барынша ақ көңіл кісі, бірақ, сөзге шорқақ. Елдің әлеуметтік өміріне тікелей араласпаған, таза қол еңбегінің адамы болғандықтан да айтары аз. Ал, басында Қанай көмегімен біршама білім алып, кейін Ораз Жандосовтың тағайындауымен ауатком төрағасы да болған Рысқұлбек шешіле сөйлегенде, тірі шежіре осы дерсіз: «Әрбір оқиғаның жылын, ай, жұлдызына дейін зердесінен өндіріп отыратын осы адамның қағылездігін өз басым архивтегі жазба деректерден көп жағдайда кем көрмеймін. Сол себепті де Рысқұлбек мағлұматтарына мен осы жазбада жиі-жиі табан тіреп отырамын (Әттең, Қанай хақында қалам тартарымды білсем ғой… Бұл күндері бір қалың дәптер алдымда жатқан да болар еді). Әнуаш екеуміздің ұзақ үгітімізден кейін елден беті қайтып қалғандар ата мекені Қарақыстаққа көшуге келісімін берді. Қанай Боранбаевтың азаматтығын ақтап алу үшін арыз берілуі керек. «Арғы бергінің күллісіне куә болған адам – Сіз, жол – сіздікі» дегенді айтып, біз екі жақтап жармасып алғаннан кейін Рсекең қорқа-қорқа отырып оған да көнді. Тірі Боранбаевтардың елге оралуы да, Қанай Боранбаевтың Өзбек ССР Жоғарғы сотының 1963 жылғы үшінші қыркүйектегі қаулысы бойынша ақталуы да осылайша іске асырылды. Ал, Магадан облсотының сол жылғы отызыншы қыркүйекте ақтаған қаулысын, ол тараптағы басқа да құжаттарды, Өзбек ССР Хауіпсіздік комитетіндегі деректерді кейініректе өз талабымыз бойынша қолға түсірдік. Оларды менің үлкен ұлым Мұрат жинастырды. Алматы архивімен де соның арқасында таныса алдым. Мен сол алпысыншы жылдардың орта шенінде «Социалистік Қазақстан» газеті жариялаған көркем очерктер бәйгесіне қатысып жүлде алған «Он жыл оттары» атты деректі еңбегімде Ораз Жандосов, Жұбаныш Бәрібаев, Қанай Боранбаев үшеуінің Шамалған жағына барған бір сапарын суреттеген едім. Ол очерк «Өмір өрнегі» атты кейінгі бір кітабыма да енгізілді. Қанай Боранбаев есімі де ел құлағына ілеге берсін, бәлкім осының өзі де зерттеушілердің біріне болмаса, біріне қозғау салар деген ниеттен туған ой еді ғой ол. Зейін Шашкиннің Тоқаш Бокин туралы романында Қанайдың Тоқашты кепілдікке алған мерзімін ұзартқалы барғаны, абақты бастығынан ол жолы рұқсат ала алмағаны, жендеттердің тұтқынды келесі күні Басарық жақта кескілеп өлтіргені жазылған. Маған дейінгі Қанай Боранбаев аты аталған құжат сол ғана болатұғын. Уақыт оза берді. Қанай деп арнайы қалам ұстаған адам ұшыраспады. Қанайды білетіндер қатары сирей-сирей таусылды деуге болады. Бокин, Бәрібаев, Жандосов, Розыбақиев, Масанчи, Емелев, Виноградов секілді тұлғалар санатында тұруға тиісті осы адамның елеусіз қалған есіл ер болуы, әсіресе тарихшылардың Қанай орны үңірейіп көрініп тұрған жерде де оны ауызға алмауы мені қайран қалдырады. Жиырмасыншы жылдардан бергі заңсыздық қазбаланып жатқан шақта сол заңсыздықпен алғашқылар қатарында ашық күрескені үшін өзі құралпының көбінен бұрынырақ күйіп кеткен бұл кісіге бұлайша қараудың түбірін түсінбей-ақ қойдым. Алматы, Бішкек, Мәскеу, Ташкент, Қазан, Орынбор, Дондағы Ростов, Тбилиси, Варшава қалаларындағы архивтерді қарастырып-сұрастыруға өз мүмкіндігім, мамандығым да болмай, зығырданым қайнаған күйке қартайдым. Ал, жұрт Қанайдың аз ғана өмірін аталмыш қалалардың қайсібірімен де сабақтастырып айта береді. Осыдан бірнеше ай бұрын Есберген Естаев деген жігіт біздің Қанекеңнің бір топ жолдастарымен (Бәрібаев, Розыбақиев, Масанчи, Әбдірахманов, т. б.) түскен суретін сұрап алып, «Жетісу» газетінің қосымша парағына «Жетісудың бірінші прокуроры» деген атпен мақала жариялады. Қанай Боранбаев Шығыс Қастек болысына қарасты № 2 ауылда 1896 жылдың күзінде өмірге келсе керек. Рысқұлбектің: «Қанай сегіз жасқа толған шағында Верный қаласындағы орыс-қазақ мектебіне берілген екен», деуі жылдың сол маусымына мезгейді. Әкесі Боранбайдың негізгі кәсібі орман күзету болған. Аң аулап, сейіл құрған есаул, атамандарды Суықтөбе тауындағы үйір-үйірімен жүретін арқар үстінен түсіру, орыстардың олжасын бұтарлап, бұзып шаналарына тиеп беру, пеші қыз-қыз қайнаған бөрене тамда аңшылар бабын табу – бұның бәрі Боранбайдың қосалқы жұмысы екен деседі. Мұхтар Әуезов әлде қалай бір сұрай қалғанымда «Қанайды көргем, сұлу келген, ақсұр жігіт еді» деген-ді. Ондай адам, әрине, сәби кезінде әбден сүйкімді болмақ. Бәлкім, содан да шығар, ұлықтар бой үйрете келе бала Қанайды орталарына алып өз азықтарынан дәм беріп, тілін қызықтайды екен. Орыс қонақтар үй қожасымен сөйлескенде Қанай біресе солардың, біресе тілмаштың аузын бағып, орыс сөзін, оның қазақша мағынасын жинақтайтын секілді. Сөз теру мақсатымен тілмаштарға да маза бермейтін болса керек. Болашақ полиглот (көп тілді білгіш) солай басталса керек. Ажар інісі Қали Төленбаевтың айтуынша, Қанай ана тілі мен орысшаның үстіне француз, поляк тілдерінде мейлінше еркін һәм шешен сөйлейтін болған. Қали марқұм әңгіме бұл бағытқа бұрылғанда басын шайқап, тамсана күрсінуші еді. – Қанайды оқуға бер. Біз орналастырайық. Бұл балаңнан озық оқитын шәкірт шығады. Рсекең осыны айтқан орыс адамының атына дейін жазғызып еді, түртіп алған қағазымды таппай қалдым. Губернатордың қызына келген жалғыз орыннан қыздың өзі де, өзге де бас тартады, барып түсуге Варшавадағы жоғары оқу орнын қашықсынады. Оқу бөліміндегі шенеулік Қанайдың құжаттарын туралап, өзін оқуға көндіріп, алыс сапарға аттандырады. Қанайдың екі інісі мен қарындасы, Мәміш апайдың айтуынша, ол сол бетімен бірнеше жыл бойы ізім-қайым жоғалып кеткен. Шыны солай ма, сирек келген хат-хабарды ұсақ балалар білмеді ме, – ол арасын ашып айту қиын. Осы жерде із кескен адамды адастырғандай аздаған бір шиыр бар. Алматыдан аттанған Қанайдың алғашқы ат басын тіреген жерін әркім әрқилы айтады. Есбергеннің әуелі Тифлистегі әскери училищеге апарып, онда құжатын өткізе алмауы қисынсыз. Ал, Қазан университетінің заң факультетінде екі курсты жақсы бітіргеннен кейін Варшавадағы патша университетіне апарып, сол факультеттің үшінші курсына түсіруі дұрыс. Рысқұлбек Варшава университетіне Дондағы Ростов арқылы апарады. Меніңше, бұл арада Рсекең де қателеседі. Өйткені, Өзбек Хауіпсіздік комитетінің бізге жіберген мағлұматында (оны кейін қайталаймыз) «Варшава университетінің заң факультетінде оқыды, одан соң оқуын Дондағы Ростов қаласында жалғастырды», деп жазды. Ал, Қанайдың ертеректегі анкеталарында Верный гимназиясы мен Варшава университетінің үшінші курсы ғана көрсетіледі. Варшава университетін ақырына дейін оқып бітіре алмағанын көрдік. Марксшіл көзқарасы үшін қуылған деседі. Дұрысы былай: – Қызылдар абақтыны бұзғанда мен саяси айыптылар арасында отырған тұтқын едім, – дегенді Қанай аузынан Рысқұлбек өз құлағымен естіген. Тегінде, Қазақстандағы ұлт-азаттық қозғалысы Қанай қанын қанша қыздырса, қарсыласын да сонша ызаландырған… Варшава абақтысынан босанып, ол Мәскеуге келеді ғой: Феликс Эдмундович түске дейін қабылдады, Ташкентке жолдаманы күннің екінші жартысында көмекшісінің қолынан алдым» дегенін де Рсекең тайға таңба басқандай етіп айтады. Ол Ташкентке келісімен айрықша комитет жұмысына белсене араласады. Іскер, білімді әрі байсалды танылған Қанай көп ұзамай арнаулы тапсырмамен Жетісуға жіберіледі. Енді қолдағы құжаттарға сүйеніп, әуелі Қанайдың негізгі қызмет жолын шолып шығалық. Өзбек Хауіпсіздік комитетінің 7 қыркүйекте (1990 ж.) бізге жіберген мағлұматын қазақ тіліне аударсақ, онда былай делінген: «Тергеу ісінің архивіндегі материалдарда үздік-үздік берілген өмірбаянынан көретініміз: Боранбаев Қанай шаруа баласы, абақтыға алынған кезде бойдақ, үй-іші дерлік ешкімі де жоқ (екінші үкімнен кейінгі кез ғой – Е. X.). Төңкеріске дейін (қашан түскені белгісіз). Варшава университетінің заң факультетінде оқыған, сол оқуын Дондағы Ростовта жалғастырған. 1918 жылдан 1919 жылға дейін Ташкентте Түркістан Халкомсовы жанындағы Жетісу облкомиссарының көмекшісі, 1919-1921 ж. Жетісуда 3-дивизия жанындағы ревтрибунал мүшесі, 1921-1923 ж. Жетісу облыстық төтенше комиссияның тергеу бөлімінің меңгерушісі. 1923-1924 жылдары Жетісу облыстық прокуроры. 1924-1925 жылдары Орынбор қаласында прокурор. 1926 жылы Орал қаласында прокурор. 1926 жылдан 1928 жылға дейін ауыл шаруашылық банкының бастығы. Содан кейін Қырғыз Жоғарғы сотында тергеуші, Өзбекстандағы «Қызыл Чарводор» қой совхозының тех. директоры болған». Осы құжатта Қанайдың өзбек жерінде 1932 және 1935 жылдары екі мәрте сотталғанын – бірінде ұлтшыл, контрреволюцияшылдығы үшін деген айып тағылғанын айта келіп, Өзбек Жоғарғы сотының 1963 жылғы 3 қыркүйекте Боранбаев Қанайды жаладан толық ақтағаны хабарланды. Бұдан біз қамаудағы Қанайды абақтыдан шығармау үшіп алғашқы үш жылдық үкім мерзімі біте бергенде соған бес жылды қоса салып, «Сиблагқа» жөнелтіп жібергенін көреміз. Ал, Магадан облыстық хауіпсіздік комитетінің 28 тамызда бізге жолдаған жауап хатында «Қанай Боранбаевты «Дальстрой» жанындағы УНКВД үштігі 1938 жылдың 5 қаңтарында, лагерьдегілерді жұмысқа шықпауға үгіттегені үшін ату жазасына бұйырып, үкім 15 қаңтарда орындалғанын» жазады. Магадан облыстық сотының 1963 жылғы 30 қыркүйекте Қанай Боранбаевты жазықсыз деп тауып, толық ақтаған қаулысы да осы құжатта көрсетілген. Магадан құжатында жоғарыда келтірілген деректердің бірсыпырасы және 1918 жылдан 1928 жылға дейін БК (б)п мүшесі болғаны айтылады да, содан соң: «және троцкистік қызметі үшін-міс (бір құжат бойынша) партиядан шығарылған» делінген, басқа бір жүйесінде «кедейді заңсыз қамағаны үшін шығарылған» деп жазылған. Сонымен, патшалық Ресей кезінде бір мәрте, өз қолымен аяғынан тұрғызысқан Кеңес құрылысы тұсында нақақтан нақақ үш қайтара сотталып, оның ақыры Ежов-Берия жендеттерінің атып өлтіруімен аяқталған асыл азаматтың азалы тағдырын көріп-білдік. Бұл сонымен тұрсын. Енді анкетада жазылған 1918-28 жылдар арасындағы партия қатарында болған өміріне тоқталып өтелік. Осынау он жыл ішінде ол партиядан бір емес, екі мәрте шығарылған. Жаңағы біресе троцкийшіл, біресе кедейді заңсыз соттаған деп, қызыл билетті қайта-қайта тартып алуының екеуі де рас: алдыңғысын 1922 жылғы 19 қарашада Жетісу облыстық-қалалық ревком төрағасы Сарымолдаев, хатшысы Лундич қол қойған (Алматы архиві) Қанай куәлігінен көреміз. Бұл куәлік Қанайға командировкамен ТурЦИК-ке бару үшін берілген құжат. Осы құжатта Боранбаевтың Жетісу, Нарын және полковник Бойко бандыларын талқандауға әскери трибунал, облчека мүшесі, тергеуші дәрежесінде қатысқанын, партияның мұсылман бюросына мүше болғанын, Жетісуда жер реформасын жүргізу ісіне басшылық еткенін тізіп жаза келіп, былай дейді: «Өзінің бес жылдық қызметі кезінде, 20-жылы ұлтшыл және Рысқұловтың жолын ұстанушы ретінде оның партиядан шығарылған жағдайынан басқа, партиялық және соттық жазаға тартылмаған. Өзінің осындағы бүкіл жұмысында және съездерге қатысуы барысында саналы да ұстамды қызметкер және коммунист ретінде танылды. Қазіргі уақытта жолдас Боранбаев партиядан шығарылған болып есептеледі». Бұдан Тұрар Рысқұлов жағдайы жақсарғанда оның да партбилетін қайтарып алғалы бара жатқанын айтпай-ақ түсінуге болады. Ал, партиядан соңғы 1928 жылғы шығарылуы Голощекин тарапынан өшпенділіктің өрті лапылдап шегіне жеткендігінен еді. «Заңсыз сотталған кедей» – қайткенде де бір жола күйдірудің амалы. Қанайдың қуғынға ұшырауы «Сіз мына саясатыңызбен жергілікті халықты малынан айырып басын– бас, бақалшағын қара тас жасағалы отырсыз!..» деген сөзінен басталған. Рысқұлбек айтады: – Алматыға дәрежесі кішірейіп қайта оралғаннан кейін бір қүні жолдастарына «Сақалға осыны айтқаннан кейін-ақ итім қырын жүгіре бастады», деді. Ал, 1928 жылғы партия қатарынан шығарылғаннан бір апта кейін ымырт үйірілген шақта Қанай үйіне Ораз жаяу келді де, отырмай кетіп қалды. Сондағы бар айтқаны: – Қырғызға жіберген адам да қайтып оралды. Әбдірахманов (қырғыз обкомының бірінші хатшысы) жоғарғы сот аппаратында орны даяр, келсін депті. Сен солай тезірек көшпесең, сары сақал енді сені біздің қолымызбен қаматады. Міне, Қанекең осылайша қырғыз асқан. Ағайындар елдерінде жүріп Ташкент университетінің ауыл шаруашылық факультетін сырттан оқып бітіру арқылы бұрынғы мамандығынан қол үзген. 1931 жылы Өзбек ССР Жер комиссариатының шақыруы бойынша орталық аппаратта зоотехник болады. Соңынан ерген іс мұнда да тыншытпайды. Сондықтан Самарқанд облысына қарасты «Қызыл Чарводор» қой совхозында тех. директор болады. Осында «халық жауы» делініп қамауға алынады. «Қайда барса, Қорқыттың көрі» демекші, «Боранбаев ұлтшыл, контрреволюцияшыл» деген баяғы бір қарғыс таңбалы қара тігінді қыр соңынан қалмай ерген де отырған ғой. Қазақстан мен Қырғызстанда қамаудың ретін келтіре алмаған сол қара тігінді өзбек жерінде дегеніне жетіп тынған. Өзі сонда абақтыда жатқанда жалғыз ұлы өледі, екі бірдей күйікке төтеп бере алмаған Ажар да адыра қалған үйде жалғыз жатып Ташкент қаласында дүниеден өтеді. Магадан мағлұматында Қанайды денсаулығының нашарлауына байланысты асхана жұмысына көшіргені айтылады. Ол сол тыныштау жерде жүріп жұмысқа шықпауға бекер үгіттемесе керек. Баяғы сол заңсыздыққа, айуандыққа қарсы арыстан ердің ең ақырғы саналы түрде ажалмен айқасқан жері бұл! Туған халқы үшін, ғаділдік үшін бүкіл үй-ішімен түгелдей опат болды деген осы. Түптеп келгенде, осы­нау ұлы трагедияның себепкері жалғыз-ақ өрт қоюшы. Ол – Филипп Исаевич Голощекин. Қанай атқарған қызметтер аталмыш құжаттарда түгел емес. Әуелі соны қамти кетелік. 1922 жылғы 22 мамырда Жетісудың облыстық-қалалық партия комитеттері мен облаткомының қаулысында (Алматы архиві, № 25 протокол) «Тов. Боранбаева откомандировать во внешснош» делінген. Бұл Рысқұлбектің: «Қанай біраз уақыт Құлжада консул болып, сол жақтағы ашыққан қазақ, қырғыз ауылдарын осы екі елдің қанаттас жатқан жерлеріне көшіріп әкеліп орналастырды» деген сөзімен дәл келеді. Есбергеннің «Қанай Қытайдағы қазақтарды қайтаруға барып, оларды Тоқпаққа, Қарақыстаққа, Ұзынағашқа, Қарғалы, Шамалғанға орналастырды» деп отырғаны да осы лауазымға иелік етіп тұрғанда атқарған істері. Есберген мақаласында Әбдірахман Асылбековтың «Студент күнімізде Қанай бізге заң ғылымынан дәріс оқыды» деуі Рсекеңнің «осы өңірдегі юристердің көбі Қанайдың шәкірттері» дегенімен де қабысып жатыр. Ұзын өмірлерінің ақырына дейін колхоз шаруашылығын басқарған Талдықорғандық екі мәрте Социалистік Еңбек Ерлері атанған Нұрмолда Алдабергенов пен Әбдіқадыр Дайыровтың екеуі де маған Қанайды жыр қылып айтқан еді. – Ондай оқымысты, аса жоғары мәдениетті кісіні біздің еліміз өте сирек көргені себепті де «Қанай төре» атанған ол, – дегенді Әбекең марқұм біздің үйде де, өз аулына барғанымда да қайталап айтып отырушы еді. Аман ба, Боранбаев Қанай төре! …Жұрт үшін жер әлемді жүрсің кезіп, Амалын әрбір ұлттың білдің сезіп. Мұратқа қазақ аты жете ме деп, Іздедің бір шыбындай жаннан безіп. Бұл ісің Жетісуда болды зайыр, Алдыңнан бір шығады қылған қайыр. Туғызған құдай жұрттың несібіне, Жігітсің өзің дана, сөзің шайыр. Жеттіңіз мәртебе іздеп ілімменен, Жинадың елдің басын білімменен, «Мен сондай болдым ғой» деп үлкендік жоқ, Жігітсің кішіпейіл күлімдеген. Осы арада бір шындықты ашып айта кетелік: «Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Ілияс Жансүгіров, Ораз Жандосов, Мұхтар Әуезов, Қаныш Сәтбаев, Ғабит Мүсірепов, солар қатарлы басқа да білімдар адамдардың талайының өмірінде кездесетін бір құбылыс Қанай Боранбаев басында да болған. Бұлардың тұсында оқыған қазақ жоққа тән еді. Бұлар – жұртымыздың қала жағдайында үй ұстау тәртібіне мәдениет үлгісін енгізердей, өздерінің дүниетанымымен де үйлесім табардай сауатты жар таңдаған кісілер. Қанайдың гимназиялық білімі бар-балдызына үйленуі сондай мақсаттан туған. Ажар жоғары білімді Қанайға қосылғаннан кейін алған. Қанайдың айрықша кішіпейіл, Нұрила өлеңіндегідей адам болғанын Кенен Әзірбаев былайша сипаттайды: – Жұбаныш кабинетінде ұшырасқан Қанай мені келесі күнге үйіне шақырды. Мешітке тақау жердегі көк үйге айтқан сағатында барсам, Ораз бен Жұбаныш сонда екен. Үшеуінің ортасында ақын атаулыдан жалғыз өзім емін-еркін ән шырқатып отыр ем, шаңқ ете қалған Жамбыл дауысын естідік. Отырғандардың біреуінің үйінен біздің осында екенімізді сұрап білсе керек. А, Ораз, Қанай, Жұбаныш, Өздеріңді сағындым, Неше көрсем тоймаған Жүздеріңді сағындым. Кенен отыр дегенді Естідім де қағындым, – Тегі, әкеңнің аузын ұрайын, Менсіз мәжіліс құрғандай Мен сендерге нағылдым?! – деп, көк бестінің үстінен көтерілген бойы терезеге асыла қалған. «Қап, мына шалдың құрыған жері осы болды-ау, боқтағаны несі?!» деп, ішімнен қып ете қалдым. Сөйткенше болған жоқ, Қанай рахаттана күліп, шалға қарай тұра жүгірсін. Анау екеуі де дереу оған көмекке барған соң, Жамбылды үшеулеп төргі терезеден ішке кіргізіп алды. Сондай азаматтар қайда?.. Тарихшылардан өзгенің кімі айтса да осы адамды еш бөлмей, ауыздарына тұтас дағдыланған. Бұл олардың достығы тарихи мағынаға ие болды деген сөз. Алматы архивінде 1922 жылғы 24 наурызда жазылған (№ 14 протокол) құжат бар. «Заседание облгоркома» делінетін мәжіліске Ефстафьев, Жандосов, Бәрібаев, Сатыбалдинов, Мұратов, Боранбаев, Атабаев, Добрый, т.б. қатысқан. Қаралған мәселелердің біреуі Боранбаев өтініші. Сол өтінішінде Қанай Лепсі уезінде жер реформасын жүргізудің соншалық ауыр болғанын айта келіп, денсаулығының нашарлағанын мәлімдейді, төрт, бес ай таза ауада дем алу қажеттігін талап ететін дәрігер қорытындысын тапсырады. Осы тілек қаулымен қабылданады. Бұл Рысқұлбектің тағы бір әңгімесімен тура табысып жатыр. Ол айтады: – Өмір бойы тыным алмай титықтаған Қанайға өзінің гимназияда бірге оқыған ежелгі досы Жүсіпбек Жақыпбеков дереу демалысқа шықпасаң кешігесің дегенді айтты. Медициналық тексеру соны растады. Сол жылы Қанай бүкіл бір көктем, жаз айларын Үшқоңыр жайлауында өткізді. Оған Ораз бен Жұбаныш ылғи қатынап тұрды. Олар келсе болды, мен де жирен қасқамен Ұзынағашқа шабамын, ас-шай жабдығы мен арақ-шарапты қоржынның екі басына сықап толтырып аламын да жетіп келемін. Олар бас қосқанда ел жиналады. Осы күнгі қалада өтетін шаруашылық активі дейтін бар ма, жайлауда дәп сондай жиналыстар өтеді. Қысқа дайындық, әйелдер мәселесі, баланы мектепке қамту секілді толып жатқан мәселелерді сөз етеді. Жиын тараған сайын әр ауылдың басшы азаматтары үшеуімен табақтас болады. Несін айтасың, бұлардың ажырамас достығын бүкіл ел мақтан тұтқан еді ғой! Бір жылы үшеуінің әйелі де ұл таба қойып, Қанай баласы – Бөкей, Ораз баласы – Санжар атанып, солардың шілдеханасында біздер шапқылаумен жүргенбіз! Міне, біздің Қанай Боранбаев тақырыбында оқып-танысқан, естіп-білген тарихи деректеріміз бен соның біркелкі жинақталуына сіңірген азын-аулақ еңбегіміз осындай. Бұл деректерді ел өмірінің шындығына арқау ете отырып повесть, роман жазуға менің денсаулығым көтермейді. Ондай жұмыспен айналысып та көрген жан емеспін. Қайткенде де қазақ халқының Қанай Боранбаевтай асыл азаматы тарихтан өз орнын алуға тиіс. Оның сол орнын жақсартпай да, жұтатпай да өз дәрежесінде көрсету ең алдымен тарихшылардың мойнынан түспей тұрған борыш. Әзірше сол борыш кешірілмес күнә күйінде тұнжырап, тұман астында тұр. Қанай Боранбаевтың туғанына 95 жыл толуын осылайша жарияласақ, жүз жылдығында еңіреген ер өмірі бәлкім ел назарына да ілігер. Менің бұл еңбегім жариялана қалса, осыны бейкүнә күйгендерді ақтау жөніндегі облыстық парткомиссияға арыз ретінде табыс етемін. Ендігі тартқыншақтаудың ешбір қисыны жоқ… 1991 Истории Биография Опубликовано 25.09.2016 Хамит Ергалиев (1916 – 1997гг.) Хамит Ергалиев родился 14 октября 1916 года в поселке Новобогат (ныне переименован в поселок им. Хамита Ергалиева) Атырауской области. После окончания Уральского рабфака в 1939 году поступил в Казахский госуниверситет им. С.М.Кирова (ныне Национальный университет им. Аль-Фараби), однако в связи с призывом в армию продолжить учебу не удалось. С июня 1940 года служил в армии, был командиром эскадрона в частях кавалерии. Во время Великой Отечественной войны в боях под Будапештом был тяжело ранен и в январе 1945 года был демобилизован. Награжден орденом Великой Отечественной войны II степени, дважды — орденами Трудового Красного знамени, орденами Знак Почета, Дружбы народов и многими медалями. Первые стихи появились в печати в 1936 году. В 1945 – 1950 гг. работал очеркистом в газете «Социалистик Казахстан». Затем до 1959 года – литконсультом аппарата Союза писателей и заведующим отделом издательства «Жазушы». С 1959 года полностью перешел на творческую работу. Являясь автором более тридцати книг, Х.Ергалиев оставил неизгладимый след в казахской литературе в основном как поэт-эпик. Среди его поэм – поэмы, посвященные Великой Отечественной Войне –«Әке сыры» (Исповедь отца) (1947г.), и «Жас ана» (Молодая мать); поэмы, воспевающие человека труда, — «Біздің ауылдың қызы» (Девушка из нашего аула), «Сенің өзенің» (Твоя река), «Үлкен жолдың үстінде» (По великому пути), посвященная героическому труду строителей железной дороги Моинты-Чу; поэма о великом кобзаре Тарасе Шевченко — «Аңыз ата» (Легендарный старец), поэма о гражданской войне – «Оралдағы отты түн» (Огненная ночь над Уралом); цикл поэм, объединенных под общим названием «Жылдар, жылдар…» (Годы, годы…) и другие поэмы, запечатлевшие разные периоды нашей страны. Широкое признание общественности получило произведение о великом композиторе и кюйшы Курмангазы — роман в стихах «Кұрманғазы» (1958 г.), а также поэма «Күй дастан», посвященная одному из славных сыновей казахского народа, композитору и академику Ахмету Жубанову В 1982 году за книгу «Алтын зерен» («Чаша золотая») Х.Ергалиеву присудили Государственную премию им. Абая, а в 1986 году – почетное звание Народный писатель Казахстана. До этого в 1953 году ему была присуждена Республиканская премия им. Жамбыла. Известен Х.Ергалиев и как блестящий переводчик. Он воссоздал на родном языке сонеты и пьесы В.Шекспира, стихотворные произведения Д.Байрона, А.Пушкина, М.Лермонтова, Н.Некрасова, В. Маяковского, Р.Гамзатова, Ш.Петефи, А. Навои, каракалпакский эпос «Сорок девушек» и кыргызский «Манас» (отрывки). За перевод сонетов В.Шекспира в 1996 году получил благодарственное письмо Ее величества королевы Великобритании Елизаветы. Х.Ергалиева по праву можно назвать реформатором казахской поэзии. Внедренные им принципы стихосложения успешно осваиваются его учениками. Имя Х.Ергалиева известно и в странах ближнего и дальнего зарубежья. Среди его друзей были российские поэты Я.Смеляков, Е.Винокуров, М.Львов, В.Савельев, кыргыз К.Маликов, узбек Г.Гулям, украинец М.Стельмах. Многие произведения Х. Ергалиева были переведены на русский язык и изданы в издательствах Москвы. Очерки, эссе и публицистические выступления Х.Ергалиева также были изданы отдельными книгами. О творческой плодотворности поэта свидетельствуют четыре книги, выпущенные им незадолго до кончины – «Сонеттер» (1995г.), «Ғұмырнама» (1996г.), «Жақсыдан шарапат» (1996г.), «Ұлтым дедім — ұлғайдым» (1997г.) По творчеству Х.Ергалиева публиковалось множество статей, защищены две кандидатские диссертации. Истории Хамаң толғау Опубликовано 11.09.2016 ‎»Хамаң толғау» — шалқар шабыт иесі Хамит Ерғали ақынның өмірі күйшілермен тығыз байланыста болды. Құрманғазы поэмасын, Құрманғазы операсының либреттосын жазды. Күй дегенде ішкен асын жерге қоятын өнерғұмыр жан еді. Тіпті өнерге қатысы бар адамдардың қазасында да күйшілерді жинап алып Көбік шашқаннан бастап күй ойнататынын көзіміз көрді. Бірі ақын аға, екіншісі күйші іні ретінде жақын сырлас ғұмыр кешті.

Іскерлік этикет Іскерлік қарым-қатынаста табысқа жетуіне ықпал ететін барынша орынды іскерлік мінез-құлық ережелері мен нысандарын тұрақты іріктеу нәтижесі ретінде ұзақ уақыт бойы қалыптасты.[1] өзінің іскерлік этикеті әрбір кәсіпте бар, онда осы кәсіп үшін қабылданған мінез – құлық стандарттары, осы кәсіптің жұмыс істеуі жағдайында адамдармен қарым-қатынас ерекшеліктері және тағы басқалар-белгілі бір кәсіптің өкілі ретінде адамды анықтайтын және реттейтін барлық нәрсе көрсетіледі. Кез келген мамандық өкілдері өз нормалары мен ережелері бар. Осы нормалар мен ережелердің көмегімен мамандық қоғамда өз орнын бекітеді,ал қоғам өз тарапынан кәсіп этикасына әсер етеді. Кез-келген кәсіпте өзінің моральдық нормалары мен кәсіби мінез-құлықтың заңдары бар, олар бұзуға болмайды. Адалдық, міндеттілік, кәсіби өзара көмек кез келген кәсіптің белгісі болды. Аудармашы мамандығы ерекшелік емес. Көп ғасырлар бұрын пайда болған ол адамдардың қажеттілігін үнемі дәлелдеп отырды. Қоғамның оған деген қатынасы өзгерді, этикалық нормалар да өзгерді. XX ғ. басында олар белгілі бір кескіндерге ие болды және үнемі XX ғасыр бойы созылды.[2] Аудармашылар этикетінің ерекшелігі басқа мәдениеттердің өкілдерімен тығыз өзара іс – қимыл сияқты факторлармен анықталады – а, демек, өз елінің ғана емес, басқа да елдердің әдет-ғұрпы мен хаттамасын білу қажет, — Авторлық құқық, жұмыс процесінде тұрған міндеттердің бірегейлігі мен қайталанбастығы. Аудармашының біліктілігіне жиі байланысты атмосфера және келіссөздер жетістігі, әсіресе аудармашы арнайы (бейінді) тілді меңгерген кезде жақсы. Және аудармашыға қойылатын тағы бір маңызды талап, ол бірінші емес, оған қойылатын-бұл … елеусіз. Мінсіз аударма-бұл адамдар үшінші тұлға арқылы сөйлесуді байқамайды аударма. Тілден тілге, бірақ мәдениеттен мәдениетке аударманың жоқ екенін есте сақтау керек. Егер бұл жағдай жете бағаламаса, аударма басқаның контекстіне мүлдем енбеуі немесе онда белгісіз қалуы мүмкін. Кез келген аудармада бір нәрсе белгісіз болып қалады. Нақты не-әрбір нақты жағдайда саналы және ойластырылған шешуге тура келеді. АУДАРМАШЫ: СЫПАЙЫ ЖӘНЕ СЫПАЙЫ Еуропа мен Солтүстік Америкада орта білімді адам (шенеунік, техникалық маман, бизнесмен) кем дегенде бір шет тілінде сөйлейді. Аударма мамандығы қажетсіздіктен қысқартылуы керек.[3] Алайда, Батыс шенеуніктері мен бизнесмендері өз тәжірибесінде «аудару үшін шетел тілін білу жеткілікті емес»деген ақиқатты түсінген болатын. Тілден басқа миллиондаған нюанстар бар, олар келіссөздерді аудару процесінде ескерілмейді. Мұндай нюанстарды білумен кәсіби аудармашы бастаушы адамнан ерекшеленеді. Этикалық нормаларды сақтауы жағдайды ауыстыру айтарлықтай әсер етеді па еңбектің нәтижесі. Ауызша аударма—адамдармен тікелей байланыста жұмыс істеу болғандықтан, аудармашыдан ең алдымен қарым-қатынас этикасы нормаларын сақтау қажет. Демек, аудармашы өзін-өзі ұстай білуі, тәрбиелі адам болуы тиіс. Бірақ әрқашанда тәрбиелілік негізінде адамға басқа адамдарға өз-өзіне деген құрметін көрсетуге мүмкіндік беретін ереже. Іскерлік кездесулер мен келіссөздерде аудармашы өзіндік жағдайда болады. Бір жағынан, оның қызметтері қажет, демек, ол – келіссөздердің міндетті қатысушысы. Бірақ оның жағдайы басқа жағынан, қажет болған жағдайда, ол «көрінбейтін» болуы керек. Жақсы аудармашы байқалмауы тиіс-бұл киімге де, дауысқа да қатысты, және барлық мінез-құлыққа іскерлік келіссөздердің дербес қатысушысы емес, бұл «құрал», оның көмегімен халықаралық іскерлік келіссөздер процесі барынша тиімді өтеді.[4] Аудармашының қызметін пайдалана отырып, келіссөзге қатысушы алдыңғы сөз тіркесін аудару кезінде өзі айтқан идеялар мен ұсыныстарды ойлауға қосымша уақыт алады, өйткені аудармашының алдыңғы сөз тіркесін аударуға жұмсаған уақыты, келіссөзге қатысушы үшін – болашақ сөздерді жақсы ойлауға, өзінің болашақ сөздерінің мағынасы мен мазмұнына назар аударуға мүмкіндік беретін үзіліс. Аудармашының өз ойларын айтуға мүмкіндігі жоқ, бұл тек делдал ғана, бірақ ол екі тілде тек қана пікірлердің мағынасын ғана емес, сонымен қатар олардың эмоциялық түсін, сөйлеушінің сөйлеу стилін, тіпті сөйлеу екпінін және интонациялық құрылымды, мүмкіндігінше, әрине, дәл беруге міндетті. Мұндай» қысылу » сөзі аударылатын бейнеде аудармашыдан үлкен физикалық және эмоциялық шиеленісті талап етеді. Іскери кездесулер мен келіссөздерге қатысушылар тарапынан аудармашының еңбек жағдайындағы ерекшеліктерді есепке алу әдепті болады. Этикалық нормалар сөйлеушілерден қысқа фразаларды қолдануды талап етеді, олар өте қарапайым, метафораларды, идиоматикалық сөздерді, мақал-мәтелдерді пайдаланбауға тиіс. Аудармашы үшін тек аударылатын мәтіннің мағынасы ғана болуы тиіс және тыңдаушыларда қандай да бір эмоциялар тудыруы тиіс (күлкі, ренжіс және т.б.) ол тек қана, ым-қимыл, интонация, дауыс тоны сияқты бейвербалды құралдар есебінен емес, мағынаны дұрыс беру есебінен ғана мүмкін. Аудармашының дауысы мен барлық мінез-құлқы сөйлеушінің эмоциясына қарамастан, әрқашан бейтарап болуы тиіс.[5] Аудармашы айналасындағыларға аудару кезінде жазылған ақпаратпен бөлісуге қаншалықты құқылы – өте нәзік мәселе. Аудармашылардан ақпаратты жарияламау туралы жазылу, мысалы, сот талқылауы барысында талап етіледі. Қалған жағдайларда аудармашының жұмысы, әдетте, құпия емес, оның нәтижелері не жұмыс уақытында (конференцияда Ауызша аударма жарияланым бар), не біраз уақыттан кейін (мақалалар мен кітаптардың жазбаша аудармасы) жарияланады. Алайда, аударма құпия болған жағдайлар әрекет етеді. Мысалы, аудармашы жеке сөйлесулерге қатысады.[6] Ресми кездесулер кезінде, егер әрбір тараптың өз аудармашысы болса, өз делегациясы мүшелерінің сөзін ғана аудару керек. Екінші тараптың өкілдері олардың аудармашысын аударады. Бұл ретте шетелдік әріптесін «түзетуге» болмайды. Егер тұрып жатқан қабылдауда жұмыс істеу керек болса (мұндай әдістер «а ля фуршет» деп аталады), подностары бар даяшылар алаңдатпауы үшін, бірақ ештеңе ішпеу керек, өйткені тіпті шағын мас болу мансабының соңы болуы мүмкін. Жас аудармашыларға Г. Мирам: «… ішуге емес, ішуге емес, ішуге және ішуге болады. Алдын ала асығыңыз, достарыңызбен ішіңіз — бұл сіздің ішіңіз емес. Аудармашы үшін бұл жұмыс және қайталаймын, өте ауыр. Бірақ истукан, тас беткейімен отыруға болмайды — адамдар көңілді және сәйкес болу керек.»[7] Аудармашыға ресми кездесулер кезінде костюмде және галстук жанында болу, ол жұмыс істейтін өз елінің өкілінің жанында болу және мән-жайларға байланысты аудармаға немесе қысқа қайта болжауға жататын мәтінді мұқият тыңдау маңызды. Алайда, тыңдау мен ести білу-бұл этикет мәселесі ғана емес, бұл аудармашының аса маңызды іскерлігі.[8] Кәсіби аудармашының дауысы міндетті түрде дұрыс қойылуы керек. Таныс актерлерге, фонетика оқытушыларына, сайып келгенде, логопедке кеңес алуға болады — олар дауысты қалай үйретуге («қоюға») кеңес береді. Егер дауысты дұрыс қойсаңыз, артық күш-жігерден құтылыңыз, кез келген аудиторияда жақсы естіледі, ҮСТЕЛ ҮСТІНДЕ ОТЫРҒЫЗУ Үстел үстінде отырғызу туралы Жеке сөйлескіміз келеді. Келіссөздер үстелінде отырғызудың бірнеше нұсқалары бар. Делегация басшылары үстел басында отыруы мүмкін (аудармашылар бүйірінде болады), ал одан әрі үстел басында дәрежелер бойынша делегацияның қалған мүшелері орналасады. Басқа нұсқа жиі пайдаланылады: делегация басшылары үстелдің ортасында, бір-біріне қарама-қарсы, олардың жанында аудармашылар және одан әрі дәрежелер бойынша делегация мүшелері отырады.[9] Егер келіссөздерге үш және одан да көп тарап қатысса, онда олар дөңгелек немесе тікбұрышты үстелдің айналасына сағат тілі бойынша Алфавит бойынша отырғызылады. Алфавит бойынша кезек бойынша төрағалық етеді немесе бірінші отырыста иесі төрағалық етеді, ал одан әрі Алфавит бойынша. Іскерлік тәсілдер кезінде аудармашы сөйлеуі тиіс адамның сол жағында орналасады. Егер аудармашының қызметі үстел үстінде әңгіме жүргізу кезінде талап етілмесе, оны басқа орынға отырғызады, ол аударуға кірісу қажет болған кезде ғана кетіп қалады: ол сөйлеуі аударылуы және аударманы жүзеге асыруы қажет адамның жағында және артында тұрады. Аудармашының моральдық принциптері Аудармашының моральдық принциптері, яғни аудармашыға не болатынын және не туралы мүмкін еместігін анықтау — бұл қарапайым міндет емес. Бірақ егер жоғарыда айтылғандарды жалпылай алсақ, онда мұндай тезистерді бөліп көрсетуге болады: 1. Аудармашы бір тілде жасалған ауызша немесе жазбаша мәтінді басқа тілдегі мәтінге аударатын ТРАНСЛЯТОР бар. 2. Аудармашының мәтініне қол сұғылмайды. Аудармашы өз қалауы бойынша аударма кезінде мәтінді өзгертуге, оны қысқартуға немесе кеңейтуге құқығы жоқ. 3. Аударма кезінде аудармашы өзіне белгілі кәсіби іс-әрекеттердің көмегімен әрқашан бастапқы мәтіннің инвариантын барынша беруге тырысады. 4. Кейбір жағдайларда ауызша дәйекті немесе ілеспе аударма жағдайында аудармашы дипломатиялық өкілеттіктермен де (мысалы, халықаралық байланыстар кезінде ірі саясаткерлердің сөздерін аудару кезінде) жазылған тұлға болып табылады. Егер осы дипломатиялық өкілеттіктер аудармашыға мойындалған болса, ол көмекші функцияны орындай отырып, бастапқы мәтіннің дәлдігіне қарсы қателікке құқылы. 5. Қалған жағдайларда аудармашының тараптардың қарым-қатынасына араласуға құқығы жоқ. 6. Аудармашы аударылатын материалдың мазмұнына қатысты құпиялылықты сақтауға және оны қажетсіз жарияламауға міндетті.

Жапондық шпиц щенки вакцинациядан кейінгі 2-3 айда сатылады: осы дәуірде олар тамақты жейді және анасынан бөлек өмір сүре алады. Плюштық ойыншықтар сияқты, щенки ақ жапон шпиц олар керемет сезіммен және оларды көретін әрбір адамның, әсіресе балаларының, қалың, жұмсақ және ақшыл, ал олардың көздері мен мұрндары қара болып табылады. Олар өте мейірімді, бақытты, өмірлік тіршілікке толы. Балалар бір-бірімен немесе оларды мұқият емдеген адамдармен ойнаудан ешқашан шаршамайды. Шұңқырды қайдан іздеу керек Тұқым туралы барлық материалдарды зерттегеннен кейін және жапон шпиці сіз үшін тұқым деп шешкеннен кейін, басты сұрақ туындайды: сіздің щентті қалай табуға болады? Сіз тұратын елге қарамастан, жапондық шпицті іздестіру сізді белгілі бір табандылық пен сұлулықты талап етеді. Сатуға болатын барлық щенкаларды оңай таба алатын арнайы хабарландыру тақтасы жоқ. Интернет қазіргі уақытта жапон шпиці сияқты сирек кездесетін тұқымдар туралы ең жақсы ақпарат көзі болып табылады. Бірақ абай болыңыз: ол сондай-ақ әділетсіз жарнамаға толы және тексеруге артық болмайды: щентті сатушы қанша уақыт тұқымға тартылған; қанша литр болды; ата-аналардың ресми күші бар шұжықтары бар (асыл тұқымды және көрмеден алынған дипломдар); щенкаға қатысты ресми құжаттар - ветеринариялық паспорт және метрика жасалуы мүмкін бе. Шеткі метрика - туудың аты, туған күні, сондай-ақ тұқымды, щенаның әкесі мен анасы, селекционер туралы мәліметтер жазылады. Кейіннен жаңа иесінің аты мен мекен-жайы метрикада енгізіледі. Метрика селекционерді тартады. Содан кейін, селекционер РҚФ-да жалпы карточканы (әдетте қоқыс туғаннан кейін 6 ай ішінде) өткізгеннен кейін, иеленуші карточканы асыл тұқымды үшін алмастыра алады. Асыл тұқымды ит - бұл жануар тұқымының тазалығын растайтын құжат. Бұл құжат жануарлардың көрмелерге қатысуы мен асыл тұқымды мал шаруашылығына қатысатын санайтын ит иемденушілер үшін қажет. Асыл тұқымды, тұқымнан басқа, лақап аты, туған күні, щенаның әкесі мен анасы туралы мәліметтер, селекционер және иесі төртінші ұрпақтың иттерінің туыстарын көрсетеді. Жапон шпиц питомниктері: не іздейді Селекционерді таңдау, сондай-ақ щенктің көтерілу шарттары, оны сатып алу үшін щентті таңдаудан кем емес. Өте жақсы тәжірибесі бар және ит өмірінде қажетті қолдауды қамтамасыз ете алатын дәлелденген селекционерлерден немесе арнайы жапон шпиц питомниктерінен щенаны сатып алу өте сенімді. Егер бұл клубта тіркелген жалғыз сирек иесінің бірінші және жалғыз қоқығы болса, сіз өзіңіздің сұрақтарыңыздың жауаптарын іздеуге дайын болуыңыз керек. Селекционерде ұстау жағдайын бағалаңыз. Егер щенки құлыпталған бөлмеде немесе қорапта тұрса, онда ештеңе болмайды, ал ештеңе болмайды, сізді күтіп тұрған тосынсыйлар. Бірақ егер балаларға қоршаған ортаға - адамдарға, жануарларға, түрлі дыбыстарға, шаңсорғыштан автокөлікке дейін белгілі бір еркіндік берілсе, онда жаңа ортада үйрену оңай болады. Ең дұрысы - щенкелердің пәтерде немесе үйде, ашық ауада болғанда және айналада болғандардың барлығын білуге, күнделікті өмірімізге тән дыбыстар мен құбылыстарға үйренуге, сондай-ақ аулаға шығуға болады. Егер олар тайғақ емес беттерге жүгіруге және ойнауға мүмкіндік болса, демек, олар үйлесімділік пен бұлшықетті дұрыс дамытады. Достарымен, бейтаныс адамдармен және басқа да иттермен жақсы қарым-қатынаста болған щенки адамдар мен басқа жануарлармен өзара әрекеттесуді үйренеді. Егер осы күшіктердің бәрі жоғалса, жаңа үйге көшкен кезде нәрестеге қанша жаңа ақпарат түсетінін елестетіңіз! Жапон шпиц-иттері Ресейде сирек болғандықтан, олардың ұрпақтары қымбатқа түседі. Сіз үнемдеуге тырыспаңыз: бірінші жарнамаға бірнеше мыңға әдемі щеналар көргенде, ең жақсы жағдайда сен көрген фотосуреттегі әдемі еркектерге ұқсас болмайтын ит иесі, ал ең нашар - «жапон» ретінде жасырылған щенка. «Сіздің» щентті қалай таңдауға болады Шұңқырды таңдау - бұл маңызды кезең және болашақ Spitz иесі үшін алғашқы эмоциялық шок. Балабақшаға келгенде, тірі заттарға қарағанда, ойыншықтарға ұқсайтын, осы қарлы қардың ақшылдары қоршалған кезде, көздеріңе сенуге қиын. Олар сәлемдесу үшін жүгіре бастағанда, адамның біреуін солармен бірге алып кетуге деген еріксіз қалауы бар. Және бір сәтте дилемма бар - ол таңдай ма? Болашақ щентті таңдауда кем дегенде екі тәсіл бар. Кәсіби, объективті өлшемдерге негізделген. Ол тәжірибесі бар адамдармен қолданылады, тұқымның күрделі өсіруіне дайындалады және жануардың шоу-мансабы туралы қамқорлық етеді. Олар щенаны болашақ өндіруші ретінде бағалайды. Эмоциялық. Егер адам дос іздейтін болса, ол өз жанындағы эмоционалдық жауапты табатын щеналарға көп көңіл бөледі. Әдеттегідей, шындық бір жерде ортасында. Барлық щенки әртүрлі, және сіз болашақ үй жануарларына қатысты сіздің үміттеріңізді селекционерпен бөліссеңіз, ол сізге кімге назар аудару керек екенін айтады. Сонымен қатар жиі туындайтын мәселе: қыз немесе бала? Онда нақты жауап жоқ. Шындығында, қыздар мен ұлдар ерекшеленеді, ал егер жағдай сізге мүмкіндік береді және сіз тұқымның толық шебер сезінгіңіз келсе, екеуін де алыңыз. Әрине, бұл көптеген жағдайларда бұл мүмкін емес екенін түсінеміз, сондықтан кейбір айырмашылықтар туралы егжей-тегжейлі қарастырамыз. Еркектер көрініс үшін тартымды: олар үлкен, бай пальто. Олардың әлдеқайда күшті, батыл басы, керемет манекесі, күшті денесі мен патшалық тасымалдауы бар. Олар қасқыр сияқты. Әйелдерде жүннің сәнділігі аз, денесі жеңілірек және мобильді, ал түлкі көңілді және көңілді. Әртүрлі гендерлік және кейіпкерлердің өкілдерін ерекшелендіреді. Еркектер тез қозғалатын, доминант, бірақ сонымен бірге ақылға қонымды және түзу. В битах, кейіпкер астам күрделі - олар неғұрлым терең, ақылды және сезімтал. Оларға және басқа адамдарға қамқорлық иесі мен отбасы мүшелеріне керемет байланысы бар. Жылына екі рет ағып кеткендіктен, борсыққа күтім жасау қиынырақ. Қазіргі уақытта иттің жағымсыз ұрпақтардан аулақ болу үшін көзге көрінбеуі керек. Бұл жылына көп мөлшерде молталармен байланысты. Иттер мұндай қиындықтарға тап болмайды, бірақ ит өзінің аумақтық инстинктін қанағаттандыра алатын және үйдегі белгілерді қалдырмайтындай кеңістік пен ұзағырақ серуендеуге мұқтаж. Алайда, бұл айырмашылықтар итті стерилизациялау жолымен шешіледі, сондықтан оларды ескермеу керек. Егер бюджет жақсы питомниктен щентті сатып алуға мүмкіндік бермесе, ересек ит сатып алу туралы ойлаңыз. Питомниктер питомникте сүйікті иесі бар жайлы өмірді қамтамасыз ету үшін асыл тұқымды иттерді асыл тұқымды бағдарламадан сатады. Иесі үшін керемет сүйіспеншілікке қарамастан, жапондық шпиц-иттер жаңа үйге және жаңа отбасыларға үйреніп, олардан бас тартатындығына таң қалдырады. Бұл тұқымға тән таңғажайып ерекшеліктердің бірі. Кейде сіз оны питомникпен бірге сатып алсаңыз, жапондық Spitz щенасын елеулі жеңілдікпен сатып ала аласыз. Ия, ол сізге белгілі бір міндеттемелерді жүктейді, бірақ екінші жағынан, сізге өте жақсы бағаға жақсы ит алуға болады (қызықты селекционер, ол тұқымды сенімді түрде біледі). Ақ шпиц щенка: жаңа үйде алғашқы күндер Тұқымның сипаттамаларын зерделеу және щентті таңдау - сіздің үйіңізде жапондық шпиц пайда болғанға дейін жұмысыңыздың бір бөлігі ғана. Сондай-ақ үйіңізді және отбасыңызды иттің пайда болуына дайындауға тура келеді, сондықтан өзара бейімделу мүмкіндігінше біртіндеп барады. Үйде щенкаға қалай дайындалуға болады Шамамен баланың пайда болуы сияқты. Шұңқырды үйге шығармас бұрын, шипажайдың қолы жететін барлық бөлмелері оған қауіпсіз екеніне көз жеткізіңіз: ешқандай электр сымдары еш жерде қалмайды, қоқыс жәшігінде орналасқан, барлық кішкентай, құнды немесе қауіпті заттар баланың қолы жетпейтін, тұрмыстық химиялық заттар қауіпсіз жасырын. Үйіңізді қаншалықты жақсы дайындап қойсаңыз, онда сіздің иттің бос және қауіпсіз екеніне байланысты болады. Сондай-ақ, щенаны «өз» деп есептейтін орынды анықтаңыз және демалғысы келгенде қолданыңыз. Ол бұл орынды мүмкіндігінше қауіпсіз деп санайды. Есіңізде болсын, сіз щенаны үйге алып келесіз. Бұл, әрине, оған барлық рұқсат берілу керек дегенді білдірмейді, бірақ жапондық Spitz щены сенімді, теңдестірілген итке айналуы үшін, ол өз жағдайында жайлы және қауіпсіз болуы керек. Ол жаңа иесіне келгенде, қардың ақ шапшаңы анасының бергені мен қауіпсіздігін жоғалтып алды, сондай-ақ бір жұбайлардың бауырлары мен әпкелерімен көңілді ойын өткізіп, балалық шағынан жақсы таныс болған орын қалдырды. Қоршаған ортаны өзгерту үшін оны мүмкіндігінше жеңілдету сіздің күшіне ие. Балаға махаббат пен қамқорлық көрсетуді мәңгілікке үйіне айналдыратын осы жаңа елде қолдаймыз. Сізге алдын-ала қажет нәрсені алыңыз. Мұнда Сіз өзіңіздің үйіңіздегі алғашқы күндерден бастап щенке қажет ететін негізгі нәрсені таба аласыз. Отбасымен алғашқы кездесу Әдетте, щенның келу күні бүкіл отбасы өте қуанышты: барлығы оны соғып, онымен ойнағысы келеді. Бірақ баланы үймен және адамдармен неғұрлым тыныш атмосферада таныстыру үшін беру - ол саяхат пен жаңа атмосфера арқылы қорқып кеткен. Сіз оны басуды жоспарламайсыз, себебі дауыл қабылдау оны одан да қорқытады. Мен адаммен байланыс болмайтындығын білдірмеймін, өйткені щенік пен оның жаңа отбасы арасындағы байланыс алғашқы күндерде қалыптасады. Бұл байланыс мүмкіндігінше жұмсақ әрі тыныш болуы керек деп айтқым келеді. Нәзік соққылар мен тыныштандыратын сөздердің бәрі қазірдің өзінде қажеттілікке ие емес, шапшаң құшақтап, шаттыққа толы емес. Жаңа үйдің бұрыштарын өз бетімен зерттеу мүмкіндігін беріңіз, сондықтан оны кішкентай щенка тез меңгереді. Ол үйдегі барлық адамдардан кейін немесе жаңа ойыншықтарды жалғастырады - тек не істеу керектігін шешсін. Бұл жерде алдын-ала дайындық қаншалықты маңызды екенін түсінесіз. Бұл жағдайда щенка сүйікті және қымбат аяқ-киіміңізді немесе телефоннан ойыншық ретінде сымды таңдаған сайын, сізді дүрсілдеудің қажеті жоқ, өйткені, сен оларды щентке қол жетпейтін орынға қойдыңыз деп ойлаймын. Және, әрине, отбасындағы әр адам күндері щенкамен бірге уақыт өткізуі керек. Еденге кішкентай итпен бір деңгейде отыру үшін, бәрін бір-бірлеп сығыңыз. Естеріңізге сала кетейік, қазір ол үшін көп нәрсе бар: жаңа адамдар, жаңа дыбыстар, жаңа иістер, сондықтан балаңызды мұқият және мұқият тыңдаңыз. Жаңа қоректендіру режимі Селекционерден щенаны алған кезде, иттің қанша және қаншалықты жиі берілетінін сұраңыз. Алғашқы бірнеше күн ішінде диета мен режимді өзгертпеңіз. Егер сіз арнаны өзгертуді шешсеңіз, онда «6 күн» схемасына сәйкес, белгілі бір пропорцияда бірте-бірте жаңа тағамды қосып, өзгерістерді біртіндеп өзгертіңіз. 1-ші күн Күнделікті тамақтану жылдамдығын алыңыз және 1/6 бөлігін жаңасымен алмастырыңыз. 2-күн Арнаның 1/6 бөлігін алып тастап, 1/6 бөлігін қосыңыз. Жалпы алғанда, ыдыста ит ежелгі тағамның 2/3 бөлігін және жаңа 1/3 мөлшерін алуға тиіс. 3 және одан кейінгі күндер. Күн сайын біз ескі жемдің 1/6 бөлігін алып тастап, жаңа жемдің 1/6 қосамыз. 6-күн. Тағамның барлық тағамы жаңа. Жаңа арнаға ауысқанда, орындықты қадағалаңыз. Ит әлсіреген болса, келесі күні жаңа жемдің 1/6 бөлігін қосудың қажеті жоқ, бірақ оны щенктің денесі бейімделмейінше проблемалар басталғаннан кейін композициямен тамақтандырыңыз. Егер проблемалар бір апта ішінде тоқтамаса, бұл жаңа ықтималдықпен жаңа арна сізді қанағаттандырмайды - бұрынғыға оралып, қалпына келтіріңіз және қажет болғанда ең басынан бастап арнаны алуды жалғастырыңыз. Және тұщы су еркін болуы керек екенін ұмытпаңыз! Жақсы тамақтану - сіздің болашақ үй жануарларыңыздың денсаулығының кепілі. Щенящиеся және күтім Жапондық шпиц-иттер өздерінің ұзын қарлы-ақ шаштарымен танымал, бұл щену дәуірінде көңіл аударуды талап етеді. Сіздің кішкентай пушистым сізге сәбилерге арналған жұмсақ шүберекпен келді, ол жұмсақ, оңай ластанып, құлап кетеді. Дегенмен, жай қарапайым қылқалам өзінің алғашқы ақтығын қайтарады. Мұнда маңызды құпия болып табылады, мұндай тәртіпті тұрақты, аптасына 1-2 рет оңтайлы. Болашақ иелердің көбісі жапондық шпицті тазалау үшін оны қаншалықты жиі жуу керек екеніне алаңдайды. Бақытымызға орай, бұл алаңдаушылық жоқ: оның қар-ақ жүнінің қасиеттері таңқаларлық. Ол арнайы, күрделі күтімді талап етпейді: қажет болғанда, жоғарыда айтылғандай, аптасына 1-2 рет және екі айда 1 рет жуу қажет. Косметика туралы көбірек білуге ​​болады, сіз оқып аласыз мұнда . Шалғындық ит өміріндегі алғашқы үлкен төгілу - бұл щенниктің жұмыртқаны және ересек омыртқаның қысқа қалың астымен біртіндеп өсуі. Бұл кезең шамамен 4 айдан басталады (кейбір итке ертерек немесе кейінірек) және 5-6 айға дейін созылады. Келесі 9-12 айда жасөспірім моль бар. Осы жастан кейін және алты жылға дейін жүн көлемі үнемі өсіп келеді, жылына бір рет (жылына 2 рет) алмастыратын асты киіммен араласады. Шошқалар мен кішкентай балқыту кезеңі көптеген адамдарды қорқытады, өйткені кейбір иттер «шыртылдаған» өте күрделі, барлық сұлулығын жоғалтады. Мұндай иттердің суреттері селекционерлердің сайттарында сирек кездеседі, себебі қазіргі уақытта ақылды ит игі үйрек тәрізді нәрседей көрінеді. Тәжірибелі селекционер сізге жапондық шпицке қалай қарау керектігін, ветеринарға кеңес беруді, тәжірибе бөлісуді үйретеді. Вакцинациялар, күнделікті серуендер, жақсы тамақ сатып алу, науаны және тазалауды өзгерту әдеті болады және үй жануарлары қуанышқа бөлейді: белсенділікке қарамастан, шпиц иттер тәртіпті және иелерінің заттарын бұзбайды. Резюме Мақала атауы Japanese Spitz щенты қалай таңдауға болады? Сипаттама Шұңқырды қалай таңдауға болады? Шұңқырды таңдау үлкен жауапкершілікті талап етеді. Шұңқырды таңдау қарапайым мәселе емес және ерекше көңіл бөлуді талап етеді, өйткені сіздің болашағыңыз щентті қалай таңдағаныңызға байланысты. Сіз щентті бастамас бұрын итті қажет ететіндей және оны сақтау мүмкіндігіңіз бар-жоғын шешіңіз. Сүйікті үй жануарларыңыз туралы барлық ақпаратты - japanesespitz.ru сайтынан біліңіз Автор Джулия Малинина Баспагердің аты japanesespitz.ru Баспагердің логотипі Дұрыс шуды қалай таңдауға болады? Және бір сәтте дилемма бар - ол таңдай ма? Сонымен қатар жиі туындайтын мәселе: қыз немесе бала? ${date} ${body} `; return articleElement; } async function insertArticle(node, articleUrl) { let articleData = await fetchDataApi(articleUrl); let { uri } = articleData; let articleElement = generateArticle(articleData); lastArticleUrl = uri; if (articleElement) { mainElement.appendChild(articleElement); currentArticleNum++; isLoading = false; } } function updatePageUrl(url) { let articleElements = mainElement.getElementsByTagName("article"); let articleCount = articleElements.length; if (!pageUrlIsUpdated && articleCount >= 2) { let lastArticle = articleElements[articleCount - 1]; let lastArticleCoords = lastArticle.getBoundingClientRect(); let viewportHeight = document.documentElement.clientHeight; if (lastArticleCoords.top < viewportHeight / 2) { pageUrlIsUpdated = true; history.replaceState({}, null, lastArticleUrl); } } } function populate() { if (currentArticleNum > MAX_ARTICLE_COUNT && pageUrlIsUpdated) { window.removeEventListener("scroll", populate); } while (true) { let currentScrollHeight = getScrollHeight(); updatePageUrl(); if ( document.documentElement.scrollTop + document.documentElement.clientHeight < currentScrollHeight - REST_SCROLL_HEIGHT_FOR_UPDATE || isLoading ) { break; } if (!isLoading) { isLoading = true; let articleUrl = `${API_URL}?num=${currentArticleNum}`; insertArticle(mainElement, articleUrl); } } } const scrollEvent = window.addEventListener("scroll", populate); populate(); })(); Новости Сериал Крик онлайн Фанаты известного фильма ужасов «Крик» могут радоваться. Так как американский телеканал MTV 2015 году начал транслировать телесериал с одноименным названием. В основу сюжета взяты мотивы того же «Крика», Смотреть онлайн самые новые и интересные фильмы и сериалы бесплатно в хорошем качестве HD на Kinogo Сейчас очень много сайтов на которых можно посмотреть свои любимые фильмы онлайн не скачивая их к себе на компьютер. Это очень удобно так как качество фильмов которые смотришь онлайн очень хорошее, ничуть Шерлок холмс сериал Британский телесериал предлагает посмотреть на бессмертное произведение Артура Конан Дойла о Шерлоке Холмсе с другой стороны. Несмотря на бесчисленное количество раз экранизации повестей о сыщике и его Полицейский с рублевки сериал Григорий Измайлов является очень красивым и обаятельным парнем. Но это еще не все его замечательные качества. Он работает полицейским, который занимается поимкой преступников, проведением специальных Где посмотреть сериал Королевы Крика 1 сезон У каждого человека различные представления о любимых сериалах. Кто-то предпочитает жанр ужастиков, кто-то комедии и можно ещё многое перечислить. У меня не так много любимых сериалов, но одним из них Где посмотреть сериал Мистер Робот Не знаю слышали ли вы что ни будь про сериал Мистер Робот, но лично я когда впервые услушал то подумал очередная чушь какая то. Даже не хотел сначала смотреть но моя девушка заставила меня это сделать Сериал Южный парк Многих людей можно официально назвать сериаломанами! Они не пропускают ни одной серии любимого сериала и следят за выходом новых сезонов. Меня тоже можно назвать сериаломаном, и последней находкой стал Сериал Путь Многие сериалы достойны просмотра, и один из таких сериал Путь. Возможно не все, но большинство людей любят необычные сериалы с немного запутанным сюжетом. Путь является как раз именно таким сериалом, Поделится Нравится Твитнуть Нравится Класс! +1 Правила моей кухни 2 сезон Правила моей кухни 3 сезон Правила моей кухни 4 сезон Правила моей кухни 5 сезон Правила моей кухни 6 сезон

Қысқы жылыту маусымына дайындық жөніндегі орталық және жергілікті атқарушы органдардың қызметін тексеру жөніндегі комиссияның бірінші отырысы өтті 2022 жылғы 01 желтоқсан Президент Әкімшілігінің Басшысы Мұрат Нұртілеу Әл-Фараби атындағы Оқушылар сарайында орналасқан №59 сайлау учаскесіне барып, кезектен тыс өтіп жатқан Президент сайлауында дауыс берді 2022 жылғы 20 қараша Қазақстан Республикасының Президенті Әкімшілігі басшысының орынбасары Е.Н. Жиенбаевтың Конституцияға түзетулерге түсіндірмесі 2022 жылғы 13 қыркүйек Президент Әкімшілігінің басшысы Бәскелестікті қорғау және дамыту агенттігінің ұжымына жаңа төрағаны таныстырды 2022 жылғы 17 тамыз Қазақстан Республикасы Президентінің бұқаралық ақпарат құралдары саласындағы сыйлықтары мен гранттары табысталды

Бас цифрлық офицер – мемлекеттік цифрландыру реформаларына сүйене отырып университеттің бизнесс-процестерін заманауи технологияларды қолдана отырып оңтайландыру жұмысын жүзеге асырады. Департаменттің негізгі қызметі: - университеттің компьютерлік паркінің аппараттық және бағдарламалық ақауларын болдырмау мақсатында алдын алу және жөндеу жұмыстарын ұйымдастыру; - университеттің корпоративтік желісін басқару және дамыту; - университетте ақпаратты қорғау жүйесінің тікелей ұйымдастырылуын (құрылуын) және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету, соның салдарынан ақпараттық қызмет нәтижесінде университетке материалдық, физикалық, моральдық немесе басқа да зиян келтірілуіне жол бермеу; - университет бөлімшелерінің қызметін автоматтандыру бойынша қолданбалы бағдарламалар әзірлеу. Міндеттері: 1. Ақпараттық жүйелерді енгізу арқылы университеттің бизнесс-процестерін оңтайландыру; 2. Университеттің ақпараттық жүйелерін жаңарту, жетілдіру, енгізу проектілерін дайындап, жұмысқа енгізу барысын қадағалау; 3. Университетің ақпараттық жүйелерінің және телекоммуникация жүйелерінің «Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар және ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы бірыңғай талаптар»-ға сай болатындай іс шаралардың проектілерін дайындап, жүзеге асыруын қадағалау. Қызметі: 1. Мемлекеттік цифрландыру реформаларын университетте жүзеге асыру, және қадағалау. 2. Күнделікті қолданыстағы университеттің ақпараттық жүйелерінің жұмысын қадағалап, төтенше жағдайда аз уақыт мерзімде жұмысын қайта жаңарту процессін қадағалау. 3. Ақпараттық қауіпсіздік ережелерін сақталуын қадағалап, қауіпсіздік ережелері бұзылған жағдайда тиісті шарларады жүзеге асыру. Құрылымы Мырзатай Али Алтынбайұлы – Радиотехника, электроника және телекоммуникация мамандығы бойынша техника және технология ғылымдарының магистрі, Бас цифрлық офицер.

2000 жылы Абылай хан атындағы Қазақ Мемлекеттік Халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің дипломы. «Шетел филологиясы» мамандығы бойынша 2016 жылдан бастап «Республикалық мемлекеттік академиялық корей музыкалық комедия театры»РМҚК кадр бөлімінің инспекторы Сертификаттар: 2016 жыл – «жаңадан бастаушыларға арналған бухгалтерлік есеп»Қазақстанның сертификатталған қаржы менеджерлері институты 2019 жыл – АСРА бизнес мектебі «Параграф» аудиторлар мен бухгалтерлерге арналған ҚР Еңбек кодексі 2020 жыл – АСРА бизнес мектебі «Параграф» Еңбек даулары, келісім комиссиясының жұмысы 2021 жыл – «Astana Orleu Conference Inc» ЖШС – еңбек жанжалдары. Еңбек дауларын реттеу жөніндегі келісім комиссиясының қызметі» 2021 жыл – «Параграф» бизнес мектебі – соңғы өзгерістер мен толықтыруларды ескере отырып, ҚР еңбек заңнамасы 2022 жыл – «Параграф» бизнес мектебі-жалақыны есептеу. Практикум 2022 жыл – «Параграф» бизнес мектебі-өз күштерімен Кадрлық аудит Меңгерген тілдері: орыс тілі, неміс, ағылшын – еркін. Біздің театр – бұл бірегей шығармашылық орталық. Театрда корейлер де, біздің көпұлтты елімізде тұратын басқа халықтардың өкілдері де ұрпақ сабақтастығын жалғастырып өнерге қызмет етуде.

ҰБТ-ның алғашқы күні аяқталды. Енді түлектер өз нәтижелерін сарғая күтіп отыр. Нәтижелер кешкісін белгілі болады деп хабарлайды NUR.KZ. ФОТО: КАРАНДАШОВ ПЕТР ҰБТ тапсырып болған түлектерді жақындары гүлмен қарсы алуда. Көбі көтеріңкі көңіл-күймен шығып жатыр. «Бәрі сәтті өтті. Жақсы нәтижелер күтемін. Өзім дайындалғандықтан, грантқа түсемін деп үміттенемін. Қиын болмады», – дейді Галина. Онымен Айым да келісіп отыр: «Сұрақтар қиын емес. Жаңа сұрақтар кездесті, бірақ мен оларға жауап бере алдым. Жақсы болады деп үміттенемін». «Бәрі керемет, еш қиналмадым. Иә, жаңа сұрақтар кездесті, дегенмен ауыр емес. Қазір біртүрлі ішкі жан-дүнием қаңырап қалғандай, бірақ жеңілдеп қалдым. Бәрі артта. Бір жыл бойы дайындалдым. Сондықтан беске тапсырдым деп ойлаймын», – дейді Дана. Сол арада түлектер өздерінен кейін тапсыратындармен тәжірибелерін бөлісіп жатса, ата-аналар тыныштандыратын дәрілерін бөлісіп әлек. Себебі, ҰБТ-да баласының сәтті тапсыруына ата-аналар да алаңдайды. «Ауыр болды, өте ауыр. Тек өту ұпайын жинай алған шығармын. Математикадан біз дайындалмаған жаңа сұрақтар келді», – дейді Әсел мен Данеля. Айта кетерлігі, шыққандардың көбі математиканың ауыр болғанын айтуда. «Ең ауыры – математика. Көп шешу керек. Айтарлықтай уақыт алады. Кейбір сұрақтар дұрыс қойылмаған. 70-тен жоғары жинадым деп ойлаймын», – дейді Артур. Жас жігіт кейбір ҰБТ тапсырушылар телефонмен және шпаргалкалармен ұсталып қалғанын айтты. «БҒМ өкілі кіріп келді. Екі түлекті ұстап алды. Оларды ҰБТ-дан шығарып жіберді. Бір қыздың телефоны шырылдады. Оның телефонын тартып алғанымен, ҰБТ-дан қумады», – дейді ол.

Ғылыми-практикалық конференцияларға, шығармашылық конкурстарға, семинарларға, дөңгелек үстелдерге, әртүрлі деңгейдегі педагогикалық оқуларға қатысу; мерзімді басылымдардағы, бұқаралық ақпарат құралдарындағы ғылыми-әдістемелік материалдар жарияланымдарының көшірмелері; Документы, свидетельствующие о научно-методической деятельности педагога: участие в научно-практических конференциях, творческих конкурсах, семинарах, круглых столах, педагогических чтениях различного уровня; копии публикаций научно-методических материалов в периодической печати, средствах массовой информации; Қазақстан Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің ақпараттық-құқықтық жүйесі: http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1300008678 Презентациялар 45minut.kz Редакцияның семинардағы презентациясы. 2012-2013 жұмыс нәтижесі. Презентация және 2014 жыл жұмыс жоспары, Интернетте жұмыс істеудің ережелері Презентациялары жарияланды. Қарап танысыңыздар. Хабарландыру English Ағылшын тілі Бастауыш сынып Баяндамалар Биология География Жаңа сабақтар Жаңа сабақтар Информатика История Математика Мектепке дейінгі ұйым Мероприятия Начальные класссы Новости Психология Русский язык и литература Сызу және бейнелеу пәні Тарих пәні Технология Тәрбие сағаттары Физика Филология Филология (тілдер) Хабарландыру Химия диля сер Ғылыми жобалар Өзін-өзі тану пәні

«Шафердің музей-үйінде» Қазақстан халықтарының бірлігі күні қарсаңында педагогикалық еңбек ардагерлері, «Қазақстан Республикасының ағарту ісінің үздіктері» Ерсин Каскиевич Такирбасов пен Людмила Ивановна Асеева өздерінің шығармашылық жобаларын: «Двое» фотоколлаж және «Живое слово – ключ небес!» аудиокітабын ұсынды. Суретші, фотограф Е.К. Такирбасов көптеген жылдар бойы «фотоаппарат объективінің қырағы көзімен» Павлодар Ертіс Өңірінің оқиғалар, кездесулердің кадрларын түсірген. Және де міндетті түрде – «Двое» кадрінде – суретшілер, педагогтар, ардагерлер, балалар... Олардың барлығы – осы уақыттың тарих шығарушылары! Асеева Людмила Ивановна – Қазақстан Халықтары ассамблеясының Павлодар Ертіс Өңірінің молдав-румын орталығының өкілі, өзінің мәнерлеп оқу және ақын талантын ашты. Оның өлеңдері «Живое слово – ключ небес!» жинағынан оқылды. Бұл – туыстар жайлы, өмір жайлы және Л.И. Асеева басшылық еткен Оқушылар сарайының іздеу отрядының үлкен жұмысы туралы өлеңдер. Альвина және Адия Сулейменовалар әпкелер дуэті Ресейдегі «Артек» Халықаралық балалар орталығына бармас бұрын, патриоттық әндердің кішігірім концертін берді. Қыздар Светлана Медведева басшылығымен Ресей жастары бастамасының орталығының конкурс жеңімпаздары атанды. «Вечный огонь - 2018» Халықаралық балалар әскери-тарихи ассамблеясында біздің өңірімізді, елімізді ұсынатын болады.

Қалалық мен аудандардың халықты жұмыспен қамту орталықтарының деректеріне сәйкес 2022 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша Шығыс Қазақстан облысының аумағында 1217 кәсіпорында 5007 бос жұмыс орны бар. Қазіргі таңда Қазақстан Республикасында бірыңғай онлайн платформа – электрондық еңбек биржасы енгізілді және жұмыс істеуде, ол барлық ақпарат көздерінен: халықты жұмыспен қамту орталықтарынан, жұмыс іздеушілерден, кәсіпорындардан, меншіктің барлық нысандарындағы ұйымдардан және персоналды іріктеумен айналысатын компаниялардан Бос орындар мен жұмыс іздеушілер туралы барлық қолда бар ақпаратты және жұмыспен қамтудың жеке агенттіктерінің деректерін қоса алғанда шоғырландырады. Электрондық еңбек биржасы жұмыс іздеу және персоналды іріктеуге жәрдемдесу мүмкіндіктерін қамтамасыз ететін жұмысқа орналастыру бойынша бірыңғай цифрлық алаң болып табылады. Порталда жұмыс берушілердің, жұмыс іздеушілердің, Жұмыспен қамтудың жеке агенттіктері мен халықты жұмыспен қамту орталықтарының өзара әрекеттесуі «Жеке кабинет» арқылы қамтамасыз етіледі. Жұмыс іздеп жүрген адамдар өз бетінше тіркеле алады, өз түйіндемелерін орналастыра алады және бос жұмыс орындары базасында кеңейтілген іздеу, жұмыс берушілерден үйден шықпай-ақ компьютерлер мен смартфондар арқылы қолайлы ұсыныстар таңдау мүмкіндігін ала алады. Немесе Жұмыспен қамту орталығына хабарласуға болады. Бос жұмыс орындары мен жұмыс іздеушілер туралы ақпарат күн сайын әр түрлі ақпарат көздерінен жаңартылады, олар: – жұмыс берушілер мен ізденушілердің өз бетінше; – бос орындар мен жұмыс іздеушілердің мемлекеттік дерекқорынан (халықты жұмыспен қамту орталықтары қалыптастыратын мемлекеттік дерекқормен интеграциялау);; – жеке жұмыспен қамту агенттіктері; – бұқаралық ақпарат құралдарымен; – жұмысқа орналастыру бойынша онлайн-алаңдармен. Электрондық еңбек биржасы порталында жүмыс іздеушілердің түйіндемесін тіркеу және орналастыру жөніндегі нұсқаулықты осы сілтеме бойынша жүктеуге болады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы (ҚР ҰҒА) құрамына Қазақстанның ең алдыңғы қатарлы ғалымдары – Академияның толық мүшелері (академиктер) және корреспондент-мүшелері кіретін республикалық қоғамдық бірлестік болып табылады. ҚР ҰҒА құрамында 236 мүше (160 – академик және 76 - корреспондент-мүшелері), 17 шетелдік және 110 құрметті мүшесі, 41 ұжымдық мүшелері, 23 - ҚР ҰҒА профессоры бар. ҚазКСР Ғылым Академиясы 1946 жылдың 1 маусымында құрылған және Республика ғылымының басты орталығы, Қазақстандағы ғылыми-зерттеу жұмыстарының үйлестірушісі болып саналады. Республиканың Ұлттық ғылым академиясы алғашқы құрылған жылдарынан бастап бай табиғи ресурстарды игеру бойынша күрделі зерттеулерді жандандырып, еліміздің өңдіріс күштерінің дамуына, қазақстандық қоғамның экономикалық, әлеуметтік және рухани дамуының маңызды мәселелерінің шешілуіне үлкен үлес қосты. ҒА тұңғыш президенті (1946-1952, 1955-1964 жж.) болып КСРО ҒА академигі, ҚазКСР ҒА академигі, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, әлемге танымал ғалым, қазақстандық геология мектебінің негізін салушы, ҚазКСР Лениндік және Мемлекеттік сыйлықтардың иегері – Сәтбаев Қаныш Имантайұлы сайланды. Қазақстанда ғылыми қызметкерлер күні Қ.И. Сәтбаевтың туған күніне орай 12 сәуірге белгіленген. Одан кейінгі жылдары Ғылым академиясының президенттері болып ғалым-кенші, академик Д.А. Қонаев, ғалым-энергетик, академик Ш.Ч. Чокин, ғалым-геолог, академик, Ленин сыйлығының иегері Ш.Е. Есенов, ғалым-металлург, КСРО мен ҚазКСР ҒА-ның академигі, КСРО мен ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығының иегері А.М. Қонаев, ғалым-биолог, Ленин сыйлығының иегері М.Ә. Айтқожин, ғалым-математик, КСРО мен ҚазКСР Мемлекеттік сыйлығының иегері Ө.М. Сұлтанғазин, ғалым-экономист, академик К.Ә. Сағадиев, ғалым-ядрошы, ф.-м.ғ.д., проф. В.С. Школьник, ғалым-биолог Н.Ә. Айтқожина, ғалым-геолог, академик С.Ж. Дәукеев, ғалым-химик, академик, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері М.Ж. Жұрынов сайланған. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығына сәйкес 2003 ж. ҚР ҰҒА «Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы» Республикалық қоғамдық бірлестігі мәртебесі берілді. 2003 жылдың 30 қазан күнінен конкурс бойынша баламалы негізде ҚР ҰҒА президенті болып, ҚР Мемлекеттік сыйлығының иегері, хим. ғылымдарының докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Жұрынов М.Ж. сайланды. Кейін ол осы қызметке конкурс бойынша үш рет қайта сайланды (2008, 2013, 2018 жж.). 2015 жылдың 29 маусымында Халықаралық түркі академиясы Астана қаласында Одақтың алғашқы құрылтай сессиясын өткізді. Оның барысында Түркі әлемінің мемлекет басшылары шешімімен Түркі әлемінің Ұлттық ғылым академиялары Одағын құру туралы құжатқа қол қойылып, Одақтың тұңғыш президенті – ҚР ҰҒА президенті, академик М. Жұрынов сайланды. Сонымен қатар, 2018 жылы Пекин қаласында (Қытай) Қытай Ғылым академиясының базасында Ұлттық Ғылым академияларының және ғылыми ұйымдардың Альянсы (ANSO) құрылды. М. Жұрынов ANSO Басқарушы кеңесінің құрамына кірді. Бұл оның жоғары беделі мен шетелдік ғалымдардың оған және қазақстандық ғылымға деген құрметін көрсетеді. ҚР ҰҒА Президенті ҚР БҒМ Алқасының мүшесі және ҚР Үкіметі жанындағы ЖҒТК мүшесі, 2011 жылдан 2013 жылға дейін ғылым жөніндегі ҚР Премьер-Министрінің штаттан тыс кеңесшісі. Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы республика ғылымы дамуының басым бағыттарын анықтауға қатысады, Елбасына ғылым бойынша жылсайынғы Ұлттық баяндаманы дайындайды, академиялық ғылыми журналдар мен т.б. басылымдар шығару арқылы ғылыми жетістіктерді насихаттайды, ғылым мен техника саласында симпозиумдар мен көрмелерге және мемлекеттік сыйлық үшін конкурстарға қатысады, халықаралық ғылыми ынтымақтастық пен инновациялық қызметтердің дамуына атсалысады, іргелі және қолданбалы зерттеулер бойынша ғылыми сараптама жүргізуге қатысады. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтың тапсырмасын орындау үшін ҚР Білім және ғылым министрінің бұйрығымен ҚР ҰҒА жанынан ғылыми-білім беру қызметіне, ғылыми, ғылыми-техникалық бағдарламаларды жүзеге асыруға арналған конкурстардың нәтижелеріне және ғылыми жұмыстарды практикада жүзеге асыру үрдісіне этикалық сараптама жүргізу мақсатында әрекет ететін Этика жөніндегі кеңес құрылды. 2004 жылы еліміздегі ірі ұлттық университеттердің негізінде ҚР ҰҒА төмендегі Ғылым бөлімшелері жаңадан ұйымдастырылды: Жер туралы ғылымдар бөлімшесі – «Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық зерттеу техникалық университеті» КЕАҚ негізінде (ҚазҰЗТУ); Физика, математика және информатика бөлімшесі – әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті негізінде (ҚазҰУ); Химия-технология ғылымдарының бөлімшесі – Д.В. Сокольский атындағы Жанармай, катализ және электрохимия институты (ҚБТУ және ҚазҰЗТУ құрамына кіреді); Биология мен медицина ғылымдар бөлімшесі – А.Н. Сызғанов атындағы Ұлттық ғылыми хирургия орталығы негізінде. Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар бөлімшесі – Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті (ҚазҰПУ) негізінде; Аграрлық ғылымдар бөлімшесі – Қазақ ұлттық аграрлық университеті (ҚазҰАУ) негізінде. Ғылымның дамуына жәрдем ету мақсатында республика аймақтарында ҚР ҰҒА Орталық Қазақстан (Астана қ.), Оңтүстік Қазақстан (Шымкент қ.), Шығыс Қазақстан (Өскемен қ.) және Қарағанды аймақтық бөлімшелері ұйымдастырылған. Сонымен қатар Талдықорған, Көкшетау, Тараз, Өскемен, Павлодар, Қызылорда және т.б. қалаларында ҚР ҰҒА өкілдіктері құрылған. ҚР ҰҒА мүшелері арасында: Қазақстандағы ұлттық және тағы басқа ірі университеттердің ректорлары, ҒЗИ, ғылыми орталықтардың директорлары, жетекші жоғары оқу орындарындағы зертхана және кафедра меңгерушілері бар. «Өтпелі» қезең қиындықтарына қарамастан, елімізде көптеген ғылыми мектептер сақталғанын атап өткен жөн. Салихалы зияткерлік әлеуетке ие қазақстандық ғылым озық әрі ғылымға негізделген технологияларды жасауды өз бетімен қамтамасыз ете алады. ҚР ҰҒА мүшелері институттардың, зертханалар мен кафедралардың жетекшілері бола отырып, математика, физика, геология, металлургия, химия, мұнай химиясы, биология, медицина, аграрлық ғылымдар, тарих, мәдениет, тіл және әдебиет салаларындағы іргелі және қолданбалы зерттеулердің, қазақстандық қоғамның қоғамдық-философиялық ойының одан әрі дамуына және жоғары білікті ғылыми-педагогикалық кадрларды даярлауға лайықты үлес қосып келеді. Тәуелсіз Батыс-Еуропалық моделінің схемасы бойынша дамып жатқан Академиямыздың Жарғысына сәйкес, Академия осы уақыттан бастап өз құрамына ұжымдық мүшелерді, яғни ғылыми ұйымдар мен жоғары оқу орындарын қабылдай алады. ҚР ҰҒА құрамына 40-қа жуық ұжымдық мүше қабылданған, олар: академиялық институттар, республикамыздың ұлттық және ірі аймақтық университеттері. Алыс және жақын шетелдегі көптеген елдердің негізгі академияларымен, халықаралық қарым-қатынастарды дамытуға ықпал ететін және отандық ғалымдарына НАТО, ИНТАС, ХҒТО қорлары мен т.б ірі зерттеу орталықтардың халықаралық ғылыми конкурстарына қатысуға жол ашатын ынтымақтастық туралы шарт жасалған. Қазақстанның әлемдік кеңістікке егеменді мемлекет ретінде кіруі қазақстандық ғылымның бірыңғай халықаралық ғылыми кеңістікке интеграциясына әкеледі. Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы JAP (Халықаралық ғылыми мәселелер бойынша академияаралық Кеңесі), ХҒАҚ (Халықаралық ғылым академияларының қауымдастығы), TWAS (Үшінші әлем елдерінің ғылым академиялары), AASSA (Азия елдерінің ғылым академиялары қауымдастығы), ИЫҰ ҒАҚ сияқты бірқатар халықаралық ғылыми ұйымдардың мойындалған мүшесі болып саналады. ИЫҰ (Ислам ынтымақтастық ұйымы) ғылым академиялары қауымдастығының вице-президенті болып, М. Жұрынов сайланды. ҚР ҰҒА Азия, Еуропа елдері мен АҚШ-тың ғылыми ұйымдары және фирмаларымен тығыз халықаралық байланыста. ҒЗИ және университетте жұмыс істейтін ҚР ҰҒА ғалымдары бірлескен ғылыми зерттеулерді, халықаралық конференциялар мен мәжілістер, кеңестер, тәжірибе алмасу және кадрлар дайындау жұмыстарын өткізеді. «Жасыл» энергетика саласында айтарлықтай табыстарға қол жеткізілді, ғалымдар күн энергиясын электрге айналдыратын тиімді агрегаттар жасап шығарды, жел энергиясы мен басқа да қосымша энергетика түрлерін пайдалану бойынша тың жобалар бар. Олардың барлығы Қазақстанда өткізілетін ЭКСПО-2017 көрмесіне ұсынылатын болады. ҚР ҰҒА мүшелерінің жетістіктері ҚР ҰҒА дайындалған жылсайынғы ғылым бойынша Ұлттық баяндамасында жарық көреді. Осы Орталық, классикалық Академияның көптеген мүшелері ірі халықаралық сыйлықтары мен ҚР ғылым мен білім бойынша Мемлекеттік сыйлығына ие болады. Соңғы жылдардағы Мемлекеттік сыйлықтардың барлығын дерлік ҚР ҰҒА мүшелері академиялық институттарда орындаған жұмыстары үшін иеленген. ҚР ҰҒА Республикалық қоғамдық бірлестікке айналғаннан кейін тек екі қызметтің түрі бойынша қаржыландырылады: Ғылым бойынша жылсайынғы ұлттық баяндама дайындап шығару үшін және 1946 ж. бастап шығатын әрі әлемнің 73 еліне таратылатын сегіз академиялық журналдарды шығару үшін. 2016 жылдан ҚР ҰҒА журналдары Elsevier Scopus, 2018 жылдан Clarivate Analytics (бұрынғы Thomson Reuters) ірі халықаралық базасына кіреді және Орталық Азияда ең жоғары рейтингтік ғылыми журналдары болып саналады. Сонымен қатар, ҚР ҰҒА келісімшарттық негізде республикамыздың ірі холдингтарының тапсырысымен ғылыми жобалар мен бағдарламалардың сараптамасын жүргізеді. Төралқа әкімшілігінде 14 адам қызмет етеді, олар Жыл сайынғы Ғылым туралы ұлттық баяндаманы даярлаумен және 8 академиялық: «ҚР ҰҒА Баяндамалары», «ҚР ҰҒА Хабаршысы», 6 сериямен шығатын «ҚР ҰҒА Хабарлары», атап айтсақ: «Физика, математика және информатика»; «Химия және технология», «Геология және техника ғылымдар», «Биология және медицина», «Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар», «Аграрлық ғылымдар» журналдардың басылымын шығарумен айналысады. Олар жылына 6 рет, яғни басылымдардың жылына 48 нөмірі шығарылып, ҚР барлық ірі кітапханаларына, сонымен қатар жақын және алыс шетел – АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Қытай т.б. елдерінің 73 ұлттық кітапханаларына жөнелтіледі.

Тамаша күн ғой қыркүйектің 30-ы! Бұл күні "Арыстан" мамандандырылған лицейінде құрметті ұстаздарды Мұғалімдер күнімен құттықтады. Таңертең Лицейдің барлық аумағында ұстаздар туралы сүйіспеншілікке толы таныс әндер шырқалды. Шеру алаңында лицей оқушылары өз ұстаздарымен кездесіп, оларға өлең оқып, "Ерке сылқым" күйін орындады, содан кейін – флешмобпен би алаңын қыздырды, оған мұғалімдерді де қатысуға шақырды. Лицей фойесінде "Мұғалім – даналық пен білімнің, ой мен идеялардың қайнар көзі" атты көркемсурет көрмесінде ұсынылған ИЗО үйірмесіне қатысушы лицеистердің еңбектерімен танысты. Мұғалімдерді лицейдің спорт залында қызықты шығармашылық бағдарлама − мерекелік шағын концерт күтіп тұрды. Бұл күні ұстаздарға даналық пен денсаулық, шығармашылық шабыт пен өмірдегі бар жақсылықты тілейміз! Другие новости Басқа баспасөз хабарламасы Қазақстан Республикасының Қарулы Күштеріне 30 жыл Астана қаласында 2022 жылдың қараша айының 8-10 күндері Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерінің 30 жылдығына арналған XXV Республикалық «Жас Сарбаз» атты фестиваль-байқау өтті. Бұл байқауда «Арыстан»... Хабарландыру "Арыстан" мамандандырылған лицейі 2023 жылы оқуға түсуге үміткерлерді қабылдауды жүзеге асырады. Лицейге оқуға түсуге ниет білдірген жасөспірімдердің және олардың ата-аналарының барлығының назарына... Құтқарушылар күні Төтенше жағдайлар министрлігі қатарында қызмет атқарып жүрген «Арыстан» мамандандырылған лицейін бітіруші офицерлер мен курсанттарды кәсіби мерекелерімен – Құтқарушылар күнімен құттықтаймыз! Тәуелсіздік... «Ұлттың ұлы ұстазы» (Ахмет Байтұрсынұлының 150 жылдық мерейтойына арналған) атты ертеңгілік іс-шара 2022 жылдың 7 қазанында «Арыстан» мамандандырылған лицейінің акт залында 9-10-11-сынып лицеистеріне арналған «Ұлттың ұлы ұстазы» атты таңертеңгілік кеш өткізілді. Таңертеңгілікті қазақ тілі мен... «Жас дарын» эссе жазу байқауы «Жас дарын» облыстық дарынды балалар мен талантты жастарды анықтау және қолдау оқу-әдістемелік орталығының жоспары бойынша 2022жылдың 26 қыркүйегіне дейін 10-11-сынып оқушылары арасында «Мен таныған... Тілдер күні 2022 жылдың 26 қыркүйегінде "Арыстан" мамандандырылған лицейінде танымдық, қызығушылық сипаты жоғары деңгейде Тілдер күні аталып өтті. Іс-шара барысында 9, 10 және 11-сынып оқушылары Қазақстандағы...

Marco Polo ойын автоматтары бұл әйгілі саяхатшымен бірге түйе және шөл даладағы ең қиын кемеге саяхат. Ежелгі картамен қаруланған білікті монғол нұсқаулығы сізді қазына кеуделеріне апарады. Марко Поло слотындағы батыл джекпот саяхаты Бес катушкалар мен тоғыз белсенді жолақ казино пайдаланушысын құмдар мен құмдар арқылы үлкен байлыққа бағыттайды. Марко Полоның портреті – жабайы символ, түйе – шашыраңқы символ. Үш қарапайым түйеге он тегін айналдыру кіреді. Бұл ұяда алтын түйелер де бар, олар ең көп төленген сыйлықтармен. Тегін айналдыру пайдаланушыға жоғары коэффициенттермен жақсы төлемдер әкеледі. Өндіруші, Novomatic, қауіпті саяхат тақырыбында жақсы ойын автоматын жасады. Арнайы эффектілер мен анимациялар өмірге суреттер әкеледі. Кеуделер ашылады, карта ашылады, түйе қытай қабырғасының бойымен жүреді, карточкалық конфессиялар жыпылықтайды. Марко Поло Марко Поло ұясында сәттілікке күлімсіреген ойыншыларға бес мың монета әкеледі. Егер сіз әлі де сенімді болмасаңыз және қауіпті және ұзақ сапарға баруға батылы жетпесеңіз, ойынның DEMO нұсқасын ашып, оны мұқият тексеріңіз. Тегін және тіркеусіз ойнауға қауіпсіз. Сіз сюжеттің барлық құпиялары мен нюанстарын, басқару кілттерінің функцияларын біле аласыз. Өйткені, түйе керуеніне тәжірибелі жүргізуші қажет. Әйтпесе, сіз шөлде адасып, шөлден өліп кете аласыз. Сіз опцияларды реттеуден бастауыңыз керек – ставкалардың мөлшері және белсенді топтардың саны. Пайдаланушыларға демо нұсқада ұзақ уақыт көңіл көтеру үшін виртуалды кәмпиттер орамаларының едәуір мөлшері шығарылады. Сіз оларды жұмсай аласыз және ұтыс тігулер мен топтардың қай жиынтығы максималды пайда алатынын көре аласыз. Егер сіз сынақ нұсқасының барлық несиелерін өткізген болсаңыз, Marco Polo слоттары бар бетті қайта жүктеуіңіз керек. Оқу монеталары дереу пайдаланушының кассасына оралады. Оқу ойыны барысында онлайн-казино пайдаланушысы көптеген жағымды және құнды тосынсыйлар, көптеген жағымды эмоциялар ала алады. Тәжірибе мен сенімділік сізге болашақ ойынға көмектеседі. Егер сізге соңғы төлем ұнамаса, тәуекел раундын қараңыз. Мұнда сіз ойнатқыштан жасырылған картаның түсін болжау арқылы соманы екі есе көбейтуге болады. Егер сіз әр уақытта дұрыс болжай алсаңыз, сіз бес рет қатарынан екі есе көбейе аласыз. Қате жауап жүлдені жарамсыз етеді. Қателіктер жасамаңыз немесе тәуекелге бармаңыз. Марко Поло слоттары таңғажайып графикамен және керемет анимациямен, қатты жүлде коэффициенттерімен жасалған. Бұл толқу мен саяхат жанкүйерлерін қызықтырады, өйткені екі хобби де бір ойында жақсы жүзеге асырылады. Сынақ ойынында сіз басқару тақтасын орнатудың көптеген нұсқаларын сезінесіз және тәжірибе жинайсыз, ойын автоматы алгоритмін үйренесіз. Енді сіз ежелгі қазыналар жасырылған шөл даладағы барлық құпия жолдарды білесіз. Сіз нақты ақша ойын режиміне ауысу үшін мүмкіндік алады. Тест режимінде қанша ақша тапсаңыз да, виртуалды кәмпиттер орамаларын банктік шотқа алуға немесе банкноттарға айырбастауға болмайды. Тіркелу, депозит жасаңыз. Пішінді толтырған кезде, сіздің сыйлықтарыңыз немесе джекпот басқа пайдаланушыға жіберілмеуі үшін қателеспеңіз. Кейде толығымен бейтаныс адамдардың есімдері бір-бірінен тек бір әріппен ерекшеленеді. Марко Поло алыс уақытта өмір сүргеніне қарамастан, ойын автоматтары жолдарымен саяхаттайтын түйелер ең виртуалды болып табылады, олар сізге боялған кеуделерін шығарып, үлкен сомалар әкелуі мүмкін. Marco Polo слот-машинасындағы нақты жүлде төлемдері сіздің жеке банктік картаңызға немесе шотыңызға алынып, сіз үшін ең ыңғайлы валютаға айналдырылуы мүмкін.

Төртінші қазанда Қазақстан Қарулы күштері Зымыран әскерлері мен артиллериясының мамандары кәсіби мерекесін атап өтуде. 2000 жылы дәл осы күні Қорғаныс министрінің директивасына сәйкес, Зымыран әскерлері мен артиллерия қолбасшысының басқармасы құрылды, деп хабарлайды Деловой Қазақстан. Бүгінгі таңда Зымыран әскерлері мен артиллерия Құрлық әскерлерінің құрамына кіреді және жалпы әскери іс-қимылда қарсыласты атудың негізгі құралы болып табылады. Олардың жауынгерлік күшінің негізін тактикалық зымырандардың, оқпан мен реактивті артиллерияның, минаатқыштар құрамалары, әскери бөлімдері мен бөлімшелері құрайды. Зымыран әскерлері мен артиллерияның маңыздылығы оның артиллериялық барлаудың заманауи құралдары мен әскерлерде кеңінен енгізілген және қарсыластың нысандарын жеңудің тиімділігін арттыруға мүмкіндік беретін артиллериялық атысты басқарудың автоматтандырылған жүйесінде болып отыр. Зымыран әскерлері мен артиллерияның жеке құрамы барлық уақытта армиядағы дайындығы жоғары мамандардың бірі болып қала береді. Жауынгер-артиллерист мамандығы тек батылдық пен кәсіби шеберлікті ғана емес, сонымен қатар олардың жауынгерлік қабілеттеріне сәйкес атыс міндеттерін орындау кезінде нысандарды дәл анықтау, шебер жоспарлау және бөлімшелерді басқару бойынша нақты машықты қажет етеді. Қазіргі уақытта елде барлық деңгейдегі Зымыран әскерлері мен артиллерия мамандарын даярлау жүйесі бар. Артиллериялық бөлімшелерге Құрлық әскерлерінің әскери институты мамандар даярлайды. Жедел-тактикалық деңгейдегі офицерлерді Ұлттық қорғаныс университеті оқытады. Ал әскери дайындалған резерв жыл сайын әскери кафедралардың түлектерімен толықтырылып отырады. Артиллерия сержанттарын әскери колледжде, артиллерия мен минаатқыш есептоптарының кіші мамандарын Құрлық әскерлерінің оқу-жаттығу орталығында дайындайды. Артиллеристер өздерінің кәсіби шеберліктерін атыс және жаттығулар барысында үнемі дәлелдеп қана қоймай, шартты қарсыласты жеңу үшін оқ ату тапсырмаларын орындайды. Сонымен қатар, қазақ жауынгерлері 2016 жылдан бері Халықаралық армия ойындары аясында өткізіліп келе жатқан «Артиллериядан оқ ату шеберлері» байқауында жеңімпаз атанып жүргенін айта кету керек. Жаңалықпен бөлісу Қазір оқығандар Қазақ мемлекеттілігінің тарихи бастаулары және Күшлік хан 7 желтоқсан, 20:56 403 «Қазақстан халқына» қоры Абай және Ұлытау облыстарында екі тірек мектепті жабдықтады 7 желтоқсан, 19:33 402 Атыраулық кәсіпкерлер бизнес-омбудсменнен қордаланған мәселелерді шешуге ықпал етуін өтінді 7 желтоқсан, 16:57 397 Ақтау гарнизонының әскери теңізшілері оқу-жауынгерлік міндеттерді пысықтады 7 желтоқсан, 20:31 372 Сеулде «Алматы – ұлы даланың інжу-маржаны» көрмесі ашылды Сегодня, 03:37 371 «DKNews» халықаралық ақпараттық агенттігі Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркелген. Есепке қою туралы куәлік № 10484-АА 2010 жылдың 20 қаңтарында берілді.

1) Допты жұлып алу – қарсылас ойыншы допты ұстап тұрғанда қолданылады және өзіне қарай тартып қалу мен ілгері төмен арқылы жүзеге асырылады. Екі жағдайда қарсы ойыншыға жақындап, жұлып алу сәтін аңдып, допты қатты ұстау қажет. 2) Допты қағып жіберу – бір орында ұстап тұрған және допты алып келе жатқан ойыншыдан оны алу үшін қолданылады. Тәсілді орындау үшін қарсыласқа қажетті қашықтыққа жақындау қажет. Бұл ретте тәсіл сәтсіз орындалған жағдайда кейін жылдам шегініп кету мүмкіндігі сақталуы керек. Қолдың тығыз қысып ұсталған саусақтарымен жоғарыдан төмен немесе төменнен жоғары қарай жылдам қысқа қимылмен соғып, допты қағып жіберу керек. 3) Допты алып келе жатқанда қағып жіберу – допты алып келе жатқан ойыншының алдына кідіріп, оны қапталдағы сызыққа қарай тықсыру керек. Сосын оны өткізіп жіберіп, барынша жылдамдықпен ұмтылып қолдардың қимылымен допты жанға қарай қағып жіберу қажет. Егер қарсылас баяу қозғалып келе жатса, оны өткізбей – ақ допты қағып жіберуге болады Допты беру – серіктес ойыншылардың өзара іс – қимылын қамтамасыз ететін негізгі тәсіл. Сенімді түрде және дәл. Допты торға лақтырарда ойыншыдан бұлшық ет күшін дәл есептепқол, дене, аяқ қимылдарын сәйкес келүі талапетіледі. Кеүдеден екіқолдап лақтыру түйін тәрізді жалпы беруден кейін допты шапшаң жүмсақ лақтыра отырып қажеттітраеокториябойынша торға түсіру. Екі қолдап жоғарыдан лақтыру, көп жағынан алғанда лақтырудың кеудеден екі қолмен жасалатын түріне ұқсас, бастапқы қалыпта доп маңдайдан жоғарыұсталады, ал бүгілген қол шынтақтары бет деңгейіне дейін көтеріліп алға қарай бағытталады. Лақтырудың бұл түрін секіріп жасағанда айрықша тиымды себебі, доптың жоғары болуы оның ұшып бара жатқанда ұстап алуды қиындатады. Иықтан бір қолмен лақтырғанда дайындық қимылдарымен аяқпен жұмыс Істру сипатына қарай кеудеден екі қолмен лақтыру түріне ұқсас. Бастан бір қолмен лақтырғанда орындауда доп қолдың бірінің саусақтарын ұстап тұрады. Бұл жағдайда допты екінші қолмен ұстауға болады. Басқа қимылдар бастан екі қолмен лақтырғанмен бірдей.

Ақаулық құбылысы: Xugong QY20B краны жылдам және баяу айналады。 Ақаулық сипаттамасы: пойызға түсіп, баяу айналады. Өрісті пайдалану кезінде екі жақтың да қысымдары әр түрлі болатынына назар аударыңыз. Ақаулықтың себебін талдау: 1: Ротордың орналасу бұрандасы ... Ары қарай оқу XCMG QY25K5-QY50K (QY50B қоса алғанда) кранның екінші қолы және үш төрт бес білігі бағытын өзгертпейді. әкімші 20-08-21 Ақаулық құбылысы: XCMG QY25K5-QY50K (QY50B қоса алғанда) кранның екінші қолы және үш төрт бес қолы бағытын өзгертпейді. Ақаулық сипаттамасы: автомобильде екі қол қалыпты қысқарады, үш төрт бес қол телескопиялық режимге ауыса алмайды. Ақаулықтың себебін талдау: 1 ...

"Эйр Астананың" ұшағымен Лондоннан Нұр-Сұлтанға жеткізілген 43 адам карантинге жабылған Алматыға жете алмай, бас қалада тұрып қалған. Олардың басым көпшілігі – Ұлыбританиядан елге қайтқан студенттер. Бас қалада тұрып қалған алматылықтардың айтуынша, Ұлыбританиядағы Қазақстан елшілігі оларға Лондоннан бас қалаға жетіп, тексерістен өткен соң, Алматыға ұшып кетесіңдер деп уәде еткен. Алайда коронавирусқа тест тапсырып, нәтижесін бір күннен кейін қолына алған жолаушылар Алматыға жеткізеді деген ұшақ карантинге жабылған қалаға мүлде ұшпай қалғанын айтады. Нұр-Сұлтанда тұрып қалған жолаушылардың бірі, "Болашақ" бағдарламасымен Ұлыбританияда оқып жүрген журналист Есенгүл КӘПҚЫЗЫ былай дейді: "Болашақ" бағдарламасы "Эйр Астананың" Нұр-Сұлтанға ұшатын рейсіне билет тауып берді. Бірден Алматыға ұшаққа билет алып беруді сұрап едім, 22 наурыз күні бәрі тоқтайды, тауып бере алмаймыз деді. Рейстегі 43 адам Алматыдан. Бірақ олардың арасында тікелей Алматыға дейін билет алған жолаушылар бар. 22 наурыз күні Лондоннан Нұр-Сұлтанға жеттік, бәрімізді бірден "Турист" қонақ үйіне әкеліп, коронавируске тест алды. Тест нәтижесі бүгін түске дейін дайын болды. Алдымен "бәріңізді автобуспен әкетеді, Алматыға ұшақ дайын тұр" деді. Кейін ұшаққа ұшуға тыйым салынды деді. Енді қонақ үйді сағат алтыға дейін босатыңдар, өздеріңіз жетіңіздер деді. Коронавирусқа қатысты ашылған Нұр-Сұлтандағы штабпен де сөйлестік. Өз жолдарыңызбен барыңыздар деді". "Ұлыбританиядан қайтқысы келетіндердің бәрін арнайы 21 наурыз күні ұшатын рейске жинап, елге қайтарды. Коронавируске тест алып, бәріміз аурудан құлан-таза болған соң, жолаушылардың бәрін таратып жіберді. Қазір қонақ үй лоббиінде отырмыз. Елшілік тексерістен кейін Алматыға ұшып кете аласыңдар деген. Алматыға жеткізуі тиіс "Эйр Астананың" ұшағына билет алдық. Бірақ "Эйр Астананың" айтуынша, ұшақтың Алматыға ұшуына үкімет рұқсат етпей отыр. Енді автобуспен Қарағандыға жеткіземіз, сол жерден пойызға отырып кетесіңдер деді. Онда жетіп алып, тағы Алматыға кіре алмай тұрғымыз келмейді. Тоқаев шетелден оралатын азаматтар өздері тұратын қалаларына жете алады деп уәде етіп еді. Бірақ бәрі бос сөз болып шықты", - деді аты-жөнін айтқысы келмеген жолаушылардың бірі. Бұл мәселе бойынша "Эйр Астана" әуе компаниясының баспасөз қызметіне хабарласқанымызбен, тұтқаны ешкім көтермеді. Бірақ "Эйр Астана" әуе компаниясы бүгін таратқан баспасөз хабарламасында төтенше жағдай мен Нұр-Сұлтан және Алматыдағы карантинге байланысты рейстердің 95 пайызы қысқарып қалғанын келтірген. "22 наурыздан бастап ішкі рейстердің барлығы тоқтатылды, ал 29 наурыздан бастап барлық халықаралық репатриациялық рейстер тоқтатылады. 22 наурыз бен 14 сәуір аралығындағы төтенше жағдай кезінде әуе компаниясы ішкі транзит жолаушыларын қалаларына дейін жеткізе алмайды", - делінген баспасөз хабарламасында. Нұр-Сұлтанда тұрып қалған жолаушыларға Нұр-Сұлтан қаласы әкімі Алтай Көлгіновтің өзі хабарласып, Алматыға жете алмай қалған өзге жолаушылармен бірге арнайы ұшақпен жеткізілетінін айтқан. Сөйтіп, бас қалада тұрып қалған жолаушылар кеше түнгі 23:30-дағы "Эйр Астана" ұшағымен Алматыға ұшып келген.

Көріп отырғандай, кәсіпкерліктің тектілік түсінігіде өлшемдер және мөлшерлік бағалау өлшемдері жоқ, кәсіпкерлік процесс ынтамен, жаңалықпен байланыстырылған, олардың негізгі мақсаты кәсіпкерлік табысты алу. Кәсіпкерлікті, кәсіпкерді және кәсіпкерлік табысты сипаттайтын, негізгі қағидалардың бірдей дәрежеде шағын, орташа және ірі кәсіпкерлікке қатысты екендігін атап кету қажет, бірақ сонымен қатар кәсіпкерліктің әрбір формасының өзіне тән ерекшелігінің болатынын ескереміз. Қазіргі уақытта кәсіпкерлікті жандандыру процесі экономикалық және инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың жоқтығымен; нормативті-құқықтық базаның жетілдірілмеуімен, коррупциямен, тікелей шаруашылық-коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен, капиталдың тапшылығымен; шаруашылық жүргізуші субъектілердің моральды және табиғи тозған материалдық базасымен байланысты қиын жағдайларда өтуде. Осыған қарамастан Республикада кәсіпкерлік қызметтің алғашқы жемістері бар, бірақ оның көпшілігі сауда мен делдалдық қызметтерде. Кәсіпкерлік – адамдармен олар құрған бірлестіктерді белсеңді, дербес шаруашылық қызмет. Оның көмегімен адамдар тәуекелге бел буып, мүліктік жауапкершілікті сақтай отырып, пайда табу жолын көздейді. Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік пен бизнес ұғымдарын балама түрінде қарастыру жиі кездеседі. Бизнес пен кәсіпкерлік жақын ұғымдар болғанымен, оларды бір-бірімен баламалап, теңестіріп, қарауға болмайды. Бизнес – табыс әкелетін кез келген қызметтің түрі. Рас, бизнес кәсіпкерлік қызметпен тығыз байланысты. Кәсіпкерлік – новаторлық іс. Нағыз кәсіпкерлік – ол өнертапқыш. Сондықтан да бизнеспен айналысатын адамдар, осы көзқарас тұрғысынан еш уақытта кәсіпкер бола алмайды. Кәсіпкерліктің мәні, атқаратын қызметтері Кәсіпкерлік адам қызметінің ерекше саласы және ол еңбектің басқа түрлерінен оқшауланып тұрады. Кәсіпкерлік ұғымына ол нарықтық тәуекелділік жағдайында табыс алу мақсатымен өндірісті ұйымдастырудағы адам белсенділігін жатқызды. Кәсіпкерлік дегеніміз азаматтар мен бірлестіктердің мүлікті жауапкершілік пен тәуекел ету негізінде іске асырылатын, жоғары табыс алуға бағытталған шығармашылық, дербес іс-әрекеттері.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жұмыс сапарымен Маңғыстау облысына барып, өңір жұртшылығымен кездесуінде апат жиілеген «АрселорМиттал Теміртау» кәсіпорнына тоқталды. Өкінішке қарай, «АрселорМиттал Теміртау» кәсіпорнында апаттар жиілеп, қайталана беретін жағдайға жетті. Бұл – биыл адам өліміне алып келген екінші қайғылы оқиға. 2006 жылдан бері металлургия комбинатында 20-дан астам апат болып, 100-ден аса азамат қаза тапты. «Мемлекеттік органдар тарапынан бірнеше рет ескерту жасалғанына қарамастан, жағдай жақсармай отыр. Осыған орай жедел түрде қатаң шаралар қабылдауға тура келеді. Мен бұл жөнінде жуырда Қарағандыда сөйлеген сөзімде ескерттім. Кәсіпорынға кешенді тексеру жүргізу керек. Соның ішінде еңбек қауіпсіздігі мен барлық экологиялық норма талаптарының сақталуына мән берілуге тиіс», — деді Тоқаев. Мемлекет басшысы мұндай қайғылы жағдай қайталанбауы үшін барлық қажет шараны қабылдау керектігін айтты. «Комбинаттың иесі техникалық жағдайды жақсартуға және жаңғыртуға жеткілікті дәрежеде инвестиция құйғанын анықтау маңызды. Бәлкім бұл жұмысқа зауыттың жағдайына шынайы баға беретін халықаралық компанияны тарту керек шығар. Мұндай қайғылы жағдай қайталанбауы үшін барлық қажет шараны қабылдау керек. Ең бастысы – азаматтарымыздың денсаулығы мен өмірі», — деді Президент. «ЛЕНИН» ШАХТАСЫНДАҒЫ АПАТ 2022 жылдың 3 қарашасында Қарағанды облысының Шахтинск қаласындағы Ленин атындағы шахтада төтенше жағдай болып, 5 адам қаза тапты. Облыс әкімдігінің мәліметіне сәйкес, газ шыққан кезде шахтада 106 адам болған. 101 кенші жер бетіне көтерілген. Ал көтеру құрылғысының жұмысын қамтамасыз ету үшін 5 адам қалған. Полиция ҚР Қылмыстық кодексінің 277-бабы («Тау-кен немесе құрылыс жұмыстарын жүргізу кезіндегі қауіпсіздік ережелерін бұзу») бойынша қылмыстық іс қозғады. Қаза тапқан кеншілердің отбасыларына барлық материалдық-әлеуметтік көмек көрсетіледі. Одан бөлек, ұжымдық келісім аясында ол кеншілердің 10 жылдық еңбекақысы отбасына төленеді. Сонымен бірге несиесін өтеу, балаларын оқыту шығындары өтеледі.

Менің есімде: тоғай ішімен қалай қашқанымыз, қалай оқтардың зуылдап тұрғаны, қираған ағаш бұтақтарының қалай құлап түсіп, қалай біздің итмұрын ішімен бара жатқанымыз. Мылтық даусы жиіленіп, алаңның ана жерінен, мына жерінен бір қызыл нәрселер елестей бастады. Бірінші ротаның солдаты Сидоров жүгіріп келіп, отыра кетіп, көзі аларып қорыққан пішінмен үндемей маған қарады. Мен ішімнен: «Бұл біздің шебімізге қалай келді екен?»- деген ойға қалдым. Аузынан оның қан келіп тұр екен. Мұның бәрі жақсы есімде. Онан кейін дәл алаңның шетінде, бұтақ арасында... оны көрдім. Ол - зор, жуан түрік еді. Мен оған қарсы жүгірдім, жанымнан бір зор нәрсе зу еткендей болды, құлағым тұнып қалды. «Анау мені атқан екен»,- дедім. Ол барып зәресі ұшқан кісіше, итмұрынның қалың бұтасына жасырына қалды. Бұтаны айланып кетсе болатын, бірақ қорыққаннан түк абайлап, түк сезбей, тек тікенекке артыла береді. Мен бір ұрып, қолындағы мылтығын ұшырып түсірдім. Екінші рет найзамды бір жұмсақ жеріне сұғып алдым. Бір нәрсе қырылдағандай, сарнағандай болды. Тағы жүгірдім. Біздің жақ уралап, айғайлап, атып, жығылып жатты. Тоғайдан алаңға шыға мен де бірнеше оқ шығардым. Бұ да есімде. Бір уақыт уралаған дауыс анық естілді. Бәріміз ілгері жүгірдік. «Бәріміз» дегенде менен басқалары, үйткені мен сол жерде қалдым. Қалуым таңырқарлық сықылды болды, әсіресе айғай-шу, атылған мылтық дауыстарының бір-ақ жым-жырт болуы қызық түйілді. Құлағым түк естімейді, көзіме көгілдір бірдеңелер көрінеді, дәу де болса аспан болса керек. Артынан ол да жоғалды. Еш уақыт бұрын мұндай жұмбақ, қамда болып көрген емен. Етпетімнен жатып, жердің бір кішкентай бөлегін ғана көрген сықылдымын. Бір жас шөптің сабағынан ойдан төмен жорғалаған құмырсқаны, қураған ескі шөптің қоқымын, тағы бірнеше шөптердің сабағын көремін. Бар сезілген дүние осы. Бұларды бір-ақ көзім көреді. Екінші көзімді қатты бір нәрсе басып, еріксіз жұмған сықылды. Жастанып жатқан бұтаның сабағы болса керек. Маған бір түрлі жайсыз, қозғалғым келеді, бірақ себебін ұқпаймын - тарс қозғала алмаймын. Бірталай уақыт өтті. Шегірткенің шырылдағы, араның ызылдағы ғана естіледі. Басқа түк жоқ, бар күшімді салып, басылған оң қолымды босатып, жер тіреп тіземе тұрғым келеді. Жаңа көтеріле бергенде бір өткір, жылдам нәрсе тіземнен бастап бүкіл денемді найзағайдың отындай шаншып өтті. Қайта орныма құладым. Тағы қараңғы, тағы ешнәрсе жоқ. Бір кезде оянсам, Балғардың қара көк аспанында жалтырап жанған жарық жұлдыздар көрінеді. Себеп? Мен шатырда емес пе ем? Неге мен онан шыққанмын? Ойға қалдым. Қозғалайын десем жаным шыға жаздап аяғым ауырады. Оң аяғым, сол аяғым, қалпынша қатқан қан. Қолыммен қозғап көрсем онан әрі ауырады. Ауруы тістің ауырғаны сықылды. Шағып, сыздап, тоқтаусыз, тынымсыз, жан суырғандай ауыртады. Басым қорғасын құйған сықылды, мең-зең. Құлағым дүңгірлейді. Екі аяқтың бірдей жаралы екенін күңгірт қана сеземін. Бұл хал не? Неге мені жатқан жерімде қалдырған? Әлде бізді түрік жеңді ме? Ептеп оқиға есіме түсе бастады (басында күңгірт, артынан анығырақ). Біз жеңілмедік деген қорытындыға келемін. Себебі жығылған жерім (дәп жығылғаным есімде жоқ, бірақ біздің кісілердің жүгіріп кеткенін, өзімнің жүгіре алмай қалғанымды, көзіме бір көгерген нәрселердің көрінгенін білемін) төбенің басындағы алаң үсті болатын. Сол алаңды көрсетіп, батальон бастығымыз өзінің ашық даусымен: «Жігіттер! Бізге анау белеңді қайтсек те алу керек»,- деген. Айтқандай біз сол белеңді алғанбыз, сондықтан біз жеңілмедік... Ендеше мені неге жиып алмаған? Ашық жерде көрінсем керек емес пе еді?- деймін - Мен бұл жерде жалғыз емеспін. Мойын бұрып қарайыншы!- деймін. Бірақ бұрылуға шама жоқ. Бұрылу оңай сықылды емес. Бағана: жорғалаған құмырсқаны, шөптерді көрген кезде, тұрам деп тұра алмай, етпетімнен аударылып, шалқамнан түсіппін. Жұлдыздардың көрініп тұрған себебі де сонан екен ғой деймін. Көтерілгім келеді, ептеп байқаймын. Ұсатылған екі аяқпен қозғалу оңай ма? Неше рет ұмтылып, денем ауырғаннан көзіме жас алып, азар дегенде бас көтерем. Төбемдегі ауданды қара көк аспанның бір бөлегінде жарқырап жанған үлкен, кіші бірнеше жұлдыздар көрінеді. Айнала елестеген биік қоңыр нәрселер байқалады. Ол бұталар екен. Мен бұтаның ішінде екенмін. Мені әлі таппаған екен. Бұны ойлап төбе шашым тік тұрды. Бұл бұталардын ішіне қалай келгенмін? Оқ маған алдында тимеп пе еді? Тегі жаралы күйде түк сезбей, жан ұшырып келіп қалғанмын ғой. Ғажап! Әзір қозғала да алмаймын, қайтып бұл жерге сүйретіліп жеткенмін? Әлде ол кезде жарам біреу-ақ болып, екінші оқ жұмысты осы араға келген соң бітірді ме екен? Көз алдымда зор сұр, қызыл нәрселер елестеп, аспандағы жарқырап жанған үлкен, ашық жұлдыздар бозара бастады. Ұсақтары көрінбей кетті. Бұлардың өңі қашып, сұрланып, жасырынып жүргендері жадырап туған толған ай екен. Ой, дүние-ай! Үйдей жақсы жер бар ма екен?... Бір уақыт бір жат дыбыс естілді. Біреу ыңқылдағанға ұқсайды. Әлде, менің жанымда мен сықылды ұмыт қалған жаралы бір жан бар ма екен? Ыңқылдаған дыбыс таяу естіледі. Бірақ жанымда ешкім көрінбейді. Я, алла! Бұл дыбыс менің өз дыбысым ғой! Аянышты үнмен әлсіз, ақырын ғана ыңқылдаймын. Жара тегі жанға бата ма екен? Тек солай ғой. Басым қатып, ақылым шатасып, заты түк сезбеймін ғой. Қой, қайта жатайын. Бол тыныш, ұйықтайын, ұйықтайын... Бірақ қайта ояна алар ма екем? Бір жола мәңгі ұйқыға кетпес пе екем? Онда қайттым? Бәрібір емес пе? Жату керек. Жатайын деп қамдана бастадым. Сол кезде толған айдың мұнартқан сәулесі менің жатқан орныма түсіп, маңайымды жарық етті. Жан-жағыма қаранып едім, бес қадамдай жерде жатқан бір зор қарайған көрдім. Әлгінің әр жерінен жарқыраған кішкентай нәрселер байқалады. Бұл жатқан не өлік, не жаралы солдат болу керек. Жалтырағаны айдың жарығына шағылысқан жылтыр түймелері не шендері болар деп өзіміше жориын. Бірақ оның маған не керегі бар? Кім болса, ол болсын, онан да жатайын деймін. Бірақ қиялы құрғыр болғызбайды. Еріксіз: «Мүмкін емес, біздің кісілер әлі кеткен жоқ шығар, олар осы маңда, түрікті жеңді, осы алаңға ие болды»- дегізеді. Ендеше неге олардың сөйлеген сөздері естілмейді, жарқырап жанған оттары көрінбейді? Әлде әлсіздігімнен есіте алмай жатыр ма екем? Әлде жақында шығар! Солай болуға керек деп өзімді өзім тағы жұбатамын. Бір мезгіл қысылған кеудемнен: «Жәрдем, жәрдем етіңдер!»- деген қырылдаған айғай шығады. Жым-жырт. Ешбір жауап жоқ. Түнгі тұнық әуеде тек өз даусым ғана алыста жаңғырығады. Басқаның бәрі тып-ты-ныш. Тек бұрынғыдай шегірткенің тоқтаусыз, тынымсыз шырылдағаны естіледі. Ай ғана мұңды аяныш жүзбен есіркеп, маған қарап күлімсіреген сықылды. Мына жатқанның жаны болса, менің әлгі айғайымды естір еді. Бұл өлік болды деймін. Кім екен: біз бе? Түрік пе? Я, алла! Бәрібір емес пе?Ұу-уп!.. Әлсіреген денем, шаршаған жаным, талған көзім ұйқыға кетеді. Оянғаныма көп заман болса да, көзім әлі жұмулы. Ашқым да келмейді. Жайылған кірпіктің арасынан күннің жарығы сезіледі, нұрынан көзім ұялады, ашсам ауыратын сықылды, денем қозғалмай тыныш жатуды тілейді. Кеше (солай шығар деймін) мені жаралап кеткен. Күнім санаулы, мен өлмек кісі. Несіне қозғалып әуре боламын. Денем байқұс тыным алсын. Егер түк ойлап, түк те сезбей жатарлық болса, қандай жақсы болар еді! Бірақ көңіл шіркін болдырмайды. Оны немен тоқтатып болады? Өткен күн есіме түседі, түрлі ой, түрлі сезім басымды кернейді, бірақ бұл да ұзаққа бармас, жақында бәрі де бітер, тек газет бетінде бір-екі-ақ жол қалар: «Біздің шығынымыз аз, жаралымыз пәлен-ақ, ерікті солдаттар ішінен Иванов өлді»- деген ғана. Жоқ, әлде аты-жөнім де жазылмас, тек: «өлген солдат біреу-ақ»- дер де қояр деймін. Ерте кезде ұшырасқан, ұмытылып қалған бір оқиғаның суреті ап-ашық болып алдыма келеді. Оған көп заман болып еді. Тегі, аяғым ұсатылып осы арада жатпастан бұрынғы өмірімнің, бәрі баяғы сықылды, көп уақыт өткендей болып тұйылады. Мен бір күні көшеде келе жатып бір жерге үймелеген көп кісі көрдім. Келсем жиылған халык, үсті-басын қан басқан, қыңсылаған бір ақ нәрсені қамалап, үн-түн жоқ үңіліп қарап тұр. Байқасам сүйкімді ғана бір кішкентай ақ күшік. Байғұс, дәп жәралы қәзіргі мен сықылды қыңсылап, қиналып өлгелі жатыр екен; атты темір жолдың арбасы басып, ішек-қарнын езіп кетіпті. Бір шеттен бір бала топ жарып келді де әлгі күшіктің желкесінен ұстап бір жаққа алып кетті. Жиылған халық ауыр суреттің күшті әсерімен жай-жайна тарасты. Мені де біреу келіп алып кетпес пе екен? Жоқ, келер ешкім жоқ сықылды. Шіркін, жан-ай. Қандай қызықтысың! Ол күні (күшік қазалы болған күн) мен бақытты едім. Бақытыма мастанып келе жатыр ем. Бақытты болар жөнім де бар еді-ау! Әттең, қиял-ай! Күйдірмесеңші! Жандырмасаңшы! Тыныш өлтірсеңші! Өткен күн бақыт, әзіргі хал аяныш, қайғы қасірет (екенін)жақсы білемін, неге еріксіз салыстыртасың! Неге артықша қинайсың? Таста мені, кет! Серігім-қайғым, дертім ғана қалсын. Ай... сен өкініш, арман-ай! Жарадан жаман дертсің-ау! Күн асуға айналды. Көзімді аштым. Қарасам баяғы бұта, бұрынғы аспан, өзгерген ештеңе жоқ. Міне, менің көршім! Түрік болды, өлік екен. Япырмай, неткен зор еді! Я, алла… таныдым. Бұл сол көршім, өзім өлтірген кісім. Неге өлтірдім екен? Менің шешем сықылды, мұның да кәрі шешесі бар шығар-ау! Әлде ол байғұс, қас қарайып, кеш болса-ақ есік алдына шығып, жасаураған кәрі көзін суық солтүстікке тігіп, қадалып ұзақ қарай ма екен? «Жақсы көрген жалғызым, асырап–сақтайтын сүйенішім, қорғаным келеді»,- деп күте ме екен? Мұның қызыл қанға боялып өліп жатқаны мұнау. Әй, сор түрткен байқұс! Мен-ші? Менің қай жерім артық? Мен де сондай... Осы күнгі халыммен тоқтаусыз-ақ айырбастар ем. Бақытты екен. Өлімнен күшті қасіретті жан суырған жараны сезбейді, қанды құртқан шөлдің не екенін білмейді. Жүректі жеген улы, ашты қиял жоқ, ми кептірген, шатасқан ой жоқ, тып-тыныш жатқаны анау. Найза тура жүрекке қадалыпты, тұла бойы - қан; шекпенінде үңірейген қара тесік көрінеді. Бұл менің жұмысым, мен істедім. Мен бірақ бүйтпек емес едім. Соғысқа келсем де ешкімге қастық ойлаған жерім жоқ еді. «Соғыста мен де кісі өлтіремін-ау» деген ой кімнің басына келген? Өз кеудемді жауға төсейтін сықылды едім. Соғыстым, шынында да төседім, не шықты? Ақымақ болдым! Әй, бейшара ақымақ! Ал мына пеллаптың (үстінде мысыр шекпені бар еді) қанша айыбы бар? Бұл сорлыны соғысқа жібермес бұрын, тар бөшкеге толтырған балықтай, параходқа тиеп Стамболға әкелген шығар. Орыс кім, былғар кім, бұл қайдан білсін. «Барасың соғысқа» деді, барды. Бәрібір бармаймын десе, не жалаңаштап дүре салар еді, не бір қызу паша келіп атып тастар еді. Соғысқа келді, не көрді? Біз шабуыл жасадық. Маңдайына басқан сенімді құралы енгіліс бесатарынан да қорықпай қарсы ұмтылған біз, ол байғұсқа құбыжық көріндік. Зәресі ұшты. Жаңа ғана қашуға айналғанда, үлкен қара жұдырығымен бір қойса жаны қалмайтын бір кішкене адам жүгіріп келді де, дәл жүрегіне найзасын сұқты да алды. Мұнда не айып бар? Мұны өлтірген мен. Ал, менің қанша айыбым бар? Жазығым не? Ұу-уп, алла! Қаным құрып барады, шөлдедім. Шөлдеу? Кім бұл сөздің толық мағынасын түсіне алады екен? Румның 70 градус ыстығында, тоқтаусыз, 50 шақырым жер жүріп те дәл мұндай шөлдеп көрген емен. Әттең біреу келсе! Япырмау! Ана сауыттың ішіндегі су болмасын? Қайтіп жеттім? Қалай да жету керек, еңбектейін, сүйретілейін. Сынған аяқты, жансыз денені әлсіз қолым зорға жылжытады. Еңбектеймін. Өлікке дейін әлі екі саржан жер бар, он шақырымнан жақын боп сезілмейді. Сонда да еңбектеймін. Тамағым күйіп оттай жанады. Біресе: «Осы сусыз оңайырақ өлмес пе екем?»- деймін. «Жоқ-жоқ, әлде, кім біледі.., еңбектейін, жетермін!»- деп тағы еңбектеймін. Сүйретілген аяғым жер тырнап, қозғалысты ауырлатады, қозғалған сайын жаным шыға жаздап денем ауырады. Оған да қарамай, еңбектей берем. Ақыры жеттім. Міне, сауыт қолымда. Ішіндегі су екен, пу-у, неткен көп! Сауыттан да үлкен сықылды. Сусын молайды. Көпке жетеді, өлгенге дейін жетер деймін. Менің құрбаным, сен мені өлімнен құтқардың! Қасына таяп, жанындағы сауытты шешіп алмақ болып, шынтақтап көтеріле бергенімде, басым айналып, есім ауып, етпетімнен құтқарушымның кеудесіне құладым. Біраздан соң есімді жидым. Ол иістене бастапты! Сауытты алып су іштім. Көп екен, жылы екен, бірақ бұзылмапты. Бірнеше күнге керек болар, «өлмеймін» деген болымсыз үміт туады. Адам су ғана ішіп те бір жұма өлмейді деген сөз есімде. Бір адам өзін-өзі ашықтырып өлтірмек болып, су ғана ішіп көпке дейін өле алмайды деген әңгімені де білуші едім. Ал, өлмедім. Бес күн, алты күн тірі болдым. Онан не шықты? Біздің кісілер кетіп қалды, бұлғарлар қашып кетті. Жақын жерде бір жан жоқ. Бәрібір іріп-шіріп өлмеймін бе? Үш күндік бейнетті бір жұмалық еттім, не таптым! Өлейін, өлгенім тыныш. Жолдасымның мылтығы анау. Енгіліс соққан жақсы құрал екен. Үйіліп жатқан оқтары анау. Атып тауыса алмапты. Азаптан бірақ құтылайын деймін. Жоқ, әлі де күтем бе? Нені күтем? Өлуді ме, тірілуді ме? Жоқ, түрік келіп терімді сойғанын ба? Жоқ, онан да өзім... Жоқ-жоқ, қайратсызданбайын, кім біледі...ақырғы минутке дейін, ақырғы күшім біткенше жасымайын, шыдайын. Тауып алса, ажалдан құтылдым емес пе? Әлде сүйегім сау шығар. Емденермін, жазылармын деймін. Туған елім, өскен жерім, шешем, Маша... көз алдыма келеді. Я, алла! Бар шынды олар білмесе екен. Оқ тиді, бір-ақ өлді десе екен! Менің үш күндей қиналып, азап шеккенімді білсе, сорлылар не болар екен? Басым айнала бастады. Көршіге дейін жүрген алыс сапар титықты әбден құртыпты. Оның үстіне, пу-у-у, мына адам айтқысыз сасықты-ай! Өлік қап-қара болып бұзылып кетіпті. Ертең, арғы күн, бұл байғұс не болар екен? Күту керек. Бірақ қайта сүйретілер халім жоқ. Қайттім? Біраз дем алайын, сонан қайта еңбектермін. Жел сол жақтан екен: сасық исі келмейтін болар деймін. Әлім құрыған, аяусыз күн қыздырады. Пана қылар еш нәрсе жоқ. Тезірек түн болса екен деймін. Бұл түн екінші түн. Ақылым шатаса бастады, есімнен жаңылдым. ІІІ Ұзақ ұйықтасам керек. Оянсам түн екен. Өзгерген ешнәрсе жоқ, Бұрынғы қалып. Жараларым әлі ауырады. Таудай болып қозғалмай көршім жатыр. Ол туралы ойламасқа қалым жоқ. Бар қымбатты жақсы көрген жандарымды тастап, аштық, жалаңаштық көріп, ыстыққа күйіп, азап тартып бұл жерге не іздеп келгенмін? Бейнет көру үшін бе, жоқ, мына сұлап жатқан бақытсыздықтың қанын жүктеуге ме? Осы өлтірістен басқа соғыс мақсатына не істедім, не пайда келтірдім? Өлтіру!... Өлтіруші кім? Мен, я, алла... У-у. Мен алғашқы соғысқа барам дегенде шешем де, Маша да ештеңе деп айтқан жоқ еді. Бірақ жыласып қалып еді. Мен қиялмен мастанып ол жастардың кәдірін білмеппін ғой. Жақсы көрген жақындарымның қайғылы қабақтарын ұқпаппын ғой. Енді ұқтым. Бірақ тым кеш. Амал жоқ, өкінгеннен не пайда? Өткенді қайтарып болмайды. Менің соғысқа бармақ болғанымды естіген тамыр-таныстарымның түрлері де маған қызық сезіліп еді. Пішіндерінде: «Қайда бара жатқанын білмей жатып, есалаңның өршеленуін!»- дегендей ой бар сықылды еді. Мен оған таң қалып ішімнен: Бұл қалай? Ұлтын сүю, ерлік қылу сықылды зор қиялдармен бұл ойларының қандай байланысы бар? Мен сондай ардақты қиялдардың жолында құрбан болушы адамды сипаттасам керек емес пе?- деп ойлап едім. Енді?...Шын есалаң болған екенмін, жаңа білдім. Алғашқы үйден шығып, Кешеноқ қаласына келе жатқаным есіме түсті. Үсті-басымыз көк темір, қару-жарақ асынған көп кісі едік. Бірақ дәл мен сықылды шын көңілмен ерлік қылып келе жатқандары өте аз, ерік берсе көбі қайтып кеткендей еді. Соған қарамай, мыңдап шақырым жер жүріп, бізден артық болмаса, кем төбелеспеп еді, өздерінің міндеттерін жақсы орындап еді. Ғажап! Таңқаларлық нәрсе. Таңғы салқын желдің лебі бұтақтардың басын қозғалтып, ұйқылы-ояу қонақтап отырған құстарды үркітті. Жылтырап жанған жұлдыздар сөніп, өңі қашып бозарған аспанды қанатты жұқа бұлт басты. Дымқыл жерде сұрғылт тұман көтеріліп жатыр. Бұл – үшінші күн...Не деп айтуға болады? Тіршілігім бе, жоқ, азабым. Үшінші!... Енді қанша күн қалды екен? Көп емес шығар. Өліктен алыстар шамам жоқ. Жақында мен де осындай боламын. Онда кәзіргідей бір-бірімізге жат ұнамсыз көрінбеспіз. Уһ! Шөлдедім ғой, су ішейін. Күніне үш рет, таңертең, түсте, кешке ішіп тұрамын. Күн шықты. Бұтаның сабағы мен оңды-солды кесілген жаңа шыққан күннің ауданды беті қып-қызыл қан сықылды. Бүгін ыстық болар. Көршім сен қайтер екенсің? Нең қалар екен? Өзің қазір де құбыжықсың. Оның түрі қорқынышты еді. Шашы жидіп түсе бастаған, затында қара терісі сарғыштанған. Бет-аузы ісініп, қатты ыстыққа шыдамай құлақ тұсының терісі жарылып кеткен. Ол жерінде қыбырлаған құрт байқалады. Аяғындағы шебілеттің бау өткізген тесіктерінен аяқ терісі көтеріліп шаңбырақ атып тұр. Ісінген денесі таудай болып зорайған. Бұл күйде жанына жатып болмайды. Қалай да кету керек. Бірақ оған шама келер ме екен? Ептеп қол көтеріп сауыттан су ішерлік халім болса да, жансыз ауыр денені қозғап қайта орныма бара алар ма екем? Қозғалып қарайын. Бір сағатта жарты қадам жер алсам да, ептеп сүйретіліп көрейін деймін. Күн қызғанға дейін уақытым сүйретіліп, қозғалумен өтеді. Денем адам айтқысыз ауырады. Оған қарамаймын. Бәрібір сау кісінің сезімінен айырылғамын, ұмытқамын. Дене ауруына біржола үйренген сықылдымын, сүйретіле-сүйретіле екі саржандай жер алып, бір уақыт бұрынғы орныма жеттім. Шіри бастаған сасық өліктен алты қадамдай жердің әуесін таза деп боларлық болса, аздан соң ол жұбаныштан да айырылдым. Жел өзгеріп, өліктің шірік сасығы тыны біткен мен сорлыны тағы басты. Жүрегім қыжылдап, өкпе-баурым, аш ұлтабарым жиырылып, ішек-қарным араласып кеткен сықылды. Көзімнен жас шығып кетті. Өліктің сасық исі сіңген, бұзылған әуе маңайды тұтас қоршап, тынысты тарылтып, тұншықтырып өлтіре жаздайды. Қайратым кайтып жасыдым, шыдай алмай зарландым, жыладым. Демім құрып иіске мас болып, ес-түс жоқ талып жатыр едім, бір уақыт, өңім бе, түсім бе? Шатасқан сандырақ, болмаса ауру қиял ма? Маған бірдеңе... естілген сықылды. Жоқ, иә, мынау анық-ақ дыбыс. Аттың дүбірі, адамның сөзі. Жүрегім қуанғаннан тулап кетті. Әлсіз кеудемнен еріксіз айғай шыға жаздады. Бірақ: «әлде түріктер шығар» деген ой сап етіп есіме түсті де, өзімді өзім тоқтаттым. Шынында да түрік болса қайттым? Көз алдымда түрлі азаптардың қорқынышты суреттері елестей бастады. Естуім бар, газеттен де оқушы едім, түрік болса тірідей терімді сояды... Жаралы аяғымды ... ұйытады? Зәрем ұшты. Бұл ғана болса жарар еді. Түрік жан қинаудың айласын жақсы білетін халық деседі ғой. Бұл жерде өлгеннен олардың қолында өлу не оңай болсын. Жоқ? Әлде өзіміз шығар? Әй, құрғыр, мына бұтақтарды-ай, қарашы, тұп-тұтас қорған сықылды қамап алуын! Арасынан түк көрінбейді. Жалғыз-ақ, бұтақтың, болымсыз алаңынан алыстағы бір көк өзек көрінеді. Соғысар алдында біз су ішкен сол жерде бір бұлақ бар еді. Әне сол өзеннің тас өткелі көрінеді. Сол жерден бұлар өтетін шығар деп күтпек болдым. Дабырласқан сөздері қай тілде екенін ұға алмадым. Қүлағым естімейтін саңырау болып қалыппын. Ой, дүние-ай, біздің кісілер болса игі еді! Айғай салсам сол арадан есітер еді. Жалмауыздардың қолына түсіп, тірідей үйітілгеннен осыным артық. Шыдайын, күтейін деймін. Япырмай, жүрістері қалай жай еді? Неге осынша ұзақ жүреді? Шыдай алмай тықыршық атамын. Өліктің иісі бұрынғыдай емес, сезілмей кетті. Демімді ішіме тартып, күтіп тұрмын. Бір уақыт бұлақтың өткелінде қызыл бөрікті, көк мүндірлі, найзалы қазак орыстар көрінді. Елу шақты кісі екен. Ең алдында ойнақшыған астында жақсы аты бар, қара сақалды бастығы көрінді. Өткелден өте сала бастығы бар денесімен қазак орыстарға бұрылып қарады да дауыстап: «желіспен марш» деп әмір берді. Сол кезде «тоқтандар, тоқтандар, жәрдем, құдай үшін, ағалар, жәрдем!» — деген жүрек жарып шыққан менің барылдаған айғайым шықты. Бірақ, керегі не? Көп аттың тарсылдағы, қылыштың шартылдағы, соддаттардың дабырлағы менің кезерген ернімнен шыққан қырылдақ даусымды естіртпеді. Бар үміт, бар сенімім кесілді. Халым құрыды, не болғанымды білмей, сылқ етіп жерге құлап, өкіріп жылап қоя бердім. Мауқымды басып, біраздан соң жан-жағыма қарансам, жалғыз қалған жан азығым, көк сауыттағы зәмзәмім — суым, ол да жығылғанда төгіліп қалыпты. Есім шығып байқамаппын. Бір кеседей-ақ су қалғанда көзім түсіп жалма-жан көтерген болдым. Басқа судың бәрін де рақымсыз, қомағай құрғақ жер жұтып қойыпты. Мұнан кейінгі ауру денемді билеген жансыздық сезімді есіме келтіре алмаймын. Тек жансыз көзім ғана бір ноқатқа қадалып, қозғалмай катып қалыпты. IV. Есім жисам, аңызғақ ыстық жел тоқтаусыз өзгеріп біресе маған таза әуенің жас лебін әкеліп, біресе сасық иісті қайта қаптатып тұр екен. Көршіме қарасам, ол бұрынғысынан да бүгін құбыжық түрге айналыпты. Бас терісі сыпырылып, бет-ауыз дегеннен түк қалмапты. Өлген адамның бас сүйегін бұрын әлденеше көрген едім. Бірақ дәп мына сықылды шіріп жатқан бас сүйектің өмірлік ыржиған күлкісіндей жан шошырлық, жексұрын. қорқыныш нәрсені еш уақыт көрген емеспін. Зәрем ұшты, жылтыр түймелі, қу басты адам жанымды тітіретті. Анау соғыс, мынау оның суреті, жүрек шошыр сипаты ғой, деген ойға қалдым. Күн бұрынғы қалпынша, әуе айланған ыстық. Беті-қолым мейлінше күйген, қаным құрып шөлдегемін. Судан бір жұтып, кеуіп қалған тамағымды жібітем дегенде, қалган аз ғана су бір-ақ жұтылды. Япырай! Неге бағана жанымнан өтіп бара жатқанда айғайламадым екен? Түрік болсын, сонда да әзіргі күнімнен тәуір болар еді-ау? Рас, біраз қинар еді, бір сағат, екі сағат. Ал, әзір қаншаға созылары да белгісіз. Қайран шешем, ардақты шешем-ай! Сорлайсың-ау! Ағарған шашыңды жұлып, басыңды тасқа соғып, адамзаттың бейнетіне шыққан қанды соғысты, бүкіл дүниені қарғайсың-ау! Әлде Маша екеуің менің азабым туралы ештеңе естімессіңдер де. Қош анам, қош бол жарым, махаббатым, үһі... Неткен аяныш қиыншылық? Жүрегіме бірдеңе таяп келе жатқан сықылды. Ақырғы минутым келді ме? Тағы ақ күшік. Жалшы оны аямап еді. Борбайынан алып, қабырғаға бір соғып, боқтыққа лақтырып тастаған еді. Бірақ ол тірі еді. Бір сәтке қиналып жатты. Мен? Мен онан да бақытсыз екенмін. Мен азап шеккелі, міне, үш күн болды. Ертең төртінші күн, онан бесінші, алтыншы... Өлім, ажал! Қайдасың! Келсеңші, алсаңшы мені! Ажал шіркін келмейді, жанымды алмайды. Кепкен тамағымды, тобарсыған ауызымды жібітер бір тамшы су жоқ. Қайнар күннің ашық көзінде жатырмын. Жанымдағы өлік бір жола шіріп, жайылып кеткен, жыбырлаған есепсіз көп құрт басқан, домалап түсіп жүр. «Пу-у-у»... Жыбырлауларын-ай! Жалмауыздар неткен жиреніш. Жеп бітіруге айналған. Біраздан соң қу сүйек қана қалар. Онан кейін? Онан кейінгі кезек менікі. Мен де осындай боламын-ау, уһ! Алдай! Күн өтті, түн өтті, бұрынғы қалып. Таң атты, тағы сол күй. Тағы күн өтті. Бұтақтар теңселіп, сыбдырлап қозғалады. Күбірлесіп, бір-бірімен сөйлеседі. «Міне өлдің, міне, міне, өлдің» деп құлағыма сыбырлайды. Екінші бұтақтар: «Көрмейсің, көрмейсің» деп жауап қайтарады. Бір уақыт дәл жанымнан: - Расында мына жерден түк көріп болатын емес қой, — деген бір адамның ашық даусын естігендей болдым. Селк етіп, есімді жидым. Байқасам қалың бұтаның арасынан жақын таныс бір солдатымның қайырымды көк көзі тесірейіп маған қарап тұр. - Күрек, күрек әкеліңдер. Мұнда екі адам жатыр. Біреуі олар,- деген оның айғайын есітемін. Бірақ, күректің керегі жоқ, мен тірімін, көмудің керегі жоқ- деп дыбыс беруге шамам жоқ, тек кезеріп кепкен ернімнен болымсыз ыңқыл ғана шығады. Сонан кейін, оның: - Астапыралда, тірі ме? Ойбай-ау, өзіміздің Иванов қой. Жігіттер, жүгіріңдер, тірі көрінеді, Локтірге шабыңдар,- деген айғайын білемін, жарты минут өтпей, аузыма су, арақ, тағы бірдеңелер тамызып жатқанын білемін, онан кейінгінің бәрі ұмыт, бәрі көз алдымнан жоғалды, талып қалыппын. Нәсілкенің бірқалыптты қозғалысы, балаша тербетіп, мені оятқан сықылды. Біресе оянамын, біресе есімнен жаңылып, ұйқыға кетемін. Байланған жараларым ауырмайды. Барша денеме бір тәтті, сүйінші сезім тараған сықылды... То-қ-т-а! Тү-с-ір! Төртінші сенетерлер, марш! Ұста, көтер! деген айғайлар ғана есітемін. Бұл әмір беріп жүрген ұзын бойлы, жіңішке келген, қайырымды, жұмсақ мінезді аурухананың аписері екен. Маған оның нәсілкеден асып, селдір ұзын сақалы көрінеді, мен оған ақырын ғана: - Петр Иваныш - деп сыбырлаймын. Ол еңкейіп басын иіп: - Қарағым, не дейсің?-дейді. Мен: - Петр Иваныш! Локтір сізге не деді? Мені қашан өледі деді?-деп сұрасам, ол маған: - Қой, Иванов, олай демеңіз. Сүйегіңіз, күре тамырларыңыз аман екен. Бақытты екенсіз, жазыласыз,- деп жұбатады да: - Осы әлі сіз үш күндей немен күн көрдіңіз, не жеп, не іштіңіз?- деді. Мен әлсіз дауыспен: - Түк жегем жоқ, түріктің жанындағы суын ғана іштім, Петр Иваныш! Менің көп сөйлеуге шамам жоқ. Сөйлермін, кейін, кейін...- деймін. Ол басын шұлғып: - Жарайды, шырағым, жарайды, жеңілдік берсін, тез жазыл, ұйықта, шырағым, - дейді. Мен тағы ұйқыға кетемін, тағы қалғимын. Ауруханаға келгенде бір-ақ ояндым. Қарасам жан-жағымды локтірлер қамап алыпты, бірнеше жәрдемші қарындастар да көрінеді. Бәрі жиылып әбігерленіп, аяқ жағымда бірдеңе істеп жүрген сықылды. Арасына түстаныс Петрбор (Ленинград) қаласының атақты бір прапесрін көремін. Оның қолы қалпынша қанға боялыпты. Маған қарап: - Шырақ, бақытты екенсіз,- дейді,- тірі қалдыңыз, бір аяғыңызды алып тастадық, бірақ ол түк емес, ештеңе етпейді. Қалай! Сөйлей аларлық шамаңыз бар ма?- дейді.

Батыс Қазақстан облысының Казталов аудандық ауруханасында апат салдарынан ауыр жарақат алған 27 жастағы әйел көз жұмды. Осылайша, жол апатынан зардап шеккендердің саны бес адамға жетті. Денсаулық сақтау басқармасы зардап шеккен адамға операция жасалғанын хабарлады. «Дәрігерлердің барлық күш – жігеріне қарамастан, 30 қараша күні кешке әйелдің жүрегі тоқтап қалды»,-деп хабарлады ведомствоның баспасөз қызметі. Қазір жолаушылардың біреуі ғана тірі қалды. Қолы сынған 17 жастағы жасөспірім облыстық көпбейінді ауруханаға жатқызылды. Естеріңізге сала кетейік, 29 қарашада Казталовка – Чапаево тас жолының 16 шақырымында «Волганың» 69 жастағы жүргізушісі қарсы жолаққа шығып, «Лада грантпен»соқтығысқан болатын. Оқиға орнында «Лада»көлігінің жүргізушісі мен екі жолаушысы көз жұмды. «Волга» жүргізушісі апаттан төрт сағат өткен соң қайтыс болды. Помогите нам рассказывать правду Наши журналисты не боятся добывать правду, чтобы показывать ее вам. В стране, где власти постоянно хотят что-то запретить, в том числе - запретить говорить правду, должны быть издания, которые продолжают заниматься настоящей журналистикой. Мы хотим зависеть только от вас — тех, кто хочет знать правду, тех, кто не боится быть свободным. Помогите нам рассказать вам правду.

UTC−8, PST (ағылш. Pacific Standard Time — «Тынық мұхит уақыты») — келесі мемлекеттер мен аймақтарда қолданылатын уақыт белдеуі: UTC-8 картада сағаттық белдеулер: көкпен — UTC-8 Солтүстік жарты шарда қыс мезгіліндегі (қараша-наурыз) зонасы, (жазда (сәуір-қазан) — UTC-7); көгілдір — UTC-8 мұхиттардағы зонасы; ашық-сары — UTC-8 жыл бойғы зонасы; қызғылт сары — UTC-8 Солтүстік жарты шарда жаз мезгіліндегі (сәуір-қазан) зонасы мен UTC-8 Оңтүстік жарты шарда қыс мезгіліндегі (сәуір-қазан) зонасы

Жағажай футболынан Қазақстан ұлттық құрамасы Кишиневте (Молдова) өтетін Еуропа лигасының (EBSL) Промофиналында ойнайды. Біздің команда рейтингке сәйкес «В» дивизионынан бастайды. Қазақстан құрамасы жеребе қорытындысы бойынша «С» тобына түсіп, Грекия, Норвегия және Грузиямен ойнайтын болды. Еуролига жарысы 2023 жылы Польшаның Краков қаласында өтетін үшінші Еуропа ойындарының іріктеу кезеңі болмақ. Сол жарысқа қатысушылар: Польша (жарыс иелері) Еуролига-2022 суперфиналының алты үздік құрамасы «В» дивизионының ең үздік құрамасы Сонымен қатар, «В» дивизионының төрт үздік командасы 2023 жылы 16 құрамадан тұратын «А» дивизионында өнер көрсетеді. Жағажай футболынан Қазақстан құрамасының бас бапкері Болат Әленов команданың кең құрамын жариялады: Виктор Чорный (қ), Всеволод Гаврилов (қ), Дмитрий Перевертов, Станислав Макагон, Денис Гулый, Тимур Ершин, Роман Богданов, Баянбек Муралинов, Виталий Тюльпа, Рүстем Мақажанов, Асқар Әжікенов, Аңсат Мұратұлы, Игорь Демешко, Дурхан Алданов;

21 ақпанда Бақытжан Сағынтаев Қазақстан үкіметі отставкаға кетті. Азаттық осыған орай ел премьер-министрі қызметін атқарған адамдарды шолып шықты. 1 Сергей Терещенко тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш премьер-министрі (16 қазан 1991 жыл - 14 қазан 1994 жыл) болды. Оның тұсында Қазақстанның агроөнеркәсіп саласында нарықтық реформалар басталып, колхоздар мен совхоздар таратылып, жаңадан фермерлік және ұсақ шаруа қожалықтары құрыла бастады. Инфляция бұрын-соңды болмаған шарықтау шегіне жетті. Биліктен кеткен соң Терещенко Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың сенімді серіктестерінің бірі болып қала берді. 1999 жылы мерзімінен бұрын өткен президенттік сайлауда кандидат Назарбаевты қолдау штабын басқарды. Сайлаудан соң осы штабтың негізінде құрылған "Отан" партиясы кейін "Нұр Отан" партиясы болып атауын өзгертті. Сергей Терещенко қазір Қазақстанның бірнеше облысында ауыл шаруашылық жері бар кәсіпорынды басқарады. 2 Әкежан Қажыгелдин басқарған үкімет (14 қазан 1994 жыл - қазан 1997 жыл) ел экономикасына реформалар жасаумен айналысты. Қазақстанда жүргізілген жекешелендіру саясатындағы жетістіктер мен кемшіліктер сөз болғанда Қажыгелдиннің есімі де аталады. Оның биліктен оппозицияға кетуі де сол кезде қоғамның саяси өміріндегі үлкен оқиғалардың бірі болды. 1998 жылдың жазында шетелге саяси эмиграцияға кеткен Қажыгелдинді Қазақстан соты «билікті асыра пайдаланған, аса ірі мөлшерде мәжбүрлеп пара алған, заңсыз қару сатып алған, оны сақтаған, салық төлеуден жалтарған» деген айыптар бойынша 2001 жылы сырттай 10 жылға соттады. 3 Қазақстанның үшінші премьер-министрі Нұрлан Балғымбаев (10 қазан 1997 жыл - 1 қазан 1999 жыл) болды. Оның үкіметіне сол кезде жаңадан қабылданған "Қазақстан-2030" стратегиялық бағдарламасын жүзеге асыру шараларын атқару міндеті жүктелді. АҚШ-та қозғалған атышулы «Қазақгейт» ісіне қатысты баспасөзде Қазақстанның жоғары лауазымды басшыларының қатарында Балғымбаевтың есімі де жиі аталған еді. 4 Қазақстан үкіметін басқарған (12 қазан 1999 жыл - 28 қаңтар 2002 жыл) Қасым-Жомарт Тоқаев премьерлікке тағайындалған кезде кабинетіне халықпен жариялылық негізінде, демократиялық стильде жұмыс істеу қажеттігін айтқан еді. Бірақ ол 2001 жылы үкімет құрамындағы өзгерістерді, жаңа реформалар мен жариялықты талап еткен «жас түркілерді» жұмыстан қууды президенттен сұрап, телеарна арқылы мәлімдеме жасады. Бұл талабы орындалған соң көп ұзамай өзі де отставкаға кетті. Дипломатиялық қызметке оралған ол кейін парламент сенатының төрағасы болып сайланды. 5 Советтік комсомол мектебі сатысымен билікке көтерілген Иманғали Тасмағамбетов үкіметі тұсында (28 қаңтар 2002 жыл - 11 маусым 2003 жыл) елде оппозиция мен халықаралық демократиялық ұйымдар «саяси астары бар» деп баға берген бірнеше сот процестері өтті. Ол мәжілістегі оппозициялық депутаттардың Қазақстанның шетелдегі құпия есепшоты мен ондағы 1 миллиард АҚШ доллары жайлы сауалына ол ақшаның «ел экономикасын банкроттықтан сақтап қалғанын» айтқан. 6 Даниял Ахметов премьер-министр болған уақытта (13 маусым 2003 жыл - 8 қаңтар 2007 жыл) Қазақстанда көптеген бағдарламалық құжаттар қабылданды. Сыншылар елде мұнай өндірісінің көлемі мен әлемдік нарықта мұнай бағасы күрт өскен кезде үкімет белгілеген жоспарлары жүзеге аспай қағаз бетінде қалғанын айтады. Осы жылдары Қазақстанда оппозиция мен тәуелсіз басылымдарды қудалау жалғасып, Заманбек Нұрқаділов пен Алтынбек Сәрсенбайұлы сынды оппозиция өкілдері жұмбақ жағдайда қаза тапты. 7 Кәрім Мәсімов тәуелсіз Қазақстанның осы кезге дейінгі тарихында ең ұзақ отырған үкімет басшысы (10 қаңтар 2007 жыл - 24 қыркүйек 2012 жыл) атанды. Мәсімов үкіметі келгенде әлем және Қазақстан экономикасы да дағдарысқа жолыққан еді. Президент Назарбаев бұл үкіметке Қазақстанды бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосу, индустриалды-инновациялық бағдарламасын әзірлеп жүзеге асыру сияқты міндеттер қойды. Бұл кезеңде Қазақстан Ресей және Беларусьпен бірге Кеден Одағына мүше болып кірді. 8 Қазақстан үкіметін бір жарым жылдай (24 қыркүйек 2012 жыл - 2 сәуір 2014 жыл) басқарған Серік Ахметовтің нақты не үшін қызметінен алынғаны жайлы әдеттегісінше ресми түсініктеме берілген жоқ. Жарты жыл бұрын президент Назарбаев премьер-министрдің жұмысын сынағаннан кейін Ахметовтің отставкаға кететіні туралы түрлі болжамдар айтылған. Сарапшылар мұның алдындағы өзгелер сияқты Ахметовтің үкіметі де айтарлықтай экономикалық табыстарға жетпегенін айтады. 9 Бір жарым жылдан соң, яғни 2014 жылы сәуірде үкімет басына қайта оралған Кәрім Мәсімов 2007 жылы осы қызметке алғаш тағайындалғанда айтқан сөздерін тағы қайталап, президент Назарбаевқа «әркез көмекшісі болып қала беретінін» мәлімдеді. Назарбаев «жаңа үкіметтің инвесторларды тартуға күш салуы керек екенін, экономиканы күшейту үшін ұлттық қордан қаржы бөлдіру туралы шешім шығарғанын» айтты. 10 2016 жылы қыркүйекте Кәрім Мәсімов ҰҚК төрағасы болып тағайындалды. Оның орнына Бақытжан Сағынтаев премьер-министр болып келді. Сағынтаев 2019 жылы 21 ақпанда президент Назарбаевтың жарлығымен отставкаға кетті. Қазақстан басшысы Сағынтаев басқарған үкімет бюджет қаржысын дұрыс пайдаланбады, мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыра алмады деп сынады. Кенжебек НҰРҚАСЕНҰЛЫ Кенжебек Нұрқасенұлы - 1967 жылы туған. Семей мемлекеттік университетін тәмамдаған. Семейдегі «ТВК-6» телеарнасында, «СолDAT» газетінде, «Қазақ тарихы» журналында жұмыс істеген. Азаттық радиосында 2001 жылдан бері еңбек етеді.

Әр халықтың өсіп-өнетін мекені, ата кәсібін сақтай отырып заманға сай дамуына тіреу болатын жері бар. Біз үшін ол – ауыл. Аудан орталығынан шалғай жатқан Қоңырөлең ауылдық округінде жұрт ежелден еңбектерін еміп, ынтымақ-берекелерінің арқасында ел экономикасын көтеруге өздерінің қомақты үлестерін қосып келеді. Ауыл адамдарының негізгі кәсіптері – мал шаруашылығы мен егіншілік екені де түсінікті. Топырағы құнарлы, суы мол, шыбық шаншысаң тал шығатын берекелі жер терін төккен шаруаның еңбегін еш кетіріп көрген емес. Қоңырөлең ауылдық округінің әкімі Нұрлан Әлімов ел тізгініне ие болып отырғанына бірнеше жылдың жүзі болды. Талап та, сұраныс та өзгелерден артық болмаса, кем емес. Ауылдың көркеюіне, тазалығына қарап ұқыптылықты, жинақылықты байқаймыз. Бұл округке Қоңырөлең, Ынталы, Бөрібай би, Керімағаш, Сартөбе ауылдары кіреді. Осы бес елді мекенде 3944 адам өмір сүріп, еңбек етеді. Округ әкімі Нұрлан Әлімов күндіз-түні тыным таппай, ауыл көркінің келбетті болуы үшін күресуде.Ал, ең бастысы бұл істе оған бүкіл ауыл тұрғындары көмекке келеді. Міне, осылай өзара түсіністікпен жұмыс жүргізілген жұртшылық тұрмыстарының тартымды болуы жолында тер төгуде. Алда тұрған міндеттер де ауқымды. Ауыл шаруашылығын оның сыртында кәсіпкерлерді қолдауға бағытталған мемлекеттік бағдарламаларды жүзеге асыру бағытында нақты жұмыс қолға алынуда. Бірлігі жарасқан елдің жақында тағы бір қуанышына куә болдық. Ол округ тұрғындарының ауызбіршілігі мен халықтың қолдануына берілген «Көктерек» өзеніндегі ауылдың күншығысы мен батыс бөлігін жалғайтын «Ынтымақ» көпірінің ашылуы. Көпір - әртүрлі кедергілерді (өзен, сай, жол, тағы басқа) басып өтуге арналған өткелдік құрылысы. Адам өмірден өтсе де, соңынан барып тұратын сауапты амалдардың бірі - көпір мен жол салу. Округ әкімі аппаратының ұйымдастыруымен, қоғамдық ұйымдардың қолдауымен және ауыл азаматтарының демеушілігімен «Ынтымақ» көпірі халық игілігіне берілді. «Ынтымақ» көпірінің салтанатты ашылу жиынына Панфилов, Іле аудандарының «Құрметті азаматы» Бердәулет Абдолдаев, аудан әкімі Талғат Өмірәлиев, аудандық мәслихат хатшысы Ерғали Шоқпаров, Панфилов, Кербұлақ аудандарының «Құрметті азаматы», байырғы «Октябрь» асыл тұқымды қой совхозының директоры Өкен Әбілмәжінов, Кербұлақ ауданының «Құрметті азаматы», ардагерлер арасында ұйымдастырылған «Батамен ел көгерер» республикалық байқауының бас жүлдегері Жақыпбек Самылтыров, Панфилов, Кербұлақ аудандарының «Құрметті азаматы», қажы, ақсақалдар алқасының төрағасы Дауысқожа Жұмабаев, «Мемлекеттік банк мекемелері және қоғамдық қызмет көрсету қызметкерлерінің салалық кәсіподағы», Алматы облыстық қоғамдық бірлестігінің Панфилов аудандық филиалының төрайымы Бағира Жазылбекова, аудандық мәслихат депутаты, кәсіпкер Ризван Сакиева, «Талдықорған әуендері» ансамблінің әншісі Абылай Қожақов және ауыл тұрғындары қатысты. Алғашқы құттықтау сөз Қоңырөлең ауылдық округінің әкімі Нұрлан Әлімовке берілді. -Бұл күн - ынтымақ пен ырысы еселеніп, татулық пен тұғыры биіктеген Қоңырөлеңдей көрікті ауылдың тұрғындары үшін «Ақ түйенің қарыны жарылған күн!». Жерлестеріміздің жүзінен шаттықтың лебі есіліп, көңілдері марқайып, мерейлері өсіп, қуанышқа кенелетін керемет сәт,-деп бастады сөзін Нұрлан Берікұлы. Өздеріңізге белгілі, өткен жылдан бері пандемия туындатқан қиындықтарға қарамастан ел болашағына елеусіз қарамайтын, патриот, жомарт азаматтардың қолдап, қуаттап, белсенді атсалысуымен ауылымызды көркейту бағытында ауқымды жұмыстарды атқарып келеміз. Атап айтсақ, ауыл азаматтарының демеушілігімен бой көтерген «Арай» спорт алаңы, Жеңістің 75 жылдығына орай Қоңырөлең ауылындағы ескірген Ұлы Отан соғысы құрбандарына арналған ескерткіш айналасы абаттандырылып, жаңа «Жеңіс аллеясын» жаңғырту жұмыстары жүргізілді. «Жастар» саябағы және сол саябақтағы сахна құрылысы, саябақ аумағының биігіне орнатылған «Көктөбе» мен «Алтыбақан» саябаққа одан әрі көрік берді. «Қоңырөлең» атшабарындағы сахна құрылысы, атшабар алаңына 300 адамға арналған көрермендер отыратын жабық секторлар салынды. Сарытөбе ауылының ортасынан жаяу жүргіншілер өтетін көпір, Ынталы ауылындағы Аламан суының өткелінен көлік жүретін және Қоңырөлең ауылындағы Қожбанбет би көшесі мен С.Сейфуллин көшесін жалғастыратын көше аралық көпірлер жөндеуден өткізілді. Ескі алма бақтың орнына 360-түп әртүрлі сорттағы жеміс көшеттері мен 85 түп туя ағаштары отырғызылып, төрт бірдей әлеуметтік нысандар алаңына жаздық шатырлар орнатылды. Округ орталығы Қоңырөлең ауылының кіре берісіне 1983 жылы туылған түлектердің қаржылай қолдауымен 1 млн. 200 жүз мың теңге қаражатқа ауыл атауы жазылған жаңа стелла орнатылып, округ әкімі аппараты ғимаратының алдына округтің қысқаша тарихы жазылған тақта ілінді. Ел игілігіне бағытталған мұндай жұмыстар алдағы уақыттарда да жалғасатын болады. Мұнан соң Панфилов ауданының әкімі Талғат Өмірәлиев Панфилов, Іле аудандарының «Құрметті азаматы» Бердәулет Абдолдаев, ауған соғысының ардагері, аудандық мәслихат депутаты, «Панфилов ауданының «Құрметті азаматы» Елтай Қожақов сөз сөйлеп, бірлігі нығайып, берекесі артып отырған ауылдың гүлдене, көркейе беруіне тілектестіктерін білдіріп, пайдалануға беріліп отырған «Ынтымақ» көпірінің ашылу салтанатына жиналып отыған ел-жұртты қуанышымен құттықтады. «Ынтымақ» көпірінің аталуы жазылған тақтаны ашу құрметі Өкен Әбілмәжіновке, Ерғали Шоқпаровқа, Бағира Жазылбековаға, Ризван Сакиеваға берілді. Мұнан соң аудан әкімі Талғат Өмірәлиев, Бәрдәулет Абдолдаев, Дауысқожа Жұмабаев, Өтеген Бітебаев лента қию рәсіміне құрметпен ортаға шақырылды. Шара барысында «Ынтымақ» көпірінің құрылысына қол ұшын созып, белсенділік танытқан бір топ округ тұрғындары «Алғыс хатпен» марапатталды. Сондай-ақ салтанатты сәтте ақындар өлеңдерінен жыр-шашу шашылып, өнерпаздар өнері тамашаланды.

Тағдырдың жазуымен жат жұртта дүниеге келсе де, туған жері – Моңғолияда 40 жыл бойы басшылық қызметтерді атқарып, Еңбек сіңірген байланысшы, Моңғолия Жазушылар одағының мүшесі атанған Үзбен Құрманбайұлы 2011 жылы атажұртына қоныс аударып, елорданы мекен етуде. Үзбен аға 1989 жылдан бері Қазақстанның басылымдарына 40-қа жуық мақала жазды. Шет мемлекеттерде де елімізді насихаттады. Соның арқасында жақында «Профи Медиа» бас­пасынан «Мәңгілік ел» атты тарихи-публицистикалық кітабы жарық көріп, Ұлттық академиялық кітапханада тұсаукесер рәсімі өтті. Бұл алғашқы туындысы емес, осыдан тоғыз жыл бұрын Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың құрметіне арнап «Оралған бақыт, орындалған арман» кітабын шығарды. Жаңа кітап туралы Ұлттық академиялық кітапхананың директоры, жазушы Әлібек Асқаров былай дейді: «Қазақ елі егемендігін алып, дербес мемлекет болуын ертеден армандаған қандастарымыздың бірі Үзбен Құрманбайұлы Қазақстан бұл дүниеде «Мәңгілік ел» болып өтсе екен деген ақжүрек, адал ниетімен қазақтың елдігіне, Елбасының ерлігіне арнап «Мәңгілік ел» кітабын жазып, барша қауымға ұсынды. Қазақ елінің егемендігін нығайтып, тәуелсіздігін жаңғырта, елімізді мәңгілік ел етудегі Елбасының ойлары, сындарлы саясаты, тынымсыз еңбегімен ұштасқан автордың ой-пікірі баршамызды, соның ішінде еліміздің ертеңгі тұтқасы болатын жас ұрпақты да бейжай қалдырмасы анық». Кітаптың алғысөзін жазған қоғам қайраткері, ақын, композитор Әкім Ысқақ: «Автор «Мәңгілік ел» кітабында жалпы қазақ халқының бастан кешкен ауыр азаптары мен оның себептері, тәуелсіз мемлекеттің жеңісі мен жетістіктері, оның жасампаз басшылары жайында, өзінің көрген, білген, көңілге түйгендері жайында сыр шерте келіп, Қазақстан мәңгілік салтанат құратын мүмкіндікке қол жеткізді, ғасырлар бойы армандаған осы жетістікті баянды етіп, мәңгілік ел болу үшін енді не қажет, не істеуге тиіспіз деген көкейтесті мәселелер жөнінде ой-пікірлерін ортаға салып отыр. Кітапта оралғандар мен орала алмай жүр­ген қандастарымыздың да нені қалап, тілеп отырғаны жөнінде бүкпесіз мәселе көтерілген. Кітап сөзі ұлттық тәуелсіздікті түпкілікті орнықтыруға тарыдай болса да үлес қосады, ұлтжанды оқырманның қалауына татитынына сенеміз» деген пікірін қалдырған. Автордың өзі туындысы жайлы: «Кітап өз тарихымызды жан-жақты білейін, егемендігімізді баянды етіп, Мәңгілік Ел болып жасай берейік деп армандайтын қандастарымыздың қажетіне жарар деген үміттемін. Ұлт бірлігін нығайтуға қосылған үлес болса екен деген ынтызарлықпен жазылған осы кітап барша қауымның игілігіне жарасын!» дейді. Айта кетейік, кітап «Тарих және тағылым: кешкен азап – келешекке сабақ», «Еңсесі биік егеменді ел», «Мәңгілік ел» атты үш бөлімнен тұрады. Сондай-ақ, «Бақыт пен байлық бағдарламалары», «Қазақстанның адам капиталы», «Астана медицинасы – алғы шепте», «Ұлы да ұлағатты Елбасы», «Тәуелсіздік көктен түсіп келген құндылық емес», «Ұлт бірлігі – ұрпақ тілегі», «Тіл билігі», «Зия-лылар ел тірегі, мақтанышы», «Мен» және халық», «Қанағат», «Жанұя жарастығы», «Өзімен- өзі өсіп жетілуі – Қазақтың аңсаған арманы» тарауларына бөлінген.

5 жасар қыздың басын кесіп қоқысқа лақтырған ана өз ақиқатын айтты: 24 қараша 2022, 16:58 - жаңалықтар Alashainasy.kz Басты Алаш-ақпарат Қылмыс 5 жасар қыздың басын кесіп қоқысқа лақтырған ана өз ақиқатын айтты 24 қараша 2022, 16:58 Жетісу облысының Сарқан ауданында қоқыстан басы мен денесі бөлек табылған 5 жастағы қыздың анасы мен нағашы ағасы сотта жауап берді. Олар бүлдіршінді өлтірмегендерін, бала сырқатынан қайтыс болғанын айтып ақталды, - деп хабарлайды Alashainasy.kz тілшісі 31 арнаға сілтеме жасап. Сөздерінше, "құзырлылардың қысымынан соң, жасамаған қылмысты мойнымызға алдық" деп отыр. Ал, баланың мәйітін қорыққанымыздан қоқысқа тастадық дейді. Әріптесіміз Самал Қабышева жантүршігерлік қылмыстың қалай болғанын сотталушылардың өз ауыздарынан естіп, эксклюзивті сұхбат жазып келген. Бес жастағы Аружанды «өлтірді» деген айыппен оның 20 жастағы анасы Ақниет пен туған нағашы ағасы Ақтілек істі болып жатыр. Екеуіне «адам өлтіру» бабы бойынша айып тағылған. Сот-медициналық сараптамада бала қылқындырғаннан кейін өлгені көрсетілген. Бірақ, анасы мұны мойындаған жоқ. Айтуынша, Аружанды өзінің нағашы ағасынан босанғандықтан, бала аурушаң болған. Және сол сырқатынан қайтыс болды деп отыр. АҚНИЕТ, Сотталушы: – Нағашы ағам зорлаған, одан кейін ДЦП бала туылған, 14 жасымда. Бастапқыда баланың шетінегенін барлығын айтқанбыз біз нақты. Бірақ екінші показание түнде бізден адвокатсыз ұрып-соғып алынған. Солай айттық, "иә, баланы өлтірдік" деп қысыммен. Ал баланы не себепті арулап жер қойнына тапсырмай, қоқысқа лақтырғанын Ақтілек былай түсіндірді. АҚТІЛЕК, Сотталушы: – Жүректе қорқыныш болды шыны керек. Егер мәйітті қоқыстан тұрғындардың бірі тауып алмағанда, бұл іс мүлдем жабулы күйінде қалар ма еді?! Себебі, сотталып жатқан анасы мен ағасы да баланың өлімі жайлы не полицияға, не баланың мүгедектігіне зейнетақы төлеп отырған мекемеге де хабарламаған. Ал марқұм Аружан 3 жасына дейін бөбектер үйінде, кейін анасының туысы болып келетін Бақытгүл Өскенбаеваның қолында болыпты. Ол Аружан ауырмады, менен алып кеткеннен кейін болып отырған жағдай дейді. БАҚЫТГҮЛ ӨСКЕНБАЕВА, Сарқан ауданының тұрғыны: – 1 жастан 3 жасқа дейін бөбектердің, мүгедектерге арналған үйде тәрбиеленді. Содан кейін төрт жасынан бастап мен қарадым. 9 ай өзім қарап, әп-әйбат бала. Сол күні алып кеткен, келінім мен ұлым келіп. Сол күні кешке жақын Талдықорғаннан бауырын шақырып, апарып өлтіріп тастаған. Жантүршігерлік қылмыс осыдан бес ай бұрын Сарқанда болған. Бес жастағы қыз баланың денесі бір бөлек, басы бір бөлек күйінде қаладағы қоқыстан табылған болатын. Сараптама кезінде мәйіттің қоқыста үш ай бойы жатып қалғанын анықтаған. Айта кетсек, осы өлімге қатысты сотталып жатқан анасы қазір үшінші баласына баяғы ауыр. Егер сотталушылардың кінәсі дәлелденсе 20 жылға немесе өмір бойына бас бостандығынан айырылуы мүмкін.

Азаматтардың әл-ауқатын арттыру процесіндегі мемлекеттік қызметкердің рөлі маңызды, себебі олар мемлекеттік реформалардың өткізушісі болып табылады. Жыл сайын 23 маусымда Қазақстанда мемлекеттік қызметкер күні аталып өтіледі, бір мезгілде ол Қазақстан полициясы күнімен тұспа-тұс келген. Семей қаласы ТЖ басқармасында "мемлекеттік қызметкер" санатындағы 7 қызметкер жұмыс істейді. Әкімшілік мемлекеттік қызметкерлер Семей қ.ТЖБ-да екі бағытта жұмыс істейді. ТЖ алдын алудың мемлекеттік жүйесін дамытуға қомақты үлес қосқан Қалиева Ардақ Насимоллаевна, Кандаржиди Марина Ильинична, Мирсаитова Айгүл Айтмұқанқызы, Азамбаев Серікжан Думанұлы. Мемлекеттік қызметкер болу-бұл мамандық емес, қарыз емес. Мемлекеттік қызметкер болу-бұл міндет пен жоғары қызмет, оның негізінде қабылданған шешімдердің жауапкершілігі, парасаттылығы мен заңдылығы жатыр. Азамбаев Серікжан Думанұлы: Төтенше жағдайларға қарсы күрес саласындағы кәсіби тәжірибе жылдар бойы жинақталады. Осындай тәжірибелі қызметкерлердің бірі – Семей қ.ТЖБ Азаматтық қорғау саласындағы қауіп-қатерлерді, апаттарды азайту және бақылау тобының бас маманы Серікжан Думанұлы Азамбаев болып табылады. Серікжан Думанұлы Жарма ауданының тумасы, 1979 жылы 19 қарашада туған. 1998 жылы автомеханикалық техникумды бітіріп, ҚР Қарулы Күштері қатарына шақырылды, шекара әскерлерінде қызмет атқарды. 2000 жылы жедел қызметін аяқтағаннан кейін дене бітімі дайын және сау болып, ол өзінің өрт сөндіруші мансабын бастады. 2003 жылы Семей қаласының №2 мамандандырылған өрт сөндіру бөліміне өрт сөндіруші-құтқарушы лауазымына ауыстырылды. Серікжан құтқарушы жұмысының ең қиыны-балалармен болған төтенше жағдайлар, олардың өмірін құтқару, іздестіру-құтқару операцияларына қатысу деп ойлайды. Сонымен қатар, құтқарушы жұмысы шыдамдылықты және әрине, жақсы физикалық дайындықты, кез-келген құтқару құрал-жабдықтарымен жұмыс істей білуді талап етеді. Қызмет барысында спортпен белсенді айналысты, әсіресе өрт сөндіру-құтқару қызметімен.2001-2004 жылдар аралығында ШҚО ПСП бойынша құрама командасында болып, әртүрлі республикалық және халықаралық жарыстарға қатысты. 2005 жылдан бастап 2016 жылға дейін Семей қаласының мемлекеттік өрт бақылау бөлімінде әр түрлі лауазымдарда жұмыс істеді. Жұмыс уақытында өзін өртті алдын алу бойынша сауатты маман ретінде көрсетті, өртті ескерту және алдын алу жұмыстарын ұйымдастыру мәселелерінде кәсіби дайындық деңгейі мен практикалық дағдысы бар. Өрт қауіпсіздігі саласындағы заңнамалық актілерді біледі. Оның кәсіби жұмысының жетістіктері 2014 жылы Астана қаласында өтетін жыл сайынғы "Үздік мемлекеттік өрт бақылау қызметкері" республикалық байқауында жеңіске жеткенімен расталады. 2016 жылы ШҚО ТЖД Абай ауданының ТЖБ бастығы болып тағайындалды. 2018 жылдың маусым айында азаматтық қорғау подполковнигі атағында құрметті демалысына шықты. Оның кәсібилігі "ІІ және ІІІ дәрежелі Өртке қарсы қызмет органдарындағы мінсіз қызметі үшін"медальдарымен марапатталды. Үйленген, жұбайымен төрт бала тәрбиелеп отыр. Олар өз балаларын қазақ дәстүріне сәйкес, достық пен сыйласуда тәрбиелейді. 2020 жылдың ақпан айында Серікжан Семей қаласы ТЖ басқармасына қайта оралды. Әкімшілік мемлекеттік қызметкер лауазымы бойынша конкурсқа қатысу үшін құжаттарды тапсырып, барлық кезеңдерден өтіп, Семей қ. ТЖБ Азаматтық қорғау саласындағы қауіп-қатерлерді, апаттарды азайту және бақылау тобының бас маманы болып тағайындалды. Серікжан Азамбаев өрт сөндірушіден аудандық ТЖ бөлімінің бастығына дейінгі жолды жүріп өтті және бүгін өз мемлекетінің игілігі үшін еңбек етуде. Мемлекеттік қызметкер күні қарсаңында Серікжан өзінің өмірлік және кәсіби тәжірибелерін берген барлық тәлімгерлеріне ризашылықпен еске алады. Кандаржиди Марина Ильинична: Мемлекеттік жобалар мен бағдарламаларды іске асырудың табыстылығы көп жағдайда мемлекеттік қызметкерлер жұмысының тиімділігіне, олардың тәжірибесіне, жанқиярлығына, кәсіби және жеке қасиеттеріне байланысты. Олардың бірі-Семей қ.ТЖБ азаматтық қорғау саласындағы қауіп-қатерлерді, апаттарды азайту және бақылау тобының бас маманы Кандаржиди Марина Ильинична, азаматтық қорғау жүйесінде 2007 жылдан бері еңбек етіп келеді. 1963 жылы 12 қыркүйекте Шығыс Қазақстан облысы Георгиевка ауылында дүниеге келген. Ұлты-гречанка. Орта мектепті бітіргеннен кейін 1980 жылы Семей ет және сүт өнеркәсібінің технологиялық институтына түсті. Институтты бітіргеннен кейін еңбек жолын Қостанай қаласында технохимиялық бақылау инженері лауазымынан бастады. Семей қаласына оралғаннан кейін біраз уақыт қаланың кейбір нысандарында жұмыс істеді. Алайда, уақыт өтіп жатыр, талаптар да өзгереді, жағдайдың өзі өзгереді. 2006 жылы Марина өзін мемлекеттік қызметте сынап көруді шешті, конкурстан өтіп, "Семей қаласының құрылыс бөлімі"ММ-де жұмыс істей бастады. Құрылыс бөлімінде жұмыс істей отырып, Семей қ.ТЖ басқармасымен мерзімді түрде өзара қарым-қатынас жасады, оған табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардың алдын алу саласындағы жұмыстар қызықты болды. Міне, 2007 жылы армандарын жүзеге асыра отырып, ол Семей қаласы ТЖ басқармасына төтенше жағдайлардың алдын алу бөлімінің бас маманы лауазымына ауыстырылды, қазіргі уақытта да жұмыс істеуде. Жұмыс Жергілікті атқарушы органдарды, сондай-ақ төтенше жағдайлардың алдын алу саласындағы халықты уақтылы хабардар ету, ықтимал ТЖ кезінде қауіпсіздік шараларын уақтылы қабылдау болып табылады. Жақсы жұмысы үшін Марина Ильинична бірнеше рет грамоталармен және алғыс хаттармен марапатталды.Өзінің кәсіби деңгейін арттыру үшін үнемі жұмыс істейді. Елбасы Мемлекеттік қызмет істері агенттігінің "Біздің міндет – халыққа қызмет ..." – "біздің парызымыз – Халыққа қызмет ету" ұранын бекер белгілеген жоқ, ал басты міндеттердің бірі – халыққа және мемлекетке қызмет ету үшін бәрінен жоғары кәсіби мемлекеттік аппаратты қалыптастыру.

Коронавирус дағдарысы аясында көрініс берген жаңа мүмкіндіктер мен бизнес-климат жағдайы жөнінде қазақстандық сарапшылардың пікірі әртүрлі: біразы COVID салдарының ел экономикасына ықпалы әлі де нақты бағаланып, талданған жоқ десе, енді бірі – қандай да бір дағдарыс, күйзеліс бұған дейін байқалмаған жаңа сегменттерге жол ашып, жаңа табыс көздеріне дем береді деген сенімде. Қалай болса да, пандемия салдары ел экономикасының барлық саласын түгел шарпып өтті, ал дағдарыстан шығу кезеңі ұзаққа созылатын түрі бары. Құлдырау мен өсім арасында Хенли бизнес-мектебінің зерттеушісі (Ұлыбритания) Данияр Медетовтың айтуынша, пандемия салдарында Казақстанның жүйеқұраушы негізгі саласы – мұнай-газ секторы айтарлықтай зардап шекті, соған сәйкес ел экономикасының көрсеткіштері де жаппай төмендей бастады. «Ең алдымен, азық-түлікке жатпайтын тауарлар мен қызмет түрлерін ұсынатын сала, яғни ретейлерлер, тұрмыстық техника сегменті, көлік компаниялары біраз қиындыққа тап болды, – дейді Данияр Медетов. – Қаржы секторына да мейлінше ауыр тиді. Бұл тұрғыда, ептеп болса да, құрылыс бизнесінің ұпайы түгел деуге болады». Бизнес саған айтам, қоғам – сен тыңда Сарапшы «постковидтік фазада белгілі бір бенефитке», яғни басымдықтарға үміт арта алатын бес саланы бөліп көрсетеді. Оның пікірінше, бұл салалар: ауыл шаруашылығы, фармакология, базалық тауар өндірушілер, онлайн контент индустриясы (онлайн сегменттегі кинотеатрлар, ойын-сауық, онлайн оқулар, т.т.) және құрылыс саласы. «Инвестициялық тұрғыда фармакология және медициналық техника өндірісі – мейлінше қауіпсіз мүмкіндік болмақ», – дейді сарапшы. Бірақ Қазақстан нарығына бұл тауарлар экспорт негізінде келетінін де ұмытпау керек. Дегенмен, жалпылай алғанда, өзге салалармен салыстырғанда, фармакология нарығының тәуекелі біршама төмен. Бүгінде ірі инвесторлардың қомақты салымдары дәл осы салаға бағытталған: мысалы, дәрі-дәрмек әзірлеуге, профилактикалық заттар өндіруге деген сияқты. Сарапшы маман, сондай-ақ пандемия аясында – күнделікті өмірде аса қажетті тұрмыстық заттар мен гигиена құралдарын шығарушылар, тағам өндірушілер және бұл өнімдерді сатушы субъектілер аса алаңдай қоймайды деген болжам айтады. Тұтынушылардың онлайн арналарға ауысу қажеттілігін қамтамасыз етуші сала да табыстан қағылмауы тиіс: Қазақстанда бұл сала, негізінен, шағын бизнес пен микроұйым өкілдерінің қарамағында. Қазақстан экономикасының 64%-ы шағын және орта бизнес иелігінде, оның ішінде қызмет көрсету саласының үлесі де осы шамалас, соған қарамастан, дейді сарапшы, жоғарыда айтылған бес саланың екеуі еліміздің ішкі жалпы өніміне айтарлықтай үлес қосып отырған жоқ. «Бұл арада мен электронды коммерция, креативті индустрия сынды салаларды есепке де алмадым, олар бізде әлі дұрыс дамыған жоқ», – дейді Данияр Медетов. Ел басқарудағы жасанды сана мүмкіндіктері Айтқандай, бұл салалар барынша өсіп-кеңейіп, мол табысқа кенеледі деп пайымдау да қисынсыз. Сарапшының айтуынша, «өсім феноменін цифрландыру оңай емес», жалпы, пандемия аясында қандай да бір сала туралы барынша өсіп, өркендеді деп айта алмаймыз. Бұл, мысалы, логистика саласындағы Amazon не FedEx сынды алыптарға да қатысты. «Қарапайым жұрт, пандемия кезінде бұл компаниялар еселеп пайда тапты деген ойда. Иә, алғашқы екі-үш аптада олар бір ғана сатулар сегментінде секундына 11 мың доллар жасай алды, бірақ соған сәйкес олардың шығындары да еселеп артты. Бұл команиялардың қаржылық сарапшылары мен бухгалтерлері мұны оңай дәлелдей алады», – дейді зерттеуші. Ал, мысалы, құрылыс саласының дамуына жұмыспен қамту жөніндегі Жол картасы сынды мемлекеттік бағдарламаның қолға алынуы септік етсе керек. Бизнес сарапшысы Марина Тютюнникова келтірген деректерге назар аударсақ, 2020 жылдың он айында Қазақстанда қызмет көрсету және тауар шығару көрсеткіштері: құрылыс саласында 10,7%-ға, ауыл және орман шаруашылығы мен балық аулауда 5,2%-ға, байланыс саласында 8,2%-ға өскені байқалған. «Өңдеу саласында өндіріс ауқымы 3,2%-ға дейін өскен, оның ішінде негізгі фармацевтикалық өнімдер мен фармацевтикалық препараттар бойынша 39,7%-ға, қағаз және қағаз өнімдері бойынша – 15,0%-ға, азық-түлік бойынша – 3,4%-ға, дайын металл өнімдері бойынша – 19,5%-ға өскен. Ал былғары өнімдерін шығару көрсеткіші тіпті 160,3%-ға дейін артқан», – дейді сарапшы. Яғни, жалпылай алғанда, ел экономикасының жұмыс қарқыны төмендей түскенімен, кей салаларда айтарлықтай өсім бар. Брендтер коллаборациясы Данияр Медетов, әзірше Қазақстанда постковидтік кезеңге сай келетін трендтерді дұрыс танып, қолданып отырған бизнес аса көп емес деп отыр. Бірақ қай кезеңде де дағдарыс бизнес үшін жаңа мүмкіндік деп есептелген. Таяу келешекке негізделген болашаққа қатысты айтар болсақ, әлемдік тренд – өндірісті тараптандыру және бірлесу дегенге келіп тіреледі. Co-opetiton, яғни кешегі бәсекелестердің бірігуі, оларға жаңа нарықтарды игеріп, жаңа өнімдер ұсынуға жол ашады. «Дүние жүзінде қазір мұндай мысалдар аз емес: Co-opetiton феномені негізінде Nike секілді ірі компаниялар Chanel, Armani сынды luxury брендтерімен коллаборацияға келіп, өте жақсы көрсеткіштерге қол жеткізуде. Не болмаса, Қазақстандағы құрылыс компанияларын алайық, олар қазір өз өнімдерін жетілдіріп, нарыққа жаңа бірегей шешімдер әзірлеп ұсынуда, сату схемаларын өзгертуде. Мұндай түзетулерді олар отандық банктермен бірлесіп енгізуде: бұл тиімді ынтымақтастық. Әрине, біз постковидтік фазаға әлі жеткен жоқпыз, бірақ Co-opetiton әдісі қазірден-ақ өз өміршеңдігін көрсетіп отыр. Бірақ Қазақстанда бұл мүмкіндікті нарық іші толыққанды елеп-ескеріп жатқан жоқ», – дейді Данияр Медетов. Жауапкершілік жүйе мен қоғамға ортақ Бизнеске жаңа мүмкіндік ұсынатын гибридтік формулалар ішінде сарапшы: менеджментті «қайта жүктеу», корпоративтік мәдениетті сауықтандыру (қызметкерлердің мотивациясын арттыру бағытында), өнім мен қызметті тараптандыру мәселелеріне көңіл бөлуді ескертеді. «2010 жылға дейін құрылған компаниялардың тұрақтылық көрсеткіштері жоғары болмақ: өйткені олар бұған дейінгі дағдарыстармен бетпе-бет келді. Бұл компаниялар мұндай жағдайда резервтік қорлар керектігін жақсы біледі», – дейді сарапшы Медетов. Galamat Integra компаниясының бас директоры Сейітжан Сыпабеков те, бүгінгідей жағдайда компаниялардың өз ішкі резервтері болуы өте маңызды деп отыр. «Резервтік қордың бар-жоғына қарай компаниялардың даму мүмкіндігі үш бағытта өрбуі ықтимал: 1) бизнесті жабу; 2) жекелеген бағыттарды нығайтып, басқаларын жабу; 3) жаңа сегменттерді игеріп, компанияны жаңа деңгейге шығару. Бұл тұрғыда, ең алдымен, ішкі аудит жүргізіп, компанияның қаржылық жағдайын, өнімдері мен технологиялық мүмкіндіктерін, бизнес барысы мен жағдайын, персоналдың деңгейін сарапқа салып, талдаумен қатар, нарық ішін зерттеп, клиенттердің әлеуетін зерделеу керек. Сонда коронадағдарыстан кейінгі бизнестің аяқ алысын дұрыс түсінуге болады», – дейді сарапшы маман. Қазақстандық бизнеске тән тетік-құралдарға тоқталған Марина Тютюнникова, KPMG Kazakhstan жүргізген «Қазақстан экономикасының негізгі салаларына COVID-19 ықпалы» атты зерттеу қорытындысын мысал етеді. Бүгінде отандық компаниялардың 70%-дайы әкімшілік шығындарын оңтайландырғанды дұрыс көрген. Оның ішінде: іссапарлар шығындары, консультациялық, маркетингтік шығындар мен қызметкерлерді оқыту және еңбекақы шығындары (персоналды қашықтан жұмыс істеуге көшіруіне не ақылы және ақысыз демалыстарға жіберуіне орай) біршама қысқарған. Бұлардың арасында, мысалы, авиация, қаржы секторлары мен бөлшек сауда сегментінің үлесі басым. Кей компанияр қызметкерлерін өзге секторларға ауыстыруда, айталық, сату бөліміндегілер call-орталық қызметіне бейімделіп, даяшылар курьер болып жұмыс істеуде. Сарапшының айтуынша, бүгінде қазақстандық компаниялардың бірқатары (сауалнамаға қатысқандардың 48%-ы) тауар және қызмет түрлерін сатып алуда ауқым мен құрылым көрсеткіштерін қайта қарап, сұранысқа ие және маржасы жоғары өнімдерге басымдық беруде. Желі жұмысында жүктеме ауқымы артып, кептелістер көрініс беруі себепті, телекоммуникациялық компаниялар өз инфрақұрылымын толықтай жаңартуға мән беруде. Ал сауалнамаға қатысқандардың 58%-ы компанияның стратегиялық даму жоспарын қайта қарап, өзгерту керек деген сенімде. Инвестициялар бағыты Сейітжан Сыпабековтің пікірінше, қазір инвесторлар логистика, IT-индустрия, азық-түлік дүкендерінің желісі сынды бизнес түрлеріне қызығушылық танытуда. Әрине, медицина мен фармакология да инвестициялық тұрғыда тартымды салалар қатарында. «Кей инвесторлар бүгінде клиника құрылысына не медициналық заттар шығарушы зауыттарға инвестиция салуға мүдделі. Кей инвесторлар коронавирусқа қарсы препараттарды жеткізу бизнесіне ақша салғанды жөн көреді», – дейді ол. Мобильді болам десеңіз Данияр Медетовтың айтуынша, қай уақытта да инвестиция үшін ең ыңғайлы кезең – дағдарыс деп саналған, бірақ соған сәйкес тәуекелдер де бұл арада біршама жоғары болады. «Ия, дағдарыс барысында акциялар айтарлықтай арзандап, қысқа мерзім ішінде едәуір табыс әкелуі ықтимал: инвестициялаудың дәл осы жолы әсіресе Орталық Азия мен Қазақстанда кең тараған. Бірақ, мәселе нарықтағы спекуляциялармен ғана шектелмейді: дағдарыс кезінде компаниялардың банкротқа ұшырауы жиі кездеседі, олай болса, ақшадан қағылу тәуекелі бұл арада өте жоғары», – деп ескерткен сарапшы, қазір туристік салаға, әуе компанияларына, мейрамхана бизнесіне (әсіресе, классикалық сегменттегі), ойын-сауық индустриясына (оффлайн негіздегі) оңай емес деп отыр. Инвесторлар қалауы бүгінде: онлайн-сала, Amazon, IT-компаниялар, сондай-ақ ауыл шаруашылығы, бірақ бұл сала тұрақты табыс береді деп болжау мүмкін емес, мұнда дағдарыстан өзге табиғат факторы да маңызды көрсеткіш. Ал стратегия және стратегиялық менеджмент тұрғысында, Данияр Медетов, ірі компанияларға шағын IT-стартаптарды өздеріне қосып не сатып алу жөнінде кеңес береді. Бизнес сарапшысы Марина Тютюнникова, қазақстандық компаниялар сұранысқа ие жаңа өнім шығаруға икемделіп, жаңа қызметтерді игеруге осы бастан бейімделе бергені дұрыс деп отыр. Сол сияқты, цифрлық технологияларға инвестиция ауқымын ұлғайтып, оффлайн дүкендер форматын қайта қарауды ұсынады. «Биыл жұрт үнемшілік туралы ойланып, тұтынушылардың таңдауы, талғамы өзгере бастады. Қазір көпшілік адам өзіне қажетін үйіне жақын дүкендерден сатып алуға тырысады. Бүгінде экологиялық таза материалдардан жасалған тауарларға деген сұраныс өсе түскен: отандық бизнес жаһандық негіздегі әлеуметтік және экологиялық проблемаларды шешуге үлес қосуы тиіс деп есептейді сатып алушылар. Карантин әсері болса керек, қазір қазақстандықтардың біразы әуестік құралдарына, яғни хоббиге мән бере бастады. Бизнес өкілдері бұл бағытты да ескеріп, өз ұсыныстарын әзірлей алады», – дейді сарапшы. Ол, сондай-ақ отандық бизнеске кроссиндустриялдық ынтымақтастыққа көңіл бөліп, сатып алушылардың цифрлық қадамын жақсарту мақсатында өнім, контент және цифрлық технологияларды біріктіру туралы кеңес береді. Зерттеуші Данияр Медетовтың айтуынша, Ұлыбританияда локдаун аясында ағылшын үкіметі микро және- шағын бизнеске жарты жыл бойы айына 3 мың фунт төлеп отырған. «Қызметкерлердің 70%-ның жалақысын мемлекет өзі өтеді, шынайы қолдау деген осы», – дейді ол. Сарапшы, сондай-ақ бүгінде әлем бойынша материалдық емес трендтер бой түзей бастады дейді, яғни бизнес қаржы ауқымы мен тұрақтылық көрсеткішіне қарай емес, сапа көрсеткіші бойынша өзгеріп, түрленуде. «Әлемдік бизнес өзінің стратегиялық мақсаттары мен міндеттерін пысықтау барысында тек қана ақша мен пайдаға негізделмей, сезім көрсеткіштеріне де мән беруде: олар өз сегменттеріндегі қажеттіліктерге жанашырлық танытып, жаңа жоспарлары мен ұсыныстарын әзірлеуге эмпатиялық тұрғыдан келуде. Өз кезегінде бұл – сапа көрсеткішін арттыруға негіз болуда. Ал бизнестегі экожүйенің бұлайша өзгеруіне коронавирус пандемиясы себеп болды», – дейді сарапшы.

"Парламенттік оппозиция" ұғымы қолданыстағы заңнамамен бекітіліп, оның құрамына кіруге Мәжіліске өткен партиялардың мүмкіндігі бар. Бүгін Мәжілісте парламенттік көпшілік және парламенттік оппозицияға кіретін саяси партиялардың фракциялары басшыларының кеңесі өтті, деп хабарлайды zakon.kz. "Парламенттік оппозиция" ұғымы қолданыстағы заңнамамен бекітіліп, оның құрамына кіруге Мәжіліске өткен партиялардың мүмкіндігі бар. Ол үшін Палатада тіркелу кезінде партия өзінің парламенттік оппозицияға қатыстылығын мәлімдеуі тиіс. Дауыс беру нәтижесінде және Мәжіліске берілген хабарламаларға сәйкес, VII шақырылымда парламенттік оппозицияға "Ақ жол" Демократиялық партиясы және Қазақстан халық партиясының депутаттары кірді. Сонымен қатар, парламенттік оппозиция Мәжілістегі тұрақты комитетті басқарып, өз депутаттарының арасынан екі тұрақты комитеттерінің хатшыларын ұсынуға құқы бар. Бүгін "Nur Otan" партиясы фракциясының басшысы Нұрлан Нығматулин, "Ақ жол" фракциясының басшысы Азат Перуашев және Қазақстан халық партиясы фракциясының жетекшісі Айқын Қоңыров кеңес өткізді. Жиында парламенттік оппозиция мүшесінен төраға мен хатшылар сайланатын тұрақты комитеттер анықтады. Кеңес қорытындысы бойынша Мәжіліс комитеті анықтайтын фракция жетекшілерінің бірлескен шешімі шығарылады. Онда парламенттік оппозиция тарапынан төраға мен хатшы, сондай-ақ парламенттік оппозициялардан осы лауазымға бірегей кандидат бекітілген шешім болады.

Львов клиникалық жедел көмек көрсету ауруханасында da Vinci деген робот-хирург ішек патологиясы бар 13 жастағы қызға алғаш рет ота жасады. by Opa Media 03.03.2021 Reading Time: 1 min read Фейсбукта бөлісуWhatsapp бөлісу Пациент ішек жұмысының ауытқуымен туылған. Дәрігерлер бұл мәселені үш рет шешуге тырысқан, бірақ әр жасалған отадан кейін қыздың жағдайы нашарлай берген. Сондықтан, Львов ауруханасының мамандары тәуекелге баруға бел буған. Жаңа тәжірибе жасап, күтпеген нәтижеге қол жеткізіп отыр: робот-хирургтың көмегіне алғаш жүгінген дәрігерлер ішектің жабысып, бітеліп қалу проблемасын шешті. Операция барысында құрсақ қуысында 3 пункция жасалып, оларға камера орнатылды. Құрылғы кескінді үш өлшемде 20 есе үлкейтіп, мониторға шығарып, көрсетіп отырды. Операция сәтті аяқталды. Tags: da Vincismart technologiesЛьвов ауруханасыробот-хирургУкраина Opa.kz — мәдениет, өнер, сән, спорт, денсаулық, технология әлеміне қызығушылық танытатын оқырмандарға арналған медиа ресурс.

Қару жасау цехы, Макаров тапаншалары,"Браунинг", "Ультра", "Зигзауэр", қол гранатасы және жарылғыш заттар болғанын хабарлайды Tengrinews.kz ҰҚК баспасөз қызметі өкілдерінің мәліметіне сүйеніп. 2020 жылдың аяғында жедел уәкілдер назарына бұрын сотты болмаған А.Д. іліккен. Оның ықтимал қылмыстық әрекеті туралы ақпарат мұқият тексеруді талап еткен және ол зерттеуге алынған. ҰҚК мәліметінше, жедел уәкілдер А.Д. сыбайластары арқылы травматикалық және газ тапаншаларын сатып алғанын, кейін оларды арнайы жабдықталған шеберханада атыс қаруына айналдырғанын анықтады. Ол оқ жаудыратын тапанша жасап шығарған. Бірақ бұл ақпарат қылмыскерді ұстауға жеткіліксіз болған. "Мұндай жағдайда нақты дәлелдер қажет. Оның үстіне, А.Д. қару-жарақпен айналысатыны туралы ақпарат болған. Сонда бізден белсендірек шаралар қажет болды", - ҰҚК Ақмола облысы бойынша департаментінің жедел уәкілі. 2021 жыл қарсаңындағы кезеңдердің бірі сәтті аяқталды – нысаннан 200 мың теңгеге Retay Baron тапаншасы сатып алынды. Күдіктіні қамауға алып, істі сотқа жолдауға мүмкіндік туды. Алайда жедел уәкілдер қару сатып алуға дайындалып жатқан кезде А.Д-ның қылмыстық әрекеттері туралы жаңа мәлімет пайда болған. "Сондай-ақ, ол қолдан жарылғыш құрылғыларды жинаумен де айналысқан", - деп бөлісті ҰҚК баспасөз қызметі өкілдері. 2021 жылы қаңтардың ортасында одан қолдан жасалған жарылғыш құрылғы сатып алынған. Сондай-ақ, тапаншаны сату, жарылғыш құрылғы құрастыру, жауынгерлік тапаншаның бөлшектерін жасау құжатталған. Сараптама олар белгіленген мақсатқа сәйкес екенін растады. Қолда бар материалдарды ескере отырып, А.Д-ның заңсыз қызметіне барлық дәлел жиналып, оның барлық қылмыстық байланысы анықталған. 15 сәуірде "үштік" ұсталды. Н.М. жарылғыш құрылғы құрастырумен айналысқан, А.К. қажетті бөлшектерді дайындау бойынша токарьлық жұмыстарды жүргізген. Тінту кезінде 2 Макаров тапаншасы, 3 Retay Baron тапаншасы, қол гранатасы, 80 патрон және 96 қолдан жасалған жарылғыш зат тәркіленді.

Қазақстанның тумасы, аса ауыр салмақтағы бұрынғы әлем чемпионы, қазір Калифорнияда тұрып жатқан Олег Маскаев Вест-Сакраментоның қалалық кеңесіне сайлану үшін құжаттарын тапсырды. Сайлау осы жылдың 6 қарашасы күні Батыс Сакраментода өтеді. Онда қазіргі таңда 50 мыңға жуық адам тұрып жатыр. Бұл туралы «Новости-Казахстан» ақпараттық агенттігі хабарлайды. Қала тұрғындарының көпшілігі бұрынғы Кеңес Одағының азаматтары екен. Маскаевтың сайлауалды бағдарламасы орыстілді азаматтардың мүддесін қорғауға, олардың құқықтарының кәдімгі америкалықтармен тең жағдайда сақталуына, америкалықтар мен АҚШ-тағы орыстілді диаспора арасындағы байланысты жақсартуға бағытталған. Айта кетейік, Олег Маскаев Қазақстандағы Жамбылда туған. Бокстағы мансабын бастар алдында спортшы Қарағанды облысының Абай қаласына көшіп келген. Маскаев кәсіби боксқа ауыспас бұрын әуесқой рингте үлкен жетістіктерге жетті. 1999 жылдан бері Олег Маскаев АҚШ-та тұрып жатыр, ал 2006 жылдан бері Ресей азаматы болып табылады. Дерккөз: 1tv.kz 24 тамыз 2012, 12:45 WhatsApp арқылы хабар жіберу Бөлісу: Қате таптыңыз ба? Тінтуірмен белгілеп, Ctrl + Enter түймесін басыңыз. Осы мақала тақырыбына қатысты ой-пікіріңізбен бөлісіп, бейнежазба жолдағыңыз келсе, WhatsApp +7 707 37 300 37 нөміріне және editors@azh.kz поштасына жібере аласыз.

Депутат министрге агломерацияларға қатысты критерий мен қандай қалалар қамтылатынын нақты айтпағанына шағымданды 23.11.2022 3 Депутат Еділ Жаңбыршин Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыровтың заң жобасын түсіндіру барысында қойылған сұрақтардың жауабын түсінбегенін айтты, деп хабарлайды Azattyq Ruhy. «Біз министрдің жауаптарынан нақты ештеңені естіген жоқпыз. Түк түсініксіз. Сіздер агломерацияны жасайтын кезде критерий керек. Сіз 500 мың адам болса ғана деген мәселені айттыңыз. Біріншіден, қандай критерийлерді пайдаланасыз? Себебі әлемдік тәжірибеде бірнеше критерий бар. Оның қайсын пайдаланасыздар? Екіншіден бүгінде агломерация бойынша нақты қанша қала кіреді? Үшіншіден, осы агломерация заңын критерийлермен қабылдағанда бізге ол қандай экономикалық, әлеуметтік нәтиже береді? Бізге нақты осыны айтыңызшы. Сіздер осының бәрін жасар алдында зерттеу жүргіздіңіздер ғой», — деді Еділ Жаңбыршин. Ұлттық экономика министрі Әлібек Қуантыров бұл сұраққа жауап беруге барынша тырысты. «Әрине біз зерттеуді дайындадық. Енді бірнеше критерий бар. Онда тек халықтың саны емес, көлік-логистикалық әлеуеті, экономикалық әсеріне тоқталайын. Біріншіден агломерациялардың жергілікті инфрақұрылымдық, инженерлік проблемаларын шешіп, кейін шағын және орта бизнесті дамытуға мүмкіндік туады. Жалпы макроэкономикалық синергиялық әсерін күтіп отырмыз. Қазір сізге нақты сандарды айта алмаймын. Жергілікті саясатты күшейтіп, республикалық деңгейде экономикаға әсерін береді», — деді ол. Министрдің бұл жауабына да депутаттың көңілі толмады. «Сіз жаңа критерийлерді де нақты айтпадыңыз. Қандай қалалар кіретінін де айтпадыңыз. Зерттеу жүргізілген уақытта күтілетін нәтиже болады ғой. Көрсеткіштер бар ғой. Осынша пайызға өседі. Күтілетін қорытынды осындай деген», — деді Жаңбыршин. Әлібек Қуантыров критерийлерді бірнеше рет айтқанын еске салды. «Агломерацияға Астана, Шымкент, Алматы, Ақтөбе қалалары жатады. Мүмкін, Қарағанды қаласы да кіреді. Басқа да қалалар қосылуы мүмкін. Жалпы біздің жоспар бойынша келесі жылдан бастап экономикалық өсуі орташа есеппен 4,1 пайызды құрайды. 2025 жылға дейін 5 пайызға өседі деп болжап отырмыз», — деді ол.

Бұған дейін әнші Аша Матай іш киімінің бағасын сұраған журналистке «іш киімнен ақшаны аямаймын», деп жауап берген болатын. Алдараспан әзіл-сықақ театрының директоры Нұржан Төлендеив әншіні сынап тастады. — Іш киімінің құнын айту үлкен қателік. Кімге керек сенің киіміңнің құны. Баяғыда жоқшылықта бір шалбарды үш бауыр кезектесіп кидік. Ешкімнен кем болмады. Үлкен қателік, сауатсыздық қой іш киімнің құнын айту, – дейді актер 2019 жылы Жылқышыбайға берген сұхбатында.  Предыдущая статья«Нұрболхан менің жан досым. Өтірік соттастық…»: Ләйлә Сұлтанқызы мен Нұрболхан Шарапов бір жобада

Адамзат тарихтың барлық кезеңдерінде эстетикалық немесе танымдық көзқарас тұрғысынан қызығушылық тудыратын киелі құнды заттарды жинауға және оны сақтауға ерекше ден қойған. Этнографиялық жиынтықтың пайда болуын басқа ұлыстардың өңдірген көз үйренбеген ғажайып заттар жинағының пайда болу мезгіліне жатқызуға болады. Мұражайдың қорында XVIII, XIX және XX ғ. басында жасалған этнографиялық бұйымдар сақталған және олардың көпшілігі тарихи-мәдени тұрғыдан сирек кездесетін бағалы туындылар болып табылады. Сондай-ақ, оларда адамдардың өмірі мен мәдениеті, дүниетанымы, наным-сенімі туралы жеткілікті құнды ақпарат бар. Мұражайға 1927 жылы бай мүлкін тәркілеу барысында алынған тұрмыстық заттар мен киімдер этнографиялық жиынтыққа негіз болды. Сөйтіп біздің қорда бай Алдияровтың отбасынан алынған алтын жіппен зерленген киім үлгілері - ер кісінің шапаны мен қалпағы, әйелдің қамзолы мен бешпенті, ер адамның қайыс белдігі - кісе белбеу, әйелдерге арналған күміспен күптелген ер-тоқым мен жүген, шығыстың металл табақтары пайда болды. Қазақ халқының дәстүрлі құбылмалы ауа райына және көшпелі тұрмыстық жағдайға бейімделген. Олар мықты да ыңғайлы, қарапайым әрі әсем болған. Киім-кешектер ер адамның, әйелдердің және балалар киімі, сыртқы және ішкі, маусымдық, күнделікті және мерекелік деп бөлінеді. Жас әйелдер мен бойжеткен қыздардың киімдері ұлттық оюлармен молынан безендірілген. Ежелден сахарада күн мен өмірді бейнелейтін сырттан әкелінетін қызыл түсті маталарға айрықша мән берілген. Зергерлік бұйымдар жиынтығынан ең алдымен әйелдер әшекейлері мұражай жиынтығының бағалы бөлігі болып табылады. Зергерлік әшекейлер күмістен, жартылай бағалы тастардан және шыныдан жасалған. Олар басқа және кеудеге тағатын әшекейлерден, білезік пен жүзіктің көптеген түрлерінен тұрады. Пішіні мен зерінің үйлесімділігімен ерекшеленетін қазақтың мәнерлі зергерлік әшекейлері халық шығармашылығының жарқын беттерін көрсетеді және ұлттық мәдениет қазынасына жатады. Қазақ кілемдері, өрнекті баулар, текеметтер мен сырмақтар Қазақстанның көне және қазіргі заманғы өрнекті байлығы болып табылады. Жүннен, киізден жасалған бұйымдар Қазақстанның солтүстік өңірінде қалыптасқан кілем тоқу және тоқыма дәстүрлері туралы сыр шертеді. Үй шаруашылығында қолданылған ыдыс-аяқтар негізінен металдан, ағаштан, тастан, үй жануарларының сүйегі мен терісінен әзірленді. Шеберлер түрлі заттарды жылқының терісінен жасалған қымыз ашытатын сыйымды ыдыс сабаны, ағаштан тостаған, шелек, ожау, күбі және т.б. жасады. Біздің облысымызда тұратын славян халықтарының киім-кешектеріне айрықша көңіл бөлінеді. Заттық жиынтықтың негізін әйелдер мен ер адамдардың киімдері, сондай-ақ сусындарға арналған және үстелге ас қоюға арналған керек-жарақтар, киімдерді және керек-жарақтарды сақтауға арналған заттар, үй жабдығында қолданылған заттар құрайды. Кестеленген, тоқымалы әшекейленген, көркем ойылған, нақышталған, шекімеленген, эмальмен әшекейленген заттардың ғылыми мәні этнографтардың көз алдында арта түсті. Осы заттармен қатар мұражай жинағына қолөнер өндірісінде пайдаланылған ауылшаруашылық жабдықтары, құралдары алынған. Құнды этнографиялық деректер болып табылатын мұражай жиынтығы көрмелерді құруда, мұражайдың тұрақты экспозициясын жасауда кеңінен қолданылады, зерттеушілерді өзіне тарта отырып, ғылыми жарияланымдарда және суретті басылымдарда пайдаланылады.

Құтқарушылар Клочков көшесіндегі алапат өрт кезінде тепловизор байланған дронды іске қосуға мәжбүр болды, деп хабарлайды Zakon.kz. Сағат 19: 49-да ТЖД күштері мен құралдары жоғарғы дәрежедегі дабыл бойынша Бостандық ауданы, Клочков көшесі 104/А мекен-жайына аттанды. Жеті минутта оқиға орнына алғашқы бөлімше жеткенде екі қабатты жеке тұрғын үйдің шатыры мен қаптама жабындының (монша кешені мен хостел ретінде алдын ала жабдықталған) отқа оранғаны анықталды. От жақын маңдағы кафе мен доңғалақ жөндеу орны шатырына тиіп үлгерген. Алматы қаласы ТЖД баспасөз қызметі Өрттің тез таралуына бірден бірнеше ғимараттың жақын орналасуы, сондай-ақ үй иесінің үйінде болмауы ықпал еткені айтылады. Өрт оқпандары дереу іске қосылып, автоцистерналар гидранттарға орнатылды, сол арқылы судың үздіксіз берілуі қамтамасыз етілді. Өрт сөндірудің үш учаскесі анықталды, биіктігі 37 метр өрт автосаты орналастырылды. Өртті сөндіру үшін өрт сөндірушілер шатырдың металл жабындысын ашуға мәжбүр болды, бұл өртті сөндіру жұмысын қиындатты, – делінген хабарламада. Сағат 20: 49-да өрт дронның арқасында оқшауланды. Оның көмегімен жасырын жану орындары тез анықталды. Өрт сағат 21:01-де толықтай сөндірілді. Өрт сөндірушілер жақын орналасқан техникалық қызмет көрсету станциясына (ТЖО) оттың ұласуына жол бермеді.

Астанада Ұлттық қауіпсіздік комитетінде көлік жүргізушісі болып жұмыс істеген ер адам әйелін 25 рет пышақтап, өзі балконнан секіріп өлді, деп хабарлайды КТК арнасы. Оқиға 17 сәуір күні Астанадағы көпқабатты үйлердің бірінде болған. Бейресми мәліметтерге сәйкес, ер азамат ҚР Ұлттық қауіпсіздік комитетінде көлік жүргізген, бірақ комитеттің сапында қызметкер болмаған. Бірақ, ол қайғылы оқиға болардан 10 күндей бұрын өз еркімен жұмыстан шығып кетіпті. «Ол әйелінен көзіне шөп салды деп күдіктеніп, ашумен 25 рет пышақ ұрған. Сосын өзі де балконнан секіріп кеткен. Екеуі де қайтыс болды. Олардың артында 2 кішкентай бала қалды. Күні кеше екеуінің денесін ОҚО-дағы туған жеріне алып кетті. Енді сол жерде жерленбек», – деп мәлімдеді ақпараттық агенттіктің дереккөзі.

Телефонды тастамайтын қызын тәрбиелемек болған әйел ұрлық жасағаны үшін айыпталды. Арызды бұрынғы күйеуі берген. АҚШ-та 15 жастағы қызының телефонын алып қойған әйелдің басы бәлеге қалды, жасөспірімге смартфонды әкесі Рождество мерекесіне сыйға тартқан екен, деп хабарлайды Sputnik Қазақстан. Мичиган штатында тұратын әйел сабақ оқысын деп қызының телефонын алып қойған. Алайда әдеттегі тәрбиелеу шарасынан кейін Джоди Мэй қамауға алынды. Полиция қызметкері оның үйіне келіп, ұрлық жасағаны үшін айыптап, қолына кісен салған. "Бұл мәселе неліктен насырға шауып кетті және бұған қалай жол берілді деген сұраққа жауап алғым келеді. Мен өз баламды тәрбиеледім, не үшін қолыма кісен салды?", — дейді ашынған ана. Джоди түрмеге жабылды, онда ол бірнеше сағат отыруға мәжбүр болды, одан кейін әйелді 200 доллар кепілдікпен босатқан. Кейінірек Джодидің "ұрлық" жасағанын бұрынғы күйеуі хабарлағаны анықталды. Ұялы телефон оның қызына алып берген рождестволық сыйлығы болып шықты, ер адам қызын қатал анасынан осылай қорғамақ болған көрінеді.

«KAZХИМИЯ» химия өнеркәсібінің қауымдастығы» ЗТБ – өнеркәсіптің химия және онымен сабақтас секторларында 30-га тарта кәсіпорынды біріктіретін коммерциялық емес ұйым Қауымдастықтың миссиясы Қазақстан Республикасының отандық химия өнеркәсібінің саладағы дүниежүзілік көшбасшыларының даму деңгейіне қол жеткізу болып табылады. Қауымдастықтың мақсаты өнеркәсіптің химия және онымен сабақтас салаларындағы кәсіпорындардың қарқын және тұрақты дамуы үшін заң деңгейінде қолайлы жағдай жасау болып табылады. Басты бағыттар Өнеркәсіптің химия және онымен сабақтас салаларындағы кәсіпорындардың мүдделерін қозғайтын, мемлекеттік органдар әзірлейтін нормативтік-құқықтық актілердің жобаларына сараптама жүргізу Өнеркәсіптің химия және онымен сабақтас салаларына қатысты «ЕЭО Техникалық стандарттарын», ұлттық стандарттарды, кәсіпорын стандарттарын әзірлеуге қатысу Өнеркәсіптің химия және онымен сабақтас салаларының қажеттіліктері аясында кадрларды даярлау (қайта даярлау) мәселелері жөнінде ұсыныстарды әзірлеу Сыртқы сауда (өнімді экспортқа өткізу) мәселелері бойынша заңнамалық актілердің жобаларына ұсыныстарды әзірлеу Өзара тиімді ынтымақтастық мәселелері бойынша халықаралық ұйымдармен өзара іс-қимыл Өнеркәсіптің химия және онымен сабақтас салаларындағы мемлекеттік даму бағдарламаларының, іс-шаралар жоспарларының (жол карталарының) жобалары аясында ұсыныстарды әзірлеу және қатысу Өнеркәсіптің химия және онымен сабақтас салаларындағы даму институттарын қажетті мемлекеттік қолдау шаралары жөнінде ұсыныстарды әзірлеу Реттелетін мемлекеттік сатып алулар бойынша заңнамалық актілердің жобаларына ұсыныстарды әзірлеу (мем. сатып алу, жер қойнауын пайдаланушылардың сатып алулары, «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ сатып алулары) Қолжетімді қаржыландыруды тарту мәселелері бойынша заңнамалық актілердің жобаларына ұсыныстарды әзірлеу Мемлекеттік органдармен және салалық қауымдастықтармен өнеркәсіптік кооперацияны дамыту мәселелері бойынша өзара іс-қимыл

«Астық және раушан гүлдер» — бұл 1945 жылдан бастап қазіргі таңға дейінгі қазақстандық әйел-суретшілердің төрт буынының жұмыстарына жасалған зерттеу нәтижелері. 25 қыркүйекте «Бетаниян» суретшілер үйінде (Kunstquartier Bethanien) ҚР Ұлттық музейінің «Фокус Қазақстан» халықаралық жобасының «Астық және раушан гүлдер: қазақстандық суретші әйелдердің төрт буыны» атты екінші көрмесі ашылды. Бұл туралы zakon.kz, primeminister.kz жариялаған ақпаратқа сілтеме жасап хабарлайды. «Астық және раушан гүлдер» — бұл 1945 жылдан бастап қазіргі таңға дейінгі қазақстандық әйел-суретшілердің төрт буынының жұмыстарына жасалған зерттеу нәтижелері. Кураторлардың айтуынша, көрме қазақ өнерінің және мәдениетінің жаңа көрінісін және әлемдік бейнелеу өнері тұрғысындағы олардың кең түсінігін ұсынады. Поляк-америкалық кәсіподақ қозғалысының көшбасшысы және әйелдер құқығының белсендісі Роза Шнайдерман ойлап тапқан «Астық және раушан гүлдер» термині әйелдердің теңдікке, мәдениетке және билікке деген құқығын, сондай-ақ өзекті қажеттіліктерді бейнелейді. 1930–1940 жылдар аралығындағы Қазақ КСР-ның күрделі тарихы және 1991 жылы тәуелсіздік алған уақыттан бері республиканың қарқынды дамуы еліміздің заманауи өнерінде айқын көрініс тапқан өзіндік идеялардың пайда болуына жол ашты. Көрменің кураторы Дэвид Эллиоттың айтуынша, көрме орыс авангардынан басталады, алайда экспозиция сәндік-қолданбалы өнер экспонаты — текеметпен ашылады. «Авангардшылар өздерінің түрлі формалармен, композициямен және түсті таңдауда жасаған эксперименттерінде шынайылықтан алшақ кеткен, ал Қазақстанның халық шығармашылығында түрлі өрнек абстракцияның элементтері болған. Суретшілердің қазіргі буыны бейнелеу өнеріндегі жоғалып бара жатқан халық дәстүрлерін қайта жандандыруға тырысты», — деді ол. Татьяна Глебова, Вера Ермолаева, Айша Ғалымбаева және Гүлфайруз Ысмайылова көрмеге суретшілердің аға буыны ретінде қатысуда. «Астық және раушан гүлдер» экспозициясының басым бөлігі 1980-90 жылдары пайда болған, бүгінгі күндері де дамып отырған өнерге арналған. Қазіргі заманғы өнердің осы «аналары», «әжелерінің» шығармашылығы елдің толағай тарихы мен жеке адамдардың көптеген теңдессіз оқиғаларын көрсетеді. Бұл әйелдер өз шығармашылығында дәстүрлі қазақ өнерінің, 1920-30 жылдардағы кеңестік авангардтың және социалистік реализмнің арасында өз шығармашылықтарын үйлестіріп, көпір салды. Сәуле Сүлейменова целлофаннан жасалған шығармаларының сериясын ұсынды — «Остаточная память» туындысы тарихи толғанысқа және оны еске алуға арналған. «Ашаршылық» атты еңбегі 1930 жылдары Қазақстандағы ұжымдастыру кезінде орын алған, ел халқының үштен бірінің өмірін жалмаған ашаршылық кезеңін еске түсіреді. Сәуле суреткерлік тәжірибе арқылы тарихи толғаныстарды жеңу мүмкіндіктерін зерделейді. Көрменің тең жетекшісі болған Алмагүл Меңлібаева «Тоқамақ» және «Степное барокко» бейне инсталляцияларын ұсынды. «Тоқамақ» — 2017 жылы Курчатов қаласында орнатылған Тоқамақ реакторы бейнесінің сан алуан болып түрленуін қолданатын көпарналы видео. Бұл видео Қазақстанның аумағында ядролық сынақтар жүргізілген кеңестік кезеңді еске салады. Бақыт Бүбіқанованың «Новогодние открытки» туындысында әйел басты орынға ие. Суретші әйелді композицияның ортасына орналастырып, оның қоғамдағы рөлі мен орны туралы сұрақтар қояды. Әйелдің жалаңаш денесі — әлеуметтік рөлдерді мәжбүрлеп таңуға қарсылық іспетті. Арт алаңында әйелдер қауымы аз болған кезең артта қалды. Қазіргі әйел суретшілер түрлі медиаларды пайдалана отырып, өзін және айналадағы қоғамды суретшілік тәжірибе арқылы түсіндіру мүмкіндіктерін зерттейді, өзекті сұрақтар қояды, қабылданған нормаларға шүбәмен қарап, шығармашылық және жеке басының еркіндігін жақтайды. Көрме Momentum коммерциялық емес заманауи өнер платформасымен серіктестікте ұйымдастырылған. Кураторлары — танымал халықаралық мамандар: Дэвид Эллиот, Редтори заманауи өнер музейінің директор орынбасары және аға кураторы Рейчел Ритц-Воллох, Momentum директоры және қазақстандық суретші Алмагүл Меңлібаева. Көрмеде келесі суретшілердің еңбектері қойылған: Анар Әубәкір, Лидия Блинова, Бақыт Бүбіқанова, Ғания Шағатаева, Вера Ермолаева, Зоя Фалькова, Айша Ғалымбаева, Татьяна Глебова, Гүлфайруз Ысмайылова, Креол орталығы (Мария Вильковиская, Руфия Жендербекова), Ғайша Маданова, Айгерім Мәжітқан, Алмагүл Меңлібаева, Гүлнұр Мырзағалықова, Гүлнұр Мұқажанова, Катя Никонорова, Сәуле Сүлейменова, Гүлмарал Тәтібаева, Елена Воробьева, Наталья Дю. Сондай-ақ, Берлинде «Рухани Жаңғыру» бағдарламасы аясында Momentum-мен серіктестікте арт-резиденция қатысушыларының көрмесі ашылды: Анар Әубәкір, Айгерім Оспанова, Ықылас Шайхиев, Лиля Ким, Сәуле Сүлейменова, Гүлмарал Тәтібаева, Бейбіт Әсемқұл. «Фокус Қазақстан» жобасын «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен ҚР Ұлттық музейі ұйымдастыруда. Жоба жетекшісі — Леонид Кочетов, жоба кураторы — Роза Әбенова.

ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жеткіліктілік шегін айқындау әдістемесіне өзгерістер енгізілмегені мен жоспарланбағанын мәлім етті, деп хабарлайды Zakon.kz. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі 2021 жылғы 7 желтоқсанда таратылған баспасөз релизінде зейнетақы жинақтарының ең төменгі жеткіліктілік шегін белгілеу мәселесінде Еңбекминінің құзыретіне қатысты бұрыс тұжырымға жол берілгенін хабарлады. Осы баспасөз релизін Еңбекминінің ресми сайтында, аккаунттарында және әлеуметтік медиада орналастырған қызметкерге тиісті тәртіптік жазалау шаралары қолданылды. ҚР Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Еңбекминінің ресми ұстанымы өзгеріссіз қалады. Министрлік зейнетақы жинақтарының ең төмен жеткіліктілік шегін айқындау әдістемесін әзірлеуші болып табылады. 2021 жылғы 8 желтоқсандағы жағдай бойынша әдістемеге өзгерістер енгізілген жоқ және жоспарланбаған, өйткені оның ағымдағы нұсқасы қазақстандықтарға болашақ зейнетақы төлемдерін қолайлы деңгейде қамтамасыз етудің қажетті өлшемдеріне толық сәйкес келеді. Әдістемеге сәйкес жеткіліктілік шегін есептеудің негізгі параметрлерінің бірі күнтізбелік жылдың басындағы ең төменгі жалақы болып табылады. 2022 жылғы 1 қаңтардан бастап оның өзгеруі қолданыстағы заңнамаға сәйкес жеткіліктілік шегі автоматты түрде қайта есептеуге әкелді.

Лаоста еңбек құлдығына түсіп қалған қазақстандық Анель Бермағамбетова жақын арада жақындарымен қауышады. Бұл жөнінде Қазақстанның Вьетнамдағы Елшісі Әлімжан Өмірзахов мәлімдеді, деп хабарлайды Alataunews.kz ақпарат агенттігі. Ақерке Жұмағазықызы 27.08.2022 Қоғам, Жаңалық Ашық дереккөзден WhatsAppTelegramFacebookTwitter Әлімжан Өмірзахов Лаоста елдің Сыртқы істер министрлігі мен Қоғамдық қауіпсіздік министрлігінің жауапты қызметкерлерімен кездескенін айтты. Және ол Бермағамбетоваға заң көмегін көрсетуге кепілдік алғанын жеткізді. «Екі орыс қызын құтқаруға бір уақытта атсалысқан Вьетнамдағы Ресей консулына да ризашылығымды білдіремін. Лаос өкілдері көмек көрсетуге уәде бергенін, бірақ мұның қанша уақытқа созылатынын айтуға ыңғай білдірмегенін айта кеткен жөн. Ресей елшісінің сөзінше, қыздарды босату үш аптадан екі-үш айға дейін созылуы мүмкін», – деді Өмірзахов. Оның айтуынша, Елшіге өзін таныстырудан бас тартқан шетелдік азамат қызды бұл жерде ұстап қалуды жоспарламағанын, алайда кеткен шығынды өтеуді талап еткен. Қолында Бермағанбетова қол қойған келісім-шарт болғандықтан, азамат жергілікті учаскелік полицейлерден қорықпаған. Ал қыздың туыстары болса мәселеге бейқам қараған әрі мемлекет өз азаматтарының жеке бас қауіпсіздігіне жауап беретініне сенімді болған. «Екі күнге созылған келіссөздер нәтижесінде қытайлықтардың қызды Меконг арқылы Тайландқа апаратынына келісіп, айыппұл көлемін екі есе азайтуға мүмкіндік туды», – деді ол. Қазір Анель Чанграй қаласында, ол ары қарай Бангкок қаласына ұшуы керек, ол жерде қызды Тайландтағы елшіліктің қызметкерлері күтіп отыр.

Сол оқиға есіме түссе әлі күнге денем түршігеді. Адам жас кезде ешнәрсенің байыбына бара бермейді екен. Біз де жас болдық, үлкендер тыйым салған нәрсенің барлығы бізге қызық көрінетін. 1999 жылы Алматыдағы С.Асфендияров атындағы медициналық университетке оқуға түстік. Жатаханада қыздар басымыз қосылғанда карта ашу, кофемен бал ашу, тәрелкемен әруақ шақырып, болашақты болжау секілді нәрселерге әуес едік. Бір күні тағы басымыз қосылғанда қашан тұрмыс құратынымызды болжап көруге бел байладық. Үлкен картон қағаз алып бір жағына жылдарды, келесі жағына әріптерді тізіп жазып шықтық. Бір жұқалау тәрелкені алып, қас бояйтын карандашты сулап жүріп, екі жаққа қаратып «стрелка» сыздық. Түнгі 22.00 кезі, сырттан түсетін жарығы онсыз да әлсіз бөлменің жарығын сөндіріп, бір шырақ жағып, биіктеу шкафтың үстіне орналастырып қойдық. Артынша бөлмедегі төрт қыз, басқа бөлмеден қонаққа келген тағы екі қыз үстел үстін қаумалап, ортадағы тарелкеге қолымыздың ұшын жақындатып, әруақ шақыра бастадық. Арамыздағы Айғаным бастап дауыстап өзінің ертеректе қайтыс болып кеткен әжесін шақырып, болашақ жарының есімінің қай әріптен басталатынын сұрады. Бір кезде тарелке жылжығандай болды да, шкаф үстіндегі шырақтың үстін бірдеңе желпігендей болды да өшіп қалды. Бір-бірімізді баса-көктеп, құлап-сүрініп, шыңғырып бөлмеден атып шықтық. Енді қайта бөлмеге кіре алсақшы. Дәлізден түскен жарықпен, қаумалап жүріп алдымен бөлменің жарығын жағып бөлмеге кірдік. Алайда бал ашуды одан әрі жалғастыруға дәтіміз шыдамай бәрін жинап тастадық. …Түннің бір уағында Әселдің үстіндегі керуетте жататын Шынар сатыр-сұтыр етіп құлағанда бәріміз өре түрегелдік. Бұрын мұндайы жоқ еді. Шынар жылап тұрып: «Ұйықтап жатқанда біреу төбемнен төніп тұрды, түсім екен деп жата бергенмін, әлгі елес кетпей қойды. Содан қашам деп керуеттен құладым» дейді өксігін баса алмай. Бұдан кейін тіпті ұйқымыз қашты. Бір кезде киім салатын шкафтың есігі өздігінен ашылып кетті. Тіпті құтымыз қашты. Түн ортасында вахтадағы Маржан апайға бардық шұбырып. Бөлмеде қалуға ешкімнің жүрегі дауаламады да. Маржан апай мән-жайды естіп болған соң, «Әруақты бекер мазаладыңдар» деп, бізге ұрсып жүріп бөлмеге еріп келді. Әлдебір дұғаларды айтып, аластағандай болды. Маржан апай бәрімізге ертемен мешітке барып құран оқытуды айтып, таң атқанша қасымызда отырды. Өзіміз де одан кейін ұйықтай алмадық. Таң атқан соң сабақтан кейін мешітке барып, садақа беріп, құран оқыттық. Содан кейін бөлмеміз тынышталды. Жөнсіз бал ашып, болашақты болжауды да қойдық. Содан бері бізден басқа бөлек бір әлемнің барын, олардың ретсіз мазасын алуға болмайтынын түсіндік.

Лермонтов атындағы #17 мектеп кітапханасы 1 Наурыз Алғыс айту күніне «Алғыс білдіру—ең асыл сөз» кітап көрмесін ұйымдастырды. Мақсаты: балалардың «сыйластық» құндылығы туралы түсініктерін кеңейту, әдептілікке, кішіпейілділікке, ізеттілікке тәрбиелеу. 1— Наурыз «Алғыс айту күні» мерекелік құттықтаулармен, адамдардың бір-біріне деген ризашылық сөздерімен ыстық ықыластарын білдіруден басталады. Мен де «Алғысым шексіз» деп, әрқашан жанымда болып, қолдау мен қамқорлықтарыңыз үшін, қашанда қол ұшын беріп, көмек беруге дайын болғандарыңыз үшін, жылы сөздеріңіз бен тілеулестіктеріңіз үшін, жалпы менің өмірімде болғандарыңыз үшін әуелі Аллаға, одан соң анама, отбасыма, туған—туыс, бауырларыма, құрбы—құрдас, достарыма, әріптестеріме, көршілеріме, шын жүректен-РАХМЕТ, АЛҒЫСЫМ ШЕКСІЗ деймін!

Полиция белгілі спортшылар және спорт мектептерінің өкілдерімен бірге «Салауатты өмір салты, салауатты ұлт!» челленджін бастады. Оған танымал диджей Иманбек Зейкенов те қолдау көрсетті, деп хабарлайды Zakon.kz. Барлығына сәлем! Мен есірткіге қарсы екенімді айтқым келеді. Есірткі деген – зұлымдық, жігіттер, – деді жастарға «Грэмми» сыйлығының иегері Иманбек. Сонымен қатар мұндай шараға Павлодар облысы бойынша күрес федерациясының президенті Зайырбек Әбілқадыров та қосылды. Бұл челлендждің мақсаты – салауатты өмір салтын насихаттау, өскелең ұрпақ арасында есірткіге теріс көзқарасты қалыптастыру. Павлодар облысында атап өткендей, көктем мезгілінде есірткі қылмысына қарсы күрес бөлімшелерінің қызметкерлері, еріктілер мен салауатты өмір салты қозғалысына қатысушылар бірнеше шақырым қашықтықты жүгіріп өтті. Челленджге облыс студенттері де белсене қатысты.

XX ғасырдың аяғында көптеген дамыған әлем елдерінде (АҚШ, Ұлыбритания, Швеция, Германия, Скандинавия елдерінде) мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуды дамытуда алдыңғы орында тұрған инклюзивті білім беру болды. Жалпы білім беру үрдісіне енгізілген балаларға оқуды жеңілдететін қосымша арнайы жағдай, көмек, қолдау қарастырылады. XX ғасырдың аяғында көптеген дамыған әлем елдерінде (АҚШ, Ұлыбритания, Швеция, Германия, Скандинавия елдерінде) мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуды дамытуда алдыңғы орында тұрған инклюзивті білім беру болды. Жалпы білім беру үрдісіне енгізілген балаларға оқуды жеңілдететін қосымша арнайы жағдай, көмек, қолдау қарастырылады. Инклюзивті білім беруді іске асырып жатқан елдерде айқындалған басым бағыт жалпы мектептік білім беру саласында қарастырып отырған категориядағы балаларды жалпы білім беру үрдісіне міндетті түрде енгізуді көздейді. Инклюзивті оқыту жайлы ережелер 2006 жылдың 13 желтоқсанында БҰҰ Бас Ассамблеясымен мақұлданған «Мүгедектердің құқықтары туралы» БҰҰ Конвенциясына енгізілген. Инклюзивті оқыту жайлы ережелер 2006 жылдың 13 желтоқсанында БҰҰ Бас Ассамблеясымен мақұлданған «Мүгедектердің құқықтары туралы» БҰҰ Конвенциясына енгізілген. АҚШ пен Еуропаның білім беру саясатында мектептердің білімге қолжетімділікті кеңейту, интеграция, мейнстриминг, инклюзивті білім беру бірнеше тұғырлары дамыды. Мейнстриминг – мүгедектігі бар оқушылардың өз қатарластарымен мерекелерде, әртүрлі демалыс іс-шарасында қарым-қатынас жасайтын стратегияға жатады, мұндай балалар жалпы білім беретін мектептің сыныбына енгізілген жағдайда, олардың әлеуметтік байланысының мүмкіндіктерін арттыру үшін қажет. Интеграция – психикалық және физикалық ауытқуы бар балалардың қажеттіліктерінің білім беру жүйесімен сәйкестендіруді білдіреді: жалпы білім беретін мектептер мүгедек балаларға бейімделмеген. «Интеграция» термині әдетте психфизикалық даму ерекшеліктері бар оқушыларды қалыпты жалпы білім беретін мектептерге таңдамалы түрде орналастыруды білдіреді.

Американдық психотерапевт Эрик Берннің пайымдауынша, интуиция деген адамдардың қайнар көзі белгісіз кездейсоқ келген білімі. Ол білім қалай, қайдан келді, дұрыс па, бұрыс па, оны адам білмейді. Интуицияның адам өмірінде атқаратын рөлі өте зор. Өкінішке орай, бүгінгі пенделер қисынды (логика) ойлауға иек артамыз деп ішкі үн арқылы келетін білім көзі – интуициядан алшақтап кетті. Керісінше, ақыл-ойы жетілмеген деп санайтын жан-жануарларда интуиция өте жақсы дамыған. Интуиция бізге не береді? Қисынды ойлаға иек артатын бүгінгі адам қадам басқан сайын қателіктерге ұрынып, соның салдарынан түрлі қиындықтарға тап болып жатады. Ал ішкі үнге – интуицияға сүйенетін жан-жануарларда ондай қиындық кездеспейді. Құранда құмырсақалар туралы аяттар бар. Алланың нұсқауынан айнымайтын құмырсақалардың тірлігі шынын айтқанда, ит пен мысықша ырылдасып тірлік кешіп жатқан бүгінгі пенделерге нағыз үлгі аларлық десе болады. Бһагавад Гитада әрбір тіршілік иесінің жүрегінен орын алған Ұлы Жан – Параматма туралы айтылады. Параматма, яғни Жаратқанның толық таралымы әрбір тіршілік иесінің жүрегінде болады және оған үнемі бағыт-бағдар беріп отырады. Мәселен, географиялық білімі, картасы мен компасы жоқ жыл құстарының мыңдаған шақырым жолды адаспай тауып баратындығы, табиғи апаттар болар алдында жан-жануарлардың оны сезіп қауіпсіз жерге бойтасалайтындығы, т.б. – бәрі де сол ішкі үн, яғни Параматманың сілтеген бағыт-бағдарын қабылдаудан туғатындығы анық. Интуицияның бір ерекшелегі – оған сүйенген пенде ешқашан, ешқандай жағдайда қателікке бой алдырмайды. Егер қиындықтан шығудың 100 түрлі жолы болып, дұрысы соның біреуі ғана болса, ақылға сүйенген адамның сол жалғыз түзу жолды бірден дәл басып таба алмасы анық. Ал ішкі үнге құлақ түретін адам сол жалғыз дұрыс жолды еш қиналмай дәл табады. Адамның айуаннан үйренері көп. Осыдан біраз жыл бұрын Шығыс Азия аймағында Тынық мұхитында орасан күшті тайфун болды. Биіктігі он метрден астам алып толқын Индонезия, Сингапур сияқты бірқатар арал елдерінің жағалауына соғылды. Соның салдарынан 300 мыңдай адам қаза тауып, миллиардтаған материалдық шығын келді. 300 мыңдай адамның өмірін әп-сәтте жалмап кеткен алып толқыннан қызығы сол, бір де бір жануар қаза таппапты. Мұхит жағалауындағы,апат болар аймақтан тағы аңдарды былай қойғанда, мысық, ит сияқты үй хайуандары алдын ала кетіп, қауіпсіз жерге барып паналаған. Ақылына сүйенген адам ғана апат боларынан қаперсіз, қашан алып толқын апат әкелгенше жайбарақат суға шомылып және басқа да тірлігін жасап жағалауда жүре берген. Ғалымдар аралардың ұясының алты бұрышты етіп салу себебі, алты бұрышты ыдыста балдың ұзақ сақталуынан екендігін анықтап, таң-тамаша қалды. Алты бұрышты ыдысқа салған сұйықтың ұзақ уақыт бұзылмай сақталатынын аралар қайдан білген? Адамдарды айран-асыр ететін жан-жануарлардың осындай тылсым құпиялары уақыт өткен сайын көбейе түсуде. Ақылына сүйенген екі аяқты пенделер ақылсыз айуандардың сондай тылсым құпияларды қайдан білетініне қайран қалуда. Ішкі үнге құлақ түр. Қисынды ойлау арқылы жасалатын әрекеттен ерекшелегі сол, ішкі үнге бағына жасалған әрекет ешқашан залалын тигізбейді, тек пайда әкеледі. Осыған қарап, ішкі үннің, яғни интуицияның қайнар көзі – жүректе орын тепкен Ұлы Рух немесе Параматма десек, шындықтан алыс кетпеспіз. Интуитивті ойлау түс арқылы немесе ұйқылы-ояу жағдайында жүзеге асады. Көбіне біз көрген түстерімізді ғылыми түсінікке сүйеніп, жәй мидың шаршауынан пайда болған елес түрінде қабылдап жатамыз. Шындығында, бізді Параматмамен байланыстыратын, сөйтіп Жаратқанның өзімізге нұсқаған бағыт-бағдарын түйсіндіретін осы интуиция. Интуитивті ойлай алатын адам көп қиындықтар мен қателіктерден аулақ болып, бақытты тірлік кешпек. Ішкі үнді қалай естуге және оны қалай дұрыс қабылдауға болады? Бұл жөнінде келесі мақаламызда жан-жақты тоқталатын боламыз.

Туризм әлемдік экономикада басты рөлдің бірін атқарады. Дүниежүзілік туристік Ұйымның (ДТҰ) деректері бойынша ол әлемдегі жалпы ұлттық өнімнің оннан бір бөлігін, халықаралық инвестицияның 11 пайыздан астамын, әлемдік өндірістің әрбір 9-шы жұмыс орнын қамтамасыз етеді. Туризм әлемдік экономиканың алдыңғы қатарлы және жедел қарқынмен дамып келе жатқан салаларының бірі. Тез қарқынмен өсуіне байланысты оны өткен жүзжылдықтың (ғасырдың) экономикалық феномені, әрі келген жүзжылдықтың (ғасырдың ) болашағы зор бизнесі деп болжалуда. Бүкіләлемдік туристік ұйымның болжамы бойынша ХХI ғасырда туристік индустрияның өсуі артады және 2020 жылы әлемдегі туристік саяхаттар 1,6 биллион бірлік құрайды. Бұл шаруашылық саласы көптеген дамыған және дамушы елдердің негізі болып табылады. әлемдік экономикаға ( қызмет көрсетудің жалпы өндірісі ) қосқан үлесі 3,5 трлн долл. (1993 ж) бағаланады. Көптеген елдерде туризм экономиканың маңызды салаларына (көлік және қатынас, құрылыс, ауылшаруашылық, халық тұтынатын тауарлар өндірісі т.б) зор ықпал етеді. Бұдан туризмның өзіне бірнеше факторлар әсерін тигізеді: демографиялық, табиғи-географиялық, әлеуметті-экономикалық, тарихи, діни және саяси-құқықтық. Туризмнің қазіргі индустриясы табысы жоғары және серпінді дамып келе жатқан қызмет қызмет көрсетулердің халықаралық сауда сегменттерінің бірі болып табылады. 1999 жылы халықаралық туризмнің үлесі экспортқа шығарылатын дүниежүзілік табыстың 8 пайызын, қызмет көрсету секторы экспортының 37 пайызын құрады. Туризмнен түскен табыс мұнай, мұнай өнімдері және автомобиль экспортының табысынан кейін тұрақты үшінші орында келеді. Мұндай оң үрдіс жаңа мыңжылдықтың бас кезінде де сақталады деп күтілуде. әлемдік туристік рыноктың дәстүрлі аудандары өзінің рекреациялық сыйымдылығының шегіне іс жүзінде жеткендіктен, туризмнің өсуі туристер баратын жаңа аумақтар есебінен басым дамитын болады. Осыған байланысты, Қазақстанның әлемдік туристік рынокта өзінің лайықты орнын табуға бірегей мүмкіндігі бар. Бүкіләлемдік туристік ұйым (БТҰ) 1999 жылдың қортындысын шығарды, сонда шет елге сапар шегетін туристер саны 657 млн. адам. Мемлекеттердің туризмнан түскен жалпы табысы 455 млрд.долларды құрады, соның ішінде, АҚШ 75 млрд.доллар алды, 2502 доллар-Испания, 31 млрд.доллар-Италия және 24 млрд.доллар-Франция. Қазіргі туризм еңбекшілердің жыл сайынғы ақылы еңбек демалысына шығуымен байланысты болды, мұның өзі адамның демалуға және бос уақытын өткізуге негізгі құқығын тану болып табылады. Ол жеке адамды, адамдар және халықтар арасындағы өзара түсіністікті дамытудың факторына айналды. ДТҰ, туризм жөніндегі мамандандырылған халықаралық ұйымдардың зерттеулерінің талдауына, сондайөақ мемлекеттердің туризмді дамыту саясатына сәйкес, туризм мемлекеттің әлеуметтік, мәдени және экономикалық өміріне тікелей ықпал ететін қызмет ретінде түсініледі. Әлемдегі туризмның дамуына ғылыми-техникалық прогресс, тұрғындардың өмірлік жағдайын жақсарту, бос уақытты, демалыстарды көбейту, экономикалық және саяси тұрақтылық тағы басқа да факторлар әсерін тигізеді. Бүгінгі күндегі туризм – бұл әлемдік экономиканың құлдырауды білмейтін саласы. Мамандардың есебі бойынша, орташа есеппен, бір шетелдік туристің беретін табысын алу үшін оған барабар, шамамен 9 тонна тас көмір немесе 15 тонна мұнай немесе 2 тонна жоғары сортты бидайды әлемдік рынокқа шығару керек. Бұл ретте, шикізат сату елдің энергия көздерін азайтады, ал туристік өндіріс таусылмайтын ресурстармен жұмыс істейді. Шетелдік экономистердің есебі бойынша, 100 мың турист қалада орташа есеппен екі сағат болған кезде кемінде 350 мың доллар немесе адам басына бір сағатта 17,5 доллар жұмсайды. Сөйтіп, шикізат сату өзіндік экономикалық тығырыққа тірелу болса, ал туризмді дамыту – ұзақ мерзімді, экономикалық тиімді болашақ. Туризм елдің тұтас аудандарының экономикасына белсенді әсер етеді. Туризм саласындағы шаруашылық жүргізуші субъектілердің құрылуы және жұмыс істеуі жол көлігін, сауданы, коммуналдық – тұрмыстық, мәдени, медициналық қызмет көрсетуді дамытумен тығыз байланысты. Сөйтіп, туризм индустриясы басқа экономикалық секторлардың көпшілігімен салыстырғанда, неғұрлым пәрменді мультипликаторлық тиімділікке ие. Қазіргі таңда туризм әлемдік экономикада басты орында және әлемдегі ең пайда көп түсіретін бизнес түріне жатады. Сондықтан да әлемдік шаруашылықтың бұл саласының болашағы жайлы сұрақ ең маңызды болып табылады. Осы заманда адамдардың туристік мақсатта сапар шегуі бүкіл елді қамтыды, осыған байланысты әр елдің адамдары арасындағы қарым-қатынас күнделікті шындыққа айналды. Көптеген кәсіпкерлердің туризмге қызығушылық білдіруі бірнеше факторлармен түсіндіріледі. Ең бірінші, туристік бизнеспен айналысуды бастау үшін, көп инвестицияның қажеті жоқ. Екіншіден, туристік нарықта ірі, орта, кіші фирмалар өзара әрекет етеді. Жоғарыда айтылған мәселелерді талдай келе Қазақстан Республикасында туризмның дамуын, болашағын зерттеу маңызды екендігін және «Туризмның дамуына әсерін тигізетін әлеуметтік-экономикалық факторлар» тақырыбының өзектілігін көруге болады. Осы жазба жұмысының мақсаты туризмның дамуына оң және теріс әсер етуші факторларды зерттеу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына мәселелерді шешу қажет: туризм жайлы жалпы түсінік беру (ұғымы, мәні); туризмға әсерін тигізетін факторларды анықтау; Қазақстан Республикасындағы туризм мәселелері; Елдегі туризмның даму динамикасы; Қазақстанның туристік-рекреациялық әлеуеті (Бурабай) Отандық туризмның даму мүмкіндіктері және болжамы; Жазба жұмыста баспа материалдары, статистика агенттігінің мәліметтері (әлеуметтік – экономикалық көрсеткіштер), “Туристік қызмет туралы” заң актілерінің жиынтығы қолданылды. Теориялық база ретінде отандық, ресейлік және шет елдік зерттеушілер еңбектері алынды. 1- тарау Туризм дамуының теориялық аспектісі. 1.1 Туризм ұғымы және түсінігі. Адамзат тарихында саяхаттау сауданы дамыту, жаңа жерлерді жаулап алу және игеру, ресурстарды іздеу мақсатымен пайда болды. Саяхат- адамдардың жылжу мақсатына байланыссыз кеңістіктегі қозғалысы. Саяхаттың бір түрі туризм болып саналады. Қазақстан Республикасындағы туристік қызмет туралы заңда берілген анықтама бойынша : «Туризм-жеке тұлғалардың ұзақтығы жиырма төрт сағаттан бір жылға дейін, не жиырма төрт сағаттан аз, бірақ уақытша болған елде (жерде) ақы төлейтін қызметпен байланысты емес мақсатта түнеп өтетін саяхаты». Туризм (француз сөзі tourisme, tour- серуен, сапар)- бір жағынан, тек қана Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін көпшілікке тараған, салыстырмалы түрде жас, екінші жағынан саяхат ерте заманнан белгілі құбылыс. Туризм тарихын төрт кезеңге бөледі: 1) XIX ғ. дейін - элитарлық туризм, туристік өнім өндіретін арнайы кәсіпорындардың тууындауы. 2) XIX ғ.- бірінші дүниежүзілік соғыс - көлік дамуындағы дүрбелең өзгерістер, бірінші саяхат бюроларының ашылуы. 3) екі дүниежүзілік соғыс аралығындағы кезең – көпшілікті туризмның дамуы. 4) екінші дүниежүзілік соғыстан кейін – қазіргі кезең – көпшілікті туризм, туристік индустрияның туризмға арналған тауар және қызмет өндіретін салааралық кешен түрінде құрылуы. Бірінші кезең туризмның тарихи алғышарты ретінде анықталады. Антикалық заманда саяхаттың негізгі себебі сауда, білім, зиярат ету, емделу болды.Ежелгі Грекияда спорттық сапарлар туындады, өйткені Олимпиадалық ойындарға бүкіл елдердің тұрғындары жиылатын. Финикиялықтар Жерорта теңізі арқылы, қазіргі Сирия және Ливанға сапар шегетін. Ортағасырларда саяхат діни сипат алды. Діни сенім адамдарды әулие жерлерге зиярат етуге жетеледі: мұсылмандарды – Меккеге, христиандарды – Иерусалим және Римге. Саяхатшыларды қабылдау орны шіркеулер болды. Ренессанс және Ағарту дәуірі дінисебепті әлсіретіп, сапарлардың жеке тұлғалық және біліми бағытта дамуын күшейтті. Мысалы, ағылшындар, өз сапарларын Лондонда бастап, одан Францияға (Парижда бірнеше күн аялдайды), кейін - Италияға баратын. Қайтар жолдары Швейцария, Германия, Нидерланд арқылы өтетін. XIX ғ. ортасына дейін саяхаттар мақсатты емес, тек өзіндік шараны (сауда, зиярат ету) жүзеге асыру шарты ғана болатын. Екінші кезең көліктің дамуындағы дүрбелең өзгерістермен сипатталады. Параход, паровоздың ойлап табылуы жылжудың сенімділігімен, жылдамдығымен әрі саяхатқа шығынның азаюымен ерекшеленді. Осының нәтижесінде саяхатшылар саны көбейді. Осыған байланысты уақытша келушілерді күтетін кәсіпорындар (қонақ үйлер) пайда болды. XIX ғ. Ортасында демалыс индустриясы өз қызмет ететін аясын кеңейтті. Ең бірінші, туристік сапарды ұйымдастыру және оны тұтынушыларға саьуға міндеттенген саяхат бюролары ашылды. Бұған классикалық мысал, 1941 жылы ағылшын Томас Куктың демалуға ұйымдастырған топтық туры. Қызметтер кешенінде темір жолмен жиырма мильдық сапар, пойызда шай мен тоқаш-нан, оркестр болды. Томас Кук бірінші саяхат бюросын ашты (алдымен Лестерде, кейін Лонданда). Соның үлгісімен 1854 жылы К.Ризель берлинде бірінші неміс саяхат бюросын ашты. XIX ғ. екінші жартысында туристік бюролар көптеген елдерде ашылды. 1862 жылдан бастап ең алғаш туристік сапарларға арналып шығарылған каталогтар жарық көрді. Бірінші дүниежүзілік соғыс, 30 - жылдардағы Ұлы күйреу және Екінші дүниежүзілік соғыс та туризм дамуына негативті ықпал етті . Осыған қарамастан осы соғыстар аралығында көпшілікті туризм ( үшінші кезең) тууындады, оның гүлденуі соғыстан кейінгі онжылдыққа келеді. Екінші дүниежүзілік соғыстан соң туризм нағыз көпшілікті ( төртінші кезең) сипат алды. Ол дамыған елдер халқы үшін байлықтан қажеттілікке айналды. Өзіндік институты , өнімі, өндіріс циклы, ұйымдастыру және басқару әдісі бар туристік индустрия құрылды. Бұл кезең саяхатшылар , туристік кәсіпорындар санының және өндіріс көлемінің ұлғаюымен, орналастыру құралдарының салынуымен, туристік инфрақұрылым объектілерінің күрт өсуімен ерекшелінеді. Қазіргі заман туризмының ерекшелігі кең ауқымды халықаралық айырбас болуында. Осындай ұзақ тарихы бар туризм, әлі күнге дейін біржақты анықтама алған жоқ. Ресейлік ғалым В. Г. Сапрунов айтқандай , әлі күнге дейін туризм ұғымын және түсінігін анықтайтын ортақ келісілген көзқарастың жоқтың қасы. Туризм анықтамасын үш топқа топтастыруға болады. Бірінші топқа , туризмды рекреация түрі, бос уақытты өткізуде, сапар және адамның денсаулығын нығайту, әрі оның мәдениетін және білім деңгейін жоғарлатуды үйлестіргенқызмет көрсету саласын қолдану (адамның физиологиялық, интеллектуалдық және эмоционалдық күшін қалпына келтіру) ретінде сипаттайтын анықтамалар жатады. Туризм анықтамасының екінші тобы, оны халық миграциясының бір түрі ретінде қарастырады, қозғалу актісімен, саяхатпен , кеңістікті жеңумен туризм статистикасының құралы ретінде сипатталады. Анықтаманың үшінші тобы, туризмді күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс ретінде сипаттайды, оның әртүрлі қасиеттер мен қатынастарының бірлігін көрсетеді, ішкі мәнін ашады . Статистикада туризм, мекен-жайды немесе жұмысты ауыстырумен байланысты емес, халық миграциясының бір формасы ретінде қарастырылады. Туризм басында адамдардың өз тұрақты жекен-жайынан басқа жерде қозғалысы және уақытша болуы. Бірақ тарихи даму процесінде бұл ұғымның мазмұны мен мәні өзгеріске ұшырады және толықтырулар енгізілді. БҰҰ 1954 жылы қабылданған анықтамасы бойынша, туризм - бұл денсаулықты нығайтуға, адамның денесін шынықтыруға әсер ететін, тұрақты жекен-жайдан тыс жерлерге барумен байланысты активті демалыс. Бұл ұғымның кең сипаттамасын Монте-Карлодағы туризм Академиясы берді: туризм – адамдардың өз тұрғылықты жерлерінен емделу мақсатында, бос уақытта танымдық қызығушылығын қанағаттандыру үшін немесе кәсіби-іскери мақсатта уақытша келген жерінде ақылы жұмыспен байланысты емес ?жалпы түсінік. 1993 жылы БҰҰ Статистика коммисиясы Бүкіләлемдік Туристік Ұйым (БТҰ) мақұлдаған анықтама қабылдады. Соған сәйкес туризм бір жылдан аспайтын мерзімде, дем алу, іскери және басқа да мақсаттарда, тұрғылықты ортадан тыс жатқан жерлерде саяхаттаушы адамдардың қызметін қамтиды . Осы анықтамаға сәйкес туризмға тән негізгі сипаттамалар төмендегідей: -тұрғылықты ортадан тысқары шығу; -қозғалудың уақытша сипаты; -сапардың мақсаттылығы; Тұрғылықты ортадан тысқары шығу – туризмнің маңызды сипаттамасы. Белгілі бір жеке тұлғаның тұрғылықты ортасына, оның өмір сүретін мекен-жайы және ол жиі баратын белгілі бір аудан жатады. БТҰ ұсынысы бойынша тұрғылықты орта параметрі екі көрсеткішпен сипатталады: объектіге бару жиілігі мен оның қашықтығы. Адамдар жиі баратын орындар, арақашықтығы алыс болғанмен де, тұрғылықты орта элементіне жатады . Оған мысал, шекара маңында тұратын адамдардың көрші мемлекетте қызмет атқаруы, олар турист қатарына жатқызылмайды. Екінші көрсеткіш – арақашықтық. Мекен – жайға қашық орналасқан орындар, оған бару жиілігіне қарамастан тұрғылықты ортаға жатады. Сапар мақсаты туризмға жататын қызметтер түрін дәл анықтайтын маңызды сипаттама. Саяхаттың басқа түрінен туризмді бөлетін критерии, бұл барған жерінде ақылы қызмет атқару мақсат болмауы тиіс. Сапар мақсаты, оның себебіне жатады. Адамның мінез-құлық әрекеті әрқашан себепті болады. Туристік себеп адамның қажеттіліктерін анықтайды. 1.2. Туризм дамуына әсер етуші факторлар. Күрделі әлеуметті-экономикалық сала болғандықтан, туризм көптеген сыртқы факторлар әсеріне сезімтал. Бұл факторлардың туризм дамуына тигізетін әсері күші жағынан, әрі ұзақтығы жағынан әр түрлі болып табылады. Сондықтан табысты туристік қызметті ұйымдастыру үшін , осы факторларды есепке алған өте қажет. Туризмге әсерін тигізетін факторлар екі түрге бөлінеді: -сыртқы (экзогенді) -ішкі (эндогенді) Сыртқы факторлар туризм саласына қоғамдық өмірдегі өзгерістермен және туризм жүйесінің элементтеріне әртүрлі мәнмен әсер етеді. Туризм дамуына әсерін тигізетін , маңызды сыртқы факторларға мыналар жатады: -табиғи-географиялық; -мәдени-тарихи; -экономикалық; -әлеуметтік; -демографиялық; -саяси-құқықтық; -технологиялық; -экологиялық. Бұл факторлар өз бойына маңызды элементтерді жинаған, сондықтан да оларға тоқталып өтсек, бірінші кезекте - табиғи-географиялық. Табиғи-географиялық (теңіз, тау,орман, флора, фауна,климат және мәдениет ескерткіштері) факторлар туристік ресурстардың негізі ретінде туристің белгілі-бір аймақты таңдауын анықтайтын фактор болып табылады. Табиғи және мәдени-тарихи ресурстардың байлығы, олардың мүмкіншілігі мен қолданудың ыңғайлылығы туризм дамуының көлеміне, екпініне және бағытына зор ықпалын тигізеді. Сонымен қатар , еске алатын жайт, табиғат құбылыстары туристік белсенділіктің артуына да, әрі азаюына да әкелуі мүмкін. Мысалы, Еуропадағы соңғы кездегі күннің тұтылуы XX ғ. (1999 ж жазы) румыния территориясында өте жақсы байқалды. Бұл оқиғаға арналып, ойластырылып өткізілген жарнамалық кампания, 1999 ж бұл елге келген туристер санының 1998 жылмен салыстырғанда 200 мыңға артуына әкелді. Басқа жағынан, Польша мен Чехия территориясында болған су тасқыны ( 1997 жылдың маусым-шілде айларында) бұл елді-мекендерге туристік белсенділікті тежеді. Түркияның солтүстігінде болған жер сілкінісі (1999 ж) 1998 жылмен салыстырғанда келушілер ағымын 2 млн адамға және әлемдік туризмнан түсетін табыстың 3 млн АҚШ долл төмендеуіне әкелді. Тұтас алғанда табиғи-географиялық және мәдени-тарихи факторлар туризмның дамуына зор мүмкіндіктер тудырады және өзгермейтін құндылыққа ие. Адам оны тек өз қажеттілігіне орай бейімдеуі және туристік мақсаттарда қолдануда қолайлы етуі мүмкін Экономикалық факторлардың туризмға әсері, ең бастысы туризм және экономика дамуының тенденциялары арасында өзара тығыз байланыс болуымен негізделеді. Елдің экономикалықдамуымен , оның азаматтарының ұлттық табыс көлемімен және материалдық әл-ауқатымен (дәулетімен) тура тәуелділік бар. Сондықтан да экономикасы дамыған мемлекет, әлемдік нарықта өз азаматтарының туристік сапарларының саны жағынан ілгері болады Мемлекеттің экономикалық жағдайынан тек қана халықтың табысы ғана емес, сонымен қатар материалдық-техникалық база және туризм инфрақұрылымы да тәуелді. Сонымен қатар экономикалық факторлар қатарына инфляция, пайыздық көрсеткіш, нақты валют айырбас курсының тербелісі де қосылады. Айырбас курсының өзгеруі күшті және әлсіз валютасы бар елдер арасындағы туристік ағымның көлеміне әсер етеді. Туризмның дамуы тек қана ұлттық қана емес, сонымен қатар әлемдік экономика экономикалық циклдың қай фазасында - өркендеу немесе құлдырауда – болуына да сезімтал. Бұған мысал ретінде , айтып өтетін жайт XX ғасырдың 80-жылдары экономикалық күйреу кезінде әлемдік туристік саяхаттар едәуір қысқарды. Әлеуметтік факторлар ішінен бірінші кезекте аталып өтілетін, бұл халықтың бос уақытының артуы (жұмыс уақытының қысқаруы, жыл сайынғы демалыс ұзақтығының артуы), бұл халықтың өмір деңгейінің артуымен қосылып келе жаңа әлеуетті туристердің ағымын арттырады. Бос уақыттың артуы қазіргі заманғы ғылыми – техникалық төңкеріспен байланысты, бұнда ой еңбегінің маңыздылығы артады да өндірістік және тұрмыстық кернеулер күшейе түседі. Бұның бәрі адамдардың дене тұлғаларының және психологиялық шаршауына әкеледі. Бұл қабілеттілікті арттыру үшінқосымша шараларды қабылдауды талап етеді. Осы мақсатты жүзеге асыруға көбіне туризм өз септігін тигізеді. Халықтың бос уақытының ұзақтығы артуына байланысты туризмде екі тенденция байқалды – демалыс кезеңінің бөлшектенуі және қысқа мерзімді саяхаттардың артуы. Туристік сапарларұзақтығы жағынан азайғанмен, жиілігі артты. Шетел әдебиеттерінде бұл құбылыс “аралықты саяхат” (“путешествия с интервалами”) деген атауға ие болды. Жылдағы бір ұзақ саяхат орнына, көптеген адамдар бірнеше рет қысқа мерзімді (жаз айында – екі апталық теңіз жағалауына саяхат; қыс айында – бір апталық тау шаңғылы саяхат; демалыс және мерекелердегі отбасылық сапарлар) саяхатты таңдайды. Бұндай саяхаттар туристердің белсенділігі мен қозғалысының (мобильділігінің) артуын көрсетеді. “Қысқа мерзімді” келушілер әдетте бір күнде, келген елді-мекенінде бір күн ғана болатындықтан, ұзақ мерзімді сапар шегуші туристерден гөрі көп шығындалады. Сонымен қатар “аралықты сапарлар” бір жыл аралығында болғандықтан, туризмның ең бір негізгі қиындықтарының бірі – сұраныстың маусымдық өзгерісін жеңілдетуге көмектеседі. “Аралықты сапарлар” үшінші мыңжылдықтағы туризм дамуын анықтайды. Бұндай қортындыны “Ховат УК” ағылшын консалтингтық фирмасы жасады. Олар Бүкіләлемдік Туристік Ұйым (БТҰ) тапсырмасы бойынша туристік шығынның 70% келетін келетін әлемдегі 18 елдің демалыс уақыты динамикасының зерттеуін жүргізді. Нәтижесінде, XXI ғасырдағы туристік сапарлар ұзақтығы 3-4 күнге дейін қысқарады, бірақ демалысқа деген үзіліс және адамның өмірлік күшін қалпына келтіруге құштарлық артады деген болжам жасады. Әлеуметтік факторлар қатарына, сонымен қатар білім деңгейінің, мәдениет, халықтың эстетикалық қажеттіліктерінің артуы жатады. Зерттеулерге жүгінсек, адамдардың білім деңгейі мен саяхатқа деген икемділігі арасында тәуелділік бар. Бұл мәдениет және білім деңгейі жоғары адам өзінің бос уақытын туризм көмегімен қоршаған ортаны тануға, басқа елдер мен халықтардың тарихы, өмірі, тұрмысы, фольклоры және өнерімен танысуға рациональды жұмсайды . Соңғы уақытта, яғни XX ғасырдың соңғы онжылдығында экономикалық және әлеуметтік факторлар әсерінен батыс Еуропа елдерінде қоғамдық сана елеулі өзгерістерге ұшырады: рухани құндылықтар материалдық құндылықтардан маңыздырақ. Қазіргі таңда адам материалдық игілікті тұтынудан бұрын, жақсы әсер, өмірден ләззаталуға талпынады. Осыдан шығар қортынды, қоғамның тұтынушылық құрылымында туризмның орны және рөлі өзгерді. Туристердің қажеттіліктері де өзгерді: төменгіден-жоғарыға, жұмысқа қабілеттілікті арттырудан – адамның өзінің жекелей қабілеттерін жүзеге асыру және интеллектуалды сұранысын қанағаттандыру. “Үш S” (Sea – Sun - Sand; теңіз-күннің көзі-жағажай) қағидасы бойынша пассивті демалыс орнын “Үш L” формулалы (Lore - Landscape – Leisure; ұлттық дәстүрлер - пейзаж – бос уақыт) демалыс түрі басты. Бұл қазіргі заман саяхатшысының жаңа құндылықтарына сай келеді және өз орнын осы мезеттегі туризм дамуынан тапты. Туризм дамуына әрдайым әсерін тигізетін фактор – демографиялық, олар : халықтың саны, олардың әр ел және аймақ бойынша орналасуы, жынысты – жастық құрылым, еңбекке қабілетті халық, оқушылар мен зейнеткерлерді атап өту, жанұялық жағдай және оның құрамы. Әлемдегі тұтасымен және кейбір жеке аймақтарда халық санының артуы, туристер санының артуына пропорциональды әсер етеді. Статистикалық мәліметтер көрсеткендей, халықтың тығыздығы жоғары елдердің туристік ағымы халықтың тығыздығы төмен елдердегі гөрі интенсивті. Бұдан басқа, туристік қозғалыстың жасқа , жынысқа және жанұялық жайға байланысты өзгерісі байқалады. Өйткені туризмнің активті түріне 18-30 жас аралығындағы адамдар қызығушылық білдіреді. Бірақ, жалпы адамдардың туристік қозғалысы 30-50жас аралығында өз өрлеу шыңына жетеді. Зерттеулер көрсеткендей, отбасы құрмаған адамдар, отбасы құрған адамдардан гөрі мобильді, ал әйелдер ерлерден гөрі туризмге көп қызығушылық білдіреді. Демографиялық фактор тобына, сонымен қатар урбанизация (қала халқының үлесі өсуі) да жатады. Урбанизацияның ең жоғары деңгейі Солтүстік Америка елдері (74 %) және Еуропада (71 %), бұлар туристермен “жабдықтаушы”болып табылады. Бір ел ішінде туристік активтілік деңгейі ауылды мекендерден гөрі қалаларда жоғары болады. Әрі қала қанша ірі болса, сонша оның тұрғындары туристік сапарларға көп аттанады. Бұның себебі, адамға көп салмақ түсуден және жүйкенің шаршауынан демалысқа деген қажеттілік туындауы. Қала халқының жоғары мәдени және білімдеңгейі, оның танымдылық мақсатта сапар шегуіне әсер етеді. Дамыған елдер халқының демографиялық құрылымында төмендегідей өзгерістер орын алуда: -халық қартаюда (туу деңгейінің төмендеуі жасы үлкен адамдардың үлесінің артуына әкелуде, ал жасы 15- тен 24-ке дейінгі аралықтағы жастардың саны төмендеуде); -қызмет етуші әйелдер саны артуда, олардың карьера жасауы етек алды (бұл отбасыны кеш құруға, тууды кейінге қалдыруға және баласыз отбасылардың көбеюіне әкелуде); -жалғыз бастыадамдардың саны өсуде (ірі қалаларда, олар жарты халықты құрайды). Демографиялық ортада туризм дамуында екі тенденцияны құрайды: біріншісі-бұл әлеуетті туристер шеңберінің ұлғаюы, яғни адамдардың көбінде саяхатқа деген ынтасы және мүмкіндігі болса; екіншісі-адамдардың үлестік салмағының артуы (қазіргі таңда ол 40 % тең). Бұл феноменнің туризмға тигізетін терең салдарын ойламасқа болмайды. Туризмның дамуына маңызды ықпал ететін фактор – саяси-құқықтық: әлемдегі жәнеәр елдегі саяси жағдай, ашық шекара саясаты; туризм саласындағы административтік бақылауды бәсеңдету, салықтық және ақша саясатының унификациясы. Туристік активтілік саяси жағдайға тәуелді болады. Тұрақты саяси жағдай туризм дамуына оң ықпал етеді, ал керісінше, тұрақсыздық оның дамуын бәсеңдетеді. Израиль – Палестиналық шиеленіс көптеген Таяу Шығыстың көптеген елдерінде туризм дамуына кедергі келтіруде. Саяхатқа зор қауіп терроизм мен экстремизм тудырады. АҚШ-та 2001 жылдың 11 қыркүйегінде болған террористік актілер әлі күнге дейін әлемдік туризмға тигізген негативті әсері бағалануы мүмкін емес. Абсолютті көлемде алсақ 2001 жылы саяхатшылар саны 689 млн адам, ал 2000 жылы саяхатшылар саны 697 млн адам (1,3 % төмендеген) болған еді. Технологиялық факторлар , техника және технология прогресімен тығыз байланысты. Олар туризмде жаңа қызмет көрсету түрін өндіруге мүмкіндік ашады. Ғылым мен техниканың дамуы туристік қызмет көрсетудің бұқаралық өндіріс құралдарының жетілдіруіне әкеледі. Ыңғайлы, жылдам әрі салыстырмалы түрде қол жетерлік көлік құралдары (алдымен әуе көліктері) туризм дамуына зор ықпал етті. Мамандар айтуы бойынша, көліктің әрі қарай дамуы, екі негізгі бағыт бойымен дамиды: сандық даму (әртүрлі көлік түрлерінің өсуі) ; сапалық даму (жүру жылдамдығының өсуі, тасымалдаудағы қауіпсіздік және жолаушыларға барынша ыңғайлылық). Басты назар аударатын мәселе , туризм индустриясына компьютерлік техниканы енгізу, онсыз бұқаралық туристік сапарды ұйымдастыру мүмкін емес. Туризмда интернет тек қана ақпаратты беру мен алмасу қызметін атқарып қана қоймай, сонымен қатар өткізудің жаңа жүйесін құрайды. Ол туристік қызметті тұтынушыларды жабдықтаушылармен тілдестіреді Экологиялық фактор туризмға зор ықпалын тигізеді. Себебі, қоршаған орта туристік қызметтің негізі және әлеуеті. Туризмның пропоциональды дамымауы, оның өз негізін жоюы мүмкін: туризм табиғи ресурстарды қолданады; көпшілікті туризм орталықтарында бұл процесс бұзушылық сипатта ( табиғи орта өзгерісі, адамдардың, жануар және өсімдіктердің өмір сүру жағдайының нашарлауы). Табиғи ортаның бұзылуы туристік ұсыныстың құлдырауына әкеледі. Ішкі факторлар – бұл сала ішінде тікелей әсерін тигізетін, басты құбылыстар мен тенденциялар. Оларға ең біріншіден, орналастыру құралдарының, көліктің, тамақтандыру кәсіпорындарының, тұрмыстық қызмет көрсетудің, рекреациялық саланың , бөлшектік сауданың дамуымен байланысты , материалды-техникалық факторлар жатады . Бұдан басқа туристік қызметтің сұранысымен және ұсынысымен тікелей байланысты, төмендегідей факторларды атап өтуге болады: -тұтынушылардың ақпараттанғандығының артуы және олардың қалауларының өзгерісі, бұл стандартты көпшілікті туризмның, қызмет көрсетудің әртүрлілігімен сипатталатын дифферентті туризмға ауысуы; -туризм саласындағы қызметті координациялаудың рөлі артуы (ірі фирмалардың орта және кіші бизнеспен партнерлық қарым-қатынасы; туристік одақтар құру; туристік бизнеске зейін қою және ғаламдандыру) -туризм саласын кадрлармен қамтамасыз ету (жұмысшылар санын арттыру; еңбекті ұйымдастыруды жақсарту; кәсіби даярлықтарын жоғарлату) -жеке меншіктегі туристік бизнестің дамуына қолдау көрсету; -бұқаралық ақпарат құралдарының жарнама және туристік өнімді жылжытудағы маңызын арттыру. Туризмның дамуына әсерін тигізетін басты факторлардың бірі маусымдылық . Маусымдылық – бұл туристік ағымдардың уақыттың белгілі бір мезетінде бір жерде жинақталуы . Маусымдылықтың ерекшелігі: -туризм түрлері бойынша ерекшеленеді. Танымдық туризм ,рекреациялық туризмнан гөрі маусымдық өзгерістерге көңіл бөлмейді; -әртүрлі туристік аймақтарда маусымдылық әртүрлі болып табылады; -туризмдағы маусымдылық негізінен климаттық, әлеуметтік және психологиялық факторлармен сипатталады. Климаттық факторлар әлемнің көп аймағында саяхатқа, демалысқа, емделуге, спортпен айналысуға қолайлы ауа-райы жылдың айлары бойынша ерекшеленетініне байланысты. Психологиялық факторлар көбіне жаз айларында саяхаттың артуымен сипатталады, себебі оқушылар жазда демалысқа шығады да, сол кезде отбасымен бірге болу мақсатында, ата-аналары өз демалыстарын алады. Туризм дамуына әсерін тигізетін факторлар сан алуан, сондықтан да болар, оған әсерін тигізетін факторлар жіктемесі де сан алуан. Оң әсер ететін факторлардың көптігі әлемдік туризмде жекелеген аймақтың алға шығуына әкеледі, ал керісінше теріс әсер етуші факторлар туристік ағымды төмендетеді. Туризм дамуына әсер ететін негізгі факторларды екі топқа бөлуге болады: статикалық және динамикалық. Статикалық факторлар уақытқа, мерзімге байланысты мәні өзгермейді. Бұл топқа табиғи-климаттық, географиялық, мәдени-тарихи факторлар кіреді. Демалыс орындарының тартымдылығын ең бірінші, осы шарттар анықтайды. Сондықтан да климаты ыстық оңтүстік аймақтардың сальдосы оң мәнді. Табиғи-мәдени ресурстар білім деңгейі және адамдардың танымдылық қажеттіліктерінің өсуіне байланысты зор мәнге ие болуда. Динамикалық факторлар төмендегідей: - саяси; - әлеуметті-демографиялық; - қаржылы-экономикалық; - материалды-техникалық. Негізінен, елдегі саяси жағдайға барлық динамикалық факторлар тәуелді болып келеді. Күйзеліс, саяси тепе-теңдіктің болмауы, экономиканың милитаризациясы, жұмыссыздық, рәсімдеулердің қатаңдығы, валюта курсының өзгерісі жәңе тағы басқа жағдайлар – бұл мемлекет жүргізген саясаттың нәтижесі. Әлеуметті-демографиялық факторларды тұрғылықты халықтың жасы, бос болу деңгейі, жеке басты адамдардың болуы , баласыз отбасылар, неке қиюдағы жастық тенденция, зейнетақы жасы, білім, мәдениет деңгейі, тұрғындардың эстетикалық талғамы, қоғамдағы материалдық және рухани қажеттіліктердіңқатынасы, урбанизация және тағы да басқа көрсеткіштер құрайды. Қаржылы-экономикалық факторларға мыналарды жатқызады: елдегі, мемлекеттегі экономикалық жағдай, қаржылық тепе-теңдік, тұрғындардың табыс деңгейі, қоғамның туристік шығынға жұмсауға бөлінген қаржы үлесі, тауар бағасы. Материалды-техникалық факторлар туристік индустрия базасының жағдайы мен мүмкіндіктерін көрсетеді: орналастыру орындары, тамақтану, көлік, рекреациялық сала, сауда және тағы басқалары. Шет елде туризмның дамуына әсер ететін факторлардың маңыздысы деп, мына төмендегі топтаманы атауға болады: Мемлекеттік органдардың қолдауы; Қоғамдық байлық және тұрғындар табысының өсуі; Жұмыс уақытының қысқаруы; Көлік және коммуникация құралының дамуы; Урбанизация Қоғамның рухани байлық жүйесіндегі үстемдік. Мемлекеттік органдардың қолдауы . Әр елдің тәжірибесі көрсеткендей, туризм дамуының жетістігі мемлекетте бұл саланың қалай қабылданатынына және мемлекет тарапынан қандай қолдау табатынына тікелей байланысты. Туристік индустрияға мемлекеттік қолдау көрсетудің төмендегідей түрлері бар: субсидиялар; жеңілдетілген қарыздар; проценттер бонификациясы; салық жеңілдіктері. Көптеген елдерде келу туризмін ынталандыру үшін қабылданған мемлекеттік бағдарламаларда салық салудағы және шекара-кеден тәртібіндегі жеңілдіктер, инвестиция үшін жайлы жағдай жасау, шет ел нарығында жарнамалау, кадрлар дайындау көрсетілген. Туризмге мемлекет тарапынан қолдау көрсетілетін елдің бірі – Греция. Бұл елде Үкімет инвесторларға тиімді проценттік қойылым мен салықтар бойынша жеңілдіктер ұсынады. Жыл сайын Греция ұлттық экономика министрлігі туризм саласындағы инвесторларға ортақ көмек соммасын көрсетеді. Мысалы, 1995 жылы ол 587 млн АҚШ долларын құрады. Туризмды инвестициялаудың үстемділігі Үкімет тұрғысынан анықталады. Ең алдымен, бұл құрылыс, отель және туристік кешендердің кеңеюі мен модернизациясы. Егер инвестиция көлемі 21 млн АҚШ долларына жетсе, онда қосымша жеңілдіктер беріледі. Ең қызығы, келтіріліп жатқан қонақүй не басқа туристік объекттер мемлекеттік көмек түрін таңдауқұқы бар: субсидиялар немесе салық жеңілдіктері. Турцияда барлық жеңілдіктер арнайы сертификатпен анықталады. Туризм саласындағы жергілікті және шет ел инвесторларына төмендегідей жеңілдіктер беріледі: салық бойынша инвестициялық қолдау; кедендік баждан және импортқа ҚҚС босату; жеңілдетілген несиелер; Салық және алымдар бойынша жеңілдіктер дегеніміз: жеңілдік сертификатқа байланысты әкелінетін, машина және құралдардың кедендік алымдардан босатылуы; жеңілдік сертификатының болу-болмауына байланыссыз кейбір машина және құралдардың кедендік алымдардан босатылуы; корпоративтік салыққа жеңілдік ( 30-дан 100 % дейін); жоғары деңгейлі үстемдігі бар аймақтарда жұмыс атқарушы жұмысшылардың табысына салық салудан босату; Туризмды ынталандыру бойынша заңға сәйкес туроператорларға да бірнеше жеңілдіктер беріледі. Олардың туристік қызметтен түскен табысына корпоративтік салық тек оның бесінші бөлігіне салынады. Шет ел валютасымен алынған және түрік лирасына конвертирланған туризмнан түскен табыстың 20 % 10 жыл аралығында салық салудан босатылады. Мемлекеттің және жергілікті биліктің қаржылық қолдауынан Түркия соңғы 5 жылда туризм саласында нағыз гүлдену сатысында. Қоғамдық байлықтың өсуі. Соғыстан кейінгі жылдары дамыған елдерде жан басына шаққандағы табыс артты: мысалы, ФГМ –де 4500 маркадан 1950 жылы, 19500 маркаға 1987жылы өзгерді. Осы кезде тамақтану мен байлық заттарына шығын азайып, туризмға шығын үлесі артты. Жұмыс уақытының қысқаруы. Көп елдерде кәсіпорындардағы жұмыс уақыты 2350 сағаттан 1950жылы, 1716 сағатқа дейін 1987 жылы қысқарды. Орташастатистикалық демалыс бұл кезеңде 12 күннен 31 күнге өсті. Сонымен қатар еңбек интенсивтілігі артты, бұл стресстық жағдайларға және адам организмінің демалысқа қажеттілігінің артуына әкелді. Көліктің дамуы қоғамның мобильдігінің артуына, осыған сәйкес саяхаттың өсуіне әкелді.қарастырылған кезең аралығында Швейцарияда автокөлік санының 0,15 миллионнан 2,7 миллионға артуын көрсетті . Әуе көліктері жақсы дами бастады. Урбанизация . Қалалардағы халықтың концентрациясы, табиғаттан қашық болуы адамдарды өз тұрғылықты мекенінен тыс жерлерге баруға жетелейді. Урбанизацияның ең жоғары деңгейі Солтүстік Америка (77 %) және Еуропа (71%) елдерінде. Бұл аймақтар негізгі туристермен «жабдықтаушы болып табылады). Бір ел ішінде қала тұрғындарының ауыл тұрғындарынан туристік сапарға деген ықыласы жоғары. Қала қаншалықты үлкен болса,соншалықты саяхатқа сұраныс та зор. Қоғамдық сана деңгейі. Соғыстан кейінгі жылдары адамдар еңбек өнімділігін арттыру мақсатында өз демалыстарын дене және ой күштерін қалпына келтіруге жұмсады, 60-70 жылдары материалдық игіліктерді жинақтау және тұтыну орын алды (жылжымайтын мүлік, байлық заттарын алу), 80 –жылдары материалдық игіліктерді тұтыну орнын адамдардың рухани байлыққа, яғни саяхатқа қажеттілігі артты.

Радонды терапия ревматикалық типтегі, тірек-қимыл жүйесі, тыныс алу жолдары мен тері ауруларында қолданылады. Терапияның бұл түрі ғасырлар бойы тау туннелдерінде қолданылған, оның қабырғалары радиоактивті асыл газ радонын шығарады. Ол үшін пациенттер таулардағы әртүрлі терапия станцияларына туннель пойызымен барып, шамамен бір сағаттық терапия сессиясын өткізеді. Бұл эффект радон затының дененің жылынуымен бірге жүретіндігін айтады. Радонмен емдеудің басқа нұсқаларына ішуге арналған емдеу мен спа жатады. Бұл мақалада тек емдік туннельдердегі радонды терапия туралы айтылады. Ескерту: Радонды емдеу құралы ретінде қолдану даулы. Осы мақаладағы және радиациялық қорғаудың федералды кеңсесінің сайтындағы ақпарат пен ескертпелерге назар аударыңыз. Егер сіз радондық терапия туралы ойласаңыз, алдын-ала дәрігерден кеңейтілген кеңес алуыңыз және ықтимал қауіптер туралы хабардар болуыңыз керек. Радон жылу терапиясы - қысқаша шолу Келесі бөлімде сіз радонды терапия туралы ең маңызды ақпаратты қысқаша таба аласыз. Сипаттама: Шипалы туннельдерде пациенттер белгілі бір климаттық жағдайларда тау қабырғаларынан шығарылған радиоактивті асыл газ радонымен бір сағат дем алады. Бұл эффект радон затының дененің жылынуымен бірге жүретіндігін айтады. Әсер: Радон денеге жұмсақ альфа сәулелерін шығарады. Олар ағзаның жасушаларды қалпына келтірудің өзіндік механизмдерін ынталандыруға және қабыну жасушалары мен ауырсыну туралы хабарлаушыларды азайтуға арналған. Қолдану салалары: Радонды қолдану терінің, тірек-қимыл аппаратының және тыныс алу жүйесінің әртүрлі клиникалық суреттеріне оң әсер етеді дейді. Радон сонымен қатар иммундық жүйеге оң әсер етеді дейді. Мүмкін болатын жанама әсерлер: Өкпе тінінің радиоактивті ыдырау өнімдерін ингаляциядан зақымдануы, ең нашар жағдайда өкпенің қатерлі ісігін тудыруы мүмкін. Бұл, басқалармен қатар, қолдану жиілігі мен ұзақтығына, жұтылған радон мөлшеріне, жалпы конституцияға және темекі шегу сияқты жағдайларға байланысты. Қарсы көрсеткіштер: Жүктілік, емделмеген гипертиреоз. Қатерлі ісікпен ауыратын науқастарды соңғы терапиядан бір жыл артта ұстаған жөн. Жүрек-қан тамырлары, бүйрек және бүйрек аурулары, сондай-ақ жедел инфекциялар болған жағдайда медициналық кеңес беру ұсынылады. Ескерту: Негізінде, дәрігер әрдайым радон жылу терапиясының қауіптілігі мен пайдасы туралы шешім қабылдауы керек. Бұл таза сауықтыру ретінде ұсынылмайды. Радон дегеніміз не? Радон - инертті газ. Радон элементі уранның радиоактивті ыдырауынан туындайды, ол әлемнің көптеген тау жыныстарында кездеседі. Сонымен радон - бұл қоршаған ортада табиғи түрде пайда болатын зат, сіз оны көре де, сезе де, дәм де таба алмайсыз. Ол адам ағзасына тамақ, су және біз дем алатын ауа арқылы жетеді. Радонның адам ағзасына әсері қандай? Радон радиоактивті. «Радиоактивті» сөзі латынның «сәуле» және «белсенді» немесе «тиімді» үшін «activus» сөзінен шыққан. Радиоактивті элементтер олардың тұрақсыз атом ядросының болуымен сипатталады. Бұл ыдырайды және сәуле шығарады. Радон ыдырағанда басқа радиоактивті заттар шығады, олар өз кезегінде альфа сәулелерін шығарады. Бұл сәуле адам тініне зақым келтіруі мүмкін. Радоннан алынған радиоактивті деградациялық өнімдер өкпеге ауадағы ең кішкентай бөлшектер арқылы жетеді, олар аэрозоль деп аталады. Онда олар ыдырап, өкпе тініндегі жасушаларға зиян келтіретін альфа сәулелерін шығарады. Нашар жағдайда, бұл өкпенің қатерлі ісігін тудыруы мүмкін. Бұл жағдайдың радионың қоршаған ортаға қаншалықты тәуелді екендігіне, Radon өнімдерін қанша уақыт ішінде қабылдауға және сіздің жеке көзқарасыңызға байланысты болады. Темекі шегу сияқты қауіптің басқа факторлары да біреудің өкпелік қатерлі ісік ауруына шалдығуына әсер етеді. Шылым шегуден кейін радон бүкіл әлемде өкпе рагының екінші себебі болып табылады. Бұл туралы радиациялық қорғаудың федералды басқармасы (BfS) хабарлайды. Қазіргі білімге сәйкес, тұрғындардағы өкпе қатерлі ісігінен қайтыс болғандардың бес пайызға жуығы радон мен оның ыдырау өнімдерінің әсерінен болады. Лиондағы Халықаралық онкологиялық зерттеулер орталығы (IARC) радонды адамдарға канцерогендік екендігі дәлелденген. Радиациялық қорғаудың федералды басқармасы (BfS), радиациялық қорғаудың Германия комиссиясы (SSK) және Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) бұл бағалауға келіседі. Гормез теориясы Грек тілінен шыққан «Гормез» сөзі «ұсыныс» немесе «серпін» деген мағынаны білдіреді. Медицинада Paracelsus іс жүзінде улы заттардың аз мөлшерде емдік әсері болуы мүмкін деген теорияны алға тартты. Кейбір заттар үшін бұл жақсы анықталады. Мысалы, улы өсімдік фоксгловы (digitalis) ауыр жүрек аритмиясына, ал нашар жағдайда өлімге әкелуі мүмкін, бірақ кішкентай дозаларда ол кейбір жүрек ауруларына, мысалы, жүрек жеткіліксіздігіне оң әсер етуі мүмкін. Бұл гормонез теориясын радиоактивті сәулелену өрісіне де қолдануға болатындығы туралы пікірлер бар және әлі күнге дейін зерттеулермен дәлелденбеген. Шағын сәулелену дозалары иммундық жүйеге, мысалы, жасушалардың ішіндегі қалпына келтіру механизмдерін ынталандырумен оң әсер етеді. Бұл туралы сенімді зерттеулер болмаған кезде Радиациялық қорғаныс федералды басқармасы және басқа да мекемелер келесі ұстанымды ұстанады: «Төменде радон денсаулыққа қатер төндіретін шекті мән туралы ақпарат жоқ». Неліктен радон дәрілік мақсаттарда қолданылады? Радонды қолдану терінің, тірек-қимыл аппаратының және тыныс алу жүйесінің әртүрлі клиникалық суреттеріне оң әсер етеді дейді. Радон сонымен қатар иммундық жүйеге оң әсер етеді дейді. Радон денеге жұмсақ альфа сәулелерін шығарады. Олар ағзаның жасушаларды қалпына келтірудің өзіндік механизмдерін ынталандыруға және қабыну жасушалары мен ауырсыну туралы хабарлаушыларды азайтуға арналған. Зерттеулер, басқалармен қатар, созылмалы бірлескен қабынудың салдарынан ауырсыну құралдарын үнемі қолдануға тәуелді адамдар бірнеше ай бойы радон термиялық терапиясының арқасында ауыратындарды аз немесе мүлде қажет етпейтінін көрсетті. Науқастар дәрі-дәрмекке деген қажеттіліктің аздығын, ауырсынуды айтарлықтай жеңілдететіндігімен, белгілерден арылуға және шамамен тоғыз ай ішінде өмір сүру сапасының едәуір жоғарылауына байланысты. Көпшілігі жылына бір-екі рет радонды терапияны қолданады, ал енді таблеткаларды қажет етпейді. Соған қарамастан, мүмкін болатын әсер әрдайым кез келген, тіпті ұзақ мерзімді жанама әсерлерге немесе денсаулыққа келтірілген залалмен өлшенуі керек. Сұрақ сонымен қатар плацебо эффектісі мен пайдалану кезіндегі арнайы климаттың әсері, ең болмағанда, жағымды әсерлерге қандай дәрежеде жауап беретіні анықталуы керек. Тропикалық климаттың радонды терапияға әсері Радон терапиясымен, жылы ауамен және дененің жүз пайызына дейін өте жоғары ылғалдылықпен жылынады. Дене температурасы 38,5 градусқа дейін көтеріледі. Біреуі гипертермия деп аталатын әсер туралы айтады - бұл емдеудің кез-келген әдісі. Бұл жағдайда бұлшықеттер босаңсып, организм радонды жақсы сіңіре алады. Радон пайдалы ма, әлде қауіпті ме? Көптеген емдеу әдістеріндегідей, радонды қолданудың пайдасы да, зияны да бар. Қазіргі уақытта емдік әсер жеткілікті дәлелденген жоқ. Қазіргі білім деңгейіне сәйкес, бұл бәрінен бұрын радонның қаншалықты зиянды әсері бар екеніне және оның мөлшеріне, ұзақтығына және жиілігіне байланысты. Шылым шегу немесе тіршілік ететін ортадан радон қабылдау сияқты басқа қауіп факторлары да белгілі бір рөл атқарады. Алайда радонды терапияны жеңіл қолдануға болмайды. Радиациялық қорғаныс федералды басқармасы (BfS) радонның шипалы туннельдеріндегі радонның концентрациясын «өте жоғары» деп бағалайды, ал мұндай емдік туннельдердің операторлары доза диапазонын төмен деп жіктейді. Операторлар үш апталық терапия кезінде организм сіңіретін радон концентрациясын омыртқаның рентгендік зерттеуімен салыстырады. Олар денсаулығына қауіпті ұзақ мерзімді күнделікті ауыратын дәрі-дәрмектерден жоғарырақ қабылдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, BfS өкпенің қатерлі ісігі қаупі радонды терапия арқылы «аз мөлшерде» артады, өйткені пациенттер қысқа уақыт ішінде жоғары концентрацияға ұшырайды. Денсаулығына байланысты радонды терапия үшін Федералды радиациялық қорғаныс басқармасы дәрігердің мұқият бағалауын ұсынады: «Емдеуші дәрігер ауырсынуды басудың пайдасы мен радонның пациентке тигізетін қаупін өлшеуі керек. Бұл ретте ол радонмен емдеудің қауіптерін баламалы емдеу әдістерінің қауіптілігімен салыстыруы керек (мысалы, егер науқастар ұзақ уақыт бойы ауырсынуды басатын дәрі қабылдаса, ықтимал жанама әсерлері бар) ». Радиациялық қорғаныс федералды кеңесі радонды емдеуден таза сауықтыру ретінде кеңес береді, өйткені қауіпті жеткілікті түрде бағалау мүмкін емес. Радон термиялық терапиясы кімге қолайлы? Провайдерлердің айтуы бойынша радонды терапия ревматикалық типтегі, тірек-қимыл, тыныс алу жүйесі мен тері ауруларына жарамды. Ол тіпті қарапайым дәрілік препараттар бұдан былай тиімді емес немесе оған жол берілмейтін көптеген клиникалық суреттерде тұрақты жағымды әсер етеді деп айтылады. Дегенмен, ықтимал пайда мен ықтимал тәуекелдерді мұқият өлшеу керек. Терапия сессиялары қаншалықты жиі өткізілуі керек? Радон терапиясының қаншалықты жиі қолданылатыны шағымдардың түріне және ауырлығына байланысты. Екі-үш аптаның ішінде емделуші туннельге әр сағатына бір-бірден алтыдан он екі рет келеді. Дегенмен, дәрігер әрдайым қажеттілік, ұзақтығы және қолдану жиілігі туралы шешім қабылдауы керек. Радон терапиясына кім сәйкес келмейді? Жүктілік немесе емделмеген гипертиреоз жағдайында мамандар радонды терапияға қарсы кеңес береді. Жүрек-қан тамырлары, бүйрек және бүйрек аурулары және жедел инфекциялар кезінде медициналық кеңес беру ұсынылады. Негізінде, дәрігер әрдайым радон жылу терапиясының қауіптілігі мен пайдасы туралы шешім қабылдауы керек. (х, jvs) Автор және бастапқы ақпарат Бұл мәтін медициналық әдебиеттердің, медициналық нұсқаулықтардың және ағымдағы зерттеулердің талаптарына сәйкес келеді және оны дәрігерлер тексерген. Магистра Артиум (М.А.) Катя Хельбиг, Барбара Шиндевольф-Ленш Ісіну: Радиациялық қорғаудың федералды басқармасы: www.bfs.de (2019 жылдың 16 тамызында қол жетімді), радонмен емдеу Радиациялық қорғаудың федералды басқармасы: www.bfs.de (қол жеткізілген: 16.08.2019), Радон - денсаулыққа әсері Радиациялық қорғаудың федералды басқармасы: www.bfs.de (қол жеткізілген: 16.08.2019), гормез Радиациялық қорғаудың федералды басқармасы: www.bfs.de (қол жеткізілген: 16.08.2019), Радон Альжона Куку, Катерина Шредер, Даниэла Крафт және басқалары: аз дозалы радонды спа терапиясынан кейін тірек-қимыл аппараты бұзылған науқастардың сарысуындағы сүйек эрозиясына байланысты маркерлердің төмендеуі; Алдыңғы иммунол. 2017 жыл; 8: 882. Жарияланды 2017 Jul 25, Иммунологиядағы шекаралар Барбара Э. Эриксон: Радонның терапевтік қолданылуы: Еуропадағы биомедициналық емдеу; АҚШ-тағы «балама» құрал; Дозаларға жауап. 2007; 5 (1): 48-62, дозаларға жауап Мартина Винклмайр, Кристиан Клуге, Вольфганг Винклмэйр және басқалар (2014): Радонды бальнеотерапия және остеопороздың алдын-алуға арналған физикалық белсенділік: рандомизацияланған, плацебо бақыланатын араласу. Радиациялық және экологиялық биофизика. 54.10.1007 / s00411-014-0568-z, PubMed Пол Ф. Рюль, Роланд Вундерлих, Лиза Делох, Клаудиа Фурниер, Андреас Майер, Герхарт Клейн, Райнер Фиткау, Удо С. Гайпл және Бенджамин Фрэй (2017) Төмен дозалы радонды-курорттық терапиядан кейін шеткергі иммундық жүйенің модуляциясы: Толық бойлық иммунитет RAD-ON01 зерттеуі, Аутоиммунитет, 50: 2, 133-140, Тейлор және Франсис Интернеттегі науқастарды бақылау GSI Helmholtzzentrum f Schwerionenforschung GmbH: www.gsi.de (қол жеткізілген: 16 тамыз 2019 ж.), Радон терапиясы бойынша зерттеулер жалғасуда Аннегрет Франке, Томас Франке: Ревматикалық аурулардағы радонды-курорттық терапияның ұзақ мерзімді артықшылығы: IMuRa рандомизацияланған, көп орталықты сынақ нәтижелері. 2013. Халықаралық ревматология. 33.10.1007 / s00296-013-2819-8, ResearchGate Пржилибски, Тадеуш: Радон: Радиоактивті емдік элемент. 2016. 10.1144 / SP451.7. радиациялық гормонез теориясы, ResearchGate

1990 жылы Алматыға Владимир Котляров деген кісі келді. Мәскеуде тұратын ол салауатты өмір салтын ұстану арқылы денсаулығын нығайтып, салауаттылықты насихаттаумен танымал болған. Сол тұста бүгінгі «Жас алаш», бұрынғы «Лениншіл жас» газеті ол туралы «87-дегі жігіт» деген көлемді мақала берді. Мәскеуде аймақтық басылымдардың бірінде журналист болып қызмет еткен Котляров 60 жасында зейнеткерлікке шығады. Бірақ оның зейнет демалысын пайдаланып, тыныш тірлік кешуіне мүмкіндік болмайды. Сол тұстағы басқа да замандастары сияқты темекі тартып, арақ ішуді әдекте айналдырған ол әредік мазалап қоятын аурулардан көп азап шегетін. Ал зейнеткерлікке шыққан соң ауру меңдеп, төсек тартып жатып қалады. Содан дәрігерге көрінгенде олар «жарты жыл ғана ғұмырың қалды» деген жаншошырлық диагноз қояды. «Батырға да жан керек» демекші, мынаны естігенде 60-қа енді келген зейнеткердің бойын үрей билейді. Ол кезде атейстік тәрбиені санаға берік сіңірген совет адамдарының о дүние дегенге сенбейтіні белгілі. Ұзақ жасаудың амалы – шынығу Тірлікті қимай қиналған Котляров содан аурудан айығудың жолдарын іздеуге көшеді. Оның қолына орыстың атақты қолбасшысы Суворовтың өмірі жайлы жазылған кітап түседі. 80-нен асқан қарт қолбасшы сарбаздармен бірге далада түнеп, ақ қар, көк мұзда, жаздың аптап ыстықтарында жорықтардың ауыртпалығын тартқан. Сонда да ол өмірі ауру дегеннің не екенін білмей өтіпті. Содан Котляров халықтық шынығу дегенге ден қояды. Күнде таңертең ерте тұрып, аулаға шығып ақырын жүгіреді. Алғашында ентігіп әзер жүгіретін ол кейін келе ұзақ қашықтыққа жүгіруге, одан қалды дене жаттығуларын жасап, мұздай суға жуынуға көшеді. Ол қыстың қақаған аяздарында шолақ дамбал мен крассовкадан басқа лыпасыз жүгіретін болған. Салауаттылықты ұстанған соң ауру дегенді мүлдем ұмытады. Денсаулықты сақтаудың негізі – салауаттылық Алматыға келгенінде оның жасы 87-де екен. Жұртпен өткізілген екі сағаттан астам уақытқа созылған кездесуде 87-дегі жігіт тікесінен тік тұрып сөйлейді және көпшіліктің қойған сан түрлі сауалдарына жауап береді. «Өткен қыста Мәскеуде 25 шақырымдық марафон өткіздік, -дейді ол. –Мәреміз Қызыл алаң еді. Қақаған аязда шолақ дамбалдан басқа лыпам жоқ аузымнан бу бұрқырап үсті басым ақ қырау жүгіріп келе жатқанымда қарсы ұшырасқан тон киіп, жағаларын көтеріп бүрсең қаққан жас жігіттер мені көріп ұялғаннан күбежектеп теріс айналатын». Оның айтуынша 60 жасқа дейінгі өмірі өң мен түстің арасындағыдай өтіпті. Нағыз өмірі салауаттылықты ұстағаннан кейінгі кезең екен. «Бірінші байлық – денсаулық» деп айтып, жазып жатсақ та, сол басты байлығымызға көңіл бөлмейтініміз өкінішті. Денсаулықты сақтау деген ауырғанда емханаға барып, дәрі-дәрмек сатып алып ішу емес, ол – салауатты өмір салтын ұстанып, ауырмаудың әрекетін жасау. Дұрыс тамақтану, дұрыс ұйықтау, салауатты өмір салтын ұстану – осылардың бәрі денсаулықты сақтауға игі ықпалын тигізетінін ешкім де теріске шығармайды. Бірақ осы көзге көрініп тұрған ақиқатты нақты жүзеге асыратындар аз. Денсаулық пен салауатты өмір салтын ұстану – бұл бірінсіз бірі болмайтын егіз ұғым сияқты. Денсаулығым мықты болсын десеңіз, салауаттылықты ұстаныңыз. Тест: денсаулықты сақтау үшін не істеу қажет деп санайсыз: 1) Ауырған кезде дәрігерге көрініп, дәрі алып ішу; 2) Салауаттылықты ұстанып, дене жаттығуларын жасау, ұйқы мен тамақтану тәртібін сақтау арқылы ауырмаудың амалын қарастыру

Айсұлтан мен Масло Черного Тминаның “Неведомый мир” (Белгісіз әлем) клипі BOOOOOOOM TV премиясының “2020 жылғы ең үздік музыкалық видеоклипі” атанды, деп хабарлайды thehasper. “Белгісіз әлем” видеоклипі авторлары ойға кіріп шықпайтын бейнелерді асқан салматылықпен үйлестірген.Cебебі қараңғы визуализация өткен ғасырда посткеңестік елдер бастан кешкен мұнай шахталарының апат мәселесін көтереді”, — деп жазды премия редакторлары. BOOOOOOOM TV — Канададағы үздік видеоклиптер пен фильмдерді іріктейтін платформа. Әлемнің түкпір-түкпіріндегі режиссерлар мұнда өз жұмысын жібереді. 2019 жылдан бастап платформа жыл қорытындысын шығарып, үздік видео жұмыстарды таңдауға кіріскен. Бұған дейін Масло Черного Тмина Айсұлтанмен бірге “Неведомый мир” клипін шығарғаны туралы жазған едік. Tags: BOOOOOOOM TVАйсұлтан СеитовМасло черного тминаневедомый мир Opa.kz — мәдениет, өнер, сән, спорт, денсаулық, технология әлеміне қызығушылық танытатын оқырмандарға арналған медиа ресурс.

2014ж. 26 қаңтардан 29 қаңтарға дейін Кельн қаласында ISM-2014 көп экспоненттер қатысқан кондитерлік өнімдердің 44-інші халықаралық көрмесі өтті. Осы жылы 70-тен аса елден 1450-ден артық экспонент тәттілерге арналған әлемдегі ең үлкен және ең маңызды жәрмеңкеге ат басын тіреді.2 Әлемдік кондитерлік өнім өндірушілер үшін бұл көрменің маңыздылығына дәлел болатындай көрмеге қатысушылардың арасында ISM-ге2014ж. 26 қаңтардан … қайтып оралған компаниялар да болды. Нарық көшбасшыларымен қатар шағын және ортанқол компаниялар да сан алуан өнімдерді – шоколад пен кондитерлік өнімдермен қоса жеңіл де тойымды басытқылардың барлық түрін ұсынды.2014ж. 26 қаңтардан … Кондитерлік өнім өндіретін әлемдік жетекші компаниялармен бірге айтулы көрмеде «Рахат» АҚ өз өнімдерінің ауқымды экспозициясын қатарынан 8-інші жыл кеңінен көрсетті. Көрме алаңында қызықты кездесулер мен әр түрлі бағыт бойынша (110-ға тарта) көптеген фирмалар және компаниялармен кездесулер өтіп, келіссөздер жүргізілді. Көптеген өнімдерімізбен қоса «Медовое желе», «Медовое молочко», «Медовый сбор», «Медовый трюфель» сияқты жаңа өнімдеріміз де көрме алаңынан орын алды. Көрмеге келушілер біздің фабрикамыздың өнімдерінің әр түрінен дәм татты. Осы бетті достармен бөлісіңіз: Басқа жаңалықтар: 07.12.2022 Эмитенттің жарғысына және эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару проспектісіне сәйкес эмитент акционерлерінің (қатысушыларының) және (немесе) инвесторлардың мүдделерін қозғайтын өзге де оқиғалар туралы ақпарат Осымен, Алматы қаласы, Зенков көшесі, 2а мекенжайы бойынша орналасқан «LOTTE Рахат» акционерлік қоғамы (бұдан әрі – Қоғам) хабарлайды: «LOTTE Рахат» АҚ бас бухгалтері/Басқарма мүшесі Дивазова Диана Андреевна ханым 2022 жылғы 5 желтоқсанда еңбек шартының бұзылуына байланысты Қоғам Басқармасының құрамынан шықты.… Ары қарай оқу 20.10.2022 Эмитенттің басқару органының (байқаушы кеңесінің), атқарушы органының (атқарушы органның функцияларын жеке-дара жүзеге асыратын тұлғаның) құрамын көрсете отырып, эмитенттің басқару органын (байқаушы кеңесін), атқарушы органын (атқарушы органның функцияларын жеке-дара жүзеге асыратын тұлғаны) сайлау, сондай-ақ эмитенттің басқару органының (байқаушы кеңесінің), атқарушы органының (атқарушы органының функцияларын жеке-дара жүзеге асыратын тұлғаның) құрамындағы өзгерістер туралы ақпарат Осымен, Алматы қаласы, Зенков көшесі, 2а мекенжайы бойынша орналасқан «LOTTE Рахат» акционерлік қоғамы (бұдан әрі – Қоғам) Директорлар кеңесінің 2022 жылғы 17 қазандағы шешімімен «ЛОТТЕ Рахат» акционерлік қоғамы келесідей өзгерістер енгізілгенін хабарлайды. Қоғам Басқармасының құрамы: Кинзерский В. В. мен Замолудиновтың… Ары қарай оқу 10.08.2022 Жарғыға және эмитенттің эмиссиялық бағалы қағаздарын шығару проспектісіне сәйкес эмитент акционерлерінің (қатысушылардың) және (немесе) инвесторлардың мүдделерін қозғайтын өзге де оқиғалар туралы мәліметтер. Алматы қаласы, Зенков көшесі 2а мекенжайында орналасқан «LOTTE Рахат» акционерлік қоғамы (бұдан әрі – Қоғам) компанияның жай акциялары (KZ000A1CTMZ4) бойынша дивидендтер төлеудің аяқталғанын хабарлайды. 2022 жылғы 25 сәуірдегі қоғам акционерлерінің жылдық жиналысының сырттай дауыс беру шешіміне сәйкес бір жай акцияға…

Диктатор директорлар мен завучтардың заңсыз жұмыстарын не заңдастырыңыз, не тоқтатыңыз: 03 маусым 2022, 09:16 - жаңалықтар Alashainasy.kz Басты Өзге тақырыптар Сен тұр - мен айтайын! Диктатор директорлар мен завучтардың заңсыз жұмыстарын не заңдастырыңыз, не тоқтатыңыз 03 маусым 2022, 09:16 Мектеп директоры , завучтар штатпен жұмыс істейді. Яғни, аптасына 40 академиялық сағатпен.40 сағатқа жалақы алады. Бірақ , сол 40 сағатқа қосымша 8 сағат тағы жүктеме сағат алады Яғни, 40 сағат завучтығымен немесе директорлығымен қатар 8 сағат бала оқытады. Еңбек кодексінде "48 сағат" деген жұмыс қарастырылмаған. Оның үстіне оқушыға сабақ беретін уақытты 40 сағаттың уақытында жүргізеді. Бір уақытқа екі жалақы алады. Бір уақытта екі жұмыс істеу мүмкін бе? Бірде бір заңда завучтардың немесе директорлардың сағат алуы туралы жазылмаған. Сонда қалай олар жүктеме сағат алып жүр?Сонымен бірге ешқандай заңда директорлар мен завучтарға қосымша сағат беру туралы айтылмаған. Бұл заңсыздық. Тағы бір мәселе. сайлау мәселесі. 40 сағаттың ішіне 8 сағатты қосып, 48 сағаттың жалақысын алып, 40 сағат жұмыс істеп жүрген бұл басшылар, сол 40 сағаттың ішіне сайлау жұмыстарын да қосады. Оған да жалақы алады. Бұл да заңсыздық. Бұлардың 40 сағаттары созылмалы резина уақыт па? Askhat Aimagambetov мырза! Диктатор директорлар мен завучтардың заңсыз жұмыстарын не заңдастырыңыз, не тоқтатыңыз. Заңның алдында бәріміз бірдейміз.

Фото-архив Бас тақырып Бизнес Экология Қаржы Құқық Власть Бизнес-жаңалықтар Әскери журналистика Сайлау 2021 Дипломат миссиясы Әкімдердің рейтингі Коронавирус Ел Мәдениет Медиа Мінбер Дәстүрлі ән Эстрада Күй Сайлау 2021 Дәстүрлі ән NEWS Аймақтар Оқиғалар Қамшыгер Фото-баян Сөздік Қазақ дауысы Айтты-ей, бауырың! Қазақ дауысы (2 кезең) Қазақ дауысы (3 кезең) Қазақ дауысы (шешуші кезең) Әлем Тарих Қазақ дауысы (1-кезең) Әдебиет аймақтар Алматы облысы Атырау облысы Ақмола облысы Ақтөбе облысы Батыс Қазақстан облысы Жамбыл облысы Маңғыстау облысы Түркістан облысы Павлодар облысы Солтүстік Қазақстан облысы Шығыс Қазақстан облысы Қарағанды облысы

Разделы: Автомобили Астрономия Биология География Дом и сад Другие языки Другое Информатика История Культура Литература Логика Математика Медицина Металлургия Механика Образование Охрана труда Педагогика Политика Право Психология Религия Риторика Социология Спорт Строительство Технология Туризм Физика Философия Финансы Химия Черчение Экология Экономика Электроника Бу Сәрсенбаев ⇐ Предыдущая35363738394041424344Следующая ⇒ (1905-1995) Әбу Сәрсенбаев 1905 жылы 15-қазанда қазіргі Атырау облысы, Құрманғазы (Теңіз) ауданы, Мақаш ауылдық округінің Алға ауылында дүниеге келген. Әбу (азан шақырып қойған аты Әбу-Ғали-Сина) жас кезінен-ақ әдебиетке жақын болған. Қыс айларының кіре тасудан бос уақыттарында балықшылар жиналып, сауаты барларға қисса, дастандарды оқытатын болған. Бір ауылдың ішінде мақамдап, таза, мүдірмей оқитын Сәрсенбай ақсақалдың баласы Әбу әкесіне еліктеп мектеп табалдырығын аттамай жатып, «Қобыланды», «Алпамыс», «Қамбар», «Шәкір-шәкірат», «Бозжігіт», «Балқия», «Алтын балық», «Қыз Жібек», «Мұңлық – Зарлық», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» сияқты қиссаларды жатқа айтатын болған. Намаз оқығанмен дүмше молдаларға қаны қас әке Астраханнан татар молдасын алдырып, балаларға хат танытуды көздейді. «Әке балаға сыншы» деген, баласынан үлкен үміт күткен әке «Мұрагерім, жұлдызым менің!» деп тегін айтпаса керек. Әке үмітін ақтаған Әбу бала әке аузынан шыққанның бәрін жатқа айтуда зеректігімен танылады. Жалғыз аға (екеуінің арасында кілең қыз балалар туылған) мен асқар таудай әкеден бір жылда айрылған Әбу он жасынан бастап жесір шешемен бірге тағдыр тауқыметін тартады. Бұғанасы қатпай теңіз кәсібіне араласып, бір отбасын асыраған Әбу патша тақтан құлаған шақта қызыл гвардияшылардың қатарына қосылмақ ниет танытады. Бойы қылыштан аспаған жасөспірім командир жақында мектеп ашылатындығын, оқу керектігін ескертсе, ауыл гвардияшысы Нұрмаш: «Қарағым, әзірге тым ерте. Сүйретіліп жатқан мынау қылышқа сүрініп жығыласың ғой... Командир дұрыс айтады...» дейді. Сол жылы Фазыл мұғалімнің көмегімен Астрахандағы Төленді селосындағы шаруа-жастар мектебіне оқуға түсіп, жазғы демалысында «Еңбек» деп аталатын бақша артелінде жұмыс істеп нәпақа табады. Осы мектепте татар мен қазақ әдебиетімен қатар сусындап, Абай мен Тоқай өлеңдерімен танысады. Мұнда Әбу әкесі секілді жиналған топқа кітап оқу мансабына ие болып, әуелі қисса-дастандар, кейін прозаға, одан пьесаға ауыса бастайды. Осылайша шәкірт бала күндердің күнінде «Тамұқта күйгің келмесе» пьесасы бойынша сахналық қойылымда әйелдің ролін ойнайды. 1926 жылы қазаға ұшыраған құрдасына арнап «Жетім зары» деген толғау шығарады. Бірақ Сәбиттің «Сұлушашын» оқыған соң өз ақындығынан ұялған бала ешкімге көрсетпей, жыртып тастайды. Оның шығармашылығы «Кедей тілі» газетінде шыққан «Одырбаевтың ордасы» атты фельетонынан басталады. 1927 жылы партия кандидаттығына алынған ол сол жылы партия мектебіне оқуға түседі. 1929 жылы Астрахан кеңес-партия мектебін бітіргеннен кейін 1932-1934 жылдары Алматыдағы Комвузда дәріс алды. Бірақ әдебиетке жақын ол Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтына жиі барып, дәріс тыңдап, әдебиет төңірегіндегі мәселелерге арласады. 1934 жылдардан бастап баспа ісіне араласа бастаған Әбудің алғашқы туындылары осы жылдар жемісі. Ұлы Отан соғысы басталған тұста әскерге жартылай жарамдылардың қатарында болғандықтан, 1941 жылдың желтоқсанында жүзінші атқыштар бригадасының жаңадан ұйымдастырылған редакциясына шақырылады да, 1942 жылы Ташкенттегі Жоғары дәрежелі Әскери Педагогикалық институтқа жіберіледі. 1943 жылдан 3-Украина майданындағы «Совет жауынгері» газетіне әскери тілші болып істейді. Осы жылдары Оңтүстік Украина, Молдавия, Румыня, Болгария, Югославия, Венгрия, Австрия майдандарына қатысып, 1946 жылдың соңына дейін Кеңес Армиясы қатарында қызмет етеді. Соғыстан кейінгі 1947-1953 жылдары Қазақтың Мемлекеттік педагогикалық оқу құралдары баспасының директоры қызметтерін атқарды. Әдебиетке 30-жылдардың орта тұсында келген ақын қаламынан «Еділ толқыны» (1937), «Жүрек сыйы» (1938), «Ант» (1940), «Ақша бұлт» (1947) атты жыр жинақтарымен бірге «Толқында туғандар» (1953), «Теңіз әуендері» атты романдар туды. «Арбасу» (Қ.Жұмалиевпен бірге, 1948), «Теңіз махаббаты» (1975) атты пьесалары мен бірнеше оқулықтар жазып («Оқу кітабы» (1941), «Ана тілі» (1948, 1959), «Әдебиет хрестоматиясы» атты хрестоматия құрастырды (Е.Ысмайыловпен бірге). Сонымен бірге ол А.Пушкин, М.Лермонтов, Ш.Петефи, Н.Некрасов, Фаиз сынды батыс пен шығыс классиктерінің шығармаларын қазақ тілінде сөйлету арқылы қазақ көркем аудармасына біршама үлес қосты. «Еділдің толқынындай ағындаған Өлеңмен көтерілді, ақын, бағаң» – деп Қалижан ақын айтқандай, бірнеше жыр жинақтарымен танылған ақын Ұлы Отан соғысы жылдарында басқыншы жауға қарумен де, қаламмен де қарсы шықты. Майдан шебінде болған тілші қаламынан өмір шындығын шынайы бейнелеген лирикалық өлеңдер туды. «Жаралы алыптай теңселуде бүгін Бауырдай жыртылып Украина қыры» деп ақын бірде оқтан шұрқ тесік болған Жер – Ананы жырға қосса, енді бірде «Бүлдіршіндей арулар, балғын бөбек, Жазықсыз өр кеудесін оққа төсеп, Шомылып дариядай жатыр қанға, Туған жер топырағын етіп төсек» деп қынадай қырылған бейкүнә жандардың мезгілсіз қазасына күрсіне отырып қайғырды. Жалғызынан айрылған ананың « – Қарашығым, қаныңды арқалаған Фашистер ұрпағына жетсін өлім!» деген қарғысы арқылы ақын басқыншы жауға лағынетін жаудырды. Осындай өртке оранған селолар мен қанға бөккен топырақты жырға қосқан ақын жауынгерлерді қасық қаны қалғанша күресуге, Отанды жауға бермеуге шақырды. Газетке қан майдандағы соңғы шайқастарда жасалған ерлік істер туралы материалдарды дер шағында жеткізу міндетімен жүрген тілшінің керек жерінде қарумен де қарсы тұғанына «Журналистер соғыста» деген жинақтағы мына жолдар мысал: «Одессаны азаттау операциясында корреспондент Сәрсенбаев барлауға барып, батальонның жауынгерлік қатарында жауға қарсы ұрыс жүргізді... Содан соң осы айқас туралы майдандық газетте очерк жариялады...». «Мазасыз Украина түні», «Балкан шежіресі», «Балатон жырлары», «Вена жырлары» атты шоғырлы топтамаларында Батыс майданының жанды картинасын жасаған ақын жауынгерлерге патриоттық рух берген өршіл өлеңдерін өндірте жазды. Басқыншы жаудың адам баласына жасаған қатігездігін «Жауынгер мен жеңісте» өлеңінде «Жиырмасыншы ғасырда адамды адам Итке, өртке тірілей тастағаны» деп жеткізе жырлады. «Терісі жетімектің Болмасын деп перчатка салдақыға» деп Гетенің халқына емес, жауыз солдатына оқ атқан лирикалық кейіпкер қаншама қорлықтан өтіп, Жеңіске жетеді. Өзіне етене жақын майдан тақырыбына кейінгі жылдары да қайта-қайта соғып отырды. Бүгінгі тәуелсіз елдің ұландары жатқа айтатын, Отан үшін қол-аяғын берген мүгедектерді құрметтеуге арналған «Сен құрметте оны!» өлеңі осы топтағы шағын лирикалардың шоқтығы биігі: Сен құрметте оны! Түсіндің бе, қарағым? Ол ақшаға сатқан жоқ, Тізеден кесіп аяғын. Еріккеннен де ұстап жүрген жоқ. Қолтықтағы ұзын таяғын... Сен құрметте оны! Түсіндің бе, қарағым? Сенің келешегің үшін берді ол азаттық жолында аяғын! Ақын поэзиясынан үлкен орын алатын – туған жер туралы топтамалар. «Мен қатерге қарсы барсам сен үшін, Көкірегімнен қан төгілді жер үшін» дейтін лирикалық кейіпкер – туған жердің бір уыс топырағы үшін басын қандай қатерге болса да тіге білетін патриот азамат. «Тағдырыңды тапсыр маған, туған жер, Көркейтуге міндеттімін мен сені!» дейтін ол шаруашылықты қалпына келтіру, Тың жерді игеру, Қазақстанның Отан қоймасына миллиард пұт астық тапсыру, Одақтас Республикалардың шынайы достығы сынды кеңестік дәуірдің тарихи оқиғаларына белсене араласып, өзекті мәселелерді көтере білді. Амудария мен Сырды, Балтық пен Днепрді, Арал мен Жайықты шабыттана жырлаған ақынның лирикалық кейіпкерлері – Отан үшін қолы мен аяғын жауға беген мүгедектер. Ақын поэзиясындағы өртке оранып қан сасыған жерді азат етуде қасық қанын аямаған майдангерлердің бейбіт өмір тұсында халық шаруашылығына белсене араласып, еңбекте де алдыңғы шептен табылуы өмір шындығы. Ол шағын лирикамен бірге қазақ поэзиясын «Ақмаралдың жүрегі», «Шие ағашы», «Намыс ұлы», «Ұлым туралы ой», «Жазылмаған дастан», «Таңғы сарын», «Жас коммунистер туралы жыр», «Отыз үшінші көктем», «Ақырғы граната», «Бәрі де бәрі есімде», «Фон Ширахтың түсі», «Қасиетті құпия», «Алмаш ару» сынды дастандармен, балладалармен байытты. «Ақмаралдың жүрегі» – халық аңызынан алынған лирикалық дастан. Аюдай жыртқыш тырнағынан қаза тапқан Дауылбай мен Ақмарал сынды арудың кіршіксіз махаббатын жырлау арқылы ескі аңызға жан бітіріп, қазақ поэзиясына алып келді. Сонымен бірге «Намыс ұлы», «Ақырғы граната», «Фон Ширахтың түсі», «Қасиетті құпия», «Алмаш ару» сынды туындылары майдан тақырыбына әр жылдары қайта оралып отырғанын байқатады. Мұнда да ақынның басты кейіпкерлері – ержүрек жауынгерлер. Қазақ қыздарының да ерлермен бірдей ерлік көрсеткенін ақын Алмаштың кесілген аяғы арқылы бейнелеген: Қу соғыс сені бақытсыз еткен, Алмашым, Адамдар енді сұмдыққа қайтып бармасын! Білмесін тарих әкесіз өскен жетімді – Сирақсыз қалған мәңгі тұл, мәңгі жесірді. Алмаш арқылы қу соғыс бақытсыз еткен әйелдердің, Шынар мен Ақан арқылы қаралы хатқа сенбей, жақсы түсті медеу етіп жүрген жесірлер мен жетімдердің жиынтық бейнесін сомдады. Осылайша шағын лирикадағы бізге таныс кейіпкерлерін үлкен жанрларға алып келіп, олардың жиынтық бейнесін жасауда ақын табысқа жетті. Оның әрбір кейіпкері өмірден алынған шынайылығымен өзіне баурайды. Алғашқы тырнақалдысын поэзия мен прозада қатар сынаған қаламгердің қаламынан прозалық туындылардың шығуы заңдылық. «Батырлардың ізімен», «Офицер күнделігі», «Жауынгер монологы» атты топтамаларына кірген деректі әңгімелері мен новеллаларында 3-Украина майданында Отанды басқыншы жаудан қорғауда болған майдангер өз көзімен көрген жайттардан сыр шертеді. Сондықтан да бұл шығармаларда көркемдік қиялдан гөрі деректілік басым. Қаламгердің жетістігі – поэзиядағы кейіпкерлерін проза жанрына да алып келуі. Бұл шығармалар батыс майдандағы соғыс шындығын қазақ әдебиетіне алып келуімен құнды. Балықшылар әулетінде туған Әбу он жасынан бастап осы кәсіпке араласқандықтан, оның поэзиялық, прозалық шығармаларының дені балықшылар өміріне арналған. Балықшы қыз, балықшы бала, балықшы шал сынды лирикалық кейіпкерлерін 1953 жылы «Толқында туғандар» романына алып келді. Бұл қиялдан гөрі деректілігі молырақ шығарма екенін автор былайша еске алады: «...бұнда өз өмірімнің, тұстастар өмірінің ұсақ бөлшектері бар. Мысалы, табрашы Сережа мен Дауылдың кейбір тұстары өз басымнан алынды». Орталық кейіпкер Дауыл Жантасовтың төңірегінде өрбіп отыратын романға Атырау балықшыларының Қазан төңкерісіне дейінгі ауыр тағдыры мен одан кейінгі жылдардағы жай-күйлері арқау болған. Қазақ-орыс балықшылары арасындағы үлкен достық олардың азаттықты аңсаған ортақ мүдделерімен толыға түскен. 1960 жылы балықшылар өмірі туралы «Капитан ұлы» атты повесін жазған жазушы кейін оны кеңейтіп, 1969 жылы «Теңіз әуендері» атты романын жазды. Қазақ, орыс, болгар тілдерінде жарық көрген роман әдебиетшілердің оң пікіріне ие болды. Отан қоймасына қыруар шикізат тапсырып жатқан Атырау балықшыларының тіршілігін арқау еткен романда біз өзімізге таныс-бейтаныс кейіпкерлермен қайта табысамыз. «Баутин», «Нептун» сынды кеме капитандары Айса, Қанай, Әділхан бейнелері балықшылардың ерен еңбегін паш етеді. Болатхан, Тоғайәлі, Рахмет, Сартай, Айжан, Людмила сынды бір-біріне ұқсамайтын әралуан кейіпкерлер бейнесі арқылы жазушы теңіз толқынмен алысуда болаттай шыныққан жандардың типтік бейнесін жасады. Авторлық ұстанымды кейіпкер сөзімен бере білген жазушы қарт Каспийдің бүгіні мен болашағы туралы өзекті мәселелерді де көтере білді. Солардың бірі теңіз астынан қара алтын іздеу мәселесі болса, бүгінгі таңда сол өңір қара алтынның Отанына айналғаны да шындық. Табиғат алапатымен күресуде ауызбіршілік танытқан балықшылар өміріне арналған шығарма қазақ әдебиетін мазмұны жағынан байытты. «Міндеттісің дәуірдің алдын орап, Барлаушысы болуға, ақын батыр!» – деп, өзі айтқандай, бір ғасырдың куәсі болған ақын өзі өмір сүрген уақыт шындығын шынайы бейнелеп, болашақ туралы болжамдарын ұсынды. Қазақ әдебиетіндегі поэзия, проза сынды қалыптасқан жанрларды жаңа мазмұнмен жалғастырған Әбу Сәрсенбаев қаламынан туған дүниелердің қазақ әдебиетіндегі орны ерекше. Жауынгер қаламынан туған дүниелер майдан шындығынан сыр шертті. Поэзия, проза жанрындағы балықшылар мен жауынгерлер, жесірлер мен жетімдер, жалғызынан айрылған қариялар, Отанға миллиард пұт астық тапсырған еңбекшілер сынды кейіпкерлер – оның қазақ әдебиетіне алып келген сом тұлғалары. ⇐ Предыдущая35363738394041424344Следующая ⇒ Дата добавления: 2015-09-15; просмотров: 1363. Нарушение авторских прав; Мы поможем в написании вашей работы! Картограммы и картодиаграммы Картограммы и картодиаграммы применяются для изображения географической характеристики изучаемых явлений... Практические расчеты на срез и смятие При изучении темы обратите внимание на основные расчетные предпосылки и условности расчета... Функция спроса населения на данный товар Функция спроса населения на данный товар: Qd=7-Р. Функция предложения: Qs= -5+2Р,где... Аальтернативная стоимость. Кривая производственных возможностей В экономике Буридании есть 100 ед. труда с производительностью 4 м ткани или 2 кг мяса... Методика исследования периферических лимфатических узлов. Исследование периферических лимфатических узлов производится с помощью осмотра и пальпации... Роль органов чувств в ориентировке слепых Процесс ориентации протекает на основе совместной, интегративной деятельности сохранных анализаторов, каждый из которых при определенных объективных условиях может выступать как ведущий... Лечебно-охранительный режим, его элементы и значение. Терапевтическое воздействие на пациента подразумевает не только использование всех видов лечения, но и применение лечебно-охранительного режима – соблюдение условий поведения, способствующих выздоровлению... Определение трудоемкости работ и затрат машинного времени На основании ведомости объемов работ по объекту и норм времени ГЭСН составляется ведомость подсчёта трудоёмкости, затрат машинного времени, потребности в конструкциях, изделиях и материалах (табл... Гидравлический расчёт трубопроводов Пример 3.4. Вентиляционная труба d=0,1м (100 мм) имеет длину l=100 м. Определить давление, которое должен развивать вентилятор, если расход воздуха, подаваемый по трубе, . Давление на выходе . Местных сопротивлений по пути не имеется. Температура... Огоньки» в основной период В основной период смены могут проводиться три вида «огоньков»: «огонек-анализ», тематический «огонек» и «конфликтный» огонек...

1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | 37 | 38 | 39 | 40 | 41 | 42 | 43 | 44 | 45 | 46 | 47 | 48 | 49 | 50 | 51 | 52 | 53 | 54 | 55 | 56 | 57 | 58 | 59 | 60 | 61 | 62 | 63 | 64 | 65 | 66 | 67 | 68 | 69 | 70 | 71 | 72 | 73 | 74 | 75 | 76 | 77 | 78 | 79 | 80 | 81 | 82 | 83 | 84 | 85 | 86 | 87 | 88 | 89 | 90 | 91 | 92 | 93 | 94 | 95 | 96 | 97 | 98 | 99 | 100 | 101 | 102 | 103 | 104 | 105 | 106 | 107 Алтай жазба ескерткіші. Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова, ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы. Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз. Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт қаз рус eng © Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет. Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген "Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған.

Алдағы уақытта бейінді комитеттер мен парламентаралық топтар шеңберінде іс-сапарлар арқылы заңнамалық тәжірибе алмасуды одан әрі ынталандыру жоспарланған. Палата Төрағасы Нұрлан Нығматулин Арменияның Қазақстандағы Төтенше және Өкілетті елшісі Ара Саакянды қабылдады. Бұл туралы zakon.kz, Қазақстан Республикасы Парламенті Мәжілісінің Баспасөз қызметі берген ақпаратқа сілтеме беріп хабарлайды. Тараптар екі ел арасындағы ынтымақтастықты дамытудың өзекті сұрақтарын талқылады. Мәжіліс Төрағасы ынтымақтастық орнаған 26 жыл ішінде екі ел қарым-қатынасы өзара тиімді әріптестік деңгейінде табысты дамып келе жатқанын атап өтті. Палата Спикері біздің еліміз аталған мемлекетпен екіжақты байланысты кешенді түрде дамытуға ынталы екенін айтты. Осы орайда Нұрлан Нығматулин аз уақыт бұрын Душанбеде өткен Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Армения Премьер – Министрі Никол Пашинянның кездесуін алға тартып, онда талқыланған мәселелердің екі ел үшін маңыздылығын атап өтті. Кездесу барысында Мәжіліс Төрағасы сауда-экономикалық іс-қимыл әлеуетіне айрықша көңіл бөлді. Осы жолда ауылшаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу, ақпараттық технология, туризм салалары біздің елдеріміздің іскерлік ықпалдастығын дамытудың басым бағыттары болмақ. Н. Нығматулин атап өткендей, тәуелсіздік алған күннен бастап, Елбасының тапсырмасы бойынша Қазақстанда инвестиция үшін қолайлы жағдай жасалып, ол жұмыстар бүгінге дейін табысты жалғасып келеді. Тараптар осы айдың соңында Ереванда өтетін ҰҚШҰ парламенттік Ассамблеясының көшпелі отырысына дайындық барысын сөз етті. Онда бірқатар моделдік заңдар қабылданады деп күтілуде. Өз кезегінде А. Саакян Қазақстанның қазіргі даму қарқынын жоғары бағалап, қысқа мерзімде жүзеге асқан елордамыз Астананың құрлысын тарихи ғажайыпқа теңеді. Жүздесуде мәдени-гуманитарлық, халықаралық ынтымақтастық жайы да сөз болды. Ал, парламентаралық байланыс жайына тоқталсақ, Мәжілісте Армения Республикасымен Ынтымақтастық жөнінде топ жұмыс істейді. Сонымен қатар, ТМД Парламентаралық Ассамблеясы және ҰҚШҰ шеңберінде тығыз қарым-қатынас орнаған. Алдағы уақытта бейінді комитеттер мен парламентаралық топтар шеңберінде іс-сапарлар арқылы заңнамалық тәжірибе алмасуды одан әрі ынталандыру жоспарланған.

Нұр-Сұлтан қаласының Қоғамдық Даму істері басқармасының тапсырысымен Қазақстан Жастарының Конвенті 2019 жылдың мамыр-қыркүйек айлары арасында Нұр-Сұлтан қаласы ЖОО мен ООО студенттеріне арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет қалыптастыру бағытында кездесулер өтті. Жалпы аталған іс-шараға Кусаин Ляззат - Заң ғылымдарының кандидаты, «Адал Тұлға» қоғамдық сыйлық иегері, Жанділдаев Бақдаулет Болатұлы - "қоғамдық жастар қозғалысы "ҚАРСЫ" ҚБ жетекшісі, "Астана-адалдық алаңы" жобасының эксперті, "Jas Otan" Жастар қанаты Елордалық филиалдың төрағасы, Астана қалалық қоғамдық Кеңес мүшесі, Марат Мұхамеджанұлы - "Республикалық студенттік құрылыс және жастар жасақтары қозғалысы" қоғамдық қоры жетекшіс, «Астана-адалдық алаңы» жобасының мүшесі және оқу орындарының басшылары мен орынбасарлары қатысты. Кездесу барысында жастар және қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті, тәуелсіз сана қалыптастыру, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мүлдем төзбеушілікті дамыту кеңінен талқыланады. Студент жастарға қосымша ретінде әлеуметтік желілердің жемқорлықтың алдын алудағы орны туралы ақпараттармен кеңінен атап өтілді. Жалпы жастарды цифрландыру мен әлеуметтік желілер - сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресте көмек беретін бірден-бір жолы екені қатты қызығушылық оятты. Журнал марапаттары Сертификат БАҚ куәлігі Scroll to Top Copyright © 2015 Мектеп ұстаздарының әлемі № 14440-Ж от 03.07.2014г ИП "Aspan" педагогический, тел: 87014797939 &amp;lt;div&amp;gt;&amp;lt;a href="http://sanaq.kz/?fromsite=270" onclick="this.target='_blank'"&amp;gt;&amp;lt;img src="http://sanaq.kz/img.php?id=270" alt="Санақ" width="88" height="31"&amp;gt;&amp;lt;/a&amp;gt;&amp;lt;/div&amp;gt;

Біз Тәуелсіздігіміздің 20 жылдығына айтарлықтай жетістіктермен еніп отырмыз. Байыптап қарасақ, Тәуелсіздік алған жылдардан бері еліміз қаншама сын сағатты басынан кешіріп, біршама қиыншылық көрді. Бүгінде сондай өтпелі кезеңді артқа тас­­тап, әлем елдері алдында еңсе тіктеп тұ­ра ала­тындай, дамыған өркениетті ел­дер­мен иық тіресетіндей дәрежеге жеттік. Қа­зірде Қа­зақстан бір ғана уран өндірісінен әлем бо­йынша 1-орынға табан тіреп, дү­ние­жүзі ел­дері қазақтың уран өндірісіне таң­дай қа­ғып, тамсана қарайтыны жа­сы­рын емес. Ал эко­номикалық еркіндігіміз бо­йынша әлем­дік межеде 54-орынды ба­ғын­дырдық. Экс­порт­тық тауар өндіру бо­йынша да әлем бо­йынша үздік ондықтың та­рапында тұр­мыз. Біздің шикізат өнім­деріміз 150 елді қам­тып отыр. Жыл сайын жалпы ішкі өні­мі­міз өсім беруде. Сон­дай-ақ жұмыссыздық көр­сеткіші де өзге ел­дер­мен салыстырғанда біз­де төмен көр­сеткіш көр­сетуде. Мысалы, АҚШ-та жұ­мыссыздық – 13 пайыз, Ис­па­нияда – 21 пайыз, Гре­ция­да – 15 пайыз, ал Қа­зақ­станда жұмыс­сыз­дық деңгейі биыл 4,5-5 па­йыз­ды құрап отыр. Болашақта шикізат өңдеуді дайын өнім­ге дейін жеткізудің тілін меңгеруді мақ­сат тұтудамыз. Егер ел экономикасын инно­ва­цияға бейімдей отырып, шикізатты да­йын өнімге дейін өңдесек, табысымыз есе­ле­не түсері анық. Бұл жерде басымдық бе­ріп айта кететін нәрсе: біз жылына 250 млрд доллардың көлемінде табыс түсіре­тін ши­кізат өндіреміз. Ал мұны дайын өнім­ге жет­кізу түрін қолға алсақ, көріп отыр­ған пай­­дамыздың үстіне еселеніп, тағы 150-160 млрд доллар қосылмақ. Міне, осы­дан-ақ эко­номикалық қарымы­мыз­дың қуат­ты­лы­ғын аңғаруға болады. Сондай-ақ бүгінде ауыл шаруашылығы са­ласын инновацияға бейімдеу мәселесі де оң­ды жолға қойылып келеді. Ауылдық тех­­но­логияны жаңашылдыққа бейімдеу, ауыл­ға биотехнология енгізу, мал тұқы­мын асыл­дандыру, шалғай ауыл­дардың кәсіп­кер­лік қабілетін арттыру, шаруаларды ар­зан не­сиемен қамту үшін Агробанк­тер құ­ру, ша­ғын кооперативтер жұмысын ұйым­дас­тыру тә­різді істер де атқарыла бастады. Осының бар­лығы – ел экономикасын да­мы­туға, ха­лықтың әлеуметтік ахуалын кө­теруге ба­ғыт­талған қа­дам­дар. Жалпы, атқарылып жатқан реформалар бар­шылық. Мұны отандық сарапшылар ға­на емес, халықаралық сарапшылар да бай­қап, бағамдап отыр. Өткенде ғана Ха­лық­ара­лық экономикалық рейтингтерді бел­гілеу орталығының мамандары Қазақ­стан­ның экономикалық ахуалына оң баға берді. Не­гізінен, халықаралық рейтингтерді ба­ға­лау­дың ең жоғары ұпайы АА+ деп бел­гі­лен­се, бұл межеде Қазақстан ББ+ деген ба­ғамға лайық деп танылды. Айта кету ке­рек, мұндай бағалауға Ресей мен Украина әлі қол жеткізе қойған жоқ. Нақ осы халық­ара­лық агенттіктер мен орталықтар азуымен Ай­ды білеген АҚШ-тың және өзге де да­мы­ған Еуропа елдерінің рейтингін төмендетіп көр­сетуде. Осындай жайттарды ескерсек, ха­лықаралық мамандардың мұндай дә­ріп­теу­лері еліміздің бақ-беделін асыра түсетіні анық. Тағы бір ескеретін жайт, халықаралық мамандар біздің дағ­дарыспен күресуге бағытталған бағдар­ламаларымызға да оң көзқарас танытты. Мәселен, біз дағдарыс атаулының үш ке­зеңін бастан өткердік. Ол дағда­рыс­тар­ды былай жіктеуге болады: а) Нарыққа бағыштау кезеңі (1991-1994 жж.): совхоздар мен колхоздардың мүліктері мен басқадай құндылықтары мем­лекет иелігінен алынып, жеке­ше­лен­ді­ріл­ді. Жеке адамдар және әртүрлі заңды тұл­­ғалар өз меншіктері негізінде ұжым­дық кә­сіпорындар, өндірістік кооперативтер мен шаруа қожалықтарын құрды. Сөй­тіп, ауыл ша­руашылығы көп сатылы нарық­тық эконо­ми­каға бұрыла бастады. ә) Дағдарыс және «секіріс даму» кезеңі (1995-1999 жж.): ауыл шаруашылығы өнім­­­­де­рінің бағалары босатылды. Бірақ олар өте жоғары қарқынмен өскен өнер­кәсіп тауар­ларымен паритетке (өзара сәй­кес­тік) жетпеді. Банктер берілетін несиелері үшін кепілдікке ескі техника мен құры­лыс нысандарын алмады. Нәтижесінде жаңа құ­ры­лымдар банкротқа ұшырады. Жаңа «көшбасшы меншік иелері» пайда бола бастады. Ұжымдық кәсіпорындар әртүрлі жолдастық серіктестіктерге ауысты. Нәти­же­сінде 1999 жылдың аяғында мем­ле­кет­тік кә­сіпорындардың үлесі ауыл шаруа­шы­лығы алаңдарының көлемінде – 3,6%, ал барлық ауыл шаруашылығы санат­ының ішінде 0,1 пайызға дейін азайды. б) Қаржылық дағдарыс (2007-2009 жж.). Бұл кезеңдердегі қиындықтарды да біз артқа тастап, әлеуметтік ахуалды түзей­тін оң шешімдер қабылдай алдық. Бүгінде біз­ді әлем елдері «дағдарыстан дамуға ұм­тылған мемлекет» деп баға­лай­ды. Міне, мұн­дай үдеден шығудың өзі – біз үшін үл­кен мәртебе. Әрине, мойындауымыз керек, қай­сы­­бір салаларда өзіндік проблемалар бар. Әйт­се де өзге елдермен салыстырғанда эко­­номикалық ахуалымыз қарымды, бо­ла­­ша­ғымыз айқын. Сондықтан өз басым ел бо­лашағының жарқын болатынына се­нім­мен қараймын. Себебі бүгінде осы мақ­сатта ау­қымды шаруалар атқарылып жатыр. Кө­кі­регі ояу, көзі ашық қауым мұны жоққа шы­ғара алмайды. Бізде ғылым-білімге, тех­нологиялық біліктілікке, кәсіби ма­­ман­дардың сапасын арттыруға бел­сен­ді­лік бар. Де­мек, болашақта эко­но­ми­ка­лық әлеуетіміз бұдан да қарқынды, қа­рым­ды бола түсеріне кү­мән жоқ. Тек еліміз аман болсын, тыныштығымыздың іргесі сөгілмесін деп тілейік...

ОРАЛ. ҚазАқпарат – Батыс Қазақстан облысында 68 мың адам тұмауға қарсы егілмекші, деп хабарлайды ҚазАқпарат тілшісі. БҚО санитарлық-эпидемиологиялық бақылау департаменті басшысының орынбасары Нұрлыбек Мұстаевтың мәлім еткеніндей, бұл облыс тұрғындарының 10 пайызынан асады. Оның айтуынша, тұмауға қарсы егу жұмыстары 3 қазан күні басталады. Осы мақсатта бюджеттен бөлінген 66,7 млн теңгеге Ресейде өндірілген «Гриппол +» вакцинасының 68 мың дозасы сатып алынды. Тұмауға қарсы медицина қызметкерлері, алты айдан асқан жиі ауыратын балалар, жетім және ата-ана қамқорлығынсыз қалғандарға арналған білім беру ұйымдары мен балалар үйлерінің тәрбиеленушілері, жүкті әйелдер, жүрек-қан тамырлары және тыныс алу органдарының созылмалы сырқатына шалдыққандар, сондай-ақ қарттар үйлерінің тұрғындары ақысыз негізде егіледі. Нұрлыбек Ермекұлы тұрғындарға екпеден басқа алдын алу шараларын да ұмытпау керектігін, ең бастысы, сақтану қажеттігін жеткізді. Өйткені тұмау асқынса, өте қауіпті. Атап айтқанда, тұмау пневмония, менингит, отит, синусит, гайморит, бронхит, миокардит сияқты ауруларға ұласып кетуі мүмкін. Бұлардың ішіндегі ең қауіптісі – көбінесе соңы өліммен аяқталатын пневмония. «2021-2022 жылғы эпидемиялық маусымда 62 493 адамның жіті респираторлы-вирусты жұқпаға (ЖРВЖ) шалдыққаны тіркелді. Бұл алдыңғы маусыммен (41 132) салыстырғанда, 33,7 пайызға көп. Соның ішінде 57,56 пайызы (35 972) – 14 жасқа дейінгі балалар. 1,94 пайызы (1 228) – жүкті әйелдер. 1 141 адам ЖВРЖ-мен, 80 науқас тұмаумен ауруханаға жатқызылды. Өткен эпидемиялық кезеңде барлығы 98 адамның тұмаумен ауырғаны тіркелді», деді ҚазАқпарат тілшісіне Н.Мұстаев. Еске сала кетейік, бұдан бұрын Оралда жіті ішек инфекцияларымен ауырғандар саны 6 есеге өскенін жазған болатынбыз .

ДДСҰ ”омикрон” штамының қаупі туралы жаңа деректерді жариялады: 13 желтоқсан 2021, 09:25 - жаңалықтар Alashainasy.kz Басты Қоғам Денсаулық ДДСҰ "омикрон" штамының қаупі туралы жаңа деректерді жариялады 13 желтоқсан 2021, 09:25 Алдын ала мәліметке сәйкес, коронавирустың жаңа "омикрон" штамы COVID-19-ға қарсы вакциналардың тиімділігін төмендетуі мүмкін, бірақ бұл "дельта" нұсқасына қарағанда қауіпті емес. Бұл туралы Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы жексенбіде таратқан коронавирустың жаңа нұсқасына қатысты техникалық ақпаратта айтылған, - деп хабарлайды Tengrinews.kz тілшісі РИА Новостиге сілтеме жасап. "Бүгінде "омикрон" штамына вакциналардың тиімділігі туралы деректер шектеулі және расталған дәлелдер жоқ. Алдын ала деректер және "омикрон" штамы ақуызының айтарлықтай өзгерген антиген профилі инфекцияға қарсы вакцинаның тиімділігі мен нұсқаның берілуін төмендетеді", - делінген хабарламада. Сонымен қатар, ДДСҰ мәліметінше, алдын ала деректер жаңа штамның қауіптілігі аз болатынын көрсетеді, өйткені анықталған жағдайлардың көпшілігі симптомсыз немесе жеңіл және орташа белгілер арқылы байқалады.

Астана қаласы орталық коммуникациялар қызметінің баспасөз орталығында Білім басқармасы басшысының орынбасары Маржан Қайырбаева адами капиталдың сапасын арттыруда білім беру жүйесінің орнын атады. – Астана қаласында 326078 оқушыны қамтитын 653 ұйым жұмыс істейді. Оның 242-сі – мемлекеттік, 411-і – жекеменшік білім ордасы. Білім беру жүйесінің инфра­құрылымын дамыту үш ауысымды және бала саны шамадан тыс мектептердің санын азайтуға бағытталуда. Бүгінде оқушы саны шамадан тыс 18 мектеп және үш ауысымды 8 мектеп бар, – деді М.Қайырбаева. Үш ауысымды және бала саны шамадан тыс мектептердің санын азайту мақсатында 22750 орынға арналған 11 мектеп салынуда. Оның 2-еуі 1 қыркү­йекте пайдалануға берілсе, қалғаны оқу жылының ішінде есігін ашады. 2021 жылы екі ауысымға 31412 орынға арналған 15 мектеп іске қосылды. Оның 4-еуі мемлекеттік мектеп болса, 7-еуі жеке инвестиция есебінен және 4-еуі мемлекеттік-жекеменшік әріптестік шеңберінде бой көтерді. – 2026 жылға дейін «Жайлы мектеп» жобасын іске асыру бойынша үш тетік қарастырылды. Олар: бюджеттік инвестиция, мемлекеттік-жекеменшік әріптестік аясында және дайын ғимаратты сатып алу рәсімі бойынша жүргізіледі. Бюджеттік инвестиция аясында екі ауысымда 90 мың орындық оқушыны қамтитын 24 мектептің құрылысы көзделген. Құрылыс, сәулет, қала құрылысы және жер қатынастары басқармасымен бірлесіп, қадамдық қолжетімділік қағидасы бойынша жаңа мектеп салуға 102 жер телімі қаралды, – деді құзырлы ведомство өкілі. Жаңа мектептерді салып қана қоймай, қолданыстағы білім ордаларының материалдық-техникалық базасын жаңарту – маңызды іс. Биыл 37 білім беру ұйымына (15 мектеп, 21 балабақша, 1 колледж) күрделі және ағымдағы жөндеу жұмысы жүргізілді. Білім сапасын арттыруда пәндік кабинеттерді заманауи талапқа сәйкестендіру керек-ақ. Осы бағытта қала мектептеріне жаңа модификациядағы 51 пәндік кабинет (химия, физика, биология) сатып алынды. – Мектептерде оқушылардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында ағымдағы жылы қосымша бейнебақылау мен турникет сатып алынды. Бүгінде барлық білім ұйымдары 100 пайыз бейнебақы­лаумен қамтамасыз етілді және Ішкі істер департаментінің жедел басқару орталығына қосылды. Мемлекет басшысының «Оқуға құштар мектеп» жобасын іске асыру аясында білім беру ұйымының кітапхана қоры көркем әдебиетпен толықты. Кітап­ханалардың ин­терьерін қайта жобалау бойынша жұмыс жалғасуда. 36 (37,5 пайыз) мектепте кітапхана қайта жаңартылып, оқырмандарға арналған коворкинг аймағы ашылды. Бүгінде барлық мектеп 100 пайыз оқулықпен қамтамасыз етілді, – деді басқарма басшысының орынбасары. Интеллектуалды ұлт қалыптастыруда қосымша білім беру орталықтарына сұраныс жоғары. Жауапты басшы осы бағыттағы жұмыстарды баяндады. – Қалада 11 қосымша білім беру ұйымы жұмыс істейді, олар тек білім алушылардың 76,8 пайызын ғана қамтиды. Оқушыны қосымша біліммен қамтуды ұлғайту мақсатында осы жылы қадамдық қолжетімділік қағидаты бойынша 4500-ден астам баланы қамтитын 5 қосымша білім беру ұйымы өз жұмысын бастады. Қыркүйек айында «Теміржолшылар» кентінде 1 мыңнан аса баланы қамтитын әл-Фараби атындағы Оқушылар сарайының және «Көктал» тұрғын үй алабында 600 баланы қамтитын М.Өтемісов атындағы Оқушылар сарайының филиалы ашылды. Оқушыларды шығармашыл, дарынды жеке тұлға ретінде жетілдіру мақсатында Шахмат федерациясымен бірлесіп, қаланың барлық мектебінде шахмат үйірмесі ашылды, – деді ол. Елордалық 20 мектептің базасында ресурс­тық орталық пен инклюзияны қолдау кабинетінің жұмысы ұйымдастырылып, жүйеленді. Білім беру ұйымдарында 20000-нан астам педагог жұмыс істейді. Болжамды дерек бо­йынша 2026 жылға дейін педагогтарға қажеттілік 7120 адамды құрайды.

бірінші курс топтары арасында дәстүрлі байқауы «Жасталап» университетінде 18 қараша. Байқаудың мақсаты: дарынды оқушыларды анықтау, тимбилдинг топтар, конкурсқа дайындық жөніндегі алғашқы Әрине, студенттік университет қызметкерлерінің шоғырландыру, университеттің дәстүрлерін құрметтеу сезімін тәрбиелеу студенттер, мекемеге патриоттық көзқарасы. би, ән, пародии, өнімділігі ансамбльдер мен вокалды топтар: ай ішінде олар түрлі жанрдағы табыс етілді бәсекелестік, іріктеу кезеңі өтті. ән «Сәлеметсіз бе капитал бар ең жарқын әдемі доп мантиямен жылы өнімділік TuskunovoyTogzhan ақ аққу би жүрді патриоттық және шын жүректен аралық тобы PS-11» Aққular ұyyқtaғanda «, bylagluboko орындау, Ахметова Айдана Shalғynbekovoy Әйгерім, OrazbaevoyAygerim, топтық көрсеткіштері (U-12) «. «Сәлем, Астана», «Ақ kөgershіn», тамаша вокалдық, көрнекті көркем қабілеттерін қосымша көрсетті, бей-жай көрермендер мен қазылар алқасы мәлімдеме MahmetzhanovoyAidy (астық шаруашылығы ҒӨО-11), prizeramezhdunarodnyh және республикалық конкурстар «Ғұmyrdariya», «Асыл мұра» қалдыруға болмайды сахнада тұрып білу, әдемі вокалдық Сембинов Айбек (U-12), қалалық және облыстық шығармашылық жарыстардың жүлдегері, өте пластикалық және қалдықтарды би техникасы Жұмағұлов Диана (gr.Yu-12), бірнеше жанрда AhmetzhanaArystana (PS-11) белсенді қатысу . Жағымды тосын барлық көрермендер болды және бірінші курс студенттерінің бір komandaKVN болады деп. F-11TұrsynovElaman uchastnikov- бірі тобының студенті. Студент орган vAIMAMATER — конкурста, ол бірнеше очерктері өмірінің жаңа кезеңін арналған таныстырды. Қазылар алқасы конкурсқа дайындауға топтардың жауапкершілікпен атап өтті: а жұмыстар мен бейне презентациялар жағдайда тұсаукесері, Сценография, vystupleniya.Vo арналған костюмдер таңдау барлық, студенттік үкімет ұжымдық тәсіл, көмек және тәлімгерлік супервайзерлер сезіндім. Іс-шараның соңында қазылар алқасы конкурс қорытындысын шығарды. ұпай саны бойынша бірінші орынды тобының F-11.Ona номинациясы «Үздік топ» жеңіп алды By .Vtoroe орны PS-11 тобы иеленді. тобының Y-12.Nominatsii «Голос KIA» жеңіп, үшінші жүлделі санаттағы «Super Би» Үздік nazvanaZhumagulova Диана (gr.Yu-12), Mahmetzhanova Аиданы (астық шаруашылығы ҒӨО-11) марапатталды. номинациясында «Ең белсенді студент» AhmetzhanArystan (gr.PS-11) болды. Санаттың ішінде «Үздік топ газеті» тобының студенті U-12 SembinovuAybeku марапатталды тобын IC 11.Nominatsiya «Жылдың жаңалығы» жеңіп алды. жеңімпаздары университет президенті, профессор N.A.Apsalyamova және бағалы сыйлықтар дипломмен марапатталды. Оқытушылар мен студенттер бірінші курс студенттері болашақта мақтанышпен В КИУ студенттің атағын киюге мүмкіндік береді деп олардың, өз ерекше және бірегей әкеледі, біздің университет студенттерінің барабар бейнелеу дәстүрін жалғастырады күмән жоқ.

Жыл басынан бері 9000 адам Қазақстан азаматтығын алды: 29 шілде 2019, 23:55 - жаңалықтар Alashainasy.kz Басты Өзге тақырыптар Көші-қон және демография Жыл басынан бері 9000 адам Қазақстан азаматтығын алды 29 шілде 2019, 23:55 Бұған дейін Еңбек және халықты әлеу­меттік қорғау министрлігінің дерегіне сәйкес, 2019 жылдың алғашқы жартысында 7000-ға жуық этникалық қазақтың Қазақстанға қоныс аударғаны хабарлаған еді. Енді міне, бұл көрсеткіш 9000-ға жетті. Олардың 3800-і Өзбекстаннан келсе, Қытайдан 1553 адам атажұртына біржолата көшіп келген. Ал қалған қандастарымыз – Түрікменстан, Моңғолия, Ресей, Иран, Қырғызстан, Тәжікстан, Түркия елдерінен көшіп келгендер. Қазақстан шетелдегі қандастардың атажұртына оралуына барлық мүмкіндіктерді жасады әрі олардың қажетті құжаттарды бітіру жұмыстарын да барынша жеңілдетті. Соның мысалы ретінде Қазақстанда тұратын, бірақ азаматтығы жоқ адамдарға Қазақстан Президентінің Жарлығымен ҚР азаматтығы берілсе, шетелден көшіп келген этникалық қазақтардың ҚР азаматтығын жеңілдетілген тәртіппен ала алатынын атауға болады. Сонымен қатар, көшіп келген қандастарымыз солтүстіктегі облыстарға ірге тепсе, баспана беріп, жұмыспен қамту, ақшалай көмек көрсету мәселесі де қарастырылған. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес, өзге мемлекеттерден елге оралған қазақтарға оралман мәртебесі беріледі. Бұл куәлік оларға бірқатар жеңілдіктерге қол жеткізуге мүмкіндік туғызады. Бұрын оралман мәртебесі бір жылға рәсімделетін. Осы бір жыл ішінде қандастарымыз құжаттарын жинап, Қазақстан азаматтығын алулары тиіс. Алайда түрлі себептерге байланысты белгіленген мерзім ішінде құжат жинап үлгермей, оралман куәліктерінің уақытын өткізіп алып, азаматтық ала алмай қиналған қандастарымыздың қатары көп болды. Осы мәселеге байланысты Елбасы жыл басында мерзімі өтіп кеткен оралман куәліктерінің мерзімін биылғы жылдың соңына дейін ұзартуға тапсырма берген еді. Осы кеңшіліктің арқасында көптеген қандасымыз жарты жыл ішінде ҚР азаматтығын алып үлгерді. Енді қолындағы шетелдік төлқұжатының уақыты өтіп кетіп, не Қазақстан азаматы емес, не шетел азаматы емес ортада сенделіп қалған қандастарымызға да осындай жеңілдік керек сияқты.

Қазақстанда колледждерге қабылдау науқаны жалғасып жатыр. Бүгінгі таңда 126 074 өтініш берілді. Естеріңізге сала кетейік, құжаттарды қабылдау 25 маусымда басталып, 18 тамызға дейін жалғасады. Биыл 97 мың білім гранты бөлінді. Сонымен қатар тегін білім алғысы келетіндер үшін квоталық санаттар тізімі кеңейтілді. Көпбалалы отбасылардан шыққан балалар үшін 5%, мәртебесі кемінде үш жыл толық емес отбасылар қатарындағы балаларға 1%, мүмкіндігі шектеулі балаларды тәрбиелеп отырған отбасылардан шыққан балалар үшін 1% квота қосылды. Балдар тең болған жағдайда квоталық санат және аттестаттың орташа балы ескеріледі. Талапкерлер колледжге құжаттарды екі тәсілмен электрондық үкімет порталы Egov.kz арқылы немесе тікелей колледжге тапсыра алады. Болашақ студенттер төрт мамандық пен төрт колледжге дейін таңдай алады. Қабылдау рәсімі жаңа ережелерге сәйкес жүзеге асырылады. Биыл педагогикалық, медициналық және шығармашылық мамандықтарды қоспағанда, қабылдау емтихандары болмайды. Естеріңізге сала кетейік, мемлекеттік тапсырыс «ақша студентпен бірге жүреді» қағидаты бойынша бөлінетін болады. Яғни, егер бұрын білім басқармалары гранттарды колледждер арасында бөлген болса, енді олар колледждер арасында талапкерлердің таңдауы бойынша беріледі. Конкурс аттестаттағы міндетті және бейіндік пәндерден қойылған бағаның орташа балы бойынша өткізіледі. «Байқау бірнеше кезеңге бөлінген: 29 шілде мен 2 тамыз аралығында – шығармашылық мамандықтар, 16-19 тамыз аралығында – педагогикалық мамандықтар бойынша. 9-сынып негізінде оқуға түсетін талапкерлер арасында мемлекеттік тапсырысты бөлу 19-22 тамыз аралығында, ал 11 сынып түлектері үшін 22-25 тамыз аралығында өтеді. Мемлекеттік тапсырыс бойынша оқуға қабылдау туралы ақпарат талапкердің жеке кабинетіне келеді», – деп атап өтті ҚР БҒМ Техникалық және кәсіптік білім департаменті директорының орынбасары Ернат Жүнісов.

– Тынышталыңыз, өтінемін. Сіз «жоқ» дегеннен ешнәрсе өзгермесі анық. Тезірек мойындасаңыз, соғұрлым жазаңыз жеңілдемек. Бәрін қиындатып қайтесіз. Табылған айғақтың барлың сіздің кінәлі екеніңізді көрсетіеді. Сіздің кінәңізді жоққа шығаратын бірде-бір дәлел жоқ. – Мен емес... Мен емес деймін. Мүмкін емес. Мен ешқашан... ешқаша-а-а-н олай жасамас едім... – Сіз маған түсіндіріп айтыңызшы. Оқиға қалай болды? Дәл бес жыл бұрын Алматыға келдім. Содан бері бұл қаланың тұрғынымын. Мектеп бітірген соң «жалғызым» деп отырған кемпір-шалды тастап, «Алматы» деп асықтым. Қалған оқу орныма тапсырып, білім ала бастадым. Оқыдым, кітапхана, жатақхана мен университеттіен өзге жерге аяғымды аттап баспайтынмын. Өйткені артық шығын шығаруға жағдайым келмейтін. Осылайша төрт жылым зу етіп өте шықты. Дипломымды алып, ауылға қайтар жолда бір қызбен таныстым. Келбетті, сұлу. Қатты қызықтым. Оқу, оқу деген ойыммен жүріп, өмірімнің жартысын өткізіп алғанымды ұғындым да, орта жолдан әлгі қызбен бірге түсіп қалдым. Үйдегілер «орал» деген сөзді ғана айтты. Қалғанын тыңдамадым. Құлағыма да ілмедім... Уақыт жылжи берді. Мен болсам үйсіз тастанды күшік секілді, бірде құрбымның үйіне қондым, бірде басқаның есігін бақтым. Әлгі қыз ше? Ол болса ақшам біткенше ғана менің жанымда болды. Кейін жоғалды... Есімің де ұмытыппын... Осылайша жалғызсырап, әдетімше қайдан тамақтансам екен деген оймен аялдамада отырғанымда жаныма бір әйел келді. Күлгені анамды есіме салып, еріксіз жылап алдым. Көз жасымды көрді де, қасыма келіп, қол ұшын берсем деген ойын ашық айтты. Келістім. Ол ана еді. Менімен жасты қызын ұзақ сапарға өзінен бұрын шығарып салған ана еді. Мүмкін, Алла мені ол адаммен осы себептен табыстырды. Кім біледі?! Ата-анаммен араласуға арым жібермеді. Үмітің ақтамастан, үнсіз тірілейжоғалғандығым үшін жазықтымын. Тек хаттар жазып, оны қойын дәптерімнің арасына жинай бердім... Сенбесеңіз, тексеріңіз. Әлгі әйел ше? Иә, менің өмірімді қалай арашалап қалса, дәл солай құрдымға жібергелі отырған әйел – менің өкіл анам Марал. Танысқанымыз күні кеше болса да, оның маған деген қамқорлығы шексіз. Мені ол қызындай көрді. Ол маған ана болды. Әрине, миығыңыздан күліп, туған анасын өзгеге алмастырған қандай парықсыз адам деп отырған боларсыз. Не ойласаңызда өзіңіз біліңіз. Бірақ, оның қамқорлығының арқасында ес жидым. Алдамшы арзан дүниеге байланғанымды ұғып, студент шағымда жіберген басты қателігім – жоғалтқан жастығымды қайтару мүмкін еместігін ұқтым. Амал нешік? Мамандығым бойынша жұмыс таптым. Қалада адасқан, таныссыз, доссыз, туысыз, бір ғана әйелмен күн кешіп жатырған қыз болдым да қалдым. Солай 1 жылға жуық уақытым зыр өтті де кетті. Бірақ, бір апта бұрын барлығының күл-паршасы шықты. Бір апта бұрын қатты дүрсілден шошынып ояндым. Мән берместен жатар едім, бірақ Марал апаның айқайы естілген соң, бөлмесіне тура ұмтылдым. Бірақ, бөлме іші тым-тырыс. Қап-қараңғы бөлменің жарығын жаққаныммен, оны бөлмеден таба алмадым. Ұйқылы-ояу көздерімді әрең дегенде ашып барып, жүйелі ойлай бастадым. Мүмкін, ас бөлмесінде шығар деген ой жүрегіме тыныштық ұялатса да, бір мазасыз ой санамды жайлап алды. Жүгіріп, ас бөлмеге жеттім. Ар жағын онсызда өзіңіз білесіз... – Жоқ, Арна өзіңіздің аузыңыздан естігім келеді. Не болғанын толық айтыңыз. – Ас бөлме... Ас бөлмесінде оның жаралы денесі жатты. Қырыл даусы әлі жаны бар екенін білдігендей болды. Мен болсам, тапа бас салып, қадалған пышақты суырып алдым да, жанына отыра кеттім де «КІМ? НЕГЕ?» деп қайталап сұрай бастадым. Кейін ауруханаға хабарласу керектігі ойыма келді. Жүгіріп ұялы телефонымды алып келгенімше, демі тоқтап қалыпты. ТҮСІНЕСІЗ БЕ? Қимылдамайды. Үнсіз. Көзі болса сол күйі ашық жатыр. Мен отырдым. Бір сағаттай не істерімді білмей отырдым. Кімге хабарласарымды білмедім. Кімнен көмек сұрарымды білмедім. Бар болғаны отыру ғана қолымнан келді. Кейін амалсыздан жедел – жәрдем шақырдым. Осылайша, өзім түсінбейтін жайттың күәгері емес, ана өліміне кінәлі бала болдым да қалдым... – Осылайша өзіңіздің кінәңіз жоғын айтасыз ғой. – Әрине. Мен кінәлі емеспін. Мен олай жасамаймын. – Енді мені тыңдаңыз, Арна! Сіз суырып жанына қойдым деген пышақта сіздің ғана саусақ іздеріңіз ғана бар. Жаның арашаламақ болған Марал ханымның да, оны өлтірмек болған белгісіз қанышердің де саусақ іздері табылмады. – М-м-мен...тек құтқарғым келді. Сеніңізші... – Өлім уақыты жедел- жәрдем барған уақыттан екі сағат бұрын болғандығы айқандалды. Ал сіз болсаңыз, бір сағат отырдым деген түсінік бердіңіз. Уақыттың айырмашылығы көп нәрсеге әсер етеді. Жедел-жәрдем келгенше 20 минут кетті. Ал, 40 минут уақытты қайда жібердіңіз? – Мүмкін, мен сағаттан қателестім... – Танысым мен досым жоқ дедіңіз. Ал, ұялы телефоныңызда сақталып, соңғы бір жыл бойына сөйлесіп келген «АРУ» есімді қызды қалайша түсіндіресіз? Мүмкін, сіз есімің ұмытқан жолсерігіңіз шығар... – Түсінсем бұйырмасын... – Енді құрбыма бардым, көше кездім деген әңгімеңіздің бәрі бос сөз. Таныстарыңыздың барлығы сізді бір ұйымға кіріп кетіп, қайтару мүмкін болмағандығын сөз етті. – МЕНІҢ ДОСТАРЫМ ЖОҚ! – ОНДА МЫНАНЫ ТҮСІҢДІРІҢІЗ! Желтоқсан айында неге Бақыт есімді балалы әйелді «өлтіремін» деп қорқытып, ақша талап еткенсіз! – Ха, бұл енді өтірік. – Тыңдаңыз, Арна! Ешкім ойын ойнап отырған жоқ! Өзіңіз айтпады екенсіз, ендеше мен айтайын. Иә, керемет студент болдыңыз. Бірақ, ата – анаңызбен араңыздағы байланысты олар сізге түк бере алмаған соң үздіңіз. Бай болғыңыз келді. Осылайша әлемді мойындатам деп ойладыңыз. Бірақ, қолыңыздан түк келмеді. Ауылыңызға қайтар жолда Арумен таныстыңыз. Асыл алқа ағынып, алтынға малынған қызға қызығып, табысының сырын сұрадыңыз. Ақыр аяғы онымен ілесе бардыңыз. Осылайша, адамдардың осал тұстарын біліп алып, қоқыттыңыз, әрі ақша таптыңыз. Бірақ оның бәрі аз еді. Осылайша, аш қасқырдай жемтік іздеп жүргеніңізде Маралға тап болдыңыз. Марал – жалғызбасты, жақында қызынан айырылып күйікпен өмір сүріп жатырған бай әйел. Оңай олжа. Мүсәпір күйін кешіп, сеніміне кіріп алдыңыз. Ал, бір апта бұрын сіздің құйтырқы әрекеттеріңіздің барлығын Марал біліп қойып жанжал шығарды. Сіз, әрине, ашу үстінде пышақты сілтеп жібердіңіз. Есіңізді жиған соң, ізіңізді суытпақ болдыңыз. Бірақ, қашып кетсем мен бірінші күдікті боламын деген ой маза бермеді. Ақыр аяғы қаламын деп шешіп, жедел-жәрдемге хабар бердіңіз... Куәгер боламын деп, өзіңіз қазған торға өзіңіз түстіңіз. – ЖОҚ! ЖАЛҒАН БӘРІ! ӨТІРІК! МҮМКІН ЕМЕС! БОСАТЫҢДАР МЕНІ! БОСАТ ДЕЙМІН САҒАН! – ТЫНЫШТАЛЫҢЫЗ АРНА ХАНЫМ!!! Сізге бұның бәрін қалай аңғарғаным қызық емес пе? Біріншіден, өтірік айтып үйреніңіз. Өтірік айтқан сайын мұрыныңызды қаситын әдетіңізді доғарыңыз. Сізді ұстап берген – сол. Екіншіден, Марал ханымның күнделік жазатынын білмегеніңіз өкінішті. Сізбен танысқан сәттен бастап, бәрін жазған. Сізге деген күдігі туралы да бар. Үшіншіден, сіз ата-анаңызға жазған хаттар студент шағыңызда жазылған хаттар. Қағаздың да жарамдылық мерзімін есептеуге болатынын білмеуші ме едіңіз? Сонымен, қылмысқа бару үшін де ақылды болу керек! Ойланбай, ізімді суытамын деген оймен жасаған әрекеттің барлығы құрдымға әкеледі, АРНА. Сотта кездескенше... – Жоқ, мүмкін емес. МҮМКІН ЕМЕС! МЕНІҢ ТАБЫСЫМ! МЕНІҢ ЖҰМЫСТАРЫМ! ОҢБАҒАААААН! Есігі тарс жабылған бөлменің ар жағындағы айқайға тек Арнаның өзінің құлағы ғана тұнды.Мен істемедім деп басында жылағанмен, ащы шындық қалқып су бетіне шыққанда жанарындағы жауыздықтың қызыл оты лаулап жана келді. Оңбаған деп тілдеді. Мүмкін емес деп күйінді. Өз қылығына өзі риза болып отырған бір аптадан соң оны абақты күтетінін ол білмеді. Өйткені, бойындағы қанағатсыздық оны тұншықтырып, дүниеден өзгені аңғармайтын көр соқыр айналдырған-ды. Мейлі, жыласың... Мейлі, бостандықта сейіл құрсың. Бәрібір, жасаған қылмысымыздың жазасын тартатын уақыт келеді.

диазепан, автордан бастап Linux https://blog.desdelinux.net/author/diazepan/ Бос болу үшін Linux-ті қолданайық Дүйсенбі, 02 сәуір 2018 17: 11: 16 + 0000 es сағат сайын 1 https://wordpress.org/?v=6.0.2 https://blog.desdelinux.net/wp-content/uploads/2018/04/cropped-desdelinux-32x32.png диазепан, автордан бастап Linux https://blog.desdelinux.net/author/diazepan/ 32 32 systemd өзінің «суын» ұсынады https://blog.desdelinux.net/systemd-introduce-su-propio-su/ https://blog.desdelinux.net/systemd-introduce-su-propio-su/#comments Сн, 29 тамыз 2015 18: 59: 25 + 0000 http://blog.desdelinux.net/?p=63426 Ленарт Потеринг жаңа ғана шығарылды Systemd ішінде «machinectl shell» командасы, ол Unix-тің ескі «su» командасы сияқты бастапқы сессиядан оқшауланған артықшылықты сеанстар жасау үшін қолданылады. Ленарттың түсіндіруі келесі болды: Бұл туралы ұзақ пікірталастар болды, бірақ мәселе «су» не істеу керек екендігі түсініксіз. Бір жағынан жаңа сеанс ашып, орындалу мәтінмәнінің бірқатар параметрлерін өзгерту керек (uid, gid, env, ...), ал екінші жағынан бастапқы сессиядан көптеген ұғымдарды мұраға алу керек (tty, cgroup, audit) , ...). Бұл өте еркін анықталғандықтан, бұл ескі және жаңа параметрлердің өте таңқаларлық қоспасы. Мұны сәл басқарылатын етіп сақтау үшін біз XDG_RUNTIME_DIR-ді қоспайтын абсолюттік минимумды ғана өзгертуге шешім қабылдадық, өйткені XDG_RUNTIME_DIR / audit сеансының орындалуымен біріктірілген және біз оны түрлендірген жоқпыз. Керісінше, біз оны алып тастаймыз. Қысқаша айтқанда: «оның» - бұл бұзылған ұғым. Ол сізге қабықтың түрін ұсынады, және оны пайдалану үшін өте жақсы, бірақ бұл толық логин емес, және біреуімен қателеспеу керек. Бұл бірнеше рет пайда болды, бірақ ештеңе өзгерген жоқ, сондықтан мен оны жауып тастаймын. Мен бұл түсініксіз және күтпеген жағдай екенін түсінемін, бірақ бұл UNIX ... » Бұл бейнеде systemd 225 (болашақ тұрақты шығарылымы) бар Fedora Rawhide-де machinectl shell пәрменін қолдану (даму бөлімі) көрсетілген. ]]> https://blog.desdelinux.net/systemd-introduce-su-propio-su/feed/ 105 Tanglu 3 қол жетімді https://blog.desdelinux.net/disponible-tanglu-3/ https://blog.desdelinux.net/disponible-tanglu-3/#comments Xue, 04 Aug 2015 17: 03: 31 + 0000 http://blog.desdelinux.net/?p=63094 Пештен аз шығады Tanglu 3 «Chromodoris», Debian тестілеуіне негізделген, Матиас Клумпптан алынған. Ол ядро ​​4.0, systemd 224, KDE Plasma 5.3 және GNOME 3.16 жүйелерімен жеткізіледі. Оның басты жаңалықтарының бірі - Calamares жаңа тірі қондырғышы, ал Debian-инсталляторы балама қондырғы ретінде бар. KDE шығарылымы Apper-ді Muon Discovery-мен алмастырады және Apper толық ауыстырылғанша, ол қайтып келмейді. KDE қаптамасының көп бөлігі қазір Kubuntu-мен және Debian басылымымен KDE-мен бөлісіледі. Tanglu 3 жүктеп алыңыз ]]> https://blog.desdelinux.net/disponible-tanglu-3/feed/ 5 Өл, монстр, өл https://blog.desdelinux.net/muere-monstruo-muere/ https://blog.desdelinux.net/muere-monstruo-muere/#comments Жұм, 17 Шілде 2015 00:49:24 +0000 http://blog.desdelinux.net/?p=62740 Мен темірбет емеспін, мырзалар. Флэш туралы осы уақыттағы жаңалықтарды Almafuerte әнінде қысқаша айтуға болады. Таңертең ол еркелей пайда болды, көршісі маған оның қатысуы туралы ескерту жасады. Өзін көрсету, жалтаруға тойып алған. En mu de ci do y em pa cha do de es ca желін mo. Мен оларды тудырған қорқынышты таптым! Құдай мені сақтап, маған жол бермесін, иә! Мені таңдандырған шаруа талап етті маған осы естілмеген сұмдық туралы ойлануға рұқсат етіңіз, Мен оны көлігіммен көтеріп, облыстан алып кеттім Құдайға сеніп тапсырып: Қорқынышпен оралма, қайтып келмесін жоқ Қорқынышпен оралма, ¡өліп кету құбыжық, өліп кету! Төлемге оралу, менің миссиям орындалды маңай маған ризашылықпен жымиды. Бұл қасиетті сенбі болғандықтан бұл есте қалды мен тұратын жерде террор күні сияқты. Монстр өл, өл! Монстр өл, өл! Монстр өл, өл! ]]> https://blog.desdelinux.net/muere-monstruo-muere/feed/ 41 [Пікір] Linux-ті қолданумен бір жыл https://blog.desdelinux.net/opinion-un-ano-con-calculate-linux/ https://blog.desdelinux.net/opinion-un-ano-con-calculate-linux/#comments Сейсенбі, 07 Шілде 2015 20:47:23 +0000 http://blog.desdelinux.net/?p=62458 Бұрмаланудан қалпына келтіру үшін не қажет? Осынша уақыттан кейін менің ойымша, бұл тамаша таралымды емес, сізге қышыма ұнайтын таралымды табу керек деп ойлаймын, өйткені «қотыр рахатпен қышымайды» дегендей. Сен не ойлайсың? Ұзақ уақыттан кейін менікін таптым. Мен бір жыл бойы дистрибутивті ауыстырмай аяқтағанымды түсіндім. Linux-ті қолданудың бір жылы. Бұрын айтқан және қазір қолдануға ыңғайлы болатын дистрофация, мен дистрофияны өзгертудің қажеті жоқ деп ойладым. Есептеу тек Portage қолданғысы келетін, бірақ ядроны, графикалық ортаны және т.б.жасауды бастағысы келмейтін аралық пайдаланушыға арналған Gentoo жасалған және қораптан тыс нәрсе. Ол LiveDVD ретінде пайдалануға дайын және ол жақта не орнатылады. LiveDVD ортасы болған Chromium, Libreoffice, KDE (XFCE де бар, ал қалғандары серверлерге арналған және т.б.), тіпті Skype, ол алдымен маған артық болып көрінді, содан кейін мен қолдануды аяқтадым (оның алдын ала орнатылғандығы әлі де артық сияқты) . Содан кейін бумаларды іздеу және репозитарийлерді жаңарту үшін eix сияқты керемет құралға ие болу үшін бірнеше пайда болатын командаларды үйрену керек болды. Тағы бір тамаша құрал - конфигурация файлдарын жаңартуға арналған диспетчер-конфигурациясы - авторлық маска-жазумен пайда болғаннан кейін. Осының бәрінде қышымайтын қышымалар дегеніміз не? Жауап Chromium жаңартуы болып табылады. Бұл сізге екі жүзге жуық мегс кодын төмендетеді және бәрін жинауға екі сағат қажет (менде 8 процессор бар). Қалғаны қысқа уақытты алады. Ол кезде репозиторийлерде Arch, Debian, Ubuntu немесе Fedora-дағы бағдарлама болмауы мүмкін, бірақ маған бағдарламаны пайда болу арқылы емес, қолмен жинап орнату өте сирек қажет болды. Оқырмандарды көру. Сізде қышыма ұнайтын және сіз дистродан дистроға секіргіңіз келетін ұқсас оқиға бар ма? Мен сізге скриншотты көрсетер едім, бірақ мен келбетке мән беруге ерінемін (менің экраным ұсқынсыз). Көріп отырған экран - Xfce бар LiveDVD. ]]> https://blog.desdelinux.net/opinion-un-ano-con-calculate-linux/feed/ 51 Mageia 5 қол жетімді https://blog.desdelinux.net/disponible-mageia-5/ https://blog.desdelinux.net/disponible-mageia-5/#comments Mon, 22 XIX 2015 13: 25: 44 + 0000 http://blog.desdelinux.net/?p=62062 Бір жыл дамығаннан кейін, Mageia жаңа нұсқасы шықты, ханымдар мен мырзалар. Оның басты жаңалығы - UEFI-ді қолдау, бұл оның қондырғысында көптеген өзгерістерге әкелді, сонымен қатар RAID және GRUB 2-мен интеграциялауды қолдады. Бұған ол 3.19.8, Xorg 1.16.4 ядросымен келеді.4.14.3, KDE 3.14 .2.4.5, GNOME 1.8.0, Cinnamon 4.12, MATE 0.9.0, XFCE 5.1.2, LXQt 4.4.2.2, Plazma 31.7.0, LibreOffice 38 және Firefox ESR XNUMX (көп ұзамай ESR нұсқасына XNUMX жаңартылады). Олар не дейді? Mageia 5 жүктеп алыңыз ]]> https://blog.desdelinux.net/disponible-mageia-5/feed/ 5 Қош бол Mandriva, сәлем Федора 22 https://blog.desdelinux.net/adios-mandriva-hola-fedora-22/ https://blog.desdelinux.net/adios-mandriva-hola-fedora-22/#comments Ср, 27 мамыр 2015 17:48:12 +0000 http://blog.desdelinux.net/?p=61697 Кеше біз Mandriva компаниясының, ол жабылды. Мен twitter-де бұл туралы көптеген қайғылы пікірлерді оқыдым және бірнеше адам шынымен Mandriva компаниясы Linux дистрибьюторын жасамайтынын білгендей болғанын түсіндім. бірнеше жыл бойы. Mandriva Linux таратылымы қазір OpenMandriva болып табылады (және ақырында PCLinuxOS және Mageia ретінде қолдан жасалған). Твиттерде біреу «FOSS - FOSS» деп жазды. Ол шынында солай! Бұл жобалардың өмірін сақтайтын ақысыз және ашық бастапқы бағдарламалық жасақтаманың күші, сондықтан Mandrake Linux-ті 17 жыл бұрын жасау уақытты ысыраптау емес деп ойлаймын. Енді қайғырмайық, біз бүгінгі IT мәселелеріне назар аударуымыз керек: жеке өмірге және Google монополиясына. Көптеген қызықты заттар! Gaël Duval сөздері, Mandrake негізін қалаушы. Мандрива бірнеше жылдар бойы банкроттықпен күресіп, қоғамның көп бөлігі Mageia-ға (немесе Rosa Linux) ауысқаннан кейін таратылды. Екінші жағынан Fedora 22 шығарылды. Бұл жолы ол 4.0.4, GNOME 3.16, KDE Plasma 5.3, GCC 5.1 ядросымен және торттағы мұзданумен келеді: DNF пакетінің менеджерінің YUM мұрагері ретіндегі дебюті. Бұл пакеттің менеджері жылдамдықты, жадыны пайдалануды және тәуелділікті шешуді (Hawkey және libsolv кітапханаларының арқасында) максималды оңтайландырумен, Python 3-ті қолдаудан және YUM-ді қайта жазу ретінде жасалған. жақсы құжатталған API. ]]> https://blog.desdelinux.net/adios-mandriva-hola-fedora-22/feed/ 22 Moksha жұмыс үстелі: біз жіберіп алған жарықтандырылған шанышқы https://blog.desdelinux.net/moksha-desktop-el-tenedor-iluminado-que-nos-faltaba/ https://blog.desdelinux.net/moksha-desktop-el-tenedor-iluminado-que-nos-faltaba/#comments Ср, 29 сәуір 2015 22:55:47 +0000 http://blog.desdelinux.net/?p=61206 Уақыт өте келе, деді Джефф Хугланд. Bodhi Linux-ті жасаушы 18-ден бастап Ағартушылықтың жеткілікті нұсқаларын иемденіп: «Бля, мен E17 айырын алып, оны Moksha Desktop деп атаймын» деді. Бодхидің блогында ол түсіндіреді: Ағарту мәңгілікке ашық қайнар көз герцог Нукем болудан соңғы 3 жылда үш үлкен релизге айналды. E18-нің іштей күйзеліске ұшырағаны соншалық, Боди бұл нұсқаны шығарғысы да келмеді. E19 оған E18-ге қарағанда жақсы болып көрінді, бірақ ол ағартушылықты дамытушылармен жұмыс істеп, қателер туралы есеп бергенімен, олар тіпті E19-ны күнделікті жұмыс үстелі ретінде қолданған жоқ. Олар E19-ны әрең шығарды, олар қазірдің өзінде E20-мен жұмыс істей бастады. Көңілінің күйзелісі оны ұзақ уақытқа үзіліс жасауға мәжбүр еткендіктен, оны енжар ​​ұстады. Қайтып оралғаннан кейін ол Bodhi 3.0.0-ді E19-пен стандартты жұмыс үстелі ретінде шығарды, сондай-ақ ескі машиналарға арналған E17-мен бұрынғы суретті шығарды. өйткені ол композитордан әрдайым белсенді болуды және осылайша жақсы жұмыс істеуді талап етпеді. Бірақ маңыздысы, E17-де E19-де жоқ кейбір функционалдылықтар болды, мысалы, функционалдық кіріс жәшігі немесе тақырып компоненттерін араластыру мүмкіндігі, бұл сізге жаңа нұсқаға көшу дұрыс болды ма деп ойлауға мәжбүр етті. Сондықтан ол қоғаммен ақылдасты және көптеген Джеффпен келіскен. Содан кейін ол айыр жолымен жүрді. Мокша алдымен Бодхиға қосқан жақсартуларды жұмыс үстеліне қосады, содан кейін ол E18 және E19 пайдалы функцияларын шығарады. Bodhi 3.1.0 шыққанға дейін (тамыз айында) ол өзінің суреттерін Мокшамен бірге шығарады деп күтілуде, ал E19 кез келген адам үшін қоймада болады. ]]> https://blog.desdelinux.net/moksha-desktop-el-tenedor-iluminado-que-nos-faltaba/feed/ 13 Microsoft сізді Debian Jessie-ді шығаруды атап өтуге шақырады https://blog.desdelinux.net/microsoft-te-invita-a-festejar-el-lanzamiento-de-debian-jessie/ https://blog.desdelinux.net/microsoft-te-invita-a-festejar-el-lanzamiento-de-debian-jessie/#comments Дүйсенбі, 23 сәуір 2015 17:58:31 +0000 http://blog.desdelinux.net/?p=61031 Бұл мақала жалған емес. Сонымен жазылды Microsoft ашықтық тобы. Осы сенбі, 25 сәуір, Debian жобасы Debian 8 шығарады («Джесси» код атауы). Осы мерейтойды атап өту үшін бізде «туған күн» болады, оған торт қосылған, оған қатысушылармен бірге LinuxFest солтүстік-батысы, Хосе Мигель Паррелла бастаған, Debian әзірлеушісі және Microsoft корпорациясының Open Source Strategies командасының мүшесі. Айтпақшы, Брайан Лундуке өзінің атақты конференциясын өткізеді «Linux сорады«, Осы жылды қай жылы деп атайды (осыған орай)Windows керемет«. Қантты отынмен, Debian 8-ге қош келдіңіз: Aptly Cloud Aptitude, Хосе Мигель Debian 8-де қандай жаңалықтар бар екенін және Microsoft Azure бұлтының Debian жобаларын гиперкөлейтуге қалай көмектесетінін талқылайды. Қатысушылар Azure-дің Debian жүйелік администраторы мен бумасын сақтаушының жұмысын қалай өзгертетіні туралы, оның ішінде серверлерді құру, APT репозитарийлері үшін PaaS-ті пайдалану, bootstrap-vz және басқа да қызықты сценарийлер туралы басшылыққа алады. Жаңадан бастаушыларды шақырамыз - сессия Debian пакетімен тәжірибесі аз немесе мүлдем тәжірибесі жоқ адамдарға арналған, сондықтан қатысушылар келіп негіздерін біле алады. Талқылау пакеттерді ілмектер ретінде пайдаланғысы келетін адамдарға, сондай-ақ әлеуетті Debian қызмет көрсетушілеріне арналған орау жұмысының процесін қамтиды. Debian - бұл ең танымал Linux таратылымдарының бірі, және біз оны қоршаған қоғамдастықтың ұстанғанын көргенімізге өте қуаныштымыз VM депосы. Microsoft Debian 5 және Debian 6-ны қолдайды Hyper-V люкс бөлмесіндегі әртүрлі өнімдерде Жүйелік орталық. Егер сіз LinuxFest Northwest-ге баратын болсаңыз, бізбен бірге Debian соңғы шығарылымын жексенбі күні сағат 15-де тортқа және мерекеге қатысыңыз (Haskell 104). Сізді көреміз деп үміттенеміз! Шындыққа оралыңыз, Debian жаңа көшбасшысы Нил Мак Ховин Дуда бұл мереке Дебианның болашағына әсер етсін. Мен өз тарапымнан Microsoft-тан қол ұшын беруін сұрар едім қауіпсіз жүктеуді қолдау үшін Debian үшін, Хахаха. ]]> https://blog.desdelinux.net/microsoft-te-invita-a-festejar-el-lanzamiento-de-debian-jessie/feed/ 27 [Әзіл] Микробағдарлама, кошмар 5-бөлім: ОСЫНДА PAPA ЖІБЕРУ !! https://blog.desdelinux.net/humor-firmware-la-pesadilla-5a-parte-aca-manda-papa/ https://blog.desdelinux.net/humor-firmware-la-pesadilla-5a-parte-aca-manda-papa/#comments Сей, 24 наурыз 2015 16:06:18 +0000 http://blog.desdelinux.net/?p=60089 Бұл мақаланы сіздің футбол қарсыласыңыздың …… .. жазғанын елестетіп оқып шығу керек. Осы жігітке азды-көпті ұнайды Сіз пингвинито не істеп жатырсыз? Бәрі жақсы? Пачааааа? Сен көңілсізсің бе? Қабылдаңыз, сіз бәріне бірдей емес амалдық жүйені қолданасыз. Адамдар барлығын, ойын, фотошоп, скайп, порнтуб және т.с.с.-нің болуын қалайды. Сіздікі пәктікке ант беріп, машинамен ойнаудың қиыншылықтарын ұнататын адамдарға арналған. Сізге қиындықтар ұнайтындықтан, мен сізде оны ұнататындығыңыз бар. Тағы да қайталаймын: бұл жігіттің басы - Шотландия гүлін өсіп шыққан құрметті бүршік (егер сіз екі мағынасын түсінсеңіз). Қауіпсіз жүктеу есіңізде ме? Сееееееее, қауіпсіз бууууууууу, пучо жылап жіберетін кішкентай пингвин, мен оны лин линучты орната алмаймын деп айтты. Бірақ содан кейін ашуланып, сіз қауіпсіз жүктеуді өшіріп, оны орната аласыз. Windows 8 шыққан кезде Рим Папасы Майкрософт барлық өндірушілерге биостардың оны өшіруге мүмкіндігі бар деп бұйырды. Бұл өтірік емес, бұл қауіпсіз жүктеуді іске қосатын және сізде оны өшіру мүмкіндігі бар аппараттық талап. Ноутбук өндірушілері Windows 8 жапсырмасын алғысы келсе, оны орындауы керек, сіз оны білесіз бе? Ия, сіздің ноутбугыңызда міндетті түрде бар, өйткені ноутбукты терезесіз немесе Macсыз сататын жер оазиске ұқсайды. Енді қараңдар. Біз жоба дайындадық (Бұл соңғы емес), біз Windows 10 жүйесімен жұмыс жасайтын ноутбуктер үшін не сұраймыз, сіз не сұрайтынымызды көргіңіз келе ме? Қараңыз. Мені түсіну үшін мен саған испанша айтамын. Қауіпсіз жүктеу функциясы қосылып қана қоймай, өндірушілер сізге оны өшіру мүмкіндігін беру туралы шешім қабылдайды. Егер сізде оны өшіру мүмкіндігі болмаса, бұл біздің емес, өндірушінің кінәсі болады. Сізге не керек? Сіз жүйкеңізді тоздырдыңыз ба? Сізге қиындықтар ұнамады ма? Мен сатушының сізден «қауіпсіз жүктеуді өшіруге бола ма?» Деп сұраған кездегі жүзін елестетіп күліп өлемін. Менің құпия сөзімді көргенде сіз салған парақ, олар сізге аз тиын береді. Құпия сөз «(қарсылас футбол қорабын салыңыз) чемпион» болды. Барлығы кіші әріппен. Қазір не? Сізде оны қолдайтын дистрофия жоқ деп айтпаңыз. Сізде Huevuntu, сізде Feladora және сізде OpenSusana бар. Егер сіз қаласаңыз, әкем сізге 99 жасыл тұтқаны көмектеседі, оны қауіпсіз жүктеу арқылы орнатуға көмектеседі. Енді менің ұлым болсаң да, ер жетіпсің деп көз жасыңды құрғат. Бірақ есіңізде болсын. ӘКЕНІ ОСЫ ЖЕРГЕ ЖІБЕР. Жақсы. Байыптылыққа қайта оралу, егер бұл сізді мылжың етсе, мен де. ]]> https://blog.desdelinux.net/humor-firmware-la-pesadilla-5a-parte-aca-manda-papa/feed/ 21 2 Debian қысқа жаңалықтары https://blog.desdelinux.net/2-noticias-cortas-de-debian/ https://blog.desdelinux.net/2-noticias-cortas-de-debian/#comments Дүйсенбі, 09 наурыз 2015 17:25:25 +0000 http://blog.desdelinux.net/?p=59760 Бір жағынан, соңғы айлардағы ең даулы сайлаудан кейін Техникалық комитет қуана қарсы алды 3 жаңа мүше. Колин Уотсон, Ян Джексон және Расс Олбери жоқ болып шықты. Енді Сэм Хартман, Толлеф Фог Хен және Дидье 'ОдиХ' Рабудты енгізіңіз. Өткен желтоқсанда олар жасады қосымша жалпы рұқсат мұнда мүшелерді жаңарту қалай болатындығы анықталды. Басқа үшін, Джессидің жағдайы туралы, тек 50 RC қатесі қалды бұл Джесси мен Сидке әсер етеді және егер адамдар жеңін түріп алса, онда Дебиан Джессиді сәуірге дейін босата алады. Сол 50-дің 13-і кілт емес пакеттерге жатады, егер шешілмесе джессиден алынып тасталады. Сондай-ақ, шығарылым ескертпелерінің кейбір жақсартулары, атап айтқанда, systemd қалпына келтіру бөлімі жетіспейді. Олар grub2-дегі кейбір қателер үшін көмекке мұқтаж.

» Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейіне Ш.Айманов атындағы «Қазақфильм» киностудиясының ұйымдастырумен «Ақын» көркем фильмінің түсірілім тобы келді. Толықметражды көркем фильмнің түсірілім жұмыстарын аяқтаған шығармашылық топ Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне зиярат етіп, қорық-музей аумағындағы тарихи-мәдени нысандармен танысты. Кастинг директоры — Айхан Чатаева, фильмнің режиссері – Дәрежан Өмірбаев бастаған кино саласының мамандарына «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейінің экскурсоводы Данияр Садуақасов экскурсия жүргізді. Айта кетсек, «Ақын» көркем фильмі ҚР Мәдениет және спорт министрлігі тапсырысы бойынша жасалған. Герман Тесстің «Шығармашылық кеш» әңгімесінің желісі бойынша түсірілген туынды Алматыда тұратын 40 жастағы қазақ ақынының өмірінен сыр шертеді. Басты рөлді «Жігіттер» тобының әншісі Ердос Қанаев сомдаған. Алдыңғы ақпарат «АЛТЫН ОРДАНЫҢ БИЛІК ИНСТИТУТТАРЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ҚОҒАМЫНДАҒЫ ЭТНОСАЯСИ ПРОЦЕСТЕР» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өтті.

Адвалорлық салық – бұл жылжымайтын мүлік немесе жеке меншік сияқты объектінің бағаланған құнына негізделген салық. Ең көп таралған адвалорлық салықтар жылжымайтын мүлікке салынатын мүлік салығы болып табылады. Алайда, адвалорлық салықтар бірқатар салықтық өтініштерге де таралуы мүмкін, мысалы, шетелден келетін тауарларға әкелінетін баж салығы. Негізгі өнімдер Адвалорлық салық – бұл жылжымайтын мүлік немесе жеке меншік сияқты объектінің бағаланған құнына негізделген салық. Ең көп таралған адвалорлық салықтар – жылжымайтын мүлікке салынатын мүлік салығы. Латынның ad valorem сөз тіркесі «құндылыққа сәйкес» дегенді білдіреді. Сондықтан барлық адвалорлық салықтар салық салынатын объектінің есептелген құнына негізделеді. Мүліктік адвалорлық салықтар, яғни мүлік салығы, әдетте, округтер немесе мектеп аудандары сияқты жергілікті юрисдикциялармен алынады. Адвалорлық салықтар, әдетте, жылжымайтын мүлікке де (жер учаскелеріне, ғимараттарға және басқа құрылыстарға), сондай-ақ автомобиль немесе қайық сияқты ірі жеке мүлікке де алынады. Ad Valorem салығы қалай жұмыс істейді Латынныңad valorem сөз тіркесі «құндылыққа сәйкес» дегенді білдіреді.  Барлық адвалорлық салықтар салық салынатын объектінің анықталған құны негізінде алынады. Муниципалдық меншікке салынатын салықтар болып табылатын адвалорлық салықтардың ең көп таралған қолдануында жылжымайтын мүлік иелерінің жылжымайтын мүлік объектілері мемлекеттік салық есептегішімен оның ағымдағы құнын анықтау үшін мезгіл-мезгіл бағаланады. Есептелген мәні мүлікті жыл сайын муниципалитет немесе өзге де мемлекеттік ұйым арқылы меншік иесіне алынатын салық есептеу үшін пайдаланылады. Нақты активке иелік етуге негізделген адвалорлық салықтарды сату салығы сияқты операциялық салықтардан айырмашылығы ретінде қарастыруға болады. Адвалорлық салықтар жыл сайын анықталып, алынатын болса, трансакциялық салықтар операция жасалған кезде ғана алынады. Ад Валорем салығы қалай алынады Мүліктік адвалорлық салықты әдетте муниципалитет алады, бірақ оны басқа жергілікті басқару органдары, мысалы, округтер, мектеп аудандары немесе арнайы салық аудандары, сондай-ақ арнайы мақсаттағы аудандар деп те атайды. Мүлік иелеріне бірнеше субъектілерден алынатын адвалорлық салық салынуы мүмкін; мысалы, муниципалитет те, уез де. Адвалорлық мүлік салығы, әдетте, штаттар үшін де, муниципалдық үкіметтер үшін де негізгі табыс көзі болып табылады, ал муниципалдық меншікке арналған адвалорлық салықтар әдетте «мүлік салығы» деп аталады. Салықтық мәндерді анықтау Салық бағалау адвалорлық салықтарды анықтау мақсатында, әдетте, жыл сайын 1 қаңтардағы есептеледі. Адвалорлық салықтар жылжымайтын мүліктің әділ нарықтық құны болып табылатын жылжымайтын мүлік құнының пайызын білдіреді. Нарықтық әділеттілік – бұл мүліктің барлық тиісті фактілері туралы ақылға қонымды білімі бар дайын сатып алушы мен дайын сатушы арасындағы мәмілені ескере отырып, жылжымайтын мүліктің болжамды сату бағасы және екі тарап та мәмілені аяқтауға мәжбүр болмаған жағдайда.. Нарықтың әділ құнын жай баға ретінде түсінуге болады. Жарнамалық салықтарға салынатын мүлік Адвалорлық салықтар, әдетте, жылжымайтын мүлікке де, жеке мүлікке де салынады. Жылжымайтын мүлікке жер учаскелері, ғимараттар мен басқа құрылыстар және жылжымайтын мүлікті жақсарту кіреді. Жақсартудың мысалы – жалғыз отбасылық үйге қосылған гараж немесе жер учаскесіне салынған жол. Жеке мүлікке арналған адвалорлық салықтар көбінесе автомобильдер мен қайықтар сияқты ірі жеке меншік объектілерінен алынады. Кездейсоқ жеке меншікке, мысалы тұрмыстық техникаға немесе киімге жеке мүлік салығы салынбайды.

Кіріспе. 1. Қысқаша анықтама және ашылу тарихы. 2. Теориясы электролиз. 3. Фарадей заңдары негізінде жатқан электролиз. 4. Әсер ететін факторлар электролиз үрдісі. 5. Құбылыс электрод әлеуеті. 6. Құбылыс электрод әлеуеті. 7. Сипаттамасы электролитических процестер. 8. Техникалық электролизі мысалында хлор және натрий. 9. Қолдану электролиз жүргізу. Қорытынды. Кіріспе. Негізгі міндеттері басшылыққа ала отырып, оларға талдау жүргізілетін болады электролиз процесінің, төмендегідей анықталады. Түсіну үшін электролитических процестердің, ең алдымен тексерушінің қызметтік теориялық бөлігі (ашылу тарихы, Фарадей заңы). Келесі кезеңде қаралды қандай әсері әр түрлі факторлар әсер түпкілікті өнімдер электролит (сандық және сапалық құрамы). Егжей-тегжейлі тоқталайық на тәсілдері анықтау эксперименттік жолмен сапалық құрамын бастапқы электролит құрамы электролиз өнімдерінің. Сонымен қатар қарастырайық әр түрлі саласында қолдану электролиз, атап айтқанда, қолдану электролиз өнеркәсіп. 1. Қысқаша анықтама және ашылу тарихы. Электрохимия ғылым ретінде қалыптасты на рубеже XVIII және XIX ғасырлар. Дәл сол кезде анықталып, аудандық вывело жаңа теориясын электрохимия. Түрткі құру және дамыту үшін электрохимия, ғылым ретінде жүйесін құру 1799 жылы итальяндық физик А. Вольта «вольтова бағанасының» — адамзат тарихындағы химиялық ток көзі және тәжірибелер итальяндық физиологтың Л. Гальвани. Электрохимия айтарлықтай жас ғылым. Тек басында позапрошлого ғасырдың екені өту кезінде электрлік ток арқылы сулы ерітінділері тұздары, болып жатқан химиялық айналдыру, бұл құруға әкеледі жаңа заттар. Тек өткен ғасырдың басында пайда болды электрохимия — ғылыми бағыт бойынша зерттеу электрохимиялық процестер ерітінділерде және расплавах заттар. Өнеркәсіптік қолдану электролиз мүмкін болды кейін пайда жетпісінші жылдары XIX ғасырдың қуатты генераторлар тұрақты электр тогы. Екі дербес бөлімнің ионику, изучающую құбылыстар электр өткізгіштігінің және зарядталған бөлшектердің қозғалысы әсерінен электр өрісі, және электродику, изучающую құбылыстар болып жатқан тікелей электродтың бетін кезде шекара арқылы электрод-ерітінді (еру) ағады, электр тогы, электрохимию болды бөлуге соңында жетпісінші жылдардың. Егер сұға энциклопедиялық сөздік, біз прочтем келесі анықтама: Электролиз ( электр және грек lysis – бұзылу, еруі, ыдырауы)- жиынтығы процестер электрохимиялық тотығу-қалпына келтіру тиелген электролит электродтары, рохождении ол арқылы электр тогының.» Атап өту қажет электролизі болып табылады маңызды бағыттардың бірі электрохимия, кезінде негіз үшін маңызды ғылыми жаңалықтар саласындағы электрохимия. Электролитическими деп аталады химиялық айналдыру болып жатқан әсер ету кезінде заттар электр тогының. Айтқанда процестердің жиынтығы кезінде электролиз, сұрақты тікелей көші — қон иондар (оң — катоду, теріс қарай аноду), электрохимиялық реакциялар разрядты иондардың екінші реттік химиялық реакция электролиз өнімдерінің өзара, зат электролит және электрод, иондардың диффузия, разряжающихся арналған электродтары. Электролиз үрдісі, неодинаков барлық жағдайларда, және бірқатар факторларға байланысты — табиғат, электролиттің типті электролиттік ванналар, оңтайландыру өздерінің электролиздік процестер. Ажыратады техникалық және қолданбалы электролиз, ал электролиттік процестерді былайша сыныпталады: 1.алу металл қорытпалар 2.алу гальваникалық жабын 3.алу бейорганикалық заттардың (хлор, сутегі, оттегі, сілтілер және т. б.) 4.алу органикалық заттардың 5.тазалау металдарды (мыс, күміс) 6.алу металдар (магний, цинк, литий, натрий, калий, алюминий, мыс және т. б.) 7.бетін өңдеу металдар (электрополировка, азоттау, борирование, тазалау) 8.пленкаларды жағу кезінде көмек электрофорез 9.электродиализ және тұзсыздандыру Мақсаттылығы мен өзектілігі пайдалану электролиз ерекшелігі, оның көмегімен салыстырмалы түрде оңай алуға болады таза металдар, массалық үлесі ең элементтің онда ұмтылатын жүз пайызға тең. Ал мұндай металдар ретінде натрий, никель, таза сутегі және басқа да алады, тек осы әдісті пайдалана отырып. Сондай-ақ, мыс және алюминий алады көбінесе электролиз әдісімен. Электролиз қолданылады жағу үшін позолоты және күмістен жасалған зергерлік бұйымдар. Металдар, ағаш пленкамен электролиз әдісімен, осылайша коррозиядан қорғайды. Зерттеу электрохимиялық процестер, ықпал ететін факторларды анықтау, белгілеу жаңа тәсілдерін пайдалану процестерін электролиз өнеркәсіптік жағдайда жалғасып жатыр және бүгінгі күні. Көптеген факторлар әлі түсінікті, ал бөлшектер зерттеуін талап етеді. Бірінші кезектегі міндет – жетілдіру әдістері электролиз үшін өндіріс ең тиімді, ең аз шығындармен және электр энергиясын ең көп шығатын өнім. Бұл ескеру керек әр түрлі әсер ететін факторлар саны мен сапасы электролиз өнімдерінің (материал электрод, ток тығыздығы, ток күші, электролит температурасы, т. б.). 2.Теориясы электролиз. Электролиз жүреді есебінен жүргізілген энергиясын тұрақты ток және энергия бөлінетін химиялық өзгерістері арналған электроде. Осылайша, электролиз қабілетті өтуі тек ортада жүргізетін электр тогы. Обратим назар өткізгіштер электр ток. Электролизімен деп аталады химиялық процесс жүріп жатқан кезде өтуі арқылы токтың электролит ерітіндісі. — Электр тогының өткізгіштеріне мыналар жатады — сулы ерітінділері, тұздар, қышқылдар және негіздер. Заттар мен ерітінділер жүргізетін электр тогы алды атауы — электролиттер. Осылайша, қышқылдар, негіздер және тұздар электролиттер болып табылады. Жаман жолсеріктері ток болып табылады – дистилденген су, су ерітінділері, қант, спирт, глицерин, сондай-ақ барлық ерітінділер қалыпты осмотическим қысыммен, соның ішінде, қышқылдар, тұздар мен негіздердің басқа сұйықтардағы. Құрғақ тұз, безводные қышқылдар мен негіздер (қатты түрде) ток өткізбейді. Энергия электролизі кезінде жұмсалады арттыру гиббсовой энергия жүйесінің білім беру үдерісінде мақсатты өнімдер және жартылай рассеивается түрінде жылу кезінде кедергілер кедергілерді электролизере және басқа да учаскелерінде электр тізбектері. «Катоде, нәтижесінде электролиз қалпына келтіру иондар немесе молекулалардың электролит, білімді жаңа өнімдер. Катиондар қабылдайды электрондар және айналады иондары төмен тотығу дәрежесі немесе атомдар. «Аноде, нәтижесінде электролиз жүреді тотығу иондар немесе молекулалардың жүрген электролите немесе тиесілі материалға анодтың (анод ериді немесе тотығады). Осылайша,бастапқы өнімдерімен электролиз көрсетіледі сол бөлігінде қышқылдар, негіздер және тұздардың кезінде реакциялар алмасу, өзгереді, ауысады және бір заттар басқа. Зерттей өнімдері бөлінетін у электрод, электролизі кезінде қышқылдар, негіздер және тұздардың анықталды», — деп катодтарды әрқашан бөлінеді металл мен сутегі, ал анодтың қышқылды қалдықтары немесе гидроксиль тобы, кейін олар ұшырайды одан әрі өзгерістерге ұшырады. Қарастырайық егжей-тегжейлі процестер, электролизі кезінде. Белгілі бар бірінші текті өткізгіштер, электр көшіріледі көмегімен, электрондар, және екінші текті өткізгіштер, қашан электр көшіріледі иондарымен. Электрондар күшіне өзара іс-қимыл иондарымен орындарында электр тізбектері, онда жолсерік бірінші текті шектеседі жолсерік екінші текті. Осылайша жүріп жатқан электрохимиялық процестер. Жүйесі деп аталады химиялық энергия көзі, егер бұл процестер ағады лифті өздігінен қозғалып кетуі. Егер олардың ағуы негізделген жеткізумен, электр энергиясын сырттан, онда жүреді электролизі. Электрохимиялық процестер, у электродтарды электролизі кезінде, ең алдымен, тәуелді болады арақатынасын электродтық потенциалдар тиісті электрохимиялық жүйелер. Бірнеше ықтимал үрдістің өтуі сол жүзеге асыру, оның ұласады ең аз энергия жұмсаумен. Бұл білдіреді, бұл катоде қалпына келтірілетін болады тотықты нысанын электрохимиялық жүйелердің ең маңызды электродтық потенциал, ал аноде болады окисляться қалпына келтірілген нысандары жүйелердің ең аз электродным әлеуеті бар. Енді қарастырайық процесс электролиз мысалында балқыманы магний хлориді. Егер өткізіп ток арқылы еру MgCl2, катиондар магний ұмтылады теріс электроду, байланыса отырып приходящими сыртқы тізбектің электронами, қалпына келтірілетін болады. Mg2++2e-=Mg Ал аниондар хлор бастайды, әсерінен эл. ток жүріп-тұруға оң электроду, сондай-артық электрондары және окисляясь. Бұл бастапқы процесс болып табылады электрохимиялық стадия — хлор иондарының тотығу 2Cl-=2Cl+2e- екінші процесс — байлау түзілетін атомдар хлор молекулалары 2Cl=Cl2 Енді, аламыз жиынтық теңдеуі тотығу-қалпына келтіру реакциялары балқыманы, происходящей электролизі кезінде ала қалыптасқан теңдеулер процестерді бар электродтар. Теңдеуі болады түрі: Mg2+ + 2Cl-l=Mg + Cl2 Басқа иондардың электролит, барлық су ерітіндісінде иондары бар өнімдер болып табылатын диссоциации судың Н+ және ОН-. Молекулалар су, сондай-ақ ұшырайды электрохимическому тотықтандыру немесе қалпына келтіру, белгілі бір жағдайларда. Катиондар, электролиттің сияқты катиондар сутегі болады разряжаться у катодты. Және аналогия бойынша, анодтың болады разряд аниондарды электролит және иондар гидроксиді. Ескеру қажет шамасын әлеуетін қалпына келтіру процесін сутек ионының қарастыра отырып, катодтық процестер, су ерітінділерінің электролизі кезінде. Бұл потенциал тәуелді концентрациясы сутегі иондарының жағдайда бейтарап ерітінді (рН=7) бар мәні: φ=-0,059*7=-0,41 Β. Көрсетілгендей, білдіру, бейтарап ерітіндісін у катодты бөлінетін болады металл, электролите құрылған металмен, және, демек, бар электрод әлеуеті айтарлықтай положительнее қарағанда, -0,41 В. Ал электролиттер, металл бар әлеуеті айтарлықтай теріс қарағанда -0,41 В, металл қалыпқа келтіруге болады, ал жылдамдық бөлу сутегі. Бірінші жағдайда, бар байланысты мұндай металдар, олар бірқатар кернеу жақын сутегі (бастап шамамен қалайы) және одан кейін. Екінші жағдайда — металдар басталған бірқатар кернеу — шамамен дейін титан. Ақырында, егер потенциал металдың жақын шамасы -0,41 В (металдар орта бөлігінде бірқатар—Zn,Cr,Fe,Ni), онда байланысты ерітіндінің концентрациясы және электролиз жағдайларын болады металды қалпына келтіру, сондай-ақ бөлу, сутегі; жиі байқалады бірлескен металды бөлу және сутегі. Электрохимиялық бөлінуі сутегі бірі-қышқыл ерітінділерін жүреді вследствии разрядты иондардың сутегі. Егер бейтарап немесе сілтілі орталарда ол болып табылады нәтижесі электрохимиялық қалпына келтіру су: 2Н2О + 2е- =Н2 + 2ОН- Осылайша, сипаты катодтық процесінің электролизі кезінде су ерітінділерін анықталады ең алдымен, ережеге сәйкес тиісті металды бірқатар кернеу. Бірқатар жағдайларда үлкен маңызға ие ерітіндінің рН, металл иондарының шоғырлануы және басқа да шарттары электролиз. Қарау кезінде анодты процестерді ескеру керек, бұл материал анодтың» барысында электролиз мүмкін окисляться. Осыған байланысты ажыратады электролиз с инертті анодом және электролиз белсенді анодом. Инертті анод деп аталады, материалды емес ұшырауда тотығу барысында электролиз. Белсенді деп аталады анод, оның материалы мүмкін окисляться барысында электролиз. » материалдары ретінде инертті анод жиі қолданады графит, көмір, платина. «Инертном аноде электролизі кезінде су ерітінділерін сілтілер, кислородсодержащих қышқылдар және олардың тұздары, сондай-ақ фторсутекті қышқылды және фторидтер жүреді электрохимиялық тотығу су бөлумен оттегі. Байланысты ерітіндінің рН-бұл процесс ағады әр түрлі және жазылуы мүмкін әр түрлі уравнениями. Сілтілі ортада теңдеуі түрі бар: 4ОН- =О2 + 2Н2О + 4е- ал қышқыл немесе бейтарап: 2Н2О =О2 + 4Н+ + 4е- Қаралып отырған жағдайларда электрохимиялық тотығу су болып табылады энергетикалық тиімді процесс. Кислородсодержащие аниондар немесе қабілетті окисляться, немесе олардың тотығуы жүреді кезінде өте жоғары потенциалах. Мысалы, стандартты тотығу әлеуеті ион SO42- 2SO42- =S2O82- + 2e- тең 2,010 В, едәуір асады стандартты тотығу әлеуеті-судың (1,228). Стандартты потенциалы ион тотығу F — бар, тағы да үлкен маңызға ие (2,87). Су ерітінділерінің электролизі кезінде бескислородных қышқылдар және олардың тұздарының (бұдан HF және фторидтер) анодтың разряжаются аниондар. Атап айтқанда, ерітінділердің электролизі кезінде HI,HBr,HCl және оның тұздарының у анодтың бөлінеді тиісті галоген. Айта кетейік, бөлу хлордың электролизі кезінде HCl және оның тұздарының қарама-қайшы өзара ережеге жүйелер 2Cl- =2Cl + 2e- (φ=1,359 Β) және 2Н2О =О2 + 4Н+ + 4е- (φ =1,228 Β) қатарында стандартты электродтық потенциалдар. Бұл аномалия байланысты елеулі перенапряжением екінші осы екі электродты процестер—анодтың материалы көрсетеді тормозящее қолданысқа бөліну процесіне оттегі. Жағдайда белсенді анодтың саны бәсекелес қышқылдану процестерін артады дейін үш: электрохимиялық тотығу су бөле отырып, оттегі, разряд аниона (т. е. оның тотығу) және электрохимиялық тотығу металды анодты (деп аталатын анодтық еріту, металды). Осы ықтимал процестер жүреді сол, ол энергетикалық неғұрлым тиімді. Егер металл анодты орналасқан бірқатар стандартты потенциалдар бұрын екі басқа электрохимиялық жүйелер, онда болады байқалуы анодтық еріту, металды. Олай болмаған жағдайда болады бөлу оттегінің немесе разряд аниона. Қарастырайық бірнеше типтік жағдайларын су ерітінділерін электролиздеу. Электролиз CuCl2 ерітіндісінің инертті анодом. Мыс бірқатар кернеулердің орналасқан кейін сутегі; сондықтан катодты болады разряд иондары Cu2+ және бөлу металл мыс. У анодтың болады разряжаться хлорид-иондары. Схемасы электролиз хлорид ерітіндісі мели (II): CuCl2 Катод ← Cu2+ 2Cl- → Анод Cu2+ + 2e- =Cu 2Cl- =2Cl + 2e- 2Cl=Cl2 Электролиз K2SO4 ерітіндісінің инертті анодом. Өйткені калий қатарында напряженний тұр едәуір ертерек сутегі болса, онда катодты болады бөлу сутегі және жинақтау-. У анодтың болады оттегін бөліп шығару және жинақтау Н+ иондарының. Сонымен қатар катодты кеңістікке келетін болады иондар К+, анодтық—иондары SO42- . Осылайша, ерітінді, оның барлық бөліктерінде болып қалады электронейтральным. Алайда катодном кеңістікте шоғырланады сілті, ал в анодты—қышқылы. Схемасы электролиз ерітіндісін калий сульфаты: 2K2SO4 Катод ← 4K+ 2SO42- →Анод 4K+ 2SO42- 4Н2О + 4е- =4ОН- + 2Н2О 4Н=4Н+ + 2О + 4e- КОН 4Н=2Н2 2О=О2 Н2ЅО4 Электролиз ерітіндісін NiSO4 с никелевым анодом. Стандартты әлеуеті никель (-0,250 В) бірнеше артық -0,41 В; сондықтан электролизі кезінде бейтарап NiSO4 ерітіндісінің арналған катоде негізінен жүреді разряд иондарының Ni2+ және бөлу металл. «Аноде жүреді қарама-қарсы процесс—тотығу металды, өйткені әлеуеті никель әлдеқайда аз әлеуетін тотығу су, ал —әлеуетін тотығу ион SO42- . Осылайша, бұл жағдайда электролиз азайтатын растворению металдың анодты және бөлу, оның катоде. Схемасы электролиз ерітіндісін никель сульфаты: NiSO4 Катод Ni2+ SO42- ® Анод SO42- Ni2+ + 2e- =Ni Ni=Ni2+ + 2e- Бұл процесс үшін қолданылады электрохимиялық тазалау никель. 3.Фарадей заңдары негізінде жатқан электролиз. Фарадейдің Бірінші Заңы: Заттың массасы, выделившегося арналған электроде өту кезінде по раствору электролит электр ток санына тікелей пропорционалды электр». ∆m=k э Q мұндағы ∆m – саны прореагировавшего заттар; Q – электр мөлшері; кэ коэффициенті пропорционалдық көрсететін, қанша заттар прореагировало өту кезінде бірліктер санын етті.

"Қазақстан Республикасының мемлекеттiк басқару жүйесiн одан әрi жетiлдiру жөнiндегi шаралар туралы" Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2004 жылғы 29 қыркүйектегі N 1449 Жарлығын iске асыру мақсатында Қазақстан Республикасының Үкiметi ҚАУЛЫ ЕТЕДI: 1. Қоса берiлiп отырған: 1) Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi туралы ереже; 2) алып тасталды - ҚР Үкіметінің 05.08.2014 N 881 қаулысымен. 3) алып тасталды - ҚР Үкіметінің 05.08.2014 N 881 қаулысымен. 4) алып тасталды - ҚР Үкіметінің 05.08.2014 N 881 қаулысымен. Ескерту. 1-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Үкіметінің 2011.08.02 N 900; 05.08.2014 N 881 қаулыларымен. 2. Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2007.10.29 N 1004 (қолданысқа енгізілу тәртібін 3-тармақтан қараңыз) қаулысымен. 3. Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2007.10.29 N 1004 (қолданысқа енгізілу тәртібін 3-тармақтан қараңыз) қаулысымен. 4. Алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2007.10.29 N 1004 (қолданысқа енгізілу тәртібін 3-тармақтан қараңыз) қаулысымен. 5. Қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң кейбiр шешiмдерiнiң күші жойылды деп танылсын. 6. Осы қаулы Қазақстан Республикасының "Стандарттау туралы" және "Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өлшем бірлігін қамтамасыз ету және стандарттау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы" 2018 жылғы 5 қазандағы заңдарына сәйкес 2019 жылғы 19 сәуірде қолданысқа енгізілетін Ереженің 16-тармағындағы орталық аппарат функцияларының 95-49), 95-50), 95-51), 95-52), 95-53), 95-54) және 95-55) тармақшаларын қоспағанда, қол қойылған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі. Ескерту. 6-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 19.03.2019 № 131 қаулысымен. Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 22 маусымдағы № 607 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi туралы ереже Ескерту. Ереже жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 14.06.2022 № 396 қаулысымен. 1-тарау. Жалпы ережелер 1. Қазақстан Республикасының Iшкi iстер министрлiгi (бұдан әрi – Министрлiк) Қазақстан Республикасы iшкi iстер органдарының жүйесiне басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте қылмысқа қарсы күрес, қоғамдық тәртiптi сақтау және қоғамдық қауiпсiздiктi қамтамасыз ету саласындағы салааралық үйлестiрудi жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады. 2. Министрліктің мынадай ведомстволары бар: 1) Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының Бас қолбасшылығы; 2) Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті; 3) Әкімшілік полиция комитеті; 4) Көші-қон қызметі комитеті. 3. Министрлік өз қызметiн Қазақстан Республикасының Конституциясы мен заңдарына, Қазақстан Республикасы Президентiнің және Үкiметiнiң актілерiне, өзге де нормативтiк құқықтық актілерге, сондай-ақ осы Ережеге сәйкес жүзеге асырады. 4. Министрлік мемлекеттік мекеме ұйымдық-құқықтық нысанындағы заңды тұлға болып табылады, оның туы, жалауы және нышаны, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Елтаңбасы бейнеленген мөрлері мен атауы қазақ және орыс тілдерінде жазылған мөртабандары, белгіленген үлгідегі бланкілері, Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қазынашылық органдарында шоттары бар. 5. Министрлік азаматтық-құқықтық қатынастарға өз атынан түседi. 6. Министрліктің, егер Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес осыған уәкiлеттiк берiлсе, мемлекеттің атынан азаматтық-құқықтық қатынастардың тарапы болуға құқығы бар. 7. Министрлік өз құзыретiндегi мәселелер бойынша заңнамада белгiленген тәртiппен Ішкі істер министрінің бұйрықтарымен, Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген басқа да актілермен ресімделетін шешімдер қабылдайды. 8. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлігінің құрылымы мен штат санының лимитi Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес бекiтіледi. 9. Заңды тұлғаның орналасқан жері: 010010, Қазақстан Республикасы, Астана қаласы, Тәуелсіздік даңғылы, 1. Ескерту. 9-тармақ жаңа редакцияда - ҚР Үкіметінің 19.10.2022 № 834 (ресми жарияланған күнінен кейін қолданысқа енгізіледі) қаулысымен. 10. Осы Ереже Министрліктің құрылтай құжаты болып табылады. 11. Министрліктің қызметiн қаржыландыру республикалық бюджеттен жүзеге асырылады. 12. Министрлікке кәсіпкерлік субъектілерімен Министрліктің өкілеттіктері болып табылатын міндеттерді орындау тұрғысынан шарттық қатынастарға түсуіне тыйым салынады. Егер Министрлікке заңнамалық актілермен кіріс әкелетін қызметті жүзеге асыру құқығы берілсе, онда алынған кіріс, егер Қазақстан Республикасының заңнамасында өзгеше белгіленбесе, мемлекеттік бюджетке жіберіледі. 2-тарау. Министрліктің міндеттері мен өкілеттіктері 13. Міндеттері: 1) құқық бұзушылықтардың профилактикасы; 2) қоғамдық тәртіпті сақтау; 3) қылмысқа қарсы күрес; 4) қылмыстық жазаларды және қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шараларын, сондай-ақ әкімшілік жазаларды орындау. 14. Өкілеттіктері: 1) құқықтары: өз құзыреті шегінде орындалуы міндетті нормативтік құқықтық актілерді қабылдау; заңнамада белгіленген тәртіппен мемлекеттік органдардан, ұйымдардан, олардың лауазымды адамдарынан қажетті ақпарат пен материалдар сұрату және алу; Қазақстан Республикасы Үкіметінің құзыретіне жатқызылмаған мәселелер бойынша өз құзыреті шегінде дербес шешімдер қабылдау; 2) міндеттері: адамның және азаматтың өмірін, денсаулығын, құқықтары мен бостандығын құқыққа қарсы қолсұғушылықтан қорғау; әкімшілік рәсімге қатысушыға оның әкімшілік рәсімді жүзеге асыруға байланысты мәселелер бойынша құқықтары мен міндеттерін түсіндіру. Министрлік қолданыстағы заңнамалық актілерде, Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметінің актілерінде көзделген өзге де құқықтар мен міндеттерді жүзеге асырады. 15. Функциялары: 1) құқық бұзушылық профилактикасы, қоғамдық тәртіпті сақтау, қылмысқа қарсы күрес, қылмыстық жазаларды және қылмыстық-құқықтық ықпал етудің өзге де шараларын, сондай-ақ әкімшілік жазаларды орындау салаларындағы мемлекеттік саясатты қалыптастыру бойынша ұсыныстар енгізеді; 2) жол жүрісі қауіпсіздігі саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз етеді; 3) азаматтық және қызметтік қару мен оның патрондарының айналымы саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз етеді; 4) есiрткi, психотроптық заттар мен прекурсорлар айналымы саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды, олардың заңсыз айналымына және оларды терiс пайдалануға қарсы іс-қимылды қамтамасыз етеді; 5) ішкі істер органдары жүйесіндегі бірыңғай мемлекеттік кадрлық саясатты іске асыруды қамтамасыз етеді; 6) Қазақстан Республикасының ішкі істер органдарында идеологиялық, имидждік, тәрбиелік және әлеуметтік-құқықтық жұмысты ұйымдастырады; 7) ішкі істер органдарының және Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының арнайы мақсаттағы бөлімшілеріне басшылықты жүзеге асырады, сондай-ақ олардың ұдайы жауынгерлік және жедел әзірлігін қамтамасыз етеді; 8) өз құзыретiндегі мәселелер бойынша жалпыреспубликалық және өңiрлiк жедел-iздестiру және профилактикалық iс-шараларды өткiзу бойынша ұйымдастырушылық басқаруды жүзеге асырады; 9) криминалдық, әкiмшiлiк полицияның және iшкi iстер органдарының өзге де қызметтерiнiң, Қазақстан Республикасының Ұлттық ұланының, қылмыстық-атқару жүйесінің, әскери-тергеу органдарының, Министрліктің Байқоңыр қаласындағы өкiлдiгiнiң және көлiктегi iшкi iстер органдары бөлiмшелерінің қызметiне басшылықты жүзеге асырады; 10) криминалдық, әкiмшiлiк полицияның және полицияның өзге қызметтерiнiң, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының, әскери-тергеу органдарының, Министрліктің Байқоңыр қаласындағы өкiлдiгiнiң, көлiктегi iшкi iстер органдарының өзара iс-қимыл жасау тәртiбiн айқындайды; 11) ішкі істер органдары бірыңғай жүйесінің қызметін үйлестіруді және жоспарлауды жүзеге асырады; 12) Қазақстан Республикасы iшкi iстер органдары мен бөлiмшелерінің, Қазақстан Республикасының Ұлттық ұланының, әскери-тергеу органдарының қызметiн үйлестіру мен ведомстволық бақылауды жүзеге асырады; 13) Қазақстан Республикасының аумағында немесе оның жекелеген жерлерінде төтенше және әскери жағдай режимі енгізілген жағдайда оны қамтамасыз етуді, сондай-ақ төтенше жағдайларды жою жөніндегі іс-шараларды өткізуді ұйымдастырады; 14) авариялардың, өрттердің, дүлей апаттардың салдарын жою кезінде және басқа да төтенше оқиғалар кезінде қоғамдық тәртіпті сақтауды ұйымдастырады; 15) ауыр қылмыстар жасаған, жаппай тәртіпсіздіктер, дүлей апаттар мен басқа да төтенше оқиғалар кезінде күштер мен құралдарды жедел басқаруды қамтамасыз етеді; 16) ішкі істер органдарын агрессияны тойтаруға жауынгерлік әзірліктің және бейбіт уақыттағы төтенше жағдай кезінде жедел-қызметтік әзірліктің жоғары дәрежесіне ауыстыру жөніндегі іс-шараларды ұйымдастырады; 17) республика өңірлеріндегі жедел ақпаратты үздіксіз жинауды және криминогендік ахуалды кешенді талдауды қамтамасыз етеді; 18) iшкi iстер органдарының жұмылдыру дайындығы, бейбiт және соғыс уақытында төтенше жағдайлар туындаған кезде олардың жұмысының орнықтылығын арттыру, iшкi iстер органдарының арнаулы бөлiмшелерiнiң толық және уақтылы жұмылдыруға ұдайы әзірлігін қамтамасыз ету жөнiнде шаралар әзiрлейдi; 19) Қазақстан Республикасының Президенті мен Үкіметін, мемлекеттік органдарды республикадағы қылмысқа қарсы күрестің, қоғамдық тәртіпті сақтаудың жай-күйі туралы хабардар етеді; 20) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес қоғамдық тәртіпті сақтауды, құқық бұзушылық пен қылмыстардың профилактикасын жетілдіруге бағытталған шаралар әзірлейді; 21) елді мекендерде қоғамдық тәртіпті сақтауға арналған бейнебақылау жүйелері мен бейнетіркеу құралдарын енгізуді және пайдалануды жүзеге асырады; 22) мектепке дейінгі және орта білім беру ұйымдарын бейнебақылау жүйелерімен жарақтауға арналған стандарттарды және оларға қойылатын талаптарды білім және ғылым саласындағы уәкілетті органмен бірлесіп бекітеді; 23) бейбіт жиналыстар өткізу кезінде полиция қызметкерлерінің қоғамдық тәртіпті сақтауды қамтамасыз етуі жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 24) спорттық және спорттық-бұқаралық, ойын-сауық мәдени-бұқаралық іс-шараларды өткізу қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі нұсқаулықты мәдениет, дене шынықтыру және спорт саласындағы уәкілетті органмен бірлесіп бекітеді; 25) қылмысқа қарсы күрес, қоғамдық тәртіпті сақтау саласында және ішкі істер органдарының қарамағына жатқызылған өзге де мәселелер бойынша халықаралық ынтымақтастықтың басым бағыттарын айқындайды, ұйымдастырады және жүзеге асырады; 26) қоғамдық тәртiптi сақтау және қылмысқа қарсы күрес саласында республикалық ақпараттық жүйенi құруды және оның жұмыс iстеуiн қамтамасыз етедi; 27) террористік тұрғыдан осал объектілердің терроризмге қарсы қорғалуының үлгілік паспортын әзірлейді; 28) Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының террористік тұрғыдан осал объектілерінің терроризмге қарсы қорғалуын ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 29) Қазақстан Республикасы Қарулы Күштерінің, басқа да әскерлер мен әскери құралымдардың әскери бөлімдері мен мекемелерін, Қазақстан Республикасының арнаулы мемлекеттік органдарының, ішкі істер органдарының объектілерін, сондай-ақ күзетілетін объектілер мен Қазақстан Республикасының шет елдердегі мекемелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасының терроризмге қарсы іс-қимыл туралы заңнамасының террористік тұрғыдан осал объектілердің терроризмге қарсы қорғалуын қамтамасыз ету бөлігіндегі талаптарының сақталуын мемлекеттік бақылауды ұйымдастырады; 30) жеке күзет ұйымында басшы және күзетші лауазымын атқаратын жұмыскерлерді даярлау және олардың біліктілігін арттыру жөніндегі үлгілік оқу бағдарламалары мен үлгілік оқу жоспарларын әзірлейді және бекітеді; 31) жеке күзет ұйымдарының күзетшісі құжатының нысаны мен үлгісін әзірлейді және бекітеді; 32) жеке күзет ұйымында күзетші лауазымын атқаратын жұмыскерлерге арналған нысанды киім үлгілерін және оны киіп жүру тәртібін әзірлейді және бекітеді; 33) күзет қызметiмен, күзет сигнализациясы құралдарын монтаждаумен, баптаумен және оларға техникалық қызмет көрсетумен айналысатын субъектiлердi және жеке күзет ұйымында басшы және күзетші лауазымын атқаратын жұмыскерлерді даярлау және олардың біліктілігін арттыру жөніндегі мамандырылған оқу орталықтарының қызметiн мемлекеттiк бақылауды ұйымдастырады; 34) мемлекеттік күзетілуге жататын жеке тұлғалар мен объектілерді күзетуді ұйымдастырады; 35) халықаралық шарттарға сәйкес қорғалуы мемлекетке жүктелген объектілердің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді; 36) мемлекеттік күзетілуге жататын объектілерде өткізу режимін қамтамасыз ету кезінде адамдарды, олардың заттарын, көлік құралдарын тексеріп қарауды ұйымдастырады; 37) күзет қызметі субъектілерінен олардың "Күзет қызметі туралы" Қазақстан Республикасының Заңында көзделген талаптарды орындауы туралы ақпарат сұратады; 38) ішкі істер органдарының азаматтық және қызметтік қару айналымы саласындағы бақылау жөніндегі бөлімшелерінің қызметін ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 39) азаматтық және қызметтiк қару мен оның патрондарының мемлекеттiк кадастрын әзірлейді және бекiтедi; 40) азаматтық және қызметтік қару мен оның патрондарын сынаудың криминалистикалық талаптары мен әдістерін, азаматтық және қызметтік қару мен оның патрондарының криминалистикалық талаптарға сәйкестігіне қорытындылар беру қағидаларын әзiрлейдi және бекітеді; 41) азаматтық және қызметтiк қару мен оның патрондарының айналымы қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 42) азаматтық және қызметтiк қаруды қауіпсіз ұстау қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 43) азаматтық және қызметтiк қарудың иелері мен пайдаланушыларын даярлау және қайта даярлау бағдарламаларын әзірлейді және бекітеді; 44) азаматтық және қызметтiк қарудың иелері мен пайдаланушыларын даярлауды және қайта даярлауды жүзеге асыратын ұйымдарға арналған өлшемшарттарды әзірлейді және бекітеді; 45) заңсыз сақталатын атыс қаруын, оқ-дәрілерді және жарылғыш заттарды азаматтардың ерікті түрде өтеулі тапсыру тәртібін белгілейді; 46) азаматтық және қызметтік қару мен оның патрондарының мемлекеттік кадастрын әзірлеу, басып шығару және жүргізу қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 47) азаматтық және қызметтік қару мен оның патрондарының, азаматтық пиротехникалық заттар мен олар қолданылып жасалған бұйымдардың айналымы салаларындағы, атыс тирлерін (атыс алаңдарын) және стенділерді ашуға және олардың жұмыс істеуіне рұқсаттардың және (немесе) оларға қосымшалардың нысанын рұқсаттар және хабарламалар саласындағы уәкілетті органмен және ақпараттандыру саласындағы уәкілетті органмен келісу бойынша әзірлейді және бекітеді; 48) ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі учаскелік полиция инспекторларының қызметін ұйымдастыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 49) Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі бөлімшелерінің жұмысын ұйымдастыру жөніндегі қағидаларды әзірлейді және бекітеді; 50) табиғатты қорғау іс-шараларына қатысу бойынша ішкі істер органдарының жұмысын ұйымдастыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 51) бас бостандығынан айыру орындарынан босатылған адамдарды есепке алуды жүзеге асыру бойынша Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары бөлімшелерінің өзара іс-қимыл жасау қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 52) учаскелік полиция пунктінің жұмысын ұйымдастыруға жауапты учаскелік полиция инспекторларының, учаскелік полиция инспекторлары мен олардың көмекшілерінің қызметін ұйымдастыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 53) жол-көлiк оқиғаларының алдын алу және жолын кесу жөнінде шаралар әзiрлейдi; 54) Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының қоғамдық тәртіпті сақтауды және жол қауіпсіздігін қамтамасыз етуді ұйымдастыру жөніндегі қағидаларды әзірлейді және бекітеді; 54-1) елді мекендерде және қала маңындағы автомобиль жолдарында қоғамдық тәртіпті сақтау мен жол қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша Қазақстан Республикасы полиция қызметкерлерінің патрульдік-бекеттік қызметті атқаруы жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 55) жүргізуші куәліктері, көлік құралдарын тіркеу туралы куәлік бланкілерінің, мемлекеттік тіркеу нөмірі белгілерінің нысандары мен үлгілерін әзірлейді және бекітеді; 56) біліктілік комиссиясын қалыптастыру және оның қызметін жүзеге асыру қағидаларын, көлік құралдарының жүргізушілерін даярлау бойынша білім беру процессі уақытында оқытушыға, өндірістік оқыту шеберіне және жүргізуді үйрету шеберіне кандидаттарды аттестаттаудан өткізу тәртібін, кәсіптік бірлестіктердің өз қызметі туралы есептілігінің нысаны мен оны ұсыну мерзімділігін әзірлейді және бекітеді; 57) мемлекеттік органдардың жол жүрiсi және оның қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету саласындағы қызметін салааралық үйлестіруді жүзеге асырады; 58) жол жүрісі қағидаларын, көлік құралдарын пайдалануға рұқсат беру жөніндегі негізгі ережелерді, көлігі арнайы жарық және дыбыс сигналдарымен жабдықтауға және арнайы түстік-графикалық схемалар бойынша бояуға жататын жедел және арнайы қызметтердің тізбесін әзірлейді; 59) көлік құралының сәйкестендіру нөмірі бойынша көлік құралдарының жекелеген түрлерін мемлекеттік тіркеу және есепке алу, механикалық көлік құралдарының жүргізушілерін даярлау, емтихандар қабылдау және жүргізуші куәліктерін беру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 60) мас күйді куәландыруға жіберу, мас күйді куәландыру және оның нәтижелерін ресімдеу қағидаларын әзірлейді; 61) банктерге және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдарға олардың Қазақстан Республикасының салық заңнамасында көзделген міндеттерін орындауы үшін көлік құралының сәйкестендіру нөмірі бойынша деректерді Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкімен келісу бойынша ұсыну тәртібін және ұсынуды айқындайды; 62) халықты жол жүрісі қауіпсіздігі мәселелері бойынша құқықтық сауаттандыруды және оларды хабардар етуді қамтамасыз етеді; 63) жол қауіпсіздігі және регламенттерді, нормативтер мен стандарттарды сақтау саласында әкімшілік полиция бөлімшелерінің қызметін ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 64) азаматтарды қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету жөніндегі бақылау және қадағалау функцияларына байланысты емес іс-шараларға тарту тәртібін, нысандарын және түрлерін айқындайды; 65) қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге қатысатын азаматтарға арналған куәліктің үлгісі мен эмблема рәмізін әзірлейді және бекітеді; 66) Қазақстан Республикасының Үкіметі айқындайтын тәртіппен заңды тұлғаларға есірткіні, психотроптық заттар мен прекурсорларды Қазақстан Республикасының аумағына әкелуге, Қазақстан Республикасының аумағынан әкетуге және Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзитіне рұқсаттар беруді жүзеге асырады; 67) жедел-криминалистикалық қызметті жүзеге асырады; 68) ішкі істер органдарындағы жедел-криминалистикалық қызметті жүзеге асыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 69) күдіктілерді, айыпталушыларды, қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінде жазасын өтеп жатқан, ішкі істер органдарының арнайы мекемелерінде ұсталатын, профилактикалық есепке қойылған адамдарды криминалистикалық есептерге қою үшін биологиялық, одорологиялық және басқа да үлгілерді іріктейді, суретке түсіреді, дактилоскопия жасайды, дыбыс жазуды, кино- және бейнетүсірілімді жүргізеді; 70) дактилоскопиялық және геномдық тіркеуді жүргізу қағидаларын әзірлейді; 71) дактилоскопиялық және геномдық ақпараттың дерекқорларын қалыптастыру, жүргізу қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 72) ғылыми-техникалық және өзге де зерттеулер жүргізеді; 73) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес дактилоскопиялық және геномдық тіркеуді жүзеге асырады; 74) Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары мамандандырылған күзет бөлімшелерінің қызмет өткеруін ұйымдастыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 75) көлік және метрополитен нысандарында қоғамдық тәртіпті сақтауды қамтамасыз ету бойынша Қазақстан Республикасы полиция қызметкерлерінің патрульдік-бекеттік қызметті атқаруы жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 76) Қазақстан Республикасына арналған халықаралық квоталарды Біріккен Ұлттар Ұйымының Есiрткiнi бақылау жөнiндегi халықаралық комитетiнің бекiтуі үшiн Қазақстан Республикасының Үкiметіне Қазақстан Республиканың есiрткi, психотроптық заттар мен прекурсорларға қажеттiлiк нормаларын ұсынады; 77) есiрткi, психотроптық заттар мен прекурсорлардың айналымы саласындағы мемлекеттiк және өзге де ұйымдардың, сондай-ақ есірткі бизнесіне қарсы күрес және есірткіні, психотроптық заттарды, сол тектестерді медициналықтан басқа мақсатта тұтынудың профилактикасы жөнiндегi өңiрлiк комиссиялардың қызметiн ведомствоаралық үйлестiрудi жүзеге асырады; 78) Қазақстан Республикасында бақылауға жататын есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлардың тізімін, заңсыз айналымда жүргені анықталған есірткіні, психотроптық заттарды, сол тектестер мен прекурсорларды шағын, ірі және аса ірі мөлшерге жатқызу туралы жиынтық кестені және есірткінің, психотроптық заттардың құрылымдық формулаларындағы сутегі, галогендер және (немесе) гидроксильді топтар атомдарын алмастырғыштар тізімін әзірлейді; 79) уәкiлеттi органдармен бiрлесіп, мемлекеттiң есiрткi, психотроптық заттар мен прекурсорларға қажеттiлiк нормаларын айқындайды; 80) Қазақстан Республикасының уәкілетті органдарымен бірлесіп, есірткі, психотроптық заттар мен прекурсорлар айналымының барлық түрлерінің ауқымын болжайды; 81) Қазақстан Республикасындағы есірткі ахуалының жай-күйін және өрбу үрдісін, есірткінің заңсыз айналымға түсуінің өңіраралық көздері мен арналарын, олардың жолын жабу жөніндегі шаралардың әзірлемесін, тиісті ақпараттық-талдау материалдарының дайындалуын талдайды; 82) уәкілетті органдармен бірлесіп, есірткінің, психотроптық заттардың, прекурсорлардың айналымы және олардың заңсыз айналымы мен теріс пайдаланылуына қарсы іс-қимыл жасау саласында ғылыми зерттеулерді үйлестіреді; 83) жеке басты куәландыратын құжаттардың: Қазақстан Республикасының азаматы паспортының, Қазақстан Республикасы азаматының жеке куәлiгiнің, шетелдiктiң Қазақстан Республикасында тұруға ықтиярхатының, азаматтығы жоқ адам куәлiгiнің және жол жүру құжатының үлгiлерiн, оларды ресiмдеу, беру, ауыстыру, тапсыру, алып қою және жою тәртiбiн әзiрлейдi; 84) жол жүру құжатының үлгісін бекітеді, жол жүру құжатын беруді қамтамасыз етеді; 85) Қазақстан Республикасының аумағында жүрген, Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына жататындығына дәлелдемелері жоқ адамдардың құқықтық мәртебесін айқындау жөніндегі қағидаларды әзірлейді және бекітеді; 86) егер жаңа тұрақты тұратын жеріндегі мемлекетте осындай зейнетақы тағайындаудың осы мемлекеттің заңнамасында көзделген шарттарын сақтамауына байланысты еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлеуден бас тартылса, Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекетке тұрақты тұруға кеткен зейнеткерлерге – Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының бұрынғы қызметкерлеріне Қазақстан Республикасында еңбек сіңірген жылдары үшін зейнетақы төлемдерін жалғастыру тәртібін айқындайды; 87) шетелдіктерге және азаматтығы жоқ адамдарға Қазақстан Республикасында уақытша және тұрақты тұруға рұқсаттар беру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 88) шекаралық аймақта тұрақты тұратын Қазақстан Республикасының азаматтарына, шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға шекаралық аймақ тұрғынының куәліктерін беру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 89) Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитетімен келісу бойынша қабылдаушы тұлғалардың өздеріне келетін көшіп келушілер туралы ақпарат беруінің, сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағы арқылы шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдардың транзиттік жол жүру тәртібін айқындайды; 90) өз құзыретi шегiнде сәйкестендiру нөмiрлерiнiң ұлттық тiзiлiмдерiн жасау, жүргiзу және пайдалану жөнiндегi нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлейдi; 91) ішкі істер органдарының қызметкерлерін аттестаттаудан өткізеді; 92) ішкі істер органдарында кәсіби қызметтік және дене шынықтыру дайындығын ұйымдастырудың мазмұны мен тәртібін әзірлейді және бекітеді; 93) атыс және өзге де қаруды, арнайы құралдарды және дене күшін қолдануымен байланысты жағдайлардағы іс-қимылдарға қызметкерлердің жарамдылығын айқындау тәртібін белгілейді; 94) ішкі істер органдары жеке құрамының арасында спорттық-бұқаралық іс-шараларды ұйымдастырады; 95) табельдік қаруды алу және тапсыру, сондай-ақ қызмет атқару барысында қаруды және оқ-дәріні қолдану кезінде қауіпсіздік шараларын ұйымдастыру қағидаларын әзірлейді; 96) ішкі істер органдарының қызметкерлері мен әскери қызметшілеріне сыныптық біліктілік беру, оны жоғарылату, растау, төмендету және алып тастау қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 97) ішкі істер органдарына қызметке қабылдау, лауазымға тағайындау, қызмет бабында орын ауыстыру, жоғарлату демалыстар беру, арнаулы атақтар беру, жұмыстан шығару және іссапарға жіберу туралы нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 98) ішкі істер органдарының жүйесі үшін кадрлар даярлауды және оқытуды ұйымдастырады, кадрларға қажеттілікті және Министрліктің білім беру ұйымдарының түлектерін ішкі істер органдарының бөлімшелеріне бөлу тәртібін айқындайды; 99) құрылымдар мен штаттарды, оның ішінде үлгілік, штаттық нормативтерді, ішкі істер органдарының қызметкерлері мен жұмыскерлері жүктемесінің нормативтерiн әзірлейді және бекітеді; 100) лауазымдар номенклатурасын, ішкі істер органдарындағы лауазымдар санаттарына қойылатын біліктілік талаптарын, конкурстық негізде орналасатын лауазымдар тізбесін, қызметке кіру кезіндегі конкурс пен тағылымдаманы өткізудің шарттары мен тәртібін әзірлейді және бекітеді; 101) полиция қызметкерінің стандартын әзірлейді және бекітеді; 102) ішкі істер органдарының жүйесінде ғылыми-зерттеу қызметін ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 103) iшкi iстер органдарында мемлекеттiк құпияларды қорғауды, құпиялық режимінiң сақталуын ведомстволық бақылауды қамтамасыз етедi; 104) өз құзыреті шегінде Қазақстан Республикасының мемлекеттік құпияларын құрайтын мәліметтерге билік етеді, ішкі істер органдары жүйесінде құпияландыруға жататын мәліметтердің, сондай-ақ таратылуы шектелген қызметтік мәліметтердің тізбесін бекітеді; 105) ішкі істер органдарында басқаруды құжаттамалық қамтамасыз етуді жүзеге асырады; 106) iшкi iстер органдарын қаржылық, материалдық-техникалық және медициналық қамтамасыз етуді ұйымдастырады және жүзеге асырады; 107) ішкі істер органдарында нысанды киіммен қамтамасыз ету, оны сақтау, есепке алу және есептен шығару қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 108) ішкі істер органдары қызметкерлерінің нысанды киімінің сипаттамасын, айырым белгілерін, сондай-ақ оны киіп жүру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 109) Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының автокөлік бөлімшелерінің қызметін ұйымдастыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 110) бекітілген заттай нормаларға сәйкес ішкі істер органдарының теңгеріміндегі (пайдалануындағы) арттехқару-жарақ мүлкін есепке алу, беру, пайдалану, санаттау, жою, тасымалдау, сақтау қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 111) мемлекеттік органда, оның ведомстволарында, аумақтық бөлімшелерінде, ведомстволық бағынысты ұйымдарында олардың қызметінің Министрліктің қарауындағы барлық бағыттары бойынша ішкі мемлекеттік аудит пен қаржылық бақылауды жүзеге асырады; 112) ішкі істер органдарының жүйесін құқықтық қамтамасыз етуді жүзеге асырады; 113) Министрліктің соттардағы, өзге де мемлекеттiк органдардағы мүдделерiн қорғауды және осы жұмысты жергiлiктi жерлерде үйлестiрудi қамтамасыз етедi; 114) азаматтарды және заңды тұлғалардың өкілдерін қабылдауды, жолданымдарда, сұрау салуларда, жауаптар мен хабарларда жеке және заңды тұлғалар көтеретін жүйелі проблемаларды уақтылы және толық қарауды, талдауды, мониторингтеуді және анықтауды, олар бойынша шешімдер қабылдауды жүзеге асырады; 115) бағынысты органдар мен iшкi iстер бөлiмшелерінің қызметін ішкі бақылауды жүзеге асырады; 116) Министрлік жүйесінің өзіндік қауіпсіздігін, ішкі істер органдарында сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылды, сондай-ақ олардың қызметінде заңдылықты сақтауды қамтамасыз етеді; 117) барлық деңгейдегі басшылардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі жұмыстың жай-күйі және қарамағындағылардың сыбайлас жемқорлық қылмыстар мен құқық бұзушылықтар жасағаны үшін дербес жауапкершілігін қамтамасыз етеді; 118) Министрліктің арнайы мемлекеттік архивінің құжаттарын қабылдауды, оларды сақтауды, есепке алуды және пайдалануды жүзеге асырады; 119) ведомстволық және жедел есепке алуды құрады, пайдаланады және жетілдіреді; 120) ведомстволық есепке алуды қалыптастыру және пайдалану тәртібі туралы нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 121) ақпараттық және ақпараттық-талдамалық жүйелерді құрады, пайдаланады және жетілдіреді; 122) Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының, арнаулы, құқық қорғау және мемлекеттік органдарының бөлімшелерін ақпараттық қамтамасыз етуді жүзеге асырады; 123) дербес деректерді өңдеу кезінде заңнама және ақпараттық қауіпсіздік талаптарын сақтай отырып, ішкі істер органдары бөлімшелерінің Министрліктің ақпараттық ресурстарына қолжетімділігін қамтамасыз етеді; 124) ведомстволық статистикалық, архивтік және өзге де ақпаратты жинауды, жинақтауды, өңдеуді, оны Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ұсынуды жүзеге асырады; 125) Қазақстан Республикасының Ұлттық архив қорын қалыптастыруға қатысады; 126) мемлекеттік қызметтер көрсету тәртібін айқындайтын заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерге сәйкес мемлекеттік қызметтер көрсетеді; 127) өз құзыреті шегінде ақпараттық-талдамалық қызметті жүзеге асырады; 128) өз құзыреті шегінде ұлттық қауiпсiздiк жүйесiн жетiлдiру жөнiнде ұсыныстар енгiзеді; 129) Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексіне сәйкес бақылау және қадағалау субъектілерін (объектілерін) іріктеу үшін тәуекел дәрежесін бағалау өлшемшарттарын, тексеру парақтарын әзірлейді және кәсіпкерлік жөніндегі уәкілетті органмен бірлесіп бекітеді, сондай-ақ бақылау субъектілеріне (объектілеріне) барып, профилактикалық бақылау жүргізудің жартыжылдық тізімдерін бекітеді; 130) Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының кинологиялық қызметінің жұмысын ұйымдастыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 131) аумақтық ішкі істер органдары жанындағы консультативтік-кеңесші органдар туралы үлгілік ережені әзірлейді және бекітеді; 132) күдіктілерді, айыпталушыларды және сотталғандарды айдауылмен алып жүру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 133) Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының уақытша ұстау изоляторларында ұсталатын күдіктілерді және айыпталушыларды күзетуді қамтамасыз ету жөніндегі қызметті атқаруды ұйымдастыру тәртібін әзірлейді және бекітеді; 134) Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелерінде ұсталатын адамдардың есебін жүргізу қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 135) техникалық реттеу және метрология саласындағы уәкілетті органмен бірлесіп, мемлекеттік реттеуге жатқызылатын өлшемдер тізбесін бекітеді; 136) Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен ұлттық, мемлекетаралық стандарттарды, ұлттық техникалық-экономикалық ақпарат сыныптауыштарын, стандарттау жөніндегі ұсынымдарды әзірлеу, өзгерістер енгізу, қайта қарау және күшін жою туралы ұсыныстарды дайындауды және уәкілетті органға енгізуді жүзеге асырады; 137) стандарттау саласындағы уәкілетті органмен келісу бойынша ұлттық стандарттарды және ұлттық техникалық-экономикалық ақпарат сыныптауыштарын әзірлеуді жүзеге асырады; 138) стандарттау жөніндегі құжаттар мен ұлттық стандарттау жоспарының жобаларын қарайды; 139) стандарттау жөніндегі техникалық комитеттерді құру жөнінде ұсыныстар дайындауды жүзеге асырады; 140) стандарттау жөніндегі техникалық комитеттердің және стандарттау жөніндегі ұлттық органның, стандарттау жөніндегі халықаралық ұйымдардың жұмысына қатысады; 141) өлшемдер бірлігін қамтамасыз ету саласындағы бірыңғай мемлекеттік саясатты іске асыруға қатысады; 142) Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының авиациясын қоғамдық тәртіпті сақтауда және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етуде қолдану қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 143) Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының әуе-десанттық даярлығы қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 144) теміржол көлігімен Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарының әскери және арнайы тасымалдарын ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 145) Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының арнайы мақсаттағы әскери бөлімдерін (бөлімшелерін) қызметтік-жауынгерлік қолдану жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 146) теңбіл берет пен теңбіл түсті тельняшканы киіп жүру құқығына біліктілік сынақтарын өткізу жөніндегі нұсқаулықты әзірлейді және бекітеді; 147) Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланы штабтарының қызметін ұйымдастыру жөніндегі қағидаларды әзірлейді және бекітеді; 148) Қазақстан Республикасы ішкі істер органдарында психологиялық жұмысты ұйымдастыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 149) денсаулық сақтау органдарына есiрткi, психотроптық заттар, прекурсорлар айналымы және психикаға белсенді әсер ететін заттарды тұтынуға байланысты мінез-құлығында психикалық ауытқу (аурулары) бар адамдарға медициналық-әлеуметтiк көмек ұйымдастыруда олардың теріс пайдаланылуы саласындағы қызметтi реттеуде және оны көрсету кезiнде азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепiлдiгін қамтамасыз етуде жәрдемдеседi; 150) уәкілетті органдармен бірлесіп, есірткі, психотроптық заттардың, прекурсорлардың айналымы және олардың заңсыз айналымына және теріс пайдаланылуына қарсы іс-қимыл саласындағы мемлекеттік саясатты әзірлейді және іске асырады; 151) өз құзыретi шегiнде қылмыстық құқық бұзушылықтарды анықтауды, жолын кесудi, алдын алуды және ашуды ұйымдастырады және жүзеге асырады; 152) жедел-iздестiру қызметiн жүзеге асырады; 153) iшкi iстер органдарының құзыретiне жатқызылған қылмыстық құқық бұзушылықтар бойынша алдын ала тергеу мен анықтауды жүзеге асырады; 154) заңнамада белгiленген тәртiппен қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылықтар жасаған адамдарды ұстау жөніндегі жедел-iздестiру және бөгеу iс-шараларын, операцияларды, сондай-ақ оларды өзге де құқық қорғау және арнаулы мемлекеттiк органдардың жүргiзуiне және жүзеге асыруына жәрдем көрсетудi жүргiзедi; 155) қылмыстарды ашу және қылмыскерлер мен олардың байланыстарын анықтау үшiн ақпараттық-талдамалық жүйелерді пайдаланады; 156) борышкерлердi, қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаған, анықтау, тергеу немесе сот органдарынан жасырынып жүрген, қылмыстық жазаларын өтеуден, әскери қызметке шақырудан жалтарып жүрген, хабар-ошарсыз жоғалған адамдарды және өзге де адамдарды iздестiрудi, танылмаған мәйiттердi сәйкестендiрудi жүзеге асырады; 157) арнаулы, құқық қорғау және мемлекеттік органдармен бірлесіп, терроризм актілерінің жолын кесу бойынша терроризмге қарсы және арнайы операцияларға қатысады; 158) Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттарға сәйкес шет мемлекеттермен экстрадицияланатын және сотталған адамдарды қабылдау-тапсыруды ұйымдастырады; 159) нашақорлық пен есірткі бизнесіне қарсы күрестің халықаралық практикасын талдайды және қорытындылайды, есірткінің, психотроптық заттар мен прекурсорлар айналымына, олардың заңсыз айналымы мен теріс пайдалануына қарсы іс-қимыл жасау шараларын, сондай-ақ осы саладағы заңнаманың қолданылуына мемлекеттік бақылауды жүзеге асырады; 160) қолданыстағылармен салыстырғанда есiрткiлiк әсерi кемiрек, неғұрлым тиiмдi, қаупi төменiрек есірткіні, психотроптық заттар мен прекурсорларды әзiрлеу және енгiзу процесiн бақылайды; 161) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес заңнамада белгiленген тәртiппен шет мемлекеттердiң құзыреттi органдарының қылмыстық iстер бойынша құқықтық көмек көрсету жөнiндегi сауалдарын орындайды; 162) жедел-iздестiру iс-шаралары мен арнайы операциялардың өткiзiлуiн, сондай-ақ жедел-iздестiру iс-шараларын өткiзуге құқығы бар iшкi iстер органдарының бөлiмшелерi мен қызметкерлерiн бақылауды жүзеге асырады; 163) әскери-тергеу органдарының қызметiн бақылауды жүзеге асырады; 164) әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар жасаған адамдарды іздестіруді ұйымдастырады және жүзеге асырады; 165) әскери қылмыстық құқық бұзушылықтар жөніндегі жедел-іздестіру қызметін ұйымдастырады және жүзеге асырады, әскери қызметшілер жасаған, ішкі істер органдарының тергеулігіне жататын қылмыстық құқық бұзушылықтарды тергейді; 166) қылмыстық процеске қатысушы адамдарды мемлекеттік қорғауды жүзеге асырады; 167) құрамында есірткі бар өсімдіктерді анықтау және жою, сондай-ақ есірткіні заңсыз тасымалдау арналарын жабу жөніндегі іс-шараларды өткізуді қамтамасыз етеді; 168) жедел есепке алуды қалыптастыруды, жүргізуді жүзеге асырады; 169) мемлекеттік қызметтер көрсету тәртібін айқындайтын заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді әзірлейді және бекітеді; 170) денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органмен бірлесіп, қарқынды байқау жасалатын мамандандырылған үлгідегі мемлекеттік психиатриялық ұйымды күзету қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 171) денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органмен бірлесіп, қарқынды байқау жасалатын мамандандырылған үлгідегі мемлекеттік психиатриялық ұйымды инженерлік-техникалық күзет құралдарымен жабдықтау қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 172) Министрліктің құзыреті шегінде нормативтік құқықтық актілердің жобаларын келіседі; 173) әскери-медициналық (медициналық) қамтамасыз ету қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 174) әскери-медициналық (медициналық) бөлімшелердегі (ұйымдардағы) тиісті контингентке медициналық қарап-тексеру жүргізу тәртібі мен мерзімділігін белгілейді; 175) ведомстволық әскери-медициналық (медициналық) статистикалық есептілік нысандарын әзірлейді және бекітеді; 176) Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары мен мемлекеттік фельдъегерлік қызметінде әскери-дәрігерлік сараптама жүргізу қағидаларын, ішкі істер органдарындағы әскери-дәрігерлік сараптама комиссиялары туралы ережені әзірлейді және денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органмен келісу бойынша бекітеді; 177) Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарында және мемлекеттік фельдъегерлік қызметінде қызмет өткеру үшін адамдардың денсаулық жағдайына қойылатын талаптарды әзірлейді және денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органмен және Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарымен келісу бойынша бекітеді; 178) Қазақстан Республикасының Ұлттық ұланында әскери-дәрігерлік сараптама жүргізу қағидаларын, әскери-дәрігерлік сараптама комиссиялары туралы ережені әзірлейді және денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органмен келісу бойынша бекітеді; 179) техникалық реттеу саласындағы уәкілетті органмен келісу бойынша құзыретіне кіретін мәселелер бойынша техникалық регламенттерді әзірлейді, бекітеді, олардың күшін жояды, тоқтата тұрады, сондай-ақ техникалық регламенттерге өзгерістер және (немесе) толықтырулар енгізеді; 180) техникалық реттеу саласында сараптамалық кеңестер құрады; 181) техникалық реттеу саласындағы сараптамалық кеңестердің құрамын және олар туралы ережені бекітеді; 182) техникалық регламенттерді, оның ішінде Еуразиялық экономикалық одақтың техникалық регламенттерін іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарларын әзірлейді және орындайды; 183) қамаққа алу немесе бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеуден босатылатын адамдардың өздері таңдаған тұрғылықты жеріне немесе жұмыс орнына бару жолында тегін жол жүрумен, сондай-ақ азық-түлікпен немесе ақшамен қамтамасыз ету қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 184) қылмыстық-атқару жүйесінің тергеу изоляторларында ұсталатын адамдарды есепке алу қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 185) күдіктілер, айыпталушылар, сотталғандар және қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің балалар үйлеріндегі балалар үшін тамақтандыруды ұйымдастыру қағидаларын әзірлейді және бекітеді; 186) ұсталған, күзетпен қамауға алынған және арнаулы мекемелерге орналастырылған адамдарға медициналық көмек көрсету қағидаларын әзірлейді және денсаулық сақтау саласындағы уәкілетті органмен келісу бойынша бекітеді; 187) жеке күзет ұйымдары жұмыскерлерiнiң пайдалануына арналған қарудың түрлерiн, типтерін, модельдерi мен санын әзірлейді және бекітеді; 188) жеке күзет ұйымдары жұмыскерлерiнiң пайдалануына арналған арнаулы құралдар тiзбесiн әзірлейді және бекітеді; 189) құқық бұзушылықтар мен қылмыстардың алдын алу жөнiндегi профилактикалық қызметтi қамтамасыз етеді; 190) заңнамаға сәйкес лицензиялар мен рұқсаттар берудi жүзеге асырады; 191) iшкi iстер органдарының құзыретiне жататын мәселелер бойынша Қазақстан Республикасының лицензиялау және рұқсаттар беру саласындағы заңнамасының сақталуын мемлекеттiк бақылауды жүзеге асырады; 192) лицензиаттардың қызметiн, оның iшiнде олардың қойылатын бiлiктiлiк талаптарға сай келуiн бақылауды жүзеге асырады; 193) ішкі істер органдарында есепте тұрған адамдардың мінез-құлқын бақылауды ұйымдастырады; 194) қамаудағылар мен сотталғандарды күзетуді және айдауылдаумен алып жүруді бақылауды ұйымдастырады; 195) режимдік және ерекше күзетілетін объектілердің күзетілуін қамтамасыз етуді ұйымдастырады; 196) азаматтық және қызметтiк қару мен оның патрондарының, азаматтық пиротехникалық заттар мен олар қолданылып жасалған бұйымдардың айналымы саласындағы жұмыспен қамтылған жеке және заңды тұлғалардың қызметiн мемлекеттiк бақылауды жүзеге асырады; 197) Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы негізінде Қазақстан Республикасы азаматтарының наградалық қаруды сақтауына және алып жүруіне рұқсаттар беруді жүзеге асырады; 198) заңды тұлғаларға экспорттық бақылауға жататын өнімнің (азаматтық пиротехникалық заттардың және олар қолданылып жасалған бұйымдардың) экспорты мен импортына лицензия алу үшін өтінішті келіседі; 199) әйелдерге қатысты құқық бұзушылықтардың алдын алу жөніндегі профилактикалық қызметті қамтамасыз етеді; 200) қоғамдық тәртіпті сақтауға және құқық бұзушылық профилактикасына қатысатын азаматтармен және ұйымдармен өзара іс-қимыл жасауды қамтамасыз етеді; 201) мемлекеттік жастар саясатын іске асырады; 202) жастарды әскери-патриоттық тәрбиелеу жөнінде шаралар қолданады; 203) үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл саласындағы уәкілетті орган айқындайтын тәртіппен жастар арасындағы құқық бұзушылық профилактикасы мәселелері бойынша мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты қалыптастыруды, оның іске асырылу мониторингін және нәтижелерін бағалауды жүзеге асырады; 204) өз құзыреті шегінде балаларды денсаулығы мен дамуына зардабын тигізетін ақпараттан қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты іске асырады; 205) балаларға тыйым салынған ақпарат қамтылған ақпараттық өнім кәмелетке толмағандарға таратылған кезде Қазақстан Республикасының балаларды денсаулығы мен дамуына зардабын тигізетін ақпараттан қорғау туралы заңнамасының сақталуын мемлекеттік бақылауды ұйымдастырады; 206) белгiленген тәртiппен көлiк құралдарын сүйемелдеуді ұйымдастырады; 207) жүргізуші куәліктерін беруді, сәйкестендіру нөмірі бойынша көлік құралдарын мемлекеттік тіркеуді және оларды есепке алуды ұйымдастырады; 208) жол жүрісі және оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласындағы ғылыми зерттеулер мен ғылыми-техникалық әзірлемелерді ұйымдастырады; 209) автомобиль жолдарын, жол құрылыстарын, темiржол өтпелерiн, қалалық электрлік көлiк желiлерiн, тұрғын үй кешендерін және жекелеген ғимараттар мен құрылыстарды, сондай-ақ жаңа көлік құралдарының үлгілерін пайдалануға қабылдау жөнiндегi жұмыс және мемлекеттік комиссияларға қатысады; 210) жол жүрісін реттеуді ұйымдастырады; 211) мүгедектігі бар адамдарға тең қолжетімділікті қамтамасыз ету мақсатында жол жүрісі қауіпсіздігін олардың қажеттіліктерін ескере отырып қамтамасыз ету бөлігінде жолдарды жобалауға, салуға, жөндеуге, күтіп-ұстауға және басқаруға арналған нормативтік, жобалық және техникалық құжаттаманы келіседі; 212) жол жүрісі қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және орындау үшін міндетті нұсқамаларды беруді бақылауды ұйымдастырады; 213) аумақтық-көліктік жоспарлау және жол қозғалысын ұйымдастыру бойынша құжаттаманы белгіленген тәртіппен келіседі; 214) жол жүрісі және оның қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласында мемлекеттік ақпараттық жүйелерді құрады және пайдаланады; 215) облыстық немесе аудандық маңызы бар жалпыға ортақ пайдаланылатын автомобиль жолдарын реконструкциялау және жөндеу жөніндегі жұмыстарды жүргізуді облыстың немесе ауданның жергілікті атқарушы органы берген рұқсат болған кезде келіседі; 216) азаматтарға құқықтық тәрбие беруге қатысады, құқық тәртібінің жай-күйі және ішкі істер органдарының құқық бұзушылық профилактикасы жөніндегі қызметінің тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы қоғамдық пікірді зерделейді; 217) кәмелетке толмағандарды құқық бұзушылықтар, қоғамға қарсы іс-әрекеттер жасауға тартатын не балаларға қатысты басқа да құқыққа қарсы ic-әрекеттер жасайтын адамдарды, сондай-ақ кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу, оқыту және (немесе) бағып-күту жөніндегі өз міндеттерін орындамайтын немесе тиісінше орындамайтын не олардың мінез-құлқына теріс әсер ететін кәмелетке толмағандардың ата-аналары мен заңды өкілдерін, оқу, тәрбие мекемесінің және кәмелетке толмағандарды қадағалауды жүзеге асыруға міндетті өзге де мекеменің педагогтерін, тәрбиешілерін, басқа да қызметкерлерін анықтауды ұйымдастырады, оларды Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жауаптылыққа тарту жөнінде шаралар қолданады; 218) кәмелетке толмағандар жасаған немесе олардың қатысуымен жасалған әкімшілік құқық бұзушылықтар мен қылмыстар туралы арыздар мен хабарламаларды белгіленген тәртіппен қарайды, оларға итермелейтін себептер мен жағдайларды жою жөнінде шаралар қолдану туралы ұсыныстар енгізеді, олардың орындалуын бақылауды қамтамасыз етеді; 219) ата-анасының қамқорлығынсыз қалған балаларды мемлекеттік мекемелерге жіберуге немесе кәмелетке толмағандарды қамқоршылыққа немесе қорғаншылыққа алуды ресімдеуге жәрдемдеседі; 220) арнаулы білім беру ұйымдарына және ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарына жіберілетін кәмелетке толмағандарға қатысты материалдарды дайындауға қатысады; 221) кәмелетке толмағандардың қадағалаусыз, панасыз қалуы, құқық бұзушылықтары туралы және қоғамға жат іс-әрекеттері, оған итермелейтін себептер мен жағдайлар туралы мүдделі органдар мен мекемелерді хабардар етеді; 222) кәмелетке толмағандарды, олардың ата-аналарын және басқа заңды өкілдерін құқықтық тәрбиелеуде білім беру органдарына жәрдем көрсетеді; 223) қылмыстық-атқару жүйесінің органдары мен мекемелерін қорғауды, олардағы жедел жағдайды бақылауды, персоналдың, күдіктілердің, сезіктілердің және сотталғандардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуді, оларды айдауылмен алып жүруді жүзеге асырады; 224) қарқынды байқау жасалатын мамандандырылған үлгідегі мемлекеттік психиатриялық ұйымды күзетуді қамтамасыз етеді; 225) қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелері мен органдарындағы Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың құқықтары мен заңды мүдделерінің бұзылуы туралы жолданымдарын қарайды, оларды есепке алу мен тіркеуді жүзеге асырады; 226) қылмыс жасады деп күдік келтірілгендер мен айыпталушыларды, белгілі бір тұрғылықты жері мен құжаттары жоқ адамдарды әкімшілік жолмен қамауға алынғандарды ішкі істер органдарының арнайы мекемелерінде ұстауды, күдіктілер мен айыптыларды айдауылдаумен алып жүруді, қылмыстық (әкімшілік) процесті жүргізуші органдардың оларға қатысты қаулыларының, ұйғарымдарының және үкімдерінің атқарылуын ұйымдастырады; 227) жаппай тәртіпсіздіктердің, оның ішінде түзеу мекемелерінде жолын кесуде шаралар қабылдайды; 228) өз құзыретi шегiнде әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар туралы iстер бойынша iс жүргiзудi қамтамасыз етеді; 229) iшкi iстер органдарының арнайы мекемелерiнде режимдiк талаптардың сақталуын ұйымдастырады; 230) он сегіз жасқа толмаған және қылмыс жасаған адамдарды, егер оларды оқшаулау қажет болса, арнаулы мекемелерде ұстау жөніндегі қызметті ұйымдастырады (қылмыстық жауаптылық басталатын жасқа толмаған және қылмыс жасаған, сондай-ақ ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарына жіберілетін кәмелетке толмағандар сот шешімі заңды күшіне енгенге дейін ата-аналарына, оларды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер заңмен жүктелген қорғаншыларына, қамқоршыларына және өзге де адамдарға беріледі); 231) сотталғандарға қатысты сот үкімдерін, қаулыларын және ұйғарымдарын орындайды; 232) соттардың үкімдеріне, қаулыларына және ұйғарымдарына сәйкес сотталғандарды қылмыстық-атқару жүйесінің мекемелеріне орналастыруды ұйымдастырады; 233) кәмелетке толмағандарға, сондай-ақ олардың кәмелетке толмағандарды тәрбиелеу, оқыту, бағып-күту жөніндегі өз міндеттерін орындамайтын және (немесе) мінез-құлқына теріс әсер ететін олардың ата-аналарына немесе заңды өкілдеріне қатысты жеке профилактика жағдайын бақылайды; 234) ішкі істер органдары қызметінің барысында ұсталғандарды уақтылы орналастыру мүмкіндігі болмаған жағдайда кәмелетке толмағандарды ерекше режимде ұстайтын білім беру ұйымдарына, сондай-ақ үш жастан он сегiз жасқа дейiнгi қадағалаусыз және панасыз қалған балаларды, сондай-ақ ата-анасының немесе оларды алмастыратын адамдардың қамқорлығынсыз қалған балаларды кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарына жеткізуді ұйымдастырады; 235) қылмыстық-атқару (пенитенциарлық) жүйесінің мекемелерінде ұсталатын адамдарды психикаға белсенді әсер ететін заттарды тұтыну және масаң күйде болу фактісін анықтау тұрғысынан куәландыру үшін медициналық ұйымдарға жеткізуді ұйымдастырады; 236) көшіп келушілердің Қазақстан Республикасына келудің, Қазақстан Республикасынан кетудің, Қазақстан Республикасында болудың және Қазақстан Республикасының аумағы арқылы транзиттік жол жүрудің белгіленген қағидаларын сақтауын бақылайды; 237) Қазақстан Республикасы ратификациялаған реадмиссия туралы халықаралық шарттардан туындайтын міндеттемелердің орындалуын ұйымдастырады және қамтамасыз етеді; 238) қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі іс жүргізу барысында сот актілерін, судьялардың талаптарын, прокурордың қаулыларын, ұйғарымдарын және талаптарын, тергеушінің, анықтаушының жазбаша тапсырмаларын орындайды; 239) сотталғандарға түзетушілік ықпал етуді, оның ішінде психологиялық-педагогикалық әдістерді пайдалана отырып ұйымдастырады; 240) сотталғандардың еңбекпен айналысуын ұйымдастырады; 241) қылмыстық-атқару жүйесi мекемелерiнде ұсталатын адамдардың санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылығы мен денсаулығын сақтауды қамтамасыз етедi; 242) күдіктілер мен айыпталушыларды қарап-ұстауды жүзеге асырады; 243) сотталғандардың жалпы бiлiм алуын және оларды кәсiптік оқытуды ұйымдастырады; 244) қоғамдық және дiни бiрлестiктердi қылмыстық-атқару жүйесiнiң қызметiне тартуды жүзеге асырады; 245) сотталғандарды босатуға дайындау жөніндегі жұмысты ұйымдастыруды, рақымшылық және кешірім жасау актілерін орындауды, сотталғандарды түзеудің нәтижелерін бекіту, оларды жұмысқа орналастыру және тұрмыстық жағдайын жасау бойынша қылмыстық-атқару жүйесі мекемелері мен органдарының басқа да құқық қорғау органдарымен, мемлекеттік басқару органдарымен және қоғамдық бірлестіктермен өзара іс-қимылын қамтамасыз етеді; 246) пробация қызметтерінің жұмысын үйлестіреді; 247) пробацияны жүзеге асыратын субъектілердің өзара іс-қимылын қамтамасыз етеді; 248) Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының жасақталуын жоспарлайды және ұйымдастырады; 249) төтенше жағдай құқықтық режимін қамтамасыз ету және төтенше жағдайлардың салдарын жою, сондай-ақ заңсыз қарулы құралымдарға қарсы күрес, жанжал аудандарын оқшаулау және тосқауыл қою, аса қауіпті құқық бұзушылықтардың, диверсиялардың, террористік актілердің, қарулы қақтығыстардың жолын кесу, тайталасушы тараптарды ажырату, заңсыз қарулы құралымдарды қарусыздандыру және жою, жанжал ауданында халықтан қаруды алып қою, жанжал ауданына іргелес аудандарда қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздікті сақтауды күшейту жөніндегі іс-шараларды жүргізу үшін Қазақстан Республикасының Ұлттық ұланының қызметкерлерін тарту туралы шешімдерді орындайды; 250) Қазақстан Республикасының Ұлттық ұланының кадрларын іріктеуді, бөлуді, оларды республика аумағында орналасқан жоғары оқу орындарында, сондай-ақ шарттық негіздерде басқа мемлекеттердің әскери оқу орындарында оқытуды жүзеге асырады; 251) Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының өңірлік қолбасшылықтарының, құрылымдарының, әскери бөлімдерінің және әскери-оқу орындарының орналасқан жерлеріндегі медициналық қамтамасыз етуді және санитариялық-эпидемиологиялық салауаттылықты қадағалауды жүзеге асыруды ұйымдастырады; 252) карантиндік, санитариялық-эпидемияға қарсы және табиғатты қорғау іс-шараларын өткізуге қатысады; 253) арнайы және әскери тасымалдауларды ұйымдастырады; 254) адамдардың шекаралық аймаққа кіруін, онда уақытша болуын, тұруын және жүріп-тұруын бақылауды дербес немесе Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара қызметімен бірлесіп жүзеге асырады; 255) Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара қызметімен бірлесіп, шекаралық режим қағидаларының сақталуын қамтамасыз етеді; 256) Мемлекеттік шекараны бұзған адамдарды және өзге де құқық бұзушыларды іздестіруде, сондай-ақ құқық бұзушылықтардың мән-жайларын анықтауда және тексеруде Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитетіне жәрдем көрсетеді; 257) шекаралық кеңістіктегі құқық тәртібінің жай-күйі, тұрғылықты жерінен белгісіз мән-жайларда кетіп қалған адамдар, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасына қатысты құқыққа қарсы пиғылдары бар қылмыстық топтар мен адамдар туралы Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Шекара қызметін хабардар етеді; 258) Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитеті Шекара қызметінің ұсынуы бойынша Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың, оның ішінде босқындардың жергілікті жердің жекелеген учаскелеріне немесе шекаралық кеңістікте орналасқан объектілерге баруын уақытша шектейді немесе тыйым салады; 259) ұлттық қауіпсіздік органдарының ұсынуы бойынша табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туындаған, Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасын бұзушыларды шекаралық іздестіру, шектес мемлекет азаматтарының Қазақстан Республикасының аумағына қарулы басып кіруіне немесе жаппай өтуіне тойтарыс беру кезінде пана іздеген адамдар мен босқындардың шекаралық аймақта (белдеуде) орналасқан жергілікті жердің жекелеген учаскелеріне немесе объектілерге баруын шектейді немесе тыйым салады; 260) шекаралық аймақта және шекаралық белдеуде қоғамдық-саяси, мәдени және өзге де іс-шараларды өткізу кезінде қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етеді; 261) "Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасы туралы" Қазақстан Республикасының Заңында және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген жағдайларда және тәртіппен ішкі істер органдарының күштері мен құралдарының Қазақстан Республикасының Мемлекеттік шекарасын қорғауға қатысуын қамтамасыз етеді; 262) дербес немесе Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздік комитетімен бірлесіп, Қазақстан Республикасының халқына құқықтық тәрбие беруге қатысады, шекаралық кеңістікте құқық бұзушылықтардың профилактикасын жүзеге асырады; 263) азаматтық, сондай-ақ құзыреті шегінде халықтың көші-қоны саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыруды қамтамасыз етеді; 264) көші-қон процестерін мониторингтеуді жүзеге асырады; 265) шетелдіктердің және азаматтығы жоқ адамдардың келуі мен кетуін есепке алудың бірыңғай дерекқорын қалыптастырады, мәліметтердің жүйелі түрде жаңартылуын қамтамасыз етеді, сондай-ақ халықтың көші-қоны мәселелері жөніндегі уәкілетті органмен, Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігімен және ұлттық қауіпсіздік органымен уақтылы ақпарат алмасуды жүзеге асырады; 266) Қазақстан Республикасының аумағында жүрген шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға Қазақстан Республикасының визаларын беруді, күшін жоюды, қалпына келтіруді, сондай-ақ олардың қолданылу мерзімдерін ұзартуды және қысқартуды не Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының визаларын беруден бас тарту туралы шешім қабылдауды қамтамасыз етеді; 267) шетелдіктердің Қазақстан Республикасына жеке істері бойынша келуіне шақыруды ресімдеуді, Қазақстан Республикасының визаларын беру бойынша қабылдаушы адамдардың шақыруын қабылдауды және келісуді қамтамасыз етеді; 268) шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды есепке алуды қамтамасыз етеді; 269) шығарып жіберу туралы сот актісі шығарылған көшіп келушілердің Қазақстан Республикасының шегінен уақтылы кетуін бақылайды; 270) заңсыз көшіп келудің жолын кесу жөнінде шаралар қолданады; 271) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес көшіп келушілердің Қазақстан Республикасында болу мерзімін қысқарту туралы шешім қабылдайды; 272) Қазақстан Республикасының аумағында жүрген, Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын және өзінің өзге мемлекеттің азаматтығына қатыстылығына дәлелдемелері жоқ адамдардың құқықтық мәртебесін айқындау жөнінде шешім қабылдайды; 273) Қазақстан Республикасының шегінен тыс тұрақты тұрғылықты жерге кетуге арналған құжаттарды ресімдеуді не Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес Қазақстан Республикасының азаматтарына Қазақстан Республикасынан тұрақты тұрғылықты жерге кетуіне рұқсаттар беруден бас тарту туралы шешім қабылдауды қамтамасыз етеді; 274) Қазақстан Республикасының азаматтарын тұрғылықты жері бойынша, соның ішінде уақытша болатын (тұратын) жері бойынша есепке алуды, тіркеуді және тіркеуден шығаруды қамтамасыз етеді; 275) заңсыз көшіп келушілерді, пана iздеген адамдарды және босқындарды соттың заңды күшiне енген шешiмдерiн орындау үшiн мәжбүрлеп шығарып жiберудi жүзеге асырады; 276) пана іздеген адамдар мен босқындарды Қазақстан Республикасының аумағында тұрғылықты жері бойынша тіркеуді қамтамасыз етеді; 277) сәйкестендiру нөмiрлерiнiң ұлттық тiзiлiмдерiн жүргiзуді жүзеге асырады; 278) сәйкестендiру нөмiрiн қалыптастыруды орталықтандырылған түрде жүзеге асырады әрi тiркеушi және басқа да мемлекеттiк органдар мен өзге де мемлекеттiк мекемелерге ақпарат бередi; 279) сәйкестендiру нөмiрi бар құжаттардың жасалуын ұйымдастыруды жүзеге асырады; 280) Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын адамдардан Қазақстан Республикасының азаматтығы мәселелерi бойынша өтініштер қабылдауды қамтамасыз етеді және оларды қажеттi құжаттармен бiрге Қазақстан Республикасы Президентiнiң қарауына жiбередi; 281) Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көзделген Қазақстан Республикасының азаматтығын алуды және Қазақстан Республикасының азаматтығынан шығуды тiркеуді қамтамасыз етеді; 282) Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты тұратын адамдардың Қазақстан Республикасының азаматтығын жоғалтуын, одан айырылуын тiркеуді, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматы болуын (болмауын) айқындауын қамтамасыз етеді; 283) Қазақстан Республикасының азаматтығына қабылдауды жеңілдетілген тәртіппен (тіркеу тәртібімен) ресімдеуді қамтамасыз етеді; 284) сәйкестігі міндетті расталуға жататын өнім бойынша сәйкестікті растау жөніндегі органдар мен зертханаларды құру, жаңғырту және жарақтандыру жөнінде ұсыныстар дайындайды; 285) Еуразиялық экономикалық одақтың сәйкестікті бағалау жөніндегі органдарының бірыңғай тізілімінің ұлттық бөлігіне (ұлттық бөлігінен) сәйкестікті бағалау жөніндегі органдарды қосу немесе алып тастау жөніндегі жұмысқа қатысады; 286) Қазақстан Республикасының Кәсіпкерлік кодексінде айқындалған тәртіппен белгіленген құзырет шеңберінде тиісті техникалық регламенттер талаптарының сақталуын мемлекеттік бақылау мен қадағалауды жүзеге асырады; 287) техникалық регламенттерді немесе техникалық регламенттерге өзгерістерді және (немесе) толықтыруларды әзірлеу туралы ұсыныстар дайындайды және оларды Қазақстан Республикасының заңнамасында белгіленген тәртіппен техникалық реттеу саласындағы уәкілетті органға енгізеді; 287-1) үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл және ынтымақтастық жөнінде кеңес құрады; 287-2) үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл саласындағы уәкілетті органға мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың іске асырылуы жөнінде ақпарат береді; 287-3) мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың жоспарланатын тақырыптарын және іске асырылуы жөніндегі ақпаратты, сондай-ақ мемлекеттік әлеуметтік тапсырыстың нәтижелерін бағалауды өзінің интернет-ресурсында орналастырады; 287-4) мемлекеттік әлеуметтік тапсырысты жүзеге асыратын үкіметтік емес ұйымдарға ақпараттық, консультативтік, әдістемелік қолдау көрсетеді; 287-5) өздерінің құзыреті шегінде үкіметтік емес ұйымдарды гранттық қаржыландыру саласындағы оператор арқылы мемлекеттік гранттар беру және оператордың мемлекеттік гранттардың іске асырылу нәтижелері туралы есебін қарайды; 287-6) мемлекеттік гранттарды қалыптастыру, беру, мониторингтеу және олардың тиімділігін бағалау қағидаларына сәйкес азаматтық қоғам өкілдерін тарта отырып, мемлекеттік гранттардың тиімділігін бағалауды жүзеге асырады; 287-7) үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл саласындағы уәкілетті орган жанындағы Үкіметтік емес ұйымдармен өзара іс-қимыл жөніндегі үйлестіру кеңесінің ұсынымдары негізінде бағыттары мен қаржыландыру көлемі бойынша мемлекеттік гранттарды қалыптастырады; ЗҚАИ-ның ескертпесі! 15-тармақты 287-8), 287-9) және 287-10) тармақшалармен толықтыру көзделген - ҚР Үкіметінің 19.10.2022 № 834 қаулысымен (01.01.2023 бастап қолданысқа енгізіледі). 288) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде, Президентiнiң және Үкiметiнiң актiлерiнде көзделген өзге де функцияларды жүзеге асырады. Ескерту. 15-тармаққа өзгерістер енгізілді - ҚР Үкіметінің 24.08.2022 № 592; 19.10.2022 № 834 (ресми жарияланған күнінен кейін қолданысқа енгізіледі); 26.10.2022 № 850 (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 17.11.2022 № 914 қаулыларымен. 3-тарау. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің мәртебесі, өкілеттіктері 16. Министрлікке басшылық етуді Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрі жүзеге асырады, ол Министрлікке жүктелген міндеттердің орындалуына және оның өз өкілеттіктерін жүзеге асыруына дербес жауаптылықта болады. 17. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрін Қазақстан Республикасының Президенті лауазымға тағайындайды және лауазымнан босатады. 18. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрінің Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес лауазымға тағайындалатын және лауазымнан босатылатын орынбасарлары болады. 19. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрінің өкілеттіктері: 1) ішкі істер органдарының бірыңғай жүйесіне басшылықты жүзеге асырады; 2) Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен штат санының лимиті шегінде ішкі істер органдарының құрылымы мен штат санын белгілейді; 3) Қазақстан Республикасы Үкіметінің қарауына ішкі істер органдарының штат санының лимитін өзгерту туралы ұсыныстар енгізеді; 4) өз орынбасарларының, сондай-ақ комитеттер төрағаларының және Министрліктің өзге де құрылымдық бөлiмшелерiнiң мiндеттерi мен өкiлеттiктер шеңберiн айқындайды, жауапкершілiк дәрежесiн белгiлейдi; 5) Министрліктің атынан iшкi iстер органдары орындауға мiндеттi құқықтық актілер, өз құзыреті шегiнде өзге де мемлекеттік органдар, жеке және заңды тұлғалар орындауға мiндеттi нормативтік құқықтық актілер шығарады; 6) облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың әкімімен келісу бойынша Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдары басшылығының президенттік резервінде тұрған полиция қызметкерлерінің қатарынан облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың полиция департаментінің бастығын лауазымға тағайындайды; 7) ішкі істер органдарының қызметкерлерін, әскери қызметшілерін және жұмыскерлерін тағайындайды, тәртіптік жазаға тартады және қызметтен босатады; 8) азаматтарды Министрліктің кадрына қабылдайды, оларға алғашқы және полиция (әділет) полковнигiне дейiнгіні қоса алғанда, кезектi арнаулы атақтар, сондай-ақ Министрліктің әскери қызметшiлерiне полковникке дейiнгіні қоса алғанда, әскери атақтар бередi; 9) Қазақстан Республикасының Президентiне ішкі істер органдарының қызметкерлерін және әскери қызметшілерін мемлекеттік наградалармен марапаттау және оларға жоғары әскери арнаулы атақтар беру туралы ұсынымдар енгiзедi; 10) заңнамада белгіленген тәртіппен еңбек қатынастары мәселелері өзінің құзыретіне жатқызылған қызметкерлерді, әскери қызметшілерді және жұмыскерлерді тәртіптік жазаға тартады және оларға көтермелеу шараларын қолданады; 11) өз құзыретi шегінде заңнамаға сәйкес Министрліктің құрылымдық бөлiмшелерiн, Министрліктің ведомстволарын, аумақтық органдары мен ведомстволық бағынысты ұйымдарын құрады, қайта ұйымдастырады және таратады; 12) мемлекеттік органдар мен халықаралық ұйымдарда Министрлік атынан өкілдік етеді; 13) ішкі істер органдарындағы лауазымдар номенклатурасын, лауазымдар санаттарына қойылатын біліктілік талаптарын, конкурстық негізде орналасатын лауазымдар тізбесін, қызметке қабылдау кезінде конкурс пен тағылымдама өткізудің шарттары мен тәртібін бекітеді; 14) республикалық бюджеттен бөлiнген қаржы бөлу шегiнде iшкi iстер органдары мен Қазақстан Республикасының Ұлттық ұланын ұстауға арналған қаржы қаражатын бөледi; 15) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес өзге де өкілеттiктердi жүзеге асырады. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрі болмаған кезде оның өкілеттіктерін орындауды қолданыстағы заңнамаға сәйкес оны алмастыратын адам жүзеге асырады. 20. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрі өз орынбасарларының өкілеттіктерін қолданыстағы заңнамаға сәйкес айқындайды. 21. Министрліктің аппаратын Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасына сәйкес лауазымға тағайындалатын және лауазымнан босатылатын аппарат басшысы немесе Министрліктің лауазымды адамы басқарады. 4-тарау. Министрліктің мүлкі 22. Министрліктің заңнамада көзделген жағдайларда жедел басқару құқығында оқшауланған мүлкі болуы мүмкін. Министрліктің мүлкі оған меншік иесі берген мүлік, сондай-ақ өз қызметі нәтижесінде сатып алынған мүлік (ақшалай кірістерді қоса алғанда) және Қазақстан Республикасының заңнамасында тыйым салынбаған өзге де көздер есебінен қалыптастырылады. 23. Министрлікке бекітілген мүлік республикалық меншікке жатады. 24. Егер заңнамада өзгеше көзделмесе, Министрлік өзіне бекітіп берілген мүлікті және қаржыландыру жоспары бойынша өзіне берілген қаражат есебінен сатып алынған мүлікті өз бетімен иеліктен шығаруға немесе оған өзге тәсілмен билік етуге құқылы емес. 5-тарау. Министрлікті қайта ұйымдастыру және тарату 25. Министрлікті қайта ұйымдастыру және тарату Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес жүзеге асырылады. Министрліктің және оның ведомстволарының қарамағындағы ұйымдардың тізбесі 1. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі Мемлекеттік кәсіпорындар 1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің "Алатау" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны. 2. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің "Ақпараттық-өндірістік орталық" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны. Акционерлік қоғамдар 1. "Қазақстан" санаторийi" акционерлiк қоғамы. 2. "Арман" санаторийi" акционерлiк қоғамы. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер "Қазақстан Республикасы ішкi iстер органдарының медиа-орталығы" жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiгi 2. Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті 1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Қылмыстық-атқару жүйесі (пенитенциарлық) мекемелерінің "Еңбек" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны. 2. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Қылмыстық-атқару жүйесі (пенитенциарлық) мекемелерінің "Еңбек-Өскемен" шаруашылық жүргізу құқығындағы республикалық мемлекеттік кәсіпорны. Министрліктің қарамағындағы аумақтық органдардың және оның ведомстволары аумақтық бөлiмшелерiнің тізбесі Ескерту. Тізбеге өзгерістер енгізілді - ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471; 17.11.2022 № 914 қаулыларымен. 1. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі 1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Нұр-Сұлтан қаласының полиция департаментi. 2. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi. 3. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi. 4. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаментi. 5. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi. 5-1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi. 6. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының полиция департаментi. 7. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi. 7-1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi. 8. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi. 9. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi. 10. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi. 10-1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ұлытау облысының полиция департаментi. 11. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының полиция департаментi. 12. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi. 13. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының полиция департаментi. 14. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi. 15. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi. 16. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi. 17. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шымкент қаласының полиция департаментi. 18. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Көлiктегi полиция департаментi. 19. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Нұр-Сұлтан қаласының полиция департаментi "Алматы" ауданының полиция басқармасы. 20. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Нұр-Сұлтан қаласының полиция департаментi "Байқоңыр" ауданының полиция басқармасы. 21. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Нұр-Сұлтан қаласының полиция департаментi "Есiл" ауданының полиция басқармасы. 22. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Нұр-Сұлтан қаласының полиция департаментi "Сарыарқа" ауданының полиция басқармасы. 23. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Көкшетау қаласының полиция басқармасы. 24. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Степногорск қаласының полиция басқармасы. 25. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Ақкөл ауданының полиция бөлiмi. 26. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Аршалы ауданының полиция бөлiмi. 27. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Астрахан ауданының полиция бөлiмi. 28. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Атбасар ауданының полиция бөлiмi. 29. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Бұланды ауданының полиция бөлiмi. 30. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Егiндiкөл ауданының полиция бөлiмi. 31. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Біржан сал ауданының полиция бөлiмi. 32. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Ерейментау ауданының полиция бөлiмi. 33. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Есiл ауданының полиция бөлiмi. 34. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Жақсы ауданының полиция бөлiмi. 35. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Жарқайың ауданының полиция бөлiмi. 36. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Зерендi ауданының полиция бөлiмi. 37. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Қорғалжын ауданының полиция бөлiмi. 38. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Сандықтау ауданының полиция бөлiмi. 39. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Целиноград ауданының полиция бөлiмi. 40. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Қосшы қаласының полиция бөлiмi. 41. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Шортанды ауданының полиция бөлiмi. 42. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының полиция департаментi Бурабай ауданының полиция бөлiмi. 43. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Ақтөбе қаласының полиция басқармасы. 44. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Әйтеке би ауданының полиция бөлiмi. 45. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Алға ауданының полиция бөлiмi. 46. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Байғанин ауданының полиция бөлiмi. 47. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Ырғыз ауданының полиция бөлiмi. 48. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Қарғалы ауданының полиция бөлiмi. 49. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Мәртөк ауданының полиция бөлiмi. 50. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Мұғалжар ауданының полиция бөлiмi. 51. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Темiр ауданының полиция бөлiмi. 52. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Ойыл ауданының полиция бөлiмi. 53. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Қобда ауданының полиция бөлiмi. 54. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Хромтау ауданының полиция бөлiмi. 55. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының полиция департаментi Шалқар ауданының полиция бөлiмi. 56. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаментi Алатау ауданының полиция басқармасы. 57. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаментi Алмалы ауданының полиция басқармасы. 58. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаментi Әуезов ауданының полиция басқармасы. 59. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаментi Бостандық ауданының полиция басқармасы. 60. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаментi Жетiсу ауданының полиция басқармасы. 61. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаментi Медеу ауданының полиция басқармасы. 62. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаментi Түрксiб ауданының полиция басқармасы. 63. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаменті Наурызбай ауданының полиция басқармасы. 64. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының полиция департаментi Алматы қаласының метрополитендегi полиция басқармасы. 65. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 66. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi Еңбекшiқазақ ауданының полиция басқармасы. 67. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi Iле ауданының полиция басқармасы. 68. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi Қарасай ауданының полиция басқармасы. 69. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi Талғар ауданының полиция басқармасы. 70. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысы полиция департаментi Қонаев қаласының полиция басқармасы. 71. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 72. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 73. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 74. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi Балқаш ауданының полиция бөлiмi. 75. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 76. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi Жамбыл ауданының полиция бөлiмi. 77. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 78. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi Кеген ауданының полиция бөлiмi. 79. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 80. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 81. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 82. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi Райымбек ауданының полиция бөлiмi. 83. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 84. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы облысының полиция департаментi Ұйғыр ауданының полиция бөлiмi. 84-1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi Талдықорған қаласының полиция басқармасы. 84-2. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi Текелі қаласының полиция бөлiмi. 84-3. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi Ақсу ауданының полиция бөлiмi. 84-4. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаменті Алакөл ауданының полиция бөлiмi. 84-5. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi Ескелді ауданының полиция бөлiмi. 84-6. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi Қаратал ауданының полиция бөлiмi. 84-7. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi Кербұлақ ауданының полиция бөлiмi. 84-8. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi Көксу ауданының полиция бөлiмi. 84-9. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi Панфилов ауданының полиция бөлiмi. 84-10. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жетісу облысының полиция департаментi Сарқан ауданының полиция бөлiмi. 85. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының полиция департаментi Атырау қаласының полиция басқармасы. 86. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының полиция департаментi Жылыой ауданының полиция бөлiмi. 87. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының полиция департаментi Индер ауданының полиция бөлiмi. 88. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының полиция департаментi Исатай ауданының полиция бөлiмi. 89. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының полиция департаментi Қызылқоға ауданының полиция бөлiмi. 90. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының полиция департаментi Құрманғазы ауданының полиция бөлiмi. 91. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының полиция департаментi Мақат ауданының полиция бөлiмi. 92. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының полиция департаментi Махамбет ауданының полиция бөлiмi. 93. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Өскемен қаласының полиция басқармасы. 94. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 95. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 96. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Алтай ауданының полиция бөлiмi. 97. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Риддер қаласының полиция бөлiмi. 98. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 99. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 100. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 101. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Глубокое ауданының полиция бөлiмi. 102. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 103. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Зайсан ауданының полиция бөлiмi. 104. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Катон-Қарағай ауданының полиция бөлiмi. 105. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 105-1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Самар ауданының полиция бөлiмi. 106. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Күршiм ауданының полиция бөлiмi. 107. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Тарбағатай ауданының полиция бөлiмi. 108. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Ұлан ауданының полиция бөлiмi. 109. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 110. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шығыс Қазақстан облысының полиция департаментi Шемонаиха ауданының полиция бөлiмi. 111. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 111-1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Семей қаласының полиция басқармасы. 111-2. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Аягөз ауданының полиция бөлiмi. 111-3. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Абай ауданының полиция бөлiмi. 111-4. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Бесқарағай ауданының полиция бөлiмi. 111-5. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Бородулиха ауданының полиция бөлiмi. 111-6. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Жарма ауданының полиция бөлiмi. 111-7. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Көкпекті ауданының полиция бөлiмi. 111-8. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Үржар ауданының полиция бөлiмi. 111-9. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Курчатов қаласының полиция бөлiмi. 111-10. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Абай облысының полиция департаментi Ақсуат ауданының полиция бөлiмi. 112. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Тараз қаласының полиция басқармасы. 113. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Байзақ ауданының полиция бөлiмi. 114. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Жамбыл ауданының полиция бөлiмi. 115. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Жуалы ауданының полиция бөлiмi. 116. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Қордай ауданының полиция бөлiмi. 117. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Меркі ауданының полиция бөлiмi. 118. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Мойынқұм ауданының полиция бөлiмi. 119. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Сарысу ауданының полиция бөлiмi. 120. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Талас ауданының полиция бөлiмi. 121. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Тұрар Рысқұлов ауданының полиция бөлiмi. 122. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының полиция департаментi Шу ауданының полиция бөлiмi. 123. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Орал қаласының полиция басқармасы. 124. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Ақжайық ауданының полиция бөлiмi. 125. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыc Қазақстан облысының полиция департаментi Бөкей ордасы ауданының полиция бөлiмi. 126. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Бөрлi ауданының полиция бөлiмi. 127. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Жаңақала ауданының полиция бөлiмi. 128. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Жәнiбек ауданының полиция бөлiмi. 129. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Бәйтерек ауданының полиция бөлiмi. 130. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Казталов ауданының полиция бөлiмi. 131. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Қаратөбе ауданының полиция бөлiмi. 132. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Сырым ауданының полиция бөлiмi. 133. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Тасқала ауданының полиция бөлiмi. 134. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Теректi ауданының полиция бөлiмi. 135. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының полиция департаментi Шыңғырлау ауданының полиция бөлiмi. 136. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Қарағанды қаласының полиция басқармасы. 137. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 138. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Темiртау қаласының полиция басқармасы. 139. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Абай ауданының полиция басқармасы. 140. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Бұқар жырау ауданының полиция басқармасы. 141. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Балқаш қаласының полиция бөлiмi. 142. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 143. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Саран қаласының полиция бөлiмi. 144. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 145. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Шахтинск қаласының полиция бөлiмi. 146. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Приозерск қаласының полиция бөлiмi. 147. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Ақтоғай ауданының полиция бөлiмi. 148. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 149. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Қарқаралы ауданының полиция бөлiмi. 150. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Нұра ауданының полиция бөлiмi. 151. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Осакаров ауданының полиция бөлiмi. 152. Алып тасталды – ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471 қаулысымен. 153. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қарағанды облысының полиция департаментi Шет ауданының полиция бөлiмi. 153-1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ұлытау облысының полиция департаментi Жезқазған қаласының полиция басқармасы. 153-2. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ұлытау облысының полиция департаментi Қаражал ауданының полиция бөлiмi. 153-3. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ұлытау облысының полиция департаментi Сәтбаев қаласының полиция бөлiмi. 153-4. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ұлытау облысының полиция департаментi Жаңаарқа ауданының полиция бөлiмi. 153-5. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ұлытау облысының полиция департаментi Ұлытау ауданының полиция бөлiмі. 154. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының полиция департаментi Қызылорда қаласының полиция басқармасы. 155. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының полиция департаментi Арал ауданының полиция бөлiмi. 156. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының полиция департаментi Жалағаш ауданының полиция бөлiмi. 157. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының полиция департаментi Жаңақорған ауданының полиция бөлiмi. 158. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының полиция департаментi Қазалы ауданының полиция бөлiмi. 159. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының полиция департаментi Қармақшы ауданының полиция бөлiмi. 160. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының полиция департаментi Сырдария ауданының полиция бөлiмi. 161. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының полиция департаментi Шиелi ауданының полиция бөлiмi. 162. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Арқалық қаласының полиция басқармасы. 163. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Жітiқара қаласының және Жітiқара ауданының полиция бөлiмi. 164. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Қостанай қаласының полиция басқармасы. 165. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Лисаков қаласының полиция бөлiмi. 166. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Рудный қаласының полиция басқармасы. 167. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Алтынсарин ауданының полиция бөлiмi. 168. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Амангелдi ауданының полиция бөлiмi. 169. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Әулиекөл ауданының полиция бөлiмi. 170. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Денисов ауданының полиция бөлiмi. 171. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Жангелдин ауданының полиция бөлiмi. 172. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Қамысты ауданының полиция бөлiмi. 173. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Қарабалық ауданының полиция бөлiмi. 174. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Қарасу ауданының полиция бөлiмi. 175. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Қостанай ауданының полиция бөлiмi. 176. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Меңдiқара ауданының полиция бөлiмi. 177. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Haуырзым ауданының полиция бөлiмi. 178. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Сарыкөл ауданының полиция бөлiмi. 179. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Бейімбет Майлин ауданының полиция бөлiмi. 180. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Ұзынкөл ауданының полиция бөлiмi. 181. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының полиция департаментi Федоров ауданының полиция бөлiмi. 182. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының полиция департаментi Ақтау қаласының полиция басқармасы. 183. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының полиция департаментi Жаңаөзен қаласының полиция басқармасы. 184. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының полиция департаментi Бейнеу ауданының полиция бөлiмi. 185. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының полиция департаментi Қарақия ауданының полиция бөлiмi. 186. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының полиция департаментi Маңғыстау ауданының полиция бөлiмi. 187. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының полиция департаментi Мұнайлы ауданының полиция бөлiмi. 188. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының полиция департаментi Түпқараған ауданының полиция бөлiмi. 189. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Павлодар қаласының полиция басқармасы. 190. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Ақсу қаласының полиция бөлiмi. 191. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Екiбастұз қаласының полиция басқармасы. 192. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Ақтоғай ауданының полиция бөлiмi. 193. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Баянауыл ауданының полиция бөлiмi. 194. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Железин ауданының полиция бөлiмi. 195. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Ертiс ауданының полиция бөлiмi. 196. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Тереңкөл ауданының полиция бөлiмi. 197. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Аққулы ауданының полиция бөлiмi. 198. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Май ауданының полиция бөлiмi. 199. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Павлодар ауданының полиция бөлiмi. 200. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Успен ауданының полиция бөлiмi. 201. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының полиция департаментi Шарбақты ауданының полиция бөлiмi. 202. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Петропавл қаласының полиция басқармасы. 203. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Айыртау ауданының полиция бөлiмi. 204. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Ақжар ауданының полиция бөлiмi. 205. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Аққайың ауданының полиция бөлiмi. 206. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Ғабит Мүсiрепов атындағы ауданының полиция бөлiмi. 207. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Есiл ауданының полиция бөлiмi. 208. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Жамбыл ауданының полиция бөлiмi. 209. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Қызылжар ауданының полиция бөлiмi. 210. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Мағжан Жұмабаев ауданының полиция бөлiмi. 211. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Мамлют ауданының полиция бөлiмi. 212. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Тайынша ауданының полиция бөлiмi. 213. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Тимирязев ауданының полиция бөлiмi. 214. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Уәлиханов ауданының полиция бөлiмi. 215. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының полиция департаментi Шал ақын ауданының полиция бөлiмi. 216. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Түркiстан қаласының полиция басқармасы. 217. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Сайрам ауданының полиция басқармасы. 218. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Кентау қаласының полиция бөлiмi. 219. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Арыс ауданының полиция бөлiмi. 220. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Бәйдiбек ауданының полиция бөлiмi. 221. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Жетісай ауданының полиция бөлiмi. 222. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Қазығұрт ауданының полиция бөлiмi. 223. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Келес ауданының полиция бөлiмi. 224. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Мақтаарал ауданының полиция бөлiмi. 225. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Ордабасы ауданының полиция бөлiмi. 226. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Отырар ауданының полиция бөлiмi. 227. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Сарыағаш ауданының полиция бөлiмi. 228. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркістан облысының полиция департаменті Сауран ауданының полиция бөлімі. 229. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Созақ ауданының полиция бөлiмi. 230. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Төлеби ауданының полиция бөлiмi. 231. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Түлкiбас ауданының полиция бөлiмi. 232. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Түркiстан облысының полиция департаментi Шардара ауданының полиция бөлiмi. 233. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шымкент қаласының полиция департаменті Абай ауданының полиция басқармасы. 234. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шымкент қаласының полиция департаменті Әл-Фараби ауданының полиция басқармасы. 235. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шымкент қаласының полиция департаменті Еңбекші ауданының полиция басқармасы. 236. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шымкент қаласының полиция департаменті "Қаратау" ауданының полиция басқармасы. 236-1. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шымкент қаласының полиция департаменті "Тұран" ауданының полиция басқармасы. 237. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Маңғыстау станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 238. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Ақтөбе станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 239. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Атырау станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 240. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Қызылорда станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 241. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Орал станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 242. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Нұр-Сұлтан станциясындағы желiлiк полиция басқармасы. 243. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Қарағанды – Сұрыптау станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 243-1. Қазақстан Республикасының Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Жезқазған станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 244. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Көкшетау станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 245. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Қостанай станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 246. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Павлодар станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 247. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Петропавл станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 248. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Алматы-1 станциясындағы желiлiк полиция басқармасы. 248-1. Қазақстан Республикасының Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Қонаев станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 249. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Тараз станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 250. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Өскемен-1 станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 251. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Семей станциясындағы желiлiк полиция бөлiмi. 252. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Шымкент станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 253. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Қандыағаш станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 254. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Нұр-Сұлтан қаласының әуежайындағы желiлiк полиция бөлімі. 255. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Алматы қаласының әуежайындағы желiлiк полиция бөлімі. 256. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Үштөбе станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 257. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Достық станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 258. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Арыс 1 станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 259. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Түркістан станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 260. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Түрксіб станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 261. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Көлiктегi полиция департаментiнiң Шу станциясындағы желiлiк полиция бөлімі. 262. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Байқоңыр қаласындағы өкiлдiгi. 263. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Орталық өңірлік әскери-тергеу басқармасы. 264. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Оңтүстік өңірлік әскери-тергеу басқармасы. 265. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Шығыс өңірлік әскери-тергеу басқармасы. 266. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Батыс өңірлік әскери-тергеу басқармасы. 2. Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті 1. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Ақмола облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 2. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Ақтөбе облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 3. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Алматы және Жетісу облыстары бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 4. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Атырау облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 5. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Шығыс Қазақстан облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 5-1. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Абай облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 6. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Жамбыл облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 7. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Батыс Қазақстан облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 8. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Қарағанды және Ұлытау облыстары бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 9. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Қызылорда облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 10. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Қостанай облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 11. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Маңғыстау облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 12. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Павлодар облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 13. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Солтүстiк Қазақстан облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 14. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Нұр-Сұлтан қаласы бойынша қылмыстық-атқару жүйесi департаментi. 15. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Алматы қаласы бойынша қылмыстық-атқару жүйесі департаменті. 16. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің Шымкент қаласы және Түркістан облысы бойынша қылмыстық-атқару жүйесі департаменті. Министрліктің және оның ведомстволарының қарамағындағы мемлекеттік мекемелердің тізбесі Ескерту. Тізбеге өзгерістер енгізілді - ҚР Үкіметінің 11.07.2022 № 471; 22.11.2022 № 937 (алғашқы ресми жарияланған күнінен бастап қолданысқа енгізіледі) қаулыларымен. 1. Қазақстан Республикасының Ішкі істер министрлігі 1. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң емханасы бар орталық госпиталi. 2. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Кинологиялық орталығы. 3. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң "Оңтүстiк" әскери және арнайы жабдықтау базасы. 4. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң "Солтүстiк" әскери және арнайы жабдықтау базасы. 5. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Автокөлiктiк қызмет көрсету мекемесi. 6. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң "Сұңқар" арнайы мақсаттағы жасағы. 7. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Мамандандырылған күзет қызметi басқармасы (Нұр-Сұлтан қаласы). 8. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Дипломатиялық өкiлдiктердi күзету жөнiндегi полиция полкi. 9. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Үкiметтiк мекемелердi күзету жөнiндегi полиция полкi. 10. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Мақан Есболатов атындағы Алматы академиясы. 11. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Бәрiмбек Бейсенов атындағы Қарағанды академиясы. 12. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Шырақбек Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы. 13. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігінің Малкеджар Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институты. 14. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Бауыржан Момышұлы атындағы оқу орталығы (Шымкент қаласы). 15. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Нұр-Сұлтан қаласы полиция департаментiнiң емханасы. 16. Ақмола облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 17. Ақтөбе облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 18. Алматы қаласы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы. 19. Жетісу облысы Ішкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 20. Атырау облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 21. Шығыс Қазақстан облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 22. Жамбыл облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 23. Батыс Қазақстан облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 24. Қарағанды облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 25. Қызылорда облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы. 26. Қостанай облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 27. Маңғыстау облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы. 28. Павлодар облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 29. Солтүстiк Қазақстан облысы Iшкi iстер департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 30. Түркістан облысының Полиция департаментiнiң емханасы бар госпиталi. 31. Шымкент қаласының Полиция департаментiнiң емханасы. 32. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Нұр-Сұлтан қаласының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 33. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақмола облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 34. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Ақтөбе облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 35. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Алматы қаласының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 36. Алматы және Жетісу облыстарының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 37. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Атырау облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 38. Шығыс Қазақстан және Абай облыстарының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 39. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жамбыл облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 40. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Батыс Қазақстан облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 41. Қарағанды және Ұлытау облыстарының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 42. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Жезқазған қаласының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 43. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қостанай облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 44. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қызылорда облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 45. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Маңғыстау облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 46. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Павлодар облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 47. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Солтүстiк Қазақстан облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 48. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Шымкент қаласының және Түркістан облысының мамандандырылған күзет қызметi басқармасы. 2. Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті 1. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 1 мекеме". 2. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 2 мекеме". 3. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 3 мекеме". 4. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 4 мекеме". 5. "Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 5 мекеме". 6. "Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 6 мекеме". 7. "Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 7 мекеме". 8. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті"№ 8 мекеме". 9. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 9 мекеме". 10. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 10 мекеме". 11. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті"№ 11 мекеме". 12. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 12 мекеме". 13. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 13 мекеме". 14. "Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 14 мекеме". 15. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 15 мекеме". 16. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 16 мекеме". 17. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 17 мекеме". 18. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 18 мекеме". 19. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 19 мекеме". 20 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 20 мекеме". 21. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 21 мекеме". 22. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 22 мекеме". 23. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 23 мекеме". 24. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 24 мекеме". 25. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 25 мекеме". 26. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 26 мекеме". 27. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 27 мекеме" республикалық мемлекеттік мекемесі. 28. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 28 мекеме". 29. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 29 мекеме". 30. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 30 мекеме". 31. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 31 мекеме". 32. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті"№ 32 мекеме". 33. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 33 мекеме". 34. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 34 мекеме". 35. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 35 мекеме". 36. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті"№ 36 мекеме". 37. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті"№ 37 мекеме". 38. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 38 мекеме". 39. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 39 мекеме". 40. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 40 мекеме". 41. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 41 мекеме". 42. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 42 мекеме". 43. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 43 мекеме". 44. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 44 мекеме". 45. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 45 мекеме" республикалық мемлекеттік мекемесі; 46. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 46 мекеме". 47. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 47 мекеме". 48. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 48 мекеме". 49. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 49 мекеме". 50. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 50 мекеме". 51. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 51 мекеме". 52. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 52 мекеме". 53. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 53 мекеме". 54. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 54 мекеме". 55. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 55 мекеме". 56. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 56 мекеме". 57. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 57 мекеме". 58. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 58 мекеме". 59. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 59 мекеме". 60. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 60 мекеме". 61. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 61 мекеме". 62. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 62 мекеме". 63. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 63 мекеме". 64. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 64 мекеме". 65. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 65 мекеме". 66. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 66 мекеме". 67. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 67 мекеме". 68. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 68 мекеме". 69. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 69 мекеме". 70. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 70 мекеме". 71. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 71 мекеме". 72. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 72 мекеме". 73. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 73 мекеме". 74. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 74 мекеме". 75. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 75 мекеме". 76. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 76 мекеме". 77. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 77 мекеме". 78. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 78 мекеме". 79. Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті "№ 79 мекеме". 80. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитеті Алматы қаласы бойынша қылмыстық-атқару жүйесі департаментінің күзет бөлiмi. 81. Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің оқу орталығы. 3. Қазақстан Республикасының Ұлттық ұланы қарамағындағы республикалық мемлекеттік мекемелердің тізбесі 1. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының академиясы" республикалық мемлекеттік мекемесі. 2. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 3477 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 3. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 3502 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 4. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 3514 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 5. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 3517 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 6. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 3650 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 7. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 3656 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 8. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 3660 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 9. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5449 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 10. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5451 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 11. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5510 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 12. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5511 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 13. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5512 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 14. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5513 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 15. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5514 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 16. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5515 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 17. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5516 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 18. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5517 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 19. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5518 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 20. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5546 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 21. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5547 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 22. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5548 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 23. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5570 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 24. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының Кеңес Одағының Батыры, гвардия полковнигі Бауыржан Момышұлы атындағы 5571 әскери бөлімі" республикалық мемлекеттік мекемесі. 25. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5572 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 26. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5573 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 27. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6505 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 28. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6506 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 29. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6636 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 30. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6637 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 31. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6638 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 32. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6654 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 33. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6655 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 34. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6656 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекеме. 35. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6679 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 36. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6697 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 37. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6698 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекеме. 38. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6699 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 39. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 6800 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 40. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 7552 әскери бөлiмi" республикалық мемлекеттік мекемесі. 41. "Қазақстан Республикасы Ұлттық ұланының 5574 әскери бөлімі" республикалық мемлекеттік мекемесі. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң қарамағындағы ұйымдардың тiзбесi Ескерту. Тізбе алып тасталды - ҚР Үкіметінің 05.08.2014 N 881 қаулысымен. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң аумақтық органдары - мемлекеттiк мекемелерiнiң тiзбесi Ескерту. Тізбе алып тасталды - ҚР Үкіметінің 05.08.2014 N 881 қаулысымен. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы № 607 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің мемлекеттік мекемелері – аумақтық бөлімшелерінің және оның қарамағындағы ұйымдардың тізбесі Ескерту. Тізбе алып тасталды - ҚР Үкіметінің 05.08.2014 N 881 қаулысымен. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Iшкi әскерлер комитетi туралы ереже Ескерту. Ереже алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2007.10.29 N 1004 (қолданысқа енгізілу тәртібін 3-тармақтан қараңыз) Қаулысымен. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгi Iшкi әскерлер комитетiнiң құрылымы Ескерту. Құрылымы алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2007.10.29 N 1004 (қолданысқа енгізілу тәртібін 3-тармақтан қараңыз) Қаулысымен. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Есiрткi бизнесiне қарсы күрес және есiрткi айналымын бақылау комитетi туралы ереже Ескерту. Ереже алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2007.10.29 N 1004 (қолданысқа енгізілу тәртібін 3-тармақтан қараңыз) Қаулысымен. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрлігі Есірткі бизнесіне қарсы күрес және есірткі айналымын бақылау комитетінің құрылымы Ескерту. Құрылымы алынып тасталды - ҚР Үкіметінің 2007.10.29 N 1004 (қолданысқа енгізілу тәртібін 3-тармақтан қараңыз) Қаулысымен. Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң күшi жойылған кейбiр шешiмдерiнiң тiзбесi 1. "Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi" туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 31 наурыздағы N 329 қаулысының 1 және 2-тармақтары (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 1999 ж., N 11, 100-құжат). 2. "Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң кейбiр шешiмдерiне өзгерiстер мен толықтырулар енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 2 тамыздағы N 1093 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң кейбiр шешiмдерiне енгiзiлетiн өзгерiстер мен толықтырулардың 8-тармағы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 1999 ж., N 40, 343-құжат). 3. "Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң кейбiр шешiмдерiне өзгерiстер енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 3 қыркүйектегi N 1301 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң кейбiр шешiмдерiне енгiзiлетiн өзгерiстердiң 10-тармағы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 1999 ж., N 45, 403-құжат). 4. "Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 1999 жылғы 31 наурыздағы N 329 қаулысына өзгерiстер енгізу туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2000 жылғы 20 желтоқсандағы N 1865 қаулысы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 2000 ж., N 55, 607-құжат). 5. "Қазақстан Республикасының Iшкi iстер министрлiгi Жол полициясы комитетiнiң мәселелерi" туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 8 маусымдағы N 777 қаулысы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 2001 ж., N 21, 262-құжат). 6. "Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 31 наурыздағы N 329 қаулысына өзгерiс енгiзу туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 27 маусымдағы N 883 қаулысы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 2001 ж., N 24-25, 301-құжат). 7. "Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлігінiң кейбiр мәселелерi" туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 10 қарашадағы N 1433 қаулысы 6-тармағының 3) тармақшасы. 8. "Қазақстан Республикасы Әділет министрлiгiнiң Қылмыстық-атқару жүйесi комитетiнiң мәселелерi" туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2001 жылғы 28 желтоқсандағы N 1755 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң кейбiр шешiмдерiне енгiзілетiн өзгерiстер мен толықтырулардың 8-тармағы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 2001 ж. N 49-50, 590-құжат). 9. "Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Жол полициясы комитетiн тарату туралы" Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 11 қазандағы N 1116 қаулысы 4-тармағының 2) тармақшасы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 2002 ж., N 34, 368-құжат). 10. "Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң Iшкi әскерлер комитетiнiң мәселелерi" туралы Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң 2002 жылғы 26 қыркүйектегi N 1057 қаулысының 2-тармағы, 3-тармағының 1) тармақшасы және осы қаулымен бекiтілген Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң кейбiр шешiмдерiне енгiзілетiн өзгерiстер мен толықтырулардың 3-тармағы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 2002 ж., N 32, 344-құжат). 11. "Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң кейбiр мәселелерi" туралы Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 2004 жылғы 3 наурыздағы N 261 қаулысының 2-тармағының 1) тармақшасы және осы қаулымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң кейбiр шешiмдерiне енгiзiлетiн өзгерiстер мен толықтырулардың 1-тармағы (Қазақстан Республикасының ПҮКЖ-ы, 2004 ж, N 11, 139-құжат). Документ открывается × Режим открытия документов Открывать второй документ рядом Открывать в этом же окне Изменить режим открытия документа Вы можете в меню нажав на иконку Не показывать это окно × Дата вступления в силу 22.06.2005 Дата изменения акта 17.11.2022 Дата принятия акта 22.06.2005 Информация об официальном опубликовании акта Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат Место принятия Астана қаласы Орган, принявший акт Қазақстан Республикасының Үкіметі (Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі) (бұрынғы атауы: Қазақ ССР Министрлер Кабинеті; Қазақ ССР Министрлер Советі; Қазақ ССР Премьер-Министрі; Қазақ ССР Халық комиссарлары Советі; ҚР Министрлер Кабинеті) Регион действия Қазақстан Республикасы Регистрационный номер акта в Государственном реестре нормативных правовых актов Республики Казахстан 24486 Регистрационный номер НПА, присвоенный нормотворческим органом 607 Статус акта Сфера правоотношений Ұлттық қауіпсіздік. Құқықтық тәртіпті қорғау. Әкімшілік құқық бұзушылық және әкімшілік жауапкершілік. ҰҚК, ІІМ, Қаржы полициясы органдары. Қазақстан Республикасының қауіпсіздік кеңесі Министрліктер және басқа да орталық атқарушы органдар Нормативтік құқықтық актілер: дайындау, қабылдау, өзгерту, жариялау, түсіндіру, мемлекеттік есепке алу Форма акта Юридическая сила Үкіметтің қаулысы × № 1 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 22.06.2005 2 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 27.02.2006 3 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 21.04.2006 4 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 25.08.2006 5 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 29.10.2007 6 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 06.11.2007 7 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 29.12.2007 8 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 24.12.2008 9 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 31.12.2008 10 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 17.03.2009 11 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 12.06.2009 12 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 23.09.2009 13 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 09.03.2010 14 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 01.04.2010 15 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 20.05.2010 16 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 19.06.2010 17 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 30.09.2010 18 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 30.12.2010 19 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 31.03.2011 20 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 30.06.2011 21 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 26.07.2011 22 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 02.08.2011 23 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 11.11.2011 24 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 03.12.2011 25 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 22.12.2011 26 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 01.01.2012 27 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 03.02.2012 28 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 01.11.2012 29 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 09.11.2012 30 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 07.12.2012 31 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 25.12.2012 32 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 14.03.2013 33 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 26.03.2013 34 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 27.03.2013 35 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 01.07.2013 36 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 12.07.2013 37 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 26.08.2013 38 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 06.11.2013 39 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 12.11.2013 40 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 16.05.2014 41 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 05.08.2014 42 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 15.08.2014 43 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 20.11.2014 44 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 09.12.2014 45 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 31.12.2014 46 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 11.03.2015 47 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 02.04.2015 48 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 25.04.2015 49 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 09.06.2015 50 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 12.06.2015 51 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 23.12.2015 52 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 24.12.2015 53 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 07.06.2016 54 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 31.08.2016 55 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 03.11.2016 56 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 08.11.2016 57 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 10.11.2016 58 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 05.12.2016 59 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 01.01.2017 60 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 18.02.2017 61 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 06.03.2017 62 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 13.05.2017 63 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 17.07.2017 64 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 11.10.2017 65 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 21.10.2017 66 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 12.01.2018 67 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 15.02.2018 68 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 21.07.2018 69 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 16.10.2018 70 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 19.03.2019 71 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 19.04.2019 72 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 23.04.2019 73 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 24.05.2019 74 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 13.06.2019 75 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 05.07.2019 76 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 01.08.2019 77 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 15.10.2019 78 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 25.02.2020 79 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 16.06.2020 80 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 23.10.2020 81 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 31.12.2020 82 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 21.05.2021 83 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 14.08.2021 84 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 14.10.2021 85 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 15.12.2021 86 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 02.02.2022 87 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 14.06.2022 88 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 11.07.2022 89 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 24.08.2022 90 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 19.10.2022 91 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 26.10.2022 92 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 17.11.2022 93 Қазақстан Республикасы Iшкi iстер министрлiгiнiң мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 22 маусымдағы N 607 Қаулысы. Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2005 ж., N 25, 311-құжат 22.11.2022

Айна, оптикалық — беті тегіс, жарық сәулесін шағылдыратын және нәрсенің оптикалық кескінін беретін шыны немесе металл дене. Айнадан жарық сәулесі түсу және шағылу бұрышының тепе-теңдігін сақтай отырып шағылады. Айна арқылы денелердің оптикалық кескіні алынады және ол кескіндердің орны геометриялық оптика заңдары бойынша анықталады. Ең көп тараған түрі — оптикалық жазық айна. Сондай-ақ оптикалық жүйелерде сфералық,параболалық, эллипсоидтық т.б. шағылдырғыш беттері бар дөңес және ойыс айналар да қолданылады. Айна бетінің пішіні математикалық жағынан неғұрлым дұрыс болған сайын, олардың сапасы солғұрлым жоғары болып келеді. Айнаның шағылдырғыш бетінің тегіс еместігі (микробұдырлығы) жарық толқыны ұзындығымен салыстырғанда аз болуы керек. Жазық емес айналардың барлығына абберация құбылысы тән. Жазық айна — абберациясыз кескін бере алатын жалғыз оптикалық жүйе. Жазық емес айнадағы дененің орны мен кескіні мына қатынас бойынша анықталады: 1/s + 1/s! = 2/r, мұндағы r — қисықтық радиусы, s — айна төбесінен денеге дейінгі, ал s! — айна төбесінен дене кескініне дейінгі қашықтық. Бұл қатынас айнаның оптикалық осі мен айнаға түскен жарық сәулесі арасындағы бұрыштың шамасы өте аз болған жағдайда ғана орындалады. Айна астрономиялық (айналы телескоптарда), спектрлік, жарықтандырғыш құралдарда (прожекторларда, фарларда т.б.), сондай-ақ ультрадыбыстық аппаратуралар мен күнделікті тұрмыста кеңінен қолданылады.[1] Айнаны ылғал қабырғаға ілсе оның бетінде қоңыр дақтар пайда болады. Оны тазалап, бетін жалтырату үшін «Акноль», «Быстрый», «Свет», «Нитхинол», «Нитхинол-1» және «Бло», «Миг» концентраттары қолданылады. Кейбір қоспалы өзіңің дайындап алуыңызға да болады: 1 ас қасық ұнтақталған бор (немесе тіс тазартатын порошок) мен 1 ас қасық сірке суын (уксусты) 1 стакан суға қосып, жақсылан араластырады. Осы қоспаны ысытып, одан кейін шамалы уақыт суытып, тұндырады. Содан соң бетіндегі суын төгіп тастайды да, қалған қоюымен айнаны тазалайды. Осындай мөлшерде бор мен мұсатыр спиртінен дайындалған қоспамен де айнаны тазалауға болады. Осыдан кейін айнаның бетін жұмсақ қағазбен сүрту керек.[2] Айна — геодезиялық және маркшейдерлік аспаптарда жарық сәулесін шағылдыру үшін қолданылатын, беті күміс, алюминий немесе күрделі жарық шағылдырғышпен жабылған жазық параллель тілімше түріндегі оптикалық тетік. [3] ДереккөздерӨңдеу ↑ Қазақ Энциклопедиясы, 1-том ↑ Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9 ↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6

Техникалық реттеу және метрология комитеті «Қазақстанның кейбір заңнамалық актілеріне техникалық реттеу мәселесі бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасының тұжырымдамасы жобасын әзірледі, деп хабарлайды Zakon.kz. Заң жобасын әзірлеушілердің хабарлауынша, Қазақстанда мұндай тізім 2005 жылы бекітілген. Бірақ заңдарда тікелей құзіреттіліктің жоқтығынан кейін ол жойылған. Осы уақытқа дейін көптеген позициялар ұлттық техникалық регламенттердің жоқтығынан тұрақсыз күйінде қалып отыр. Атап айтқанда, ауылшаруашылық техникасы мен оған арналған қосалқы бөлшектер: қару-жарақ пен оған арналған патрондар, ауыл шаруашылығы өндірісінің және тамақ өнеркәсібінің өнімдері, байланыс құралдары, тұрмыстық химия және халық тұтынатын тауарлар, отын шикізаты, құрылыс материалдары және тағы басқа. Осыған байланысты, техникалық реттеу саласындағы уәкілетті органға оны бекіту құзыретін бере отырып, Қазақстанда міндетті сертификаттауға жататын өнімдердің Бірыңғай тізбесін белгілеу ұсынылады. Уәкілетті органға осындай тізбені бекіту құқығын берумен қатар, КО шешімін және қауіпсіздік тәуекелі жоғары өнімдердің ерекше маңызды түрлері бойынша талдамалық мәліметтерді ескере отырып, міндетті ұлттық сертификаттауға жататын өнімдерге қатысты критерийлер айқындалады. Бірыңғай тізімді енгізу мыналарға ықпал етеді: халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету; адал бәсекелестікті нығайту. Сонымен қатар мұндай тізімді жасау сәйкестікті растау нысандарын және тауарлар сәйкес келуі керек стандарттау құжаттарын анықтауға мүмкіндік береді (қазір ұлттық стандарттарда жоқ), әзірлеушілер сенеді. Комитет уәкілетті органға тиісті құзыретті беру нарықты ЕАЭО техникалық регламенттері күшіне енбеген қауіпті өнімдерден қорғауға және азаматтарды қауіпті өнімдерден қорғау бойынша ұлттық деңгейде шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді деген қорытындыға келді.

ҚМДБ Өскемен аймағы өкілдігі аудан имамдарына ауыл, аудан мешіттері жақсы істерге ұйтқы болып, демеуші азаматтар арқылы игілікті істерге бастамашы болу туралы тапсырмалар берген болатын. Осындай тапсырма, бағыт-бағдардың аясында Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданы «Ұранхай қажы» мешітінің ұйтқы болуымен осы ауданның «Екпін» ауылында игі шара жасалды. Ауылдың іскер азаматы Дулат Тұрсынұлы өз қаражатымен ауылдық мешіт жанынан жанынан кіші футбол алаңын жасады және екі ауылдың ортасына жол салып берді. «Кәсіпкер Дулат Тұрсынұлы бауырымыз Алланың разылығы үшін, ел игілігіне деп мешіт жанынан футбол алаңын, ауыл ортасына жол салып берді. Бұл игі іс туған жерді көркейту бастамасына үн қосу болып табылады. Біз үнемі кәсіпкер азаматтарға туған елді көркейтуге үлес қосуға шақырып отырамыз. Бұл сауапты шара соның бір нәтижесі» дейді, Шығыс Қазақстан облысы Тарбағатай ауданының бас имамы Айдын Жортымов. Ауыл тұрғындары кәсіпкерге және салауатты істің ұйтқысы болған аудан мешітіне ризашылықтарын білдіруде.

Шымкентте қалалық білім басқармасы бастығының орынбасары пара алғаны үшін ұсталды, деп хабарлайды Zakon.kz "Отырар" басылымына сілтеме жасап. Экс-шенеунік қала мектептеріндегі асханаларды жалға берумен айналысатын жеке кәсіпкерден жалдау мерзімін ұзарту үшін бір жарым миллион теңгеге жуық ақшаны пара ретінде алған. Ол екі айға қамауға алынды. Оған ҚР ҚҚ 366 бабы, 3 б., "пара алу" бойынша айып тағылды. Бұл ақпаратты Шымкент қалалық Білім басқармасы жоққа шығармады, алайда орынбасардың ұсталған кезде еңбек демалысында болғанын жеткізді. "Шымкент қаласы бойынша білім басқармасы бастығының орынбасары лауазымын атқарған адам еңбек демалысын сұрап, одан әрі жұмыстан босату туралы арыз жазып кеткен. Қазір ол еңбек демалысында. Бізде одан басқа ақпарат жоқ ", – деді қалалық білім басқармасының өкілі. Ұсталған кісі Шымкенттің мамандандырылған сотының санкциясымен қамауға алынды. "Экс-шенеунік екі айға қамалады. Бүгін күдікті қамау шарасының орнына кепілдік енгізуге апелляциялық шағым түсірді", – деді мамандандырылған соттың судьясы Сержан Айнабеков.

Атырауда 20 наурызда өткен Қашағанды Тәжірибелік-Өнеркәсіптік игеру (ТӨИ) жобасы бойынша қоршаған ортаға әсерді бағалау жөніндегі қоғамдық тыңдауға Атырау облысының әкімі Бақтықожа ІЗМҰХАМБЕТОВТІҢ президиумға қатысуы тосын сый болды. «МЕН СІЗДЕРГЕ МҰНАЙШЫ РЕТІНДЕ АЙТАМЫН» Бұрынғы мұнайшы Ізмұхамбетов тыңдау шарасы орталана бергенде залда отырған адамдар секілді Аджип ҚКО (бұл компания ТӨИ-ді жүзеге асыруға жауап береді) менеджерлерінің ұзын-сонар және сырғытпа жауаптарынан шаршаған болуы керек, техникалық сұрақтарға қысқа да нұсқа етіп, өзі жауап беруге кірісті. Оның бұл әрекетінен Аджиппен мүдделестік көріп отырған «Глобус» экологиялық-құқықтық бастама орталығының жетекшісі Галина ЧЕРНОВАНЫҢ сөзі сүйегінен өтіп кетті: - Атыраулықтар Ақтөбе мен Оралға көше бастады, ал сіз болсаңыз оларға мүдделестік танытып отырсыз. Жоба іске қосылғаннан кейін бұл жерде өмір сүру мүмкін болмай қалады, Атырау вахталық қалаға айналады деген адамдардың пікірлерінен хабарыңыз бар ма? - Мен бұл жерде әкім ретінде емес, 30 жылдық өтілі бар мұнайшы ретінде араласып отырмын, - деп, қызулана жауап берді Ізмұхамбетов. – Мен ешқашан ешкімнің мүддесін қолдаған емеспін және өз көзқарасымды да өзгерткен жоқпын. Осы 7 ай ішінде мен әлденеше рет жобаға аяқ басып, мәселені олардың алдына қатаң қойдым. Осы жерде отырған қазақстандық тараптың менеджерлері мұны растай алады. Егер мен олармен мүдделес болсам, көптеген мәселелер басқаша шешілген болар еді. Сондықтан маған тіл тигізбеуді өтінемін. АУДАРМАНЫҢ ҚИЫНДЫҒЫ «Глобус» экологиялық-құқықтық бастама орталығының жетекшісі Г.ЧерноваАл былайынша тыңдау әдеттегідей өтті. Тараптардың (компания мен жұртшылық өкілдері) әрқайсысы өз пікірлерін алға тартты. Ал бұл жағдайда аударманың сапалы болмауы да әсерін тигізді. Осы секілді, соның ішінде ТШО жобалары бойынша да тыңдалымдарға қатысып жүрген кезде шетелдік менеджерлердің баяндау стильдерінің іске қатыссыз көп сөйлейтін біздің шенеуніктердің сөйлеу нақыштарына қатты ұқсайтындығын әлденеше рет байқаған едім. Мәселен, бірқатар сұрақтармен қатар қойылған академик Мұфтах ДИАРОВТЫҢ тік және көлбеу ұңғылардың саны туралы қойған сұрағына Аджип ҚКО-ның басқарушы директоры Умберто КАРРАРА цифрларсыз өте ұзақ жауап берді. Аджип өкілдері басқа да көптеген, атап айтқанда, залдағыларды алаңдатқан қысқы уақыттағы мұнай төгіндісі тақырыбындағы сұрақтарға дәл осындай сарынмен жауап берді. Айтпақшы, тыңдау аяқталғанда, қысқы уақыттаға мұнай төгіндісін жинау тіптен қиын емес деген теориясын талқылау үшін мен Аджип ҚКО-ның мұнай төгіндісін жою жөніндегі үйлестірушісі Марк ШЕПЕРДКЕ жақындап бардым («Қашаған: мұнай төгіндісіне дайын емес» жарияланымын қараңыз). Ол қасында аудармашының жоқтығын желеуретті. Ал аудармашы табылған кезде Шепердтің өзі ғайып болған еді. Академик М. ДиаровАджип ҚКО менеджері Вальтер РИЦЦИМЕН әңгімелескенде белгілі болғандай, менің 19 наурызда «АЖ» сайтында жарияланған Алматыдағы «Отын-энергетикалық кешендегі өнеркәсіптік қауіпсіздік» деп аталатын халықаралық конференция туралы аталмыш есебімді компаниядағылар оқып шығыпты. Дәл сол күні маған Алматыда болған кезде қысқы уақытта мұнай төгіндісін жою қиындау екенін, Аджип ҚКО-ның олардан «қысқы» скиммерлерді сатып алмайтынын айтқан мұнай төгіндісін жоятын жабдықтарға маманданған даниялық DESMI компаниясының вице-президенті Франдс ПИЛЕГААРД ДЖЕНСЕНМЕН хабарласқан екен. Риццидің айтуынша, даниялық өзінің сөзін менің қате түсінгенімді растап отырған көрінеді. Бірақ біздің әңгімеміз диктофонға жазылған, ешқандай басқаша айтылған мәтін жоқ. Тыңдау барысында таныстырылым слайдтарында компанияның жылдың қысқы маусымында мұнай жинайтын 14 жабдығы бар екендігі туралы алғаш рет ақпарат айтылып өтті. Алайда жұртшылық күні бұрын зерделеу үшін ұсынылған жобада бұл ақпарат болған жоқ. Оны қойшы. Бәрібір төгінді болған жағдайда бұл құралдармен бүкіл мұнайды жинай алмайды. Алматыдағы конференцияда мамандар барлық тәсілдермен – механикалық (скиммерлер және т.б.), диспергенттерді қолдану және өртеу әдісімен апатты жойғаннан кейін, төгілген мұнайдың бәрібір кем дегенде 30 пайызы теңізде қалатынын ашып айтты. Ал 3-дәрежелі төгінді орын алса, бізді ешкім де құтқара алмайды. «ЕШТЕҢЕ БІЛМЕЙСІЗДЕР ДЕ СӨЙЛЕЙСІЗДЕР» «Атырау-Маңғышлақ» су таратқышынан өндірістік қажеттіліктер үшін су тұтынудың көбейгендігіне келер болсақ, Аджип менеджерлерінің айтуынша, ағымдағы жылдың аяғына дейін суды 30 пайызға дейін қайталап қолдануды, ал 2-кезеңде - 2014-2015 жылдары айналымдық сумен қамтуды 70 пайызға дейін көбейтуді жоспарлап отыр екен. «Каспий табиғаты» ҮЕҰ жетекшісі Махамбет ХӘКІМОВТІҢ мұнай төгілген жағдайда халыққа кепілдіктер мен сақтандыру қарастырылған ба деген сұрағына, «НКОК» консорциумының сыртқы байланыстар жөніндегі директоры Пьер ДЕЛЬПОН: - Жауапкершілік тигізілген зиян мөлшеріне байланысты болады. Бұл әрбір нақты жағдай бойынша, соның ішінде осы зиян үшін тікелей жауапкершілік алатын компаниялар бойынша қарастырылады, - деп, жалтарма жауап берді. Тыңдалымнан кейін аджиптіктер тәуелсіз экологтардың кейбір өткір айтылған пікірлерінің компаниядағы белгілі бір ақпаратты білмеуінен туындап отырғанын айтып өтті. Шара соңында Жайық-Каспий Орхусс орталығының директоры Шынар ІЗТІЛЕУОВА орынды айтып өткендей, аймақтың экологиялық болашағына алаңдайтын жұртшылықпен сөз қағысып қалмас үшін, компанияға жұртшылықпен жиі кездесіп, олармен нақты ақпаратты бөлісіп отырғаны жөн. Лаура СҮЛЕЙМЕНОВА Суретті түсірген автор 23 наурыз 2013, 22:01 WhatsApp арқылы хабар жіберу Бөлісу: Қате таптыңыз ба? Тінтуірмен белгілеп, Ctrl + Enter түймесін басыңыз. Осы мақала тақырыбына қатысты ой-пікіріңізбен бөлісіп, бейнежазба жолдағыңыз келсе, WhatsApp +7 707 37 300 37 нөміріне және editors@azh.kz поштасына жібере аласыз. Басқа жаңалықтар Қазақтың даңқты желаяғы Әмин Тұяқов «Атырау облысының Құрметті азаматы» атанды Кеше, 23:13 203 просмотра

ҚР Ауыл шаруашылығы министрінің бұйрығымен Марат Аблахатұлы Оразаев ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі аппаратының басшысы қызметіне тағайындалды, деп хабарлайды zakon.kz ҚР Премьер-министрінің баспасөз қызметіне сілтеме жасап. Марат Оразаев 1967 жылы Шығыс Қазақстан облысында туған. Алматы халық шаруашылығы институтын "инженер-экономист" мамандығы бойынша бітірген. Еңбек жолын 1991 жылы Қазақ экономика және агроөнеркәсіптік кешенді ұйымдастыру ҒЗИ-да экономист болып бастаған. 1993 жылдан 1999 жыл аралығында Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігінің құрылымында түрлі қызметтер атқарды. 1999 жылдан 2008 жыл аралығында — ҚР АШМ Қаржы департаменті директорының орынбасары, Бюджет департаментінің, Қаржылық қамтамасыз ету департаментінің директоры. 2008-2011 жж. — ҚР Ауыл шаруашылығы вице-министрі. 2011-2013 жж. — ҚР Президенті Іс басқарушысының орынбасары, инспекторы. 2013-2015 ж. — ҚР Парламенті Шаруашылық басқармасы басшысының орынбасары. 2015 жылдан 2019 жыл аралығында "Астана ЭКСПО-2017" Ұлттық компаниясы" АҚ Экономика және бюджеттік жоспарлау департаментінің директоры болып жұмыс істеді.

2018 жылғы рейтинг қорытындысы бойынша Қызылорда облысы бизнесті жүргізу үшін қолайлы жағдай жасаған ең үздік өңір деп танылды. 2018 жылғы рейтинг қорытындысы бойынша Қызылорда облысы бизнесті жүргізу үшін қолайлы жағдай жасаған ең үздік өңір деп танылды. Бүгін "Индустрияландырудың екінші бесжылдығы. Қазақстанда жасалған" Жалпыұлттық телекөпір барысында Мемлекет басшысы Қызылорда облысының әкімі Қырымбек Көшербаевқа «Ең үздік бизнес орта құрғаны үшін» номинациясы бойынша "Алтын сапа" сыйлығын табыстады. Айта кетейік, 2018 жылдың 1 қарашасында өңірде 51 956 шағын және орта бизнес субьектісі тіркелген, оның ішінде 42 066 жұмыс істеп тұр. Өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда шағын және орта бизнес субъектілерінің саны 12,7 пайызды құрады. Бұл - республикада ең жақсы көрсеткіш. Сонымен қатар, жұмыс істеп тұрған шағын және орта бизнес субъектілерінің үлесі тіркелгендер санының 80,9% - ын құрады. Естеріңізге сала кетейік, жаппай кәсіпкерлікті дамыту, халықты жұмыспен қамту мәселелерін тиімді шешу мен жалпы ішкі өнімдегі шағын және орта бизнестің үлесін айтарлықтай арттыру мақсатында облыс әкімдігінің, облыстық мәслихаттың, "Нұр Отан" партиясы филиалының, қоғамдық кеңестің және өңірлік кәсіпкерлер палатасының шешімімен 2018-2020 жылдары өңірде жаппай кәсіпкерлікті дамытудың үш жылдығы ретінде жарияланды. Жыл басында "Жаппай кәсіпкерлікті дамытудың жол картасы" әзірленді. Шағын және орта бизнесті қаржыландыруға республикалық және облыстық бюджеттен, банктер мен қорлардан 32 миллиард теңгеден астам қаржы бөлінді. Оның ішінде стартап-жобаларға 3 миллиард теңгеден астам қаржы қарастырылған. Жаппай кәсіпкерлікті, әсіресе ауылдық жерлерде дамытуға өңірде басымдық беріліп отыр, облыстың әрбір ауылдық елдімекеніне жергілікті атқарушы органдар мен орталық мемлекеттік органдардың аумақтық бөлімшелерінің басшыларынан шағын және орта бизнесті дамытуға жауаптылар бекітілді. Сонымен қатар, жыл қорытындысы бойынша өз ісін осы жылы бастаған әр аудан мен облыс орталығындағы үздік стартап-кәсіпкерлерді, сондай-ақ ауданның үздік әкімін және жауапты лауазымды тұлғаны 1 млн.теңге көлеміндегі сыйақымен марапаттау туралы шешім қабылданды. Еске салайық, болашақ және өз істерін бастаған кәсіпкерлер үшін барлық қолайлы жағдайларды жасау мақсатында Кәсіпкерлер үйі ашылды. Мұнда облыстық Кәсіпкерлік және туризм басқармасы, «Қызылорда» Өңірлік инвестициялық орталығы, Кәсіпкерлерге қызмет көрсету орталығы, «Жобаларға сараптама жүргізу орталығы» ЖШС, Өңірлік кәсіпкерлер палатасы, екінші деңгейлі бірқатар банк филиалдары және өзге де мекемелер орналастырылған. Сондай-ақ, аймақтың кәсіпкерлері үшін электрондық қызмет түрлерін тегін алуға болатын онлайн-кабинет жұмыс істейді.

1. Осы Заң, пошталық ақша аударымдарын жүзеге асыруға байланысты қатынастарды қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы ақша төлемдерi мен аударымдарын жүзеге асыру кезiнде туындайтын қатынастарды реттейдi. 2. Қазақстан Республикасы банктерiнiң, банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдардың және шетел банктерiнiң (қаржы институттарының) арасында жүзеге асырылатын халықаралық ақша төлемдерi мен аударымдарына байланысты қатынастар Қазақстан Республикасының қылмыстық жолмен алынған кiрiстердi заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмдi қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы заңнамасында белгіленген талаптар ескеріле отырып, олардың арасындағы шарттармен және банк практикасында қолданылатын iскерлiк айналым дәстүрлерiмен реттеледi. Егер халықаралық ақша төлемдері мен аударымдары бойынша әрекеттерге Қазақстан Республикасының аумағында бастамашылық жасалса, онда мұндай қатынастар осы Заңмен және Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмейтiн бөлiгiнде аталған шарттармен және банк практикасында қолданылатын iскерлiк айналым дәстүрлерімен реттеледi. Ескерту. 1-бап жаңа редакцияда - ҚР 2014.06.10 № 206-V (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен. 2-бап. Осы Заңмен реттелетiн қатынастардың туындау негiздерi Осы Заңмен реттелетiн қатынастар: азаматтық-құқықтық мәмiлелер бойынша төлем жасау шарттарына сәйкес ақша төлемi мен (немесе) аударымын; банктiң немесе банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымның (бұдан әрi - банктер) клиентiнiң тапсырмасы бойынша, мұндай тапсырмалар азаматтық-құқықтық мәмiлелер бойынша төлем шарттарын орындаумен байланысты болмаса, ақша аударымын; Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жүргiзiлетiн мiндеттi ақша төлемiн және (немесе) аударымын жүзеге асырған кезде туындайды. 3-бап. Осы Заңда пайдаланылатын негізгі ұғымдар Осы Заңда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады: 1) ақша аударымы - алушы банктердің төлемді жүзеге асыруға немесе өзге мақсаттарға байланысты жөнелтушілердің ақша беру туралы нұсқауларын дәйектілікпен орындауы; 2) ақша аударымының бастамашысы (бұдан әрі - бастамашы) - ақша аудару туралы нұсқауды орындауға алғаш ұсынған тұлға; 3) ақша жөнелтуші - ақша төлемі және (немесе) аударымы соның есебінен жүзеге асырылатын тұлға; 4) ақша төлеміне және (немесе) аударымына қатысушылар - ақша төлемі және (немесе) аударымы жөнінде құқықтары және (немесе) міндеттері бар жеке және заңды тұлғалар, заңды тұлғалардың филиалдары мен өкілдіктері; 5) алушы банк - ақша аудару не ақша төлеу туралы нұсқау жіберілетін банк; 6) банк шотын тікелей дебеттеу - ақша жөнелтушіден ақшаны алып қою және ақша жөнелтушінің осы алып қою туралы белгілі бір уақыт кезеңі ішінде және (немесе) белгілі бір ақша сомасының шегінде қолданылатын алдын ала рұқсатының негізінде оны бенефициардың пайдасына беру жүргізілетін төлемді жүзеге асыру тәсілі; 7) бенефициар - ақша аударған кезде, сондай-ақ ақша аудармай-ақ жүзеге асырылатын қолма-қол ақшасыз төлем жасаған кезде тапсырмада не талапта ақша алушы ретінде көрсетілген тұлға; 8) бенефициар банкі - жөнелтушімен жасалған шарттың талаптарына және (немесе) жөнелтушінің нұсқауына сәйкес бенефициардың пайдасына түсетін ақшаны қабылдауға және (немесе) нұсқауда не жөнелтушімен жасалған шартта көзделген өзге де іс-қимылдарды орындауға тиісті банк; 9) делдал банк - ақша жөнелтушінің банкі және бенефициар банкі болып табылмайтын ақша аударымына кез келген қатысушы банк; 10) жөнелтуші - ақша төлеміне және (немесе) аударымына байланысты нұсқауды жөнелтетін, сонымен бірге ақша жөнелтуші, бастамашы немесе бенефициар болуы мүмкін тұлға; 11) инкассалық өкім - ақша жөнелтушінің банк шотынан оның келісімінсіз ақшаны алып қою үшін пайдаланылатын төлемді жүзеге асыру тәсілі; 12) клиринг - клирингтік ұйым жүзеге асыратын, клирингке қатысушылардың қарсы талаптарын жинау, салыстыру, сұрыптау мен есепке жатқызу және кейіннен олардың таза позицияларын (сальдо) айқындау процесі, сондай-ақ банктің өз клиенттері арасындағы қарсы талаптар бойынша көрсетілген іс-қимылдарды орындауы; 13) микропроцессорлық төлем карточкасы - тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге) қолма-қол ақшасыз ақы төлеу, қолма-қол ақша алу, валюта айырбастауды және төлем карточкасының эмитенті айқындаған және оның шарттарымен басқа да операцияларды жүзеге асыру үшін пайдаланылатын, сондай-ақ карточканы ұстаушыға қажетті ақпараты бар интегралдық микросхемалы төлем карточкасы; 14) нұсқау - жөнелтушінің алушы банкке ақша аудару не төлеу туралы шартқа немесе заңға орай берілетін бұйрығы. Нұсқаулар тапсырма нысанында не талап нысанында жасалады; 15) операция күні - банк ақша аудару туралы нұсқауларды және клиенттерден түскен осындай нұсқауларды тоқтата тұру не кері қайтару туралы өкімдерді қабылдауды және олардың пайдасына ақша аударуды жүзеге асыруға байланысты хабарларды беруді жүзеге асыратын уақыт кезеңі; 16) өндіріп алушы - шартқа немесе заңға орай алушы банктің ақша жөнелтушінің келісімінсіз-ақ орындауына жататын ақша өндіріп алу туралы талап қоюшы тұлға; 17) төлем - ақша міндеттемесін қолма-қол ақшаны пайдалана отырып немесе оны пайдаланбай, ақша аудару немесе ішінде ақша міндеттемесі не ақша төлеу туралы бұйрығы бар төлем құжатын беру не электрондық ақша беру арқылы орындау; 18) төлем карточкаларының ұлттық банкаралық жүйесі - төлем карточкалары бойынша банкаралық операцияларға қызмет көрсету жүйесі, оны басқаруды жүйеге қатысушы банктер арнайы құрған, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде айқындалатын жалпыұлттық міндеттерді іске асыру үшін микропроцессорлық карточкалар технологияларын қолдана отырып, электрондық тәсілмен қажетті ақпаратты сақтауды, өңдеуді және беруді қамтамасыз етуге де қабілетті ұйым жүзеге асырады; 19) төлем карточкасы - электронды терминалдар немесе өзге құрылғылар арқылы ақшаға қол жеткізу құралы, онда мұндай карточканы ұстаушыға төлемдерді жүзеге асыруға, қолма-қол ақша алуға, валюта айырбастауға және төлем карточкасының эмитенті айқындаған және оның шарттарымен басқа да операцияларды жүргізуге мүмкіндік беретін ақпарат болады; 20) төлем тапсырмасы - нұсқауда айқындалған ақша сомасын бенефициардың пайдасына аудару туралы нұсқауды жөнелтушінің алушы банкке ұсынуын көздейтін ақша төлемін және (немесе) аударымын жүзеге асыру тәсілі; 21) төлемдік талап-тапсырма - төлемді жүзеге асыру тәсілі, бұл ретте ақша жөнелтушінің банкіне ақша жөнелтушіге аталған талапты растайтын құжаттар негізінде және олар қоса беріле отырып, мұндай талапта көрсетілген сомада ақша төлеу туралы жөнелтушінің талабы қойылады; 22) төлем құжаты - ақша төлемі мен аударымын жасауға негіз болатын немесе көмектесетін құжат; 23) чек - чек беруші мен алушы банк арасындағы шартқа негізделген, ішінде чек берушінің алушы банкке осы бұйрықта көрсетілген ақша сомасын чек ұстаушыға төлеуі туралы жазбаша бұйрығы бар төлем құжаты; 24) чек беруші - чек жазып берген адам; 25) чек ұстаушы - пайдасына чек жазылған адам, оның ішінде, егер чек беруші чекті өз атына жазса, ол да чек ұстаушы болады; 26) электрондық ақша – электрондық нысанда сақталатын және электрондық ақша жүйесінде жүйенің басқа да қатысушылары төлем құралы ретінде қабылдайтын электрондық ақша эмитентінің шартсыз және қайтарылмайтын ақшалай міндеттемесі; 27) электрондық ақша жүйесі - электрондық ақшамен төлемдерді және өзге де операцияларды жүзеге асыруды қамтамасыз ететін бағдарламалық-техникалық құралдардың, құжаттаманың және ұйымдастыру-техникалық іс-шаралардың жиынтығын; 28) электрондық ақша жүйесінің қатысушысы – жасалған шартқа сәйкес электрондық ақшаның белгілі бір жүйесі шеңберінде электрондық ақшаны шығару, беру, қабылдау, пайдалану, сатып алу, өткізу немесе өтеу жөніндегі құқық немесе міндеттеме туындайтын жеке немесе заңды тұлға; 29) электрондық ақша жүйесінің операторы (бұдан әрі – оператор) – электрондық ақша пайдаланылатын операцияларды жүзеге асыру кезінде қалыптастырылатын ақпаратты жинауды, өңдеуді және беруді қоса алғанда, электрондық ақша жүйесінің жұмыс істеуін қамтамасыз ететін электрондық ақша жүйесінің қатысушысы; 30) электрондық ақшаны өтеу – электрондық ақшаның иесі ұсынған не оны иесі ұсынбай, Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда өтелуге тиіс электрондық ақшаны номиналдық құны бойынша тең ақша сомасына айырбастау жөнінде эмитент жүзеге асыратын операция; 31) электрондық ақшаны пайдалану – азаматтық-құқықтық мәмілелер бойынша төлемдер және (немесе) электрондық ақшаға меншік құқығының ауысуына байланысты өзге де операциялар жүргізу мақсатында электрондық ақша жүйесінде электрондық ақшаны оның иесі – жеке тұлғаның электрондық ақша жүйесінің басқа қатысушысына беруі; 32) электрондық ақшаны шығару – эмитенттің электрондық ақшаны жеке тұлғаларға және электрондық ақша эмитентінің агенттеріне оның номиналдық құны бойынша тең ақша сомасына айырбастау арқылы беруін көздейтін операция; 33) электрондық ақша эмитенті (бұдан әрі – эмитент) – Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің нормативтік құқықтық актілерінің талаптарына сәйкес электрондық ақша жүйесінде электрондық ақшаны шығаруды және өтеуді жүзеге асыратын екінші деңгейдегі банк; 34) электрондық ақша эмитентінің агенті (бұдан әрі – агент) – эмитентпен жасалған шарттың негізінде электрондық ақшаны кейіннен жеке тұлғаларға өткізу үшін эмитенттен және ақша иелерінен - жеке тұлғалардан оны сатып алу жөніндегі қызметті жүзеге асыратын заңды тұлға. Ескерту. 3-бап жаңа редакцияда - ҚР 2009.07.11 N 185-IV (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) Заңымен, өзгерту енгізілді - ҚР 2011.07.21 № 466-IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік отыз күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен. 4-бап. Қазақстан Республикасының ақша төлемi мен аударымы туралы заңдары Қазақстан Республикасының ақша төлемi мен аударымы туралы заңдары Қазақстан Республикасының Конституциясына негiзделедi және осы Заңнан, Қазақстан Республикасының өзге де нормативтiк құқықтық актiлерiнен тұрады. 5-бап. Ақша 1. Ақша төлем мен қор жинау құралы болып табылады және құн өлшемi ретiнде қызмет етедi. 2. Ақша ақша белгiлерi (қолма-қол ақша) нысанында не банктер клиенттерiнiң банк шоттары бойынша жазба түрiндегi банктердiң ақшалай мiндеттемелерi нысанында болады. 3. Ақша белгiлерi атаулы құны (номиналы) бар банкнот және тиындар түрiнде шығарылады. 6-бап. Банк шоттары 1. Банк шоты - банк пен клиент арасында ақша қабылдау және (немесе) клиентке банктiк қызмет көрсету жөнiндегi шарттық қатынастарды көрсету тәсiлi. Банк шоттары банк пен клиент арасында банк шотының шарты және (немесе) банктiк салым шарты жасалған кезде ашылады. 1-1. Банкке: 1) клиентіне «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің (Салық кодексі) (бұдан әрі – Салық кодексі) 581-бабының 13) тармақшасында көзделген негіздер бойынша және жағдайларда жаңа банк шотын ашуға; 2) әрекетсіз салық төлеушілерге банк шотын ашуға; 3) анонимдік банк шоттарын немесе ойдан шығарылған аттарға банк шоттарын ашуға тыйым салынады. 2. Банк шоттары жеке және заңды тұлғалардың, заңды тұлғалардың оқшауланған бөлiмшелерiнiң ағымдағы және жинақ шоттары, сондай-ақ банктердiң корреспонденттiк шоттары болып бөлiнедi. 2-1. Ағымдағы шот - банк шотының шарты негiзiнде банктiң клиентке ашатын банк шоты, ол бойынша: 1) клиент ақшасының болуын қамтамасыз етуге және банктiң оны пайдалануына; 2) клиенттiң пайдасына ақша қабылдауға (есептеуге); 3) банк шотының шартында көзделген тәртiппен үшiншi тұлғалардың пайдасына ақша аудару туралы клиенттiң өкiмiн орындауға; 4) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде және (немесе) шартта көзделген негiздер бойынша клиенттiң ақшасын алып қою туралы үшiншi тұлғалардың өкiмiн орындауға; 5) банк шотының шартында белгiленген тәртiппен клиенттен қолма-қол ақша қабылдауды және оған берудi жүзеге асыруға; 6) банк шотының шартында айқындалған мөлшерде және тәртiппен сыйақы төлеуге; 7) клиенттiң талап етуi бойынша банк шотының шартында көзделген тәртiппен клиенттiң банктегi ақшасының сомасы және жасалған операциялар туралы ақпарат беруге; 8) клиентке шартта, Қазақстан Республикасының заңдарында және банк тәжiрибесiнде қолданылатын iскерлiк айналым дағдыларында көзделген өзге де банктiк қызмет көрсетудi жүзеге асыруға байланысты операциялар орындалады. Жинақ шоты - банк салымының шарты негiзiнде: 1) клиентке тиесiлi ақшаның (салымның) болуын қамтамасыз етуге және банктiң оны пайдалануына; 2) клиенттен немесе үшiншi тұлғалардан ақшаны қолма-қол да, қолма-қол емес те тәсiлмен қабылдауды жүзеге асыруға; 3) банк салымының шартында айқындалған мөлшерде және тәртiппен сыйақы төлеуге; 4) клиентке ақшаны (салымды) банк салымы шартында және Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген талаптармен, оның iшiнде оны клиенттiң басқа банк шотына аудару жолымен қайтаруға; 5) Қазақстан Республикасының заңдарында және (немесе) шартта көзделген негіздер бойынша үшінші тұлғалардың клиенттің ақшасын алып қою туралы өкімін орындауға байланысты операцияларды орындау үшiн банктiң клиентке ашатын банк шоты. Корреспонденттiк шот - корреспонденттiк шот шарты бойынша банкке басқа банктен ашылған, банктiң және оның клиенттерiнiң банк операциялары жүзеге асырылатын банктiк шот. 3. Осы баптың 2-1-тармағында аталған операцияларды жүргiзуге болмайтын шоттар, сондай-ақ банктердегi бухгалтерлiк есептiң позицияларын көрсететiн шоттар, баланстық шоттардың құрамдас бөлiктерi болып табылатын жеке шоттар (қосалқы позициялар), соның iшiнде несие шоттары банк шоттары болып табылмайды. 4. Клиенттердiң банктегi ақшасынан өндiрiп алынатын жағдайда, мұндай өндiрiп алу клиенттердiң банк шоттарынан ғана жүргiзiледi. Банктердiң корреспонденттiк шоттарындағы ақшаны өндiрiп алу банктердiң өз мiндеттемелерi бойынша ғана жүргiзiледi. Ескерту. 6-бап жаңа редакцияда - ҚР 2000.03.29 N 42, өзгерістер енгізілді - 2003.07.09 N 482, 2005.07.08 N 69, 2008.12.10 N 101-IV (2009 жылғы 1 қаңтардан бастап қолданысқа енгізіледі), 2009.07.11 N 185-IV (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз), 2012.07.05 N 30-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 2014.06.10 № 206-V (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен. 7-бап. Ақша төлемi мен аударымын жүзеге асыру тәсiлдерi 1. Қазақстан Республикасының аумағында ақша төлемi мен аударымын жүзеге асырудың мынадай тәсiлдерi қолданылады: 1) қолма-қол ақшаны табыстау; 2) төлем тапсырмаларын көрсету; 3) чектер беру; 4) вексельдер беру немесе оларды индоссамент бойынша табыстау; 5) төлем карточкаларын (оның iшiнде микропроцессорлық төлем карточкаларын) пайдалану; 5-1) электрондық ақшаны беру; 6) банк шотын тiкелей дебеттеу; 7) төлемдiк талап-тапсырмаларды көрсету; 8) инкассалық өкiмдердi көрсету; 9) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген өзге де тәсiлдер. 2. Ақша төлемi мен (немесе) аударымын жүзеге асыру тәсiлдерiн қолдану ережелерi мен ерекшелiктерi және нұсқаулардың мазмұнына қойылатын негiзгi талаптар заң актiлерiнде және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнде белгiленедi. Ескерту. 7-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2003.07.09 N 482, 2011.07.21 № 466-IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік отыз күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен. 8-бап. Төлем тапсырмасы Жөнелтушi мен алушы банктiң арасындағы төлем тапсырмасын пайдалануға байланысты құқықтар мен мiндеттер олардың арасындағы шартта белгiленедi, ал олардың iс жүзiнде iске асырылуы алушы банкке төлем тапсырмасын көрсеткен кезден бастап туындайды. Алушы банк осындай нұсқауды алғаннан кейiн оны акцептеуге не оны акцептеуден дәлелдi түрде бас тартуға тиiс. Алушы банк төлем тапсырмасын акцептеген жағдайда жөнелтушiнiң акцептелген төлем тапсырмасының орындалуы жөнiнде талап ету құқығы туындайды. 9-бап. Чек 1. Чек беру - төлемдi жүзеге асыру тәсiлi, бұл орайда төлем чек берушiнiң чек ұстаушыға аттас төлем құжатын беруi арқылы жасалады. 2. Чек беру чек берушiнiң орындау үшiн осы чек жазып берiлген ақша мiндеттемесiнiң орындалуы болып табылмайды. Аталған мiндеттеме чек бойынша ақша алынған кезде орындалады. 3. Чектер жабылған және жабылмаған чектер болып бөлiнедi. Чек берушi банкке алдын ала енгiзген депозитпен қамтамасыз етiлген чектер жабылған чектер болып табылады. Депозитпен алдын ала қамтамасыз етiлмеген чектер жабылмаған чектер болып табылады. Чектерде олардың төлемi жөнiнде, оның iшiнде жабылмаған чектер бойынша банктiң кепiлдемесi болуы мүмкiн. 4. Чектi пайдалануға байланысты чек берушi мен банктiң құқықтары мен мiндеттерi чек берушi мен банктiң арасындағы чектердi пайдалану туралы шарт негiзiнде туындайды. Чек ұстаушының құқықтары чек берушiден алған кезден бастап туындайды. Аталған құқықтар мен мiндеттер чек берушi чектi берген кезден бастап iске асырылады. Чек ұстаушыда чекте көрсетiлген сомадағы ақшаны чек берушiнiң банкiнен талап ету құқығы пайда болады. Чек ұстаушы ұсынған чектi чек берушiнiң банкi төлейдi не оны Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген мерзiмде және осы Заңның 18-бабында белгiленген негiздер бойынша төлеуден дәлелдi түрде бас тартады. 10-бап. Вексель Вексельдердi төлем тәсiлi ретiнде қолдану Қазақстан Республикасының вексель айналысы туралы заңдарымен реттеледi. 11-бап. Төлем карточкасы 1. Төлем карточкасын оның ұстаушысы төлемдi жүзеге асыру мақсатында, сондай-ақ оның эмитентi айқындаған шарттарда қолма-қол ақшаны алу, валюта айырбастау және басқа операциялар үшiн қолданады. 2. Төлем карточкасының эмитентi болып табылатын банкпен немесе сондай эмитентпен шарт жасасқан банкпен не эмитентпен шартсыз төлем карточкаларына қызмет көрсететiн банкпен тиiстi келiсiм жасасқан дара кәсіпкерлермен немесе заңды тұлғалармен операциялар кезінде төлем карточкасы пайдаланылуы мүмкiн. РҚАО-ның ескертпесі! 3-тармақ 01.07.2014 дейін қолданыста болады - ҚР 21.06.2012 N 19-V Заңымен. 3. Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының Үкiметi белгiлеген жекелеген қызмет түрлерін жүзеге асыру кезінде Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес арнаулы салық режимін қолданатын және (немесе) ортақ пайдаланылатын телекоммуникациялар желісі жоқ жерлердегі тұлғаларды қоспағанда, дара кәсіпкерлер немесе заңды тұлғалар өз қызметін жүзеге асыратын жерлерде төлем карточкаларын пайдалана отырып, төлемдерді қабылдауға арналған жабдық (қондырғы) орнатуды қамтамасыз етуге, сондай-ақ төлем карточкаларын пайдалана отырып, төлемдерді қабылдауға міндетті. 4. Егер осы тармақта өзгеше белгінбесе, ортақ пайдаланылатын телекоммуникациялар желiсi жоқ жердегiлерді қоспағанда, жекелеген қызмет түрлерін жүзеге асыратын және Қазақстан Республикасының салық заңнамасына сәйкес бюджетпен есеп айырысудың жалпыға бірдей белгіленген тәртібін қолданатын дара кәсіпкерлер және (немесе) заңды тұлғалар өз қызметiн жүзеге асыратын жерлерде төлем карточкаларын пайдалана отырып төлемдердi қабылдауға арналған жабдық (құрылғы) орнатуды және қолдануды қамтамасыз етуге, сондай-ақ төлем карточкаларын пайдалана отырып төлемдердi қабылдауға мiндеттi. Жекелеген қызмет түрлерінің және төлем карточкаларын пайдалана отырып төлемдердi қабылдауға арналған жабдық (құрылғы) қолдану тізбесін Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітеді. РҚАО-ның ескертпесі! ҚР 10.06.2014 № 206-V Заңымен 4-тармақта екінші абзац көзделген (01.01.2015 бастап қолданысқа енгізіледі). Осы бапта белгіленген міндеттемелер мен ережелер сауда операциялары, жұмыстарды орындау, қызметтер көрсету кезінде қолма-қол ақшаны пайдаланбай ақшалай есеп айырысуды жүзеге асыратын дара кәсіпкерлерге және (немесе) заңды тұлғаларға қолданылмайды. 5. Төлемге қатысушылардың төлем карточкаларын пайдалануға байланысты құқықтары мен міндеттері дара кәсіпкер немесе заңды тұлға ұсынылған төлем карточкасын пайдалана отырып, жүзеге асырылатын төлемді қабылдау туралы келiсiм берген кезден бастап туындайды. Дара кәсіпкерде немесе заңды тұлғада төлем карточкаларына қызмет көрсету туралы дара кәсіпкермен немесе заңды тұлғамен келісім жасасқан банкке қатысты дара кәсіпкер немесе заңды тұлға қабылдаған төлем сомасында ақша талап ету құқығы туындайды. Көрсетілген банкте дара кәсіпкердің немесе заңды тұлғаның ақша талап етуін орындау міндеті туындайды. Ескерту. 11-бап жаңа редакцияда - ҚР 2012.06.21 N 19-V (қолданысқа енгізу тәртібін 2-баптан қараңыз) Заңымен; өзгеріс енгізілді - ҚР 10.06.2014 № 206-V (қолданысқа енгізу тәртібін 2-баптан қараңыз) Заңымен. 11-1-бап. Төлем карточкаларының Ұлттық банкаралық жүйесi Төлем карточкаларының Ұлттық банкаралық жүйесiнiң жұмыс iстеуiне және төлем карточкаларының Ұлттық банкаралық жүйесiнiң арнайы ұйымының қызметiне қойылатын жалпы талаптар Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiмен белгiленедi. Ескерту. Заң 11-1-баппен толықтырылды - ҚР 2003.07.09 N 482 Заңымен. 12-бап. Банк шотын тiкелей дебеттеу 1. Банк шотын тiкелей дебеттеу арқылы төлем жасау ақша жөнелтушi мен оның банкi арасында жасалған шарт негiзiнде жүзеге асырылады, осыған сәйкес ақша жөнелтушi жеткiзiлген тауар, орындалған жұмыс не көрсетiлген қызмет үшiн бенефициардың жоғарыда көрсетілген шартқа тиiстi құжаттарды қоса тiркеп, талап етуi негiзiнде өзiнiң банк шотынан ақша алуға келiсiм бередi. 2. Ақша жөнелтушiнiң және оның банкiнiң банк шоттарын тiкелей дебеттеу жағдайында төлемдi жүзеге асыру кезiндегi құқықтары мен мiндеттерi ақша жөнелтушi мен оның банкi арасында тиiстi шарт жасалған кезден бастап туындайды. Банкте аталған шартта көзделген ақша сомасы және (немесе) уақыт кезеңi шегiнде клиенттiң банк шотына қойылатын үшiншi жақтың талаптарын орындау мiндетi туындайды. Ескерту. 12-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2000.03.29 N 42 Заңымен. 13-бап. Төлемдiк талап-тапсырма 1. Ақша жөнелтушінің банкі төлемдік талап-тапсырманы осы тармақтың екінші бөлігінде көзделген жағдайларды қоспағанда, ақша жөнелтушінің акцепті болғанда ғана орындауға тиіс. Банктер ақша жөнелтушінің акцептін талап етпейтін төлемдік талап-тапсырманы жасалған банктік қарыз шартына, кредиттік желі ашу туралы келісімге немесе қарыз операциясының не кепілдік беру фактісін растайтын өзге де құжатқа сәйкес қарыз алушының қарыз бойынша мерзімі өткен берешегі болған жағдайда, берешекті қарыз алушыдан, кепілгерден өндіріп алу үшін қолданады және ақша жөнелтушінің өз банк шотынан ақшаны акцептсіз алып қоюға келісімі бар құжаттар қоса тіркеліп, ақшаны жөнелтуші банкке береді. Ақша жөнелтушінің акцептін талап етпейтін талап-тапсырма негізінде ақшаны алып қоюдың негізділігі үшін өндіріп алушы жауаптылықта болады. Төлемдік талап-тапсырмаларды беру, сондай-ақ ақшаны алып қоюдың негізділігін растайтын құжаттардың түпнұсқаларын не көшірмелерін қоса тіркеу қажеттігі туралы талап ету тәртібі Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің нормативтік құқықтық актілерінде белгіленеді. 2. Төлемдiк талап-тапсырмаларды пайдалана отырып төлем жасаған кездегi құқықтар мен мiндеттер ақша жөнелтушiнiң банкiне оны ұсынған кезден бастап туындайды. Ақша жөнелтушiнiң банкi төлемдiк талап-тапсырманы алған күннен кейiнгi жұмыс күнiнен кешiктiрмей, ақша жөнелтушi банкке ақша жөнелтушiнiң акцептiн талап етпейтiн төлемдiк талап-тапсырма қойылған жағдайларды қоспағанда алынған төлемдiк талап-тапсырманы ақша жөнелтушiге акцептеуi үшiн беруге тиiс. Ақшаны жөнелтушi төлемдiк талап-тапсырманы алғаннан кейiн оны акцептеуге не оны акцептеуден дәлелдi түрде бас тартуға тиiс. Төлемдiк талап-тапсырманы ақша жөнелтушi не ақша жөнелтушi банк акцепттеген жағдайда, егер талап-тапсырма ақша жөнелтушiнiң акцептiн талап етпесе, төлемдiк талап-тапсырманы жiберушiде оны орындау жөнiнде талап ету құқығы пайда болады. Ескерту. 13-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2000.03.29 N 42, 2009.07.11 N 185-IV (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз), 2012.07.05 N 30-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен. 14-бап. Инкассалық өкiм 1. Клиенттiң банк шотындағы ақшасын оның келiсiмiнсiз алып қою инкассалық өкiмдер пайдаланыла отырып, Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген негiздер бойынша және Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген кезектiлiктiң сақталуын ескере отырып, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлеген тәртiппен жүргiзiледi. 2. Бастамашы ақша жөнелтушiнiң банкiне, мемлекеттік кіріс органдарының инкассолық өкiмдерi табыс етiлетiн жағдайларды қоспағанда, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде көзделген нормалар негiзiнде осы өндiрiп алудың негiздiлiгiн растайтын атқарушы құжаттардың түпнұсқаларын не олардың көшiрмелерiн қоса бере отырып, инкассолық өкiмді табыс етедi. Құжаттардың түпнұсқаларын не олардың көшiрмелерiн қоса беру қажеттiгi туралы талаптарды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлейдi. Мемлекеттік кіріс органдарының мiндеттi зейнетақы жарналары, мiндеттi кәсіптік зейнетақы жарналары бойынша берешектi өндiрiп алуға инкассолық өкiмдерi пайдасына берешек өндiрiлiп алынатын бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры салымшыларының тiзiмдерiмен қоса банктерге табыс етiледi. 3. Инкассолық өкiмде төлемнiң мақсаты көрсетiледi және ақша жөнелтушiнiң келiсуінсіз ақшаны алып қою құқығы көзделетiн заңнамалық актiге сiлтеме жасалады. Ақша жөнелтушінің банктік шотында ақша жеткіліксіз болған кезде мемлекеттік кіріс органдарының салық берешегін өндіріп алу туралы, жеке сот орындаушыларының және әділет органдарының атқару құжаттары бойынша инкассолық өкімін орындау мұндай шотқа ақшаның түсуіне қарай жүргізіледі. 4. Бастамашы ақша жөнелтушiнiң банкiне инкассалық өкiмдi ұсынған кезден бастап төлем жасауға қатысушылардың құқықтары мен мiндеттерi туындайды. Ақша жөнелтушiнiң банкi осындай нұсқауды алғаннан кейiн оны акцептеуге не оны акцептеуден дәлелдi түрде жазбаша бас тартуға тиiс. Ақша жөнелтушiнiң банкi инкассалық өкiмдi акцептеген жағдайда инкассалық өкiмдi жөнелтушiнiң оны орындауды талап ету құқығы пайда болады. 5. Алынып тасталды. 6. Ақша жөнелтушiнiң келiсiмiнсiз ақшаны алып қоюдың негiздiлiгi үшiн өндiрiп алушы жауапты болады. Ескерту. 14-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 1998.12.28 N 336, 2000.03.29 N 42, 2003.07.09 N 482, 2004.12.13 N 11 (күшіне ену тәртібін 2-баптан қараңыз), 2006.06.22 N 147, 2010.04.02 N 262-IV (2010.10.21 бастап қолданысқа енгізіледі), 21.06.2013 N 106-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 29.09.2014 N 239-V (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейiн күнтiзбелiк он күн өткен соң қолданысқа енгiзiледi); 07.11.2014 № 248-V (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейiн күнтiзбелiк он күн өткен соң қолданысқа енгiзiледi) Заңдарымен. 15-бап. Инкассолық өкiм берiлген кезде пайдаланылатын құжаттар Ақша жөнелтушінің келісімінсіз ақшаны алып қоюға инкассолық өкім атқарушылық құжаттардың негізінде беріледі. Ескерту. 15-бап жаңа редакцияда - ҚР 15.01.2014 № 164-V Заңымен (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі). 16-бап. Нұсқау акцептi 1. Тапсырма нысанындағы нұсқау акцептi алушы банктiң жөнелтушiнiң (клиенттiң) тапсырмасын орындауға келiсiм бергенiн бiлдiредi. Талап нысанындағы нұсқау акцептi ақша жөнелтушiнiң және (немесе) алушы банктiң бастамашының талабын орындауға келiсiм бергенiн бiлдiредi. 2. Нұсқау акцептi осы акцептiң жасалғанын немесе алушы банктiң нұсқауда белгiленген жөнелтушiге немесе оның тапсырмасы бойынша үшiншi жаққа ақша сомасын төлегенiн тiкелей көрсететiн төлем құжатына жазу немесе белгi қою арқылы көрсетiлуi мүмкiн. Нұсқау акцептi қол қою немесе мөр таңбасы (егер бар болса) түрiнде де көрсетiлуi мүмкiн. 3. Егер нұсқау акцептi төлем құжатына жазу немесе белгi қою не қол қою және оның мөр таңбасын (егер бар болса) түсiру жолымен жасалған болса, аталған жазбаларда немесе белгiлерде олардың жасалған күнi және уақыты болуға тиiс. 4. Егер шарттың немесе Қазақстан Республикасы заңдарының ережелерi бойынша акцепт iс-қимылмен не өзге әдiстермен көрсетiлуге тиiс болса, нұсқау тиiстi жазбасыз-ақ акцептелуi мүмкiн. 5. Осы Заңның 38-бабында және Қазақстан Республикасының Салық кодексiнде көзделген жағдайларды қоспағанда, нұсқау акцептi не оны акцептеуден бас тарту нұсқауды алған күннен бастап үш жұмыс күнiнен кешiктiрiлмей жасалуға тиiс. Ескерту. 16-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2003.07.09 N 482 Заңымен. 17-бап. Нұсқауды акцептеген кезде туындайтын құқықтар мен мiндеттер 1. Алушы банк тапсырманы акцептегенге дейiн оны жөнелтушi алушы банк тапсырманы акцептегеннен кейiн оны орындауға қажеттi ақша сомасын қамтамасыз етуге мiндеттi. Клиринг нәтижелерi бойынша ақша аударымын жүзеге асырған кезде жөнелтушi егер онда терiс сальдо пайда болған жағдайда ғана, өзiнiң тапсырмасын орындауға қажеттi ақша сомасын қамтамасыз етуге мiндеттi. 2. Нұсқауды акцептеген кезде мынадай құқықтар мен мiндеттер туындайды: 1) алушы банк тапсырманы акцептеген кезде оның жөнелтушi алдында акцептелген тапсырманы орындау жөнiнде мiндеттемесi туындайды; 2) бенефициар банкi тапсырманы акцептеген кезде оның бенефициар пайдасына тапсырмада көрсетiлген ақша сомасын қабылдау жөнiндегi мiндеттемесi туындайды; 3) ақша жөнелтушi талапты акцептеген кезде акцептелген талап бойынша бенефициардың талап ету құқығы туындайды, ақша жөнелтушiнiң бенефициар пайдасына орын орындау жөнiндегi мiндеттемесi туындайды; 4) алушы банк талапты акцептеген кезде жөнелтушiнiң акцептелген талап бойынша талап ету құқығы туындайды, ал алушы банктiң оны орындау жөнiндегi мiндеттемесi туындайды. 3. Бенефициар банкi өзi акцептеген нұсқауда көрсетiлген ақша сомасын үшiншi жақтың немесе осы банктiң алдындағы бенефициар мiндеттемесiнiң сомасына қарсы үшiншi жақтың пайдасына немесе өз пайдасына есептеме жасауға құқылы, оның орындалу мерзiмi, банктен ақшаны алып қоюдың Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде белгiленген кезектiлiгiн сақтауды ескере отырып, бенефициар банкiне осындай нұсқау түскен кезден басталады. 18-бап. Алушы банктің нұсқауларды акцептеуден бас тарту негiздерi 1. Алушы банк нұсқауды акцептеуден: 1) жөнелтушi ақша аударымын жүзеге асыру үшiн қажеттi ақша сомасын қамтамасыз етпеген жағдайда; 2) егер төлем құжатының қолдан жасалғандығының белгiлерi болса; 3) жөнелтуші ақша аудару туралы нұсқауды жасаудың және ұсынудың тәртібіне қойылатын талаптарды және (немесе) Қазақстан Республикасының заңнамасында және (немесе) шарттың талаптарында белгіленген өзге де талаптарды сақтамаған кезде; 4) «Қылмыстық жолмен алынған кiрiстердi заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмдi қаржыландыруға қарсы iс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңында көзделген жағдайларда бас тартады. 2. Инкассалық өкiмдердi осы Заңның 15-бабында көзделген құжаттардың бiрiн қоса тiркемей ұсынған жағдайда, алушы банк мұндай инкассалық өкiмдердi акцептеуден бас тартуға мiндеттi. Ескерут. 18-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 2009.08.28 N 192-IV (2010.03.08 бастап қолданысқа енгізіледі), 2012.06.21 N 19-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 2014.06.10 № 206-V (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен. 19-бап. Нұсқауды орындау 1. Алушы банктің нұсқауды орындауы мұндай нұсқауды оның акцептеуi негiзiнде жүзеге асырылады. Алушы банктiң жөнелтушi алдындағы алынған нұсқауға сәйкес аударым не ақша төлеу жөнiндегi өз мiндеттемелерiн орындауы нұсқаудың орындалуы болып табылады. Мынадай iс-қимылдар нұсқаудың орындалуы болып табылады: 1) алушы банктiң келесi алушы банкке бенефициардың пайдасына, егер алушы банк бенефициар банкi болып табылмаса ғана, ақша аудару туралы нұсқауын табыстауы; 2) егер алушы банк бенефициар банкi болып табылса, ақша аударымын аяқтауы; 3) егер алушы банк ақша жөнелтушiнiң банкi болып табылса, қолма-қол ақша төлеу туралы нұсқауды ұсынған жөнелтушiге қолма-қол ақшаны беруi. 2. Нұсқауды алушы банк егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, осындай нұсқаудың шарттарын сақтай отырып, егер мұндай нұсқаудың шарттарында оны орындаудың өзге мерзiмi белгiленбеген болса, алушы банктiң алынған нұсқау акцептелген күннен кейiнгi операциялық күнiнен кешiктiрмей орындайды. Егер ақша аудару туралы нұсқауды орындаудың шарттары алушы банк үшiн орындалмайтындай болса не оларды орындау ақша аударуды кiдiртуге немесе қосымша шығындарға әкеп соғуы мүмкiн болса, алушы банк операциялық күн iшiнде бұл туралы жөнелтушiге хабарлауға мiндеттi. Нұсқаулар олардың түскен күнi мен уақыты ескерiле отырып орындалады. Ескерту. 19-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2000.03.29 N 42 Заңымен. 20-бап. Сот актiсiн және сот орындаушысының қаулысын орындау ерекшелiктерi 1. Қазақстан Республикасы сотының ақша өндiрiп алу туралы сот актiсi, сондай-ақ сот орындаушысының заңды тұлғаның банк шоттарының, сондай-ақ заңды тұлға құрмай кәсiпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын жеке тұлғаның ағымдағы шоттарының бар екендiгi және олардың нөмiрлерi жөнiндегi ақпаратты сұратып алу туралы және борышкердiң банктегi ақшасына тыйым салуды қолдану туралы сот санкция берген қаулысы не оның атқарушылық iс жүргiзу органының аумақтық бөлiмiнiң мөрiмен немесе жеке сот орындаушысының мөрімен расталған көшiрмесi, осы баптың 4-тармағында көзделген жағдайды қоспағанда, барлық банктерге ұсынылады. 2. Банктер аталған құжаттарды алған күннен кейiнгi операциялық екi күннен кешiктiрмей сотқа (сот орындаушысына) қажеттi мәлiметтердi жiберуге мiндеттi. Мәлiметтер ақша өндiрiп алу жүргiзiлетiн тұлғалардың банк шоттарының бар екенi туралы не олардың жоқ екенi туралы деректердi қамтуға тиiс; банк шоттары бар болған кезде банк шоттарының барлық қажеттi реквизиттерi және осы банк шоттарында жатқан қалдықтардың мөлшерi көрсетiлуге тиiс. Сот орындаушысына жiберiлетiн мәлiметтерде тыйым салу қолданылған ақша сомасы да көрсетiлуге тиiс. 3. Сот (сот орындаушысы) банктерден аталған мәлiметтердi алғаннан кейiн ақша өндiрiп алу туралы сот актiсiн орындау жөнiндегi мiндет жүктелетiн банктi (банктердi) анықтайды және сондай банкке (банктерге) тиiстi атқару құжатын не оның сот мөрiмен расталған көшiрмесiн қоса тiркей отырып нұсқау жiбередi. 4. Егер сотта (сот орындаушысында) ақша өндiрiп алынуға тиiс тұлғаның банк шотында ақшаның бар екенi туралы мәлiмет бар болса, онда сот орындаушысының тиiстi атқару құжаты қоса тiркелген нұсқауы тiкелей тиiстi банкке орындау үшiн ұсынылады. 5. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi банктердiң тұрған жерi және олардың бiрiншi басшыларының деректерi көрсетiлген банктердiң тiзiмiн тоқсан сайын атқару құжаттарының орындалуын қамтамасыз ету жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк органның назарына жеткiзедi. Атқару құжаттарының орындалуын қамтамасыз ету жөнiндегi уәкiлеттi мемлекеттiк орган Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкiнен алған тiзiмдi жергiлiктi соттар мен сот орындаушыларының назарына жеткiзедi. Ескерту. 20-бап жаңа редакцияда - ҚР 2006.06.22 N 147 Заңымен, өзгерту енгізілді - ҚР 2010.04.02 N 262-IV (2010.10.21 бастап қолданысқа енгізіледі) Заңымен. 2-тарау. Төлем 21-бап. Төлем 1. Төлем азаматтық-құқықтық мәмiле шарттарының, Қазақстан Республикасы заңдарының нормалары мен сот шешiмдерiнiң негiзiнде және соларға сәйкес жүргiзiледi. 2. Төлем азаматтық-құқықтық мәмiле шарттарына сәйкес олардың ерiктi негiзде жүзеге асырылуын көздейдi. 3. Төлем Қазақстан Республикасы заңдарының нормалары мен сот шешiмдерiне сәйкес олардың мiндеттi түрде жүзеге асырылуын көздейдi. 4. Төлем қолма-қол ақшаны пайдалана отырып та, оны пайдаланбай да (қолма-қол жасалмайтын төлем) жүргiзiледi. 4-1. Заңды тұлғалар арасындағы сомасы республикалық бюджет туралы заңда белгіленген және төлем жасалған күні қолданыста болған айлық есептік көрсеткіштің 1000 еселенген мөлшерінен асатын мәмiле бойынша төлемдер қолма-қол ақшасыз төлеу тәртібімен ғана жүзеге асырылады. Ескерту. 21-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 2000.03.29 N 42, 2003.07.09 N 482, 2012.06.21 N 19-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін үш ай өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен. 22-бап. Қолма-қол ақшаны пайдалана отырып жасалатын төлем 1. Қолма-қол ақша төлеу заңды төлем құралы болып табылатын банкнот және (немесе) тиындар түрiнде қолма-қол ақша беру арқылы жүргiзiледi. 2. Қолма-қол ақша төлеу деген басқаның (басқалардың) алдында осы Заңның 21-бабының 1-тармағында көзделген жағдайларға байланысты туындаған мiндеттемелерi бар төлемдi жүзеге асыратын тұлғаның (тұлғалардың) (төлеушiнiң) оған банкноттарды және (немесе) тиындарды нақты беруi болып табылады. 3. Қолма-қол ақша төлеу ақша мiндеттемесi орындалып отырған адамға тiкелей не делдал арқылы жасалуы мүмкiн. 23-бап. Қолма-қол жасалмайтын төлем 1. Қолма-қол жасалмайтын төлем: 1) ақша мiндеттемесi не ақша төлеу туралы нұсқау бар төлем құжатын беру не электрондық ақшаны беру; 2) ақша мiндеттемесi не ақша төлеу туралы нұсқау бар төлем құжатын ұсыну; 3) ақша төлеу туралы нұсқау бар төлем құжатын немесе электронды хабар беру арқылы жасалады. 2. Қолма-қол жасалмайтын төлемдi жүзеге асыру Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленген тәртiппен клиенттiң банк шотын пайдалана отырып та, онсыз да жүргiзiлуi мүмкiн. Ескерту. 23-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2000.03.29 N 42, 2011.07.21 № 466-IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік отыз күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен. 24-бап. Төлемнiң аяқталуы 1. Егер төлем қолма-қол ақшаны пайдалана отырып жүргiзiлетiн болса, пайдасына төлем жасалатын адам не пайдасына төлем жасалатын адам уәкiлдiк берген және (немесе) көрсеткен адам ақшаны алған кезде төлем аяқталады. 2. Егер төлем қолма-қол ақшаны пайдаланбай, ақша аудару арқылы жүргiзiлсе, онда ақша аудару аяқталған сәтте төлем аяқталады. Егер төлем қолма-қол ақшаны пайдаланбай, төлем құжатын беру арқылы жүргiзiлсе, онда пайдасына төлем жасалатын тұлға ақшаны алған сәтте төлем аяқталады. Егер төлем электрондық ақша беру арқылы жүргізілсе, онда пайдасына төлем жасалатын тұлға электрондық ақшаны алған кезде төлем аяқталады. Қабылданған электрондық ақшаның сомасы туралы, оның басқа тұлға-бенефициардың пайдасына түскенін растайтын ақпараттың электрондық ақша жүйесінде көрсетілуі электрондық ақшаны алу кезі болып табылады. 3. Азаматтық-құқықтық мәмiленiң, еңбек шартының ережелерiнде төлем аяқталуының өзгеше сәтi көзделуi мүмкiн. Ескерту. 24-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2011.07.21 № 466-IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік отыз күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен. 25-бап. Санкцияланған және санкцияланбаған төлем 1. Егер төлемдi оны жасауға өкiлеттiгi бар тұлға жасаса және ол Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмесе, ол санкцияланған төлем болып табылады. Төлем ақша аудару арқылы жүзеге асырылған жағдайда да, егер алушы банк нұсқауды санкцияланбаған төлемнен қорғау iс-қимылының белгiленген тәртiбiн сақтай отырып қабылдаған болса, төлем санкцияланған болып табылады. 2. Осы баптың 1-тармағында белгiленген талаптар сақталмай жүзеге асырылған төлем санкцияланбаған болып табылады. Санкцияланбаған төлемге жалған төлем құжаттары немесе жалған төлем құралдары (қолма-қол ақша) пайдаланылған төлемдер де жатады. 26-бап. Санкцияланбаған қолма-қол жасалмайтын төлемнен қорғау 1. Қазақстан Республикасының заңдарында және (немесе) нұсқау жөнелтушi мен оны алушы арасындағы шартта белгiленген және жөнелтушiнiң оларды керi қайтарып алу туралы нұсқауларға немесе өкiмдерге бастамашылық болғаны (санкцияланғаны) туралы деректердi тексеруге және ықтимал қателердi анықтауға саятын тиiстi ережелердi орындау санкцияланбаған төлемнен қорғау болып табылады. 2. Қорғау iс-қимылдарының элементi ретiнде уәкiлеттi тұлғаның (тұлғалардың) қолы, мөрлер, алгоритмдер, кодтар (рәмiздер қолданылатын сандық, әрiптiк және аралас), бiрегейлендiру сөздерi немесе бiрегейлендiру нөмiрлерi, шифрлау, керi қайтарып алу әдiстерi немесе Қазақстан Республикасының заңдарына қайшы келмейтiн өзге де қорғау әдiстерi пайдаланылуы мүмкiн. 27-бап. Санкцияланбаған қолма-қол жасалмайтын төлем бойынша ақшаны қайтару 1. Санкцияланбаған қолма-қол жасалмайтын төлем фактiсi анықталған жағдайда, ақшаны алған тұлға аталған төлем бойынша ақшаны қайтаруға мiндеттi. 2. Санкцияланбаған төлем бойынша ақшаны қайтару тәртiбi, мерзiмi мен шарттары жөнелтушi мен алушы банктiң арасындағы шартта және (немесе) Қазақстан Республикасының заңдарында белгiленедi. 3-тарау. Ақша аударымы 28-бап. Ақша аударымының негiздемесi 1. Ақша аударымдары жөнелтушiнiң бенефициар пайдасына ақша аудару туралы алушы банкке берген нұсқауы негiзiнде жүргiзiледi. 2. Заң актiлерiнде немесе тиiстi шартта көзделген жағдайларда талап нысанындағы нұсқауларды алушы банктiң клиентi болып табылмайтын үшiншi жақ ұсынады. 29-бап. Ақша аударымының негiзгi әдiстерi 1. Ақша аударымы клиринг нәтижелерi бойынша не жөнелтушiнiң әрбiр нұсқауын жеке орындау арқылы жүргiзiледi. 2. Клиринг нәтижелерi бойынша ақша аударымы клирингке қатысушылардың қарсы талаптарын есепке алу процесi аяқталғаннан кейiн жүргiзiледi. Бұл орайда клиринг нәтижелерi бойынша жасалған аударым клирингке қатысушының ақшасын оған қызмет көрсететiн банктен мiндеттi түрде алып қоюды бiлдiрмейдi. Терiс сальдо пайда болған клирингке қатысушы оны өтеу үшiн төлем жасайды. 3. Жөнелтушiнiң әрбiр нұсқауын жеке орындау арқылы жасалатын ақша аударымы жөнелтушiнiң басқа нұсқауларынан туындайтын оның құқықтары мен мiндеттемелерiне қарамастан жасалады. 30-бап. Ақша аударымы туралы нұсқауды ұсыну әдiстерi 1. Ақша аударымы туралы нұсқауларды орындау үшiн оларды ұсыну мынадай әдiстермен: 1) төлем құжатының қағазға басылған түпнұсқасын ұсыну арқылы; 2) нұсқауды байланыс пен телекоммуникацияның тиiстi электронды арналарын пайдалана отырып, қағазға баспай-ақ электрондық әдiспен беру арқылы жүргiзiледi; 3) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актілерiнде белгiленген өзге де әдiстермен жүргiзiледi. 2. Нұсқауды электронды әдiспен ұсынуға Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi белгiлейтiн талаптар сақталған жағдайда ғана жол берiледi. Мұндай талаптар болмаған жағдайда банк тәжiрибесiнде қабылданған бiр iзге түсiрiлген ережелер және (немесе) iскерлiк айналымындағы ресiмдерi қолданылады. 3. Қазақстан Республикасының заңдарында тек қана қағазға басу көзделген нұсқауларды электронды әдiспен ұсынуға тыйым салынады. 4. Егер жөнелтушi алушы банктiң клиентi болса, жөнелтушiнiң алушы банкке ақша аудару туралы нұсқауын ұсыну әдiстерi, тәртiбi мен ережелерi олардың арасында жасалған шартта көрсетiледi. Егер жөнелтушi алушы банктiң клиентi болмаса, нұсқауды ұсыну осы Заңның нормаларына және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң соған сәйкес қабылданған нормативтiк құқықтық актiлерiне сәйкес жүргiзiледi. Ескерту. 30-бапқа өзгерту енгізілді - ҚР 2000.03.29 N 42 Заңымен. 31-бап. Ақша аударымы кезiнде нұсқауды қабылдау уақыты 1. Алушы банк нұсқауларды және оларды керi қайтарып алу не олардың орындалуын тоқтату туралы өкiмдердi қабылдауды өзi белгiлеген операциялық күннiң iшiнде ғана жүзеге асырады. 2. Егер нұсқау не оны керi қайтарып алу не олардың орындалуын тоқтата тұру туралы өкiм операциялық күн аяқталған соң алынған болса, алушы банк мұндай нұсқауды немесе өкiмдi келесi операциялық күннiң басында алған болып есептеледi. 32-бап. Ақша аударымы кезiнде жөнелтушi мен алушы банк арасындағы хабар алмасу 1. Ақша аударымын жүзеге асырған кезде жөнелтушi мен алушы банк мыналарды қамтитын хабарлар алмасады: 1) нұсқауды акцептеу не акцептеуден бас тарту туралы ақпарат; 2) нұсқауды орындау туралы ақпарат; 3) қате нұсқаулар туралы ақпарат; 4) нұсқауды керi қайтарып алу немесе оның орындалуын тоқтата тұру туралы ақпарат; 5) ақша аударымына қатысты басқа да мәлiметтер. 2. Жоғарыда аталған хабарларды алмасу нысандары мен әдiстерi, егер Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкi өзгеше белгiлемесе, жөнелтушi мен алушы банк арасындағы шартта белгiленедi. 33-бап. Ақша аударымы туралы қате нұсқаулар Жөнелтушiнiң ақша аударымы туралы жiберген нұсқауы, егер онда: 1) одан бұрынғы жөнелтушiден алынған нұсқаудың реквизиттерiне сәйкес келмейтiн реквизиттер болса; 2) ол қайталап берiлсе, қате болып табылады. 34-бап. Аударым жасау кезiнде ақшаны қайтару 1. Аударым жасау кезiнде ақшаны қайтару: 1) ақша аудару арқылы жүзеге асырылатын төлемнiң санкцияланбау фактiсi анықталған; 2) ақша жалған төлем құжаты негiзiнде аударылған; 3) қате берiлген нұсқау орындалған жағдайларда жүзеге асырылады. 2. Бенефициар банк қате нұсқау бойынша ақшаны қайтаруды бенефициардың ақша қате есепке жатқызылған банк шотынан ақшаны акцептсіз алып қою жолымен жүзеге асырады. 3. Бенефициар банк қате нұсқау бойынша ақшаны қайтаруды бенефициардың банк шотындағы ақша есебінен, оның ішінде, егер банк шоты бойынша уәкілетті мемлекеттік органның немесе лауазымды адамның банк шотындағы ақшаға тыйым салу және (немесе) банк шоты бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру туралы шешімі және (немесе) белгіленбеген мерзімдерде орындалуға жататын орындалмаған нұсқаулар болған жағдайда жүзеге асырады. 4. Бенефициардың банк шотында ақша жеткіліксіз болған не ақша болмаған жағдайда қате нұсқау бойынша ақшаны қайтаруды қате нұсқауға жол берген жөнелтуші Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің нормативтік құқықтық актілерінде белгіленген тәртіппен және мерзімдерде өз ақшасы есебінен жүзеге асырады. 5. Ақшаны қайтару санкцияланбаған немесе қате нұсқау орындалған күннен бастап үш жыл өткеннен кейін жүргізілмейді. 6. Ақшаны қайтарған кезде ақша аударуға қатысушы әрбiр жөнелтушiнiң (оның iшiнде делдал банктiң) осындай ақша аударымына байланысты және ақшаны қайтару салдарынан шеккен нақты шығыстарды өтетуге құқығы бар. Ескерту. 34-бап жаңа редакцияда - ҚР 2012.07.05 N 30-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен. 35-бап. Ақша аударымы кезiнде нұсқауды керi қайтарып алу және нұсқаудың орындалуын тоқтата тұру 1. Акцептелмеген нұсқау акцепт жасау мерзiмi аяқталғанға дейiн керi қайтарып алынуы мүмкiн. 2. Нұсқаудың орындалуын тоқтата тұру немесе акцептелген нұсқауды керi қайтарып алу оны алушы банк орындағанға дейiн ғана мүмкiн болады. 3. Акцептелген және акцептелмеген нұсқауды керi қайтарып алуды, сондай-ақ нұсқаудың орындалуын тоқтата тұруды оның бастамашысы алушы банкке тиiстi өкiм жiберуi арқылы жүзеге асырады. Басқа жөнелтушiлер мұндай өкiмдi өзiнен бұрынғы жөнелтушiден не оған заңмен не шартпен уәкiлдiк берiлген үшiншi жақтан алған осындай өкiм болғанда ғана жiберуге құқылы. Мұндай өкiмнiң орындалу мерзiмi, сондай-ақ оны беру әдiстерi шартпен және (немесе) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiмен белгiленедi. 4. Мұндай өкiмдер элекронды әдiспен жiберiлген жағдайда мұндай өкiмдi жөнелтушi мен оны алушының арасындағы шартта белгiленген қорғау iс-қимылының тәртiбiн сақтау қажет. 5. «Қылмыстық жолмен алынған кiрiстердi заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмдi қаржыландыруға қарсы iс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңында көзделген жағдайларда, сондай-ақ егер алушы банкке Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес уәкiлеттi мемлекеттiк органның немесе лауазымды адамның ақша жөнелтушiнiң немесе алушы банктің банк шотындағы ақшасына тыйым салу немесе банк шотындағы шығыс операцияларын тоқтата тұру туралы шешiмi, сондай-ақ уәкiлеттi мемлекеттiк органның немесе лауазымды адамның ақша жөнелтушiнiң ақшасын алып қою туралы Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес акцептелген нұсқаудан бұрын орындалуға тиiстi шешiмi ұсынылса, акцептелген нұсқауды орындау тоқтатыла тұруға тиiс. Алушы банк жоғарыда аталған негiздемелер бойынша нұсқауды орындауды тоқтата тұруға байланысты залалдар үшiн жауап бермейдi. Ескерту. 35-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 2000.03.29 N 42, 2009.08.28 N 192-IV (2010.03.08 бастап қолданысқа енгізіледі), 2012.06.21 N 19-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі); 2014.06.10 № 206-V (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен. 36-бап. Ақша аударымын аяқтау Ақша аударымы: бенефициардың пайдасына ақша түскен кезде оның банк шоты бойынша бухгалтерлiк жазба жасалған; егер бенефициардың банк шоты болмаса, бенефициардың банкi бенефициарға қолма-қол ақшаны нақты берген; осы Заңның 17-бабының 3-тармағында көзделген есепке алу жүргiзiлген; банк клиентiнiң пайдасына ақша қабылданғанын көрсететiн өзге шот бойынша бухгалтерлiк жазба аяқталған кезден бастап аяқталды деп есептеледi. 3-1-тарау. Электрондық ақша Ескерту. Заң 3-1-тараумен толықтырылды - ҚР 2011.07.21 № 466-IV (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік отыз күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен. 36-1-бап. Электрондық ақшаны шығару және өткізу 1. Электрондық ақша шығаруды эмитент өзіне қабылдайтын міндеттемелердің номиналдық құнына тең ақша сомасында жеке тұлғалардан немесе агенттерден ақша алғаннан кейін растама бере отырып, жүзеге асырады. Эмитент өзі шығарған электрондық ақшаны оның теңгедегі номиналдық құнына сәйкес өтеу жөнінде шартсыз және қайтарылмайтын ақшалай міндеттеме қабылдайды. 2. Эмитент электрондық ақшаны шығару кезінде комиссиялық сыйақы, сондай-ақ шарттың талаптарына сәйкес эмитент көрсететін қосымша қызметтер үшін ақы алуға құқылы. 3. Мыналар: 1) эмитенттен, агенттен немесе өзге де жеке тұлғалардан электрондық ақша алған жеке тұлғалар; 2) агенттер; 3) азаматтық-құқықтық мәмілелер бойынша төлемақы ретінде жеке тұлғалардан электрондық ақша алған дара кәсіпкерлер немесе заңды тұлғалар электрондық ақша иелері болып табылуы мүмкін. Электрондық ақша иесінің құқықтары электрондық ақшаны алған сәттен бастап туындайды. 4. Электрондық ақша эмитентінің және иесінің – жеке тұлғаның арасындағы қатынастар Қазақстан Республикасы заңнамасының талаптарына сәйкес олардың арасында жасалған шарт негізінде туындайды. 5. Эмитент пен жеке тұлға арасында жасалатын шартта: 1) эмитенттің атауы, орналасқан жері және банктік деректемелері; 2) электрондық ақша шығару не сатып алу талаптары; 3) электрондық ақшаны пайдалану үшін белгіленетін шектеулерді қоса алғанда, электрондық ақшаны пайдалана отырып операцияларды жүзеге асыру талаптары; 4) электрондық ақша иесінің электрондық ақшаны пайдалана отырып, операциялар жүргізуге арналған құқықтарын куәландыру тәртібі; 5) иесінің электрондық ақшаны өтеуге ұсыну тәртібі мен тәсілдері және оны өтеу тәртібі; 6) операцияларды жүргізу үшін электрондық ақшаны пайдалану кезінде электрондық ақша эмитенті және иесі арасында ақпарат алмасу тәртібі, оның ішінде эмитентке электрондық тасығыштың жоғалғаны немесе оны уәкілетті емес тұлғаның пайдаланғаны туралы хабарлау тәртібі мен мерзімдері; 7) электрондық ақша иесінің электрондық ақшаны пайдалану жөніндегі өтінішін қарау тәртібі, сондай-ақ электрондық ақшаны пайдалану кезінде туындайтын дауларды шешу тәртібі; 8) комиссиялық сыйақы төлеу, сондай-ақ қосымша қызметтер көрсеткені үшін ақы төлеу мөлшері және тәртібі; 9) тараптардың құқықтары мен міндеттері; 10) тараптардың өз міндеттемелерін орындамағаны немесе тиісті дәрежеде орындамағаны үшін жауапкершілігі; 11) шартты өзгерту және бұзу тәртібі, сондай-ақ оны қолдану мерзімі қамтылуы тиіс. Тараптардың келісімі бойынша шартқа өзге де талаптар енгізілуі мүмкін. 6. Эмитент тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің бір жүз еселенген мөлшерінен асатын сомаға электрондық ақша шығарылған жағдайда электрондық ақша иесін сәйкестендіруді жүзеге асыруға міндетті. Электрондық ақша иесі – жеке тұлғаны сәйкестендіру үшін жеке басын куәландыратын құжат ұсынылады. 7. Эмитенттер Қазақстан Республикасының аумағында шығаратын электрондық ақша Қазақстан Республикасының ұлттық валютасында ғана номиналдануы (көрсетілуі) тиіс. 8. Жеке тұлғаларға электрондық ақшаны өткізуді не жеке тұлғалардан электрондық ақшаны сатып алуды тараптардың құқықтары мен міндеттері, электрондық ақшаны өткізу және сатып алу тәртібі мен талаптары айқындалатын эмитентпен жасалған шарт негізінде агент жүзеге асырады. РҚАО-ның ескертпесі! 9-тармаққа өзгеріс енгізу көзделген - ҚР 2014.06.10 № 206-V (алғашқы ресми жарияланған күнінен кейін алты ай өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңымен. 9. Эмитенттің өзі не эмитентпен жасалған тиісті шарттың негізінде өзге де заңды тұлға оператор болуы мүмкін. 10. Эмитент операторға электрондық ақша иелерімен, оның ішінде агенттермен эмитенттің атынан және оның тапсырмасы бойынша шарттар жасасуға уәкілеттік беруге құқылы. 11. Иелері мен оларға тиесілі электрондық ақша сомалары туралы мәліметтерді, сондай-ақ электрондық ақшаны пайдаланып жасалған операциялар туралы мәліметтерді эмитент тұлғаларға «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 50-бабында көзделген негіздер бойынша және шекте береді. Ескерту. 36-1-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 2011.07.21 N 466-IV (2012.01.01 бастап қолданысқа енгізіледі), 2012.01.12 № 538-IV (қолданысқа енгізілу тәртібін 2-баптан қараңыз) Заңдарымен. 36-2-бап. Электрондық ақшаны пайдалану және өтеу 1. Электрондық ақшаны оның иесі – жеке тұлға азаматтық-құқықтық мәмілелер бойынша төлемді жүзеге асыру мақсатында, сондай-ақ оның эмитенті айқындаған және Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмейтін талаптарда өзге де операцияларды жүргізу үшін пайдаланады. 2. Дара кәсіпкердің және (немесе) заңды тұлғаның электрондық ақшаны азаматтық-құқықтық мәмілелер жасау кезінде төлемақы ретінде қабылдауы эмитентпен не электрондық ақша жүйесінің қатысушысы болып табылатын өзге де банкпен жасалған шарт негізінде жүзеге асырылады. Азаматтық-құқықтық мәмілелер жасау кезінде электрондық ақша жүйесінде электрондық ақша алған дара кәсіпкерде немесе заңды тұлғада эмитентке қабылданған төлем сомасында ақшаны талап ету құқығы туындайды. 3. Эмитент электрондық ақша жүйесінің жұмыс істеуін осы Заңда, «Ақпараттандыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңында және Қазақстан Республикасының өзге де заңдарында белгіленген талаптарды және шектеулерді ескере отырып, қамтамасыз етуге міндетті. Эмитент электрондық ақша иесінің алдында электрондық ақша жүйесіне санкциясыз енген, сондай-ақ эмитенттің тиісті бағдарламалық қамтамасыз ету жұмысында (жұмыс істеуінде) қателесу орын алған немесе іркіліс болған жағдайларда электрондық ақша иесіне келтірілген зиян үшін олардың арасында жасалған шарттардың талаптарына сәйкес жауапты болады. 4. Электрондық ақшаның иесі – сәйкестендірілген жеке тұлға жүргізетін бір операцияның ең жоғары сомасы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің бес жүз еселенген мөлшеріне тең сомадан аспауы тиіс. Электрондық ақшаның иесі – сәйкестендірілмеген жеке тұлға жүргізетін бір операцияның ең жоғары сомасы тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңда белгіленген айлық есептік көрсеткіштің бір жүз еселенген мөлшеріне тең сомадан аспауы тиіс. Осы тармақтың бірінші бөлігінің талаптары электрондық ақшаны өтеу жөніндегі операцияларға қолданылмайды. 5. Электрондық ақшаны өтеуді эмитент оның номиналдық құны бойынша тең ақша сомасын электрондық ақшаның иесі – жеке тұлғаның банк шотына аудару не оған қолма-қол ақша беру арқылы жүзеге асырады. 6. Егер эмитент пен дара кәсіпкер немесе заңды тұлға арасында жасалған шартта өзге мерзім көзделмесе, эмитент дара кәсіпкер немесе заңды тұлға жеке тұлғалардан азаматтық-құқықтық мәмілелер бойынша ақы төлеу кезінде алған электрондық ақшаны өз пайдасына электрондық ақша түскен күннен бастап үш жұмыс күні ішінде өтеуді жүзеге асыруға міндетті. Дара кәсіпкер немесе заңды тұлға алған электрондық ақша аудару кезінде ақшаны қайтару үшін осы Заңда көзделген негіздер бойынша немесе Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген негіздер бойынша жасалған азаматтық-құқықтық мәміле бұзылған жағдайда, оны ақы төлеуші – жеке тұлғаға қайтару кезінде өтеуге жатпайды. Дара кәсіпкерлер немесе заңды тұлғалар иелері болып табылатын электрондық ақшаны өтеу заңды тұлғаның немесе дара кәсіпкердің банк шотына оның номиналдық құны бойынша тең ақшалай сомасын аудару жолымен жүзеге асырылады. 4-тарау. Қорытынды ережелер 37-бап. Ақша төлемi мен (немесе) аударымын жүзеге асыру ережелерiн бұзғаны үшiн жауапкершiлiк 1. Ақша төлемi мен (немесе) аударымына қатысушылар ақша төлемi мен (немесе) аударымына байланысты мiндеттемелердi орындамаған немесе тиiстi дәрежеде орындамаған жағдайда, олар осы қатынастарға қатысушылар арасында жасалған шартта және (немесе) Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген негiздер бойынша, тәртiппен және мөлшерде жауап бередi. 2. Егер ақша аударымы аяқталмаған болса, осының алдындағы жөнелтушiнiң алынған нұсқауды орындамаған не тиiстi дәрежеде орындамаған банк (оның iшiнде делдал банк) оның алдында жауап бередi. Бұл орайда ақша жөнелтушi ақша аударымы жөнiндегi мiндеттемелерiн орындаған күннiң өзiнде, егер ақша жөнелтушi мен бенефициар арасындағы азаматтық-құқықтық мәмiле шарттарында өзгеше көзделмеген болса, ақша жөнелтушiнiң азаматтық-құқықтық мәмiле жөнiндегi төлем бойынша бенефициар алдындағы мiндеттерi тоқтатылмайды. Егер ақша аудару бенефициар банкiнiң кiнәсiнен аяқталмаған болса, ақша жөнелтушi азаматтық-құқықтық мәмiле жөніндегi төлем бойынша бенефициар алдында жауапты болмайды. 3. Егер ақша аударымын жасау ережелерiн бұзу ақша төлемi мен (немесе) аударымына қатысушының өзгенiң ақшасын заңсыз пайдаланумен, сондай-ақ акцептiң немесе нұсқаудың орындалу мерзiмiн бұзуымен байланысты болса, мұндай қатысушы кiмнiң ақшасын заңсыз пайдаланса сол адамға Қазақстан Республикасының азаматтық заңдарында көзделген айыпақы төлеуге мiндеттi. 4. Егер алушы банк төлем жасалған кезде қорғау iс-әрекетiнiң тәртiбiн сақтамаса, бiрақ бенефициар ақшаны: 1) ақша аударымы туралы тапсырмада немесе талапта көрсетiлгендей; 2) бенефициар үшiн қолайлы мерзiмде; 3) ақша аударымы туралы бұйрықта көрсетiлген сомада алған жағдайда; 4) және бұл орайда ақша жөнелтушiге де, бенефициарға да залал (зиян) келтiрiлмесе, алушы банк ол үшiн жауап бермейдi. 38-бап. Белгiсiз мерзiмде орындалуға тиiстi нұсқаулар 1. Ақша жөнелтушiде банкте нұсқауды орындау үшiн қажеттi ақша сомасы болмаған не жеткiлiксiз болған жағдайда, егер заң актiлерiнде өзгеше көзделмесе, алушы банк: 1) ақша жөнелтушi мен алушы банктiң арасындағы шартта; 2) заң актiлерiнде және (немесе) Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң нормативтiк құқықтық актiлерiнде көзделген жағдайларда ғана алынған нұсқауларды қабылдауға және оларды орындау үшiн жеткiлiктi ақша сомасы ақша жөнелтушiнiң немесе алушы банктiң банк шотына түскенге дейiн бiр жыл бойы сақтауға мiндеттi. 1-1. Бенефициар Қазақстан Республикасының валюталық заңдарында көзделген қажетті құжаттар мен мәліметтерді беру жөніндегі іс-әрекеттерді жасамаған жағдайда алушы банк жөнелтушінің алынған нұсқауларын қабылдауға және 180 күнтізбелік күн бойы сақтауға міндетті. Бенефициар осы тармақтың бірінші бөлігінде көзделген іс-әрекеттерді орындамаған жағдайда, алушы банк күнтізбелік 180 күн ішінде мұндай нұсқауды оны жөнелтушіге орындамай қайтаруға міндетті. 2. Осы баптың 1-тармағында көзделген нұсқауларды алушы банк Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген нұсқауларды орындау кезектiлiгiн сақтауды ескере отырып, олардың алушы банкке түсу тәртiбiнде күнтiзбелiк кезектiлiкпен орындайды. Күнтiзбелiк кезектiлiк алушы банкке нұсқаулардың түсу күнi мен уақытын көздейдi. 3. Осы банктің 1-тармағында көзделген нұсқауларды орындаған кезде, акцептiң күнi мен уақыты алушы банктiң мұндай нұсқауларды орындау күнi мен уақыты болып табылады. 4. Егер осы баптың 1-тармағында белгіленген мерзім өткеннен кейін жөнелтушінің ұсынған нұсқауы жөнелтушіде ақшаның жетіспеуінен орындалмаса, онда алушы банк инкассалық өкімді қоспағанда, осындай нұсқауды орындамастан жөнелтушіге қайтаруға міндетті. 5. Қайта құрылымдау жоспарында көзделген шаралар кешенін жүзеге асыруға байланысты банкті қайта құрылымдау кезеңінде алушы банк қайта құрылымдау тоқтатылғанға дейін банктің олар бойынша міндеттемелерін тоқтата тұрған және қайта құрылымдау жоспарында бар нұсқауларды қабылдауға және сақтауға міндетті. Банкті қайта құрылымдау тоқтатылған жағдайда алушы банк мұндай нұсқауды орындамастан, оны жөнелтушіге қайтарып беруге міндетті. Олар бойынша міндеттемелері тоқтатыла тұрмаған және қайта құрылымдау жоспарына кірмеген нұсқаулар осы Заңда, Қазақстан Республикасының Салық және Азаматтық кодекстерінде белгіленген тәртіппен орындалады. Ескерту. 38-бапқа өзгеріс енгізілді - ҚР 1998.12.28 N 336, 2000.03.29 N 42, 2003.03.13 N 394, 2003.05.08 N 411, 2003.07.09 N 482, 2010.04.02 N 262-IV (2010.10.21 бастап қолданысқа енгізіледі), 2012.07.05 N 30-V (алғашқы ресми жарияланғанынан кейін күнтізбелік он күн өткен соң қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен. 39-бап. Ақша төлемiне немесе аударымына тыйым салу Төлем жасауға, ақша аударымы туралы нұсқау беруге, нұсқауды орындауға, банктiң бенефициарға ақша беруiне немесе бенефициардың ақша алуына Қазақстан Республикасының тиiстi заң актiлерiмен уәкiлдiк берiлген мемлекеттiк органдар немесе лауазымды адамдар және Қазақстан Республикасының заң актiлерiнде көзделген негiздемелер бойынша ғана тыйым салынуы мүмкiн. 40-бап. Халықаралық шарттар Егер Қазақстан Республикасы бекiткен халықаралық шартта осы Заңда көзделген өзгеше ережелер белгiленсе, онда халықаралық шарттың ережелерi қолданылады. 41-бап. Осы Заңды iске асыру жөнiндегi шаралар Осы Заң күшiне енген күннен бастап Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң "Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкi Басқармасы Төрағасының республикада төлем және несие тәртiбiн нығайту мәселесi жөнiндегi есебi туралы" 1993 жылғы 30 қаңтардағы қаулысының 6-тармағы, аталған Қаулымен бекiтiлген "Қазақстан Республикасында қолма-қол ақшасыз есеп айырысу тәртiбiн бұзғаны үшiн экономикалық санкциялар туралы" және "Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң экономикалық" нормативтерiн бұзғаны үшiн коммерциялық банктерге қолданылатын санкциялар туралы" Уақытша ережелер (Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы, 1993 ж., N 4, 68-құжат, Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1996 ж., N 8-9, 239-құжат) күшi жойылды деп танылсын. Қазақстан Республикасының Президентi × Құжат туралы ақпарат Көрсеткіш Мәні Мәртебесі Жаңартылған Актіні өзгерту күні 07.11.2014 Актіні қабылдау күні 29.06.1998 Акт нысаны Құқықтық қатынас саласы Банк жүйесі. Банк қызметі Ақша жүйесі және ақша айналымы. Валюталық реттеу. Бағалы қағаздар Актіні қабылдаған орган Қазақстан Республикасының Парламенті (бұрынғы атауы: Қазақ ССР Жоғарғы Советі; Қазақ ССР Жоғарғы Советінің Президиумы; ҚР Жоғарғы Кеңесінің Төралқасы; ҚР Жоғарғы Кеңесі) Заңды күші Заң Әрекет аймағы Қазақстан Республикасы Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілері мемлекеттік тізіміндегі актінің тіркеу нөмірі 921 НҚА ережешығармашылық органмен берілген тіркеу нөмірі 237 Актіні қабылдау орны Астана қаласы × Өзгерістер тарихы № Тақырып НҚА нысаны және оны қабылдаған орган Қосымша ақпарат Өзгерту күні НҚА мәртебесі 1 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының Заңы. 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 29.03.2000 Қолданыстағы 2 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 13.03.2003 Жаңартылған 3 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 05.05.2003 Жаңартылған 4 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 08.05.2003 Жаңартылған 5 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 09.07.2003 Жаңартылған 6 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 13.12.2004 Жаңартылған 7 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 08.07.2005 Жаңартылған 8 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 22.06.2006 Жаңартылған 9 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 10.12.2008 Жаңартылған 10 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 11.07.2009 Жаңартылған 11 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 28.08.2009 Жаңартылған 12 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 30.08.2009 Жаңартылған 13 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 08.03.2010 Жаңартылған 14 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 02.04.2010 Жаңартылған 15 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 21.10.2010 Жаңартылған 16 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 21.07.2011 Жаңартылған 17 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 01.01.2012 Жаңартылған 18 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 12.01.2012 Жаңартылған 19 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 21.06.2012 Жаңартылған 20 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 05.07.2012 Жаңартылған 21 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 24.09.2012 Жаңартылған 22 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 01.01.2013 Жаңартылған 23 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 21.06.2013 Жаңартылған 24 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 15.01.2014 Жаңартылған 25 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 10.06.2014 Жаңартылған 26 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 01.07.2014 Жаңартылған 27 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 29.09.2014 Жаңартылған 28 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 07.11.2014 Жаңартылған 29 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 15.12.2014 Жаңартылған 30 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 01.01.2015 Жаңартылған 31 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 02.08.2015 Жаңартылған 32 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 29.10.2015 Жаңартылған 33 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 16.11.2015 Жаңартылған 34 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 24.11.2015 Жаңартылған 35 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 01.01.2016 Жаңартылған 36 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы 26.07.2016 Жаңартылған 37 Ақша төлемi мен аударымы туралы Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 29 маусымдағы N 237 Заңы. Күші жойылды - Қазақстан Республикасының 2016 жылғы 26 шілдедегі № 11-VІ Заңымен 10.09.2016 Күшін жойған

STRAP – бүгінгі таңда АЖЖ нарығында ұсынылған құрылыс дизайнының ең жан-жақты және әмбебап бағдарламалық жүйелерінің бірі. Есептеуден бастап сызба мен техникалық сипаттамаға дейінгі бүкіл жобалау процесін қамти отырып, STRAP инженерге ғимаратты, көпірді, сыртқы қабаты, резервуар, мұнараны қоса алғанда, темір-бетон және болат конструкцияның кең спектрін жобалауға арналған қуатты, сонымен бірге қолжетімді құрал ұсынады. Мүмкіндіктің айтарлықтай мол болуына қарамастан — бұл жұмыста ыңғайлы, модульдік жүйе үлкен және кіші жобаларға бірдей сәйкес келеді. Өнеркәсіптік және азаматтық объектілерді жобалаушылардың практикалық мәселелерін шешу үшін арнайы жасалған STRAP деректерді енгізуді және нәтижелерді түсіндіруді тездететін және жеңілдететін көптеген тиімді құралдарға ие. STRAP бағдарламасында құрылыс конструкцияларын есептеуді орындау арқылы қаңқаның қабырға элементінде арматураны тұтынуды едәуір төмендетуге (30% дейін) қол жеткізуге болады. Кіші модельдерді құрудың қуатты құралын қолдана отырып, инженер негізгі кіші модельдерден (мысалы, қабаттар) күрделі модельді (көп қабатты ғимарат) тез жинай алады. Жетілдірілген тор генераторы қолданушыға еркін контурдың бетін соңғы элементті бір адымға бөлуге мүмкіндік береді. Мысалы, STRAP пайдаланушысы модельді типтік дизайн кітапханасынан шығарып, оны бірнеше параметрді анықтау арқылы тез толықтыра алады. ЖОБАЛАУДЫҢ МЫНАНДАЙ КЕШЕНДІ ПОСТПРОЦЕССОРЫ ҚОЛЖЕТІМДІ: БОЛАТ – Ыстықтай илектелген, суықтай иілген қималар мен қосылыстарды жобалау. КӨПІР – Сыни жүктеме мен әсер ету сызығының генерациясы. БЕТОН – Арқалық, баған, қабырға мен төбелерді жобалау және салу. Арқалық пен төбені ПОСТ-КҮШЕЙТУ. STRAP туралы қосымша ақпарат DNT жобалау компаниясы Қазақстанда және Орталық Азияның басқа елдерінде STRAP бағдарламалық жасақтаманың ресми жеткізушісі. Қазақстанда және Орталық Азияның басқа да елдерінде STRAP бағдарламасын сатып алу және пайдалану мәселелері бойынша бізге хабарласыңыз:

Бүгін Астана қаласында Елбасының «Болашаққа бағдар:рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында «Маңғыстау аңыздары» атты 4 тілде (қазақ, орыс, ағылшын, қытай) 100 аңыздан тұратын 1000 дана кітап жарық көрді. Бұл туралы Ералы Тоғжанов Маңғыстау облысының әлеуметтік-экономикалық дамуы туралы есебі кезінде Орталық коммуникациялар қызметінің ақпараттық алаңында баяндады, деп хабарлайды zakon.kz Маңғыстау облысы әкімінің баспасөз қызметі берген ақпаратқа сілтеме жасап. «Аталған еңбектің бірнеше тілде жарық көруінің басты мақсаты Елбасымыздың үш тілділік саясатын қолдау және Маңғыстаудың көне әрі бай тарихы мен мәдениетін, қасиетті жерлері мен өзіне тән ерекеше табиғатын суреттеп, әлемдік дәрежеде насихаттау», - деді Ералы Тоғжанов. Сондай-ақ, Маңғыстау облысында 2017 жылы «Атамекен» бағдарламасы бойынша демеушілердің қолдауымен 11 млрд. 4 миллионнан астам теңгеге 59 жоба жүзеге асырылды. Бұл көрсеткіш республика бойынша алғашқы орындардың бірі. «Рухани қазына» ішкі бағдарламасы бойынша 2017 жылы 106 млн 340 мың теңгеге 11 ірі іс - шара атқарылды. Елбасының жарлығымен бекітілген «Алғыс күніне» орай Маңғыстауда 1 наурыздан бастап «Асар – Жомарт жүрек» қайырымдылық акциясының 2-кезеңі өтті. Нәтижесінде, 85 млн. теңге жиналып, 6 800-ге жуық отбасыға көмек көрсетілді. «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» бағдарламасын жүзеге асыруға 11 млр 205 млн қаражат жұмсалды. Сонымен қатар, облыс әкімі Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың бес әлеуметтік бастамасын іске асыру бойынша өңірде қолға алынатын жұмыстар туралы баяндады. «Бірінші бастама бойынша «Әр отбасына баспана алудың жаңа мүмкіндіктерін беру». Өткен жылдың өзінде 18% өсіммен 833 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға беріліп, 7 мың отбасы үйлі болды. 2018 жылы 916 мың шаршы метр тұрғын үйді пайдалануға беру жоспарланды. Ал үшінші бастама бойынша «Бүгінгі таңда Ақтау және Жаңаөзен қалаларында 4 жатақхана салу үшін жер телімдері белгіленді. Ш.Есенов атындағы университет үшін де 1000 орындық жатақхан салу қажеттілігі бар. Мемлекет өз тарапынан Білім және ғылым министрлігі арқылы, жатақхана құрылысына жұмсалған инвестициялардың біртіндеп қайтарылуына кепілдік беру арқылы жобаларды іске асыру да қарастырылуда (бір студентке жылына 197 мың теңге)», - деді облыс әкімі Ералы Тоғжанов. Брифингте облыс әкімі 2017 жылғы Маңғыстау облысының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі нәтижелері мен 2018 жылға арналған міндеттер туралы баяндады. Маңғыстау облысы 2017 жылдың соңында барлық макроэкономикалық көрсеткіште оң нәтижеге қол жеткізді. Қысқа мерзімді экономикалық индикатор индексі 100%-ды құрады. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі 96,9% -дан 100,1% -ға дейін өсті (2,3 трлн. теңгеге өнім өндірілді). «Өңірде индустрияландыру картасы іске қосылғаннан бері 395 млрд. теңге инвестиция көлемінде 45 жоба жүзеге асырылды. 4 мыңнан астам жұмыс орны ашылды. Құрылыс жұмыстарының нақты көлем индексі 98,8% -дан 100,1% -ға дейін артты. Мұндай көрсеткішке Мемлекет басшысының 2015 жылы бастамашылық жасаған «Нұрлы жол» мемлекеттік бағдарламасының септігі зор. Бағдарламаны іске қосқаннан бері облыста шамамен 900 млрд теңгеге қырыққа жуық жоба жүзеге асырылуда», - деді Маңғыстау облысының әкімі Ералы Тоғжанов. 2017 жылы Құрық порты арқылы 1,5 млн тонна жүк жөнелтілді. Автокөлік кешені толық қуаттандырылды. Бұл жүк жөнелтуді 4 млн. тоннаға дейін арттырады. 14 млрд.теңге сомасына жалпы ауыл шаруашылығы өнімдері өндірілді, физикалық көлем индексі 108,2% құрады. Бұл көрсеткіш бойынша облыс республикада бірінші орын алады. 2017 жылы Маңғыстауда 12 жаңа жылыжай салынды. Қазіргі таңда өңірде 27 жылыжай бар (2016 жылы - 15 жылыжай). Аймақтың экономикасын әртараптандыруға арналған нысандардың бірі - «Ақтау теңіз порты» АЭА. АЭА аумағында 26 қатысушы тіркелді (оның ішінде шетелдік капиталдың қатысуымен 9 қатысушы, соның ішінде 1 трансұлттық компания (Tenaris) бар).

Жамбыл облысы әкімдігінің мәдениет, архивтер және құжаттама басқармасы, К.Әзірбаев атындағы Жамбыл облыстық филармониясының ұйымдастыруымен Тараз қаласындағы «Баласағұн» ОКЗ-да Тәуелсіздіктің 30 жылдығы мен Жыр алыбы Жамбыл Жабаевтың 175 жылдығы аясында Кенен Әзірбаев атындағы Х Республикалық «Шырқа, даусым» дәстүрлі әншілер конкурсы өтті. Конкурс пандемиялық сақтық шараларын сақтай отырып өткізілді, телевизиялық үлгіде және әлеуметтік парақшалар арқылы тікелей эфирлерде көрсетілді. Конкурста Қазақстанның қалалары мен облыстарынан және Қытай Халық Республикасынан жалпы 30 өнерпаз өнер көрсетті. Жамбылдық Ербосын Қасымбектің алшысы биыл оңынан түсті. Шырқа даусым конкурсының 1 орнын иеленген Ербосын Қасымбек Шу аудандық мәдениет үйінің беделді өнер иесі. 2012-2013 Жамбыл облысының «Үздік мәдениет қызметкері» титулы, 2016 жылы «Шалқар термесі»Республикалық байқаудың «Лауреат» төсбелгісі, 2018 жыл «Аймақты әнмен тербетіп» атты Республикалық дәстүрлі ән конкурсының 1-орын жүлдегері, 2019 жылы Атырау облысында өткен Ф.Оңғарсынованың 80 жылдығына орай өткен Республикалық эстрадалық әншілер конкурсының 3-орын лауреаты, 2019 жылы Аудан әкімінің «Жылдың үздік жас термешісі» номинациясы марапаты, 2020 жылы «Алтын кітап» Қ.Р.Білім,ғылым,мәдениет,өнер, тәрбие, әлеумет тану, экономика, қызмет көрсету саласындағы үздік қызметкерлердің «Таңдаулы тұлға» Республикалық энциклопедиясына енгені үшін,кәсіби саласында жеткен жетістіктері мен үздік қызметі үшін «Үздік жас маман» төсбелгісі марапаты, 16.03.2020 жылы Қоғамдық марапаттар жөніндегі Республикалық кеңестің «Қазақ мәдениетінің қайраткері» төсбелгісі. Республикалық «Абырой» авторлық қоғамының мүшесі. Осы авторлық қоғамда тіркелген 5-6 дәстүрлі әннің авторы. Ол 1989 жылы 29 мамырда дүниеге келген. Білімі жоғары. Ұстазы — Тұрсынғазы Рахимов. Өнер саласындағы еңбек өтілі 10 жыл. Үйленген, үш қызы бар.

Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев «Россия-24» телеарнасына берген сұхбатында бұрын заңсыз шығарылған активтер мен қаражатты елге қайтару туралы айтты, деп хабарлайды Zakon.kz. Журналист Тоқаевтан, мысалы, бірдеңені тартып алып, онымен бөліскен дұрыс па, жаңа әділетті іздеуде қандай да бір әділетсіздікті анықтау қаупі бар ма деп сұрады. Әрине, мұндай қауіп бар. Мен сіздің сұрағыңыздың астарын өте жақсы түсінемін. Соған қарамастан мен бір кездері заңсыз жекешелендірілген мүлікті мемлекет меншігіне қайтарумен айналысатын комиссия құрдым. Мұндай активтер мемлекетке қайтарылады. Бұл жерде экспроприация жоқ. Таңдау, бөлу деген ойдан алыспын. Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев Сонымен қатар, оның айтуынша, заңды түрде жасалғанның бәрі, әсіресе бұл ірі компаниялар, сондай-ақ орта компаниялар болса, толықтай біздің заңнамаға сәйкес жұмыс істесе, экспроприациялау, яғни мүлікті мәжбүрлеп иеліктен шығару мүмкін емес. Өйткені, мемлекет басшысының айтуынша, бұл біздің қоғамдағы әлеуметтік тұрақсыздықты тудырады. Біздің экономиканың басқа елдердегідей үлкен еместігін халық көріп отыр, әсіресе Ресейде ненің әділ, ненің заңға қайшы болғанын жақсы көреміз. Сондықтан бұл тапсырма өте маңызды деп ойлаймын. Ол кезең-кезеңімен жүзеге асырылып, жүзеге асырылуда. мемлекет басшысы Тоқаев заңсыз жымқырылған қаражат пен шетелдегі активтерді қайтару үшін ведомствоаралық комиссия құрылғанын еске салды. Түсінемін, бұл бір-екі күнде жасалмайды, жылдар қажет болуы мүмкін, бірақ бұл жұмысты жасау керек, өйткені мұндай активтер заңға қайшы шетелге шығарылған және олар өздерінің заңды иесін табуы керек. Ал Конституциямызға сәйкес, халық заңды иесі, ал мемлекет барлық мүлікті халықтың атынан басқарады және, әрине, парламент пен үкімет алдында есеп береді. Қасым-Жомарт Тоқаев

Биыл біз жаңа кезеңге қадам бастық. Халқымыз жалпыұлттық референдумда саяси жаңғыру бағдарын қолдады. Конституциялық реформа Жаңа, Әділетті Қазақстанды құру жолындағы аса маңызды қадам болды. Еліміздегі саяси жаңғыру енді экономикалық өзгерістерге ұласуға тиіс. Біз «Азамат – бизнес – мемлекет» арасындағы қатынасты түбегейлі өзгертеміз. Мемлекет, ең алдымен, бәріне бірдей мүмкіндік беріп, әділдік орнатады. Қоғам игілігіне арналған қызмет деңгейі жоғары болуына кепілдік береді. Әлеуметтік жағынан әлсіз топтағы азаматтарға қолдау көрсетеміз. Мүмкіндігі шектеулі жандарға да көмектесеміз. Президент жанындағы Омбудсмен тағайындалады. Мемлекет экономикалық еркіндікті қолдайды. Бірақ, халықты нарық тұрақсыздығының ықпалынан барынша қорғайды. Шағын және орта бизнесті мейлінше дамытады. Енді реформалардың нақты бағдарларына тоқталайын. БІРІНШІ БАҒДАР. ЖАҢА ЭКОНОМИКАЛЫҚ САЯСАТ. Біз экономикамызда қордаланған мәселелерді жақсы білеміз. Мысалы, шикізатқа әлі де тәуелдіміз. Еңбек өнімділігі төмен, инновация жеткіліксіз. Ұлттық табыстың игілігін жұрттың бәрі бірдей көріп отырған жоқ. Әрине, мұның барлығы – күрделі мәселелер. Бірақ, оны шешудің нақты жолдары бар. Атап айтсақ, бұл – макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ету, экономиканы әртараптандыру және цифрландыру. Сондай-ақ, шағын және орта бизнес пен адам капиталын дамыту, заң үстемдігін орнықтыру. Сондықтан, тың тәсілдер қажет екені сөзсіз. Экономикалық саясатымыздың негізгі мақсаты еш өзгермейді. Оның мәні – сапалық және инклюзивтік тұрғыдан халықтың әл-ауқатын арттыру. Жаңа экономикалық бағдарымыздың басты басымдықтары мыналар: – жеке кәсіпкерлік бастамаларды ынталандыру, яғни, мемлекеттік капитализмнен және мемлекеттің экономикаға шектен тыс араласуынан бас тарту; – бәсекелестікті дамыту, яғни бәріне бірдей мүмкіндік беру; – сондай-ақ, ұлттық табысты әділ бөлу. Мұның бәрі кезек күттірмейтін бірқатар маңызды міндетті шешуді талап етеді. Бірінші. Бағаны әкімшілік жолмен реттеу тұтас салалардың инвестициялық тартымдылығын төмендетеді. Сондай-ақ, тауар тапшылығын туындатып, елді импортқа тәуелді етеді. Сондықтан, баға белгілеу ісіне мемлекеттің араласуынан біртіндеп бас тарту керек. Бәсекелік ортасы жоқ нарықтар ғана бұрынғыдай қала береді. Монополистердің тарифтері қатаң бақылауда болады. Бірақ, бақылау жасау орынсыз қысым көрсету деген сөз емес. Бүгінде мемлекеттік органдардың, соның ішінде күштік құрылымдардың бизнесті тексеруге жаппай кірісіп, бағалар мен тарифтерді төмендетуді талап етуі жиілеп кетті. Құр дақпырт үшін жасалатын мұндай әрекеттерді доғару керек. Монополияның табысын шектеу қажеттігі мен инфрақұрылымға инвестиция салуды қамтамасыз ету арасында тепе-теңдікті сақтау маңызды. Елімізде электр қуатымен қамтамасыз ететін желілердің үштен екісінің, жылу коммуникациясының 57 пайызының және су құбыры желісінің жартысына жуығының тозығы жеткен. Осыдан-ақ біраз жайтты аңғаруға болады. Тарифтерді күшпен ұстап тұрудың ақыры соның бәрін кезекпен өшіруге және түрлі апатты жағдайлар туындауына әкеп соқтырады. Осының салдарынан азаматтардың денсаулығына және өміріне қатер төнеді. Монополиялы нарықтарда «Тарифті инвестицияға айырбастау» деген жаңа тариф саясатына көшу керек. Желілер мен қуат көздерінің тозу деңгейін кемінде 15 пайызға азайту қажет. Тариф инфрақұрылымға қаржы салғаны және ашықтықты қамтамасыз етудің мемлекеттік мониторингі жүйесіне қатысқаны үшін беріледі. Меншік иесі инвестицияның айтарлықтай бөлігін тарифтің емес, өз қаржысының есебінен салуға тиіс. Инновация енгізу үшін тиімді ынталандыру шараларын әзірлеген жөн. Сондай-ақ, шығыстың бір бөлігін тарифтік сметаның аясында қайта бөлуге және табыстың белгілі бір бөлігін сақтап қалуға рұқсат беру керек. Тарифтерді тоғыспалы субсидиялаудан, яғни бір тұтынушылар үшін бағаны ұстап тұру мақсатымен басқалар үшін бағаны көтеру тәсілінен біртіндеп бас тарту қажет. Екінші. Экономиканы одан ары монополиясыздандыру үшін нақты институционалдық шешімдер қабылдау қажет. «Конгломерат» ұғымын заң жүзінде айқындап алған жөн. Нарықтың өзара байланысты субъектілері экономикалық әлеуетін бір жерге шоғырландыру үшін рұқсат алуға міндетті. Олардың барлық мәмілесін, соның ішінде нарыққа тән емес бағаларды қолдану белгілері бойынша жасалған келісімдерін де мұқият тексеру керек. Бірыңғай операторлардың қызметі нарықтық экономиканы дамытуға кері әсер етеді. Сондықтан, бұл институтты ретке келтірген жөн. Қазір жұмыс істеп тұрған операторларды бәсекелі ортаға беру қажет немесе монополист деп танып, қызметін монополияға қарсы арнаулы құқық аясында реттеу керек. Үшінші. Экономиканың тұрақты өсуі салық саясатының түсінікті және болжауға болатындай етіп жүргізілуіне тікелей байланысты. Фискалды реттеу ісін қайта жаңғырту үшін 2023 жылы жаңа Салық кодексі әзірленеді. Оның ең түйткілді тұсы саналатын салықтық әкімшілендіру мәселесі түгел қайта жазылуға тиіс. Сондай-ақ, жұмыс барысында бетпе-бет кездесу мүлдем болмайтындай етіп, салықтық бақылау қызметін толық цифрландыру керек. Тағы бір басымдық – салықтық ынталандыру шараларының тиімділігін арттыру. Ол үшін экономиканың түрлі саласында дифференциалды салық мөлшерлемесіне көшкен жөн. Пайданың технологиялық жаңғыруға және ғылыми әзірлемелерге жұмсалған бөлігіне салынатын корпоративті табыс салығын төмендету немесе одан босату тәсілін енгізу керек. Салық төлеушілердің салықтан жалтаруға құмарлығын азайту үшін арнайы салық режімдерін жеңілдету керек. Салық жүктемесін төмендету мақсатында ұйымдарды әдейі бөлшектеуге жол бермеу мәселесі жаңа кодексте қарастырылуы қажет. Сауда-саттық заман талабына сай дамуы үшін мөлшерлемесі ойға қонымды әрі рәсімдері қарапайым бөлшек сауда салығын қолдану аясын кеңейту керек. Салық реформасы аясында «сән-салтанатқа салық» салуды енгізген жөн. Мұның орта тапқа қатысы жоқ, бұл салық тек аса қымбат жылжымайтын мүлік және автокөлік сатып алған кезде салынады. Автокөлік сатып алу кезінде төленетін алым-салық мәселесіне жеке тоқталайын. Кейбір жақын шетелдерден әкелінген автокөліктерге қатысты түйткілдер баршаға мәлім. Заң аясынан тыс қалып отырған мұндай көліктер қоғамдық қауіпсіздікке қатер төндіруде. Заңсыз көлік әкелетін амал-тәсілдің бәріне тосқауыл қою үшін батыл шаралар қабылдау қажет. Ал, биылғы 1 қыркүйекке дейін елге әкелінген автокөліктерге қатысты ахуалды реттеу керек. Оларды заңдастыру мақсатында утилизация және алғашқы тіркеу үшін төленетін қаржы көлемін 200-250 мың теңгеден асырмай, бәріне бірдей және бір реттік алым алуды ұсынамын. Бұл – іздеу салынбаған және кеден рәсімдерінен өткен көліктерге ғана қатысты шара. Төртінші. Салық саясатының тиімді болуы кеден жұмысының ашықтығына тығыз байланысты. Салық және кеден саласындағы ақпараттық жүйелерді толық біріктіру ісін аяқтау маңызды. Келесі мәселе. Тексерушілердің тым көптігі. Олардың теріс әсер еткені белгілі. Сондықтан, шекараға интеграцияланған кедендік бақылау тәсілін енгізу қажет. Кедендік рәсімдеу орталықтары «бір терезе» қағидаты бойынша жұмыс істеуге тиіс. Бесінші. Біз «көрпеге қарай көсілу» қажет екенін ұмытпауымыз керек. Бюджет саясатына реформа жасалады. Ақырғы нәтижені дөп басуымыз керек. Бюджет кодексінде шекті нормативтер бекітіледі. Оны бюджетті жоспарлау және орындау кезінде міндетті түрде ұстану қажет. Ұлттық қордың қаржысын тиімсіз жұмсау тоқтатылады. Бұл – өте өзекті мәселе. Қордың қаражатын аса қажет инфрақұрылымды дамытуға және еліміз үшін маңызы зор жобаларды қаржыландыруға жұмсаймыз. Бюджет үдерістерін барынша жеңілдету қажет. Мемлекеттік органдардың игерілмеген қаражатты келесі жылға қалдыруына мүмкіндік беру керек. Сол арқылы олар ақшаны бюджетке қайтарудың тиімсіз тәртібінен құтылады. Сонымен бірге, бюджетке қатысты тәуекелдерді басқару жүйесін іске қосу керек.Бұл жүйе квазимемлекеттік секторды да қамтуға тиіс. Біз салық түсімін өңірлердің өзіне бере бастадық. Бұл жұмысты жалғастыру қажет. «Халық қатысатын бюджет» жобасы тиімді іске асырылып жатыр. Оның ауқымын кеңейтіп, жобаға аудандық маңызы бар қалалар мен ауылдарды тарту керек. Тұрғын-үй коммуналдық шаруашылығы қаржысының кемінде 10 пайызы қайда жұмсалатынын қоғамның өзі айқындауға тиіс. Осы айтылған мәселелерді тиімді жүзеге асыру үшін жаңа Бюджет кодексін қабылдау қажет. Алтыншы. Кәсіпкерлікті жүйелі түрде қолдау. Бұл жұмыста бәрін басынан бастап реттеу керек. Тапсырма екі жылдан бері орындалмай келеді. Жүздеген, тіпті мыңдаған заңнамалық құжат пен нұсқаулықты қайта-қайта түзете бергеннен ештеңе шықпайды. Оның орнына ықшам әрі түсінікті жаңа ережелерді бекіткен жөн. Мұндай тәсілді 2024 жылғы 1 қаңтардан бастап толық енгізу қажет. Келесі мәселе. Мемлекет қаржылай қолдау жасаған кезде бәсекеге қабілетті шағын және орта бизнес өкілдеріне баса мән береді. Еңбекақы төлеу қорын көбейткен және салық төлемдерін арттырған кәсіпорындарға қолдау көрсетіледі. Бұл – негізгі талап. Сонымен қатар, мемлекеттен көмек алатын бизнес өкілдерін анықтайтын автоматты жүйе енгізіледі. Мемлекеттік сатып алудың мүлде жаңа жүйесі жасалады. Бағаның төмен болуы ғана емес, тауарлар мен қызметтердің сапасы басты назарда болады. Мемлекеттік және квазимемлекеттік сатып алуды бірыңғай платформаға көшіру қажет. Осының бәрін жүзеге асыру үшін «Мемлекеттік сатып алу туралы» жаңа заң қабылдануға тиіс. Жетінші. Мемлекет пен жекеменшік серіктестігінің жаңа үлгісіне көшу керек. Қазір көптеген жоба кейбір кәсіпкерлер мен шенеуніктердің майшелпегіне айналды. Келісім-шарттар ашық және конкурстық негізде жасалуға тиіс. Осы мақсатта тиісті заң қабылдау қажет. Сегізінші. Несие ресурстарының тапшылығы отандық бизнес үшін үлкен проблема болып отыр. Қазақстанда шағын және орта бизнесті қаржыландыру үшін 42 миллиард долларға жуық қаражат жетіспейді. Сөйте тұра, банктерде триллиондаған теңге қаржы іс жүзінде экономикаға еш пайдасын тигізбей босқа жатыр. Ұлттық банк, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігі, Үкімет бірлесіп, нақты секторды тұрақты әрі қолжетімді несиемен қамтамасыз ететін нақты шешімдер қабылдауға тиіс. Ұлттық банк қазіргі ахуалдың өте күрделі екенін ескере отырып, барынша икемді қимылдауы, тіпті тапқырлық танытуы керек. Шетелдерде бұған қатысты оң тәжірибелер бар. Тоғызыншы. Өнім өндіру үшін, ең алдымен, жер керек. Жері жоқ адам бизнеспен айналыса алмайды. Кәсіпкерлерге жер телімдерін ашық әрі жедел бөлудің тиімді тәсілдері айқындалуға тиіс. Оны жыл соңына дейін әзірлеу керек. Әрбір аймақ пен елді мекенде бос жатқан немесе мақсатына сай игерілмеген жердің бар-жоғын анықтау қажет. Бұл ақпаратты бизнес өкілдері білуге тиіс. Аталған шаралар кәсіпкерлердің ғана емес, жалпы экономиканың бәсекеге қабілетін арттыра түсетіні анық. ЕКІНШІ БАҒДАР. НАҚТЫ СЕКТОРДЫ ДАМЫТУ. Ең алдымен, жер қойнауын игеру ісіне инвестиция тарту үшін заңнаманы және рәсімдерді барынша жеңілдету керек. Геологиялық ақпарат туралы бірыңғай мәліметтер банкін құру жұмысын аяқтау қажет. Үкіметке индустрия және жер қойнауын игеру салаларының инвестициялық тартымдылығын арттыруды тапсырамын. Былтыр менің тапсырмам бойынша барлық арнайы экономикалық аймақтың тиімділігі бағаланды. Соның нәтижесінде түйткілді тұстарды анықтап, тың тәсілдерді ойластырдық. Енді арнайы экономикалық аймақтарды дамыту үшін мүлде басқа саясатқа көшкен жөн. Қазіргі таңда шетел компаниялары Қазақстанға көше бастады. Сондықтан, бұл мәселе тіпті өзекті болып отыр. Арнайы экономикалық аймақтарға инвестициялық жеңілдіктерді саралап беру керек. Неғұрлым көп ақша салсаң, соғұрлым көп жеңілдік аласың деген ұстаным басты қағида болуы қажет. Жұмыс істейтін саласы негізгі бағыт болмаса да, маңызды индустриялық жобаларды жүзеге асыратын инвесторлар бар. Оларға салық және кеден жеңілдіктерін ұсынбай-ақ, жер телімдерін беруге болады. Барлық инвестициялық міндеттемесін адал орындайтын кәсіпорындар да бар. Оларға арнайы экономикалық аймақтан жер телімін жеке меншікке беру мәселесін шешу қажет. Жалпы, инвестиция тарту жұмысын жүйелі жүргізу керек. Бұл – Үкіметтің алдында тұрған басты міндеттің бірі. Келесі мәселе. Бұған дейін айтылғандай, мемлекет өзінің экономикаға араласуын біртіндеп азайта береді. «Самұрық-Қазына» қоры экономиканың басты салаларына бақылау жасауға ғана мүмкіндік беретін мажоритарлы үлесі бар инвесторға айналады. Қордың басқа активтері мен акцияларын жекешелендіру керек. Оны жүзеге асыруға «Халықтық ІРО» тәсілін де қолдануға болады. «Самұрық-Қазына» қоры жеке инвесторлар дербес жүзеге асыра алмайтын аса маңызды жобаларға инвестор ретінде қатыса алады. Мұндай жобаларды Президент анықтайды. Келесі мәселе – еліміздің транзиттік қуатын арттыру. Қазақстан қазіргі геосаяси жағдайда Азия-Еуропа арасындағы аса маңызды құрлық дәлізі болып отыр. Біз бұл мүмкіндікті толық пайдаланып, әлемдік маңызы бар көлік-тасымал торабына айналуымыз керек. Еліміз осы салада ірі жобаларды жүзеге асыра бастады. Атап айтқанда, Ақтауда контейнер хабы құрылып жатыр. Транскаспий дәлізі дамып келеді. Осы жұмыстарға әлемдегі үздік логистика компаниялары тартылады. «Қазақстан теміржолы» компаниясы толыққанды транзиттік-логистикалық корпорация болып қайта құрылады. Автожол құрылысына, соның ішінде жергілікті жолдардың сапасына баса мән беру керек. Бюджеттен қыруар қаржы бөлінсе де, бұл мәселе әлі шешімін таппай отыр. Мен 2025 жылға дейін жергілікті жолдардың кемінде 95 пайызын жақсарту жөнінде тапсырма бердім. Үкімет бұл мәселені тікелей бақылауға алсын. Жол құрылысындағы заңсыздықтарды анықтау қажет. Бұл жұмыстан нақты нәтиже шығару керек. Бізде әлі күнге дейін битум тапшы. Бұл – ірі көлемде мұнай өндіретін ел үшін, тіпті, ұят жағдай. Үкімет осы мәселені түбегейлі шешуге тиіс. Жалпы, ашығын айтуымыз керек, Үкіметтің жұмысында қайта-қайта олқылықтар болып жатыр. Біресе жанар-жағармай, біресе шекер жетіспейді. Осының бәрі Үкіметтің нақты шешім қабылдауға келгенде өте баяу қимылдап, батыл қадам жасай алмауынан болып отыр. Мұндай жағдайға азаматтардың да көңілі толмайды. Әрине, бұл – орынды. Сондықтан, дәл осылай жалғаса берсе, тағы да нақты кадрлық шешімдер қабылдауға тура келеді. Келесі мәселе. Ұлттық экономика құрылымында құрылыс секторы маңызды орынға ие. Осы сала ішкі жалпы өнімнің 5-6 пайызын береді. Жанама салалар қосылса, бұл көрсеткіш одан да көп. Бүгінде Қазақстандағы сәулет-құрылыс қызметін реттейтін 2,5 мыңнан астам құжат бар. Бұл жүйе әбден қағазбастылыққа көмілген. Жемқорлық аз емес. Ескі құрылыс стандарттары мен нормалары әлі де қолданылады. Сондықтан, Үкіметке мүлдем жаңа құжат – Қала құрылысы кодексін қабылдауды тапсырамын. Әрбір қаланың жер телімдері мен коммуналдық желілердің схемасы көрсетілген функционалды интерактивті картасын жасау керек. Жер кадастрында өнеркәсіптік мақсатқа арналған жер телімдерінің картасын қолданыстағы көлік және коммуникация инфрақұрылымының схемаларымен толықтырып отыру қажет. Ауыл шаруашылығын дамыту – негізгі проблеманың бірі. Осы саладағы ахуал мемлекетіміздің азық-түлік қауіпсіздігіне тікелей әсер етеді. Еліміздің ауыл шаруашылығы өнімдерінің көлемін және оның қосымша құнын арттыру қажет. Бұл – стратегиялық міндет. Қазір тек бидай мен мал сатып отыратын заман емес. Үкімет агроөнеркәсіп саласын субсидиялаудың ұзақ мерзімге арналған жаңа тәсілдерін әзірлеуге тиіс. Бюджет қаражатының қайтарымы болуы керек. Мемлекет қаржыны оңды-солды шашып, ысырап етуге жол бермейді. Субсидия бөлуге және оның жұмсалуына жүргізілетін бақылауды күшейту керек. Шаруалардың өзара ұжымдасуы ауыл шаруашылығын дамытуға жол ашып отыр. Біз осындай пилоттық жобаны жүзеге асырдық. Оған қатысқан ауыл шаруашылығы кооперативтерінің егіні екі есе артық өнім берген. Ал, мал басы шамамен 25 пайызға көбейген. Әр өңірдің ерекшелігін ескере отырып, оң тәжірибені бүкіл елге біртіндеп тарату қажет. Бұл салада озық технологиялар тапшы. Қазір ауыл шаруашылығына арналған жер туралы толыққанды ақпарат жоқ. Жердің құнары, су ресурсы мен суару жүйесі және оның жолдары жайлы мәліметтер жан-жақта шашырап жатыр. Цифрлық платформа осының бәрін бір жерге жинақтайды. Тұтастай алғанда, еліміздің агроөнеркәсіп кешені келесі жылдан бастап жаңа әрі тұрақты ереже бойынша жұмыс істеуі қажет. Игерілмей жатқан жерді қайтарып алу жөніндегі комиссияның қызметіне жеке тоқталғым келеді. Комиссия жұмысының аясында ауыл шаруашылығы мақсатындағы 2,9 миллион гектар жер мемлекетке қайтарылды. Жылдың соңына дейін кемінде 5 миллион гектар жерді қайтарып алу жоспарланып отыр. Игерілмей жатқан немесе заңсыз берілген жер көлемі 10 миллион гектарға жуықтайды. Үкімет пен әкімдіктер келесі жылдың соңына дейін осы жерлерге қатысты нақты шешім қабылдауға тиіс. Қазір жер мәселесін тексеруге жарияланған мораторий де күшін жойды. Бұл қадам жұмысқа оң ықпалын тигізеді деп ойлаймын. Ел экономикасын тұрақты дамытуға су тапшылығы қатты кедергі болып отыр. Қазір бұл ұлттық қауіпсіздік мәселесіне айналды. Сырттан келетін су азайып барады. Сол судың өзін тиімсіз пайдалану жағдайды одан әрі ушықтыруда. Судың 40 пайызы құмға сіңіп жатыр. Бұл салада басқа да түйткілдер аз емес. Атап айтқанда, инфрақұрылым әбден тозған. Сондай-ақ, автоматтандыру және цифрландыру деңгейі төмен. Ғылыми негіздеме жоқ, мамандар тапшы. Бұл мәселелерді шешу үшін Үкімет жанындағы Су кеңесінің жұмысын жандандыру қажет, білімді сарапшыларды жұмысқа тарту керек. Қажетті мамандарды даярлау үшін бұл саладағы іргелі әрі мықты жоғары оқу орнын анықтаған жөн. Су саласын дамытудың үш жылдық жобасын әзірлеу керек. ҮШІНШІ БАҒДАР. ЕЛ БОЛАШАҒЫНА АРНАЛҒАН СТРАТЕГИЯЛЫҚ ИНВЕСТИЦИЯ. Еліміздің басты құндылығы – адам. Бұл – айқын нәрсе. Сондықтан, ұлттық байлықты тең бөлу және баршаға бірдей мүмкіндік беру – реформаның басты мақсаты. Ұлт саулығы жақсы болса ғана, қоғам орнықты дамиды. Денсаулық сақтау саласында біраз реформа жүргізілді. Дегенмен, оның жағдайы әлі де мәз емес. Әрине, жылдар бойы қордаланған түйткілдер бір мезетте шешілмейді. Сондықтан, аса маңызды мәселелерді ретке келтіруге баса мән берген жөн. Соның бірі – қаржыландыру жүйесі. Осы салаға қаржының жеткілікті бөлінбеуі қалыпты жағдайға айналған. Соның кесірінен, жұрт сақтандыру жүйесіне қосылса да, медициналық қызмет толық көлемде көрсетілмей отыр. Бүгінде медициналық көмек мемлекет кепілдік берген және сақтандыру пакеті деп екіге бөлінген. Ашығын айтсақ, мұндай жүйенің тиімділігі төмен. Тіпті, сақтандыру моделі тұрақсыз әрі жүйесіз дамуда. Бұл – үлкен олқылық. Ерікті медициналық сақтандыру жүйесін енгізетін уақыт әлдеқашан жетті. Үкіметке денсаулық сақтау саласын және жалпы әлеуметтік саланы қаржыландыру жүйесін қайта қарауды тапсырамын. Медициналық инфрақұрылымды кешенді түрде жақсартуға баса назар аудару керек. Мемлекет пен жекеменшіктің серіктестігін тиімді пайдаланған жөн. Медицина – инвестиция салуға қолайлы сала. Тек оған дұрыс жағдай жасау қажет. Мен келесі жылдан бастап ұлттық жобаны жүзеге асыруды тапсырдым. Бұл құжат, ең алдымен, ауыл тұрғындарының сұранысын қанағаттандыруға арналған. Бүгінде еліміздегі 650 елді мекенде емдеу мекемесі жоқ. Алдағы екі жылда бұл ауылдарда медициналық және фельдшерлік-акушерлік бөлімшелер салынып, қажетті құрал-жабдықпен толық қамтамасыз етіледі. Осылайша, мемлекет бір миллионнан астам адамның алғашқы медициналық-санитарлық көмек алуына мүмкіндік жасайды. Ұлттық жоба аясында 32 аудандық аурухана заманға сай жаңарып, ауданаралық көпбейінді мекемеге айналады. Онда инсульттен емдеу орталықтары, хирургия, жансақтау және оңалту бөлімдері ашылады. Бұл төрт миллионнан астам адамға көрсетілетін медициналық қызметтің сапасын арттырады. Сонымен қатар, телемедицина бағытын дамытамыз. Сол арқылы шалғайда тұратын халыққа сапалы медициналық қызмет көрсетілетін болады. Денсаулық сақтау саласы бәсекеге қабілетті болуы үшін дәрігерлер дайындау жүйесін жетілдірген жөн. Медициналық жоғары оқу орындарының жанынан көпбейінді ауруханалар және клиникалар ашылады. Алдағы үш жылда резидентураға бөлінетін грант саны 70 пайызға көбейеді. Мұның бәрі ұлт денсаулығын сөз жүзінде емес, іс жүзінде жақсартуға септігін тигізеді. Келесі маңызды мәселе – білім беру жүйесі туралы. Бұл сала ұлт сапасын жақсарту ісінде аса маңызды рөл атқарады. Қазақта «Ел боламын десең, бесігіңді түзе» деген сөз бар. Сондықтан, мектепке дейінгі тәрбие жұмысы басты назарда болуы керек. Алайда, бізде екіден алты жасқа дейінгі балалардың жартысынан астамы ғана балабақшаға барады. Мұндай олқылыққа жол беруге болмайды. Балаларды балабақшамен қамтамасыз ету мәселесін түпкілікті шешу қажет. Оған қоса, тәрбиешілердің әлеуметтік мәртебесін арттырып, жалақысын көбейту керек. Осы саладағы мамандарға қойылатын нақты талаптар бекітілуге тиіс. Олардың жұмыс жүктемесін де біртіндеп азайтқан жөн. Өз ісіне адал ұстаздар білім беру саласының дамуына зор үлес қосады. Сондықтан, балабақшаны емес, тәрбиешіні аттестациялау қажет. Орта білімнің сапасы – табысты ұлт болудың тағы бір маңызды шарты. Әрбір оқушының білім алып, жан-жақты дамуы үшін қолайлы жағдай жасалуға тиіс. Сол үшін «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы қолға алынды. Біз 2025 жылға дейін 800 мың баланың заманауи мектепте оқуына жағдай жасаймыз. Осылайша, апатты жағдайдағы және үш ауысыммен оқитын мектеп мәселесін толық шешеміз. Бұл ауыл және қала мектептерінің айырмашылығын едәуір азайтады. Жалпы, мектеп салу Үкімет және әкімдіктер үшін басты міндеттің бірі болуы керек. Жемқорлар сотталғанда, олардың заңсыз тапқан қаржысы мемлекетке өтіп, түгелдей мектеп құрылысына жұмсалуға тиіс. Үкімет осы бастаманы заң тұрғысынан рәсімдеу туралы шешім қабылдауы керек. Мектеп формасын барлық оқушыға барынша қолжетімді ету аса маңызды. Әлеуметтік тұрғыдан әлсіз саналатын кейбір топтағы балаларға оны бюджет есебінен беру қажет деп санаймын. Мектеп формасына арналған мемлекеттік тапсырысты отандық жеңіл өнеркәсіпті дамытуға бейімдеген жөн. Әділетті Қазақстанды құру ісінде мұғалімдердің рөлі айрықша екені сөзсіз. Мемлекетімізде соңғы жылдары ұстаз мамандығының абырой-беделін арттыру үшін көп жұмыс жасалды. Дегенмен, бұл бағытта әлі де біршама өзгерістер жасау қажет. Педагогикалық жоғары оқу орындарын аккредитациялаудың жаңа стандарты қабылданады. Сондай-ақ, ұстаздардың құзырет аясы айқындалады. Жаһандық ғылыми-техникалық даму барысын ескерсек, жоғары сыныптарда жаратылыстану-математика пәндерін және ағылшын тілін оқытуды барынша күшейту маңызды. Қоғамда қазақ және орыс тілін мектепте оқыту мәселесі жөнінде пікірталас болып жатыр. Нақты айтайын: біз қазақ тілін де, орыс тілін де жақсы білетін балаларды тәрбиелеуіміз қажет. Себебі, бұл ұрпақтың мүддесі үшін керек. Оқу-ағарту министрлігі популистердің жетегінде кетпей, балалардың мүддесін қорғауға тиіс. Білімді және бірнеше тілді меңгерген ұрпақ болашаққа сеніммен қадам басады. Біздің күшіміз – жастардың білімінде. Техникалық және кәсіби білім беретін оқу орындары еңбек нарығының нақты сұранысына бейімделуі және еліміздің жаңа экономикалық бағдарының міндеттеріне сай болуы керек. Ата-аналар мен оқушылар алған білімінің және игерген машық-дағдысының сапалы және сұранысқа ие болуы үшін белгілі бір деңгейде жауапты екенін сезінуге тиіс. Сондықтан, олармен де үнемі әріптестік қатынас орната білу керек. Осы мақсатта жеке білім беру ваучерлерін енгізу жоспарланып отыр. Баланың білім алуына, оның ішінде сыныптан тыс оқуына мемлекет бөлетін қаражат бірыңғай білім беру есепшоттарында жинақталады. Бір сөзбен айтқанда, мұны балалардың білім алуына инвестиция ретінде жұмсалатын алғашқы мақсатты капитал деуге болады. Бұл қадам еліміздің әрбір азаматы үшін бірдей мүмкіндік қағидатын іс жүзінде қолдануға жол ашады. Жоғары білім саласындағы реформаларды да осы бағытта жүзеге асырған жөн. Отандық жоғары оқу орындарының білім сапасы артқан сайын ондағы оқу ақысы да өсе түседі. Сондықтан мемлекет ұлттық бірыңғай тестілеудің нәтижесіне және басқа да көрсеткіштерге байланысты білім беру гранттарын әртүрлі деңгейде бөлуді жоспарлап отыр. Оның көлемі 30-дан 100 пайызға дейінгі аралықта болады. Білім алуға жылдық өсімі 2-3 пайыз болатын жеңілдетілген несие де беріледі. Бұл шаралар жоғары білімнің қолжетімділігін арттырып қана қоймай, қоғамдағы әріптестік және өзара жауапкершілік қағидатын нығайта түседі. Келесі маңызды мәселе – студенттерді жатақханамен қамтамасыз ету. Бұл түйткілді шешу үшін жоғары оқу орындарымен және құрылыс компанияларымен мемлекеттік-жекеменшік серіктестік орнату тәсілін барынша енгізу керек. Сондай-ақ, барлық мәселенің шешімін табуды мемлекеттің мойнына ілу дұрыс емес деп санаймын. Сол себепті, мемлекеттен қаражат алу үшін жекеменшік жоғары оқу орындарының жатақханасы болуы шарт. Әрине, мұны оқу орындарынан біртіндеп талап еткен жөн. Студенттердің жекелеген, әлеуметтік тұрғыдан аз қамтылған санаттары үшін пәтер жалдауға кететін шығынын субсидиялау мүмкіндігін де қарастыруға болады. Жоғары оқу орындары жанындағы эндаумент-қорлар білім берудің экожүйесін дамытудың негізгі буынына айналуға тиіс. Мақсатты капиталдың мұндай қорлары әлемдегі озық университеттерде ғылымды және инновацияны қаржыландырудың өзегі саналады. Еңбекақыны нарықтағы жағдайға сай өсіру – халықтың әл-ауқатын арттырудың басты факторы. Мемлекет ең төменгі жалақыны айқындаудың жаңа тәсілін енгізеді. Бұл әдіс оның мөлшерін біртіндеп ұлғайтуға мүмкіндік береді. Мен ең төменгі жалақы деңгейін 60 мың теңгеден 70 мың теңгеге дейін көтеру туралы шешім қабылдадым. Бұл шешім 1,8 миллион азаматтың табысына тікелей әсер етеді. Біз зейнетақы жүйесін де қайта жаңғыртамыз. Зейнетақының ең төменгі базалық мөлшерлемесін біртіндеп ең төменгі күнкөріс деңгейінің 70 пайызына, ал жоғарғы шегін 120 пайызына жеткізу қажет. Бұған дейін қабылданған шешімдермен бірге бұл қадам 2025 жылға қарай жиынтық зейнетақы мөлшерін орташа алғанда 27 пайызға көбейтеді. Сондай-ақ, әлеуметтің талап-тілегін ескере отырып, әйелдердің зейнет жасын 2028 жылға дейін 61 жас деңгейінде қалдырамыз. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының тиімді инвестициялық стратегиясын әзірлеу қажет. Бұл жұмысқа іскерлік абырой-беделі мен кәсіби біліктілігі жоғары мамандары бар жеке компанияларды тартуға болады. Әлеуметтік қамсыздандыру жүйесіне де өзгеріс енгізу керек. Біз 2023 жылғы 1 қаңтардан бастап бала күтімі үшін төлемақы төлеу мерзімін сәби бір жарым жасқа толғанға дейін ұзартамыз. Балалардың ең маңызды шағында – сәби кезінде ата-аналары жанында көбірек болады. Әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыларға жұмыссыз қалғаны үшін төленетін төлемақы орташа айлық табысының 45 пайызына дейін көбейтіледі. Бұл қадам осындай жағдайға тап болған жандарға септігін тигізіп, қызметке тезірек оралуына мүмкіндік береді. Атаулы әлеуметтік көмектің бірыңғай жүйесін құру азаматтардың әл-ауқатын жақсарту ісіндегі маңызды қадамның бірі болмақ. 2023 жылдан бастап, Отбасының цифрлық картасы және Әлеуметтік әмиян сияқты тәсілдерді енгізу жоспарланып отыр. Осы бастамалар аясында мемлекеттік қолдаудың түрлі шаралары біріктіріледі. Оның бәрі барынша түсінікті, ең бастысы, нақты болады әрі алдын-ала жасалады. Жастарға жан-жақты қолдау көрсету – мемлекетіміздің басты міндетінің бірі. Еңбекпен қамтитын түрлі шаралар арқылы келесі жылы 100 мың жасты жұмысқа орналастыруымыз керек. Жастардың кәсіпкерлік бастамаларына қолдау көрсету жалғасады. Оларға жеңілдетілген тәртіппен жылдық өсімі 2,5 пайыз болатын шағын несие беріледі. Бұл шаралар қоғамның барынша үйлесімді әрі әділетті болуына ықпал етеді. Жалпыхалықтық референдумда қабылданған конституциялық өзгерістер Әділетті Қазақстанның символына айналды. Біз Ата заңымызда жер мен табиғи ресурстар халықтың меншігі деген басты қағидатты бекіттік. Бұл – құр сөз емес. Бұл – барлық реформаның арқауы. Әрбір отбасы еліміз пайдаланып жатқан ұлттық байлықтың игілігін көруі керек. Сондықтан, мен жариялаған Балалар жылының аясында «Ұлттық қор – балаларға» атты мүлде жаңа бағдарламаны жүзеге асыру өте маңызды деп санаймын. Ұлттық қордың жыл сайынғы инвестициялық табысының 50 пайызын балалардың арнаулы жинақтаушы есепшотына аударуды ұсынамын. Қаржы әр бала 18 жасқа толғанға дейін аударылып тұрады, оны мерзімінен бұрын есепшоттан шығарып алуға болмайды. Жинақталған қаржы балалар кәмелет жасына толғаннан кейін олардың баспана немесе білім алуына жұмсалатын болады. Бұл қаражат өскелең ұрпақтың үлкен өмірге қадам басуына мүмкіндік береді. Қор, шын мәнінде, ұлттық мәртебеге ие болып, халқымыздың игілігіне қызмет етеді. Бастаманы мұқият әзірлеу қажеттігін ескере отырып, жобаны 2024 жылғы 1 қаңтардан жүзеге асыра бастауды тапсырамын. «Самұрық-Қазына» қоры таза пайдасының кемінде 7 пайызын «Қазақстан халқына» қоғамдық қорына аударатын болады. Бұл – Жаңа Қазақстанның сипатына сай келетін маңызды бастама. Сондай-ақ, табысы мол кәсіпкерлер мен азаматтар қорға демеушілік көрсете береді деп сенемін. Жалпы, адам әлеуетін дамыту – маңызды мәселенің бірі. Осы орайда, шетелден дарынды жандарды елге тарту қажет. Әсіресе, шығармашылық және кәсіпкерлік салада жетістікке жеткен азаматтарды шақыру керек. Мен тиімді көші-қон саясаты туралы айтып отырмын. Сұранысқа ие болып отырған және жоғары білікті мамандардың тапшылығын азайту қажет. Ғылым, денсаулық сақтау, өндіріс, IT салаларының білікті мамандарына жеңілдік жасалады. Мемлекет оларға елімізде тұрақты тұру үшін виза береді. Шетел кәсіпкерлері он жылға виза рәсімдеп, Қазақстанда тұруға мүмкіндік алады. Бірақ, олар экономикамызға 300 мың доллардан астам инвестиция салуы қажет. Қандастардың көшіп келуіне және ішкі миграцияға қатысты саясат түбегейлі өзгереді. Бұл орайда, демографиялық және экономикалық үрдістерді ескеру керек. Сондай-ақ, жалпыұлттық мүддені басшылыққа алу өте маңызды. Қуатты ұлттың діңгегі – халық. Ең бастысы, азаматтарымыздың денсаулығы мықты, білімі терең болуы керек. Кәсібилік пен еңбекқорлық қоғамымызда ең жоғары орында тұруы қажет. Тағы да қайталап айтамын. Елімізде еңбекқор адам, кәсіби маман ең сыйлы адам болуға тиіс. Осындай азаматтар мемлекетімізді дамытады. Мен Ұлттық құрылтайда және «Жастар рухының» съезінде бұған арнайы тоқталдым. Біз қарапайым еңбек адамына құрмет көрсетуіміз керек. Қандай кәсіппен айналыссаң да, оны сапалы атқару маңызды. Жастар нақты бір мамандықтың қыр-сырын жетік білуге ұмтылғаны жөн. Өз саласының шеберіне әрдайым сұраныс болады. Өскелең ұрпақ Қазақстанда ғана емес, өзге елдерде де бәсекеге қабілетті болуы керек. Көрші мемлекеттің азаматтары шетелге барып, жұмыс талғамай еңбек етіп жатыр. Олар біздің елде де өте жақсы табыс тауып жүр. Шын мәнінде, ең бастысы – адал еңбек. Біз мұны жете түсінетін ұрпақ тәрбиелеуге тиіспіз. Идеология жұмысында осыған баса мән берген жөн. ТӨРТІНШІ БАҒДАР. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ІСІН ҚАЙТА ЖАҢҒЫРТУ. Экономиканы түбегейлі реформалау үшін мемлекеттік басқару жүйесіне серпіліс қажет. Жұрт бос сөзден, жарқын болашақ туралы жалынды ұрандардан жалықты. Халық мемлекеттік органдардың өз уәдесін қағаз бетінде емес, іс жүзінде орындағанын қалайды. Саяси қызметшілердің жеке жауапкершілігін арттыра отырып, мемлекеттік басқару жүйесін орталықсыздандыруға баса назар аудару керек. Үкіметтің кейбір құзыреттерін министрліктерге берген жөн. Нақты бір саладағы саясатқа «ұжымдасқан кабинет» емес, нақты бір министр жауапты болуға тиіс. Үкімет салааралық мәселелерді шешумен шұғылдануы қажет. Премьер-Министр Кеңсесін мемлекеттік басқару ісінің үздік стандарттарына сай келетін, ықшам Үкімет аппараты ретінде қайта құру осы бағыттағы алғашқы қадам болмақ. Басты мақсат – оның атауын өзгерту емес, нақты реформа жасау. Біз орталық мекемелерді оңтайландыру арқылы жергілікті атқарушы органдардың өкілеттігін айтарлықтай кеңейтуіміз керек. Бұл тәсіл қордаланған мәселелерді өңірлерде, ел ішінде шешуге мүмкіндік береді. Жергілікті өзін-өзі басқару мәселелеріне, қоғамдық кеңестердің, пәтер иелері кооперативтері мен мүлік иелері бірлестіктерінің қызметін өзгертуге айрықша назар аудару қажет. Тұрғын-үйлер мен қала инфрақұрылымын абаттандыру мәселесін қолға алу керек. Ғимараттардың сыртқы көрінісі және ішкі инфрақұрылымының қызметі азаматтардың көңілінен шықпайды, елімізді шетелдіктердің алдында ыңғайсыз жағдайға қалдырады. Үкіметке жаңа әкімшілік реформа әзірлеуді тапсырамын. Оған қоса, мемлекеттік органдардың жұмыс нәтижесін жақсартып, жауапкершілігін арттырған жөн. Бізге сапалық тұрғыдан жаңа мемлекеттік басқарушылар керек. Мемлекеттік қызметшілерді іріктеу және жұмыстан босату жүйесін заман талабын ескере отырып, қайта жасау қажет. Мемлекеттік қызмет жеке сектордағы кәсіби мамандар үшін барынша ашық болғаны дұрыс. Кадрлық резервті нығайту керек. Мемлекеттік қызмет істері агенттігі толыққанды стратегиялық HR институтына айналуға тиіс. Үкімет Агенттікпен бірлесіп бүкіл әлемдегі азаматтарымыздың әлеуетін жұмылдыру үшін арнайы платформаны іске қосуы керек. Квазимемлекеттік сектордағы басқару ісінің тиімділігін арттыруға айрықша назар аударған жөн. Бұл бағытта нақты жұмыс атқарыла бастады. Соны аяғына дейін жеткізу керек. Ол үшін «Самұрық-Қазына» қорының жаңа жұмыс үлгісін түпкілікті айқындап алу қажет. Әлемдегі ең үздік инвестициялық және өндірістік компанияларды үлгі ретінде алу керек. Мемлекеттік активтерді басқару ісі барынша ашық болуға тиіс. Үкімет жыл сайын Ұлттық баяндама әзірлеуді қамтамасыз етеді және оны Парламентке жолдайды. БЕСІНШІ БАҒДАР. ЗАҢ ЖӘНЕ ТӘРТІП. Қоғамда заң үстемдігі берік орнығып, сот төрелігі әділ атқарылуы қажет. Осыған орай, қазылар қауымын шұғыл түрде қайта іріктеп, жаңартып жасақтау керек. Қазылар жоғары білікті, адал, сондай-ақ, жемқорлықтан таза болуы қажет. Ең алдымен, барлық судьялардың мәртебесін теңестірген жөн. Олар өзінен жоғары тұрған әріптестеріне тәуелді болмауы керек. Көптеген сот төрағасы лауазымы судья лауазымы болып өзгереді. Сот төрағасы және Сот алқасының төрағасы лауазымына үміткерді судьялар өздері сайлайтын тәсіл енгізуді ұсынамын. Жоғарғы Сот судьяларын да сайлау арқылы таңдау тәсілін енгізген жөн. Ол үшін Президент үміткерлерді баламалы негізде Сенатқа ұсынуы керек. Аталған салаға мықты заңгерлерді тарту үшін материалдық жағдай жасау қажет. Судьялардың дербестігін арттыру үшін Жоғарғы сот кеңесінің мәртебесін нығайтқан дұрыс. Судья болуға үміткерлерді дайындау, біліктілігін көтеру жұмысы Кеңестің құзыретіне беріледі. Сондай-ақ, олардың шекті жасын ұзарту, өкілеттігін тоқтату мәселесімен де осы мекеме айналысады. Бұл мемлекеттік орган нақты кадрлық функциялары бар, толыққанды институтқа айналуы керек. Кадрларды іріктеуден бастап, барлық деңгейдегі соттарды тағайындауға ұсыным беруге дейінгі бүкіл міндет соларға жүктеледі. Күштік құрылымдар сотқа ықпал етпеуге тиіс. Бұл – өте маңызды. Судьяларға әкімшілік қысым көрсететін амал-тәсілдің бәрі жойылуы керек. Судьялардың қызметіне араласуды шектей отырып, олардың заң бұзғаны үшін жауапкершілігін арттырамыз. Судьяның өрескел қателік жіберген және күшін жойған әрбір сот актісін Қазылар алқасы тексеруге тиіс. «Сот төрелігін атқару сапасы» бойынша судьяларды бағалау және жауапкершілікке тарту институтын түбегейлі қайта қараған жөн. Апелляция институтын реформалау қажет. Істер бірінші сатыдағы сотқа қайтарылмай, нақты мән-маңызы бойынша шешім шығарылуы керек. Әкімшілік әділеттің қолданылу аясын да кеңейту қажет. Әкімшілік құқық бұзушылықтардың ауқымды бөлігінің және мемлекеттік органдармен арадағы азаматтық-құқықтық даулардың Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекспен реттелуі отандық сот төрелігін барынша ізгілендіріп, әділдікке бастайды. Сонымен бірге, аудандық және облыстық соттар деңгейіндегі сот төрелігінің қолжетімді болу мәселесін пысықтау керек. Бизнес өкілдері сот алымдарының тым жоғары болуы олардың өз мүддесін қорғауына айтарлықтай кедергі келтіреді деп есептейді. Бұл – орынды пікір. Сондықтан, қазіргідей талап-арызда көрсетілген сомадан алынатын пайыз мөлшерінің орнына мүлік даулары бойынша ойға қонымды алым мөлшерін белгілеу қажет. Мемлекеттің сот процесіне қатысуын азайтқан жөн. Мемлекеттік органдар арасындағы сот дауларын да ретке келтіретін кез келді. Егер екі министрлік заң нормаларын әртүрлі түсінсе, ондай мәселені Үкімет түпкілікті шешуге тиіс. Дәл осындай тәсілді мемлекеттік органдардың мемлекеттік ұйымдармен арадағы дауларына да қатысты қолдану қажет. Түрлі өңірде ұқсас істер бойынша әртүрлі шешімдер қабылданатын жайттар жиі кездеседі. Қазір цифрлық талдау жасайтын құрал әзірленуде. Сол арқылы сот төрелігін атқару ісін біріздендіруге мүмкіндік туады. Жоғарғы Сот осы интеллектуалды жүйені толық енгізуді тездеткені жөн. Әрине, сот жүйесін реформалау мұнымен аяқталмайды. Бұл шаруамен мамандар Жоғарғы Соттан тыс айналыса береді. Осы қадам үдеріске бәсекелік сипат беріп, оны қоғам өкілдері мен тәуелсіз сарапшылар үшін ашық, яғни, анағұрлым тиімді етеді. Келесі мәселе – құқық қорғау органдарын реформалау туралы. Бұл сала әрдайым қоғамның жіті назарында. «Қасіретті қаңтар» оқиғасы тәртіп сақшылары үшін нағыз сынақ болды. Ол кезде арандатушылардың кесірінен шерулер жаппай тәртіпсіздікке ұласты. Оның ақыры мемлекетке қарсы бүлік шығаруға әкеп соқтырды. Жұртты арандатушылардың көбі шартты немесе жеңіл жазамен құтылып кетті. Шын мәнінде, олардың кінәсі әлдеқайда ауыр. Өйткені, жағдайды қасақана ушықтырды. Соның салдарынан іс насырға шауып, қайғылы оқиғалар болды. Маған құқық қорғаушылар, адвокаттар қауымдастығының өкілдері бірнеше рет өтініш жолдады. Олар елді жаппай тәртіпсіздікке үндеген адамдарды қатаң жазалау қажет екенін айтты. Бұл – орынды ұсыныс. Сондықтан өкілетті органдарға осы мәселені қарастырып, нақты шара қабылдауды тапсырамын. Біз кез-келген ашық арандатушылыққа және заңсыз іс-әрекетке қатаң тосқауыл қоюымыз керек. Ел ішіне іріткі салған және заң бұзуға шақырған адамдар қатаң жазадан құтылып кетпейді. «Саяси плюрализмге ашықпыз, экстремизмнен, қарақшылық пен бұзақылықтан қашықпыз» деген ортақ қағиданы бүкіл қоғамның есіне салғым келеді. Қасақана арандату басталған жерде, сөз бостандығы мен пікір алуандығы туралы әңгіме қозғаудың өзі артық. Бұл – қоғамның тұрақтылығы мен қауіпсіздігіне нұқсан келтіру, мемлекеттің тұғырын шайқауға әрекеттену деген сөз. Бізге ел бірлігі ауадай қажет. Ереуілге қатысқандар да, күштік құрылым қызметкерлері де – өз азаматтарымыз. Олар сот әділ өтеді деп қана емес, қоғам кешірімді болады деп үміттеніп отыр. Мемлекет қаңтар оқиғасына қатысқан, бірақ ауыр қылмыс жасамаған азаматтардың жазасын жеңілдетті. Заң бұзғандардың бірқатары кінәсін түсініп, өткен іске өкініп отыр. Оларға кешіріммен қараған дұрыс деп ойлаймын. Сондықтан, мен қаңтар оқиғасына қатысушыларға бір реттік рақымшылық жариялау туралы шешім қабылдадым. Рақымшылық жаппай тәртіпсіздікті ұйымдастыруға қатысы бар адамдарға, сондай-ақ, мемлекетке опасыздық жасағаны және билікті күшпен басып алуға әрекеттенгені үшін айыпталғандарға қолданылмайтыны түсінікті. Сондай-ақ, лаңкестік және экстремистік қылмыс жасағандарға, рецидивистерге, жұртты азаптағандарға рақымшылық болмайды. Біз адамгершілік таныта отырып, осы қайғылы оқиғадан тиісті қорытынды жасаймыз. Мұндай жағдай енді ешқашан қайталанбайды. Бұған жол бермейміз. Қаңтар оқиғасы кезінде қаза болған азаматтардың жағдайы төмен отбасыларына материалдық көмек беріледі. «Қазақстан халқына» қоры да осы игі іске лайықты үлес қоса береді деп ойлаймын. Біз қаңтар оқиғасынан сабақ алып, қоғамдық қауіпсіздікті едәуір күшейту қажеттігін түсіндік. Соңғы кезде адам өлтіру, қарақшылық жасау сияқты ауыр қылмыстар көбейіп барады. Аса қатыгездікпен жасалатын мұндай әрекеттер бүкіл қоғамға қатер төндіреді. Жазаны қатайту, мұндай қылмыс жасағандарды шартты түрде мерзімінен бұрын босатуды доғару арқылы осы қауіпті үрдістің тамырына балта шабу керек. Отбасылық зорлық-зомбылықты қылмыс санатына жатқызу мәселесі қоғамда көптен бері талқыланып жүр. Құқық қорғау органдары бұл ұсыныстың дұрыс екеніне күмәнмен қарайды. Себебі, мұндай тұрмыстық жағдайларды анықтау оңай емес, яғни осындай оқиғаларды тергеп-тексеру қиынға соғады. Бұл сөздің де жаны бар. Бірақ, қалай десек те, отбасылық зорлық-зомбылыққа көз жұма қарауға болмайды. Отбасында ойран салатындар жазаға тартылмаса, олар одан бетер басынып кетеді. Ал жапа шеккендер мүлдем қорғаусыз қалады. Мұндай әрекеттер үшін жазаны күшейтетін кез келді деп санаймын. Зардап шеккен жандар елдің сөзінен немесе біреудің қысым жасауынан қорықпауы қажет. Сондықтан, полиция қызметкерлері олармен өте мұқият жұмыс жүргізіп, тиісті шаралар қолдануы керек. Синтетикалық есірткі тұтынатындардың көбеюі ұлт саулығына зор қауіп төндіруде. Қазіргі ахуал өте күрделі, соңғы үш жылда тәркіленген «синтетиканың» көлемі 10 есе артқан. Уақыт өткен сайын мұндай есірткі арзан әрі қолжетімді бола бастады. Нашақорлар оны әлеуметтік желі мен түрлі мессенджер арқылы емін-еркін сатып алып жатыр. Есірткіні, тіпті, үйге әкеп беретіндер бар. Бұл – аса қауіпті әрі ауқымды әлеуметтік кесел. Синтетикалық есірткіні өндіруге және таратуға қарсы күрес жалпыұлттық деңгейде жүргізілуге тиіс. Сондықтан, Нашақорлықпен және есірткі саудасымен күресудің кешенді жоспарын әзірлеу қажет. Интернет және телефон арқылы жасалатын алаяқтық әрекеттерге айрықша назар аудару керек. Құқық қорғау органдары мұндай қатерлерді анықтап, қылмыскерлерді құрықтау үшін ақпараттық-сараптама жұмысын күшейтуі қажет. Сондай-ақ, азаматтардың құқықтық және қаржылық сауатын жүйелі түрде арттырған жөн. Бюджет қаржысын және жалпыұлттық байлықты талан-таражға салатын жемқорлық әрекеттер мен оның астыртын жолдарын ұйымдастырушыларды іздеуге, түпкі амал-тәсілдерін анықтауға барынша күш салу өте маңызды. Қылмыстық және Қылмыстық-процестік кодекстерді мұқият саралап, ондағы қолданылмайтын немесе сот төрелігіне кедергі келтіретін артық-ауыс нәрсенің бәрінен арылу қажет. Тиісті түзетулер енгізілгеннен кейін оларды қайта-қайта өзгерте бермеу қажет. 2015 жылдан бері Қылмыстық және Қылмыстық-процестік кодекстерге 1200-ден астам өзгеріс енгізілген. Уақытша жағдайларға байланысты немесе аясы тар корпоративті мүдделерге бола заңдарды өзгертуге жол берілмеуге тиіс. Сондықтан, қылмыстық және қылмыстық-процестік заңнаманы түзету құзыретін Әділет министрлігіне беру қажет. Ол үшін мекеменің кадрлық әлеуетін нығайтып, заң шығару қызметінің сапасын арттыру керек. Құрметті отандастар! Біз бүгін алдағы реформалардың бағыт-бағдарын айқындап алдық. Енді мемлекетімізді және қоғамның барлық саласын жаңғырта түсуге тиіспіз. Саяси реформалар «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласымен жүзеге асырылып жатыр. Бұл тұжырым – қоғамымыздың мызғымас тұғыры. Реформалардың мазмұны жан-жақты толыға түспек. Жалпыұлттық ынтымақты және билік пен қоғамның серіктестігін нығайта береміз. «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» қағидасын ұстану аса маңызды. Біз қоғамға іріткі салуды емес, елді ізгі мақсатқа жұмылдыруды ойлауымыз керек. Әділетті Қазақстан идеясының түпкі мәні – осы. Біздің алдымызда айрықша міндет тұр. Бұл – еліміздің егемендігін және жеріміздің тұтастығын сақтап қалу. Елдігімізді қорғаудың ең басты жолы – берекелі бірлік. Бұдан басқа жол жоқ. Ел бірлігі қашанда ең басты құндылық саналған. Қазір оның өзектілігі арта түсті. Халқымыз татулық пен тұрақтылыққа ерекше мән берген. Оны бәрінен биік қойған. Біз дәл осы кезде бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығара білуіміз керек. Құрметті Парламент депуттатары! Қадірлі отандастар! Мемлекетіміздің болашағына тікелей қатысы бар ой-пікірлерімді ортаға салғым келеді. Қазіргі геосаяси жағдайда біз мемлекеттілігімізді біртіндеп нығайтып, реформалар мен жаңару бағдарын нық ұстануымыз қажет. Барынша мұқият әрекет жасап, еліміздің ұзақ мерзімді мүддесіне сай жұмыс жүргізуіміз керек. Реформалардың қазіргі қарқынын сақтау, саяси мәселелердің бәрін кейінге қалдырмай шешу аса маңызды. Ол үшін алдағы сайлау кезеңдерін тиімді жоспарлау қажет. Президенттің кезекті сайлауы 2024 жылы, ал Парламент сайлауы 2025 жылы өтуге тиіс екенін баршаңыз білесіздер. Жаңа стратегияға сәйкес басты мемлекеттік институттарды кешенді түрде қайта жаңғыртуға кірісу қажет деп санаймын. Бұл қадам бізге әр азаматымыздың әл-ауқатын арттыру және бүкіл елімізді өркендету жолындағы ортақ жұмысты жандандыруға мүмкіндік береді. Билік өзінің жоспарын қоғамнан жасырын ұстайтын саяси дәстүрден арылуымыз керек. Сондықтан, мен бүгін алдағы сайлау науқандарының кестесін барша халыққа жариялағым келеді. Мен биылғы күзде кезектен тыс Президент сайлауын өткізуді ұсынамын. Әділетті Қазақстанды құру жолында түбегейлі және жан-жақты реформаларды табысты жүзеге асыру үшін халықтың жаңа сенім мандаты қажет. Мен үшін мемлекет мүддесі бәрінен биік. Сондықтан мен өкілеттік мерзімімді қысқартуға және кезектен тыс Президент сайлауына баруға дайынмын. Сондай-ақ, мен көп ойланып, Президент өкілеттігі мерзімдерінің санын және ұзақтығын қайта қарау қажет деген байламға келдім. Президент мандатын ұзақтығы 7 жылдық бір мерзіммен шектеуді ұсынамын. Бірақ, қайта сайлануға тыйым салынады. Бұл бастаманың негізі қандай? Бір жағынан, 7 жыл – кез-келген ауқымды бағдарламаны жүзеге асыру үшін жеткілікті кезең. Екінші жағынан, Президент мандатын бір мерзіммен шектеу Мемлекет басшысының жалпыұлттық дамудың стратегиялық міндеттерін шешуге барынша жұмылуын қамтамасыз етеді. Тіршілік тоқтамайды, жаһандық үдерістер мен ел ішіндегі қоғамдық дамудың қарқыны күн өткен сайын артып келеді. Мен ұсынып отырған конституциялық жаңалық билікті монополизациялау қаупін айтарлықтай азайтады. Дәл осы себепті, мен Президентті бір мерзімге ғана сайлау нормасын енгізуді ұсынып отырмын. Біз билікті жасақтаудың және оның қызметін қамтамасыз етудің өркениетті қағидаттарын бекітуге тиіспіз. Жаңа президенттік жүйе саяси тұрақтылықты нығайтып, қоғамдық құрылыстың қазақстандық үлгісін орнықтырады. Президентті бір мерзімге ғана сайлау нормасын сайлаудан кейін Парламенттің қарауына ұсынамын. Парламент оң шешім қабылдаса, Отанымызда жаңа саяси дәуір басталады. Елімізді саяси жаңғырту үдерісінде парламентаризмді дамыту ісі айрықша орын алады. Жаңарған Ата заңымыз әділ әрі ашық ережелері бар саяси жүйенің мүлде жаңа стандарттарын енгізеді. Саяси партияларды тіркеу рәсімі айтарлықтай жеңілдетілді. Парламент пен мәслихаттарды партиялық тізім және бір мандатты округ бойынша жасақтаудың тың тәсілдері іске қосылады. Жалпы, конституциялық реформада көзделген институционалдық өзгерістің бәрін осы жылдың соңына дейін заңмен бекітіп, аяқтау қажет. Бұл өзгерістер саяси партиялардың санын арттырады, саяси бәсекені күшейтеді, халық қалаулыларының жаңа легі пайда болуына септігін тигізеді. Бұрынғы тәртіп бойынша сайланған биліктің өкілді органдарының кезектен тыс сайлау науқаны арқылы жаңаруы заңдылық. Сондықтан, Мәжілістің және барлық деңгейдегі мәслихаттардың сайлауын келесі жылдың бірінші жартысында өткізуді ұсынамын. Біз көпшіліктің мүддесін білдіретін депутаттардың жаңа құрамын жасақтаймыз. Бұл қадам мәслихаттар мен Парламент жұмысының тиімділігін арттырары сөзсіз. Болашақта Үкімет құрамына сайлаушылардың басым көпшілігінің дауысын алған саяси күштердің ғана емес, Парламенттегі басқа да партиялардың өкілдері кіруі мүмкін. Мұндай тәсіл атқарушы билікке бүкіл қоғамның талап-тілегін ескеретін тиімді шешімдер қабылдауға мүмкіндік береді. Сонымен, биыл Президент сайлауы, келесі жылы Мәжіліс және мәслихат депутаттарының сайлауы өтеді. Содан кейін Үкімет құрамы жасақталады. Соның нәтижесінде 2023 жылдың ортасында Президент, Парламент, Үкімет сияқты негізгі саяси институттардың бәрі қайта жаңғырып, жаңарады. Біз ашық бәсекелестік орныққан және бәріне тең мүмкіндік берілетін Әділетті Қазақстанды құрып жатырмыз. Ауқымды саяси өзгерістерді ашықтық, әділдік және өзара сенім арқылы жүзеге асыру аса маңызды. Жаңа сайлау науқанының мерзімдерін және оның ретін елге ашық жариялау шешім қабылдау кезіндегі ашықтық қағидатына сай келеді. Осы қадамның бәрі біздің «Күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» атты басты формуламызды біртіндеп нақты мән-мазмұнмен байыта түседі. Біздің бүгінгі бастамаларымыз Қазақстанның болашағын айқындайды. Біз күн сайын ескі мен жаңаның, тоқырау мен дамудың арасынан таңдау жасаймыз. Баршаңызды ұлт мүддесі үшін ұйысуға шақырамын. Бәріміз бірлігімізді бекемдей білсек, ешқашан әділдіктен аттамасақ, берекелі ел боламыз. Әділетті Қазақстанды құру ісі енді ғана басталды. Алдағы жолдың қиындығы көп. Бұл бағдарымыз ешқашан өзгермейді, ішкі және сыртқы ахуал қандай болса да жалғаса береді. Қол қусырып отыратындар мен қасақана кедергі жасайтындарға орын жоқ. Біз таңдаған жолымыздан айнымаймыз! Ендеше, Әділетті Қазақстанды бірге құрайық! Қасиетті Отанымызды бірге өркендетейік, ағайын! © 2022 КГП на ПХВ "Городская поликлиника № 12" Управления общественного здоровья города Алматы. Все права защищены.

Көне домбыраның сүйініші мен күйінішін айғақтайтын егіз екі ішегі бірде күйік жасының қапалы мұңымен ақтарылса, бірде көкіректен шапшып шыққан сағынышымен уілдейді. Көп мұңлықтың сол сағыныш сазы туған жерге деген егіліп, еңіреп айтқан қош-қошы емес пе еді. Азалы шерден ызалы күйік қайырған домбыра сарыны кеудесінде оқ, өзегінде кек кеткен ерлердің осынау аңсау-шерді жүрек біткенге сімірткен өшпес рухы мен мұқалмас жігері емес пе еді. Ән-аманат. Қан көмейлеп, құм қапқан халқымның мұң шақпай, кек атқан арманы ол. Қара көзден аққан к,ызыл қанымен қара жерді суарып, Қаратаудан босып шұбаған елімнің құлан еркіндігін жырлаған арманы ол. Күй-шежіре. Зер салып тыңдасаңыз, туған жердің әр сүйемі үшін қасық қаны қалғанша ата жауымен айқасып өлген ата-бабалардың іңкәр сағынышы Атамекенге деген мәңгілік махаббатына айналғанын пайымдар едіңіз. Солардың мазасыз мұңынан өрбіген өршіл намысының "Елдік!", "Еркіндік!" деп бел шешкізбес қаһарлы қайратқа жетелер үнін естір едіңіз. Зер салып тыңдасаңыз, көкейкесті жалғыз сөзден Алаштың арғыдағы асқақ арманының бүгінгі қайсар тілегімізбен қасиет бастауындай боп араласып кеткенін түсінер едіңіз. Саналы саздың "Азаттық!" деп айнымайтын қайырмасындай тәкаппар екпіні өр кеудеңде құштар тілектестік туғызып, соңғы демің үзілгенше бір мысқал азаймас тәуелсіз рухыңа айналар. Елім! Елім-ау! Елім-ай! Жұдырықтай жүрегімді дүрс-дүрс ұрғызатын қасиетті халқымның арғы-бергіден түйдек-түйдек жеткен құдіреті мен ыстық сәлемі ғой. Ел көкірегіндегі тәтті үмітті қасіретіне бойлатып, өсиетімен уағыздаған шерлі заманның шешен тілі ғой-"Елім-ай". Халқымның көңілін сергітер, қайғысынан серпілтер, кекке бастар әні-"Елім-айы " еді. Бұл ән-ұрпақтан ұрпаққа ауысып, ұлтымыздың жас буынын әлдилеп өсіріп, әлдилеп есейтер қасиетті "Елім-айы " еді. ТОҒЫСУ Арғымаққа міндім деп, Артқы топтан адаспа. Күнінде өзім болдым деп, Кең пейілге таласпа. Асан Қайғы 1 Әр қырдың астына тығылып, әр бұлақтың басын жағалайтын қазақ ауылдарының бұрқ еткен шаң мен тас жаңғыртқан әлдебір дүбірге құлақ түріп елеңдеп отыратын әдеті биыл сәл ұмытылғандай еді. Аяқ астынан дүрлігісіп қалып, өзді-өзін омыраулап дуылдаса жөнелетін шуылдақ қазақ мынау жазда ат басын әдейілеп Қаз дауысты Қазыбек би ауылына тіреген тәрізді. Өйткені тойшыл қазаққа оған үлкен себеп те бар еді. Қоян жылғы аласапыраннан кейін есеңгіреген халық есті жинап, етек жауып үлгерген-ді. Тәуекелді тұлпар ғып мінген қазақтың алаш жұрты көк найзасын ежелгі жауы-ойрат бөксесіне Бұланты мен Бөлентіде бір қадаса, Аңырақайда өңешіне өңмендете сұққан-ды. Содан бері міне екі қыс, екі көктем шабуыл-шаңдуылсыз өтуде. Әзірше жат сауырын түйремесе де, ат сауырынан түспейтін қазақ іргесінен ырылдағыш дүбір азайған соң, даласының шаңын көкпар тартып шұбыртып, бәйгеге шауып құйындатуға құмар-ақ. Сұлу ат мініп, суыт желетін бозбала жөні бір басқа. Шұбар-ала мініп, шұбыра жөңкілетін көптің қызығы бір басқа. Әрине сұңқылдасқан билері, саңқылдасқан жаршылары даланың төбесін төрге айналдырып, сағымын перде етіп, қарсы алдындағы кең жазыққа игі жақсылардан бастап иін тірескен қарашыларды тоғыта қоятын әдеттегі ұлт диуаны мен ұлыс кеңесінің аңсатқаны да рас. Үш жүздің жігін үш байрақпен белгілеп, үш арыстың қуат-қажырын, қасиет-қадірін осынау дүрмек жететін тұтастығымен айбарлайтын құдіретті күндер алыстап кеткендей ме, қылқұйрықтың үстін мекен еткен әр қазақтың көкірегіне ұйыған әлдебір іңкәр сағыныш анда-санда бір дөңбекшіп тіріліп қалатын. Дуылдасқан жұрттың би ауылына ат басын жиірек бұрып, молырақ құйылып жатқандары да содан болар. Құба жонда құлан тірлік күн кешіп қызылсыраған қазақтың ащы іркіттен ішегі кеуіп, "шіркін талшығы тісте қалар қажаң-құжаң-ай!" дегізетін жаз күнінде той хабары құлағына тиген сәтте-ақ атқа тоқымды салдырта берген. Алды-артына қаратпай ертерек жолға түсірте берген. Жолға түсті дегенше, тойлы ауылға жеткенше асықтырып, ат бүйірін тебінте берген. Еріні тобарсыған шіркіндердің сілекейлері әлден-ақ шұбырып, жусан исі мұрындарын осқылаған кең құрсақ, жайын ауыздарға йен дүниеге көзін сатқызып-ақ қойған. Ондайда қасарысқан күннің зымырауық шапшаңдығына кіжінетін, итеңдеген көлігінің бес салсаң бір баспас шабандығына күйінетін. "Тойға барсаң тойып бар" деу аузынан мәйегі төгілген жуан кекірік байдың былшылы ғана. Тойға тою үшін бармағанда, қоңылтақ қарынының құрдым құрышы ордай опырайған қазақ не үшін барады. Туырылған жеңді білектей қазы жемесе де, семіз жылқының шылқыған етіне тұмсық көміп, мұртынан май сорғалатса, дүниенің одан өтер рахаты болар ма. Қаз дауысты Қазыбек-бүкіл Орта жүздің екі тізгін, бір шылбырын мықтап ұстаған, қара түгіл төңірімсінген төренің өзі оның қолына су құюға таласып ұмтылатын топ жарған би. Еліне күндік жерден көлеңкесін түсірген биік бәйтерек. Бірақ Орта жүздің ноқтасын ұстадым деп көкірек керген ол емес. Көкірек кермесе, де алқалы жиында айқайлап айтылар аты бүкіл алашының аузында жүргеніне, әдемі өнеге-үлгісі мен әділ төрелігі барша қазағының жүрегінде түнегеніне елу жыл бопты. Оның үстіне ырыс-берекесі үстемелеп өсетін, ауыз бірлігі күн санап күшейетін қалың Қаракесектің қара құрым қыл құйрығын қайырып айдайтын, шұрылдатып байлайтын ұзын құрықтылары мен қақ сойылдылары қаншама десеңші. Жиын көргенде арқасы қозып кететін, дау-дамайды шешерде қаз дауысы қаңқылдап, көк жүзіне қалықтап шығатын, аузын ашса, көмейінен кеңесі төгілетін, айналасына аталы сөзі себілетін Қазекеңе исі қазақта бас шұлғымайтын жан сирек кездеседі. Әрине, қазақтың күндестік, қызғаншақтық дейтін дауасыз кеселін ескерсек, әруақты бидің де төбедегі басын төменге сүйреуге, төрдегі орнын босағаға сырғытуға барынша тыраштанатын күншілдер де жеткілікті. Олар әсіресе өз ағайынының арасынан, өз жүзінің ортасынан қадау-қадау бой көрсететін де болып жүр. Шабынып сөйлейтін, шапшып мөңкитіндер әр ауылда-ақ кездесе береді. Ауылдағы әжептәуір ат-атағым аймағыма түгел жетсе дейтін есірік дәме өзіне құрақ ұшып, құлдық ұратындардың санын қайтсем көбейтем деп басын тауға да, тасқа да соққызбай ма. Түймедейін түйедей ғып танытпаса, көңілі көншімейтін бөкене сорлылар өзінен оқ бойы озықтарды қаралап-ақ әлек. Қаз дауысты Қазыбекке жапырыла құлайтын халық ықыласын көргенде өзегін өрт жайлап тыжырына қа-латындардың ішінде бұрынғы айтулы батыр, бүгінгі үй күшік пақыр да бар. Найзалыға табынатын қазақ хас батырының пәс пақырға айналғанын қайбір жақтыра қоюшы еді. Кешегі қайратын бүгінгі өзі қолдан жасап алған бишікеш айбатымен алмастырам дейтін әлгінің қаукөкіректігін үнемі жүйкесінде ойнап, жалақтап желкесінде тұрған жоңғары бар да қай қазақ қадірлей қойсын. Бұрын ел қорғаған ердің ендігі үй қорыған тірлігін қансыраған қарашының қайсысы кешіре қойсын. Ал ол болса өзіне білік пен білек атадан дарып, әруақтан келді дейтін далбаса сылтауымен ел көзіне түскіш боп әр төбеден бір бас қылтитып әбігер. Бірақ қым-қуыт дүрбелеңнің түп-төркінін қапысыз бағатын, ұлыс пен ру арасындағы тартыс пен таластың тамырын дәл ұстап, таратып беретін Ұлы бидің етегін қағуға шамасы келмейтін сол байғұстар өңменің өзі үзер бақталастықтың қыжылы мен кіжінуін тастамай-ақ келеді. Қалың қазақтың ортасынан жарып шыққан әулиедей биге халықтың өзі қамшы ұстатқанын көре тұра көрмегенсіп, біле тұрып білмегенситін сол бишікеш байғұстар өздерін әр аймақтың айтулы биі, ардақты топ жарғышы санап, Қаз дауысты Қазыбекпен кеуде таластырмақ болған әрекетінің аспандағы күнді алақанмен жаппақ болған пәруайсыздық екенін ұға бермеуі-ақ жаман. Тұс-тұстан ағылып жатқан жұрт әзір саябырситын емес. Көкжиектен бозарып көтерілген кілегей мұнарды тілгілеп түбіттей шаң тұтанады да, сәлден соң шудадай шұбатыла созылып қырдан бері асып түсіп, иінкіден төмен түйдектеле құлдилайды. Сол-ақ екен тойға асыққан әсершіл қазақтың алақандай көзіне ұзын аққан өзеннің көгалы ұйыса өскен қолатына оқшаулана тігілген ақ жұмыртқадай ақ отау, ақ үйлер барынша ырыс белгісіндей боп шалынады. Қазір-ақ анау тойшыл ауылдың бұлаңдаған бойжеткендерінің күміс күлкісіне балқып, сылаңдаған келіншектердің қолынан шыққан ас-ауқатқа кеңірдектейміз дейтін тілемсек дәмелер еріксіз жамырап қоя береді. Ұлытау төңірегі биыл аса құлпырып кетіп еді. Даланың тамырына қан, емшегіне нәр жүгіріп өткені сондай, төңірек түгел қырмызы гүлге, жасыл желекке бөленген. Сай-сайдан сылдырап аққан ерке бұлақтар ирелендеп аққан сансыз өзендердің суын молайтып, күркіреуін күшейтіп кетіпті. Аққан судың сылдырына жайшылықта тамылжыта сайраған әнші құстардың өсем үндері ұласып, сонау төбеден төменге таласа жөңкіген арналарды жағалай қуалап, жамыраса ұзап жататын. Бүгін соның бәрін тойдың топыры, топырлаған жұрттың азан-қазан қиқуы көміп кетіпті. Еңісте етек-жеңін жайып жіберіп, ұлы дүбірлі той жабдығына кіріскен бай ауылға ұзыннан ұзақ созылған Ұлытау алыстан шалқая көз тігеді. Көптен көрмеген қызығын тірілткен бауырындағы еліне емірене ме, әдеттегі бұлт сәлдесін сыпырып жіберіп, ақшулан тартқан төбесін бозғылдата жалаңаштап тастапты. Өңі өшкен жез табақтай күреңіткен өткір кірпік күн ғана күндегі тірлігінен айнымай, ашық-тесік төбе түгіл тас ерітердей қызуын аяусыз төгіп тұр. Жан-жақтан ағылып-төгіліп жатқан көпшілікті алтын орда-ақ үйінде отырып-ақ сезген би Қазымбетке иек көтерді. Әке қабағын бағып өскен сергек ұл бас изеп елгезек құптау танытты. — Көбейді ғой ел қарасы. Ниетінің түзулігінен шығар. Табағы тықырланбайтын болсын. Осы ескертуі жетіп жатыр. Қазымбет дереу шыға жөнелді. Ендігі той жабдығы одан әрі пысықтала түсеріне көңілі тоғайған Би аға құс жастықты қолтығына қысып, жантая кетті. Көптен бері ат ізін салмай үнсіз жатқан ел жақсыларымыз дейтіндердің іштей не ойлап, не бағатындарын сұңғыла би айтқызбай-ақ сезетін. Әсіресе Әбілқайыр ханның қатын патшаның қолын ұстап, етегінен сүймекші ниетпен Петерборға жіберген елшісінің хабар-ошарсыз бөгелуі де көп адамның көңілін күпті ғып барады. Әрине, шалқақ басын кекірейте түсетін патша әкімдерін талай көрген би олардың түз елшілеріне өзім деп өзегін аша қоймасын жөне біледі. "Бірақ далиған даланың асты-үстін тіміскілегіш сары орысың сол далиған даланды айдың, күннің аманында елеусіз жатқан тулақтай етіп қомағай өңешінің көз алдына көлденең тоса қойсаң, екі езуінен сілекейі шұбыра бас салмағанда қайтсін. Қай жағынан қазақ жерін шет-пұшпақтап қырқып, түптің түбінде түгел асаудың орайын қалай келтірем деп ойын он саққа жүгіртіп, рәсуасы шығып жүрген қызыл көздер алтын табаққа салып ұстата салған мол сыбағадан өлсе айрылар ма? Табағымен қоса жұға салар-ау. Елшілері кешікті ғой. Кешіккені ғой жүректі шошытатыны. Дүмі күштінің сес атқыш әдеті шаппа-шап әрекет пен қимылға әрине ұмтылтпайды. Кергімесе, созбаса, қинамаса несіне адуын ол. Несіне азулы ол. Табағың ескілеу, тамағың суықтау екен дегіш тәкаппар да паң сылтауды үсті-үстіне тоғытса, көзін сатқыш, қойнын ашқыш бәдік байғұстар одан сайын қуыстанып, қай жерімнен кінә мен күнәға баттым деп өз-өзінен ылдилап, бүрісіп бітпей ме. Орыстікі де сол. Шегіне жеткізе әбден бүрсеңдетіп алады да, әкенің тентек ұлының текіректігін еріксіз кешіргендей кең қолтық мінезін танытқан болады. Әй, келеді-ау!.. Көп ұзамай қатын патшаңның адамдары үйіліп-төгіліп жетеді-ау! Әлекей-шүлекейге қызыққыш қазақты тиын-тебеннің сылдырымен алдап, шұлғауға да толмас сәтен-шытымен-ақ арбайды-ау!.." Би күрсініп қалып, майлық орамалымен жіпсіген мандайын сүртті. "Әбілқайыр терең. Тереңдігі тазаға, адалға мөлдіреп толып тұрса, түңіліп нең бар. Әй, бірақ сол өзі, тазалық шіркіні жетпей жатыр ғой онда. Сұлтанның өзгеден гөрі өзін көп ойлайтын қарабайыр пендеге айналып кеткені көңілді құлазытады да. Әйтпесе, Әбілқайырға ұйыған талайдың көңіліндегі әдемі үміт осылай жып-жылдам жоғалар ма еді. Көп сұлтаннан кеудесі озық, қайраты асқан, қажыры мол, кісілігі келіскен, көкірегі ашық азаматым-ақ еді. Оның да ішін кеулеп кеміріп бара жатқан баққұмарлықтың алабас құрты екен-ау! Өзегін құрт шалған байғұс бір-ақ сәтте өзгеріп құбылып шыға келмеді ме. Үш жүздің киелі ноқтасын уысыма жұмарлап ұстаймын деген қытымыр дәмесі қолына түспейтінін сезген заматта-ақ "шуу, қарақұйрық!" деп ат басын бұрып алып, шаңын бір-ақ көрсетпеп пе еді Аңырақайда. Сол әрекеті сатқындықтан да асып түскен еді-ау. "Билігіңді қолыма ұстатпасаң, қазақ, қолымның ұшын да бермеспін!" деп көрінеу көзге қиянат зорлық жасағанын, әй, көбіміз ескере бермейміз де. "Қайтсін, ер туламай ма, ат мөңкімей ме!" дейтін көнбістікпен бас шұлғимыз. Ұрымталда ұрт қимылдап жоңғарды жонынан тартып, жығасын жығып, айды аспанға бір-ақ шығаратын ұтпалы кезең сол Аңырақай тұсы еді. Амал не, қолды бөліп, жол мен жөнді бұзғандардың ғана кесірінен қасиетті жеңістен айрылдық та қалдық. Қазақтың тағдыр-талайына алауыздық дейтін қасірет үнемі жазыла берсе, Әбілқайырдың әлгі қысасы да соның бір шылауына ілігіп кеткен өшейін көрбілтелік қана ма екен, әлде?.. Әй, түптен түкпірлеп ойлайды-ау ол. Қазақтың қолынан бермегенін жолынан тартып алмақшы енді. Қатын патшаның құзырына қол қусырып, оң қабағына ілінбек. Сөйтіп қомағай дәменің ындынын түн ұйқысын төрт бөліп аңсаған хандық билікпен толтыра алса, далиған даланы тулақтай төмпілдетіп сабалағысы келеді-ау. Сабалар-ақ... Одан кейінгісі белгілі. Еңсемді көтердім деп едіреңдеуі хақ. Бұрынғы ақылдымен сыпайы, ақымақпен әмпейі Әбілқайырдың көлеңкесіне де зар боларсың әлі-ақ. Әр қабақтың дүмпуін ескеретін қайран Тәуке болу қайда. Билік білегіне күш қосқандай қонышындағы қамшысын қолынан түсірмей, екі аяқты біткеннің көзіне көк шыбын үймелетуге, әй, бұл шіркін барын салар-ау..." Басқа сұлтандардың да өзгеден озып кеткені шамалы. Есептен ұтылмай, ептен тосылмай өтуге жанталасқан шіркіндер ел қамын бір ойламай-ақ қойды ғой. Жұртпен керенау сөйлесетін сұлтандар бидің алдына төменшіктеп келуді де көбейтті. Құлақты анда да, мында да тосып әбден сілелері қатқан байғұстар көптен бері дымын шығармай тым-тырыс жатып қалған бидің қай қиырдан шығарын, қай төбеден шаң берерін сезгілері келе ме, біреуі көне Ұлытауды бетке алып, би аулына жол бастап барып еді, сол-ақ екен қалғандары да әлденеден құр қалатындай-ақ селтеңдеп күн құрғатпай жетті де тұрды. Не айтсын олар. Құлап жатып сүрінгенге күлетін қазақ батыл боп көзге түсуге құмар ғой. Өз кеудесін оба емес, төбе ғып қалқайтып көрсетуге тырысатын бәкене шіркіндер Әбілқайырды әрине жер түбіне бір-бір апарып тастаған. "Кеудемсоқ! Қатын патшайымның көмегімен хандық тізгінді жұмырығына жұмарлап, қазақты иіріп айдамақ ол зәлім!" "Зымыстан Әбілқайыр есіктегі орнын орыстар арқылы төрге оздырмақ. Әй, онысы өте қоймас. Оздырмаспын-ақ!" "Жаман Үсіктің мына озбырлығын қайтерсің, ө! Жәдіктің әруағына басармын-ақ. Мықтап басармын!" "Әй, ана шатаның иығы шыға бастапты. Сол шошаңдаған иығынан шошайған басын жұлып түсірсем ғой, қиқаң-сиқағынан біржола айрылар еді!.." Қазыбек ешқайсына да емеурін білдірген жоқ. Бүлкілдеген Батыр сұлтан да, батылсынған Барақ та, секендеген Сәмеке де, кішірейген Әбілмәмбет пен Күшік те би ойына ештеңе қоса алмап еді. Тойды әдейі сылтауратып, бүгін оқшау кеп түскен Барақ Қазыбектен жырғалап қаншама сыр тартпақ болса да, бидің жым-жылас боп ой тасалаған күйіне шыдай алмай сұлтан бір кезде шыж ете қалды. — Оу, Қазеке! Ойпырай, сіздің ішіңіздегіні атан түйемен тартып шығара алмайтын болдық қой. Әу, осы ел аман, жұрт тынышта өз тізгінімізді өзгенің қолына қыстыра салуымыздың жөні қалай болмақ? Санда бар да санатта жоқ ел ме едік. Алпыс екі баулы алашты құйысқанға қосақтай салар күн туды ма әлде. Әлде өткінші бақты өзімізден өзгеге ығыстыра қояйық дейтін жосықсыз жомарттық жасамақпыз ба, Қазеке? Не боп барамыз? Табынған тағымыз аласарып кетсе, бағынған ханымыз ұсақтап кетсе, сол аласаны биіктетудің орнына, сол ұсақты үлкейтудің орнына басқаны басымызға шығартпақ болуымыз қалай? Өзіңді өзекке тепкізіп, өзгені оздыруымыз қалай? Оу, Қазеке-ау, төрдегі басты есікке сүйрегенде ұтарымыз не? Төрге добал аюды дөңкитіп отырғызып қойып, өзіміз босағадан сығалағанда табарымыз не? Әрине қашқанның да, қуғанның да сиынары бір Алла. Қашқан да, сасқан да дәл бүгін алашың боп тұр ғой, Қазеке. Қашқанның сиынары әлжуаз болса қайтеміз? Құдай салды біз көндік деп тұяқ серпуге де жарамағанымыз ба? Осы тұста шын күйзелген болса керек, Барақтың даусы жіңішкере шиқылдап барып үзіліп кетті. Алдында тұрған тостаған толы қымызды бас салып, тік көтере аузына құя салды. Демін енді ғана алып, алақанымен мұртының қос шалғысын сипап өтті. Жанарын қайтадан биге тіктеді. Үнсіз томсарған жүзден емеурін білдірген ыңғай таппады ма, тағы да шапшып ала жөнелді. — Әу, Қазеке, құдайшылығын өзіңіз айтыңызшы. Осы Әбілқайырдікі былайғы жұрт айтатын құйысқанға қыстырылу болмай, бұйдаға қос қолдап тал асу емес пе. Оу, ол өз буына ғана мастанып жүрсе жақсы ғой. Қатын патшаның дамбалын иіскердей сатқақтаған бұтына шақша басын сақылдата ұрып жүріп, ақырында тұтас қазақтың мықты тізгінін уысына біржолата түсірсе қайтеміз? Тәңір баспаған кеудемізді Бөлекей-Қоянның жаман-жәутігіне тойтаңдатып басқызып қоямыз ба? Қол түгіл шаң тимеген асыл жағамызды тесетінсығалайтын Үсіктің шәлдірегіне жыртқызып қоямыз ба? Қазыбек мырс етті. Барақ қалт тоқтап биге елендей Қарады. Ашық-тесігі білінбес бітеу пішін әлі де салғырт тосып отыр екен. Барақ тұлан тұтты. — Ойпырай, Қазеке-ай! Ағайынның арындаған ашуын емес ашынтқан арызын айтқалы кеп ем, ар жағыңыз түгіл бер жағыңыз да көрінбей барады-ау. Өкше көтеріп, Әбілқайырмен төбе салыстырғалы отырғам жоқ. Салыстырсам, ол-төбешік те, мен-асқар. Айдалада маңырап жүретін жетім қозының енді кеп серкемсіп алдыма түсемін дегеніне қалай көнермін. Саяқтаған шіркінді текті айғырдай осы бастан тістеп, тарпып, тепкілеп бездірмесек, алдымдағы үйірді омыраулап, анау ен жайылған қосты дүркіретіп қуалап алып кетер. Осыны неге ойламаймыз. Оу, бәрінен бұрын еркімді тұзақтап, азат басымды азап ноқтасына сұғуым қалай? Иығыма өзгені жалпитып қондырып, қос өкпемнен тепкілететін болсам, ойбай-ау, қолаңса сасып, көмейінен түтін будақтатқан мұжықты емес, анау түрі-түсі өзімдей, тұрмыс-салтымен тумамдай ойратқа неге бас имедім? Жоқ! Кең даламда жал-құйрығын желмен суылдата еркін шапқылаған бұла тірлік, бұғаусыз өмірден айрылғым келмегендіктен ол. Айдың, күннің аманында қайқы көкіректі шөгеріп, шалқақ басты еңкейтіп, кіріптар бола қалуымыз қалай? Әу, Қазеке, өзіңіз айтыңызшы. Кіші жүздің ұшық-пұшығындай үш-төрт қана атаның тіпті бурасы да емес атанындай Әбілқайырдың атағымды шығарам, абыройымды асырам дейтін кердеңдігін неге көрмейміз? Оу, азуы алты қарыс Арғын, Найманды өз атымды оздырам дейтін әлдебір шәуілдектің арам тілегі үшін обыр орыстың апандай өңешіне тыға салмақпыз ба? Онда... онда біз дағарадай бөрік кидік деп несіне буымызға пісіп жүргенбіз. Әбілқайырды Алланың аузынан, пайғамбардың белінен түсті десеңіз, солай ұйғарсаңыз, онда біз несіне арсылдай берейік. Құйрығымызды бұтымызға тығып, қыңсылайық та көне қоялық. Осы ма діттеріңіз? Қазыбек ыңыранды. Бараққа үлкен қара көздерін кең ашып, қадала қарады. Бірақ әлгі қарастан сұлтанды құптағаны да, даттағаны да сезілген жоқ. — Ей, Барақ,-дегенде қабағына кейіс табы ілінді. — Аттың жалы, атанның қомында күн кешкен қазақпыз дедің. Қашанғы тырағайлап көше берерміз, қашанғы безектеп безе берерміз? Ат байлар қазық, кіндік байлар тірек неге іздемейміз? Шалқыған теңіздей, сусыған сағымдай тынымсыз аунай бергенімізбен ордамыздың орнықты орнын тиянақты сайлай алмай жүргеніміз қалай? Өрісті кеңейтеміз деп, қонысты аудара беруден ығыр боп бітпеп пек? Әбілқайырдікі сол оты бар жер деп әр сайға, әр бұлаққа отау тігуден запыланған берекелі тірлік болса не дерміз? Ортадан ойып тұрып орнықты қазық қаққызам дейтін зар тілек болса, қайтеміз? Құдіретті Қаратау мен қасиетті Ұлытауға ғана арқа тіреп, табан басқан қазағыңның керегесі бұрынғыдай Алатау мен Алтайда, Атырау мен Жайықта жайылмай қалғаны қалай? Соны пайымдадың ба, Барақ? Жан-жағыңнан андыздап тықсырып келе жатқан жайын ауыз жауларың сол қабырғадай Қаратауың мен ұлыс ордаң-Ұлытауыңнан да бездірсе, қай қуысқа тығыларсың? Көрмеймісің кезенген керді. Сезбеймісің шырылдатар шерді, Барақ сұлтан? Орманнан шыққан орысың төл даланда андағайлап өріп кеткен жоқ па бүгін. Шалғайдағы шүршітің саумал сағымды сахараңа көзін суармай ма бүгін. Түстіктен қыдыңдап қызылбасың, батыстан қақшаңдап қалмағың, шығыстан жалақтап жоңғарың іргеңді тақырлап, сауырыңды сүңгілеп жатқан жоқ па. Қай өңешке жұтылып, қай көмейге тұтылып кетерімізді өзіміз білеміз бе, Барақ сұлтан? Ел болам десең, есінді жимаймысың. Есем деп бір-бірінмен есептеспей, өсем деп естілігіңді жасамаймысың. Бидің сәл бөгелгенін пайдаланып, Барақ шыжбалақтай қалды. Әлгіндегі салқын жүзден енді қызу леп есті. — Оу, Қазеке, сонда "азат басымды ноқтаға көргізбеймін" деген менікі теріс те, өзіңіз айтқан ормандағы аюдай қорбаңдаған "орыстың оппалы орына қазағымды түсірем" деген Әбілқайырдікі дұрыс па? — деп тыз етті. — Кіжінесің-ау, Барақ. Әрине аң құсап орға түсу, оп қабу кімнің маңдайынан жел естірте қойсын. Бірақ дәм қайда айдайды, күн қай тұстан шығады, жел қай жақтан соғады-беймезгіл кездің беймәлім тірлігіне тап келдік қой. Қатықтай ұйыған баяғы ел қайда? Талыстай жайылған бұрынғы жер қайда? Самсаған сансыз пәрменді білек қайда? Самсаған сансыз білекті шырмаған әдемі тілек қайда? Қым-қуыт араласқан дүрбелең асқармын дейтін алашыңды бүгінде бетегеден биік, жусаннан аласа етіп қоймады ма. Тәукенің кезінде ғана тәубесінен тәуекелі көп қазағыңның жартысынан көбін жер жастандырған "Ақтабан шұбырынды" халқыңды қауқарынан ажыратып кеткенін сезбеймісің әлде. Бұрын тайталас түсіп, бірде жығып, бірде жығылып жүретін жоңғарыңның жолына кесе көлденең келе алмайтын дәл қазіргі пұшайман халге душар болғанымызды түсінбеймісің, сұлтан? Қаратаудың теріскейі мен Ұлытаудың арасына сынадай сығылысып әзер күн көріп отырған алашыңның жағдайын байқадың ба, сұлтан? Кекірейіп кеуде қағып, омыраулап өтетін кешегі күннің әлсіз екпіні әлі қалмап па еді сенен? Жау бетіне, жел өтіне шығара қоятын тұтас қолың қалды ма, Барақ шырақ. Қансыраған ұлтыңды қан көмейден жұлып алып, "қазақтың тұқымын өшірмей, өркенін өсірем" деген біреу табылса, әлгінің қолына неге ұзын құрық бермеске. Мүмкін Әбілқайыр хандікі де сондай зар тілеуден туған қамқорлық болса, қайтеміз. Есеңгіреген елін, қалжыраған халқын бір мықтының қолтығына тығып, қолынан ұстатып, ілгергі үмітімен жетелеткізіп, жеткізе алса, ондай әрекетін неге құбыжық көрмекпіз. Алыстың жолы алғашқы қадаммен қысқармай ма? Қиынның ісі алғашқы қимылмен жеңілдене түспей ме? Жеткізбес арман көп. Жолатпас тілек қаншама. Жеткізбес деп арманнан күдер үзгенде, табарымыз не? Жолатпас деп тілектен түңілгенде, ұтарымыз қайсы? Әліптің артын бағу да қиын. Алып-ұшып лепіру де тәуір емес. Бірақ ұрымтал тұсты қапысыз тап басуға не жетсін. Өртенер өзек біржола жоқ болғанша, сол өзекті өртер ертеңіңнің таусылмағанына не жетсін. Әбілқайыр мүмкін сол Қазақ дейтін өзекті өшірмей ертеңге тартуға әуре боп жүрген шығар. "Білегі көтере алмас шоқпарды беліне қыстырады" деп кейбіреулердің сырын алмастан: сыртынан шуылдай жөнелсек, тірлігіміз бен тіреуімізді біреу өздігінен қолымызға сыбаға ғып ұстата салар ма. Барақ биге сұп-сұр боп ажырая қарап қалды. Ішінен "мына кәрің қай шиырды шарлап кетті. Осылар алжи бастаған ба, әлде менің жарғағым жаңылыс естіп отыр ма? Әу, "ноқталы басқа бір өлім!", "алдымен сол басқа ноқта салып алайық та" дейтіні қинайды-ау. Ал салсын ноқтаны!" Барақтамағын қырнады. Би қабағын қиғаштай көтерді. Қабағын көтергенде, маңдай терісі жиырыла қалды. — Ал, салсын ноқтаны! Қазеке-ау, содан соң сол ноқтаны мойнынан сыпырып тастай алмай, құлдық қамыты желкесін қажаған ұрпақтан туар ұрпақтарымыз біздерге, мына сізге, мына маған қарғыс айтып жатса қайтерміз? Сонысын ойладыңыз ба? Қазыбек ықылық ата ауыр күрсінді. — Күпсіп сөйлемейік, сұлтан. Ноқта басқа әлі түсе қойған жоқ. Түскен күнде де ел тізгіні қолдан сусып шығып кете қоймас. Бәрінен де бұрын жер басып жүргенге не жетсін... Дүниеден біржолата жоқ боп өтіп кетпей, тауарихтан ұлтыңның атын жоғалтып өшіп кетпей, далиған далаңның ең болмаса бір пұшпағында қалқайып көлеңке көлбетсең... жұмылған жұдырықтай тас түйін қол, темірдей тегеурін заманның заманында қазағыңнан да табылып қалар. Сөнгенді тұтату қиын, өлгенді тірілту ақырет. Еңкейгенге шалқайған да жаман. Шалқайғанға еңкейген де абырой әпермес. Бірақ дәл қазір біз кертитін кезең бе, сұлтан. Шалқақтап жүретін жансая күндер жоғалды ғой. Аңырақайда тұмсықтан соғылған жоңғар жарасын жалап жазып, жау-жарағын сайланып, көктемде дүрілдеп қар көшкініндей жөңкіліп жетпес дермісің. Көк желкеңнен көк сүңгісін қадамақ болса, қолын қағар дәрменің жеткілікті ме. Жеке барып, сол ойраттың омыртқасын үзіп, етегін түре шауып әкеле алармысың. Қасым мен Есім хандардың тұсындағы асқақтаған айдыны, Жәңгір мен Тәуке хандардың кезіндегі сескентетін айбыны озған қазағыңның қорғасындай салмағы мен сескендірген сапасынан айрылып, тозып кеткенін әлі сезбеймісің. Әркімге бір жалтақтаудың, әркімге бір жақтаудың қасиетсіз күні жеткенін ескергің келмей ме? Өз тізгініме өзім ие болам деуден артық қасиет жоғын мен білмей ме екем. Бірақ сол тізгінді таласа жұлып, жұлқылап жатқан ашқарақ көз, қомағай өңеш, кебеже қарын көршілерінді көрмеймісің. Бүгінде базБіреуге бұратана, баз біреуге босқын, баз біреуге бүлікшіл боп танылған жұртыңның кешегісін қайтара алармысың? Оңынан айын, солынан күнін туғызып, баяғыдай қой үстіне бозторғай жұмыртқалатып, бейбіт тірлік, берекелі тұрмысын бере алармысың? Қазыбек өз сөзінен өзі ауырлап, енді Барақ Сұлтанды да ұмытқандай шырмауы көп, ұшығы жоқ шытырманды шиырлап, қалың ойдың ми батпағына кірді де кетті. "Ал, тәуекелді мінсін делік. Әйел патша қазаққа қол ұшын беріп, қанатының астына алсын-ақ. Ау, сонда сол қанат астына түп-түгелімен өз еркімен кіре қоятын тұтас қазағы бар ма? Әбілқайыр әрине үш жүздің екі тізгін бір шылбыры өз қолында тұрғандай екпіндеп хат жазып, елпілдеп елші жіберген болар. Әрине орыс жұртшылығы да алды-артын екшемей, ақ-қарасын анықтамай түгелдей қолқ етіп түсе салмайды. Тексерген де, анықтаған да болар-ау. Әбілқайырдың сонда батпан-батпанмын дейтін салмағының азайып, жеңілдеп кеткенін білген де шығар-ау. Үш жүз тұрмақ Кіші жүзінің де үштен біріне өрең иек көтерерін көрсе, көнер ме еді, келер ме еді. Келеді. Онсыз да далиған дейтін далаңның әр тұсынан жер қазып, әр тұсына қазық қағып, әр тұсына шеңгелін батырып, қамал-қаласын салып жатқан түкті бет, жүнді ауыз орысың өзің кіріптар боп барып, кішірейе иіліп қолыңды ұсынсаң, қолыңды қолтығыңмен қоса жұлып алардай бас салмай жын ұрып кетіп пе. Бас салады. Іздегенге нағыз сұраған осы... Ал келді дейік елшісі. "Басам десін қанатының астына". Сонда даусын жер мен көкке бірдей атып, көк бөрідей жотасын тікірейтіп, көкдолы ашуға әлден-ақ мініп отырған мынау Барақ сұлтан иіле қояр ма екен оларға? Иліге қояр ма екен орыстарға? Басқалары да шабына айыл батқандай мөңкіп шыға келсе, не болмақ? Тағы да қазағыңның түндігі желпілдеп, тағы да қазағыңның ауылын шаң басып, тағы да тыныш ұйқы көрдім бе деген қазағың жаңадан жау тапқаны ма? Ойпырай, қайтсе жан қалар?" Даусы шығып кеткенін өзі де байқамады. — Қайтсе жан қалар?-Өзіне түксие қадалған Барақтың да жүзіне әлдебір үрей нышаны ұялағандай боп көрінді.-Оу, сұлтан! Қиянатшыл дүниенің қаперіне қиянат жасадым дейтін түйсік кіріп шықпайтынын білемісің? Өзгенікі оған түгел зорлық көрінсе, өз зорлығы өзгеге зорлық боп тиерін ұғынар пенде бар ма? Қалды ма сол ой теңселтер адамың? "Анау арамға мынау зауалым! Мынау зауалға анау сауабым!" деп тақылдап отыратын дайын жауап көкірегінде тіреліп тұратын болса, онда алыс-жақын мен ақылдасудың қажеті қанша? Керек пе сол ат шаптырып ала өкпе болу. Араз-құразды онсыз да өрбітетін ағайынға сөз беріп, сылтау тапқызып өтірікші атанғанша, үйде жатып-ақ неге анаған да, мынаған да жақ тартып, жебе сілтей бермеске. Бәрібір қиюы қашқан дүние орнына енді түспестей боп кетті ғой. Бәле басы пенде де емес, би мен батыр да емес, сұлтан мен хан да емес, тіпті сонау ұзын етек қатын патшаң да емес, құлағыңнан басып тұқыртқан, кеудеңнен басып тұншықтырған, біріңді емес бәрінді құрдымға қарық қылуға жең түріп білек сыбанған Құдайың болса ше?! Хақ Тәңірдің өзі! Жеткізе алармыз ба оған тіл хатты? Өткізе алармыз ба өтініш-өксімді? Ұғар ма? Ұғынар ма сол Өзі? Ал обал-сауалын жаратқан Құдіреттің өзі көтерер, біз несіне күйіп-пісеміз десек, ноқтасына да, жүгеніне де, құлдық қамытына да үнсіз мойынсұнып, көз жұмып басты тоса береміз бе?.. Барақ килігіп кетті. — Оу, Қазеке! Сізге не болған бүгін? Ой шіркінді мен саумайды деймісіз? Шарламайды деймісіз сансыз із-түзсіз шиырды? Одан пайда не? Не жынның сыбырын, не перінің жыбырын естірсің ой түбін қуалай берсең. Одан жалығып та, түңіліп те біткем әбден. Маған Әбілқайырдың ақ-қарасын ғана анықтап беріңіз. Өзіңіз айтқан құлдық қамытын ел басына кигізер болса, алдымен Әбілқайырдың басын алам. Сонсоң ормандай орыстың қолыма түскенінің қанын судай шашам. Менікі осы. Осымды не ақтап, не даттап беріңіз, Қазеке! Қаз дауысты Қазыбек жымиған болды. Онысы бірақ күлкіге онша ұқсамады. — Қаншасын тауысарсың?.. — Оу, мен бастасам, қостайтындар да табылар. — Тағы бір от тұтатып, ортамызға өрт тастатасың ғой онда. — Басқа амал қалды ма? — Иә, басқа амал қалмайды, Барақ. Бірақ жаман ойдан аулақ тұрайық әзірше. Орыс әлі өкшелеген жоқ. Мүмкін келмес те, сенбес те Әбілқайырға. Сен бүлінді екен деп түзеліп жатқан дүние тағы жоғын да ескер. Шығыстан сұғын қадаған айдаһардан сескенгенде, мынау іргемдегі найзасын шошаңдатқан қалмақ пен естектердің де, қызылбас пен ойраттардың да әрекеті қолдары қышып, қару ұстап, жан-жақтан түртпектеп, бір қорқытып алайық дейтін тентек балалардың берекесіз ойындары тәрізденеді-ау. Анау қарақұрттай қаптайтын шүршітті ойлағанда, жаным мұрнымның ұшына келіп, жүрегімнің тас төбеме шығарын сенен иесіне жасырам. Ондай күннің, ондай зауалдың бетін құдай аулақ қылсын. Аузынан жалын атқылаған айдаһарың меңірейген меңіреу далаңа тепсініп жетсе, қалқалар таса, паналар қуыс таппаспыз. Әлгіні сескентер, көлденең тұрып, жолын бөгер құдірет бар ма бізде? Жоқ қой, сұлтан. — Әу, Биаға, сіздікі бітпес сарыуайым ғана. Шүршіт қайда, біз қайда. Ортада көк найзасын көкке білеген жоңғар жатқанда айдаһар болмақ түгіл жаналғыш Әзірейіл болса да олар бізге жолай алмайды. Әне айдаһардың жолын бөгейтін тосқауыл, — деп қопақтаған Барақ сұлтан биді қағып түсірмек болды. — Жоңғар дейсің-ау. Ол да біздің егіздей сыңарымыз ғой. Бүгінде көшпелі елдің онша өспегі жоқ, өшпегі көп. Келешек кентті елдің кереметтігінде. Өнерінде. Оқу-тоқуында. Көк найзаңның күні өткен. Қой құмалағындай қорғасынның қасында ол шіркінің тулақ сабайтын сабау ғана. Жалаңдаған айдаһар ойратты жалмай ма екен. Қан дәміне тұшынып алған соң сенің далаңа қарай самғамас па екен... Бидің кеудесін жайлаған үрейдің ауқым, салмағын енді ғана екшеді ме, сұлтанның да ұнжырғасы түсіп кетті. Өз ойында жоңғардан өтер мықты, ойраттан озар құдірет жоқтай көретін шіркін өзі заңғарға балаған сол асқарының аспан тіремек түгіл бұлтқа сес көрсете алмас жайдақ төбе ғана екенін осы қазір пайымдай бастап еді. Әлгінде теңселіп-шайқалып, ырғалып-лықсып отырған қимыл-қозғалысынан да сәтте айрылып, мелпіді де қалды. — Е-е, бостан болу арман ғой. Бодан болу-құлдық қой. Арман қусаң-өлесің. Басынды исең-көнесің. Екінің бірі дейтін тар есік, тас босаға тұр алдында қазақтың. Сынасың ба, иілесің бе-шешімің де, кесігің де өз қолында. Тағдыр-талайыңның басқа қармары жоқ. Тығырыққа тіреп қойып, тап басып, табжылмай тұрып, табандап таңда дейді ол. Ал таңда! Маған сен не дер ең, Барақжан? Қай тұсқа қол сөздер едің маған? Салмағын сездің бе? Жауапкершілігін ұқтың ба? — Оу, Қазеке-ау! Шынында екінің бірі дейтін тар қолтыққа тақалсақ, онда мен де не дей қояйын. Таңдау деген немені өмірі ұнатпаушы ем. Алдыңа келгенді құр жіберме-дәм болса, аса! Мал болса, құрықта! Желекті болса, желік бас! Осыдан артық не білуші ем. Ал сіз айтқан кер шынымен төніп кеп қалса... әй, қиын-ау, қиын. Шүршітті білем ғой, хонтайшыда... сәл кідірді. Енді неге бөгелем дегендей қолын сермеп қалды.-Хонтайшыда болғанымда, көргем оларды. Әй, қылқиып отырып-ақ көмейлеп жұта беретіндердің нақ өзі ғой. Сыбырлай сөйлеп, сығырандай күліп, сықсия қарап-қатыншылағанымен, әй аяушылық білмес қатал кебінен ызғырық ескендей болған. Көп дейді ғой өздерін. Тіпті сан жетпейтін көрінеді. Қаптап кетсе...Барақалдындағы еселеп құйылған тостағанға тағы да қол созды. Тағы да жұтқыншақ жоғары-төмен үш-төрт шапшыды. Тостағанның түбі көрінді. Сұлтан ықылықтап дем алып, аузы-басын күректей алақанымен үйкелеп жіберді. Мүләйімсіп биге қарады. Енді манағы суық қарас, сұсты кейіптен із де жоқ еді. — Көп деймісің?.. Жай ғана көп емес, сұмдық көп қой олар. Жаяулап қана, жалаңаш қолмен-ақ даламызға құрттай қыбырлап, шегірткедей шұбырып жайылып кетсе... көметін де сүйек, егетін де тал, бағатын да мал қалмас. "Тұқымсыз кетті деген сол-ау!" дейтін құбыжық ойға батсам, жалына қол апартпай, қосаяқтап аспанға шапшитын кей қиқарларға мән-жайды қалай түсіндірем деп сеңаққан балықтай мәңгіріп қалатыным бар, — деп би ауыр күрсінді. — Ол қиқарларыңыз қашанғы шапши берер... — Барақ "кімді меңзегеніңізді сездім" дегендей нарт қызарған жүзді көлеңкелейін деді ме, шоқша сақалын сипаған болды.-Жан беру оңай ма? Ал азат басты ноқтаға керу-тірідей өлу ғой. Ақ өлімнен де асып түсер кәпір өлім сол болар. Бәрібір соны ойлағанда, Қазеке, кірерге жер таппаймын. Аза бойым қаза боп, у ішсең руыңмен іш дегенді бетке ұстап, қасиетті даланың құлан тірлігіне бағып, құрық салғызбай, қылғынып күн көргенше, қырылып өлгенім артық-ақ дегім бар. Бірақ... Әбілқайыр шынымен-ақ адасқан жұртқа жол таппақ па?.. Жол табам, халқымды ұрпаққа шығарам дейтін іңкәрлік Әбілқайырдың сонау қара зындандай түпсіз терең кеудесіне расымен-ақ ұялады ма екен?.. Әй сенбеймін-ау!.. Басқа басқа болсын, ғұмыр бойы Жәдік тұқымымен жағаласып, кеуде көтеріп, бой салыстырмақ боп жүрген нашар Үсіктің шәлтірегі ел қамын жей қояды-ау дегенге итім илансын. Оның түн ұйқысын төрт бөлген бар ынтығыасқақтайтын абыройы мен батпандайтын бағы ғой. Жоқ! Сенбеймін оған. Діні бөтен, тілі бөлек орысқа бодан болам деуінде, Қазеке, сіз айтқан шарасыздықтың таңдауы жатса, онда оның азаматтығына бас ұрар едім-ау. Жоқ қой ондай адалдық. Әбіл-қайырдікі әріден дәметсе, бүкіл қазақтың бүтін бұйдасын ұстау, беріге қанағат қылса, Кіші жүздің тізгінін жеке қармау. Сөйтіп Қайып баласы Батыр сұлтанға тезек тергізіп жіберу. Кіші жүзге мүлде сиғызбау оны. Бір үйірге қос айғыр қажет емес. Кіші жүздің талас тізгінінен Батыр сұлтанның қолын қағып тастап, кеудеден нұқып жіберіп, айдап шықса, ақ патшаның қатынының дамбалын, еркегінің шалбарын басына жастанып өтер ол. — Жуасуың да, шапшуың да тез-ay, сұлтан! Әбілқайырды тым сүмірейтіп жібердің. Бүгінде әркімнің қолы бір байлаулы ғой. Қасында отырып қанынды ұрттаймын дейтіндердің кейде сол байлаулы қолы болғаны да керек тәрізді. Берекесіз әрекетке бара алмайды байлаулы қолмен. Әлдебір ауыздан шыққан асау сөз сол байлаулы қолды шешіп жіберіп, саусақты қынға жүгіртіп, ойыңды шынға айналдырып жіберіп, сұмдыққа бастауы да кәдік-ау. Сондағысы бірін-бірі орға құлату. Абыройын төгу. Қыжылды көкіректің буына пісіп, жауымды жәукемдедім деп асып-тасу. Қыбыр-сыбыры көп қазағыңның сол қыбыр-сыбырын даласының жүрдек желімен, ұйтқыған боранымен күшіктетуі-қанына сіңген қасиеті де. Одан арылу да қиын. Арылмау да қиямет. Сенікі, Барақ, сол жел суылынан, боран уілінен жеткен қыбыр-сыбырдың айтақтауы болмасын. Әбілқайыр өзектесім деп өзгені ойлады ма, өзегім деп өзін ойлады ма мына харекеті кей-кейде ертеңгі үлкен зобалаңның алдын алар тосқауылдай нобай көрсетеді-ау. Қашанғы жел өтінде қалған қуыс қурайдай құр сыңсып жылай береміз. Қашанғы жел айдаған қаңбақтай жөңкіп онда шұбап, безініп мұнда дүркіреп, алаөкпе болармыз. — Иә! Құрық салғызбадық әлі. Арқанмен шырмалмадық. Ен дал ада еркін шұбырып келеміз. Ерік тұсалған жоқ, Қазеке. Бостандыққа бұғалық түскен жоқ, Биаға. Қаңбақ тірліктің бір қасиеті-нар қасиеті де осы ғой. Қазыбек бас шайқады. Жиырылған маңдай терісі көлденең сұлаған терең сызықтардың қатарын көбейтіп ала қойды. Кең көздерге суық жылт оралды. — Құрық түспесе, бұрын түспеген. Бұғалық қаз мойынға сарт етпесе, бұрын аты маған. Ал бүгін... Ең далам дедің... Еркін шұбырдық дедің. Алтайың, Арқаң, Нарының қайда? Ұзын аққан Ертісің, көкше теңіз Балқашың, жасыл өлке Зайсаның қайда? Жерұйығың Жетісуыңа жамбасың тие ме? Ен далаң тарылды. Кең дүниең бүрісті. Далаңды тарылтқан кім еді? Кең дүниеңді бүрістірген кім еді? Орманнан өрген орысың! Одыраңдаған ойратың. Қос құбыланды қамал-қаласын салып, орысың шегендеп салады. Қия басып көрші, тірсегіңді қисын. Бұғалық түспегені осы ма, Барақ? Құрық салмағаны осы ма, Алтын алқаң-Алтайды, алтын іргең Арқаны, жұмақ төрі-Жетісуыңды жоңғар жұмарлап басты. Бұрынғыдай бір шетінен жау тисе, екінші өңіріне ауа далаңның тарылғанын ескерсеңші. Көшіп кете алмайтын, қашып құтыла алмайтын қапас халге душар болдық қой. Осы кезде күні бойы бидің оқшау кеңесіне бидің шымыртуымен қатысып, арқар мүйіз қос басты жаумен қымыз сапырып отырған Түйе батыр тамағын қырнады. Қазыбек басын сәл бұрып аталас ініге "айта бер!"Бір қабақ танытты. — Биаға! Ойпырай, көп нәрсеге мән бермей далақтап шаба береді екенбіз. Манадан бергі естігенімді мүлдем ауыр зілімен езіп кетті ғой. Арқаны биеге салып, Бәкең айтқандай ен даланың тұс-тұсынан жайылым, елге қоныс табармыз деп қоң жиып беруші ек, сол тіршіліктен де айрылып қалған топ шықтық қой. Тіпті, Биаға-ау, өзіңіз ортамызда құдіреттеніп отырғанда ештеңеден түңілмей, ешкімнен жасқанбай, арқамызды тауға тірегендей далиып жүруші ек Сізді сенделткен заман бізді мүлде тентіретіп жібермей ме. Мен... мен есеңгіреп қалдым білем. Әй, жұт болар жылдың қытымыр қысыңдай мынау дүниенің арқаны қысарын сезе бастағандай болдым-ау. Ендеше іздеп, пана таппақ қажет емес пе. Сол жел жақтан ызғырық өткізбес ықты да, жауын-шашыннан сақтар пананы да тауып, тандап беруші, Биаға, сіз... ә-ә...сіздер ғой. Әйтпесе біз төрт құбыла түгел тұрғандай... ештеңені ескермей... мән бермей жүре беріппіз. Сіздер күрсінгенде, мен үрейленейін дедім. Шошына бастағаным да рас. Етегіңізден ұстап, соңыңызданкеткенімізге мәз боп жүрсек, осындай жантүршіктірер сұмдығы бар екен ғой... Би аға, сізді де дөңбекшіткен,мына заманның түрі шынымен-ак жаман екен-ау. Тапсаңызшы бір айласын... амалын. Іздесеңізші ық пен пананы... Қазыбек кеудесін көтеріп, Түйтеге ажырая қарады.Інінің шын тілектес пейілмен албыраған жүзін көргенде, қайтадан сұрғылт түске ауысты. — Ық ізде, пана тап дейсің, Түйтем. Бар ма сол? Ығың-ноқта, панаң-бұғау боп оралса қайтеміз? Сенімді сергек кімің бар? Қай қамқоршың құшақ жайып, қойнын ұсынғандай бізге? Көп шарлап, көп шұқшиғанда көзіме түсе қоярдай қалтқысыз құшақты, достық пейілді көре алмай пұшайман болудамын ғой. Кірпігіңнің қадалары-батысың мен шығысындағы қос көршің ғана. Құшағыңа қысып қабырғаңды уатып, омыртқаңды үзіп жібере ме добалдай аю сирақ. Әлде от шашқан айдаһардың ыстық қойны жұтып қояр ма дымынды да шығартпай. Одақ болайық деген Тәукеге де, Қайыпқа да емексіткен ақ патша болған жоқ. Менсінбеген де болар. Қоңылтақсыған көңіл жалтақшыл... Ал бір мықтыға арқа сүйеу керек-ақ. Әбілқайырды кей-кейде қолдағым да бар. Арқа сүйер арқа тауып берсе екен... қазағының қалтылдаған тірлігін жалғастырып, ғұмырын ұзарта түссе екен деген зар тілегіммен жақсылық қана аңсаймын. Ізгілік қана күтемін. Анау башқұрт, анау қалмақ, сонау татарларды тұқыртып отырса да, панасына алған... ығын берген түрін көргенде... соларға... орыстарға қарай ойыссақ қайтер еді дегенге құрық созам... Құрық түспес құлан тірліктің дәурені қаншаға созылар. Аңдыздаған қызылкөз, жыртқыш азу көршілер түптің түбінде қыл бұғалықты жалаңаш мойныңа егеп-ақ түсірер. Одан бұрын өзің әрекеттенгенің қолайлы көрінеді де тұрады. Қазыбек тағы күрсінді. "Қай шұқырда көмусіз қалары белгісіз халқыңның шарасыз күні жүйкеңді осылай жүндей түте берер ме? Әлде шынымен үміт шоғы тұтанар ма? Ақ патшаңда да қылтың-сылтың мол. Ол өзі қылтың-сылтыңды онсыз да өрбіткіш қатын патша болса, тұрлаулы сөз, түбірлі шешімді кесіп айта қояр ма. Баяғыда... он үш жыл да баяғы боп барады-ау, Қайып хан одақ болайық дегенде аяғына да отырғызбаған патша емес берідегі Тобыл ұлығының өзі емес пе еді. Әлі де Әбілқайырға елжірей қоймас. Ақ орданың үш арысының түгел билігін қолында жұмарлаған ұлы ханның өтініші емес, әлдебір кіші атаның Кіші жүзінің бір бөлігінің хансымағының бұйымтайына бола бас изеп, иек қаға қоймас. Тәуке кеткелі қазақтың басынан бағы, астынан тағы ұшқанын көрмес көрсоқыр емес. Оның үстіне ұлан даласының ұлтарақтай жеріне ұйлыққан елдің қазіргі мүшкіл халін және бес саусағындай біліп отыр. Шөре-шөре сұлтандардың жік-жік боп, өз алдына үш-төрт руды бөлектеп салып ап, сауырлап жүргенін тіміскілегіш майыр-сайырлары, тілмаш-біркәншіктері жеткізбеді деймісің жеткізетін жеріне. Шіркін Тәуке-ай! "Өлдің, Мамай, қор болдың!" осындайда айтылады екен-ау. Кешегі дүрілдеген күн, дүркіреткен қол, күркіреген айбын, атақ көзден бір-бір ұшты ғой. Бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығаратын тұтастықтың быт-шыты шықты ғой. Қайта құрсауланар ма? Кім құрсаулар? Құрсаулаған күнде де кешегі көк қақыратып, жер тітіренткен құдірет алашқа қайта оралар ма? Қайдан оралсын. Бесеудің үшеуін жалмаған қоян жылғы топалаң қазақтың санын қайта толтыру үшін кемінде жүз жыл керек қылар. Оған шығысың мен батысыңнан анталаған ақикөз көршілерің қарай ма. Қаптап құйылар. Әлсіреп азайғаныңды, қансырап қалжырағаныңды олар бақпай ма?" — Әу, Қазеке, не амал қалды? Бар ма сыңараяқ болса да бір соқпақ? Өз ойының жүйесінен адасып қалған би сұлтанға ұзақ көз тоқтата қарады. Ананың мұртының қос шалғысының қозғалысынан ғана әлдене ұққандай болды. — Соқпақтың тірелері-тас қабырға, терең шыңырау ғана. Қайда бұрсаң да, қайда бұрылсаң да маңдайыңның тірелері солар. Не өткел болар, не саты қылар жайды таппай отырмын. Кім білсін, әйел патшаң Әбілқайырдың арызына мүмкін пысқырмас та. Кердеңдігін олар бұрын да жасап, бұрын да жасқап келмеп пе еді бізді. Осы жолы да жарылқай саларына сенім аз. Бұрынғыдай тең тұрып, тең тұтып сөйлесуге дәрмен жоқ. Тәукеден кейінгі тәлтіректеген күйіміз енді көпке дейін оңалмас. Жеріміз шолтиып, өзіміз селдіреп қалдық. Он жыл бұрынғы қазағыңның санын қайта қалпына келтіру үшін үш-төрт ұрпақ жаңару қажет. "Кемеліңе кел, толқынды толтыр, өркеніңді жай!" деп көңілімізге қарап, арқамыздан қағып, маңдайымыздан сипайтын көршілеріңнің түрі анау. Жер бетінен мүлдем құрып кетсең-қуанбаса кейімейді. Әй, енді ауыз біріктіріп, бұрынғыдай бір кіндікке байлана алар ма екенбіз? Ел кіндігі-қасиетті Түркістанды жат қолында қалдырған соң, түңілдің не, күйіндің не. Тұтастық ыдыраған жерде туыстық ұмытылады, жымысқылық өршіді. Ендігі санда бар санатта жоқ тірлік әркімге бір жалтақтаумен өткізер. Барақ қопаңдап кетті. — Ойбай-ау, дәл ондай күнге жете қойған жоқ шығармыз, Қазеке. Сіз тым сүмірейтіп жібердіңіз ғой. Санда да, санатта да бармыз. Неге болмайық. Анау Қалдан-Серен өзімізге... кәдімгідей-ақ құрақ ұшып, қол қусырып тұрады. Басымыздан бақ тайса, құдіретті хонтайшы қазақтың көп сұлтанының біріне қоғадай жапырылар ма еді? Қазыбек мұрт астынан мысқыл күлкісін бүлк еткізді. Алдындағы тостағанға қолын созды. Сыздықтатып қана сімірді. Тамсанып отырып, тостағанды орнына қойды. — Иншалла, ондай қадір азайып, қасиет таусылар сұмдық күнге жетпейік. Менің де зар тілегім сол. Әй, бірақ қиюы қашқан дүние енді құрсауланбас. Уай, Барақ! Сенің хонтайшыл екенінді жасырсаң да, жасырмасаң да білем. Оның саған неге қоғадай жапырыларын да сезем. Жоңғаршыл сенің биігің-хонтайшы болса, сұлтан, төңірегіңнің онша ұзақ емесінен қорқам бірақ. Көрерің мен шоларың аз аласада тұрып. Жарақтымен жағалассаң да, жаңалғышпен опаласқанынды жақтырам деуім жалған болар. Қайтерміз. Әркімді бір мықтыға телмеңдетіп қойған заман қысасына не істерміз. Сен азынаған айғыр ең, үйіріңнен адасып қалып, саяқ боп кеткеніңді білмей жүрме...-би ыңыранып қалып, қолтығының астындағы жастықты жотасына қарай ысырып, кеудесін көтере шалқайды. — Оу, Би аға-ау, ағымнан жарылсам да, ығыңыздан бір шықпадым ғой, — деп өкпелеген баладай ырғалған Барақ сұлтан көзі Түйте батырға түсіп кеткенде өз-өзінен қуыстанып, қарасұрланып Қақшиып ала қойды.-Тең теңімен... Әркімнің өз күйігі, өз биігі бар. — Иә! Сенікі белгілі болды. Әбілқайырдікі анау. Сәмеке, Батыр, Әбілмәмбет, Күшіктердікін де айтарсың маған онда. — Солардың ел қамы деп емешесі үзіле қояр. Бірін-бірі қызғанып, бірін-бірі тірсектеп, бірін-бірі тістеп тақ пен баққа таласқаннан басқа не білуші еді. — Дұрыс айттың, сұлтан. Арқар ұранды азаматтардың өз бастары қосылмай жүріп, өз алашын өлсе қосар ма. Аз қазақты дар-дар бөліп, бөлшектеп әкеткен соларды көріп отырып, саған оң қабақ көрсетуге тырыспайтындай хонтайшың есектің миын жеген жоқ шығар. Ал сол хонтайшың құм санаған Қалдан-Серен болса, талай сұмдықты өрмекшінің торындай құрып, талай пәлені балалатып өрбітіп жатыр ғой ол. Саған да шырға салып жүргені содан. — Е, менде несі бар? — деп тағы да бір қопаң еткен Барақ монтаныси қарады. — Сенің азға да болса, аз да болса хан болғың бар, Барақ,. Рас па? Қазыбектің дәл қазіргі тіке қадалған сұсты жанарыішіндегісін оқып отырған адалдық бейнесіндей көрінді ме, сұлтан бұлталақтай алмады. — Әрине хандықтан кім бас тартушы еді. Бірақ Найманымның арасындағы менің бағам қай ханыңнан кем еді, Қазеке. — Жә! Хонтайшыға керегі мынау селдіреген қазағыңның одан әрі күйреуі! Тозуы! Ыдырауы! Соңғы үш сөзді айтқанда бидің күні бойғы бәсең үні күшейіп, алқалы жиында арқасы қозғанда қаңқылдайтын даусына басып кетіп еді, Түйтенің еңсе көтеріп, Қамшысына жармасқанын байқап қап, қайта саябырсыды. — Найманыңа қадірің барын білем. Ол сенің қол бастар батырлығыңнан да, елім дей алар тілегіңнен де болар. Бірақ қызғаныштан да құр алақан емессің. Сондайда ел қамы дейтін тілектің кеудеңнен бұлдырап жоғалып кететінін ескермейсің. — Әбден тұқырттыңыз ғой, Қазеке, — деп Барақ Түйте жаққа қабақ серпілтті. Онысы "Мынау бөтен көз, бөгде құлақ алдында абройымды төккеніңіз қалай?" дейтін өкпе сыңайындай сезілді. Ымды ұқпас би ме еді, елеусіз қалдырған жоқ. — Сені, сұлтан, осы жолы да Әбілқайыр неге басымнан секіріп кетпек дейтін қорқыныш пен күдік сүйреп келді. Сол күдігіңе өзгелер қалай қарайтынын сезгің бар. Аңыс андау, көмей түптеу-бүгінгі атқа мінген, таққа ұмтылған бар төренің әрекеті екенін мен білмейді ме екем. Мына Түйте батыр сезбейді деймісің. Сездірмеймін деп өзіңді өзің алдаймысың әлде. Сенің анау Қалдан-Серенге алакөбеде аттанып, алакөбеде ұрланып қайтатыныңды өзгелер байқамайтын, аңдамайтын көрмедік пе еді шетінен. Сол алғашқы алакөбеде аттанған сәтінде-ақ сенің хонтайшыға қол қусырып, аяғына бас ұрғаныңды әдеттегідей жүйткіген жел жеткізбей, ұйтқыдан өсек таратпай қояр деп ойлаймысың... Хонтайшыға керегі де сол. Қазақтың қоңына саусағымды қай жерден сіңірем, шеңгелімді қай тұстан салам деп жүргенінде қолыңды қолтығыңмен қоса ұстата салсаң Қалдан-Сереннің асығы алшысынан түспегенде қайтеді. Әсіресе арқар ұрандының арқыраған Барақ сұлтаны молданың шәкіртіне ұқсап бүкірейіп алдында тұрса, "қазақты мүшелеп, жіліктеп паршалаудың мен қызыққан басы осы!" деп мұрт астынан күлмегенде қайтсін ол. Тұтастық деп жайшылықта зар илесек, сол тұтастықты Әбілқайыр алтын табаққа салып ақ патшаға сыбаға ғып ұсынса, Барақ күміс табаққа салып, хонтайшыға төре табақ қып ұстатса, зар илеп тілейтін тұтастығымыз ыдырамай, бөлінбей қалай тұрар. Құпияның жарияланары анық. Бүркеудің ашылары ақиқат. Мысықкөмбе қылық көлденең көзге тез шалынғыш. Сондай өзімшіл һәм алдамшы тірліктен аулақ болғанға не жетсін...-Қазыбек енді өз ойымен боп кетті де, сәл кідіріп, өзіне үнсіз қадалған екеуді жаңа көргендей дереу қатайып алды. Онысы қатқыл дауыстың ширақ екпінінен білінді.-Әбілқайырды даттауға асықпайық. Әліптің артын бағатын дәл осы тұс. Ақ патшаң әділдігіне көшіп, шын ниетімен арқа сүйерің болам десе, оған да көнейік. Көнбеске лажымыз да жоқ. Өйтпесек, ертең-ақзеңбірегінен доп атқылап, ботадай боздатып, лақтай маңыратып екі көршіңнің қай пысығы басып, жаншып алады. Онда арқа сүйерді емес, арқаңды жауыр қып мінеріңді құлдық қамытыңмен қоса аласың. Осы кезде шүмегі аққу мойнындай иілген жез құман мен жез леген көтеріп кірген жігіт ас дайындығынан хабар білдірген еді. Қазыбек қонақжайлық танытты. — Ә...ә. Бері былай, алдымен мынау Барақ ағаңнан баста. 2 Қаз дауысты Қазыбек бидің алтын үзік-ақ ордасы өзге үйлерден оқшау тігілген. Маңайына бөтен-бөгде адам тым жолай қоймайды. Жолата қоймайтын атшабар жігіттер көп. Бірақ Жарылғап тәрізді бидің батасын алып, бидің көзі де, көңілі де түскен балаларға еркіндігі мол. Жарылғап сол еркіндікті пайдаланып бидің іргедегі төрт сырықпен көлеңкелеткен саясында қисайып жатқан-ды. Түйте үлкен үйден шыққанда баласы Жарылғап іргеде, көлеңкеде отырған жерінен көтеріліп ілесе берді. — Көке, қалай көп сөйлестіңіздер. — Әй, сен... Күні бойы осында... осы арада болдың ба? — Иә. Би ағаның әңгімесін тыңдадым. Ұққаным да біраз. Ұқпағаным да көп. — Тамақ ішкен жоқсың ғой әлі. — Қарным аша қойған жоқ. — Жүр. Ана жерден ет салғызып бергізейін, — деп Түйте баласын ас үйлер жаққа ерте жөнелді. Жарылғаптың басы толған сұрақ. Соларды енді әкесіне тезірек айтып, тезірек білгісі кеп келеді. Шұрылдаған ішекті де, ашыққан қарынды да ел ер емес. — Көке, Әбілқайыр кім? Аралбай әкемнің аулына былтыр келген қонағы ма? — Иә, сол! Кіші жүздің біраз руының ханы ол. — Көке, сонда қалай... біз орысқа бағынамыз ба? Түйте қалт тоқтап баласының бетіне жалт қарады. Баланың қос танауы делдие шын құмарта білгісі кеп тұрғанын анық байқады. — Оны мен тұрмақ Би ағаның өзі де білмейді. Бұл бір бүкіл елді түгел қинаған жағдай ғой. Би ағаны бастан-аяқ тыңдасаң, Жарылқап, шет жағасын өзің де сезген боларсың. — Би атам көп күрсінді ғой. Қиналғанын әрине сездім, көке. Жоңғар жауызды білем. Шүршіттің де алакөз екенінен хабарым бар. Ал орысты неге құбыжық көреміз. Әне анау Мәтібиорыс қой. Қазақшаға судай. Құбыжық болардай түгі жоқ. — Мәтіби Биағаның песірі. Ол дұрыс орыс. Көптен арамызда жүрген соң оның орыстығынан қазақтығы басым. Орыстың бәрі Мәтібидей1 болса, онда қорқатын да дәнеңе жоқ. Әй, бірақ соқталы басқа ноқта түскенді кім жақтырушы еді. Асау тайға жүген салғанда қайтіп мөңкитінін талай көрдің. Мал екеш мал да еркіндігіне бұғау түскенін қаламайды. Ал адамның жөні мүлде бөлек. Қазақ үшін кең далаңнан артық дүние жоқ. Ат үстінің жүйріктігінен артық бостандық жоқ... Ә...ә, Жарылғапжан, әне анау Рымкеш апаңнан тамақ салғызып берейін. * * * Жарылғаптың ойынан манағы естіген-ұққандары кетер емес. "Би атамның айтуына қарағанда осыдан он-ақ жыл бұрын қазақ бұдан да көп, бұдан да мол болса, қара жерге қалай сиып жүрген? Ал сол көп қазақты қоян жылы қырып салған жоңғар қандай жауыз еді! Қой емес, тоқты-торым емес, өзіндей екі аяқты адамды қыра беруге дәті қалай шыдайды?" Бала түйсікке бәрі жұмбақ. Аққан қан, төккен жастың сұрауы болады деген ұғымнан тысқары нәрсе болар деп ойламаған ұлан көлеңкеде отырып тыңдаған көп жайды өз көңілімен қаузастыра алмай әлек. "Неге таласады? Әбілқайыр хан емес пе? Енді одан артық оған не керек? Түгел қазақты басқарам дегеніне жаңағы зіркілдеген Барақ сұлтандар көне қояр ма екен. Би атамның "Батыр, Сәмеке, Күшік, Әбілмәмбет сұлтандар бірін бірі тірсектеп, бірін-бірі тістелеп, тақ пен баққа таласқаннан басқаны білмейді" дегеніне қарағанда, барлық пәле осы төрелерден шығатын тәрізді-ау. Батыры қалай? Аты ма екен? Әлде жау шапқан батыр болғаны ма? Жау шауып, батыр атанса, онда неге бүлік шығарады. Батыр адам жақсы болушы еді ғой. Күшік сұлтан дейді. Шынымен сол өзі басқалардан гөрі көп таланатын шығар". Жарылғап күліп жіберді. Көз алдына бірін-бірі қуған, бірін-бірі тірсектеген, арылдасқан, ырылдасқан иттердің додасы елестеді. Азу тістер сақылдап, желкеден бүріп, тірсектен қауып, өлер-тірілеріне қарамай, бұрқ-бұрқ шаң ұшырып, құйын ойнатып ауылдың бір шетін алапат топалаңға айналдырып жіберетін. — Жарылға-ап!.. Әлдебір дауыс жер түбінен дүбірлеп жеткендей құлақ жарғағын қағып жіберді. Жалт қарап анадай жерде тұрған немере ағасы Итқараны көрді. Итқара-Түйтенің ағасы Балта батырдан туған. Өзі де батыр тұлғалы. Кезінде Кәрсөн Аралбай батыр жасақтап, бүгінде Аралбайдың немере інісі Таңыбай басқаратын Қаракесек қолының атақты жүзбасы. Соңғы кездері Жарылғапты қасына ертіп, жақ тарту, сайысу, найза қадау тәрізді соғыс өнеріне баулып жүрген еді. Асықтыруына қарағанда, асығуына қарағанда ағасы мұны әлдебір іске аса қажет қып жатқан сыңайлы. — Аға, жай ма? — Оу, бассаңшы аяғыңды! Күні бойы іздеп алаөкпе боп жүрсем, жайбарақат қана "жай ма" дейді ғой. Қайдан жай болсын. Бері кел. Бері! Ағасының күйгелектенгенін көрген соң әлденені бүлдіріп алмадым ба дегендей Жарылғап қуыстана жақындады. — Неге іздедіңіз? — Ойбай-ау, неге іздедің не ей, сенің. Қайда құрып кете бересің. Бармаған жерім қалсайшы. Тура екі ет пісірім шарлаған шығармын осы ауылды. Қайда болдың? — Қайда болушы ем... Би атамның үйінде. Итқараның көзі бақырая аларып, дымы өшіп, иегі кекшиді де қалды. Өзге түгіл өзінің де би үйі тұрмақ сол жаққа маңайлай алмайтынын білетін ағасы сенер-сенбес. Сәлден соң ес жиғандай аларған көзді қысыңқырап, адамша тіл қатты. Бірақ әлі де болса сұрағы одағай естілді. — Биатаң... Қазекем бе? — Со кісі. Басқа Би ата бар ма еді? — деп Жарылғап қарсы сұрақ қойып, одан сайын құйындатты. — Не бітірдің онда? — Не бітіруші ем... Сөз тыңдадым. Итқара енді мүлде тығылды. "Сөз тыңдадым дейді. Сонда Биаға мұны әлден кеңесіне қатыстырмақ болғаны ма? Дуалы ауыз би өзінің ықыласы ауған жанның үлкен-кішісіне, бай-кедейіне қарамайды деуші еді. Кеңесіне алса алған да шығар. Ал біз... Әлі күнге шейін Биағаның қолын дұрыстап бір алған да жоқпыз". — Не дейді кеңесінде?-Енді немере ағасының жүзінде әлгіндегі таңдану мен қызғанудан бөлек, құмарту нышаны белгі берді. — Не десін, Әбілқайыр сұлтанның ақ патша... қатын патшаға елші жібергенін Барақ сұлтан екеуі біраз әр саққа бір жүгіртті... — деп бастай беріп кілт тоқтады. Дәл осы тұста өзінің ойда жоқта өзгенің ықтиярынсыз тыңдаған әңгімесін жалғанға жариялап тұрғанын сезіп қап еді. Оңашаланған бидің құпия кеңесін ашып қойдым-ау дейтін күдігі кеудеден қылтиғанда, тілін тістей қойғаны содан еді. Итқара ентелей төніп ентігіп тұр. — Содан соң не деді? Әбілқайырдың қатын патшаға елші жібергенін естігем. Содан қандай хабар бар екен? — Аға мені неге іздедіңіз? — деп Жарылғап әңгіме бетін бұрды. — Сені ме?.. Ә-ә, жүр. Қазір "Мәтіби сайыстан" жігіттер өнер көрсетпек. Сен соған қатысасың. — Аға-ау, оған сай атым жоқ қой. — Табамыз. Іздейміз. — Босқа әуре боп қайтеміз. Оу, өзің тіпті тілазар боп кетіпсің ғой әбден. Жүлдесі тым керім! Өзгеден озған жігіт тұп-тура атан түйе алады. Далада жатқан түйе бар деп пен. Қиқаңды қой тіл, сайысқа түс! Анау атанның бұйдасын маған жетектет! — Аға-ау, менің озатынымды қайдан білесіз. Көріпкеліңіз бар ма еді? — Көп сөз-боқ сөз. Мен сені жатпай-тұрмайнеменеге үйретіп жүрмін жұрттың соңында шаң жұтып қалатын болсаң. Оның үстіне Түйте ағамнан ұялмайсың ба жеңісті қолыңнан берсең. Бұл аңғарға Жарылғаптың айтар дауы қалмады. Көкесін ұялтардай нашарлық пен жігерсіздікке өлсе жол берер ме. Өйтер болса, қара жердің тесігіне сыналап кіріп кеткеннен басқа амал жоқ қой. — Қайдан табамыз, аға? — Нені? — Итқара аңтарыла қарады. — Атты. Мен мінетін арғымақты! Итқара күліп жіберді. — Ә-ә, арғымақ табыла қоймас. Бірақ арғымағыңа бергісізін тақымыңа басқызам. "Мәтіби сайыс" дейтін сайыстың өзгеше түрін бұл Қаракесек руының жігіттері былтырдан бері үйреніп жүрген-ді. Оны таратушы Қазыбек бидің песір хатшысы Мәтіби-Матвей орыс. Орыс-казактардың ат үсті ойын-өнерінің мықтысы-шыбық шабу қазақ жастарының да біраздан бері машықты әдетіне айналып кеткен. Атының бар шабысымен екпіндетіп отырып, үш арқан бойы қашықтыққа, арасына шылбыр тастам жер қалдырып екі жаққа қайшы алыстыра шанышқан шыбықты бір де бірін мүлт жібермей, әрі өте тез уақытта шауып түсіру жігіттің жігітінің-ақ қолынан келетін өнер. Әсіресе көз жітілігі мен қол шапшандығын аса қажет ететін бұл сайыстың түрін Жарылғап барынша ұнататын. Содан ба, он үштегі жасына қарамастан, жорыққа қатынасып, шаңдуыл шаңын бұрқыратып, кеудесін соғып жүрген сақа сарбаздардың ешқайсына дес берген емес. Итқараның атан түйені жетектеп кетем деуінде де осындай бір гәп бар еді. Жарылғап зерейіп өсіп, әлден-ақ зіңгіттей жігіт боларынан хабар бергендей сорайған аяқ-қолдарын асықпай қозғап, Итқара екеуі қаңтарулы аттарды аралап жүр. Желілеген төрт керменің ана басына бір шықты, мына басына бір шықты. Баланың көңіліне толар ат кезікпеді. Итқара әбден запыланды. — Әу, Жарылғап! Саған енді Әзіреті Әлінің Дүлдүлі болмаса қандай ат керек. Ойбай-ау, әлден ат таңдайсың, бара-бара не болмақсың. Түйтенің мың көгінен баласы мінуге ат таппапты деген атаққа ұрындырайын деп жүргеннен саумысың. Әу, сен тіпті бүкіл Кернейден мына қалпыңмен ат таппассың. — Ат емес қой мыналар. Бірінің бөксесі сүмпиген. Бірінің алды қушиған. Шетінен жабы. Итқара күйіп кетті. — Жабы да болса осылар жауға мінер атымыз. Жабы-жабы дейді ғой. Қайран Көкаланың тұқымының құрып кеткеніне мен кінәлі ғой деймісің? Тігерге тұяқ қалдырмай қуып кеткен жоңғарға қыл қылатыныңды. Жабы деп... Жабыны көрмей жүр екенсің. Осы кезде Жарылғап кеңкілдеп күліп жіберді. Екі алақанын бір-біріне сарт-сұрт соқты. — Ой, таптым аға! Қандай әсем! Қандай тұрық! Нағыз тұлпар-ау! Серейген аяқтарын-ай! Жер соғарлығының биігін қараңызшы. Тұяғы тұп-тура дөңгеленген кеседей-ау! — Ойбай-ау! Ол жаққа мойныңды созба! Созба деймін, Жарылғапжан. Олар қонақтардың көлігі. Сенің бір шабысыңа осы арадан-ақ бір тулақ табармыз. — Маған тулақ керегі жоқ! — Не деп барасың, әй! — Онда мен сайысыңызға қатыспаймын. Тулақ мініп елге күлкі болар жайым жоқ. Итқара күйіп-пісті. — Бүйтіп бұлданатын болсаң, сенен ештеңе де шықпайды. Батыр да болмайсың. Адам боп та оңбайсың. Қыңырлығың атан түйеге жүк болғандай. Ал, қатыспа! Ер Түйтенің ұлы сайыста оза алмайтынын біліп, өзі бас тартыпты деп дуылдаған қазақ бүкіл далаға таратып жіберсін. Сол ма саған керегі. — Тарата берсін. Жарылғап өзі ұнатып тұрған атқа қарай адымдай баса жөнелді. Итқара еріксіз ілесті. Мүшесі басқа жылқыға ұқсамайтын, үлкендігі тура нардай алқам-салқам пішілген ұзын тұрқымен көрген көзді арбап барады жануар. Жарылғап қарагерді айналып шықты. Үндемей біраз тұрды. Тамсанып таңдайын қақты. — Жануардың келістісі-ай! Ат деп міне осыны айт!Нағыз пырақ! Аяқтарын қараңызшы, ағатай! Бұтының арасынан ел көшіп өткендей. Итқара да даланың ат үстінде желмен жарысып өскен төл баласы. Оның да кең ашылған көздері қарагерге сүліктей қадалып қалыпты. — Ернін-ай! Саптыаяқтай салбыраған астыңғы ернін көремісің, Жарылғапжан-ау! Көзінің үлкенін шіркіннің! Адамға тура қасқырша қарайды екен! Ғаламатын-ай дүниенің! Көптен көрмеп едім дәл осындай арғымақты! Көздің жауын алады-ау қайран жануар! Көріп қана сүйсініп көңілің өспей ме! — Ағатай! Мен тап осы атпен сайысқа түсем! — Қой, ойбай! Бәлесінен аулақ! О заманда бұ заман қонақтың атын қосшы бала мініпті деген сұмдықты естігем жоқ. Бас Қатырма босқа! — деп Итқара безек қақты. — Немене соншама, бір зыр еткізгенге бұ шіркіннің бірдемесі кете ме? — деп Жарылғап болар емес. — Болмайды, шырақ. Қазақ үшін аты мен қатынынан қадірлі ештеңе өтпейді. Бөтен бөгденің біреудің атына мінуге, қатынына қарауға қақысы жоқ. Өйтіп ел бұзар, ұйтқы қашырар сойқандықты адамның иті, аңның бөрісі ғана жасайды. — Онда, ағатай, иесінен өзіңіз сұрап беріңіз, — деп қиқар ұлан тағы бір қияға жалт берді. — Ойбай-ау, мынау ала топырдан кімді тапқандайсың! Кімді тергейсің? Жоқ! Өйтуге уақыт тығыз. Әне, сайысшылар топтала бастапты. Жарылғап ағасының қолын сілтеген тұсқа көз салды. Бөктерді етектеген алаңқай жазыққа қарай шоғырлана бөлінген жалаңдаған жігіттер аттарын ойнақшытып, қан жүгіртіп, әлден-ақ бәсекеде басым болудың дайындығына кірісіп кетіпті. — Көрдіңіз бе, аналардың мінгені шетінен сәйгүлік! — Жылқы жануар дабыр-дүбірге елеңдегіш. Дүбір естілді дегенше, құлпырып, өзгеріп шыға келеді. Көкеңнің Көктұйғынына мінші. Қалай құтырар екен! — Көктұйғынның сылтып қалғанын білмейсіз бе? — Әй, ұмытшақтық! Қап! Көктұйғын да қылқұйрықтың үздігі! Ал мынау қарагер! Тіфә-тіфә! Сұқтанбайыншы жануарға! Тіл-көзім тасқа! — Шіркін, осыны тақымға бассам... Онда бар ғой атан түйені, ағатай, сіз жетелеп апарып, жеңгемнің қолына бұйдасынан ұстатып-ақ жатар едіңіз. Атанның аты естілгенде малсақ Итқараның аузы ашылып кетті. Әйелінің күлімсіреп кеп қолынан бұйданы алып жатқаны көз алдына елестеді ме, рақат күйге бөккендей ыржия күлді. Шақшасын қонышынан суырып алып, сұрғылт түйіршіктерді екі танауға кезек шекіді. Көзін жұма, ернін бүрістіре құшырлана түшкірді. Көзден ытқыған қос түйір жасты бармағымен егеп-егеп қап, құрғатып әкетті. — Әй, арты дауға ұласып жүрмесе... Иесі жөн білер, кеңпейіл адам болса жақсы, баланың бір әбестігін кешіре қоярдай. Ал бірнеше ауылды аузына қаратқан дүмі мықты би мен төренің бірі болса... Ойбай-ау, төре демекші-Барақ сұлтан кеп еді-ау! Әй, мынау қарагер дәуде болса дәл сонікі! Ойбай, кетелік, бала! Өле алмай жүрген жоқпыз. Есің барда ел тап деген. Кеудесіне нан піскен Барақ сұлтанға сүйкеніп соқтығардай... итке тастар сүйектей бере алмай жүрген жаным жоқ! — деп Итқара жалбарына бастады. Жарылғапқа бірақ Барақ онша қауіпті көрінбеді. Мана үй іргесінде отырғанда сезгені: мынау Итқара ағасы қорқатындай әрі адуын, әрі азулы сұлтан емес, Би атасының алдында мөлтек қаққан әлжуаз, кінәмшіл, бәсең көптің бірі ғана-тын. Ендеше одан үркетін де, шошитын да рет жоқ. Дәл қазір осы атқа мінеді. Осы атпен-сүліктей созылған қарагермен сайысқа түседі. — Барақ болса қайтейін. Ол өзіне Барақ. Биатама Барақ емес ол, — деп арқасын кәдімгідей-ақ батагөй биге сүйей бастағанын өзі де сезер емес. — Айтпа, айтпа өйдеп! Ойбай, менен басқа ешкім естімесін. Барақты осал деп пен ... Ой, ол дегенің нағыз басасау! Кесірді ерттеп мінгеннің дәл өзі ол. Оның үстіне мынау Биағаның тойын топалаңға айналдырта алмаймын. Тамашамды бірге қызықтасын деп төрт құбыладан түгел жинаған ел-жұртының көңіліне ақау түсірердей ілік берсек... Ойбай, ондайдың бетін аулақ қылсын... Әй,сұлтанның төлеңгіттерінің бірі жоғы қалай, ә?.. Ат-көлігін осылай қараусыз қалдырғанын көргенім осы. Әлде Биағаның аулы болған соң-сенді ме екен. Сенбей... әулие ғой біздің Биаға! Басқаларды шуылдатып жататын барымташы-сырымташы да, ұры-қары да бұл ауылға, би маңына өмірі жолап көрген емес. Соны білген де нөкерлері. Жүрген шығар той қызығын қызықтап. Жүр кетейік, Жарылғапжан! Аузы айтқанмен аяғы қозғалар емес. Жазыққа көзі түсіп кетіп еді, шоғырдың ауқымы өсіп, көбейген екен, жаны тызақтап қоя берді. Енді кешіксе, Жарылғап іріктеуге ене алмай қалады. Ене алмаса, сайысқа түспейді. Онда атан түйе де жоқ, жүфтісінің көзінің қиығымен аялар өсем қылығы да жоқ. — Әй, қылышың... Ә, белінде жүр екен ғой... — Ағатай, не істейміз енді. Анау жігіттер тізіле бастаған ба, қимылдары көбейіп кетіпті. — Ноқталы басқа бір өлім!.. Мін онда! — Мін деймісіз?!. — Иә! Мін қарагерге! Әкел, әпер жүлдемді! Атанды!.. Жарылғаптың екі езуі құлағына жетті. Қарагердің кермедегі шылбырын шешіп ап, бері шығарып, ерге бір-ақ ырғыды. Тұрыңқырап қалған ат бір орында тыпыршық атты. — Қандай биік! Қандай жуан! Тақым толатын нағыз Тайбурылдың өзі! — деп Жарылғап мүлде масайрап алыпты. — Жолың болсын! Әруақтар қолдасын! Елдің алды бол! Жол-жүлделі бол! — деп Итқара шұбырта беріп шолақ аяқтап, бетін сипады. Жарылғап та бүлдіргесі білегіне ілінген қамшыны оң қолын шошаң еткізе бетін жасқап өтті. Қарагердің тізгінін қақты. Шынашақтың ыңғайына ұршықтай үйірілетін жануар ытырыла жөнелді. Сол-ақ екен Жарылғаптың бірде зорайып, бірде шіңкілдеп шығатын жасаң даусы "Машайлап" көк қуалай аспандап кетті. "Машайлаған" дауысты естігенде қай Қаракесектің Қаны қызбаушы еді, елеңдескен жұрт дүркіреп жазыққа қарай құйылды. Ду-ду сөз жамырады. — Әй, анау Түйтенің тұңғышы ғой! — Өзі де зіңгіттей боп өсіп келеді екен! — Аты Жарылғап па еді? — Ой, сен де!.. Ол баланың Биағаның батасымен дүниеге келіп, тәңірдің өзі жарылқап бере салған соң, Жарылғап аталғанын білмеуші мең. Жарылғабымыз сол! — Астындағы аты керемет екен! — Қарагер ғой! Түйтенікі ылғи көк болатын. Оның қосында қарагер ат мүлде жоқ. — Тапқан да бір жерден. Батырға жаудан ат міну, қалмақтан қыз әкелуден оңай не бар. Дабырласа ілгері озған жұрт аздан соң сайысқа түскендердің өнерін тамашалауға кірісті. Осы жолғы "шыбық шабудың" өзгеше қиын түрін тағы да Мәтіби-Матвей ойлап тауыпты. "Қолдың жітілігі өз алдына, ол-машық болудың нәтижесі. Ал қол жітілігіне қоса шапшаңдық көрсете білу-нағыз сайыскерлік. Оған жігіттің жігіті шыдайды. Ондай жігіттің сырттаны жауының басына жасын ойнататын нағыз қас батырдың өзіне айналады. Сол үшін анау сүрлеудің екі жағына шаншылған жиырма шыбықты кім әрі түгел, әрі шапшаң қырқып өтсе, жүлде соныкі" деген Мәтіби енді уақытты қалай өлшеу қажеттігін де көмекшілеріне көрсетіп, қадағалап жатыр. — Ой, мынау самаурынды қайтпексің, Мәтіби! Өзіне бір дұрыстап қарап алайыншы. Бізге таңсық дүние ғой бұл. Түрегеп дәрет сындырып, басына қалқайтып қалпақ киіп, аузы-мұрнынан бұрқыратып түтін атқылайтын түкті ауыз сары мұжығыңнан аумайды екен, ә! — Әй, рас! Нағыз солардың өзі! Тіпті қарашы, екі қолын қалтасына салып ап қаздия қалыпты-ау! Әй, шіркіндер-ай! Нағыз өнерлі ел-ау! Қалай ойлап таба береді десеңші! Матвей көп шуылдақтың қарқылдасқан күлкісіне қосыла күлсе де, анталамай сәл кейін ығысып, жер кеңейтуді өтінді. Көмекшілерін қасына шақырды. — Бері жақындаңдар! Алғашқы сайыскер бірінші шыбықты шапқанда мына шүмекті жұлып ап суды тостағанға ағызамыз. Анау соңғы шыбыққа қылыш сілтегенде жаба қоясың. Екінші адам шыққанда, екінші тостағанды тосасың. Үшіншіге үшіншіні... — Оу, жұмысы көбейіп кетті ғой. Соның бәріне қалай шыдап отырмақ. Жігіттің саны қанша екен? — Отызға барып қалды деген өлгінде Таңыбай батыр. Анау жігіттерді белгі беріп кезекпен жіберіп тұр емес пе ол өзі. — Ә, Таңыбай өткерсе, дау-жанжал тумайды. — Әй, Ыстыбек! Сен басыңа бір кез шыт байлап ал. Әйтпесе әйеліңді алдыр! — Ыстыбектің шүмек ұстап, шай құюға әйелінен гөрі өзі ыңғайлы. Саусағының майысуын қараңдаршы! Нағыз бикеш саусақ! Матвей ашуланды. — Оу, ағайын! Сендерге не болған? Суды ақтарасың, әрі тұр! Анау көнектегі суды төктің. Оу, сенде көз бар ма? Топырламай, әрі жылжыңдар. Бұл ара-төрешілердің орны. Бөгет жасамаңдар. — Ой, сұмдық-ай! Төрешіміз-Ыстыбек пе? — Айтпап па ем біздің Ыстыбек, Алаштан озған күшті деп! — Ой қасқаң, қалай ұйқастырады ей! — Тоқтаңдар даурықпай, өлеңін аяқтасын. Қайырбек, бөгелме! Жалғап жібер әрі қарай. — Шай құюға ыңғайлы-ақ. Бір емес болсын үш шүмек! Ендігі өңеш жыртар қарқыл тұтаса шыққанда әр тұста топталғандарды еріксіз жалт-жалт қаратты. Енді болмаса елеңшіл қазақ бері жөңкілетінін сезген Матвей түсін суытып ала қойып, далбаса тірлікке құрық созды. — Сендерге сөз өткізуден гөрі жартасқа жалынған артық. Қоймадыңдар ғой, онда шырықбұзды, жарысқа кедергі болды деп осы қазір Таңыбайға арыз етем. Жұрттың ілез дымы өшті. Қарқыл күлкі көмейлерге тығылып, еріксіз ығысып, бұл арадан анау сайыс өтер тұсқа жылыстап кетті. Матвей сырма тақиясы бар жігіт ағасының жеңінен тартты. — Қосеке! Сіздің адалдығыңыздың аңызға айналғанын бүкіл ел біледі. Шүмектің ашылып-жабылуын, тостағандардың төгіліп-шашылмауын менімен бірге бақылайтын боласыз. Тостағандағы судың ең азына қарап сайыскердің мықтысын анықтаймыз. Сол екі ортада үлкен қара сақалды, суық түсті Таңыбай бірінен соң бірі шығуға дайындалып, аттарын тыпыршытып тұрған жігіттерді сәл бөгей түсті де, әрқайсысының қолында бір құшақ шыбығы бар жиырма жігітке бас изеді. — Сендер шабылған шыбықты ғана ауыстыратынболыңдар. Шыбық шанышқан бойда аулақтап кетіңдер. Ат үркетін, атты үркітті дейтін шатақ шықпасын. Шыбық сайылмай қисайып кетер болса, дұрыстап түзетіп қоясыңдар. Ал, барыңдар! Енді сайыскерлерге бұрылды. — Жігіттер! Әркім өз кезегімен шауып өткен бойда анау жиекпен айналып былай шығады. Алда-жалда кімде-ісім тәртіп бұзып, кейінгілерге кедергі келтіретін болса, онда аяу жоқ. Дүйім жұрттың алдында он шыбық дүре салынады. — Білеміз! — Бүгін ғана түсіп жүрген жоқпыз ғой. — Білсеңдер тәртіп бұзбаңдар. Ал сен, Алдоңғар, өткендегідей қараулық жасап қарсы шабуды тоқтат. — Оу, Тәке! Сіз үнемі мені байқай береді екенсіз. Жезде деген балдызының кей қылығына кешірімшіл болғаны жақсы ғой, — деп тіккөз жігіт Қалжыңға саймақ болып еді, Таңыбай батыр иліккен жоқ. — Бұлталақтатпа өйтіп. Биағаның тойының шырқын бұзар болсаң, аямаймын. Осы кезде шыбықшаншушылардың "дайынбыз!" деген белгісі беріліп еді. Таңыбай батыр қамшысын сермеп қап, алғашқы жігіттің сайысты бастауына рұқсат етті. Астындағы бөртесін құйғыта жөнелген жігіт қылышын жарқ еткізген кезде бүкіл дала дүрк жаңғырып ала жөнелді. — Ойбас! Ойбас! — Қарақыпшақ Қобыланды бабам, қолда өзің! — Әруақ! Әруақ! — Ой, жігіт! Қап түсті! — Тағы да шауып түсірді. — Қап! Тимей кетті! "Қап!" деген дауыспен бірге жапан тұз бірге аһ ұрғандай боп, дуылдай жамыраған басқа үннің бәрін көміп жіберіп, кең жазықты солқ еткізгендей болды. Таңыбай таңдай қақты. Қасындағы Түйте батыр шымырқанды. — Қайран намыс! Қайрайсың-ау кей-кейде. Жер мен көкті тіреп алған айғай-шудан құлақ тұнады. — Тез өтті, ә! — Қап! Әлгіндегі бір қапысы болмағанда біздің Қордабай жүлдені бермес еді. Қимылын көрдіңдер ғой. Оңды-солды сермегенде, тал тұрмақ талша мойындықылдай қияр еді! Екінші қарасұр жігіт белгі күтіп жалдас құпасын ілгері лықсытты. Көзін сәл сығырайта қайтадан шаншылып жатқан шыбықтарға қас жауының төбесін көргендей қадалып қалыпты. Бұл сәт шy толастап, елеуреген көпшілік біраз тоқырасып қалған-ды. Таңыбайдың сегіз таспалы дойыры оқыс шошаң етті. Сығырайған көздер кірпік астынан көре ме, жалдас құла атырыла жөнелді. Тағы да тау мен даланы көп көмейден тұтаса төгілген озан-ұран кернеп кетті. — Аманжол! Аманжол! — Шақшақ! Қолда Шақшақ бабам! — Шақшақ дей ме?! Ой, анау Жәнібек батырдың ұлы ғой! Дәуітбай ғой! — Шап! Солай шап! — Нағыз жігіт! Әлі мүлт кеткен жоқ. — Екеуі ғана қалды. — Ұшырды бірін! — Соңғысын да қиып түсті! — О,әруақ! Жәнібек батырдың нағыз бел бал асы екенін танытты! — Ақсарбас! Ақсарбас! Төбемді көкке тигізді-ау арысым, ардағым! — Қарағым-ай, Дәуітбайжан-ай! Былайлау бұрылшы. Әрі! Әрірек кет деймін.-Қарабұжыр адам Дәуітбайға қарай жапырылған жұртты жақтырмай, іштей: "Тіл-көзден сақта, тәңірім!" деп қамшысын нұқи сілтеп, ат үстінде арсалаңдап келе жатқан Дәуітбайға "Аулақ бара тұр. Жақындама!" деп жан-ұшырып келеді. Осы қарқынмен тағы да он шақты жігіт өз кезегінде біреулерді мәз қыла күлдіріп, біреулерді шарылдата күйдіріп шауып өтті. Тағы да шыбықтар шаншылып, тағы да Таңыбайдың қамшылы қолы шошаң етті. Тағы да өз ретімен келесі сайыскер ақ топырағы шыққан сүрлеуге зымыратып ат басын бұра берді. Тағы да дуылдаған дауыс намысқа қызып, әруақ шақырып, даланы жаңғыртты. Жігіттің жіті қимылы, бірінен соң бірі қырқылып ұшып түсіп жатқан шыбық бастары жұрттың көңілінен шығып, көптің қыбын тауып тұр еді. Созыла құйылған күрең ат әлденеден үрікті ме, әлде өзінің қияңқылығы бар ма, оқыс жалт бергені ғой. — Әй-и! Құртты-ау! — Анау Оспанбектің өз меншігі емес! Әлгінде ұшқыр ғой деп Әліқұлдан сұрап мінген. — Байғұс жігіттің бағын байлады-ау! — Қайтадан шығарсын. — Болмайды өйтуге! — Неге болмайды? Енді қиқылдасқан екеу өзгелерді ұмытып дауласты да кетті. Жарылғап кезектің ең соңында болатын. Алдындағы жиренқасқа мінген әсем киінген жігітке жиі жапақтайды. Ананың жиренқасқаның үстінде нығыз отырысына да, айналасына шекесінен қарап маңғаздана көз тастасына да манадан қызыға бастаған. "Қандай сырбаз! Атына да, өзіне де сенімді. Ешкімді менсінбеуіне қарағанда, дәл осы жігіт алады-ау бәйгені! Мені тіпті көзіне де ілмейді. Шіркін, менсінбегенін көкесіне көрсетіп озып шықсам! Әй, мынау өзі қарагеріме қадала беретіні қалай? Танып тұрғаннан сау ма? Біреудің атын сұраусыз мініп, сайыстың шартын бұзды деп шатақ шығармақшы ма? Жоқ!.. Бұрылып кетті. Әлде оның да қарагерге қызыққаны ма? E, қызықпай...Бұндай арғымақты күнде көріп жүр ме едік. Анау жігіт жиренқасқасын қозғады ғой. Ә-ә, кезек алған екен-ау!.. Тақым қысты. Қалай атқиды қасқасы! Аяқ тастасын жануардың! Қылышын қалай шыркөбелек айналдырады!" Жарылғап шын риза күйде сүйсініп тұрып қалды. Тағы да ду-ду жаңғырық тірілді. — Ақжол! Ақжол! — Қарқабат! Қаракесек! — Дос! Дос! Қолда баланды. — Әлтеке! Әлтеке! — Сілтесін сабаздың! Бәрінен дәл осы жігіт озады! — Е-е, озбай! Әрине озады. Біздің Жидебайды білмейді екенсің ғой! — Жидебай! Жидебай! Жидебай! Жарылғап елең етті. Көкесінің Әлтекеден шыққан жас Жидебайды көбірек айтып отыратыны, "сол жас түптің түбінде айтулы батыр болады" дейтінін еске алып, жігіттің Қимылын қалт жібермей бағып тұр. Айтса айтқандай-ақ екен. Жидебай әне-міне дегенше жиренқасқаның жүйткіген шабысын бір бәсеңдетпестен қадалған шыбық біткенді түгел жаусатып өте шықты. Жарылғап лепіре тасқындаған қошемет сөздерді, қуаныштан тасыған көңілдердің тоған тілегін естіген жоқ. Ендігі жол, ендігі бақ ашар не сор басар жол өзіне жеткенде, тез ширығып, тас-түйін беркініп ала қойды. Анау көкесінің қасында тұрған Таңыбай туысының қолындағы қамшы қашан көтерілерін тосып, кірпік қақпайды. Түйте ұлының астындағы қарагерді енді ғана байқады. Жүрегі зырқ ете қалды. Кеше би аулына кеште келіп түскен Барақ сұлтанның шылбырын ұстап, атынан қолтықтап өзі түсірген болатын. Қарагерді де кермеге өзі қолымен байлаған еді. Тоқтатқанмен пайда не? "Қап! Тентек күшік бүлдірді-ау! Тоқтатайын ба? Бәрібір сұлтанның атын сұраусыз мінгенін көрген көздер көп. Қайтып жабарсың оларды! Биағаны қинайтын болдық-ау! Әй, баламысың деген!.. Шалалық жасады-ау! Азуы алты қарыс Барақ ертоқымын бауырына алып тулайды-ақ енді. "Бала-шағасына дейін басынды. Басыма шықты!" деп от сабалап отырып алады. Найманға Арғынның әдейі көрсеткен қыры деп құбылмасына кім кепіл. Құрттың-ау, балам! Әй, Жарылғапжан-ай!" Бұл кезде нөпір жұрттың тоғандай толқыған үні етектен тау бөктерлеп, Ұлытаудың қиясына қарай қалықтап кеткен еді. — Ақжол! Ақжол! — Қарқабат! Қаракесек! Қаракесек! — Машай! Өзің жебеп, өзің қолда Машай бабам! — Керней! Керней!-дескен дауыстар дүңк-дүңк естіліп дүркіреп тұрып, бір кезде "уһ!" деп бір леппен демін алғандай тыншып қап, қайтадан шалқып соққан дауылдай құтырына күшейді. — Әруақ! Әруақ! — Озды! Жарылғап жеңді! — Астындағы аты қандай ұшқыр еді, тіпті көзді ашып-жұмғандай да болмады-ау! — Әй! Нағыз тұлпар екен! — Ойбай, анау қарагер-Барақ сұлтанның қарагері! Барақ Қазыбектің қасында, биіктеу жерде киіз үстіне төселген кілемде отырған. Атын ол да танып қап еді, биге жалт қарады. — Қазеке! Бұл қай зорлық! Бұл қай қорлық? Елдіктен кетіп, жаулыққа жеттік деген нышан ба әлде? Қазыбек ырғалып қалып, кірпік қақпай үлкен көздерін сұлтанға қадай түсті де, ақырында: — Айттың, сұлтан! Жетті жетер жеріне! Сырттан кесіп-пішпейік. Бала атқа шапты деп жау шапқандай дүрлікпейік!— деді де ту сыртында отырған Аралбай батырға еңсеріле бұрылып:-Тез жеткіз! — деп шолақ қайырды. Аралбай бидің кімді жеткіз дегенін айтқызбай білсе керек, орнынан ширақ қозғалып тұрып, төмен қарай адымдап аттай жөнелді. Бұл кезде өзіне қарсы келе жатқан көкесін көріп, Жарылғап әлгіндегі топ жарған алғашқы бәсекесін мақтан еткендей ақсия күліп, қарагерді желдіртіп келе жатқан. — Түс! — деді Түйте түсі сұрланып. Жарылғап үн-түнсіз қарғып түсіп, әке жүзіне жалтақтай қарады. Қаны бетіне шапшыған әкесі баласының қолындағы шылбырды жұлып алды. Бетін бетіне тақай беріп, зілдене ысылдады. — Әкеңді арам Қатырдың! Биағаны қадірін қашырып, тірідей өлтірдің. Құдай ұрған-ай! Ұрғыздың ғой құдайға! Тоқта бәлем! Осы зілі өзіне аз көрінді ме, қолындағы қамшысын шаң еткізе көтеріп, Жарылғаптың ту сыртынан осып жіберді. Шарасыз әкенің еркелеткен ұлына алғаш рет көтерген қолы осы еді. Өзіне жанын үзіп отыратын әкеден ұлының алғаш жеген соққысы осы еді. Екеуінің де бір-біріне қараған көздерінде жатсыну мен жатырқау лебі жоқ. Жалыныш пен тандану, аңыру мен тосырқау табы мол еді. Тамағына тығылған әлдебір түйінді қылғына жұтынып, қарагерді жетектеген Түйте иығына зілбатпан салмақ артып ап, бүкірейіп кете барды. Әкеге салмақ, елге сын түсіргенін енді анық бажайлаған Жарылғап сең соққан балықтай мәңгірді де қалды. Әлденеге өксіп жылағысы да келді. Бірақ кеудесі өксігенмен, көзіне жас оралмады. Өзек өртеген өкініштің шеңгелі бүкіл тұла бойын сығымдап, барлық жүйе-жүйкесін езгілеп, бұрын-соңды кездеспеген ұғымсыз күшпен ой-бойын тегіс билеп алды. Осы үлкен өкініш арқылы үлкен қателік жіберіл, жатқан жыланның құйрығын басқандай, не жымдағы жол-барысты шаптан түрткендей әбестік жасағанын да Қанала сезінді. Анау сұп-сұр жартастай сұлтан сұсының тек бұған ғана емес, мынау ауылға, би ауылына, қала берді мұқым Қаракесекке тегіс жайыларын да пайымдады. Соған ілесе іші қан жылаған әкенің әлгіндегі күйреп түскен халын, сол күйреген жанының қамшы сілтеткен шарасыздығын еске түсіргенде, өзінің жан дүниесі ойран боп, теңселіп кетті. Құлазыған кеуденің емі не? Кім табар? Таба алар ма? Әлдекім иығынан бүріп ұстап, жұлқып қалды. — Саңырау болғанбысың? Түк естімейсің ғой!-деген Итқара ағасы ашудан қап-қара боп түнеріп кетіпті.-Көндің бе айтқанға! Өзеуреп қоймап едің. Ал, бүлік салдың елге. Анау арада Барақ сұлтан жер сабалап отыр. Биағаның құр шықпаған жаны. Жауабын өзің бересің. Мені араластырма, шырақ! Жарылғап ағасына қабағын түйіп, жалт етіп жақтырмай қарады. — Иә! Өзім берем жауабын! Енді Итқара да үндеген жоқ. Алға түсіп ерте жөнелді. Манадан бидің қасында сазарып отырған Барақ сұлтан іштей қатты қатал шешім қабылдап үлгерген еді. Анау төмендегі азан-қазан шуылдан: "Жарылғап баланың мінген аты-Барақ сұлтанның айтулы қарагері!" деп жарияға жар салған әлдебір дауыс саңқылдап естіліп, "арқар ұранды төрені де төмендете алар қарашы бар екен-ау!" дегенді мақтана айтып, анық сездіргендей құлақ жарғағын осып жіберген. "Сен шыққан тегіңмен, әкеден туысыңмен ғана төре болсаң, мен болмысыммен, бітім-білігіммен асқақпын, асқармын!" дейтін тәкаппар би ауылының мінез көрсетуі, асылық танытуы деп шала бүлініп алған-ды. Ә дегеннен зіркіл қаққан адуын ашумен биге шапшуы да сол "әдейі қысастық жасады, белімнен басып, басымнан асты" дейтін намыс қой ызаның шарпуы болатын. "Жоқ! Қарагер енді менің тақымыма бұйырмас. Өзгеге де бұйыртпаспын. Қыл сағақтан бір-ақ осам! Қан!.. Қанмен жуам қысасын! Арқар ұранның киесі соғады әйтпесе. Сөйтем. Қанды қолдың кесігі тұлпардың басын ұшырып барып, мына тас құдайдай безеріп отырған бидің сорайған мойнына сарт ете қалар сонда. Сарт етеді! Бұлталақтап көрсін. Бұлқынып көрсін соң. Тақымға салып қалай шірей тартар екем. Басынбақ қой. Төрені тіпті төбе құрлы көрмегені ғой". Осы ойымен қызынған Барақ сұлтан манадан бері анандай жерде өз-өзінен қуыстанып, жүгінген күйі құнысып отырған бас нөкеріне иек көтерді. Төлеңгіті жаза күткен кесіктідей көтерілген өкшелері дірілдеп, қозғалақтай берді. — Қарагерді дереу осында әкел! Төленгіті бүгелек тиген байталдай басын қоймастан шұлғып, бүкендей жөнелді. — Бар! Өзің бара бер! — деп қалт тоқтаған Итқара, тұсына қатарласа берген Жарылғапты, жұрт көзі ғып, желкеден итеріп қалды.-Босқа лақпай жөн сөйле! — деп және бір нығарлап, өзі етекте қала берді. Арқан бойы жердің де жеткізбес алыстығын бала Жарылғап алғаш рет сезіп еді, өзін өзі қайрап, қара жерде тайғанай берген аяқты ширақ басқызып, кілем үстінде отырған екеуге есік пен төрдей жақындай беріп: — Ассалаумағалайкум, Би ата! — деп даусын көтере созып сәлем берді. Күні бойы не бір қимыл, не бір дыбыс, сөзімен сыр бермей шаншылып отырған Қаз дауысты Қазыбек сергек үнмен "Уағалайкумассаламын" қайтарды. Жарылғап енді оң қолын кеудесіне төсеп, төреге тура қасқия қарап қап әлгі ашық даусымен:-Армысыз, сұлтан! — деп иіле тағзым етті. Барақтың ерні еркінен тыс күбір етті. Дәл сонысын би бағып қалған еді, әлденені ішіне түйіп ала қойды. Бұрылып Жарылғапқа тесіле қарап отырды да: — Нешедесің?— деді. — Он үшке толдым, Би ата. Барақ сенер-сенбестей сәл аңырды да, он үштегі баланың тәлкегіне ұшыраған төрелік басын арашалап алудың қамына бөгелместен кірісіп кетті. — Мүшелге толыпсың. Ақыл тоқтайтын жасқа жетсең де, атақты белінен басатын балалық шалалықтың шатағын жасағаның қалай? Өзіңнің ғана табуың ба, өзгенің әлде иек қағуы да ма — деп мінбелете жөнелді. Жарылғап манадан не десе де көнейін, үндемей құтылайын деп кінәсін мойындап төменшіктеп келгенді. Төре дүрсе қоя бергенін көргенде, тұлабойы шоқ тастап жібергендей дуылдап, өртеніп сала берді. Ол анау қыбырсыз тоқыраған әулиедей Би атасының дымы өшкен шарасыздығына деген намыс өрті ме, әлде мынау үнсіз ұйлыққан Аралбай батыр бастаған он шақты туысқан мен сонау өзен жағалай тігілген ақ отаулы ауылда нөпірген жұрттың қазіргі тыншуы ма, жүзіне қызартып қан ойнап шыға келді. Қолын тағы да кеудесіне басып тұрып, биге сәл иіле түсіп саңқ етті. — Би ата, рұқсат етіңіз! — Сөйле, Жарылғап! Айт кебінді. — Уай, қадірменді сұлтан! Сіздің айдағы атағыңызға қайдағы бір баланың шатағы әрине сәйкес келмейді. Бірақ Би атамның алдында айтылған әңгімеңізден, ашылған сырыңыздан мен сырғақсыған сұлтанды емес, елім деп еңіреген ерді көргендей болып ем. Оның үстіне жекпе-жекке түсер батырға қазақ хандары астындағы атын түсіп мінгізеді дегенді талай естігемді. Содан ба мынау додаға түсер алғашқы сәтімді сондай ұлы сынаққа балап, атыңызды ырым ғып мініп едім. Бар кінәм-сұраусыз мінгенім ғана. Ел қамын жеген ері елінің бір ұлының еркелігін де көтерер деген балалық шалалығымды ауырсынсаңыз, Бәке, айыбыма анау Қарагеріңізбен жеңіп алған атаным мен әкем Түйте батырдың қосы мен қотаны дайын. Оны азсынсаңыз исі Қаракесектің жағасы Қаз дауысты Қазыбек, баласы мына мен, алдыңызда иіліп тұрмыз. Кессеңіз де, кешсеңіз де-ерік өзіңізде! — деп ағындаған сөзін екпіндетіп бітіріп еді. Барақ батыр қозғалақтап кетті де, би ырғалып қалды. Екеуіне де бала сөзі қатты әсер еткені жүздерінен анық байқалды. — Ау, Жарылғап, сен бізді қашан тыңдап жүр едің? — Би ата, өзіңіздің берген еркіндігіңізбен үйіргесіндегі орныңызда отырып осы бүгін тыңдағам. Бірақ құлақ тесік болғанмен ауыз бітеу. Қазыбек әнтек бас изеп, енді сәл иек шошайта Барақ сұлтанға қиыстады. Дәл сол қимылы "Сөйле, сұлтан! Шыныңды ғана айт. Бүкпей айт! " деп бұйырғандай. Барақ манағы талаураған қалпынан мүлде айыққан. Алқымындағы ашу да тарап кетіпті. Қатқыл дыбысты даусы да дірілдеп шықты. — Әу, Қазеке! Не айтушы ем мен. Айтты ғой, Жарылғап!.. Шалалығынан даналығы үстем түссе, ер-келігінен ерлігі асса, сіз бен біздің артымыздан ілескен жас өркеннен одан артық не іздерміз. Жылт еткен ат еріне бола ақ тер, көк тер болғанымыз да жетер. Өтеуі сол ғана емес пе. Енді Қаз дауысты Қазыбектің Қаңқылдаған даусы төбеден төменге шүйілді, төменнен төбеге қалықтады: — Уай, жамағат! Сыртыңнан айтса ғайбат, бетіңе айтса айбат. Айбат сөз әділ айтылса, ішінді түгел ақтарады, жаныңды жайғызып тастайды. Ақтарылған ішінде кір болмаса, жайылған жанында сыз болмаса, өкпең бауырға айналмас па. Нашарың тәуірге айналмас па. Бітпес дау, өшпес кек болады. Бітпес даудың басы не? Өшпес кектің бастауы не дегенге мән беріп көрдіңдер ме? Бітпес дау ағайынға қалған көңілден. Өшпес кек қапияда жеткен өлімнен. Бітпеген дау құйынын лепіртіп отырады. Өшпеген кек жауыңның дауылын құтыртып отырады. Тұтана берген бір даудың түтіні бықси бере жалп етіп өшті. Сөндірген Жарылғап өрен. Бастала берген бір кектің сумаңдап жалақтаған тілі қырқылып түсті. Қырқып тастаған Барақ сұлтан. Уай, халқым! Шабылсаң да мұқалмапсың. Тарылсаң да жаңылмапсың. Талыстай даламның ұлтарақтай жеріне ұйлықсаң да, кеудеңнің кеңдігін жоғалтпапсың өлі. Бірлігіңді ұйытқан елдіктен кетпепсің әлі. Бақ жамбастаған тақта емес, тақымға басқан атта емес. Бақ кеудедегі отта, көздегі шоқта. Сөнбеген отың, өшпеген шоғың төбемді көкке жеткізді дәл қазір. Кеудемді келер күннің жарқын үмітіне толтырды.іркелейтін ұлы бар, еркелетер ері бар елден жауы сескенеді, дұшпаны тіксінеді. Еркелеген ұлды көрдім. еркелігін кешірген ерді көрдім. Жарылғап! Келші бері. Жайшы алақаныңды, балам! Мен саған сонау бір күнде мейірімім түсіп, бата беріп ем. Жаңылмаппын деп қуанып отырмын. Алдыма қарап шошынып, артыма қарап суынушы ем. Жылыттың бойымды. Ойымды өрістеттің, қанат құйрығым. Ел ерлерімен қарыштап, ұлдарымен жаласатынын таныттың бүгін. Әмсе талабың таудан да зор болсын. Табарың талабыңнан да мол болсын. Заманың дұрыс қарап, сапарың ылғи да оң болсын. Осы бетіңнен жарылқасын, Жарылғабым! — деп бетін сипап өткенде, манадан тыншып тұрған дүйім жұрт ду ете қалып, бидің батасына риза боп, Жарылғаптың өзіне де, сөзіне де мақұлдық танытып дүркіреп кетті. — Айтқаныңыз келсін, Биаға! — Дегеніңіз келсін! Бұдан артық бата бола ма! — Қайран Қазекем-ай! Қолмен қойғандай етеді-ау! — Жаса, Жарылғап бала! — Бала емес ол, дана! — Жасың ұзақ болғай! — Баталы ұл, соққалы ерге айнал, шырағым! — Апырмай, сөз тапқанын айтсаңызшы бәрінен де бұрын. — Е, бәсе! Біздің Жарылғап тегін емес. Қарагерді ырым ғып мінген болды ғой! — Түбінде осы қарадан шығады. Қол бастай ма, жол бастай ма, ел бастай ма-Жарылғап жанға ілесеріміз хақ. Қазыбек бидің әдеттегі сөз бастардағы тамақтан төгіле саңқ ететін дыбысы мына тұс-тұстан жамыраған қым-қуыт лепіруді су сепкендей жым-жырт қылды. — Уай, ақкөңіл, ақпейіл жұртым! Мерейім артқан күнім сенің де мерейіңді тасытып жатқанын көрсетті. Есеңгіреген хал көп болған. Есенді ұрлаған күн көп болған. Есеңгіреген халден айығыпсың, алашым. Есенді қуар күнің де туар. Ол күннің алыс емесін мынау селкеусіз бірлігің, сергек ірілігің көрсетті. Ер маңдайы ел тілегімен жарқырайды. Маңдайға мүйіз шығарам деп тыраштану берекесіздің әрекеті. Мүйіз қошқарға бітеді, қошқардың озғанын көргем жоқ. Мүйіз сиырда да бар. Сиыр мәліктің тілек созғанын да көргем жоқ. Жан-жануардың падишасы — адам. Адамның да адамы болады. Ағайынымен жаға жыртысары бар. Жауымен жағаласары бар. Жеке төбенің бауырына шұқшиып, дау өрбітіп, жем іздейтіні де бар. Жалпақ даласының түкпір-түкпіріне көз тігіп, дауыл ұйтқытып жау іздейтіні де бар. Алдыңғысының көнегі шөлде, соңғысының тілегі елде. Елдің үміті еркекте. Бірақ еркек кіндіктің бәрі ер емес. Ер егесте сыналар, ерегісте сынар. Егеске салсаң, қиып түсер. Ерегіске киліксе, қиылып түсер. "Ырыс алды-ынтымақ" деген бабаларымыз. "ЬІнтымағы жоқ елдің бағы ашылмас, ынтымақты бездірген ердің елге жаны ашымас" дер едім мен. Өйткені ынтымақ өшкенде, өшпенділік өршиді. Өшпенділік өрбігенде елдің де, ердің де өркені өшеді. Уай, ағайыным! Арысым! Мен мына бүгінгі ынтымағымыздың ұйтқысына айналған Барақ сұлтанды алқалағым кеп отыр. Ерді әйел қылығымен билер, елді ұлық білігімен билер. Сол ел билер білігімен биіктен көрінген сұлтанға халқымның ауған ықыласын, баланың иілген басын, атаның селкілдеген сақалын ұсынып отырмын. Құшағымды ашқаным-жүрегіме басқаным. Қолымды ұсынғаным-ұятымнан қысылғаным. Қысылып барып ысылғаным. Қолымды қақпады. Құшағыма құшағын тосты. Аттың терін аямадым дедің, сұлтан. Атың-қанатың еді. Қауырсыны сынбасын деп бір тоғыз атадым. Төбемдегі төрем едің, төмендетті дейтін жұрттың өсегіне құм құятын және бір тоғызды қосарладым. Сенің көңілің Жарылғаптай жасқа толса, менің көңілім өзіңдей марқасқаға толды бүгін. Ел бірлігі, жұрт татулығы, ұлыс тұтастығы деп соғатын жүректің ыңғайына құлайтын бата ғой даңғылдың күрмей байлаған шешімі көптің көңілінен шыққаны сондай, тағы да гуілдеген ию-қию үндер кең жазықты кернеп кетті. — Қайран қара қылды қақ жарған данышпаным! — Ел үшін еңіреген ерім-ай! Халқының жүгін жотасына артып ап, қасқия тартқан қара нарым-ай! — Естір құлақ болса, ендірер кеуде болса, мұнан артық не айтылушы еді. — Бүлінгеннен сақтан, бірлігіңді сақта деуден абзал не болсын. Бүлдіретін де, күйдіретін де өзіміз ғой. — Шығасыта иесі басшы деп, түртпектен түрткілеп отырмасақ, ішкеніміз бойға тарамайды-ау. — Қалай қиыстырады, ә! Ер өліп, ел үркердей ешнәрсе жоқ сияқты боп кеткенін қарашы! Ушықтырмай алдын алып, сипап жазды да жіберді. — Жоқ! Түнеріп жеткен бұлтты ысырып, долырып жеткен дауылды ыдыратып жібермеді ме. Барақ сұлтан мына көп шуылдан көп сыр ұқты ма, әлде өз көңілінде түйгені сыртқа шығуға асықты ма, бидің үлкен қара көздері өзіне төңкерілгенін көрді де, бейіл бере сөйлеп кетті. — Қазеке, ықылас көрсең-қасиет, қараулық көрсең-қасірет дейтін қазақтың біріміз. Ықылас көрдім тойдым. Төбедегі орын төре атымен ғана келсе, қадірі шамалы екенін де ұғынғандай болдым. Балалықтың даналығы боларын, төреліктің шалалығы боларын да сезіндім. "Бер!" деген сөзден гөрі "Ал!" дегеннің құдіреттілеу шығарын да пайымдадым. Оңай босап, оңай ашылды демеңіз. "Қыдырдың бергеніне тіл өтпейді"-Қасиетімді қара басыма қимайды екем. Қарашының тілегі білдірді соны. Хандардың салты деп атымды Жарылғап шырақ ырым ғып мінсе, кім білсін тәңірдің бұйрығы шығар. Мен де ырым қылдым жас баршынның тілегін. Жалындап жауға шабатын ер болам деген ұланға менің де ықыласым түгел ауып отыр. Батырына атын түсіп беретін хандардан Барақтың несі кем. Бердім мен де атымды! Жарылғап жан, қарагер сенің тақымыңа лайық ат екен! Бердім саған! Жарылғап биге жалт қарады. Қазыбектің еңкейіңкіреп кеткен бетінен көз айнасы көрінбеді. Жалғыз-ақ ұққаны: бидің сұлтанды құптамай отырғаны. — Алдияр! "Бір тойда екі жар жоқ" дейтін де біздің қазақ. Ырым еттім-міндім. Міндім де, жеңдім қарагермен. Енді ол қарагер-маған арман шыңы болсын. Сондай пырақты іздеп, аңсап, талпынып өсейін. Оп-оңай уысыма түсе салған тізгін кежегемді кейінге тартар. Кесірлендіріп кедергі жасар. Сіз бердім дедіңіз. Мен бір рет мініп, мерейімді өсіргенімді алдым деп есептейін. Рахмет, Бәке! Осы кезде қопаңдай берген сұлтаннан бұрын Қазыбек киіп кетті. — Япырай, Жарылғапжан-ай, жаңа ұрпақтың басы болардай, жай отының тасы болардай толықсып өсіп келеді екенсің. Тіл-көзден сақтасын тәңірім! Сұлтан, тақымға басқан бәсіре қойнына қысқан бәйбішеден кем бе еді қазақ үшін. Сен бәсіреңнен айрылма, ал Жарылғап баршыным, сен әманда оңай олжаға қайрылма. Екпініңнен дауыл үйірілетіндей екен. Кідірем дегенше дауылың ұшық-ұшыққа айналар. Ал сұлтан, әділіңе кешсең, сыбағаң мол екен, қалжығаңа ат-атақ әлі-ақ байланар, — деп тоқтады. Сонымен сол күнгі бір шатақ ел арасын бүліндірер үлкен алаңға ұласып кете жаздап, сөзуар қазақтың сөз тыңдар қасиетінің арқасында әдемі аяқталып еді. Барақ сұлтан бастаған белгілі-белгілі қонақтары аттанып кетісімен Қазыбек би Түйте батыр мен Жарылғап ұланды оңаша шақыртты. Табалдырықтан аттағаннан-ақ Түйте мына шақырыстың тегін шақырыс емес екенін бірден ұқты. Би үлкен үйіне кейбір аса сыйлы адам болмаса дастарқан жайғызбайтын. Меймандарын арнайы тігілген қонақ үйде ауқаттандыратын. Ал мына жаюлы дастарқан, қонақжай көңіл-Биағаның аса бір көңілденген кезінде ғана көңілі түскен азаматқа көрсететін үлкен құрметі. Төрге жеткенше батырдың көзінен бірер тамшы жас ыршып шығып, сұқ саусақтың сүйкеген қырында кеткенді. — Жоғары шық, Түйтем! Ә-ә, Жарылғапжан! Төрлет!-деген бидің дауысыңда да жылылық мейірім тұнып тұрған еді. — Биаға... бізді... Соншама... Бетіңізге қарауға менде бет қалмай, — деп Түйте қылғына жұтынып, баласының ісіне кінәлі пішінмен монтандай беріп еді, Қазыбек жақтырмады. — Жә! Өткенге салауат. Мен сені ұрсу үшін, айыптау үшін алдырғам жоқ. Құшағымды ашып, құрметімді қосу үшін шақыртқам екеуіңді,— деді де, есік жаққа иек қақты. Сәлден соң Түйтеге бас табақ тартылды. — Табақ Жарылғаптікі. Басты бірақ әкесі ұстайды, — деп би арнайы сойылған малдың кімге арналғанын да атап кетті. Асжаулық жиналған соң, би жотасын биік ағаш төсекке тіреп, кеудесін көтеріп отырып алды. — Жарылғапжан! Сенің тууыңа, дүниеге жаралып келуіңе әуелі бір құдай, содан соң біздердің батамыздың әсері тиген болар. Әрине, алдымен ол мына Түйте көкеңнің арқасы. Көңілім түсін, ықыласым түгел ауды, балам, саған. Өрісің кеңейейін деп тұрған алдынды тұман баспасын, бұлт торламасын дегеннен басқа тілек жоқ. Кеудең-дария, тілің бұлақ болсынды кеше ішімнен он қайталағам. Кәусарыңа халқың шөлдеп кеп бас ұрсын. Оған көзім жеткендей. Кеудеңде шоқ жатыр екен. Сол шоқ отқа айналып, жауыңа өрт салып, досыңа шуақ төгетін болсын. Осым да бір бата-тілегім, балам! — деп алақанын жайып бетін сипады. Түйте басын изей түсіп, баласына қарап еді, Жарылғаптың екі көзі шоқ шашып, бидің әр сөзін алтындай теріп ап, кеудесіне құйып отыр екен. Іштей тәубасына басты. — Тағы бір парам... ат жайы. Батырдың аты-қанаты ғана емес, қолғанаты да. Достың досылай да қымбат ол кейде. — Түйте! — даусы саңқ ете қалды.-Оу, Түйте, шынымен мың көгіңнен жауға мінер бір ат шықпады ма? Ау, тұлпар орнына тулақ бақсақ, ту желбіретудің орнына жау-бөріден тулап қашсақ, не болғанымыз? Осыларды ойлағанда ұйде отырып жерге кіргеннен басқа шара қалмайды. Жарылғап, қолдан келгенше жақсылығыңды аяма ешкімнен. Шын көңілмен жасалған жақсылықтан да қашпа. Қазымбетке тапсырдым. Қостан өзің бар, мына көкең бар жауға мінер пырағыңды тандап мініп кет, — деп қолқасын айтып, Қазыбек би қонақтарына рұқсат берді. ЕЛДЕСТІРУ ЕЛШІДЕН Айдаса-қойдың көсемі, Сөйлесе, қызыл тілдің шешені. Ұстаса, қашағанның ұзын құрығы, Қалайылаған қасты орданың сырығы Қазтуған жырау Қазыбек соңғы кездері оқшау оңашалықты көбірек қалап, жалғыз отыруды әдетке айналдырып алғанды Мұндайда ермегі-домбыра. Аспапты онша сабаламай, қоңырқай көңіл күйіне ұқсас қоңыр әуендерді шертпелеп кетеді. Ондайда саусақтар жүрдек. Егіз екі ішек — шежіре. Алыстан "Алшағырдың ащы күйі" күйік аулап бұлқынады. "Қара боран қағындының" үрейлі суылы ысылдап жетеді де, бой тітіреткен сұсымен кеудеге ызалы кек құяды. Шамырқантады. Одан әрі бүлкілдеген текірек күй-"Саймақтың сары өзенінің" бұрқ-сарқ толқын атқан екпінімен дуылдап, дүркірей жөнеледі. Бірде күйрек, бірде қайрақ күйлер бидің әртүрлі көңіл күйінің әуенімен өзгеріп, аласұрған жүректердің аңсауымен, шарлауымен, бұлқынысқа толы ұмтылысымен бірін-бірі жалғастырып жатады. Осы биыл би ойының шарқ ұруы да, сенделуі де көбейді. Кер толғау күйлер өткен күндердің тастап кеткен шерін ақтара ма, енді мұның да өз ішін қопарып, өз өксігін кеудеден ықылықтатып ытқытуы басталды. Өгейсіреп отырып өткен заманның ащы-тұщы тірлігінің елестерін көз алдынан шұбыртады да жатады. Сумаңдап желе жортып жөнелген ойы кей-кейде қиырдан қиыр асып кетсе, бірауық әлдене қабаттаса ма, әлдекім кимелеп киліге ме, әлгі ойынан адасып қалады. Ондайда салыңқы қабақтың салқын қарасымен шаншылып отырып қалады. "О, тоба! Өткен күнде белгі жоқ дейміз. Өткеннің көп қорлығынан, не көп зорлығынан запыланған біреудің айтқаны шығар. Өткеннің белгісі толып жатыр ғой. Қазақтың қазіргі көп көпсінуі мүмкін ең болмаса алдына симаған екі қолдың қимылын қызыл тілдің сайрауымен алмастырайын дейтін далбасасы да болар-ау. Әйтпесе тәж бен таққа таласқан Жәдік ұрпағы түгел тұрып, үсіктің бір Әбілқайырына бой көрсете алмаулары қалай? "Елді біріктірейік" демейді-ау. "Ел аузын біріктіріп алу қажет" деп алаөкпе боларын қайтерсің. Әр ауыздан бір құсық төгілетінін сезбей ме. Қатынын боқтап, баласына ұрсып отыратын қазақтың ілік іздегіш мінезін көрмей жүр ме. Ел аузын біріктіретін табақ-табақ тамақ қана. Төре табақ, сый табақтарды қайқая көтеріп апарып алдарына сылқ еткізіп тарта қойшы, бірікпес ауызды көрейін сонсоң. Сәмеке хан да, Барақ, Әбілмәмбет, Батыр, Күшік сұлтандар да кешегі Әз Тәукенің сирағынан келмейді. Ұлы хан деген Сәмекенің аты ғана. Қапталында жағаласқан Әбілмәмбет тізгіннің бір ұшына саусағын іліндіріп алыпты. Өзіне де, өзгеге де бұйыртпаудың әрекеті сол. Қайран дала! Ұшы-қиырына көз түгіл қиял жетпес жайын сахара. Жау қолында, жат табанында қалғанына да елу жылдан асты. Шығыстан арайланып таң атқанда, мол сулы, ну тоғайлы ұлы Сібір ұшқан құс, жүгірген аңның мадақтаған үнімен тұп-тура жер бетіне жұмақ көшіп келгендей құлпырушы еді-ау. Сол жұмағына сорайған мылтықтан оқ бүркіп, үңірейген зеңбірегінен доп атқылап, көмейді кең ашып, шеңгелді тарбита салып әлденеден құр қалғандай ақ патша жетпеді ме үңірендеп. "Жаз жайлауым-жұмағым!" деп әр өзенді жағалап, әр тоғайды аралап жайбарақат жайлап жатқан жайбасар қазақтың боздаған түйесіне аққан қанымен қоздаған шері қосылмады ма! Қайран атамекен! Әлсіздің шырылы ғана жоқтауыңды айтып, көзден жас, көкіректен зар төгіп, өлігін артып, көлігін шұбатып, тағыдай жосып, үйректей үркіп кетпеп пе еді сормаңдай қазақ. Иен жерге тұмсығын бір сұғып алған соң адырандаған орысың аянсын ба, қатарлап қамал орнатып, қарағай қиып қала салып, тұп-тура ата-бабасынан қалғандай қазақтың ата қонысын жамбастады да алды. "Елім-арым, жерім-жаным!" дейтін жаужүрек қазақ жігіттерінің жасанған жауға қарсы жалаңаш шапқан ерліктері бүгінде аңызға айналды. Оқ тескен сансыз кеудені, зеңбірек добы ұшырған талай басты бір жерге жинаса, сол шейіт кеткендердің мылжа-мылжа денелерінен оба жасаса, оба қайда, төбе тұрып, тау орнар еді-ау! Амал не, қазақтың қанына суарылмаған қанжар қалды ма екен? Қазақтың қасиетті қанын шашпаған қару-жарақ емге де болса табылар ма екен? Ұзын аққан Ертісті құлдап, тобылғылы Тобылды бойлап, Құлынды даласын көктей өтіп, көктем шығып жаз туды дегенше-ақ Сырдағы қыстауларынан қырдағы жайлауларына шұбыратын қазақтың салтанатты көштері-ай шіркін! Бүкіл дала малға толып, бүкіл өңір өнге бөгіп, қырмызы гүлге құшағы толған қыздарының күлкісі күмістей сыңғырлап, көш бойы әртүрлі ойын-сайыстың, өнер-сайыстың көрігін басқан жігіттерінің жігерлі үндері аспандай шарықтап, елі мен жері табысып, еркін даласы мен ерке баласы жарасып қалушы еді-ау! Бұлақ сайын ауыл қонып, бұта түбі малға толып, аузынан мәйегі арылмаған алашты бүгінде қандыауыз мылтығын шошаңдатып Сібіріне орыс жолатпаса, терліктен жөргек, ерден жастық бұйырған қара тақым жоңғар Арқа мен Алтайдан аластап, Жетісудан ығыстырды ғой. Қайран дәурен-ай! Көк найзаның ұшы, ақ білектің күші сес болудан қалар деп кім ойлаған. Әрине көк найзаң қоғадай көп боп тисе жақсы. Қарыспай көтерілер ақ білегің тоғайдың ну талындай топ болып сірессе жақсы. Әр жерден бір селдірей шаншылатын көк найзаң ақ білегің қанша қауқарлы болғанмен нөпір тасқынға қарсы келе ;алар ма.Әне, өзіңдей боп көк найза ғана көтерген Батыр хонтайшы қазаққа үш-ақ рет өлтіре соққы бермеді ме. Бергенде қандай! Құйындай үйіріп, дауылдай құйылып келіп, талап, таптап өте шықты бастары бірікпей әр жерден бір серейген қазақ жігіттерін. Бұрын қасарысқан Қасым хан мен Еңсегей бойлы Есім хандардың тұсында текетірес келіп, тең түсіп жататын қазақтардың еңсесін бір емес үш басқан соң Батыр хонтайшы неден жасқансын. Ордасына ойып тұрып Қара Ертістің жағасынан орын әперді. "Ертісім-өр күшім!" деп дүрілдейтін қазақ күмпілдеуге де жарамай қалды. Ал Қалдан Башықтының қаңтарда жараған бурадай шабынып келіп, сабылтып кеткенін баланың баласы ұмытпай жүр әлі. Жаннат Жетісудан сол кезде ығыстырған қазақты тірсектей қуып отырып, сол қазақтың Қаратаудағы қалаларының қақпасын да бұзбап па еді. Төбеңнен қыдиып отырайын дегендей дәл осы Қалдан хонтайшы хандығының туын Іле өзеніндегі Ұрғаға мықтап тікпеп пе еді. Мықтап, нықтап тіккен-ді. Құм санаған Батырдың зымиян ойы тым-тым әріде еді. Ежелден-ақ ертегідей бай Шығыс Түркістан мен қазақ иелігіндегі Мәуреннаһр өлкесі арқылы Батыс пен Шығысты қосатын алтын көпір-ұлы дүбірге толы Жібек жолы өтетін. Сол күретамырдай Жібек жолымен тең-тең жүгі артылған, тай-тай тауары тиелген сауда керуені үздіксіз шұбыратын. Үздіксіз шұбырған керуенмен үздіксіз әртүрлі елшілік, мәмлегер, бітім-шілік, сан алуан қарым-қатынастық, қала берді қалалар арасының шаруагерлік әрекеттері тығыз байланыста араласа жүріп жататын. Шығыс Түркістанды уысына мықтап қысқан Батыр хонтайшы егіздің сыңарындай Мәуреннаһрды неге жетімсіретуге тиіс. Әрине жетімсіретпейді. Ендеше маңқа қазақтардың жұлынын үзіп, омырт-қасын опырып, қос өзеннің қолтығына қыстырылған өндірісті өлкені жамбасқа басып ала қоймай ма. Хонтайшы қажет дегенше астынан аты, үстінен сауыты түспейтін ойрат шерігі "майшелпегім-қазағым қайдасың?" деп лап қоймай ма. Лaп қойған ойрат қолы таудан құлаған қар көшкініндей жолындағысын жайратып, Мәуреннаһрдың малын маңыратып, жанын зарлатып жорық үстіне жорық жасамай ма? Шығыс Түркістанды шынжырлап, Мәуреннаһрды матаған соң сауданың ниеті хонтайшының алақанында жатпай ма. Әрине жатады. Алтын мен күміске белшесінен батқан, жиһаз бен мүлікті керуендеп тасыған, қолөнер бұйымдарына қарқ боп қалған Қалдан Башықты сол дүрілдеген қалпынан жазбай, алдымдағым аузыма түсе берер дейтін әрі ашқарақ, әрі өркөкірек дәмемен адуындап барып, тыныш жатқан Қытайдың қоңынан Қауып кеп қалмай ма. Тілінен сілекей, езуден қан аққан хонтайшы әрине көп асқанға бір тосқанның боларын сезбей қалып еді. Азу тістің қағылар, қысасқа қысас табылар шағы боларын көп шүршіт көзге түртіп көрсетіп, көтке теуіп Қаңсылатып танытқан. Жиырма алты жыл хонтайшылық ғұмырын бура боп бұрқырап, айналасына ажал мен өлім сепкен Қалдан Башықты ақыры у ішіп өліп, жанын жаһаннамнан бір-ақ шығарған-ды. О, тоба! "Құрық көтерсең, қылыштан өлерсің" дейтін қазақ ақылы Қалданның інісі Рабтанның қанға жерік кеудесіне сіңбесе амал не. Жауыздықты ағасынан да асырып түсірген, жәһілдіктің майын ерітіп ішкен ол қазақтарға ал кеп салсын сойқанды. Тәукенің қазақ тағына ө деп отырғаны да сол еді, жас ханды сынайын деді ме, әлде ежелгі жауы-қазақтың кеудесіндегі жанын шеңгеліме бүріп, сығайын деді ме, сол Сыбан-Рабтанның жалақтаған жасағы Сайрам қаласының түбінде жойқын соғыс салып еді-ау. Он алтыға толып ем-ау сол кезде. Астыма ат мініп, беліме қылыш байлап, қалмаққа қарсы селдіреп қара көрсеткендердің бірі болғанымды қайтейін. Тауды итеріп құлатып, тасты жұдырығыңмен уатып көр. Қайда ол! Үстіңнен тау құласа, төбеңнен оқ жауса, кеуденді жебе шабақтаса, басыңды қылыш ұшырса, көк сүңгі көкірегіңе қадалса, ақырғаныңнан бақырғанынды көбейтпей ме, аһ ұрғанынды арттырмас па. Көп көптігін жасап, иттігін істеген сонда. Қаланың қақыратып қақпасын бұзып ашып, айналасы алпыс шақырымдық дуалын тып-типыл еткен. Отқа күймей, өртте жанбай, оққа ұшпай аман қалған сайрамдық жұртты-қазағы бар, өзбегі бар, сарты бар сартылдаған қамшының астына алып, сегіз мың бөріктісіне құлдық қамытын кигізіп, он мың желектісіне күңдік таңбасын басып, айдағаннан айдап отырып, Іледен де әрі асырып Турфанға апарып тоғытқанын сол жолы Қаракесектен кеткен қылқан қырыққандай жүз жігіттің бірі-Құлназар айтып еді-ау. Жалындаған жігіт жалақтаған күзетшілерді қалай өлтіріп, қалай қашып құтылғанын жырғып айтқанда кейуаналардың көзінен жас парлайтын. Кейінгі інілерінің көзінен кек оты ұшқындайтын. Қайран жастық-ай! Селдіреген аз қолды сонда сол Құлназардың ағасы Бекназар батыр мен Керней батыр екеуі Сайрамның түбіндегі аждаһаның аузынан аман алып шығып еді-ау. Бүгінде ол да көмескілене бастапты. Өмір өз тірлігін жалғайды. Дүние өз кезегімен қыбырлай береді. Қырық мың түтіні, екі жүз мың тұрғыны бар түркінің кереметтей кенті болған Сайрамның сол шабылыстан кейін күні өшкенін, Қайта оңалмай, байырғы байлығы мен айдынының елеске айналғанын өкінішпен еске алар кәрілер болмаса, кейінгі жастар біле де бермейді. Қайран дәурен-ай! Аласапыран тірліктің арпалысын қазағыңның басына ғана беріп, тағдырына теліп қойғанын ұмытар ма. Ұмытқызар ма. Алаштың өр азаматы еркіндік деп ереуілдеп, елдің бірлігі мен берекесі деп,туған жерінің тулақтайын жат табанға басқызбау үшін жан аямай шайқасып келгенін бүгінгі бала, ертеңгі ұрпақ білмей өссе, өткеніміз өшіп, кешегіміз жоғалып, кеудеміз үңірейіп, бұлағымыз тартылып, құлағымыз бітеліп қалмас па. Қазақтың азабын азайту үшін, қазақтың рухын көтеру үшін Арғынның ұлдарының аққан қаны, төккен тері көл мен теңіздей болмаса да, екінші бір Сырдың суынан кем болмас-ау. Қайран да қасиетті Сыр бойы! Қайран да шіркін Жиделі Байсын! Замана ауқымымен Арқадан қопарыла ауған қарағайлы көп ормандай азулы Арғынның қысқы қонысы едің-ау! Қиссар, Балжуан өлкесінен Бұқараға шұбырып шәкірті, шаңдатып қалашысы қара жолды босатпаушы еді-ау. Таңның атысы, күннің батысы ерте тұрған, шаруасын жасаған Қуандық пен Сүйіндік, Бегендік пен Шегендік балалары күреңіткен өңдерімен, аңқылдақ көңілдерімен сол өлкеге бейбіт рай, еңбек шырайын енгізбеуші ме еді. Сол Жиделі Байсындағы Жыланды таулары мен Қызылсу өзенінің бойында Төртуылдың Бұрындық, Шал, Майрам, Шақай, Дәуіт аталары орналасып, егінін егіп, бау — бақшасын баптап, малын өргізіп, берекелі тірліктің Қазанын бұрқ-сарқ қайнатушы еді-ау! Ғайса пайғамбарымыздың туғанына мың да алты жүз сексенінші жылына дейін Сыр бойын қоныстаған тұтас Арғынға қызғана да, қызыға да қараған қазағы мен өзбегі де, тәжігі мен сарты да көп еді-ау. Қызығуы, әрине, орынды да. Екіленіп кіріссе, қай істі болса да еңсеріп кететін ұжымды атаның балалары еңбекте есе жіберіп көрмеген ғой. Егін ексе, жақсы дарияның емірене июімен астығы өзен боп ағып, тау боп үйілген. Бақша салса, жеміс-жидегі аумағын, атырабын түгел алып кеткен. Мал бақса-тұяқтан ұшқан шаң көкке жеткен, мал тұяғынан қара жер көрінбей кеткен. Қайран да қасиетті Сыр бойы! Мейрам сопының қалың Қуандығы, сансыз Сүйіндігі, қаһарлы қайсар Қаракесегі, қазыналы Қозғаны, құт дарыған Қақсалы қатар отырып, қанаттасып кеткендіктен Сыр бойының сол жағасындағы ұзын аққан тұсы Мейрам алқабы деп аталып, сол рулардың қоныстанған жерлері кәдімгідей ел аузына ілініп-Ақтөбе, Абызтөбе, Келінтөбе, Қара-төбе, Қотантөбе, Аққорған қалалары деп талай ауыздың сілекейін ағызушы еді-ау. Қайран дәурен-ай, солар да ұмытылар ма екен? Балығы шоршып, бақасы шұрылдаған Мейрам арығына қайта шомылар күнді қай Арғын бүгінде көкірегі қарс айрыла аңсамасын. Сырдан суырып әкетіп солтүстікке қарай сүйреген арықтың ені он екі құлаш, іргесі мен тереңдігі екі құлаштан бір кемімей ең алдымен он шақырымдай жердегі Қотан қаласына жетісімен әрі қарай үш салаға бөлініп, сол маңдағы егістіктерге көсіле ағатынын көзбен көрмесең, айтып жеткізе алмассың-ау. Негізгі Мейрам арығы сол Қотан қаласын ауыз суға да, егістігі мен бау-бақшасын да нәрге жарытып, жарылқап өтіп, одан әрі Қаршығалы қаласына ырыс боп еніп, қарық қып тастайтын. Қаршығалының көп Арғыны көкөнісін көнектей ғып көркейтіп, бидай, тарысын буазытып құлпыртқан диқанын батыры мен бағыланынан кем құрметтемеуші еді-ау. Дастарқанында бауырсағы, қарбызы мен қауыншағы, жүзімі мен алмасы, қазысы мен қалжасы иін тірескен елдің берекесі тасып, мерекесі шалқып жатқанын қай Тәңір қысасы көпсінді екен! Сол Қаршығалыдан жарқырай жөңкілген баба арығы-әруағыңнан айналайын қасиетті Мейрам атам арығы Аққорған қаласынан асып барып, тарам-тарам нәр боп жерге сіңіп, суарып, сусындатып жатушы еді-ау! Сол бір ұзындығы отыз бес шақырымнан астам арық-өзенді қолмен қазып орнатқан Мейрам балаларының ерлігін елі құрметтеген, жауы діттеген болатын. Қашанда ел бірлігінен өтер құдіреттің болмайтынын, ал бірлігінен ажыраған елдің ешқашанда оңбайтынын басыңа сақ еткізіп тағдыр таяғын тигізіп барып, жүрегіңді солқ еткізіп өмір өкінішін жеткізіп барып, өксігеннен не пайда. Қайран дәурен-ай! Қабырғадай Қаратаудың теріскей беткейінде айт пен тойдай тірлік кешкен сол қайран дәурен исі қазаққа, әсіресе Арғын ұлына жұмақ төріндей боп көрінетіні бекер емес-ау. Ынтымағы мол, ұйымшылдығы ғаламат, ауызбірлігі аңызға айналған жеті Момын, бес Мейрам Арғынға батылы жетіп қарсы келер, бейбіт тірлігінің берекесін қашырып, шырқын бұзар көрші-қоңсылардың шыға қоймауы да сондықтан шығар. Осы бірліктің арқасы ғой кейбір жота жүнін үрпитіп, күдірейтіп келгендердің ынтымақты елдің ірге бермес сесінен ығысып, жылыстап кете бергені. Әрине, сонау көк жүзінде еркін қалық-тайтын Күннің, сол еркін қалықтайтын көгі тұрғанда өзінен туған ұлдарын, онда да құмадан емес, нақ-сүйерінен туған ұлдарын-күннен туған гүндерін кім басынар, кім тосар, кім тұсар деп күмпілдеп жүрген кездер де, күмпілдетіп мақтан гулеткен кездер де болғаны рас. Күмпілдейтін де, мақтанатын да реті бар еді-ау. Бертіс көкем Ташкент қаласына хан сайланып, арғысы Арғынды, бергісі Қаракесекті бір дүрілдетсе, Тайкелтір жәкем қара қылды қақжарған қазы атанып, Сүйіндіктің әруағын аспандатып еді. Бұхардағы он екі бaп ілімінен хабар беретін Көкілташ медіресесін Арғын арасынан тұңғыш аяқтаған Әнет бабам бүкіл Орта жүздің ақылгөй данасы, доптай үйірілген Тобықтының алтын жағасы еді-ау. Бабамның ақылы болмаса мен де, анау Аралбай да сол Көкілташта оқыр ма едік. Көмекейі бүлкілдеген бұлбұл көмей бауырым-Бұқар жырауым сол медіресенің ілімін түгесер ме еді. Әнет бабамның қасына әдейілеп көшіп барып, бір жаз қоныстас болғаным-екінші Көкілташым боп еді-ау. Күзде қайтарымда: "Баба, дүниедегі барды, адамшылық арды не бұзады? Күнәні не түзеді?" дегенімде, Бабаң біраз ойланып отырып: "Шырағым, Қазыбекжан, "Әкім" деген сөз арабша үш қана әріпті, екі рет айтса, алты әріпті құрайды. Сол алтауы: алтын мен әйел, кек пен кежір, мақтан мен мансапты сүйрелеумен жүреді-ау. Адам осы алтауына қызықса, дүниедегі барды да бұзады, күнәға батып адамшылық арды да бұзады" деп түйіндеп еді. Сол түйіні менде ғана емес, елде қалды. Әнет бабам, қасиетті Бабаң төбеде қалды. Ақырғы ақтық демі ысқырып тиген жебеде қалды. Қайран дәурен-ай! Сайрамның түбінде тұтас отырған бес Мейрамның осы мамыражай тірлігіне сол үш жыл қатарынан Сыбан Рабтан бастаған жоңғар шабуылы құтырынып тиіп, ұйқы-тұйқы етіп жіберіп еді. Құйрық-жалын шарт түйген ат мініп, сауыт киіп, бес қаруын асынған Қуандық пен Сүйіндіктің, Қаракесек пен Бегендіктің көк сүңгісі сол кезде талай жауының көк желкесіне қадалып, талай жауының көк сүңгісін өз көкіректеріне қадалтып та алып, қара жерді қапсыра құлап еді-ау қайран боздақтар! Тән жарасы жазылар. Жан жарасын жазар құдірет жоқ қой. Күрсінген көңіліңнің құрсауға келмес қырық бөлегін ескерер де ешкім табылмайтыны қиын. Алғашқы аласапыран дәл сол Сайрамдағы сәттен басталған еді-ау. Іргесінен сүңгі қадалып, төбесінде қылыш ойнаған Арғынның біразы Тәуке ханның Түркістандағы ордасынан да әрі асып, Бұхарай Шарифке жөңкіле көшкенін қалай ұмытар. Елден елдің айрылуының қиын боларын, бауыр басқан ағайынның бірін-бірі қимай, көзден жас, көкіректен зар төккенін сонда алғаш көрмеп пе едім. Сол Сайрам түбінде тулақтай сілкіленіп, тарыдай шашылған қазақтың бұрынғыдай далиған даласы қалмаса, күн екеш күннің өзі о шетімен бұл шетіне шаршап-шалдығып жететін салқар сахарасы тұс-тұстан талаған жау табанында қалып, көзінен бір-бір ұшса, әркімге бір жапақтап, жан сақтар жер іздемегенде қайтеді. Бұрын қазақтың төбесі көрінсе-ақ төсегіне кіш етіп қоятын тапырық қылықты, қоңыз тірлікті көршілеріне көз сатқан жалынышты қарастан жаман не бар дейсің. Бүрсеңдеп жеткенінде өзім деп өзегін суырып берер ме? Әлде еркегінің қолына кетпен ұстатып, ыстық күннің өткір істігіне тақыр төбесін тескізіп, күннің атысы, кештің батысы қыбырлатып қойып, көріктісіне күлмеңдей қарап, өзінің әңгі есегіндей танауын желге төсеп, талтая кісінер ме. Соғыстан қашқан ер мен жерінен босқан елдің күні құрысын да. Ер-әруақ, ел-аруана. Бірі қадірінен айырылса, бірі боздап қалған ботасына да қайырылмайды. Қайырылмайын демейді-ау. Қайырылтпайтын озбырлыққа не істей алар. Ырғын қаланың орнында қызыл төмпек қалса, кешегі құтты қоныс орнында бүгін үйілген қорым қалса, қара жұртыңды қызыл қырғын жұт жайласа қайтіп қайырыларсың. Жоқ! Бекер үрейленген екен. Ертеден-ақ қазақтың көшіп-қонып жүретін Жиделі Байсынына ауып жеткен, аңсап жеткен Арғынның біраз руын, Төр-туылын, Қаракесегін Бұхара ханы Сұбханкүл өзінің өзбек уәзірі Рабжабқа мықтап тапсырып, Әмудің жоғары жағындағы Кафриган мен Сухандария арасынан ойып тұрып, орын бергізген еді. Жақсылық ұмытылар ма. Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі кетпес. Қиыншылықта созған қолдың мәні кетпес. Есеңгіреген ел ес жиған, есебін түгендеуге кіріскен. Ақкөңіл аңқылдақ қазақтың "өзбек өз ағам, сарт садағам" дейтін жан сыры сол кезде айтылған. Айтқызған тірлігі. Сол жылдың қыркүйегіне қарай Әз Тәукеден хабаршы жеткен-ді. Енді Қазыбектің көз алдына көп дүние елестеп келе берді. Әдеттегідей қырға шығып аң аулап, ауылына шаршап жетіп, ақ ішіп, демалуға қисая кеткені де сол ми, сырттан әлдекімнің дүрілдеген даусы естілді. — Қазыбек! Әу! Үйдемісің? — Иә. Жайшылық па? — Тез шық. Көкең шақырып жатыр. Үлкен үйде біраз адам жиналып қалған екен. Ішке кірген Қазыбек үйдегілерге ашық дауыспен сәлем берді. Көбісін жақсы таниды. Әкесі Келдібек ағаш төсекке арқасын сүйей шалқайыңқырап, оң жағына қатарласа қалған үлкендерге ықылас білдіре өзі де шешіле сөйлеп, өзгелерді де бейіп бере тыңдап отырған еді, баласына "тізе бүк!" дегендей ыңғай білдірді. Қазыбек алдына келген қымыз толы тостағаннан, ауыз тиді де, алдына қойып, үлкендердің сөзіне құлақ түрді. Әлгінде әңгімесі үзіліп кеткен бе, әдеттегі сөзуар қалпына қайта оралған сақал-шашы ақ шулан, кесек мұрынды, өткір көзді, батыр тұлғалы Айдабол би ағындай жөнелді. — Әрі итеріп, бері тартып ырғап-жырғайтын ештеңесі жоқ, Келдібек. Әз Тәуке ерекше жарлық шығарса, оның да бір білгені бар шығар. Алысып астыға түсе бергеннен, жарысып алға озғанның да бір шүкірлігі бар. Соны сәл ескерсек және дұрыс болар. Ат-сойылды қамданбап па едік. Қан болып қансырамап па едік. Қан сиіп қашқанымыз қашып, қаша алмағанымыз тұтылмап па едік. Елдестірмек елшіден, қауластырмақ жаушыдан. Ит көрген ешкідей екі көзді ежірейте бергенде не тындырмақпыз. Көнбейміз, намысты тергейміз деп қарысып, қасарысып жүріп, ақыры не болдық? Арқа түгіл ортадағы Сайрам төңірегінен де айырылып, жел қуған қанбақтай Әмуден бір-ақ шықтық. Өз төрінде емес, өзгенің босағасында отырып кергу-арыстанның құйрығында отырып басына қарғу болмас па. Сондықтан хонтайшыға да қолжаулық болмай, көз таластыра бару керек, әйтпесе барудың қажеті жоқ. Келдібек бас изей түсті де, даусын қырнады. Айдабол би оң қабақты серпіп қап, сөз тоғанын бітейқойды. — Айеке, оның бәрі белгілі жайт қой. Сіз хан жарлығының салмағын сездіңіз бе, құнын анықтап, бәсін бағаладыңыз ба. Елшілікке бару-қайындап бару емесін менен артық білесіз. Хонтайшыға есің кетіп, есеңгіреген күймен есігінен сығалап қана баратынды ескердіңіз бе. Сығалатып қаратып қана, сыйыстырып кіргізбей қойса қайтеміз. Сыналап кірер ебіміз, сыпалап соғар кебіміз бар ма еді? Пірің мен ұлыңды тірсегін тіліп, асығынан іліп қойып, аспанға қарап астамсып тұрған ақшиған көзді аяғының басында кенедей қыбырлаған кіріптар кеудеңе иілтіп, еңкейтіп әкеп, қадалта алар қандай құдіретіміз қалып еді. Иініміз түскен бүгінімізде иық теңестірер халіміз бар ма еді. Ендеше апандай көмейге әлденені асатып қана қомағай өңештің қыбын табатынды ұмытпайық. Ашқарақ көзді алтынмен арбап, күміспен жаулап күлмең қақтыратын епсектікті ескерейік. Алдына мал түссе, қойнына қыз түссе, кіргізбес есік, ашылмас қабақ, шешілмес түйін қалмайтынын жаңғыртайық. Ал соған... сол аптайтын алтынды, күптейтін күмісті, шыбжындаған байталды, сылаңдаған аяшты табатын амалды қарастырайық. Қаңыраған дорбаның түбін қаққыштаймыз ба, маңыраған, жамыраған төлді төлем қыламыз ба, аңыраған ананың ыстық құшағын суытып тұлымдысынан айырамыз ба-ханыңның мынау жарлығы осындай ауыртпалық та, үлкен салмақ та боп түсіп отыр. Енді үйдегілер жым-жырт күйге көшті. Қазыбек іштей ғана қарсылық жасап отыр. "Шабылып бір құрдым құлқынға түсіп, сабылып барып тағы да сол құрдымға барлы-жоғымызды тықпалай берсек, қылқ-қылқ жұтып, ырқ-ырқ кекіретін жоңғар жалмауыздығынан өлсе тиылар ма? Үйіріп бір асадым, қайырып екі асадым, қаңғыртып әкеп, тағы мол қарпыдым деп құтырынып шыға келерін сезбегені ме? Игі жақсы дегендеріміздің аумалы-төкпелі заманның әуенімен аударылып-төңкеріліп жататындары қалай? Кешегі өрліктен із қалдырмай, бұларды үнемі ылдилата беретін қандай құдірет? Бет-жүзге қарамай, босағаңның беріктігін қайта нығайт! Шайқалған шаңырағыңды қайтадан шарықтат, керегенді қайтадан керіп жай дейтін берекелі ауыз осы қиыннан шынымен табылмай ма? Табылмас болса, сонау алыстан айбат атқан жоңғар жақтан жел тұрса қабықтан сығалап, дауыл тұрса тасаға тығыла қалатын жермешелдік күймен қашанғы қол жалаған күшіктей сүмеңдеп жүре береміз?" Өз ойынан өзі ашынған Қазыбек сілкінін қап, ес жиғандай еңсесін тіктеді. Бұл кезде ақсұр өнді, ат қақты, қап-қара шоқша сақалды Бабаназар сөйлеп отырған. Қайда барсаң-Қорқыттың көрі. Өзен біткеніңді өзіне басып алып, орысың судан қақса, шығысында жалақтаған жоңғар оттан айырды. Теріскейінде құба қалмақ пен естек-башқұрт нуыңды жайласа,күнегейінде Хиуа мен Бұхарың құмға айдап, тынысыңды жайғады. Дүниенің төрт бұрышының дәл бүйтіп жарылғанын кім көрген. Ана тұстан шаң бұрқ етсе, мына тұстан дауыл бұрқырайды. Ойдан қашсаң, қырдан тосатын үнемі бір таусылмайтын қияметтің қылкөпірі. Қойдың өрісі, жылқының тебінінен де бұрын тірінің зары мен өлінің кебіні қинап тұр ғой. Жалынғаныңды тыңдар жоңғар, жығылғаныңды түсінер хонтайшы бар ма. Қалданның көкірегіне дәл Қазір нан пісіп тұр-ау. Бір жасаған жорығында арбалап алтын, қоралап қой, қос-қостап жылқы, мыңдаған тұтқын әкетсе, оның айдарынан жел еспей ме екен, мұрнынан дауыл соқпай ма екен... Әй, шашбаудан қырқып, білектен босатып, омыраудан ағытып әлгі айтқан алтын-күмісті ілдәл далап табуын табармыз-ау. Соныңды сол кекірік атқан Қалданның кірпігіне ілер ме екен? Келдібек ауыр ыңыранды. Екі бетінің ұшына қантабы білінді. Ашуға басарда, не көкейдегісін ашарда болатын бұл нышанды сыр мінез ұлы Қазыбек мұрыннан білетін. Ентелей құлақ түрді. — Ағайын, қазақ десек бәріміз күйеміз. Шапса да көндік, атса да көндік. Алса да бердік, алмаса да бердік. Жер жауда қалды. Жан тәнде қалды деп татусыз тәубаға ұйыйық па сонда. Бірің жоңғарға неге барамыз дейсің. Екіншің хонтайшыға неге береміз дейсің. Ау, сен бармады екен деп құлдықтағы ерінді босатып жібере салайын деп отырған жоңғарды көрсетші маған. Сен бермеді екен деп, күңдікте жүрген қызыңды қайтарып салайын деп жүрген ойратты көрсетші маған. Хан Тәуке елші жіберсе, елдігімізді танысын, еркіндігімізді ерегісте ешкімге бермес жан-кештілігімізді білсін деп жібергелі отыр. Мен берейік десем, аяздай көгерген дұшпаныңның жүзі жылыр ма, беті бұрылар ма деген далбасам ғана. Әрі ырғалып, бері ырғалып, құйрықты босқа жауыр қыла бермейік. Сөзді осымен доғарып, дайындыққа кіріселік. Алдымен мықтап тапсырарым: әр ауыл баратын адамын сайласын. Адамына лайықтап таңдаулы аттарын жабдықтап, қару-жарағын сай қылсын. Азамат атымен көрікті, қару-жарағымен айбынды. Жоңғарға қонақ боп бармайды, елші боп барады. Елді еріне қарап таниды. Сый-сияпатты тез жинауға кірісіңдер, — деп осы отырған көп рудың игі жақсыларына әр ауылдан жиналатын мал-мүліктің мөлшерін белгілеп, ас ішкеннен кейін атқа қондырды. Әкесінің кеңесті тыңдауға шақырғанын әлде басқа да тапсыратын жұмысы барын білмей отырған Қазыбекті Келдібек оңаша алып қалды. — Мән-жайды сездің ғой. — Иә, көке! — Не түйгенің бар? Келдібек өзге балаларынан гөрі осы Қазыбегін төрт-бес жылдан бері көбірек сынап, көбірек қасына алып, үлкендерге үйірсектетіп жүрген. Қазір де ақсұр дөңгелек жүздің дөңқабақтың астынан түйіле қарайтын үлкен көздерін кірпік қақпай шаншылтып отыр. — Не түйейін. Хонтайшы құдай емес шығар. Құлдық ұрып маңдаймен жер сүзе беретініміз қалай? Құдірет ханда емес, халықта ғой, көке. Кеудемізді бастыра бергенше, иық пен иығымызды неге теңестірмейміз? — Қалай? Қайтіп? Иығыңнан басып, кеудеңді езіп кетпеп пе еді? Еңкеймесең, басыңды шабам деп шабаланып кетпеп пе еді? — Еңсе көтермесек, еңкейте берері хақ. Кеудені езсе, жара жазылмас па? Құлдық қамыты мойынға түсіп пе еді? Есем деп егессе, мұң мен шер арылмас па? Басымыздан бақ-дәулет әлде мүлде ұшып па еді? Жоқ, көке! Оның табынғаны қуыршақ құдай болса, біздің тәңіріміз жаратушы бір Алла! Талпышғанымызды өңір көрмес деймісіз. Туырлықты қазақтан түндікті ойраттың қай жері артық. Түтіні түтінімдей боп ұшады. Түр-түсі, түр-түсімнен аумайды. Түтін саны да алашыңыздан артық емес. Сонда ол несімен алмақ. Несімен қазаққа қара жауып, басына қиямет күн салмақ? Көптігімен бе? Жоқ! Мықтылығымен бе? Жоқ! Өнерімен, от қаруымен бе? О да озған емес. Мендегі бар онда бар. Ондағы бар менде де бар. Қапыда қан қаптырған Қарақшылығы болмаса, қайраты басым емес. Бізді оңдырмай жүрген осалдығымыз, көке, басымыздың бірде бірігіп, бірде бөлектенуі ғана. Бөлінгенді бөрі жейтінін аңғардық білем. Тәуке хан тұтас қазағын доптай ғып үйіріп, бас жібін бір тізгінге байласа-ойратқа ойранды біз салар едік. Жоңғарды жәукемдейтін біз болар едік. Осы түйгенім. Келдібек біраз үнсіз сазарған күйі, не бас шайқап құптамағанын, не иек қағып келіскенін білдірместен, ұлына еңсеріле бұрылып, ұзақ қарап отырды да, ырғалып қалды. — Дайындала бер, Қазыбек. Сен де аттанасың. — Жарайды, көке. — Көкірек кере берсе-керік болады, үнсіз ішке түйе берсе-көрік болады. Осымды ескер, балам. Ат-көлігіңді қамдай бер. Орның күтуші, қызметшілердің төңірегінде болар. — Мақұл, көке. Содан кейін бұл ауылда да, хандықтың қоластындағы бүкіл қазақ ауылдарында да елшілікке дайындық қауырт басталып кеткен еді. Елшілікке адам іріктеудің бар қиындығын Тәуке хан Келдібекке тапсырған. Оған да үлкен себеп бар. Сайрамдағы ойранда қолға түсіп тұтқында кеткен қазақтың дені-Арғын, оның ішінде бес Мейрам болғандықтан, "киіз кімдікі болса, білек соныкі" дегенге сайды ма, өзгені онша араластыртпады. Осыдан кейін-ақ ақсақал-қарасақалдың ауыл үстін ақ тақыр қып, көпір кеп мошап-ақ алғаны. — Әу, Келдеке! Туған бауырым кетті ғой шырылдап! Құрақтағы даусы өлі күнге құлағымда тұр ғой, — деп бірі дау айтады. — Елірмелерді еркінсіте бермеңіз, Келдеке. Ерімбеттен өткен ер бар ма еді. Бүкіл от басы, бала-шағасымен шұбыртып айдап әкетті ғой сол қайран сабазды! Артынан өзім іздеп бармасам, өзгенің оған қайдан қимасы қыши қояр, — деп өңмендеген тағы бірі әлден-ақ бітпес даудың шетін қылтитады. Әке қасыңда көбірек болатын Қазыбек іштей әрі күледі, әрі күйінеді. "Әй, қазағым-ай! Береке десе бұлданып, әреке десе тұлданып, қашанғы бұйда үзе берерсің. Жыбыр-жыбыр қимылдар, дабыр-дүбір айқайлар, абыр-сабыр жүгірістер тек бізде бар-ау. Қанға сіңген әдет пе, қол байлап алқымнан алар әбігерлік пе-тиылар күні бар ма екен? "Арқар" ұранды төреміздің де, "Алаш" ұранды қарамыздың да көксегені көп тілегі емес, ет тілегі. Жай кезде шетінен керемет. Айтқаны келіп, атқаны тиіп тұрғандай құлаштап-құлаштап көкіректерін соққанда, тұп-тура күн күркіретеді-ау. Дер кезде сол кеуде соғып, тос қаққыштардың көрпенің астына көміліп, қатынының тасасында тығылып қалатындарын қайтерсің. Желауыздардың құдайы берген заман боп барады-ау. Қарашы, бірінен соң бірі суырылғанда, тоспасын бұзып жарған тоған суындай лекілдейді-ау. Бауыры үзіліп, жүрегі елжіреп, күйіктен күйіп бара жатқаны қайсысы. Анау елтірі тымақтың сол сор арқалап кеткен бауырына құдайдың құтты күні бақан ала ұмтылып, басынан құс ұшырмаушы еді, аяқ астынан іздей қалғанына таңым бар. Інісін тағы да күн құрғатпай құрықтап отыру үшін құтқарып алуға бармақшы ма? Ол қайда. Мынау өлермендік-"Өзгелерден менің нем кем? Бөркін дағарадай етіп хонтайшы алдында далиып отыратын пәленбайдан неге қалуым керек. Ол немеңнен менің абыройым кем бе, соңыма ерткенім аз ба? Жоқ, одан менің шаңым қою. Ал анау түгенбайды дүрілдететіндей-ақ ол шіркінің бәйбішеден туып пен. Жоқ, руы-ұрқы белгісіз нағыз шата сол. Бәйбішеден туған-мына мен! Ағайын-жұрт алдында менен өтер беделдіні осы өңірді бес айналып тауып көрші, тауып берсең, тілімді тістеп, құлдығында ғана өтейін. Қайдан табарсың. Ендеше керілдесіп керіс-теріске баспай, жығылар жөніңе бағып, жолымды бер де, жолыма тездетіп сал"-деу ғана. Өлермендіктен не пайда. Желпініп баруын барсын. Ау, хонтайшының алдында жеріне жеткізе айтып, желкелеп түсіндіре алса, құба — құп. Әшейіндегі әлдекімнен естіген бостекі әңгімесін әсірелеп өсіріп, құбылта хикаялайтын лепірмесінің хонтайшыға қажеті қанша. Жоңғарда кеткен есені еселеп қайтарар қара нардай кесектік пен ірге алдырмас іріліктің қасиетін сезбейтіндері қалай. Жалыну емес жарғасу, ылдилау емес ырғасу керектігін ескермесе, елші боп қатарға ілініп, қара көбейтудің қадірі қашарын түсінбей ме". Сарша тамызда елшіліктің Ұрғаға аттанатын кезі де жетті. Әр ауылдан, әр рудан ілеспек қырық адамды бастау-Қаракесек Бертіске жүктелді. Бертіс Келдібектің ағасы. Бес Мейрамның өзгелерден кеудесі жоғары, иығы биіктігін дабырайта беретін әдетімен қалың Қаракесек Бертісті Ташкенді билегенде өздерінше ақ киізге көтеріп, хан сайлап, әз-әулие тұтып алған. Бертістің ауыздығымен құс тістеген жүйріктігі болмаса да, елді аузына қарататын шешендігі болмаса да, қарауындағыларға сырттан ешкімді тигізбейтін, іштен ештеңені шетінетпейтін қарауылдығы жетіп артылатын. Оның үстіне тыңдаушысын үйіріп әкететін домбырашылығы, күйшілігі ғажап болатын. "Жұрттан шыққан жұрымдай қылмай, жұтынып тұрған елшілік дайында" деген Тәуке ханның тапсырмасын жанын салып жайғастырған Келдібек қызыл парларға қалы кілем жабылған ұзын тізбек керуенге көңілі тола қарап ұзатып салды. 2 Сол жүргеннен жүріп отырып бірнеше күн дегенде алдарынан жарқ ете қалған Ілені көргенде, жол соқты болған жігіттердің кеуделеріне жан бітіп, көздеріне шоқ жүгіріп еді. Әсіресе Қазыбек анау айнадай жарқырап жатқан өзеннің иінінде отырған хан ауылының төбесі көрінгенде әлденені ырым еткендей жүрегінің қабына түсіп, жиі ұрғыштап кеткенін сезінді. "Әй, тегін емес! Не жауды алармын, не дауда алармын" дейтін батыр да, би де емеспін. Менің алағызғаным не соншама. Әлде анау Бертіс әкемнің соншама күннен бері сол қабағына ілініп, тезек теріп, от жағып, су тасыған күйімнен запыланам ба? Оған несіне ренжимін. Қолғанат болсын деп қолбала ғып жұмсаған өз әкем ғой. Хан жақтырмаса, балалығымды байқаған шығар. Хан қыжыртса, шалалығымды ескерткені болар. Ақыры міне келіп жеттік қой. Етікшінің шегесіндей айтарымызды іш қадап айтып, дұрыстап қайта алсақ, туған-туыстарды қайтара алсақ, абыроймен елге оралар едік-ау. Әй, бұлар бізді неге қарсы алмайды? Хонтайшысы шықпаса да тайшы, нояндары құрып қалып па? Елдің елге, ханның ханға сәлемін әкелген бөркі дағарадай, аты дырдай елшілікпіз ғой. Қазақтың қаһарына мінсе тасты ерітерін, тауды бұзарын білудей-ақ білетін, жоны мен жотасына сол қазақтың көк айыл қайыс қамшысы мен көкала сауыр сүңгісі тиген қыршаңқы жоңғар емес пе? Табысқалы келсек, шабысқалы келді дей ме, бұғып қалғаны қалай? Әлде менменсіген қу көкіректің текірек қағуы ма? Онысынан не түседі. Ауылға келген бейсауат қонақты да күтіп алу ежелгі тұз әдеті. Әдетінен жаңылса, хонтайшының қадірі қашады да. Қашсын, мысыммен басармын онда. О-о! Әне, шаң бұрқ етті. Сілекейлене итшұбырды! Бері салды. Көбейді. Қоюланды. Е, бәсе! Осылай болуы керек қой. Атадан туған ұлдың бәрін күл көре бермес. Көрсетпеспіз-ақ!" Қазыбек анау төменнен бері құйындата жақындап қалған аттылар тобына үлкен көздерін кең аша қадалып қапты. "Қарасы біраз. Әрине, Қалдан Башықтың да cay сиырдың жапасы емес. Шамадан аспайды да, кемімейді де ол. Монтанысынғандай кеше ғана өзі шауып кеткен қазақ ханының елшісінің алдына мыңды шығармайды ол. Менсінбегендей Тәукенің оң қолы, орақ ауыздысы боп келе жатқан елшінің алдынан селдіретіп он шақты-ақ адамды қарсы алуға жөне жібермес. Әй, Бертіс көкемнің кейде орынсыз кекірейе қалатыны да, кейде келеңсіз ылдилай қалатыны да бар — ау. Халықтың атынан сөйлейтін болған соң, ханның өзі боп келген соң арқаңды артыңдағы алашыңа тіреп, алдыңды аласартпай асқақтата алақшыңа беріп, еңсеңді түсірмей, қайыстырса қайыспай, исе сынбай, илесе көнбей қайсар та-бандылыққа басу керек — ау. Соған көкемнің табанының бүдірі шыдаса..." Түйдектеле құйғытқан қарсы алушы топ бұларға оқ бойы қалғанда ат басын тежеп, екіленіп ауыздық тістеген күліктерін бүлкіл желіске салып алды. Ең алдында оқшауланып омыраулаған ақбозын қырындата билете басқызып келе жатқан адамның сән-салтанаты өзгеше. Елшілер керуенінің алды иіріле тоқтап қап еді, көз ұшында шұбатылған соңы біртіндеп сүліктің жиырылған денесіндей жинақтала бастады. Бертіс ханның ту сыртына топтасқан игі жақсылардың алдына сүзіле, күн сала қарауы көбейіп кеткен еді, іле еріндеріне күбір жүгірді. — Әй, анау адам келіскен салтанатына қарағанда Қалданның ханзадасы болар. — Оу, соның ұлының аты кім еді? — Оны қайтесіз? Қызыңызды бергіңіз бар ма? — Тәйт! Тәйтіктенбе. — Енді өзіңіз ғой хонтайшының қайдағы бір қара шеке ұлын түгендей бастаған. — Ей, анау Сыбан-Рабтан! — Иә-иә! Дәл сол! — Сенге хонтайшының қан уыстап туып, қазақтың қанын кеселеп ұрттайтын Сыбаны ма? — Сол! Мен оны танимын ғой. Бертіс артына еңсеріле бұрылып шұғыл бұйырды: — Жә! Жамырамаңдар! Арқан бойы жер қалғанда жоңғарлар аттарының басын тежей аяндатып келіп, есік пен төрдей жерде көліктерінен түсті. Арт жақтан жеткен нөкерлері ең алдындағы Сыбан-Рабтанның, одан кейінгі он шақты адамның аттарын жетектеп алып кетті. Бертіс хан мауыты шалбардың қиығынан сауыр етікті жарқ еткізіп ілгері аттады. "Қап!— деді іштей Қазыбек.-Сел тосқанда ғой. Жә! Құлдыраңдай беруіміздің басы осы ма екен?" Бертіс хан жақындаған кезде ғана басын шалқақ ұстаған Сыбан-Рабтан бір аттап қана ілтипат танытып, ұсынған қолға алақанын әрең тосты. "Кердеңін! Кердең болмай қайтсін. Шапқан ол, шабылған біз!" Бертістің әдеттегі сампылдап шығатын даусы да, неге екенін кім білсін, ә деп бастағанда, құмығып естілді. — Бүкіл мұнғұл һәм жоңғар даласының ұлық ханы, зор мәртебелі хонтайшысы қасиетті Қалдан Башықтыға, сондай-ақ қасиетті Қалданның құзырындағы күллі ойрат жұрты, мұқым мұнғұл танабы, тұтас ойғыр әулеті, көк аспанды көк сүңгісімен тіреп алған шеріктері мен ханзада Сыбан — Рабтандай атақты тайшылары, қадірменді ноян, жайсаңдарына зор сау-саламаттық тілеп, бүкіл күнгей даланың сансыз қазағы мен қырғыз, өзбегінің ұлық әміршісі құдіретті Тәуке ханның жоңғардың ұлы хонтайшысы Қалдан Башықтыға, мұқым ойрат ұлысына деген ғиззату сәлемін қабыл алыңыздар! Бертістің Сыбан-Рабтанға бағышталған жүзі сөз соңында ханзада тайшының ту сыртында тұрған тектілер мен мықтыларға қарай бұрылып, шүңірек көздер әлгілерді бір — бір жанамалай сипап өтті. — Шүкіршілік! Қоғадай көп шүршіттің көк тәңірісін қалтырат Қан, ормандай мол орыстың ордасын үреймен аштырған қаһарлы һәм қасиетті ханымыз Қалдан Башықты да, қаһарлы хонтайшымыздың қабағынан күн, айдарынан ай көрген сары телпекті күллі ойрат-мұнғұл ұлыстары да қос дүниеміздің әулиесі Дзон-Кабаның арқасында саушылықта аман-есен жүріп жатыр. Баһадүр Жәңгір ханның ұланы қазақтың жас ханы Тәукенің, кешегі ат тұяғының дүбірімен жарты дүниенің құлағын тұндырып жіберетін қазақ халқының, бүгінгі сол дүбірді ұмыта бастаған аянкеш алаштың құрметті елшісі, Шаншар ұлы Бертіс мырза, төрт түмен ойраттың еліне келген қадамыңыз құтты болсын! — деп Сыбан-Рабтан қазақшаның майын тамыза сөйлеп қарсы алудың, құрмет танытудың кәдімгідей рәсімін танытты. — Айтқаныңыз келсін,-иіле берген басын, әлдене ойына түсіп кетті ме, Бертіс хан көтеріп ала қойды. Соны қазақтар да, ойраттар де сезе қапты. Бір-біріне қабақ астынан оқталған жүйрік қарастар шаншыла шарпысып қап, айқасқан кірпіктердің, бұрылған жүздердің тасасына көмілді. — Күн ыстық, жол алыс, көңіл күпті. Жолсоқты болған шығарсыздар? — Иә! Әрине ғой, ханзада! Алыс жол ілгері асықтырып сергіте ме, күдігімен шошытып шаршата ма, бәрінің төрешісі-уақыт көрсетеді ғой. Бертістің оң жағында сөл кейіндеу тұрған томпақ көз, кең маңдай, бүркіт қабақ қазақтың ілес жауабын естігенде, ханзада қадала қарады. Кіржің ете қалған қабағы бірақ тез ашылды. — Әлбетте уақыттың ұтатыны да, ұтқызатыны да болады...-әлгі Тайкелтір биді танымаса керек, қалай, кім деп атарын білмеді ме, сәл кідірді.-Солай, құрметтім. Мен қасиетті ханымыздың сіздерге арнап тіккізген ауылына өзім бастап апарам. Керуендегі қызметші, нөкерлеріңіз асықпай келе жатар. Анау біздің жігіттерге мықтап тапсырғам. Солар сіздер қашан кеткендеріңізше басы-қастарыңызда жүріп, өрі күтушілеріңіз, әрі ел ішінің телі-тентектерінен қорғаушыларыңыз да болады, — деп көлденең төбеге шығып қатарласа қалған нөкерлерін қол бұлғап көрсетті. Әлгі сауыт-саймандары күн көзінде жарқырап, сәуле шағылыстырған сұсты нөкер тура бір жүздік. Соны лез шолып өткен Қазыбек: "Япырай, мыналар күтушілерің деп жендеттерімізді қосып бергеннен сау ма? Осыдан былай аяқ басқанымызды аңдиды да отырады-ау. Біздің бір адамға екі нөкерден бөлгеніне қарағанда, хонтайшы не құрметімізді асырмақ, не күзетімізді күшейтпек. Қалай десең де бұлардікі мысымызды баса берудің жарғысы ғой. "Күштінің көті диірмен тартадыны" әлден-ақ ұғындырып, әлден-ақ ықтырып ала қояйын деп ойласа, хонтайшының да шолақ қайырып, шолтаң ете қалатын өресінің қысқалығы болғаны ма. Қой, ондай өрескелдікке бара бермес. Атам заманнан бергі әдетпен елшіге ежірейе қараса да, ентігін баса алмайтын хандар мен патшалар үрдісінен бұлар да жаңыла қоймас". Сыбан ханзада бастаған алғашқы ұлық топқа атына мініп ап, ілесе берген Қазыбекті Бертіс қамшымен жасқап, қалт тоқтатты. Әлгіндегі Сыбан — Рабтанға сөйлегендегі құмыққан үн емес әдеттегі сампылдақ даусы да қатқыл шықты. — Орныңды біл, бала! Әкіреңдей берме!-Сәл бөгеліп барып,-Мал-мүлікке байқас бол!— деді. Онысы "ұрыссам да өзімсініп ұрысам. Бірақ өзгеден өзіңді ерекшелеп тұрмын. Саған ғана сенетінімді түсін!" дегенін және білдіргені тәрізденді. Қазыбек ат үстінен басын изеп, келіскен түр байқатты да үн-түнсіз қала берді. Мол сулы Іленің сонадайдан орағытып барып кең қолтық жасаған үлкен иініне бір ауыл ғып бірнеше ақ шаңқан үйді тігіп тастапты. Бір ғажабы-әлгі аршылған жұмыртқадай ақ үзікті, алтын туырлықты ақ үйлер шетінен дөңгелек қыпшақ иінді, шаңырағы шомбал қазақы үйлер еді. үй-үйдің арасында, көлеңке, саяларда қыбырлаған адам. Анау әрқайсысы бір-бір байбатшадай сылана киінген, ер-тұрмандарына шейін алтынмен аптап, күміспен күптеп, ат әбзелін тегіс қарала кавказдатқан қазақ елшілеріне әрі таңырқай, әрі қызыға қадала қарап қалыпты. Ортадағы сегіз қанат ақ ордаға Бертіс ханды екі-үш адамымен Сыбанның өзі бастап кіргізіп, төрге оздырды. Аяқ астында да ұйысқан көгалдай қызылды, жасылды кілем. Қалың бөстек, құс жастық. Сол қазақы үй. Қазақы бұйым. Әне, босағадан сәл солға таман иіндеген қара саба. Қара сабаны көргенде қазақтардың тамағы қаңсып, ындындары кеуіп сала берді. Соны көрді ме, сезді ме, сергек тайшы нөкерінің біріне иек қағып еді. Анау лыпыл қағып шыға жөнелді де, қаншырдай қатқан қара жігітті ертіп кірді. Қара жігіт қара сабаны піспектеді-ай кеп! Үйдің ішін таңдай қақтырып тамсандырып, қайран қымыздың мұрын жарар қышқыл иісі жайлады-ай кеп! Тағы да қазақы торы ала тостағандар Бертістің, Бертістің оң жағындағы Сүйіндік Құл болды биі — манағы томпақ көз бүркіт қабақ Тайкелтірдің, ханның ол жағындағы Керней биі Даудың қолдарына тие (кірді. Дәмін татып үлгергенше, тобылғымен ыстағандай қымыздың көмейлерінен қалай сырғанап кеткенін де білмей қалды. — Тағы ішіңіздер! Тағы алыңыздар! — Рахмет! — Алла риза болсын! — Онда ас піскенше демала тұрыңыздар. Күтіміңізді мынау Жырғал ноян бастаған жігіттер атқарады. Бәрі қазақшаға ағып тұр. Қысылмай-қымтырылмай жайғаса беріңіздер — деп Сыбан-Рабтан шығып кетті. * * * Қазыбек хонтайшыға тарту-таралғыға деп арнап айдап әкелген жылқыларды әлгінде тағы бір түгендеп шығып, жылқышы жігіттеріне мықтап тапсырып қатқанда қастарына қосылған жоңғар шеріктерінің бірі Қарқылдап күлген. Содан соң екі жаққа кезек жүгіріп, бір орында байыз тауып тұрмайтын көздерін өрең тоқтатып, бұған қадалған. — Қазақтың үйі сұлу, аты сұлу, қызы сұлу. Оған таласпаймыз. Жақсы үй керек болса, қазаққа барамыз да аламыз. Әрі ұшқыр әрі жүйрік ат қажет болса, тағы барамыз да тақымға басамыз. Ал хатун... ә, қатынның жөні бөлек қой шіркін!.. Қара көз, имек қас... сонсоң Қалай еді, не деуші ендер... Ә-ә, ақ бұтағы бүлкілдеген ақ тамақ, солқылдақ бел, қолаң шаш қазақта туады, ойратқа бұйырады, — деп тағы да қарқ-қарқ күлді.-Әу, жігітім, тыңдашы! Басымда қазақы үй, тақымда қазақы ер, астымда қазақ келіншегім, тіпті балаларымның тілі де ө дегенде қазақша шығады. Оу, сонда мен де қазаққа айналып кетпедім бе. Сен біз тұрғанда мынау қылқұйрығыңның бір қылы жоғалар деп қам жеме. Тек, тұлпарларыңды мұнан да гөрі көбірек айдап келгендерінде тіпті қатып кетер еді! Үндемей кете беруге намысы келді ме, әлде көмейіне тығылған әлдебір сөздер көмейін бүлкілдете бастады ма, атының басын шірене тежеген Қазыбек шаралы көздерін шоқ түскендей жандырып, әлгі езуін жимай тұрған ойратқа өңмендете қадалды. — Әу, жездеке! Алысқа онша бармайсыңдар-ау, кепке онша ұзамайсыңдар-ау деп көңілімнің аздап бұзылып тұрғанын көрмеймісің. Ер жігітке бір емес қатарынан үш қауіп бірден төнсе, сытыла алмай қан құсар, құтыла алмай көр құшар. Қазақы шаңырақ құламас па, құласа жаныңды жарға тықпас па. Астыңдағы кер атың бір күні орға жықпас па, қойныңдағы қатының кеудеңе қанжар сұқпас па. Езудегі есалаң күлкісін жиып ала қойып, тілін тістерін де, қылышына жармасарын да білмеген шерік қыпылықтап қалғанда, ерін астынан кекесін күлкісін ақырын ғана бүлк еткізді де, Қазыбек атын тебініп қап жүріп кетті. "Әй, айттым білем. Қайран шешендік! Керексің-ау сен маған. Шіркін, шешен болсам ғой! "Тіл тас жарар, тас жармаса, бас жарар" деген бабалар қандай ақылды. Кепіріп сөйлеп, көкірегімді басам деп еді, көмейіне құм құйғандай болдым-ау. Әй, құя алдым ба шынымен? Үндей алмай қалды ғой. Қолы қынға жүгіре беріп тоқтамады ма... Шіркін анау Тайкелтір ағадай топқа түсіп, топ жарып өтердей болсам ғой. Түйдек-түйдек төгетін, жүйткіп-жүйткіп алатын, жез көмей, мен, қызыл тіл, сендерден өткір, сендерден мықты, сендерден асыл не бар?! Анау хонтайшының алдында арқанды елге, табанды мынау қолды болған алаштың ежелгі атажұрты-қасиетті қара жерге тіреп қойып, қазақтың құдіретін танытып, қадірін асырып, хонтайшының құтын қашырып лекілдетіп бір кетсем... Әй, сонда не дер едім? Не айтар едім? Қалай шүйіліп түсіп, қайтіп үйіріп, иіріп әкетер едім?.." Осындай оймен келе жатып сойыс қойын бағып жүрген жігіттерінен өтіп кете бергенін байқамай қалыпты. Оқыс дауыс ойын да, бойын да дір еткізді. — Қазыбек? Әй, тоқта! Қазыбек тізгінін тартты. Әлгіні енді таныды. Қуандықтың Алсай Барқы батыры. — Ay, Бәке! Сіз екенсіз ғой! Жайшылық па? — Қайдағы!.. Мынау сабауларын шошаңдатқан шерікмеріктердің ызасын көрдің бе. "Қойды олай жайма, былай қайыр. Өзенге беттетпе, өзекке жап!" деп әбден зығырымды қайнатқаны! — деп батыр күйіп-пісіп тұр. — Бөке, қойшылардың арасында сіз неғып жүрсіз? Үлкендермен неге кетпедіңіз? — деп Қазыбек таңданып қалды. — Шырағым-ау, төрт аяқты малға сенім бар ма. Оның үстіне анау Сыбан неме мынау найзалары шошаңдаған жандайшаптарын қосып жіберген соң... шошынбай қайтерсің. Мына қойлардың біздің Алсайдан жиналғанын білесің ғой. Білсең, қоқаңдаған немелер көзіміз таса болысымен қасқырша талап жүрмесін деген белгілі сақтық қой менікі. — Ой, Бәке-ай! Найзасын шошаңдатқандар малдыма, жанды ала ма, бір құдайға аян. Енді бізге бұ жақта айқай-шудан гөрі арбасу ғана көбірек қажет. Әріден ырғап, беріден қозғап, түптен қопармасақ, қойыңызбен қоса өзіміз бірге қосақталып кетерміз. "Әй не дейсіңді" аңырған жүзбен, кең ашылған көзбен айтқан Барқы батыр атын ілгері лықсытқан Қазыбекке үнсіз ілесті. "Осы жас жігіттің өзгелерден гөрі ойы сергек. Сөзі өтімді. Әкесінің тәлім-тәрбиесі сіңбес пе. Өнегесі жұқпас па. Оның үстіне шетінен сөз қуған, мысқылды ерттеп мінген Шаншардың өнерпаз тұқымы болса қайдан осал болсын. Құдауәнде, біздің ханның осы інісіне сонша неге шүйіле беретініне түсінбей-ақ қойдым. Қолбала емес, тура құл баладай жұмсайды. Осы сапарға шыққаннан бері Қазыбек ұланның қай кезде ұйықтап, қай кезде тынығатынын бір көрмеппін. Соған қарамастан қабағына кейіс-кірбің жуытпайды-ау сабазың. Әй, болайын деп тұр — ау. Бол! Болғаның керек, өренім! Біз сияқты ауыл арасынан аспайтын можантомпайлық саған жетпесін. Көзіңде от бар. Кеудеңде жалын бар. Жасаған, жас тілеуін жат көрме. Жатырқамай, жауап қыл!" — Әу, Қазыбек! Сен әлгінде қоймен бірге қосақталып кетуіміз мүмкін дегенді қалай айттың? — деп Барқы батыр ұланмен тізе қағыса жанасты. — Ә,ә, Бәке! Ол бір толқыған ойдың көлеңкесі ғой. Қорықпаңыз. Елшінің маңдайына жел, қоңына қол тимейтінін білмеуші ме едіңіз, — деп жымиған Қазыбектің жүзіне барлай қараған Барқы бас шайқады. — Әй, бала! Тереңсің-ау! Тіфә-тіфә, тілім тасқа. Дегенмен де көт қопаңдамайтындай бекемдікті айта алсаң, сендіре алсаң ағаңды, ашсаңшы онда ішіңді! — Табысқан досың емес, шабысқан ежелгі қасың ғой бұлар. Елші боп келдік деген емескіміз болмаса, көмескіміз көп қой әлі. Хонтайшының да, көп ойратыңның да мұрты майланып, кекірігі азып, мейманасы тасып отырған кезеңде келгеніміз ғана қинайды-ау. Жер мен көктің арасын шаңға бөлеп, күннің көзін апталап жауып алдына сап айдап әкеткен қазақтың малы қаншама-көзінің етін өсірмес деймісіз. Құл ғып қорлатып, күң ғып зарлатып байлап әкеткен қазақтың жаны қаншама-кеудесіне нан пісіртпейді деймісіз. Опырып алып, жерімізді жамбастаса, қаламызды қопарып алып, байлығымызды тасыса-көкірегіне желік, кеудесіне бүлік кірмеді деймісіз. Кешегі терезесі тең, керегесі кең елдің адуын елшісі деп қарар ма, әлде шабылған елдің шаңына көміліп тентіреп жеткен әупірім өлмешісі деп қарар ма-көңілді күпті қылар жайт осы, Барақ аға, — деп Қазыбек демін ықылықтата шығарып, кеуденің күрсінісін жұтқызып жіберді. Барқы мына елшілік сапарының бел сындырар таудай салмағы барын енді-енді сезе бастағанда, көңілдегі күдігі одан сайын қоюланды. — Не амал бар? — Амал деймісіз?.. Сол амал көп те, жоқ та ғой. Бертіс көкеме ойыссам, амал таппаспыз деп қиналуым күшейеді. Тайкелтір жәкем қиялап бағар-ақ, қисынын келтіре қоярына күмәндімін-ау! — деп кішкене төбешікке шыға берді де, қазақ елшілеріне арнап тігілген ақшаңқан үйлердің үстінен түскенін байқады. Бұрылып серігіне қарады. Батырдың бетінен қаны қашып, түсі сұрланып кетіпті. Көз жанары да біртүрлі күлгін тарта қалыпты. — Оу, батыр аға-ау! Жұмбақсыз таң атып, шырғалаңсыз күн батқанын көріп пе едіңіз далаңыздан! Ол көрмей жүрген құқайымыз ба еді. Жұмбақты шешпесек, өстіп қалқайып жүрер ме едік. Шырғаланды жеңбесек, қаһарлы хонтайшының зәрін сындырып, кәрін қайтарғалы осында келер ме едік. оу, қасымда сіздей жаубасар тұрғанда кеудем көрік топ гүрілдемес пе, аузымнан жалын атылмас па,-сақ-сақ күліп, төменге қарай көлігін желдірте жөнелді. Тебініп қап Қазыбекке қосыла берген Барқының ішіне қан жүгірді. Кеудесіне үміт енді. "Е, бәсе! Несіне үрейленеміз. Мынау жас, әй, тегін емес. Айтпап па ем. Өзге өзгенді білмеймін, дәл осы қолы сілтеп түсер семсер, қиып түсер қылыш, кесіп түсер қанжар осы Қазыбек болар. Болар-ау! Түйілуі қатты. Шүйіліп түсіп, іліп-ақ әкетер. Әкете алар! Анауертіс ханның осы өренді иықтай беретіні-ақ жаман бетте. Ағайынның аласынан өтер жаулық жоқ. Ішіне қатқан қырнасы қалай жібітілер. Жібімесе-Қазыбекті мүлде жолатпайды. Онда, Барқы, жолатудың жолынтап. Жаубасарым деді ғой сені әлгінде анау баршын жас. Сенімінен шық мықтап". Екеуінің алдынан екі ойрат жігіті шығып, атарының шылбырынан ұстап, екеуін де қолтықтап түсірді. Қошемет көрсетіп, үйге кірулерін өтінді. Барқыға ойраттардың құрметтеуі ұнап қалды. — Рақмет! Кіреміз ғой, кіреміз. Өздеріңіз де сау-саламатта бола беріңіздер. 3 Екі күн өтіп үшінші күннің де таңы атты. Іленің аққан суының сылдыры, тоғайының таңғы самалмен ескен сыбдыры, айдынға қонған үйрек-қаздың қанатының суын қазақ біткеннің туған жерге деген сағынышын оятып, қызғанышын күшейтіп жіберген. Әсіресе Албан Сырымбет батыр мынау ата-бабасының құт қоныс, жаз жайлауына көзі жасаурай, көкірегі қарсы айрыла қадалып қалады. Сол сәті: "ата-бабамнан бастап ұл-ұрпағымның кіндік қаны тамған Қасиетті атажұрт! Қадірің қанымда қалар, қасиетің жанымда жүрер. Топырағыңнан жаралғаным рас болса, тас бұлағыңнан нәр алғаным хақ болса, еңіреп кеткен ұлың омыраулап жетер әлі. Сонау бір алатопаланда атадан ұл, анадан қыз айырылғанда, пышыраған ел туған жерін еріксіз жетімсіретіп кетпеп пе еді. Ер киесінен де жер киесінің кереметтігін жан жүрегім қан жылап ұғынып тұрғанымды сеземісің,атамекен қара орман! Жат қолынан, жау қоңынан азат етпесем, уай қасиетіңнен айналайын, туған жер-кіндік қанымның анасы, тұқым-теберіммен, әулет-зәузатыммен жер бетіне енді келместей мүлде құрып кетейін! Арым-елімде қалып, қаным өзіңе тамсын!" дейтіндей қыбыр еткізбей төңірекке телміртіп қойыпты. Ал төңірек болса жасылын әлі де жоғалтпай, жасанған қыздай жайнап, алқызыл қызғалдағы көмкерген көгалды көгін көбейтіп, аспан мен жердің жігін білдірмей тұтастырып жіберген. Тақыр төбе жоқ, үкілі төбе көп. Сол төбелерден басталып тау етектеген тал теректер, өзен бойлаған шілік талдар бұрын болмаған бір жайдарылықтың айғағындай табиғаттың жастық дәуренінің айшығында құлпырып-ақ тұр. Төбеден өсіп, тау қойнауына лықсыған көгілдір сағымы да өткен күндердің көңілден өшпес таңсық суреттерін қайта тірілткендей тынымсыз дірілдейді. Қазыбек Сырымбет батырдың дәл сол халін, ант пен серт бергендей күйін андап қалды ма, тамағын қырнады. — Нағыз жер жаннаты-ау, аға! Тауын қараңызшы тым тәкаппар емес пе. Төбесіне қарасаңыз, тақияңыз төбеңізден еріксіз домалайды. Өзенін қараңызшы тас ағызар, нар құлатар екпіні бар. Балтыр сипар сыпайы биязылығы да бар. Өрлігі де мол, кеңдігі де мол. Долданса-жауына катер. Сағынса, жоғалған ұлына қатал. Ана деуге де, пана деуге де сияды — ау. Даласын қараңызшы! Сонау көкжиектен құйғыта шауып кеп, өзеніне бас қойып шөлін басып, тауына арқасын сүйеп, көсіле сұлай кеткен. Елге қоныс, малға өріспін дейтін мырзалығында бүгін ырзалық аз-ау. Азаматын іздей ме, алашын аңсай ма, жер түбінен әлдебір ыңырсыған үн келердей-ау. Дала тынысынан жүрек солқылдатар, қан қыздырар ыстық леп, ыстық дем жетердей-ау, — деп Қазыбек сәл бөгелді де, серігіне жалындай бұрылды. — Даламыздың желімен жарысып тұяқ дүбірлетер, өзеніміздің балығымен ойнап мөлдіріне шомылар, тауымыздың тағысын құрықтап, шыңына шығар күндер де жетер! Жетеді, Сәке! Кіндік жұрт, ата қонысыңызға елдей көшіп ораларсыз әлі-ақ, батыр аға! Сырымбет орнынан атып тұрып, Қазыбекке құшағын кең жайып, алып кеудесіне қысып кеп алды. — Бауырым-ай! Лебізіңнің тәуірін-ай! Тілегіңнің Әдемісі-ай! Мен айта алмай отырғанды, сен айттың-ау! Жақсы айттың-ау, Қазыбек інім! Сағынғанымды қайтіп жасырайын. "Ер туған жергені" осындай Қасиетті сағынышы, жүрек бұлқынтар құдіреті, ғаламаты болмаса, неге айтсын. Рақмет, бауырым! Ағаңды бір серпілттің. Бір сергіттің! — Бұ шіркіннің айтқышын! Нені айтушы еді ол. Бұттаған жаттағанын тақылдатып тұрғанға шетіңнен мәзсің. Әй, Сырымбет! Бар! Тез барып анау жылқыларды хонтайшының адамына табыстаңдар. — Қалай? Неге? — Негесі жоқ. Тартуға әкелген малды қайтып әкеткен кімді көріп ең. Алатын хонтайшы, беретін біз! — деп Бертіс хан тағы кіржің ете қалды. — Ау, хонтайшы сонда бізге төбесін де көрсетпестен, беретініңді бер де, жөніңе қайқай демек пе? — деп Қазыбек қызып кетті. — Ал сен шырақ! Әр қуысқа бір қыстырылмай, орныңды біліп, аузыңды жауып ұста. Тілің тым сүйреңдегіш боп барады кейінгі кезде. Қысқарта салуым оңай, — деп бұрылып кете берді де, Бертіс қайта бері айналды.-Сырымбет, сенің де шырт етпен бар. Оныңнан тиыл! Бұл-ескерткенім! Қылкөпірдің үстінде отырғанымызды ұқ. Тайраңдаймын деп, тоңқалаң асу оңай. "Хан қатал болмаса қарауындағылар басына секірмей ме? Сенікі сол кекірттік-ау, көкесі" деп туысқанының үйреншікті тағы бір жекуін естісе де, Қазыбек мойыған жоқ. Қинағаны тарту таралғы, сый — сияпатты қомақты күйде, бөлектеп-бөлшектемей, жұрт алдында, хонтайшы бастаған игі жақсылары тегіс жиналған келелі кеңес басында қолма-қол неге бермейді" дейтін өкпе ме, өкініш пе, өйтеуір іш тырнар бір қыжыл ғана. — Апырай, хан өзгеге ақыл қоспай өзі ғана шешкен бе? — деп Сырымбет батыр өлі де әрі-сәрі күйде тұр. "Ең болмаса өзің бірдеме айтсаңшы!" дейтіндей Қазыбекке көз төңкерді. — Ханың ғой. Әрі басшың. Бір білгені бар шығар. Көнбеске лаж жоқ. Өзгенің ортасында отырып өзді — өзіміз ерегіскенде не тындырамыз. Келіссе келіскен шығар. Әйтеуір хонтайшыға сыбағаға деп айдап келген соң, бүгін бер, ертең бер, атап бер, жасырып бер-бәрібір бересің ғой. Жемсауы толса, желігі басылар мүмкін. Айтқанын орындай беріңіз, батыр. — Сонда да ақай жоқ, тоқай жоқ зіркілдеп бұйыра бергенде не өндірер. Апырау, әрқайсымызды әр ру бетке ұстары ғып, дабырайтып атқа мінгізбеп пе еді. Елшілікке барып, ел намысын жыртар деген көптің үмітін де ескермегені ғой, — деп Сырымбет кәдімгідей реніш білдіріп, анадай жерде тұрған атқосшы жігітіне қамшы бұлғады. Анау дереу жетіп келді. — Аттарды әкел. — Қазір, Сыреке! — Хонтайшының адамы қайда екен?-Сырымбет айтып аузын жапқанша үлкен үй жақтағы бір топ шоғырдан бір ойрат және көк сауыты жарқыраған бір шерік бері қарай бет алды. — Мен білсем, анау қара хонтайшы адамы!— деді Қазыбек. Солай боп шықты да. Атқосшы жігіт жетектеп келген атына мінген Сырымбетке әлгі екеуі қосылып, төрт атты адам тебіне жөнелді. Оңаша қалған Қазыбекті өзі түскен үйдің көлеңкесінде отырған Кернейұлы Дау қол бұлғап шақырды. Осындағы өзіне үнемі жылы қарап, жотасынан қағып отыратын ағаны Қазыбек те ұнататын. Асықпай жақындады. — Отыр, Қазыбек!.. Бертіс көкенде бүгін қарбалас тірлік көбейді-ау, — деп сыр тарта бастады. — Мен көбіне көп мал жақта жүрмін. Көкемнің көңілінен де, қарбалас тірлігінен де мүлде хабарсызбын, — деп Қазыбек шынын айтты да, ендігі жіп ұшын өзі суыртпақтамақ болды.-Неге қарбаласып жүр? — Не дерің бар ма? Кіші сәскеде тағы да бір топ боп Сыбан-Рабтандар келіп кеткен. Анау Тайкелтір екеуміз ханмен бір үйдеміз ғой... Неге екенін қайдам, Бертіс көкеңнің маған бұл әңгімеге сен бүгін қатыспай, шау Бабаназардың қасында бола тұр дегенінен секем алдым-ау. Кішкентай да болса хан аты бар, әрі елші басы, бас изеп тайып тұрдым. Содан, әлгі ханзада бастаған тайшылар біраздан соң қайтып кетті. Не айтты? Неге келісті? Хонтайшы алдын көреміз бе? Әлде осы тойғанымызбен кетеміз бе? Бірін білсемші. Ханның мысық көмбесі не тірлік? Қазақтың аузы бірікпес әрекетін мына жоңғар ордасына елші боп келіп тіпті ушықтырсақ, елге не бетімізді айтып барармыз? — деп қинала тоқтады. Ар жағында, көмейінде бүгулі қалған: "Бертіс көксаудың бірімізден соң бірімізді шеттетіп кемсіте бастауы, өзінің ғана аты мен затын оздыртпақшы боп жасаған сасық қулығы екенін жұрт түсінбес деп ойлай ма екен" дейтін ренішін сыртқа шығарған жоқ. Онысы онсыз да ханнан қағажу көріп жүрген ұланды аяғаны болса, бір жағынан азуы алты қарыс арыстанның аузында отырып бір-бірімен бет жыртысудың бекерлігін сезінгендіктен еді. — Көкемнің белгілі әдеті ғой. Үй ішінен үй тікпей отыра алмаушы еді, енді қай қиырды шарлап жүр екен? Дәке, арқалап жеткеніміз ауылдың емес, тіпті аймақтың емес, бүкіл алаштың аманаты еді ғой. Соны аяқ асты еткізіп алып, елге не бетімізбен барамыз. Біріміз емес, бәріміздің тілегіміз бір арнаға құятынын, бір тоғанды толтыратынын өзек жарғызып шығарып, омыраулап отырып неге жеткізбейміз кекірейген хонтайшысына да, жоңғардың күллі жамағатына да. Алдына түсіп бүлкілдей берсек, бұлталақтатпай бұталығын тастап, бұйдалап тұқыртып, ерттеп мініп алар әлі. Өз тізгініміз өзімізде екенін, өз еркіміз өз басымызды құдіреттендіріп тұрғанын ханы ұмытса, қарашы неге есіне салмайды хонтайшының. — Қалай, қайтіп Қазыбекжан? Ол көне ме, қолындағы шыжымын өлсе басқаға бере ме? — Шыжымына да, шылбырына да таласпаңыздар. Кімнің кім екенін біздің хан білгенмен, бұл елдің хонтайшысы да, жай тайшысы да білмейді. Білгізсін деңіздер көксау көкеме. Шалқайса, еріксіз еңкейтіндер. Шамырқанса, шірене тартыңдар. — Әй, Қайын-ау! Сыңар езу ғой ол. Бір қисайса қырық есекке жүк. — Сіздер осал ма едіңіздер. Әрқайсыңыздың арқаңызда бір-бір ру бар. Солардың жақсылары мен жайсаңдарынан асып кете алмас. Әдейі істеп отырған астамшылығы ғана. Түгел қосылып, өре тұрыңыздаршы, көксау көкіректің солығы қалай басылмас екен. Біз жоқ жерде бөлектеніп оңаша келіс сөз жүргізуіңізге рұқсатымыз жоқ деуге тілдеріңіз икемге келер. — Келер-ау. Сол шіркінді тыңдай қояр хан табылса, — деп Дау би Бертістен шайлыққан көңілдің көңіл-тақсығанын тағы танытты. — Халық тоқпақ, хан-қазық. Сіздер былқ — сылқ еткенді азайтып, жұптарыңызды жазбаңыздаршы, қайтіп мөңкір екен. Түгел түтіккен жүзді тіпті анау Сыбан-Рабтанға тіресеңіздер-соның өзі-ақ таяқ жеген күшіктей құйрығын бұтына тыға қояды. Тәтті сөз, жылы қабақтың орны емес бұл ара. Қайындап не құдалыққа келген жоқпыз. Бірдің емес, мыңдардың тілегімен келіп отырмыз. Мәймөңкелесе, Бертіс хан мәймөңкелей берсін. Асаймын деп асығып жүрсе, көмейіне құм құйыңыздар. Енді күмілжіп төмен қарап, тұрып ішіп, жатып ішіп кешіге берудің қажеті жоқ. Ханзададан хонтайшының қабылдауын талап етіңіздер. Ел болам десе, есебімізді айырсын. Жау болам десе, жауабын қайырсын! — деп қызынып кеткен жас Қазыбектің даусы күшейіп сала берген. Сол күшейген дауыс көмейден лықсып төгіліп, қаз қаңқылына ұқсап кетеді екен кей-кейде. Сол дауысқа манадан құлақ түріп отырған Тайкелтір мен Бабаназар бастаған рубасылар жиналып қалды. — Әй, рас айтады! — Жөн-ақ қой! — Күмілжігеніміз де, бүгежектегеніміз де өтірік пе. Ақ боз үйді тікті, ақ майды ауыздан ағызды деп қара қалмақтың қабағына қарап, мөлиіп отырғаннан басқа білеріміз жоқ,— деді Тайкелтір. — Дұрыс айтасыз, Тәке. Құбылаға қарап күн өткізгенге әбден дағдыланып кеткенбіз. Бұл жерде де күн өзі үшін атар, өзі үшін батар дейтін жайбарақатты шағымыз қалмады. Асату тілеген жалтақ көздің қолға қараған тілемсек әдеті жаудың ығына жыға бермей қайтушы еді. Аузымыз бір, амалымыз ортақ болсынды мына Қазыбекжан айтты. Өреміздің алынбай, өрісіміздің тарылғанын өзіміз білмейді екенбіз. Әлі тауы шағылмаған жалындаған жас емес пе, соны танып қап, табандап айтты, — деп қыр мұрнының үсті жіпсіп, тарыдай боп бөртіп тұрған тер моншағын бір сипап тастап, Бабаназар Тайкелтірдің сөзін тірілтіп әкетті. — Ал онда босқа шуылдамайық. Әне, анау жоңғар немелер біз жаққа қарап елендей бастапты. Әрненің аңысын андып, ақылмен іс қылғанымыз жөн енді. Бәкенді, ханды өзім айналдырып көрейін. Көнбесе, көбіміздің талқымызға салармыз, — деп Тайкелтір түйіндемек болып еді, Дау би тікесінен тартты. — Тәке, ашылғаныңыз шын болса, түгел ашылыңыз. Әлгінде Бертіс хан сізді менен бөлектеп алып қап еді ғой. Нені құпиялап жүрсіздер? Тайкелтір жайымен басын шайқады. Қабағы түйіліп кетті. — Е-е, маған неге манадан түйіле қарап тұр десем, осындай бүкпең бар екен-ау. Сенің ізіңше-ақ ханның мені де сырғытып жібергенін көрмепсің ғой. — Шал құтырған шығар. Оңаша не сөйлесіп, не кесіп, не пішіл жүр сонда? Қазыбек күліп жіберді. Шетінен ханнан қараулық көріп, тырсиып қалған билердің қазіргі жиырылған түріне күлді ме, әлде осы жиырылған, тарылған кеуделерді жадыратқысы келді ме, іле сөйлеп кетті. — Ау, ағалар! Кескенді жалғар, пішкенді септер өздеріңіз тұрғанда, Бертіс көкемнің күбір-күбірі, жыбыр-жыбыры желұшық боп кетпей ме. Сіздердің арғы пиғылдарыңыздың ортақ ниет-ел қамы екеніне көзім жетіп, көңілім өсіп тұр. Ендігі әрекет-бас изеп, көз сатып, көңіл аулау емес, артында еркін елі, құдіретті ханы бар ұлыс үні боп жүрек жаулау ғана. — Әй, шырақ! Әкеңнің белінде, атаңның төрінде жатқандай жұтынып сөйлей бермей, алды-артыңды да бір байқасаңшы. Шылбыры түгіл шідеріне қол тигізбей шіреніп тұрған шіркіндер сенің бопсаңа бұйдасын ұстатып, борсаңдап алдыңа түсе қалар-ақ оп-оңай. Күшеніп сөйлеп күш танытайық дейсің. Ал, таныт! Тас төбеңнен ауыр түрзісімен бір ұрған шерік тәлкекке ұшыраған тағдырыңның жеткен жерін, таусылар шегін айқындап берсін, — деп манадан ұланға қиястана қарап тұрған ұзын бойлы, ашаң жүзді ақсары адам қыжырта қалды. Ол-жеті момын Арғынның атынан қосылған тобықты Әнет бабаның ұлы Сәмбет еді. Барқы батырдың қабағы қатуланып, екі қастың арасы тік шапши дөңкиіп, қосылып кетті. — Сәмбет, сен не шатып тұрсың! Неге шабалаңдайсың! Елі үшін өлмеген ерді көрмеппең әлде. Төбеден жоңғар ұрғаннан да құдайдың ұрғаны жаман екенін білмеймісің! Халқың үшін қанынды қасыққа құйып, жаныңды шүберекке түйіп келгеніңді ұмытып қалғансың ба. Қайыспай қасарысайық десе, қарекетке баста дегені ғой. Күмілжіп күлтілдетпей, қасқайып баса айтайық десе, еліңнің ертеңін ойлағаны да. Оған неге қитығасың. Жалбарынған елшіні, жалтақтаған жаушыны қайдан көріп ең? Жарқыным, көлден шөл боп, нудан қу боп туып пең әлде? Әнеттей әкеден сендей бала туғанына қарным аша бастады, — деп шырт түкірген Барқы батыр, Қазыбектің иығына қолын салды.-Жөнің де, жобаң да дұрыс, Қазыбекжан. Кейде ілгерінің кейінді менсінбей шаңына көме беретіні болады. Кішінің кеуделеп кеп қалғанын жақтырмай, үлкеннің іштарлық жасайтыны да болады. Оған мойыма! Осы кезде Бертістің жігіті жетіп келді. — Тәке, сізді хан шақырып жатыр. Тез жетсін дейді. — Е, не боп қапты? — деп Тайкелтір жақтырмай қалды. — Мен не білем. Шақыр деді. Тез тауып әкел деді. Басқасында шаруам жоқ. Тағы да тікесінен тура кететін батыр емес пе, Барқы шапшаңдық танытты. — Хан шақырса, осы дәл қазір бәріміз түгел баралық. Солай да солай деп мәселенің басын ашып алалық. Қашанғы бітеу жара ғып, сыздата береміз. Үндемей қалсақ, әлгіндегі күпілдегеніміздің арты қой болдыға айналады. — Хан Тәкенді ғана шақыр. Басқаларды ертпе деген, деп жігіт сөз ыңғайын баққанын білдірді.-Тәке,тез жүріңіз. — Тәке, барыңыз. Тамырын басам дедіңіз ғой әлгіңде. Сол жағын мықтаңыз. Мынау дікілдек ақылсызбен ақылсыз, көргенсізбен көргенсіз болмайық. Ханның қара таяғы екен, шақ етіп тасқа тие ме, сақ етіп басқа тие ме, қадір қашырмайық! — деп Дау уәж айтып, қалғандарын көндірді. — Сөз көбеймесін енді. Іске көшейік,-дескен би, батырлар өзді-өз үйлеріне беттегенде, Қазыбек Дауға ілесті. Көбінесе осы бидің көңілден шығар сөздері көбейгенге ме, әлде көзіндегі адамды өзіне үйіріп тұратын жылы мейірімнен бе, қасынан қалғысы келмейтін. Қазір де сол дағдысымен бидің соңында келеді. Дәл есікке таяна бергендері сол еді, аяғын әлтек-тәлтек басып жүрген жас шамасындағы қалмақ баласы бұл екеуін жатырқады ма, баж ете қалып, жүгіре беріп, жерде жатқан бақанға сүрініп, мұрттай ұшты. Мұрттай ұшқан баланы Дау жерге тигізбей қағып алды. Тік көтеріл, одан сайын бақырған баланың маңдайынан емірене сүйді. Жерошақ жақта қазан астына жалпылдақ отын жағып жүрген жас әйел далақтап тұра ұмтыла берген. "Жау" қазақтың қарақожалақ баласын жерден іліп ап, маңдайынан сүйгенін көргенде, состиып тұрып қалған. Состиып тұрып қалған келіншектің жүзін жылытып, көңілін босатып күлкі табы жүгірген. Содан кейін ғана есін жиғандай, елпілдеп келіп, мейірбан қазақтың қолынан қара-домалағын алған. Иіліп сәлем еткен. — Алла разы болсын, шырағым! Әйел түсінді ме, түсінбеді ме, түсі игі қазақтың жамандық ойламайтынын сезді ме, қайта-қайта басын изей берді. — Дәке, кішкентайыңызды... Түйтеңізді сағынғансыз-ау. — Рас, рас, Қазыбекжан! Сол кішкене күшіктің іңгәсіне тоя алмай тез аттанып кетпедік пе, — деп Дау күрсініп қалды. Даудың күрсінгенін Қазыбек іліп кетті. — Күрсінісіңіз көбейгеніне қарағанда, Дәуке, кішкене Түйтеден де гөрі бабыңызды тапқыш тығыршықтай Бабылдық жеңгемізді көбірек аңсайсыз ба деп қалдым-ау, — деп қатты күлді. — Әй, сен енді ағаңмен ойнайын дедің бе, — деп сәл дағдарып тұрды да,-Иә, кейде жеңгенді ойлайтыным да, тезірек көргім келетіні де рас. Жаныңа жақын тартып тұратын жанды неге жек көрерсің. Көзінен шуақ төгіліп, қимыл-қозғалысынан өзіңе деген ықылас-пейілі айқын сезіліп тұратын жарыңнан жарқын кім өтер. Ал Түйте... иіскеп мауқымды баса алмай, құшағыма алып көңілімді көншіте алмай ындынымды құртып қоймады ма шіркін неме. Ендігі қырқынан да шығарып қойған шығар! — деп тәтті қиялға бөккен туысын одан әрі қинамай, Қазыбек ішке кірген бойда басына жастық жастап, қисая кетті. Өткендегі үш бірдей нәрестенің бірінің артынан бірінің кіндігі кесілгені жауабы жұмбақ, жолы ауыр, талабы үлкен, үміті мен күдігі астасқан елшілік сапардың игілікпен оралтар нышанындай сезіліп еді-ау. Ерте көктемдегі аласапыранда Сайрам төңірегінен ауа көшкен Бес Мейрам ауылдарының көшбастаушыларының бірі Төртуылдың Қаржасының батыры Қалқаман болатын. Әлекедей жаланған жігіттерін шашырата шапқылатып ауыл-ауылға жөнелткен. — Жүктерін буып, теңдерін артып, ат-сойылын қамдап, қойын айдап, батысқа қарай мандайын түзеп шыға берсін. Бағыт-Жиделі-Байсын. Арт жақтарына бекем болсын. Тірсектеп қуатын қалмақ болса, қапыда қалмасын. — Бала-шағаны суыққа ұрындырып алмас па екенбіз. Митындаған қой шіркінді жер түбіне жеткізу де қиын-ау, — деп көші-қонды қиынсынған кейбіреулерге қатты кеткен. — Сен ерінді деп, жау ерінбейді. Құтырынып келіп, қотаныңнан қойыңды, өрісіңнен жылқыңды айдап әкетсе не демексің. Қойныңнан қатыныңды, қолыңнан балаңды жұлып әкетсе не деп кергірсің. Бос сөзді тоқтат! Жиын-терін бол да, жолға түс! Мал ысқырса келдікі, айдаса жаудікі десең, қарамды көрмей, аулақ тұр! Сендер құсап бала белде, қатын жолда деп жайбасар жайым жоқ!-деген. Қалқаманның Бұхар ханы Сұбханқұлмен бұрыннан таныстығы бар еді. Ағайыннан айырыла көшіп, алыстан жеткен танысқа жонын көрсетпей, құшағын ашқан хан Әмудің бас жағындағы Сұрхандарияға кереге жайғызған. Қай жерге кереге жайса, сол жерге қара үйден қала орнатып, кенеңді кентке айналдырып жіберетін қазақ айналдырған екі-үш айда көш қиыншылығын ұмытып, көл-көсір тірлік кешкендей мәре-сәре боп қалған еді. Сол екі арада Тәуке ханның жоңғарға елшілік дайын-дау қажеттігі туралы жарлығы хабарланып, сол қарбаласқа да Қалқаманның он шақты ауылы шұғыл араласып кеткен еді. Аралары бұрыңғыдай онша алыс болмаса да, ауыл-ауылды аралап, күн баласында ат үстінен түспейтін батырға бірде бәйбішесі: "Отағасы, осы бүгін үйде болсаңыз екен" деп сыпайы ғана өтінішті тілек білдірген. Сонда ғана бәйбішесінің бетіне ажырая қарап, айы-күні жетіп отырған қосағының неге қолқа салғанын ұға қойып еді. Басын изеп келіскенді батыр. Құдайы иіп, сол күні құрға асылған бәйбішесі торсық шеке ұлды толықсытып дүниеге әкеліп еді. Сол сол-ақ екен жаңа қоныста туған төл басының қуанышын қызықтап, иісі Қаржастың ағасына айнала бастаған Қалқаман батырдың ауылына келушілер көбейіп кеткен-ді. Алдымен құтты болсын айтып абысын, жеңге, келіндер дейтін ұрғашы қауымы шұбырған. Баланы бесікке саларда жаңа қоныстың алғашқы кішігірім тойын жасаған Қалқаман ауылына өзге рудың игі жақсылары бастаған адамдары да сыбаға толы дорба-қаптарымен, саба толы қымыздарымен ағылып-құйылып жеткен еді. Әсіресе осы қуаныштың көркін келтіріп, қадірін арттырып, батырдың мерейін тасытып Тәуке хан бір топ нөкерімен арнайы келіп еді. Ханның өзі бастап шаңырағындағы қызығына келуін Қалқаман жақсы ырым санаса, кейіннен Әз Тәуке, ел құрметіне бөленген қасиетті Тәуке атанатын жасы қырықты алқымдаған сол жас хан қазақтың елшілікке аттанар сапарының дәл қарсаңында шыр етіп жарық дүниенің есігін ашқан сәбиді жақсылықтың нышанына балап, елшіліктің жолы боладыға сайып, ырым еткен еді. — Әу, Қалқаман батыр! Мынау торсық шеке ұлың бір сені емес, бәрімізді қуантып, үмітімізді жандыра еніпті жарық дүниеге. Иншалла, жақсылығымен сүйінте берсін. Қиналып, қысылып жеткен қазаққа оң қабақ көрсетіп, құшағын жайған Бұхар кенті, Бұхар жұртшылығы ғой. Сол құшағын жайған жұрттың жақсылығын ұмытпастай ескере жүру үшін бұл ұлыңның атын Бұқар деп қойсам, қарсы болмассың. Ғұламалар қаласының шапағаты тиіп бұл ұлан ойын қумай, ой қуып өсер. Бұқарасының қамын жер айтулы азамат болсын деп, тілек тілеп, бата берейік, — деп шын ниетімен қуанып, жөргектегі нәрестенің маңдайынан иіскеп еді. Бұқар нәрестенің бесікке салар тойынан екі-үш күн өткенде Бабаназардың інісі Бекназардың тұңғышы дүниеге келіп еді. "Той тойға ұласты" деген осы дескен Қаракесек ал дүрілдесін. Бес Мейрам, жеті Момын түгел ақтарылып, қара жерді тітірентіп-ақ жіберді. Көктемде босып көшкен елдің көтерем көңілі жазда жазылмай ма. Жазылған көңіл "әй, бір арқа-жарқа қызықтап, айды аспанға шығарып, тамаша жасасақ-ау!" деп алақандарына түкіріп жүргенде, Бұқар ұлдың соңынан бас қылтитқан тағы бір торсық шеке ұлдың әке-шешесін күлдіріп, ауыл-аймағын көңілдендіріп келе қалғаны ғой. Дүние жаратылып, су аққалы қазақтан тойшыл, қазақтан сауықшыл халық бар дейсің бе. Қыстан қысылып аман шықса да шүкір, жалғыз лақты көкпарға тартқызады да жібереді. Қаттырақ түшкіріп қалсаң, "жәрәкімалланы" жапырлай айтқан үндер молайып кетті ме, қазан көтер, бәйге бер. Ал әппақ шеке кең маңдай ұл туса, ақ түйенің қарнын жарып ілетамаған әке әке ме. Ойдан түгендеп, қырдан қайырып әкеп қонысын қонаққа, өрісін мейманға толтырмаған қазақ қазақ па. Жиған-тергенін шашпаса, буылған теңін ақтарып, сандық-кебежесін ашпаса, сараңның сараңы аталмас па. Берекесі орала бастаған Бекназар да, қала берді қамыстай қаулап өскен қалың қаракесекте намысқа қызбай ма. Қазақтың бір отауын ордаға айналдырар төлбасы-сәбидің құрметіне күй күмбірлеп, ән шырқалмас па. Келдібек бидің өзі есімін Таңыбай деп атаған нәрестеге арналып күй де тартылды, ән де айтылды. Бекназардың отауына сәби ігәсімен енген нәресте Таңыбай дүйім Қаракесектің кеудесіне сөйтіп қуаныш тоғытқан. Осы айта қалғандай тойдан дәл бір жұма өткенде Жиделі-Байсындағы үшінші шаңырақтан үшінші ұлдың іңгәсі жұмыр жердің құлағын тұндырып жіберген ғой. Көкбөрі Кернейдің ұлы Даудың екінші әйелі Бабылдық сұлудың пұшпағы тағы да қанап, қарық жалғанды жатырқай жылап, жарық жалғанның еркек-әйелін жадырата күлдіріп тағы бір торсық шеке, томар бас ұл туып еді. Қаракесек тағы шабылсын. Қуанған қазақ өз етегіне өзі сүрініп, жер көкті айқай-шуға толтырып жібереді ғой. Әрине тамаша-қызықтың айқай-шуына не жетсін. Даудың Бабылдықтан туған тұңғышының аты Балта болатын. Соған сәйкес ырымдап жаңа туған жас нәрестенің атын Әнет баба Түйте қойған-ды. Бірі балтаның өткір жүзі болса, екіншісі балтаның тегеурінді дүмі-Түйте болсын деп тілек қып, бата берген. Содан кейін үй сайын жайрай жығылған жабағы етіне тойып, үй сайын кеңірдектеген қара сабаның бетінде қара майы кілкіген қымызын кекіріктеген қазақ семсер сілтеп сайысып, көк сүңгіні күлаштай лақтырып жарғаққа қадап, адырналарын кере тартып, жамбы атып жамырасып, жадырасып қалған-ды. Ұлы сапардың алдында, жол үстінде жүгін тиеп, теңін артып "Иә, сәт!" десе тарта жөнелгелі отырған елшілікке де, бүкіл қазақ қауымына да, үш тойға арнайы қатысқан Тәуке ханға да үш ұлдың бірінен соң бірі қатар тууы қатты әсер етіп, ырымшыл елдің үмітін кәдімгідей-ақ лаулатып кеткен-ді. "Оң-солымыз селдіреп, ортамыз опырылыңқырап, жанымыз жауда, малымыз айдауда кетіп күйзеліңкіреп отырғанымызда, олқымызды толтырып, өшкенімізді жандырып, Хақтағаланың ілгергі күннен қуаныш табарымызды мезгеген әлдебір нышаны ма екен" дейтін жорамалы көпшілікті тәубаға ұйытқан-ды. Қазыбектің әлгінде Дауға әзілдегені осы жағдай болатын. "Дүние бұлың-бұлың сағым-ау! Дірілдеп шақырып, дірілдеп сусып қашқақтай береді. Енді жеттім, енді баттым дегенінше, көкала кілегейімен көлбеңдеп қойнау түртініп, тау бөктерлеп сиқыршының көзі мен бөзіндей алдап, маңына жолатпайды. Дүниенің сиқырын аштым, жұмбағын шештім дейтін бір жан таба алғам жоқ. Қазақтың малы мен жанына жер түбінен көзін сататын ойратқа дүние сағым боп көріне ме екен? Әй, көрінбес-ау. Сағым қуған тірлік сар-сылтып бітіп, сенделтіп титықтатып қоймай ма. Ал бұлар сағым-дүние қуып сағын сындырмайды. Өйткені шеңберлеген жосығы, құрсаулаған тәртібі мықты. Анау Жырғалдан көп нәрсені сұрап білгенім дұрыс болды-ау". Кеше түс ауа Қазыбек Ілеге шомылуға барған. Барған жоқ-ау, барғалы солай қарай бет алған. Ауыл шетіне шыға бергенде сауыт-саймандары жарқылдап, сартылдап екі шерік сүзеген текедей боп алдынан ойқастап шыға келген. — Болмайды!-деген мойны жоқтықтан қауға басы кеуде бүркеген кең сауытқа иегімен мүлдем сүңгіп кеткен алдыңғы шерік. — Неге болмайды? — деп Қазыбек себебін сұраған. — Су арам ба, мен арам ба? Екеудің қазақшасы онша болмаса керек, түсінген түсінбегені белгісіз, жалғыз ғана "болмайдыдан" басқа жауап бермеген. Сол кезде ту сыртынан әлдекімнің ойратша сөйлегенін естіп жалт қарап, Қазыбек Жырғал ноянды көрген. Қазыбек шеріктерге қойған жауабын ноянға да қайталаған. Ноян қарқ-қарқ күлген. Өзінен жасы кіші, бірақ көзінің уытымен, өзінің сергек сезімталдығымен грекшеленген мына жас қазақты көргеннен ұнатып қалған-ды. Су да таза, суға түспек болған жас мейман судан да таза. Жүріңіз, — деп ілгері бастай жөнелген Жырғал шеріктердің неге болмайдысын түсіндірген еді. "Елші-қатардағы қонақ немесе бейсауат жолаушы емес, үлкен ұлт-қазақ елінің, ұлыс ханы Тәукенің атынан келген, ел мен елдің арасындағы татулық пен қатулықтың ара жігін айырар, елдесу мен жауласудың қай-жағдайын шешер мәмілегерлер. Сондықтан олардың бірінің емес, бәрінің өмірін көздің қара-қарашығындай сақтау-шеріктерге қатаң тапсырылған. О, жас қазақ жігіті өздеріне ойрат тарапынан қауіп-қатер төнеді екен деп еш ойламасын. Ондай ниет түгіл ой туындамайды. Ал қатер онсыз да көп. Қазақтардай біздер де от пен суды тілсіз жау санаймыз. Кездейсоқтықтан сақтанбаса болар ма. Қамыс арасынан жолбарыс жымын көргендер бар. Азуы айбалтаңнан да өткір доңыздың қабаны қаншама". Суға түсіп денесі сергіген екеу жағада отырып біраз әңгімелескен еді. — Жырғал, сен шынымен мынау шеріктеріңе, сонау араттарыңа сенімдісің бе? Екі аяқты пенденің маңдайындағы қос көзінің түспейтін жері, қызықпайтын кезі болмайды ғой. Біз "алтын көрсе періште жолдан таяр" дейміз. Алтынға да бұрылмайтын, оңай олжаға да қызықпайтын ойрат шіркінің періштеден де бетер әулие болғаны ма? Жырғал күліп жіберді. — Алтынға қызығатындар неге болмасын. Ел болғасын әулие мен періштесі де, сұмы мен сұмырайы да кездеспей тұра ма. Бірақ біздің темірдей тәртіп, бұлжымайтын заңымыз періштені де, сұмырайды да Қақпайлап Қайырып әкеп, қатал жосықтың ыңғайымен қыбырлатып қойған. Ауытқыды дегенше қыл бұрау қу тақымға, қыл шылбыр тал мойынға сарт ете қалады. Ұрлық-қарлық сияқты жеңіл-желпі қылықтары үшін тақымды қыл бұрау шырылдатады. Елін сатса, ханы мен ноянын қарақтатса, тал мойындағы қыл шылбыр мұрнынан жанын сығып алады. Қазыбек таңдай қақты, бірақ бас изеді. — Ол жосық бізде де бар. "Ұрлық-түбі қорлық" дегенді санамызға сіңіріп өсеміз. Есігіміз ашық. Қорамыз-қотан ғана. Жырғал қызынып ала жөнелді. — Қотан деймісің? Сен, Қазыбек, ол қотанның ойраттың сөзі екенін білемісің? Білмесең, тыңда. Төрт-бес атадан қосылатын туыстардың бірігіп тіршілік құрған қауымдастығын бізде, ойратта-қотан немесе қосын деп атайды. — Біз ауыл дейміз... — Сендердің ауылдарың, иә келіңкірейді. Ал осы бір руға жататын бірнеше қотанның біздегідей отақ деп аталатын, сол ортақ қоныстағы отақты бірігіп қорғайтын үлкен қауымдастық бар ма сендерде? Қазыбек тосылыңқырап қалды. — Ал әлгі туы бір, түбі бір туыстас, тамырлас руларды құрайтын бірнеше отақтың бірігіп аймақ боларын, әлденеше аймақтан ұлыс түзілетінін, үш-төрт ұлыстың басы қосылып тайпа аталарын, ал бүкіл ұлыстың хандық құрайтынын білесің бе? - деп екпіндете төпеледі. Қазыбек әрі қызығып, өрі қызғанып отыр. Қызыққанын жасырған жоқ. — Қалай-қалай сатыланып барып салмақтана түскен, ә! Саусақтың жігіңдей болып барып, бал-таласаң бұзылмастай боп тұтаса қалатыны ғаламат. Ал, Жырғал, әлгі қотан, аймақ, ұлыстарыңды жеке-жеке иіріп қайыратындар бар ма? — Болғанда қандай! Қотанды демші, отақты шүлені иектесе, аймақты зайсан дөңгелетеді. Ұлысты-ноян қайырып, тайпаны тайшы үйірсе, бүкіл хандықты қасиетті де құдіретті хонтайшымыз билейді. — Қалай тапқан! — Иә! Ұлы Ердене Батыр хан осыдан тура жүз қырық жыл бұрын Тарбағатайдағы атақты құрылтайында төрт түмен ойраттың басын қосып, "Цааджин бичіг" деген жарғысын қабылдап, бытыраған елінің басын қосар алтын қазығын қағып кеткен. Әлгінің бәрі сол жарғының арқасы. Қазыбек ойланып отыр. "Қазақтың әр ауылынан әлденеше бай, әлденеше би шығып, байы биіне дес бермей, биі байына есе жібермей, шаруасы түгіл бастары бірікпей шөре-шөре боп жататыны өтірік пе. Бір ауылдың ғана бытыраған тірлігі осындай болғанда, аймағындағы алауыздық апанның аузындай, оқпанның өңешіндей бірлік пен татулықты жалмап жұтып жатады екен-ау". Жырғал иығынан жайлап түртіп қалды. — Ұйықтап кеттің бе? — Жоқ! Ұйқы қайда, ойға баттым. Ортақ өгізден оңаша бұзауым жақсы емес-ау деген күдік кеудемді шырмай бастады. Әр қырдың үстінде бір құдайымсынып кеудесін қақайтқан қазақтың дәл сен айтқандай Қатал жарғымен басын қоса алсақ!.. Оу, онда Жырғал достым-ау, сендерге қатер көп қой. Жайылып кетсе, жалғанның жартысын жасыратын мол қазақ, сансыз алаш баласы ат төбеліндей ойратты шаңымен бүркеп, көлеңкесімен-ақ қорқытып, құм қаптырып кетер-ау, — деп сылқылдата күлді. — Босқа күлме, Қазыбек. Өздеріңнің "еркектің қоры күлер, әйелдің қары күлерін" ұмытпа. Сонсоң алаш дедің. Жайылса жалғанды жауып кетер дедің. Сол алашыңның түтін саны, жан саны Қанша екенін әлі білмейсіңдер. Білуге тырыспайсындар да. Ал бізде... — Жырғал кідіріп қалды. "Айтсам ба, айтпасам ба" дейтін екі ойлы пішінде біраз бөгелді де, сөзін батыл жалғастырды. — Ал бізде малдың да, жанның да, қару-жарақтың да есебі жүргізіледі. Өйткені шеріктің санына қарай соған сай қару қажет. Айналаңды құрсаулап алған алақшың төбеңнен төніп, балағыңнан қауып тұрғанда, әлгінде өзің айтқан ат төбеліндей ғана аз ойрат сақадай сай отырмаса, ойдағы орыстан, қырдағы қытайдан, қасындағы қоқаңдаған Қазақтан қалай қорғанбақ. — Ау, Жырғал! Өлтірсең де, өтірік айтпай өлтір. Қазақ қай кезде өздігінен келіп, іргеңді түріп, қабырғаңды сөгіп шауып алып еді? Әр кезде де шапқан жоңғар, шабылған да, сабылған да қазақ емес пе еді? Бүгін де шабылып қалып, сабылып келіп отырған тағы да біз, қазақпыз ғой! — деп Қазыбек кесек мұрнын сипап саумалай берді. Соңғы кездері қиналғанда, кейігенде осы әдетті тауып алғанын өзі де байқамайды. — Оу, бұртиып қалғаннан саумысың? Жә! Айтқаныңды табандата қумайын. Жөнге жөнсіз ғана таласар. Рас айтасың. Даланды шаңдатқанымыз да, қалаңды қиратқанымыз да, қатын-балаңды шулатқанымыз да рас. Неге дейсің ғой, Қазыбек. Соның біраз себебі де бар. Ойраттың ұлы ат үстінде туып, ат жалында өседі. Ұл туғанда, шерік туды деп тымағын аспанға атып, қуанатын ойратты көрмедің ғой. Ұл туды дегенше, мінер ат, киер сауыт, бел мен қолға қыстырар бес қаруды дайындау қажет пе, қажет! Ол үшін не істеу керек. Әр отыз түндік хонтайшы әмірімен жылына екі сауыт тоқып береді. Оның үстіне әр қотан ай сайын Ұрғаға бір әйелден жіберіп отырады. Сөйтіп ай сайын жиналатын үш-төрт жүз әйел алты ай жазда қаншама сауыт тоқып, қаншама киім-бұйым тігетінін білесің бе? Қорғасын оқты сақ етер жасайтын, қару-жараққа керек былғары өңдейтін, һәм темір қорытатын жерлердегі өз ісін өнерін төге атқаратын бас бармағы майысқан шеберлерімізді көрдің бе? Жоқ! Оларды өзгеге білдіріп, өзгеге көрсетіп біз есектің миын жеді ғой деймісің,-Енді Жырғал қарқ-қарқ күліп, дереу басыла қойды. — Осындай қатаң тәртіп, қатал бақылаумен жасақталған қосынға жау іздемей, ел шаппай, олжа түсірмей омалып үйінде отыра беру оңай деймісің. Көк найзаның ұшын, ақ білектің күшін кімге салып сынайды ойрат? Орысқа тиісердей өле алмай жүрген жоңғар жоқ. Шегірткедей қаптаған шүршіттің шабынан түртердей шырылдаған жанын тастай алмай жүрген ақымағың да ол емес. Ендеше түрі де өздеріндей, тірлігі де өздеріндей жауынгер қазақты қаужалаған қол емес пе. Өйткені тең теңімен деген бар. Кейде сен, кейде ол жығып, кейде итжығыс түсіп жататын қазақтың омырауын опыра алсаң, ақ тамақ, қолаң шаш, қаракөз қызын ат көтіне салып әкеп, бірінен бірі қалқыңқы қарадомалақ балаларыңның анасы етсең, айдарыңнан жел есіп, көмейден төгілген күлкің көк аспанды тіліп түспей ме! Қайран дәурен деп соны айтады да! Қазыбек күрсініп қалды. "Бәрі рас. Жасанған жоңғардың жау іздейтіні де рас. Іздеген жауы-қазақ екені де рас. Айдап малыңды, байлап ерінді, қорлап қызыңды әкететіні де рас. Лап бергенге, тап беретін күшіміз болғанмен, сесіміз де, десіміз де жоқ. Сес болар еді, естісінен сескенер қазақ аз. Ханы алыста, қаһары қашықта. Әрқайсысы бір құдай. Десі де болар еді, біріктірер басшы аз. Ұш жүз боп бір бөлінсе, әр сұлтан әр жүзді және бөлшектейді. Сұлтанның құрығынан сытылған қазақты болымсыз билер мен бәтуасыз байлар иектеп ала жөнеледі. Ал мыналар... жөні-түзу, жосығы-жойқын! Жоғарыдан иек қағылды ма, тайшысы тап-тұйнақтай ғып ноянына тапсырады. Нояны нығыздап зайсанға бұйырады. Ал зайсаны демші мен шүленге зіркілдеді дегенше-ақ арат пен шеріктің басында Қамшы ойнап, арқасында шаңы қағылады. Сонсоң қиқаңдап қисық басып, қырын қарап көр. Қатыныңның қойнынан суырып алып, айып салып бір діңкелетіп, дүре соғып екі қаусатып, есіңнен тандырып, есігіңді орға, бесігіңді көрге айналдырып жіберсін. Осыдан кейін тайшы мен зайсанға екі қолыңды төбеге қойып, етегін сүйіп, етігін құшпас ойратты көрсетші. Хонтайшысына құдайдай табынбас жоңғарды емге тауып берші. "Көшерімді жел білер, қонарымды сай білер" тәрізді қаңбақ тірлікті қазақтың онда қашып, мұнда тығылып жүріп, "өмірімді алсаң да, еркімді алма" дейтін сылтауға үйірлігін қайтерсің. Өркені аз, тамыры жайылмаған, ертеңі мүлде жоқ еркіндіктің қадірі қанша. Ау, сол еркіндікті сонда сол қазақ кімнен қорғамақ қызғыштай қиқылдап жүріп? Өз қазағынан! Өзінің би мен бегінен. Батыры мен сұлтанынан. Ұлт бірлігіне, ел татулығына қазық болып қағылған ханынан. Жауығатыны тағы кім дейсің бе? Тәлімін талағына құйған бедірейген ұлы. Берекесіздігін бетіне басқан шапылдаған әйелі. Бес жандыққа он төрт, жиырма қолмен таласқан аға-інілері. Қала берсе ақылдымсынған ағайыны. Насыбайды қалай атқаныңды да, үй көлеңкесінде тыр-тыр қасынып, арқа-басың құрысып, тырсиып жатқаныңды да көре алмайтын көршің де, ең болмағанда күлін сен жаққа қарай бұрқыратып, көкала түтінін де сен жақтан салады-ау. Қырсығы бір басынан жетіп артылатын, өкіреңдеген үні он ойраттың көмейінен құмығып құйылатын "Урраһынан" да асып түсетін қырсыз қазақ қыршаңқы торысына тоқым жаба салып, бақырауық түйесіне шошайған итарқасын арта салып, баласын бақыртып, қатынын сабап, итін қаңсылата бездіріп, азынаулақ қойын дірдектете қуып, жер түбінен жұмақ іздеп бағыт-бағдарсыз көше жөнелмей ме? Даланың ұйтқыған желінде тыным жоқ, қазақтың аласапыран көшуі мен босуында тыным жоқ. Мынау бұлақтың суы балдай екен, шалғыны ормандай екен. Төбесі тауға бергісіз , шілігі нуға бергісіз. Кереге жайылады. Жерошағы қазылады. Күлі төгіледі. Бұлақты иемденіп, жерді бауырына баспай ма қазақ. Неге баспасын. Мына төбе де соныкі. Балдай сулы бұлақ та соныкі. Көгалы кілемдей ұйысқан қоныс та соныкі. Аспанға қараса шаңытқан күн ғана жалғыз көз боп тесірейеді. "Келдің бе? Кеттің бе?" деп жатқан жоқ. Көкжиекке тесілсе, төбе — төбені бауырына қысып ап бұлың-бұлың билеген көгілдір сағымнан басқа көз тірелер ештеңе жөне жоқ. Туғанда көргенің осы көлгірсіген көкжиек. Өскенде көргенің де осы бедер-белгісіз керенау көлбеген көкжиек. Өткен жұртында қалдырған қонысының мына қонысынан өзгешелігі болмапты — ау. Жоқ! Неге болмасын. Жеке өзі ғана жамбастаса, шілігі тоғайдай, шыбыны торғайдай емес пе! Анау шықылықтаған шымшығын өзгенің бүркітіне айырбастар ма. Өзінің шыбжындаған шолақ құйрық шыбышын өңгенің бұзаулы сиырына теңгерер ме. Әй, бірақ... Жер өзінікі болмай, өзгенікі болып шыққанын сойылға жығылып, сорасы ағып отырып білгені бар-ау байғұстың. "Бұлағыма қонып, тұнығымды лайлағаның үшін шаң басарға" деп шыбышын маңыратып тартып алып, қан қақсатпады ма. Қайран қазақ ашуға қайтып мінбесін. Бет-жүзге қарамас бестемше қамшы қайтіп қана шошаңдамасын. Шошаңдады дегенше баланы белден, қатынды жоннан тіліп түсіп, бірін бақыртып, бірін шақылдатып ала жөнелмесін бе. Шошақ үйі қайта жығылып, шошайған қосы бақырауық түйенің қомына қайтадан артылмасын ба. Азын-аулақ ұсақты тоқымын жаба салған қыршаңқы торымен тірсектеп қумас па. Не көп? Даланың сүрлеу-соқпағы көп. Жымы мен сорабы көп. Қай тұсқа қарасаң да, қай беткейге маңдай бұрсаң да, тоқсандағы кемпірдің бет шандырындағы ию — қию әжімдей шимай-шатпақ шиырлар. Қалағаныңа түс те, шүйкедей суыртпақтап шаң шығар да қайқайып тарта беp. Аспаның асқақ болса, далаң кең. Дауы көп қазақтың ханы қыстамаған, төресі жайламаған, шорасы күздемеген, қарасы қонбаған даласының елеусіз бір пұшпағы табылып қалар. Ал сол пұшпақ табылды дегенше жұмақ қақпасы ашылды дей бер. Мал-төлден өспей ме. Өскен мал көбеймей ме. Алалы қойды ақтылы жылқы қылу оңай. Алдымен Шопан , атаның құлаққа жағымды тұяқ сыртылы молайсыншы. Қойлы байға кім жылқы айырбастамасын. Ал жылқы шіркін қазақтың малы ғана емес, жаны ғой. Қазыны кертіп жеп, уыз қымызды тостағандап тастап алып, қылқұйрыққа мін де, ал кеп шап. Дүбірден далаң оянсын! Тауың дірілдеп билеп, шоқ қарағаның жарысуға да шыдамай, дөңгеленіп ту сыртында қала берсін. Көк аспанды бөрік қып киіп, қара жерді ат бауырына сүңгітіп, ал кеп заула! Ал кеп заула! Қиялшыл қазақ жер түбінен жаннат іздеймін деп жүріп бірі қалмаққа қолды боп түсіп, сұраусыз кетпеді ме. Бірі башқұрттың биесін байлап, түйесін айдап, туған даласынан туу қиянға ұзамады ма. Аспанды бөрік қып киіп, қара жерді ат бауырына тығатын қазақ қайда? Қатынын хатун қылған ойрат, ұлын күл ғып жұмсап, бұның өзін сүмірейтіп ертеңнен қара кешке қой соңына жаяу салпақтатып салып қоймады ма..." — Қазыбек, қайтайық,-деген Жырғал ноян ой құшағына сүңгіген тағы бір қиялшыл қазақты сергітіп жіберді. — Көзің ашық, көңілің бітеу. Кіргізбейді кім көрінгенді, ә. — Әй, қайдам! Көзіміз ашықтығынан пайда не, иек астындағыны көрмесе. Бітеу көңілдің меңіреулігі тіпті сұмдық. Өзге түгіл өзін де енгізбейді. — Кеттік. Кейбіреулер көп кешіккенімізден сезік-теніп жүрер. — Кімді айтасың? — деп Қазыбек жалт еткен үлкен көздерді тік қадады. — Кім дерің бар ма? Екеу-екеу сөйлесу басталған тәрізді ғой. Әркім өзінен қорықса, өзектісінен де сескенеді де. Жарайды. Біраз әңгімелестік. Екеуі одан әрі үнсіз қайтқан еді. * * * — Бертіс хан шақыртып жатыр! Тез жетіңдер! — Жайшылық па, жарқыным! — деп Сырымбет батыр ханның дікілдек жігітіне отырған күйі мойынын соза қарап қалыпты. — Мен не білем. Болсаңызшы! Тамақ суып қалады, - деп жігіт асықтырды. — Ә, тамаққа шақыра ма... Қазір онда, — деп батыр мол денесімен қорбаңдап тұра берді де, баяулатып домбыра шертіп отырған Қазыбекке жалт бұрылды. — Тұр, балам! Жүр. — Оны шақырған жоқ! — Нөкер жігіттің даусы саңқ етіп шықты. — Көкем-ау, осы сенің атың кім? — деп Сырымбет әлгіге өңкие төнді. — Оны қайтесіз?.. Ә-ә... Мен-Намазбекпін, — деп батырдың уысынан босаған білегін ауырсына уқалады. — Сен, Намазбек шырақ, бұдан былай күн бір жауса, терек боп екі жауарыңды доғар. Өз атына өзі ұйымаған текіректік көрсетпе. — Жарайды, аға! Сөйтем... сөйтем ғой. Намазбек үйден ата жөнелді. — Ал, Қазыбек, бол. Ханның тамақ берем деген сылтаумен шақырған кеңесіне қатыс. — Мені шақыртпады деді ғой әлгі. — Хан шақырмаса, мен шақырып тұрмын. Қазақтың қай дастарқаны шақырылмай келген қонақтың алдына жайылмаушы еді, — деп еріксіз ілестіріп алды. Әрі хан аты бар, әрі елші аты бар Бертістің түскен үйі өзге үйлерден биік те кең екен, жиыны оннан асатын би мен батырларды бұйым көрмей, жұтып жіберді. Бертіс келгендермен қол алысып амандасқанымен салқын сызды қабағын онша аша қоймады. Жалғыз — ақ Қазыбекті көргенде, анау қолын ұсынғанда селсоқ қана ерін жыбырлатып, қолының ұшын ғана тигізді де, бұрынғыдан да бетер сазара қалды. Семіз жабағының еті желініп, артынша қымыз ішіліп, дастарқан жиналды. Кекірік атқан, тіс шұқыласқан үлкендер тілін тісіне тістеп, ақ үйді үнсіздік жайлап кетті. Аңыс аңдыған үлкендердің ішпыстырар шабандығына іштей кейіген Қазыбек шыдай алмады. — Қыс өтіп, жаз келгенін байқамай қаппыз-ау. Қысқы кеште еттің артынан ертек тыңдауға жиналып, жым-жырт қалатын бала-шағадан аумай отырмыз,— деді. Сырымбет мырс етті. Сырымбет мырс еткенде Барқы батыр бүкіл алып денесімен селкілдеп күліп ала жөнелді. Бабаназар да кеңк-кеңк етіп ашық қосылды. Бертіс арқар мүйіз шақшасын шығарып, тырнағымен сартылдата қағып-қағып жіберді. Әлгі сартыл енді-енді тұтанып келе жатқан көп күлкіні көмейлерге қуып тықты. Хан көк бұйра насыбайды әдеттегіден көбірек іліп алып, екі танауына кезек ұрды. Құшырлана ішке тартып отырып, жүдемелете түшкіріп-түшкіріп қалды. — Жәракімалла! — деп әлдебір ерін күбір ете түсті. Бертіс кім айтқанын көрейін дегендей отырғандарды жағалай сүзіп өтті де, шақшасын алдына тастай салды. — Мынау Тайкелтір айтады. Көбіңнің көңілің маған күпті көрінеді. Сырттағы сөздің бөрі өсек. Өкпе сызы болмасын десеңдер, көзіме айтыңдар. — Енді айтқанда нені айтамыз. Әрине көзге айтқан да дұрыс, — деп күмілжи берген Сәмбетке Дау жақтырмай қарады. Шыдай алмай тамағын қырнады. — Уай, алдияр! Айтар сөз көп қой. Қайсыбірін қоздатайық. Ең алдымен айтарымыз: көп ауыздың сөзін жеке ауыз жеңіп кететін сыңайды байқағанымыз. — Е-е, сөз тимей, дауыс қарлықпай, қор боп жүр екенсіңдер ғой, — деп хан ыңыранды. — Сөздің де сөзі бар, Бәке!— деді Бабаназар аз бөгеліп отырып. — Көп ауыздың сөзін келісіп айтар жеке ауызға қарсылық болмас. Бірақ сол келісім болмай зорлап тұр ғой! Бертіс басын изей түскен бойы мырс ете қалды. — Намыстарыңа тиген екен де. Келіспеген кім сонда? Әдейі сұрады. Сынағаны да, кекірткені де белгісіз. — Қазық айналған аттай жер таптай бергенде не ұғармыз. Көзіме айт дедіңіз, алдияр. Айтсақ, келеге кіргізбей келісім бұзған өзіңіз, — деп Бабаназар төтелей салды. Бертіс шалқая түсіп, қысыңқырап алған екі көзді енді Бабаназарға өңмендете қарады. — Әй, Машайдың тұқымы! Сенікі сол баяғыдан келе жатқан ескі қыжыл! Бықсытпа мынау ел қамы дейтін ортада. — Ел қамы деймісіз?! Сіз жеген ел қамын мен ойламас па екем? Ел қамын жесеңіз елдіктен неге аттайсыз? Бәтуаны неге бұзасыз? — деп Бабаназар да шапши жөнелді. — Елдіктен мен бе кеткен? Бәтуа бұзған мен бе? Өкінбеймін деп айтып тұрсың ба осыңды? — Кішкентай да болса ханның аты хан. Хан зіркілдегенде қара жым болады. Көп көздер кірпік тасасына тығылып, көп иін төмен тұқырды. Қаймықпай қарсы қараған, кірпік жыпылықтатпаған Бабаназар ғана. Соны байқаған Қазыбек іштей риза боп, тілеулесіне айналып отыр. — Елдіктен кетпесеңіз, еркімізді неге тұсайсыз, хан? Бәтуа бұзбасаңыз қолымызды байлап, тілімізді неге кесесіз, алдияр! Иіндер сәл-сәл тіктеле беріп, "жуастан жуан шығады" деу рас-ау, осы. Жайшылықта көп үндемейтін Бабакең бәрімізден асып түсті-ау. Айтпағымыздың негізгісі осы еді ғой" дейтін ой қыбырсыз ұйыған денелерге қимыл-қозғалыс енгізді. — Әй, сен мені құнға байларсың мына қалпыңмен. Тілің шыға бастапты! — деп Бертіс шалқая ырғалып алды. — Не істеппін еркіңді тұсардай, тіліңді кесердей, ә? Бабаназар ханның қатайып алғанын қанын ішіне тартып сұрланған түрінен байқаса да, шегінуді жөн көрмеді. Алғаш шар ете түскенде әңгіменің арты мынандай сұсты зілге жалғасарын ескермеп еді. Жағдайының бар ауырлығын түгел ұқса да, жалтарып қала алмады. — Үй ішінен үй тіккендей бөлектенуіңізді не деп ұғамыз? Бірімізден соң бірімізді сырғытып жіберіп, ойраттың ханзадасымен оңаша кеңесуіңізді не деп түсінеміз? Анау шабылған елден Тәуке ханның жарлығымен ел сөзін айтамыз, ұлт тілегін жеткіземіз, ұлыс талабын хонтайшының алдына қоямыз деп сабылып келген мынау отырған бәрімізді бөлектеп ысырып тастағаныңызды не деп білеміз? — деп екпіндей ағындап барып кінә-жаласын кесек-кесек тастай лық-лық тастай сап, тоқтады да, терлеген маңдайды алақанының сыртымен жайқап өтті. Отырғандарға дес бітті. Тоғанның аузы бір ашылған соң, лақ ете түспей қайтушы еді. Сол ыңғайды бәрі бақты. — Рас айтады, Бәке! Көбейіп келіп, кеміп кеткеніміз қалай? Қаулап келіп, бұлт етіп аунап кеткеніміз қалай? Артымыздағы дүйім жұрттың бір ханзаданың алдында бұйым болмай қалғаны қалай? Ел айырылысып, шер қайыстырған көкіректердің зары естілмеуі, күңіренісі күрсінтпеуі қалай? Мың-мыңнан сан мың тұтқындағы құлдық қамытын киіп, күңдік пердесін жамылған қарындас пен бауырлардың күйігі бауырыңызды езбеуі қалай? — деп төпелей жөнелген Тайкелтірдің жіңішке даусын көтере ытқытқан ащы "қалайы" шекеге шеге Қаққандай зірк-зірк естілгенде, Бертіс қатты қозғалақтап қалып, иығынан сусып түсіп кеткен зер шапанын көтеріп ап, қайта жаба берген Намазбекті шынтағымен нұқып жіберді. — Сендер... Өздерің үдеп барасыңдар ғой тіпті! Бауырым езілмейтінін, көңілім күйзелмейтінін қайдан біліп еңдер? Ішіме кіріп-шыққан қайсың ең! Әлде бәлені балалатып жағып қалайық деген сұмдықтарың ба?! — Бәке, босқа тарылмаңыз. Бәріміздің жоңғар-қалмаққа әкелгеніміз алдымен ел сәлемі, қала берді хан сәлемі. Соны жамбас жалпайтып жата бермей тездетіп ханына... ә-ә, хонтайшысына айтайық та, жолымыз болса, тұтқындағы ағайынымызды босатып алып қайтайық деу ғана біздікі. Осымызды сұмдық санасаңыз, өзіңіз біліңіз,— деді Дау би өзінің салмақты денесіне сай сабырлы үнімен. Манадан осындай өрекпімеген сөз ыңғайы табылмай келді ме, енді әңгіме арнасы өзгеріп сала берді. Бертіс те осындағылардың аузы бір жаққа түгел қисайып кеткенін сезді де, сыңар езуге басуын азайтты. — Келісейік десеңдер, мен бе екем кешіктіріп жүрген. Кергіп жатқан Қалданың, Бесоқтың емес пе, — деп ылдилаған хан шақшасын Тайкелтірге сырғытты. Онысы: "Идіңдер! Бүктіңдер! Бірақ сындырмаңдар" дегені сияқтанып еді, қабақ баққыш үлкендер шақшаға жағалай қол созып, түсіністік танытты. — Кешіктіре бермейік. Біз қинамасақ, қалмағыңның қиналатын түрлері көрінбейді. — Сыбан-Рабтанға жабыла күш салайық. Ханы-қалыңдық емес шығар бетіне перде тұтқан. Қабылдасын бізді тездетіп. Арызымызды өз аузымыздан естісін. — Топырлатып тосқыза бермесін енді. "Не көрісемін, не өлісемін" дейтін елші атымыз бар. Әдеттен аттап кетпесін! — Жә! Жарайды! — Бертіс Қазыбекке иек қақты — Домбыраңды әкелші. Көптен шертпеп едім. Осындай өзді-өзін қайрау, пысықтаумен ханның қабағын бері қаратқан би мен батырларға Қазыбек разы боп орнынан атып тұрды. * * * Кешегідей Ілеге бір сүңгіп шығуға бет алған Қазыбекті бүгін шеріктер тоқтатқан жоқ. Алыстан әлденеше сақина тастап, орағытып ағатын өзеннің осы жадағай тұстағы жайылып, асықпай ағатын айдыны теп-тегіс. Төңкеріліп, бірін-бірі лықсып қуып, жал-жал толқын тудырып, жарқабақты ышқына соғып жатпайды. Құм қайраңды баяу жауып, сусып кеп табан жалап, сырғанап қайта шегінетін еркін кең тынысы бар. Етігін шешіп тастап, балағын түріп алып майда құмға тобықтан көмілген аяғын жалап қайтқан, жалап қайтқан жылы суға Қазыбек қарап қапты. "Аққан су да адам ғұмырындай-ау. Жіптіктей жерден бастау алады да жыра-жырадан жылап тамған жылғалармен, сай-сайдан сылдырап аққан бұлақтармен қосылып ілгері сұғына береді. Бұлақ-көздер, жылға-тұмалар өзек жара өзен боп арындайды сонсоң. Жерден ылғал сорып, бұлттың төсін сауып көбейеді, кеңейеді. Ал содан соң тауды тіледі, тасты ағызады. Өрден төмен құлдилай құлайды. Жазықта жайылады. Ендігі нәрді жан-жануарға өзі береді. Тандыры кепкен даланың таңдайына ендігі суды өзі тамызады. Адам да сондай. Сәби іңгәсімен дүние есігін қағады. Одан бозбала күй кешеді. Үй көтереді басына. От басынан тағы да уілдеген ана әлдиі естіледі. Ұрпақ жалғастығы басталады. Кешегі сәби бүгінгі әке, ертеңгі ата, кейінгі баба. Әрі-беріден соң бір рудың басы. Бара-бара тайпаның әруағына баланады. Аты ұранға айналады. Өскені, өркендегені-аққаны, арындағаны, тасығаны, шалқығаны емей немене". Ойын үзіп алып, елең ете қалды. Елең еткізген су бетін сипай сорғалап тамылжып жеткен ән еді. Қазақ әні еді. Алыстан талмаурап жеткен сарын емес. Дәл осы маңнан, жақыннан шарықтап шығып, қалықтай көтеріліп, ындынды өзіне тартып барады. "Апырай! Қалай сорғалатады! Әдемі ашық әнге де мұң сарынын қосуға болады екен-ау. Әлде мұңлық күйдің тебіренісінен туындады ма екен?" Қазыбек етігін де киместен жалаңаяқ қалпы әлгі он шыққан тұсқа еріксіз бет қойды. Өзен жағалаған аласа тоғайдың да шетіне ілікті. Табанына батқан тастан әйеншектенсе де, тоқтаған жоқ. Бар еркін алып кеткен әншіні көрмек. Әнін Қасында тұрып тыңдамақ. Ағаш арасы сызды екен. Балақтап өскен тал-шіліктер балақ қауып, тірсек қағып жүргізбеуге айналды. Ән сол әсем шырқауымен әлі қалықтап тұр. Енді сөзі де анықталып естіле берді. Шын көңілдің ыстық ықыласымен ашылған жастың күлімкөзіне деген тәтті көңілінен сыр шерткен әнде бұрын ойнақы әуен, көңілді ырғақ мол болушы еді. Іштегі алып-ұшқан жүректің ақжарқын сыры дос көңілдің анық белгісіндей елжірей үздігіп тұрып, қалықтап барып қуаныш тапқан шаттығымен ұзаушы еді. Қазір сол қуаныш толқынын сағыныш дірілі алмастырып, ойнақы әуенді біртүрлі кекселендіріп, кеудеге елегізулі алаңдау, аңсау тәрізді күңгірт қоңыр сезімдерді тоғытып жібергендей. Қазыбек тас батқан табанының ауырғанына да, қамыс тілген, бұтақ жырған тірсегіне де қараған жоқ. Ойнақы әннің өрнегін өзгертіп, нақышын әсерлендіріп айтып тұрған қыздың бет-жүзін көрмей көңілі көншімес аласапыран халге жеткен еді. Асыққан адамның жүрісі өнген бе. Оның аяқтан шалатын кедергісі көп болатыны ежелден белгілі. Ал бөтен жердің тұтаса өскен тоғайының нуын жалаңаяқ кешуден өтер азап бар ма. Қазыбек қайдан келіп, қайдан шыққанын да білмейді. Әйтеуір есі-дертін әкетіп, ілгері жетелеп бара жатқан ән ғана. Бөтен жұрттың ортасында өз тілімен, өз әуенімен сондай ыстық, сондай әсерлі естіліп, ойнақы әуеннің сәл күрсінткен биязы мұңымен өне бойын түгел жаулап, "кел-келдің!", "бол-болдың!" астына алып барады. Тоғайдың нуы сирей түсті де, балақтаған тал-шіліктер енді азайып, сәлден соң көрінбей кетті. Екі-үш ағаштан өте бергенде жарты шеңберлене иіліп, бетін өзенге бере кең ашылған алаңқайға тап болған Қазыбек шеткі мойылға сүйеніп ентік басты. Апырақтап алдына көз жүгіртті. Ән тіпті дәл қасынан шығып тұр. Бірақ көрінген ешкім жоқ. Қазыбек адымдай басып ілгері жүре берген. Кенет аяқ астындағы қу шыбықтың сырт етіп сынған дыбысымен әннің кілт үзілгені. Қазыбек тұрып қалды. Енді белгісіз әнші түгіл, әлгі әдемі ән де жоғалды. "Қап! Енді қайттім?" Өкініші өзегін тепкіледі. Сол жақ қапталынан әлдебір тықыр естілді. Сол тықырға жалт бұрылған Қазыбек жағадан суға тұмсығын малған аюдан аумайтын нән қойтастың тасасынан шығып келе жатқан қызды көрді. — Қазақпысың? Әлгі әнді айтқан өзіңбісің? — деп Қазыбек сұрағын жаудыра беріп, сәл ыңғайсызданған күйі ақсия күлді. — Көптен ән тыңдамағанға, өзіміздің әнімізді тындамағанға ішқұста болғам ба, әніңізді естігенде... мүлде естен таңғандай боппын. Сәламатпысыз, қарындас. — Шүкір. Өзіңіз де есен-саулықта болыңыз,— деді қыз. — Енді сұрауыма болатын сияқты. Жатырқамадыңыз. Қазақсыз ғой. — Мүмкін. — Қалайша? Сонда сіз... сіз, — Қазыбектің кеудесін солқ еткізіп күдік оралды. — Иә, сол ойыңыздан табылармын, — деп қыз сезімталдық танытты. — Ой, аяғыңыздан, табаныңыздан қан тамып тұр ғой... Етігіңіз қайда? — Есті алған әнге ентігемін деп бәрін ұмытыппын ғой. Ана жақта қалды. — Аяғыңызды көтеріңізші!.. Ой, бұта кіріп кеткен бе, сойдитып тіліп жіберіпті-ау. Таңып тастамаса болмас. Қазыбек аяғының ауырғанын енді сезді. Бірақ оны онша елей қойған жоқ. — Ештеңе етпес. — Бері жүріңізші. Суға жақындаңыз, — деп қыз қайтадан қойтастың тасасына қарай тез аттай жөнелді. Қазыбек жағаға ақсаңдай басып таянып, тастың тасасындағы тағы бір тақтайдай жалпақ тастың үстіндегі киім-кешекті қопарыстырып жатқан қызды көрді. "Ә-ә, кір жуған екен ғой!.. Енді ән айтылар ма?" Мұңлы өрнектің мұңды сазы көкіректе оянып, әлгіндегі әуенімен тіріліп, аунап түскендей болды. — Бері жақындаңызшы. Мына араның батпақ, сазы жоқ. Таза. Аяғыңызды жуып жібермесе... құм-топырақ кірсе, болмайды. — Өзім осы жерде жуам ғой. — Жоқ, бері келіңіз. Таңып берем. Қазыбек ақсаңдамауға тырысып бағып, аяғын сүйрете аттап, таяна тоқтады. — Мына тасқа шығыңыз. Тастың көлбей сұлаған жартысы суға сұғынып кеткен екен, Қазыбек теп-тегіс, жып-жылтыр тастың су басқан шетіне өтіп, аяғымен тобықтан жалдап тұрып, қолымен табанын ысқылап жуды. — Болдым білем. — Өкшеңізбен басып бері жақындаңыз. Қыздың сүйріктей саусақтары денесіне тигенде, Қазыбектің бүкіл денесін өрт жалыны шарпығандай дуылдап қоя берді. Әлде судың суықтығының әсері болды ма, әлде қыздың епсекті қолының ыстығы молдау ма, бозбаланың жүзі нарт қызарды. Ыңғайсыздана аяғын тартып қалды. — Неге шегіндіңіз? Қыз даусы бәсеңдеп кетті. Бозбаланың қызарып кеткенін байқап еді. Енді бұның да бетіне шарбыланып қызыл бояу жүгірді. — Сәл шыдаңыз, таңып берейін, — деп таспалап жыртып алған шүберекті табанның әлі де қаны көрініп тұрған тілігін баса орай бастады. Қолы сондай икемді. Қимылы сондай нәзік. Қазыбекке осы икемді қолдың нәзік қимылы сондай ұнап тұр. Орау бітпесе, қыздың жып-жылы саусақтарының денесіне жанасуы тоқтамаса дейтін тілек қаузайды. — Болды. Енді тездетіп етігіңізді тауып киіңіз. — Ә-ә... рахмет, қа-арындас!.. Есіміңіз кім еді? — Шараһай! — Шараһай!.. Қалай тауып қойған, екі көзіңіз тұп-тура шарадай! — Біздің шараның ұғымы басқа. "Біздің" деді ме?.. Ә-ә, өзге еді-ау. Бірақ сондай жақын тартып тұр ғой. Тегі бөтен. Неге бөтен? Өзіміздің Шара қыздардан несі бөлек?" Осындай сұрақ-шаншулар ойы мен миын қас қағым сәтте шабақтап өтті. — Бәрібір сіз біздің Шарасыз,— деді өзіне-өзі қарсылық білдіргендей. — Неге сіздікімін? — деп қыз ойнақылана қалды. — Біздікі дегенде... мен өзімді емес... Тұу, бүлдіре жаздаппын ғой, — Қазыбек шын көңілден жадырай күліп жіберді. — Қазақ қызына сондай ұқсайсыз. Біздің қазақ қызысыз деп өзімсініп жатқаным да. Шараһай да қосыла күлді. — Анам қазақ болса, жартылай қазақ боп та қалармын. — Е-е, әлгіндегі мүмкін дегеніңізді енді ұқтым. Киім киісіңіз де, шынында жартылайдан да көбірек қазаққа келеді. Шараның қабағы жабыла беріп, ашылды. Соны Қазыбек қалт жібермеді. — Кей-кейде қазақша осылай киінгенімді тәуір көрем. — Жалғыз жүрсіз. Қорықпайсыз ба? — Неден қорқам. — Қамыс арасында жолбарыстың жымы бар дейді. Қорсылдап доңыз, бұғынып бәрі жүреді деседі ғой. — Иә, өзеннің кей жерінде олардың болатыны рас. Ал бұл маңайда жоқ. — Оны қайдан білдіңіз? — Қазақтан... — қыз сәл бөгеліп, ыңғайсызданып тұрып сөзін жалғастырды. — Сіздерден елші келе жатыр деген хабар тиісімен осы түбекке үй тіккізгенде... төңіректі қайта-қайта сүзіп шыққан. Әлгі айтқан жыртқыштардың ешқайсысы жоқ. — Апырай, ә! Маған басқаша айтып еді... — Кім? Біздің... — тағы да ыңғайсызданды — адам ба? — Иә! Жырғал ноян. Шараһай көзін кең аша қарады. — Ноян деймісіз?.. Ноян өтірік айтпаушы еді... — Қайдам. Мүмкін маған беталды жүре бермесін дегені шығар,-дей берген Қазыбек кенет әлденеге күдіктене қалды. — Ноянның өтірік айтпайтынын қайдан білесіз? — Көкем болса неге білмейін. Енді Қазыбек қызға тандана қарады. — Сіздің әкеңіз Жырғал ноян ба? — Иә, Жырғал нояныңыз-менің әкем! — Енді қыз ерніне мысқыл күлкі оралды. — Көзіңіз атыздай боп кетті-ау, мырза. Соншама неден сескендіңіз? — Сескеніп тұрғам жоқ. Сеніңкіремей тұрмын. — Неге? — Біздің қазақтың кез келген биінің не бегінің қызы дәл сіз құсап жападан-жалғыз кір жуып дегендей кәкір-шүкір шаруаға араласып жүрмейді. Сылаңдап киініп, бұлаңдап бой түзейді. Соңына ерген он шақты құрбы қыздардың ортасында ақбозға мініп, ақ сағымды жыртып, жортып жүреді. Сыртынан көз сүзген сан жігіттің көз құртына айналады. — Сыртынан көз сүзген көп жігіттің біріне де бұйырмай жер түбінен бір-ақ шығады сонсоң... — Қыз күмілжіп тоқтады. Күрсінгенін де жасырған жоқ. — Неге күрсіндіңіз, Шараһай! — Сылаңдап бой түзеген бір атақты бидің сұлу қызы ауылының жігітінің біріне емес, алыстағы ойрат жігітіне құмартып қалмаса... Әлгі алыстағы ойрат жігіті сіз құсап елшілікке бармаса... Мүмкін екеуі кездеспес пе еді... — Анаңыз туралы айтып отырсыз ғой... — Иә. Бірін-бірі іздеген, аңсаған екі жас, ақыры ел шапқызып, қан ағызып қосылған ғой. — Шараһай теріс айналып кетті. Көзіне кеп қалған жасты көрсетпейін дей ме, әлде босаған көңілінен қысыла ма, дірілдеген кеуденің тынышталуын тосатындай. — Шешеңіз қайда? Осы араға келді ме? — деп енді бір кезде сұлу болған, сылаңдаған сол қазақ қызын... әйелді көргісі кеп кеткен Қазыбек ентелей қалды. — Келіп пе еді, Шараһай? — Жоқ! - қыз басын шайқады. — Неге? Қазақтарды мүлде көргісі келмей ме? — Қайтыс болған. Көп ауырды. Кейінгі кезде ауылын, ата-анасын көп іздеп, коп сағынған. — Қайдағыны сұрап көңіліңізді қобалжыттым-ау, Шаратай! Қыз жалт қарады. Көзіне нұр жүгірді. — Шаратай дедіңіз бе? Анам солай айтушы еді. "Шаратайым!" деп үзіліп еді! Қазақ десе жанын үзетін. "Менің кесірімнен ел шабылды. Әке-шешем мені ешқашанда кешпейді. Талай қыршынның обалына қалдым!" деп маған мұңын шағып, сонда көп жылаған.-Шараһай қайтадан мұңға бөгіп, шешесімен қоштасқан сәтін есіне түсіргенде, қос бүртік жас омырауына домалады. — Жылама, Шараһай! Босқа қамықпа! — Апам да жылама, қамықпа дейтін. — Көкең ше? — Көкем бе... Көкем анамды әлі іздейді. Олар бірін-бірі жақсы көретін. Көкем ғой мені әдейі осы араға алып келген. Нағашыларыңды көресің деген. — Әнің жақсы екен. Даусың сондай ашық! — Апам айтушы еді. Оңашада, өзімен өзі отырғанда айтушы еді!.. Көрінбей, сығалап қараушы ем. Кірпігінің ұшында мөп-мөлдір тамшы тұратын. Ап-ауыр тамшылар... Үзіліп түскенде жер солқ ете қалғандай болатын. Апам бірінен соң бірін айтып боп, істеп отырған жұмысын да ұмытып, үнсіз мелшиіп ұзақ-ұзақ отыратын. Нені ойлайтынын, нені аңсайтынын ол кезде қайдан білейін. Жүрегім езіліп аяйтынмын... Аяйтынмын. — Қайтқанына қанша болды? — Бес жыл. Ол кезде онға шыққам. "Жас емессің, алды-артыңды ойла, Шаратайым!" деп отыратын, — деп өзенге бұрыла беріп еді, көзі күнге түсіп кетті. — Ой, пәле! Бесін ауып барады ғой. Сізді де, мені де ауылдағылар шарқ ұрып іздеп жатқан болар. Үстімізден түссе... "Үстімізден түссе... Нағыз сойқан сонда болар. Елші боп кеп, етек түрді деп қиғылық салса. Етекті түрдің бе, түрмедің бе — сынықтан сылтау іздегендерге бәрібір". Қазыбектің маңдайынан ащы тер бұрқ ете қалды. Әлгіндегі жайбарақаттық мүлде жоғалды. — Шаратай! Мен кетейін. — Тоқтаңыз. Жаяу ақсаңдап қашан жетесіз, — деп асыға жөнелген қыз тал арасынан бір кезде ат жетектеп оралды. — Қазір етігіңіз жатқан жерге апарып салам. Жуып жайған киімдерін қоржынға жылдам теріп салып қанжығаға бөктерді. — Алдына, ерге отырыңыз. — Сіз ше? — Мен мінгесем ғой. Болыңыз. Екеуі тоғайға енбей, су жағалап жүріп кетті. Мынау жол тоғай сүзгеннен әлдеқайда жеңіл болды. Етік жатқан жерге де ә дегенше жетіп келді. Қазыбек аттан түсті. — Сау болыңыз, Қазыбек аға! — Оу, Шаратай, сен... сіз мені білесіз бе? Қайдан білесіз? — Білем, аға! Кешікпей барыңыз. — Апырай, ә. Енді көрісеміз бе? — Мүмкін. Қыз атын бұрып алып, су шалпылдата желіп кете берді. "Мүмкін" деуімен-ақ әбден діңкелетті-ау. Көркі қандай! Мінезі қандай! Ашылуы да, жабылуы да тез ішінің. Ұшқары айтқан жерім болған жоқ қой деймін. "Аға!" деді. Шынымен іштартып айтты ма соны? Өзінен бір жас үлкенді біздің қазақ қыздары сыйлап "аға" демеуші ме еді. Бірақ сол сөзді қалай айтады? Қайтіп айтады. Гәп соларда ғой. Дүңк еткізіп төбеңнен қойып қалғандай етіп дүрсе қоя беретіндерден көңілдер талай қалмап педі Қалған көңіл, әрине, менікі емес. Маған олай әлі айтылған да жоқ. Бірақ қасына ерген, соңына ілескен аға, достардың бет-беделін түсіріп: "Ибай, бетім-ай! Не деп тұрсыз, аға? Ұятсыз екенсіз!" деп түйеден түскендей қып солқ еткізетін қыздардан қалай түңілмессің. Әй, Шаратай! Шараһай! Анаң қазақ болған соң, бауырында өніп, ана сүтімен анаңның тілін санаңа сіңіріп өссең, сенің қазақтан нең кем? Ал біздің көп жігіттердің шешелері қалмақтың ат көтінде келген тұтқын қыздары ғой. Солар ше? Солардың тілі алғаш қалай шығады екен? Қазақша былдырлар ма? Әлде қалмақша қылғынар ма? Анасының тілін алдымен ұғар болса, алдымен сол бөтен, бөгде өнеге, тәрбиені сімірер болса... онда... онда... Осы біз қара қалмақ, құба қалмақпен соғыса, соғыса, қазақ қалмақ туып, қалмақ қазақты дүниеге әкеліп, түптің түбінде бір-бірімізді ажырата алмай, айыра алмай қалмас па екенбіз. Мүмкін сөйткен де дұрыс болар ма. Ондай атты күнде күн құрғатпай шаң боратып, құйын үйіріп, дауыл соққызып жететін екі елдің арасындағы шабуыл-шандуыл тиылар ма еді. Сөйтіп табыссақ... Табысып татуласқанға не жетсін. Хонтайшының алдында табысып, татуласқалы келдік деген бір орайды да айта алсақ ертең... Шабыса бергеннен гөрі табысқан тәуір-ау. Сондай күн туса Шаратайдың шешесі сияқты мұңлықтар шарасыз күйде сағыныштың құрбаны болмас еді-ау!" Қазыбек жатын үйіне келгенде Дау ағасы іздеп жүр екен. Қарсы кездесті. — Қайда жүрсің, қарағым-ау? Мынау жауыққан елдің ортасында жапа-жалғыз селтеңдеп жүре бермесеңші. Кім білсін кімнің не ойлайтынын? Бұ шіркіндердің ішіне кіріп шыққан жоқпыз. Байқастау керек қой, — деп кәдімгідей жанашырлық танытып, кейіп тұр. — Дау аға-ау, өзің тимесең, өзгенің сенде несі бар. — Әу, сен бұларға әлден сеніп қалғанбысың. Біз Қашан тиісіп едік. Бұлар бізге қашан тиіспеп еді? — Қойдым, Дау аға. Мойындадым, — деп дәл қазір көңілі тек жақсылыққа, әсемдікке ынтыққан Қазыбек ақсия күлді. — Айтпақшы сені неге іздегенімді айтпаппын-ау! Тәкең ханды ақыры көндірсе керек, сен анау хонтайшы алдына бізбен бірге барасың. — Ой, аға-ау! Сүйіншіңіз мойнымда. — Бертіс көкең саған онда дұрыстап киініп барсын дегенді мықтап тапсырыпты. Шабына тие бермей, айтқанын істеп, ыңғайына көне берсеңші, — деп Дау жуасыта сөйледі. — Әу, аға-ау, дауысыңыздың күмілжігеніне қарағанда көкемнің тағы бір "қолқасын" көмейіңізге тіреп қойған тәріздісіз-ау! — деп Қазыбек қадала қарады. Адамға тіктей қарағанда үлкен көздер кең ашылып, Қараған адамының ішін ақтарып, көріп тұрғандай сезіледі екен. Дау жанарын тайсақтатты. Бірақ сөзі сабырлы естілді. — Бертіс көкендікі орынсыз отқа түсетін көбелекке ұқсамасын деу болар. Жассың ғой әлі. "Желпілдей беру жарамайтын қылық. Өзге үлкендермен жағаласып, жарыса бермей, аузын бағып, тіс жармай отырсын!" депті. — Ой, жаратқан тәңір-ай! Енді сөзді де рұқсат сұрап сөйлейтін болдық па? — Басқа жерде сөйлей бер. Қазыбекжан. Қайта менің көкейіме сенің сөзің көбірек қонады. Сені кейде көпті көрген көнедей көретінім рас. Ал анау хонтайшы алдында көзге түспегенің дұрыс. Талай дауға түсіп, талай додадан көкпар алып шыққан Тәкеңдерден сөз ауысқан ба. Биліктің біліктісі ғой. Басқамыз шошаңдап, ши шығарып алып жүрерміз. — Жарайды, Дау аға! Алдымен сол хонтайшы құрғыры қабылдап алсын да бізді. Ат шаба ма, бап шаба ма, бақ шаба ма — бір құдай білер. Қазыбек сәл ақсаңдап үйге кіріп кетті. "Әй, тегін емес осы бозбала! Көзіңде от, кеудесінде жалын бар! Әріден көріп тұрғандай, беріден ұстап тұрғандай не десе де, қолмен қойғандай айтады-ау. Тіпті жап-жас басымен кімді болсын мысы басады да тұрады. Әйтеуір, баққа туғай. Таққа бермей, жұп боп қонғай!" деп ойланған Дау кешкі қызыл шапақ қоюланған аспанға шалқалап қарап тұрды да, сол шапақ астындағы алыс ауылын, жас бәйбіше Бабылдық бикесін, жас нәресте Түйте ұлын қатты сағынғанын сезінді. Кешкі шапақ қызыл түстен бірте-бірте қоюланған қоңыр бояуға ауысты. Енді айналадағы алыс көк-жиекке дейін кең көсіліп жатқан жазық пен түстікте серейген тауды перделеп бүркеп, көз байлар қарақоңыр мұнарымен қызыліңір келіп түсті. Қазақы үйі, қазақы күтімі мол ақ шаңқан ауыл-дәл қазір Дау көңілінде әлдебір өгейсіреткен жатырқаушылық туғызып еді. Оның қандай себептен, қай кемшіннен жаралғанын таба алмай, кесек етті мұрнын сипап қойып, тез тарылып көз байлап келе жатқан төңірегіне тесіле қарап қалған еді. Әлдеқайдан саңқ еткен ит даусын естіді. Жүзіне дір етіп қыбыр енді. Түйсігіне әлдебір толқынды сезік жүгірді. "Е, бәсе! Неге қоңылтақсып тосырқадым десем, мынау оңаша ауылдың, кешқұрымғы қойы маңырап, қозысы жамырап, мал сауған, тай-құлыны шұрқырай кісінеп, бие ағытқан, жылқы айдаған абыр-сабыр қарбалас тірлігінің жоқтығынан екен-ау. Әй, қайран көңіл! Сенің де үйреншікті әдетке емшек күткен сәбидей ұмтылып тұратының бар екен-ау. Тіпті ит екеш иттің де үргеніне, қаңсылағанына кәдімгідей таңсық боп тұшынып тұрғаның мынау... Әдеттегіден бөлек жым-жырттық та көңіл құлазытады екен-ау. Ал ауылдың басқа тұрмыс-әрекеті сол қалпында. Әне, жерошақта жалыны шарпыған жалпылдаған от. Буы бұрқыраған үйреншікті қара қазан. Қара қазанның ағаш қақпағын қайқая ашып, сорпа сапырған қазақтан айырмасы жоқ қараторы, қыпша бел келіншек... Е-е, қоңылтақ көңілдің тосырқайтын тағы бір кілтипаны-келіншек пен отыншы еркектің қылғынған қалмақ-шасы-ау. Өзге тілдің өзек тырнар бөтендігін бұрын ескермеппін-ау. Құлаққа қазан түбін қырнаған пышақ тықырындай тосын естілгенде ызыңын ғана бағып қап, маңызына жетпей, мәнін ұқпай мәңгіріп қалатының-ақ жаман. Әу баста Адам Ата, Хауа Анадан жаралған адамзатты жалпақ жердің бетіндегі жарық жалғанның түкпір-түкпіріне тарыдай шашып жіберген Жаратқанның соларды бірінен бірін алшақтатқаны қалай? Бірін-біріне түсіністірмей, тілдерін бөлектеп, түрлерін өзгертіп, әлгі әу бастағы кіндіктес, ұрықтас ағайынды бір-біріне жауықтырып қойғаны қалай? Адам пендені естілігінен айырып, ерегісін молайтып, бір-біріне құбыжық қып қойғаны төңір хақтың қай әділеттілігі? Күшік асырап қабаған ит қып өсіріп, бөтен ауыңдың бөрібасарымен таластырып, ырылдаған, арылдаған төбеттердің бірінің бірі алқымын езіп, желкесінен алып, бұрап соққандарынан дүниенің бүкіл қызығын көргендей сілекейі шұбыра, көзі қызара есі шығатын бәдік жандарды талай көріп ем. Пендесін де дәл сондай арылдатқызып қойған Жасаған хақтың кей ісіне қайтіп қана бас шайқамассың. Әр ұлысқа бірін шүлдірлетіп, бірін маңқалатып, бірін қылғынтып әртүрлі тіл бермесе, анау сылаң келіншек пен шойнақ отыншының не деп қылғынып тұрғанын түсінбес пе едім. Түсінсем, көңіліме күдік оралмас еді. Қаланы қиратып шаңы ойнаған, даланы құлазытып құйыны құтырған мынау қатыгез заманда әр кеудеге алабүлік боп енетін күңгірт күдіктен өтер әзәзіл жоқ-ау. Самбырлаған тілі жоқ. Әй, бірақ сыбырлайды-ау кеп сол құрғыр күдік құлағыңның түбінен. Сарнайды-ау кеп түн ұйқыңды төрт бөліп төсегіңнің басынан. Сарнайды-ау кеп тұс-тұстан жау қаптатып. Сенбей көр, ермей көр сол әзәзіл күдіктің сансыз күбір-сыбырына. Аттан-айқайына. Ал сендің екен, ердің екен, не тұрыс бар, дереу көтер қақ сойылды! Қос қолдап қысып ұстап құлашта гүрзі-шоқпарды! Азуыңды айға білеп екілене ұмтыл! Қақ сойылың аямай сақ еткенде, қақыраған шекенің қасыңның басынікі ме, досыңның басынікі ме-онда енді мүлде шаруаң жоқ. Безілдеп шықтың, берекені де, бірлікті де бездіріп қудың. Соны өзің сезесің бе, сезіктеніп іштей ғана қуыстанасың ба, енді саған бәрібір тоқтау жоқ. Өйткені оң-солың толған қас дұшпан. Солқылдаған сойыл сынғанша, соққылаған шоқпар қолдан ұшқанша, қарсы келгенді, көзіңе іліккенді қан қақсат. Ал сонсоң көп соққыдан қансырап өзің құла. Қансырап құлап жатып іштей күйзеліп, іштей күңіреніп ал жыла. Бірақ одан не өнер. Құбыжық күдік сен жылады екен, сен құлады екен деп, талайды сен жылатып, талайды сен қан қаптырып құлатып еді деп қарасын өшіріп, зым-зия жоғалып кете қойды ма? Қайдағы жоғалу? Сол күшіктеген күдік немең одан сайын өрекпи өршіп, енді бүкіл өксіген ішіңді кернеп, кептіріп ала жөнелсін! Бәрі түсініспестіктен... Адамды адам түсінсінші. Солқылдаған сойыл немең-жылқы ұстар, мал айдар кәдімгі құрыққа ғана айналсын. Қарғыс атқыр қара шоқпар қазық қағар өшейін бір тоқпаққа ғана айналсын. Қатулы қабағыңа мұз қатып, қар жаумай, жадыраған жанарыңнан нұр төгілсін, шуақ шашылсын! Айналаң тегіс жайдары күлкіге бөксін! Қуанған жүздің әсем көркіне жетер не бар? Елжіреген жанның жүрегінен жылытып төгілетін мейірім жарық жалғанның жебеушісі болмас па. Содан жаңыла беретініміз қалай? Сол мейірімді мынау Қазыбек ұлан іздеп те, тауып та жүрсе, соған неге пейіл бермейміз? Танау делдите үркектеп, қол сермей, өң бермей секемденіп, жанымызға енгізбек түгіл маңайымызға жақындатпауға тырысатын жол жүрген үлкендігіміз, көп көрген кекселігіміздің қасиеті ме сол? Ол нендей қасиет? Суық-ызғарды кеудеге сипалап тоғыта берсек, жылылық пен нәзіктікке орын қала ма? Бүйте берсек, жатбауырлықты жақсылық деуіміз мүмкін-ау. Анау Бертіс ханның осқырына беруі осыңдай мінезден тумас па. Әлде жатбауырлық бақастықтан өрби ме? Әлде бақастық пен күншілдік құрғыры жатбауырлықтан өре ме? Бертіс Қазыбекке неге қатал? Былай қарасаң тіпті баласы ғой. Өзінің туған інісі Келдібектің тұңғышы ғой Қазыбек. Бауырыңда өсіретін, бауыры езілетін ең ет жақыны. Бауырына тарту қайда. Бет-аузы біресе кіржиіп, біресе тыржиып, ашықтан ашық жақтырмай отырғаны. Әлде "екі әйелдің баласы-екі рулы елдейдің" рас болғаны ма. Әкеден бірге туғанымен шешенің бөлектігі бүліндіре ме. Әйтпесе Абыз атанған Шаншар әкеміздің өнегесі ханды қисық өскізбес еді ғой. Қыңыр жібермес еді ғой. Тез басында қисық ағаштың жатқаны қалай? Айбикедей ақылды анадан туған Келдібек, Нұрбикедей қадірліден туған Бертіс бірін-бірі жек көре ме? Жек көрсе, исі Қаракесекке Бертіс ағасын хан сайлатуға аузы дуалы Келдібек би барын да жанын да салмас еді ғой. Өйткен жоқ ол. Жөнді білді де, жолды ағасына берді. Және қайтып берді десеңізші. Даңғыл жол салып беріп, қолына ханның асасын, басына ханның телпегін кигізіп, ел үстіне еңселендіріп отырғызды ғой. Осы елшілікті Тәуке ханның кеңшілігімен дайындаған да, басшысына ағасы Бертіс ханды лайықтаған да Келдібек би. Ал Бертістің тістеуік те тебеген боларын түсінбеймін. Тағы да түсініспестікке ойқастадым ба? Бұл бір асу бермес өткел-ау. Түсініссек-қазақты қалмақ шабуын қоймас педі. Қазақ қалмақтан қарымта қайтарам деп қасарыспас еді. Әй, мынау не ызың?.. Е-е ызың деп домбыра үнін де тосырқап қалғам ба. Қазыбек қой шертіп отырған. Өзі бір жошын-ау. Сонау жер түбінен домбыра сүйре-тіп жүргенін көрмеймісің. Айтпақшы, Бұхардағы Көкілташ медіресінде дәріс тыңдап жүргенде осы домбырасының кесірінен шығып кеткен деседі ғой жұрт. Бекерлік болған ғой. Әйтпесе сол Бұхараи Шарифтегі медіреседен он екі тармақ ғылымды түгел игергенде, қандай болар еді шіркін. Қазір де терең-ау жас өркен ұланым. Әй, мынаусы таныс әуен сияқты ма? Өзгеріп кеткені қалай? Мұңы бар жүректің толғанысы тәрізді ме. Сағынған жанның аласапыран кеудесіндегі әлсіз күрсінісі ме... Қасына барсам... жақындап тыңдасам, тоқтап қалар ма екен. Мынандай көкей кескен әуен осыңдай бейуақ шақта, оңашада өзіңді де көрмей, өзгені де байқамай қалатын мезгілде жететіні қалай екен, ә? Әлде атқан таңға қуанған әр пенденің батқан күнге қимай қарайтын, ойға бата елегізитін белгісіз үрейлі секемінен бе? Қара жапқандай түнере қалатын түн қойнын кім жақтырсын. Санаңдағы саңылауды түгел бүркеп тастайтын қараңғылықтың қорқынышы көп-ау... Домбыра құдірет-ау! Құлаққа таныс әннің де тосын естілетінін бұрын ұқсамшы. Өксігі болмаушы еді ғой. Өкінішті күйдің шертісінен бе. Неге өкінеді?.. Неге өксиді?.. Әй, жоқ-Өксік жоқ енді! Өзгеріп сала берді. Ұмытты әлгі күйректікті! Осылай желпінгені дұрыс қой жастың! Жалындатты-ау! Сөйтсінші! Жігерлентсінші! Дуылдатты-ау! Сергітті-ау! Өзгеріп, құлпырып сала бергенін қарашы! Құдірет-ау домбыра. Әлгінде ғана жүрек сыздата күрсінтіп еді, енді міне бой қыздырар сергектік селдетті. "Серпіл! Қанат қақ! Қияға ұш! Таныр көзді тайғанатпай қада! Қада да анық тап! Айрылмастай тап!" деп аңқып, шалқып тұр ғой екі ішектің атойы. Дүние кең екен-ау. Қарауыта келіп, құшағыңа көметін түн қараңғы ғана емес екен. Құпиясына ертер, құдіретін дарытар тылсымын дөп басқанды қалайды-ау. Әлде ол түнегі мол түннен кейін алаулап атар таңның барын, қызарып шығар күннің мәңгілігін айғақтайма. Япырай, құпияның бәрі бүркеу астында, қызықтың бәрі қалтарыста, перде тасасында өтетіні қалай? Ұялшақ көзден гөрі сезімтал көңілдің көрегендігіне бейімделген табиғат құдіреті жан-жануар біткеннің қос қосағын көлденең көз, бөгде тықырдан оңаша табыстырып, оңаша қызыққа батыру үшін түн қойнын әдейі аштыра ма екен? Ондай оңашалық үшін өзгенің кездеспегені, көрмегені дұрыс-ау. Ой ойлау үшін көз жұмуымыз да осы оңашалық, оқшаулық іздеуіміз тәрізді-ау. Қараңғы түннің осындай қадірі барын қалай пайымдамағам әлгінде. Домбыра ғой, әулиедей әуені ғой мені лаққан бетімнен қайырып әкеліп, көзімді ашқан". Дау асықпай аттап үйге беттеді. Аяқ тықырын естіді ме, домбырашының шертісі тиылды. Дау табалдырықтан ішке аттады. — Неге бөгелдің, Қазыбекжан? Шертісің енді түзеле бастап еді. Өздігінен үздіге ме, үздіктірген жаны бар ма, естіген құлақты ғана емес, күрсінген кеудені де түрткілейді-ау, — деп алакөлеңкеде алғаш Қазыбектің қай жерде отырғанын байқамаса да, есік алдында тұрып қатты ризашылық танытты. — Е-е, Дәуке! Күн ұзаған сайын қазан қырған дыбыстан да әуен аулайтын халге жеткен соң, менің тақтай сабалағанымды әлдеқандай қыласыз да. Әйтпесе менікі де бір тыңқыл да, — деп бозбала жігіт бой жасырды. — Олай деме, Қазыбекжан. Қыңқылдайтын тың-қылды әркім-ақ тартады да. Сенікі басқа. Мүлде басқа. Сабау саусақ бәрімізде де бар. Ішек саумалар саусақ ілуде біреуде бар. Сол ілуде біреудің де біреуі болады. Оның саусағы жанның күйігін де ашады. Күйзелісін де айтады. Қуанышын да ақтарып салады. Шын құдірет сол сиқыр саусақта. Сенің тапқаныңды сездіріп қойған саусағың... саусақтарың ғой, Қазыбекжан. Бүгін таптың ба, бұрын таптың ба, іздеген адамың анау-мынау адам болмас. Сені тебіренткен, толқытқан жанды осал деп айтуға тіл бармайды. Шын тапсаң, бетің дұрыс, інім, бауырым. Қайырлы боп кезіксін де, — деп аяғын созып жіберіп, Дау оң жағына иек еңкейте бұрылып, алдымен әлгі өзі мақтаған саусақтарға үңіліп, содан соң басын көтере берді. Көтере берді де... Қазыбектің кірпік ұшында дірілдеп тұрған моншақ жасқа көзімен байланып қалды. Үні дірілдеп шықты. — Әй, Қазыбекжан! Сен... саған... Жылағаның қалай?.. Берік едің ғой, — деп қауқалақтай, ініге қарай ентелей ысырылды. Қазыбек күліп жіберді. Домбыраны күмбірлетіп жіберді. — Әй, Дәуке аға! Сіз сонда мені де осал, нашар санайсыз ба? — Әй, әй, жарқыным! Көзіндегі... кірпігіңнің ұшындағы жылтыраған жасты көріп... Сені неге осал дермін. Саған тіпті дәл осы сапарда әбден бас қойдым десем, тым бөсіп кетті деп ойлама. Сен кімді қалай тапсаң өзің біл. Ал мен сені жақсы таптым. Ел айырылысып, жерден айырылып қалған кезде... солардың бәрін ұмыттырып... анау кішкентай Түйте күшік, енді бүгін мына өзің... екеуің мерейімді асырдыңдар. Сенің маған қандай қымбат тартқаныңды білсең ғой, бауырым. — Аға-ау, қандай жақсы адамсыз! Біздің тойған торсықтай көп ағалар не айтушы еді. Басынан құс асырмаған күштілігін, қарсы алдына жан жолатпайтын сестілігін айтад та. Мықтылық, тектілік сонда дейтін болар. Ал ең керегі кісілікті сақтайтын кішілік пен мейір екенін ұқпайды-ау. Қазыбек домбырасын іргеге сүйеді. Тұрып барып жүкаяқ төсек үстінен жастық алып, ағасының қолтығына тастады. — Сыбан-Рабтан келіп еді. Неге келгенін білмедіңіз бе? — Сол өзі кешелі бері маған онша ұнамай жүр. Қабағы бұрынғыдай емес. Қатуланғанын қайтейін, өзіме онша жоламаған соң. — Белгілі жай ғой. Көкеммен хонтайшыны оңаша кездестіріп, онды-солды уәдеге қарқ қып, құр қол шығарып салмақшы еді. Оған сіздердің ханымызға салмақ салғандарыңыз бөгеу болды. Ендігі әрекет әлі де Бертіс көкемді шырғалау. Қойны-қонышына қомақты, көлемді ғып оны-бұны тықпалау. Әй енді оған көкем де келісе қоймас. Анау жүз Қаракесек жігітінің ішінде көкемнің туған бауыры да бар ғой. Тұтқында қалдырып қайтып кете қоймас. Әнеукүнгі домбырасынан шер төккенін естідіңіз ғой. Көкем... хан көкем адалдықтан ауытқымайды. Дау күрсініп қалды. Талыстай кеуденің демі ықылықтатып атылды. — Иә! Өйте алмас ол. Өйткізбеспіз. Керек болса сол Сыбаныңмен-ақ сөйлесерміз өзіміз. "Хонтайшыңа айт! Құйрық жауыр болғанша отырдық. Қазақ бір жерге қозғалтпай қағып қоятын қазық емес! Күн аралатып атқа мінбесе, құйымшағы сыздайтын тұз баласы! Не іске кірісетініңді айт. Не біржолата кетісіп, тұрысатынынды айт!" дейміз. Өзге үндемесе, осылай деп өзім айтам! — деп құлшынған ағаның соңғы түйіні Қазыбекке үлкен ой салды. "Іске кірісетініңді... онда да табысардай кірісетініңді айт, әйтпесе шабысардай тұрысатыныңды айт! Қандай өткірлік! Иығыңа иығым тең, кеудеңнен кеудем асқақ деуді осылай неге білдірмеске. Дәл осылай айта алса... Өзге айтпаса, өзім айта алсам хонтайшыға. Татулық іздеп кеп таба алмай қайтсақ, анау тұтқын міскіндер не болмақ? Қолы бұғауда, көзі жылауда қор болып құлдық кебінде қала бермек пе? Кейіннен қол жинап келіп шауып-ақ алдық дейік. Оған дейін арып-ашыған шіркіндер тірі жүре қояр ма?" Ертеңінде Сыбан-Рабтан бәрін Бертіс ханның ақ үйіне жиып алды. Сөзді Бертіс бастады. — Ағайын, сендер салмақты маған салсаңдар, мен салмақты алдияр ханзада Сыбанға салдым. Тоқетерін айтсам, бізде "у ішсең руыңмен" деген бар. Мәртебелі хонтайшы не бөрімізді түгел қабылдайды, не біріміздің де төбемізді көрместен осы арадан қайтарады деген байламымызды айттым мына Сыбан тайшыға. Басқа ыңғайымыз жоқтығына көзі жетсін деп өздеріңці алғызып отырмын. Қазыбеккөкесіне риза кейіппен қайта-қайта бас шұлғып: "Е, бәсе! Өстіп ширасаңызшы. Бір асату-бір жылдық үнем болмас. Мың жылдық кінә мен күнәні ол қоса асатып жіберерін ескеріпсіз", деді іштей. Сыбан-Рабтан да көп созбады. — Хонтайшы біраз нәрсеге қанық. Алыстан шаршап-шалдығып жеткендеріңізді елеп, біраз аунап-қунап, дем алсын, тынықсын деп отыр. Немен келгендеріңізді де, неге келгендеріңізді де біліп отыр. Көп ауызды көпіртпей, бір адамды тыңдау мәртебелі алдиярымыздың әдеті еді. Сол әдетінен сіздер жаңылдырам дегенге аздап реніш те білдірді. Сол ренішін сездірткені де осы, — деп бір тоқтап, отырғандарды сүзіп шықты. Томсарған жүздерден қысылған, дағдарған кейіп-пішінді байқай алмады.-"Күші бардың-сесі барды" ұмыту да кейде артық боларын ескерулеріңізді еске салмақпын. Не айтасыздар? Соңғы "Не айтасыздары" қатқылдау естіліп, сес атқан күштілігінен қаһар шашқандай етуі қазақтарды тұқыртып тастады. Енді иіндер еріксіз төмендей берді. Кейіндеу, шеткерірек отырған Қазыбекке қыбырсыз қалған серіктерінің томсарған жүзі түгел көрініп тұр. Иығындағы жұқа бота жүн шапанын екі топ-шысымен сермеп қап түзеп қойып, әжімі аз кең маңдайын қасқайта Бабаназар сөйлеуге ыңғай танытты. Соны байқаған Бертіс иек қақты. — Уай,Сыбан шырақ! "Күші бардың сесі бар" дедің. Күш те бір, өзен де бір. Тасыса ғана долданып, жағасын ұратын өзеннің жазы жетіп, жағдайы өзгергенде, буланып азайып, жер аяғы құрдымға сіңіп, құрып кететін алдамшы екпіні ғана ол. Біз "Есі бардың-десі бар" дегенді ілгері тартамыз. Ақылмен шешкенді, қылышпен кесе алмайды. Әдеп бар жерде әдет қол қусыратын. Бір елдің елшісін екінші елдің басшысы қабылдау әдепке айналмап па еді. Енді отырғандар еңселеніп, тұс-тұстан бас шұлғысты. — Иә! Сөйтетін. — Әдептен аспайтын. — "Елшінің сөзі-ел сөзі" дегенді ұстанатын. Бабаназар өз адамдарына мойнын бұра алара қарады. Жүйрік еріндер жым болды. -Мынау отырғандар, Сыбан шырақ, тұтас қазақтың һәм көзі, һәм сөзі. Ұлдары торға түсіп, қыздары қолға түсіп, байлау-айдауында кеткен әр рудың бетке ұстар адамдары. Ел бастаған билері. Қол бастаған батырлары. Елді-қол десек, мыналар саусақтары. Жұмыла қалса, жұдырық боп түйілер бірлігінің айғағы. Ау, алақаныңның бармағын кесіп қана мәртебелі хонтайшыңыздың шолтитып алдыма әкел деуі қисынға келе қояр ма? Бүлінген бүтін алақан сыздамас па екен. Сырқыратқан ауру бүткіл денеге жайылмас па екен. Осымды өзің де ескер, Сыбанжан! — деп Бабаназар сәл басын иген болды. "Әй, асыл аға! Жеткізді. Дәл ойдағыны жеткізді. Е, осылай дес бермеу де керек-ау кейде. Тұтас елдің тұтас елшісі екенімізді сезсін" деген Қазыбек марқайып қалды. Сыбан-Рабтан көп бөгелген жоқ. Қос бүктеген қамшысын тас қысып апты, тырнақтарының көбесіне қызарып қан тұнып қалды. — Бәріңнің қалауың осы ғой? Тайкелтір бас изеді. — Иә, алдиярым. Егесте сойыл көтерген ерді еседен қалдырмайтын біздің де әдетіміз бар. Сол әдет алдарыңа кеп тірелді. Шабылған елдің жігері құм емес, күдері тұл емес екенін мына жұдырық боп алдында түйіліп отырған түріміз айтып отыр ғой. Көрінеу көзге шалындырмас қиянатты сұғындырмайық. Сыбан-Рабтан сазарған күйі хан Бертіске қарады. Соңғы үмітті содан тілегендей қарасы сұсты. Бертіс көзін тайдырып әкетті, бірақ жасқанбағанын салмақтап жеткізді. — Әркімнің қабырғасын қайыстырар өз халқының күйі. Халықтың күйі-ұлының күйі. Елден бөлінгенді бөрі жейді. Халқынан жерігенді қарғыс атады. Біздің құранымыз осылар. Бабаназар жақсы айтты. Бар қазақтың атынан бір қолдың саласындағы саусақ боп жеткеніміз рас. Алақан боп ашыламыз ба, жұдырық боп түйілеміз бе — ол хонтайшының еркінде. Сөз бүтіні осы, Сыбан тайшы! 4 Жырғал ноянның бір топ адамымен келе жатқанын ең алдымен ашық есіктен байқаған Қазыбек іштегілерге хабарлап үлгергенше, аяқ тықыры, дабыр-дүбір де жетті. Ноян табалдырықтан бері аттады. Қол қусырып амандасып тізе бүкті. — Сіздерге ұлы мәртебелі хонтайшымыздың тапсырмасын арнайы айтқалы кеп тұрмын. Сыртта ту бие ұстап жігітіміз тұр. Бізде көңілі түскен адамына, не құрметті елшісіне зор құрметпен тартылатын "хан сыбаға" бар. Ол — хонтайшы атынан берілетін үлкен қонағасы. Бәке, әлде өзіңіз, әлде біреуіңіз бата берсеңіздер деп әдейі жетектеткізіп келдім. Бертіс серіктеріне мағұрлана қарады. Әлгі қарас: "Көрдіңдер ме. Беталысымыз түзу. Иліктіріп хонтайшының сыбағасын әкелдірсе, иншалла басқа-басқасы да бола жатар" дегенді айтқызбай сездірген. Бертіс Тайкелтір шешенге қабақ білдіріп, оның ағалығына бас иді. Тайкелтір алақанын жайды. Жырғал өз тілінде сыртқа дыбыс берді. Ту бие есік көзінде көлденеңдеді. Алақандар құс қанатына ұқсап жарқ-жұрқ көтеріліп отырғандардың көз алдына түріле қалды. Тайкелтір ыңыранып барып, төгіліп кетті. — Көп құлан даланың тіліп төсін шаң көтерер. Көп ұлан біліктісін хан көтерер. Екі елдің тынышын бұзып сүттей ұйыған татулығын лаң көтерер. Арығанын сездірмес арғымақ боп біз келсек, қажығанын білдірмес асыл нардың белгісін сендер таныттыңдар. Суалмайтын суат жоқ. Суалмайтын іс қана. Тартылмайтын бұлақ жоқ. Тарылмайтын дос қана. Қурамайтын құрақ жоқ. Қурамайтын татулық. Тұяғы тозбас пырақ жоқ. Қансырасын қатулық. Қос жағада екі ел тұр. Өткел бол да, ту бие, екі елді қос тату ғып! Әумин! * * * Ертеңінде хонтайшы өз ордасында елшілерді қабылдайды деген хабар жетті. Осы хабар Қазыбекті әрі қуантты да, әрі қобалжытты да. Қуанғаны белгілі. Ақыры асқақ Қалдан Башықты аспандағы көзін жерге түсіріп, қатарға келетін... жо-жоқ қатарына алатын бопты. Қобалжығаны: "Соншама зарығып күткенде ертең айдыны асып, мысы басып тұрған хонтайшы алдында ел сөзін дұрыстап айта алармыз ба. Шабылған елдің селкеулі беті, солық жүзі болады. Қорғалақтап, күмілжіп қалмас па екенбіз. Көптің ойын көсілтіп жеткізе алар болсақ, көңілдеріне құлпыртып құя алардай болсақ, онда тұтқындағы туыстарды босатып, байлаудағы малды айдап қайтар едік-ау. Азулының алды-арыстанның аузы. Сесіне қарсы қояр десіміз бар ма?" дейтін күдіктер. Ағаларына қараса, олардың да сазара қалған түрлерінен іштей алаңдық сезіледі. Қажымайтын Дау ағасы ғана тәрізді. Міне қазір де Қазыбектің иығынан сипап, қолқа сап тұр. — Қазыбекжан, елден шыққалы біраз болды. Көңіл құлазытарлық белгісіздік бөгені бұзылды бүгін. Соған босаңсығандай боп та қалдық па, бой құрсаған шеңберіміз әлсіреп кеткендей. Сен мына ағаларыңды бір ширықтыр. Босаған бойды, босаңсыған ойды қалпына келтір. Домбыраңды ал. Қазақтың үні де, тілі де қара домбырасы. Сөйте ғой, азамат ұланым! Қазыбектің өзі де ағаларының болбырап кеткенін жақтырмай, қалай ширатам деп тұрған, аға қолқасы өз қалауымен дөп келді. Домбырасына қол созды. Алғаш зың ете қалған қос ішек жүректерді селт еткізіп, жер түбінен шерулеп қана ызындап жетер атой үніндей сезілді де, үзіліп кетті. Сол зың еткен жалғыз дыбыс құлақ түбін қасып қап қана дене шымырлатар халді әркімнің бойында дуылдата туындатып бара жатты. Домбыра ал кеп безілдесін. Он саусақ он сәйгүлік боп жүгірсін қыл сағақтан кең сағаға дейін. Он саусақ текіректегенде, төңіректен дүбірлетіп қиқу жетсін. Кеуделер тіктеліп, көздерге нұр жүгірді. Иықтар қомақтана өсіп, кәдімгідей сес тірілді. Домбыра қоймай құтырына безілдеді. Дүниенің үні боп қара ешкінің ысылған ішегі қойқаптан қайырар кәнігі бебеу зарына басты. Бебеу зар ықылықтатқан шерге ұласты. Одан әрі қос ішек ішін тартқандай сәл уілдеп барып, жүректерден мұң сауды. Мұңды уілдің майда желпуі жүйе-жүйкелерге шым-шым тиіп, тітіркенте түрткіледі. Әлгіндегі кең ашылған көздер кірпік тасаланды. Қаласқан кірпік ұшына жасаңғыратып дымқыл оралды. Сол қолайсыздықты сезді ме, мұңлы уілді кенет дүбірлі екпін апыр-топыр басып кетті. Сергек серпін адуындап шанақтан шапшып төгілді. Алыстан атойлаған қазақы көмейдің ер намысын еріксіз қоздырар тұтаса атылған зор үнімен ақтарылды. Көздер қайтадан кең ашылды. Кірпіктер қасарысқан найзадай шаншылды. Жасаңғыраған жанардан емге із қалмады. Көкіректерде жарқ-жұрқ найзағай ойнады. Кеуделер долы кектен ықылық атты. Ықылық атқан жойқын кеуделер кең даланың төңкерген кеседей төбелерінің дәл үшкіліңде жалпақ жалғанға міз бақай маңқиып қарап тұратын тас обалардай боп еңсе көтере зорайды. Күй құдіреттенді. Құдіретті күйді құйындатқан қала ғана қара домбыра алыстағы ел үні боп, ел талабы боп, ел алақаны да боп көпке дейін шертісінен тынбады. * * * Іленің тағы да бір кең шеңбер тастап оралған иініне орналасқан хонтайшы ордасы қазақтардың көзіне анадайдан шалынды. Айналасындағы жайшылықта еңселі көрінетін ақ үйлер төбедей төңкерілген ақ орданың қасында нарға ілескен ботадай боп кішірейіп қалады екен. Елшілерді ауыл шетінен аттарынан қолтықтап түсіріп алған Жырғал тайшы бастаған төлеңгіттер қара жерге табаны тиісімен-ақ атақаздай мамырлап қалатын қазақтарды әлден-ақ сұсы басып тұрған ақ ордаға тарта жөнелді. Көгалы ұйыса өскен, масатыдай құлпырған қолатқа хонтайшы ауылы кешелер ғана қонған тәрізді. Үй-үйдің арасына сілекейдей шұбатылатын сыңараяқ соқпақ та онша түсе қоймапты. Тізе сипап, тобық қаққан көк құрақты жапыра кешіп, тілін тістеген қазақ елшілері өрт шықса да өкпесін еш өшірмес өздерінің баяу қимылымен адымдай басқан төлеңгіттерді біраз састырды. Анау ақ орданың алдында топталып тұрған ойраттар мына маң-маң аттап, асықпай, аяқтарын санап басып келе жатқан қазақтардың бұл жүрісіне мүмкін "неткен паң, неткен бипаз, неткен тәкаппар қимыл!" деп қызыға қарап қалды ма екен. Есік көзінде тұрғандардың дүрі — Сыбан-Рабтан еді. Ежелгі таныстай бас изей түсіп, ізет білдіре қол қусырып, бәріне ортақ сәлемді жеткізді де, "ішке кіріңіздер!" деп өтініш жасады. Бертіс хан оң аяқпен табалдырықтан аттады. Ханға ілесе Тайкелтір би, қалғандары іркес-тіркес кіріп жатты. Орданың іші абажадай үлкен, даладай кең. Үйренбеген көзге атшаптырым кендігінің өзі жасқаншақ үрей себердей өсер етті. Есіктен төрге дейін аяқ тықырын жұтып қойып, былқылдап тобығыңды сипайтын қызыл-жасыл қорасан кілемі төселген. Арқан бойы жердегі қақ төрдегі биік тақта сұп-сұр киімді сұп-сұр біреу қақшиып отыр. "Хонтайшы шіркіні осы болар" деп жайбасар қазақтар жорамалдап үлгергенше, Бертіс хан өзінің сәл шіңкілдектеу даусымен "Ассалаумагаликум!" деген сәлемін мәнерлей созды. Оң қолы үйреншікті әдетпен шолтаң ете көтеріліп қап, сонысынан ұялғандай дереу қайта тыншықты. "Уағалайкумссалам!" ақ ордада айтылмады. Тас тұғырға қонақтаған бүркіттей қыбырсыз дененің, сәл бас изеген ишаратын түздің қырағы көздері қалт жібермеді. Сыбан-Рабтан ілгері озыңқырап, елшілерге қай жерге отыратынын көрсетті. Көрсеткен жердегі атлас көрпе, жібек бөстек, күйек кезіндегі жұмарласқан қой мен қошқардай хан жастықтарды көргенде шаң басқан, балшық жұққан қара санын сипаған добалдай етіктерінен ыңғайсызданған қазақтар сәл кідірістеп тұрып, ізінше өздеріне үйлесер еркіндікпен жайғаса бастады. Хонтайшы әлі жақ жазған жоқ. Қазақтар қиыстап қана Қалдан хонтайшының оң жағында, өздерінің сол жағында биіктеу отырған Бертіске көз қыдыртты. Соны сезді де, хан аты бар Бертіс тамағын кенеді. — Уай, жасыл телпекті бүкіл ойрат-мұңғыл халқының ұлық мәртебелі зор дәрежелі қасиетті хаһаны! Күллі ойғыр танабының құдіретті һәм аса зор билеушісі қасиетті Қалдан Башықты баһадүр! Жарты жалғандай қаһарлы қазақ даласының ұлы ханы, күллі қазақ жұртының, бүкіл қырғыз һәм өзбек ұлыстарының әміршісі ұлұқ Тәуке баһадүрдің сәлемін қабыл алыңыз. Хонтайшы тағы да сәл бас изеген ишаратын елеусіз ғана жолдады. Содан соң кең орданың екі қапталына кезек-кезек бұрылып қарап қойды. Ең шетте отырған Қазыбек те әлгі хонтайшы қимылымен қоса бұрылып, босағадан сәл жоғары екі қапталда қимылсыз-қыбырсыз, әрқайсысы бір-бір тас құдайдай боп тізіліп отырған ойраттарды байқады. "Атақты, беделді тайшы, нояндары болар" деп түйіп қойды да, қайтадан хонтайшыға бұрылды. Отыздан асып қырыққа жақындап қалған, от жанарлы, дөң қабақты, иек астындағы сирек сақалы дөңгелене қырқылған адам өз құдіретін асырып, қадірін арттыра түсейін дей ме, сазара түйілген түр-түсін бұзбай, елшілерге әзір оң қабақ ашар емес. Сәлден соң өздеріне ғана белгілі ишаратымен Сыбан-Рабданды қасына шақырып алды да, еріндері ғана жыбырлап, сыбырласып кетті. Сыбан-Рабдан кеудесіне қолын төсей тағзым етіп алды да, хонтайшының қасына асықпай құйрық басты. Ендігі екінші құдай-хонтайшы боп біраз салмақтана түсіп, сазарған сұлқ пішінді жүзіне жапсырып ала қойды. Содан соң сабырлы салмақты дауыспен үздіксіз сөйлеп кетті. Қазыбек енді Сыбан-Рабтанның қазақ елшілері арнайы әкелген мол тарту-таралғыға, сәйгүлік-тұлпарларға хонтайшының риза болып, зор ықыласпен қабыл алғанын, қол қақпағанын кәдімгідей қадірлеп жеткізіп, қазаққа үлкен бір жақсылық жасағандай етіп айтқанына да, қазақ елшілері өздерінің ұлқ мәртебелі хандардың ханы Қасиетті Қалданға, ойдағы орыс пен қырдағы қытайды қалтыратқан, қара жердің кіндігіндей құдіретті хонтайшының құзырына өз тілек-өтініштерін айтар болса, үлкен кеңшілік жасап, кішірейіп құлақ тосуға дайын екенін білдіргенде де таң қалған жоқ. Әрине, қай әмірші өз алдына соншама уақыт телмеңдетіп тосқызып кіргізген өз жалшысы мен өзгенің елшісіне бірден қалай жалпаңдай қойсын. Оның үстіне қазақ елшісі тілек өтініштен гөрі талап қоюға келгенін сезбейтін таскеуде пақыр емес. Саясаттың әртүрлі айла-тәсілін, мәмі-легерліктің құпия сиқырын, даудамайдың сан алуан қитұрқысын жасынан езіп ішкен сұңғыла тақыс емес пе. Үздіктірген үнін естіртсе, анау-мынауға естілмейтін дауысын шалдырса, кілтін ұстатып, құпиясын ашқызып, құдірет-қуатынан айрылып қалардай бедірейіп отырғанын көрмейсің бе. Өз сөзін де өзгенің аузымен айтқызудың дәл мынандай есеп аңдысқан, қулық салыстырған кілтипаны боларын қалай білмеген. Көзі қандай қырағы. Әлі сол әлгіндегі қалпынан бір қозғалған жоқ. Қалың дөң қабағы сол түюлі қалпынан әлі жазылар да емес. Бірақ аясынан ешкімді, еш нәрсені қалт қалдырған жоқ. Не ойлап, не бағып отыр екен. Сыр бермес сыртқы айбатты қалай меңгерген. Тегінде Қасиетті-Башықты деген атты ойраттар өзіне тегін бермесе керек. Қасиет осындай қысылтаяң кезде өзгеге өң бермес қаталдығы мен қатаңдығынан болар. Ішке енгізбес, сырттан ғана орағытып өткізер осындай әккілігімен ерекшеленер ме әлде. Ал біздің Бертіс көке... Қазыбек көкесіне қиыстады. Сыртымен-ақ аяздай қарыған хонтайшының ызғары әлден-ақ қалтырата тырыстырып тастаған ба, Бертіс көкесінің қазіргі түрі бүркіт көрген көжектің бүрісіп қалған бейнесін елестетті. "Әй, мына түрімізбен тұтқын алмастырамыз, елдікке шақырамыз, татулыққа бәтуа жасасамыз деуден мүлде аулақтап, ат — тонымызды айыпқа беріп шықпасақ. Ә дегеннен жүнжіп қалғанымыз ба? " "Тайкелтір шешеннің аузы жыбырлай ма?" Қазыбек өздерінің бас елшісінің, сөз ұстар биінің манадан сөйлеп отырғанын енді байқап, сөз тінін ұстай алмай қапы соққанына өкінді. "Апырай, ойға батқанда, өзге дүниені ұмытып, түк көрмей, түк естімей қалатыным-ақ жаман. Шешеннің не дегенін, қалай шапшығанын, қалай түйрегенін естімегеніме болайын". Серіктеріне көз жүгіртіп, әлгілердің жақтырмай қозғалақтап, қинала бас шайқасып қалғандарынан бас елшінің сөзі көкейге қонбағанын сезе қойды. "Есесін жіберіп алған екен. Енді жіптің ұшы сусып қолдан шыға береді ғой" деген өкінішпен бидің аяқталып қалған сөзіне құлақ түрді. — ... Жай-жағдай осы, алдияр! Елжіреп құлақ түрсең де, ерегісіп білек түрсең де — ерік өзінде. Алақан жайғанның көзі жалтақ, өзі еңкек, сөзі бүркек. Шарқылдассақ-сөз көп, оған бармадық. Шаңқылдассақ-дауыс көп, оны алмадық. Тойға емес, топқа келдік. Қызыққа емес, қып — қызыл отқа келдік. Өлеңді өзгеге бердік. Өрлікті кезбеге бердік. Алдияр тақсыр, алыстан алдыңа келдік. Берсең-алдық, бермесең-қалдық. Сөзді өзіңе салдық, — деп мықтап ұстар тұсты босаңсытып сылқ түсе қалды. "Қап! Құртты-ау! Шылбырды өз қолымен хонтайшыға ұстата салды-ау. Бұра тартпай, бұрылып кетпей, хонтайшыны жын ұрып па. Ауыздықты шайнап, екілене шабар жерде ері мойнына кетіп мықшиды да қалды. Енді жоңғар жалы түгіл құйрығын да ұстатпайды. Қыл мойынға сарт ұрып түсіріп, қылғынтып буындырудың орнына, қыл бұрауды өз тақымына салып, ұшын хонтайшының қолына ұстата сажаны не қылғаны. Барлық сөздің салмағы мен түйіні енді ойраттарда қалды ғой. Салмақты еселеп артып, түйінді шегелеп байлайды да, аузын қу шөппен сүртіп шімірікпестен қала береді. Талауға түскен мал, қамауға түскен ер, тонауға түскен ел қайтарылмайды. Бұлқынып өскен ерің күлдықта өледі. Бұлғақтап өскен қызың жат құшақта тұншығады. Қолды болған сәбиің ойрат боп өседі. Нәбиің лама боп бөседі. Ойрат боп қылғына сөйлейтін кешегі сәбиің ертең шерік боп шебіңді бұзып, тас гүрзісін шекеңде ойнатады. Қалмақ қазағы атанған қанішер ру қаныңды өлі талай төгеді, қасіретіңді әлі талай арттырады. Бір ғана былқылдап бөксеңді қопаңдатып алғаныңның келешекте көрсетер көресі одан да көп қой. Қайта оралар қайырымы жоқ қас дұшпанға дауды өзің шешіп, өзің кес деу Қай құбылуы, қай бүлінуі? Әй, қылғындыратын болды-ау қыл тұзақта. Қай жерден тырнақ іліндірем деп қабағымен қар жаудырған хонтайшыға тізгініңді шылбырымен қоса ұстата салсаң, бағанадан зіл салған Қалдан сорғалап түсіп, бүріп кеп алмай ма? Бүріп алады. Шеңгелін батыра бүреді. Әй, сұсының қыры жоқ, табанының бүрі жоқ шіркін-ай. Қабақ баққан қалтырауық түрің құрысын. Хонтайшының бопсалап үскірген ызғарынан-ақ бүрсеңдеп, алдына түсіп жорғалай жөнелгенің, еліңді табанға таптағаның, ерінді отқа қақтағаның екенін білмегенің бе? Енді хонтайшы еркінсімей, кім еркінсиді! " Қазыбектің дәл осы ойының үстінен түскендей күн ұзын тілі байланып, тас құдай боп қарысып отырған Қалдан Башықтының аузы ашылып, ар жағынан көмейі көріне кетті. Алтын тақтың алтын жалатқан шынтақ сүйерін алақанымен сарт еткізіп салып қап ілгері бір лықсыды. Лықсыған батыр тұлғалы ойраттың зор кеудесі қазақтарға шаншылды. Көзіне ырзалық, тәкаппарлық жылты жүгірді. — Уай, қазақ! Артың қуыс, алдың тар екенін білдің. Із өкшең ылди, маңдай тұсың өр екенін білдің. Тардан қысыларыңды, қысылсаң өте алмасыңды сездің. Өрдің биіктігінен шошынып, аса алмасыңды сездің. Созбағаның — құлағаның. Жарыспағаның жығылғаның. Қарыспағаның қайысқаның. Ендеше мен де ұзатпайын. Жауабымды кешке дейін бір қайтарармын. Қайтармасам... — хонтайшы сөзінің салмағын сезгісі келді ме, сәл бөгеліп, көзін ғана елшілерге түгел қыдыртып өтті. Үнсіз телмірген қазақтар өзіне жылан арбаған торғайдай қадалып қапты. Соған қатты мағұрланды. Даусы да екпіндеп естілді.-Қайтармасам, ат-тоныңның амандығында еліңді тапқаның жаман болмас, қазақ! Лықсыған кеуде кейін шалқайды. Шалқайған бас шаңыраққа бір қадалып өтіп, одан оң жақтағы қуыршақ құдайы-бұрханды бір сипап қалып, қайтадан қазақтарға шұқшиды. Қазақтар мүлде тіреліп қалды. Дәл мынандай ірілікті көреміз демесе керек, жуандық танытқан хонтайшының зілі зіркілден де асып түсіп, еңселерін көтертер емес. Мына бітеу қабырға, тік жардай тығырықтан шығатын жол, құтылар амал таппай дал болып отыр. Үндеуге, жақ жазуға да шамалары жоқ . Әлгі азуыңды қағып, аузыңды жаптым дейтін өркөкірек хонтайшы қоңына қол апартпас шу асаудай. Жасқаншақ көңілдің ықтай беретіні растығын дәлелдеген мынау томсарған жұздер қарсылық білдірудің ыңғайын келтірер емес. Ә дегенде жүйемен ұтпаған соң, ендігі бас көтермей бұғып қалған күйден баж етіп байбалам салудың да ретін таппай, бір-біріне бажырая қараудан басқа білері жоқ. Өзінің неге бүгежіктегенін, неге ылдилағанын түсінбеген Тайкелтір шешен мәселенің мүлде қазақтар үшін шиеленіске түскенін енді ғана аңғарып, қуқыл боп қаны қашып, қуғыннан айырылып қалыпты. Әсіресе оң жағындағы Бабаназардың тізесінен тас қып ұстап алған Даудың сан құбылған жүзінен Қазыбек оның аса қатты күйзелгенін ұқты. "Апырау, неге біреуі бой көрсетпейді. Жөнге, шынға қарататын дәл осы кезенді қапыда өткізіп алсақ, одан кейін бойлауық аттай бұғалық сүйрететін анау аспандаған, асқақтаған Қалданның бой берер ме? Бойлап тартып, шаң топырағына домалата көміп кетер-ау. Әрине, енді Тәкем ... әй, Тайкелтір-ақ дей берейін де ... сөйлемейді. Өзін өзі тұқыртқан соң оған екінші бас көтеру бұйырмайды. Екпініміз тау жығардай боп, асаусыған хонтайшыны қайырып әкеп қарсымызға қондырғанымыз не керек, бір айналмай жалп ете қалдық. Шабылып бір құласақ, шарпыса алмай тағы құлағанымыз ба?" Осы ойға тірелгенде бүкіл жас жаны ыршыды. Хонтайшының сүйей салды жауабымен ертең бастары салбырап қайта береді. Арбасып айтысуға жарамаған елшілерден енді ойраттың кәрісінен бастап етегі түюлі сәбиі де айылын жияр ма. Екі елдің салмақтасар, салғыласар таразысы осы ара еді. Қазақ жағының табағы тарс ұшып аспандап, барлық салмақ — сесінен, күші мысынан жұрдай болды да қалды. Таразы басы ауған жақ күшеймегенде қайтер енді. Жүгендеп мінеді. Екі езуді тіледі. Ойына келгенін қылады. Ал салмақ көтеріп алатын теріс азу, мықты билердің, қажырлы, қайратты батырлардың түрі мынау. Астына кіш еткен балалардай ес жия алмай мелшиісті де қалды. "Жоқ! Нартәуекел! Өзгесі үндемесе өзім-ақ айтам. Артымдағы елім-белім. Арқамдағы халқым — қаруым. Сиындым әруаққа. Әрісі Алаш ұранына! Берісі Ақжол бабама, Қарқабат анама!" Қазыбек шапшаң қимылмен бір тізерлей көтеріліп, қамшысын бұлғап қап елшілік ханы Бертістен сөз сөйлеуге рұқсат өтінді. Манадан төмен қарап үнсіз сазарып қалған Бертіс сасқалақтаған күйде бас изеді. — Оу, аузына құлып салып, көтіне желім жапсырған ағалар! Күн күндегідей батпас па, таң әдеттегідей атпас па. Қас алдында тұншықсақ, әруақ пен Құдай таппас па. Бұқпалар жер осы мед. Тоқталар жер осы мед. Арыстан тұр ма ақырып? Айбалта тұр ма шабам деп? Бір ауыз сөзбен шыбындап, бұралып түсер шабан коп. Шабан ба ең бәрің шетіңнен. Үндемей қалай отырсын, ет кесіп жатса етіңнен? Ебінді тап деген ел қайда? Ел сөзін ұстар ер қайда? Еліңді тықсаң көмейге, қаптамас па екен шер бойға. Жооқ ! Ерден ердің несі артық? Ептестірген сөзі артық. Малдан малдың несі артық? Бір-ақ асым еті артық. Жерден жердің несі артық? Бір-ақ уыс шөбі артық. Елінің сөзін айта алмай, шегініп кеткен жігіттен Аштан өлген аюдың бір шөкімдей еті артық! Қазақтардың бірі тұқырғанда, кейбірі "Апырай, мынау қайтеді? Осал емес осы бала!" дейтіндей еңселене қап, үміттене бастады. Қазыбек шеттеу отырған орнынан атып тұрып, хонтайшының тағына қарай аяқ баса бергенде, қай жерден шыға келгені белгісіз төрт нөкер жалаң қылышын жалақтатып қарсы ұмтылды. Хонтайшы жаралы жолбарыстың ыңыранғанындай қыжылды үн шығарды. Әлгілер қалай тез келсе, солай тез жоғалды. Қазыбек хонтайшының қарсы алдына барып, қалшиып тұра қалды. Тізе де бүккен жоқ, тәжім де еткен жоқ. Тамағын қырнап даусын қаңқылдата біраз созып тұрды да саңқ етті. — Ел-ебелек, ер-кебенек емес, дат тақсыр! Қалдан қозғалақтаған бойы әлгіндегі сірескен күйінен ажырап қалып, басын қайта-қайта изей берді де, сонысын өзі де сезіп қап бойын жинай қойды. Дауысы ақ ордада бүгін алғаш анық, айқын естілді. — Өзгелеріңді білем. Сен туралы естімеп едім. Маған айтпап еді. Өз жөніңді білдірші! Қазыбек сол еркін түрде әдеттегі құрдастарымен ерегіскенде жанып түсетін шапшаңдығымен тағы даусын соза жауап берді. — Атым Қазыбек. Әкем Келдібек. Халқым-қазақ. Руым-Қаракесек. Арғы ұраным-"Алаш", бергі ұраным-"Қарқабат" деді. Қалдан Башықты еріксіз еңсеріле еңкейді. — Дұрыс, Қазыбек. Дауысың қаздың даусындай қаңқылдап, қарамасыңа қоймайды екен. Ал енді датыңды айтшы. Қазыбек қазақтар жаққа бұрылып көз салды. Ағаларының еңселері көтеріліп, көздері ашылып, қабақтары жадырап кеткенін байқады. Әсіресе Албан Сырымбет батырдың қатты қопаңдағаны, Дау бидің қайта-қайта "жөнің дұрыс, бағытың оң" дегендей қуана бас шұлғығаны одан сайын арқаландырып жіберді. Қазыбек екі көзі от шашып Қалдан Башықтыға жалт қарағанда, өткір көзден жасқанды ма, өз-өзінен қипақтаған хонтайшы шошаң еткен оң қолымен бетін жасыра берді. Қазыбектің шынында да дәл қаз қаңқылына ұқсас ашық даусы кең ордада тіпті ерекше естілді. — Уай, алдияр! Біз-қазақ дейтін мал баққан елміз. Бірақ ешкімге өздігімізден соқтықпай жай жатқан елміз. Елімізден құт-береке қашпасын деп, жеріміздің шетін жау баспасын деп, найзаға үкі таққан елміз. Ешбір дұшпан басынбаған елміз. Басымыздан сөз асырмаған елміз. Досымызды сақтай білген елміз. Дәм-тұзды ақтай білген елміз. Асқақтаған хан болса, хан ордасын таптай білген елміз! — деп сәл кідірді. Нөсерлеп екпіндеп төгілген сөзінің соңындағы "елмізді" нықтап айтқан сайын елшілердің иықтары өсіп, кеуделері тіктеліп, көздері ұшқындап-ұшқындап кеткенін төменде отырған бар ойрат та, жоғарыда тақта отырған хонтайшы да анық бажайлаған. Әлгі жігерлі үнге, балалық махаббатқа һәм айдыны мен айбынына сүйсінген мақтаныш сезіміне толы "Елім!" деген үздіксіз қайталаулар Қалданның шекесіне тық-тық тиген шегедей боп еңсесін түсіріп, мысын басып, манаты құдірет танытатын бар сесінен айырып, пенделік күйге құрсаулай бастады. Осы жағдайды сезімтал көңілмен тап басқан Қазыбек енді өздерінің арнайы келген сапарының негізгі талабына ойысты. Бірнеше күннен бері "Мен айтар болсам, қалай айтар едім? Қайтіп шарықтап шығып, шүйіп түсер едім? Талабымызды тас-түйін ғып, тас лақтырғандай солқ еткізе жеткізе алсам, елімнің терезесі тендігін айғақтап, асқақтаған ханның қарсыма тұра алмас босаңдығын таныта алсам-ау!" дейтін ой-толғағы міне шешілді де кетті. Соны жас жігіт әрі қуана сезініп, әрі жігерлене толқып, түйдек сөзді әрі қарай жалғап әкетті. — Уай! Атадан ұл туса, құл боламын деп тумайды! Анадан қыз туса, күң боламын деп тумайды. Ұл мен қызды қаматып отыра алмайтын елміз! Сен қалмақ болсаң, біз-қазақ, қарпысқалы келгенбіз. Есе қуып ентелеп, шарпысқалы келгенбіз! Сен темір болсаң, біз-көмір. Еріткелі келгенбіз! Сен ән болсаң, біз аспап. Шерткелі келгенбіз! Қазақ, ойрат баласы, танысқалы келгенбіз. Танымайтын жат елге, табысқалы келгенбіз. Табысуға көнбесең шабысқалы келгенбіз! Тағы сәл кідірді. Хонтайшы қозғалақтап басын шұлғып қалды. Қазыбек әлгі екпінді бұзбай, көмейінде тіреліп тұрған елінің сөзін де, аманатын да басқа ұрғандай батыл ақтарды. — Уай, алдияр! Уай, ойрат! Сен қабылан болсаң, мен-арыстан! Алысқалы келгенбіз. Жаңа үйреткен жас тұлпар, жарысқалы келгенбіз. Тұтқыр сары желіммін. Жабысқалы келгенбіз. Берсең, хан, жөндеп бітіміңді айт! Бітімге келмесең, тұрысатын жеріңді айт! Қалдан Башықты орнынан ұшып тұра беріп, Сыбан-Рабтанның жақтырмай жалт қарағанын көріп, қайта шөкті. Сасқалақтап қолын шошаңдатты. — Өзің еліңнен сөзге келген бала... ә-ә... адам болсаң, анау отырған орның қандай төмен еді. Былай мына маған жақындап, жоғары шықшы, жоғары! Қазыбек әлі де қатты толқыған, қызынған күйінен босамай, шиыршық атып тұрған. Хонтайшының ықыласына іштей разы болса да, әлі де есебін түгендеп, есесін қайтара берейін деді ме, әлде қазіргі жалындап тұрған жаны басқасын қажет етпеді ме, сәл басын иген болды да, тағы да құйылып кетті. — Біздің қазақтың әдетінде жасына қарай отырып, жағына қарай сөйлей береді. Өзімнен үлкен ағаларым төрде отырса, өз орным маған төбеде отырғанмен бірдей, — деп жалт бұрылып, орнына қайта барып тізе бүккенде, ағаларының дүрк-дүрк дауыстары құлағына ызыңдап қана жетті. — Айналайын-ай! Азаматым-ай! — Ел үшін туған ерім екенсің! — Көрден төрге бір-ақ суырып шықтың-ау! — Бар бол, баршыным! Ойраттардың ауыздарына құм құйылғандай ақ орданың ішін меңіреу үнсіздік басты. Томсарған жүздер ашылып, жазыла сөйлер халден баз кешкен. Ауру жанның қинала ыңқылдағанындай ауыр күрсінген әлдебір ноянның дыбысынан селк еткендей тақтың алтын шынтақ сүйерін уыстай бүріп отырған хонтайшы сол жағындағы Сыбан-Рабтанға иек қақты. Сол-ақ екен ханзада тайшы атып тұрып құлағын тоса қойды. Жыбырлаған еріннің не деп жатқанын көңілденген қазақтар да, сазарған ойраттар да, әрине, естіген жоқ. Қазыбек қытайы майлық орамалымен мандайын сүртіп, қызынған дененің біртіндеп сабасына түсе бастағанын сезінді. "Айта алдым білем. Елдің сөзін жеткізе алсам деуші ем... Шынымен жеткізе алдым ба?.. Ағаларым риза ғой. Хонтайшы да, ойраттың осындағы бар игі жақсылары да жауап қата алмады емес пе. Естігенде өз көкем не дер екен? Көкем риза болса шіркін. Атқосшы, ат күтуші боп бар деуінде де бір гәп бар-ау. Әй, мына екеуі неге көп сыбырласып кетті?.. Құдды бір өсек айтқан қазан-ошақ басындағы қатындар сияқты. Өлтірсең де, өлсең де, самбырлап айтып-айтып тастауға не жетсін. Дегенмен хонтайшыда түйсік бар. Төрден орын ұсынғаны-бітімге бастар қолын ұсынғаны емес пе. Одан артық қалай тұспалдасын?..." Сыбан-Рабтан ханына бас иіп, құрмет білдірді де, бір аттап қана жүзін елшілерге бұрды. — Күллі ойрат-мұңғұл жұртшылығының аса зор мәртебелі қасиетті әміршісі, Гобидің құмынан да көп қытайды қалтыратқан, ормандағы сансыз ағаштай самсаған орысты үркіткен ұлық дәрежелі Қалдан Башықты хонтайшымыз күн сәулесі мол түскен Кіндік Азияның байырғы ұлысының тақ мұрагері, жарты жалғандай қазақ даласының, қазақ жұртының һәм өзбек, һәм қырғыз ұлыстарының ұлы ханы Тәуке баһадүрдің құрметті һәм құзырлы елшілеріне өз дастарқанынан қонақасы беруге ниет қылып отыр. Аса мәртебелі алдиярымыздың осы меймандос ниетін үлкен жүректеріңіздің мейірімімен қабыл алуларыңызды өтінеміз. Сыбан-Рабтан оң қолын кеудесіне төсеп, сәл бас иді. Қазақ елшілерінің ханы Бертіс іле жауап қайырды. — Аса мәртебелі, күн қасиетті, кең құшақты, мол құзырлы Қалдан хонтайшының бізге, құдіретті қазақ жұртына, қасиетті алаш әулетіне, қадірлі алаш еліне, олардың елшілеріне деген құрметін риясыз көңілмен қарсы алғанымызды үшбу мағлұм етуді зор мәртебе санаймыз. — Дәл солай! — Дәмнен артық емеспіз. — Шақырған жерден қашпа...- десіп шұбыра берген серіктерін Бертіс шайқаған қолымен тиып тастады. Сыбан тағы да құп алғанын білдіріп, бас иген сыңай танытты. — Қазір қонақ үйге түсіп, жайғасып, жақсылап тынығыңыздар. Елшілер орындарынан жапырласа тұрып, тақта отырған хонтайшыға бастарын шұлғи-мұлғи сыртқа беттеді. Екі қапталдағы әрқайсысы бір-бір тас құдайдай боп қалшиып отырған ойраттың игі жақсылары қазақтар түгел шығып кеткенше, не қыбыр еткен жоқ, не еріндерін бір жыбыр еткізген жоқ. Елшілер шығып кеткен соң олардың не сөйлескенін, не шешкенін өздері білер. Ағаларының ең соңын ала шыққан дыбыс аңдыған Қазыбектің құлағына ақ орданың араның ұясындай ызыңдап, дүрілдесеп, шулығысып кеткені сақ ете қалған-ды. "Ә, шымбайларыңа қатты батқан екен. Оп-оңай ұйпалап қысып, ұйпап жұта салам дедіңдер-ау. Уысыңнан шығып, ұртыңа жетпей қалғанына өкінесіңдер ғой. Өкініңдер. Елден елдің, ерден ердің кемдігі жоғын білсеңдер, елдің елден несімен артық екенін, ерден ердің қай қасиетімен қадірлі екенін сезгендерің де дұрыс. Әйтпесе елді ебелек құрлы көрмей, даласын өртеп, Қаласын шауып бір жеп, елшісін балақтан алып, балтырдан қауып екі жеп биге шықпақ-ау. Дәмесінің зорын! Қабырғасы қайта-қайта қайыса берер қазақ жоғын, сол қарысқан қазақтың қабырға қайыстырар салмағын баласының-ақ аузынан сезген боларсың. Сез! Сезе түс! Сонсоң өзді-өзің қырқыс! Өзді-өзің сүзіс! Жер түбінен көтерілген шаң сенің де іргеңе кеп тірелерін, тіреліп қана қоймай шебіңді бұзып, шеніңнен кетерін де біліп қой. Қазақтың қолыңдағы бейбіт құрығы иегін көкке білемдеген сүңгіге айналарын, қолындағы қауғасы құлаштап соғар қара шоқпарға ауысарын, аузыңдағы тәубасы атойлаған ұранға озарын қалтыраған, дірілдеген, қалшылдаған суық терлі денеңмен сезіп қой. Шабылғанның қандай боларын сонда көресің!" дейтін ой қаужады. * * * Ел орынға отыра елшілер өз ауылына оралды. Хонтайшының өз дастарқанынан қонақасы жеген, көңілдері орындарына түскен ағаларының беттеріне қан жүгіріп қутыңдасып қалғанын көріп, Қазыбек те жайраң кейіпке түскен. Сонысын байқаған Дау мен Бабаназар екеуі екі жағынан қолтықтап тұрып, ақтарыла бата берді. — Балам, мен сені өзімнің Аралбайымдай ғана асық ойнап жүрген баладай көруші ем. Бірақ сенің осы сапардағы бар-бар мінезің, тәсілің, әдемі қылығың жаныма жаққанын жасырмаймын да. Келдібек ағаның сені мынау елшілікке неге қосқанын енді ұққан-даймын. Өзіңнен көкең үлкен дәме қылады екен. Әке балаға сыншы. Адаспапты. Сен бүгін бетіңді аштың. Әмсе алдыңнан жарылқасын, ұлым! — деп алақанын жая беріп, бетін сипады да, дереу Қазыбекті мол құшағына көміп алып, бауырына қысты. Осы жақсы бейілді бүкіл жадыраған жанымен құптап тұрған Дау да тебірене жөнелді. — Қазыбекжан, есінде ме, мен саған "Сен айтарсың. Айтарсың-ақ!" деп сенгенімді. Үміт артқанымды. Ақтадың сенімді, баршыным. Құдай-ау, аузымызды біреу құлыптап тастағандай жым-жырт мөлигенімізде, қара жердің тесігі болса кіріп кетердей қорланғанымды білсең. Даудан да жеңіліп, жаудан да ығысып құр сүлдеріміз сүмірейіп тұрғанда сенің жұлқынып шыққаның, арқамыздан зілді, кеудемізден шерді жұлып тастай берді-ау. Көзіңнен от, аузыңнан жалын атылды-ау сонда... Әй, қазағымның қылыштай қиып түсер тілі бар екеніне масаттандым. Сол қазағымның сөзін қиыстырып айта алар ұлы бар екеніне мақ-тандым. Тіл-аузым тасқа! Өмірден жаңылыспай, адаспай өт, шырағым. Алдың әмбе ашық болғай. Өрісің кеңейе берсін. Жеңісің көбейе берсін! Тәңірің қолдап, қорғап жүрсін! — деп сөзінің соңын батамен аяқтаған Дау жас жігіттің басынан қос қолдап ұстап тұрып, еңкейтіп әкеп маңдайынан сүйді. — Рахмет, ағалар! Айтқаныңыз келсін, Бабакем! Дегеніңіз келсін, Дау аға. Екеуіңіз бір-ақ үйіп-төгіп бере салдыңыз-ау. Көтере алсам... Көтеруге тырысармын. Ақтауға тырысармын,— деді қатты толқыған Қазыбек екі ағасына кезек қарап. — Көтересің, балам. Елдің ендігі жүгін де, салмағын да сен көтересің. Тек қана теріске бастауға, адастыруға асығып тұратын әзәзіл тірлік пен дүние боқ жаңсақ бастырмасын сені. Осыдан кейін Қазыбек ауыл шетіне оңаша кете беріп еді, әлдекім артынан қуып жетті. Жырғал ноян екен. Иығынан ұстап өзіне қаратты. — Қазыбек, мен саған әлгіндегі екі ағаңның айтқанынан асырып айта алмаймын. Бірақ саған деген құлаған көңілімнің белгісі болсын, өтініш білдірем. Қабыл көрсең қуанышымда шек болмас,— деді. Қазыбек сәл күдіктеніп тұр. "Апырай, мыналардың басқан ізімізді аңдып, жазған жағымызды тыңдап отырғаны ма сонда? Ағаларыңның айтқанын естідім дегеніне қарағанда біздің бүкіл самбырлап сөйлескенімізді құлағын түріп, құпиямызды біліп жүреді екен-ау. Әй, аңқау да, момын салпы етек қазақ! "Астыңдағы атыңа сенбе, қойныңдағы қатыныңа сенбе" деп нығарлағаның кімге қажет, арыстанның аузында отырып та ішіңді ақтаратын болсаң. Әлде қатының білгенді қайын-жұртың біледі. Қайын жұртың білгенді былайғы жұртың біледі дейтін сақтықтан сақтана-сақтана ет өліп кеткендік пе біздікі. Әй... мынау ноянның менде не өтініші болмақ. Не досымды алам демес, не басымды алам демес. Басқасына пысқырмаймын да." Басын изеді. Жігіттің ойланыңқырап барып келіскенін өзінше жорыған Жырғал Қазыбектің бейіл құрметін одан әрі асырды. — Мен саған ат мінгізем демеймін, Қазыбек. Аттан кенде болмайтының қазірден-ақ белгілі. Тон кигізем де демеймін. Торқа тон, алтын жаға иініңнен онсыз да түспейтінін шамалаймын. Сенің кеудеңнен ел көшіп, жұрт қонып жататын, көкірегіңнен селдей ағып, бұлттай көшіп жататын көркем ойың мен құдіретті тілің барына көзім жетті. Сенің үлкен болашағыңа менің айтар өтінішім де үлкен. Екеуміз төс қағысып дос болайық. Ертеңгі ойрат-қазақ татулығының басы да болсын!— деді. Қазыбектің дәл мына өтініш ойламаған тұсынан жеткен еді, қапелімде сәл аңырып тұрды да, тез келіскен түрін жылып сала берген қарасы үлкен кең көздерінен танытып, ақсия күліп жіберді. — Әй, Жырғал аға! Татулық белгісі деп арқамды асқарға тіресеңіз, басқасын түгендеп қайтем. Қазақ пен жоңғар қарумен сәлемдеспей, құшақтасып табысса, ығыр болған екі елдің бүлінуі тиылып, тыныштығы орнар-ау. Ылайым соған жазсын. Төсіңе төсім дайын. Достығыңа достығым әзір. Міне бүкпесіз, қалтарыссыз құшағымды да аштым. Ішімді де ақтардым! Төс төске түйісті. Достықтың туын биіктетті. Татулықтың сүрлеуіне алғашқы ізді екеуінің әдемі тілегімен түсірді. — Менің өзгелерден гөрі... өзгелер деп қандастарымды айтам да... өздеріңе ықыласым неге ауа беретінін өзім де білмеуші ем... Өткенде сенің қазақ әуеніне құмартқаныңды көргенде... Сол әнді іздеп табаныңды тасқа соғып жалаңаяқ жүгіргеніңді де, Шараһаймен кездескенінді де көргенде... менің де іштей бір құбылуым... дүниемнің төңкеріліп түскендей болуы басталған тәрізді. Енді сезсем-қазаққа бүйрегім бұра беретін күйім бар екен. Жырғал ноян "осыны неге бастадым?" дегендей ыңғайсыздана бөгелді де, "бірақ әйтеуір бастаған соң, тайсақтап кетуім орынсыз болармен " әрі жалғастырды. — Мен Қалданның ең үлкен ағасының баласымын. Яғни Ерден Батыр хонтайшының немересі болам. Әкемді туған інісі өлтірген. Сыбанның маған іші жылымайтынын да білем. Сендерге мені тыңдатып қойса, сыртымнан мені тыңдайтын әлденеше адамы барын да білем... Әй, ол жағын қайтеміз. Айтайын дегенім: шешем Жәңгір ханның немере қарындасы екендігі. Әкем шешемді керемет жақсы көретін. Шешем де әкемді қатты құрмет тұтатын. Менің тілім де қазақша шыққан еді. Әкем шешеме кейде: "Мағфуза, ән салшы бір" деп отыратыны әлі есімде. Онда да қазақша айтқанын ұнататын. Шешемнің сол кездегі ән шырқай отырып, үлкен сұрғылт көздеріне мөлдіретіп қос тамшы жасты үйіре қоятынына алғаш сәби кезде "неге жылайды" деп үрейлене қараушы ем. Кейін неге екенін білмеймін, әннен де бұрын сұрғылт көздердің ұзын кірпіктерінің ұшына байланып, ұзақ дірілдеп, толықсып тұратын сол қос моншақ тамшы жасты көргенше асығатынмын. Әкем өлгеннен кейін көпке ұзамай шешем де көз жұмып еді... Біздің төңіректегілер: "Қатын алсаң қазақтан ал, өзің өлсең, құсадан қоса өледі" деп қарқ-қарқ күліп мазақ ететін. Ал маған салса, қазақ әйелінің қосағына деген құрметінен, қызметінен, құштарлығынан артық еш нәрсе жоқ тәрізді. Содан ба менің де әйелім қазақ қызы. Атақты Сүйіндік руының бір мықтысының шаңырағынан. Шараһайдың неге қазақша ән салатынын енді түсінген шығарсың. Ал Шолпанның өле өлгенше ауылына, еліне деген сағынышы таусылған емес. Шолпан ән салды дегенше дүние түгел күрсініске, аңсауға тоғытыла береді. Шараһайдың әуеніндегі мұңлы ырғақтың төркіні қайдан шыққанын, Қазыбекжан, енді ұққан шығарсың. — Иә! Ұғындым. Өзіңді де, Жырғал ноян, ұққандай болдым. Қазақтың салтымен жиен деп қалжыңдауға да, жезде деп ойнауға да болар еді. Бірақ оған жібермей тиып тұрған бір бөгесін бар сияқты. Әлде ол сенің жат елдік болғандығыңнан ба. Әлде сендердің көр-мейтінді көретін, естімейтінді еститін епсектіктеріңнен бе. Әлде сендердің қазақ қыздарын шырылдатып алып қашып, ғұмыр бойы торда ұстап, торықтырып, зарықтырып қоятын әлімжеттік әдеттеріңнен бе. Мен сені дос танып, құшағымды аштым. Ішімді ақтардым дедім. Бірақ ол бүкіл қазақ іші емес. Жылаған жанның мәңгі ұмытылмас шерін сонау көгілдір мұнар тасасындағы жыртық шекпенді қазақ ұмыта қоймаған болар. Сол көгілдір мұнар ішіндегі ұлынан бір, жерінен екі айырылған кекті ата мен мұңлы кейуананың аһ ұрған шері мен зарын мен де қайтіп ұмыта алармын. Сенің мынау табаныңның астында тапталған жер сол күйзелген жұрттың атамекені еді ғой. Сол атамекен кіндік жұртты сағынған босқындардың сайдағы сайғақтай панасыз, шарасыз халін көріп отырып мен саған қайтіп қана ризалық білдіріп, мәре-сәре қалжындасам. Бойды ұстаған, ойды тежеген осы тәріздес өктемдіктерің, Жырғал ноян. Жері жақын деп қамсыз отырған қазақты жайғастыра бергенге әбден еттерің өліп кеткен. Бұдан былай қамсыз қазақ болмайтынын, ат-көлігін баптап, қайың найзасын саптап отырған, етек-жеңін түрінген ашынған қазаққа тап болатындарыңды ескеріңдер. Сендердегі темір тәртіптің бізге енбейтінін қайдан білдіңдер. Қашқанның қуар күні боларына, сасқанның есін жияр күні боларына тәңір хақ куә. — Ой, Қазыбек! Сен мені тым қажадың ғой. Еліңді шапқан да, талайдың төбесіне қазық қаққан да тап бір мендей-ақ. Көңілім адал, қолым таза болмаса, төсімді тосып дос болар ма ем. Әр жайды біз де топшылаймыз. Сендердің ойға құлап, қырға шұбап өздерің айтатын "Қайда барсаң, Қорқыттың көріне тап болғандарыңды" білмейді деп пең, білеміз. Енді берсең, құдай, жоңғардан бер жолды! Есемді де, есебімді де түгендейтін кез туды деп алақандарыңа түкіріп, тас түйін отырғандарыңды да білеміз. Тәуке хандарыңның қажырына да, қайратына да, білімі мен біліктілігіне де қанықпыз. Ең алдымен осы хан-дарыңның өзге төре тұқымындай мақтаншақ, ман-сапқұмар һәм қатыгез еместігін де байқап қалдық. Бәрінен де бұрын Тәуке ел қамы, ұлыс бабы-ұлт бақыты дегенді көп күйттейді. Бізді, ойрат жұртын сескендірген де, қорқытқан да сол тірлігі. Қалдан хан сендермен бітім жасауға дайын. Татулыққа да бейім. Ендігі оның арманы-Қытай хуандиы иектеген Халқаны хандығына қосып алу. О дан әрі, шамасы келсе, шүршіттің өз ішіндегі ішкі мұңғұл жұртын түгел бодандықтан құтқарып алып, бұрқанымыз оң қарап, желеп-жебеп берсе, бір тұтас ғаламат үлкен ойрат-мұңғұл хандығын құрмақ. Одан арғысын мен айта алмаймын. Сен сезесің. Ал әзірге бейбіт бітім жасаймын деп отырған Қалданды білем. Қазақтың қолды болған мал мен жанын түптеп іздеп, сұрау салғаңдарын тегіс қайтарыңдар дегеніне өздерің шығып кеткеннен кейінгі кеңесте бәрімізді шырылдатып отырып көндірген, — деп Жырғал естіген-білгенін түгел жеткізді. Қазыбек бас изеді. Ноянның қызғылт қоңыр сақалының кешкі шапақта онан сайын қоюлана түсетінін назарынан тыс қалдырмай, мына ашық әңгімесіне ризашылық танытты. Әлдебіреулердің ағаш арасында жүргенінен сезіктеніп, үйлерге қарай бұрылды. Дау сыртта жүр екен, сабырлы сөйлесе де секемденгенін сездіріп алды. — Қазыбекжан-ау, апақ-сапақта жалғыз не ғып жүрсің? Не дегенмен бөтен елдің бөгделігін ұмытпаған жөн. — Білем, Дау аға. Бөтеннің бөгделігі де есте. Бірақ амал не... — деп Қазыбек күрсініп қалғанын да сезбей ішке еніп кетті. Дау ілесе кірді. — Ой, Қазыбекжан! Бауырым-ау, неге күрсіндің? Неге жүдедің? — Ә, жай! Әшейін көңілдің әрі-сәрілігі ғой. — Өйтіп алдаусыратпа. Тым құрыса бөлісіп кө-терейін. Айтсаңшы күдігіңді, — деп Дау жік жаппар болды. — Бітім болады ертең. — Оу, сүйінші неге сұрамайсың! — Бітімнің боларын бағана білгем. Оны өздеріңіз де сездіңіздер. Қалданның ойы әріде. Зілі артында, — деп Қазыбек тағы тығылды. Күрсінісі енді анық естіліп, іштегі ауыр толқынды ықылықтатып атқызды. — Оның зілсіз күні болған беді, Қазыбекжан. Бүгін ылдиласа, ертең аспандайды. Аңдысқан дұшпанның әрекеті ежелден солай құбылады. Оның таңсық түгі жоқ. Бүгін тырнақ бүгіп, азуын жасырып қалса, ертең қапыңды тапқан бойда, тырнағын тарбитып, азуын ақситып бас салады. Оның несі жұмбақ. Қазыбектің қабағы ашыла бастады. — Ей, рас! Солай болатыны хақ. Ал мен ... мен. Арқамнан қаққанға алақаны енді жұмылмастай, жұдырыққа айналмастай көріппін-ау, — деп күле түсіп, Жырғалдан естігенін айтып берді. — Ой, Қазыбекжан! Балалығың бар-ау әлі. Оу, ол алдымен сол шүршітке барсын. Шаптығып шабына ши жүгіртсін деп қуанбаймысың қайта. Шүршітті шауып ала ма, ажалын солардан тауып алар ма, бір құдайға аян. Мұңғұл-ойраттың басын қосам деп жүріп басынан айрылғанын білмейді ғой. Қайдағы тұтас хандық! Тас-талқаны шығады. Шегірткедей қаптаған шүршіт өлігімен-ақ тұншықтырып өлтірсін. Қазыбек сақылдап күліп ала жөнелді. — Тұу, Дау аға! Қолмен қойғандай еттіңіз ғой. Несіне үріккем. Оған дейін біз де тірлік қылмаймыз ба! Қыламыз. Мәмлакатымызды жөндейміз. Саяқ қашқанды да, теріс басқанды да қайырып әкеп, бұғалықтап бұрып, бір тізгінге жинап, бір кіндікке байлаймыз. Байлаймыз. Домбырасына қол созып, бір шабытты қағысты қараша үйдің түндігін желбіретердей күмбірлете жөнелді. АРБАУ Ханның жақсы болмағы, Қарашының елдігі. Қарашы халық сыйласа, Алтыннан болар белдігі. Бұқар жырау 1 Домбыра майда шертіске ауысты. "Саймақтың сары өзені" бұрқ-сарқ тасыған жоқ. "Қара боран қағындының" үрейлі суылы тірілген жоқ. Майда әуен өзінің күйіне үндесті де, түңліктің тесігінен шүйкедей щұбатылып тарап жатты. Сол елшіліктің жолы болып еді. Малды да мол айдап, тұтқындағы жанды да босатып алып, елдей көшіп қайтып еді-ау. Қаз дауысты Қазыбек атандырған Қалдан хонтайшының: "Мен хан болғалы, басыма қасиет қонғалы ешбір жанға тізе бүгіп көрген жоқпын... Жығылғанымды білдіріп сендерге бір сыйлаймын. Балам, Қазыбек! Сен жаңа үйреткен жас тұлпар екенсің! Сенің айтқан сөзіңе менің буыным шыдамай, сіресіп қап, тұра алмадым. Сондықтан саған екі түрлі белгі беремін. Біреуі-сенің даусың қаздың даусындай қаңқылдап шығады екен. Сол себепті сенің атың бұдан "атың Қаз дауысты Қазыбек болсын. Екінші-қос тоғыз жүлде байладым. Бұдан былай сен екі сыбағалы бол!"-дегені әлі күнге құлағында. Бұның екі сыбағалы болғанына қуанғандар да мол болды. Күндегендер де, қызғандар да аз болған жоқ. Атақты ел береді. Даңқыңды жұртың шығарады. Атағыңды ағайының көре алмайды. Даңқыңды аталасың жанталаса өшіруге тырысады. О да өмірдің маңдайға жазған бұйрығынан. Атақтымын деп асқақтамағаны тәңірге аян. Даңқтымын деп тәлпіштенбегеніне барша куә. Бәлсінген балшық құдайларды талай көрді. Табанда тапталып, атынан атағы бұрын өшкендерін де біледі. Алыс — жақынды тең көрсең, зұлымды бүктеп, жауыңды алдыңа өңгерсең, дүниенің бұзылмай, адалдықтың ауытқымайтынына көзі өр кезде жетіп келеді. Алдына келгеннің кейбіреулердей қойны мен қонышын тіміскілеген жоқ. Әділдік деп тіккен туын биіктете түскен абыройына қылаудай кіршік жуытпай келе жатқанына міне елу жылдай болыпты. Бар мұңы-ел мұңы. Бар мұқтажы-ел мұқтажы. Сол ел-жұртына жарты ғасыр бойы төсек боп арқасын төседі. Жастық қып жанын жайды. Алғыстан басқа алғаны жоқ. Рахметтен басқа байлағаны жоқ. Берекені ниеті берді. Ырысын адалдығы еселеді. Көз сатқан да, көз алартқан да кезі болмапты. "О тоба! Көк күмбезді кең сарайдан құрым киізді қараша үйді артық көретін тұз қазағымыз-ау. Түңлігіміз желпілдесе, уығымыз сықырласа, ұйқымыз шырайлана түсетінін өзгеге қайтіп түсіндірерсің. Әлде желдің суылын, жапырақтың сыбдырын, судың сылдырын ана әлдиімен қоса естіп өскен қыр ұлына табиғат анасының әртүрлі әуезі құлағына үнемі жетіп тұрмаса, жетімсіреп жабығып қалар әдетінен де ме екен? Құрым исі танауына келмесе, тандыры кеуіп, тамағы қаңситын қазақтың бірі болмасам, Әз Тәукенің қасында көк күмбездің астында, көк мәрмәрдің үстінде бас уәзірдің құзырлығын құнттап жүре бермес пе едім... Мәмлакатымыздың тізгінін бір қолға ұстатқанымыз хақ. Әруағынан айналайын Әз Тәукенің тұсында ұйытқылы елге ұйысқанымызға, бір кіндікке байланып, бір қазықты айналғанымызға жасыған жауымыз, басылған дауымыз куә. Ру-рудың бірін бірі иектеуін, бірін бірі жұлқылауын, жұлмалауын, жұмарлауын тоқтатуға қаншама күш салғанымыз бір құдайға аян. Әсіресе ойрат тірлігінің темір тәртіп, қатал жосығына сүйеніп жасаған қарекеттеріміз тегін кетпегеніне шүкірлік етумен болдық қой сонда. Сол күндері Тәукенің "жеті жарғысын" түзбесек, мынау ата — бабаның қаны мен тері сауылдап құйылған сары белді, салқын көлді, самалы ескен жайын далада қазақ жұрты бүгінгідей жер басып жүрер ме еді, жүрмес пе еді. О да бір құдайға аян. Тауарихтан өшіп кетейін деп тұрған, бірін-бірі жұлып жеп, өзді-өзі қырқысқан тағынай боп таласып, тағы тірлік кешкен сан ұлысты бір ұлтқа ұйыстыра білгенімізді енді мақтан ғып айтуға да болар еді-ау. Не керек... "Өлдің, Мамай, қор болдыңның" кері келмеді ме. Әз Тәукенің көзі жұмылысымен ұлы хандықтың тәжінің салмағын көтере алмай, тағының киесін ұстап қала алмай Қайып қақыратқан іргені, Болат ажыратты. Сәмеке құлатып тынғалы отыр..." Домбыра ышқына безілдеді. Ышқынған жанның күйігі он саусақтан екі ішекке құйылды. Екі ішек безек қаққанда шанақтан шапшып төгілген ащы уһілеу боз үйдің босағасына соғылды. Керегесіне керілді. Шаңырағына шаншылды. Ашық түндіктен аунап түсіп боз далаға боздап ала жөнелді. Боздаған күй ішкі күйікті қозғап, қоздатып ала жөнелді... Жалындаған жас Қазыбек қылшылдаған қылыштай еді. Қазақтың төріне келген Тәуке төрт құбылаға түгел жайылып кеткен қазақ даласын түгел игеріп ұстауға, тізгіндеп тартып отыруға бір өзінің шамасы жетпейтінін анық ұғынғанды. Шашылған елді, шұбырған жұртты, ыдыраған халықты бір шеңберге сиғызу үшін ықшам-ықшам үш ұлысқа бөлген еді. Алатау мен Қаратауды жайлап, елдің түстігі мен жердің биігін иемденген ұлысты Ұлы жүз, елдің тұтас адырлы шоқылы тауы бар, айдынды шалқарлы көлі бар, ұзын аққан даласы бар қазақ елінің кең орта тұсында дүріл-деген ұлысты-Орта жүз, ылдиға қарай еңістеп кеткен жерлердегі батыстағы басқыншы көршілеріне батылдық пен батырлық үлгісін көрсеткен ұлысты-Кіші жүз деп атаған. Осы үлкен-үлкен үш ұлысты мансап десе қыршаңқы сәуріктей кісінеп, әкесі ұлынан қызғанып, баласы әкесін күндейтін Жошыдан тараған керауыз, кермылтық сұлтандарға бермей, елдің көзіне түсіп, құрметіне бөленіп, қадір — қасиетін асырған қарашыға билеткен еді. Ұлы жүздің екі тізгін бір шылбырына оралған оңаша билігін Әлібекұлы Үйсін Төле биге, Орта жүздің екі тізгін бір шылбырына байлаған түгел билігін Арғын Келдібекұлы Қазыбекке, Кіші жүздің екі тізгін бір шылбырына түйілген жеке билігін Алшын Байбекұлы Әйтекеге ұлық Тәуке хан кемеңгер көрегендікпен, берекелі білгірлікпен ұстатқан еді. Содан бастап, "Құдай-көкте, хан жырақта" деп тымағын алшысынан киіп, тіс арасынан сыздықтата шырт түкіріп қойып, көп бүліктің басы болатын кеудемсоқ байлар мен үй арасында қазан-ошақты ат тұяғымен жапырып, арсылдаған иттер мен шәуілдеген күшіктерді қамшының астына алып қыңсылатып, тоқты-торым өңгеріп, бота-тайлақты қуалап кететін байбаламшыл батырсымақтарды, сыналап көмейлеген парасынан көз жасы аққанша қақалып отырып, ақты қаралап, қараны саралап інісін ағасына жығып беретін бишікештерді жайшылықтағы жынынан айырып жымдай қылған үш арыстың аты аспандап, әруағы асып түскен еді. Ол ол ма, жер кіндігіміз деп кердеңдей басатын төрелердің қараға батырған тізелерін қағып жіберіп қана қоймай, сол "көктегі құдай да, жердегі құмай да-өзіміз!" деп жүрген сұлтандардың арасындағы ырың-жырыңды басып, көп келеңсіздіктеріне тиым салған соң, қара қылды қақ жарған әділдігімен, қылдай қиянатқа баспайтын адалдығымен үшеуі бірдей ел көзіне түсіп, жұрт құрметіне бөленген еді. Қырбай төрелердің қырсығынан туындайтын талай-талай үлкен қақтығыстар мен іргелі шайқастардың алдын ала білген бұл үшеуіне деген алаштың алғысында шек болған жоқ. Жаны ауырса да жақсысын қарақтайтын, басы ауырса да жақсысын күндейтін қазақ шіркін Төле, Қазыбек, Әйтеке дегенде екі қолын қусырып, құдайдан да құдіретті көріп, төк тұратын. Балапан басына, тұрымтай тұсына боп "Ақтабан шұбырынды, алқакөл сұламадан" кейінгі кер кезең, зар заманда, атадан ұлды, анадан қызды айырған жоңғар шапқыншылығына қарсы алты алашын, қалың қазағын қайта көтерудегі үшеуінің еңбегін кейінгілерге аңыз ғып жеткізген де, қайырымды тани көре білген тұстастары еді. Әсіресе он сегізінші ғасырдың жиырмасыншы жылдарының орта шенінде Орта жүз бен Кіші жүздің ауылдарын қысы-жазы аралап, елді бірлікке, ұлдарын ерлікке, бай, билерін ауыз бірлікке шақырып, азаттық аңсаған халықтың тәуелсіздігін әперіп, атамекенін құтқарудың қажеттігіне ұйытып сауын айтқан Қаз дауысты Қазыбек ат үстінен түспеп еді. Алты малтаны қорек қып, жат қолында қалған қайран Сарыарқаның сарқыраған суына шомылуға да мұршасы болмай, даласының түнгі шығына омырауын төсеп, күндізгі мұнарына бетін шайып, кең өлкенің кер бетегесін сырлас етіп алғаны да сол кез еді. Ақыры ұлы бидің еңбегі босқа кеткен жоқ. Ғайса пайғамбардың туған күнінен есептегенде, бір мың жеті жүз жиырма алтыншы тауық жылы Ордабасыда өткен үш жүздің игілерінің бас қосуы-бүкіл жауға қарсы шайқасқа шығу үшін халық боп атқа қонған алаш бірлігінің көрінісінен туындаған еді. Алатау мен Қаратаудың иықтасып түйіскен мүйісіне саты-сатыланып сұғынған адыр-төбелерді, қырат-қырларды алдына салған Ордабасы оқшау көтерілер еді. Оқшау көтерілер еді де, айналасындағы Бадам мен Арыс өзендері ирелендеп қиып өтетін жазыққа шекесінен қарар еді. Содан да ма Ордабасы қазақтың ежелден алқалы жиыны, дүбірлі диуаны өтетін қасиетті мекені болатын. Сол құт боп енген тауық жылының жадыраңқы жазында үш жүзден құйылған мол нөпір оқшаулана бөлектенген осы төбенің үстіне қазақтың айбатының белгісіндей ала байрағын қадап, әлі де ешкімге белін алдырмас айдынын шартарапқа танытқан еді. Сол алқалы жиынға исі қазақтың бетке ұстар қаймағы-ханы мен биі, сұлтаны мен бегі, батыры мен байы түгел ақтарылып жеткен еді. Қоян жылғы қан қырғында тоз-тоз болған жұрт өзбек пен сарттың, түрікпен мен қарақалпақтың қақпасын қағып, қайыршылық кебін киіп, өзге елдің өңменнен итерген өктемдігін бастан кешкен алаш ұлдары елдікке шақырып, бірлікке бастап, тендікке уағыздаған үш бидің арқасында қайтадан еңселеніп, ат-көлігін қамдап, қару-жарағын сайлап, намысқа қызып қолына түкіріп отырған-ды. Ордабасыда қазақ жасағының бас сардары мен ту ұстаушысын сайлап алып, елдің кіндік қазығы Түркістанды, Түркістан төңірегіңдегі жоңғар жамбастаған Ташкент тәрізді отыз қаласын, Арқадағы даласын, Алатау, Алтайдай ақиық тауларын, Жетісу толы бақша-бауларын жаудан босатып алу үшін қаһарына мініп, кек тасқыныңдай ағындап, тау бүркітіңдей шүйіліп жауды жерден қумақ, елді жерге қондырмақ болған-ды. Қазыбектің қара домбырасы баяулай түсіп, нәзік шертіске ауысты. Ендігі майда әуен тынши қалған жыртық шапан, малма тымақты момақан жұрт-шылықтың Ордабасының қырқасына арнайы тігілген үш қосар үйдің айналасына жиналып, төңіректі көрсетпей жауып кеткен көптігіне қарамастан, сол үйдегі өтіп жатқан диуан кеңесінің шешімін күткен шыдамды сабырындай сезілді. Майда әуен кенет саңқ-саңқ еткен дыбыс шығарып, әлгі бірыңғай лебінен айырылып қалды. Қоңырқай сазға қобалжытқан ащы үндер араласты. Саусақтардың алма-кезек шанақ сабалаған тарсыл-гүрсілі көбейді. Екі ішектің екпінді әуені екілене жөнелді. Сол күні сол Ордабасыдағы сол іркес-тіркес алтын үзік ақ ордада да сабырлы басталған кеңес кенет шиыршық атқан айтыс-тартысқа астасып кеткен еді. Айтыс-тартыс тағы да сұлтандардан шыққан болатын. Бұрыннан да кең далаға симай, кежілдесіп қалып, кеңірдектесе керілдесіп жүретін төре тұқымы мынау жан-жағы қусырылып, жайлауы жұқарып, бұқарасы бытырап кеткен кезде де екі иығын жұлып жемей қайтсін. Әр сұлтан өзі шыққан төбесінің биік болуы үшін қолынан келгенін істемеді ме? Аннан қашып, мыңнан қашып босқан елдің бошалағандарын құрықтап қуып кеп, қууына ілеспегендерін қырып кеп, мал мен басын көбейтумен болған жоқ па. Малы артса, байлығы еселенеді. Еңсесі өседі. Басы көбейсе, соңына ерген жасағы молаяды. Жасағы молайды дегенше одан мықты сұлтанды мынау әркім өз кеудесін құдай ғып шаншып алған алмағайып кезеңде тауып көр. Қайдан табарсың. Апиынын иіскеп, күшәласын езіп ішкен көксау Болат хан ба адыраңдаған сұлтанды қайырып әкеп келеге салар. Салар болса, жел аударған қаңбақтай онда бір күл төгіп, мұнда бір күл төгіп, көше бермей, ордасын орнықтырар еді ғой... Әрқайсысы жоңғардың бір қуыршақ құдайындай кекірейген Әбілқайыр, Сәмеке, Барақ, Батыр, Әбілмәмбет, Күшік сұлтандар жараған бурадай бұрқырап ұлы хандықтың тағынан да, ұлыс хандығының тағынан да дәмеленіп, жалақтап алған еді. "Кім біліпті, бақ құсы таққа да, боққа да қонатыны, басқа да, тасқа да саңғитыны өтірік болмаса, құдай қырын қарамаса, күллі алаштың құмарттырған тізгіні, тіпті ұлыс тізгіні-ақ саусағына ілікпес пе! Ал сол тізгіні құрғыр бір ілікті ме, көкіректе шемен боп байланған арман итті қаңсылатып теуіп қап, одан да әрмен, одан да зор тағы бір арманның күшігін көкейіне қондырмас па. Мынау Ордабасы-сол ынтызар тілектің, аласұрған арманның орындалар жері. Ендеше талмай, табандап тартысып, қажымай қарысып, бас сардарлықты басыңа бөркіндей бір сұғып ал. Содан кейін сардар бөркінің хан тәжіне айналуы оп-оңай. Үш жүздің жасағын басқарар сардар, құдай сәтін салып күні ертең жоңғардың жонын тілгілеп қуып, жерде айқай, көкте айқай жеңіспен оралса, ұлы хандықтың алтын тағы жамбасына өзі кеп түсе қалмай ма! Ендеше мынау кеңеске барыңды сал. Қашанғы тұяқ серіппей жата бересің. Өзің өзеуремесең, өзгенің сені ойлар да, сені сайлар да түрі көрінбейді. Сені аңғарар Үйсіннің ұйпап етер құдіретті Төле биі ме, Арғынның азулы Қаз дауысты Қазыбегі ме, Алшынның әділетшіл Әйтекесі ме. Жоқ. Кеудесінде жаны, балағында биті барын танытатын дәл осы ара. Семсер боп сілтенбесе, қылыш боп қиып түспесе, көк сүңгі боп қақыратпаса, көлеңкесіне де отырғызбайды мынау қара бұқара халық. Анау дүрілдеп жеткен түрін көрмеймісің. "Хан-сұлтанға қарайлаудан, төреге телмеңдеуден не таптық? Сор қаптық. Жер құштық. Енді қара халық төресіз де күн көреді. Төреге ел керек емес екен, қанды апандай кең көмейін толтырар қансоқта жем керек екен. Енді жем бола беруге көнбеспіз!" деп құлшынғандарын көрмеймісің. Жоқ! Мынау сақалы шоштаңдаған үш биге кімнің жалы тұтас, кімнің құйрығы қалың екенін көздеріне шұқып отырып көрсетпесең, сағыз сорғандай ауыздарын мәймите бергеннен танар ма. Сол мәймиген мылжың ауыздың шаршаған кезде әлдебір боқтышаққа қисая салмасына кім кепіл. Төрдегі басты есікке сүйреп, қашаңғы өздері білсін, өздері екшесін деп, жаңа түскен келіндей боп көтіңмен жер иіскеп, көзіңмен көтіне қарап мөлиіп отыра бересің. Аңысын аңдаудың уақыты өткен. Бұл жолғы таластың жөні бөлек. Жығылып қалдым дегенше-тұралап қалдым дей бер". Осындай дәмелер мен түйіндер кеуделерінде тіріліп, көкіректерінде түйілген соң бірін-бірі күндеген, бірінен бірі қызғанған Әбілқайыр да, Сәмеке де, Барақ та, Әбілмәмбет те кезек-кезек суырылған еді. Өз қадірін оздырып, өзгенің құнын тоздырып, жатып кеп тәжікелескен еді. Қазыбек сол кеңестің сол тұсын еске түсірді ме, бас шайқай беріп, саусақ қағысын баяулатты да, ащы мысқылмен мұрт астынан мырс етті. "Әй шіркіндер-ай! Сонда ел қамы, ұлт бабы деген біреуі болсайшы! Әрқайсысы сиырдың жорғасындай митыңдап шаң бұрқылдатқаны болмаса, іліп алар бір пікірге бармады ғой. Пікір қайдан болсын. Пікір тұратын қуыс қалдырмай, тұла бойды тек "болсам, алсам, толсам!" дейтін өзімшіл қомағайлыққа толтырып қойса. Әсіресе Әбілқайыр сұлтанның сұрқиялығы ғаламат-тұғын. Көп сұғынбаса да, шыжбалақтаған Жәдік тұқымының сұлтандары бірінен соң бірі алдына кеп сұлайтынын күні бұрын сезіп, тартыс-таластан бойын аулақ салған боп, ортаға түскен сүбелі сыбағаға қызықпайтын кінәз төбеттей боп шеткері шоқиып алып еді-ау. Ондағысы сыбағаға таласқан сұлтандар бірін-бірі жұлқылап, бірін-бірі қансыратып шаршап шалдыққан кезде көз алдарында қомақтанып жатқан сүбені бір-ақ қылғып, жоталанып шыға келмек болған. Сөйтті де ол. Көбік ауыз көп сұлтаннан шоқтығы биік екені де рас болатын..." Домбыра тағы екілене жөнелді. Ендігі текірек қағыста ішкі ширығудан туған өкініш бар ма. Өткен күннің қапысын енді аңғарған, қателігін енді түсінген кемеңгер көңілдің өзін-өзі қамшылауы бар ма, домбыра безектеуі үдеп барады. Ұзап барады. Ордабасыдағы алқалы жиын ақыры Әбілқайырды бүкіл қазақ жасағына бас сардар ғып сайлаған болатын. Қазақ жасағының ала байрағын көтеретін ту ұстаушыға Қанжығалы Бөгенбай батырды лайық көрген еді. Содан кейін-ақжауда кегі, жоңғарда есесі кетіп жүрген қазақ екі алақанына түкіріп беріп еді, Алатауды қыстаған, Арқаны жайлаған ойратқа ал кеп шүйілсін! Алдымен Бұланты мен Бөленті өзені бойындағы Қарасиыр деген жерде жоңғарды алғаш тұмсыққа соғып, ақ сүйек қып арқаланған алаш енді озаңдаған үнін аспаннан да әрі асыра алар құдіретіне сенген болатын. Сол-ақ екен Әбілқайыр жасағына тұс-тұстан тау суындай жөңкіліп аттылы-жаяулы құйылған қазақ Қаратау бойынан қашқан қалмақты Ілеге дейін ығыстырып, Көкше теңіз-Балқашқа қарай дүрілдетіп шегіндіріп жіберген. Ендігі ұлы айқастың да, сол ұлы айқас арқылы ертеңгі не жеңіс, не жеңіліс табар үлкен сынды да күткен екі жақ Ғайса пайғамбардың туған күнінен есептелінетін бір мың да жеті жүз жиырма тоғызыншы доңыз жылы Хантауының етегіндегі Итішпестің Алакөлінің түстігіндегі Жусаңдалада тоқайласып қалған еді. Қолдың саласындай қатарласып құлди-лайтын Ақсүйек, Ботабөрім, Тесік, Жыңғылды, Құрғақшолақ өзендері тілгілеп өтетін Жусандала дәл сол жылы жасылын молайтып, көгін көбейтіп қырмызындай құлпырып тұрған еді. Осы шешуші ұрысқа екі жағы да қатты дайындықпен кірісіп еді. Сыбан-Рабтанның қанасынан қан уыстап туған ұлы Қалдан-Серен хонтайшы шегіне берудің ащы дәмін татқан соң қазақтарды қайтсе де жеңемін деген далбаса тірлікпен үш түмен шерігінің мандайын Жусандалаға тіреп, желкесін Топарға беріп, қасқиып тұра қалған-ды. Үш жылғы жұттан жұталған, жоңғардың талау-тонауына түскен шаруашылығын онша оңалдырып әкете алмаса да, қазақ жұрты бүкіл даласына сауын айтып жинаған жиырма мың ереуіл атты сарбаздарын, тағы он бес мыңдай жаяу жігіттерін Жусандаланың тау бөктеріне қаптатып жеткен еді. Елі үшін еңіреген ерлердің, жері үшін қырқысқан батырлардың қашанда мерейі үстем болатыны ақиқат. Жусандалада болған ұлан-ғайыр айқаста қазақ сарбаздары зеңбірегі гүрсілдеген, мылтықтары шаң-қылдаған ойраттарға қарсы жалаңаш шауып-ақ, жан шыдатпаған. Ақыры Жусандалада жеңіліс тауып, өлігі тау боп үйілген ойраттың күңіренген, аңыраған даусы құлақ тұндырып тастап еді. Аңыраған жауының даусын құлақ тұндырса да, құлақ күйіндей қуана тыңдаған қазақтың азулы арыстан, қажырланған қабылан, буырқанған бөрі ұлдары қатындай боп қашқан жауын тірсектей қуып, бөрліктіріп жатқанда оқыс жағдай болып еді. Әлдебір оқ қаңғып кеп тиді ме, әлде қастандық қылған әлдекім әдейілеп нысанаға алды ма-қазақтың Әз Тәукесі жамбастаған тағында отырған ұлы хан дейтін аты бар, бірақ ұлы ханға лайық құрмет-қадірі жоқ Болат хан аяқ астынан дүниеден озған еді. Опасыз дүние кімнің басынан өтпеген. Опасыз дүниені опасыздық опырайтқан өз кеудесінің үрейлі қуысымен өлшейтін көп пенденің өзгенің опасыз дүниеден озғанына қарап, өзінің де түбінде бір озарын ойламайтыны жаман ғой. Ол ол ма, сол опасыз дүниеден озғанның артында қалған тірілердің сондай күй өзіне де жетерін ойлап үрейленудің орнына, сол опасыз дүниеден озғанның үңірейіп қалған орнына үңіреңдеп таласатындары қиямет-ау. Өзгенің обал-сауабынан гөрі қарақан басының қамын күйттейтіндер қарға-құзғындай қаптамай ма. Елден бұрын қағып түспесе, елден бұрын жұлып өтпесе, бәсіресі басқаның тақымында кеткендей ішімен иттей ұлып, сыртымен қоймай күңіреніп ғұмыр бойы бар тірліктен баз кешіп өтпей ме. Болат ханның өлімі жеткен сәтте-ақ ала жылан, аш бақа сұлтандардың ырың-жырың бақастығы заматта балалап, күншілдігі заматта күшіктеп сала берген еді. Алдымен Барақ сұлтан бүлік басы болған-ды. "Оу, қашқан жауға қатын ер" деп мені жаудың көтіне жалақтатып салып қойып, маған шабақ-татқызып, күні ертең таққа талас қызған кезде Аңырақайда жеңісті сардар боп мен әкелгем, жауды мен қашырғам, елдің айбынын мен асырғам деп Әбілқайыр сұм зіркілдеп, күркіреп шыға келмей ме. Ал халық дейтін даңғаза шудан басқа ештеңенің парқына бармас көтақы тобырға көктегі құдай да Әбілқайыр, жердегі құдай да Әбілқайыр болып көрінбей ме. Содан кейін Әбілқайырға қопарыла ауған ел ықыласы анау бай аңсаған жесірдей тұл тақытқа соны қонжитып қондыра салмай ма. Содан соң бір жүйрікті мініп, бір жүйрікті жетектеп қусаң да өмір бойы түлкі боп бұлаңдаған қу арман-Жәдік тағы жаман Үсіктің шибұтының тақымына түскен соң сірә жеткізер ме". Осындай арам ой, қиянатшыл тілек Барақтың жүрегін осып түскен. Жаны тызалақтаған сұлтан қашқан жауды тірсектеуді тоқтатқан. Жаны мұрнының ұшына келіп, енді-енді жантәсілім қылуға шақ қалған жоңғарлар көктен сұрағанын Барақтың қолынан оп-оңай алып, аман-сау жылыстап кете барған. Барақ бүлінген соң өзгелердің өзіне оң қабақ танытпасын сезіп, ұлы хандықты бұл тұста алмақ түгіл, маңайына жоламасын білген Әбілқайыр қашқан жауды қуғызбаған. Қумаған. Қуу қайда, қолды бөліп, өз жасағымен Аңырақайдан тайып тұрған. Сатқындықтың үлкен-кішісі болмайды. Опасыздықтың ауыр-жеңілі болмайды. Ел мүддесін өз мүддесіне жығып берген сатқындықтан өтер қылмыс жоқ. Өз ұлысына жасаған опасыздықтан өтер қиянат жоқ. Бірақ ханы өліп, туы құлап, бірлігі бытырап, берекесі қашқан ел тағы да жан-жаққа ыдырап, ауа бөлініп, жыртылып-айырылмасын десең, сұлтандардың сатқындығына да, төрелердің опасыздығына да көз жұмып қарап, көрмеген бол. Елемеген әліп таныт. Өйтпесең, жоңғарға көтерілген қылыштың өз басыңа қарай сілтенуі оңай. Ойратқа оқталған жебенің өз өңменіне қадалуы әбден мүмкін. Дүниені қайта бөлуге, тақты таласқа салуға дайын тұратын сұлтандар ойраттың қаны, қазақтың қаны, қалмақтың қаны деп қарауылдап қарап тұрмайды. Қанжығасына қомақты олжа байланар болса, қарауына топырлап қарашы кіріп, қорасына қылқұйрықтың аласы мен қарасы толатын болса, жас төгілді, қан сауылдады деп шімірікпейді. Төгілген жастың кімдікі, сауылдаған қанның кімдікі екенін ежіктеп жатар болса, ұлыған иттей айдалада сенделіп, аузына түсейін деп тұрған сыбағадан айырылып қалмас па. Сол мың күдік шабақтаған кезде өзгеден бұрын өктемдемейтін, өзгеден бұрын ұмтылмайтын сұлтан жоқ. Ал бәрінің жамандайтыны тағы Әбілқайыр. Тағы да Сәмеке мен Батыр. Ал Аңырақай қазақтың түскен еңсесін көтерген, еңкейген кеудесін тіктеген ұлан-асыр шайқасы екені қазір даланың түкпір-түкпіріне аңыз боп тарап, жыр боп жайылуда. Аңырақай-тұтас қазақ туын көтеріп шыға келсе ойбайлатқан ойратты опырып жібере аларына көзін жеткізіп еді. Түбі бір, тегі бір, түбір-төркіні бір алаш жұрты жұмылған жұдырық боп түгел жиылып жетсе, алмайтын жауы, шықпайтын тауы болмайтынына сеніп қайтып еді. Амал не, соғыстың сойқан сұмдығын қайтып оралтпайтындай қып, жоңғарды басқа ұрып, азуын қағып тастап, омыртқасын опырып жеңістің кілтін енді-енді қолға түсіргелі тұрғанда бақас сұлтандардың қырсығынан шегініп кеткендерін қынжыла айтады. Қыжыртатындары Барақ сұлтан. "Ойбай-ау, бұл неткен тойымсыз ит еді. Ау, алдымен жауыңды жайратып келсең, сүбелі сыбағанды мынау риза болған қарашың-халқың алтын табаққа салып өзі-ақ тартпас па еді. Жоқ! "Әбілқайыр немең барлық жеңісті де, атақ-абыройды да иеленіп кетеді де, бүкіл тақ пен тәжден құр қалам!" дейтін бақай есеппен құлайын деп тұрған жоңғарды қолтығынан сүйеп шығарып салғанын қайтерсің-ей, ә! Тұтылып тұрған жоңғар жауың, аман-есен құтылып кеткен соң, бармақ тісте не, тістеме не. Ертең-ақ есін жинап, жарасын жалап жазып алған сол жоңғар немеңесе қуып, едіреңдеп атойлатып қазақты шаппас деймісің. Шапқанда қандай! Жылау күндер, бұлау күндердің көкесі сонда болады!" Қарғайтындары Әбілқайыр. "Құдай-ау! Барақ төбетің мөңкісін — ақ. Әй, бас сардар екенсің. Басқа ғашкерің құрып қалып педі. Салмадың ба анау шатқаяқтаған ойратқа. Ойсыратпадың ба көзіне көк шыбын үймелетіп. Жоқ! Оған Әбілқайыр өлерде барсын ба. Оның да көкейін тесіп бара жатқан ала бас құрты-анау Болат ханның астынан түсіп қалған алтын тақ, басынан ұшып түскен алтын тәж. Құдай-ау, бұл қу құлқынның тояр кезі болар ма. Сұрапыл соғып тұрған оқ пен оттың ортасында өз күйін күйттеуден өтер қиянат жоқ шығар — ау. Әбілқайыр сардарың сонау жан беріп жан алып жатқан сарбаздарының жайын ойлап, шайқастың одан арғы жағдайын қарастырудың орнына әркіммен бір пыш-пыш сыбырласып, әр бимен бір оңаша күбірлесіп, ақырында үлкен тақтан үміті үзілерін сезгенде, "тағыңды бермесең, сағыңды сындырайын сенің, қазақ!" деп Кіші жүздің бар қолын майданнан суырып шығарып, "шуу, қарақұйрық!" деп өзімен ілестіріп Ырғызына тартып тұрғанын айтсаңшы. Бұдан өтер опасыздық болар ма? Бұдан артық сатқындықты тауып беріңдерші, әу жарандарым! Жасақтың жартысын ойсыратып алып кеткен соң, қалғандар қайтіп соғысар. Соғысам деп жүріп өздері опат болмас па шетінен қылқан қырыққандай бейкүнә азаматтарым! Опасыздық өртіне шалынған бейкүнә баршындарым!" Домбыра ышқына безілдеді. Домбыра ашына бебеуледі. Домбыра жанұшыра жүйткіді. ЬІшқынған жанның ашынған көңілінен жанұшыра айқайлаған, атойлаған үндері боп төгілді домбыра әуені. Опасыздыққа қарсы қолынан келер дәрмені болмай селдіреп қалған шебінің енді жеңіс емес жеңіліс табуы мүмкін екеніне көзі жеткен сарбаздың ышқынған, өкінген, өксіген жанының ашынған күйігінің сұлтандар мен төрелерге лағнат айтқан қарғысы боп жүйткіді домбыра сарыны. Қаз дауысты Қазыбектің дөңгеленте қойған сақалына екі тамшы жас тырс-тырс тамды. Тырс-тырс тамған қос тамшы қысастыққа әлі де шыдамай еңіреген жүрегін солқ еткізді. Солқ еткен жүрекпен бірге тауы мен даласы қосыла дір еткендей болды. Жоқ! Қара халықтың, қалың бұқараның қарғамайтын, қайта кеуделерде ұйыған бүкіл алғысқұрметін, ризашылық, алғысын күніне он мәрте, жүз мәрте бағыштайтын бір сұлтаны бар. Ол-Абылай! Аңырақай шайқасы талай аңызға арқау болса, сол Аңырақайдың дүниеге әкелген жаңа жас батыры, даланың жаңа жас көсемі Абылай әртүрлі аңызға ғана емес сан алуан дақпыртқа да, сан түрлі қисса-дастанға да, сандаған әңгіме-ертегіге де арқау болған еді. Бір аңыз былай көсіледі. Сабалақ деген тұлдыр жетім баланың жастайынан көрмеген құқайы, татпаған зәрі, жұтпаған шері, баспаған жері болмапты мыс. Айдалада айтақырда тілі аузына симай қаталаған кеудесінен жарық жалған бұлдырап алыстап енді ұшайын деп тұрғанда перінің қыздары тап болып өз жеріне алып ұшып кетіптімыс. Содан періште елінде әлденеше жыл тұрып, перілікті қабылдап, періштеге үйленіпті-мыс. Ақыры не керек, жеті ықылымның ғаламатын игеріп, жеті ықылымның ісін үйреніп, жеті дүниенің тілін меңгеріп алған соң, "ит тойған жеріне, ер туған жеріне" деп баяғы айдаласындағы айтақырына топ етіп тұсе қалады-мыс. Ендігі мақсаты-елін ұшпаққа шығару, жерін жерұйыққа айналдыру. Сол үшін қалың қазағын аралап өтеді, алты алашын адақтап шығады. Үш жүздің жұртшылығында түгел болған Әбілмансұр сол үш жүздің қазақтарын сынап та жүрген ғой. Әз Тәукенің үш жарғыш биінің үлкені Төле бидің тәлім-тәрбиесінен біраз үйренейін деп малын бағып, қарапайым бақташы боп та жүрген қайран сабазың! Әдейі бишара міскін кейіпте жүрген Әбілмансұрдың кім екенін дәл баққан дана Төле би Сабалақ деп атап, ұлындай ғып ұстапты шіркін шахбазды. "Ерді кебенек ішінде таны" дегенді алғыр Төкең де ескерген шығар-ау. Не керек ақыры Сабалақ бала жүрегі кең, құшағы ашық, әуені асқақ, азаматы-шешен, биі-көсем деп Орта жүз қазағын тандап, солардың арасында тұрып қалыпты-мыс. Атығай Дәулетбек байдың киімшең баласы боп төбесінен орын алып, төріне шыққан соң, Дәукеңнің байлығы одан сайын шалқып кеткен ғой. Біреуі үшеу боп, үшеуі әлденеше боп айналдырған екі-үш жылда Дәулетбек байдың ырысы тасығаны сонша, малының тұяғы жердің жүзін жасырыпты. Абырой-атағын аспаннан да әрі асырыпты-мыс. Хош. Аңырақай шайқасында қазақ-жоңғар текетірес түсіп, кімді-кім қанжығаға байлар дейтін таразы басы теңесіп тұрған ең бір қысыл таяң, ең бір шептуші сәт тумай ма. Енді қылар амалдың ретін таба алмай Барақ, Батыр, Әбілмәмбет сұлтандар өзді-өзі кіржіндесіп тұрғанда, құшәласына мәңгіріп Болат хан бұйыққанда, хайласының бәрінен жұрдай боп бас сардар Әбілқайыр сандалғанда, Жалынқұйрықты жұлдыздай ағызып, "Абылайлаған!" ұранын қара жерден көк аспанға шапшытып Әбілмансұр жауға жалындай боп тимей ме! Кірген жерін тесік қып, шыққан жерін есік қып, ой, кеп жүздеп, мыңдап жайратпай ма жоңғарды! Әсіресе хонтайшының бір батыр ұлы сондай алып болған көрінеді. Тура Құждың аумаған өзі дейді. Сол майданға ақырып кіргенде, қазақтарды көк құрақтай жапырып жібереді екен. Әлгінің үлкендігі сонша әр қолы құрықтай, өндіршегі сырықтай екен. Бір кезде Әбілмансұр балаға әлгі дүлей неме тап болмай ма... Бірі төбедей, бірі сол төбенің бауырында жайылған көбедей ғана. Бірақ құдайдың өзі қалаған пендесі емес пе Сабалақ күшік! Ой, сойқанды салыпты — ау. Алдымен сол қолды шауыпты-ау! Дүрілдеген дауыс, сауылдаған қан Аңырақайды тегіс жауыпты — ау. Аққан қанмен салындай ығып ағып кете жаздаған Жалынқұйрығын борбайға тартып-тартып жіберіп Әбілмансұр шырақ көк сүңгіні толғап кеп қалған ғой. Толғаған найза ұшқаннан ұшып барып, анау таудай өңкиген Құж неменің көзіне тиіп, оң көзін ағызып түсірген ғой. Төңкерілген отаудай боп ағып түскен көз сылқ ете қалғанда жер солқ ете қалыпты. Шашырап ұшқан жас пен қан сіркіреп сел боп жауыпты. Тарсылдап доп боп тамыпты. Бір тамшы қан Сабалақ сабаздың дәл төбесінен түскен екен, ат — матымен көміліпті де қалыпты. Құдай сәтін салғанда Әбілмансұр қарақ қылышымен ұйи бастаған қызыл — күрең қабыршақ пердені тіліп жіберіп, алмас қылышты күн көзінде найзағайдай жарқылдатып, Жалын-құйрықты тебініп-тебініп қалғанда, құдайға тәуба, атының қос қолтығына қос қанат бітіп, ұша кеп жөнелмей ме! Ұша кеп жөнелген Сабалақ шахбаз қылышын құлаштап сілтеп кеп қалмай ма! Асфаһани ақ алмас, көк құрыш, асыл болат өкіріп-бақырған дүлей неменің шаңырақтай басын доптай домалатып шауып түсірмей ме! Домалап түскен шаңырақ бас бұрқ еткізіп жер қопарып, шаң суырмай ма! Суырылған шаң күн көзін бүркеп, жауып кетпей ме! Бір кезде бассыз қалған денеден атқылаған қан аспанда қалықтаған қазбауыр бұлтты қып — қызыл етіп боямай ма! Бассыз дене шайқала теңселіп құлауға айналмай ма! Ендігі гәп дененің қалай қарата құлауында болған ғой. "Не істеу керек? Қандай айла бар?" деп сәтке ойланған Әбілмансұр шырақ қорамсаққа қол салып сауытбұзар жебені ала-сала садағының серіппесіне тіреп тұрып, құлашын кере тартып кеп қалады ғой. Толағайдай толықсып тұрған тау денені тымақ құрлы көрмей жұлып түскен жебе топырлаған көп ойраттың дәл үстіне топ еткізіп тастай салған ғой. Өкірген, бақырған, ойбайлаған ойраттар өз батырының астында жаншылып, өңештен сауылдап аққан қызыл қанға тұншығып қырылыпты деседі. Хош! Сонымен сол күні абыройы асқан, мерейі тасқан ұлан азан шақырып қойған Әбілмансұр аты да, Төле би бабамыз қойған Сабалақ аты да жоғалып Абылай сұлтан атанған ғой. Сұлтан аталуы тіпті қызық. Ойбай — ау, төре тұқымының бақталастығынан, бақас күншілдігінен, жауыз қатыгездігінен өтер зұлымдықтың атын атасаңыз, мұрнымды кесіп, қолыңызға ұстата салайын. Ә-ә, атай алмайсыз. Ал Абылайдың атасын да, әкесін де, аға-бауырларын да бықпырт тигендей етіп лақша бауыздаған өз ағайындары-сұлтандар көрінеді. Аңырақайдан кейін бәрі айғақ боп, оққа ұшқан Болат ханның орнына жұрт біткен Абылай сұлтанды сайлай жаздамай ма. Піспеген жастығын айтып, тәжірибесіз албырттығын ескертіп Абылайдың өзі екен тақ пен тәжден бас тартқан. Әй, сонысы бекер болған!.. Сұлтандардың ырың-жырыңын пышақ кес — кендей тиып тастар еді-ау хан боп қасиетті Әз Тәукенің алтын тағына отырғанда. Дүниенің кілтін ұстатқан жеті ықылымның ғаламаты мен ісін игерген, жеті ықылымның тілін меңгерген адамға ел билеу қиын болып па. Түбінде Абылай ел билігін ұстайды-мыс. Дақпырт дақпыртқа жалғанса, ауыздан ауызға көшсе, ауылдан ауылға кетсе, жамау-жасқауы көбейіп, өтірік-шыны араласып, ақиқат пен аңызы ажыратылмай жұрттың көксеген арманының дәл өзіне айналып кетпей ме. Бірақ арманшыл қазақтың Абылай сұлтанға деген көңілі кіршіксіз ақ еді. Ниеті тау суындай таза еді. 2 Домбыра майда шертіспен жорғалады. Майда шертіс сабасына түскен көңілдің мамыражай халінен хабар бергендей. Көңіл күйдің сан алуан құбылысын тап басатын қазақтың қалақшадай ғана қара домбырасына жететін құдіретті аспап табыла қояр ма екен. Міне, баяу ғана қозғалған он саусақ перне мен шанаққа нық қадалып, кеудеге әлдебір қуаныш құйып, жұбаныш тапқызар сырлы сазды ғана саумалайды. Аласұрған жүректің аңсауы көп еді. Асықтырған, алқындырған күндер артта қалған соң, еліктіріп әкетер көп қызықтың ауылы да ұзап кетіпті. Тек сол өткен күндердің куәсі де, хабаршысы да, тілі де боп домбыра ғана тыншымайды. Зар толғау, кер толғау күйлерімен, сабырлы сарындарымен өткеннің өгейсіткен, өксіткен шақтарынан күрсінтіп отырып шаң береді де, сол өткен күндер шерімен қоса ерлігі, өрлігі, қайсар азаматтығы да болғандығын айқындап, серпінді үндерімен безектеп кетеді. Одан әрі сатқындық пен опасыздықтың күйігін тартқан елінің күйзелісінен туған өз ықылықтарын іштей ышқына атқытқандай екі ішекті перне бойлай жүгірген сол қолдың шапшаң қимылымен ширығады кеп. Толғанады коп. Содан ба ырғақ жиі өзгереді. Жиі алмасады. Қайтадан шиыршық атқан ой, бойын өзі тежеп, ентіккен көңілін сабырлық жұртына қарай жетелейді. "Иә! Жас дәуренге қайта оралу жоқ қой. Кей — кейде сол шіркінге ойыңмен оралғанда да барқадар таба алмай қиналатыныңды қайтерсің. Әрине жастығыңды қия алмайсың! Әрнеге құмарланған құштарыңның бәріне жете беруді тәңір хақ маңдайға жаза бермеген де ғой. Көкірегіңді қарс айыратын көксегеніңнің ұстатпай, елес боп кеткенін қайта жаңғыртқанда жаныңның шорланып біткен жарасының аузын тағы бір тырнап алғаннан басқа не өндірерсің. Қайран Шараһай! Қолды болған малды айдап, тұтқындағы жандарымызды босатып алып, елдей көшіп қайтқанымызда жер түбінен жалғыз қара боп көрініп, сыңараяқ сүрлеудің шүйкедей ғып шаңын шұбатып артымыздан қуып жетпеп пең, қайран қарақөз!" * * * Қазыбек шөбере ағалары Бабаназар мен Даудың қасында келе жатқан. Өзгелерден гөрі осы екеуінің өзіне деген ерекше ықыласын сезе ме, әлде осы екі ағаға деген бой ұруы көбеюден бе, ұзақ әңгімеден жалыққан кезде тіпті кей — кейде қатты қалжындасып қалатын да жағдайы болатын. Айтқандары өтіп, сұрағандары алдына түсіп көңілдері бірленген елшілердің жүздеріне жақсы күндеріндегідей нұр енген. Шетінен қуақы тартып, бірімен-бірі ашыла сөйлесіп, алдарындағы көк мұнары кілкіген төбе-шоқыларға сүйсіне қарап, жүрістерін де ширатып алған. — Бабаке, Дау аға, көптен бері ауылдан шыққалы жатысымыз да, жайылысымыз да бір болса да, күйісіміз әрқалай бола беретіні қалай? Көңіл көпсіткен күдік болса, ол арылған, аршылған тәрізді болды ғой. Бірақ осы үлкендердің кеудесінің құлпың аша алмайтын дәрменсіздігімнің кілтипанын айта аларсыздар ма? — деп бетінің ұшындағы қою қызыл реңімен үлкен ақ тістерін жарастыра түсіп Қазыбек тың әңгіме бастады. Алғаш "мына шіркін құрықты қайда тастайды" деген пікірмен сәл жымиған кең иықты, зор кеуделі Бабаназар Дауға бір қарап алды да, сабырлы, салмақты кейіпке көшіп, Қазыбекке бас изеді.Үміт аулатып, арман қуалататын жастан асып кеткен үлкеннің алды тарылып, арты ұлғаяды ғой, Қазыбекжан. Бұрынғыдай алдына қуана қарамай, күдікпен сығалайтын егденің өз ішіне көбірек үңілетінін ескерсеңші. Артындағысының енді орал-масын, дәурен күндердің енді қызыл-жасыл боп жайлауына жолатпасын сезген көңілдің өзін де, өзгені де өгейсірейтінін сен әзір біле де бермейсің. Сол шалқақ дәуреннің шалқытқан жастығын енді ешқашан таппастай боп жоғалтқан адам сол жас дәуреннің қызуына өртеніп, көрігінде балқып жүрген жалынды жасын қай бір жақтыра қояр. Өзімшіл көңілдің өзгені күндеуі де қиянаттың бір парасы болса, сол өзімшіл кеудесінің кілтін аяншақ, кінәмшіл үлкендер екі жүзді қанжардай қылшылдаған парықсыз жастықтың қолына оңайлықпен ұстата қояр ма екен. Адам шіркін дүниедегі шешуі жоқ ең қиын жұмбақ. Ал сол адам өз кілтін өзгеге қарап тұрып ұстата салып, әлгінің қолындағы қырық айналдырып ойнар қуыршаққа айналғысы келмейді ғой. Ашылуының қиындығы, меніңше, осында болар, — деп еді, Дау әрі қарай іліп әкетті. — Бабакең бәрін айтты. Қазып айтты. Әлгі айтқаны-іші терең, ұққаны мен кеудесіне тыққаны көп молдың, бардың келбеті. Ал мен айтсам, бетінің қызылсыраған әрінен басқа көңілінің нәрі, жүрегінің нұры жоқ қуыс кеуде кәріні айтам. Өзімен еркін, тең сөйлесетін адамнан-жасынан да жасамысынан да қашқақтап тұратын пәсті айтам. Құнары жоқ көкіректің өсиеті қайдан бол сын, қасиеті қайдан келсін. Ойшыл сергек жүректен ішімдегі әлсіздігімді, жұтаңдығымды сезіп қалар ма деп, көзін алартып, түсін сазартып, сыртқы тонын суыққа салып, безініп отыратын солар ғана. Ой мен сезімнен, тіл мен діннен кенде қалғанын бүркемелеудің де бір түрі-қуыс кеуденің кілтін ұстатпау. Сен, Қазыбекжан, көбіне көп сондайларға кезігіп жүрмегейсің, — деп қатарласа үзеңгі қағысқан інінің арқасынан қағып қойды. — Әй, рас айтасыздар! Солай екені көңілге қона кетті-ау. Бірақ осы мен сіз екеуіңізбен құрбы-құрдастай сөйлесем. Кейде кәдімгідей әңгімеміз де жарасып қалады. Басқа ұяның күшігі, бөтен желі-көгеннің жасы, толы деп жатырқап жасқамайсыздар да. Сонда да көп жасыратын, көп тасалайтын бір қалқа тұстарыңыз бар. Соған онша жақындата, жолата бермейсіздер. Сірә, қызығы басылса да қызғанышы таусылмас әрі ыстық, әрі қымбат, әрі әр жеке бастың құпиясы мол дүниесі-ау деймін сол қоймаларыңыз, — деп екеуіне кезек-кезек күлімдей қарап алды да, жастықтың ойнақы қылығымен сықылықтап күліп ала жөнелді. — Мынау шіркін қайтеді? — Тағы бір тосын жайдан, қиын шиырдан шаң бергелі келеді. Тұспалы тым күрделірек екен. Енді екеуі бірдей ашық түспен ақтарыла күлген Қазыбекке қызыға қарап қалды. Жас жігіттің бойын-дағы өзіне ғана жарасар еркіндігіне де, кіммен болса да тең сөйлесетін парасаттылығына да, не бір қиын түйінді жеп-жеңіл шеше қоятын аңғарымпаздығына да тәнті болған ағалар енді сөзуар інінің қай аңғарға жалт беріп, қалай тосып тұрғанын пайымдай алмады. Е, не жасырыппыз? Сенен жасырардай құпиямыз бар ма еді, Қазыбек шырақ? — деп Бабаназар құлағын шұлғи құлшына жорғалаған шабдарының тізгінін тартып, кейінгі екеуді қатарына өткізді. Осы шындығы екенін кірпігі жыпылықтамас қырағы көздің тіке қадалған ажары байқатты. Соны көргенде Дау да құптай түсіп, иек қақты. — Бабакең жөнін айтып тұр. Басқаға болса да дәл саған, Қазыбекжан, еш бүкпеміз жоқ. Қайта сен біздің ішіміздегіні бүгін де айтқызбай-ақ сеземісің деп те қалам-ау. Қазыбек одан сайын қиындата, құйындата түсті. — Тағы да әрнемен бұлтарып кеттіңіздер, жақсы ағаларым. Ішімдегіні көресің дейсіздер де сол көрер тұсты, көме бүркеп тастайсыздар. Қиянат сол емес пе. Жаттан естісем, сырттан естіген болар ем. Онда қоспасы, жалғаны жалғаса жүрер еді. "Інім, бауырым!" дейсіздер. "Құпиям жоқ, кілтім міне!" дейсіздер. Алақанды ашпай ғана жұдырық ұстатасыздар. Сеніскен сиқымыз осы ма сонда. — Оу, шырақ! Сен тіпті өкпе айтып кеттің ғой. Соншалықты жасырынып не жазыппын? Тіпті жасыратындай... өзгеден емес, тап мына өзімдей өзіңнен жасыратындай не құпиям бопты. Ашып айтшы? — деп Бабаназар кәдімгідей қуыстанып, амалсыз күймен жапақ-жапақ еткенде, Қазыбек әлі де сол кірпік қақпас байсалды пішінмен: "Енді өзіңді тыңдайық, аға! Ал сөйле!" дегендей Дауға назар тіктеді. Дау да адал, аңғал адамның жазықсыздан-жазықсыз дегбірсіздене қалатын әдетімен сасқалақтай жөнелді. — Оу, Қазыбекжан-ау! Ойпырай, айналып үйірген дауылдай қажалай бердің ғой қайта-қайта. Айтқызбай қоймастай шүйілдің. Жалтарғалы тұрғам жоқ. Бірақ нені көмбелегенімді сен білсең де, өзім біле алмай дал боп тұрмын. Қолқаң болса, бауырым, қолқамды суырмай ашып атасаңшы! — деп тізгін ұстаған қолының алақанын ашып жапты. Қазыбек сол жым-жырт қалпы екеуіне қабағын түкситіп жіберіп, кезек-кезек шаншылып өтті. "Өтірігіңді ұстадым! Бекер ақталасың!" дейтін зілді қарастай көрінді сол шаншылуы. Екі ағасы одан сайын қипақтады. Қипақтаған екеу бір-біріне жапақтасып қалды. Қазыбектің қаз қаңқылды дауысы қатқыл естілді. — Ау, қос бәйтеректей қос ағам. Саяларыңда тынықтым. Самалдарыңды жұттым. Жапырақтарыңның суылын естідім. Бірақ сол жапырақтардың таң сазында ғана бірімен-бірі сыбырласа қалатын, бірімен-бірі сырласа қалатын тылсым сыбдыры бар еді ғой! Тылсым сыбдыры жүрегінің жыры, жан-жүйесінің әні еді ғой. Сіздер қос бәйтерек ағаларым! Маған сол жүрек сырынан, жан дүние жырынан, әдемі әнінен нәр татқызбадыңыздар ғой. Өкпелемей қайтейін. Бұртимай не ғылайын. — Не дейд?! Тылсым деп... жүрек сыбдыры ... сыбыры деп қайда бұрып барады? — деп Бабаназар әлі де ештеңе ұғына қоймаған күймен ажырая қарап қалды. Дау да Қазыбектің нені тұспалдай тұсағанын аңғармады. Бірақ тұсаулы халде алысқа ұзамасын сезді. Ашығынан кетті. — Сен енді бізді сонау кейіндеп қалған күндерге шақырып тұрғаннан саумысың? Оның несі таңсық? Қаңсыған сүлдері ғана қалған. — Біреудің қаңсығы біреуге таңсық дейтін өздерің, үлкендер емес пе. — Ой, бәтір-ау! Нені қоймай тіміскілеп келеді десем... Оған сен құмартпай — ақ қой, Қазыбек шырақ! — Өзі-ақ құмартқызып жетеді әлі, — деп күн ұзынғы құрсауынан тез босағанына қуанған Бабаназар үлкен денесін селкілдете күліп алды. Жаны тазаның жайдары күлкісі жанындағы екеуді де жадырата күлдірді. — Е, бәсе! Сенен жасырар көмбеміз жоқ демеп пем! Әй, Қазыбекжан-ай! Кейде өстіп адамды аяқ астынан састыратының бар-ау! — деп Дау риясыз көңілмен қарқылдай күлгенде ақ тістерінің дымқылында күн нұры шағылыса ойнады. Қазыбек күлкісін кілт тиып ала қойды. — Бәрібір жалтарып кеттіңіздер. Ойдағының бәрін қашан айтып едіңіздер маған? Қоймадағыларыңыздан қашан дәм татқызып едіңіздер маған? Енді кеп біріңіз сүттен ақ судан таза боп, біріңіз судан таза сүттен ақ боп сусылдай жөнелдіңіздер. Қастарыңызға отырғызбақ түгіл ауыл-үй қондырмасаңыздар, мен неге бұртимайын. — Әу, енді соны айт, соны білдір деп тоқ етеріне неге көшпейсің? Немді жасырып, немді тыққанымды өзім де білмесем артыма қалжуыр байлағандай қылғаның не? — деп Бабаназар ішкі дүмпумен жығыла бастады. — Ал айтайын. Бабаке, осы сіздің шақшаңыз қайда? — деп Қазыбек оқыс сұрақ қойды. Бабаназардың түйіле бастаған қабағы жазылып сала берді. Кесек қыр мұрынның танауы желпілдеді. — Әй, шырақ, ұстадың-ау! Манадан неге түтін салып, көп індетті десем, дәл осы тұсы бар екен-ау! — деп енді зор дененің өзіне лайық даусымен қарқылдап ұзақ күлді. — Тағы жалтардыңыз. Көрсетпедіңіз ғой шақшаңызды. Бабаназар қонышына қол жүгіртіп, арқар мүйіз шақшасын суырып алды. — Міне! Насыбай атушы ма ең. — Жоқ! Көрінген жерге көлкілдетіп түкіре беруді жаным жек көреді. Бері әкеліңізші. Жақсыны көрмек үшін деген. Әдемі зат екен, — деп қолын созды. Созған қолға Бабаназар шақшасын ұстата салды. — Жібі қайда? — Не жіп? Қай жіпті айтасың? — Әй, Бабаке! Бабаке! Қақпаңызды қанша қақсам да, сықырлатқыңыз келмейді. Ашылуы қиямет. Енді мен айтайын ба? Бабаназар Қазыбектің бетіне шақшия қарады. Үнсіз бас изеді. — Бабаке, осы сіздің мынасы ма, әлде басқасы ма, шақшаңыздың бір ғаламат қасиеті болыпты дейді ғой былайғы жұрт. — Е-е, ол қандай қасиет екен? — деп Дау ынтыға қалды. — Дау аға, кейде жансыз заттың да адам қызығар мінезі болатын көрінеді. Естуімше Бабкем ағаның сол шақшасы бұлаңдаған тәуір келіншегі бар, сылаңдаған сұлу қызы бар үйдің не төрінде, не босағасында ағамыздың қонышынан сусып түсіп, тығылып қанатын әдет тапқан деседі. Ал шақшасыз жігіт жігіт пе. Шақшасын іздеп кеп бұлаңдаған келіншектің үстінен оңаша шығатын, сылаңдаған сұлу қыздың оң көзіне ілінетін ағамызға сол сиқыр тылсымды әлгі шақшасы сіңірген деседі. — Ой, бар болғыр! Қайдағыны қайдан естиді, — деп Бабаназар ыңғайсыздана жымиғанда, Дау Қазыбекті қазбалай түсті. — Оу, ол шақшаң қызық шақша екен. Одан әрі не бопты? Сылқым келіншек, сылаң сұлулар не істепті? — Оу, Дәуке-ау! Ол белгілі жайт емес пе. Сылқым келіншек, сылаң қызда көз жоқ деймісіз. Екі иығына екі кісі мінгендей, екі жанары сексеуілдің шоғындай жайнаған, қыран қабақ, қыр мұрыннан нұр төгілген жігіттің сұлтаны қолына күнде түсе берер ме, құлшынып құшағында тұншықпаса, несіне ұрғашы атанбақ, — деп Қазыбек сөзінің әсері қандай болды дегендей Бабаназарға қабақ астынан қиыстады. Ағаның "рас! рас!" дегендей сәл бас изегенін байқап қап, әрі жалғастырды. — Келіншектердің күйеуі, қыздардың айттырған жері болады ғой. Келіншек көңілшек болғанмен, күйеу қызғаншақ. Қыз қылымсығанмен, құда қытымыр. Аңдып жүріп аударып алған талай талтақ күйеу бұл ағамыздан таяқ жеген деседі. Байқастап жүріп бүлік шығарып, талай қолымен ұстаған құда бата бұзған деседі. Сонымен ағамыздың шақшасы жоғалуын қоймаған соң ел арасы бүлінбесін дегенді ойлап шіркін Кәрсөн шешеміз... Бибатима анамыз әлгі шыдамсыз шақшаға жібектен жіп тағып, бір ұшын ағамыздың кісесіне мықтап тұрып байлап берген деседі. Бұлар елден естуім ғана. Бабаке, сырттан естігеннің қоспасы көп болады. Өзіңізден естиін дегенім осы шақша жайы еді. Күні бойы ішімдегі бір асығыс тілек: "Осыны айт, осыны сұра!" деп тықақтап қоймап еді. Менің сіздерді қинағаным да сондықтан болатын. Мен де сол шідер салынбаған шақша әрекетіне бой ұрдым ба, бір жаққа бошалап кеткім де бар. Әй, бірақ... — Қазыбек әлгі ойнақылықтан адасып қалып, лезде өзгерген жүзін екеуінен бұрып әкетті де қолын сілкіп қалды. — Ой, Қазыбекжан! Неге тоқтадың? Шақшаң да рас.Шақшаңның көздің жауын алған көріктінің көз қысысымен түсіп қалатыны да рас-тұғын. Апамның, дәу апаның кейігені де, ұрысқаны да рас. Бірақ жіп тақты дегені кейінгі кейбіреулердің қосқаны. Дәу апаның бас шайқағаны-шайтан шақшаны жіпсіз-ақ байлап тастаған. Байланған шақша мені де матаған еді. Жібермеп еді содан кейін, — деп Бабаназар ақ жарылды. Кеудесіне әлдене толды ма, тобылғы сапты қамшысын мытып тұрған бойда теріс айнала беріп тынысын дірілдете шығарып, ықылық ата күрсінді. Қатарында келе жатқан екеудің бірі күрсініп, бірі тығылып қалғанын көргенде, Дау кәдімгідей абыржыды. Құбылғыш көңілдің сан саққа жүгіретінін білсе де, дәл қазіргі қосарлы үнсіздік бұны да қобалжытайын деді. — Ау, Бәке! Әу, Қазыбекжан! Сендерге енді мен сәлемші болмасам, тым томсара қалғандарың қалай. Бәкендікі, мен білсем, өткен қызығын, ашық-машұғын аңсау. Қылаң берген бір елесті қайтадан ұшыратқан жанның беймаза алаңдауы. Ол оз басымда да бар. Үлкеннің ұмыттым дегені ұмытпадым дегені. "Басылдым" дегені бас ұрғаны емес. Бірақ алғаш көріскендегі оттай жанған жүздің алау демін, қара көзін ұяла күркелеген ұзын кірпіктің жасаңғырағанын қу көкірек өлсе ұмытар ма. Шын сағынған жандардың бірін-бірі аңсай іздеп, елеусіз нәрсенің өзінен елеулі мән іздеп, соны тауып, соған тәуап еткендей мінажат тұтатыны әркімнің-ақ басында кездеседі. Лүпіл қаққан жүректің ауызға тығыла сыр ашқанын, жас төккенін сен, Қазыбек, әлі білмейсің. Білсең, бізді қинамас едің. Қазыбек те, Бабаназар да Даудың "сәлемшімін" деп бастап, одан әрі өз ішін ақтармалап кеткен сәтінде — ақ қатарласа беріп, ынтыға тыңдап келе жатқан — ды. Екеуі қосарлана тіл қатты. — Тағы, Дау аға! Айта түсіңізші! — Шіркінің қалай сілтейді, ә! Бөгелме, Дау! Ары қарай жалғап жібер. Дау жабысқан екеуге өзге дүниеден адасып келгендей бажырая қарап отырып, бас изеп қалды. — Айт деймісіңдер? Нені айтып ем?.. Не айтып келе жатыр ем?.. — деп тосылыңқырап қалды. Қазыбек жастықтың шапшаңдығын тағы танытты. — Нені айтпадыңыз сіз, Дау аға! Көп қой. Қойлы ауылдың Қордабай байының Ақсәуле дейтін сұлу қызын торып, қотан ортасында бой бағып жатқаныңызда, қойға қасқыр шауып, қасқыр қуған жігіттер сізді ұстап ала жаздағанын айттыңыз... Шилі өзеннің жағасында жайлауда отырған Шілік байдың көргеннің сілекейі шұбырып, аузының суы құритын Мүгілсім аяшты алып қашам деп жүріп апанға қалай құлап кеткеніңізді, апандағы өзіңізге арс етіп ұмтылған көкжал қасқырдың жақ сүйегін қақыратып қалай айырып жібергеніңізді айтып келе жатқансыз... Алпауыттың астыртында отырған Алпысбай төренің жіліктің майымен асыраған ақ үлпек Тотысын... — Әй, әй, болды! Тоқтай қал. — Оу, Дау шырақ! Бөлме сөзін. Өзгені айт, өзіме соқтықпа деуің қай қырың. Басқамыздың бақшамызға түсіп, шақшамызға дейін суырғанда да үндемеп едік. Ауыз қақпайлауға жетік екенсің, — деп Бабаназар Қазыбекке қулана көз қысып, өтірік қиғылық салды. — Апырай, Бәке! Менің сасқалақтағаным... мына өрекпіген жастың өзіме соғуын қараңызшы. Күні бойы кеудеңді ашпадың, кілтіңді ұстатпадың деп тымырайып отырып, дүниенің түгел түбін қопарып жүр екен-ау. Жасырған неміз бар екен сонда? Немізді бүгіп, тығып, құпиялап қалыппыз? Көктегі құдай біледі, сонсоң өзім ғана білем деген селкеусіз сырымызға дейін қанық болса. Бабаназар сылқ-сылқ күлді. Күліп тұрып енді Қазыбекке ерге бір жамбастай отырып, еңсеріле бұрылды. — Уай, Қазыбекжан! Тілімізді қышытқан өзің. Еркіндеу кетсек көңіліңе алма. Бір асудан енді сенің өзіңді бізге тосудың да реті кеп қапты. — О не дегенің, Бабаке! "Әзілің жарасса атаңмен ойна" деуді менің шығармағанымды білесіз. Қысылмай айта беріңіз. — Айтсам, Қазыбекжан, әкеңнің, Келдібек бидің, ол кезде ол әрине би емес-тұғын, қыз таңдап көпке дейін үйленбей жүріп алғанын білмейсің. Шаншар абыздың бұлғақтаған бозбаласы қызды ауылдың сыртында талай түн қатқанынан өзіміз де хабарласпыз. Есіміз кіріп қалған, шет жағасын көрдік те. Сонан сенің әкең аяқ астынан Шәкеңе "осылай да осылай; дереу құда түсіңіз, маған қалындық айттырыңыз" деп бір қызды көрсетпей ме. Әй, Қазыбекжан, көңіліңе ауыр алып қалма, Тоқмейіл саған-шеше, маған-жеңге. Сол жеңгемізді Шаншар атамыз көріп, ә дегенде зәресі ұшып кеткен ғой. "Балам-ау, аяғын сылтып басады ғой" десе, сенің әкең: "Көке-ау, мен оны жарыстырып бәйгеге қосу үшін алам ба" демей ме. Шаншар атамыз, тағы да болашақ келініне қиыстай қарап отырып: "Балам-ау, көзі қисыққой" десе, сенің әкең тағы да: "Көке-ау, мен оған мылтық атқызу үшін алам ба" демей ме. Ұстар жерім осы болар деген далбасамен абыз атамыз: "Ойбай-ау, сөз байласқан бұрынғы құдалардың бетіне енді қалай қараймын" десе, сенің әкең домбыраны ала сап, сабалап-сабалап жіберіп: Қаймағын піскен сүттің алдым қалқып, Аяғы ақсақ болғанмен, ақылы артық. Көзі қыли, сөзі мен ісі түзу, Сөйлескеннен өн бойым кетті балқып, — деп әкесін жеңіп кетіпті. Сонда сенің ақылды абыз атаң: "Жетер. Енді көңілім орнықты. Табашыға да жауап табылды" деп, көл-көсір той жасап, екеуін қосқан еді. Үшеуі жайраңдаса күліп, жадырап қалысты. — Білем, Бабаке. Сіз енді менің шешемнің де не дегенін айтыңыз. Жұтпаңыз. — Оны мен айтайын, Қазыбекжан. Оған өзім куә болғандықтан айтам. Көкең мені көбінесе жігіті қып Қасына ертіп жүрді ғой. Шыршықтың төменгі жағында астық жинатқызып жатқанбыз. Бір топ қонақ сау ете түскені. Кілең Қоңыраттың атқамінер жақсылары. Өздерінің Келдекеңмен нағашылы — жиенді боп ойнай беретін жөні де бар екен. Келгеннен, Тоқмейіл жеңгемізді көргеннен көкеңді қағытып, соқтыға берді. Шешеңнің жаңа түскен жас кезі. Аяғының сылтып басқаны сәніңдей, көзінің сәл қылилығы әсемдігіне одан сайын жарасымдылық бергендей көрінуші еді бәрімізге. Сол келіншек сыпайы ғана: — Әу жігіттер! — деп кенет дауыс созғаны ғой. Шіркін, Тоқмейіл жеңгемнің сол кездердегі сыңғырлаған дауысы-ай! Өлгенді тірілтердей нағыз сыңғыр дауыс еді-ау! Жігіттер қарқ-қарқ күлкісін тез қойысып, жалт-жалт қарасты. Тоқмейіл жеңгем сыпайы ғана: — Көзім қыли, жасырмаймын ақсақпын. Келдекеңмен сондай тату, жақсы-ақпын. Татулықтың белгісіндей тамаша Бес Бошанды билейтін ұл таппақпын, — деп басын игенде, әлгілердің ауыздарына құм құйылып, үндері өшті де қалды. — Білем, Дау аға, оны да білем, — деп Қазыбек жымиған күйі бас изеді. — Білсең, сол ұл ылайым сен бол. Өзің бол, Қазыбекжан. Кім білсін, құдай Тоқмейіл апаңның аузына әлгі сөзді тегін салмаған болар, — деп Дау қатты үміт еткенін сездіргенде, Бабаназар бас шұлғи түсіп тұрды да: — "Құдай бұйрығы, тағдыр жазуы" дегенді көп айта бермеуші ем, кейде соған қатты иланам. Емеурін деме, шырақ, осы саған шын сенімдімін. Сенің шешеңнің әлгі бір ауыз өлеңінде төрт Бошан болатын. Мынау Дау ағаң өзіңді өте жақсы көргендіктен бізді де,— сырт Бошан Машай тұқымын да қосып, бес Бошан деп өзгертіп айтты ғой. Бауыр Бошан қазір — ақ түгелдей Келдекеңнің иегінің астында. Сен, Қазыбек, бес Бошанды ғана емес, тіфә-тіфә, тіл аузым тасқа, сен бүкіл Орта жүзді, одан әрі әрлесем дүйім алашты аузыңа қаратар дүлдүлім боларсың, — деп жақсы көрген інісін тіпті шарықтатып жіберді. Қазыбек қысылыңқырап ыңғайсыздана бастады. — Оу, ағалар! Асатпай жатып құлдық дегендеріңіз тым асығыс емес пе. Бап шаба ма, бақ шаба ма, алдағы күн, алыс шабыс көрсетер. Бекер кесіп-пішпеңіздер. Ағаларымның қолына су құйып, кеңестерін бұзбай тыңдауға жарасам, басқасы артықтау. — Не дейді! Ой, шіркін, бұқпалағаның не. Әке балаға сыншы болса, аға да ініге сыншы. Бізде де зерде бар шығар. Дәл осы елшіліктегі сенің талпынысың, соның әлгі біз ұйғарған үміттің айғағы болды ғой. Ызғарымен жарты әлемді бүрістірген Қалдан сұмды ықтырған сенен бұрын қазақ бар мед. Қалтырап отырып "Қаз дауысты Қазыбек" деп жалғанға жария еткені сенің ел бастар құдіретіңді сезгені. Ендігәрі ылдилағаныңды көрсетпе маған! — деп Бабаназар сөзінің соңын ағасынып қодилана бітірді. — Рас айтасыз, Бәке! Тынымы аз, тыпырлауы көп тірлік пешенеңе жазылғанын, Қазыбекжан, бізден гөрі өзің көбірек сезесің. Сергектігіңе ризамын, — деп Дау жорғасын сәл ширатып оза берген көкқасқа айғырдың тізгінін қымтып бөгеңкірей қойып қисая бұрыла жас жігітке қарай берген, кенет көзін артқа шүйілдіре тігіп, саңқ етті. — Әй, анау шаң неткен жүрдек еді. Асығыс кім болды екен? Бабаназар да, Қазыбек те жалт-жалт қарасты. — Қатты келеді! — Жалғыз қара! — Жападан жалғыз жүргеніне қарағанда, тегін жүріс болмады! Қазыбек жүзі әлденеге сан құбылды. Соны Дау байқап қап еді. — Әй, анау, Қазыбекжан, тап сені іздеп келеді. Домбыраңның соңғы күндері тым бүліне бебеулеуінен сезіктеніп ем. Қазыбек тықыршып тұрды да: — Сол! Өзі екен!— деді қатты танаурай деміккен түрмен. Көзі жайнап, жалындап барады. — Сол дегенің кім? Кімді айтып тұрсың? — деп Бабаназар ентелей қалды. — Сол дегенім-жоғалтқан шақшамды әкеле жатқан, күзетер қотаным мен түсер апанымды іздеткізер Шараһай қыз! Шараһай сұлу! — деп қан жирен атын борбайға бір тартып, Қазыбек қарсы атылды. Бұл жақтан да тамыры кеуіп, сабағы қатая бастаған көденің үстінен тік түскен сілекейлі шанды шүйкедей суыртпақтап жалғыз із түсті. Сәлден соң көз ұшында тоқайласты да, ұйытқып көкте жұмарланып қап түйілген түбіттей селдіреп тұрып, сейіліп кетті. Тұрып қалған екеуге енді ғана тіл бітті. — Апырай! Жастық-ай! Жалынсың-ау! — Қызды айтсаңызшы, Бәке! Қызды!.. — Біздің жігітті қай қыз іздемес деп ең. Ой, Дау-ау! Сен мынаған мән бердің бе... Анау қыздың мынау келесінен қорқа бастадым. — Неге? Неден қорқасыз? — Ay, ол қыз оңай жердің қызы болмас. Оңай жердіңқызы болмаса, кейінгі дүмпуі бізге бел асырмас. Әй, бел асырмас! Дауға да түйткіл ене бастады. — Сонысы бар екен-ау. Жас пен жас ұғысқанда, ел мен ел табысқанда... намыстан күйер әке барын ескермеппіз. Ескермесек, арпалыстырған кез жетеді. Жетеді-ау, — деп шын күйзеліп, анау бірімен-бірі оңаша тілдескен қыз бен жітітке мүсіркей қарады. ...Қазыбек Шараһайға анадайдан дауыстап қалған-ды. — Қайран Шараһай! Неткен асыл едің! — Неге жеткенімді, қалай келгенімді білмеймін. Әйтеуір өзіңді бір көріп қалмасам... бір тілдесіп қалмасам, ғұмыр бойы өкініште өтердей көрдім. Шараһайдың бір қуарып, бір қызарып құбылып тұрған жүзінен, ұшқындап кететін қарақат көзінен көз алмай тұрған Қазыбектің көз қиығы кенет қыздың киіміне түсе кетті. Түсе кеткенде бүкіл өн бойын от құйыны дуылдата жөнелді. Шараһай сұлу бастан-аяқ қазақша қос етек дүрия көйлек, белін қынаған алтын қаусырмалы қызыл пүліш жеңсіз, үкісі желкілдеген әсем кәмшат бөрік киіп алыпты. Осы түрі: "Қалындық санасаң, қалыңдыққа лайықпын!" деп тұрғандай. Қандағы қызу енді жалын боп бетін шарпыған Қазыбек алау демін дірілдете ытқытты. — Шараһай-ай, қадірің артық-ау! Қасиетің бөлек-ау, Шараһай! Басқа тіл, басқа сөз жоқ. Бірақ осы сөздер Шараһайға көп жайдан хабар жеткізді. Қуарған жүзге енді ыстық қан мүлде орнап, ақша беттің енді білінер-білінбес томпағын бояуға малып алғандай қызартты. Қызыл еріндер одан әрі үлбірей қап, жігін ашып, әдемі әппақ тістердің маржанын тізіп салды. Ақ маңдайдың тегіс жазылып, қылаусыз ашылғаны, қиылған қастың әлгі ақша маңдайға қарай тік шапшығаны, қарақат көздердің қуана қарағаны, көкшіл күңгірт отымен күлімдей қарағаны-бәрі-бәрі тазалық, әсемдік көркіңдей көрінген еді, Қазыбек еркі байланды да қалды. — Мен... мен сізді үнемі ойлап... Келмедіңіз. Анау қойтасқа қайтып оралмадыңыз. Қазыбекке Шараһайдың әр сөзі, әр сөзді айтқан дауысы сондай ыстық... ынтық... байыбына жетер-жетпес күйде балқып тұр. Ашылып жабылған еріндердің әдемі қимылына көзі мүлде байланып қалыпты, басқа дүние дәл қазір ұшты-күйлі жоғалған. — Аяғыңыз қалай қазір... Ауырмай ма? — Аяқ? Қандай аяқ? Шараһай сыңғырлап күліп жіберді. Сол сыңғыр күлкісінен ыңғайсызданғандай екі езуіндегі көбігі әлі кеппей омырауы терлеген күрең айғырдың жалын саусағымен тарақтай берді. — Ә, ә... жазылған. Бірақ, басқа жараның, басқа жерімнің сыздатқан ауруына қандай ем табармын? Таба алармын ба... Таба алармыз ба, Шараһай? — деп енді төтелей салды. Шараһай одан сайын қып-қызыл боп, ұзын кірпіктерін кең аша, жалт қарады. Үлкен көздер айнадай мөлдіреп тұр екен, сыр жасыра алмады. — Табуы қиын-ау, Қазыбек аға... Табылуы қиын ғой. Қинайтыны да содан ғой... Баяулата күрсінді. Үлкен көздердің ұзын кірпіктері жапырылып, әсем айнаны бүркеп кетті. — Неге, Шаражан! Неге қиындайды? — деп сәл қырындаған қыздың бұлтаң ете қалған алтын сырға-сына көзін сүріндірді. — Не дермін. Не деп жеңілдетермін. Басым байлаулы ғой, Қазыбек аға. — Байлаулы жіп шешілмес пе... Шешпейміз бе сен екеуміз? — деп Қазыбек қинала жауап тосты. — Шегеленген дүние ғой. Амалы жоқ. Қайырымы жоқ, Қазыбек! — Алғаш рет "ағаны" қоспай айтты. Соған да разы әрі дәмелі жігіт әзеурей түсті. — Шешілмеген шиені қанжармен кесетін. Тәуекелге бармысың, Шаражан! Қиып түссек қайтер еді?! — Зар ғой... Шер ғой одан арғысы. Қиып түсудің арты таусылмас зобалаң ғой, Қазыбек, — деп Шараһай енді жігітті әрі жақындатпай, әрі алыстатпай қимас қараспен аймалап кетті. — Желек жамылсаң, қол ұстассақ, оның несі зар, несі шер, Шаражан? — Зар елге, әке-шешеге түседі ғой. Шер елге тарайды ғой. Ел мен елді татуластырған елшіліктен көңіл қалады ғой, Қазыбекжан. Арты үлкен ылаңға ұласады ғой. Санаға енді ғана саңылау кірді. Сол саңылаудан үркітіп үрей енді. Ысқырып ызғырық соқты. "Елшілік!... Иә, елші атымыз бар. Елдестірген өзіміз. Жауластырмақ та біз болады екеміз-ау. Ол жағын өзімшіл жүрек байқамапты-ау. Бармапты-ау ол тұсқа. Қайран да ғана ақылдым-ай! Шаражан-ай! Тілегің де, жүрегің де мен деп соғарын жеткізіп жақындасаң да, алыстап сала бердің — ау! Таптым дегенімді біржолата жоғалтқанымды білмеппін — ау. Іш жылай ма?.. Езіле ме ет жүрек. Ол ше? Шаратай ше? Оның іші қан жылап тұр-ау. Қандай сабырлы!... Сездіргісі, ренжіткісі келмейді. Мені аяйды. Ал өзі ше? Оны мен аядым ба? Аямадым ғой. Неткен өзімшілміз. Еркек біткеннің кеудемсоқтығы таусылар ма? Басым байланған дейді. Бұлар да айттырып қоя ма екен. Айттырғаны кім екен? Оны білгенде қайтем? Білмесем нем құриды? Қайран Шаражан! Неге кездестік? Кездеспесек, бір-бірімізді көрмесек, дәл бүйтіп қан жылап айрылмас ек... Айрылысамыз ба?!" Осы ойдан шошып оянғандай ес жиды. Қазыбектің ұзақ үнсіз қалғанынан қысылып, қиналып тұрған қыздың бетіне, атын лықсытып келіп, қолын тигізді. Саусағына дымқыл білінді. — Неге жыладың? — Сұрағының оғаштығын өзі де тез түйсінді де, — Менің де ішім жылап тұр ғой, Шаратай. Езіле еңіреп тұр ғой,— деді. — Сіз егілмеңіз... Ер адамға жас ауыр. Өзекті орып түседі ол. Беркініңіз, Қазыбек. Қинамаңыз өзіңізді. Тағдыр жазуы осы болса, қос жағадан қол созып қана, алыстан аңсап қана өтерміз, — деп бетіндегі қолдың сыртынан алақанын басты. Қолы күйіп тұр екен, от қарығандай болды. — Кейісек те, күйінсек те тағдырдан көреміз. Сол тағдыр немең көнбістік емес пе, Шаратай? — деп Қазыбек әлі де қиялап болса да өтер өткел іздеп тұр. — Мүмкін. Көнбеске шара бар ма. Татулық деп келіскен халді тағы бұзардай сына қақпаймыз ба? — деп өзінің шынын айтқызған көңілін жайып салды. "Ел арасы сөгілмес жай болса, сендікпін!" дегенін бұдан артық қайтіп айтушы еді. Қазыбектің өрекпіген жүрегі аттай тулады. Сол дүрсілдеген кеудеге нұр сәуле еніп, ішкі әлемі жарқырап сала берді. — Шаратай-ай! Сәтке ғана табыстырып айырған сол тағдырыма бәрібір өкпем жоқ. Қуаныш берген, бақытқа бөлеген осы сәтімді, маған деген ынтық лебіңді сездірген осы дәл қазіргі өң-жүзіңді мәңгі ұмытармын ба. Ұмыта алармын ба. Осы кезде өкпе тұстан тағы біреу қиыстау шауып, шаң бұрқыратып шыға келді. Қыз да, Қазыбек те байқап қап еді, түстері бұзылып, құбылып қоя берді. "Әй, тапқан екен!.. Аңдуы мықты-ау!" — деп қыз қинала қабақ түйді де, әлгі қарадан көзін тайдырып әкетіп, Қазыбекке қайтадан жадырай қарады. — Ұмытпаспын мен де. Жүрегіме тілік боп түскен сәтті дертпен іздеп өтермін, — деп саусағындағы гауһар көзді жүзігін суырып алды. — Белгім болсын. Көңіліңіз қобалжып, бей-жай тартқан кезде, көзімдей көріп еске алып жүрерсіз. Қазыбек жүзікті басын ие құрмет көрсетіп тұрып алды да, шынашағына кигізді. Жалма-жан кісесіндегі қалтадан күміс оттығын алып, Шараһайға ұсынды. — Менің де белгім боп қалсын. Жас ғұмырдың бір ғана жарық күнге талпынып гүлін ашар сәтін бастан кештім. Ашылдым да басылдым деп кетермін күрсініп. Есен-сау жүр, Шараһай! — Мен де кештім ғой дәл сол күйді, Қазыкен. Шуақ таптым ғой кеудеңнен. Шомылдым ғой мөлдір таза сәулесіне. Қайтейін. Әр ізі аңдулы шерлімін. Шерлімін! Өксік жұтып кетермін тағы! — деп көз жасын төгіп-төгіп жіберді. Сол екі ортада әлгі жалғыз қара да жетіп қап еді. Бабаназар мен Дау да әлденеден сезіктеніп, жау жарағына жармасып қалғанды. Қазыбек келгенді таныды. Өткенде ақ ордада отырғандардың арасынан көрген еді. "Көп ноянның бірі шығарсың. Бірақ аузың салымды екен" деп тұр іштей. Дауыстап амандасты. Анау сәлем Қайтарған жоқ. Қиястанғаны соншалық түгі түгел тікірейіп кетіпті. — Ау, жарқыным! Соншама түнергенің не? Аман-сәлемді алмасаң да, түсінді жылытшы аздап. Қабағыңнан жауған қар даланы көміп кетер,— деді жаны күйіп тұрған Қазыбек ең болмаса мынау аузының салымы бар бәсекелесін бір қыжыртып. — Тағы алмаған нең қалып еді бізде? Мәңгіріп қалып, қаңғырып келген қазақ, әттең елші атың бар. Әйтпесе... — дей берді де Шараһайға бұрылып, өз тілінше дүрсілдеп ұрса жөнелді. Қызды не деп балағаттағанын түсінбесе де, не айтып жатқанын жорамалдаған Қазыбек тағы да кимелеп кетті. — Уай, ноян! Біздің қазақ қызды басына хан көтеріп, құдайдай сыйлайды. Қабағын бағады. Бабын табады. Әсіресе өзгенің алдында өзектесіне әкіреңдемейді. Сендерде сондай жосық жоқ па еді? Шаратайда не жазық бар, сен дүрсілдейтіндей? — Кіріспе, қазақ! Жаныңды олжалап жөніңе қайқай! — Жанымды сен емес құдай берген. Жөнімді сенен сұрамаспын. Шараһай істі насырға айналдырмайын деді ме, Қазыбекке күлімдей қарады. — Ал, нағашы! Бар тілек айтылды. Басқа не қалды. Қиыспаған, қимаған көңілдерде жазық жоқ. Өксік көп. Жолыңыз болсын! — деп бар шындығын қасындағы қоқаңдаған болашақ күйеуінен де жасырмай ашық айтып, ат үстінен бас иді. — Иә, айтылғанның азын да, назын да азырқан-баспын. Беріш боп орнар жүрекке ол, жиенжан. Сау бол! — деп Қазыбек қолын созғанда, ноянның шошаң еткен қамшысы жарқ еткен қыз көзінен жасқанып барып, атының сауырына сарт ете қалды. Шапшыған атының басын қос қолдап бұрып әкеліп, әлгі Қазыбекке тақалып, қанталаған қысық көздерді ін түбінен қызарта өңмеңдетті. — Нағашы, жиен бола қалдыңдар, ә. Барды айтып, наз бөлістіңдер, ә. Жоқ! Кетерсің. Аман кетерсің бұл сапар. Бірақ шандатып еліңді шаппасам, кеудеңнен басыңды ұшырмасам, сұм қазақ, Қара-Манжы атым өшсін! — Болсын айтқаның. Сіресуге де, тіресуге де дайынмын мен. Аяспайтьшға біз бұрыннан кеткенбіз. Бірақ адалыңмен келуге тырыс. Ұрланып келіп әділетсіздік жасайтындарыңнан, тығылып келіп, тонап кетуден тыйылыңдар. Кең қолтық болғанбыз. Енді ол болмас. Қамсыз қалмас бұрынғыдай қазақ. Сендердің жыртқыштықтарыңнан жерініп, ақыры айбалтаға жармасқанымызды ескер сен де, Қара-Манжы! Ендігі мүйіздеуді біз жасармыз. Біз! Сонда ат көтіңде кетер қыздарыңды ойла. Күңіренер, шерленер апаларыңды ойла. Жаулықтың жауыздығын да ойла! — деп қатты кетіп бара жатып, жалт бұрылып Шараһайға қарады. Жүзінен қимастықтың күйініші көрінді. — Шаратай, шарасыздықты сезінгенім өмірімде осы болар. Мынау ойрат ноянның алдында арылғанымды естідің. Қорықамын дегем жоқ. Ендігәрі қорықпайтынымызды айттым. Ел мен ел келіскенмен, ер мен ердің керісі бітпесін ұқтым. Сол керістерден терістік тумауын ғана тілеймін. Өзіңе бақ тілер едім... Бақыт тілер едім... оған күмәндімін де. Бірақ алдыңнан жарылқасын, Шаратай. Кім біледі, "ат баспаймын деген жерін екі басады" дейтін бар. Ұшырастырар айырған жазмыш. Тағдырға тәбділ жоқ қой. Ыңғайластырар әлі де. Сау бол! — деп Қазыбек тағы да оң қолын кеудесіне төсеп, ілтипат білдірді. Шараһай асықпай кәмшат бөркін шешіп ап, басын игенде, түйіп алған қос бұрымы қос бұлақтай болып, алдыңғы өңіріне төгіліп кетті. — Жолыңыз болсын, Қазыбек. Айнымаспын... Қазыбек бүкіл денесінің мың сан ине қадалғандай дуылдай жөнелгенін сезгенде, одан әрі бөгелуге шамасы жетпесін біліп, атын бұрып алып, кейін қарай бүлкілдете жөнелді. "Апырай, қандай ер! Қандай өжет! "Айнымаспын" деді-ау. Қасындағы аңдушысы, қарауылы тұрғанда соны айтқаны, барын айтқаны неге тұрады. Жан берудің бұдан артық түрі болар ма. Әттең дүние-ай! Өстіп те адамның жүрегін жаралап өте бергенің бе. Өстіп те сол жаралы жүректі ғұмыр бойы сыздатып кете барармысың? Біріне бірі ұмтылған екі жасты бір — бірінен айырып, арасына екі елдің жауығуын, екі ердің кектесуін қарсы қоя берермісің? Шаратай — ай, шарасыз күнің одан әрі ширығар ма? Ширығар — ау. Анау қасыңдағыңның қабаққа қарар түрі жоқ қой... Ол шіркінді де түсінуге болады әрине. Айттырған қалыңдығы тапатал түсте жауының соңынан куып жетіп "сүйдім, күйдім" деп жатса, қай еркек күйзелмес еді. Қай еркек бүлінбес еді?.. Ендігі күнің не болар сенің, Шаратай? Зымырықтан су ішермісің? Биігіңнен... мынау кісілік биігіңнен құлдырап, күңдік, мүсәпірлік күйге түсермісің? Неге ғана кездестік? Әй, әттең-ай! Әніңді тағы бір ести алмай кеткенім... Әнің еді ғой еркімді алып, өзіңе дедектетіп апарған. Мені жұбатар, өзіңе дем берер сол әнің болар ма... Болар да. Қош бол, Шаражан!" Бабаназар мен Дау екпіндеткен күйі қастарынан өте берген Қазыбекке үнсіз ілесті. Екеуі де мән — жайды айтқызбай — ақ білген еді. Мынау ширығып келе жатқан жас достың, жақсы інінің дәл қазіргі халіне медеу боларлық ештеңе таппас өз күйлерін сезе ме, жақ жазбайды. Әсіресе Даудың түсі қашып кеткен. Әлгінде даланың төсін тіліп, жалғыз таспа шаң суырып жеткен жеке ойратты көргенде: "Қап! Бекер болды-ау! Онсыз да айрылысудың ащы дәмін татып тұрған екі жасты, қызғаныш ызғарының енді зәрлі уын ішкізетін болды-ау. Әй, қу дүние-ай! Сәтіңмен жетер күнің жоқ қой бір. Қайда барсаң шер қапқан көңіл. Зар құшқан жүрек... Аһ ұрған жалын. Неге сөйткізе береді. Ырзалық тапса, дүние бұзылар ма? Көңіл көншісе, заман бүліне ме? Неге өксігі көп өмірдің? Өгейсіте берер болса, төліне неге діл береді? Жүрегін неге тасқа айналдырмайды онда? Тебісуі көп, келісімі жоқ тірліктің несі сән? Етек алған, есе тиген ел болдық деп лепірген жүрек бар еді. Тағы да күлге айналды ғой сол жалындаған жас жүрек. Қыз байғұс ше? Қаңғытар ма, қан жұтар ма?.. Таң атқан сайын іргесінен домбытпасы бітпес ызғар шалып тұрса... күйігіменен — ақ жіңішкеріп үзілмес пе?!." Қазыбек бір бел асып барып, ат басын ірікті. — Шақшамды да, қатыным мен апанымды да көміп келдім, ағалар деп арт жаққа, жота жоталары бірін бірі қуалай жарысып, көкжиектегі сусылдаған көк мұнарға сіңіп кеткен жазыққа көзін ұзатты. Құлазыған көңіл де сол артта қалған, көзден жас ыршытпаса да, сол ыстық жасын ішіне селдете құйған қызды іздеп кеткендей. — Қой, шырақ, өйдеме! Өмірден түңілу бекер. Жоғалтқан адам таппас па. Табылған нәрсе жоғалмас па. Мәңгілік не бар? деп даусын әдейі қатайта шығарған Бабаназар ағасы үлкенсіп, қиялаған болды. — Жоғалтудың да жоғалтуы бар, Бабаке! Орны толмас дейтінді бүгін ұққандаймын. Толмас орны... — деп Қазыбек ауыр күрсінді. Сонысын, күрсінісін жасырған жоқ. — Орны толмас олқылық қана, Қазыкен!.. — дей берген Даудың жанасып кеп тізесінен шап берді. — Қазыкен дедіңіз бе?! Тағы айтыңызшы, Дау аға!.. Анау Шаратай әлгінде алғаш рет осылай деп еді. Соңғы рет естуім болар деп ем. Дәл соны сіз қайталадыңыз. Ұзатпай қайталадыңыз. Өмірімде екінші-ақ естуім! — деп Қазыбек тез тұтанды. Өңі де қуқыл түсін өзгертіп, шарбыланған қызыл реңк тапты. — Ә...ә, Қазыкең, олқылық деп пе ем... Бұлқынған жүректің табары... іздеуі тоқталмасын. Күңіренген дүниенің дабыр-дүбірлі күйге бөккен дүниеге ауысатын да кезі болады. Күн мен түннің алмасуы бекершілік пе? Қараңғыны ақ қумаса, аққа қара жармаспаса, дүниенің әуре-сарсаңды қызығын білмес те едік, Қазыбекжан. — Оу, Дау аға! Мынауыңыз кәкейге қонады-ау. Бірақ күңіренген дүниемнің аласапыраны сіз айтқан әуре — сарсаңнан асып түсіп тұр ғой. Сонысымен кеудемді нығыздап басып тұр ғой. — Күңіренбесе ол кеуде болар ма? Күйінбесе, күймесе ол жүрек болар ма? Бірақ ер жігітке сын көп. Тосқауыл, бөгет көп. Көтермесе, жүнжіп кетеді. Жіңішкеріп үзіледі. Сілкінсе, қажырланады. Соны баққаныңды қалаймыз мына Бәкең екеуміз, — деп Дау інінің иығынан елеусіздеу ғып сипап өтті. Сол сипау Қазыбекке тірек пана боларлық тау орнатқандай сезілді. * * * Өз тобынан ажырап қалған бұл үшеу сол күні тым аршындап кетпей, кешке қарай қазақ жерінің шебінің ең шетінде отырған кішірек ауылға кеп түсті. Ат-жөнін сұрасып, әсіресе жас, жаңа пері Қазыбектің аңыз боп жеткен атын естігенде, бүкіл ауылдың үлкен-кішісі дабырласа жиналып қалған еді. — Өркендерің өссін, азаматтарым! — Елдей көшіріп, ел қайтардыңдар. Селдей есіп жаудың бетін қайтардыңдар. — Айдап малымызды әкелдіңдер. Босатып жанымызды бердіңіздер. — Уай, Қазыбек дана қайыссың ең? — Апырай! Жігітім-ақ екенсің жап-жас басыңмен! Ақшулан сақалды, әппақ сәлделі жақ сүйегі босаған кәрідей көруші ем, тіл — аузым тасқа, қарағым. — Аузыңнан атылар жалын еліңе шуақ, жауыңа дозақ болайын деп тұрған нағыз баршыным боп шықтың, — деп елтірі тымақтың бір жақ құлағын едірейте жоғары түріп алған мосқал еркек екі қолын анадайдан жайып келіп, Қазыбектің мол, ірі денесін қаусыра құшақтап, еңкейте беріп, маңдайынан сүйді. — Рахмет, аға! — Оу, рахметті біз сендерге айтайық. Сендер болмасаңдар, олай өтіп бара жатып бір домалатып жейтін, былай орағытып қайтып келе жатып қалған — құтқан малды тырқыратып қуып кететін обыр ойрат өз аяғымен мал-жанымызды айдап әкеліп тастар ма ед? Тұяққа тұяқ, басқа бас алу, о заманда бұ заман бұрын болып па еді? Тәубамызға күніне он ұйып, батамызды өздеріңе, әсіресе Қазыбек балам, сенің өзіңе, сырттай үйіп — төгіп беруден шаршадық па. Анау хонтайшы алдында айтқан сөзің бүгін бар-бар жұртыңның аузында. "Е, бәсе! Өрлік солай өрлеуі керек. Талап солай өрекпуі керек. Еркіндікті азулы елдің айбатынан табу керек" деумен өзіміз де арқаланып қалдық-ау, — деген әлгі адам үшеуіне кезек-кезек қарап, алыстан аңсаған жақын ағайыны келгендей есі шығып кетті. — Екі-үш күн жатып қонақ боласыздар. — Жібермейміз. Жата-жастана қайтарсыздар. — Әңгімелеріңізді өз ауыздарыңыздан естімей, сірә, мауқымыз басылмас.Осы кезде жасы отыздарға кеп қалған кең иықты жігіт өрістен мал айдап келді ме, мал қайтарып келді ме, атынан секіріп түсіп, шылбырын ұстаған адамнан жүргіншілердің кім екенін сұрап білсе керек, сондайдан қолын кеудесіне төсеп "Ассалаумағалайкумін" соза сәлем берді. — Уағалайкумассалам! — деп үшеудің үлкені Бабаназар қолын ұсынды.Келген жігіт үшеумен амандасып болған соң, әлгі сөзуар елтірі тымақтыға ым қақты. Анау қасына жетіп барды. — Қарагер жабағыны жайғастырыңыз, Жәке! — О-о, сол жабағы дыйлы! — деп қуанып қалды. — Қазір ақтындырамыз, Бәкен. Онда қонақтарды өзің... Бәкен Бабаназарға тілек білдірді. — Іздесек таппас, шақырсақ келмес қонағымызсыздар. Үйге кірелік, аға! — деп өзі ілгері бастады. Алты қанат кең үйдің дүние мүлкі жаңалау болғанымен, мұнтаздай ғып қоятын әйел қолы тимегені бірден білініп қалды. Бетінде қара қошқыл құрым табы бар салқын сары қымызбен шөл басқан қонақтарына үй иесі "алыңыздар, ішіңіздер" дегеннен басқажарытып ештеңе айтқан жоқ. Оң жаққа құрып тастаған шымылдықтың ар жағынан ыңырсыған ба, қыңсылаған ба, бір дауыс шыққан кезде, онсыз да сынық жүзінің қабағы шытынай түседі. Соны байқаған үшеу: "Е-е, ауру, іадамы бар екен ғой. Соған алаңдаған көңілі қаяулы болар" деп жорамалдаған. Бір кезде манағы сөзшең еркек ішке кірді. Ішкеқарай кірді, әңгімені де қыздырды. Өзі де есіп сөйлеп кетті. Өзгелерді де сөйлеткізді. Осы ойраттың обырлығын көргенде, осыларды жеңетін, тәубасына түсіретін қандай құдірет бар деп Өз-өзімнен қиналушы ем. Қарындасқа қайырым жасайтын әдет қазақта ғана ғой. Ал ойрат неменде омдай қайыр жоқ. Ол шіркіндердікі жатпай, тұрмай інілайтыны қазаққа қандай айламен қан құстырсам деу ғана. Соны, сол қос аяқтап шапшыған асауды құлақтан басып, ноқталап алып, астыңғы ернін шұрайлап тастаған өздеріңді, уай, қазақтың маңдайына біткен бір-бір Әзіреті Әлідей көрем. Анау хонтайшы Қалдан сұмның мандайын қасқалаған сөздеріңнен бергі сендерге деген құштарым керемет еді. Енді өздеріңді көріп одан сайын құмартып барам. Апырай, мен жақ бәрімізде де бар. Сол заржақ тіл бізде де безілдеуден аянбайды — ақ. Бірақ, Қазыбекжан, сенің сол тасты тесіп шегелеген, темірді тіліп қақыратқан өнегеңе он қайнатса сорпасы қосылмайды-ау. Қайран қазекем: "Өнер алды-қызыл тіл" деп осындайда айтқан-ау. — Әу, Жәке! Өнеге өнегеден жұқпай ма. Арқанысалғанның көп үлгіден кенде қалары анық. Іздегеннің табары көп, әрекеттенгеннің бағары көп. Армансыз адам-қанатсыз құспен тең. Биікте ұша алмайды. Шыңға қона алмайды. Ал мынау Қазыбекжандардың заманы-азулының емес, тілдінің заманы. Білімдінің, өнерлінің заманы, — деп Бабаназар бір тың ой түйді. Осы пікірге Дау да, Қазыбек те, Жақып пен Бәкен де бас шұлғи бойлады. — Рас айтасыз, Бәке! — Әділі осы екен-ау. Өнерлінің өрге ұмтылары хақ.Қазыбек манадан бері үй иесінің томаға тұйықтығының бір сыры бар-ау деп отырған, елең еткен көңілімен енді әңгімеге араласа бастады. — Өнердің құттысы да, жұттысы да боларын білмей, шатасып қалатынымыз бар — ау, Бабаке. Қымызға қызып, қыз көріп, қызық қуып қызара бөрткенді де, құрықты қару ғып көтеріп, қамшыны қылыш қып сілтеп бас жарып, көз шығарып, нашар ағайын мен әлсіз жекжаттың малын айдап алып, желектісін байлап алғанды да өнер көретін жаман әдетке үйірсектенгеніміз де баршылық. Ел ішінде жоқ — жітік көбейіп, қайыршы кездесіп, ен жайлаудың қаңырағанын ескермес, өзімде болса, өзгені қайтем дегіш өнершілеріміз де аз емес. Иықтан басқан қаралы көңілді ашылмастай көретін, жылауық іштің ешқандай бейілге әуесі жоқ тілсіздігіне бейімделген мылқау өнерпазды табуға да болады. — Әй, мынауың тым сүмірейген өнер болды-ау, Қазыбекжан. Мінезділік пен момындық сіңген, жақсыны аңсаған елдің тілегі де әсерлі болмақ қой. Сен соны ескер, бауырым. Сонда мүмкін мінездің келістілігі көбейген жұртта, адалдықтың мәйегінен тазалыққа ұйыған жұртта Бәкең айтқан қанатты арманшылдар көбейіп, сен жеріген желбуаз өнер-шілерді ұйпап кетер. Сөйтер, — деп Дау қиялады. Жақып жанып түсті. Елтірі тымақты жерге алып ұрғанда дөңгелеп көрінген тазынан да қымсынған жоқ. — Апырай! Жарқ-жұрқ атылған найзағайдың ортасына түстім бе, жалт-жұлт еткен асыл сөздердің арпалыса шарпысқан мезетіне тап болдым ба, мүлде бұрын өзім кешпеген әсерлі дүниеге сүңгіп кеттім — ау! Әй, қайран тіл! Құдірет екенсің ғой нағыз! Құнарың қандай қою еді! Нәрің қандай шырын еді! Біз ғұмыр бойы мән берместі осы тап қазір өзіміз күнде көріп жүрген, ұшырастырып жүрген жерінен кесек-кесек қып ойып алып, "мынаусы былай, анаусы осылай" деп ұстата салғандарыңа болайын. Зеректік деп осыны айтад та. Әйтпесе арманшыл өнерліні біз естімеп пек. Өнерлінің өткенді бүгінгіге жалғап, ертеңге сүйрерін сезбеп пек. Бірақ қиюластыра алмаушы ек. Епсектік жасамаушы ек. Оған енді ақыл да жете берер ме. — Сіздің де сілтесіңіз ешкімнен кем емес — ау, Жәке. Аяқ тастасыңыз кей жорғаны жаңылдырардай, — деп Бабаназар көтермелеп еді, Жақып одан сайын ағындады. — Енді ол белгілі жайт, Бәке. Малды бай сөйлесе, "Сөзінің бәрі құп" деп, жарлы-жақыбай жақсы сөйлесе де, "Малтасын езген қырт!" деп біріне күлмең қағып, біріне едірейе қарауды әдет етпедік пе. Жар басында жапалақ қуған жарты кеш Жақыптың жарапазаны кімге дәркер. Тыңдар құлақ, сіңірер кеудесі жоқ сөздің ауызды ауыртып, тілді қышытқаннан басқа не қасиеті болсын. Жаңғырығы кеудеден өшіп, таста тірілген дауыстың қарлығуы тез, құмығуы жылдам. Жаңғырыққа жалпылдай бермеңіз, — деп тымағын төбесінен тік көтеріп апарып өз төбесіне төңкере салды. Басын сәл қисайта түсіп, Бәкенге назар қыдыртты. Бәкеннің оң қабағы жоғары серпілді. Жақыптың әлгіндегі сөз жүйткіткен тұстағы қызулы, қажырлы жүзі босап сала берді. Екі қолымен жер таяна орнынан бөксесін көтере, сиыршалап әрең тұрды. — Сіздер әңгімелесіп отыра тұрыңыздар. Мен қазір... қазір келем, — деп тағы да асығыс қимылдап, сыртқа шығып кетті. — Туысыңыз болар...— деді Дау үй иесіне қиыстап. — Жоқ. Қоңсы адам ғой. Босып жеткен. Оған да екі-үш жыл боп қапты. Осы ауылға тұрақтап қалды ғой. Шаруаға икемі мол. Әр ненің басы-қасында өзі жүргенді ұнатады, — деп Бәкен кәдімгідей сөйлеп кетті. Қабақтағы кірбіңі де жазылып, жоғалып барып, оралды. — Әй, Бәкен шырақ! Осы сен науқас емеспісің? — деп Бабаназар оқыс қойып қалды. — Жоқ! Тәнім сау. — Е-е, жаның ауыра ма? Неге? Әлде ойраттан әлі оралмағандарың бар ма ед? — Оралған... Бірақ... — Бәкен күмілжіді. Сырттан леген мен жез құман көтерген жігітті ілестіріп Жақып кірді. Қонақтар қол жууға кірісті. Үлкен астаумен үстіне шеке қондырылған ет келгенде құрулы шымылдық бір қозғалып қалып, іш жағынан тағы да ыңырсыған ба, қыңсылаған ба — белгісіз дауыс естілді. Бәкен үнсіз ғана таңдайын қақты. Әлгі дауыс сап тиылды. Жақып басты ұстап, Бабаназарға ұсына беріп еді: — Дәл осы жолғы рет Қазыбекжандікі,— деді анау. Қазыбек ыршып түсе берген, Дау баса қойды. — Бәкең жөнін айтты. — Бабакеңнің жасы үлкен... Ненің ақысы үшін? — Шырақ, ақысы деймісің? Ақысы көп. Азаматтығың үшін. Өткендегі хонтайшы алдындағы жеңісің үшін. Ел мерейін асырғаның үшін, — деп өз қолымен шекені Қазыбектің алдына қойды. Жақып та шапшаң екен, шұбыртып жатыр. — Ойбай-ау, Қазыбек қарақ-ау! Саған жабағы емес атан түйе сойса артық емес. Сенің атың ауызға көп емес-ау, мол ілінуде осы күндері. Саған ауған ел мейірімін, қарағым, сен әлі біле бермейсің. Жер шетіне енді ғана жеттіңдер. Бұдан әрі сіздер, елшілер, ел төбесімен жүресіздер. Төсінде түнейсіздер. Ал сені, Қазыбекжан, бүкіл қазақ, мұқым алаш "жанашырымның бәйтерегі, күн жағыма ығым, жел жағыма панам. Ақылдым, асқарым! Кемелім, кемеңгерім!" деп отыр. Батасы ұшан-теңіз. Тек ұзағынан сүйіндірсін... Дау бас изеді. — Рас! Рас! Әй, Жәкесі, жақсы айттыңыз-ау. Ердің атын елі шығарады, елі өшіреді де. Әмсе шарықтата берсін. Тек даңғойлықтан аман қылғай, — деп әлденені қиялатып тоқтады. Қазыбек күліп жіберді. — Мені бір тау көтерген Толағай көрдіңіздер ғой. Елім десем, ел намысын жыртсам, ел қамын ойласам, перзенттік парыз, қарызым емес пе олар. Оның міндет қылар несі бар. Аяқ жетер жерге бармасам, тіл безер жерде үнсіз қалмасам, одан басқа қандай еңбек сіңірермін. Ал даңғазалықты, Дау аға, өздеріңіз бастаған жоқпысыздар? Дүрілдетпей-ақ осы шекені, ағалар, өздеріңіз ұстап, маған ауыз тигізсеңіздер, ағағақұрмет, ініге-дәулет деп еркінсіп, еркелеп отырам ғой. Ондай даңғойлыққа дайынмын. — Әй, мынаусы да ақыл... — деп Жақып басты қайтадан Бабаназардың алдына сырғытты да:-Қалай дедің? "Ағаға-құрмет, ініге-дәулет". Бұрын естімеген нәрсем екен. Қазыбектің дауысы саңқ етіп, қаз қаңқылына ұласты. — Жақып аға, бұрын естімеуіңіз мүмкін... Дау кеудесін тіктеді. — Мынауың... осың, Қазыбек, тың мақал болды ғой. Өзіндікі болды ғой, — деп әрі қуана, әрі тандана ініге мерейлене қарады. — Солай да сияқты, аға. Мақал дедіңіз бе. Болар мүмкін. Ағасы құрметтінің інісі дәулетті болатыны ежелден белгілі нәрсе. Сол белгілі жәйт бір сәтке ой түйініне айналған да. Оған несіне үздігеміз. Дау іштей риза. "Шебер тәңір перзентіне ықылас түсірсе, түгел түсіреді-ау!.. Құдай тіл-көзден сақтасын. Көре алмаушылардан, күншілдерден аулақ қылсын. Қазақтың сөзі де жүйрік. Өсегі де сумаңдағыш еді. Пыш-пышына жолатпасын. Пәле-жаласын жұққыз-басын!" Бәкен кішірек ағаш табаққа бөлектеп ет турап отырған. Қонақтары: "Анау шымылдық ішіндегі науқасқа дайындап отырған болар. Кім болды екен. Шешесі ме? Әйелі ме? Әлде қыз баласы ма?" — деп далбаса жорамалдайды. — Алыңыздар. Жеңіздер! — деп Жақып сарымсақ қосқан тұздықты құйып қонақтарға ілтипат жасады. Жас жабағының астау толы етін еңсеріңкіреп қонақтар сорпа іше бастаған кезде, Бәкен орнынан тұрып барып, құрулы шымылдықты түріп қалды. Ағаш төсекте жатқан жүндес төбет ит басын көтеріп алып, сілекейін шұбырта қыңсылап қоя берді. Ағаш табақты туралған етімен иттің алдына қоя салды. Қонақтар үн-түнсіз аң-таң боп қалды. Күні бойы науқас деп отырғандары ағаш төсекте, құрулы шымылдықтың ішінде шәниіп жатқан сап-сау бөрі басар болса, сол бөрібасарға жабағының жылы-жұмсағын майдалап турап, бір табақ қып алдына қойса, таңданбасқа бола ма. Жақып қана ештеңе болмағандай, ештеңе көрмегендей үшеуіне кезек-кезек қарап: — Сорпаларыңыз суып қалды ғой. Алыңыздар, ішіңіздер! — деп отыр. Үй иесі ләм демей сыртқа шығып кеткен. Дау Жақыпқа бұрылды. — Ау, Жәке! Бұ не? Мынау не тылсым! Жақып қолын сөл жайқап, "Үндеме!" деген ишара танытты. Осы кезде сырттан Бәкен кірді. Жалғыз емес, әлдекімді мойнына салған қарғыбауынан жетектеп кірді. Ымырт оралған кешкі бейуақтың алакөлеңкесі болса да, сырттағы жерошақтың жалпылдаған отының жарығында іште отырғандарға жез тырнақ әйел кіріп келгендей көрініп, қатты әсер етті. Өйткені әлгі жезтырнақ па, әлде жезтырнаққа ұқсас әйел ме үстіндегі алба-жұлма киімімен, мойнына асып тастаған ап — ауыр дорбасымен, дударлана ұйысқан шашымен көрген жанның көңіліне үрей ұялатардай ұсқынсыз еді. Әсіресе жылуы жоқ, нұры өшкен күңгірт көздердің ешкімге тіктеп қадалмас, бірақ бір орында тұрақтап тұрмас жылт-жылт қарасы жүрек суылдатардай. Түсі бозара көгерген. Әйел ешкімге көз тоқтатып қараған да жоқ. Амандасу, тілдесудің ишарасын да сездірмеді. Соған қарап: "Е-е, байғұс, есі ауысқан науқас жан болдың ғой" деген аяушылық төрдегі үшеудің жүзіне қалқып шыға келді. Бәкен қарғыбауды жұлқып қап, әйелді шөңкитіп түсірді. Содан соң бір қолымен ұстай кірген итаяққа дастарқандағы сүйек-саяқ, сіңір-желке сияқты қалдықтарды салып, әйелдің алдына дік еткізіп қоя салды. Қазыбек майлыққа қолын сүртіп, тіксінген күйі кейін шегінді де, арқасын жүкаяққа сүйеді. Бабаназар мен Дау да сұмдық көргендей кейін сырғысты. Жақыптың басы салбырап кетіпті. Әйел ғана сүйек-саяқты кеміріп, аш қарынды алдап жатыр. Қазыбек екі ағасына кезек-кезек бұрыла қарады да, қасын қиғаштай кере ұй иесіне шаншылып қалды. Бәкен сол шаншылған қарастан ыққандай, қозғалақтап кетті. Бабаназар даусын кенеді. Қабағы қатты түйілгенде кең маңдайда екі қастың күйіскен жері жұдырықтай боп томпиып шыға келді. — Әй, жарқыным! Мынау нең? Адал асыңды арамдағаның қалай? Әлде жегенімізді желкемізден шығармақ пең? Неткен тәлімің еді бұның? Тәлкегің бе? Бабаназардың зілі Бәкенді орнынан атып тұрғызып, аяқ құшқызды. — Оу, ағалар! Қазыбек бауырым! Ондай ойым жоқ. Адалыма арам араластырған емен! Алмаңыздар көңілге! Мынау көргендеріңіз өзімнің ғана білетін өмір бойғы азабым! Ешкімге көрсетейін деген назарым емес! Емес! Дау әлсіз дау айтты. — Онда бауырыңды неге суытасың? Адамнан итті абзал еткенің қай тазалығың? — Ағаттық етсем ғафу өтінем. Өз ішімнің кірнесі өзгеге оғаштық көрінерін білмеппін. Басқа кінәратым жоқ. Ал итті адамнан неге абзал еттің десеңіздер, оның үлкен себебі бар. Адамның иттігі өміріме қауіп төндірген. Иттің адалдығы жанымды арашалап қалған. Біріне алғыс құрметімді жасағаным еді. Біріне қарғыс — наламды көрсеткенім еді. Сіздерге сол қылығым ұнамай қапты. Олай боларын, күндегі әдетіммен ойламаппын, — деп Бәкен өз күйігімен тұрғандықтан қонақтарына енді қаймықпай қарады. — Айтшы, оу, ашсаңшы онда анау ит өлген ішінді! — деп Бабаназар ақырғанға бергісіз зілді үнмен нығарлады. — Білмеймін... Сіздерге оның қажеті бола қоймас, — деп Бәкен ашылғысы жоғын сездірді.Қазыбек сәл ыңыранды. Жүкаяқтағы жотасын босатып, кеудесін тіктеп алды. — Бәке! Сіздің бізден жасырған үлкен сырыңыз барын сезіп те отырмыз. Секемденіл те отырмыз. Өз күйігіңіз болса да, өртенсеңіз де өзгені қоса өртегеніңіз әділет емес. Ал өзгенің күйігін қоса арқаласаңыз, о дүниенің алдында бетіңіз шарық. Сіз де пенденің ұлысыз. Мынау әйел де пенденің бірі. Бәріміз тәңірдің құлымыз. Бірақ тәңір емеспіз. Тәңірдің ісін пенде атқармас. Тәңір таразысын пендесі жүргізе алмас. Ал сіз көңілге қату бітіретін аяусыздық жасап, қаталдық еткенсіз. Пенденің кінә-жаласын тексеретін жерде қазы, көкте құдай бар. Ал мынау қылығыңызды адам да, тәңір де құп көрмейді. Бәкен Қазыбектің өзін жеңер дәлелін түгел түсінді. Пенделік күйде жүріп құдайын, құдайшыл әділетін ұмытып кеткенін білді. Басын изеді. — Шалағай кеткен екем. Өз көңілімде түзумін, әділмін деуші ем. Тыс жайылып кеткенімді сезгендеймін. Айтайын. Бәрін айтайын онда, — деп Бәкір қолын кеудесіне төсеп, бас иіп, өз хикаясын бастап кетті. Алба-жұлба, кісі қарағысыз келіншек жігіттің қыздай айттырып алған әйелі екен. Көрген көздің жауын алатын әдемі келіншегін Бәкен сондай ұнатқан ғой. Жолаушылап кетсе, үйіне жеткенше, келіншегін көргенше асығады екен. Әйтеуір от басына жетіп, ошақ қасынан қыбырлаған Әминасын көрсе, төрт құбыласы құлпыра түгенделіп сала беретін қызық дәурен кешіпті. Сол қызық дәуренін осыдан екі жыл бұрын ауылын шапқан ойрат қолы ойран ғып кеткен көрінеді. Қолды боп кеткен Әминасын жаудан айырып әкелуге дәрмені жоқ, бармағын тістеумен жүргенде, құдай сәтін салып, мынау қазақ-ойрат бітімі бола қалмай ма. Онсыз да қолына түкіріп отырған Бәкен бітім болады, мал — жан қайтарылады деген хабар тиісімен-ақ атқа қонады ғой. Келіншегін іздеп ойрат еліне де барады. Әминасын іздеп те табады. Тапқаны не керек, құдай төбесінен ұрған соң. Некелі жары-әсем Әминасы Бәкеннің кеудесінен итерген ғой. Тұтқында жүріп жаңадан тұрмыс құрған ойрат күйеуіне әбден бауыр басып алған бәтшағар шіркін Бәкенге тіпті пысқырып та қарамай қойыпты. "Қолға түскендерді тегіс қайтару керек" дейтін Қалдан Башықты хонтайшы өміріне еріксіз бас иген ойрат жігіт: "Қазағым, әйелің көнсе, қолыңды қақпаймын, алып кете бер!" деп мәрттік танытыпты. Ал Әмина айтқанға көне қойсын ба. Өткен күннің бал дәуренін айтып, қызық күндерге қайта оралатындарына сендіріп, жалынып та, жалпайып та айтып, көңілі бұзылған әйелді иліктіре алмапты. Әбден мысы құрыған Бәкен" "Алыстан әдейі іздеп келіп ем, Әмина — ау. Ең болмаса әудем жер шығарып та салмайсың ба?" — дейді ғой мөлт еткен жасын сығып тұрып. Әмина амалсыз бас шұлғып, соңынан ілби басып ере беріпті. Ұзап шықпай жатып — ақ, Бәкен әйелінің мойнына қыл шьшбырды тастап жіберіп, артына қағып салып, іліп ала жөнеледі. Ер жігіттің аты-қанаты. Қанатына жалбарынып қамшы басады ғой. Түнімен құйғытып, таң ата қазақтың жер шебіне жеттім деген мезетте артынан шудаланып шаң көрінеді ғой. Жарамды атпен қосарланып қуып жеткен кең жауырынды, нар тұлғалы ойрат күйеу екен. О да бір "жау қайдасың?" деп екі алақанына түкіріп жүретін дүрдің бірі болса керек. Анадайдан айқайлап, дабылды дүбірлете қағып қалады ғой. "Енді бұл әйелді жеңген алар. Кел, қазағым! Сенімен аянбай бір ойнайын!" деп атынан түсе сала қылышын ала ұмтылады. Бәкен де намысты жігіт емес пе, жерге қарғып түсіп, қарсысына шыға беріпті. Екеу ұзақ сайысыпты. Бірін — бірі ала алмай, титықтай бастағанда сұм әйел опасыздық істеп, Бәкеннің аяғынан шап берген. Сөйтіп екеулеген олар жігітті жерге алып ұрады ғой. Қапыда жауының астына түсіп, енді өлгелі қалғанда күшігінен асыраған иті көмекке келмей ме. Иті желкеден бүріп жұлып алғанда, Бәкен қылышты ойратқа бойлата сұғып жіберіпті. Бәкен сол оқиғаны енді ғана басынан өткізіп отырғандай күйзеліп, ентігіп тоқтады. Көзінің қиығымен қонақтарына қоныстады. Оқты жанарды үнсіз тыңдап отырған әйелге бағыштады. Әминаның міз бақпай сазара қалған жүзінен бетін тайсақтатып әкетті. — Барым... сырым осы. Жанымды арашалап, жақсылық жасаған итім анау. Иттен де бетер иттік жасап, опасыздық көрсеткен әйелім мынау. Кім адал, кім арам? Кім оң, кім теріс? Ендігі билік сіздерде. Іштей күңіренуім көп еді. Күйзелісім мол еді. Солар адастырса, бетімді бұрарсыздар. Мына әңгімеден соң Бабаназар да, Дау да Бәкеннің күні бойғы салыңқы қабағының ажарын енді сезгендей мүлде жуасып қалды. Қайта анау әлі де сүйек-саяқты кеміріп, сорып отырған әйелге деген іштей қыжыл тауып, төсек үстінде жатқан маңтөбетке ризалық қарасты жолдасты. — Біз не дей қояйық. Араз ағайынды жалғастыру, жанастыру, әй, қиын іс болса да, әйтеуір бір ілік берер еді. Ал сен екеуіңді келістірудің еш ыңғайы бола қояр ма екен?.. Қыздай алдым, қимадым, іздедім дедің. Сенің қимас көңіліңді қолжаулық еткенін естігенде жүрегім тіксінгенін қалай жасырармын. Күрек тісін қасқайта қаратып, қолаң шашын құлаштай таратып көз алдында бұлаңдаған қосағыңның өзге еркекпен... онда да жат, жау ұрпағымен әмпейлесуі естіген құлаққа егеу түрпі ғой. Сын сенің де, Бәкен, оның да, кел... әйелдің де басында боп тұр бұл жерде. Опасыздық еткенін кешіре алмасымды... өзімнің кешіре алмасымды білем. Жатпен әмпейленген әуейілігін ойласам, шариғат жолына ойысқан да жөн тәрізді... Онда да тас атқылау... Ал итінді өле-өлгенше асыра. Бірақ артық кетіп, асылық етпе. Әр жан иесінің өз орны болатынын ескер. Адам түсер, кісі отырар жерге ит шығарған әбестіктен арылғайсың, — деп Бабаназар өз ойын, өз шешімін осылай түйіндеді. Бәкен келіскенін білдіріп бас изеді. Дау "Бәкеңнен кейін не айтам?" дегендей шалқая беріп еді, Қазыбектің өзіне қадала қалғанын көргенде, көзі іні көзінен тайқып кетті. Еріксіз түкірігін жұтынды. — Бәкеңнің шариғат жолы деген тайғақтау тұсынан басқасының бәріне қосылам. Қиын жағдай екені рас. Желкілдетіп желек кигізіп алған жарыңның ыстығы басылмай, қолды болса, өксігі бітпейді әрине. Өзгенің сауырлағаны жаныңа батат та. Батпай, бал қызыққа сол алғашқы шүйкебасымен ұйыған қазаққа дүниенің басқа рахаты бар меді. Бірақ қаталдықтың да реті жоқ-ау, Бәкен шырақ. Ер жігіт кекшіл болғанша, көпшіл бол мас. Әйелмен ұстасса, ұсақтап кеткені де. Ірілік, кесектікке не жетсін. Кешірілмес күнәні жасаған пендесін де құдай кешетін. Ұрғашының ұршықша құбылатыны, түтінше шалқитыны аян. Тым тұқырта бергенің байғұсты дұрыс болмас, — деп Дау қинала толқып тоқтады. Аяқ астынан қандай кесім жасай қойсын. Айтқаны аяушылық. Мейірімділік. Қатыгездікті жұмсарту екенін Бәкен де ұғынды. Аз — аздап ой-бойды құрсаған қатал шеңбердің босаңси түскенін де бажайлағандай. Қазыбек кірпігін қиюластырып, қабағын түсіріп алыпты. Қалың ойға шомғандағы інісінің осы әдетін соңғы кездері Дау жиірек көріп жүрген. Әлгі түйілің-кіреген жүзге дәмелене қарап қалды. Соны байқаған Бабаназар да қиыстап еді, шыдамсыз Жақып кимелеп кетті. — Әрине, сіз екеуіңіздің айтқандарыңыз көкейге қонады. Не істеймін десе де, біздің Бәкенжан өзі білед те. Сонда да болса итті тым әспеттеудің қажеті жоғы рас. Келінді...ә, ә... шатасып барам — ау...әйелді анда — санда бір шықпыртып алып отырса... аюға намаз үйреткен таяқ, сабасына түсер. Бұрынғы қазан — ошағына араласып, түсініп кетер. Көңіл қалды дегенмен... әйел аты әйел, бауырыңа тартсаң ерсініп, еріп жүре береді ғой бұлар... — Қазыбектің қозғалақтағанын көріп, тез қайырды. — Ә-ә, мен айтқанда... "қалың бергенің, айрылма" деп малсақтық жасадым білем... Қазыбекжан, өзің түйіндемесең. Ә-ә, сөйте-місің?.. Онда мен қойдым. Қазыбек бері еңсеріле бұрылып, Бәкенге суық қарады. Үй иесінің кірпіктері жыпылық қақты. — Әлгінде ағаларым сөйледі. Көңіліңізге қарады ма, сыйластықтан аспады. Сипай қамшылап кетті. Бабаназар мен Даудың бастары төмен тұқырды. Сыйластықпен сипай қамшылағанын, өздерінің өресі жеткен жерді шиырлағандарын білетін. Одан әрі секіргенмен алысқа ұзамас та еді. Қазыбек сөзін әрі жалғастырды. — Сіздің қатеңіз мынада, Бәкен мырза. Жүрекке ешқандай әмір жүрмейтінін білмей, ал құштарлықтың қызыл тілді құрмейтінін білмей, сіз жүректі білекпен жеңбек болыпсыз. Жақтырмаған құшаққа өктемдікпен енбек болыпсыз. Өктемдігіңізге көнбеген әйел айыпты емес, жүрекке ерік бермеген сіз айыптысыз. Одан соң бұл әйел басқаны ұнатқаны үшін емес, жауыңызға болысып, сізді құлатқаны үшін айыпты, — деп екеуіне кезек шаншылды. Бөкен қызарақтап, көзін жасырғанда, әйелдің күңгірт жанарына жылт білініп, қадала қалды. Қазыбектің ашық дауысы тағы да қалықтады. — Сонымен айыпты айып жусын да, ашуды ақыл қусын. Бұл әйел төркінін тапсын. Сіз, Бөке, өшпенділіктен босап, еркіндігіңізді табыңыз! Жақып қопаң етіп қап, елтірі бөрікті жерге атып ұрды. Осысы үйреншікті әдеті болса керек. — Әб-бәрекелді! Қандай шешім! Қолмен қойғандай етті-ау! Қайран даналық! Қиынды оңайлатып, ауырды жеңілдетіп жіберді-ау! Бабаназар да бас шұлғыды. — Қазыбек шырақ! Дұрыс таптың! Көкейге қона кетті. Жүрекке өмір жоғын қалай ескермегенбіз,ә. Мойындағы қарызды ұмыттыра беретін өзімшілдігімізден — ау баршасы. Әйелге бұйым деп қараудың қатесі қайда апарып соғарын өкініп барып ұғамыз. Ұғындырдың, Қазыбек, — деп әрі келісті, әрі мойындады. Дау да түйсінгенін бүгіп қала алмады. — Әшейінде мейірбан көрінеміз. Қаталдық бірақ әр әрекет-қимылда ғана емес, әр пиғылда да жатады екен-ау. Жауымның жауы — досым. Жауымның досы — жауым деумен апырақтай беріппіз. Мүмкін жауымның досы досым шығар. Жауымның жауы — жалмауызым шығар. Оны түптеуге шыдам жетпейді. Алыстасақ атысып, тақалсақ таяқтаса қалатын әдет басқаға алаңдатпайды. Алаңдамайтын өзіміз. Әйтпесе, біреу қуып, біреу жетектеп келе жатқан жоқ қой. Сырттай жақсымыз. Жарасымды-ақпыз. Ал ішке үңілсе... Қолқа қабар сұмдық көп — ау. Бөкен мырза, Қазыбекжаннан бұдан былай артық та, асып та сөйлейтін осы қазақта адам болмасына көзім анық жетумен келеді. Қырықтың бірі Қыдыр болса, бүгін шаңырағыңа Қыдыр енгені деп біл. Айтқанды қыл. Жүгіңнен арыл, дертіңнен тазар. 3 Домбыра безектеуі бітпейді. Көңіл мазасыздығы саусақ ұшынан қос ішекке төгіле ме, өлгіндегі майда уіл аяқ астынан басқаша тұтанып, рақымсыз дүниенің әлдебір соқпағында қалған сыңараяқ іздің болар-болмас өкше табымен жортып ала жөнеледі. Сол-ақ екен домбыра ширығады кеп. Шанақ дүниенің өз тілі боп ah ұрады кеп. Екі ішек — бірі мұң шаққан, бірі зар төккен қос кейуана боп күңіренеді кеп. Надандық пен қаталдықтың құрбаны болған талай жанның аманатындай сәлден кейін қос ішек баяулай қап, жіңішке, ұзақ сарынмен бебеулейді кеп. Дамылсыз күдік кешкен көкіректің шерлі сырын қоңырлатады сонсоң. Өшіккен қастастықтың қойын — қонышты тіміскілеп, он бойды суытып, жүрек суылдатар күйзелтуімен күңіренетін кеп. Ар сыналатын жерде бақастық жасап, адамшылықтан аттап кететін аярлықтан жазықсыз жапа шеккен азаматтың шамырқанған күйімен дуындай, дүрілдей қап, асқақ үн аспанға шапшитын кеп. Содан соң ыстық — суықта ысылған кеуденің сабырлы демімен күбірлеп кеп, күмілжіп күңгірттеніп байырқалайтын. "Қайран дәурен-ай! Шараһай да жоқ. Әмина да жоқ бүгінде. Қара-Манжының ұлы Сары-Манжы жалақтап, жоңғар қолын бастап даламызға сан келді. Сан рет ойран салды. Сол Сарының әкесі салған мол ылаңына шыдамай, ойраттан гөрі қазақтық қаны көп Шараһай ару құса мен күйіктен көз жұмды. Әлде көкірегіне нан піскен Қара-Манжы шабындыдан келген күндей ғып күн көрсетпеді ме екен. Естуімше, өйтпеген ғой. Әлпештеп-ақ ұстаған деседі. Бірақ өкпе сызы кете қойды ма екен? Ойраттың өшпенділігіне басқа жұрттың ешқайсысы да жетпейді. Бұл шіркіндер қабырғаңды тірідей сөгіп, бауырыңды кесіп ап отқа қақтайтын нағыз қатыгез ғой. Әмина да ауруынан оңалмапты. Әлде сол ойрат күйеуге ауған көңілі дүниенің басқа қызықшыжығынан мүлде баз кешіп, суып, суынып кетті ме екен. Талпынғанын талақ еткен ғұмырдың аяз ызғарлы лебіне жаралы жүректің тік қарауға дәрмені жетпеді ме? Дімкос дүниенің науқас жандары көп болары неліктен? Қыбырлаған пенденің жер бетінде тік басып, тіке қарап жүруіне бөгеттің көбейе беретіні қалай? Адамзатты бір — біріне жау қылып, жауықтырып қоятын өшпенділікті соларға кім себеді? Ата — ана ма? Қысқа күнде қырық өліп отыратын қазақтың кемпір — шалының тілегі: елдің аман, жұрттың тыныштығы емес пе. Ендеше әлгі кескілескен тірліктің кесапат тілегін туындататын кім? Тәңір хақ па? Неге сөйтеді? Жоңғары да, қазағы да, қалмағы да, тіпті шүршіт пен орысы да өз пенделері емес пе? Бірімен — бірін қырқыстырып, бірімен — бірін жауластырып, атыстырып-шабыстырып қойғанда, тәңір хақтың табары не? Әлде ойын балаларын күйт-күйттап төбелестіріп қойып қызығына қарап отыратын ауыл тентегінің мінезі ме? Құмары сонымен қанатын болса, оның құдіреттілігі қайда, қасиеттілігі қаншама? Кереметтілігі неде?" Сырттан дабыр — дүбір дауыс естілді де, әлдекім ішке кірді. Қабағын сәл түйілдіре домбырасын алақанымен сипай шертіп отырған би басын сәл көтерді. — Биаға! Рұқсат етсеңіз... — Сен бе едің, Түйте! Айта бер. — Биаға, кешегі қонақтарыңыз келсек, өзіңізбен сөйлессек дейді. — Ә, иә!.. Солай еді-ау. Онда түскі асты осы үйге қамдатсын, — деп би келіскенін білдіріп, домбырасын керегеге сүйеді. — Нешеу өздері? — Көп емес онша. Он шақты адам. Сізге Бөкең екеуі ғана кірмек, — деп Түйте қонақтардың тілегін де жеткізді. Қазыбек шайқалыңқырап қалып, шаншылып алды. — Оңаша бер кәріні дей ме жас баршын. — Солай тәрізді. — Құпия сақтай ма, құпия сақтата ма — салмақ салары бар — ау, — деп би жақтырмағанда жасайтын әдетімен кесек қырлы мұрынды оң қолдың сұқ саусағымен түртіп өтті. — Бөкең не дейді? — Бөкең не десін. Анау жігіттің аузына қарап, бас шұлғу - Бөкендікі. Әулиесі де, пайғамбары да содан табылған ба басқа тірлікті мүлде ұмытқан сыңайлы. — Өзің не ойлайсың? — Мен бе?.. — Түйте тосылып қалды. — Не дейін... Алыстан ат терлетіп тегін жүрмейтіні белгілі. Қолқа салар ма, алмаса бермейтін жанның кейпі бар-ау деймін онда. — Жөн, жөн... Сен осы ауылыңнан қашан келіп ең? Дау ағамды түсімде көрдім... — сәл кідірді. Қабағы салыңқы тартты. Үлкен көздер кішірейе жұмылып барып, қайта ашылды. — Жарықтық, жақсы адам еді ғой. Туған ағамнан артық көруші ем. Туған інісіндей аялаушы еді. Алақанын сағыныппын... Ерте кетті ғой... Қазыбек бидің дәл осылай пенделік күймен күрсінгенін бұрын көрмеген Түйте, көкесінің қадірінің биге қаншалықты болғанын қатты сезіп тұр. — Мен келгелі біраз болды ғой, Биаға. Өзіңіз біздің ауылды Тасқұдыққа қондырғалы бері арамыз мүлде жақындаған соң, "келіп-кетіп тұрсаңшы" дегеніңізбен онда да, мұнда да жүретін болдым. — Жөн екен, Түйтежан. Сен биыл нешеге толдың осы? — Қырық жетіге толып өттім ғой, Биаға. — Оған да қырық жеті жыл боп қалған екен-ау, — деп Қазекең тағы үнсіз қалды. Сол қырық жеті жыл бұрын болған оқиғаға оймен сүңгіді ме, есіне алып отыр ма, Түйте олардан хабарсыз. — Сен туған жылы, Түйте, біз Бертіс көкем, Тайкелтір аға бастаған қырық адам Қалданға... бүгінгі Қалдан Серен емес азулы, мүйізді Қалдан Башықты... Бесоқтыға барғамыз. Сонда Бабаназар ағамды да, Дау ағамды да өле — өлгенше жоғалтпастай жақыным, жанашырым, ақылшыларым деп тапқам. — Білем, Биаға. Көкем маған сізді үнемі айтып отыратын. Биағаңның ықпалында бол. Ырқымен жүр деп. Тіпті жонын берсе де, соңынан ілес. Аулақтанба дейтін әрдайым. — Таза еді-ау, көкең. Сырты қандай келбетті болса, іші сондай нұрлы еді-ау. Азайды ғой қатарлары. Аманатын артып артында қалдырып кетті ғой мені... Ел жүгін бөлісіп көтерерлер қалмай барады. Қарымы шолақтар көп қой әлі де. Қайырымы молы сирек болған соң, бармақ тістеуден басқа амал не. Би тағы да кідірді. Сонау сағынтқан күндер мұнарын тілгілеген қиял көзімен алысқа, артына үңіле ме, ауқымды сақал қаусырған иегі омырауына тіреліп қапты. Түйте жөткірінді. Би қозғалды. — Ой, дәурен-ай!.. Зымыраған уақыт-ай! Жүрдек-ay. Дәурен өткінші. Әркімнен де өтеді ол. Бұқтырам деп бұл әуре, ұқтырам деп мен әуре. Бұқпантайлап көп әуре. Келіспестік көбейді. Тілектестік азайды... — деп ұзақ күрсінді. Түйтеге үңіле қарады. — Құрдастарың қалай, қуатты ма? Байланысып тұрасыңдар ма? Түйтенің бетіне қан жүгірді. Көздері шырадай жанды. Қуанғанын, құлшынғанын би де аңғарды. — Жақсы ғой. Күйлі — қуатты ғой!.. Биаға-ау! Ол үшеуміздің бір жылы туғандығымызды бүкіл ел біліп алған. Бірге туған егіздер дейміз тура. Туысым, жақыным Таңыбай құрдастан Бұқар жырауды бір елі кем көрер ме екем. Қайта кейде Таңыбай екеуміз қайсымыз мықты найзагер, қайсымыз жауға көбірек қызыл бөрік кигіздік деп дауласып қала бергенімізде, бір — біріміздің шаңымызды қағып, тәубамызға келтіретін Бұқар құрдас қой. Серкеміз де өзі. — Болсын серкелерің. Таңыбайдай құрдасы, сендей батыры, Бұқардай жырауы бар үшеуіңнен өтер, үшеуіңнен абзал не бар. Тұнық, мөлдір достықтарыңның бұлағы бітелмесін ылайым, — Қазыбек қолын созды. Түйте лып түрегеп, биді қолтығынан сүйеп тұрғызды. — Сыртқа шығып келейін. Сонсоң қонақтарыңды бастап келе бер, Түйте. Түйте іштей масайрады. "Бастап келе бер" дегені Биағаның "өзің кеңесте бірге бол" деген емеуріні. Биағаның кеңесіне ілуде — шалуда біреу қатыспаса, былайғы көпшілік тебе көрсете бермейді. — Сөйтем, Биаға!.. — Ас-суды дұрыстат. — Жарайды, Биаға. Ауыл шетіне асықпай аттаған Қазекеңнің соңынан күтуші баланы құмған көтертіп жіберіп, Түйте асыға аттап қонақтар отырған үйлерге беттеді. * * * Қасында бір топ нөкер жігіті бар жас жігіт Тіленші ауылға ене бергеннен-ақ бір топ жаңа қонақ басып жатқанын көріп, әдейілеп байлаулы аттар тұрған керме жаққа бұрыла жүрді. — Ой, пәле, мынау "шын" әрпіндей төре таңбасы ғой. Тағы бір сұраншағы атама тіленіп жеткен екен-ау. Әй, осылар шетінен бір тойымсыз — ау. Неткен обыр еді өздері. Бірін-бірі көре алмай, бірін — бірі жамандап, өсектеп келіп атамның мазасын алумен болады. Осылар ма ел басқаратын, тізгін ұстайтын? Атамның қолындағы Орта жүз билігі осыларға бөлініп-бөлініп тиді ме, онда бұлар бөріден де жаман бөрліктіріп тиіп, қазағыңды қан қақсатады. Кім екен, ә? — Кімді айтасың, мырза? — Мынау төре таңбалы шабдардың иесі кім болды екен? — Е, оны көру оңай ғой. Атына қылбұрау салып шыңғыртсақ, атып шықпай ма? — деп тентек серік ожарлана қалды. — Расында сөйтсе қайтер ед? — деп Тіленші қызынды. — Несі бар. Қазір мынау Жарылғап қос құлақтан басып қап, шөкелетеді де, қылбұрауды қысады дейсің. Оу, мырзабек-ау, сен өзің Жарылғаптың асауды ұстағанын, тырп еткізбей жынын қағып алғанын көрмегенсің ғой. Көрсең, тағы бір көруге құмартып тұрар едің, — деп тентек серік құтырта түсті. — Жарылғап, мынаның... Бөрібайдың айтқаны рас па? — Әй бұл айта береді, — деп Жарылғап қолын сілтеді. — Айта беретін бұл. Ал мен саған шабдарға қылбұрау сал десем, орындар ма едің, — деп Тіленші қадала қарады. Жуан атаның жуандығын көбіне көп құрдастарына қыр қыла жүретін әдетіне басқан еді. Жарылғап тайсақтаған жоқ. — Жоқ! Қолбала боп кеткен малға обал жасамау керек. Шуу асау болса, онда тәкпін. — Неге? Текесінген әлдеқандай бір төренің жаман шабдарынан менің бір өтінішім қадірсіз болғаны ма? — деп жас жігіт кеудемсоқ мінезін ілгері ытқытты. — Мал сорлыда жазық не? Тілектің құнды, құнсызы, өтініштің өктемі, өзектісі болады деген атам. Тілекті айыра біл, өтінішті ажырата біл. Айтақтағанға арсылдап ұмтылу арсыздың ісі деген атам, — деп Жарылғап зор денесін қазықтай қағып алып, ер үстінде тік отырған күйі Тіленшінің зілді қарасын қаймықпай тосып алды. Тіленші Жарылғаптан бірер жас үлкен. Биыл он алтыға толады. Сол үлкендігі бар, мұқым Орта жүздің тізгінін қолына ұстаған айбынды Қаз дауысты Қазыбектің немересі һәм сол айдынды атаның азулы ұлы Бекболат бидің мырзабек баласы дейтін атағы бар бұл мынау бедел түсіргіш немені бірер дүмпумен — ақ жалпы етек қылып алмас па. Сол әдетпен шүйіліп түсті. — Әй, сенің "атам, атам!" деп тақылдап тұрғаның қай ата? Құдайдың өзі болмаса, аты бар шығар сол құдайдай құтыртқан атаңның? — Иә! Бар аты. Атсыз адам жоқ қой. Атам ...Биатам-Қаз дауысты Қазыбек!— деді Жарылғап даусын нық-нық шығарып. Тіленші сәтте өзгерді. Ызғар шашқан көздер жыпылық қаққан кірпіктердің тасасына тығылды. "Андамай сөйлеген ауырмай өледінің" керіне ұшырағанын сезді. Кей — кейде оғаш, ожар қылығымен өзінен көп үміт қылатын атасының ашулы назарына ілігіп қалатыны көбейіп бара жатқанын да байқады. "Әй, мынау Жарылғап немесі аяқты қалай басады, ә! Менен атама бұл жақын болғаны ма сонда. Қалай деді әлгінде. "Тілектің құнды, құнсызы, өтініштің өктемі, өзектісі болады" деп педі. Атам соны маған бұрын неге айтпаған. Өз отына қан құйған!.." Өкпе тағып бара жатқанын да байқар емес. Атамен ұстасудан да қашпайтын тәрізді. Бірақ... Сол атаның алыстан шарпыр ызғары қазір-ақ жетіп, жон арқасын мұздатып жібергендей құрыстанды. — Жә! Атам айтса, талас жоқ. Онда саған айтар өтініштің өзектісін табармын. Сен, Жарылғап, бұдан бұлай борышкерім болғаныңды ұмытпа, — деп Тіленші атын тебініп ілгері лықсытты. Атасының үйі мен қонақ үйлердің ортасында иықты асқақ ақ үзіктің қасындағы кермеге жақындағанда, алдынан шыққан жігіттер Тіленшілерді аттан түсіріп алды. Жол соқты денелерін шайқап серпіп, қиралаңдап аттай беріп еді, қонақ үйден шыққан бір топ адамды көріп, бұлар іркіліп тұрып қалды. Үйден шыққан он шақты адамнан екеу бөлінді де, бері қарай, үлкен үйге қарай беттеді. Екеудің де денелері ірі, алып тұлғалы еді. Әсіресе сол жақтағы қапсағай денелісі ауырлай, ырғала басқанда әлдебір салмақтылық, күштілік сесі сезілетіндей. Тұрғандар атақты Қанжығалы Бөгенбай батырды танып, алыстан — ақ, қозғалақтай бастаған еді, Тіленші зекіп қалды. — Тықыршымаңдар! Батыр батыр дегенге бөркін даңғарадай етіп бәлсініп кетіп еді. Тапқан төресі мынау, Абылай болды ғой! "Абылай!" дегенде Жарылғап бір аттап, әлгі екінші жас жігітке қырағы көзді қадап қалды. Кең иықты, ұзын бойлы, қыран қабақты, қыр мұрынды келісті көркем жігіт сонадайдан көз тартып келеді. "Нағыз жігіттің сұлтаны-ақ екен!" деп сұқтанғанын жасыра алмай тұрған Жарылғаптың қазіргі көңіл күйін бір қарағанда — ақ Тіленші тап басып еді. Қызғанышы үдеді. Сұлтанды да, Жарылғапты да сынамақ болды. Даусын келе жатқандарға естірте қаттырақ шығарды. — Әй, Жарылғап! Өзекті өтініштің реті жетіпті. Өспей жатып өктем болғысы келетіндердің басын алмасақ та, тымағын қағып түсіріп, өз орнының қайда екенін көзіне көрсетіп қойған да қажет — ау. Сен анау хандықтан үмітті боп төре төбеде төңкерілген телпекті жұлып түсші! Өтінішім де, бұйрығым да осы!— деді. Осыны естігенде Бөгенбай батыр жалт етіп жастарға шаншыла қарап, "не істемек мыналар!" дегендей бөгеліңкіреп қалғанда, түк болмағандай Абылай сұлтан жүрісін де өзгертпестен, түсін де бұзбастан жақындай берді. Жарылғап бас шайқады. Онысымен де қоймай, есік пен төрдей таянған жас сұлтан мен батырға қолын кеудесіне төсеп иілді де, іле шала: — Ассалаумағалейкум! — деп қолын соза қарсы жүрді. — Уағалайкумсалам! — деп Бөгенбай да, Абылай да Жарылғаптың ұсынған қолын кезек-кезек көсіп алды. Сол — ақ екен Тіленшінің серіктері жапырласа қол бере бастады. Состиып тұрып қалудың ретін таппай Тіленші де бері аттады. — Ассалаумағалейкум, батыр ата. Ат ізіңізді салмай кетіп едіңіз. Арқа сүйеген асқар тауыңыз биік пе десем, әлдебір лақ теке секірген төбешік қана екен ғой. — Кей — кейде сол төбенің лақ текеге таудан артық жұғымды ығы болады, Тіленші бауырым, — деп Абылай өзі қол созды. — Қайдам. Біз үшін батыр атам бұрын лақ теке емес, нағыз арқар құлжаның өзі болатын, — деп Тіленші созған қолды алақанымен көсіп алды. — Әй, Тіленші балам, тегіннен тегін жарықтық Шаншардың ұрпағы болар мең, өстіп шағып, шаншып тұрмасаң, — деп Бөгенбай мол денесін селкілдетіп күліп, осынау ілікпені жуып-шаймақ болды. Жігіттер қарқылдап күліп ала жөнелді. — Иттің бәрі Бөрібасар, жұрттың бәрі Шаншар болмас, — деп Абылай сұлтан әрі, үлкен үйге қарай жүріп кетті. Жарамсақтанып көмейлеп күлгендердің көмейіне құм құйылғандай үндері өшті. Өңінен қаны қашып сазара қалған Тіленшінің қайнар ашуға мінгенін көргенде кейбір аузы жеңілдері күңкілдесіп кетті. — Қап! Абылай сұлтан болмақ түгіл, құдай болса да көзіңді ашып қара деу керек еді! — Көкесін танымай, көзінің еті өсіп жүр ғой. — Біздің мырзаның тіліп түскеніне ширыққан ғой. — Бөкеңе не жоқ, ей! Тура иесінің соңынан сүмеңдеген тазыдай-ау. — Тазың не, қорбаңдаған жұртта қалған төбеттей демеймісің, — деп тағы біреуі іліп әкетіп еді. Жарылғап жақтырмады. — Бөкеңе тіл тигізбеңдер! Бөкеңді Биатамның өзі әулиедей сыйлайды. Оң жамбасына отырғызған Орта жүздің батыры ол! — "Баты-ер, баты-ер". Тапқан екенсің батырды. Батырыңның қазір қатын құрлы қадірі жоқ. Оу, Абылай бала кім, Бөгенбай батыр кім? Соны неге түсінбейді. Анау сұлтан әбден басын айналдырып алған. Бес Мейрам мен жеті Момынның арасын ажыратып, ағайынды жік-жік қылмақ. Көресің бе, сен, Жарылғап, сол сұмдықты. Жеті Момынды бізден бөліп әкетсе, артының не боларын ескердің бе сен. Тұтас Арғынды дар-дар айырады деген тірлік ол. Қазірдің өзінде анау Атығай, Қарауыл мына жас, жәдігөй сұлтанның аузына қарап, иегінің астына түсіп кетті. Егер әки, Арғын мынау доптай берік тұтастығынан айырылды ма, онда Найманың да, УақКерейің де, Қыпшақ, Қоңыратың да қыңыратқиды. Найманды жеке билеймін деп Барақ сұлтан Қаракерей Қабанбай батырды қолтығына кіргізіп алып, шөре-шөреге басып жүргенін көрмеймісіңдер. Жас жігіттер мына тосын әңгімеден көп сыр ұққандай болды. Әр сұлтанның, әр батырдың өз күйімен, өз күйтімен болам деуі, шынында да жүрек шошытып, жаға ұстатар қылық екендігін қинала сезінді. Әсіресе ат басын тартып мініп, көзге енді-енді түсе бастаған жас Жарылғапқа көп жағдай жіңішкелеп ашылып келе жатқан-ды. "Ел арасына сызат түссе, бірлігімізге ақау түседі ғой. Соны үлкендер қалай сезбейді. "Бүлінгенімізді, бір-бірімізді қарақтағанымызды құдайларынан күн сайын тілеп отырған қанкүйлы көршілеріміз көп" дейтін Биатамның сөзіне де құлақ аспағандары ма. Апырау, үй ішінен күрке тіккендей бұл сұлтандарға не жетпейді. Әлде "төреге ерсең ертоқымыңды жаяу арқаларсың" дейтін сөз бекер айтылмаған ба? Бірінен соң бірі келетін көп төре Биатамның қолындағы Әз Тәуке хан ұстатқан күллі Орта жүздің билігінің тізгініне таласып жүр екен-ау. Таласып, тармасып әркімі — ақ жіліктің майлы басын ауызға тықпақ қой. Ұлы жүз анау жоңғар боданыңда. Жолбарыстың хан деген аты ғана. Төле би ойратқа бас шұлғымай, Ташкент қаласының билігін мықты ұстап отыр. Бері өткізбейді оны. Әйтеке атам былтыр қайтыс болмағанда, Биатаммен тізе қосатын еді. Атамды жалғыздық қажытып жүр ғой. Қазақ қамын жейді дейтін батырларда да бақастық көбейді деп көкем ренжіп еді өткенде. Әсіресе Шақшақ Жәнібек батырдан түңіле сөйлегенін көргенім сонда еді. Ол батыр сонда нені көксейді екен, ә. Оған да билік қажет пе? Ой сұмдық — ай! Жүрек шайлықтыратын суық, арам ойға қалай барады? Бір қазақты онға бөліп оңдыра ма? Оларды сонсоң орысы да, ойраты да, қалмағы да, башқұрты да аясын ба? Соны сезбесе, халықты қара жерге отыртқаны ғой". — Әй, Жарылғап! Жарылғап деймін! Жарылғап селк етіп, ойын ыдыратып алды. Дауыстап тұрған Тіленші екен. Көзін шүйілдіре тырсиып, күйіп тұр. — Ау, сен осы түрегеп тұрып та ұйықтаудан саумысың. Әлде керең бең? Жарылғап қабағын шытып, мырзабектің көзіне көзін тіктеді. Кірпігі жоқ адамның қарсы атылған сұсты жанары кімді де болса қатты қалтырататын. Тіленшінің көзі тайқып кетті. — Иә, құлағым сенде. Тіленшінің әлгінде зіркілдеген даусы жуасып қапты. — Сен, Жарылғап, атамның үлкен үйіне барып, кеңеске қатыссаң қайтеді. Атам саған дұрыс қарайтынын мен де сезем. Әлгілердің не дегенін білсек, ә. Жарылғаптың өзі де сұлтанның ұлыс бимен не сөйлескенін білгісі-ақ бар. Бірақ Биатаның келісім рұхсатынсыз кіріп бару әдептен аттау ғана емес, үлкен ағаттық жасау. Басын шайқады. Тіленші түлен тұтты. — Әй, осы сенің бас шайқауың бітпейді екен. Бүгін осымен басынды үш шайқадың. Шайқалған бастың ұшып түсуі оңай. Неге бармайсың? — Атамның шақырылмай барып кеңесін бұзғым келмейді. Ондай ағаттық жасағанша басым кесілгені артық. — Ырықтан шығам, құрық әкетем дейсің ғой. — Жоқ! Ондайдан аулақпын. Бірақ жөнсіз бұйрыққа бас шұлғу әдетімде жоқ,— деді Жарылғап жайбарақат қана. — Әй, сен анау Абылайдың кім екенін білесің бе? — деп Тіленші тызалақтады. — Білем. Кешегі Аңырақайда ерлігімен көзге түскен азамат. Елдің батасын алған ұланы. Биатамның мейірі түскен сұлтан, — деп Жарылғап қаймықпады. — Атаңның басы білесің. Түк те білмейсің. Бәрің де ештеңе білмейсіндер. Жүріңдер! Мен сендердің тәңірі тұтқан сұлтандарыңның кім екенін, ішек-қарнымен қоса ақтарып берейін, — деп Тіленші алтын үзік үйдің табалдырығынан асыға аттады. Күтуші жігітке қымыз алдырып, бетінде құрым белгісі білінер-білінбес, тобылғымен ыстаған сары қымыздың бір-бір тостағанын тастап-тастап алысты. Тіленші күтуші жігітті шығарып жіберді. — Ешкімді маңайлатпа бұл үйге! — Жарайды, мырзабек! — Әй, Жарылғап құдай! Сен бүгін мүлде құдайымсып біттің ғой. Тыңда, ендеше, тәңіріңе балаған төреңнің кім екенін. — Айта берсеңші. — Айтуға ертіп келмедім бе сендерді. Сен Дәулетбекті білемісің? — Қай Дәулетбекті? Өзіміздің Машай Дәулетбек пе? — деп Бөрібай шапшаңдық танытты. — Сен Бөрібай, бар болса, көтіңді қысып қана, жайыңа отыр сөз бөлмей. Сенің Машай төңірегінен басқа білерің бар мед. Ay, Жарылғап! Сенен сұрап отырмын. Жарылғап малдас құрып отырған, тобылғы сапты тоғыз өрім дойырының жетім шегесін бармағымен шертіп қалды. — Атығайдың бай Дәулетбегін айтасың ғой. — Иә! Сол бай Дәулетбек, бар Дәулетбек. Мол, зор Дәулетбек! Сыр бойында, Шыршық бойында жүргенін, қоныстанғанын ұмытпаған боларсың. — Өзім де Сырдың жағасында туыппын. — Орта жүз бен Ұлы жүздің қатар отырған кезі еді ғой жиырма-отыз жыл бұрын. — Үйсін менің нағашыларым ғой, — деп Бөрібай тағы да килігіп кетті. — Жап аузыңды! Бес Мейрам, Жеті Момынның туыстығының қаймағы шайқалмаған сол тұста Дәулетбек менің атаммен көрші болған ғой. Жарылғап сол күндерді өзі көрмесе де, көкесінің айтуымен есіне жиі алатын. Тұтаса, көрші-қолаң отыратын Арғын балаларының ынтымағы ғаламат болған деседі. Басқалар тар жерде тартысып, таласып қалып жатқанда, бүкіл Арғын бір туғандығын жасап, шырық бұзған телі мен тентегін тез басып, ың — шыңсыз күнелткен ғой. Енді міне сол күндерге Тіленші жетелеп барады. Тіленші әңгімесі ұйытып барады. Қара мен төре қашаннан бірі — біріне қырбай болған ғой. Төресіз төбеге шыға алмайтындай, төбесіз қарауыл қыла алмайтындай дағдыны әбден миына сіңіріп өскен қазақ күндердің күнінде сол төрелерден мүлде запыланады ғой. "Тауықсыз да таңым атқан" деп төресіз де төбеге шығып көрсек қайтер еді дейтін өзара ұйғарымға ұйымай ма қарадан хан шыққан үш ардагер-Төле, Қазыбек, Әйтеке билер. Өйткені сол тұста әруағынан айналайын Әз Тәукенің көзі жұмылысымен — ақ таққа таласқан төре — сұлтандар қара қазақты тұс-тұстан жұлмалауға, тұс-тұстан дар-дар айыруға жанталасып жұмылған ғой. Қайып ханы, Әбілқайыр, Болат, Сәмеке, Батыр сұлтандары ешқашан ел бабы демеген, ел қамын жемеген ғой. Орыс пен ойраттың тақымында кетіп бара жатқан ата-бабаның қасиетті қанымен суарылған атамекенді құтқарам деп апатпен арпалысып жатқан ағайынға қайырым етпек түгіл, сол "Елім! Жерім!" деген қара халықты ауыздықтап тартып, іштен құртып, бүрсеңдетіп қойған төре тұқымының ылаңын көрген үш саңлақ енді елдің тізгінін, ұлтының билігін ұстатар білікті, білекті, жүректі жанды өз арасынан, өз ортасынан, өз қарасынан шығармақ болмай ма. Содан болашақ ел тұтқасын ұстар оғланды үшеуі жағалай жұртынан жасырын іздемей ме. Сөйтіп жүргенде Қазекеңнің көзі жеті-сегіздердегі Әлібек балаға түспей ме. Сұрастырса, өзінің жақсы көретін жамағайыны Дәулетбектің ұлы боп шықпай ма. Үш арыстың да көңілінен шығып, батасын алған балаға енді тәлім-тәрбиенің, өнеге-өнерінің кәусары сіңірілмей ме. Қасына сақа сарбаз қосып, әскери ойынның түр-түрі үйретілмей ме. Көп көзден тасалау ұстау үшін Дәулетбек байды тездетіп Көкшетау жаққа көшіріп жібермей ме. Хош. Әлібек бала сол жаққа жиі барып, ұзақ жайлап қалатын Қазыбек атаның ұлағатты тәрбиесін толық көрмей ме... Ендігі тәрбиенің бір парасы Ұлы жүз Үйсін Төленің өзімен жүруі керек қой. Сол себепті Әлібек бала Сабалақ ұланға айналып, бір жылдай үлкен саңлақтың бауырында болмай ма. Онсыз да қатарынан асып түсуді, өзгелерден озып шығуды жастайынан қанына сіңірген Әлібек өскенде хан боласың, қазір төре атағы бар сұлтансың деген соң даңққұмарлық дертіне мүлде шалдықпай ма. Асқынған көкірек кей-кейде әкені елетпеуге де, жақын-жек жатты менсінбеуге де жеткізбей ме. Сол-ақ екен бұрынғы ата-ана, аға-іні, апа-қарындас дейтін туысқандық, бауырмалдық сезімдер суалып, енді төреге тән қаталдық, қатыгездік мінездер оралмай ма. Өз өсиеті мен тәрбиесінен, өнегесі мен үлгісінен қаттылық енбегенін білетін заңғар Төле би мынау өрелі жастың көп түйгенінің арасында қатыбастықтың қабаттасып жүретініне қатты қайран қалатын да, өздерінің "төренің қаттылығын, қаталдығын, мақтаншақтығы мен мансапқұмарлығын, қызғаншақтығы мен күншілдігін алма" деп құдайдың құтты күні қақсап отыратын уағызының өзге өнегелерінен тезірек жұғысып кеткенін пайымдамай ма. — Хош. Енді Әлібек баланы төре тұқымына жанастырудың жөні қалай қиюласқанын хабардар қылайын,— деді Тіленші ауыздары ашылып қалған серік жолдастарына. Содан әрі тағы да шұбырта жөнелді. Атақты Еңсегей бойлы ер Есімнің ұлы Жәңгірден Уәлі Бақы мен Тәуке туған ғой. Тәукенің бағы жанып ата тағына отырған соң Уәлі өкпелеп, Үргенішке ме, Тәшкенге ме, әйтеуір өзбек, сарттың арасына кетіп қалған көрінеді. Өз қара топырағынан алыстаған соң, қайбір қасиет қалмақ, бауыры суыған әкеден Абылай дейтін ұл туады. Мейірімді жүзді қасынан көріп өспей, адамшылық қайырым құяр жанға кезікпей қаттылық, жатбауырлық сусынын қанып ішкен әлгі сұлтан өсе келе айналасына жауығып тиіп, талай жазықсыз қанды судай ағызған соң қанішер Абылай атанған ғой. Сол Абылайдан туған Уәли деген бал асы бір жосын жуас, төңірегіне тыныш боп өсіп келе жатқанда, әлгінің жуастығын пайдаланған өзбек, сарт ішіндегі төре тұқымы бала — шағасымен қырып тастап, тағын тартып алған ғой. Сол Көркем Уәлидің Ораз құл жасырып қап, аман алып қалған Әбілмансұр атты бал асы деп Әлібекті ұйғармай ма үш кемеңгер. Үргеніште ме, Тәшкенде ме, тіпті кейбіреулер айтатындай Түркістанда ма, шейіт боп кеткен Уәлиді кім қайта тірілтіп "Мынау сенің балаң ба?" деп сұрай қояр. Сонымен Әлібек бала төреден туғызылып, Әбілмансұр атанып, одан Төленің түйесін баққан Сабалаққа түседі ғой. Аңырақайда атақ пен даңқ тұғырына көтерейін деген төңірдің оң көзі түсіп, Абылайлап шауып, қыдыр дарып, бақ қарап, қасиеті өспей ме. Аты аңызға айналып Абылай сұлтан аталмай ма. — Әне Абылайыңның бар сыры. Үш даңғылдың елінің қамын жеп жасаған тірлігі деп өткенде бір ағам айтып еді. Кім екенін сендер білмей-ақ қойыңдар. Шынға бақсақ, кейде шындықты бүркеудің де қажеттілігі болады. Ел арманын көксеу үшін елдің өз төлі, өз ұрпағы өсіп жетілуі керек деген сол адам. Мен сол кісіге сенем. Әттең мына киімшең төренің атамнан алған үлгі-өнегеден адасып жүргенін ғана түйткіл көрем. Әйтпесе оған дау айтып, кекесін білдіріп, жолына көлденең тұрып нем бар, — деп Тіленші сөзінің соңын байсалды бітірді. Мына әңгіме — кепке иланарын да, иланбасын да білмей Жарылғап дағдарыңқырап қалғанда, Бөрібай бастаған жастар дүрліге дуылдасып кетті. — Әй, бір шикілік бар-ау деуші ем өзім де. — Рас айтасың, Сатан. Абылай басқа төрелерге ұқсамайды ғой. Мүлде ұқсамайды. — Әй, қатып кетті-ау, төре деп төбемізге шығарып жүрсек, өзің мен өзімдей қара қазағым боп шықты — ау. Қамшымды бір жотасына аямай-ақ ойнататын болдым-ау! — деп Бөрібай ал кеп қарқылдасын. Тап қазір сабап, тулақ қып жатқандай — ақ дойырымен от басын көміп-көміп жіберді. — Жә! Жетер! Тістеңдер тілдеріңді! Бұл рас болса, менің емес үш кәрінің, үш даңғылдың құпиясы. Қазақ қамын ойлап жасаған әрекеттері. Елдің мұң — шері онсыз да көп. Кеудеден нұр сорғалаудың орнына мұң сорғалар. Өйткені сендер, енді бұл құпия сырды жарияға жар қылудан танбассыңдар. — Жоқ! О не дегенің Тіленшіжан! — Мырзабек-ау, жұттым да батырдым тұңғиыққа! — Неге ашайық. Биатаның өзінен сұрамадың ба? — Жоқ! Жалған болса, атамның ашуы қатты. Рас болса, күйзеулік көрген халқының бір жыртығына жамау болсын деп істеген айласы шығар билердің. Панасыздық, шарасыздық қаусатқан жұртын құрсауламақ далбасасы да шығар. Әттең Абылайдың кейде ауа жайылып, асқақтап кететінінен ғана атам секем алады. Сол өр көкірек өзімшілдік өктеп жете ме, асқынып кете ме деп уайым ойлайды. Әйтпесе, осы сұлтанды үнемі іздеп, кеңес беріп, қасына тартып отырады ылғи атамның өзі. Түбінің қайырын ойласам, қазақты осы ұйытар-ау, бастар-ау дегенге атаммен бірге сенгім бар. Көптің дертіне емді біреу тапса, осы Абылай тапсын да. Сондықтан да ауыздарыңа құлып салдым! Кімде кімнен сыбыс шықса, Алаш ұранымен ант етем, аямаймын! Тік тұрғызып бауыздаймын! — деп Тіленші бұйырғандай қып ауыр түйін түйді. Жарылғап Абылайдың атына, атағына бұрыннан да тәнті еді. Енді тіпті жақындап жылыұшырап сала берді. Әркімнің — ақ өз ішінде "Өзімізден неге шықпайды? Әр ұлыстың тізгінін қолына ұстаған үш би кімнен кем. Қайта қарасының хал — жайын тереңірек білуімен, заман уайымын халқының дертімен қоса сабақтап келмеді ме?" дейтін тілеулес үміт болатын. Сондай тілектестік Жарылғап ұланның кеудесінде де тұтана бастап еді. Енді Абылайдың бойынан мінезділік, кендік іздеп армандап кетті. "Әй, алғыр-ау! Әлгінде ғой бір ғана леппен Тіленшіні тұқыртып кетпеді ме. "Иттің бәрі бөрібасар болмас, жұрттың бәрі Шаншар болмас" деді ме. Осыны "Аттың бәрі тұлпар болмас, жұрттың бәрі Шаншар болмас" деп сәл өзгертсе, мақалдан несі кем. Шіркін Биатаның кеңесіне қатысар ма еді? Білер еді жас сұлтанның бет — бағдарын. Алысын шалар ма, маңайын шолар ма, түптер еді — ау". Үлкен үйде кеңес онша қызбай, кәрі мен жастың бірін бірі аңдысқан іліп — қақпаларын ғана самарқау күйттеуде. Осы сапарда үлкен үмітпен сенім мен тірек тапқалы келген сұлтан күңгірт кештен жабық көңіл тоспай, өз ішінің бар сырын ашып тастамақ еді. Бидің ә дегеннен ашық қабақ танытпағанына қыңырайды ма, көпке дейін көмейде тұрғанын көсеп шығарған жоқ. Қаз дауысты Қазыбек би жотасын ағаш төсекке сүйеп, бір кез кеудесін тіктеп алды. Әдеттегі қағыс — қақтығыс сәттеріндегі машығы кеудені босаңсыту дейтінін Түйте сезе қойды. Биағасына қабақ астынан қарап еді, екі бетінің ұшына танакөз түймедей боп қызылшарбы орнапты. Ал көздері әдеттегіден де үлкейіп, кең ашылып, дүние сырын дәл қазір түгел байқап, сүзіп шығып тұрғандай көрінді. Сол-ақ екен өзінің бойына да сергек, екпінді толқын енгендей арқаланды да, ағасының аузын бағып қалды. — Абылай шырақ, қазық айнала күмілжи бергеннен жер тақырлағаннан басқа түк өнбейді. Күн ұзартып, кежегелеп, кеш батырудың пайдасы аз. Онсыз да көңіл жүдетер күйлер көбейіп келеді. Биылғы жаздың да жылдағы жаз емесін байқаған боларсың. Жаздың өзі жабырқау күздей ғой. Күн райы солай болса, ел шырайы қалай ашылмақ. Бүркеу көңілдерді біз де молайтпайық. Қоныс өріске таласқан алашың болушы еді бұрын. Жұттан жұтаған жұртың жүген, құрық ұстап қалған соң жылдағыдай жайлау жағалауды азайтпады ма. Томсарған жүздердің күйзелген ішін көре білсек, молшылық дейтін ағайыннан да адасып қалып отырған мына жағдайда майысқақтықтан өтер кісәпір жоқ. Дүниені түгел аш арық қаптап кеткен кер кезеңнің күңіренісі құлақ тұндырып барады. Басқа үндердің бәрі жоғалып, осы ұзақ мол күңіреністің тасасында қалған. Сол зарды серпіп жіберер, кәріңе нәр берер жылуың, шуағың бар ма, соныңды сал ортаға. Құлағыма аздап болса да жұбаныш тап. Кейіс қиясты қабақты жадыратар қуаныш бер. Абылай сұлтан қазықтай шаншып алған денесін қозғалтпай, басын бұрып, уытты жанарды алдымен қасында отырған Бөгенбай батырға шаншылта қарады. Батыр өткір көздің ызалы жылтын қапысыз танып, сол өткір қарастың тегін тұтанбағанын және сезді. "Апырай, мынау жас шіркін апырақтап кетіп жүрмесе жарар еді. Қазекемнің халықтың аман күнін аңсаған күрсініске толы халін дұрыс түсінбей ширықтырып алар ма екен. Көзінің ұшқындауы жаман екен" деп іштей қиналып қалды. Абылайдың әлгі қарасы енді биге ауысты. Бидің де күткені сол ма, бет жүздің еш қимыл-белгісін білдірмей, тосып алды. Абылай бас изеді. — Ел зары бір құлақты тұндырып қана қоймай, мүлде тұншықтырып тастауы да мүмкін, Қазеке. Ел зарын бөле тыңдаған жерде күңіреніс азаяры аян. Қазыбек үлкен көздерді жарқ еткізді. Қаз дауысы саңқ етіп шықты. — Кім бар бөлісетін? "Арқар" ұрандылар ма? "Алаш" ұрандылар ма? Қырылып, қиналып жатқан сол алашыңды "Арқар" ұрандылар қашан көріп еді? Қашан елеп еді? Төбеңнен орын бер, төменге өзің тұс, қара қазақ, дейтін төреңнен төрелік тауып пең әлде. Көрсетші соны көзіме! — Сіз түңілген төрелерден менің түңілмесімді қайдан білдіңіз, Қазеке. Бірақ алыстағы жауды ұмытып, жақынды тақымдай берудің жарамайтынын да ескеріңіз. Төбе бисіз. Сізден төбесі биік бұл өңірде кім бар? Төпелеп отырсаңыз, сол төрелер шырық бұзар меді, бұйда үзер меді? Айыпкерді тапсаңыз, айыбын неге салмайсыз мойнына. Кесігін неге кеспейсіз батпаңдатып? Күйзелген елдің күңіренісін үйде жатып күйініп тыңдаудан не өнеді? Іс қайда? Әрекет, айла қайда? Абылайдың өзіне тап бергенін би ә дегенде жақтырмай қалған. Әрекет, айла қайда дегендерінде байбаламшыл кеуденің өзімшілдігі жатқанын байқай қойды. Жүзіне мысқыл күлкі табы жүгірді. — Тым тез шапшыдың, сұлтан. Арының жылдам басылатынынан да сескенбедің. Алысым жақынымнан абзал болса, жақыным жауымнан бетер жағамнан алса, мен қайсысымен жағаласуым керек еді? Жауым еліме аздап болса да еру берсе, жақыным дегенім шаңы-рағыма шеру тартатыны қалай? Жұтағанның жайын айтсам, жанына маңайлатпаса, күйік шалған жұртыңа қара көбейтем, аумағымды молайтам деп құрық салғанын айтсам, құраны мен құбыласын танымаса, төреңді немен төпелейін? Кесігімді қалай орындатайын? Соның жөн-жобасын көрсетіп бере қойшы мына запыланған төбе биіңе! — деп шаншыла қарады. Абылай ыға қойған жоқ. Ырғасуды енді бастаймын дегендей, босап кеткен кісесін қатайтып алды. "Маңайлатқың келмейді. Көмейімдегіні көріл, танып отырсың. Көмейіме соларды шығартпастан тықпақсың ғой. Азу тісі шықпаған бала көремісің елдің бәрін. Төре-төре деп тоқылдақтай тақымдағаныңмен бәрібір алды — артымды орай алмайсың. Менің де өз белдеуіме шанышқан сойылым мен найзам бар. Оңай беріле қоймаспын. Ішіңді бермесең де, сыртыңды суытпағаның жөн. Сол өзің айтқан көп төренің әрекетін бақсам, мен де бойлауық аттай бой бермей кетпеймін бе. Мынау қиракезік заманда "өйтпеді, бүйтпеді" деп мені кім тексере, тергей қояр. Алдыңа келгенімарыма жүгінгенім емес пе еді. Арынымды неге баспақ болдың" деген қиян бұрыс ой кеудесінде тез тұтанып, сол кебінген кеудесін тілгілеп өтті. — Ел келесі, хан билігі қайда қалған? Төбе биліктің асау мен қыршаңқыны езуін тіліп ауыздықтап отыратын қайыс тізгін, қыл шылбыры қолыңызда емес пе? Әділетсіздіктен өзіңіз жапа шексеңіз, өзгенің өмірем қапқаны емес пе? Биіктегім мен биліктегім билік тетігін таппаса, һүкім, жарлығын өткізе алмаса, өктемдігі жетпесе... онда... — сәл кідірді. Уытты жанардан ер ерегісте шашырар көкшіл от ұшқындады. — Онда сол хандық пен билікке қос қолдап жармаспай, жамбасты желімдемей, неге босатпасқа. Ексім-өксімі мықты, өктемдігі мол, айтқанын өткізетін, атқанын тигізетін лайықтыға неге бермеске. Қазыбектің мысқыл күлкісі анық әжуаға айналғанын көргенде Түйте өз ойының дұрыстығына иланды. "Әй, мынау ақылды тентек пе десем, тіпті шолақ қайырды — ау. Сенем деп адасқам ба? Адасқанымыз ба шетімізден. Абылайдың Әбілқайыр, Барақ, Батыр, Әбілмәмбет сұлтандардан несі артық. Олардың да көкейін тесіп бара жатқан ала бас құрты-хан тағы, хан тәжі ғой. Бұның да соған саусағын тарбита созғаны ма? Орта жүз билігінен дәмелі екенін ашықтан ашық айтып салды ғой. "Таласпа, қолыма өзің ұстат!" деуді бұдан артық қалай айтсын. Неге келгені, неге жеткені белгілі болды. Өзгеден өзін мықтымын деп әлден-ақ төс қақса, Абылайың да өрісін тым алысқа ұзатпас". Түйте иегін көтергенде, би сөйлеп отыр екен. — Ақыл айла табу оңай. Сол оңайды қиындататын сұлтандар тірлігі. Ұлы ханыңның есебіндегі Әз Тәукенің тағын жамбастаған Сәмекенің дәрменсіздігін айтып бетіме салық қылам дедің. "Біліксіз айғыр енесіне шабар" дегендей билігіңнің биігінен түс деп өзіме де бас салдың. Абылай қозғалақтап кетті. Жалт етіп Бөгенбайға қарады. Бөгенбай сұлтанның қарасын түсіне қойды. — Уай, бәйтерегім! Уай, Қаз дауысты Қазекем. Қазағымның қайыспас қара нары. Сүйексіз тіл, жиексіз ерін кейде жарға сүйрейтінін, кейде сорға сүйрейтінін менен артық білесіз. Сүйексіз тілдің бір бұралаңдап кеткеніне бола, тірексіз ұлдың бір қожырап кеткеніне бола билігіңізді де, биігіңізді де аласартпаңыз, — деп батыр кең кеудеге басын құлатты. "Сол сенің сөзің бе?" дегендей би сұлтанға қиыстады. Абылайдың да иегі омырауын екі-үш рет иіскеп өтті. — Төбе биліктің жұлып түсер тұзағы қайданы, Абылай шырақ, сен ғана емес басқа айтушылар да көп. Төбе биліктің құрығы қарадан өткен жоқ, төреңе бірақ жеткен жоқ. Естиярым есалаң, ақылдым атарман болған соң анау быт-шыт елге бүлік салған Батыр сұлтанды бір бұқтырам деген билігімді өзің де, өзге де біледі. "Алғаныңды қайтар. Жылағанның көз сүрткісін бер. Өлгеннің құнын төле!" дегенімде не істеді? Бір-ақ күнде Кіші жүзге аумағын түгел аударды да қопарылып көшті де кетті. Соны азғырған кім? Құптаған, қыздырмалап қостаған кім? Тағы да төре тұқымы. Әз әзіл болған Әбілқайыр сұлтан! Айыпкерімді құзырымнан жұлып алып, алты Шектіге ұлыс бегі етіп қоя салды. Сөйтіп Орта жүзден мүлде алшақтатып әкетті. Осыдан кейін екі иығын жұлып жеп, жалақтап жүрген Орта жүз сұлтандарыБарақ, Әбілмәмбет, Күшіктер айылын жия қояр ма. Қит етсең, бірі жоңғарға күйлеген шыбыштай артын тығып, бірі Ұлы жүз ханы Жолбарыспен ұйлыққан төбеттей ауыз жаласып, жымысқылана жылыстап жүргені. Ал Әбілқайырыңның жымысқыланып әлгі әрекетке не үшін барғанын сеземісің? Сезесің әрине. Мың жерден тырбаңдағанымен Батыр сұлтанға Орта жүз билігі ешқашанда тимес еді. Мұртын алып ұртына жалғайтын, таусылмас күңкілімен — ақ тобыр көбейтіп, елдің ығырын шығаратын ондай обырларға өзім өлмей ыңғайым жоқ. Ал зымиян Әбілқайыр сұмдықты әріден ойлайды. Кешегі ұлы хандықтың тағында отырып Орта жүзге ықпалын жүргізген Қайыптың баласын панасына алса, қазіргі қатын патшаңның сүйек тастағандай еткен шала хандығына, ертең Орта жүздің кесек хандығын қосып ала қоймақ. Орта жүздің айбарлы тізгініне қолы бір ілінсе, Ұлы жүздегі Жолбарыс ағасы өзіне бас изеуден аспайтынын және біледі. Сөйтіп қолдан да, жолдан да ала алмаған Ұлы хандықтың алтын тағын қулық-сұмдықпен оп-оңай жамбастап, жалпая кетпек. Бидің сәл кідіргенде, қырындаңқыраған даусынан тамағы кеберсігенін байқап, Түйте сары қымыз толы тостағанды қолына ұстата қойды. Қымызды бір — ақ сіміріп, мұртының шалғысын бармақ сыртымен егеп өткен Қазыбек Абылайдың үнсіз бас изеп отырғанын қалт жібермеді. "Әбілқайыр сұлтан — сенің ең бір осал жерің ғой, Абылай балам. Ұстасарың да, достасарың да жалғыз сол ғой. Асып та, басып та, қашып та кете алмайсың одан. Екеуіңді бір жіпке мықтап байлаған дәрменсіз далаң, пәрменсіз халқың, қараңдаған қарашың. Ел қамын шын ойласаң, Әбілқайырдың әлекке бергісіз әрекеті үнемі бір бүйрегінде жатуы тиіс. Одан ғұмыр бойы саған арылу жоқ. Қорбаңдаған қонжықтарды батысқа қонжитып қойған соң, еріксіз араласуыңа тура келеді-ау. "Қолы еткеннің мойны көтереді" деп ұзын арқан, кең тұсауға салсаң, сол еткен қол тағы біразды шиелеуі мүмкін. Біраз үлкен бөлені түюі де ғажап емес". Бидің көбірек ойланып кеткенін отырғандар тегіс байқап еді, Бөгенбай тамағын кенеді. — Қазеке, Әбілқайырдың істеген ісіне ісініп, қылған қылығына кіжінбеген жан бұл далаңнан табылмас. Бірақ құр кіжінгенмен амал не, азат басқа азап ноқтаны салғызды да жіберді. Енді түрегеп тұрып дәрет сындыратын әйел патша өзі ерттеп міне ме таңының иісін бұрқыратып. Әлде темекісін қорқыратып мұжығын мойнымызға отырғызып қояр ма, әйтеуір елден ерік, қолдан құрық, саусақтан тізгін кеткен заман болды ғой. Жақсыңды жадылап, аяулыңды азғырып, төбеңді төмпешік қылған қатыбас уақытқа біреу мойымаса, қасиетті Қазекем, өзіңіз мойымас деуші ем. Қатыгез дүние сізді де қажыта бастапты-ау...-"Осы айтқаным қалай болды? Өзегіне байқаусыз от тастап жібергем жоқ па" деп қуыстанғандай батыр үнсіз томсарған биге шүңірек көздерін жапақ еткізді. Бірақ Қазыбек сол әдеттегі өрелі тартысқа шындап түсердегі зар күйіне келіп, көзі өткірленіп, түсі сұрланып, иығы зорайып алыпты. "Әй, тереңсің-ау! Әй, биіксің — ау! Не бойлатпайсың, не шыңыңа ту байлатпайсың!" деп пәсейген көңілмен сөзін әрі жалғады. — Әрине жалыңызға ешкімге қол тигізбейсіз, кеудеңізді шыбынға бастырмайсыз әлі де. Анау шарасы құрыған Төкемдей... Төле бидей ойрат қолынан су ішіп, дәм тату сіз үшін құранды өртеп, құдайды құлатумен бірдей. Осы айбатыңыз — ақ алыс-жақынды тегіс сескендіріп, өзіңізбен алыспақ болғанның да, өзіңізбен табыспақ болғанның да жүрегін шайлықтырады. Кей — кейде сіздің жалғыздығыңызды, шаршап-шалдыққаныңызды ескеріп қол ұшын бергісі келген, шын бергісі келген шынайы естиярға "Араласпа, килікпе!" дейтініңіз де бар. Оу, жаратқан тәңір, елдің бәрі есалаң емес, естияры бар шығар. Жұрттың бәрі жұлынқұрт емес, жанкүйері бар шығар. Солай емес пе, Қазеке? Бөгенбай аузы айтқанмен көмейі басқаша бұл кілдерін танытқандай, сұрағына жауап күткен кісінің кейпімен қарсы алдындағы адамның бетіне шаншыла қараудың орнына, кірпігін жыпылықтатып төмен тұқырды. Дәл сонысын Түйте батыр мүлде жақтырмады. Түйтенің тамағы жыбырлап сөйлегісі кеп отырғанын сезген би ақырын күліп жіберді. — Иә, Түйте батыр, көп қопақтап кеттің ғой. Найзаңды тым шошаңдатқан екенсің. Орынсыз онды-солды сілтеме. Ал, шығар лебінді, — деп бас изеді. Түйте кеудесін көтере ілгері лықсыды. — Әй, Бөгенбай! Есалаң мен естінің, бала мен естиярдың ара жігін сен қашан түстеп едің. Түстемек түгіл соның бар-жоғына мән беріп көріп пең бұрын. Ал енді мынау бүгінгі келісіңе де, мимырттап шаң суырған шабысыңа да ит жыным келіп, арқа-басым құрысып отыр. Елден ерікті, қолдан құрықты, саусақтан тізгінді ормандай орысқа ұрлап апарып, тығып берді деген Әбілқайырың өзіңнің өрісі де, жусауы да бір досың емес пе еді. Әр қолды бір жалаған күшіктей, әр мықтыны бір сағалаған тірлігің өзіңді түңілтпей ме? "Араласпа, килікпені" Биаға кімге айтып, кімді тыйғанын ажырата алдың ба. Әлде әлдебір желауыздың дақпыртына қосылып, далақтап жүр ме едің беталды қаңғырған бетіңмен. Батырды жауда сынайды, дауды басқаға бер. Еркекпен еркекше белдесе алмасаң, қатын өсекпен батырси беруді қойған жөн. "Араласпа, килікпені" Қазекем емес, мен айтам. Саған айтам. Көнекті сырттан салып, ағайыннан ауа көшіп, бөліне жөнелгеннің жөні қайда, жолы қайда? Мұрат жолы ма, мақсұт жолы ма? Ағайынға алалық әкелген адасқанның жолы ма? Соны айыру үшін де кей — кейде өзгеге әзеуремей, өз ішіңе үңілгенің де қажет-ау. Бес Мейрам, жеті Момынның іргесін ажырата бастаған Жәнібек екеуің емес пең. Анау құлдық ноқтаға басты керді деген Әбілқайырдың асты — үстіне түсіп, асай-мүсейін әруақтандырған екеуің емес пе едің. Ендігі жағалаған шалшық өзеніңді де көрдік, сағалаған өзегіңді де көрдік, білдік. Өзенің шалшықтай шолақ, өзегің ұрадай қысқа тәрізді — ау, Бөгенбай. Тәмам елді дүр сілкіндіріп, алаш жұртының бағытын апандай ашылған қанды көмейге бұрып жіберген Әбілқайырың анау. Азған жерге сұңғыла шығар деп, есіріктеніп сақалға жармасқан тұғырың мынау. Қай анық бетіңді байқатып едің? Сұрағалы келіп сынағандарың қалай? Қазыбек тандай қақты. Есіліп бара жатқан Түйте биді жалт еткен жанармен шалып өтті. "Қазір бітірем!" дегенін танытып сәл иек қақты. — Биаға, "Құлға да бір күндік тендік" деген, артық кетсем айыпқа бұйырмаңыз. Менікі Бөгенбайға ағалық, наз ғана. Бір жас кіші болса да үлкендігімді бұлдап тұрғам жоқ. Қауып айтар әрекем де емес, таптай айтар келекем де емес. Іштегі көптен сақтаған ініме дегем кірнем еді. Мақұлдай ма, шақылдай маәйтеуір ойына түрткі салғым бар, — деп тоқтады. Бөгенбай үлкен денесін ырғалта шайқап, Түйтеге қадалып отырып, баяу күрсініп қалды. — Не дейін, Түйте аға. Осал салмақ емес айтқаныңыз. Не деп жабыса түсейін. Жалғыз-ақ сынағалы келмегеніміз аян. Адасқаным бар шығар, бірақ мені өзгені адастырды дегеніңізге көне алмаймын. Ал кейінгі шиырымды кіммен кеңесіп, кіммен ақылдасып салғанымды білмесеңіз, босқа әуреленесіз, Түйте аға. Қазыбек мырс етті. Қазыбектің мырс еткені анау-мынауды селк еткізетін. Үшеуі де демін санап шығарып тыншып қалды. — Әй, Бөгенбай, іші құпиялының аузы құлыптаулы екенін ұмытпа! Түйте, бір — бірімізге ұпай салысқандай бол май, құр бақсына тантырап жын шақырған әдетке бақпайық. Сенің де сан соққызған қапылықтан ызаланғаныңды сездім. Бірақ бірімізді біріміз осы арада да түртпектесек, сол ыза назамыз одан сайын өршімес пе. Жә! Жақсы мінездің құт екенін, пәле түбі жұт екенін білмейтін бала емеспіз. Ниеттің қаралығы, істің ылаңдығы күншілдіктен, бақастықтан. Бәрінен де бұрын мансапқорлықтан. Аяғыммен жер тепкілеп, төбеммен көк тіресем дейтін құмарпаздықтан. Ал әріден ойласақ, түптен қозғасақ, жүректің сызы көп те, назы жоқ. Бұрындары ... айналасы екі-үш жыл да бұрындары боп барады-ау. Бұрындары Болат ханның күршім ішіп, құшала тартқанынан басқа қарекеті жоқ деп құстаналаушы ек үш кәрің. Ал қазір сең соққан балықтай мәңгірген Сәмекеден Төкең де, мен де мүлде күдер үзіп біттік. Не өзіндік айтары жоқ, ал айтқаныңа жаңғырық боп қайтары жоқ. Не әрекеті жоқ, не әрекет етер, еттім дер әбігері де жоқ, үнсіз тілсіз меңіреу. Меңіреулік жартасқа жарасқан. Жан-таласқан елдің аға ханына ол мүлде қол емес. Ұғары жоқ бастың ақыл тұрар қандай тұрағы болсын. Жанасып барып, түсінер аңғарын, түйсінер сыңайын таппай, түңіліп түнеріп сан оралдық... Көсіліп алып, көрпесін тұйықтап жата беруден жаңылысар түрі, айырылысар күні жоқ. Сәмекеміз осындай болса, Әбілқайырымыз анау. Батыр сұлтанды күйеу балам деп арқасынан қағып қояды да, жарғақ құлағын жастыққа тигізбейді. Батырың тағы да ат үстінен түсуді қойды. Түсірмейтін де Әбілқайыр. Абылай қызынып, килігіп кетті. — Дұрыс айтасыз, Биаға! Қазір сол Батыр сұлтаныңыздан қадірлі жан бар ма екен қазақ арасында. Жоқ қой. Қара қасқа атты Қамбардан бір де кем емес. "Қызыл қарын жас баланың қамы үшін басын отқа тігіп, арыстанның аузына сан түсіп, түрікпеннің жеріне барып астығын қаптап әкеліп, малдарын топтап қуып келіп, аш-арықтарға пышақ үстінен бөліп берген нағыз құлан аяқ қу шеке арғымағым да, көк найзалы, көп тілеулі асылзатым да Батыр сұлтан" деп аш өзекке ас түскен талайдың тамсанып мадақтары сол. Ал Әбілқайырдың асығы түгел. Ертең — ақ "есің шыққанда есігіңе мал байлап, аузыңа дән салғам, есебіңді өзің шығарып, есемді қайтар, ағайын" деп үйірлеп жылқы, қоралап қой жинайды. Оның үстіне мынау жұттан жұтаған жұрттың көз алдында Батыр сұлтан мен Әбілхайыр ханнан абзал адам болмас. Өзге сұлтандар бүк түсіп бұйығып жатқанда, ел аузына су тамызған екеуі ғана боп көрінбек. Ал біз...— Абылай қолын тағы да сермеп қап, тығылып тоқтады. Қазыбек оның неге тоқтағанын біліп отыр. "Ал, біз" деп Жәдіктен шыққан сұлтандардың шөре-шөре тірлігінен жерінгенін, солардан әбден көңілі қалғанын айтқаны. Өз бетінше төрелердің жасары жоқ. Қимылы үй арасында ғаламат. Былай ауылдан, ел шетінен ұзай бере кереметтілігінен айырылып, жүнжіп сала беретін ұсақтығы орасан. Соны өздері білсе де өзгелер көрмейтіндей, білмейтіндей дүрілдейтіндерін қайтерсің. Күншілдігі сондай, іштеріне пышақ айналмайды-ау. Ат — атағы күн сайын өсіп, дабырайып бара жатқан Абылайдан сескенетіндері де, тіпті қолдарынан келсе, қонжита салуға дайын тұрғандары да белгілі. Жер астынан жік шығарып шыға келген бақталасты... бақталас қана емес, тақталасты ел аузы әлден-ақ анау құдіретті Тәуекел мен Есім хандар отырған, жаһангер Жәңгір, қасиетті Әз Тәуке хандар жамбастаған алтын таққа отырғызып қойған жоқ па. "Құдай-ау, Жәдіктіп. өз бөлтіріктері бірін — бірі тірсектеп, біріне — бірі арсылдап таласып жүрген жалғыз таққа қайдан туып, Қайдан шыққаны белгісіз әлде біреуді тап желкемізден қойғаның қалай? Қанқұйлы қолды білекке дейін майлап осы көкей тескен алабас құрт — тақ үшін Қайыпқа у беріп көзін жойып, Болатты әдейілеп оққа байлатып босатқан еңбек текке кеткені ме. Әбілқайыр немең өзегін өртеген өзімшілдік өртін орыс патшайымының қолымен сөндірмек боп әлі тыраштанумен келеді. Бойдан биік секіруге әл қайда. Өз өресіне жетті де, тынды ол. Ендігі үлкен қауіп мына Абылай Сабалақта. Сұр бұлттай түнеріп, аспанымызды түгел құрсаулап ала қоймасын кім білсін. Алмай қоймас-ау. Жиырмаға толмай жатып, маңайына топырлатып Арғын, Найманның батырларын үйіріп ала бастады ғой. Анау Қанжығалы Бөгенбай тіпті соның құлақ кесті құлындай-ау тап бір. Қасынан бір елі қалмайды. Қаз дауысты Қазыбек би не бітіріп отыр.Бөгенбай-бидің сесі мен сұсы емес пе еді. Сесі мен ұсын бидің өзі ұстатқаны қалай шошандап шыққан немеге? Жастың арының басар бол, айбынын асырар Сол депті-ау. Ал сонда батырсыз қала берсе, сол Қазыбек биің қолындағы Орта жүздің ұлыс бегі дейтін билігінен де айрылып қалатынын біле ме екен? Білсе,түптің түбінде өзін жылан боп шағатын сол жыланның жұмыртқасын ұясында неге сындырмайды?" Барақ, Сәмеке, Күшіктердің осылай ойлайтындарын Қазыбек айтқызбай — ақ сезеді. Абылайдың бүгін неге, қандай тілекпен келіп отырғанын да біледі. Келешекте алдарын орап кетер Абылайға әлгі сұлтандар бүгін күн көрсете қояр ма? Тендік бере қояр ма? "Атасы билік құрмаған, анасы үлгі көрмеген жүн басты, күйек асты шатаның құзырына байланар болса, құтырынған иттей қазір неге шайнамасқа жас құлақ пен жау алқымды" дейді олар. Өзді-өздері арпалысқанда жеке-жеке қызылшеке болатын сұлтандар, Абылайға келгенде бірігіп, тізе қосысып алатынды шығарыпты. Сондықтан Абылайға аз да болса билік керек. Алдында елі, артында қолы болса, Барақтың азуын қағуға, Батырдың найзасын жайқауға, Күшіктің құйрығын бұрауға, Әбілмәмбеттің әрекетін тиюға Қаһары мол жастың қауқары жетер еді. Ендеше, өзі ортасында отырған Атығай, Қарауылға ұлыс сұлтаны ұлыс бегі ету дұрыс болар. Мынау Бөгенбай да менің ақылыммен екі-үш жылдан бері осыны төңіректеп жүр ғой. Ұшқалақтық жасата қоймас. Түптің түбінде адалдығы жеңсе, ел тізгінін де қолына алар. Шіркін сондай асылым боп шығар мед?!" Қазыбектің көз алдына осы тілекті арман еткен екі ағасы Әйтеке мен Төле оралды. Әйтеке нағыз сұңғыла жан еді ғой. Туысы бөлек, бітімі ерекше, күтімі артық бекзаттың ой-бойынан да үнемі тазалық, естілік, мінезділік есіп тұратын. Азат елдің ардақты аза-маттарын, аяулы аруларын бақытты, бақтылы, уайымсыз, шабуыл-шандуылдан ада күйде, өз ата жұртында еркін, ерке күйде көрсек-ау деп армандаушы еді асыл аға. "Еркін, ерке күйге әлі жете алмай келеміз. Ата-жұрт әлі жау тақымда. Шабуыл-шандуыл әлі қанымызда. Уайым, мұң жылаулы жанымызда, Әйтекем!" Туралығы аңызға айналған, адалдығы әулиедей табындырған Төле ағасының жолын ойраттың оқпаны қиып тастады ғой бүгінде. "Басқан ізі аңдулы даңғылдың елім дейтін жүрегі егіліп жүр — ау. Қайран да шіркін Төкем-ай! Дәл қазір бір ауыз сөзіңе зар болған мендей ініңді, осынау алашыңды маңдайынан қашан сипарсың." Қазыбек осы есеңгіреткен ойымен қоса оянғандай көзін кең ашып, өзіне қадалып отырған үшеуге біртүрлі мұңая қарады. Үшеуі де бидің дәл мұндайын күтпесе керек, қыпылықтап қалысты. — Бала күнімнен сағынған жанымды осылай үнсіз жабыға іздейтінім бар, інілерім менің! Іштегі өрттің опық жегізуі көп қой. Опасыз дүние әркімдерден өтетінін білсем де, кейде өлшеп берген демі біткен қимастарымды ойлағанда жаным күйзеледі... Әсіресе Әйтекемді еске алғанда... Қазыбектің кідіріп қалғанына үшеуі де қиналды. Жапақтап бір біріне қарасты. Бөгенбайдың: "Үлкеніміз өзіңсің! Бірдеме десеңші. Босаған көңілді жұбатсаңшы!" дегенін ұққан Түйте бидің қазіргі көңіл күйіне өз түйсігін қосарлады. — Биаға, айтқандарыңыздың бәрі рас. Өгейсітер өкініштің ең ауыры азаматтың өлімі ғой. Бірақ " сынбасты ұста, өлместі құдай жаратпайтынын" әлгінде бізден де артық айттыңыз. Арғымақ арығанын білдірмес, асылзат қайғырғанын білдірмес. Айналып артқа қарап ақырмас арыстанымыз өзіңіз едіңіз ғой. Ағайынға сауын айтып, ат терлігін құрғатпаған күндеріңізде сізге мынау Бөгенбай, анау Аралбай үшеуміз кезектесіп әрең есуші ек-ау, Биаға! Дүниенің шолақ екенін, жанның сол дүниеге қонақ екенін өзіңіз айтушы едіңіз ғой. Әйтеке ағамыз, әруағынан айналайын, сіздің де, бәріміздің де қамқоршымыз еді. Ендігі панамыз өзіңізсіз. Көңіліңіз пәсеймесін. Қазыбек кеңк-кеңк күлді. Күлкі жасы ма, басқасы ма, кірпік жасауратқан дымқылды сұқ саусақпен сығып тастады. — Ау, Түйте, сенің де сіпекейдей сөзің бар екен-ау. Кәдімгідей ее бердің маған. Рахмет, бауырым. Бірді айтып бірге кете берді демеңдер мына ағаларыңды. Көп тыңдап аз сөйлер жасқа жеткенімді өзім де білем. Адалды серік етпейтін ұрының надандығындай ұркеппе ойларымен өзегімді ыластағаңдар көп болған соң, кейде ішті аршып тастау үшін ақтарылып алам. Ал, Абылайжан, жөніңді айта отыр, — деп Абылайға тізгін тастады. Абылай дәл осылай бірден сілтей салар деп ойламаса керек, қапелімде ой түймеген бе, сұр түсі сәл қызарыңқы тартып тұрды да, қайтадан өз түсіне көшті. Сұлтан сабырлы қалпына келді. — Қазеке, ерлік мінезді ездікке сатқан талай сұлтанды мұрнынан тізіп, көз алдымнан өткіздіңіз. Тәліміңіздің бір саласы ғой бу да. Алдыңызға келген сайын көп нәрсеге көзім ашылып, көңілім сайрап қоя береді. Бүгінгі бір түйгенім: еңбекпен тапқан мал жақсы екені. Бірақ сол еңбекке күш табылса, еп келмейді. Еп келсе, қол табылмайды. Қысқа жіптің күрмеуге жоқтығындай тірлік қой. Ең, ең қажеттісі бүгінде, ертең де, туу-туу алыс келешекте де бүтін елдің жақсы болары, құтты жердің жақсы болары ғой. Сол елді бүтіндеуге бел буған жолымды өзіңіз аршып салғансыз, Биаға. Құтты жерді жау тақымнан қайтаруға өзіме берген антым бар. Одан өлсем айнымаспын. Есіткен-білгенді айтпаймын. Естігеннің қалпы көп, білгеннің ұсақтығы мен күйкілігі мол. Мен күйзелткенімді ғана сездірем өзіңізге. Жалымның қысқа, құйрығымның шолақтығын айтам. Ақылыңыздың үнемі көкейіме қонғанын, қонатынын қайталап отырып, қақпаңызды қаққаныма ұялсам да, өкінбеймін. Мал аңдыған діннің жаман екенін, ет аңдыған ұлдың жаман екенін ұғар жастан әлдеқашан өткем. Жылдың жақсысы жаз деп, үнемі жаз іздей де бермеспін. Жастың жақсысы қыз деп, қызды да қарақтай бермеспін. Алдыңызға адаспай анық басып кеп отырмын. Тереземді өзге сұлтандармен теңестіресіз бе, керегемді кең жайғызасыз ба, әйтеуір айға ұмтылып мерт болар арыстан емес, алды-артын тең шолған арысыңыз ғанамын, — деп қолын кеудесіне төсеп, сөзін аяқтады. Бөгенбай мен Түйте дәл осылай қиыстырар демесе керек іштерінен: "Қалай қиялайды мынау оғлан. Өзін де, өзгені де бір көгенге неліктен тізгенін жақсы айтты-ау, жақсы інім. Аянбайыншы. Аямайыншы қолымнан келгенімді" деп Бөгенбай мағұрланса, "Әй, мынауың әріден сілтеді-ау. Түптің түбінде өзгелерден осы озады-ау. Озар-ақ. Әлден-ақ өресінің кендігін танытып жатқан жоқ па. Биағамның ықыласы жай адамға тегіннен тегін неге құласын" деп Түйте батыр қатты ырза болды. Қаз дауысты Қазыбек есіктен көрінген күтуші жігітке "түсіндім" дегендей белгі берді. Леген мен құмыра көтере кірген адам отырғандардың қолына су құйып шықты. Көлдей таза асжаулық жайылды. Үлкен астаумен сарыала тұздықтатып ет келді. Жабағының жас етіне сүрдің қоңыр қазысы салынған екен, таңсық иісі мұрындарды алып кетті. Жабағының шекесін Бөгенбайға тартқызып, қойдың басын Қазыбек Абылайдың алдына қойғызды. Осы ілтипатымен — ақ сұлтанның өтінішін орындай бастағанын білдіргендей болып еді. Ас жеп болған соң тағы да балдай қымыздан бір-бір тастап алып, сыртқа шығып келген бұлар енді қызу әңгімеге ауысты. Қазыбек домбырасын жайлап шертіп отырған. Бетіне сүйек қақтаған бүйірлі әдемі аспапқа Абылайдың көзі жиі түсе бергенін байқады ма, бір кез сұлтанға домбыраны ұстата берді. — Абылай, есінде ме "Ноғайлы қазақтың айырылысуын" тыңдағанда көзіңе жас алатының? — Есімде ғой, Биаға! Неге ұмытайын. Сол күйші қайда екен? Қазыбек күрсінді. Сақалды иек омырауға сүңгіді. — Қалды ғой қайран ер, топырақ астында. Ақтабан шұбырынды да Әнет бабаның босқан жұртқа ере алмай, тебе басында шоқиып отырып қалғанын көріп, көштен жырылып қалып, бабаның қасына қайтып оралған ғой... Көшсе нуға жетер, қазса суға жетер күнді аңсаған абызды өзі өлмей көрге жібермей, қасында болған ғой азамат. Демеуші дос, қармаушы іні сондай болсашы! — Апырай, Қазеке, сол Әнет бабаны арқалап болса да алып кетерлік бір адам шынымен-ақ табылмаған ба? — деп Бөгенбай намыстанғандай зор даусын бәсеңдете бітірді. — Болған ғой, бар ғой. Әнет бабаның өзі ғой қашқын тірліктің азабынан өлім таңбасын артық санаған. "Жерімнен қашқаным өлімнен қашқаным, өзімнен қашқаным. Көз ашып көрген аспаным мынау, көз ашып көрген асқарым анау, көз ашып атқылап ойнаған тастарым мынау — кәрі сүйекті саудыратып туған жерден алып кеткенде, қай өгей жұрттың жерошақтай қуысына тыққызамын. Одан да өз өлеңім, өз төсегім-өз топырағымда көз жұмайын" деген ғой есіл абыз. Ал анау күйші қақ жүректен оқ тисе қақырамас қас батырдың сойын танытқан ғой. Сонда, сол бабамен бірге қалған. Кейін бірге көмілген. Әлгінің, көргендер айтады, он саусағын жоңғарлар кесіп тастапты деп. Кім білсін, қас жауына қарғыс айтқан көкірегі домбырасынан күй боп төгілді ме екен? Қара дауылдай құтырынып, қауға тиген қара өрттей лаулады ма екен? Ойратың тегіннен тегін он саусақты шауып тастамайды. Сол асыл азамат Әнет бабаның соңғы сәтіне дейін қасында болып, достығы үзілмес бауырмал құшақтың құдіретін айғақтап кеткен ғой. Ұмытпапсың, Абылай балам. Ондай күйді, ондай күйшіні ұмытпау керек. Көзден нұр, көкіректен жан кеткенше ардақтау керек. Абылайдың сұрғылт жүзі қанын ішіне тартып ала қойған екен. Уытты өткір көздер дәл қазір сол бір аянышты суретті анық көріп отырғандай қарсы алдындағы әлдебір белгісіз бедерге қадалып қалыпты. Кенет домбыра "зың" етті. Зың еткен үн жер түбінен әлсіз ғана "уһ" деген бәйек дыбысты жеткізгендей болды. Содан кейін он саусақ кібіртіктеп перне қуалады. Түртпектеп шанақты тықырлатты. Сағадан шанаққа текіректеді. Шанақтан сағаққа қарай өрмеледі. Кідірді. Кібіртіктеді. Қайта желді, қайта баяулады. Саусақтар текіректеді. Сәл тыным тапты. Артынша — ақ саусақтар ойнақтады. Сол қолдың бес саусағы бірін — бірі қуалап, перне жағалағанда, оң қолдың бес саусағы шанақты тепкілеп ала жөнелді. Дүрмек үндер толқындап лықсыды. Дүбірлеп көбейді. Бір сәт безгекті дірілмен шырылдап тұрып алды да, қайтадан қажырлы да құтырыңқы толқынға ауысты. Әлгіндегі сонар шалыс азайып, тақ-тақ қадалған саусақтардан жүрдек шабысты тілейтін нық-нық қағыс жебеледі. Долданған күйден жалақтаған жаудың дауылдай долы ызғары есті. Күңіренген даланың зарлы үні жетті. Содан әрі шырылдаған ананың бәйек үнімен, "Елім-ай!" "Елім-айлаған!" күйік әні төгілді. Домбыра қайтадан ширықты. Ендігі алапат екпінінде анау зарлы, шерлі үндерді баса жеткен қажырлы қайрат, асқақ айбын, ақырған айбат қат — қабат тұна қалған еді. Ол үндер, ол кек қайраулар — төбе үстінде қонақтап отырған кәрі бүркіттей жалғыз қалған Әнет бабаның шаңқылы еді. Күйімен ойрат жендеттерінің өзегіне өрт салып, дерт құйып өршеленген күйші қазақ еді. Қайратын еселеп, күйбең қарекеттен биік арманшыл әрекетке шақырған азамат, азат қазақтың шамырқануы еді. Ызалы шарпумен әлем бетінен дүлейлікті, меңіреулікті, жабайылықты, жәркештенуді, жылбысқылықты қуып бара жатқан әділет пен шындық ұраны еді. Аруана боп боздай білген, ақсақ құлан боп текіректей білген, "Тепеңкөк" боп қиралаңдай білген, қос қыздың жылағанына ноғайлы мен қазақтың айырылуын қосақтай білген қайран көне аспап — қара домбыра тарта алар шебер саусақтарға тигенде, егес серпінт мен шер ақтарып, аңыз тірілтіп, өткен күндердің алыс суреттерін алдыңа әкеліп ашып, жайып салады-ау. Міне, қазір де қыл сағақты қысып алған сол қолдың саусақтары дірілдеп тұрып алды да, іле ішек үстімен көбесін онша тигізбей төмен қарай жүйткіп кеп кетті. Содан жоғары қайта шапшып, орта тұста үш-төрт пернеден ұн аулатып, ой бір сұңқылдатып ала жөнелді — ай. Содан қайтадан бебеу ырғаққа оралып безектетті — ай! Содан қоңыр үнге ойысып барып, "Елім! Елім — ау! Елім-ай!" дейтін сарын-ырғақты шымырлата созды-ай! Содан нәзік оралымды майда нақышты бұралтып тұрды да, нәресте уіліндей, қарындас күлкісіндей әсемӘуенді сызылта төгілдірді-ай! Сол майда нақышты әсем әуеннен көңіл байырқаланар уаныш тапты ма, саусақтар басқа ырғақ-сарын іздемей әлгі нәресте уілге байлана қалды да, үздіктіріп, ынтықтырып, еліктіріп тұрып үзіліп кетті. Күй бітті. Күйшінің саусақтары қыбырсыз қалды. Түйте әлгі батырға тән ұзын, жуан, күшті саусақтардан дәл осындай нәзік әуен, сырлы әуез жүрек тербетіп қалай туады дейтіндей қадалып Қалыпты. "Апырай! Абылай сұлтанды білмейді екем-ау!.. Өркөкірек, тәкаппар жанға балаушы ем сырттай. Ол анау сұсты жүздің, өткір көздің өзгені оңайлықпен пике кіргізе қоймас сақтық пердесінен екен ғой. Қайран Қазақтың қара домбырасы — ай. Құдірет қанасың ғой сен! Бір асыл азаматтың жан дүниесіне сүңгітіп, сол таза мөлдір жан дүниеден тазалатып, жуындырып, әспеттеп шығардың-ау бізді. Асқақтықтың таза болса, әдемі, сәнді боларын таныттың — ау. Тәкаппарлықтың сергек шынайы болса, әсем келбетті боларын, кісіліктің кең боларын айғақтадың-ау!" — Өркенің өссін, Абылайжан! Қандай таза еді ішің! — деп Түйте ойындағысын сыртқа ытқытты. — Жарайсың, ақиығым. Сенің дәл осылай сілтеріңді сезіп ем. Күйшіні де тірілттің. Әнет бабаны да өз Тұғырына қондырдың. Енді оларды өлді деп кім айтар. Өлмес ғұмыр, өшпес өзек болмас десек те, өлімді жеңер ер барын, ауырды көтерер нар барын тағы таныттың. Кеудеме Әнет бабама деген бір үлкен түйнек беріш боп орнап еді. Уақыт озған сайын сол берішім молая түсуші еді. Белгі, бедерсіз ұмытылып кетер ме деген қорқынышым еді ол. Сондайда салқын түспей суалмас биенің үрпінен сорғалаған сүттей жасым ішімді керней кептейтін. Желбіршегінен оқ тиген балықтай өрге қарсы жүзе алмайтын көп кәрінің бірі боп күрсінгеннен басқа не істей алушы ем. "Еліңді сүйсең — өлімнен қорықпаған Әнет бабаңдай бол, балаларым! Жеріңді сүйсең-жау табанына бастыртпас көкірегімен құшып жатып, тоқымдай болса да туған топырағында жан тапсырған Әнет бабаңдай бол, ұлдарым!" деуден жақ сембеді. Бірақ жақсының орға жығылғанынан жаманның ештеңесі құрымасын көріп, жаным ышқынды. Неге екенін қайдам, аталы сөзге тоқтамас наданның бүгінде тартыншақ түйесі жүргіш, тебеген биесі жуас, жымысқы жиені көшелі боп баратқан сияқты. Ұрмай-соқпай талдыратын өсекшіден безінгенде көңіл жұбатарым осы домбыра болушы еді. Ел қонбай жетімсіреген жерімнің мұңын қозғаушы еді. Құс қонбай құлазыған көлімнің назын толғаушы еді. Бірақ дәл өзіндей, Абылай оғланым, биік таудың төбесінен де асырып, өзен-судың көбесінен де өткізіп, ұлы дүбірден елес-елес леп бере алмаушы ем. Көненің көргендігінен жастың түйген білгендігі озарын сездірдің. Өзің күйіндей терең нәрлі бол. Күйіңдей асқақ, арлы бол, өренім. Күйіндей шалқып от, шалқытып, балқытып от халқыңды, қазағыңды, — деп аса қатты тебірене сөйлеген би сөзінің соңын батадай ғып бітіргенде, Бөгенбай да, Түйте де шыдай алмай жайған алақандарымен беттерін сипап қалысып: — Айтқаныңыз келсін, Қазекем! Дуалы аузым, құтым, берекем! Үйіп-төктіңіз-ау адал, ақ көңіліңізді! — Әмсе, әруақтардың құлағына шалынсын! Биаға, қалай айттыңыз! Күйдің құдіретін қалай құдіреттендіріп жеткіздіңіз. Иә, Әнет бабам өлмепті! Сағынушы ем мен де!.. Іздеуші ем бейжай көңілмен алаңдап. Алақаны... әлемді аялаған алақаны арқамнан тағы бір қақса... қақпай ма деп езілуші ем іштей... — Түйтенің көңілі босап кетті. Тамағына өксік тығылды. Жұтына алмай қылғына берді. — Әй, Түйтем! Жаның нәзік, жүрегің таза болмаса сені өзгелерден артық көрер мем. Төсімде ұстар мем. Қой енді. Әнет баба сенің ғана емес, менің ғана емес, мынау Бөгенбайдың да, мынау Абылайдың да... исі қазақтың қасиетті бабасы, абзал абызы, киесі мен қасиеттісі еді ғой. Босама, Түйтем! Қайта қуан! — деп Қазыбек өзінің де босаңсығанын даусының сәл дірілінен байқатып қалды. — Қуанып тұрмын ғой, Биаға. Мен абыз бабамның қайта оралғанына... бабамды қайта оралтқан мынау күйге... күйшіге... айналайын Абылай балама, бауырыма қуанып тұрмын ғой... Әттең, Жарылғабым естімеді-ау. Үй іргесінен, бидің күндіз отыратын көлеңкелі орнынан сыбдыр естілді де, іле дауыс қоса шықты. — Естідім, көке! Қазыбек кейін шалқайып, әдемі ақ шұлаң сақалын оң иығына қондыра қойды. — Ой, Жарылғаппысың? — Иә, Би ата! Менмін! Қазыбек кеңкілдей күлді. Ырзалық тапқанда кең көздерін мейірімге толтырып жылу оралады екен, сол жылу үй ішіне шуақ шашқандай. — Күйді тыңдадың ғой? — Иә, ата! Сондай күшті күй. Жүйрік аттың тұяғынан от ұшырғандай. Тамсанып қалдым ғой. — Әй, Жарылғап! Кір үйге. Сәлем бер қонақтарға. Ішке енген Жарылғап кеудесіне қолын төсеп, басын иді. Бірақ әдеттегі "Ассалаумағалейкумды" дауыстап Биағасына ғана беріп, қолын ұсынды. — Мына әке-ағаларыңа неге созбайсың қолды? Абылай шапшаңдық танытты. — О, бұл жігітпен осы өзіңізге кірерде қол да алысқанбыз, көңілмен де танысқанбыз. — Әу, Түйте, Жарылғап балам сенің ұлың ба еді. Бәсе, бір көргеннен жылы ұшырап еді. Келші, ұлым! Бөгенбай қолын жайды. Жарылғап қасына жақындай беріп еді, ұзын қолдар ұланның басын еріксіз еңкейтіп, добал ерінді маңдайына жапсыра салды. жеңер ер барын, ауырды көтерер нар барын тағы таныттың. Кеудеме Әнет бабама деген бір үлкен түйнек беріш боп орнап еді. Уақыт озған сайын сол берішім молая түсуші еді. Белгі, бедерсіз ұмытылып кетер ме деген қорқынышым еді ол. Сондайда салқын түспей суалмас биенің үрпінен сорғалаған сүттей жасым ішімді керней кептейтін. Желбіршегінен оқ тиген балықтай өрге қарсы жүзе алмайтын көп кәрінің бірі боп күрсінгеннен басқа не істей алушы ем. "Елінді сүйсең — өлімнен қорықпаған Әнет бабаңдай бол, балаларым! Жерінді сүйсең — жау табанына бастыртпас көкірегімен құшып жатып, тоқымдай болса да туған топырағында жан тапсырған Әнет бабаңдай бол, ұлдарым!" деуден жақ сембеді. Бірақ жақсының орға жығылғанынан жаманның ештеңесі құрымасын көріп, жаным ышқынды. Неге екенін Қайдам, аталы сөзге тоқтамас наданның бүгінде тартыншақ түйесі жүргіш, тебеген биесі жуас, жымысқы жиені көшелі боп баратқан сияқты. Ұрмай-соқпай талдыратын өсек-шіден безінгенде көңіл жұбатарым осы домбыра болушы еді. Ел қонбай жетімсіреген жерімнің мұңын қозғаушы еді. Құс қонбай құлазыған көлімнің назын толғаушы еді. Бірақ дәл өзіндей, Абылай оғланым, биік таудың төбесінен де асырып, өзен-судың көбесінен де өткізіп, ұлы дүбірден елес — елес леп бере алмаушы ем. Көненің көргендігінен жастың түйген — білгендігі озарын сездірдің. Өзің күйіндей терең нәрлі бол. Күйіңдей асқақ, арлы бол, өренім. Күйіндей шалқып от, шалқытып, балқытып от халқыңды, қазағыңды, — деп аса қатты тебірене сөйлеген би сөзінің соңын батадай ғып бітіргенде, Бөгенбай да, Түйте де шыдай алмай жайған алақандарымен беттерін сипап қалысып: — Айтқаныңыз келсін, Қазекем! Дуалы аузым, құтым, берекем! Үйіп-төктіңіз-ау адал, ақ көңіліңізді! — Жарайсың, Жарылғабым! Ән мен күй қазақтың қос қанаты ғой. Ән айтқанда қайғы-мұңыңды ұмытасың. Күй шалғанда шерің тарқайды. Не шеріңе шер жамайды. Домбыра киелі аспап. Қолыңа ұстадың ба, қастерлей біл. Ал, не шертіп жүрсің? — "Елім-айды" шертем. Ең алғаш үйренгенім де сол ғой. Домбырамның құлақ күйіндей. Қазыбек басын изеп отыр, изеп отыр. — Құлақ күйі... Елім деген ерлер осылардан шықпас па. Сенің, сендердің құлақ күйлерің еліңнің... елімнің зары болса, онда біз неге дүниеден түңілердей күңірене береміз. Бірауық тәубамызға ұйыған да жөн — ау. "Елім — ай" дедің, ә. Қайран ән... Зар әні, мұң үні. Қайырымың тез, әуенің жеңіл болғанмен салмағың зор ғой. Зор ғой әр жүрекке батпандап түсірер жүгің мен жігерің. Босқан елдің, өшкен ердің, белгісіз қабірдің, шырылдаған сәбидің, күңіренген бабаның... Әнет бабамның аманатысың ғой "Елім-ай!" Жә! Жарылғапжан, бірді айтып бірге кеткен атаң осы. Мынау Абылай балам көңілімді қозғаған. Он саусақ тек қару ғана ұстамайтынын, он саусақ қос ішекті дүниенің тілі ғып сөйлететінін де көрсетті. Рахмет, Абылайым, баршыным! Абылай бас изеді. — Қазеке, көңілдің бейжайлығы да, көңілдің шамырқануы да кезіне байланысты. Білмейім, әлгі бәріңіз жағалай мақтап жатқан күй... күй ме, күй емес пе... тебіренген жанның серпіні ғана. Кеудеден лықсыған серпіні... Әйтпесе кеуде кеудеден кем бе, саусақ саусақтан кем бе... Әркім-ақ домбыра шертеді ғой... Әйтеуір өзіңіз айтқан күйшінің қазасы, әсіресе қиылып түскен он саусақ... Құдіретті, сиқырлы он саусақ... Бүгінгі аты аңызға айналған Әнет баба...бәрі-бәрі ойымды қозғады ма... оған әлі күмәндімін. Бірақ ниетім таза. Жарылғап қозғалақтап Қазыбек биге жалт қарады. Әлдебір қызу леппен жүзі қызарып алаулап тұр екен, би иек қақты. — Сөйле! Сөйлей ғой, Жарылғабым! — Биата, үлкен тұрып кіші сөйлегеннен без дейді ғой. Сонда да болса өзіңіз рұқсат еткен соң өз ойымды білдірсем деп ем. Артық-ауыс кетсем айып көрмеңіздер. Абылай аға, өзін-өзі мақтаған надандықтың белгісі деп үлкендер айтып отырады. Өзгені өзге мақтаса, адалдықтың белгісі деп менің анықтағым бар. Ізгілік пен игіліктің өткен-кеткені болмайды. Үлкен-кішісі де болмайды. Ізгілік сепкен көңіл саясы көп бәйтерекпен тең болса керек. Саям жоқ, панам аз дейтін бәйтерек көрген емеспін. Бәйтерек олай демес те еді. Ал адам... Өзінің бойындағы нәрін елемесе, өзгенің асылын көре алар ма? Өз қадірін түсінбесе, өзгенің қасиетін бағалай алар ма? Абылай аға, Биатам сізге сеніп айтты, үміт артты әлгінде. "Көненің көргендігінен жастың білген-тергендігі озар" деді. Ендігі заманның сіздікі екенін айтқаны. Ал сіз... Күмәндімін дейсіз. Бел шешіп, білек сыбанып кіріскеніңізді жұртыңыз қалайды. Солай ғой, Биата? — деп өзінің тым батылсынып кеткенінен қысылды ма, сөзінің соңын атасына сүйей салды. Қазыбек те сол жағына еңсеріле бұрылып, Жарылғаптың маңдайынан ұзақ иіскеді. — Қарағым Жарылғапжан-ай! Осымен екі рет назарыма іліндің... Нәріңмен, бойындағы болайын деп келе жатқан барыңмен іліндің. Асылың ашыла түскей, жарқырай бергей. Сен өзі кілең сұлтандармен іліктесетін күй, шалынысатын жағдай іздеймісің, тастүлегім! Өткен жолы Барақ сұлтанды бабына келтіріп ең, бүгін Абылай ағаңа інілік базына жасадың. Ылайым өзіндегі мен көзіндегің өзгенің өзегіндегі болып, осылай ашық айтылар болсын. Сенің, байқауымша, көптің тілегін тиек қылар көңіл домбырасына айналатын сыңайың бар — ау. Жаңылтпасын тәңірім осы ойымнан. Жаңылмайтын жағың болсын, жақсыға құмар жаның болсын, ұланым. Әлгінде "Елім-айды" шертіп едім дедің бе? Қане, шертші онда. Қазыбек иіскеген маңдайынан толқындап жылу құйылғандай сезінген ұлан домбыраға саусақ көбесін жайлап тигізді. Сергек аспап дер күйінде екен, уілдеп қоя берді. Сол уілді тоқтатпастан Жарылғап Қаратаудың басынан көш шұбыртты. Көш соңынан жалғыз тайлақты бос ергізді. Қара орман ата — жұртынан айырылған босқынның қара көздерінен мөлт — мөлт жас ағызды. Содан ішін тартқан кейуананың ұзақ солығымен "Елім-айлатып" күйік атқызды. Зар төккізді. Саусақтар жорғалап жүгіріп кетті. Саусақтар әлгі күңіреніске, өксікке толы шерлі әуеннен ажырап қалып, соны ырғаққа жол ашты. Сол — ақ екен сол жақ қолдың бес саусағы үш-төрт пернеден үн аулайтын сарынды сұңқылдата жөнелді. — Ой, мынау қайтеді, ей! Әлгі күй ғой мынау! — деп күйді өзгелерден кеш болжап, кеш таныған Бөгенбай батыр бүкіл мол денесімен ырғала қозғалып, екі жағындағыларға кезек-кезек көз тастап өтті де, қасындағылардың күйге құлай беріліп, сазға ұйып қалғанын көріп, қайтадан ден қойды. Домбыра бебеу ырғаққа құйыла оралып безілдей берді де, нәзік оралымды нақышты сәл өзгертіңкіреп жіңішкерте бұралтып қалып, үзіп жіберді. Ызың жайлап барып жоғалды. Үй-іші жым — жырт тыныштыққа бөкті. Түйте Қазыбекке бір, Абылайға бір қабақ астынан көз жүгіртті. Қазыбектің қатты түйіле тыңдағанын, Абылайдың сұр жүзіне ыстық қан тепкенін байқап, лепірген, мерейленген жүрегі дүрс-дүрс соғып қоя берді. — Қап! Бекер үздің-ау! Әлде осы жерден үзілгені де дұрыс па еді?! — деп Абылай үнсіздікті бүзды.-Жарылғап шырақ! Нағыз мықты өзің болдың. Шіркін құйма құлақ, құнарлы кеуде осындай — ақ болар! Өз күйімді өзімнен артық шерттің ғой. Тіпті өзгерткенің де көкейге қона кетті-ау! — деп Абылай қатты сүйсініп разы болғанын жасырмады. — Аздап шертем дегенің мынау болса, Жарылғапжан-ау, сен тіпті шарықтап кеттің ғой. Арық айтып семіз шыққан жөн. Сен Абылайға заман сіздікі десең, енді мен саған соны айтам. Дәурен де сенікі, дүние де сенікі, майдан да сенікі, жеңіс-жеңіліс те сенікі. Бірақ дәуренің озық болсын. Тозығынан аулақ бол. Жеңісің айтулы, жеңілісің ұсақ болсын. Жолың болсын аман — да, — деп би кетуіне рұқсат берді. Орнынан тұрып үлкендерге бас иіп кете берген ұланға Бөгенбай қопаңдай ұмсынды. — Әй, Жарылғап балам! Тоқташы! Жарылғап жалт бұрылды. — Келші бері! Мен өзі сөзге онша жоқ әкелеріңнің бірімін. Мынау Түйте көкең бірер жас үлкендігін бұлдап ұрсып, үйретіп әбден шөкелетіп тастаған, — деп кеңкілдеп күліп үлкен тістердің түзу қатарын ашты. "Апырай, батырдың тістері әлі бүтін ғой. Шоқпар, сойыл тимегеніне қарағанда, айла — тәсілге шебер-ақ екен!" деп қызығып тұрған Жарылғапқа қолын созды. — Мен сенің әлгі күй шалғаныңды сондай жақсы көрдім... Онымды айтып жеткізе алмаспын. Маған желдің суылы, жебенің ысылы, оқтың ысқырығы әуен. Оларды қапысыз бағам. Ал енді мына жуан саусақтар домбыраны құр тыңқылдатқаны болмаса, жүгіріп, сөйлеп, сайрап кетуге жоқ. Әй, көп сөйлеп барам ба... Жарылғапжан, соныңа қарап... мына көкеңнің ұстанған жолына қарап, әлі — ақ сен екеуміздің сүрлеу-соқпағымыздың қанды жорықтың шаңдағында түйісерін сезіп отырмын. Ер қаруы-бес қару. Оны Түйте көкең арнап соққызған шығар. Соққызбаса, жасатпаса, жасатады әлі. Мынау менің құлынды биеге әдейі жасатқан қамшым. Тоғыз өрімді дойыр. Өзгеге сипатпаушы ем. Саған көңілім сондай құлады. Тасбауырдың өтін тіл, қас жауыңның маңдайын айыр. Мә, балам! Жарылғап Биатасына — Қазыбекке сұраулы қараспен жалт етті. Би әнтек бас изеді. Көкесіне көз сүріндірді. Түйте ырзалықпен келіскендікті мейірлі жүзімен танытты. Жарылғап қамшыны қос қолымен ыстық от қаритындай үлкен ыждағаттықпен қысып алды. — Рахмет пейіліңізге, батыр көке! Сеніміңізді ақтауға тырысармын. Сол жорық жолының шаңдағына сізбен бірге ілессем, арманның басқа басқасы болмас. Жарылғап шығып кетісімен біраз тосыр-қатыңқыратқан үнсіздікті Қазыбектің өзі бұзды. — Ал, Абылай балам! Сен айттың, мен ұқтым! Жалың молаяр, құйрығың ұзарар, иншалла. Өзге сұлтандардан шоқтығың қазір — ақ асқақ. Өрең әлден — ақ биік. Терезе теңестірем дегеніңді ескердім. Ертең өзіңмен бірге аттанармын. Бүгін жата — жастана дем алыңдар, — деп қонақтарын босатты. Оңаша қалған соң домбырасын өзінің үйреншікті шертісіне түсірді де, қабақты салбыратып, ой шытырманына батты. Әбілқайырдың өзгелерден гөрі осы Абылай сұлтаннан қатты сескенетінін де, Абылайдан түбінде хан тағына таласар үлкен тақталас шығатынын сезетінін де бидің байқап үлгергені рас. Анау азулы сұлтанның төңірегі тұтасып бара жатқаны салмағын да асыра түсетіні белгілі. Абылайдың ел аузындағы дабыра болған аңызы ғана болмаса, әзірге қолына тиген тізгін билігі аз. Сол себепті де маңайына топтала бастаған батырлардан түптің түбінде айрылып қалу қаупі де жоқ емес. Қазақтың әлдісі мен малдысы да, батыры мен бағланы да алғанды жек көрмейді. Айдағанды бек ұнатады. Қасында батыр ұстау үшін, не байлығың, не билігің болу керек. Әйтпесе батырды барымтаға жұмсап, берекесіздікке душар болуың әбден мүмкін. Ашыққан батыр да бір, ашыққан бөрі де бір. Соған дәлелді анау Шақшақ Жәнібек көрсетпеді ме. Аңырақайдан кейін Абылайды алақанға салғандай ғып Атығай, Қарауылдағы Дәулетбек байдың ауылына ала жөнелген батырлардың басында жүрген Жәнібек Әбілқайырдың мол асатуының арқасында қазаны тез қаңсығыш Абылайдан аунап шыға берген еді. Қазір көбіне көп Әбілқайырдың сойылын соғады. Өткен жылғы патшайым елшілерін бастап келген шоқынды Мәмет Теуіпкелдің бір құлаш қызыл сәтеніне бола құлап түсті де ғой. Кім білсін, адам пенде де емес пе. Орыс патшалығы Әбілқайырды бүкіл қазаққа дүрдитіп хан сайлай салса, сол дүрдиген Әбілқайыр хан бая-ғыдағыдай сұқсырдай сұлу қарындасын сыйлағандай Шақшақ Жәнібекке бүкіл Орта жүз билігін неге сыйламасқа. Дәме шіркін пенденің ой — бойын бір шырмаса, ғұмыр бойы босатпайтын құрсаумен шырмап тастайтын шырмауық қой. Жәнібек те мүмкін сол құмар ойдан, баққұмар дәмеден құтыла алмай көкейін тесіп бара жатқан ала бас құрттың жеміне айналып кетерін өзі де сезбей ме екен? Содан да болар Абылайдан тез суынып, айласы да, майысқақ тәсілі де мол, бірді беріп екі алатын Әбілқайырды жағалайтыны. Өткенде біреулердің Жәнібектің желпініп отырып: "Ат жеткен жерге ізім түсті. Ізім түскен жерге құзырым өтті. Ойратқа ойран салғандардың алды өзіммін. Бөгенбай-Бөгенбай дейтін желауыздар оның тақымы кеппес ұрлығын батырлық көреді ғой әшейін. Өз лағын теке қоятын ұркеппелер өз жұртына симай, ағайынға арзу қылған Қаракерей Қабанбай дейтін әлдекімді әспеттегенмен бәрі қосылып менің бір сапарымда жасаған ерлігімнің ширегін де толтыра алмайды. Қашпаған жаудың күші бар, жантақты жерде сона бар. Жау қашыра алмас жантақты жердің соналары ғой олар. Ал Орта жүз билігінің тізгінінен қолы босаса құлап түсіп, мүрдем кетейін деп тұрған Қазыбекті Қаз дауысты деп қопаңдатып жұрт әуре. Бос кеспектің даңғырауық болатын әдеті. Ендігі билік маған көшеді. Көше бастады да ғой. Қазыбек өзі біліп бұйдамды әкеліп қолыма біржолата ұстатпаса, кәрі қолдан жұлып алуым оп — оңай. Бос мылжыңды кемеңгерлік дейтін кемелердің көмейіне құм құям сөйтіп. Әйтпесе түйе қотырын ботасына жұқтырадының керін келтіріп, билік деп шатып бұт-қанымен елді бүлдірер" депті дегенін айтып келгенді. Қазыбек естіген де қойған. Бастан жақты айыратын өсекші қазақтың қай аузына қақпақ қоя аларсың. Жәнібектің желпінетінін де білетін би, саналы, салмақты Жәнібектің жеңілтектенгенін, желікмасы болғанын еш көрген де, естіген де емес. "Ел бардаер болады. Елі жоқ ер-қор болады" дейтін бұл білетін нар Жәнібек, зор Жәнібек ондай ұсақ күйкілікке бара қоймас. Бірақ... алтын көрсе періште жолдан таяр... Тайғызды ма екен алтынның буындай ыстық билік құмарлық. Әй, бірақ.... Күншіл ағайыннан, өсекші қатыннан бұл далаң жыртылып-айырылып жатқанда, екі араға от тастағыш адалсынған шағыстырушы кәззаптардың ішіне кіріп шығудан қиямет жоқ қой. Абылай, әрине, жылы қабақ күтеді. Сол жылы қабақ оған "Арқар!" ұрандылардан өлсе жетер ме. Қарасы жабыла көтеріп төбеге шығарғысы келсе, төресі етектен қос қолдап тартып төменге түсіруге құмбыл. Білектегі қаруына биліктегі даруы сай болмай тұр ғой. Әйтпесе батырлардың бәрін бай қыларлық, бағландарының бәрін би қыларлық ойы да, сойы да бар. Таразы басын тартарлық салмақты енді өзгеден іздеуге мәжбүр болған халін басқаға білдірер ме еді. Бұған келгені — сенгені ғой. Әй, бірақ... сенім дегенің де қырдың күн сайын мың құбылатын сағымы емес пе. Жел тұрса жыртылып, күн тұтылса жоғалып кете қоятын алдамшы перде ғой ол. Өз текешігің өз басыңа секірсе, ешкі тұяқтан гөрі, ескі өкінішті көміп түсетін жаңа өкініш жаныңды тілгілейді — ау. Әй, соның бәрі даланың өзіндей далиып өсіп, ішке симай бара жатқан баққұмарлықтан, атаққұмарлықтан, жалған намысқойлық пен кеудемсоқ кердендіктен — ау. Әлдебір өсек кеудеге кесек тастап кеп жіберсінші, шабаланып, шабынып шыға келсін. Әкені беттен алар бала, ағаны аяқтан шалар іні сенің әділетіңді қайтсін. Адалдығыңа, туралығыңа пысқырсын ба. Өз төмпешігін төбе қылмай, өз төбесін тау дегізбей көңілі көнши ме. Оған енді даңғой мақтаншақтықты қос. Қайтіп қап — қара оттың жалыныңдай шалқымасын ол. Қымызға қызған жел өкпені жер түбіне желдіртіп жіберетін азғырушы әзәзілдер аз ба... Ой, бассын кеп қамшыны қашайын деп тұрған жалған намыс — елікке. Жүйткісін сонсоң пыш-пыш өсек, қап-қап қауесет кең даламен. Қырықпышақ қазақ жатсын сонсоң қырық бөліне қаң-қылдасып... О, тоба! Осы бір құбыжық секем бір босатпайды-ау. Бүкіл қараң мен төреңнің арылмас дерті сол болған соң, дәру іздеп әуре бола ма әлде. Сол дәруді қайдан табар? Тапса, қалай, қайтіп емдер? Емдеуге көне қояр қазақ болар ма екен. Дәруіңді у деп, мерейіңді мерездік деп өзіңе сойыл ала жүгіруден де танбас-ау... Абылайды Атығай-Қарауылға ұлыс сұлтаны сайлап, алды-артын бүтіндеп берген жөн болар. Атығай, Қарауыл жақсы қарайды. Өзімсініп алған сұлтанды. Енді тек билігін бекемдеп берсе, өзге сұлтандармен терезесі теңеседі. Әйтпесе жетпіс мың жылқысының ауанымен жүрген Сәмеке өзі келіп шөбере інісі Абылайға қол ұшын бермейді. Беру қайда? Қарсысына шығар пәлені басын көтертпей басып тастайын деп жүрген жоқ па. Таңқ-таңқ сөйлейтін сұлтандардың маңқ-маңқ үретін иттер сияқты белі мықты, беті түзу біреуі шыға қалса, соған қарсы біріге қалатын әдеттері-ақ жаман. Домбыра әуені өзгере бастағанын өзі сезбей қалды. Аң-таң күйде саусақтарына үңілді. Әлгіндегі Абылай шертіп, Жарылғап сөл өзгерте қайталаған күйдің нобайы екі ішекке ілініп қалыпты. "Атын қоймағанымыз-ай, ә!.. Тағы бір күй туған күн болды — ау. Бірақ соны кім ескеріп жатыр. Шертілді. Тыңдалды. Қалды. Неге қалдырамыз? Ау, дүниеге перзент келгенде алты алашқа болмаса да, алты ауылға ат шаптырып, той жасаймыз ғой. Ендеше дүниеге күй туғанда, ән келгенде неге кіндік кеспейміз! Неге айқайлатпаймыз. Азандатпаймыз. О да көңіл күй перзенті ғой. Қандай перзенті десеңші! Ал біз сол марғау халден айыға қоймаймыз. Алты ауыл тұрмақ, алты адам білмей қалады. Білдіргіміз келмей ме? Неге білдіргіміз келмейді? Ол да өзімшіл қызғаныштан емес пе тағы да? Мүмкін қызғанатын шығармыз. Әйтпесе әлгі Абылай шырақтың әдемі, әсерлі күйін бүкіл ауыл боп тыңдап, бүкіл ауыл боп неге ұйымаймыз? Неге қуанбаймыз. Неге тұсаукесерін қылмаймыз?" Домбыра сұңқылдады. Домбыра безектеді. Домбыра қайтадан байырқалады. Екі ішектің ендігі шертісі өзгеше әуенге ауысты. Осы әуенді сонда Аралбай інісі, Бабаназар ағасының тұңғышы тартып еді — ау. Сондағы қуаныш, сондағы серпін мына әуенде сәл қоңырқай тартып, бидің бүгінгі шау тартқан халіне көбірек бейімделгендей тәрізденді. "Аралбай көптен бері келмей кетті — ау. Ауыл арасы таяу дегенмен оның да қолы қай бір тие берсін. Оның үстіне талай шайқасқа түскен кәрі көкжалдың ескі жарақаттары сырқырамасын ба? Әй, өзі де бір жүрек жұтқан-ау. "Жау! Жау!" деген хабар жер түбінен тіріліп жетсе болды-ақ ат беліне тірелген Аралбайдың Қара — кесек жасағының алдына түсіп, ай қасқа айғырын ойнақтатып бара жатқанын көресің. Сағынып қалғам ба? Неге сағынбайын. Сол күйге де ат қойып, айдар тақпадық. Салақтық па, әлде салғырттық па? Бүгінде сол күйді әркім — әркімнің шерткенін естідім. Бірақ әлгіні алғаш кім шығарды? Кім шертті? Көбісі біле де бермейді? Сол күні Жарылғап күшік туған. Және қалай туып еді... Анасын қиналтып, көкесін қорқытып, бүкіл ауылды... ауыл емес-ау бәрімізді аяғымыздан тік тұрғызып қоймап педі. Оған да міне он төрт жыл бопты. Баланың аты бар. Ал күйдің аты жоқ. Неге қоймадық? Әлгіндегі Абылай күйінің де атсыз кеткені ме? Ертең бүкіл ауыл адамына тыңдатып, азан шақыртып ат қойсақ ше... Дабыраны сұлтан қажетсінер ме?.. Жарылғап қағып алды ғой... Өзі-ақ сұлтансыз да ойнап береді. Атын қоямыз сонда. Онсыз болмайды. Ел білуі керек. Айтып жүруге жақсы. Ал Жарылғап балам он төртте. Одан бері де он төрт жыл өткен екен-ау..." Домбыра күмбірлей жөнелді. Домбыра күмбірінен судың сылдыры, толқынның жағаға соққан екпіні, нар қамыстың сыбдыры естілді. Домбыра кәнігі күмбірмен өткен күндер елесін тағы да жайып салды. 4 Айнадай таза аспанда шөкім бұлт жоқ. Әлгінде ғана таң қараңғысы айрандай боп ұйып түскенде төңірек түгел қара перде тұтып алған еді. Содан кейін көп ұзамай қауын тілігіңдей сарғайған ай солғындап тұрды да, қыр астынан қылтиып шығып келе жатқан қырмызы шөлінің шашағыңдай алтын шапағымен аспан тілгілеген күнмен таласа алмай мүлде жүдеп жидіп кетті. Сол-ақ екен қыр үстіне қонжиған күннің қызыл алауы сырғанап қана аққан Сырдың суына сүңгіп кеткенде жойқын айдын қызыл барқыт оранғандай, қызыл өртке шарпылғандай қып-қызыл боп жыбырлай жөңкіді. Өзен жақтан таңғы самалмен ескен таза ауа тыныс кеңітіп сала берді. Жаз ортасы енді жеткендіктен даланың ажары әлі қайта қоймаған. Өзен жағасының қалың балауса көк құрағы көрген көзді өзіне асықтыра шақырып, "Кел, кір құшағыма! Ауна төсіме!" дегендей хош иісімен таза ауа араласып мұрын қытықтайды. Сырдың екі қапталында таусылмас төбе-төбелермен жағаласа жарысқан жал-жал құмдарды алыстан ажырата қою қиын. Сары даланың сазартқан сағынышындай сусыған сағымынан дәл қазір ертегінің жалғыз көзді алыбы, жалын атқан диюы, жалақтаған жалмауызы, сақылдап күлген сайтаны, ақсиған албастысы шыға келердей еріксіз елегізітеді. Кенет түстіктегі қос өркеш төбеден қараң — қараң етіп асып түсіп көш көрінді. Біртіндеп көтеріліп, біртіндеп көбейіп бері асып түскен түйелі көшті, қара жорға мінген зор тұлғалы адам үстіне шаңырақ артқан сары атанның бұйдасынан жетектеп алыпты. Сәнді көштің сәнін ашқан әлгі үлкен шаңырақтың қоспаларын бекіткен күміс сақиналы шеңберлер, күлдіреуіштеріне орнатқан күміс орамдар алыстан күнге шағылысып жылт-жылт етіп келеді. Кілем жапқан, кебеже артқан түйелердің маң — маң басқан жүрістері көштің қонар жеріне жақындап қалғанын сездірді ме, тай — құнанға мінген жастар алдарынан таң шуағында алтындай боп сырғанап, сұлу керіліп жатқан Сырды көргенде, шыдамсыз шуылдасып, айқайлай дабырласып, рахаттана күлісіп құйғыта жөнелді. — Әй, жаспысың деген! Шыдамауларын қарашы. — Әй, Сәкентай! Түспе суға! — Балалар! Сақ болыңдар! Қамысқа жоламаңдар. Үлкендердің осындай пысықтауын естір-естіместен бірін — бірі қуалай дүбірлете жөнелген жастар әлгіндегі тып — тыныш жатқан даланы дүркіретіп оятты. Көштен бөлініп шыққан топ аттарын желе-шоқытып ауыл қонар көк шалғынды иіңкенің іргесіндегі төбенің үстінде іркілді. — Бүгінгі күн де керім! Анау жылдағы жұртымыз да әсем. Сыр анау анандай боп ақ төсін керіп жатқан. — Арудай десеңші! — Иә-иә! Солай екен-ау! Дегенмен қайран Сыр, қайран дайра анандай ғой. Малға да, жанға да нағыз мейірлі өзен қазақ үшін дәл осы ғой! — Құтты қоныс болғай! — Қазақ үшін көшу оңай, қону қиын болса да, көше-көше запы болғанымыз да рас. — Жә, жарайды. Әй, Сәлмен! Бар! Көшті бұрынғы орнына қондыра берсін. Соны айт. Сәлмен атын құйықтырып кейін қарай шаба жөнелді. Ауыл иесі Түйте батыр еді. Ұлы сүйегі-Орта жүз ішіндегі Мейрам сопының тоқалы Қарқабат анадан туған Қаракесек (Болатқожа). Осы Қаракесектен Ақша мен Түйте атты екі ұл туған. Түйте (бұл мынау біздің Түйте емес, арғы Түйте) Майқы мен Танас дейтін екі ұл сүйген. Майқыдан-Әлтеке, Сарым тұқымдары өрбісе, Танастан — Тымырысқы, Сары ұрпақтары тарайды. Қаракесектің тұңғышы Ақшадан Бошан туған. Бошаннан туған бес ұлды-Жанту, Таз, Байбөрі, Машай, Манатты — бес Бошан деп атайды. Атағы жер жарған, құдіретті Қаракесекті тіреп тұрған бес ата еді бұлар. Жантудан — Тоқтауыл, Таздан — Наманай, Бұлбұл. Байбөріден Олжашы, Жүгіней, Темірәлі, Көшім, Шөптеміс, ал Манаттан-Антықбай туған. Кейінгі кездері Қарқаралы төңірегін жайлаған бұл төрт Бошанды-Бауыр Бошан деп атап кеткен де, ал Машай бұтағы-Сырт Бошан дейтін атқа ие болған. Бұлбұлдан — абыз атанған Шаншар туса, сол Шаншардың бел бал ал ары Келдібек би және Бертіс хан. Келдібектен Қазыбек туғаны мәлім. Атақты батыр болған, қалмақ - қазақ шайқасында талай ойрат батырының толағай басын доптай домалатып түсірген Машайдан Бәйімбет пен Бораншы екі бала туған ғой. Бұл екеуінің кейінгі ұрпақтары шетінен жаугер, ел қорғаны болған. Ұрандары — "Машай!". Абадан байрағын көтеріп "Машайлап!" шапқанда одыраңдаған ойрат пен осқырынған орыс ойға түсіп, қырылдауық қалмақ қыр асып кететін көрінеді. Айбатынан арыстан шошып, жолынан жолбарыс қашатын бұл екі атадан шыққан батырлар ел аузында күні бүгінге дейін аңыз боп айтылып, әруақтарына ұрпақтары бас июмен келеді. Бәйімбеттен Дәулет, Қояншы және Танай деген үш ұл туған. Кейіннен соңғы екеуді жұрт білместікпен біріктіріп Қоныштағай деп атап кеткен. Бораншыдан Тілеулі, ал Тілеуліден-Тәңірімберді, Керней туған. Тәңірімберді бабамыз жұбайының есімімен Кәрсән аталып кеткен де, Тәңірімберді аты елеусіз қалған. Тілеулі Кіші жүз Құйған бидің бәйбішесі Аққудан туған Айша деген қызын Кернейге, тоқалы Гәккуден туған Бибі мен Бәтима деген апалы — сіңлілі екі қызды Тәңірімбердіге алып берген ғой. Құйған биді әйелдерінің әлгіндей әдемі құстың атына сәйкестігіне байланыстырып Сәһар Құйған деп атап кеткен деседі. Сәһар аққудың қоразы дегенді білдірген көрінеді. Сол Бибі шешеміз Дүзей, Есенаман, Наурызымбет дейтін үш бала туып, тоқтап қалыпты. Ал Кернейден Самырза, Дау (Дәуіт), Шаң, Балапан атты төрт ұл туып, Бибі шешеміз Керней жуан ата болып өсіп, мына өзінен туған үшеуге әлімжеттік жасап жүрер деген секеммен, сіңлісі Бәтиманы Тәңірімбердіге әкесінің рұхсатымен өзі некелеп қостырған ғой. Сол Бәтимадан Тәңірімберді бес перзент сүйеді. Алданазар, Бабаназар, Бекназар, Ерназар, Құлназар-Бесназар аталып дүрілдеп шыға келген ғой. Төрт ата Керней, сегіз ата Кәрсән (Үшбибі мен Бесбәтима) атқа мінгенде, сырт Бошан, төрт Бауыр Бошанға есе жібермей, бүкіл Қаракесекке айбар болған көрінеді. Бәйбішелікті қасиет тұтқан, қадірлі шеше, үлкен шаңырақтың отанасы Бибі өзінен туған үшеуді де, Бәтимадан туған бесеуді де өзінің бауырында өсіріп, содан Бибәтима аталған екен. Кәрсән-Керней балалары өсіп-өнген соң аржағынан дүрілдеп келе жатқан жоңғардың Батыр және Қаддан хонтайшыларынан бері ығысып, Көкше теңізге қарай аунамай ма. Ол кезде балығы тайдай тулаған, құрбақасы шулаған көкала толқынды бүгінгі Балқаш көлін-кешегі Көкше теңізді Сарыүйсін елі жайлап тұрса керек. Көкбөрі Керней батыр бастаған Бораншы, Бәйімбет балалары андағайлап тиісіп, оларды Көкшетеңізден әрі асырып тастап, кең жайлауда емін-еркін көшіп — қонып жүрген ғой. Көкшетеңізді жайлаған соң Кәрсөн-Кернейдің ақтылы қойы, көкалалы жылқысы қотанды кернеп, өрісті ендеп кетпей ме. Алдында малы көп байлары бар, соңында қолы көп батырлары мол бұл өлкеге іштен де, сырттан да қызыққыш көздердің сұғы жиі қадалмасын ба. Көкшетеңіздің сусыған суындай лықсып көрші рулардың көгенбастары қабақтарынан қар жаудырып бір жетсе, Көкшетеңіздің көк жартасты жаңғырықтыра соққан нар толқынындай екпіндей екіленген ойрат қалмақтары ауыздарынан айдаһарын атқылап және килікпей ме. "Қарқабаттаған!" ұран, "Машайлаған!" озаң қара жерден көк аспанға шаншылып, Кәрсән-Кернейдің күндіз күлкісін ұрлап, түнде ұйқысын тонап, тыныш тірлігінен баз кештірмей ме. Майбөксе бәйбішелері сүмпиген соң, салбөксе еркектері шелтиген соң Бибәтима шешеміз кәріне мінбей ме. — Әй, шіркіндер сол. Еңістен өрге, есіктен төрге шыға алмайтын жаубөрік емес қаубөріктерім-ай! Көріктілерің шыбышқа айналып, бөріктілерің білектен байланып, төбедегі көздерің төмендегі көттеріңе жабысып қалыпты — ау. Ендігілеріңнен ештеңе өнбесін байқадым — ау. Енді мен кірісейін! — деп ақкиініп, ақбоз атқа мініп, жауының алдынан жалғыз өзі қасқая тартып бермей ме. Көкшетеңізден әупірімдеп айналып әрең өткен коп торғауыт кеш бата аппақ қырдың етегіндегі ақ тақырға жетіп еру болыпты. Алды келіп, арты әлі де қыбырлаған қолдың жинақталғанын күтіп, ертеңгі болар мол қырғынның қазақтарды бүріп түсеріне мықтап сенген қолбасы кеудесін кергітпей ме. Аппақ қырдың етегіндегі ақ тақырдың қарсысындағы көк төбеге қияқтай ай қиялай көте-рілгенде, сол қияқ айдың қылышына ілініп шыға келгендей ақбоз атты, ақ киімді Бибәтима анамыз жарқ етпей ме! Содан соң түнгі даланың түнегін үңгілеп әлде зар, әлде ән, әлде уіл, әлде ызың-ұзақ бір сарын әуелеп шырқап, талықсып сорғалап құйылмай ма! Көк төбе қалықтап көк аспанға тірелгендей бола ма-ау, әлде көк аспан көп жұлдызымен құлдилап келіп, көк төбеге қонақтағандай бола ма — ау, әйтеуір аспан мен жер астасып, көк төбе мен көк тәңір табысып кеткендей бір тылсым сәт түнгі дүниеге орнапты — ау! Ысқырып жел тұрған ба, аласұрып сұрапыл соққан ба-ау, даланың тауы теңселіп, қыраты қыбырлап, төбе, жоталары жөңкіліп сала берген ғой. Көктен сансыз жұлдыздар торс-торс тамған ба, Көкшетеңіз тайдай тулап, тағынай мөңкіп, толқындап өршіп орнынан ауған ба маңайды су қаптап, топан басып, телегей толтырған ғой. Содан сібірлеп таң атып, сығалап күн көрінбей ме. Сығалаған күннің қызыл арайы дүниені түгел тоғытқан телегей теңізге сүңгіп, айналаны от — теңізге, өрт — теңізге айналдырып жіберген ғой. Астынан су өтіп, үстінен толқын аунаған дүрбен мен торғауыт дүбірлеп оянып, топырлап тұрып, топырлап аласұрып, қолбасыға қарай қояншығы ұстағандай жапырыла жөңкіген ғой. Екі көзден үнемі шоқ шашып, аузынан жалын ататын Ердене Батыр хонтайшы жынын алдырған бақсыдай бүкшиіп аяқ астынан жүнжіп сала берген ғой. Екі қолын оқ тиген қара — құстың қанатындай ербеңдетіп: "Қар — сұн! Қар — сұн!" деген бір сөзді көмейінен қырылдата суырып, барқырай берген екен. "Қарсұны" ойратша"көп қол!" "от көл!" дегені екенін кейін сол сұрапыл дауыл, нар толқыннан шалажансар күйде қолға түсіп, қазақ арасына сіңіп кеткен жүздеген торғауыттар жеткізген ғой. Ат-көлігінен адасып, азық-түлігінен айрылып, жаяу-жалпы кейін шұбырып, әупірімдеп аман қалған Ердене Батыр хонтайшы селдіреген тобымен өз ұлысына әрең жеткен деседі. Содан былай Көкшетеңізді жағалай жайлаған Кәрсон-Керней екі-үш ұрпақ ауысқанша сол маңда тұрып, тұрақтап қалыпты. Ал Бибәтима анамызды елжіреген елі, жадыраған жұрты Қарсұн, Кәрсөн деп атап кетіпті де, Тәңірімберді бабамыздың аты ұмытылып, ендігі ру осы қасиетті анамыздың құрметіне бөленіп, Кәрсөн атағын иемденіпті. Ал әлгі телегей теңіз боп жауының алдын бөгеген от-көл, өрт-теңіз боп ойратты опат етіп кілкіген көл-бүгінгі Қашқантеңіз болса керек. Бибәтима шешеміздің ақ киініп, ақбоз атқа мініп шыққан көктөбесі кейде "Көкене", кейде "Көкше ана" аталатын қасиетімен айлы түндерде әппақ мұнарымен көк аспанға тіреу орнатқандай тік шаншыла қалады деп тамсана тілге тиек ететіндер өлі де кездесіп қалады. "Сол Көкшетеңізді бүгінде ойрат жамбастады. Оған да қырық — елу жылдай уақыт өтіпті. Намысқа шоқ салып, "Қайран атамекен!" деп аһ ұра аңсағанмен, зеңбірегінен доп топылдатып, құныс мылтығынан қорғасын сепкен жоңғарға сойыл-шоқпарлы қазақ не істей қойсын. Қорықпаса да торығып, үрікпесе де үркіндеп қияндап кеткені рас. Тұяқ серіппейін демейді — ау, қияғының қарымы қайтқанынан түңіледі де. Әйтпесе талай шайқастың есесін толтырар еді — ау. Талай айқастың майданын қыздырар еді — ау. Түбінің қайырын берсін. Арғымағын жебелеп атар танды, шығар күнді иықтарына қондырып алыстағы Арқаға, жырақтағы Жетісуға да жетер әлі-ақ. Сол кезде жым-жырт кеуде бүлк етер, меңіреу құлақ селт етер. Атамекеннің сағынтқан иісі кеудеге енер, аңсатқан лебі құлаққа тиер. Тиер-ақ..." деп күрсінді би. Түйте ауылы тездетіп керегесін жайып жанталаса уықтарын шаншып, жалма-жан шаңырағын көтеріп, Сырдың жағасына көп үйді қораландыра тізіп тастады. Көк майсаға қонған ауыл алтын таққа қонжиған ханнан кем болсын ба. Жаңа қоныстың өрісі кең болсын, қотаны құтты, емшектісі сүтті болсын дейтін тілекті сауатын қазақтың отқа қойған қазаны бұрқылдап қайнамас па. Қайнаған қазанда қойдың басы, жылқының сары ала телшігі туырылып ойнамас па. Түйтенің кең дастарқаны көлдей боп жайылып, астау толы ет алдарына енді келе бергенде, күн ұзын бір тұрып, бір отырып жайы бол май, жағдайы келмей жүрген Апша жүптісі жаны қысылып сала берді. Маңдайдан тер құйылып, көмейден ықылықтап ыңқыл атылып, екі бүктетіліп қалған жұбайының қасына барып, басын ұстаған Түйтені әп-сәтте жиналып қалған әйелдер үйден шығарып жіберіп, тездетіп құр құрып, Айшаны қаумалай көтеріп әкеліп, әлгі керілген құрға асылдыртып әбігерлене қалғанды. Ал содан толғақ басталсын. Түйте содан бастап бір қуансын, бір қуарсын. Қуанғаны-анау тәжі астында жаратылып, тақ үстінде туатындай әлден-ақ ауыл-үйді түгел асты-үстіне келтіріп әбігер тірлікке салып қойған ұлының жарық дүниенің қақпасын қағып жатқан хабарын естігені. Қуарғаны-сол жарық жалғанның есігін тесіп өтердей, қақпасын қақыратып енердей боп шеңгеліне қан уыстаған нәресте шіркін аяқ-қолды шіреп шіренгенде есінің өзегін үзіп, өңешін бұзып кетер ме деп күдікті Қауіпке бой алдырғаны. Айша тура бір күн, бір түн толғатсын. Бір күн, бір түн бүкіл ауыл, бүкіл аймақ аяғынан тік тұрсын. Қуанышты бірге атқарып, қайғыны қауымдаса көтеретін қазақ бұл жолы да түгел қопарылып, қулықтысы жаны ышқынған тұмса келіншектің Қасына жамыраса жүгіріп, бөріктісі жүрегі сыздаған Түйтенің маңайына топырлап, бір тәннің сыздау-тырқырауы бірдей жалғыз жанына айналып кетіп еді. Айшаның толғағы ұзаған сайын үрей билеген отағасының көзіндегі жылтының жұқарып бара жатқанын көріп, далбаса дуылды тірілтіп жіберді. — Тәуіп шақырайық! — Әй, сенің тәуібіңнен не қайыр. Биағаның үлкен молдасын алдыртып, ішірткі жазғызып, ұрттатсақ па екен!.. — Анау Әшкен қажының бәйбішесінің қолы епсек деуші еді. Сол бәйбішенің уқалаған алақаны қарынға тиді дегенше, небір қатты толғақ босап сала беретін көрінеді. — Ойбай-ау, онда сол бәйбішеге ат шаптырмай, ие ғып отырмыз!? — Жә! Босқа шуылдамаңдар! Күн ұзын Түйтенің қасында төңкерілген төбедей боп отырған төл құрдасы Таңыбай тұр ете қалды. Өзі осы ауылға кеше кеште келіп, анау құлындағы даусы тұраққа шығып жатқан Айшаны қиып тастап кете май, құрдасының қасында бөгеліп қалған-ды. — Қайыр бақсыға кісі жіберу керек! Түйте Таңыбайға жалт қарады. Сол қарасы құптағаны да, өтілі де еді. Таңыбай бас изеді. — Иә! Мен барайын онда. Құдай айдағандай бақсы көктөбесі кейде "Көкене", кейде "Көкшсана" аталатын қасиетімен айлы түндерде әппақ мұнарымен көк аспанға тіреу орнатқандай тік шаншыла қалады деп тамсана тілге тиек ететіндер әлі де кездесіп қалады. "Сол Көкшетеңізді бүгінде ойрат жамбастады. Оған да қырық-елу жылдай уақыт өтіпті. Намысқа шоқ салып, " Қайран атамекен!" деп аһ ура аңсағанмен, зеңбірегінен доп топылдатып, құныс мылтығынан қорғасын сепкен жоңғарға сойыл-шоқпарлы қазақ не істей қойсын. Қорықса да торығып, үрікпесе де үркіндеп қияндап кеткені рас. Тұяқ серіппейін демейді — ау, қияғының қарымы қайтқанынан түңіледі де. Әйтпесе халай шайқастың есесін толтырар еді — ау. Талай айқастың майданын қыздырар еді — ау. Түбінің қайырын берсін. Арғымағын жебелеп атар танды, шығар күнді иықтарына қондырып алыстағы Арқаға, жырақтағы Жетісуға да жетер әлі — ақ. Сол кезде жым — жырт кеуде бүлк етер, меңіреу құлақ селт етер. Атамекеннің сағынтқан иісі кеудеге енер, аңсатқан лебі құлаққа тиер. Тиер-ақ..." деп күрсінді би. Түйте ауылы тездетіп керегесін жайып жанталаса уықтарын шаншып, жалма — жан шаңырағын көтеріп, Сырдың жағасына көп үйді қораландыра тізіп тастады. Көк майсаға қонған ауыл алтын таққа қонжиған ханнан кем болсын ба. Жаңа қоныстың өрісі кең болсын, қотаны құтты, емшектісі сүтті болсын дейтін тілекті сауатын қазақтың отқа қойған қазаны бұрқылдап қайнамас па. Қайнаған қазаңда қойдың басы, жылқының сары ала телшігі туырылып ойнамас па. Түйтенің кең дастарқаны көлдей боп жайылып, астау толы ет алдарына енді келе бергенде, күн ұзын бір тұрып, бір отырып жайы болмай, жағдайы келмей жүрген Айша жүптісі жаны қысылып сала берді. Маңдайдан тер құйылып, көмейден ықылықтап ыңқыл атылып, екі бүктетіліп қалған жұбайының қасына барып, басын ұстаған Түйтені әп — сәтте жиналып қалған әйелдер үйден шығарып жіберіп, тездетіп құр құрып, Айшаны қаумалай көтеріп әкеліп, әлгі керілген құрға асылдыртып әбігерлене қалғанды. Ал содан толғақ басталсын. Түйте содан бастап бір қуансын, бір қуарсын. Қуанғаны — анау тәжі астында жаратылып, тақ үстінде туатындай әлден — ақ ауыл-үйді түгел асты — үстіне келтіріп әбігер тірлікке салып қойған ұлының жарық дүниенің қақпасын қағып жатқан хабарын естігені. Қуарғаны-сол жарық жалғанның есігін тесіп өтердей, қақпасын қақыратып енердей боп шеңгеліне қан уыстаған нәресте шіркін аяқ-қолды шіреп шіренгенде енесінің өзегін үзіп, өңешін бұзып кетер ме деп күдікті қауіпке бой алдырғаны. Айша тура бір күн, бір түн толғатсын. Бір күн, бір түн бүкіл ауыл, бүкіл аймақ аяғынан тік тұрсын. Қуанышты бірге атқарып, қайғыны қауымдаса көтеретін қазақ бұл жолы да түгел қопарылып, жаулықтысы жаны ышқынған тұмса келіншектің қасына жамыраса жүгіріп, бөріктісі жүрегі сыздаған Түйтенің маңайына топырлап, бір тәннің сыздау — сырқырауы бірдей жалғыз жанына айналып кетіп еді. Айшаның толғағы ұзаған сайын үрей билеген отағасының көзіндегі жылтының жұқарып бара жатқанын көріп, далбаса дуылды тірілтіп жіберді. — Тәуіп шақырайық! — Әй, сенің тәуібіңнен не қайыр. Биағаның үлкен молдасын алдыртып, ішірткі жазғызып, ұрттатсақ па екен!.. — Анау Әшкен қажының бәйбішесінің қолы епсек деуші еді. Сол бәйбішенің уқалаған алақаны қарынға тиді дегенше, небір қатты толғақ босап сала беретін көрінеді. — Ойбай-ау, онда сол бәйбішеге ат шаптырмай, неғып отырмыз!? — Жә! Босқа шуылдамаңдар! Күн ұзын Түйтенің қасында төңкерілген төбедей боп отырған төл құрдасы Таңыбай тұр ете қалды. Өзі осы ауылға кеше кеште келіп, анау құлындағы даусы құраққа шығып жатқан Айшаны қиып тастап кете алмай, құрдасының қасында бөгеліп қалған — ды. — Қайыр бақсыға кісі жіберу керек! Түйте Таңыбайға жалт қарады. Сол қарасы құптағаны да, өтілі де еді. Таңыбай бас изеді. — Иә! Мен барайын онда. Құдай айдағандай бақсы әулиенің өзі Биағамның ауылында ғой. Көнсе, өзім айтып, көнбесе, Биағамды салып, алып келейін. Он екі жілік, бір басы түгел опырылып кеткендей қаусап отырған Түйте Таңыбайды аттандыруға да жарамады. Қан майданға тебініп кіретін батырдың тебен ине жұтқан төбеттей мөлиіп қалғанын іштей жақтырмаса да, әдеттегі құрдассынып қағыта беретін әдетіне баспай, Таңыбай атына қамшыны көміп-көміп қалған-ды. Түйтенің өзі де өзінің мұншалықты можуын, мұншалықты есеңгіреуін, мұншалықты қалжырауын бұрын білмек түгіл сезбеуші еді. Қазіргі әлдебір уайымды, уайым арқалаған үрейді көмейлеп жұтып, кеудесіне тоғытып алғанына да қатты қайран. "Маған не болған бүгін? Әлде қуанған да, қорыққан да бір деген сөз рас та шығар — ау. Кеудемде өксік бар ма?.. Өксікті қуар сүйініш те туып келе ме?.. Айшам қиналды-ау әбден. Оу, дауысы неге шықпай қалды? Кешеден бері ықылықтатқан ыңқылы мен бебеулеткен зары бір тынбап еді ғой. Ендігі мынау тіл тістегендей үнсіздігі қалай? Әлде байғұстың... Оу, анау үйге неге кіріп бармаймын, ә... Ең болмаса Айшамның жүзіне бір қарап... бақұлдасардай болса... Не ойлап барам?!. Күнәһар күдік қайда сүйрейсің.. Жооқ! Көне алмаспын ондай сұмдығыңа! Бере алмаспын жарымды үңірейген суық жердің қапас қуысына... Ойпырай! Маған бірдеме көрінген шығар... Қайдағыны қайдан ойға алып отырғаным... Әлде кісемді мойныма салып, құранды төбеме қойсам ба екен, ә?.. Оу, құлағымның шуылдағаны несі?..Бұ не ызың? Тырс еткен домбыраның қыл ішегінің шертісі тәрізді ме? Шар еткен нәрестенің іңгәсінің нәзік шырылы ма? Әйтеуір жүрегімді сыздатуы тегін емес. Көрем бе?.. Ат ұстар мұрагерімді Жаратқан ием жарылқап ұстата салар ма қолыма?! Ұстатар. Соған иланайыншы. Сонау бір күнде "қубас!" деп көкірегіме найза сұғып алған сұмның сол көкірегімде темір тікен боп әлі күнге дейін қадалып тұрған істігін дәл бүгін суырып тастап...еркін тыныстап, еміреніп дем алсам-ау! Маңдайымнан сипар жылы алақандай ұлымның сәби іңгәсін естісем!... Айшам аман қалып, өзім өліп кетсем де, армансызбындер ем-ау!... Әй, арман неге болмасын. Болады ғой. Сол, сол бар болғыр шіркін өліп кетердей болсам... Апырай, қайдағы сұрқия сөздер ойға түсетіні қалай?.. Сол бар болғыр балам маңдайынан сипар әке алақанын аңсамас па?.. Жетімдік қамытын туа сала кигізген тағдырына налымас па. Алдына мал, қойнына қыз, қарауына құл берген менің өзіме көз алартып "қубас!" деп қыжыртатын қызылкөз ағайын желбір жекендей жетімекке сұгын қадамас па... Әй, неге божып барам?.. Қырықжыл қырғын болса да, ажалды өлмей ме? Ендеше төбемнен төнген Тәңір бұйрығын көріп, тәуелді басты тұзаққа ілгендей мына тұңілуіме жол болсын... Неге өлейін. Бөркемігің мен емес. Құдай жарылқап, тұңғышымның ақ маңдайы жарқ етсе... Айшам аяқ-қолын бауырына алса, ой, сонда ақ түйенің қарнын жарып тастап, дүниені түгел дүбірлетіп шілдехана тойын дүрілдетермін-ау. Оған Кернейдің мың көкаласы төтеп берер-ау... Әй, Биағам! Биағам! Аузың дуалы ғой. Дуалы!.. Сонда өзің болмағанда осал мінез, олқы қылығымды кім түзейтін еді. "Ерге өкпелесең де, елге өкпелеме. Көптен кетсең көмусіз қаларсың" дегенді айналайын қазақ текке айтпайды ғой. Жекеге ерегіссең де, жалпақ жұртыңмен ерегісуге болмайтынын енді-енді ұғындым-ау. "Ел іші — алтын бесік". Алтын бесігімді өзім сындыра жаздаппын-ау... Шіркін Биағам! "Ұлды да, құнды да боласың, Түйтем! Тілеуің қабыл болады. Тәңірім әлі-ақ жарылқайды. Келіннің көңіліне кірбің түсірме. Жасаңғыраған жаныңның емін жарыңнан табасың!" деп ең — ау!.. Әй, осы мынау әлден шіреніп, анасын қинап, көкесін қажап қиғылық салып жатқан тентек неменің атын Жарылғап қойса қайтер еді?.. Қайтер едім не?! Солай атау керек! Ойбай-ау, сол атты өткенде-ақ Аллатағалам Биағамның аузына салыпты-ау. "Тәңірім әлі-ақ жарылқайды!" дегені "Жарылғабың туады. Жарылғабың болады!" деген сәуесі екен — ау!" Сол-ақ екен Түйтенің кеудесін ыстық толқынды әлдебір қуаныш толтырды да кетті. Еркінен тыс отырған орнында шалқалап шаңытқан күлгін түсті көкке шаншылды. Батырдың манадан үнсіз қап, ұзақ ойға шомған халін бұзбай қимыл-қыбырсыз томсарған қасындағы серіктері енді жыбыр ете қалысып, Түйтеге назар тіктеді. Бірақ Түйте оны көрген де, сезген де жоқ. Сонау зеңгір аспаннан әлдебір өзіне ғана естілер әсем сазды бүкіл жан дүниесімен қабылдап бара жатқандай күй кешті. "Әй, анық естідім! Тегін емес. Мынау жақсылық хабары болса игі еді! Тұлабойым түгел исініп сала берді — ау. Бұ не саз?! Саз ба, әлде тылсымды ексім үні ме? Мерейленем ғой. Мейірімі қандай мол еді!.. Тоғытып, толтырып әкетті-ау!.. Әй, күрсініс естіле ме? Әлгі әсем сазға мұң ба, шер ме, мынау күйік үні араласқаны қалай?!. Апырай, Айшама Қатер болмаса игі еді... Бақсы шіркіні неге кешікті? Таңыбай құрдас ол шіркінді ендігі аяқ-қолын байлап әкелсе де, жеткізетін еді ғой. Әлде бақсы әулиеге батырдың екпіні жүрмей ме екен? Жүрмеуі де мүмкін — ау. Кім көрінгеннің жетегіне мұрнын тескен тайлақтай бүлкілдеп ере берсе, оның әулиелігінің бөсі қанша? Бақсылығының құны қандай? Ой, әне Айшам ыңыранды-ау тағы!? Бар екен-ау! Тірі екен-ау сыңарым!.. Қиналды-ау әбден. Міне, бақандай екі күн болды азапқа түскеніне. Апырай, адам пенде дүниеге келерде анасын азапқа салатыны неліктен екен, ә? Әлде жарық жалғанның жалғандығына көнбей, сол жалған дүниеге енгісі келмей, ене құрсағындағы ақ, пәк ұясын қимай ма екен? Жалған дүние болса да, жарық дүние ғой. Қараңғы түнек қанша пәк, таза дегенмен алланың нұры түскен жарық дүниедей қайдан болсын. Ақтықты, пәктікті осы жалған дүниеден-ақ табуға болады ғой. Биағам-сол шынайылықтың өзі емес пе. Анау менің тағы бір төл құрдасым Бұқар жырау да тазалықтың бір мекені ғой. Ендеше адал болу да, арам болу да пенденің өзінен. Алған тәлімінен, сіңірген тәрбиесінен. Шіркін, мынау Жарылғабымды...әй, әлден-ақ ат қойып, иемденіп жатқанымды қарашы, құдай ауызға салған шығар-ау... Сол мынау Жарылғап жанымды Биағамның тәрбиесін көрсетіп өсірсем-ау. Жақсыдан шарапат... Көкірегіне беріш түйгізбей, көңіліне алаңдық кіргізбей, адалымен алға ұмсындырып өтер еді-ау өйтер болса. Өңезеліктен өнегеліктің артықтығын білдік қой. Адамзатты перзентім дейтін Хақтағала сол адам-пендесіне әртүрлі мінез — құлық сіңіретіні неліктен екен, ә? Олқыны толықтырса, әлсізді күшейтсе, нашарды мықтаса дүние-жалған құлпырып кетер еді-ау. Соны неге бақпайды? Әлде елдің де өгейлігі, жұрттың да жаттығы, пенденің де бөтендігі болғаны ма сол жанды-жансыздың иесі мен жаратушысы болған Жасаған хаққа? Олай болса өгей елдің егесі кім? Жат жұрттың жанашыры кім? Бөтен пенденің бауырласы, баталысы кім? Болмағаны ма? Онда өгейлік өршіп, жаттық жуандап, бөтендік балалап сала бермес пе... Сонда осындай келеңсіздікті тияр құдірет болмай ма? Әлде сол келеңсіздікті тудыратын Құдіретті Жаппар иемнің өзі ме?.. Қой.. күпірлік жасамайын. Мынау үлкен тілек үстінде отырғанда асылық білдіріп нем бар... "Құмырсқа әліңді білді" ұмытқаным қалай. Тәңірім түгіл пендеге шалқаюға шамам бар ма дәл қазір. "Кім не десе, о десін!" деп кердеңсуден жалықпап па едік. Жақсымен жағаласып, жаманмен ауыз жаласып жүріп тапқанымыз — үй арасында үрген қарындай боп дүрдиіп мардымсу ма? Ал онда оды-раңдаған басыңнан таяқ кетпегенін, кердеңдеген кеудеңнен жұдырық арылмағанын да өзгеден көресің бе... Ендеше Тәңірге тіл тигізбе. Тіліңді тәубаға келтір, Түйте. Әне, анау дүние есігін қызылшақа табанымен тепкілеп жатқан тентегіңе кепиетің тиіп жүрмесін. Шектен асып, ернеуден таспа. Бергеннен қашпа, бермегенге таласпа. Оу, Айшаның дауысы тағы естілмей қалғаны қалай?.. Осы мына бәріміздің үймелеп отырып алғанымызға жол болсын. Әй, мыналар неге тым — тырыс. Үндемейді ғой. Неге үндемейді?.." Осы ойының жетелеуімен Түйте енді қасындағыларға бір — бірлеп көз жүгіртті. Сынық жүздің сұраулы қарасы отырғандарды еріксіз теңселтіп жіберді. Сығырая қадалған көздерден жылт еткен ұшқын байқалды ма, әлде сол жылттың реңкі бүгін өзгешелеу сезілді ме, батырдың серіктері қопаңдаса түсіп, бірін — бірі тоспай жамырап қоя берді. — Келіннің толғағы ұзап кетті-ау... — Әбден қиналды-ау байгұс. — Күні бойы даусы бір сембеп еді,... Әй, ана тыншуында бір гәп бар-ау... — Тәйт! Іріген ауыздан шіріген сөз шығармай жайыңа отыр. — Бақсы да кешікті ғой. — Е-е, ол өзі әулие бақсы болса, оп — оңай көне қояр деп пең. — Апырау, мұнда адам қиналып жатқанда, соншама кертитін ол неғылған әулиелік. — Таңыбай батырдың шамасы жетпесе, онда ешкімнің оған қызыры да өтпейді. — Биағам ше? — Биаға ауылында болса, құлағына келіннің қиналып жатқан хабары тисе, әрине онда басқаша болуы әбден мүмкін. Әулие болмақ түгіл, тәңірдің өзі боп кетсе де, біздің Биағаның көңілін жерде қалдырмас. Түйте енді мына тұс-тұстан жамыраған ағайынының сөз ыңғайын мүлде жақтырмай қалды. Өз кеудесіндегі күдікті одан сайын қоюлатқан шіркіндер құлақ шекені шымырлата түскеннен басқаны білері жоқтай сезілді. Насыбай шақшасын қонышынан суыра берді де, дәл қазір былш-былш түкіріп отыруды ыңғайсыз көрді ме, теке мүйіз үшкіл шақшасын қайтадан өз орнына сүңгітіп жіберді. Түйтенің әр қимылын тышқан аулаған мысықтай аңдып отырған еркектердің жапырлай ұмтылған қолдары орта жолдан сылқ-сылқ түсіп, шақша емес, топырақ қауып қалысты. Осы кезде түстіктегі қыраттан көлкіген көк мұнарды желпіп жіберіп, әлдене қылаңытып қана шалынды. Қырат үстіне шыға келгенде әлгі енді қарауытып көрініп, тік шаныша салған жіңішке құрықтай боп ұзара қалды. Енді бір сәтте әлгі көгілдір мұнарды дірілдетіп, билетіп жалғыз қарауытқанның ізін аламала қырқаның үстіне үш — төрт қарайған қыбырлап шыға берді. Түздің қыбыр еткені мен жыбыр еткенін қапысыз қағып түсіретін қырағы көздер әлгі шоғырды елең етісіп, қопаңдай қалысып, назарларына байлап ала қойды. Еріндерді самал сипағандай күбір-сыбыр желпінтіп әкетті. — Е, бәсе! Әне, әулиең! — Келеді! Е, келмей...Таңыбай батырдың дүмпуіне шыдайтын тірі жан, әй, жоқ қой! — Келінжан... Айша қарақ, құдай сәтін салғыр, енді аман-есен аяқ-қолын бауырына алар. — Әй, осы анау "жарысқазан" қашанғы қайнай береді. Түсіретін уақыт болды ғой, — деп әлдебір салмақ сауы үңіреңдеген көзін ошақ жаққа қадап қапты. Түйте қырқадан асып түскен үш — төрт аттының қазіргі көгілжім мұнарда серейіп төбесімен көп тірейтіндей боп келе жатқан сұлбаларынан назар аудармайды. Екі күнгі ұйқысыз мәуріт бет — аузын ісіңкі тартқызып, көзінің алдын көгістендіріп тастапты. Бірақ тay жүргіншілерді аясына сүңгітіп жіберген жанардың қазіргі көгілдір ұшқынында сүйінткен үміттің анық белгісі танылып тұр. — Жақсылығын бергей тәңір... Түйте екі қолымен жер тіреп, орнынан тұрды. Қалмажан қолтығынан көтермекке ұмтылған екі іні серікті иығын қиқаң еткізіп, жолатқан жоқ. Сол екі ортада жолаушылар да ауылға жақындап қалған еді. Ақбоз аттағы кесек денелі адамды Түйте танып қап, елпектей жөнелді. — Оу, Аралбай аға ғой! Әу, жігіттер! Тез! Аттарын ұстаңдар. Ағаны өзім түсіріп алам. Аралбайды қолтықтап аттан түсірген Түйтеге туысқаны көлденеңдеп көз салып өтті. — Оу, түсің қашып кетіпті ғой, Түйтем! Осал ма едің соншама. Түсірме ұнжырғаңды! Түйтеге осы сөз жетті. Әлгіндегі шытырман ой, шырғалаң уайымның тұманы сейіліп сала берді. Кеудесі кеңіп, тынысы түзеліп, бойы сергіп қоя берді. — Кішкентай шіркін әлден шіреніп... шешесін қинап есімізді алып жатыр ғой, аға. — Оу, онда ол кішкентай шіркін тегін болмағаны. Күйініштің сүйініші бар ғой, Түйтем. Сүйінтер ол әлі. Сүйінтер-ақ сол күшік! Бәкелтек қана бақсы бұл кезде ешкімге көз тоқтатып қарамастан үстіндегі ақ шапанды шешіп, бір жігітке ұстата салып, қомақты қоржынынан қара қобызын суырып алды. Содан соң толғатып жатқан әйелдің бебеу зарына құлақ түре қалды. Әлгі ыңырану мен ыңырсуы аралас бебеу зар бір баяулап, бір күшейген кезде, бақсының тұла бойы тегіс сол бебеу зардың ырғағымен сан құбыла дірілдеп, қалшылдап қоя берді. Дірілдеген, қалшылдаған дененің қимыл-қозғалысы тұрғандардың көзін арбап, бір өзіне ғана байлап тастағандай. Ал әлгі буынсыз сан бұралған дене адам бейнесінен гөрі әлдебір сан бас, сан қолды, сан бұтты, басы аяғының арасынан, аяғы төбесінің үстінен, қолы арқасынан, бұты жотасынан шыққандай көз ілестірмес құбылыспен ел естіп, жұрт көрмеген ғаламат құбыжыққа айналып — ақ кеткені. Әлде тұрғандардың көзін байлады ма, әлде шынымен — ақ дәл солай жасады ма, бір кезде жерде жатқан қобыз тік көкке атылды. Зың еткен үні ішін тартқан жұртты селк еткізді. Қобыз тік шаншылған күйі арқан бойы көтеріліп, қалшиып бір орында қатты да қалды. Қара жердің қара топырағын бұрқ-бұрқ атып, жер тарпыған бұқадай өкіре, ышқына, қышқыра, апыр-топыр төбесімен табанын қасып, жауырын-жотасымен башпайын жалап, оң көзді ақшитып түстікке қыдыртып, сол көзін алақтатып теріскейге жөнелтіп, сала құлаш тілінің істіктей ұшымен біресе маңдайын қасып, біресе өндіршегін түйреп жатқан бақсы кенет: — Иә-һах! — деп ақырып кеп жіберді. Әлгі "иә һахтың" әрі ащы, әрі оқыс естілуі сондай болды, жағалай тұрғандар жапырыла құлап, жалпиып отырғандар қыбыр етуге мұршалары жетпей сіресті де қалды. — Иә-һах!-Екінші рет қайталанды. Сол "иә-һах" енді жұрт біткеннің еріндерінде тіріліп, көмейлерден күңіреніп ақтарылды. Даланы жаңғырық дірілдетіп, дүрілдетіп ала жөнелді. — Иә-һах! бақсының аузынан лап еткен жалынмен бірге үшінші рет атылған кезде бәкелтек дене қауырсындай қалықтап көтеріле берді. Ауыздан ытқыған жалын үш бөлек боп лық-лық төгілді де, қаумалап тұрған жұрттың есін тандыра, зәрелерін ұшыра бірін-бірі қуалай жөнелді. Қуалай жөнелді де, арқан бойы ұзай беріп, біріне — бірі сүзіскен қошқарлардай тап — тап берісіп, үйме-жүйме болды да кетті. Ендігі жұмарласқан жалын-от аумағын кеңейтіп, біресе оң жағына бұлт етіп, біресе сол жағына суылдай лықсып, біресе жоғары шапшып қап, іле төмен құлдилап жүрді де, манадан қыбырсыз қалықтап тұрған қобыздың тақтайына зымырап келген бойда сарт соғылды да, шанаққа сіңіп кеткендей зым — зия жоғалып кетті. Қауырсындай қалықтаған бақсы қобызды шап берді. Қыл қиғақты қайдан алғанын да, қыл ішекке қалай басқанын да ешкімнің көз қиығы шала алмап еді. Сол — ақ екен көктен найзағай жарқ етті ме, әлде қара қобыздан әлгі бір жалын-от көкке шапшыды ма, төңірек көз қарықтырардай жарқырап барып қайта түнерді. Жер дірілдеп, отырғандардың жамбасы сусып, тұрғандардың буын — буыны босап қоя берді. Қара қобыз ал кеп күңіренді. Қара қобыз ал кеп сарнады. Суылдап жел тұрды. Суылдап тұрған суық жел тек кеуделерді ғана селкілдетті. Ысқырып, ышқынып дауыл соғып, боран құтырынды. Ышқынған дауыл жүректерді шайқалтты. Құтырынған боран ыстық қанды суытты. Ысқырып айдаһар, ырылдап жолбарыс, арылдап арыстан қаптады. Айдаһардың ысқырығы денелерді тітірентті. Жолбарыстың ырылы тұла бойды құрсаулады. Арыстанның арылы жонарқаға мұз қарып, жонарқадан таспа тілді. Қара қобыз сарнаған күйі қауырсындай қалықтаған бақсыны сүйрете-мүйрете қара жерге қара табанымен дүрс еткізді. Бақсы бүк түсті. Қара қобызға енді жағын сүйеп ала қойып, қыл қиғақты ерсілі-қарсылы сермеді. Қыл ішектен ыңыранып, аңырап құла түзге күңіренген сары жосыды. Күңіренген сарын бірде ішін тарта шер атқан кейуанадай еңіреді. Қара қобыз бір кезде ботасын іздеген аруанадай боздады. Сол боздау үнмен далада он сан әуен тіріліп, қара жерден көк аспанға ыңыранған, күңіренген зар атылды. Ыңыранған, күңіренген зар көк аспаннан қара жерге шұрқыраған, шырқыраған жіңішке сұңқылдай боп шеке біткенге шегедей қадалып шымырлата сорғалады. Қара қобыз оқыс саңқ етті. Енді қиғақ астынан зілді ырғақ бас көтерді. Ауыр сұсы қорғасындай салмағымен еңсе көтертпей езіп тұрды да, кенет сақ-сақ күлгендей, жайдарылана тіл қатқандай жаймашуақ уілмен дүниені қымтап, баурап тербелтіп, теңселтіп ала қойды. Көздерге жылу жүгірді. Кеуделерді іңкәрлік құшты. Бақсы бір орында құйрығымен жер төмпештеп құтырына селкілдеп ала жөнелді. "Аһ! "деп аузынан тағы да бір жалын атып қап, ұзақ айғайды әлгі жалынға қоса қалықтатты. Жұрт сілтідей тынды. Киіз үйдегі толғатып тұрған әйелдің бебеулеген сарнауы әлгі ұзақ айғайдың құшағына көміліп кетті. — А-а-ай! Айдан аппақ Айгерім! Күннен күшті Күнгерім! Көк аспанды шарықта Албастыны анықта. Әруағымды қоздыр тез. Қаһарымды оздыр тез. Әй, дәуренім! Дәуренім! Қарсы келсе көктеңіз Жерді тесіп, көктен ұш! Тауды бұзып, өктем ұш! Тарт! Соқ! Қирала! Тоқта! Қашпа! Қирама! Әй, қан басты-ау! Қан басты. Тоқта, бәлем! Албасты! Қолда бабам аруағы! Ой, қармады-ау. Қармады! Бақсы қиралаң етіп, аузынан жалын — оттың орнына ақ көбік бұрқыратып алақ-жұлақ етті де қалды. Содан соң қобызын қоя салып, екі қолын батысқа қарата ербеңдете селк-селк зілденді. — Аулақ! Аулақ! Ақтаудан асып кет. Қаратаудан көшіп кет! Көкжартасқа кіріп кет! Көк жүзінен құрып кет! Ә-ә! Кетпеймін деймісің?! Өктеймін деймісің! Қырдағы перімді алдырсам, ойдағы көріңді қазармын! Айдағы перімді шақырсам, сайдағы көрінді табарсың! Иә-һах! Ендігі "иә-һахынан" манағы зіл, манағы екпін байқалмады. Айнала қоршаған жұрттың бірде біреуінің ерні қыбыр етпеді. "Иә-һах!" қайталанбады. "Иә-һах" көп көмейде тірілмеді. Дүрілдемеді. Бақсы қоржынына жармасты. Қолын сұғып жіберіп суыртпақталтан ақ матаны беліне орай бастады. Бір айналып түсіп: "Мынау Айгерімнің білегі!" деп білегін батысқа қарай білемдеп қойды. Екінші рет айналып, шүберекті беліне тағы бір орап алып: "Мынау Күнгерімнің қауқары!" деп білегін батысқа қарата тағы да білемдеді. Үшінші рет айналып, беліне ораған шүберекті бекемдеп тұрып: "Мынау Қырдағы перімнің қылышы!" деп батысқа қарап басын кекжитті. Төртінші айналғанда: "Мынау Қырымдағы перімнің қаруы!" деп батысқа көзін алартты. Бесінші айналғанда: "Мынау Ұрымдағы перімнің айбалтасы!" деп батысқа бетін бұрып тұрып, жерді теуіп-теуіп жіберді. Алтыншы рет орағанда: "Мынау бабамның перісінің безгелдегі!" деп батысқа бұрылған жүзінен шаң бұрқыратты. Ең соңғы жетінші айналып барып шүберектің екінші ұшын беліне қыстырып: "Мынау атамның перісінің айбалтасы!" деген кезде аузынан қайтадан жалын атылып, төңірек дөңгеленіп төңкеріліп жүре бергендей болды. — Ә-ә, сескенейін дедің бе?! Бас! Қаш! Тас! Тас! Тасқа кір! Кірмеймісің! Жүрмеймісің ырқыма! Иә-һах! — Иә-һах!-Тау мен даланы күңірентіп көп көмейден төгілген толқын үн тұс-тұсқа жаңғырыға ұзап кетті. Бақсы қоржынына тағы жармасты. Сол-ақ екен қоржыннан әлдене жарқ етіп көрініп, сарт етіп атылды да, дік етіп қаққан қазықтай тік шаншыла қалды. Үш шүберек таспасы желбіреген аса таяқ екен. Үш таспасын ирелең деген үш жыландай шұбатып-жиырып, шұбатып-жиырып дірілдеп тұр. Бақсы әлгі үш таспаның жібектен жасалған біреуіне ұсынды. Таспа бақсының білегіне жыландай иретіле оралып, одан соң қайтадан босап, сылқ түсті. Заматта шиыршық атып бақсының екі аяғын құрсаулап бүріп ала қойды. Теңселіп барып бақсы шалқалай құлады. Шалқалай құлаған бақсының екі қолы ербеңдегенде екі жетектей боп ұзарып, көкке он саусақты он сүңгідей тарбитты. Ысылдаған көмейден зуылдаған жебедей, суылдаған оқтай үскірік пен ысқырық безілдеп тұрды да, іле бұған дейін естілмеген гүрілдеген жуан дауыс маңайды дүрк шайқалтты. — Мынау тұсау мен аяғыңды байлаймын! Үрім бұтағыңды жайғаймын! Қаш! Бас! Зыт! Бұтың бұт! Зәріңді жұт! Иә-һах! "Иә-һах!" желмен жетті ме, селмен жетті ме, жұрт біткенді екпіндете соғып өткендей болды. Жібек таспа сусып босап, асатаяқтағы орнын таба қойды. Жетек қолдар жиырыла тартылып, өз қалпына қайта бергенде бақсы жүрелей тұрып екінші жібек таспаға саусақ безеді. Сол — ақ екен әлгі таспа оқ жыландай атылып бақсының екі аяғын тұсап ала қойды. Қайта шешіліп, қайта ширатылып, бақсының қос қолын қосақтай шалып, бүрістіріп буып бұрап қалып, бәкелтек денені мұрттай ұшырды. Гүрс етіп құлаған бақсының екі аяғы көкке шаншылып, екі теректей боп көк төсіне бойлап қоя берді. Бақсының аузынан көк ала түтін бұрқ етіп, маңайды бұркеп алып кетті. Сол түтін сейілгенше гүжілдеген зіркіл төбе құйқаларға зірк-зірк қадалды. — Састың ба! Бастым ба! Мынау бұғаумен қолыңды байлармын. Зәузатыңды жаһаннамға айдармын. Сас! Бас! Қаш! Көш! Сес! Сес! Өш! Өш! Иә-һах! "Иә-һах" жерден шықты ма, елден шықты ма, дымы өшіп, тынысы тарылған жұрттың кеудесінде жаңғырды. Жібек таспа босап сусып, ширатыла шешіліп, ақырын жылжып асатаяққа өрмелей жөнелгенде, қос теректей көкке атылған екі аяқ та семіп, кеміп бара жатты. Бақсы қылдырықтай мойнындағы қабақтай басын қалтақтатып еңсесін тіктеп, тізерлей көтерілді. Қалтақтаған бас оңға бұрылып еді, оң жақта тұрғандар өз — өзінен жалп — жалп құлады. Қалтақтаған басын солға бұрып еді, сол қанатты қаумалағандар қоғадай жапырылды. Бақсының оң қолы қылышша сермеліп, асатаяқтың ұшынан салбыраған үшінші таспа-ақ шүберекке сарт етті. Әлдене жарқ етті. Бақсы жалп етті. Қырылдаған үн қыр асып кетті. Өкірген, бақырған ысыл ұласып кетті. Әппақ таспа — ақ шүберек әппақ жылан боп бақсының мойнын орап ала қойған екен, екі көз аларып ұясынан шығып бара жатты. Қызыл тіл көмекейіне шейін ақтарылып, ауыздан түсіп бара жатты. Қос танау қос апандай үңірейіп, қарақошқыл қанды лық — лық ытқытты. Ықылықтаған бақсы жанталаса ышқынып ербеңдеген қолдарын әрең иіп әкеліп, алқымдаған әппақ жыланды шап берді. Тағы да әлдене жарқ етті. Жыланның басы қолға сақ етті. Үскірік пен ысқырық жоғалды. Өкірген, бақырған дауыс сап тыйылды. Әппақ жылан ақ шүберектің таспасы ғана боп қыл мойында боп-бос оратылып тұрды. Бақсының танаулары тарыла қусырылып, аларған көздері шарасына жабыса сіңіп, ақтарылған тіл мен көмекей көмейге тығылды. Артынша — ақ әлгі көмейден лап етіп жалын атылды. Үзік-үзік үш рет ытқытып, маңағы үш жалын-отты қайта туғызды. Үш жалын-от бірін-бірі қуалаған, бірін-бірі тірсектеген қашқын — қуғын "ойындарын" қыздырған кезде іштегі — тыстағы аттылы — жаяулы, жатқан — тұрған тірі пенденің бірде — бірінің бойында суымаған қан, шошымаған жүрек қалмады. Үш жалын — от ақыры тоқайласа топтасып құшақ толар алауға айналды да, кенет лақтырған тастай құлдилағаннан құлдилай келіп, бақсының көмейіне сұңгіп кеп кетті. Алау сүңгіген көмейден ізін суытпастан "Иә-һах!" құдіреттене атылды. — "Иә-һах!" Көктен күркіреп күн қостады. — "Иә-һах!" Дірілдеп, дүбірлеп қара жер қайталады. — "Иә-һах!" Жұрт біткеннің айқайы тау мен таста жаңғырды. — Ә-ә!... Ұштың ба! Түстің бе! Аяғымды құштың ба! Мынау тұзақпен алқымыңды сығармын! Тұқым-тұқияныңды төңірегімен қоса тамұқтың көріне тығармын! Көктен ұш! Жерге тұс! Аяғымды құш! Құш! Ақ, таспа бақсының алқымын аялай сипап, сусып босап сумаңдап жылжып, асатаяққа бұрынғысынша асыла қалды. Киіз үйден Айшаның бебеулі зары талықсып жетті. Бақсы орнынан атып тұрды. Қоржынға қолын соза бергені сол еді, жүзі жарқ еткен алмас қанжар жұмырығына қыстырыла қалды. Сол бойда қанжарды аузын апандай ашып тұрып, көмейіне терең бойлата сұғып жіберді. Сұғып жіберді де, ырғап — ырғап қап, суырып алды. Суырып алған қанжардың алмасы қып — қызыл боп балқып шыға келді. Бақсы бөгелместен әлгі қызыл оттай балқыған алмас қанжарды өз қарнына қорс еткізіп пісіп кеп алды. Лan етіп жейдесі жанып, бықсып сөне бергенде, ақтарылған ішек — қарын бақсының аяғын көміп кетті. Айшаның құлындағы даусы құраққа кетті. Шаншылып тұрған қара қобыздың шанағы өз — өзінен боздап барып, безілдеп барып, пышақ кескендей тиылды. Есі шыққан жұрт есеңгіреп те үлгерген жоқ, бақсы қанжарын жарқ еткізе көтеріп қап құлаштап лақтырып жіберді. Лақтырған қанжар ішіңде екі күннен бері зар илеп бебеулеген әйел тұрған үйдің шаңырағына сарт етіп қадалды. Уықтар сарт — сұрт етіп, керегелер ерсілі — қарсылы шайқалып, шаңырақ теңселіп қалып, түзелді. Арс — арс дауыс шығандап, тарсыл-гүрсіл дыбыс дүрілдеп, көкшіл от ұшқындатып найзағай тұтанып, қара жер бір бүлк етіп басылды. Бақсы жерде ақтарылып жатқан ішек — қарнын екі қолымен саумалай көтеріп апарып қарнының үңірейіп тұрған қуысына тыға салды. Сол замат қарынның тілігі де, киімнің күйген орны да, жыртығы да зым — зия жоғалып кетті. Бақсы тұрған жерінде шырқ көбелек айналды. Шырқ көбелек айналған бақсының аяғының астынан шырқ көбелек құйын көтеріліп, шырқау көкке бақсыны үйіріп әкете жөнелді. Иектерін шошайта, бастарын шалқайта жоғары шаншылған жұрт шегін тартып бітпей жатып, әлгі үйірілген құйын киіз үйдің төбесіне бақсыны топ еткізді. Бақсы шаңыраққа шаншылып, әлі де болса шеңбірек атып дірілдеп шертіп тұрған қанжарын табанын тіреп күшене тартып суырып алды. Қанжардың ізінен, қара шаңырақтан бауыздаған қойдың өңешінен атқылағандай қан саулап қоя берді. — Өлмеп пең әлі! Өл! Өл! Өл! Кел! Кел! Иә-һах! Бақсы "иә-һахымен" теңселіп, шайқалып, ырғалып,ышқынып қалған киіз үйдің үстінен гүрс етіп құлады. -Қолымды қағасың! Аяқтан шаласың! Апыр — топыр тұра сап, апыр — топыр үйге кірген бақсы, апыр — топыр етіп қайтадан атып шықты. Қимылына көз ілеспей жарқ — жұрқ етіп онда секіріп, мұнда секіріп жүрді де, бір кез ерттеулі атқа қарғып мініп, көз ұшына құйғыта жөнелді. Қара қобыз өз-өзінен ал кеп сарнасын! Көз ұшында қара дауыл тұтанып, ал кеп дуылдасып! Қара дауыл аспанды бүркеп, күннің шартабағын қомағайлана жұтып жіберсін! Қара жерді қараңғылық торласын! Кенет көз ұшынан аққан жұлдыздай боп жалғыз ат бері құйғытсын. Ат тұяғының дүсірі маңайда жаңғырып, қара дауылды ұйтқыта қуып жетсін. Қараңғыдағы торынан жарқ етіп күн шықсын! Төңірек нұрға бөксін! Жалғыз ат омырауын ақ көбік жуып жеткенде, қарғып түскен бойда бақсы киіз үйге қойып кетті. Теңселген үй, шайқалған үй қамшы сабындай көтеріліп қайта түсті. Көтеріліп қайта шөкті. Үшінші рет көтеріле беріп, енді теңселуін де, шайқалуын да тоқтатып, нық орнықты. Арсы — гүрсі дыбыс темір қырғышпен қазанның түбін қырғандай құлақ шекелерді осып түсті. Құрға асылып, құр жаны ғана қалып бебеулеп тұрған Айша ышқына шыңғырып жіберді. Сол ышқына шыңғырған үнге қосыла нәрестенің нәзік іңгәсі шар ете қалды. Қара қобыз бір — ақ рет саңқ етті де, қисая кетті. Үйден екі жағы суалып, екі көзі үңірейіп, екі самайдан қара тері баданадай боп төгіліп бақсы шықты. Екі — үш аттап барды да, үй сыртындағы көкмайсаға қиралаң етіп құлап түсті. Құлап түскен бойда қор етіп қалың, қатты ұйқы құшағына шомды. Үйден кимешегінің етегі шұбатылып қартаң әйел ентелей шықты. Түйтені көзімен іздеп, тұс — тұсқа бағжия қарап тұрып айқай салды. — Уай, Дүмді қайным! Сүйінші! Ұлды болдың! Сол — ақ екен, тұрғандар Түйтені қаумалап қоршап алғанда, әйелдер Айша жатқан үйге лап қойды. — Ақ түйенің қарнын жарасың енді, Түйте! — Құдай жарылқады деген осы! — Е-е, Биағаның батасы тегін кетуші ме еді. Ұл сүйесің, мұрагерлі боласың дегені айнымай келді ғой! — Әй, енді бір ұлан-асыр той көрерміз-ау! — Ойбай! Анау бақсы өліп қалған жоқ па?! Өзі әбден шаршады-ау! — Иә! Даурықпа! Шуламаңдар. Тынықсын. Оңай деп пең жын-перімен алысуды. — Әй, сонда да дәл бүгінгідей бақсының арпалысқанын бұрын көрмеп едім... Әй, бір кәдік бар-ау! Бір кәдік бар!.. Зарары жақсыға тимесе екен. Елге нәубет бермесе екен. Бақсының ана жатысы тегін емес. Әбден қалжырағанына қарағанда, әй, үлкен бір... орасан бір жаманат хабар жетер-ау. — Туу, Әбеке! Сіз де қайдағыны мүңкітіп тұрасыз — ау. Жақсы лепес — жарым ырыс. Сүйініштің сұрын қашырмаңызшы. Манадан үнсіз отырған Аралбай тамағын қырнады. Түйте туысқанына жалт қарады. Алпамсадай ақсұр жүзді ағасының қалың өскен қабағының астындағы көздерде ініге деген мейірім тұна қалған еді. Күлімсірей берген Түйте де тез ықылас білдіре, басын изей түсті. — Түйтежан, аласаң биіктеп, биігің асқақтап кетті ғой бүгін. Қолың ұзарып, қонысың көбейгеніне сенен де гөрі көп-көп қуанатын ағайының міне қасыңнан табылып отырмыз. Мал төлден, ел ұрпақтан өседі. Өркеніңді жайғаның, тамырыңды тереңдеткенің анау сәби іңгәсімен айдай әлемге осы қазір — ақ аян боп жатыр. Сол кішкентай шіркін сойыл соғар тентек болмай, қылыш көтерер азамат сарбаз, қол бастар сардар болсын деген тілегімді қабыл ал. Батырлығыңды көре алмай басырлық жасаған кей жел өкпелердің аузына құм құйылған да күн бүгін. Бір күні күлік, бір күні бүлік боп құтыратын ағайын арасының араз — құразының да тыйылатын кезі бүгін. Биағаның батасы дарыған нәресте ғой, еңкек басты еркекті шалқақ басты ерге айналдырар ел серкесі болсын мұрагерің. Бауыры тастай берік, өзіңе жастай серік болсын тұңғышын, Түйтем! — дегенде, Түйте еңбектеген бойда сүріне қабына жетіп, ағасының құшағына көмілді. Көзінде тұмантқан ұрлықы дымқылды жасырғысы келді ме, бетін кең иыққа үйкеп-үйкеп жіберді. — Арекем! Айналайын ағажаным! Айтқаныңыз келсін. Үйіп — төктіңіз. Тілегіңіз қандай таза еді. Шөлпілдедім де толдым. Аралбай Түйтені қаусыра құшып, сонсоң арқасынан қағып қалды. — Жә! Сабаңа түс. Түйте кейін серпіліп, құйрық басты. Ағасына енді сабырлы жүздің әлдене күткен сыңайын танытты. — Түйте, анау бақсыны жігіттеріңе айтып, бір үйге көтертіп апарып, жайландыр. Ол енді көпке дейін ояна қоймас. Арпалысы қатты болды ғой. Мынау Әбілданың да сөзінің жаны бар. Қайыр бақсы жай ғана бақсы емес, әулие де ғой. Мен де секем алдым — ау. Тегіннен тегін оп — оңай сылқ ете қалмас еді ол. Әлденеден шошынды — ау дейім. Жарайды. Босқа күдіктене де бермейік. Той ғой бүгін. Шаруаңның қамына кірісе бер, бауырым, — деп Аралбай Түйтенің ендігі ыңғайына кеңшілік берді. Содан кейін ауылдың өзіндік қарбалас тірлігі басталып та кетті. Түйте Айша жатқан үйдің табалдырығынан аттай бергенде жүрегінің аттай тулағанына кәдімгідей толқыды. Ол анау зарыға күткен "кішкентайын қазір көрем — ау, кездесем — ау, кеудеме басам — ау" деген асықтырған қуанышынан ба, әлде сол қуанышты тұсау салғандай кібіртіктете берген белгісіз бір күдіктің кеудеде тірілгенінен бе әйтеуір толқыған кеудесін баса алмаған күйде, оң жақта, ағаш төсекте жатқан жұбайына тесіле қарап, төрге озбай тұрып қалды. Айшаның тостағандай көздерінің алды көгіс тартып, ақ еті молая көрініп, жағы суалып, жүдеу тартқан жүздің қызыл еріндерінің ұшында ғана ырзалық танытқан жайраң күлкінің табы білінді. — Төлбасыңыз құтты болсын, отағасы! Айшаның даусы Түйтенің құлағына бейіш үніндей боп естіліп еді. Кеудесін сықаған белгісіз күдігі сейіліп кетті де, бүкіл тұла бойында дуылдап лепірген сүйініштің, шадыман көңілдің шаттығының ыстық қаны тасып ала жөнелді. — Өзің де мерейлі бол, Айша! — Кішкентайды көресіз бе?— деді жүзіне шарбыланап қызыл нұр жүгірген жұбайы әлі де бері аттаудың ретін таппай кібіртіктеп тұрған еріне өзінің құлаққа майдай жағатын әсерлі үнімен. — Көрейін!.. Көрем ғой. Қайда өзі?! Күн ұзын үнсіз отырған ақжаулықты әйел, сірә кішкентайдың кіндік шешесі өзі болса керек, орнынан лып көтеріліп, сыңғыр күлкісін үй ішіне толтырып жіберді. Әлі де нұры тая қоймаған бәденді жүзінде күлкі табын кілкіте, қасын кере қалды. — Көрімдік, Дүмді қайным! Бүкіл Аспап2атаулының атұстарын оп-оңай көре қоймақсың,ә. Жолымнан неге жаңылайын. Жолыңнан неге аттайсың, қайным-ау. Түйте қарқылдай күлді. — Оу, жеңеше! Ал, ал! Қалағаныңды ал. Кернейдің көкалалары жетеді бір шашылуға. Соғымың мойнымда. — Е, бәсе! Дүмді қайнымның дүмі осал болушы ма еді. Мә! Таныс ұлыңмен! Әй, күшік неме! Пұшық неме, көкеңе сәлем бер! — деп әйел Айшаның іргесінде құндақтаулы жатқан сәбиді іліп алып Түйтеге ұстата берді. Түйте қызылшақа, алжа-алжа бетке еміреніп ернін тигізіп, елжіреп ұзақ иіскеді. Аузын таусап, қаймыжықтай еріндерін жыбырлатқан сәбидің ешкімге, ештеңеге ұқсамас, өзіне ғана тән тәтті таңсық жұпарын танаулай сіңірген жас әкенің сүйек-сүйегі балқып жүре бергендей босаңсып сала берді. Соны сезді ме, әлде Түйтенің нәрестеге ұзағырақ жабысып қалғанын байқады ма, Айша ақырын ғана күле дыбыстады. — Отағасы-ау! Кішкентайыңызды тұншықтырып алып жүрмеңіз. * * * Дастарқан жиналып үлкен үйдегі қонақтар азайған кезде Түйте Аралбай ағасының қолына домбырасын ұстата қойды. Аралбай Түйтеге ажырая қарады. Онысы: "Мұның қай қолқаң?" дейтін нығыздықпен жетіп еді, інінің аса бір қуанған, мейманасы асқан халі түр — түсінен танылып тұр екен, түсіне қойды. Түсіне қойды да, домбыраны жайлап шертіп, құлақ күйіне түсіре бастады. — Көптен өзіңізді ести алмай кетіп ем... Домбыраны көп ұстамайтын болдыңыз-ау, аға. Аралбай енді Түйтеге ықыластана қарап, басын изеді. — Рас, рас айтасың, Түйтем. Оңашада, өзіммен өзім қалғанда болмаса, домбыраға онша үйірлігім жоқ. Бүгін енді еріксіз ұстаттың. Перзентті болып, төбең көкке жетіп отырғанда қолыңды қақсам, саған да маған да әбүйір болмас. Көңіліңнен шыға алсам, жақсы. Әйтпесе мына саусақтар баяғыдағы жорғасы мен жүйткуінен жаңылғалы қашан. Сонда да тырысып көрейін. Домбыра біразға дейін күмілжіп, кібіртіктеп, арқандаулы арғымақтай қазық айнала текіректеді. Қайта ширықты, қайта безектеді. Содан... арқаны үзілді ме, тұсауы шешілді ме, кең далаға көсіле құйғытты. Бес саусақ перне қуалап ерсілі-қарсылы жүйткігенде, қара шанақтан төгілген әуен керегені тесіп өтердей үй ішін кернеп, толтырып ала жөнелді. Далада дауыл тұтанды. Теңізде толқын тулады. Азынаған жел аспанда дамылдады. Долданған толқын аспанға шаншылды. Теңіз тірлік қақпақылдаған пенденің жан айғайы толқындардың шуылында құмығып шығып, құмығып жұтылып тұрды да, кенет анау шанаққа қарай құйындай ұшқан саусақтардың астынан ышқына безектеп, шығандап шарықтап кетті. Сол шығандап шарықтаған әл-дәрмен үніне енді ашулы желдің ызалы суылы араласты. Сол-ақ екен күйдің екпіні одан сайын екіленді. Шанаққа тасырлай тиген оң қолдың бес саусағы бес түмен қолдың аламанға атой салған селіңдей қатуланды. Көкжиектен күн батып кетіп, аспандағы ай шатынай сынып қара жерге жарқ — жұрқ құлағандай ма — ау, әлде сол көкжиектен енді — енді туып келе жатқан күнді қара дауыл қаңбақтай қуып ала жөнеліп, әлемді арсы — гүрсі үндер қаптап кетті ме — ау, үсті-үстіне өршіген азынаған, арындаған әртүрлі үндер, әртүрлі ат ойлар, әртүрлі озан-ұрандар қым қуыт араласып кетті ме — ау, дүние асты — үстіне шығып, астан-кестен күйге көшті. Астан-кестен дүниенің безілдеген тілі, безенген қаруы, зуылдаған жебесі, ысылдаған қылышы, шақылдасқан сүңгісі боздаған түйенің, аңыраған ананың, жылаған баланың қымқуыт дауыстарын басып өтіп, пенденің басын періштелеріне доп қып ұстатып, төңкерілген тұл денелерден төбе жасап, соғыс зобалаңының сойқан көрінісін жайып салды. Саусақтар кібіртіктеді. Әлгіндегі үш — төрт пернеден тоқайласатын сонар шалыс жаңылысып, енді дұрмек үндердің легі үзіліп-жалғасып, үзіліп-жалғасып тұрды да, бір сәт уілі анық сезілген баяу ырғаққа ауысты. Жоқ, дүниені әлдилейтін де, аялайтын да аласапыран тірлігі мол атыс-шабысты айқас пен шайқас емес екен. Әлемді алақанында тербететін жұмыр басты пенденің бір — біріне деген мейірімі мен бір — біріне деген сүйіспеншілігі екен. Көңіліңе қанағат беріп, кеудеңе рақым нұрын құятын бауырмалдық екен. Сол қанағатқа тұшынған жаныңның рақымшыл жүрегі туған топырағыңның табаныңның астынан табылатын кезіне мерейленген сәтте дүниенің төрт бұрышына ізгілік пен мейірім төгуден басқа бақыт бар деп ойламас та. Сондайда жер түбінен жететін бір тылсым үн: "Адам-пенде, сенен асқан құдірет жоқ! Жасаған хақтың өзінен де қайырлы ізгілігіңмен асып түспедің бе" деп құлағыңа сыбырлап жатқандай, он саусақ бипаңдады — ау бір. Сол құдіретті сыбырға түгел исінген адам — пенде жанымен еміренді — ау бір. Бейбіт күнге, бейбіт түнге, бейбіт тірлікке рахаттана алғыс айтып, әлемді аялаған өмір — ғұмырдың өзімен тіл қатысты — ау бір. Бір төлі маңырап енеден туып жатса, бір сәбиі іңгәлап дүние есігін қағып жатса, алты үйлі ауылын абыр — сабыр дуылдатып, алты ауылды аймағын той — думанмен дүбірлетіп, өз қызығымен өзгелерден өзгеше күн кешетін қазақтың ұлан — асыр табиғаттың төл перзенті екенін тағы да дәлелдегендей домбыра күмбірі ұзап бебеулеп, үздігіп үзілтіп тымық кешке жомарт жанды аңқылдақ жұрттың сырын ақтарып жатыр. Түйтенің көзі жұмылып, көкірегі сарнап қоя берді. "Апырай, Арекем-ай! Ішімдегіні қалай көрген. Ішімді қалай таныған. Тап басты — ау! Күйігім күйінішімнен өспеуші ме еді. Кіжініп килігуші ем ғой. Алтыққан сайын апырақтап, киліккен сайын күйініп тоқтаушы ем. Мандытпай, маңайлатпай, қол бай-лайтын тілек ұстатпастай көрініп, құрықты құралға жалғап, өкпені ашуға ұластырып, дау қуғызып, жау іздеткізіп, далада далақтатқызып шапқыза бермеуші ме еді. Не таптым біреуге құрық ала ұмтылғанда, біреуге қанжар ала жүгіргенде. Құлаған қоңсымның қаны аққан шекесінен. Сұлаған қасымның жаны шыққан кеудесінен. Бірақ байырқаланған көңіл, тұшынған кеуде болды ма? Қайдан болсын. Шекесі жарылған достың, жаны жаһаннамға жөнелген қастың бала — шағасының зары мен шері таппады ма мені. Қаппады ма қабырғамды. Тапты да майыстырды. Қапты да қабырғамды қайыстырды. Ал енді... Мынау күй... мынау елжіреуік уіл шым — шымдап бойыма дарып: "Адам бол! Асқақ бол! Өзгені өзіндей көр, өзегіне өрт салма. Өнегең мейіріміңмен өрістесін. Дүние алыс — жұлыс үшін жаралмаған. Таныс — біліс үшін жаралған. Ұғынысудан өтер ұлылық жоқ. Түсінісуден артық тұрлау жоқ. Татулықты қатулықпен ірітпе. Достықты өштікпен жайратпа. Жалғанның жазғыра берсең, жағаласар жауы көп, далаңның кінәраттай берсең, араластырар дауы көп. Жауды тауыса алармысың, дауды азайта алармысың. Ағайынның да ашыған айрандай желпінтер қиғылығы болады. Көршіңнің де көк қымыздай қыжылдатар кикілжіңі қабаттасады. Қиғылыққа кимелесең, кикілжіңге кеуделессең, төріңнен көр қазарсың, төсегің табытқа айналар. Тірліктің мәні тәубешіл тілекте, елжіреген жүректе, біріккен білекте. Ендеше тәубеңе ұйы, тірлігіңді берекеңмен өркендет, өрісіңнен ұрысты қуып, есігіңнен ырысты енгіз. Бесігінді тұзе. Тұзелген бесігіңнен сәби іңгәсі үзілмесін. Негіздеп алған тұңғышының соңынан үрім-бұтағыңды егіздетіп шұбат!" деп құйылып жатыр ғой. Абзалым-ай! Ақкөйлек ақгілеу Арекем-ай! Ұйіп-токтің ғой! Дүниенің кендігін, даланың дарқандығын, ғажаптығын сездім ғой. Жүрегімнің ызғар торлаған бір қылшығы қалмағанын енді білгенімді кімге айтайын. Несіне айтам. Дос іздесем, татулық аңсасам, мейірімге бөксем, жасаған хақтың кеудеме нұрын түсіргені болар-ақ. Жаным жайланды-ау. Жалғанға жар салған жүрегімнің дүрсілін жүрегінің дүрсілімен аулап отырған, танып, біліп отырған Арекемнің саусақтарынан сергек, Арекемнің кеудесінен сезімтал не бар екен! Қайғырса, қауым болып түгел қайғыра білетін, қуанса, ауыл — аймақ болып дуылдаса қуанатын, қайран қазақ, сенен өтер ұлысты таба алармыз ба? Ендеше сол алашымның ардақтысы мына Арекемнің кішкене Жарылғабыма деген мынау үлкен қошемет құрметін қалай ұмытармын. Ұмыта алармын ба. Бұдан артық қандай тілек пен бата айтылар". Күй уілдеп барып, сыңсып тоқтады. Аралбай ақ сұр жүзде тарының дәніндей бөрткен тер бүршіктерін маңдық орамалымен сүртіп әкетті. Оң иыққа иегін қондыра Түйтеге көзін қыдыртты. Түйте ақтарылып кетті. — Арекем — ай! Оңымнан ай, солымнан күн туғыза салдыңыз ғой. Сай сүйегімді сырқыратар кереметті бүгін, осы қазір ғана тыңдадым-ау, аға. Өнегеңіз өзегімді түгел жайлап кетті-ау. Жер — көкке сіз сыйғызбадыңыз ба, өзім сыймай барам ба, бәсім өсіп, қадірім аспандап кетті ғой. Аспандатқан сіз ғой, өзіңіз ғой, Арекем! Аралбай мырс етіп күліп, Түйтенің иығына қолын салды. Мейірленген жүздің қабақтары тік серіпкенде, қоңыр көздерден жылылық лебі есті. — Түсініпсің, Түйтем. Бұқадай боп топырақ шашып, бұта торыған бұзықтардай болмағаныңа тәуба. Тесіктен есік шығарып, бүтіннен жамау жасайтын керауыздар не білсін. Осы білігіңнен, осы түйсігіңнен танба, Түйтем, — деп енді қолын иықтан босатып бір ырғатылып алды да, жайраң еткен жүздің оң қабағын жарқ еткізді Кішкентай шіркіннің атын ойластырып па едіңдер? Түйте күлімдеді. Басын қайта — қайта изеді. — Солай десе де болады, Ареке. Шынтуайтын айтсам, бұл шіркіннің атын Биағамның өзі қойды деуге болады. Аралбай түгел денесімен шапшаң бұрылды. — Қалай? Қашан? Түйтенің көздері жыпылықтап кетті. — Қашан деймісіз?.. Сонау бір кеште... Әлгі менің ағайынға өкпе артып... шала бүлінген кезімде... Би-ағамның тілек білдіргенін білесіз ғой? Аралбай түсіне қалды. Сұраулы жүзі жадырады. Қабағында ырзалық тұнды. — Е-е, оны білем. Қазекеңмен бірге болғам сонда. — Сол кеште Биаға: "Тәңір жарылғап ұлды боласың" деп еді ғой. Тәңір рас жарылқады мені. Соны ырымдап, анау кішкентайдың атын Жарылғап деп атасақ па деймін, аға. Түйтенің бетіне қоштау күтіп, ұмсына қалғанын байқаған Аралбай еңсесін тіктеді. Қолдарын жайды. — Қазекеңнің ақ тілегі құлағына шалынып, Тәңірімнің өзі жарылқаған бұл Түйте батырдың оғланының есімі Жарылғап, Жарылғап, Жарылғап болсын! Қылыштың жүзіндей, найзаның сүңгісіндей өткір болсын. Ұлысына ырыс боп енсін, туысына қоныс боп көбейсін! Әумин! Отырғандар алақандарын құс қанатындай жапыр-жұпыр көбейтіп, беттерін сипасты. Сол түні ауылды "ой бауырымдаған!" дауыс дүрліктіріп оятты. Қай қазақ "Аттан!" десе, ат белінен табылмаушы еді. Қай қазақ "ой бауырымдаған!" төбе құйқаны шымырлатар қаралы хабарға дүрк көтеріліп, өре тұрмас еді. Түйте аулының кеудесінде жаны бар жамағаты ұйқылы-ояу тысқа атылды. Сонау қыр беткейден жалғыз құйғытқан адамның қарлығыңқы даусы түнгі даланы жаңғыртып басына көтерді: — Ой бауырым! — Апырай! Кім болды екен?! — Бәсе, әулиенің кәдік келтіруі тегін болмаса керек еді. — Жә, босқа даурықпаңдар. Сол екі ортада әлгі жалғыз атты да ауылға еніп еді, келген бойда көлігінен домалай түсті. Көмейінен сұңқылдаған сұмдық хабар төгілді. — Шаңырағың құлады, қазақ! Бәйтерегің сынды, Алаш! Әз Тәуке ханың дүниеден озды. 5 Қаз дауысты Қазыбек Түркістанға мол тобымен асығыс аттанды. Суыт жортқан жүргіншілер түс әлетінде қасқа бұлақ басына ат шалдырып, өздері де ауқаттанып алғанды. Енді көліктерінің басын ірікпестен алдарынан қарауытып көрінген жатаған төбелердің қойнауына кіре бергендері сол еді, ымыртқа бейімделген кешкі апақ — сапақта әрқайсысы бір-бір теректей зорая көрініп елу шақты атты ұрымталдан бұларға қарсы дүрсе қоя берді. Қаперсіз келе жатқандарды тұтқиылдан сау етіп тиіп, аударып, төңкеріп әкетеміз деген кеудемсоқ дәме, оңай олжалай қоймақ жолаушылардың кім екенін де аңдатпап еді. Таңыбай батыр айғайлап үлгерді. — Ақке, Биағаны өзіңізге тапсырдым. Әу, жігіттер! Құрыстырысымызды бір жазатын болдық. Ал аянбандар. Бірақ кісі өлімі болмасын. Босқа арандамаңдар. АқкесіАралбай ағасы үнсіз басын изеді. Сол-ақ екен бұларға кесе-көлденеңдете ұмтылған тосқауыл топқа қарсы Таңыбай, Түйте бастаған Арғын жігіттері елегізіп, құлақ қайшылаған міністеріне тақым қысып, лап қойып кеп қалды. — Қарқабат! Қарқабат! Қарқабат! — деген Таңыбайдың гүжілдеген даусына ілесе Енең Тоқасы Жасыбай ұлы Мырзамбеттің көмейлете созған үні даланы басына көтерді. — Ақжол! Қарпық! Қарпық! Осы екеуіне ілесе Түйтенің кең кеудесінен "Машай! Машайлаған!" озаны тау суындай ақтарылды. Тасырлата жөңкіген Таңыбай жігіттерінің озан-ұраны кеуделеріне шаншылған оқтан да ауыр тиді білем, кенет әлгі қиялай шауып, қыр көрсеткен белгісіз қол жалтара бұрылып, тырым-тырақай қаша жөнелді. Қашқан жауға қатын да ер. Әлекедей жаланған Арғын жігіттері жан шақ келтірсін бе, сүт пісірім уақыт ішінде қожыраған тобырдың ұйпа — тұйпасын шығарып, жаяулатты да тастады. Жартысы иесіз үсті босап қалған тұл аттарды қуып кеткенде, қалғандары әр жерде бір омақаса құлап жатқан шапқыншыларды байлапматап, бір жерге тырп еткізбей үйірді де, астындағы көшелі көк айғырдың жалын желкілдете майда жорғалатып келе жатқан Орта жүз ұлысының бегі-Қаз дауысты Қазыбекті тосып алды. Би ат үстінен, өзіне имене қарасып, ерін жыбырлатқан, қол қусырып сәлемдесу рәсімін танытқан қалмақ тымақты, өзбек топылы, қазақ телпекті тобырға ұзағырақ кідіртіп назар аударды. Содан кейін қасындағы Аралбайға иек көтере беріп, ақырын ғана: — Кімдер екен?— деді. Аралбай батыр бас изеп құп алғанын танытты да, күрең, қасқа атын ілгері лықсытып, үйірілген топқа дәл үстінен төніп келді. — Кімсіңдер деді ғой сендерге. Тілдеріңді тістегілерің келген екен. Онда шындап тістетейік. Аралбай батырдың қолына қысып ұстаған қамшысы шошаң ете қап, қайта сылқ түсті. Сол сесі — ақ жетіп артылды. Үнсіз, қыбырсыз топқа үн де бітті, қыбыр — қимылы да күшейді. — Біз бе?.. Біз, құдай ұрып, адасқан жандармыз. — Иә... ұрыға ұры намазшамда кездеседі деп... Естен танып, есіріктенген қазағың да бар арамызда. — Шайтан азғырды ғой, шайтан азғырды бізді. Әйтпесе Тәңірінің бұйрығын ұстаған, әулиедей әспеттейтін Қаз дауысты Қазыбек ағаның жолын кесетіндей кім едік біз. — Құдайдың қарғысына ұшырадық. Өзің білме, білгеннің тілін алма деумен апырақтаймыз да жүреміз. Шуылдаған, бірін-бірін тоспаған тобырдың ашынған, шошынған үндерінен әйтеуір бір өз кінәсін мойындау лебі ескенін Аралбай, әрине, сезді. Бірақ әлі де ширыққан жүйкенің ырқымен ат үстінен үзеңгіге шірене оң қолын тағы ербең еткізгенде, дойыр қамшысы бұлғақ қақты. — Жөн сөйле! Қалай адасып жүрсіңдер? Мынау қалмақ тымақтылар мен өзбек шапандардың жөнін ғана білгізіңдерші. Жөнінен адасып, жолымыздан тосып, әдейі торығандарың рас болса, жүрімдеріңді үзейін. Жаяу тұрғандардың көздері шарасынан шыға үрейге буынды. Мынау "иә" десе ұйпап тастауға аттарын тықыршытып дайын тұрған сахара жігіттерінің илікпес түрін қапысыз танып тұр. Қазақтары безек қақты. — Жан сауға, ағалар! Тәңір қысасынан ойрат қысасы асып тұр ғой бүгінде. "Қазақтың Тәуке ханы өліп, шаңырағы шайқалып тұрғанда бас көтерер кімі қалды дейсің, атқа қоныңдар. Қару — жарақты таңыңдар!" деп жаналғыштан да бетер дікілдеп зәре-құтымызды алмады ма. Барайын десең өз қазағыңа өзің қалай жау боп тиерсің. Бармайын десең қатын — баланды қамшының астына алып, дүрелей бастаған соң амалсыз бармақ тістедік қой. Еріксіз ілестік қой сонсоң. Оған мынау ала шапанындай ала кеуде өзбек ағайын тағы қыт — қыттап қосылмады ма. "Үстінен аударып тастап, астымдағы хатынымды алған, қақпамды қаусатып, қорамдағы қодығамды алған сахараның қыршаңқы қазағына қызыл телпек кигізем. Қызын хатын етем, керегесін отын етем!" деп тәпірді ғой бұл шіркіндер! — деп топ ішінен қара бөркінің астынан таспаланып қан білінген қарабұжыр қазақ кәдімгідей қинала сөйлеп, ашына ашылып кетті. — Заманның қиянаты килікті ме, әлде заман қиянатын өзіміз адам-пенде қалыңдатып жүрміз бе, Қазеке, әулие бегім, жазғырсаң да, жазаласаң да міне бас, міне төс, — деп бөркін жерге атып ұрып, басын ие мойнын ілгері созды. Қазақтар кінәсін мойындап "талша мойным қылша" деп зар илеп кеткенде, өзбек әкалар да "ұсынған басты қылыш кеспесті" ескеріп, өзбекше мен қазақшасын қойыртпақтата, "жаздық, жаңылдыққа басып" тізерлей отыра кетісті. Әркімге де жан тәтті. Қалмақ тымақтарын еңкейе беріп қара жерге домалатып түсірген ойраттар, дәл төбесінен тік сұлаған қызалақтың жіңішке келте бұрымыңдай айдарларымен топырақ сипап, маңдайларын етіктерінің ұшына соғып жатты. — Е-е, аяқ құшу осылай болады. Енді мен сендердің айдарларыңды қырқып, көтіңе құйрық қып жамап берем, — деп Таңыбай қызуланды. Дәл осысын шынында жасап тастаса қайтер еді деген сұраулы пішінін Ақкесіне-Аралбайға жалт еткізді. Аралбай "сөйтсең сөйтті" қабақ қатып қана сездірді. Таңыбай жігіттеріне белгі бергенше, манадан көк айғырдың үстінде бір жамбастап отырған Қазыбек би сәл ыңыранды. Таңыбайдың көтеріле берген оң қолы сұлқ түсті. Аралбай артына, ердің қасына қолын тірей жалт бұрылды. — Аяқ-қолдарын шешіңдер. — Биаға-ау, сонда не? Бұларды бір хан, төредей төбемізге шығармақпыз ба? — деп би алдында еркіндеу сөйлейтін Түйте келіспеймін дегендей басын шайқап-шайқап қалды. — Әй, Түйтем! Қызынба босқа! Әркімнің — ақ хан, төреден кем емеспін дейтін көкірегі барын ойла. Әркімнің — ақ көтерген шаңырағы, тік ұшқан түтіні, сол түтіннің төңірегінде отырған бала-шағасы барын ескер. Бидің дауысында қатқылдық, үнінде зіл жоғын сезген тұтқындар қайтадан жамырап ала жөнелді. — Әулиедей адал Қазекем-ай! Сөзіңізге құлдық! — Адастық дедік қой. Енді адаспаспыз-ақ! — Бәрінен де бұрын ұятымнан өртеніп барам. — Қазақ, өзбек бір туған. Біз де мына жоңғар немелердің итаршысы болудан әбден түңілдік. — Міне жан, міне иман! Кессең де, кешсең де еркің өзіңде, қасиетті ұлыс белгі! Қазыбек қабақ шытты. — Адасқандарыңды анық ұғынсаңдар, басқасын тілемес те едім. Аяқ — қол тұсалған соң амалсыз шарғы жасап тұрсаңдар, оған мен не дермін. Уланған қастықты әлден — ақ бастапсыңдар. Әз Тәукенің жамбасы қара жерге тиместен қазақ даласын қанға бөктірем деуден артық жауыздық пен жаулық болмас та. Шарасыз ілестіңдер ме, шаруамды шалқытайын деп ердіңдер ме, іштеріңе кім кіріп шыққандай. Дуылдаған ыстық қанның жемтік іздемей, кек қуғанын көрсемші. Құлаштап қылыш сілтеп, зуылдатып найза салғызатын қомағай тірліктен кім тияр... Жә! Шешіңдер қол-аяғын! Босатындар еркін! Бұғау тірліктің бүрсеңдеген күл пендесі онсыз да аз емес. Манағы қарабұжыр бөрікті қазақ шылбыр батқан білегін уқалап тұрып енді биге басын көтере кең ашылған көздерімен тура қарады. — Апыра-ай, Қазеке-ай! Діттеген жерімнен табыла берген туралығыңызды бұрын сезсем де, білмейді екем. Қаусаған кеудемнің шыбын жанын дүреден де күшті әділетіңізбен — ақ мұрнымның ұшына тақап әкелдіңіз — ау. Жетті ғой айтқаныңыз жетесіз мына мендей пақырына. Қаралы елдің жаралы жүрегіне найза сілтемек болғанымды ұқпасам, төрт аяқты хайуаннан нем артық болар еді. Ұқтым да бұқтым ғой. Қазір ғана емес, мана анау тұстан "Ақжолдаған!" ұран, "Қарқабат, Қарпықтаған!" озан естілгенде — ақ, төбемнен құдай ұрғанын сезбеп пе едім. Сол сес үні сол сәтте сеспей қатырса деп іштей жалбарынғанымды Тәңір хақ қана растай алар — ау. Мен шіркін шырылдаған нәрестенің іңгәсіндей де үн шығара алмай, мынау айдарлылардың айбатынан сескенем деп, арыма қанжар сілтеп, нәріме у сеуіппін. "Ақжол!" менің де ұраным еді бұрын, Қазеке!.. Қаз дауысты Қасиеттім! Ал сол қасиетімнен баз кешіп, қасиетті ұраныма құрал ала ұмтылғанымды түйсінгенімде... "Әу, бауырлар! Әу, Алаштың азаматтары! Төбемізден жай түсті — ау! Жасаған жолымызды кескен екен. Қайтыңдар! Қарсыласпаңдар! Өз өзегімізге өзіміз қанжар сұққалы келе жатқанымызды көрдіңдер ме!" деп ат басын бұрғызғаныма мына көз алдыңызда мөлиген кінәлі қазақтарыңыз куә, — деп қарабұжыр адам көзін әлі де тайдырмастан басын екі жағына сәл-сәл бұрғыштаған сыңай білдірді. Аяқ-қолымды Сіз шешкізгенмен тұсалған арымды, бұғауланған жанымды босатар құдірет жоқ қой. Өз ішімнің тіреуін өзім қиратсам, өзегімді қашан, қайтіп құрсаулай алайын. Бұл екі ортада босаған аттарды екеу — үшеуден жетектеп жігіттер де жеткен еді, би ыңғайын байқаған Аралбай сергектікпен қамшысын шошаң еткізді. — Көліктерін беріңдер өздеріне. Тұтқындар дүр қозғала бергенде, Аралбай батыр және гүр ете қалды. — Тоқта былай! Тұтқындар қалт тыйылып, томсарып тына қалды. Аралбай кеудесін тіктеп, сәл қысыңқы екінші көзінің кірпігі қозғалмас өлі жанарымен тесірейе шаншылды. — Ойраттың басшысы қайсың ең? Ешкім мен дей қоймады. Таңыбайдың ауыр дойыры зілдене көтерілді. Әлгі қарабұжыр қазақ ілгері лықсыды. — Төре мен қара, бар мен жоқ бірдей емес деуден гөрі, батыр, қорқақ пен батылдың арасы жер мен көктей деу әлдеқайда дұрыс — ау. Ойраттың басшысын іздесең, мына бұтына жіберіп, қазақтың кең даласын ылаңымен де, нәжісімен мүңкітіп жатқан осылар ғой. Міне мынаусы....әй, ашыңдар араларыңды, осы өгіздей өңмендеген немесі, — деп қарабұжыр адам тәлтіректеген аяқтарының буын-буыны босап, тізерлей қалған торғауытты жиіркенген көзінің қиығымен ғана іліп түсті. Аралбай Түйтеге иек қақты. Түйте атынан дік етіп секіріп түсті. Секіріп түскен бойда оң қолы дөйдекулі кіседегі қынға жармасып, қанжарын жарқ еткізіп суырып алды. Жарқ еткен қанжар батар күннің ең соңғы қызыл алауын алмас жүзінде жарқ-жұрқ еткізіп, жоғары серпігенде, қара жерде тізерлеген ойрат қиралаң етіп бір бүйіріне сұлай кетті. Сұлай кетті де, тұяқ та серіппестен қыбырсыз қалды. — Ой, мынауы сеспей қатты ғой. Жүрек қабы жарылып кеткеннен сау емес. Әй, Түйте-ай! Әзірейілден нең кем. Қанжарыңды жарқылдатып тап бергенінде адамның адамы шыдар-ау бопсаңа. Әр жерден бір тұтана берген күлкіні Таңыбай алара қараған түрімен-ақ тыйып тастады. — Бәрібір қырық айдарын! Тұлымдымызды тұл қылам деген қасақы жау ғой. Айдарын қырқып айбатынан жұрдай қылайық. Өлсе, өлігі айдарсыз кетсін. Түйте екі — ақ аттап жетіп, айдарды сол алақанының уысына қысқаны сол еді, қыбырсыз жатқан ойраттың көздері кең ашылып, көмейінен қырылдаған үн шықты. — Әй, мынау өлмепті ғой!.. — Жүрек қабы жарылды дейтіндей, осыларда сол жүрек бар ма екен. Аяушылықтан жұрдай жүрексіз сұмырайлар ғой шетінен. — Қоянның түрін көріп қалжасынан түңіл дегендей, бұ немелер қатын — қалаш, бала-шағалардың алдында ғана батыл. Басқа жерде бұтына сиіп, боғын сығатын қатын емес пе. Қорыққанынан талып қалған ғой. Түйте айдардан қысып ұстап, көнектей басты кекжите көтеріп, ойратты кеудесіне тұрғызды. Ойраттың көздері ұясынан шығардай алақтап, жарқыраған қанжардың алмас жүзіне байланып қалыпты. — Ө-ө-өле-ем бе?! Қарқылдаған күлкі кешкі даланың көлбей сұлап, қойнау — қойнауға жарыса сүңгіген көлеңкелерімен бірге ұзарып, біразға дейін тау — тасты жаңғырықтырып жіберді. — Әй, мынау қазақша сайрай жөнелді ғой. — Шынында да лақ текедей бақыртып бауыздай салса қайтер еді. — Е, несі бар. Әз Тәукенің жолына шалар құрбандықтың басы етерміз онда. Сөйтейік. Құрбандыққа шалайық, — деп аяқ астынан жігіттер екілене қалды. Қазыбек би тағы ыңыранды. — Әй, жігіттер! Ізгілік іздеуден гөрі озбырлық жасауға бейім тұрасыңдар-ау. Озбырлық билеген кеуденің жүрегі жоғаларын ескермесеңдер, бар жүректен өздеріңнің де мақұрым қаларыңды біліңдер. Әз Тәуке азамат еді. Асқақ еді. Аласартпаңдар асқағымды қан жүктеп. Әз Тәуке Алаштың асылы, ардақтысы еді. Атақ-дабырасы адалымен, әділдігімен алты алаштан да асып, ойдағы, ормандағы орысыңа, қырдағы, қиырдағы қытайыңа кетпеп педі. Жендеттік жасап желұшық еткілерің бар ма сол абырой — атағын ардагерімнің. Әулиедей тазамның ертеңгі мұсылмандық жолын адамнан құрбандық шалып, қанмен былғайын деп пендер! Тұрғандар жым болды. Түйте енді бөгелген жоқ. Қанжарын жарқ еткізе бір — ақ сілтеді де, тұтамдап тұрған айдарды түбінен орып жіберді. Қауғадай бас сылқ босағанда, ойрат опырыла құлады. Аларған көздерде жылу ма, жылт па, әлдебір күңгірт ұшқын тірілді. Сірә, "енді өлмеспін. тастан құлақ, жо-оқ, бастан айдар садаға!" дейтін далбаса дәмені саумалап жатқан тәрізді. Аралбай қарабұжыр қазаққа қабақ серіпті. — Осы сенің ныспың кім? — Бекдәулет. Құрама ішіндегі Арғынмын. — Ал Бекдәулет. Жаның олжа. Әлгінде Қазекем айтты ғой арысымыз, ағамыз бен жағамыз болған Әз Тәукенің ақыреттік жолын жөнімен, жобасымен өткізейік деп. Аламан боп сол қасиетті жолымызды кестегеніңді кешіргім келмесе де, кесірің тимесін деген ниетпен саған, өзіңе ғана бес қамшы дүре салғызбақпын. Өйткені сенің, Бекдәулет, өзіңнен сөзің кесек түсіп жатыр. Өзің өзгеден кесек шығып жатырсың. Осыма келісесің бе? Бекдәулет төбесіне қисайта қондырған бөркін төбесінен уыстап көтеріп, жерге алып соқты да, екі қолын қусырып бүк түсті. — Ойпырай, ақсақал-ай! Манадан "күнә арқаладым, Алашыма алауыздық жасадым. Әз Тәукенің әруағына қылап келдім. Осы күнә-жаламды, кесіркесаматтығымды қалай өшірем, қайтып арылам?" деп өлімді өзім іштей қажап, қаусап тұр едім. Туу, ағасы, қандай кеңшілік бердіңіз. Кеудемдегі берішті босатып кеңітіп жібердіңіз-ау. Бес емес бес жүз қамшы дүре салғызсаңыз да, Бекдәулеттің көк өгіздің мойын тұрық қажаған мойныңдай көнтері жотасы көтерер-ау. Бірақ сонымен өкінішімнің орнын өзім толтыра алсам. Арымжанымның садағасы дейтін қазақ екенім рас, ағалар деп шекпенін шеше бастаған Бекдәулетке Қазыбекте, басқалар да ырзалық айтып еріксіз бас шұлғысты. Түйте өзгелер атынан түсе қоймаған соң, жотасын көсеп, ыңғайлана қалған Бекдәулетке жақындап баруын барғанмен қамшысын көтере қоймады. — Неге бөгелесің? Жаудан қайтпаған жүрегің, жаман-жәутіктің шүйкедей жотасынан тайсақтап тұр ма. Әлде қайдағы бір қаңғыма төбетке бола қолыңды былғағың келмей ме. Түйтенің беті бозарып сала берді. Дойыры шошаңдап көтеріліп суылдап құйылып, қушиған арық арқаны тіліп түсті. Бекдәулет бүкіл денесімен кіржің ете қалды. Ақ жейдеге таспаланып қызыл белбеу жүгірді. — Ойпырай, Түйте-ай, байқасаңшы!— деді ат үстінде тұрғандардың әлдебірі. Қамшы екінші рет ысқырды. Жонарқа тағы бір тулап түсті. Ақ жейде тілініп, тілік бойлай қан шып — шытып өтті. — Қолың қатты еді ғой, құрдас. Бұл әрине Таңыбайдың сақтандырғаны. Сесіңді есіңмен құрсаула дейтін далбасасы. Қамшы үшінші рет сілтенді. Суыл алғашқы екеуін-дей естілгенімен ақ жейденің астынан білеуленген таспа тілік бұл жолы онша ұзармап еді, Бекдәулет қиқаң еткен иығына иегін шошайта қойды. — Жаңылма сілтесіңнен! Сен аяғанмен өз кесігім аямайды. Соқ қатты! Аямай соқ!— деді. Жүдемелдете тағы екі тілік түсірген қамшы соңғы рет қара жерді оқыс осып түскенде, қиыршық тасоғындай атылып, бұршақтай жауып кетті. Бекдәулет шекпенін желбегей жамыла салды. Қолын кеудесіне тосып, манадан үнсіз отырған биге басын еңкейте иді. — Қазеке, алаштың алмағайып мезетінде алдыңызға тап болдым. Іздесем таптырмас, аңсасам жеткізбес сәттің дәл мына қиракезік сәтте болуы жанымды қинап тұр. Бірақ айтпай және қала алмас жайым бар. Көрерім алда деп алданар жастан өтіппін. Сондықтан көрген құқайымның көптігін айтпасам да сезіп тұрсыз. Нұрын жалаған күнімді де көпсінген тағдырды пешенеме Тәңірім жазды десем де, кейде бұлқынғым — ақ бар. Бүк түсіре беретін замана қысастығы бәрібір босатпайды. Босатпайды дейтін көнбістіктің шарасыздығы бүгінгі қарақшы тірлікті маңдайыма таңбалап басқызып, кіріптар етті де ғой. Ашынып ашуға басқанымнан не қайыр. Тап ертең тағы бір ала шапанды өзбек әкіреңдеп өзегімді суырардай болса, тағы бір қалмақ тымақты ойраты басыма әңгіртаяқ ойнатып еркімді ұрласа, тағы да бір дүрмекке ілесіп, кең даламның бір түкпіріне керегесін жайған қазағымның ауылына атойлап кіріп, Алашымның қанын ағызып, абыройымнан айрылмас па екем? Сөйткізбес дермісіз. Амалсыз кескектеген иттей ғып, арсылдатып өз алашымның өңешіне азуымды басқызады — ау. Бекдәулет енді маңайындағы серіктеріне қызарып кеткен көзін жалт еткізіп қадап — қадап өтті. Томсырая қалған жүздер "айтқаның расты" түйілген қабақты жүздердің иек қағуымен білдірді. Бекдәулет енді тіпті ақтарылып кетті. — Қазеке, мал елде, ел туған жерде болған дәуренді біз аңсамай ма екенбіз. Жерден ел ауған соң, елден мал аулақтанбай қайтсін. Малсыз қазақ қауқарсыз қаңқа ғана. Жер тырмалап, топырақ аршып, күнкөрістің қамын жасаған да боламыз. Сол тірлігімізді де көпсінетін дүмділеріміз күн сайын көбеюде. Намыс деп шіренетін күйден ажырадық па, бүгінде қазақпыз деуден де қалып бара жатқан халіміз бар. Ay, Ертіс пен Еділден ат суарып, Арқада аунап күліп, Алтайда тұрмыс құрып, Қытай қорғанына құрығын сүйеген жауынгер халықтың ұрпағымыз дегенге сенетіңдер азайып бара жатқаны қалай. Қазақпыз деуге аузымыз онша бара қоймайтыны қалай? Неден үркіп, неден шошынамыз? Әлде кешегі атойымыз аспанға жететін, қаһарымыз қара жерді дірілдететін құдіретімізді біржола жоғалтып алдық па? Сықсыңдаған ойраты омырауласа, шыбжыңдаған өзбегі кеуделесе, омырауымды тескізгенім, кеудемді басқызғаным емей немене. Есегінен түссе есі кететін ала шапандыдан үріксек, орағытып алдынан шықсақ, одыраңдап безе қашатын ойраттан шошысақ, алпыс екі баулы алаштың басынан бағы тайғаны ма? Бес қару асына алар ерлерінің кежегесі кейін тартқан езге айналғаны ма? Бекдәулет қызынып кеткенін енді сезгендей биге көз тоқтата қарап, бөгеліп барып, қайта жүйткіді. — Қазеке, өзімнен дәурен кеткен соң, бүкіл қазағымнан дәрмен кетті ме деп жатсам, ашынғаным шығар. Ашынған адамның алласымен де ұстасары болады. Ылғи төрде отырғанның төбесі биік көріне ме, шалқалай-шалқалай қарап көз талдырдық па, кейде табан астындағыны байқамай тоңқалаң асып жататынымыз да бар. Мынау зарым ба, жан айқайым ба, артық айтып тоңқалаң асып жатырмын ба, әйтеуір құлағыңызға жетсе деген бір шырылым еді. Жеткізе алсам, қуанып, сіндіре, іліндіре алмасам қуарып кетемдағы, — деп сәл бөгеліп бидің бетіне ажырая қарады. Қазыбек би сәл бас изеді. Бекдәулеттің көзінің қиығында жылт ойнады. Ат үстіндегі адамның сәл қимылынан — ақ бойы жазылып, арқасы кеңіп сала берді. — Бойлауық ой сайрауық тілге де көнбейді екен. Ойымды пышыратып алсам... алдыңызға енді келе алам ба, көре алам ба деп сасқалақтауымнан ғана, Қазеке. Бірді айтып, бірге кеттім. Енді төтесіне көшейін. Ала шапанды да, қалмақ тымақты да көріп тұрсыз. Мықтының алдында бұлар бутына жібергенімен былай шыға, оңаша қолдарына тигенімізде бұлар бізді бұтарлайтынын менен кем білмейсіз. Мені қинайтын ендігі күнімнің, ендігі күйімнің мүшкілдігі. Өзім ғана болсам бір сәрі. Анау артыма ілескен бір ауыл, бір қауымның жай — жағдайы. Қопарыла көшер едім, қонар сайымды кім көрсетер? Тамыр жаяр құнарымды қай қиырдан табармын? Соған қабақ алартпай, құшақ жаяр кімім бар? Қазыбек ер үстінде ырғалып алды. Бекдәулет сөзі қабырғасына қатты батқанын сұрғылт тартқан жүзінен анық аңғартты. Алдымен туысқан інілері Аралбайға кірпік қадады. Одан әлгі шаншылған кірпіктерін Түйтеге, Таңыбайға кезек — кезек шүйілтті. Қисая бұрылып өз тобының арасынан әлдекімді көзімен іздей бастады. Ақыры қарашығы әлдекімге тіктелді де, тұрып қалды. Бидің өзіне қадалғанын көрген Мырзамбет кеудесін көтере, дөңгелек жүзін түгел бұра, елгезек пейіл танытты. — Мырзамбет! Естідің ғой. — Иә, Биаға! Естідім. — Жетті ғой жан айғайы жаныңа? — Иә, жетті. — Мен саған жарылқа демеймін, жалғас деймін. Қолында құдайға шүкір, ақ бұйдаң бар. Аузымен орақ оратындарды ақылыңмен орап алатын кісілігің де мол. Осы күнге дейін төңірегіндегілерден қиянатыңнан қысылдым деген күңкіл-күбір естілген де емес. Сайын лайықтап, тамырын жайғызарсың тағы бір таланған ағайынның. — Құп, Биаға. Сіз сенім білдірсеңіз, біз соны тиянақтармыз. Әрине, алшысынан түсіп жататын бұрынғы дәурен жоқ. Көл — көсір қоныс та, шетсіз — шексіз өріс те жау тақымда қалған соң, қысылсақ та қабысармыз. Сығылсақ та сиысармыз, — деп Мырзамбет қолын кеудесіне басып, би өтілін қабылдады. Қазыбек енді Бекдәулетке иек қақты. — Естідің ғой, Бекдәулет інім? — Иә, естідім. Тіл ұшындағы рахметім аздық етердей, ішімнен тасып тұрмын. Қысырақтың қымызын ішкендей тұла бойым қызынып сала бергенін де айтып жатпайын. Ойымның қойны-қонышын тонатып, ақылымның азабын көтере алмай құр кіжінуші ем, әй, енді сол жыртқыш ойларымның талауынан босап, алқымдаған сауалдардан сап тыйылармын деп тәубаға ұйып тұрмын. Анау шырылдаған сәбилердің көз жасын иетін күнім де, көңілімді жұбататын аға — інім де бар екеніне және исініп барам. Алда разы болсын, Биаға! АРБАСУ Төскейде кеңес топтанып, Жақсылар үйде баптанып. Нөкерлер жүрсе сап түзеп, Қас-қабақпен аттанып. Ақтамберді жырау 1 Түркістан қаласы ығы — жығы халықтан көрінер емес. Қазақ даласының тұс тұсынан лек-лек жетіп, көктемгі сай — сайдан жамырап жүгіріп көлшікке көпірши құлайтын жылғалардай қауырт жеткен азалы тобырдың томсарған жүздері тіпті ашылар емес. Жайшылықта екеу-үшеуден басы қосыла қалса төртеу-бесеудің кеу-кеуі мен бесеу-алтаудың қау-қауына басатын айқайшыл түздіктердің ұнжырғасы түсіп, ауыздарына құлып салынғандай. Ол, әрине, анау Әзіреті сұлтанның сағанасында ұзынынан сұлап жатқан бүкіл қазақтың қастерлісі, бүкіл алаштың айбыны, бүкіл киіз туырлықты далалық жұрттың жанашыр жақыны, бүкіл хандықтың тіреуі мен тірегі болған арысы Тәуке ханның елін еңіретіп, өзегін өртеп, кеудесін сындырып, фәни дүниеден бақилық ғұмырға бет түзегенінен болар. Қадірін ұққан халқының алдына енді байпаң басып шықпайтынын, қасиетін таныған ұлтының қамын жейтін қарекетін жалғамайтынын, әділеті мен туралығынан мысқал елі айнымайтын, ауытқымайтын әулиедей тазалығын жылаулы жамағатына енді қайтып жасай алмайтынын түйсінген күрсініске, күйікке толы іштердің қасіретке шомуынан да болар. Досқа тату, қасқа қату басшының айбарынан жауы ығып, абыройына елі марқайып, қазағының атағын қабырғалас мемлекеттерге кәдімгідей айбарақтата танытып, алашының айдынын айдай әлемге дабырайтып шығарғанын қысық көзді көршісі де, шөлмек көзді көршісі де көк жөтелге булығып отырып, көкірегіне шаншудай қадалтып отырып, қулықсыз болса да еріксіз бас шұлғып тануға да, көнуге де мәжбүр болған-ды. Отыз екі қаласы бар хандығының шаңырағын жарқырата көтерген Тәукені құдіретті Тәуке атандырған сол кездегі елінің ынтымаққа ұйыған ірілігі мен тірлігі еді. Аспан астында тарыдай шашылып, сол кең даласының аспанының астында бірін-бірі мүйіздеп, бірін-бірі бүріп жеп, тағыдай таласып сыйыспай жүрген қазағын қайырып әкеп,үйіріп топтап, бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығара алатын қайырымды халық, берекелі ел, қаһарлы күшке айналдыру үшін қаншама жігер жұмсап, қаншама тер төгудің қажеттігін түнде ұйқысын ұрлатқан, күндіз күлкісін тонатқан Тәукеден басқа кім біле берсін. Бірақ тер бекер төгілмепті. Жігер босқа мұқалмапты. Сан сайда сайғақ тірлік кешкен сан рудың басы қосылып, сан рудан ірі — ірі тайпалық одақтар құралып, сол тайпалық одақтар тұрмыс — тіршілігі, әрекеті, орналасуына қарай жүз — жүзге жіктеліп, осы үлкен үш аумақтық қоғамның мызғымас негізінде мәмлакатын аяғынан қаз тұрғызбап па еді. Он жетінші ғасырда еңкейіп келіп Еділді алып, етекке қол салған орыс, он сегізінші ғасырдың алғашқы ширегінде Сібір қазағын шідерлегенін місе тұтпай, адыраңдап келіп Арқаға кимелеп, Омбыдан бастап Қара Ертіске шейін таяқ тастам жер сайын бекінісін бекемдеп, форпостарын қаптатып, алаштың Ай астындағы аясын, Күн астындағы кеңістігін кәдімгідей — ақ тарылтып жібермеп пе еді. Көк найзаны қоқаңдатқан жігіттерінің қой құмалағындай — ақ қорғасыннан құлағанын, шашын талдап жұлып қыршынынан қиылған боздақтарын жоқтап зарланған аналардың бозарған жүзінен қорғасын оқтай запыран боп құйынған жасын көрген Тәуке хан сүйекке сынық түскенін сезбеуші ме еді. Намысы қозған елдің атойлаған арысы оққа ұшып, доппен тозатынын пайымдамаса, қырық кісілік ақылы бар хан боп несіне қақырайтып телпек кисін. Әрине, Тәуке хан тағына отыра салысымен далаға бейіш орнатып, халыққа ырыс жаудырып, қой үстіне бозторғай жұмыртқалатқан деуден аулақпыз. Отыз жылдай өзді — өзі ырғасып, өзді — өзі сүзісіп, бір тізгіндегі бүтін билікті әр шылбырға бөліп, бөлшектеп ұстатқан дала тірлігі тайпа — тайпа боп топтанып, бірлігі ыдырап, таттанып кеткенін ескермейтініміз де бар. Тәуекел ханның тұсында екіленген жауын есінен тандырар, дүрілдеп тиген дұшпанын дірілдетіп қан сидірер құдіретті мемлекетке айналған Қазахия емес педі. Сол құдіретті мемлекетті одан сайын жұтынтып, көк семсерін жарқылдатқан, көк кіреуке сауыттарын сартылдатқан қалың қолдың сұсты сесімен есіктен есіріктеніп енген жауын қара жердің тесігіне енгізіп жіберетін Есім хан іргесі берік, іргелі мемлекетке айналдырмап па еді. Ал осы хандардың игілікті істерін одан әрі өрбіте жөнелген Салқам Жәңгір қосынын от қарумен жасақтауға барынша күш салғанын тарихтан білетініміз аян. Бірақ амал не, елінің іргесін нығайтып, ерінің қаруын бекемдей бастаған Салқам Жәңгірдің ғұмырының тез аяқталуынан қазақ даласына айбар беретін қазақ баласының қолындағы от қару одан әрі өрістемей қалған еді. 1653 жылы Ердене-Батыр хонтайшының көзі жұмылысымен-ақ, жоңғар хандығының шаңырағы шайқалып, уығы сықырлап, керегесінің сағанасы сынып, таққа таласқан ханзадалардың ырың-жырыңымен үлкен әлекке душар болғаны бар. Бауыры, басы қосылмаған ағайындардың араздығы қаһарлы мемлекетті көрінен айырып, құдіретті хандықты құнсыздандырып жібергенді. Жатса да, тұрса да қара сойылын қақыратып қазақ басына соғуды қасындағы ұлы түгіл қарындағы шаранасына дейін уағыздап отыратын ойраттың өзді — өздері қырқысып сала бермесі бар ма. Кер ауыз тайшылар керілдескенде, сары ауыз шеріктер арылдаспай қайтушы еді. Құдайдың құтты күні қанжар сілтемесе, Құдайдың құтты күні найза салмаса, қиқулаған қырылдақ үні өз көмейіне қылыш боп сұғынатын ойратқа алыстағы қазақтан гөрі жанындағы жақынын жәукемдеуден өтер дүбірлі дәурен бола қояр ма. Сол-ақ екен ағайынды тайпалар арасындағы тақ талас дүрілдеп ала жөнелсін. Ұйытқысы бір кеткен елдің іріген бірлігі ағаны ініге айдап салып, ініні ағаға қайрап салып, өліктен тау тұрғызып, қаннан өзен ағызбай қайтсін. Әркім-ақ өз аузын мықтап аларда төңірегін толтыруды, олқысын кеңейтуді, қарасын көбейтуді діттейтіні белгілі. Қақ жарылған төрт түмен ойрат кекірейген ханзадалардың ыңғайымен бет-бетімен кетеді ғой. Шалқақ бастың шатағы шалыс бастыратын қашанғы әдеті. Бақырын алтынға балатам деп тыраштанудың ақыры алтынын бақырға айналдырарын сезбей, бірінің желкесіне бірі көк сүңгіні бойлата қадаған соң, кешегі аспан астына тіреу болған хандық қабырғасы сөгіле қираған үйіндінің астына көміле бастап еді. Алдымен ағаларын алқымынан сыққан Сенге жоңғар тағына кәдімгідей — ақ дүрдиіп отыруын отырып — ақ еді. Әкенің алтын тағына ашкөздене ұмтылған ағалары сол алтын таққа жамбасы жабысып туғандай — ақ көкірегіне нан пісіп, аузынан жалын атылып, мұрнынан маржан саулатқандай тәңірімсінген бауырдың қабырғасын қақыратып, бауырын суырып алып, сұғанақтаған неменің өкпесіне қосып, сұғанақ қаншықтың сүмпиген тұмсығының астына неге тастай салмасқа. Сол сүмпиген тұмсықтан сорғалаған қызыл қанға қызарған көздерді құшырлана қадап, құшыры қанған көңілінің аптығын неге баспасқа. Сұғанақ тілек кеудеге тікен боп қадалса, тызылдаған жаныңа маза берер ме. Ызыңдаған беймаза жанкештілік қастасқан өштікті өшпенділікпен аяқтап тынып еді. Шера — Моудун қыстауында отырған Сенге хонтайшыға жәдігөйленіп "тату болайық, тәтті болайық, араз-құраздықтың пердесін сыпырып тастайық. Өкпені қара қазандай қылғанда өнер не бар. Өзгелер қырқысқанымызды қызықтап қана қоймай, өтімізді бетімізге шапшытып, одан сайын қыт-қыттайтынын неге ұмытамыз. Бір қаптан, бір саптан шыққанымыз рас болса, енді татулыққа ұйыйық, тәубаға келейік. Ендігі ел басшысы да өзің бола бер, Сенге. Сенің хонтайшылық пәрменіңе құдіретті дәрменіңнің жетеріне кәміл сендік. Ұшам десең, қанатың болуға дайынбыз. Қонам десең, құйрығың болуға құмбынмыз. Сенің қас-қабағыңа біз, аға — інілерің, қарасақ, біздің қас — қабағымызбен төрт түмен ойратың, бес хошун Халхаң құрдай жорғаламаса, қара да тұр. Ендігі күнде татулықтың, тәттіліктің белгісіндей алтын шараға қызыл қан құйып, қолымызды матырып ант етейік те, мұрнымызды мұрнымызға тигізіп, сенің шырылдаған шыбын жаның, менің шырылдаған шыбын жаныммен алмасты. Ендігі жерде сенің жаның менде, менің жүрегім сенде!" десіп, бір дененің тұтас басы болайық. Бір тұтас бастың алып денесі болайық!" депБатыр мен Цецен (Шешен) тайшы ағалары құрақ ұшпай ма. Құлашты алысқа созып, құрықты қиырға тастауға құмартып жүрген Сенге қошемет көрсетіп, қолын қусырған бауырларының сөзіне бауыры елжіреп құлап түспей қайтсін. Тұла бойларындағы бақастық дейтін қызулы қанның жойқын ағысын жуасытып, татулық дейтін мекерліктің мысығын мияулатқан ағаларына бұ да жайылып жастық, иіліп төсек болам деп жүріп, өз көкірегін қанды қанжардың суық төсіне төсеп бергенін біле алмай қалған ғой. Қарғыс қанжардың суық жүзінен сорғалаған ыстық қанды сумаңдаған тілімен түшіркене жалап-жалап алған Цзотьба-Батыр да, Шешен де көп ұзамай — ақ Сенгенің соңынан о дүниеге аттанып жүре берген-ді. Тарыдай тасып, бидайдай бөрткен сол екеуді де, хандықтың екі шылбыр бір тізгініне жармасқан өзгелерін де Тибеттегі ламалық оқуынан ерте оралып, өршеленіп тиіскен Қасиетті Қалдан атанған Қалдан Башықты өмірем қамтырған еді. Ол ол ма уланған қаскөйлікті Қалдан хонтайшы өрекпіген қанының әр тамшысынан сорғалатып, тақ жолы мен бақ пердесін аршып тастау үшін еңкейген кәрінің ақселеу сақалын уыстап ұстап, омырауынан осып жіберіп, ләззат тапқан-ды. Шырылдаған нәрестені уыз іңгәсін көкірегіне кірш етіп қадалған сүңгісімен көмейінде көміп, іңкәрлікке бөленген — ді. Даласына ақ жауып, қаласын кебінге ораған әміршіден бұқпаған арат, ықпаған тайшы қалмап еді. Бауырмалдық жоғалған жерде қанішерлік қапталдаса өретіні ежелден белгілі. Алауыздықтың араласа кететіні ақиқат. Қанішерліктің қанына суарынған найзаның ұшы мен білектің күші ағайын арасына ала бүлік енгізіп, алауыздықты бастап бір берсінші, ағаны іні пышақтасын. Әкені бала бауыздасын. Ынтымағын өшіріп, өшпенділігін өршіт-кең Қалдан-Башықты төрт түмен ойратты тызылдатқаны аздай, енді азуды бес хошун Халқаға — манғұл жұртына салмақ болмай ма. Төрт түмен ойратын бір уысқа жинай алмай жүріп, бүкіл ойрат, мұқым маңғұл жұртшылығын Қытай құзырынан адақтап алып, бір хандыққа біріктіріп, бір қауызға сиғызам деп ал кеп жанталассын. Он жетінші ғасырдың сексенінші жылдарының аяғына таман Халқаға ендеп енген Қалдан-Башықты, ақыры Қытайдың Гоби құмынан да көп сан жүз мыңдаған әскеріне қарсы төтеп бере алмай, өзіне де, өгейлік көрсеткен өміріне де өкпе артқандай, қысас көрсеткен дүниенің өз басына жасаған қысастығына шыдамай, бұ дүниедегі су ішерлік ғұмырын у ішіп, сап тоқтатқан еді. Бұл кезде төрт түмен ойратқа Қалданның немере інісі Сенгенің ұлы-Сыбан-Рабтан хонтайшы боп дүрілдеп шыға келген — ді. Сонымен бір мың алты жүз елу үшінші жылы бақилыққа аттанған Ердене-Батырдан кейін өзді-өзі қырқысқан жоңғар ойраттары отыз жылдай уақыт ішінде қазақ даласының әдеттегідей шаңын бұрқыратпап еді. Отыз жыл қазақ-қалмақ қанжарласпап еді. Жебенің суылында құлақ күйі ойнайтын, қылыштың жарқылынан көзін суаратын қара тақым қазақ баласы табан серіппей оқжаудырып, ұңірейіп барып сүңгісінің ұңғысын көкжелкеден қадайтын қан-қасап, Қанды қырғын айқас-шайқастан қол үзіп қалған соң, құйымшағы өсіп, құты қашып, үй күшіктеніп қатын-баланың төңірегінен оза алмай қалған еді. Сар жамбас боп жата берген қазаққа қайдан да болса жау табыла кететін әдеті ғой. Белдеуден ат кетсе, белден қару түссе, безеріп шыққан ұл бетіңнен алмас па, бедірейген қатының шаңырағына шаңқылын салмас па. Қотаныңнан сонсоң қойың ұрланып, қосыңнан үйірің жоғалып, шығасыға иесі басшы өзің боп шыға келмейсің бе. Тәуекел дүрілдеткен, Есім хан бекемдеген, Жәңгір хан іргесін бекіткен Қазақ хандығы дәл осы отыз жылдың ішінде дүрілдеген дүбірлі дүмінен айырылып, бекемдігінен ажырап, берік іргесіне сызат салғызып, бүтінді бөлшектетіп алған еді. Жәңгірден кейін Қазақ Ордасында отырған Бахадүр ханның білікті билігі жетпеді ме, әлде хан қолындағы тізгінге таласқан басқа сұлтандардың өктемдігі күшейді ме, не керек тұтас хандық сиырдың бүйрегіндей боп ыдырап сала бермеді ме. Кім көрінгеннің қолында кеткен тізгін бір қолға, Тәуке хан қолына тигенше қазақ арасында алауыздық деген күшіктеп өсіп, қырғи қабақтық дейтін кесел етек алып жүре бермеді ме. Жұрттың көксегені-ыдыраған бірлігі болса, аз да болса буына бөктіріп мәз еткен оңаша биліктің өктемдігі сұлтандарды одан сайын бөрліктіре түспеді ме. Күніне қырық құбылатын дала желі қырық сайдан шаң бұрқыратып, дауыл үйірсе, күніне қырық құбылатын төрелер тірлігі сол даланы дауылдан да бетер аласапыран халге душар еткен де ғой. Кешегі айбарынан баз кешкен, кешегі қаһарынан адасып қалған қара қазақтың тауы шағылып, еңсесі түспей қайтсін. Көкірегінен асыл ой қашып, сол қаусаған көкіректі құрсаулы күдік басқан соң ит сілікпесі шыққан қара бұқара ақырғанға қарап бас шұлғып, бақырғанға қарап иек қағып, шақырғанға ілесіп кете бермесін бе. Әлгі ілестірген төресі, соңынан шұбыртқан сұлтаны қиялап өрге шығара ма, шендестіріп төрге отырғыза ма, жоқ әлде көз көрім жерден адастырып, көкейдегі ниетті көздегі кекпен жоғалтып, қасиеттен бездіріп, тойымы жоқ құрдым көрге тығар ма — оны енді ажыратып та, пайымдап та жатқан қазақ бола қоймаған ғой. Шарасыздығын көріп кіжініп, ыза боп ішін уға жалатып, жаман шобырына ер салып, жалғыз түйесіне жаппасын артып, екі — үш жандығын бала-шағасының алдына салып беріп көше жөнелгенде, қаша жөнелгенде табары да, алары да сол өзгермес, айнымас, ауытқымас бір тірлік. Ондағы сұлтанынан мұндағы сұлтанының өзгешелігі атында ғана. Атағында ғана. Анау Үсіктің тұқымы болса, мынау Жәдіктің кіндігінен. Немесе анаусы Жәдіктің үрім-бұтағымын деп үзеңгі бауы тоғыз қабат тор-ғауыттай боп шіренсе, мынаусы Үсіктің әрі белімін,әрі төлімін деп шалқайғанда төбесімен кек тірердей көпірерін қайтерсің. Сынған сақты түзейтін білікті табылмаса, түскен еңсені көтерер билікті кездеспесе, ойраны шыққан орданы ойраттан да бұрын, жоңғардан да жылдам ыдыратқан төрелердің тірлігінен түңілген қазақ, "Әй, шіркін өзімізден, өз қарамыздан, өз арамыздан қамымызды жейтін, қамқорымыз болатын, әділім мен адалымды ғана бетке ұстайтын нығыз да нағыз азаматтарды қалқайтып отырғызып, бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарар ұйымшылдыққа неге ұйымаймыз? Сөйтсек қайтер еді?"деп әрі іштей армандап, әрі сол арманға түбінде бір жетерміз-ау деп әрі кіжініп, әрі құлшынып жүргенде әкенің алтын тағына Тәуке отыра қалмай ма. Әрине, Тәукеге мирас таққа отыра қалу оңайға түспегені де белгілі. Жан-жаққа тартып, жақ — жақ боп бөлінген сұлтандар оз алдарынан жылы-жұмсақтың жылжып жүре бергенін, әрине, қаламайды. Бірақ олардың қаламағанына олардан күдерін әбден үзген қара халықтың белсенді билері, көргенді көсемдері, майталман шешендері, азулы ақын — жыраулары, білекті батыр, бағландары көне қойсын ба. Көнбегендіктен де, көп тізгінді бір — ақ жұлқып босатып алып, бір ғана қолға, мықты болар-ау деп сенген Тәукенің қолына ширатып ұстатқан еді. Содан соң жасы қырыққа толған, көргені мен тергені мол, оқығаны мен тоқығаны толық, кемел ойды кемеңгерлікке қарай сүйреген жас хан аз бен көпті теңгеруді, озық пен тозықтың алшақтығын меңгеруді; адам мен адамды атыстырмай, халық пен халықты табыстырудың сүрлеу — соқпағын суыртпақтап бастап, түптің түбінде даңғыл жолдың күре табанына әкеп тіреудің қамына қабағат кірісіп кеткен еді. Іргелі ел болу үшін, әрине, ең алдымен темірдей тәртіп орнатудың қажеттігін бір кісідей білген Тәуке, өзгенің ісінен, көршілердің тәжірибесінен көп нәрсені, көп үлгі, өнегені барынша қамтып қалуға да тырысып баққан-ды. Әрине, іргелі елдің берік қорғаны мен мықты қалқаны — дулығасын жарқыратып, көп сауытын сыңғырлатып, найзасының желегін желкілдетіп, ә десе, мә деп ақыра шығатын әскер жасақтаудың қажеттігін де өзгеден бұрын ұқпаса несіне хан атансын. Сол бір кіндікке байланған мәмлакаттың алыс көршісін жақындатуға, жақын қоңсысын табыстыруға ебін тауып, себін тигізетін жорғалатып сөйлей алатын, майдалатып жеткізе алатын, көмекейі бүлкілдегенде көсем көңілдің сәулесі төгілетін мәмілегерлерді төңірегіне топтастыруды ең алғашқы міндеттердің біріндей көрген де еді. Оның үстіне талай елшілікке дәм айдап барып, талай айтыс-тартыстың додасына түскен Тәуке қайраткер десе қайраткерліктің үлгісін көрсете алар өмір мектебінің сан қысталаңынан қысылмай абыроймен өткен майталман да еді. Ұлттық дәстүрі қалыптасқан, сәл-сәл түзетіп, өзгерістер енгізіп жіберсе бір ыңғайға келіп қалған белгілі заң жүйесі бар, бірлікке ұюға бүкіл қауымымен дайын тұрған берекелі жұртшылыққа ақ киізге көтеріліп, ақ тілекпен хан сайланған Тәуке көп ырғатылып-жырғатылмай — ақ сұлтандар іріткуінен шыраған алты алашының басын қосуға жанталаса кірісіп кетті. Әрине, бейбіт күннің өзінде — ақ, іргеден шаң суырған шапқын — шылықсыз-ақ дұрыс та әділ билік болмаған жерде айдыны асып, байлығы тасыған, шалқып дәурен сүріп, толқып қызық көрген елдің оп — оңай азып — тозуы, теп — тез кедейшілік кебенегін киюі, қайыршылықтың азабын тартып, кіріптарлықтың мазағына шалынуы тарихтың әр кезеңінде әр халықтың басына айналып соғып отырғаны өтірік емес. Сол он жетінші ғасырдың екінші жартысында басталып, тура отыз жыл бейбіт тірлік кешкен Қазақ Ордасының сол тыныш кезенді барынша пайдаланып құдіретін бұрынғыдан да асырып, қуатын еселеп өсірудің орнына, жарты жалғанды жайлаған алаш жұртын айтақырға отырғызып, мүдделі мұратына жеткізудің орнына сүбелі сыбағасынан айырып тастаған тойымсыз билеушілер мен илеушілердің шалдуарлығын қай үрдіспен ақтай алар едік. Әйтеуір тарихтың айналып соққыш, қайталанып отырғыш сол тәлкек көрінісі халқымыздың басына қайта оралмасын, оралған күнде де тез сейіліп, өзінің Тәуке сынды көреген де кемел, "арым — алашым! қаным-қазағым!" дегіш ұлтжанды басшысын, ұлтжанды тірегін тез тапсын деп тілек білдіргеннен басқа не айтармыз. Ал Тәуке хан болса телпегін киіп, Түркістандағы ақ сарайдың қақ төріндегі алтын таққа отырысымен — ақ іргеден дүбір келмеуін, іргеден дүбір озбауын бес уақыт намазынан да ауыр парызына айналдырып алған еді. Ол үшін ең алдымен аранын апандай ашып, ол шеті мен бұл шетіне ұшқан құстың қанаты талып әзер жететін, жүгірген аңның тұяғы тозатын ұшы — қиырсыз даласын қарпып қалуға жанталаса ұмтылып келе жатқан теріскейдегі азулы көршісі — Ресей патшалығымен екі арадағы қарым — қатынастың ыңғайлы болып қалыптасуына айрықша көңіл бөлген — ді. Көн шоқайы көтіне қатқан көшпелі жұртты көзге ілмейміз деп орыс патшаларының бірінен соң бірінің талай рет ауыздары күйсе де, осы Орталық Азияны тау суындай ақтарылып, тарыдай шашылып жүрін — ақ, жамбасына желімдеп басқан "жабайы" халықты, "бүлікші", "қарақшы" халықты, "орғанын тойғанына, тойғанын толғанына санап жүретін жетесіз номадты" желкелеп жапырып, жалпақ даланың бір пұшпағына ғана айдап тастап, талыстай Азияның ұлы қақпа, үлкен дарбазасы-Орталық Азиядағы қазақтың улан даласын бауырға неге баспасқа деген сілекей шұбыртқан қомағай құмарлық жайқын сахараға жетудің, өтудің сан сапалақ амалдары мен айлаларын қарастыртпады ма. Қаһарлы Иванның тұсында түстігіне де, теріскейіне де, батысына да, шығысына да сұғына кіріп, шекарасын шірене итеріп шарықтатып өсірген Ресей күні кеше Қазан хандығының аты естілсе ғана сақалды мұжығының шөлмек көзі жасаурай түсіп, қалшылдай жөнелетінін мүлде ұмыттырып, сол құдіретті Қазанның аяғын аспаннан келтіріп, омыртқасын опыра, бауырына басып ала қоймап па еді. Ол ол ма, осынау кеудемсоқ қарқынынан бір жазбастан, қолын ұстамақ түгіл етегіне маңдайын тигізіп қана, етігін тілімен жалайтын Ноғайлының ордасы Әжтархан хандығының қабырғасын күйретіп, шаңырағын ортасына түсіргеннен кейін жолын бөгер, қолын қағар, қарсысына келер жау бөрік киген жаужүрек ел табылмастай сезініп, тіпті екі иығын жұлып жеп, жаһангерлік өлермендіктің құйынын бұрқыратқан еді. Ендігі бір арман, бір мақсат-оңтүстік бағдарына созыла ұмтылып, сонау байлық пен молшылықтың көзіндей, көзіндей емес — ау,тұп — тура өзіндей парсы, ауған жеріне, одан әрі құлашты кең сілтеп, қиялды қырық құбылтқан, жүректі мың дірілдеткен, жеңсікті сан түрткілеген Үндістанға бір — ақ жетіп, күнгей мұхитқа орыс солдатының етігін жуғызса, сөйтіп түстік іргесін сол күнгей мұхитқа тіреп тастаса, патшалықтың айбыны асар ма еді аспас па еді. Құдіреті тасар ма, таспас па еді. Асқанда қандай. Тасқанда қандай. Ол үшін ең алдымен анау екі ортада далиып жатқан қазақ даласын орыс баласына әперіп, орманын отап үй салып, тасын қопарып қамал салып, өзендерінің саласына, көлдерінің жағасына орыс қаласын орнату қажет. Берсе қолынан, бермесе жолынан. Сол қаһарлы Төртінші Иванның кезінен басталған осы бір көз аларта қызығушылық содан әрі үдеп, жылдан жылға озып, ғасырлап тереңдеп, бірде үркітіп айдап, бірде айлашарғымен байлап, бірде мәмілегерлікпен жайғап, қазақ жеріне шет пұшпақтап ендеп еніп, ойын да өктемдете жеткізіп, бойын да биіктете көрсетіп, түптің түбінде қылтанына да қақалмай, жұтып жіберетінін сездіріп жатқанды. Өкпесін соққан теріскей көршінің өктемдігіне малма тымақ қазақ тұяқ серіппей көне қойды деуге, әрине, ауыз бармайды. Ақназар ханның тұсында қазақ аты естілгенде, мұжығы қан сиіп, көпесі қарадай қалшылдайтын Ресей, Ақназар өлгеннен кейін тәуекел деп тас жұтып, арыстандай айбатты елдің талыстай даласына ағаштың қабығынан, шіліктің өскінінен тоқыған шабатасының табанының мөрін қалдыра тап бермей ме. Шабаталы мұжықтың тап берген тәуекелін Тәуекел хан бастаған сайдың тасындай жүз мың сарбаз тас — талқан етіп, ақ селеу бастың талайын ақ селеулі даласында көмусіз қалдырып, шөлмек көздің талайын шөлмек аспанға жылусыз, жалынсыз ашық телміртіп, сусыған құмымен, дуылдаған қанның қайсар кегімен көмбей ме. Бірақ өлместі құдай жаратқан ба, мұжық өлсе, күйелеш төбелі тар лашықта сол мұжықтың үйелмендей-сүйелмендей сегіз — тоғыз көген көздері үрерге иті, сығарға биті болмай, пеш үстіндегі жұмақ төріңдей жалғыз орынға жапырласа таласып, ағасы інісіп жәукемдеп, інісі қарындасын бақыртып, жалаңаш ақ балтырын тыр-тыр қасынған жуан қарын шешесін тірідей жеп жіберердей үңірейген көмейдің, аш құрсақтың зарын гөйгөйлеп жатқан жоқ па. Ендеше бір мұжық өлсе, сол мұжықтың кегін қуар, есесін алып, орыс боярының, орыс патшалығының есебін толтырар анау үңіреңдеген сабан шаш ұлдардың екеуін, қажет десе үшеу-төртеуін қосақтап ал да, қасарысқан қазақ даласына, қарғыс даласына қарғыбаулап қосып кеп қал. Тастан құм көп. Қазақтан орыс көп. Қашанғы олар қыра берер. Қашанғы бұлар қуыла берер. Өлігімен — ақ өзегін талдырып жүріп, далалықтардың өзеніне де жетер. Өзен бойлап, өзен жайлап бекініс пен қамалдары озар. Осы озбыр ой, өктем тілек, өктем саясат әлемді қайта кесіп — пішу жолына түскен Англия сияқты Ресейді де құтырынтып ала жөнелген еді. Сондықтан да өзі хандық құрған жылдары орыс патшалығына "достықта болайық, бейбіт тұрмыстың құлаққа жайлы күйін сіздердің , біздің домбырамыз күмбір-летсін. Түсініскен көңілдердің табары көп болмақ, ұғынысқан жүректердің алары мол болмақ. Құшақ құшаққа достықтың ақ пейілімен ашынсын. Құшқан құшақта дос пейілі тұншығып өлмесін. Жер үсті кең, келісім бар жерде кергілесу бола қоймас. Аспан асты жетерлік. Ақылды ашуға жеңгізбесек, араздықтың алдын алармыз. Алқынған өкпенің, жұлқынған жүректің өрекпіп қабынуын басуға тырысайық. Өлім зарынан өмір жырының әуені құлаққа жағымды, жанға жұғымды болатынын баламыздың баласына уағыздап өтейік" дейтін тәрізді тілектерімен Тәуке хан бірнеше мәрте елшілерін жұмсаған еді. "Ел арасын елшілік бітімдейді, жаушылық бұзады. Бітім бар жерде бүтін бұзылмайды. Байланыс үзілмейді. Соны мықтап ескеріңдер. Орыс елімен тең тұрып, тең тұтып сөйле-сіңдер. Іріленсе, қорғаламаңдар. Дүрілдесе, жорғаламаңдар. Қазақ Ордасы басқаның оңай өңгеріп кете қоятын олжасы емес. Қазақ Ордасы Ресей пат-шалығымен терезесі тең, керегесі кең мәмлакат" деп елшілерін қайрап, пысықтап шығарып салатын хан сол орыстардың талай рет елшілерін де ақ сарайында қабылдаған еді. Бірақ қара санын қаптап саптама етік киген, қасқыр ішік жамылған, құйрық-жалын шарт түйген қаз мойын ат мінген, сол түздік елшілерге қара шекпенділердің шекесінен қарағанын, шекарасынан өткізгенімен шеніне жеткізбегенін Бірінші Петрдің тұсында есін жинап, етегін жаба бастаған өзімшіл кердендігінің алғашқы есекмасы тірлігінің көрінісі деп сипай қамшылап кетуге де болар еді. Ал шындап, терең бойлап ойласаң, өз бойының қотырын елемей, өзге жұрттың теміреткісінен тұмсығының астына күйек байлағандай етіп ұйысқан сап — сары түктен мұрт жапсырған мұрнын жиіркене ала қашып, осқырынып тұратын кеудемсоқ шовинистік астамшылығынан тану дұрыс сияқты — ау. Сол астамшылық көкірегін ыластап кернеген патша сарайы қазақ елшілерін алтын шатырлы Мәскеуіне де, кейінгі Солтүстік Пальмирасы атанған Петербургіне де жолатпастан, бұрынғы қазақ жұртының қазық қағып малын байлаған, керегесін жайып, жайлауын жайлаған самырсынды сары бауыр Сібірін сіңіріп алып, тобылғылы Тобылының жағасына Тобыл атты қамал тұрғызып, сол қамалдан әрі қадам бастырмай қойған еді. Ол аздай — ақ іргелі елдің сөзін ұстап, көзі боп келген қабырғалы елшілерін көрінеу көзге түрткі қылып, тұтқын ғып қамап, тақымдап қысып, азап пен мазаққа жанын шыжғырған да сол қара шекпендер еді ғой. Елдестірем деп барған елшіні қара пышақ жаныған қарақшыдай ғып қарақтаған бірден бір ел — орыс патшалығы болғанын бүгінде біреу білер, біреу білмес. Солай десек те өз айтқанын өткізуге келгенде, өз кердеңдігін арттыруға келгенде, өз содырлығын өзгеге таңуға келгенде патшалық Ресейдің де, кеңестік Ресейдің де, тікбақай шенеуніктеріне тең келер дипломаттарды қолыңа қырық шырақ алып іздесең де, әй, таба қоймассың. Тәуке ханның елшілерін тұтқындап, елшілігін мазақтап, елшісін жазалап қана қоймай абақтысында шірітіп өлтірген патшалықтың келте ой, қысқа ақыл, қысас жауабына сондай жауап жасауға өрелі ханның өнегесі жібермеп еді. Тарыққанды қорыққан көретін, түңілгенді үрейленген санайтын патшалық сарай төңірегі одан сайын өршеленіп, айылын бір жимап еді. Қазақ пен ойраттың далада құйындатқан лаңына жел үрлеп, от қойып, өрт тастап, ал кеп ушықтырсын. Саған да болысамын, саған да көмектесемін дейтін жымысқы уәдені ауыздығын тістеген көшпелі елдің екі жағына бірдей үйіп-төксін. Итжығыс түсіп, бірде жығып, бірде жығылып жататын ойрат та, бірде желкесінен алып, бірде жотасымен жерде қалып жататын қазақ та ұрыс даласына айналып, майдан шебіне өткен Арқаның құба жонынан көшін аулақтатып әкетіп, қонысын жырақта қондырып, қызыл қарын жас баланың қамын күйттеген сақтықпен Ертіс бойынан аунап кеткен еді. Дәл соны баққан, айлалы арамдықпен баққан орыс патшалығы балапан басына, тұрымтай тұсына дегізіп ойрат пен қазақты ұзатып алған бойда — ақ дүркірей лап қойып, орыс — қазағын тездетіп жауып жіберіп, қазақ жайлауының ең бір шұрайлы мекенін — Ертіс бойын иемденіп ала қойған еді. Сөйтіп Қазақ Ордасының қасиетті жерінің топырағын отаршыл озбыр ойымен де, шабата — шәркейінің кір — қожалақ сойымен де сыналап еніп, ластап үлгерген еді. Көпке топырақ шаша алсын ба, амалы құрыған Тәуке бармағын тістеп, енді өз мәмлакатының іргесін бекемдеп, тұғырын биіктетіп, темір тәртібін нығайтуға мықтап кірісіп кетеді. Қазақ Ордасы бір темір қазыққа бекем байланып, тұтас тұрғанда оған тікелей тиісіп, жаулап алам деудің орманнан өрген орысқа да, жапан түзден жалпылдап жететін жоңғарға да, жаяу — жалпы шұбырсам, шаңыма тұншығарсың дейтін шүршітке де оңай шағыла қояр жаңғақ емес екенін кейіннен Әз Тәуке аталған сол ұлы қазақ талай мәрте дәлелдеген де еді. Тұтасып келіп, бетпе-бет тұрып майдан ашуға батылы бармайтын ашқарақ та сасқалақ Ресей, бұт арасынан бұлтарып өтетін әдетіне басып, бірде біріксе, бірде бірікпейтін алашты бөліп алып, бөлшектеп жұтудың жәді той жолына түскенін көрген саясаткер алып тұлға Тәуке: "Сонау түріктің сұлтанынан, анау қызылбастың шахынан менің қай жерім кем? Артық болмасам, ешбір кемдігім жоқ!" — деп патша елшілеріне орыстар ұстанған саясаттың жымысқылығын бетіне басып, зорлыққа зорлық жасар, қысасқа қысас қайтарар табандылығын, қайтпас қайсарлығын шегелеп отырып жеткізген еді. Әз Тәукенің хандық құрған кезеңінің — он жетінші ғасырдың соңы мен он сегізінші ғасырдың басындағы қазақ халқының аса бір қилы дәуірі, дүрбелең шытырман оқиғалармен тікелей байланыста болғанына тарихымыздың өзі куә. Ханның алдын ала болжағыштығы мен көрегендігі Қазақ Ордасына жан-жақтан төнер қауіп-қатердің алдын алғызып, қазақ жұртына төне бастаған зобалаңның қара бұлты мен қалың түтінін бұрып жібертіп отырғанына да тарихымыз куәлік бере алады. Елінің тыныштығы мен бейбіт тірлігі жолында жарғақ құлағы жастыққа тимеген Әз Тәукені сыртқы басқыншылардан да гөрі әсіресе ішкі алауыздық қатты қобалжытқан ғой. Содан да болар екі кісінің басын біріктірмес араздық, екі анадан өрбіген рулардың іштей арбасып, сырттай өштесуі, ағайынды аяқтан шалып, бақталасты бақаннан аттатпай, күншілдіктің күлін бұрқыратып, бақастықтың шоғын тастап, дүрілдеген өртін тұтатып, үй арасының кішкентай кикілжіңінен үлкен жанжалды қоюлататын тірлік ханды қатты алаң-датып еді. Осындай әрекеттердің кесірінен барымтаны балалатып өсіріп, қарымталас сырымтаны күшіктетіп қаптататын сұмдық сойқандарды барынша азайтып, тыя алса мүлде тежеп, өшіріп тастау үшін қазақ даласының ереже қағидаларының үлгілі нұсқасы, халықтың ежелден келе жатқан тәртіп — низамының, салт — дәстүрінің әсем жиынтығы-"Жеті жарғыны" дүниеге әкелтіп еді. Сол Тәукенің "Жеті жарғысы" қазақ қоғамына біртұтастық берген еді. Сол ереже — тәртіпті дүниеге әкелуге атсалысқан Төле бидің "Жеті жарғысы" қазақ арасына ынтымақтық та әкеліп еді. Сол Қаз дауысты Қазыбек бидің қатысуымен түзілген "Жеті жарғы" ауыл — үйдің берекесін қашырып, ауыл — аймақты талас-тартысқа салатын ырың — жырыңнан тазартып, ел — жұртты бірлікке, татулыққа үндеп еді. Сол Әйтеке бидің кеңесімен өмірге оралған "Жеті жарғы" қазақ баласын, алаш арысын күншілдік, бақталастық, қызғаншақтықтың күйдіргі дертінен айықтырып, қара бұқараны шаруаға құлшындырып,жас өркенді еңбекке баулып, қалың жұртшылықты қарекет-тірлікке икемдеп те еді. Әр сұлтанның илеуі мен билеуінде шөре — шөре боп бытырап жүрген елдің басы қайта қосылып, ерегісте ығыры шыққан ерлердің қосы қайта көркейіп, ел жасы жақсы азамат атанып, тентек ұлдан текті ұлан өсіп, ұлыс ұлғайып, ұлт қадірленіп, қайрат қуатына қайта жеткен халық өзінің биік қасиетін таба бастап та еді. Әрине бұрынғы іргелі ел, қабырғалы мемлекет дейтін атышулы атағына Қазақ Ордасы бірден келе қойған жоқ еді. Сол үлкен бірлікке жету үшін Тәуке үлкен тәуекелге баруға бел байлаған болатын. Бахадур хандық құрған кезде Жәнібектен тараған сұлтандар ата-бабаның алтын тақ, алтын тәжін өз тақымы мен өз бастарында көру үшін қиялын ғана құртқа шаптырмай, құрығын құлаштай сілтеп, қылқұйрықты қуалап үйіріп, қылышын қиялай шауып, қыл — мойынның талайын доптай ұшырып өз төңірегіне қол топтап, ұсақ та болса хандық құрып беделін өсіруге тырысып, айбарын асыруға тыраштанып, талыстай даланы дар — дар айырып әкетпеп пе еді. Бірнеше жылдан бері жымысқылаған қара шекпендер қазаққа қарсы тікелей жорыққа шығуға бата алмаған соң, өзді-өзі қырқысқан жоңғарл

tories/01/photo_78092.jpg» width=»460″ height=»300″ alt=»photo_78092″ style=»float: left;» />Адамның өзіне не керектігін білуінің өзі ерекшелік. Ондай адам өмірден орнын табады.Біз бүгін еріне де, еліне де сыйлы болған қазақтың Розаларының жалғасы Роза Әлқожамен әңгіме-дүкен құрамыз. Оның орындауындағы құлақтан кіріп, бойды алар әндер талай бойжеткеннің жүрегіндегі сырлы сезімнің қылын шертеді. Болмысында қазақ қызына тән ұяңдық пен нәзіктік бар. Халыққа сүйкімді көрініп, сүйікті болуының бір сыры осында. Еңбекқор. Сахнамен, шаңырағының бесігін қатар тербетіп жүр.Әр баланың несібесі бар деп жатамыз. Розаның былтыр дүниеге келген сәбиі оның кәсіпкерлік қырын аша келді. — Роза ханым, Сіздің есіміңізден соң қызметіңіздің атауын жазайын десек, әуелі ойланып қалады екенбіз. Мамандығыңыз – журналист. Әншісіз, сазгер, ақындығыңыз да бар. Бүгінде кәсіпкерлікке келіп жатырсыз. Әңгімемізді осы жаңа бастаған ісіңізден бастасақ. Кәсіпкерлік Сізді тағы нені үйренуге жетелеп жатыр? — Әрине негізгі мамандығым – журналист. Ақын деп халықтың өзі айтып кеткені болмаса, өзімді керемет өлең жаздым, — деп айта алмаймын. Еңбекті әншіліктің жолында жасап жүрмін. Ал, енді кәсіпкерлікке келетін болсақ, қазақтың кез-келген әйелі баяғыдан тоқыма тоқып, ұршық иіріп, тігін тігіп, өзінің отбасына қажетті дүниені жасай білген. Сол сияқты менде әйел ретінде кейінгі ұрпаққа орамалдың қасиетін дәріптеу мақсатында іс бастадым. Әрі, өзімізде де сапалы дүниелер шықсын деген оймен, қыз-келіншектерге, ер-азаматтарға арналған орамал, шарфтар шығаруды қолға алдым. Әрине бұл менің негізгі салам емес, енді ғана үйреніп зерттеп келе жатырмын. Мұнда сауданы, жарнаманы игеруге тура келеді. Кәсіп игеру, жаңа бастамаға жауапкершілікпен қарау мінезді өзгертеді екен. Менің мінезім өте жұмсақ, қазір жұмыс барысында қаталдау болу керектігін де үйреніп жатырмыз. — Ұжымды қалай құрдыңыз? Қызметкердің бойындағы қандай қасиетті жоғары бағалайсыз? — Бастапқыда бәрін өзіміз бастадық. Тұтынушыларға жоғары сапада қызмет көрсету үшін енді-енді тәжірибелі сатушылар, кәсіби тігіншілерді қосып жатырмыз қатарымызға. Өйткені кәсібімізді әрі қарай дамытуға көмектесетін, ойымызға ой қосатын мамандар керек. — Бүгінгі қыз-келіншектерімізге дағдарыс қаншалықты әсер етуде, яғни орамалға деген сұраныстары қалай? Жалпы орамалдардың бағасын қарапайым халықтың қалтасы көтере ме? — Бастапқыда көпшілік орамалдарды қымбат деп ойлады. Қазір келіп алғысын айтып жатыр. Мысалы, намаз оқитын қыздың бірі: Бішкекте жасалған орамалға ине сұғып қалсаң, матасы тез ыдырап кетіп жатады. Сіздердікінің матасы да, бағасы да жақсы, — деп алғысын айтып кетті. Біздегі орамалдардың бағасы екі мың теңгеден басталады. Өзімде орамал тартатын болғандықтан, орамалдың баста тұруына, оңып кетпеуіне, матаның сапасына көп көңіл бөлемін. — Орамалардарды отандық өнім деп айта аламыз ба? — Орамалдарды дайын мата түрлерінен және аппақ маталарды сәйкесінше боятып өзіміз жасатып жатырмыз. Әрине қазірше бізде матаны бояйтын құрылғылар жоқ. Боялған орамалдардың шетін тіктіреміз, шашақ немесе тас қойғызамыз. Осылайша орамал өзімізде өңделеді. Ал, негізгі маталар Кореядан және Қытайдан әкелінген. Орамалдар өзіміздің салт-дәстүрге лайық. Бұл енді ғана басталған жұмыс болғандықтан әлі де тұтынушылардың көңілінен шығу жолында ізденістер керек екенін білеміз, ізденіс үстіндеміз. — Сіз үшін қыз-келіншектер өміріндегі орамалдың мәні қаншалықты маңызды? — Қыз баласы анасының, жеңгелерінің басындағы әдемі орамалға қарап, менде солардай болсам деп армандауға жетелейтін киелі дүние орамал ғой. Бойжеткенде ақ босағаны аттап келін болсам, маған да аппақ орамал тақса, — деп әрбір қыз армандап өседі емес пе? Келін түскен үйге сән беріп, шуақ шашып тұратын да осы жас келіннің басындағы аппақ орамалы. Әрі келіннің әдепті болуына да көмектесетін әдемі құрал, — деп айтар едім. Әжелерімізде басына орамал салмаса әжелік қасиеті де төмендеп тұратын сияқты болып көрінеді маған. Өзіміздің апаларымыз қос жаулықтан салып жүретін. Басына бір жаулық, иығына бір жаулық. Тіпті кейде басына екі жаулық салып жүретін. Орамал әйел басындағы байрағы, — деген Айнұр Төлеудің бір сөзі бар. Иә, әйелдің бағы да осы орамалында. — Елге қызметіңіз өнеріңіз арқылы көрініс табады. Іздеріңізді басқан өнердегі әріптестеріңіз саясат сахнасына шығуға талпынуда. Саясаткер болу үшін шығармашығыңыздан бас тарта алар ма едіңіз? — Әу бастан елге сыйлы журналист деген мамандығымды әнге айырбастаған адаммын. Енді саясатпен айналысамын, — деп айта алмаймын. Өйткені, ол менің білмейтін тақырыбым. Жүрегім ән деп соғатын болғандықтан, елге әніммен қызмет еткім келеді. — Әйел адамға кәсіпкерлікпен айналысу қаншалықты оңтайлы? Бизнес ақшаға деген көзқарасыңыздың өзгеруіне әсер етпеді ме? — Сауда жасаудың берекелі кәсіп екендігіне Пайғамбарымыздың мына хадисі дәлел: Саудамен айналысыңдар шын мәнінде ырыстың оннан тоғызы саудада, — дейді. Адал сауда жасау нағыз мұсылманға лайықты іс. Бұл жерде біз тек еңбегімізді сатып жатырмыз. Үстіне көп үстеме қойып сатып жатқан жоқпыз. Бұл шағын ғана бизнес. Сондықтан, бұл жұмыс менің ақшаға деген көзқарасымды өзгертеді деп ойламаймын. — Отбасылық тақырыпқа ойыссақ, балаларыңыз болашақта жеке тұлға болып қалыптасуы үшін, қазірден қандай кәсіптерді игергенін қалар едіңіз? Және үйретіп жүрсіз? — Менің білетінім бір-ақ нәрсе. Баланы тек жақсы көру керек.Әрі қарай кім болады, қандай кәсіпті игеру өзінің еншісінде. Қай саланы таңдасада қолдау көрсетуге дайынбыз. Іштей өнер адамы болмай-ақ қойса екен деп ойлаймыз. Өйткені өнердің жолы қиын. Екінші ұлым қазірден шығармашылыққа жақын екендігін көрсетіп келе жатыр. Қазақ тілі мен әдебиетін тереңдетіп оқытатын дарынды балаларға арналған мектепте оқиды. Қазіргі біздің міндетіміз балалардың өзін-өзі танып, мамандығын қателеспей таңдауына ықпал жасау,бағыт-бағдар көрсету.Таңдау әр адамның жеке ісі. Балаға мына жаққа барсаң пайданы көп табасың деп емес, өзіне деген махаббаты сезінідіріп өсіру керек. Ол болашақта жанына жақын мамандықты таңдаса, Алла сол кәсіптен берекесін береді. — Бұрынғының қыздары көңілі қалаған жігітіне кестелі орамал сыйлаған, — деп жатамыз. Осы дәстүрді өзіңіздің орындауыңыздағы «Мен сыйға тартқан орамал» әні үнемі еске салады деуімізге болады. Біздің білгіміздің келіп отырғаны жолдасыңызға кестелі орамал сыйладыңыз ба? Жалпы, ерлі-зайыптылар арасындағы көзге көрінбес рухани байланысты ұзақ жылдар бойы қалай сақтауға болады? — Бұл әнді жолдасыма кездеспей тұрып, 18 жасымда жазғанмын. Әннің сөзінің авторы ақын, Гүлнар Салықбай. Ол кісі қателеспесем 1984 жылы жазған болуы керек. Сол кезде қазақ қыздарының бойындағы әдептілікті, инабаттылықты көрсететен өлең болғандықтан, осы өлеңді таңдаған болатынмын. Иә, бұрындары қазақ қыздары орамал сыйлап қана ізет білдірген ғой. Бірақ өзім жолдасыма кестелі орамал сыйламаппын. Балалар үйдің дәнекері, — деп баяғыда апаларымыз айтатын. Балаларымыздың болашағын ойлап жолдасымыз екеуміз бірге еңбек етудеміз. Болашақта өнегелі отбасылармен құда болуды ниет етіп, үлкен үмітімізді үкілеп отырмыз. Отбасын сақтайтын әрине ақыл мен сабыр. Сезім ол – мәңгілік дүние емес. Сезімнің отын ақыл жағып тұрады. Ақыл таразысына салып, сабырға келіп екеуміз бірге жоспар құрамыз. Қазақтың әрбір отбасы ақылға, сабырға негізделген ғой. Құдайға шүкір, отбасымызға Алла береке беріп тұрған шаңырақ, — деп ойлаймын. — Отбасыларыңыздағы керемет қағидалардың бірі ешқашан газеттің аяқ асты болып, жыртылуына жол бермейміз деген болатынсыз бір сұхбатыңызда. Қайдан келген құрмет…Әдеби ортадан алыстап кеткен жоқсыз ба? — Біз үшін газет деген қасиетті ұғым. Кеше ғана ұшаққа отырарда «Жас қазақ», «Қазақ әдебиеті», «Түркістан» газеттерін алып, үйге әкеліп оқып отырмын. Бүгінде кейбір газеттер сайтқа айналып бара жатыр ғой. Сайтқа қарағанда, газеттен оқыған тиянақты миға қонымды. Ал, әдебиетке келер болсам,ол ортадан алыстаған жоқпын. Ақындармен жиі бірге жүремін. Бұл менің әдебиетке жақындығымды көрсетсе керек. Адамға рухани азық беретін әдебиет деп түсінемін. — Адамның қалыптасуында кіндік қаны тамған жердің орны ерекше. Өсе келе алып шаһар, зәулім үйде тұрса да, туған жерге, бала кездегі үйге деген сағыныш жүрегінің түкпірінде сақтала береді. Туған жеріңіз туралы айтып берсеңіз? — Кіндік қаның тамған жерге үнемі сағыныш болады екен. Оңтүстік Қазақстан облысы, Мақтарал ауданындағы Жетісай қаласында дүниеге келдім. Жетісайдан 40 шақырым арыдағы совхоз Амангелді деген жерде өсіп, №52 Әлия Молдағұлова атындағы мектепті үздік аяқтадым. Сол жақтағы ұстаздарымды, бала кезімді, ауылдас көршілерімді, аңқылдақ жеңгелерімді сағынамын. Әрине бұның бәрі мәңгілік сағыныш. Қазір ауылым Өзбекстанның қарамағына өтіп кетпегенде, ауылым үшін көп нәрсе жасаған болар едім. Әрбір азамат бойындағы ізгі қасиеті үшін туған топырағына қарыздар. Құдайға шүкір қазір бір ғана ауылдың ғана емес, алаштың қызы болдық қой. Осы елдің әрбір ауылы мен үшін бағалы. Елге, жалпы қазаққа еңбегім сіңіп жатса бақыттымын. Өйткені рулық деңгейден, ұлттық деңгейге көтерілетін дәрежеге келдік. Алаш, қазағым, — деп еркін айтатын болдық. Баяғы бодан емеспіз. Егеменді еліміз өркендей берсін деп тілеймін. — Соңғы сауал, уақыт ұстатпай әбжілдік, жеделдікті талап ететен бүгінгі заманда, әлемді қалай тануымыз керек деп ойлайсыз? — Өзі қазақ деген өте мамыражай елміз ғой. Енді бізде заманға лайықты икемделуіміз керек шығар. Заман арқа-жарқа жүрісті азайтып, пайдалы іске барынша икемделуімізді талап етеді. Бізде уақытты артық жұмсау деген нәрсе жиі кездесіп жатады. Әсіресе, тойларға барған кезде бір-біріміздің уақытымызды артығымен алып жатамыз. Себепсіз той-тойлауды, бос жүрісті азайтып, еңбекке көп бағытталуымыз керек сияқты. Жапония, Австралия елдері отандық өнімдерін шығару арқылы мемлекеттің экономикасын нығайтқанын айтады. Сол сияқты бізде білімімізді арттырып, өз кәсібімізді ашуға, отандық өнімді дамытуға тырысуымыз керек. Мұсылман – мұсылманның айнасы деген. Бір-бірімізді тәрбиелеу арқылы біз үлкен ұлт болып қалыптасамыз. Бауырмал болу арқылы еліміздің іргесін мықты болуына атсалысуымыз керек.

Ол соңғы жылдары жұртты жаппай саудаға тартудың әдісі ретінде қолданылып жүрген "қара жұма" сөзі қоғамда талқыға түсіп жатқанын айтты Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлы "қара жұма" атауын "жомарт жұма" деп өзгертуді ұсынды, деп хабарлайды Sputnik Қазақстан. Мүфтият сайтындағы ақпаратқа сәйкес, Бас мүфти бұл ұсынысты еліміздегі сауда орталық иелері мен кәсіпкерлерге бағыттады. Бас мүфти кейінгі жылдары жұртты жаппай саудаға тартудың әдісі ретінде қолданылып жүрген "қара жұма" сөзі қоғамда талқыға түсіп жатқанын айтты. "Дініміз бен дәстүрімізде бар "жұма" сөзі қасиетті, қастерлі ұғымды білдіреді. Мен осы ретте еліміздегі сауда орталық иелері мен барша кәсіпкер азаматтарды "қара жұма" сөзін "жомарт жұма" деп өзгертуге шақырамын", - деді ол. Оның айтуынша, "жомарт жұма" – жүрекке жылы тиетін, халқымыздың ұғымына да сай келетін сөз. "Мұсылман қауымы үшін жұма қасиетті күн болғандықтан, "қара жұманы" "жомарт жұма" деп өзгертсек, бұл Ислам дінін ұстанатын халқымызға көрсетілген құрмет болмақ. Осылайша, кәсіпкер азаматтарымыз ізгі ниетінің нәтижесінде "жомарт жұма" акциясы аясында қаншама жанның алғысына бөленер еді", - деді Наурызбай қажы Тағанұлы.

Орталық Қазақстанның кең сахарасын ерте темiр дәуiрiнде пiшiмi жағынан бiртектi, орнықты зират құрылысының үлгiсiн қалдырған тайпалар мекендеген. Сарыарқаның батысы мен шығысын, солтүстiгi мен оңтүстiгiндегi ашық дала мен таулы өңiрлердi қоныстанып, зен жағалауларын жайлап, бұл тайпалар екi түрлi қорған ескерткiштердi тұрғызған. Оның бiрi — тастан немесе топырақ араластырып үйiлсе, екiншiсi — тас, топырақ, сонымен қатар монументальдi құрылыстардан тұрады. Ғылыми әдебиетте бұл қорғандарды онша сәттi қолданылмайтын “мұртты қорғандар” деп атайды. Орталық Қазақстан ңiрiнде орын тепкен зге ескерткiштерге қарағанда “мұртты қорғандар” үлкен зират болып саналмайды. Бiр қорымда к п болса 10-15 қорған орналасқан. Қорғандардың екi түрiнiң арасалмағы бұл қорымдарда бiрдi беске немесе онға шаққандай, яғни 10 кәдiмгi қорғаны бар қорымда, тас қатары (мұрты) бар бiр қорған кездеседi. Әрине, бұл арақатынас Орталық Қазақстанның барлық жерiне тән емес. Екiншi типтi қорғандары бар iрi қорымдар Орталық Қазақ-станның таулы лкесiнiң Ұлытау, Шет, Ақтоғай және Қарқаралы аудандарының жерiнде жиi кездеседi. Осы атал-ған аудандарға iргелес жатқан шеткерi шалғай лкелерде олардың саны бiртiндеп азая бередi. Жалпы айтқанда, “мұртты қорғандардың” орналасқан аясы анық: батысқа қарай оның шекарасы Ұлытау мен Есiлдiң басын, солтүстiгiнде — Көкшетаудың Шортанды және Бурабай көлдерiн, шығыста — Баянауылдан әрi Шыңғыстауға дейiнгi таулы-қыратты лкенi қамтиды. “Мұртты қорғандардың” оңтүстiк шекарасы — Балқаш көлiнiң солтүстiк атырабы мен Бетпақдалаға тiреледi. Сонымен қатар, бiз нұсқап отырған меже ескерткiштердiң ең бiр шоғырланған тұсы, бұл жерден тыс лкелерде де осы типтi қорғандар болуы ғажап емес. Мәселен, Едiл бойынан осындай қорған ашылғаны белгiлi. Оңтүстiк Қазақстан мен Жетiсу жерiнде де бiрнеше қорғандар анықталды. Бұл ескерткiштердiң згеше құрылымы — Тасмола мәдениетiн сақ-скиф заманындағы басқа да мәдени үлгiлерiнен ерекше Бөлiп алуға мүмкiндiкөберетiнi белгiлi. Ендi осыған тоқталсақ. Осы күнi “мұртты қорғандардың” күрделi жерлеу кешенiнiң айғағы екендiгi және оның бiрнеше нұсқадан тұратыны зерттелдi. Ол те көлемдi ортаңғы тас қорғанын және шығысқа қарай немесе қашықтау орналасқан кiшi қорғаннан тұрады. Осы кiшi қорғаннан шығысқа қарай жал болып жалпақтығы — 1,5-2 м және ұзындығы — 20-200 м, кейде одан да к п, екi қатар тас құрылыс жасалған. Тас жал жартылай доға болып созылып, басы мен аяғында д ңгелек қорған тектес тас үйiндiлермен аяқталады. Сонымен, “мұртты қорған” дегенiмiз — үш құрамдас Бөлiктен тұратын, адам жерленген үлкен қорған, аттың қаңқасы және қыш ыдыстар сақталған кiшi қорған және тас жолдар. Тасмола мәдениетi — сақ-скиф этникалық қауымдастығы туғызған ең көрнектi үлгiлердiң бiрi. Ол мәдениеттiң ең кең тараған жерi далалық лке. Қорғандар, негiөзінен, тастан к терiлген, тұтас ру-тайпалардың қалыптасуымен ғана пайда болса керек. Қорғандардан табылатын бағалы заттар шектеулi. Көбiнесе атәбзелi: ер-тұрман немесе жылқы сүйектерi кездеседi. Жалдың соңындағы кiшкене қорғандарда жанған оттан қалған күл қабаты бар. Негiзгi қорғанға керек-жарақтарымен бiрге адам жерленген, ал кiшi қорғанда адам жерлейтiн шұңқыр жоқ, бiрақ ол жерден к мiлген аттың қаңқа сүйегiне қоса жекелеген сүйектерi (бас, аяқ сүйектерi), ал шығыс жағына қарай кей жерден екi қыш ыдыс табылып отыр. “Мұртты қорғандардың” мұндай к п тараған түрiнен басқа екiншi бiр түрi де кездеседi. Ол қосарланған қорған. Кiшi қорған шығыс жағында емес Оңтүстiк жағына орналасқан және көлемдерi бiрдей. “Мұртты қорғандардың” тағы бiр түрi — ол кiшi қорған, үлкен қорғанның ең биiк жерiне салынған және бiр үлкен үйiндiнiң астында екi қорған салу дәстүрi де кездеседi. Қорған үлгiлерi әртүрлi болғанымен, салынған құрылыс Бөлiктерi барлығында бiрдей: адам жерленетiн қорған, ат қаңқасы, не жеке сүйектерi, қыш ыдыстары бар Төменгi қорған және тас қатарлар (мұрттар) мiндеттi түрде шығысқа қарай бағытталған. Жиналған деректер Орталық Қазақстандағы мiр сүрген ежелгi тайпалардың (б.з.д. VII-III ғғ.) жерлеу ғұрыптарының ерекше болғанын көрсетiп отыр. “Мұртты қорғандарды”, яғни негiзгi үлкен қорған, оған жапсарлас ерекше ғұрыппен салынған құрылысты бiр тұтас кешен деп қарау керек. Тас жолдардың (мұрттардың) салыну ерекшелiктерi әлi де жұмбақ болып отыр.

Елімізде атмосфералық ағындардың өтуіне байланысты республиканың басым бөлігінде күн күркіреп, жаңбыр жауады және екпінді жел тұрады, деп хабарлайды Zakon.kz Қазгидрометке сілтеме жасап. Еліміздің солтүстігі, орталығы және шығысының кей жерлерінде тұман түседі. Тек республиканың батысында күн райы ашық. Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарының кей жерлерінде түнде және таңертең тұман түсуі мүмкін. Қостанай, Павлодар облыстарының кей жерлерінде жел 15-20 м/с күшейеді. Түнде және таңертең тұман түседі. Шығыс Қазақстан облысының кей жерлерінде түнде және таңертең тұман түсіп, күндіз жел 15-20 м/с күшейеді, бұршақ жаууы мүмкін. Алматы, Қызылорда облыстарының кей жерлерінде жел 15-22 м/с күшейіп, шаңды дауыл соғады. Түркістан облысында, күндіз Жамбыл облысының кей жерлерінде жел 15-20 м/с күшейеді. Қызылорда, Түркістан, Жамбыл облыстарында, Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Қарағанды облыстарының кей жерлерінде өрт шығу қаупі жоғары екені болжанады.

27 тамыз еліміздің солтүстік, шығыс аймақтарында ауа райына циклондар әсер етеді. Салдарынан аталған өңірлерде жауын жауады, найзағай жарқылдайды, - деп хабарлайды Massaget.kz тілшісі Қазгидрометке сілтеме жасап. Қазақстанның қалған аумағында әлі де бұлтты және құрғақ ауа райы жалғасады. Республика бойынша кей жерлерде жел күшейеді. Қызылорда, Түркістан облыстарының басым бөлігінде, Атырау облысының батысы мен шығысында, Батыс Қазақстан, Абай облыстарының оңтүстігінде төтенше өрт қаупі сақталады. Күндіз Атырау, Батыс Қазақстан облыстарының басым бөлігінде қатты ыстық болады. Нұр-Сұлтан қаласында көшпелі бұлт шығады, күндіз жаңбыр жауып, найзағай ойнайды. Солтүстік-батыстан, солтүстіктен жел соғады, желдің күші түнде - 3-8, күндіз - 9-14 м/с. Ауа температурасы түнде +11+13 градус, күндіз +25+27 градус болады. Алматы қаласында көшпелі бұлтты, жауын-шашынсыз. Жел қарқыны - 2-7 м/с. Ауаның температурасы түнде +12+14 градус, күндіз +26+28 градус болады. Шымкент қаласында көшпелі бұлттар жөңкіледі, жауын-шашын жаумайды. Солтүстік-шығыстан жел соғады, күші 8-13 м/с.

МузАРТ — Қазақстандық вокалды-аспапты ансамбль. МузАРТ тобы 2001 жылдың сәуір айында құрылды. Топтың құрамында: Сәкен Майғазиев, Мейрамбек Бесбаев және Мақсат Базарбаев бар. 2003 жылы 17 желтоқсанда «Өз елім» атты жеке концерті өтті. 2003 - 2004 жылдары Қытай Халық Республикасында және Ресейде ән сапары өтті. 2006 жылы Түркия елінде жеке концертін берді. МузАРТ ансамблі көбінесе эстрада жанрында ән айтады. Сонымен қатар, ансамбль репертуарынан халық әндері, ретро әндерді де бар. 2011 жылға дейінгі он жылдық тарихында 46 ән жазған. 2013 жылы қыркүйекте MUZZONE телеарнасының ЕМА премиясында МузАРТ тобы "Үздік ұжым" номинациясын жеңіп алды.

3-тарау. Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер мәселесі бойынша қызмет көрсетушінің және (немесе) оның лауазымды тұлғаларының, Мемлекеттік корпорацияның және (немесе) оның қызметкерлерінің іс-әрекеттеріне (әрекетсіздіктеріне) шағымдану тәртібі 11. Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер мәселесі бойынша қызмет көрсетушінің және (немесе) оның қызметкерлерінің шешімдеріне, іс-әрекеттеріне (әрекетсіздіктеріне) шағымдану: шағым осы мемлекеттік көрсетілетін қызмет стандартының 14-тармағында көрсетілген мекенжайлар бойынша қызмет көрсетушінің атына беріледі. Шағым жазбаша түрде, пошта немесе қызмет көрсетушінің кеңсесі арқылы қолма-қол, сондай-ақ портал арқылы беріледі. Жеке тұлғаның шағымында оның тегі, аты, әкесінің аты (бар болған жағдайда), тұрғылықты жерінің мекенжайы (ел, пошта индексі, облыс/аудан/елді мекен, көше/даңғыл/шағын аудан атауы, үй/пәтер нөмірі), байланыс телефоны көрсетіледі. Шағымды қызмет көрсетушінің канцеляриясында тіркеу оны қабылдау болып табылады. Мемлекеттік корпорация қызметкерінің әрекетіне (әрекетсіздігіне) шағым Мемлекеттік корпорация басшысына, осы стандарттың 14 тармағында көрсетілген мекен – жайлар мен телефондарға жөнелтіледі. Мемлекеттік корпорацияда қолма-қол, поштамен келіп түскен шағымның қабылдауын растау, оны тіркеу болып табылады (мөртабан, кіріс нөмірі және тіркелу күні шағымның екінші данасына немесе шағымға ілеспе хатқа қойылады). Портал арқылы жүгінгенде шағымданудың тәртібі туралы ақпаратты Бірыңғай байланыс-орталығының 1414 және 8 800 080 7777 телефондары бойынша алуға болады. Шағымды қызмет алушының "жеке кабинетінен" портал арқылы жолдағанда, шағымның қаралу жағдайы туралы ақпарат қол жетімді, қызмет көрсетуші шағымды өңдеу барысында ол жаңартылып отырады (жеткізу, тіркеу, орындау туралы белгілер, қарау туралы немесе қараудан бас тарту туралы жауап). Қызмет көрсетушінің немесе Мемлекеттік корпорацияның мекенжайына келіп түскен қызмет алушының атына келіп түскен шағымы 5 (бес) жұмыс күні ішінде қаралуға жатады. Шағымның тіркелген күні оны қараудың мерзіміне кірмейді. Шағымды қарау нәтижесі туралы дәлелді жауап пошта байланысының көмегімен қызмет алушыға жолданады немесе қызмет көрсетушінің немесе Мемлекеттік корпорацияның кеңселерінде қолма-қол беріледі. Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер нәтижесімен келіспеген жағдайда, қызмет алушы мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің сапасына баға беретін және бақылау жасайтын уәкілетті органға шағымдануға жүгінуге құқылы. Мемлекеттік көрсетілетін қызметтердің сапасына баға беретін және бақылау жасайтын уәкілетті органның мекенжайына келіп түскен қызмет алушының шағымы оны тіркеген күннен бастап 15 (он бес) жұмыс күні ішінде қаралуы тиіс. 12. Мемлекеттік көрсетілетін қызметтер нәтижесімен келіспеген жағдайда, қызмет алушының Қазақстан Республикасының заңнамаларында белгіленген тәртіппен сотқа жүгінуге құқылы. 4-бап. Көрсетілетін қызметті алушылардың құқықтары 1. Көрсетілетін қызметті алушылардың: 1) көрсетілетін қызметті берушіден мемлекеттік көрсетілетін қызметті ұсыну тәртібі туралы толық және анық ақпаратты қолжетімді нысанда алуға; 2) мемлекеттік көрсетілетін қызмет стандартына сәйкес мемлекеттік көрсетілетін қызметті алуға; 3) орталық мемлекеттік органның, облыстың, республикалық маңызы бар қаланың, астананың, ауданның, облыстық маңызы бар қаланың жергілікті атқарушы органының, қаладағы аудан, аудандық маңызы бар қала, кент, ауыл, ауылдық округ әкімінің, сондай-ақ көрсетілетін қызметті берушінің және (немесе) олардың лауазымды адамдарының, Мемлекеттік корпорацияның және (немесе) олардың қызметкерлерінің мемлекеттік қызметтер көрсету мәселелері бойынша шешімдеріне, әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен шағымдануға; 4) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес мемлекеттік көрсетілетін қызметті қағаз және (немесе) электрондық нысанда алуға; 5) осы Заңның 15-бабында көзделген тәртіппен мемлекеттік көрсетілетін қызметтер стандарттарының жобаларын жария талқылауларға қатысуға; 6) мемлекеттік қызметтер көрсету саласында бұзылған құқықтарды, бостандықтар мен заңды мүдделерді қорғау туралы талап арызбен сотқа жүгінуге құқығы бар. 2. Егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе, шетелдіктер, азаматтығы жоқ адамдар және шетелдік заңды тұлғалар мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді Қазақстан Республикасының азаматтарымен және заңды тұлғаларымен тең жағдайда алады. Ескерту. 4-бапқа өзгерістер енгізілді - ҚР 17.11.2015 № 408-V (01.03.2016 бастап қолданысқа енгізіледі); 03.12.2015 № 433-V (01.01.2016 бастап қолданысқа енгізіледі) Заңдарымен. 5-бап. Көрсетілетін қызметті берушілердің құқықтары мен міндеттері 1. Көрсетілетін қызметті берушілердің: 1) орталық мемлекеттік органдарға, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарына, қаладағы аудандардың, аудандық маңызы бар қалалардың, кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің әкімдеріне мемлекеттік қызметтер көрсетуге қажетті ақпарат үшін сұрау салумен жүгінуге; 2) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген жағдайларда және негіздер бойынша мемлекеттік қызметтер көрсетуден бас тартуға құқығы бар. 2. Көрсетілетін қызметті берушілер: 1) мемлекеттік көрсетілетін қызметтер стандарттары мен регламенттеріне сәйкес мемлекеттік қызметтер көрсетуге; 2) мүмкіндігі шектеулі адамдардың мемлекеттік көрсетілетін қызметтерді алуы кезінде оларға қажетті жағдайлар жасауға; 3) көрсетілетін қызметті алушыларға мемлекеттік қызметтер көрсету тәртібі туралы қолжетімді нысанда толық және анық ақпарат ұсынуға; 4) Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес, орталық мемлекеттік органдарға, облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың, астананың, аудандардың, облыстық маңызы бар қалалардың жергілікті атқарушы органдарына, қаладағы аудандардың, аудандық маңызы бар қалалардың, кенттердің, ауылдардың, ауылдық округтердің әкімдеріне, өзге де көрсетілетін қызметті берушілерге, Мемлекеттік корпорацияға мемлекеттік қызметтерді көрсету, оның ішінде ақпараттық жүйелерді интеграциялау арқылы көрсету үшін қажетті құжаттар мен ақпаратты ұсынуға; 5) мемлекеттік көрсетілетін қызмет стандартында белгіленген мемлекеттік қызмет көрсету мерзімі өткенге дейін бір тәуліктен кешіктірмей Мемлекеттік корпорация арқылы көрсетілетін мемлекеттік қызметтердің нәтижесін Мемлекеттік корпорацияға жеткізуді қамтамасыз етуге; 6) мемлекеттік қызметтер көрсету саласындағы жұмыскерлердің біліктілігін арттыруға, сондай-ақ мүгедектермен қарым-қатынас жасау дағдыларына үйретуге; 7) көрсетілетін қызметті алушылардың шағымдарын осы Заңда белгіленген мерзімдерде қарауға және оларды қарау нәтижелері туралы хабардар етуге; 8) көрсетілетін қызметті алушылардың сұрау салуы бойынша мемлекеттік көрсетілетін қызметтің орындалу сатысы туралы хабардар етуге; 9) көрсетілетін қызметті алушылардың бұзылған құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қалпына келтіруге бағытталған шараларды қолдануға; 10) мемлекеттік қызметтер көрсету үшін қажетті мәліметтерді қамтитын ақпараттық жүйелердің іркіліссіз жұмыс істеуін қамтамасыз етуге; 11) мемлекеттік қызмет көрсету сатысы туралы деректерді мемлекеттік қызметтер көрсету мониторингінің ақпараттық жүйесіне ақпараттандыру саласындағы уәкілетті орган белгілеген тәртіппен енгізуді қамтамасыз етуге; 12) егер Қазақстан Республикасының заңдарында өзгеше көзделмесе, мемлекеттік қызметтер көрсету кезінде ақпараттық жүйелерде қамтылған, заңмен қорғалатын құпияны құрайтын мәліметтерді пайдалануға көрсетілетін қызметті алушының жазбаша келісімін алуға міндетті. Мемлекеттік қызметтер көрсету кезінде көрсетілетін қызметтерді алушылардан: 1) ақпараттық жүйелерден алуға болатын құжаттарды; 2) Қазақстан Республикасының зейнетақымен және әлеуметтік қамсыздандыру мәселелерін реттейтін заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда, көрсетілетін қызметті берушінің салыстырып-тексеруі үшін түпнұсқалары ұсынылған құжаттардың нотариат куәландырған көшірмелерін талап етуге жол берілмейді.

Алматы тұрғыны Айнұр Арғынбекова он баланы дүниеге әкеліп, тәрбиелеп отырғаны үшін 2010 жылы «Алтын алқа» жүлдесін иеленген деп хабарлайдыNUR.KZ порталы. Белгілі болғандай, бұл жүлдені табыстағаннан кейін әйелге мемлекет тарапынан ешқандай көмек көрсетілмеген. Айнұрдың сөзіне сенсек, бүгінде ол он баласы мен жұмыс істей алмайтын күйеуін екі жұмыстан табатын 130 мың теңге жалақысына асырап отыр. Әйел таңертеңнен кешке дейін тазалаушы ретінде жұмыс істейді. Айнұр әр жалақысынан 40 мың теңгесі пәтерақысына кететінін айтуда. Олар екі бөлмесі және кішігірім асүйі бар үйде тұрады. Жалға алынған үйдің ақысынан бөлек, электр қуаты үшін төлемдер бар. Көпбалалы ана мемлекеттің ешқандай көмек көрсетпейтінін айтуда. Балаларға берілетін өтемақы жақсы көмек болар еді, алайда оны тіркелусіз бермейтін болып шықты. Ал мемлекеттік бағдарлама бойынша пәтерге кезекте тұрғандарына жеті жылдан асқан. Кезегі айтарлықтай жылжи қоймаған, 1400-1500-ші орында тұрғандарына бірнеше жыл болды. Әйел Алматы қаласының әкімдігіне көмек сұрап жүгінген. Үлкен кеңседе оны қабылдап, назын тыңдап, басын изеп қайтарған. Алайда, ақыры ешқандай көмек болмаған. Соған қарамастан, Айнұр мемлекеттің оны қамқорсыз қалдырмайтынынан үмітті. NUR.KZ порталы бұл мәселе бойынша қалалық әкімдікке журналистік өтінім жолдаған болатын. Алайда ешқандай жауап келмеді.

Алматыда жоғалып кеткен он жасар бала аман-есен табылды. Оны іздеуге полиция қызметкерлері, еріктілер, Ұлттық ұлан және жергілікті тұрғындар жұмылдырылды, деп хабарлайды Zakon.kz. Геннадий Рагутmко 10 мамырда үйінен шығып кетіп, оралмаған. 11 мамыр күні оған іздеу салынды. Полиция қызметкерлерінің хабарлауынша, жедел бөлімше, ювеналды полиция және сыртқы қызмет қызметкерлерінен арнайы іздестіру тобы құрылған. Бала бұған дейін де үйінен кетіп қалып, қайта оралып жүрген. Алматы полиция департаментінің баспасөз қызметі Instagram желісіндегі @kogam_almaty парақшасында Геннадийдің қайда екені туралы ондаған нұсқа пысықталып, бірнеше бағытта ондаған шақырым жол жүрілгені жазылды. Біз бірнеше ұқсас баланы көрдік, өкінішке қарай, олар жай ғана ұқсас болып шықты. Бірақ содан кейін телефонға хабарлама келді – баланы еріктілер тауып алды. Іздестіру топтары, еріктілер, Ұлттық ұлан және Түрксіб ауданы полиция басқармасының қызметкерлері қоян қолтық жұмыс істеді. Іздеу аяқталды, – делінген хабарламада.

Владислав Антропов – Шығыс Қазақстанның солтүстігіндегі Шемонаиха ауданынан шыққан аттас шаруа қожалығының басшысы. Оның шаруа қожалығы 1996 жылдан бері уақыт сынынан өтті. Мұндағы жерлер көруге тұрарлық, орташа балл-бонитет – 82, ал күздік қара бидай «қандай да бір» қостанайлықтардан немесе қарағандылықтардан артықшылық ретінде 38 - 57 ц/га дейін өнім бере алады, олар үшін жаздық дақылдар 12 ц/га болса – бұл керемет жеңіс. «Ешқандай объективті қиындықтар мен ұйымдастырушылық өзгерістер біздің өмірімізге әсер еткен жоқ", - деп мақтанышпен бөліседі Владислав Борисович. «Антропов» шаруа қожалығында шамамен 700 га егіледі – бұл сұлы, арпа, жаздық және күздік бидай, бұршақ, соя және күнбағыс. Біз оған толығырақ тоқталамыз. Өткен жылы өңір үшін ең тиімді дақыл болған «күн гүлі» орта есеппен 5 ц/га өскенін көрсетті. Шаруашылық басшысы мұның «KAZCHEM» компаниясының сульфоаммофосын қолданудың арқасында екендігін айтады. «Антропов» шаруа қожалығындағы тыңайтқыштарға бес жыл бойы талдау қарастырылап келеді (және қолданады): - Өмірдің өзі мәжбүрлейді, өйткені өндірістің өзіндік құны да, соңғы өнімді сату бағасы да өсуде. Біз жүргізген агрохимиялық талдау азоттың, күкірт пен фосфордың жетіспеушілігін көрсетеді. Тыңайтқыштардың өнімділікті арттыру үшін қажет екенін біз көршілердің үлгісінен түсіндік, содан біз де тәжірибемізге енгізіп, химиялық препараттардың ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін қуаңшылық жылы да арттыратынын көрдік. Өткен агромаусым бізде ең өнімді болды. Әрине, топырақ ылғалының жақсы қорының жиналуы (біз бес жыл бойы қар «күреумен келеміз»), сонымен қатар үш рет жауған жаңбыр да рөл атқарды, ол тапсырыс бергендей-ақ түптеу кезеңінде, түтікке шығуда және толысуда болды. Сондай-ақ жапырақты үстеме қоректендірумен жұмыс істедік. Владислав Антроповтың айтуынша, жоғары өнім алуға мүмкіндік бермейтін екі негізгі фактор - бұл жер тапшылығы (ауданда барлығы бір гектарға дейін жоспарланған) және білікті кадрлардың жетіспеушілігі. Өйткені техниканы жаңарту кезінде көбінесе жетілдірілген, компьютерленген агрегаттарды басқаратын ешкімнің жоқтығы, ал мамандандырылған цифрлық сервистердің қатардағы механизаторларға қолжетімсіз екені айтылады. «Ештеңе етпейді, уақыт өте келе игереміз», - дейді фермер. - Владислав Борисович KAZCHEM компаниясымен ынтымақтастықты өткен жылы бастады. Маған, біріншіден, баға ұнады, екіншіден, мен вагондарды түсіруге қатысқан жоқпын, тауарларды бірден қоймадан алдым. Онда қанша қиындық бар екенін білесіз бе?! Жол беру үшін станция бастығына бару, содан кейін «қозғау салушы» беру туралы келісу... Бұл жүйкені жұқарту, уақыт пен ақша. Мен мұның бәрінен өткенмін, бірден айтайын: KAZCHEM компаниясынан сатып алу өте ыңғайлы: келдің, жүктедің – болды! Және қосымша сапасы, мұнда бірде бір шағым жоқ. Владислав Антропов фермада олардың ешқашан сүдігердің астына тыңайтқыш енгізуге тырыспағанын ашық мойындады – бұл қымбатқа түсетін сияқты, бірақ баға соңғы бес жылда қалыптасып үлгерді: бұған аграрийлердің шағымдануының өзі күнә. Осылайша, қазіргі агромаусымда «Антропов» шаруа қожалығының алаңдары тағы бір үлкен эксперименттің орнына айналады. Онда «KAZCHEM» тыңайтқыштарының сапасы, тиімділігі және пәрменділігі сыналады.

Показать қатынасы онтогенез филогенеза ашу өзара байланысты мақсаттар. Сондай-ақ, қарастыру заң зародышевого ұқсастықтары. Онтогенез және филогенез негізі болып табылады көптеген биологиялық ғылымдардың негізі, эволюциялық ілім. Терминдер «онтогенез және филогенез» сипаттау үшін пайдаланылады дамыту, сондықтан осы әр түрлі түсініктер бар және белгілері айырым белгілері мен ұқсастықтары. Сондықтан, осы жұмыста қарастырылатын болады түсінігі онтогенез филогенеза, дана салыстырмалы сипаттамасы осы ұғымдар. Сондай-ақ, ерекше назар аударылатын болады заңына зародышевого ұқсастықтары К. Бэра, келтірілген салыстырмалы иллюстрация. Сондай-ақ, қаралатын болады заңдар тұжырымдалған, одан әрі басқа ғалымдар заңының негізінде зародышевого ұқсастықтары К. Бэра. 1-тарау. Қатынасы онто және филогенеза .1 Ұғымы онтогенездің Онтогенез — ағзаның жеке дамуы барысында жүргізілетін түрлендіру оның морфофизиологических, физиологиялық-биохимиялық және цитогенетикалық белгілері. Айтар болсақ, қарапайым тілмен, онтогенез немесе жеке дамуы -бұл уақыт кезеңі, ол созылады бала біту сәтінен бастап аяқталады қайтыс болған. Сондықтан да, онтогенезде де бөледі 2 кезең: эмбриондық және постэмбриональный. Барысында эмбриондық кезең эмбрион адам тұр, жатыр қуысында ана, алады барлық қажетті қоректік заттар мен оттегі, сондай-ақ береді өнімдер алмасу. Мұндай арасындағы зат алмасуды аналық ағза мен эмбрионом айналады арқасында мүмкін болуына арнайы орган — плацентаның. Көптеген көпжасушалы жануарлардың, күрделілігіне қарамастан оларды ұйымның сатысында эмбриондық даму, өтіп жатқан құрғақ жүгері ұрығы, біртұтас. В эмбриональном кезеңде бөлінеді үш негізгі кезеңнен тұрады: ұнтақтау, гаструляцию және бастапқы органогенез. Ұсақтау. Дамыту ағзаның сатысынан басталады бір жасушалар. Оплодотворенное жұмыртқа — клетка және бір мезгілде қазірдің өзінде ағзаға ең ерте сатысында, оның даму. Нәтижесінде бірнеше рет бөлік одноклеточный организмге айналады многоклеточный. Кезінде пайда болған оплодотворении біріктіру жолымен сперматозоидтың аналық ұрық пен диплоидное ядросы бірнеше минуттан кейін бөліне бастайды, онымен бірге бөліседі және цитоплазма. Пайда болған жасушалар әрбір бөлумен мөлшері азаяды, сондықтан процесс-бөлу деп аталады ұсақтау. Кезінде ұсақтау жинақталады жасушалық материал одан әрі дамыту үшін. Аяқталады ұсақтау білімі бар многоклеточного ұрығының — бластулы. Бластула бар қуысына, сұйықтықпен толтырылған, деп аталатын бастапқы дене қуысына. Жағдайларда в цитоплазме жұмыртқа сары уыз аз (у ланцетника) немесе салыстырмалы түрде аз (сияқты бақалар), ұсақтау кейде толық, яғни аналық ұрық деп көрсетіледі. Әйтпесе ағады кезең ұсақтау құстардың. Еркін сары уыз цитоплазма құрайды жалпы көлемінің 1% жұмыртқа тауық; барлық қалған цитоплазма аналық жасуша, яғни зигота, толтырылған алқабымен сары уыз. Егер үңілуге куриному жұмыртқа, бірінде оның полюстерін тікелей желтке көруге болады кішкентай пятнышко — бластулу, немесе зародышевый диск, нәтижесінде пайда болған ұсақтау еркін сары уыз учаскесінің цитоплазмы бар ядро. Мұндай жағдайларда, ұсақтау деп аталады толық емес. Толық емес бөлшектеу тән және кейбір рыбам және рептилиям. Барлық жағдайларда — және ланцетника, амфибиялардың, құстардың, сондай-ақ басқа да жануарлардың жалпы көлемі жасушалар сатысында бластулы көлемінен аспайды зиготы. Басқа сөздермен айтқанда, митотическое бөлу зиготы емес өсуімен пайда болған еншілес жасуша көлеміне дейін ана, мен өлшемдері, олардың нәтижесінде бірқатар жүйелі бөлік прогрессивті азаяды. Бұл ерекшелік митотического жасушаның бөліну барысында ұсақтау кезінде байқалады дамуындағы оплодотворенных жұмыртқа барлық жануарлар. Кейбір басқа да ерекшеліктері ұсақтау, сондай-ақ тән әр түрлі жануарлар түрлері. Мысалы, барлық клеткалар бластуле бар диплоидный жинағы, хромосомалардың бірдей құрылысы мен бір-бірінен ерекшеленеді, негізінен, саны ұсталатын ішінде сары уыз. Мұндай жасушалары айырылған белгілері мамандандыру орындау үшін, белгілі бір функцияларды атайды неспециализированными (немесе недифференцированными) жасушалары. Тағы бір ерекшелігі ұсақтау — өте қысқа митотический цикл бластомеров салыстырғанда жасушалары ересек ағза. Уақыт өте қысқа интерфазы тек екі еселену ДНК. Гаструляция. Бластула, әдетте тұратын үлкен санының бластомеров (мысалы, ланцетника 3000 жасушалар), процесінде дамудың жаңа сатысына өтіп, оны деп атайды гаструлой (грек тіл.гастер — асқазан). Құрғақ жүгері ұрығы осы сатыда тұрады анық различимых қабаттардың жасушалары деп аталатын зародышевых парақтарын: сыртқы, немесе эктодермы (грек тіл.эктос — сыртында орналасқан), және ішкі, немесе энтодермы (грек тіл. энтос — ішінде орналасқан). Процестердің жиынтығы әкелетін білім гаструлы деп атайды гаструляцией. У ланцетника гаструляция жолымен жүзеге асырылады впячивания полюстерінің бірі, бластулы ішке, бағыты басқа, басқа жануарлар не арқылы қабаттасу қабырғасының бластулы, не арқылы обрастания жаппай вегетативті полюс ұсақ жасушалармен анимального полюсі. Көпжасушалы жануарлардағы басқа, кишечнополостных, параллель гаструляцией немесе, ланцетника, артынан ол туындайды және үшінші зародышевый парағы — мезодерма (грек тіл. мезос — жүрген ортасында), білдіретін жиынтығы клеткалық элементтерінің арасында орналасқан экто — және энтодермой алғашқы дене қуысы — бластоцеле. Пайда мезодермы құрғақ жүгері ұрығы болады трехслойным. Осылайша, процестің мәні гаструляции жасалады өткізу жасушалық масса. Клеткалар ұрық іс жүзінде бөлінеді және өсуде. Алайда, осы кезеңде басталады және пайдалану генетикалық ақпараттың жасушалардың ұрық, пайда бірінші белгілері дифференцировка. Саралау, немесе саралау, бұл процесс, оның пайда болуы мен үдей түсуі, құрылымдық және функционалдық арасындағы айырмашылықтарды жекелеген жасушалары мен бөліктерінде ұрығының. С морфологиялық тұрғысынан саралау тәсіл-бұл түзілетін жүздеген типтегі жасушалардың спецификалық құрылыстар, бір біріне мүлдем ұқсамайтын. Бірі мамандандырылмаған жасушалар бластулы бірте-бірте пайда болып, клеткалары эпителий терінің эпителий ішек, өкпе, пайда жүйке, бұлшық жасушалары және т. б. С биохимиялық тұрғыдан мамандануы жасушаларының жасалады қабілетін синтездеу белгілі бір белоктар, ғана тән түрі жасушалар. Лимфоциттер синтезируют қорғаныш ақуыздар — антиденелер, бұлшық жасушалары — сократительный белок миозин. Әрбір түрі жасуша түзеді «өз», өзіне ғана тән белоктар. Биохимиялық мамандануы жасушалар қамтамасыз етіледі сайлау — дифференциалды белсенділігі гендердің, яғни жасушаларында әр түрлі зародышевых парақтар — зачатков белгілі бір органдары мен жүйелерінің қызмет ете бастайды және түрлі топ гендер. Әртүрлі жануарлардың бір зародышевые листки береді басындағы бір органдар мен тіндерге. Бұл дегеніміз, олар гомологичны. Мәселен, жасушалардың сыртқы зародышевого — парақтың эктодермы — буынаяқтылардың, желілі жануарларды, оның ішінде балықтардың, амфибиялардың, рептилиялар, құстар мен сүтқоректілер, қалыптасады тері жамылғысы және оның туындылары, сондай-ақ жүйке жүйесі және сезім мүшелері. Омыртқалылардың зародышевых парақтарын басым көпшілігінің жануарлардың бірі дәлелдемелерді бірлігі жануарлар дүниесін қорғау. Органогенез. Аяқталғаннан кейін гаструляции у ұрық түзіледі кешені осьтік органдар: жүйке түтігі, хорда, ішек түтігі. У ланцетника осьтік органдар қалыптастырылады былайша: эктодерма арналған жұлыны жағында ұрық прогибается, орта сызық бойынша, превращаясь » желобок, эктодерма орналасқан, оң және сол жағында оған бастайды ұлғайып, оның шеттері. Желобок — зачаток жүйке жүйесінің батырылады астында эктодерму, және жиектер, оның ұштасады. Құрылады жүйке түтігі. Барлық қалған эктодерма — зачаток тері эпителий. Спинная бөлігі энтодермы, располагающаяся тікелей нервным зачатком, обособляется қалған энтодермы және бұрылады да тығыз ауыр хорду. Қалған бөлігін энтодермы дамып, мезодерма және эпителий ішек. Одан әрі саралау жасушалар ұрық пайда болуына әкеледі көптеген туынды зародышевых парақтар — органдар мен тіндерді. Процесінде мамандандыру жасушалардың құрамына кіретін зародышевых парақтарын, эктодермы түзілетін жүйке жүйесі, сезім мүшелері, эпителий, тері, тіс эмаль; бірі энтодермы — эпителий ішек, тістің құрылысы — бауыр, және ұйқы безі, эпителий жабр және өкпе; мезодермы — бұлшық ет тіні, дәнекер тіні, оның ішінде рыхлая дәнекер тіні хрящевая және сүйек тіні, қан және лимфа, сондай-ақ бірлескен жүйесі, бүйрек, жыныс бездері. Постэмбриональный период дамыту Кезінде туған немесе шығу ағзаның бірі яйцевых қабықтарының аяқталады эмбриондық басталады постэмбриональный период. Постэмбриональное развитие мүмкін тікелей немесе сүйемелденеді превращением (метаморфозом). Тікелей дамуы (жорғалаушылар, құстар, сүтқоректілер) яйцевых қабықтарының немесе дененің ана шығады организмге аз мөлшердегі, бірақ қазірдің өзінде қаланған барлық негізгі органдары, свойственными ересек жануарлар. Постэмбриональное развитие бұл жағдайда азайтатын негізінен, өсу мен жыныстық созреванию. Дамыту кезінде с метаморфозом бірі жұмыртқа личинка шығады, әдетте устроенная оңай ересек жануарлар, арнайы личиночными органдары, ересек жай-күйі хабарсыз кеткен. Личинка қоректенеді, өседі, уақыт өте келе личиночные органдар ауыстырылады органдары, свойственными ересектерге особям. Демек, кезінде метаморфозе бұзылады личиночные органдар және қандай органдарға тән ересек жануарлар. Мысалы, метаморфоза бола алады сондай-ақ, бунақденелілердің дамуы. Шынжыр табандар көбелектер немесе құрттар стрекоз күрт ерекшеленеді, құрылысы, өмір сүру және тіршілік ету ортасы ересектерге жануарлар мен еске салады, өз ата-бабаларының — кольчатых құрттар.Осылайша, метаморфоз байланысты ауыстыруға салауатты өмір немесе тіршілік ету ортасы. Мәні метаморфоза жасалады, біріншіден, бұл свободноживущие құрттар тіркелген немесе паразиттік жануарлардың ықпал етеді көшіру түрі. Сонымен қатар, личиночные нысандары кейбір жануарлар өмір сүреді өзге де шарттары бар басқа қоректендіру көздері, ол ересек дарақтар: бұл төмендетеді қарқындылығы бәсекелестік тамақты және жалпы өткірлігін үшін күрестің болуы түрінің ішінде. Постэмбриональный период даму бар әр түрлі ұзақтығы. Мысалы, поденки » личиночном жағдайы 2-3 жыл өмір сүреді, ал половозрелом — 2-3 сағаттан 2-3 тәулікке байланысты түрлік керек-жарақтары. Көпшілігі постэмбриональный период астам продолжителен. Адамда ол қамтиды сатысына жыныстық пісіп-жетілу сатысына және сатысына старости. У сүтқоректілер және адам байқалады белгілі тәуелділік сүру ұзақтығына жыныстық жетілу және жүктілік. Әдетте өмір сүру ұзақтығы артық дорепродуктивный кезең онтогенездің 5-8 есе жоғары. Постэмбриональное развитие өсуімен қатар жүреді. Бағаның өсуі белгісіз, жалғасып келе жатқан өмір бойы, және белгілі бір шектелген, онда мерзімі. Белгісіз өсуі байқалады ағаш нысандарын өсімдіктер, кейбір ұлулар, омыртқалылар — балық, егеуқұйрықтар. Көптеген жануарлардың өсуі тоқтатылады кейін көп ұзамай қол жеткізу жыныстық жетілу. Адамның өсуі аяқталады — 20-25 жылдар [9]. Төмендегідей видоизмененные кезеңдері онтогенездің бар эволюциялық маңызы. Диапауза. В эмбриональном кезеңде бірқатар омыртқалы бар диапауза, яғни тоқтату, даму немесе одан кем ұзақ кезең. Ол приспособительное мәні. Мәселен, сумчатых және кеміргіштер эмбриондардың тоқтайды сәйкес келген жағдайда уақыт бойынша дамуының жаңа ұрпағының бабына вскармливанием самкой алдыңғы тезек. Бұл лактационная пауза, жалғасатын әдетте бірнеше тәулік. Басқа отрядтарында сүтқоректілердің байқалады ұзақ, 7 мес. міндетті диапаузы. Мысалы, бұлғын ұрықтандыру жүреді шілдеде. Оплодотворенное жұмыртқа дробится, даму процесі дейін жетеді сатысында бластоцистер дәрежесінде мұздатылады және тежеледі. Имплантация және одан әрі дамуы басталады. Залалды диапауза туындады эволюция аталған жануарлар түрінің іріктеу арқылы бала ұрпақтарының маусымы үшін неғұрлым қолайлы тамақтандыру. Деэмбрионизация. Бұл термин түсінеді қуатты қысқаруы өзіндік эмбриондық кезеңнің өтетін астында қабығымен жұмыртқа. Деэмбрионизация, наблюдающаяся у плацентарных сүтқоректілер, үйлеседі күрт азаюына сары уыз олардың яйцеклетках белгілеумен байланысты аналық организм плацента арқылы. Эмбрионизация. Процесс эмбрионизации жасалады удлинении уақыт қорғалу ұрықтың сыртқы ортаның арқасында зародышевым қабықшалар және материнскому көмектеседі. Құрғақ жүгері ұрығы бұл уақытта өтеді кезеңдері, тиісті өзіндік эмбриональному және личиночному. Дамып келе жатқан ағзаға қорғалған қалыптастыру сәтіне дейін ювенилді сатысында. Туғаннан кейін не елеулі қайта құру ағзасының дамуы жүріп жатыр тікелей, яғни метаморфоза. Эмбрионизация даму айқын көрінеді эволюция процесінде жер үсті омыртқалы. Қазірдің өзінде көптеген қос мекенділер, мысалы у рогатой бақалар Соломон аралдары, барлық дамыту жүреді астында яйцевыми қабығымен, оның вылупляется қазірдің өзінде претерпевшее метаморфоз жануар. Полнаяэмбрионизация бар орын, бауырымен жорғалаушылар мен құстар ауысуына байланысты, олардың жерде өмір сүруіне қажетті. Ерекше өзгерту эмбриондық және личиночного кезеңдер елбасы плацентарных сүтқоректілер. Сонымен қатар, деэмбрионизацией, ол туралы жоғарыда айтылды, оларда болды максимальнаяэмбрионизация, бірақ ғана емес, қабығымен жұмыртқа, жатыр ішінде. Кезінде еркін личиночного даму толығымен жоғалып кетті. Өтетін астында яйцевыми қабығымен немесе жатыр ішінде предплодный және плодный даму кезеңдерінде бірге салалас личиночному қатысты. Олар кейін тікелей эмбриональным кезеңнен қамтиды орта және одан кейінгі фаза жағдайында морфогенездің даму, сипатталады провизорных органдарының, көшуге белсенді тамақтану, жұмыс істей бастауына сезім мүшелері (есту, дәмі және т. б.). — Провизорным органдар бар сүтқоректілер жатады зародышевые қабықшасы, кейбір бөлімдері қан тамырлар жүйесі, уақытша құрылымын тері жамылғысының. У яйцекладущих және сумчатых сүтқоректілердің құрғақ жүгері ұрығы арналған предплодных кезеңдерінде қазірдің өзінде ауысады, тамақтандыру, ана сүтімен, ал құстар мен плацентарных сүтқоректілер — заглатывает амниотическую сұйықтық. Начало жұмыс істеуін органның есту сипатталған у ұрығының түйеқұс эму, олар белсенді әрекет жасайды крик ересек құстардың өзінде соңғы ширегінде инкубациялық кезең. Кезең метаморфоза бар жерүсті омыртқалы тиісінше оңайлатылады, себебі ұрық едәуір дәрежеде ұқсас ересек дарақ. Алайда отбрасывание зародышевых қабықтарының ашу * региональды заращений, өзгеріс органдары, тыныс алу, қан айналымы мен терідегі кезінде және босанғаннан кейін бірінші аптасында босану болып табылады қайта құру, тиісті метаморфозу. Бірқатар биолог құрамында постэмбрионального кезең онтогенездің бөледі өзіндік постэмбриональный период (туған сәттен бастап сатып алу күніне дейін жыныстық жетілу) және қартаю (сатып алу жыныстық жетілу дейін қайтыс болған). Бөлу осы кезеңдердің орынды биология, себебі бірқатар организмдер өледі кейін бірден көбею. Медицинада осы кезеңдерге бөлу қабылданған жоқ, өйткені әрбір дені сау адам жетеді жыныстық жетілу, содан кейін өтеді кезеңінде қартаю. Видоизмененным онтогенез кезеңі болып табылады және неотения. Эволюциясындағы көптеген топтардың омыртқалы байқалады неғұрлым ерте қол жеткізуге және жыныстық жетілу. Ең айқын бұл үрдіс білдірілді у хвостатых қос мекенділер бар. Мәселен, отбасы Ambistomatidae құрттар (аксолотли) сатып мүмкіндігін көбеюге басталғанға дейін кезең метаморфоза айналдыру ересек сатысына, алайда қабілетін айналдыруы ересек сатысына олар толығымен жоғалтқан жоқ. Белгілі популяцияның осындай жануарларды, сосуществуют неотенические және ересек формалары. Бұл ішінара неотения. Толық неотении ювенильді және ересек кезеңдері алдым толығымен және оның бар екендігі біздің ата-бабаларымыздың сотталуда ғана близкородственным түрлері. Кейбір ғалымдар деп санайды қайта құру негізінде личиночных сатыларын еді туындауы бірқатар ірі таксонов. Деп санайды неотения еді келуге негізгі эволюциялық бағыты бескилевых бегающих құстар және адам [1]. Онтогенездің негізгі сипаттамалары Бастапқы запрограммированность процестер. Болуы бірегей өзгеріссіз генетикалық даму бағдарламасының қалыптастырылған салдарынан мейоза және ұрықтандыру Мызғымастығын онтогенез. Іске асыру кезінде генетикалық бағдарламасын мүмкін емес қайтару алдыңғы сатылары Тереңдету мамандандыру: даму шамасына қарай азаяды ықтималдығы ауысым траекториясын онтогенездің Бейімдік сипатта болады: поливариантность онтогенездің мүмкіндігін қамтамасыз етеді құрылғылар әртүрлі жағдайларға Әркелкілігі қарқынының жылдамдығы процестер өсу және даму өзгереді. Тұтастығы мен сабақтастығы жекелеген кезеңдерін. Белгілері, пайда болатын анағұрлым кейінгі кезеңдерінде, негізделеді белгілері, проявляющихся ерте Болуы кезеңділігі: бар циклдік қартаю және жасару Болуы қиын-қыстау кезеңдерге байланысты таңдау жолдары тораптық нүктелерінде (бифуркациялық нүктесінде) немесе жеңу энергетикалық табалдырығы [12]. Онтогенездің негізгі типтері .Онтогенез организмдердің бесполым көбейтуге және/немесе зиготном мейозе (прокариоты және кейбір эукариоты). . Онтогенез организмдердің кезекпен ауысып жыныстық және бесполого көбею ауыстырмай-ақ ядролық фазалардың. Метагенез — кезектестіру ұрпақ бойында Кишечнополостных. Гетерогония — чередованиепартеногенетического және амфимиктического ұрпақ бойында құрттар, кейбір буынаяқтылардың және төменгі желілі жануарларды. . Онтогенез бар личиночных және аралық сатылары: бастапқы-личиночного анаморфоза дейін толық метаморфоза. Жетіспеген жағдайда қоректік заттардың жұмыртқаға личиночные сатысында мүмкіндік береді аяқтау морфогенез, сондай-ақ бірқатар жағдайларда қамтамасыз етеді қоныстандыру дарақ. . Онтогенез жауады жекелеген сатыларын. Жоғалту личиночных сатыларын және/немесе сатыларын бесполого көбею: пресноводные гидры, олигохеты, көпшілігі брюхоногих ұлулар. Жоғалту соңғы сатыларын және көбейту, онтогенездің ерте кезеңіндегі: неотения[8]. Сондай-ақ, онтогенез ретінде жіктеуге болады тура және тура емес онтогенезі. Жүрекке тікелей емес онтогенезі тән жәндіктер, олар сатысынан өтеді құрттар. Медицинада білу емес онтогенездің кейбір жәндіктердің мәні зор, себебі көптеген жәндіктер болып табылады паразитами адам [7]. Адам үшін бірдей тән тікелей онтогенезі. Тікелей онтогенезі, өз кезегінде, бөлінеді неличинковый және ауруханаішілік. Неличинковый азайтатын дамыту ересек дарақтар бірі жұмыртқа сатысынан өтпей, құрттар. Ауруханаішілік тікелей онтогенез тән адам. .2 Ұғымы филогенеза Филогенез — тарихи дамуы тірі организмдердің сияқты, бүкіл органикалық әлемнің, Жердің, сондай-ақ жекелеген таксонов (патшалық дейінгі түрі). Термині «филогенез» енгізген Э. Геккель 1866 ж. Бөлім биология зерттейтін филогенез, оның заңдылықтары, деп аталады филогенетикой. Зерттеу филогенеза және қайта жаңарту оның үшін қажет дамуының жалпы теориясының эволюциясы және құру, табиғи жүйесін организмдер; қорытындылар филогенетики маңызды сондай-ақ, тарихи геология мен стратиграфиясы. Жиі термин «филогенетический» синонимі ретінде қолданылады термин «эволюциялық»; алайда, ескеру керек, бұл филогенетика зерделейді емес эволюциясының механизмдері, сондай-ақ » деді туыстық байланыс арасындағы таксонами. Өрнек «филогенетические қайта құру» деп түсінген жөн түрлендіру тарихи даму барысында топ организмдер [2]. Геккель ұсынды пайдалану үшін зерттеулер филогенеза әдісі үш есе параллелизмнің — салыстыру деректер палеонтология, салыстырмалы анатомия және эмбриология. Қазір бұл филогенетике барлық кеңінен пайдаланылады деректер генетика, биохимия, молекулалық биология, этологии, биогеографии, физиология, паразитология. Филогенез көптеген топтардың сипатқа бейімдік радиация. Графикалық бейнесі филогенеза — родословное (немесе филогенетическое) діңі. Негізгі қозғаушы күші айқындайтын бейімдік сипатта болады филогенетических қайта организмдер — табиғи іріктеу. Нақты бағыттарын филогенеза шектеледі тарихи қалыптасқан ерекшеліктерімен генетикалық жүйе жағдайында морфогенездің даму және фенотипті әр нақты топ. Кез келген филогенетические түрлендіру орын арқылы қайта құру онтогенезов дарақ; бұл ретте приспособит, құндылығы болуы мүмкін өзгерістер кез келген сатысында жеке даму. Осылайша, филогенез білдіреді преемственный бірқатар онтогенезов дәйекті ұрпақ. Филогенез әр түрлі топтағы организмдердің зерттелді біркелкі анықталады дәрежесі әртүрлі сақталуын қазбалардың қалдықтарын, древностью осы топтың және т. б. Барынша зерттелді филогенез омыртқалы (әсіресе жоғары топтары), омыртқасыздар — филогенез моллюскалар, иглокожих, буынаяқтылардың, басаяқтылар. Нашар зерттелген филогенез прокариот және төменгі өсімдіктер. Пікірталас мәселе болып қалып отыр шыққан әр түрлі үлгідегі организмдер мен олардың арасындағы өзара қатынастардың [1]. .3 Қатынасы онтогенез филогенеза Сонымен, онтогенезом деп аталады жеке дамуы, организмнің, ал филогенезом — тарихи дамуы тобының организмдер. Ұғымдар онтогенез филогенеза өзара тығыз байланысты: тұрғысынан эволюциялық теория, тарихи дамуы тірі табиғаттың білдіреді чреду онтогенезов. Терминдер «онтогенез және филогенез» сипаттау үшін пайдаланылады дамыту, сондықтан осы әр түрлі түсініктер бар және белгілері айырым белгілері мен ұқсастықтары. «Таблице1 ұсынылған салыстырмалы сипаттамасы онто және филогенеза. Таблица1 Салыстырмалы сипаттамасы онтогенез филогенеза Критерийлері үшін сравненияОнтогенезФилогенезПризнаки различияИсходная запрограммированность процессовНаличие бірегей өзгеріссіз генетикалық даму бағдарламасының қалыптастырылған салдарынан мейоза және оплодотворенияГенофонд эволюционирующей топтың үздіксіз өзгереді, бірқатар өзгерістер тектік байланысты адаптациогенезомПродолжительность және периодизацияПротекает қысқа мерзімде (сағаттар, айлар, жылдар) бар, басы мен окончаниеПротекает тарихи ұзақ мерзімі мыңдаған және миллиондаған жылдар); түбегейлі емес ограниченПризнаки сходстваОбратимость немесе необратимостьНеобратим: мүмкін емес қайтару алдыңғы стадиямНеобратим: пайғамбардың белгісі емес жаңадан пайда бұрынғы видеУглубление специализацииСпециализация тереңдетіледі: даму шамасына қарай азаяды ықтималдығы ауысым траекториясын онтогенезаПрогрессирующая мамандығы: тобы, кірген жолына мамандандыру, одан әрі дамыту жолымен жүретін болады барлық терең мамандандыру Болуы бейімдік радиацииПоливариантность онтогенездің мүмкіндігін қамтамасыз етеді құрылғылар әр түрлі условиямСуществует ереже бейімдік радиация: топ, оның пайда сөзсіз прогрессивті белгісі немесе жиынтығы осындай белгілер береді басындағы көптеген жаңа топтарды қалыптастыратын көптеген жаңа экологиялық тауашаларды және тіпті шығатын өзге де орта обитанияРавномерность немесе әркелкілігі процессовСкорость процестер өсу және даму изменяетсяТемпы эволюциялық өзгерістердің әр түрлі типті эволюция: брадителлическая (баяу қарқыны), горотеллическая(орташа жылдық өсу қарқыны) итахителлическая (жылдам қарқыны)Тұтастығы мен сабақтастығы жекелеген этаповПризнаки пайда болатын анағұрлым кейінгі кезеңдерінде, негізделеді белгілері, проявляющихся ерте стадияхСуществует ереже интеграция биологиялық жүйелер: жаңа, эволюционно жас тобының организмдердің вбирают барлық эволюциялық қол жеткізу предковых.Болуы цикличностиСуществует кезеңділігі қартаю және омоложенияСуществует кезеңділігі көрсетілген түрінде ауыстыру ережелерін фазалардың: әр түрлі механизмдер эволюциясының заңды түрде ауысады, бір-бірін Осылайша, мынадай қорытынды жасауға болады: Онтогенез — қайталау филогенеза Онтогенез — негізі филогенеза [8]. 2-тарау. Заң зародышевого ұқсастықтары .1 Заң зародышевого ұқсастықтары К. Бэра Зерттеушілер басынан XIX ғ. алғаш рет назар аударып, ұқсастықтары даму сатыларын эмбриондардың жоғары жануарлар сатысы бар қиындықтары ұйымдастыру, жетекші атынан низкоорганизованных нысандары прогрессивті. 1828 ж. Карл фон Бэр белгілеп берді заңдылық аталатын Заңына Бэра: «неғұрлым ерте сатыда жеке даму салыстырылады, көп ұқсастық мүмкін емес табу». Салыстыра отырып, даму сатысында ұрық әр түрлі түрлері мен сынып желілі жануарларды, К. Бэр жасады мынадай қорытынды. . Эмбриондар жануарлардың бір түрінің дамуының ерте сатысында ұқсас болып келеді. . Олар біртіндеп ауысады өз дамуындағы неғұрлым жалпы белгілері типті ко барлық жеке. Соңғы кезекте дамитын белгілер тиесілігін эмбрион белгілі бір тегі, түрі, және, ақырында, жеке қасиеттер. . Эмбриондар түрлі өкілдерінің бір типті бірте-бірте обособляются бір-біріне (сур. 1). 1-сурет. Ұқсастығы ұрығының әр түрлі сынып омыртқалы түрлі кезеңдерінде К. Бэр, жоқ бола тұра эволюционистом алмады байланыстыруға ашық оларға заңдылықтары жеке даму процесіне филогенеза. Сондықтан жасаған қорыту болды мәні артық емес, эмпирикалық. Дамыту эволюциялық идеялар кейіннен түсіндіруге мүмкіндік берді ұқсастығы ерте ұрығының олардың тарихи родством, сатып алу, олардың барлық жеке қасиеттер біртіндеп обособлением бірінен — жарамды обособлением тиісті сынып, жасақ, тұқымдастығы, тектері мен түрлерінің процесінде эволюциясы. Эволюциялық ілім әзірлеген С. Дарвином, айқын высветило іргелі мәселенің мәні онтогенетического. Зародышевое ұқсастығы түсіндіріледі енді жарамды родством организмдер, олардың бірте-бірте алшақтық (эмбриональная дивергенция) қызмет етеді айқын көрінісі тарихи деректердің алшақтығы нысандарын (филогенетикалық баспалдақтарымен келісілген дивергенции). В зародыше ұрпақтары, Дарвин былай деп жазды, біз «смутный портреті» ата-баба. Демек, жеке дамыту байқауға болады тарихы осы түрі [1]. .2 Биогенетический закон Э. Геккеля Ф. Мюллер жұмысына «Дарвиннің» (1864г.) белгілеп берді ой, бұл өзгерістер онтогенетического даму негізіне жататын процесс эволюция көрініс табуы мүмкін өзгерістер ерте немесе кейінгі кезеңдерін дамыту. Бірінші жағдайда сақталады тек жалпы ұқсастығы жас эмбриондар. Екінші жағдайда байқалады ұзарту және күрделендіру онтогенездің байланысты надставкой сатыларын және қайталайды) (рекапитуляцией) жеке белгілердің дамуы неғұрлым алыс ересектер ата-баба. Жұмыс Мюллера үшін негіз тұжырымдау Э. Геккелем (1866) негізгі биогенетического заң, оған сәйкес онтогенез бар қысқаша және тез қайталануы филогенеза. Яғни органикалық дарақ қайталайды кезінде тез және қысқаша ағым өзінің жеке даму маңызды бір өзгерістер нысандары, олар арқылы өтті, оның ата-бабалары кезінде баяу және ұзақ уақыт ағымының олардың палеонтологиялық даму заңдары бойынша тұқым қуалаушылық және өзгергіштік. Белгілері ересек ата-бабаларымыздың, қайталанады да эмбриогенезе ұрпақтарының, ол атады палингенезами. Бейімделу эмбриональным немесе личиночным сатылары алды атауы ценогенезов. Осылайша, проблема туындады қатынасы онтогенез филогенеза, ол емес, рұқсат етілген және әлі күнге дейін. Геккель айырмашылығы Мюллера санаған, ол филогенез әсер етеді ғана ұзаруы онтогенездің арқылы надставки сатыларын, ал басқа барлық кезеңінде өзгеріссіз қалдырылады. Демек, Геккель қабылдады тек екінші жолы тарихи өзгерістер онтогенездің (Мюллеру) қалдырған тарапқа өзгерту өздерінің онтогенез сатыларының негізі ретінде филогенетических қайта құрулар. Дәл осы нысан ӛзара онтогенез филогенеза жасады назар Дарвин және Мюллер. Түсіндірме биогенетического заңын түсінуде Мюллера бір дамыған А. Н. Северцовым (1910-1939) теориясы филэмбриогенезов. Северцов разделял көзқарастары Мюллера туралы первичности онтогенетических өзгерістер қатысты өзгерістер ересек организмдердің қараған онтогенезі ретінде ғана нәтиже филогенеза бұл-оның негізін. Онтогенез ғана созылады қосу жолымен сатылары: ол барлық қайта құрылуда процесінде эволюциясы; ол өз тарихы бар, заңды байланысты тарихымен ересек ағза және ішінара оның айқындаушы. Филэмбриогенезы — бұл эмбриональные байланысты өзгерістер филогенетическим дамуымен ересек ағза. Процесінде эволюция атсалысып отырған барлық даму сатысында. Жаңа өзгерістер құлайтын жиі соңғы сатысында форма. Онтогенез күрделене түседі қосу жолымен, немесе надставки, сатылары (анаболия). Бұл үшін барлық алғышарттар бар қайталануына онтогенезде тарихи даму кезеңдерінің деректер бөліктерін біздің алыс ата-бабаларының (рекапитуляция). Онтогенез мүмкін, алайда, өзгеруі және өзге де кез келген даму сатысындағы, отклоняя бұл ретте барлық позднейшие сатысында бұрынғы жолдары (девиация). Ақырында, мүмкін, өзгерту және өздері зачатков органдардың немесе бөлімдердің (архаллаксис). Сонда бүкіл онтогенезі көрсетіледі өзгертілген және жеке дамуы ұрпақтарының сақталмайды нұсқаулар реті өту тарихи даму кезеңдерін, олардың ата-бабаларының [1]. Биологиялық мәні биогенетического заңының Э. Геккеля Биогенетический закон Геккеля және теориясы филэмбриогенезов Северцова дамуында маңызды рөл атқарады морфология және ең эволюциялық ілім. Зерттеу, жеке даму жануарлардың берді жеткілікті дәлелдемелер олардың тарихи даму. Биогенетический закон маңызды құрамдас бөлігі болып табылады әзірленген Э. Геккелем әдісін үш есе параллелизмнің, оның көмегімен жүргізеді реконструкциялауға филогенеза. Бұл әдіс негізделген деректерді салыстыру морфология, эмбриология және палеонтология. Морфологи қайта құру кезінде филогенеза әлі күнге дейін пайдаланады геккелевским қағидаты, оған сәйкес онтогенез ұрпақтарының қысқаша қайталайды, рекапитулирует кезеңдері филогенеза ата-баба.Сүйене отырып, тек негізгі биогенетический закон, түсіндіру мүмкін емес процесс эволюциясының: шексіз тараздан-италияға өзі емес тудыруда. Өйткені өмір бар Жерде арқасында ауыстыру ұрпақтар нақты организмдердің эволюциясы ағады, оның арқасында болып жатқан өзгерістерге олардың онтогенезах. Бұл өзгерістер жинақталады, себебі нақты онтогенезы қабылданбайды жолдары, проложенного предковыми нысандарға алады жаңа белгілері. Осындай ауытқуына жатады, мысалы, ценогенезы — құрал-жабдықтар туындайтын ұрығының немесе дернәсілдері мен адаптирующие олардың ерекшеліктері тіршілік ету ортасы. Ересек организмдердің ценогенезы сақталмайды. Мысалдар ценогенезов болып табылады роговые білім ауызда дернәсілдері бесхвостых қос мекенділер жеңілдететін оларға тамақ өсімдік азық-түлік. Барысында метаморфоза у лягушонка олар жоғалады және асқорыту жүйесі қайта құрылуда қоректендіру үшін жәндіктер мен мектебінің алғашқы отырысы өтті. — Ценогенезам у плацентарных сүтқоректілер және адам — плацента с пуповиной. Ценогенезы, проявляясь тек ерте онтогенез, өзгертпейді үлгідегі ұйымның ересек ағза, бірақ қамтамасыз жоғары ықтималдығы тірі ұрпақтарының. Олар жүруі мүмкін, бұл ретте азаюымен плодовитости және удлинением зародышевого немесе личиночного кезеңі, соның арқасында адам ағзасына постэмбриональном немесе постличиночном кезеңде дамыту көрсетіледі неғұрлым жетілген және белсенді. Возникнув және қалсаңыз, пайдалы, ценогенезы болады берілуге кейінгі ұрпаққа. Басқа түрі филогенетически маңызды өзгерістердің филогенеза — филэмбриогенезы. Олар білдіреді ауытқу онтогенездің тән ата-бабаларымыздың шықпаса эмбриогенезе, бірақ бар адаптивті маңызы бар ересектерде. Мәселен, отырғызу қабатының пайда болса сүтқоректілер өте ерте эмбриондық даму, бірақ өзі жұмсақ қабаты бар мәні тек ересектерде организмдер. Бұндай өзгерістер онтогенездің бола тұра, пайдалы бекітіледі, табиғи іріктеу және қайта жаңғыртылады, кейінгі ұрпаққа. Осы өзгерістер негізі бірдей механизмдері, олар негіздейді туа біткен даму ақаулары: бұзу пролиферациясы жасушалардың, олардың орнын ауыстыру, адгезии, қаза тапқан немесе дифференцировка.Алайда ақауларының олардың сол ценогенезы, ерекшелігі-адаптивті құндылығы, пайдалылығы мен закрепленность табиғи іріктеу филогенезде. Қарай бір кезеңдерінде эмбриогенеза жағдайында морфогенездің даму және нақты құрылымдардың өзгерістер туындайтын даму маңызы бар филэмбриогенезов, бөлінеді үш түрі. . Анаболии, немесе надставки туындайды кейін, орган іс жүзінде аяқтады дамыту, көрінеді қосу қосымша сатыларын, өзгертетін және соңғы нәтиже. — Анаболиям жатқызады сияқты құбылыстар сатып алу ерекше нысаны дене камбалой кейін ғана келген пәрменділігінде вылупляется құртшабақ, неотличимый басқа да балық, сондай-ақ пайда болуы иірімді омыртқа, сращение жіктерді мозговом бас сүйекке, түпкілікті қайта қан тамырларының ағзада сүтқоректілер және адам. . Девиация — жалтару процесінде туындайтын жағдайында морфогенездің даму орган. Мысал ретінде дамыту болып табылады жүрек онтогенездегі сүтқоректілердің, ол рекапитулирует сатысына түтіктер, двухкамерное және трехкамерное құрылысы, бірақ сатысы қалыптастыру толық емес қалқалар тән жорғалаушылар, вытесняется дамуымен қалқалар салынған және орналасқан басқаша сипатты тек сүтқоректілер. Дамуында өкпесінің сүтқоректілердің, сондай-ақ-нда рекапитуляция ерте кезеңдерін ата-бабаларымыздың, кейінірек морфогенез жүргізіліп жатыр жаңадан. . Архаллаксисы — өзгерістер, обнаруживающиеся деңгейінде зачатков және выражающиеся бұзылуына олардың расчленения, ерте дифференцировок немесе пайда мүлдем жаңа бетбелгі. Классикалық үлгісі архаллаксиса являетсяразвитие шаш у сүтқоректілер, қалау басталатын өте ерте даму сатыларында және басынан ерекшеленеді бетбелгі басқа да тері қосалқыларының омыртқалы. Типі бойынша архаллаксиса туындайды хорда у примитивных бесчерепных, шеміршек, омыртқа у шеміршекті балықтар , дамиды нефроны екінші реттік бүйрек у жорғалаушылар. Анық, бұл эволюция есебінен анаболии » онтогенезах ұрпақтарының толық жүзеге асырылады негізгі биогенетический закон, т. е. болып рекапитуляции барлық предковых даму сатыларын. Кезінде девиациях ерте предковые сатысында рекапитулируют, ал неғұрлым кеш ауыстырылады дамуымен жаңа бағытта. Архаллаксисы толық жол бермейді рекапитуляции дамуындағы деректер құрылымын, өзгерте отырып, өздері оларды зачатки. Эволюциясындағы онтогенездің жиі кездеседі анаболии ретінде филэмбриогенезы, тек аз дәрежеде өзгертетін процесс. Девиация еңбек морфогенетического процесінің эмбриогенезе жиі отметаются табиғи іріктеу және кездеседі, сондықтан сирек. Ең сирек эволюциясындағы білінеді архаллаксисы байланысты, олар өзгертеді барысын эмбриогенеза, және егер мұндай өзгерістер қозғайтын зачатки өмірлік маңызды органдардың немесе органдардың мәні бар * региональды ұйымдастырушылық орталықтары, онда жиі көрсетіледі үйлеспейтін өмір [1]. Сонымен ценогенезов және филэмбриогенезов эволюциясындағы онтогенез мүмкін табыла және ауытқу уақыт отырғызу органдардың гетерохронии — мен орны, олардың даму — гетеротопии. Ретінде бірінші, және екінші әкеледі өзгерту взаимосоответствия дамушы құрылым және қатаң бақылау табиғи іріктеу. Сақталады ғана гетерохронии және гетеротопии анағұрлым пайдалы. Мысалдар мұндай бейімделу гетерохронии болып табылады жылжулар уақыт бетбелгі ең өмірлік маңызды органдардың топтарда эволюционирующих типі бойынша арогенеза. Мысалы, сүтқоректілер, әсіресе, саралау алдыңғы мидың біршама алда дамыту, оның басқа да бөлімдер. Гетеротопии әкеледі қалыптастыру, жаңа кеңістіктік және функционалдық органдары арасындағы байланыстарды қамтамасыз ете отырып, оларды одан әрі бірлескен эволюциясын. Мәселен, жүрек, располагающееся у балықтардың астына глоткой қамтамасыз етеді, тиімді түсімі қан жаберные артериясының үшін газ алмасу. Перемещаясь » загрудинную облысы у жерүсті омыртқалы, ол дамып, жұмыс істейді қазірдің өзінде бірыңғай кешенде жаңа тыныс алу органдары — жеңіл орындай отырып, мен бұл жерде, ең алдымен функциясын жеткізу қан тыныс алу жүйесі үшін газ алмасу. Гетерохронии және гетеротопии байланысты қандай сатысында эмбриогенеза және жағдайында морфогенездің даму органдардың олар байқалады, деп танылуы мүмкін филэмбриогенезы түрлі. Гетеротопия аталық бездің адамның бірі-құрсақ қуысы арқылы паховый канал в мошонку, наблюдающаяся соңында эмбриогенеза кейін оның соңғы қалыптастыру, — типтік анаболия [10]. Ценогенезы, филэмбриогенезы, сондай-ақ гетеротопии және гетерохронии қалған пайдалы, бекітіледі потомстве және қайта жаңғыртылады, кейінгі ұрпаққа болғанша жаңа адаптивті өзгерістер онтогенездің емес ысырып тастайды, оларды ауыстыру болып табылады. Осының арқасында онтогенез ғана қысқаша қайталайды эволюциялық жолды жүріп өткен қазақстандық және салуда жаңа бағыттары филогенеза болашақта [1].

6В06106- IT медицина білім беру бағдарламасы бойынша ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласының бакалавры ББ мақсаты: Денсаулық сақтау және медициналық қызмет көрсету саласында бағдарламалық қамтамасыз етуді әзірлеу бойынша дағдылары бар мамандарды даярлау. Маманның лауазымдарының тізімі: Білімнің үш саласындағы құзыреттілікті біріктіретін маман: ақпараттық технологиялар, медицина, статистика және мәліметтерді талдау. IT-медиктер үлкен мәліметтермен жұмыс істейді, медициналық ақпаратты талдайды және жүйелейді. Олар емдеу және диагностикалық жабдықтар үшін бағдарламалық қамтамасыз ету жасайды. Дұрыс диагноз қою миллиондаған пациенттерді диагностикалау және емдеу барысында жинақталған деректердің үлкен көлемін талдауға негізделеді. Медицинадағы ақпараттық технологиялар жөніндегі маман осы деректерді талдап қана қоймай, жасанды интеллектке нақты диагноз қойылуын ғана емес, пациенттің дұрыс ем алуын қамтамасыз ететін алгоритмдер мен бағдарламаларды жасай білуі тиіс. Кәсіби қызмет саласы: Ғылыми зертханалар, ірі медициналық компаниялардың зерттеу орталықтары; ауруханаларды, емханаларды және олардың мәліметтер қорларын компьютерлік қамтамасыз етуді техникалық қолдау, нозологиялық және басқа да белгілерге сәйкес пациенттер туралы келіп түскен барлық ақпаратты жүйелеу және талдау, медициналық әкімшілік жүйесі, ауруханалық медициналық ақпараттық жүйелер, іздестіру жүйелері, диагностикалық зерттеулерді есепке алу жүйелері, телемедицина жүйелері және т.б. Кәсіби қызмет функциялары мен түрлері: «6B06106-IT медицина» бағыты бойынша бакалавры кәсіби қызметтің келесі түрлерін атқара алады: а) жобалаушы-конструкторлық қызмет; б) өндірістік-технологиялық қызмет; в) эксперименттік-зерттемелік қызмет; г) ұйымдастырушы-басқарушылық қызмет; д) эксплуатациялық қызмет; Кәсіби қызметінің типтік міндеттері: – ақпаратты-бағдарламалық кешендер компоненттерінің сәулетінжәне оған сәйкес адам-машиналықинтерфейстерін жобалау; – ақпаратты өңдеудің және басқарудың компьютерлік жүйесін жүзеге асыру үшін бағдарламалау құралдарын, есептеу техникасы құралдарынқолдану; – кәсіби қызмет объктілерінің бағдарламалық қамтамасыз етілуі, ақпараттық және математикалық элементтерін жобалау; – кәсіби қызмет объктілерінің жұмыс істеуімен байланыстағы ақпараттық және есептеу үрдістерінің бағдарламалық және математикалық модельдерін зерттеу және құру; – есептеу техникасы жабдықтары мен жүйелерінің, процестердің, құбылыстардың математикалық моделдьдерін жүзеге асыру және таңдау; – кәсіби қызмет объктілерін зерттеу және өңдеу процесін ұйымдастыруда инструментальды бағдарламалық жабдықтарды және есептеу техникасы жабдықтары технологиясын таңдау; – ақпараттық басқарудың және өңдеудің компьютерлік жүйесін, есептеу техникасын, жүйелік, инструментальды және қолданбалы бағдарламалық қамтамасыз етілуін қалыпқа келтіру және орнату;