text
stringlengths 438
418k
|
|---|
КешYOU тобының әншісі Ақбота Сейтмағамбет өзінің жеке өміріне қатысты ел арасында тарап кеткен әңгімелердің нүктесін қойды. Әнші «үш баласы бар отбасын бұзды» дегендерге жауап берді.
Ақбота топта биылғы жылдың 31 желтоқсанына дейін ән салады. Бұл туралы ол Stan.kz хабарлады.
«Топтан кететінім туралы Баян Мақсатқызына ұзақ уақыт бойы айта алмай жүрдім, өйткені ол шетелде емделіп жатты. Мүмкіндік туа салысымен жеткіздім. Ол қатты таңырқап қалды, мені топтан осылайша тез кетеді деп күткен жоқ. Бірақ Баян Мақсатқызы да әйел. Ол мені түсініп, қолдау көрсетті. Ол үшін оған алғысым шексіз. Топта істеген жұмысым мен үшін баға жетпес тәжірибе болды. Мен туралы неше түрлі сыбыстар тарап кетті. Кейбіреулер менің «Алау» тобының әншісіне тұрмысқа шығатынымды айтып жүр. Бірақ ол өтірік. «Алаулық» жігіттермен достық қарым-қатынастамыз, оларды ағаларымдай көремін», – деп атап өтті Ақбота.
Бұдан бөлек, Ақбота Сейтмағамбет болашақ жарының ел ойлағандай Дәурен Айдарқұлов емес екенін мәлімдеді. Сондай-ақ, болашақ зайыбының өнер әлеміне қатысы жоқ екеніне сендірді. Алайда продюсер Баян Есентаева Ақботаның өз сүйіктісін «Гламур для дур» фильмінің түсірілім алаңында жолықтырғанын айтқан еді.
Айтпақшы жастар әлі некелесу күнін белгілемеген. Ақботаның айтуынша, үйлену тойы жаз айларына қалдырылуы мүмкін. |
Дүниежүзілік бокс қауымдастығы (WBA) өзінің орта салмақтағы «супер чемпионы» Геннадий Головкинге (42-2-1, 37 КО) міндетті үміткермен, осы санаттағы «қарапайым» белдіктің иесі кубалық Эрисланди Ларамен (29-3-3, 17 КО) жекпе-жек тағайындау туралы қаулы шығарды.
Фото: ©twitter.com/MatchroomBoxing
11:14 24.09.2022
Головкин мен Канелоға ресми түрде рингке шығуға тыйым салынды
Коронавирустан емделіп жатқан 4 науқастың жағдайы өте ауыр
Елде 2260 адам коронавирустан жазылды
Тараптарға келіссөзге 30 күн берілді – 2022 жылдың 23 қыркүйегінен 23 қазанына дейін. Головкин - Лара жекпе-жегі орта дивизиондағы жалғыз WBA әлем чемпионын анықтайды.
Бұған дейін WBA Геннадийге екінші орта салмаққа өтіп, Сауль «Канело» Альвареспен осы санаттағы абсолютті әлем чемпионы атағы үшін таласуға арнайы рұқсат берген болатын. Бірақ, ол орта салмаққа қайта оралып, Ларамен кездесуі тиіс деген шарт қойды.
GGG — «Канело» III жекпе-жегі 18 қыркүйекте өтіп, төрешілердің бірауыздан шешімімен мексикалықтың жеңісімен аяқталды.
Егер белгіленген мерзімде Головкин мен Лара жекпе-жек туралы келісе алмаса, GGG пайдасына 75%-дан 25%-ға дейінгі арақатынаста кірістерді бөле отырып, промоутерлік сауда-саттық тағайындалады. |
(Жаңа бетте: '''Ленин ордені''' - КСРО Орталық Атқару Комитеті Президиумының 1930 жылғы 6 сәуірдегі қаулысымен б...)
19:02, 2020 ж. ақпанның 26 кезіндегі нұсқа (өңдеу) (жоққа шығару)
Нұрлан Рахымжанов (талқылау | үлесі)
Өңдеу түйіні жоқ
Жаңарақ өңдеме →
'''Ленин ордені''' - КСРО Орталық Атқару Комитеті Президиумының 1930 жылғы 6 сәуірдегі қаулысымен бекітілген [[КеңесКеңестік Социалистік Республикалар Одағы]]ның ең жоғарғы мемлекеттік наградасы.
== Тарихы ==
Бұйрықтың тарихы [[1926 жыл]]дың 8 шілдесінен басталады, [[Қызыл Армия]] Бас дирекциясының бастығы В.Н.Левичевтен Қызыл Тудың төрт орденін алған адамдарға жаңа марапатты - «Ильич орденін» беруді сұраған кезде басталады. Бұл марапат жоғары дәрежелі жауынгерлік белгі болды. Алайда [[Ресей]]дегі [[Азамат соғысы]] аяқталғандықтан, жаңа бұйрық жобасы қабылданбады. Сонымен бірге, КСРО Халық Комиссарлар Кеңесі әскери қызмет үшін ғана емес, Кеңес Одағының ең жоғары наградасын құру қажеттілігін мойындады.
Бұйрық КСРО Орталық Атқару Комитеті Төралқасының 6 сәуірдегі қаулысымен белгіленді және оның жарғысы 1930 жылғы 5 мамыр болды. Бұйрық туралы ереже және оның сипаттамасы КСРО Орталық Атқару Комитетінің 1934 жылғы 27 қыркүйектегі қаулысымен, КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1943 жылғы 19 маусымдағы және 1947 жылғы 16 желтоқсандағы қаулыларымен өзгертілді.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 1980 жылғы 28 наурыздағы қаулысымен бұйрық туралы ереже оның соңғы нұсқасында бекітілді.<ref>http://www.mirnagrad.ru/cgi-bin/exinform.cgi?page=27&ppage=1</ref> |
«AMANAT» партиясы өкілдері ҚР Президенті жанындағы «Орталық коммуникациялар қызметінде» Қостанай облысында өрттен зардап шеккендерге гуманитарлық көмек көрсету туралы баспасөз-брифингін өткізді.
Брифингте бірінші болып сөз алған «AMANAT» партиясының Хатшысы Дәулет Кәрібек партия тарапынан жан-жақты көмек көрсетіліп жатқанына тоқталды.
«Ел басына күн туған кезде Аманат партиясы – елдің партиясы ретінде және Мемлекет басшысының қоғамдық тірегі ретінде алғашқы сәттерден бастап гуманитарлық көмек ұйымдастырумен айналысты. Елдегі барша азамат өз аманатын біздің гуманитарлық көмек бекеттеріне табыстады. Бүгінде республика бойынша. Оның 200 тоннаға жуығы қазіргі таңда Қостанайға жеткізілді. Гуманитарлық көмек заттарының ішінде тек азық-түлік емес, гигиеналық құралдар мен құрылыс материалдары да бар. Себебі, өрт сөнгеннен кейін азаматтардың үйіне аман-сау кіруі басты мәселе. Әрине ол іске де партия мүшелері, «Жастар рухы» волонтерлері атсалысатын болады.
Кеше партия мүшелері 312 тонна, ал бүгін 495 тонна көмек жинады, оның 338 тоннасы – азық-түлік. Сондай-ақ, жылы киім, жеке тазалық құралдары, төсек-орын жабдықтары, тұрмыстық техника және құрылыс материалдары жіберілді» – деп нақтылады Дәулет Жамаубайұлы.
Сонымен қатар партия хатшысы қиын сәтте бірден бірігіп, көмек қолын созған халыққа ризашылығын білдірді.
«Еліміздің бірлігі күшті. Мысалы, Нұр-Сұлтан қаласында гуманитарлық көмек жинап жатқан кезде Қорғалжыннан азаматтар 7 газельмен келіп, жиналған күштерді тегін жеткізіп берейік деп ұсыныс жасады. Осындай істерді көріп, қазақта ауызбіршіліктің сақталғанына қуанамыз.
Қазіргі таңда Қазақстан бойынша мыңнан аса волонтер жүктерді тасумен, гуманитарлық көмек жинаумен айналысып жатыр. Ал Қостанай облысында 300-ден аса «Жастар рухы» волонтерлері көмекке белсенді атсалысып жатыр. Олар жүктерді тарату, адамдарға психологиялық көмек көрсетумен айналысуда.
Одан бөлек партия тарапынан әріптесім Ринат Думанұлы бастаған азаматтарымыз, Мәжіліс депутаттары Динара Болатқызы, Аманжол Әлтаев сынды өзге де азаматтарымыз қазір сол жақта жүр. Олар тұрғындармен тікелей кездесіп, жұмыстарын жалғастыруда. AMANAT партиясы мүшелері залалдың бетін қайтармайынша ары қарай өз жұмысын атқара береді» - деп түйіндеді Дәулет Кәрібек.
Брифингке қатысқан ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Елнұр Бейсенбаев та оқиға орнында жүрген барша азаматтарға, жан-жақтан көмек қолын созып жатқан ел тұрғындарына өз алғысын білдірді. Сондай-ақ қиындықты бірге еңсеруге қашан да дайын екенін жеткізді.
Брифинг барысында «AMANAT» партиясының Хатшысы Ринат Кертаев ZOOM арқылы Қостанай облысынан тікелей байланысқа шықты.
«Қазақ халқы «төртеу түгел болса төбедегі келеді» деген сөзді бекер айтпаған. Қостанай өңірінің басына қиындық төнген шақта тек Қостанай жұрты емес, бүкіл республика халқы жұдырықтай жұмылып, ел, ұлт, халық ретінде өзінің керемет бірлігін көрсетіп жатыр. Оны мен кешеден бері апат болған жерге келгенде көзіммен көріп, өзім соны сезініп отырмын. Сол үшін де барлық қостанайлықтарға, барша өңірдегі біздің белсенді, патриот азаматтарға, партияластарға бірінші кезекте рақмет айтқым келеді. Бұл қолдауды жаңа ғана Әулиекөлден оралған делегация мүшелері ғана емес, Әулиекөл тұрғындары да сезініп отыр десем артық айтқандық болмас. Мемлекет басшысы бүгін арнайы келді, арнайы жиынға қатысты, халыққа қолдауын білдіріп жатыр. Осы қолдаудың өзі жергілікті тұрғындар мен жапа шеккен азаматтарға үлкен қуат беріп жатыр. Мемлекет басшысы бастап, халқымыз қолдап, AMANAT секілді саяси ұйымдар бірігіп осы қиыншылықты еңсереміз деп сенемін.
Кеше мен бастаған партияның орталық аппараты қызметкерлері, Мәжілістегі AMANAT фракциясының мүшелері, елордамыздан, Алматыдан, СҚО-дан, Ақтөбе, Ақмола облысынан біздің жергілікті филиал өкілдері, «Жастар рухы» волонтерлері келіп осы жерде қызмет етіп жатыр. Өңірлерден келген бірнеше ауыр жүк көлігін күтіп алып, жергілікті спорт кешенінде ашқан орталыққа орналастырдық. Сол жерден волонтерлер мұқтаж жандарға таратып беріп жатыр» – деді Ринат Думанұлы.
Сонымен қатар ол партия ұйымдастырған «Балаларды мектепке даярлайық!» атты акция аясында өрттен зардап шеккен балаларға көмек көрсетілетінін айтты. Ертең 34 балаға мектепке қажетті құралдар мен киім-кешек жеткізілмек. Партия хатшысының айтуынша, балалар болған жағдайға қарамастан оқу процесінен қалып қоймауы керек.
ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Аманжол Әлтаев та ZOOM арқылы оқиға орнынан байланысқа шықты. Ол оқиға орнына барған делегация мүшелерінің өрттен зардап шегіп, ауруханада жатқан тұрғындардың көңілін сұрап, кіріп шыққандарын жеткізді. Сонымен қатар, өзінің ауылдасын жанып жатқан көліктен құтқарып қалған Темір Хамитұлына ерекше алғыс білдірді. Көршісін құтқару кезінде 55 жастағы азаматтың денесінің 9%-тін күйік шалған. Депутат осындай ержүрек жандарға және сол жерде көмек көрсетіп жүрген өзге де азаматтарға Қазақстан халқының атынан рақметін жеткізді.
«Біздің волонтерлер Арыс пен Мақтааралдағы апат кезінде тәулік бойы жұмыс істеді. Өзім де, Дәулет Кәрібек те және «Жастар Рухының» көптеген мүшесі қалпына келтіру жұмыстарына қатысып, су басқан ауылдардың тұрғындарына көмектестік. Бүгінгі таңда Қазақстанның түкпір-түкпірінен келген еріктілер өзгенің басына түскен қиындыққа бей-жай қарап отырмайтын белсенділіктерімен, батылдықтарымен өзгелерге үлгі көрсетуде», - деді ол.
Мәжіліс депутаты Динара Закиева мен «AMANAT» партиясының Қостанай облыстық филиалының Атқарушы хатшысы Аққұжина Бибігүл Бүркітқызы да көрсетіліп жатқан көмек үшін ел тұрғындарына алғыс айтып, қазақ халқы бұл қиындықты да бірге еңсеретініне сенім білдірді. Бибігүл Бүркітқызы қазір азық-түлік жеткілікті екенін, ендігі кезекте қалпына келтіру жұмыстары үшін құрылыс материалдары қажет болатынын жеткізді.
Еске сала кетейік, бүкіл еліміз бойынша партияның аймақтық филиалдары жанынан кешеден бері гуманитарлық көмек қабылдау пунктері ашылды. Олардың жұмысына «Жастар Рухы» жастар қанатының 1200-ден астам еріктісі жұмылдырылды.
«AMANAT» партиясы Орталық аппаратының ұжымы Қостанай облысындағы табиғи өрттерден зардап шеккен тұрғындарға көмек көрсету қорына бір күндік жалақысын аударды.
волонтер гуманитарлық көмек Қостанай орман өрт
Ұқсас жаңалықтар:
Кәсіпқой боксшы көршісін өрттен құтқарып қалды - 26.11.2022 . 21:25
Батыс Қазақстан облысында саяжайда 40 жастағы ер адам мен оның 10 жасар ұлы қаза тапты - 25.11.2022 . 17:00 |
Маңғыстау облысында "Тасболат Ойл Корпорейшн" компаниясының жүзден астам жұмысшысы еңбекақыны 100 процентке көтеруді талап етіп, наразылыққа шықты. Бұл жөнінде аты-жөнін толық айтқысы келмеген компания жұмысшысы Азаттыққа хабарлады.
6 қыркүйек күні компания жұмысшылары ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев, энергетика министрі Болат Ақшолақов, Маңғыстау облысының әкімі Нұрлан Ноғаевқа және мәжіліс депутаты Еділ Жаңбыршинге видео үндеу жолдаған.
Наразылық білдірушілер инфляцияның күннен-күнге өсуі тұрмыс жағдайын қиындатып жібергенін көтерген.
"Тұрмыстық тауарлар, дәрі-дәрмек, азық-түлік өсіп, біздің жалақы құнсызданып қалды. Көбіміз көп балалы отбасымыз. Қазір мұнай бағасы барреліне 90 долларға көтерілді. Бұл компания кірісі былтырғыға қарағанда артқанын білдіреді" дейді жұмысшылар.
Жұмысшылар әзірге жұмысын тоқтатпай "арбитраж комиссиясының жауабын" күтіп жүргенін айтады. Берік есімді жұмысшының сөзінше, қазір олардың айлығы 300 мың теңге ( 630 доллар шамасында).
Компанияда 111 жұмысшы, яғни жалпы қызметкерлердің үштен екісі еңбекақыны көтеруді талап етіп жатыр. Жалпы компанияда 165 адам бар.
"Тасболат Ойл Корпорэйшн" компаниясы Маңғыстау облысындағы Тасболат, Ақтас және Түркмен кенішін өндіреді.
Азаттық "Тасболат Ойл Корпорэйшн" компаниясына хабарласқанда, телефон тұтқасын ешкім көтермеді. Magnetic Oil Limited компаниясының өкілдері де жауап бермеді.
2021 жылы австриялық OMV мұнай компаниясының еншілесі, румыниялық OMV Petrom энергокомпаниясы "Ком-Мұнай" және "Тасболат Ойл Корпорейшн" компанияларындағы 100 процент акциясын сатқан. Оны 2013 жылы негізі құрылған Magnetic Oil Limited компаниясы сатып алған.
"Тасболат Ойл Корпорэйшн" компаниясы жұмысшыларының сөзінше, 2018 жылы жалақыға үш процент қосылған, ал 2021 жылы компанияның жаңа қожайыны жұмысшылардың еңбекақысын жартылай теңестірген. |
АИТВ инфекциясын жұқтырған әйелден балаға АИТВ-инфекциясының берілуінің алдын алу жөніндегі ic-шаралар жиынтығы жүктілік кезінде, босануда немесе емізуде «Анадан балаға берілудің алдын алу» (АББА) терминімен белгіленген. АББА негізгі мақсаты – әрі қарай араласушылықты қосу үшін әйелдердің АИТВ жағдайын анықтау. Сондықтан, барлық жүкті әйелдерге АИТВ-ға уақытылы тексерілуге кеңес беріледі. Қолданыстағы ережеге сәйкес жүкті әйелдер тіркеуге тұрар алдында және жүктіліктің 28-30 аптасында АИТВ-ға тексеріледі (2 еселік зерттеу). Босандыру үйіне АИТВ-инфекциясына 2 реттік тексерусіз түскен жүкті әйел немесе 1 тексеруден өткендігіне 3 аптадан асып кеткен болса немесе босануға алмастыру картасынсыз келген болса, жедел-тестілеуді алдын ала қою арқылы АИТВ-ға тексерілуден өтеді. Жүктілікті тоқтатудың алдында АИТВ-ға тестілеуден өтуді жүзеге асырылу тиіс.
Жүкті әйелдерге АИТВ-ға кеңес беру және тестілеуден өткізу балаларда АИТВ-инфекциясының алдын алу үшін өмірлік маңызы бар рәсім болып табылады. Сонымен қатар, болашақ баланың әкесінің АИТВ жағдайын белгілеу болашақта ана мен баланың денсаулығын сақтауда басты рөл атқарады, сондықтан медицина қызметкерлері жүкті әйел мен оның жыныстық серіктесі ретінде АИТВ-ға тест тапсыруды ұсынады.
Алдын алу шараларынсыз және баланы емізу кезінде АИТВ-ның анадан балаға берілу қауіпі 35%-ды құрайды. АББА алдын алу бағдарламаларын енгізу баланы емізу арқылы тамақтандыру кезіндегі берілу қауіпін 5% дейін төмендетеді және жасанды тамақтандырудағы қауіпті 2%-ға дейін төмендеуіне мүмкіндік береді.
Сонымен адамның иммун тапшылығы вирусы жүктілік кезінде, босану немесе емізу кезінде анадан балаға берілетін болады. Жүктілік пен босану кезінде уақытылы болған ем-шаралар 1-4% -ға дейін қауіпті төмендету мүмкін. Өкінішке орай, вирустың балаға берілуі ықтималдығын жоққа шығаруға болмайды.
Көптеген әйелдер жүктілікті және босануды өзінің көңіл-күйі мен АИТВ инфекциясының дамуына әсер етеді деп ойлайды. Бақытқа орай, барлық зерттеулер баланың туылуы АИТВ-сы оң нәтижелі әйелдердің денсаулығына зиян емес екендігін көрсетті. Егер әйелдің иммундық жағдайы 200мл/жасушадан төмен болса, онда ол ЖИТС кезеңі болып табылады.
Жүктілік пен босану кезінде вирустың берілуінің алдын алу үшін бір немесе үш антиретровирустық препараттардан тұратын арнайы профилактикалық курсын тағайындайды. Жүктілік кезінде оларды 14-ші аптадан бастап қабылдау керек. Бұл дәрі-дәрмектер жүктілік кезінде және нәресте үшін қауіпсіз болып табылады, балаға зияны болмайды. Алайда, кейбір АРВ- препараттарды жүктілік кезінде қабылдауға болмайды. Сондықтан, егер сізге терапия тағайындалса, сіз жүктілікті жоспарлауды және жүктілік кезінде ем қабылдауды дәрігермен талқылаңыз. АИТВ-сы бар әйелдердің бала босануының оңтайлы әдісі туралы мағыналы пікірі болмайды. Кейбірі қауіпті азайту үшін баланы іштен жарып алу тәсілін ұсынады. Алайда, бұл құрсақ операциясы әйел денсаулығына қауіпті қан кету және операциядан кейінгі инфекциялардың жұғуына алып келуі мүмкін. Сондықтан әйелде жоғары вирустық ауыртпалық болмаса және баланы іштен жарып алуға басқа белгілері болмаса дәрігерлер көпшілігі табиғи жолмен босануды ұсынады. Есірткі қабылдау, алкоголь және темекі тарту балаға АИТВ-ны жұқтыру қауіпін арттырады, олардан аулақ болған жөн. Егер сіз жүктілікті жоспарласаңыз, онда сіз есірткілік немесе никотинге тәуелдiлiктен құтылу үшін көмек іздеу қажет болуы мүмкін. Жүктілік кезінде дұрыс тамақтану баланың АИТВ-ның оң нәтижелі болып туылу ықтималдығын азайтады. Күйзелісті мүмкіндігінше болдырмау керек, көп дем алу керек. Кейбір витаминдер баланың дамуы үшін пайдалы болып қана қоймай, сонымен қатар баланы АИТВ-дан да қорғайды. Тек ол дәрумендерді дәрігердің тағайындауы тиіс екендігін есте сақтау қажет. Емізу кезінде балаға АИТВ-ның берілу ықтималдығы шамамен 14% құрайды, сондықтан емізу ұсынылмайды. Осылайша, уақыт өткен сайын емізу тұрақты емізуден де қауіптірек болуы мүмкін. Жасанды тамақтандыру нәрестені барлық қажетті заттектермен қамтамасыз ете алады. Көптеген АИТВ-оң аналарда С гепатиті де бар. Босану және жүктілік кезінде балаға С гепатитінің берілуі аз, бірақ егер баланың анасында АИТВ болса, онда берілуі жоғары болып табылады. Жалпы алғанда, сарапшылардың бағалауы бойынша бұл қауіп 10%-дан аспайды. Көбіне С гепатитінің берілуі босану кезінде болады, жоспарлы іштен жарып алу оны біршама төмендетуі мүмкін.
Балалар анасының антиденелерімен туылады, егер анасында АИТВ нәтижесі оң болса, онда балада вирус болмаса да бала оң нәтижемен туылады. Егер балада АИТВ болмаса, біршама уақыт өткеннен кейін антиденелер жоғалады. Әдетте, бұл жағдай 12 айдан 18 айға дейін орын алады. Антиденелерді емес вирусты анықтайтын ПТР-тестілер бар. Босанғаннан 4 апта өткен соң ПТР 90% нақты болып табылады, ал 6 ай шамасы кезінде – 99% нақты анықталады. Балада вирустың бар не жоқ екендігі біраз уақыт белгісіз болып тұрады. Тұрақты түрде баланы АИТВ-ға тестілеуден өткізіп, мүмкіндігінше баланың денсаулығына мұқият қарау үшін дәрігермен кеңесіп отыру керек. Көп жағдайларда, баланың диагнозы соңында алынып тасталынады. Егер балада АИТВ анықталатын болса, оның ерте жастан бастап-ақ ауыр сырқаттармен науқастану қаупі бар. Кішкентай балалар мен ересектерді емдейтін антиретровирусты препараттармен, тіпті сәбилерді де емдеуге болады. АИТВ –сы бар баланың денсаулығына өте мұқият, ұқыпты болу керек: дәрі-дәрмекті уақтылы беріп, инфекциялардың алдын алумен қатар пайдалы ас ішуін бақылау керек. Алайда, емдеудің қазіргі заманғы әдістерінің арқасында АИТВ-мен туылған көптеген балалар ересек болып, қазірде өздері АИТВ-теріс нәтижелі балалардың ата-аналары болып отыр. Ата-ана болу үлкен жауапкершілік – АИТВ ата-аналарды алаңдауын тудыратын тағы бір себеп. Ата-ана ретінде сізге өзіңіздің демалысыңызды жоспарлау керек және өзіңіздің балаға байланысты қамқорлықтарыңыздан біршама көңіліңізді аударып әкетуге үйрену маңызды. Сондай-ақ, сіздің денсаулықты сақтаудағы қамқорлығыңыздан тек қана сіздің болашағыңыз ғана тәуелді емес. Дәрігерге көріну, дәрі-дәрмекті қабылдауды және талдау жасатуды жіберіп алмаңыз. Егер сіз қатты ауырып қалсаңыз, балаларға не болатынын туралы алаңдауыңыз мүмкін. АИТВ жағдайын басқа ешкім онымен сақтандырылмағандығы мәлім. Кез-келген жағдайда сіз қалағандай сіздің отбасыңыз, тіпті АИТВ-ның кедергісіне қарамастан берік те мықты бола алады! |
Көне түрiк тiлiнде іздеу көне түрiк әліппесімен жасалады. Қажетті сөзді теріп болғасын Тап дегенді басыңыз.
Іздеу жүргізілген соң, табылған мәтінге қатысты ескерткіштің аты, мәтіннің сол сөз табылған жолы шығады. Егер ескерткіш атын бассаңыз, сол ескеткіш туралы толық мағлұмат аласыз. Іздеу бетіне қайтып келу үшін терезенің ең жоғарғы немесе ең төменгі сол бұрышында тұрған белгілерді пайдаланыңыз.
Ескерту: Internet Explorer броузерінен басқаны қолданушы Түрік бітік шрифтін орнатып алуы керек. Көмек бетінде қалай орнату керегін оқып алуға болады.
Таңбаны пернетақтадан тергенде, латын әріптерімен төменде көрсетілген сәйкестікті пайдаланыңыз.
B C D F G J K L N O
Q R S T U V W X Y a
b c d g i j k l m n
p q r s t u w x y z
Iздеген сөз 3 жерде кездесті
Ел етміш (Білге атачым) Йабғұ бітіктасының мәтіні 1 рет кездеседi
4
Qapaγan: Elteris qaγan: eliŋe: qïlïntïm[110] : Еl Etmis: yabγu[111] : oγulï: Isbara: Tamγan Čur: Yoγa: inisin: Bilge: Isbara: Tamγan: Tarqan: yumγïlïγ: bes: jetmis: еčim: Аtačïm:
Қапаған (Қабаған): Елтерiс қаған: Елiне: қызмет еттiм: Ел Етмiш: Йабғұ: ұлы: Ысбара: Тамған Чұр: Йоға: iнiсi: Бiлге: Ысбара: Тамған:Тархан: жұмылған/жиналған/: бес: жетпiс [ке] (65): атам: Атачым:...
(Я – ) служил стране Капаган Ильтерис кагана. Бильге Есбара Тамган Тархан, сын Иль Етмиш Йабгу, младший брат Есбара Тамган Чор Йога, собрал шестьдесят пять поколений предок мой...
(I -) served Kapagan Elteris kagan’s country. Bilge Esbar Tamgan Tarkhan the son of El Etmish Yabgu, Esbar Tamgan Chor Yoga’s younger brother sixty five generation of ancestors.
Күлтегін бітіктасының I–қапталындағы мәтін (1-15 жол) 1 рет кездеседi
5
Kültegin: Azman aqïγ: binip: oplayu: tegdi: altï erig: sančïdï: sü /tï/šïsïndа: yetinč erig: qïlïčladï: ekinti: Qušluγqada Еdiz: birle: süŋüšdümüz: Kültegin: Az yaγïzïn: binip: oplayu: tegdi: bir erig: sančïdï:
Күлтегін: Азман ағын: мініп: ұмтыла: тиді: алты ерін: шанышды: Сүңгі /ты/сында: жетінші: ерді: қылыштады: екінші: Құшлыққада Едіз: бірлесе: сүңгілестіміз: Күлтегін: Аз қоңырын: мініп: ұмтыла: тиді: бір ерін: шанышды:
Культегин сел на белого коня Азман и напал. Он нанес удар копьем шести воинам. Седьмого воина он поразил мечом. Второй раз, мы боролись против Едизей в Кушлагаке. Культегин сел на его бурого коня Аз и напал. Он нанес удар одному воину копьем.
Kultegin mounted white horse Azman and attacked. He stabbed six men with his lance. In hand-to-hand fighting he cut down the seventh man with a sword. The Second time we fought against Еdiz at Qušluγqaq. Kultegin mounted his brown horse Az and attacked. He stabbed one man with a lance.
Ел Етмiш Бiлге қаған (Мойын-чұр) бітіктасының мәтіні 1 рет кездеседi
40
ebim ken: ......budunïγ qut: ...ebime ekinti ay altï yaŋïqa: tüsdim: taqïγu yïlqa: ......berti: ...yoq qïlmïš: ančïp: kelti eki qïzïn:
Үйім кен:... ...бүтін халық құт:... үйіме екінші ай алты жаңасы: түсдім: тауық жылға:... ... берді:...жоқ еткен: сөйтіп: келді екі қызын:
дом ... народ ... я вернулся домой шестого числа второго месяца в год Петуха. ... проводил... Тогда двух дочерей
Home… people….I returned home on the sixth of the second month in the year of Hen…. spent… Two my daughters then
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.
Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қаз рус eng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған. |
Қазақстан-Американдық еркін университеті > Жаңалықтар - ҚАЕУ мен «Тұран-Астана» университетінің ынтымақтастығы
ҚАЕУ мен «Тұран-Астана» университетінің ынтымақтастығы
Білім беру қызметтерін көрсету саласындағы өзара ынтымақтастық туралы шарт шеңберінде 2022 жылғы 26 қазанда Қазақстан-Американдық еркін университетінің құқық және халықаралық қатынастар кафедрасының аға оқытушысы Мужчиль С. А. «Тұран-Астана» университетінің ұлттық және халықаралық құқық кафедрасының аға оқытушысы А. Ф. Ягмусованың сабағына қазылар алқасының мүшесі ретінде қатысты.
«Жедел-іздестіру қызметі» пәні бойынша тәжірибелік сабақ барысында студенттер арасында зияткерлік викторина өткізілді. Оларға бұрын өткен материалды бекіту үшін нормативтік-құқықтық актілердің әртүрлі баптарын және тест тапсырмаларын қолдана отырып, түсіндіру қажет болатын тәжірибелік жағдайлар ұсынылды.
Сабақ соңында оның қорытындысы шығарылды. Оқытушылар студенттердің заңнаманы жақсы білетіндігін және командада жұмыс істей алатындығын атап өтті. |
Парламент Сенатының депутаттары Мұрат Бақтиярұлы, Бекмырза Еламанов және Дана Нұржігітова жұмыс бабындағы сапар аясында Қызылорда облысындағы Арал ауданында, Қаратерең, Қосшар, Қаратерек және Бөген ауылдарында болды. Депутаттар ауыл тұрғындарымен, шаруа қожалықтары мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктер ұжымдарымен, мұғалімдермен, медицина қызметкерлерімен, аудандық мәслихат депутаттарымен және ауыл белсенділерімен кездесу өткізді. Сонымен қатар «Көкарал» су бөгетін аралап, жұмыстарымен танысты.
Сенаторлар тұрғындарға «Көкарал» су бөгетін жөндеу-қалпына келтіру және жаңғырту жұмыстары бойынша ағымдағы жылы жобалау-сметалық құжаттар әзірлеуге қосымша қаржы қаралып жатқанын жеткізді.
Кездесу барысында сондай-ақ таяуда Сенатта қабылданған «Педагог мәртебесі туралы» заңының еліміздегі педагогтардың құқықтарын кеңейтуді, ауыртпалықты азайтуды, мұғалім мамандығына қойылатын талаптарды күшейтуді, мұғалімдерді материалдық тұрғыда ынталандыруды, жастарды педагог мамандығына тартуды көздейтін ережелер жан-жақты талқыланды.
Сонымен қатар атаулы әлеуметтік көмек және көпбалалы отбасыға берілетін жәрдемақы, міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру, шағын және орта бизнеске жасалып жатқан жеңілдік туралы пікір алмасылды. Сенаторлар жұртшылық өкілдерімен ашық әңгімелесіп, елімізде атқарылып жатқан ауқымды істердің барысын талқылады.
Болған кездесулерде тұрғындар өздерінің өтініштері мен ұсыныстарын айтып, көкейлеріндегі сұрақтарға жауап алды. |
Украинада Киев облысының тұрғыны несиеге ұялы телефон алып, несиесін жаппағаны үшін пәтерінен айырылды.
Әйелдің сөзінше, ол несиені 2006 жылы танысының өтінішінен кейін рәсімдеген. Сол кезде ол банктен 3100 гривен алыпты, деп хабарлайды Politeka порталына сілтеме жасап Stan.kz.
Арада 10 жыл өткеннен кейін танысының төлем жүргізбей келгені анықталыпты. Ал отбасы тұрып жатқан пәтер сатылымға қойылған.
Нәтижесінде пәтер электрондық сатылымға шығарылып, миллион гривеннен асатын құнына қарамастан, 800 мың гривенге (10 млн 900 мың теңгеден аса) сатылған. Пәтер иесіне бұл ақшаның жартысына жуығы берілді.
Басылымда аталғандай, осы уақыт бойы бан қызметкерлері несие үшін төлем жүргізілмегенін бірде-бір рет хабарламапты. Ал сотқа шақырту қағазы ешкім басқа мекен жайға жіберілген. Ендігі әйел аппеляциялық шағым түсірмек. |
Зоология институтына қарасты биоценология және аңтану зертханасының меңгерушісі Константин Плахов осындай болжам жасап отыр.
Оның айтуынша, Қазақстанның киік мүйізін сатумен айналысатын халықаралық ұйымдасқан қылмысқа қатысы бар. Оны статистикалық деректердің өзі дәлелдеп отыр. Зертхана меңгерушісі 2018-2019 жылдары жүргізілген зерттеудің нәтижесімен бөлісті.
– 2011-2018 жылдар аралығында Қазақстан аумағында киіктің 13 545 мүйізі тәркіленген. Бұл дегеніміз – 6 772,5 жұп. Осы аралықта 1 520 киіктің өлексесі анықталды. Сонда бір киікке 4,46 жұптан келеді. Киіктерді заңсыз аулау салдарынан мемлекетке келтірілген залалды 2018 жылдың өлшемдері мен көлеміне сәйкес бағаласақ, 18 млрд теңгеден астам қаржыны құрайды екен! – деді Константин Плахов.
Ғалымның айтуынша, контрабандалық әрекеттердің 70,9 пайызы киік мүйіздерін транзиттеу кезінде әшкере болады. Ал мүйіздерді алдын ала жинап, дайындау әрекеттерінің үлесі шамалы төмен.
– Контрабандалық жолмен сыртқа кететін киік мүйіздері негізінен төрт бағыт бойынша шығарылатыны белгілі. Оның негізгі үлесін Қазақстан – Қытай бағыты құрап отыр. Сыртқа шығарылатын мүйіздердің 71,1 пайызы осы бағыт арқылы өтеді. Одан кейінгі орында Қазақстан – Ресей бағыты тұр. Оның үлесі – 22,8 пайыз. Ресейден Қазақстан аумағы арқылы заңсыз тасымалданатын жағдайлар да арагідік тіркеледі – 5,1 пайыз. Мүйіздерді Өзбекстаннан Ресейге жеткізу үшін Қазақстан территориясын пайдалану фактілері де жоқ емес (1 пайыз), – дейді ол.
Араны ашылған браконьерлер 5-7 мың мүйізді бірден шекара асырып жіберуге тырысады екен.
– Елімізде браконьерлерге қатысты қатаң шаралар қолданылатыны мәлім. Оның нәтижесін де байқап отырмыз. Дегенмен, әлі де заңды белден басатындар бар. Меніңше, киіктердің санын реттеуге қатысты қоғамдағы қазіргі дау браконьерлердің тәбетін ашып жіберуі мүмкін. Осыны ескеру керек, – дейді Константин Плахов. |
Әлемнің көптеген елдерінде Республика күні ерекше аталып өтеді. Өйткені бұл мерекенің елдің тарихындағы орны, мән-маңызы жоғары.
Президент бастамасымен біздің мемлекетімізде де бұл мерекеге айрықша көңіл бөлініп, ұлттық мереке мәртебесі берілді. Алғаш рет Республика күні 25 қазанда мемлекеттік мереке болып 1995 жылы жарияланған болатын. Республика күні болып кездейсоқ таңдалған жоқ. Өйткені, 1990 жылдың дәл осы күні Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы Жоғарғы Кеңесінің Жарлығымен егемендігіміз туралы Декларация қабылданды.
Аса маңызды құжатта Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі саяси-құқықтық негіздері жарияланды. Мемлекеттіліктің қағидаттары ретінде Қазақстанның жеке территориясы, азаматтығы, мемлекеттік бюджеті, халықаралық қатынастардағы дербестігі, мемлекеттік рәміздері бекітілді. Мұның барлығы дербес ел ретінде қалыптастыратын нышандар болатын. Осылайша әлем картасына тәуелсіз ел ретінде орныға бастадық. Мінеки, айтулы мереке араға 13 жыл салып қайта оралып отыр.
Мемлекет басшысы атап өткендей, егемендік декларациясы – тәуекел мен дипломатияның, ақыл мен сабырдың жемісі. Мұны халықтың жан-жақты және ұзақ жылғы күресінің нәтижесі деуге болады. Әрине, мұндай қадамға бару оңай болған жоқ. Еліміздің сол кездегі саяси-әлеуметтік және демографиялық ахуалы тұрғысынан қарасақ, бұл өте батыл әрекет болатын.
Ендігі біздің алдымызда ұлы міндет тұр, ол – Жаңа Қазақстанды құрып, әділетті принциптерін ұстанған қоғам құру. Оған баршамыз үлес қосуымыз маңызды. Барша отандастарды ұлық мерекемен шын жүректен құттықтаймын! Егемендігіміз бен тату-тәтті тірлігіміз мәңгілік болсын! Түркістанымыз түлеп, мәребесі биіктей берсін! |
Қытайдың батыс аймақтарынан шығысқа табиғи газ тасымалдайтын электр энергиясын жеткізу мега жобасының төртінші құбырының құрылысы сәрсенбіде басталды.
Жалпы ұзындығы 3340 шақырымды құрайтын құбыр Қытайдың солтүстік-батысындағы Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданындағы Уця уезінен Нинся-Хуэй автономиялық ауданындағы Чжунвэй қаласына дейін созылады.
Құрылыс аяқталғаннан кейін құбыр энергия жобасының қуаттылығын 100 млрд текше метрге дейін арттырады, деді China Oil & Gas Piping Network Corporation құрылыс компаниясының төрағасы Чжан Вэй.
Компания елдің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін мұнай және газ құбырларының инфрақұрылымдық желісін салуға ықпал етуде, деп қосты Чжан.
Xinhua Silk Road - Belt and Road Portal, China
Жаңалықпен бөлісу
Қазір оқығандар
Қазақстан Республикасы Тәуелсіздік күніне орай әскерилер арасында волейболдан жарыс өтті 9 желтоқсан, 23:11 554
Менің отбасымның тарихы – Отанымның тарихы 9 желтоқсан, 23:20 516
Әділетті Қазақстан – бәріміз және әрқайсымыз үшін 9 желтоқсан, 23:37 508
Жас суретшілердің туындылары өзіндік сюжеттерімен ерекшеленеді және олардың шығармашылық ізденістерін көрсетеді 9 желтоқсан, 23:30 507
Патриоттық тәрбие ошағына - 7 жыл 9 желтоқсан, 22:51 457
«DKNews» халықаралық ақпараттық агенттігі Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігінде тіркелген. Есепке қою туралы куәлік № 10484-АА 2010 жылдың 20 қаңтарында берілді. |
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің «Қазақстан–2030» атты халыққа жолдауында үшінші ұзақ мерзімді басымдық ретінде шетел инвестицияларының деңгейі жоғары, дамыған нарықтық экономикаға негізделген экономикалық өсуді көрсетеді. Бұл басымдықты жүзеге асыру үшін инфляцияны қолайлы деңгейге түсіре отырып, стра-тегиялық күшті ілгерілуге бағытталу көрсетіледі. Бұл орайда, таяудағы жылдарда біз назарымызды экономиканың нақты секторына, оны сауықтыруға, фискальды және монетарлық қатаң шектеулер жағдайындағы өсу мен күшті әлеуметтік саясатқа аударамыз деп көрсетілген.
Қазақстанның алдыңғы қатарлы коммерциялық банктері өзінің табыс базасын кеңейту үшін, табыстылықты және бәсекелік қабілеттілігін жоғарлату үшін өзінің клиенттеріне кең ауқымды операциялар мен қызметтер көрсетуге ұмтылатыны белгілі. Бұл жерде есте ұстайтын жағдай, банк қызметінің дамуы клиенттер және банктің өзі үшін минималды шығындармен банк қызметтерін көрсетуді, клиенттерге қажетті қызметтерге қолайлы бағаларды пайдалануды білдіреді.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әртүрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан өтімділікке деген клиенттерінің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигациялар немесе акциялар жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Банк операцияларының тиімді, икемді жүйесі кең ауқымды клиенттерімен ішкі жинақтарды шоғырландыруға жағдай жасау керек. Осыған байланысты өзгермелі экономиканың қалыптасып келе жатқан қажеттілігіне жауап бере алатын икемді банктік қызмет көрсету мәселесі ерекше мәнге ие болып отыр.
Қазіргі дамып жатқан ақпараттық технологиялар заманында өз шаруашылығын жалғастыру үшін, қызмет ауқымын кеңейтіп, жоғары пайдаға қол жеткізу үшін көптеген кәсіпорындар тауардың жаңа түрін шығаруға, жаңа қызметтерді ұсынуға ұмтылуда. Осыған орай банктер де жаңа қызметтерді ендіруге және бұрынғы қызметтерді жетілдіруге үлкен назарын аударып отыр.
Жаңа қызметтерге пластикалық карточкалар, банкаралық электрондық есеп-айырысулар, элемдік Интернет байланыс жүйесіндегі қаржы нарығының құрылуы жатады.
Біздің еліміздегі қазіргі банктік институттар аталған жаңа қызметтерді атқара бастады. Клиенттің заказы бойынша маркеингтік зерттеуді, валюталық операцияларды, басқа да қызметтерді, соның ішінде, трасталық, ақпараттық-анықтамалық консультациялық, қор және т.б. жүргізеді.
Халыққа қызмет көрсетіп жүрген банктер ролін жандандырудың мәні мынада: шығынды азайта отырып, барынша жоғары нәтижеге қол жеткізуге, банктік қызмет көрсетуінде клиенттер қажеттіліктерін толықтай қанағаттандыруға, жеке тұлғаларға банктік қызмет көрсету сапасын
жақсартуға, банктік қызметтер спектрін кеңейтуге және олардың өзіндік құнын төмендетуге жағдай жасау.
Жоғарыда аталған көптеген мәселелердің шешу жолдарын табу үшін оған терең үңіліп,барлық тақырыпшаларға жеке – жеке тоқталып, ашатындай етіп, кешенді түрде қарастыру қажет. Банктік қызметтердің дамуы мен перспективалары – біздің еліміздегі арнайы ғылыми түрде аз зерттелген мәселе болса да, банк саласында қызмет атқарып жүрген көптеген экономисттердің көкейінде жүрген маңызды сұрақтардың бірі.
Курстық жұмыстың басты мақсаты: ҚР-сының коммерциялық банктің функцияларын және операциларының дамуын талдап мәселесін ашу. Осы мақсатын ашу үшін мына міндеттемелерді орындау керек:
- Коммерциялық банктің мәнін ашу;
- Коммерциялық банктердің фукнцияларын талдау;
- Банктің активті және пассивті операцияларын қарастыру;
- Банктің фукнцияларынның және операцияларының дамуын талдау;
- Коммерциялық банктердің қызметтерін жетілдіру жолдарын қарасытыру.
Курстық жұмыстың құрылымы: кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Коммерциялық банктердің негізі мен құрылымы.
1.1.Коммерциялық банктер қаржы делдалдары ретінде.
Несиелік жүйенің төменгі буыны халық шаруашылығына тікелей қызмет көрсететін және коммерциялық негізінде кең көлемді қаржылық қызмет жасайтын дербес банктік мекемелер торабынан тұрады. Бұлар коммерциялық, кооперативтік және жеке банктер, банктік заңдылықтарда коммерциялық банктер деген жалпы атпен біріктіріледі.
«Коммерциялық банк» термині банк ісінің ертеректегі даму кезеңінде, банктердің сауда, тауар айырбасы операциялары мен төлемдеріне қызмет көрсетуі барысында пайда болды. Негізгі клиенттері саудагерлер болған сондықтан «коммерциялық банк» деген атауға ие болды. Бірақ, өнеркәсіптің және басқа салалардың дамуымен банктер экономикалық өзге де салаларына қызмет көрсете бастағандықтан, да банктің «коммерциялық» деген атауы бастапқы мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол банктің іскер деген сипатын білдіреді, оның шаруашылық агенттердің барлық жұмыс түрлеріне қызмет көрсету олардың қызметтерінің саласына байланыссыз болады. Коммерциялық банктер – нарық экономикасында қаржылық операциялар мен қызмет көрсететін несиелік мекемелердің тобын білдіреді.
Бүгінгі коммерциялық банктер өз клиенттеріне 200 – ге жуық әралуан өнімдер мен қызмет көрсетуге әзір. Мұндай кең көлемді операциялар коммерциялық банктерге өз клиенттерін сақтай отырып, қолайсыз жағдайда өзінде пайдалы жұмыс жасауға септігін тигізеді.
Бір операциялардан болған зиян, екінші бір операциялардан түсетін пайда есебінен жабылады. Нарық экономикасы дамыған барлық елдердің коммерциялық банктері несие жүйесінің негізгі операциялық буыны болып қалуы кездей-соқтық емес. Олар өзгермелі ақша-несие нарығының жағдайына көндігетін қабілетінің барлығын көрсете алады.
Депозиттік-қарыздық операцияларды жүзеге асыра отырып коммерциялық
банктер қаржы делдары ролін орындайды. Банктің бұл қызметі екі жаққа да
пайда әкеледі. Салымшылар үшін өздерінің депозиттері айналыс құралы қызметі мен өтімді активтер қызметін атқара отырып, кей жағдайда оның үстіне пайыз әкеледі. Қарыз алушылар кейде көптеген ұсақ қарызды пайдаланады. Бұл кейде көптеген ұсақ қарапайым клиенттердің банкке аз ғана соманы қысқа мерзімге салғанның өзінде де мүмкін болады. Мұндай кезде коммерциялық банктер ретінде іскелік операциялар жүргізіп, уақытша бос ақша қаражатын тарту мүмкін емес.
Коммерциялық банктер өз клиенттерінің ақшаларын сақтауға қолайлы әртүрлі депозиттерді ұсынады, бұл бір жағынан өтімділікке деген клиенттерінің қажеттілігін қанағаттандырады. Көптеген клиенттер үшін облигацияға немесе акцияға жұмсағанға қарағанда, мұндай ақшаны сақтау формасы тиімді болып табылады.
Банктік несие - ең қолайлы және көптеген жағдайда орны ауыстырылмай қаржылық қызметтердің формасы ретінде ол нақты қарыз алушының қажеттілігін ескереді және олардың қарыз алу жағдайына көндігуіне мүмкіндік береді.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айырысуларды жүзеге асыру, несие беру. Коммерциялық банктердің басқа қаржы институттарынан айырмашылығы және ерекше бір қабілеті ол ақша жасауы мен жоюында б.т. Бұл жерде ақша деп тек қолма-қол ақшалар ғана емес, сондай-ақ талап етуге дейінгі салымдар түсіндіріледі. Банктердің ақша жасау мүмкіндігі экономика үшін өте маңызды. Ол тиімді несие жүйесін іске асыра отырып, экономиканың өсуіне қажетті жағдай туғызады. Коммерциялық банктер өздерінің депозиттік және несиелік операцияларының көмегімен олар уақытша бос ақаш қаражаттарын жинақтайды және несие түрінде оларды бере отырып, халық шаруашылығының қажеттілігін қанағаттандырады, яғни жаңа төлем құралдарын жасайды.
1.2. Коммерциялық банктердің басқару және функционалдық құрылымы.
Банк жүйесін ұйымдастыру белгілеріне қарай филиалсыз банктерге, бөлімшелері бар банктерге және банктік топтарға бөлуге болады. Көптеген елдерде банк жүйесінің бір типі берілген, ал Қазақстанда дамымаған түрдегі банктік ұйымдардың барлық түрлері бар.
Ұлттық банктің рұқсатымен банктер Қазақстан Республикасы аумағында және одан тысқары жерлерде банктерін аша алады, ал өздерінің өкілеттілігін – Ұлттық банкінің келесі бір хабарлауымен ашады.
Банк филиалы – бұл бас банктің берген құқықтары шегіде банктік операцияларды жүзеге асыратын банктік мекеме. Банк филиалы заңды тұлға болып саналмайды, дербес балансы болмайды және өзінің бас банкі берген қаражаттар мен өкілеттіліктер шегінде қызмет етеді.
Банк өкілдігі – депозит тартудан басқа бір банктік операцияларды орындайтын және өз атынан, банктің тапсырмасымен жұмыс жасайтын заңды тұлға болып табылмайтын, құрылымдық бөлімше.
Еншілес банк – жарғылық қордың 50% - нан астамы бас банкіге тиесілі, заңды тұлға болып табылатын банктік мекеме.
Қазақстан бұрынғы КСРО – ның монополиялық банктік жүйесін қабылдады. Бұрынғы мамандандырылған банктері (Тұранбанк, Кредсоцбанк, Агроөнеркәсіпбанкі, Әлембанк, Халық банкі) республиканың барлық аумағында өздерінің бөлімшелерін иеленіп, жаңадан құрылған коммерциялық банктер де сондай өз филиалдарын құрды (мысалыға, Казкоммерцбанк, Центркредитбанк, Темірбанк және т.б.)
Әлемдік банктік тәжірибеге қарағанда, бөлімшелері бар банктердің артықшылығы – олар бас банктің толық бақылауында және оның балансында болады.
Бірақ, жоғарыда аталған мамандандырылған банктердің күрделі иерархиялық құрылымы болды. Олардың бас кеңсесі Алматыда орналасқан,
оған облыстық басқармалар бағанса, ал соңғысына аудандағы бөлімшілер бағынышты болып келді.
Шетелде банк филиалдары заңды тұлға болуға және дербес мекеме ретінде тіркелуге құқылы. Көптеген банктердің филиалдары тұтыну несиесі, лизинг, факторинг, жылжымайтын мүлікті мерзімін ұзартып сатуға мамандандырылған.
Қазақстандағы соңғы уақыттарда құрылған барлық коммерциялық банктер филиалсыз, яғни шоғырланған болып келеді. |
Тайвань Әуе шабуылына қарсы қорғаныс күштері аралдың әуе кеңістігінде ұшқан Қытайдың ұшқышсыз басқарылатын ұшу аппаратын атып түсірді. Бұл Қытайға тиесілі, Тайвань әскерилері атып түсірген бірінші ҰҰА.
Еске салайық! Тамыз айының соңында Тайвань Қорғаныс министрлігі елдің әуе кеңістігіне кірген Қытайдың ұшқышсыз басқарылатын ұшу аппараттарын атып түсіретінін ескерткен.
Тайвань Премьер-министрі Су Цзэн-Чан журналистерге берген сұхбатында Қытай үкіметі оларға басқа таңдау жасауға мүмкіндік қалдырмағанын мәлімдеді
«Бұл біздің тарапымыздан бірнеше рет жасалған ескертулерді ескере отырып, ең қисынды шешім болды. Қытай ұстамдылық танытуы керек еді. Біз жеріміз бен халқымызды қорғау үшін қолдан келгеннің бәрін жасаймыз», — деді ол.
30 тамызда Тайвань бірінші рет Қытайдың ұшқышсыз ұшу аппаратарына оқ атқан. Сол кезде қытайлық дрон Эрдан аралының ашық суларының әуе кеңістігіне кірген. Тайвань Ұлттық қорғаныс министрлігі 28 тамызда сарбаздар елдің әуе кеңістігіне кірген Қытайдың ұшқышсыз басқарылатын ұшу аппаратын атып түсіретінін ескерткен.
АҚШ өкілдер палатасының спикері Нэнси Пелосидің аралға сапармен барғаннан кейін Тайвань төңірегіндегі жағдай ушығып кетті. Қытай АҚШ-тың елдің ішкі істеріне араласты деп наразылық білдірді. |
Қазақстанға дұрыс нарықтық экономиканы құруға сол қалпы орайы келмеді. Керісінше, мұнда барлығын мемлекет шешіп, реттейтін, ал оның жасаған қателіктері үшін қарапайым азаматтар төлейтін бұрмаланған нұсқасы шықты. Елімізге биліктің де, бизнестің де, халықтың та мүддесіне сай келетін жаңа үлгі керек екені анық. Ол қандай болуы тиіс? Бәлкім, бізге (егер, басқа нәрселермен қатар, шынын айтқанда, «жоғарыдан» қамқорлыққа үйреніп қалған азаматтардың менталитетін ескеретін болсақ) жоспарлы және нарықтық экономиканың, мемлекеттік және жеке меншіктің симбиозы қолайлырақ болатын шығар? Ондай болғанда стратегиялық секторлар мен ресурстар мемлекеттің қолында болып, тауар өндіру мен қызмет көрсету - нарық жағдайында болар еді. Мысал ретінде – Қытайдағы аралас экономикалық үлгіні келтіруге болады, онда нарық элементтері мен мемлекеттік жоспар бір-бірімен тиімді үйлеседі. Алайда, сөз мамандарға беріледі.
Мағбат Спанов, экономист:
«Бізге жинақталған байлықтарымызды сақтап қалуға мүмкіндік беретін үлгі қажет»
- Нарықтық экономика – бұл, ең алдымен, бәсекелестік. Өкінішке орай, осы классикалық анықтамаға қазіргі әлемдегі экономикалардың аз ғана бөлігі сәйкес келеді. Олардың барлығы белгілі бір өзгерістерге ұшыраған болатын, соның салдарынан көптеген елдер қайтадан мемлекеттің белсенді рөлімен реттеудің кейнсиандық әдістеріне оралып жатыр.
Нақтырақ айтатын болсақ, Қазақстанда классикалық нарықтық экономика 1990 жылдардың аяғына дейінгі кезеңде құрылып келген. Бізді сөздің тура мағынасында соған итеріп кіргізген республиканың бұрынғы басшылығының еңбегін бағалауымыз қажет. Ол кезде біз әртүрлі үлгілерді – поляктардың да, оңтүстік кореяның да, қытайдың да, шығыс еуропаның да үлгілерін өзімізге көшіріп алуға тырыстық. Бірақ ақыр-соңында біздің модель өзіндік, эксклюзивті болып шықты, оның қателіктері де бар, жетістіктері де бар. Бұл қалыпты жағдай, өйткені барлық нарықтық модельдер тек ортақ негізге ие, бірақ элементтері – әртүрлі.
Аздап жетістіктер туралы айтайын. Жаңа экономикалық модельдің арқасында 1999 жылға қарай ЖІӨ-нің 85 проценті жеке меншіктен, және тек 15 проценті ғана мемлекет меншігінен келіп түскен болатын. Шын мәнінде, бұл бізді 2000 жылдардың басынан бері көрген қуатты макроэкономикалық серпіліске дайындады. Соның нәтижесінде біз 2000 жылдардың ортасына қарай экономикамызды төрт есеге дерлік өсірдік! Оның үстіне бұл модельдің маңызды элементтерінің бірі – мемлекеттің халықты әлеуметтік қорғау жүйесінен нүктелік бағытта, яғни жекелеген топтарға бағытталған әлеуметтік көмек жүйесіне көшуі болды. Дәл сол кезде азаматтардың санасында өзіндік психикалық бетбұрыс пайда болып, олар ақыр-соңыеда өздерінің қолайлы өмірі тек өзіне, дәлірек айтқанда, өздерінің еңбегіне байланысты екенін түсіне бастады.
Содан кейін жаһандық дағдарыс келіп жетті. Ол уақытқа таман мемлекет қатты қаржы ресурстарын жинақтап, Ұлттық (мұнай) қоры жұмыс істей бастаған болатын. Осылай аталатын даму институттары (қазір олар «Самұрық-Қазына» және «Бәйтерек» холдингтеріне жатады) құрылды, яғни нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу біртіндеп арта бастады. Қазіргі кезеңдегі басты қателік – біз іс жүзінде саяси реформалардан бас тартқанымыз, сондай-ақ онша дұрыс емес, экономикалық реформаларға басты назар аударғанымыз деп есептеймін. Сол кезде, айтпақшы, билік пен қоғам өзара үнсіз келісімге келді: халық саясатпен айналысудан бас тартқаны үшін оған материалдық игіліктердің бір бөлігін көмек ретінде аударады. Кейіннен бұл принцип экономиканы басқаруды орталықтандыру себептерінің біріне айналды.
Әрине, саяси реформалармен бекітілмеген экономикалық қайта құрулар жаппай минустарға айналды. Соның нәтижесі ретнде бүгінде жалпы ішкі өнімнің 60 процентін квазимемлекеттік секторынан келіп отыр. Мен жоғарыда келтірген сандармен салыстырыңыздаршы, сонда біздің 1990 жылдары жасаған модельдің және нәтижесінде алған модельдің арасындағы айырмашылықты көресіздер.
Бір сөзбен айтқанда, біз Қазақстанда классикалық нарықтық экономика қалыптасып жатыр деп айта алмаймыз. Сонымен қатар, қазір бізде бар экономиканы жоспарлы экономика деп атау да дұрыс болмас еді. Керісінше, біз мемлекеттің және мемлекеттік реттеудің өте көп қатысуы бар бұрмаланған нарықтық модельге иеміз.
Оның үстіне бұл бұрмалау барлық нәрселерден көрінеді. Мысал үшін, ірі бизнес қажет етіп отырған тұрақтылықты бүгінде тек мемлекет қана қамтамасыз ете алады. Өз кезегінде оның өзі де тұрақтылыққа мұқтаж болып отыр, бірақ оған тек өзіне бағынатындармен жұмыс істеу ыңғайлы. Мысалы, жаңа идеямен жаңа компания пайда болды делік, бірақ оның қалыпты жұмыс істеуіне жол берілмейді, сондықтан аман қалу үшін ол өз мүддесін мемлекет тарапынан қорғай бастауын қамтамасыз ету үшін өзіне лобби жасай бастайды. Теориялық тұрғыдан, бәлкім, бұл жақсы естілетін шығар, бірақ бәсекеге қабілеттілік тұрғысынан мұндай көзқарас, әрине, нарықтық экономикаға пайда әкелмейді.
Алайда, қазір елдердің барлығына, тіпті дамыған елдерге де, оңай емес болып отыр. Қараңыздаршы, жеке кәсіпкерлікке негізделген американдық үлгі көз алдымызда қалай күйреп жатыр. Америка Құрама Штаттары бүгінде тауармен қамтамасыз етілмеген ақшаны, оның үстіне айтарлықтай үлкен көлемде басып шығарып жатыр. Демек, осыдан жоғары инфляция және басқа да жағымсыз салдарлар туындайды.
Қазақстанның да алтын-валюта қорына қатысты үлкен проблемалары бар. Біз Ұлттық қорды толығымен басқара алмаймыз, өйткені осы уақытқа дейін жосықсыз инвесторларға қатысты жалғасып жатқан процестер өткізіліп жатыр. Осының бәрі жинақталған ұлттық байлықтарымызды сақтап қалуға мүмкіндік беретін жаңа үлгіні іздеу қажеттігін көрсетеді. Ескі модель, белгілі болғандай, енді жұмыс істемейді. Біздің кең аумақты және табиғи ресурстардың үлкен қорын ескере отырып, бізге қандай да бір алтын орта керек шығар. Бұл бірінші. Екіншіден, бізге де осының барлығын қорғай алатындай әскери құрамды қатарды дамытқанымыз зиян болмас еді...
Мұрат Темірханов, экономист, қаржыгер:
«Нарықтық механизмдердің орнына үздіксіз бұрмаланулар пайда болып жатыр»
- Қазір біз Қазақстанға да ауыр тиген 2008-2009 жылдардағы жаһандық дағдарыстан кейін қалыптасқан командалық-әкімшілік «қолмен реттелетін» экономикада екі аяғымызбен де тұрмыз. Сол кезде қаржы жүйесі іс жүзінде күйреді, ал Ұлттық қордан қаражат алу күрт өсіп кетті. «Самұрық-Қазына», «Бәйтерек», «Қазагро» холдингтері қарыштап өсіп, мемлекеттің экономикадағы үлесін күрт арттырды. Оның нәтижесі ретнде нарықтық жүйеден мемлекеттік капитализмге көшу басталды, ол өз кезегінде индустрияландырудың бірінші бесжылдығымен тұспа-тұс келді. Содан бері қарама-қарсы бағытта, яғни нарықтық экономикаға қарай (бұл туралы көп айтылғанымен) қозғалыс дерлік болған жоқ.
Сайып келгенде, біз не алдық? Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасында қаржы ресурстарын бөліп үлестіру нарықтық механизмдер арқылы емес, шенеуніктердің шешімімен жүзеге асырылып жүр. Үкімет іс жүзінде қаржы жүйесінің де, банк жүйесінің де, қор нарығынын да міндетін өзі атқарып отыр. Кәсіпорындар және халық түрлі жеңілдікті мемлекеттік бағдарламалар арқылы арзан ақша алады, ал банктер үлкен өтімділікке ие болып, «істен тыс» қалып отыр. Мұның барлығы, әрине, бәсекелестікке кедергі келтіреді және қаржы жүйесіндегі нарықтық қатынастарды бұзады. Соның салдарынан экономиканың тиімділігі мен өнімділігінің өсуі баяулай түседі, оның әртараптандырылуы тежеледі.
Басқа сөзбен айтқанда, мемлекеттің экономикаға араласу дәрежесі өте жоғары деңгейде қалып отыр, оның үстіне үкімет өзінің үстемдік жағдайынан бас тартайын деп отырған жоқ сияқты көрінеді. Бір кездері «Самұрық-Қазына» ҰӘҚ компанияларын жекешелендіру арқылы оның қатысуын қысқартуға ниет білдірген болатын, бірақ бұл тек еліктеу ғана болып шықты – нәтижесінде мемлекеттік кәсіпорындардың өте үлкен бөлігі бәрібір сонда қалып қойды. Бұл «Бәйтерек», «Қазагро» және басқа да холдингтерге де қатысты – олардың барлығы мемлекет бақылауында болып, экономикадағы рөлін сақтап қалуда.
Қытай сияқты экономикада мемлекеттік сектор айтарлықтай үлес алатын елдерден үлгі алуды үлкен қателік деп есептеймін. Бізге жол көрсетуші, менің ойымша, Канада, Австралия, Норвегия, Жаңа Зеландия болуы керек... Олардың да экспортталатын бай табиғи ресурстары бар, бірақ олар әртараптандырылған, тұрақты жұмыс істейтін экономиканы құра алды. Оның үстіне бұл елдер ерекше жол іздемеген жоқ, олар жай ғана бәсекеге қабілетті болуға ұмтылды және осылайша «ресурстық қарғыс» деп аталатын құбылыстан аман қалды.
Қазақстанның қалыпты нарықтық экономиканы құруға кедергі келтіретін кейбір ерекшеліктері туралы айтылған кезде, мен мұның астарында тек билікті өз қолында сақтап қалу ниеті мен шенеуніктердің сыбайлас жемқорлыққа жол ашатын мүмкіндіктерін ғана көремін. Өйткені, ақшаны нарықтық емес жолмен бөлуді тек байлыққа деген құштарлықтан басқа ешнәрсемен түсіндіруге болмайды. Мемлекет импортты, экспортты шектей бастағанда, бағаларды реттеп, халыққа көмектесуге тырысқан кезде диспропорциялар орын алады және нарықтық тетіктердің орнына елдің экономикалық дамуын бәсеңдететін, бизнес мүдделеріне қайшы келетін және үлкен сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін тудыратын үздіксіз бұрмаланулар алынады. Алайда дәл сол жеке инвестициялар экономиканың қозғалтқышы болып есептеледі...
Сондықтан дөңгелекті қайтадан ойлап табудың және Қазақстан халқының ерекше менталитетіне сілтеме жасаудың керегі жоқ. Экономиканы ырықтандыру жолымен жүру қажет, оның ішінде Ұлттық қорды ол үшін теріс салдар тудырмайтындай сауатты басқару қажет. Сонда біз бәсекеге қабілеттілік жағынан екінші Канада немесе Норвегия болуымыз ықтимал.
Нұрбек Ысқақов, Esperio компаниясының сарапшысы:
«Бұл қиын эволюциялық жолдың тек басы ғана»
- Толығымен нарықтық экономикалар тек қана макроэкономика оқулықтарының беттерінде ғана бар. Олар негізінен тек абстрактілі экономикалық заңдарды дұрыс модельдеу және шығару үшін қажет, олардың көмегімен біз идеалдан өте алыс жағдайларда өзімізді қалай ұстауымыз керектігін түсінуге тырысамыз. Шын өмірде барлық елдерде, тіпті нарықтық капитализмнің тірегі болып есептелетін елдерде де нарықтық және жоспарлы жүйелер үйлеседі.
Бірақ олардың кейбіреулерінде ғана тарихи факторларға, географиялық ерекшеліктеріне және ұлттық менталитетіне байланысты мемлекеттің рөлі жоғарырақ. Мысалы, бір жарым миллиардқа жуық халқы бар Қытайда, әлемдегі ең үлкен аумағы бар Ресейде және осы екі алпауыттың экономикалық және саяси орбитасында орын алған Қазақстанда. Ал АҚШ, Ұлыбритания және Германия сияқты кейбір елдерде осымен бірдей сияқты болып көрінетін себептермен (тарихи, географиялық, психикалық) мемлекеттің қатысуы соншалықты көп емес. Әрине, оларды толығымен нарықтық деп есептейтіндей дәрежеде аз емес, бірақ жоспарлы экономикадан салыстырмалы түрде жақында шыққан елдер қаншалықты алысқа бара алатынын түсіну үшін жеткілікті дәрежеде емес.
Қазақстанның жоспарлық жүйеден қаншалықты алыстай алғандығын түсіну үшін оның негізгі ерекшеліктерін еске салу қажет. Біріншісі – бұл әрбір кәсіпорын бойынша мемлекеттік өндіріс жоспарының болуы. Бүгінде отандық экономикада мұндай ештеңе жоқ екені анық. Оның үстіне, кәсіпорындардың көпшілігі қандай өнімді және қандай мөлшерде өндіру керектігін өзі дербес шешуге құқылы. Командалық-әкімшілік жүйенің екінші ерекшелігі – өндіріс құралдарына иелік етудегі мемлекеттің үстемдік рөлі. Егер қазіргі уақытта оның үлесі 15-17 процентке бағаланып отырғанын ескеретін болсақ, Қазақстан экономикасы енді жоспарлайтын жүйенің критерийлеріне сәйкес келмейді және олар айтқандай, «нарықтық рельстерге» көшті деген қорытынды жасауға болады.
Алайда, нарықтық экономикаға көшу өздігіне бұл күрделі эволюциялық жолдың тек бастамасы ғана. Ол бойынша Гарвард профессоры Майкл Портер ұсынған градацияға сәйкес елдер дамудың негізгі қозғаушы күші арзан жұмыс күші немесе салыстырмалы түрде арзан пайдалы қазбалардың үлкен қоры болып табылатын бірінші деңгейден (олар негізінен өндірістік қызметтен бас тартуға және капиталды экспорттауға шоғырлануға мүмкіндік беретін осындай байлыққа ие болады) технологиялық серпілістің арқасында төртінші деңгейге көтеріле алады.
Қазақстан экономикасы бүгінде нарықтық дамудың бірінші деңгейі мен екінші деңгейінің арасында тұр, мұнда өндіріс тиімділігі – өсудің негізгі драйвері болып табылады. Ал оған тек жергілікті тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау арқылы, инфрақұрылымды инвестициялау және бизнесті несиелендірудің жеңілдетілген бағдарламалары арқылы ғана қол жеткізіледі.
Айтпақшы, жақында, 2000-2010 жылдары Қытай дамудың екінші кезеңінен өтті. Келесі, үшінші, кезеңнен өсудің драйверлері инновациялық тауарлар мен қызметтерді өндіру, сондай-ақ ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар (ҒЗТКЖ) болады. Бәлкім, дәл сол Аспан асты елінің жетістігі қазақстандық қоғамды мемлекет тарапынан бизнесті қолдау жөніндегі қытайлық тәжірибені пайдалана отырып, дамудың екінші кезеңіне тез өтуге итермелейтін болса керек.
Мұны іске асыру біздің қолымыздан келетінін айту қиын, өйткені экономика эволюциясының алғашқы екі кезеңі арасындағы тосқауылдарды еңсеруге қазіргі көзқарас қазірдің өзінде қатарынан екінші рет орын алып отыр. Біріншісі 2007-2008 жылдары қолға алынған болатын, бірақ әлемдік қаржы дағдарысының басталуына байланысты ол сәтсіз аяқталды. Енді көкжиекте тағы да жаһандық рецессия байқалып келе жатыр, алайда Қазақстан Республикасы басшылығының экономикалық дауылға төтеп беру үшін білімі мен тәжірибесі жеткілікті болады және онша көп кері шегінбей, дамудың жаңа деңгейіне көтеріле алады деп сенейік. Егер олай болмаса, тағыда 8-10 жыл күтуге тура келеді.
Мақала авторы: Сауле Исабаева
Ұқсас мақалалар
Мемлекет басшысы Германияның экономикалық делегациясын қабылдады
Кездесу барысында Қазақстан мен Германия арасындағы сауда-экономикалық және инвестициялық ынтымақтастық мәселелері талқыланды. Мемлекет …
06 Қыр, 2022 2460
Президент экономикалық мәселелер жөнінде кеңес өткізді
Қасым-Жомарт Тоқаевтың төрағалығымен өткен кеңестің күн тәртібінде еліміздің 2023-2027 жылдарға арналған әлеуметтік-экономикалық дамуының …
23 Там, 2022 2604
«Жаңа Қазақстан»: оған жету жолдарының қайсысы ең дұрыс?
Саясаттанушылар, әлеуметтанушылар және қоғам қайраткерлері өз пікірлерімен бөліскен «Жаңа Қазақстан»: күтулер және шындық» …
19 Там, 2022 11880
«Ашаршылық ойындары». Қазақстанның азық-түлік дағдарысына төтеп беру мүмкіндігі барма?
Азық-түлік бағасының тез қарқынмен көтеріліп жатқаны қазақстандықтардың болашаққа деген сенімін «жеп жатыр». Сонымен бірге, …
01 Шіл, 2022 8238
Пікірлер
Сайт туралы
Дәйексөз келтіру, материалдарды қайта басу және өңдеу ережелері
Барлық QMonitor материалдары «MediaMax» ЖШС-нің зияткерлік меншігі болып табылады (басқа авторлық көрсетілген жағдайларды қоспағанда) және Қазақстан Республикасының «Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы» заңымен қорғалған.
Дәйексөз
Кез-келген қолданушы дәйексөз көлемі жаңа басылымның 20% аспайтын және түпнұсқа мақала материалдарының 10% аспайтын болса, әр мақаладан сөздердің кез-келген санын келтіруге құқылы. Сонымен бірге, келтірілген материалға тікелей, индекстелуге қолжетімді гтперсілтемені міндетті түрде көрсету қажет.
Қайта басу
Материалдарды интернеттегі сайттарда, форумдарда және блогтарда коммерциялық емес мақсаттарда ғана толық қайта басуға рұқсат етіледі. Қайта басу кезінде міндетті түрде қайта басылған материалға тікелей, индекстелетін гиперсілтеме, мақала авторы және жарияланған күні көрсетіледі. Бұқаралық ақпарат құралдарында (желідегілерді қоса) қайта басу, баспа түрінде, цифрлық тасымалдағышта, мақалалар жинағында, электронды кітаптарда және т.с.с. қоса тарату. коммерциялық емес негізде, QMonitor.kz сайтында жарияланғаннан кейін 72 сағат өткен соң рұқсат етіледі.
Материалды қайта өңдеу
Материалдарды қайта басып шығару кезінде түпнұсқа мәтінді өңдеуге және өзгертуге жол берілмейді. Басқа тілдерге аударма жасауға (тек коммерциялық емес мақсатта қолдану ұшін) егер ол қысқартусыз жасалса және түпнұсқа материалға тікелей сілтеме болса рұқсат етіледі. |
АвтомобилиАстрономияБиологияГеографияДом и садДругие языкиДругоеИнформатикаИсторияКультураЛитератураЛогикаМатематикаМедицинаМеталлургияМеханикаОбразованиеОхрана трудаПедагогикаПолитикаПравоПсихологияРелигияРиторикаСоциологияСпортСтроительствоТехнологияТуризмФизикаФилософияФинансыХимияЧерчениеЭкологияЭкономикаЭлектроника
АҚ ИНЖЕНЕРЛІК-ТЕХНИКАЛЫҚ ШАРАЛАРЫН ЖОБАЛАУ НОРМАЛАРЫ
⇐ ПредыдущаяСтр 109 из 115Следующая ⇒
Азаматтық қорғаныс шараларын кешенді жөне саралай өткізу мақсатында, халықты қорғау деңгейін қажетсіз мемлекеттік шығындарды жүмысамау мақсатында халықты қорғау деңгейін төмендетпей, аумақ пен үйымның маңызы-лық деңгейін ескере отыра, қалаларды, топтарға, сондай-ақ Азаматтық қорғаныс категория бойынша аумақ пен ұйымдардын маңыздылық деңгейі ескере отырып жүргізіледі.
Қалаларды, топтарды, үйымдарды Азаматтық қорғаныс бойынша категорияларға жатқызу тәртібін Қазақстан Рес-публикасының үкіметі анықтайды.
^ Категорияланеан нысан — бүл үлкен экономикалық, стратегиялық және қорғаныстық маңызы бар қалалар. Ка-тегорияланған қалалар маңызы бойынша төрт топқа бөлінеді: аса маңызды, бірінші, екінші және үшінші топтар.
^ Категорияланган обьектілер — үлкен экономикалық және қорғаныстық маңызы бар өнеркәсіп орындары мен өзгеде үйымдар. Үш категорияға белінеді: аса маңызды, бірінші және екінші категориялар.
"Категорияланбаған объекгілер" — барлық қалған үйым-дар (нысандар).
Түрақтылық мәселелерін реттейтін қүжаттар Азаматтық қорғаныстың инженерлік-техникалық шараларын жобалау (ИТЖ) нормалары болып табылады. Олар қүрылыс норма-лары мен ережелер кешенін (ҚНжЕ), мемлекеттік стандар-тты (ГОСТ) Азаматтық қороғаныстың инженерлік-техникалық қамсыздандырудың барлық түрі бойынша нұсқаулық пен басшылықты қамтиды. Осы қүжаттар негізінде орталық атқарушы органдар салалық стандартты, АҚ ИТЖ нормаларын қолдану бойынша басшылық нүсқаулықты әзірлейді.
Шаруашылық нысандары мен салаларында АҚ ИТЖ және орталық атқарушы оргавдар, республикалық мекеме-лер Қазақстан Республикасы Төтенше жағдайлар жөніндегі Агенттігінің келісімі бойынша жоспарлау 2.01.51-90 ҚНжЕ талаптарына сөйкес жүргізеді.
1.2-4-98 ҚНжЕ сәйкес 1998 жылдан бастап Қазақстан Республикасында сейсмобелсенді жобалау мен қүрылыс жүмыстары жүргізіледі.
АҚ ИТЖ жобалау нормалары өз мақсатымен мынаны жүргізеді:
· халықты қорғау және жаудың осы заманғы зақымдау және әдеттегі қүралдарды қолдану жағдайында ықтимал залал мен қирауды төмендету;
· соғыс уақытында шаруашылық нысандары жұмысының тұрақтылығын көтеру;
· « зақымдану ошағында, зілзала аумағында және ірі өндірістік авария мен апатты жою кезінде ҚНжЕ жүргізу үшін қажетті жағдай.
ИТЖ нормалары мынаны ескереді: « аудандық жоспарлаудың жобасы мен схемасын, жаңа категорияланған қалалар мен нысандардағы бүрыннан бар және салынып жатқан түрғын үй және өнеркәсіп ауданда-ры. Аудандарында түргын үймен өзге нысандарды егжей-тегжейді жоспарлау кезіндегі әртурлі жәйттарды;
» ықтимал қираулар аумағында орналасқан жүмыс істеп жатқан өнеркәсіп орындарын кеңейту жөне жобалау, энерге-тика, көлік және байланыс кәсіпорындарын, сондай-ақ со-ғыс уақытында категорияланған қалалардың тірішілік аума-ғында орналасқан түрғын үй жөне өнеркәсіп аудавдарды;
» бұрыннан салынған көсіпорындарды қалпына келтіру жөне кеңейту кезінде.
Дата добавления: 2015-01-05; просмотров: 63; Нарушение авторских прав
⇐ Предыдущая104105106107108109110111112113Следующая ⇒
lektsii.com - Лекции.Ком - 2014-2022 год. (0.009 сек.) Все материалы представленные на сайте исключительно с целью ознакомления читателями и не преследуют коммерческих целей или нарушение авторских прав |
Аллаға сенудің, сенімденудің, берілгендіктің ең басты мәні – Одан келген ақпаратты толық, күмәнсіз, қабылдауда. Дәл осы шекара адамдардың жүріс-тұрысын екіге бөледі. Жалпы айтқанда, барлық адамдар мәңгілік бар екендігін түсінеді. Айырмашылық тек оның атауында және шексіздік жайында түсініктің сапалы құрамдас бөлігінде. Сондықтан елшінің оппоненттері онымен пікір таласқан кезде, Кітаптың ақпаратына сенімденбей, оның сөздерін растайтын басқа дәлелдерді талап ететін:
Сендерге тек қана басқарушылар келеді деп, не Иелерің келеді деп, не Иелеріңнің белгілерінің бірі келеді деп ойлап жүрсіңдер ме? Иелеріңнің қандай да бір белгісі келген кезде, тұлғаның сенімі оған пайдасыз болады, ол оған сол уақытқа дейін ие болмаса немесе сенімде ең жақсыға ие болмаса!
«Күтіңдер әрі біз де күтеміз!» – деп айт. (6:158)
Елшілердің уағыздауының бастапқы кезеңінде олармен әкелінген хабарға аз адам сенімденгенін тарихтан көруге болады. Бұл жағдай шынайы берілгендерді уайымдатпайтын, себебі оларға Алланың көмегі уәде етілген:
Расында, Біз Өзіміздің елшілерімізге және сенім артқандарға таяу өмірде әрі куәгерлер тұратын күнде жәрдем етеміз!
Сол күні зұлымдардың ақталуы өздеріне жәрдем етпейді! Оларға – қарғыс, әрі оларға – жаман баспана! (40:51-52)
Алдағы Сот күні жайында білім өмірдің бүкіл сынақтарына сабыр етуге деген қосымша талпыну береді:
Осы өмір жабылғандар үшін өңдеңкірелеген. Олар сенім артқандарды тәлкектейді.
Абай болып жүргендер қиямет күнінде олардан жоғары болады. Расында, Алла, қалағанына ризықты есепсіз береді! (2:212)
Білімге ие болғандар:
«Қайғы сендерге! Алланың сыйы сенім артып, түзелгендерге артығырақ! Оны тек сабырлылар кездестіреді!» – деді. (28:80)
Тапқандары үшін сақсынатын зұлымдарды көресің, алайда бұл оларға жетіп алады!
Сенім артып, түзелгендер бақтағы көгалда болады! Олар үшін, Иелерінде, қалағандарының бәрі бар! Бұл – үлкен артықшылық! (42:22)
Сендерге берілген заттар – таяу өмірдің қолданысы.
Аллада, –
сенім артқандар мен Иелеріне тәуекел ететіндер үшін,
үлкен күнәлардан әрі шектен тысқарылықтан аулақ жүретіндер, ал ашуланған кезде, кешіретіндер үшін,
Иелеріне жауап қайтарғандар, байланысқа шыққандар, ал істерінде өзара кеңесетіндер және Бізден ие болған ризықтан жұмсайтындар… үшін –
жақсырағы мен тұрақтырағы бар! (42:36-38)
Қылмыс жасағандар сенушілерді тәлкектейтіндерден болды!
Олардың қасынан өткен кезде, өзара көз қысысатын, ал отбасыларына оралған кезде, әзілмен оралатын.
Оларды кездестірген кезде: «Расында, олар адасқан ғой!» – дейтін.
Олар солардың үстіне сақшы болып қойылмады!
Сол күнде, сенім артқандар жабылғандарды, тақтада қарап жатып, тәлкектейді!.. (83:29-36)
Тәңірдің ақпаратына сенімдену қорытынды шығарылатын күнінде артықшылық береді, өйткені Жаратушының қарым-қатынасы тиісті болады:
Бірақ тәубе етіп, сенім артып, түзелгендердің тағдыры басқа болады. Оларға Алла жаман істерін жақсы істерге аударады, расында, Алла – Кешіруші, Рақымды! (25:70)
Өмірдің келесі кезеңіне күмәнмен қарау, Жәннатқа кіруге бөгет болады. Болашаққа күмәнмен қарау адамды қызғылықсыз жағдайға қояды:
Жабылғандар: «Сағат бізге келмейді!» – дейді.
«Әрине, оны сендерге, жасырынды білетін Ием, дереу әкеледі! Одан аспандар мен жерде шаң-тозаңның түйіршігі де жасырына алмайды, бұдан кішісі де, үлкені де. Тек Айқын Кітапта, сеніп артып, түзегендерге сый беру үшін! Оларға – кешірім мен құрметті ризық!» – деп жауап бер. (34:3-4)
Иеден келген хабарға сенім артушылық абай болуға талпындырады, бұрыс шешімдерден сақтандырады, осының бәрі болашақта әсерін тигізе алады:
…Сенім артып, сақсынғандарды Біз құтқардық.
Сол күні Алланың қарсыластары отқа жиналады әрі олар жайғастырылады… (41:18-19)
Сенушілік әрекеттермен нығайтылу керек, себебі нәтиже негізінде оларға байланысты:
Сендердің мүліктерің мен балаларың тек қана сенім артып, түзелгендерді Бізге жақын жақындатады. Істеген нәрселері үшін оларға көп еселі қайтарылым болады! Олар қауіпсіз бөлмелерде болады! (34:37)
Жабылғандарға – қатты азап!
Сенім артып, түзелгендерге – кешірім мен үлкен сый! (35:7)
Иелеріңнен кешірім алуға асығыңдар және ені аспандар мен жердің еніне тән, Алла мен Оның елшілеріне сенім артқандарға арналған, баққа асығыңдар! Бұл – Алланың молшылығы! Ол оны қалағанға береді! Алла – үлкен молшылықтың иесі! (57:21)
Өмір күнәсіз және қателіксіз өте алады деп санау аңғырттық болар еді. Бұл ешкімді қапаландырмау керек, себебі Аллаға берілгендік артықшылық береді:
Біз сенім артып, түзелгендердің жаман істерін жабамыз да жасағандарынан жақсырағымен жауап қайтарамыз! (29:7)
Сенім артып, түзелгендерің әрі Мухаммадқа түсірілгенге сенім артқандардың, ал бұл болса – олардың Иелері тарапынан ақиқат, – Ол жаман істерін жабады да ақылдарын жақсартады!
Бұл – жабылғандардың бос нәрсеге ергендіктері, – ал сенім артқандардың Иелерінің ақиқатына ергендіктері себебінен. Алла адамдарға осылайша мысал келтіреді! (47:2-3)
Әңгіме жаман істерді жалғастыру жайлы болып отырған жоқ екендігіне айрықша көңіл аударғым келеді. Кері реттілік болу керек: теріс амал жасап жүрген адам, Кітапқа сенімденіп, істеген амалдарына оралмай түзелгеннен соң кешірімге үміттене алады. Егер де, адам, Тәңірдің ақпаратына қатысты жабылғандық танытса, оның тағдыры қызғылықсыз болады:
Алла сенім артқандардың жебеушісі. Ол оларды түнектен нұрға шығарады. Ал жабылғандардың жебеушілері болып шектен шығушылықты жақтаушылар келеді. Олар соларды нұрдан түнекке шығарады. Сондайлар отқа қосылады әрі оның ішінде қалады! (2:257)
Олардың арасында Оған сенім артқандары да болды, Одан бас тартқандары да болды. Жағылған Тозақ жеткілікті! (4:55)
Оларды сол жерге қорлықта бой ұсынып кіргенін көресін! Олар төмен шұқшиып қарайды.
Сенім артқандар: «Расында, зарар шеккендер, бұл – қиямет күнінде өздеріне зарар шеккізгендер және өз отбасыларына зарар шеккізгендер!» – деп айтады.
Иә, расында, зұлымдар – тұрақты азапта! (42:45)
Борыш Күні басталған кезде, әуелде жабылғандардың шындыққа көздері жетеді, сол себептен олар ақыры сенім артады, алайда кеш болады:
Кейін, ол құлағаннан кейін, сендер Оған сенім артасыңдар ма?
Әрине, қазір! Әуелде сендер оны тездеткенсіңдер! (10:51)
Олар: «Біз сенім арттық!» – деп айтады, бірақ қалайша оларды қашық жерден алып шығарады?! Расында, олар әуелде жабық болатын әрі жасырын түрде қашық жерден балағаттайтын! Олар мен олардың қалауларының арасындағы бөгет оларға дейінгі жақтастардың істеріне тән. Расында, олар – жырмалайтын күмәнда! (34:52-54)
Біздің күшімізді көргеннен кейін, олар:
«Біз Жалғыз Аллаға сенім арттық және Оған серік қосқан нәрселерімізден жабылдық!» – деп айтты.
Бірақ, Оның қызметшілері лақтырып тастаған Алла заңы бойынша олар Біздің күшімізді көргеннен кейін, олардың сенімдері өздеріне пайда келтірмеді! Жабылғандар сол жерде зарарда қалды! (40:84-85)
Екіжүзділердің тағдыры ең қызғылықсыз. «Екі орындықта отыруға» ұмтылғандарды түңілушілік күтуде:
Сол күнде, сатылғыш ерлер мен сатылғыш әйелдер сенім артқандарға:
«Бізді күтіңдер! Біз сендердің нұрларыңды алып пайдаланайық!» – дегенде, оларға:
«Кері қайтыңдар да нұрды іздеңдер!» – делінеді.
Олардың арасында қақпасы бар қабырға тұрғызылған. Оның ішінде – мейірім, ал сыртқы жағында – азап.
Солар: «Біз сендермен болмадық па?» – деп оларға сөйлейді.
Олар: «Әрине, бірақ сендер, Алланың әмірі келмегенше, өздеріңді азғыртатыңсыңдар, күтіп тұратыңсыңдар, күмәнданатыңсыңдар әрі армандарыңа елігіп кеткенсіңдер! Сендерді Алладан еліктіруші еліктірді. Бүгін сендерден де, жабылғандардан да өтемақы қабылданбайды! Баспаналарың – от! Ол – сендердің жебеушілерің! Бұл жаман нәтиже!» – деп жауап береді. (57:13-15)
«Оттың иерархиясында» орналасуы да тіпті қазғылықсыз:
Расында, сатылғыштар оттың ең шеткі шегіне жетеді! Олар үшін сен көмекшілерді таппайсың, тәубесіне келіп, түзеліп, Алладан ұсталынып, Алланың алдындағы міндетінде ақжүректік танытқандардан басқа! Міне осылар сенім артқандармен, ал сонан соң Алла сенім артқандарға үлкен сый береді! Сендер алғысты болып, сенім артсаңдар, Алла азаптарыңмен не істейді? Расында, Алла – Алғысты, Білуші! (4:145-147)
Көріп тұрғанымыздай, екіжүзділердің де азаптан құтылу мүмкіндігі бар, бірақ тірі кезінде тәубесіне келіп, амалдарын түзету керек. Бұл формула барлықтарға қолданылады:
Оларды ауыр азаппен қуандыр, сенім артып, түзелгендерін қоспағанда! Олар үшін – есепсіз сый! (84:24-25)
Иенің сыйына жету үшін не қажет? Біріншіден, Жасаушы мен Оның елшілеріне сенім арту керек:
Біз, Алла мен Оның елшілеріне сенім артқандарға әрі елшілердің арасына айырма қоймағандарға, сыйларын береміз, Алла – Кешіруші, Рақымды ғой! (4:152)
Алланың өзі мен Оның нақты елшілеріне сенімдену қажет, олар жайлы хабар тарататындарға емес, осыған айрықша назар аудару керек. Осы жерде абайлаушылық қасиетін таныту керек, бұл қасиет теріс шешімдерден сақтай алады:
Аллаға сенім артып, абай болып жүргендер, Алланың жебеушілігінде, олар үшін қорқыныш жоқ, олар қайғармайды! Сенім артып, абай болғандар үшін таяу өмір мен ақырғы өмірде қуанышты хабар бар. Алланың сөздеріне алмасу жоқ, бұл – үлкен жетістік! (10:63-64)
Үстемнің Сөзіне берілгендік бағынбайтын тәкаппарды бас иетін дана адамға айналдырады:
Біздің белгілерімізге сенім артып, бой ұсынғандар, өздерің және жұбайларың, баққа қуанышқа бөленіп кіріңдер! (43:69-70)
Аллаға бойұсынушылық Оның ұйғарымдарын орындауында көрінеді. Себебі сенім әрекеттермен бірге болған кезде ғана есепсіз сыйға қол жеткізуге болады:
Сенім артып, түзелгендерді Біз төменгі жақтарында өзендер ағатын бақтарға кіргіземіз! Олар сол жерде тұрақты түрде қалады! Олар үшін сол жерде таза жұбайлар болады! Біз оларды қалың көлеңкеге кіргіземіз! (4:57)
Сенім артып, түзелгендерді Біз төменгі жақтарында өзендер ағатын баққа кіргіземіз! Олар сол жерде тұрақты түрде қалады! Алланың уәдесі хақ, кімнің сөздері Алланікінен гөрі шынырақ? (4:122)
Сенім артып, түзелгендер, ал Біз болсақ тұлғаға шамасы келетінді ғана жүктейміз, төменгі жағында өзендер ағатын бақтың мекендеушілері болады, олар сол жерде қалады! (7:42)
Расында, сенім артып, түзелгендерді, олардың Иелері сенімдеріне сәйкес бағыттайды! Жарылқанған бақтардың төменгі жақтарында өзендер ағады! (10:9)
Расында, сенім артып, түзелгендер, Иелеріне бағынғандар, олар баққа қосылады, олар сол жерде қалады! (11:23)
Сенім артып, түзелгендер, төменгі жақтарында өзендер ағатын, бақтарға кіргізіледі, олар сол жерде Алланың рұқсатымен қалулары үшін! Амандасулары: «Бейбітшілік!» – болады. (14:23)
Расында, Біз, жақсы амал жасап жүрген сенім артып, түзелгендердің сыйларын жоғалтпаймыз! (18:30)
Расында, сенім артып, түзелгендер үшін бақтар болады! Олар сол жерлерде қалады! (18:107)
Расында, Алла, сенім артып, түзелгендерді, төменгі жақтарында өзендер ағатын бақтарға кіргізеді! Расында, Алла қалаған нәрсесін істейді! (22:14)
Расында, Алла, сенім артып, түзелгендерді, төменгі жақтарында өзендер ағатын бақтарға кіргізеді. Оларға сол жерде алтын мен інжу білезіктер тағылады, ал киімдері жібектен болады. (22:23)
Сенім артып, түзелгендерге, – кешірім мен құрметті ризық! (22:50)
Сол күні билік Аллада! Ол оларға төрелік етеді!
Сенім артып, түзелгендер, – жарылқанған бақтарда! (22:56)
Сенім артып, түзелгендерді Біз міндетті түрде түзелгендерге қосамыз! (29:9)
Сенім артып, түзелгендерге келсек, олар көгалда қуанып жатады! (30:15)
Расында, сенім артып, түзелгендерге – жарылқанған бақтар! Алланың хақ уәдесі бойынша олар сол жерде қалады! Ол – әр нәрсеге шамасы жетуші, Дана! (31:8-9)
Сенім артып, түзелгендерге келсек, оларға, істеген нәрселері үшін сияпат ретінде – мекендеуге арналған бақтар! (32:19)
Сенім артып, түзелгендерге келсек, Иелері оларды Өз мейіріміне кіргізеді! Бұл – айқын жетістік! (45:30)
Сенім артқандар, – олардың тұқымдары Біздің ақиқатымызға сенім артып, олардың артынан ерді, – олармен бірге тұқымдары болады. Амалдарынан Біз ешнәрсені жіберіп алмаймыз. Әр ер – тапқанының тұтқыны! (52:21)
Расында, сенім артып, түзелгендерге – төменгі жақтарында өзендер ағатын бақтар! Бұл – үлкен жетістік! (85:11) |
Қазақстандық Александр Герлиц 2022 жылғы қысқы Паралимпиада жарыстарындағы ойындарын аяқтады, деп хабарлайды Zakon.kz.
Александр Герлиц үшін қысқы Паралимпиада-2022-дегі бұл бақ сынаған соңғы жеке жарысы болды.
Әу, бастан көшбасшылық тізгінін жарыс иелері - қытайлық паралимпиадашылар мықтап ұстап, ешкімді алға жібермеді. Олар бірінші және үшінші орындарды иеленді. Француз шаңғышысы жеңіс тұғырының екінші сатысына көтерілді.
Осы Паралимпиадада биатлоннан қола медаль иеленген қазақстандық Александр Герлиц шаңғы жарысында өз жетістігін қайталау үшін бар күшін салды, алайда ол құрметті V-орынға ие болды.
Бұл жоғары нәтиже Александрға Паралимпиада ойындарында өнер көрсеткені үшін берілетін жүлде сомасын 105 мың долларға дейін (қазіргі бағам бойынша шамамен 54 млн теңге) ұлғайтуға мүмкіндік берді.
Паралимпиаданың қола медалі үшін Герлиц 75 мың доллар сыйақы алады, спринтте шаңғы жарысынан V-орын, 12,5 шақырымдық биатлон және 12 шақырымдық шаңғы жарыстары үшін әрқайсысына тағы 10 мың доллардан алады. |
Бүгін Жұбанов университетінің тарих факультеті 2019 жылғы түлектерін шығарып салды. Бүгінгі таңда факультеттің 3 кафедрасы бакалавриат бойынша 6, магистратура бойынша 2, докторантура бойынша 1 мамандық негізінде қазіргі таңда еңбек нарығындағы сұранысқа ие мамандар дайындайды. Биылғы оқу жылында факультетті 125 түлек тәмамдаса, ал 26 түлек үздік диплом иегері атанып отыр.
Салтанатты рәсімді ашқан университет ректоры Бауыржан Ердембеков «Құрметті түлектер, құрметті әріптестер және ата-аналар! Бүгін бірітуші түлектер жаңа өмірге қадам басқалы отыр. Сіздерге ақ жол тілеймін, үлкен өмір жолына біздің университеттің атын жақсы жағынан көрсетіп жүретіндеріңізге сенемін! Дипломдарыңыз құтты болсын!», — деген тілегін жеткізді.
Диплом табыстау рәсіміне арнайы қатысқан факультет түлегі, «Ақтөбе қаласының білім бөлімі» ММ басшысы Саян Сүлейменов түлектерді құттықтап, кәсіби және ғылыми салада табыстар тіледі.
Одан әрі диплом табыстау рәсімін университет ректорының кеңесшісі Константин Цхай, оқу және оқу-әдістемелік жұмыстары жөніндегі проректоры Бибігүл Әбенова, кәсіпкер Бахыткерей Адманов жалғастырып, болашақ мамандарға ақ тілегін жеткізді.
Сондай-ақ, шараға қатысқан университеттің Инновациялар мен кәсіпкерлікті дамыту орталығының директоры Әсел Шетиевалар факультет түлегі Әділет Доштияровқа университеттің студенттік кәсіпкерлігін дамытуға арналған «Алтын ракета» статуэткасын табыс етті.
Өз кезегінде факультет деканы Гүлмира Купенова университет қабырғасында үздік оқумен қатар, қоғамдық жұмыстарға белсене араласқан бірнеше түлектердің ата-аналарын алғыс хаттармен марапаттады.
Салтанатты шарада түлектер мен ата-аналар тарапынан университет басшылығына, оқытушылар атына жылы лебіздер айтылды.
Диплом табыстау рәсімінде сөз алған факультет түлегі Айдана Бимурзаева: «Бүгін аяулы ұстаздарыммен, қимас достарыммен биікке қанат қағып барамыз. Барлығымыздың да алға қойған мақсатымыз бар. Сол мақсаттарымызды, міндеттерімізді орындауаға ұмытылудамыз. Бізді білім әлемінде өз мамандығымызға сай маман болуға қалыптасуға жол салған барша ұстаздарымызға алғысым шексіз. Олар біздің қамқоршымыз, тілекшіміз. Енді ұстазарымыз үміт күткен сол бір асудан да сәтті өтерміз. Армысың асқар шың, сенің де биігіңе шығар күн жақын…», — деген тілегімен бөлісті жас түлек.
Айта кетейік, әрі қарай мерекелік концертке ұласқан салтанатты шараға зиялы қауым өкілдері, оқу орнының ұжымы, студенттер және ата-аналар қатысты. |
Президентіміз Қ.К.Тоқаевтың «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты биылғы Жолдауын пандемиялық ауыр жағдайды басынан кешіп, осынау күрделі кезеңді еңсеретініне үлкен үмітпен қарап отырған ел халқы түгел ризашылықпен қабылдады деп ойлаймын. Өйткені бір жылдан сәл-ақ асқан уақытта-ақ бір жыл бойы елдің басына туған небір қиыншылықтарды бірге көріп, бірге сезініп, бірге қиналып, бірге жабырқаған Қазақстан Республикасының Президенті мемлекетімізді аса салқынқанды әрі салиқалы төзімділігімен басқарып, әр қадамымен ел ертеңіне үлкен сенім ұялата, алға бастап келе жатыр.
Соңғы жүз жыл ішінде болмаған дағдарысты бастан өткеріп жатқан әлемде еліміздің геосаяси ахуалдағы ұзақ мерзімді дамуына да кедергі келтіріп алмауымызды қатаң бақылауында ұстап отырған Президент өзінен бастап ел халқына зор жауапкершілік жүктейтін, сол жауапкершіліктің арқасында жүзеге асырылатын бірқатар мақсат-мұраттарымызды айқындап берді бұл Жолдауында. Оның қай-қай бағыты болмасын, барлығы да түгелімен дерлік халықтың игілігі үшін, халықтың әл-ауқатының жақсаруы үшін, халықтың әдеуметтік тұрмысының көтерілуі үшін, халықтың басының амандығы, бауырының бүтіндігі үшін мүлтіксіз атқарылуы тиіс шаралар. Президент айтқандай, жаһандық экономиканы қайта қалпына келтіру үшін кемінде бес жыл уақыт кететінін шамалаған сарапшылар сөзіне сүйенсек, сол уақыт аралығында пайда болар жаңа әлемнен біздің мемлекетіміз де өзінің лайықты орнын алуы үшін дәл осындай дағдарыстар мен іргелі өзгерістерде шыңдалуы тиіс болып тұр. Ол үшін біздің реформаларға тың серпін берілуі қажет екендігін атап өткен Қасым-Жомарт Кемелұлы ең алдымен Ұлт жоспары мен Бес институционалдық реформаны негізгі бағдар ететінімізді алға тартты. Осы орайда әрбір азаматымыздың лайықты өмір сүруіне жағдай жасауға, олардың құқықтарын қорғауға, заң үстемдігін қамтамасыз етуге, жемқорлыққа қарсы күресті күшейтуге бағытталған он бір басымдықтан тұратын іс-қимыл жоспарымен егжей-тегжейлі таныстырды.
Мемлекеттік басқарудың жаңа моделі ретінде тікелей мемлекет басшысына бағынатын Стратегиялық жоспарлау мен реформалау агенттігі, Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі және Реформалар жөніндегі Жоғары президенттік кеңес құрылатын болды. Мемлекеттік аппарат құрылымын оңтайландыру, әсіресе жауапты хатшылықтардың институтын ықшамдау, олардың міндетін министрліктердің аппарат жетекшілеріне жүктеу арқылы екі жылда мемлекеттік қызметшілердің жиырма бес проценті қысқартылып, мемлекеттік қызмет жүйесіне өзгерістер енгізіліп, мемқызметшілердің қоғамдағы рөлі мен беделін де, жалақысын да көтеру мәселесі қарастырылмақ.
Карантин кездерінде Төтенше жағдай жариялау және амалсыз «Төтенше Жарлықтар» шығаруға негіз болған құқықтық жүйе дағдарысты жағдайларға жүйелі шешім бола алмайтындығын байқатты. Сондықтан атқарушы биліктің бүкіл жұмысын тежеуге апарып соғатын құқықтық реттеуді қайта қарап, бұрынғы нормаларды тиімді қалыпқа түсіру керек болып тұр. Мемлекеттік функциялардың біраз бөлігін мойындарына алған ондаған ұлттық компаниялар мен он мыңдаған мелекеттік кәсіпорындардан тұратын ірі квазимемлекеттік ұйымдарды да бюрократизмнен арылтып, реформалау, квазимемлекеттік секторда әкімшілік-басқару жұмысымен айналысатын қызметкерлердің санын, пайдасыз шығындарды және басы артық еншілес компанияларды қысқарту жұмыстары жалғасатын болды.
Мұнайға тәуелділіктің уақыты шектеліп келе жатқан мына жаңа дәуірде халықтың жағдайын жасай отыра жаңа әлемдік нарыққа бейімделіп үлгеруіміз керектігін баса айтып, жаңа экономикалық бағыттың жеті негізгі ұстанымын белгілеп берген Президент жүйелі әрі біртұтас ұстанымның жоқтығынан сансыз көп жобаға қаражатты ысырап етіп отырғанымызды қынжыла жеткізді. Өнеркәсіпке қолдау көрсетудің нақты шараларын дұрыстап жетілдірудің қажеттігін меңзеп, Үкімет пен заң шығарушы органдар тарапына «Өнеркәсіп саясаты туралы» бірізді заң шығару, стратегиялық маңызды өндірістерді іріктеп, оларды жеңілдіктер арқылы қаржыландыру, қолдау жолдарын қарастырып, таңдалған жобалардың жүзеге асырылу уақыты тәмамдалғанға дейін құқықтық шарттардың тұрақтылығы сақталуын қамтамасыз етуді тапсырды. Басқа басымдықтарды да талдап түсіндірген Қ.К.Тоқаев Үкіметке және жауапты тұлғаларға стратегиялық инсвестициялық келісімдердің жаңа заңнамаларын әзірлеу; мемлекет меншігінде тек әлеуметтік нысандар, сондай-ақ мемлекеттің қауіпсіздігі мен қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін нысандар ғана қалатын етіп, Жаңа жекешелендіру жоспарын қабылдау; меморгандардың бюджеттік қаржыларының жұмсалуын қатаң қадағалау құзырына кіретін Есеп комитетінің қызметін күшейту; әлеуметтік саясаттың жаңа үлгісін — парадигмасын жасау мақсатында мемлекеттің Әлеуметтік кодексін дайындау; толыққанды оқу үдерісі үшін қажетті барлық функциялары бар бірыңғай онлайн білім беру платформасын шұғыл әзірлеу, санитарлық талаптарды сақтай отырып, білім алудың қалыптасқан дәстүрлі тәсіліне қайта көшудің тәртібін әзірлеу; азаматтардың сандық білімдері мен сауаттылық деңгейлерін көтеру мақсатында үздіксіз білім алу Концепциясын дайындау; жыл сайын әлемнің жетекші ғылыми орталықтарында бес жүз ғалымның тағылымдамадан өтуін қамтамасыз ету, сондай-ақ, «Жас ғалым» жобасы аясында зерттеу жүргізу үшін мың грант бөлу шараларын ұйымдастыруды міндеттеді.
Жаман ой кедергілерді туғызады. Жақсы ой оларды жояды. Жағымды жаңалықтарымен көңіл бұлтын ыдыратып, жанымды жадыратқан Жолдаумен танысып отырып,
«Бірде бал, бірде у беріп өтеді өмір,
Бақты да, қайғыны да көтере біл» деп келетін ғұлама Әбілқасым Фирдоусидің нақылы еріксіз ауызыма оралды.
Иә. Бүкіл дүние жүзін бір тарының қауызына сыйдырған КВИ-дің әсері еліміз бен жұртымызға қаншалықты тауқымет пен қасірет әкелсе, соншалықты ақыл мен саналарымызды да сәулелендіргені жасырын емес:
Бір аштық болмаса — тоқтықтың қадірін білмес ек,
Бір індет келді де бақыттың білдірді қадірін.
Жұқтырған жандардың санымен ойнамай күнде есеп,
Жұртымды жұбатар ауызыма сөз салшы, Тәңірім! — деп,
шырқыраған жанымызды қайда қоярымызды білместей күйге түскен сол бір шақтарымызда әрбір сәт сайын халқымызға демеу сөздерін арнап, әрбір сәт сайын халқымызды мықты болуға шақырып, әр бір сәт сайын тығырыққа тіреген сын мен сынақтан сүрінбей өтуімізге дем беріп, басымыздан сипап, арқамыздан қағып, сауырымыздан қамшылап, отырған Президентіміздің қамқорлығымен аспанымызды торлаған мұнар күндерден де шығып, бүгінге жеттік міне.
Әуелі бір Алла, ал сосын дәрігер тұрғанда,
Вирусты жеңеміз күшпенен бұрын-соң болмаған!
Қобалжып, толқыма, тауып ап бір күрек бір қолға,
Тізе қос билікпен еліңді, жеріңді қорғаған! — деп, ел басында кіршіксіз тазалық пен адалдықтың ақ туындай Қасым-Жомарт Кемелұлы барда, жұрттың иманын үйірген дәл сол нәубетке ерік, жігер-күшімізді жұдырықтай жұмылдыра қарсы тұра алатынымызға қапысыз сендік. Қасым-Жомарт Кемелұлы өз Жолдауында сол бір күн санаған, түн санаған мазасыз уақыттарда сенім мен жауапкершіліктің басты салмағын арқалаған медицина қызметкерлеріне шексіз алғысын білдіруді ұмытпаған. Және олардың қоғамдағы орнын төрге шығаруды мақсат тұтқан. Үкіметке осы екінші жартыжылдықтың есебінен медицина қызметкерлерін ынталандыруға сыйлықақы ретінде жүз елу миллиард теңге бөлуді, медициналық мекемелерді мамандармен қамтамасыз етудің ұзақжылдық жоспарын құруды талап еткен Президент, сондай-ақ, жаңадан әзірленіліп ұсынылған Экологиялық Кодексті жан-жақты қарап, жіті сараптаудан өткізіп, жыл соңына дейін қабылдап үлгеру,
— «Жан-жануарларды қорғау» туралы заңнаманы да әзірлеу;
— қылмыстық-атқару жүйесінде, полициялардың қызмет орындарында жаппай үздіксіз бейнебақылау орнату;
— мемлекеттік органдардың, квазимемлекеттік сектордың қоғам алдындағы ашықтығын және есептілігін қамтамасыз етуге жол ашатын «Қоғамдық бақылау туралы» заңды әзірлеп, қабылдау;
— ақпаратқа қол жеткізу мәселелері жөніндегі заң жобасын сессияның аяғына дейін қабылдау;
— сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің жаңа тәсілдерін енгізу,
— 2021 жылдан бастап мемлекеттік қызметшілердің, депутаттардың, судьялардың шетел банктерінде есепшотқа ие болуы, қолма-қол ақша және бағалы заттар сақтауына қатысты жемқорлықпен күрес аясында жаңа шектеулер енгізу;
— Қаржы министрлігіне қарасты Экономикалық тергеу қызметінің жұмысын «көлеңкелі экономикамен» күресуге бейімдеу;
— бизнес саласын реформалау;
— киберқауіпсіздік туралы шараларды қолға алу, азаматтарды, әсіресе балаларды қорғау шараларын, адам саудасымен күрес шараларын нығайту;
— өнеркәсіп пен IT технологиясы арасында өзара тиімді ынтымақтастық орнату;
— ақша-несие саясатын қайта қарау;
— Салық кодексін және заңға сәйкес актілерді қайта қарау;
— үнемді әрі жауапты жаңа бюджет саясатын әзірлеу;
— аймақтарды бюджеттен қаржыландыру моделін әзірлеу;
— мәслихаттардың тексеру комиссияларын нығайту бағытында заңнамалық құжаттарды тиісінше сәйкестендіру;
— «Аңсаған сәби» арнаулы бағдарламасын жүзеге асыру;
— Әлеуметтік кодексін әзірлеу жұмысын бастау;
— азаматтардың «әлеуметтік цифрлық әмиянын» енгізу;
— азаматтық қоғаммен байланыста құқықтық-нормативтік негіздерді дамыту және осы маңызды жобаға қатысты барлық техникалық сауалдарды шешу секілді бірқатар нақты тапсырмалар берді
Бірнеше жылдан бері қолға алынып келе жатқан «Ауыл — ел бесігі» бағдарламасының, үш жүз тоқсан миллиард теңге бөлініліп, биыл айналымға енгізілген «5-10-25» бағдарламаларының іске асырылуы мол мүмкіндіктерге жол ашуда екенін, халық тұрмысын жақсартуға бірден-бір лайықты бастама болып, бірінші кезеңі табысты жүзеге асырылған «Нұрлы жол» бағдарламасының екінші кезеңі көлік-транзит секторының жетекші рөлін бекемдеуге арналуы керек екендігін айтқан Президент ауыл потенциалының толықтай ашылмауына себеп боп отырған салдарларды атап, ауылдың әлеуетін толық пайдаланудың стратегиялық маңызы барын сөз етіп, қазіргі таңда ауыл еңбеккерлерінің ауыр жұмысы тым арзан бағаланатынына, табыстың басым бөлігіне алыпсатарлар кенеліп жататындығына да алаңдаушылығын білдірді.
«Ауыл шаруашылығын дамытпай, бәсекеге қабілетті экономика құру мүмкін емес.
Бұл салада шешімін таппай келе жатқан өзекті мәселелер бар.
Жеріміз шетелдіктерге сатылмайды. Бірақ, Үкімет ауыл шаруашылығы жерлерін толыққанды экономикалық айналымға енгізудің өзге әдіс-тәсілдерін әзірлеуге тиіс. Аграрлық секторға инвестиция тарту ауадай қажет.
Вертикальді кооперация аясында жеке қосалқы шаруашылықтың әлеуетін пайдаланған абзал. Біз горизонтальді кооперацияның әлеуетін де естен шығармауымыз қажет. Басы бірікпеген жеке қосалқы шаруашылықтар, шын мәнінде, өлместің күнін көріп отыр. Бұл ретте, сапалы әрі мол өнім өндіру, үздіксіз тауар жеткізу туралы сөз қозғаудың өзі орынсыз. Бәсекеге қабілетсіздік пен импорттан арыла алмай отыруымыздың себебі де осында,» деген Мемлекет басшысы технологиялық тұрғыдан ескірген суару жүйесінің келтіріп отырған кедергілерін, судың қырық пайызы далаға кетіп жататын да кездерін, онсыз да су тапшылығының зардабын тартып отырған еліміздің бұған жол бере алмайтындығын қатаң жеткізді.
Пандемияның басты соққыларына төтеп берулеріне тура келген шағын және орта бизнестердің өлеусіреген күйлеріне тоқталып, жеті жүз мыңнан астам кәсіпкерлерге салық жеңілдіктері берілгенін, төлем мерзімі кейінге шегеріліп, несиені жеңілдікпен қайта қаржыландыру мүмкіндігі ұсынылғанын еске түсірген Президент, ахуалы әлі де болса күрделі кәсіпкерлердің барлық несиелерінің алты пайызға дейінгі жылдық мөлшерлемесі бойынша Төтенше жағдай жарияланған сәттен, яғни, 16 наурыздан бастап он екі айлық кезеңді қамтитын мемлекеттік субсидия бергізетіндігімен қуантты.
Индустрияландыру және агроөнеркәсіптік кешенді дамыту ісіне елеулі үлес қосып, бұрын бір-бірімен байланыссыз болған қаржы институттарының қызметін ретке келтірген «Бәйтерек» пен «ҚазАгро» холдингтерінің рөліне арнайы тоқталған Президент, қазір мемлекетіміздің мүлде жаңа жағдайда тұрғандығына байланысты, уақыт талабынан туындаған нституционалдық құрылымды өзгертіп, осы екі ұйымды біріктіріп, қаржылық мүмкіндіктері анағұрлым зор даму институтын құру қажет екендігіне «Жаңа жағдайдағы экономикалық даму»деп аталатын кең көлемді басымдықта дәлелдер келтірді.
Бұл ретте, портфельді компаниялардың саны екі есеге азайып, штат саны да елу пайызға қысқаруға тиіс екен. Еліміздің халықаралық аренадағы экономикалық мүддесін белсенді түрде ілгерілетіп, ұлттық мүддені қорғауда сындарлы ұстаным және кәсіби біліктілік таныту керектігі, Қазақстанның игілігі үшін Еуразия экономикалық одағының және «Бір белдеу – бір жол» жобасының зор мүмкіндіктерін барынша пайдаланған жөн екені тілге тиек етілді.
Президент Жолдауындағы «Теңгерімді аумақтық даму» атты басымдықта өңірлер арасында экономикалық және өндірістік бағыт пен тұрмыс деңгейі, мемлекеттік қызмет сапасы жағынан айырмашылықтар бар болғандықтан, әр өңірдің бәсекелі артықшылығын ескеру арқылы, елімізді аумақтық және кеңістік тұрғысынан дамыту тәсілдерін түбегейлі өзгерту қажеттілігі, әсіресе моноқалаларымызды дамыту ісіне тың серпін беру жайы айтылады.
Үй болмаса күйдің де болмайтындығы шындық. «Азаматтардың әлеуметтік әл-ауқаты басты басымдық» саналған төртінші тақырыпта ең алдымен баспана мәселесі қозғалған. Президенттің тікелей тапсырмасы бойынша келесі жылдың өзінде Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының жеті жүз мың салымшысы өз жинағының бір бөлігін тұрғын үй алуға, емделуге жұмсай алады немесе басқарушы компаниялардың иелігіне береді. Бұл реформа мемлекет басшысының сөзінше, еңбек қатынастарын ашық әрі заңды жүргізіп, зейнетақы жүйесіне қатысуға ынталандыратын пәрменді құралға айналмақ. Өз бетінше баспана мәселесін шешуге табысы жетпейтін азаматтарға тиімді әлеуметтік көмек көрсетілетін болады және кезекте тұрған адамдардың баспана мәселесін тезірек шешу тетіктері жолға қойылмақ. Осы бөлімде Қ.Кемелұлы зор алаңдаушылық тудырып отырған отбасы-демографиялық ахуалды жақсарту туралы көптеген жағымды жоспарларымен бөлісті. Әрбір алтыншы отбасы бала сүю бақытына ие бола алмай отырған Қазақстанда «Аңсаған сәби» бағдарламасы арқылы экстракорпоральды ұрықтандыру бағдарламалары бойынша бөлінетін квота санын жеті мыңға дейін, яғни жеті есеге көбейту қолға алынады. Ал Президенттің тарапынан күндіз-түні «WhatsApp»-тан бас көтермейтін мұғалімдер мен оқушыларға және ата-аналарға аяушылық білдіріле отырып, әлі күнге дейін нақты бір онлайн-платформаның жоқтығы сын тезіне түскен «Қолжетімді әрі сапалы білім» атты бесінші басымдықта ұстаздар жалақысының аздығы да, қала мен ауыл арасындағы білім беру саласындағы алшақтық та сөз болды. Дипломды оңды-солды үлестірумен айналысатын білім мекемелерін жабу жұмысы білім беруді табысты бизнеске айналдырған ықпалды адамдардың қарсылығына байланысты әлі күнге дейін баяу жүргізілуде екен. Бұл проблеманың шешілуін ерекше бақылауға алуды Президент Үкімет басшысына қайта тапсырды.
Тапқан табыстың бір пайызын ғылым мен технологияны дамытуға беру туралы қолданыстағы норма талаптары сақталмай, көп жағдайда бұл қаражат компаниялардың ішінде бөлініске түсіп кететін ғылым саласының дамуы туралы да қынжыла мысалдар келтірген Мемлекет басшысының ірі бизнес өкілдері өңірлік университеттердің ғылыми қызметін қамқорлыққа алса деген ұсынысы біздердің де көңілімізге қонады. «Денсаулық сақтау саласын дамыту» мен «Экология және биологиялық әркелкілікті қорғау» атты басымдықтарда өз атаулары айтып тұрғанындай, денсаулық сақтау саласында жүргізілетін жұмыстар барысы, сондай-ақ қоршаған ортаға жасалынатын қамқорлықтар жайы баян етілді. Пандемияның келесі кезеңінен қысылмай өту үшін жасалынып жатқан дайындықтармен қарапайым халық та күнбе-күн құлағдар болып отырғаны белгілі. Соның өзінде ой-санамыз медициналық инфрақұрылымды дамыту, отандық фармацевтика саласын аяғынан тік тұрғызу, қолданбалы медицинаның дамуына тың серпін беру, алғашқы дәрігерлік көмекті ұйымдастыру тәсілдерін түбегейлі қайта қарау және «жасыл экономика» жағдайында ілгерілеуге тиіс экономиканың өсімінде көміртегінің үлесін барынша азайтуға күш салынатындығы жайлы тың деректермен толықтырылды.
«Халық үніне құлақ асатын мемлекет» – бұл, шын мәнісінде, «Әділетті мемлекет» құру тұжырымдамасы. Азаматтардың мәселелерін тыңдап, көріп қана қою жеткіліксіз. Ең бастысы – дұрыс және әділ шешім шығару қажет.» Осылай деген Қасым-Жомарт Кемелұлы бұл міндет дұрыс жолға қойылмай, әлеуметтік-экономикалық дамудың бірде-бір міндеті табысты жүзеге асырылмайтынын аңғартты.
Президент бұл тұрғыда өкілеттіктердің ара жігі нақты ажыратылған үш буынды модель құруды жөн санайтынын жеткізді.
Полиция қылмыстарды ашады, оған қатысты тұлғаларды анықтайды, айғақтарды тауып, оны тиянақтап беруі тиіс;
Прокурор жиналған айғақтарға тәуелсіз баға беруге, азаматтар құқығын бұзудың жолын кесуге, кінәлі емес азаматтардың қылмыстық процеске тартылуына жол бермеуге, сотта айыптау жағын қолдауға міндетті;
Ал сот — органдардың әрекеттеріне қатысты шағымдарды қарайды, және іс бойынша ақтық үкім шығарады. Тежемелік және тепе-теңдік жүйесін нығайтып, әр кезеңде тиімді саралау жүргізіп отыруға мүмкіндік беретін мұндай тәсілді Президент «Әділетті мемлекет азаматтардың мүддесін қорғау жолында» деп аталатын сегізінші басымдықта атап көрсетті.
Ішкі істер министрлігінің құрылымын қайта қарап, қазіргі таңда табиғи және технологиялық апаттардың дәуірінде өмір сүріп жатқанымызды ескере келе, Төтенше жағдайлар министрлігін құруды қажет деп санайтынын да осы бөлімде жеткізді.
Сондай-ақ, сот жүйесіне де көбірек тоқталған Президент осыдан оншақты жыл бұрын қабылданған «Медиация туралы» Заңнаманың дамуына ешқандай мемлекеттік органның атсалысып отырмағанын сынға алып, осы жөнсіздікті дұрыстауды тапсырды.
Сыбайлас жемқорлыққа қатысты қылмыс жасағандарға шартты түрде мерзімінен бұрын босату шарасы енді қолданылмайтын, жемқорлықпен ұсталғандардың мемлекеттік қызметте және квазимемлекеттік секторда жұмыс істеуіне өмір бойы тыйым салатын қағида қатаң сақталынатын сыбайлас жемқорлықпен жүргізіліп жатқан ымырасыз күрес нәтижелеріне де тоқталған Қ.К.Тоқаев Қоғамдық кеңестердің рөлін арттыруды, оларды сатып алуды ұйымдастыратын комиссиялардың жұмысына тартуды, олардың құрамына түрлі әлеуметтік топ өкілдерін кеңінен тартуды да ұсынды.
«Цифрландыру — барлық реформаның негізгі элементі» деп аталған басымдық бойынша орындалуға тиіс жағымды жаңалықтардың ең бастысы ретінде әлеуметтік жағынан осал отбасылардың балалары компьютерлік техникамен және сапалы интернетпен қамтылатындығын, цифрлық теңсіздік жойылып, барлық азаматтардың сапалы байланыспен барынша қамтамасыз етілетінін, бұдан былай электронды сервистерді қолдану халыққа оңайлатылдырылатынын айтып өтсек те жеткілікті болар. Дегенмен ақпараттық технологиялар нарығын, инжинирингтік және басқа да жоғары технологиялар қызметін дамыту — елімізде қосымша құн қалыптастырып, жұмыс орындарын ашуға мүмкіндік беретінін, осындай қызметтерді шетелге экспорттауға да жол ашылатынын қалай қуана сөз етпеске.
«Азаматтардың мемлекетті басқару ісіне қатысуы» мен «Ұлттың жаңа болмысы» атты соңғы оныншы және он бірінші басымдықтар қозғаған тақырыбы жағынан да, атқарылуы тиіс шаруалар жөнінен де бір-бірімен үндесе қабысқан, ең маңызды басымдықтар десек те болады. Өйткені мұнда Конституциямызбен кепілдік берілген адам факторы ең алдыңғы сатыға шығады. «Егер азаматтарымыздың әл-ауқатын шын мәнінде жақсартқымыз келсе, олардың өздерін тұтас мемлекеттің тиімділігін арттыру ісіне белсенді түрде тартқан жөн» деген Президентіміз мемлекеттік биліктің барлық дерлік институттары реформаланатынына сендірді.
«Біз «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» құруды қолға алдық. Бұған дейін айтқанымдай, бұл – мемлекеттік органдар тек азаматтардың күнделікті мәселесіне байланысты жауап қатуы тиіс деген сөз емес. Бұл, ең алдымен, билік пен қоғам арасындағы тұрақты диалог,» деген сөздерін астын сыза айтқан мемлекет басшысының мәлімдеуінше саяси саладағы реформаларымыздың бастамасы ғана саналатын бұл жаңғырту ісі бұдан ары қарай да жалғаса бермек. Жергілікті билік өкілдерінің сайланбалы болуы, жергілікті өзін-өзі басқарудың қаржылық мүмкіндіктерін арттыру, аймақтарды бюджетпен қаржыландыру моделін әзірлеу, жергілікті мемлекеттік басқару және жергілікті өзін-өзі басқару органдары құзыреттерінің ара жігін кезең-кезеңімен ажырату, тағы да басқа көптеген қажеттіліктерді мұқият түсіндірген Қасым-Жомарт Кемелұлы қалалардағы өзін-өзі басқару мәселесіне де жеке дара тоқталып, «Мүліктік меншік иелерінің бірлестігі» институтын енгізу жөніндегі реформаның басталғанынан хабардар етті.
Елімізде «Жауапты мемлекет – жауапты қоғам – жауапты адам» жүйесі берік орнығуын басты ұстаным етіп алдымызға тосқан Президент сөзінің қорытындысында өз халқының әлем үлгі тұтарлық жақсы қасиеттерінің көбірек болғанын қалайтынын жеткізді. Демократияның басты жауы — білімсіздік пен популизм екенін жұрт есіне қайта бір салған ол кісі жаңа саяси мүмкіндіктердің арқасында қоғамымызда «хайпократияның» белең алуына жол бермеуге шақырды. Президент айтқандай, қазіргі ең басты міндет — халқымыздың жаңа болмысын қалыптастыру, тұтас ұлт сапасын арттыру. Ендеше, Қазақстан Республикасы Президентінің бұл Жолдауындағы бағыт-бағдарламалардың толықтай әрі сапалы жүзеге асырылуы үшін біздер жұрт болып жұмылып, ата дәстүрімен, әкенің қанымен, ананың сүтімен бойымызға дарыған барлық жақсы қасиеттерімізді барынша пайдаланып, бар жақсы мүмкіндіктерімізді мейлінше қолдануымызға күш салуымыз керек. Қазақстан — бәріміздің сүйікті Отанымыз. Отан — еш нәрсеге айырбасталмайтын теңдессіз құндылық. Отан — бізде жалғыз ғана. Жалғыз Отанымыздың жолында кездескен кедергілерінен бірге қиналмай өтіп, қиындықтарды бірге жеңіп шығайық. «Ерден ердің артықшылығы — білігі, елден елдің артықшылығы — бірлігі» деген. Бұл мақсатта мен де халқымыздың зор ауызбіршілік танытатынына сенем. |
”Махаббат өтті”: Жарқынай Ханайым жеке өміріне қатысты сыр шертті: 18 қазан 2021, 10:11 - жаңалықтар Alashainasy.kz
Басты Өзге тақырыптар Инста-Алаш
"Махаббат өтті": Жарқынай Ханайым жеке өміріне қатысты сыр шертті
18 қазан 2021, 10:11
Әнші, актриса Жарқынай Ханайым "Рауза" телехикаясындағы рөлі үшін продюсерлеріне алғыс айтып, жеке өміріне қатысты сыр шертті. Ол махаббаттың өткенін, ешкімге реніші жоқ екенін жеткізді, деп хабарлайды Stan.kz ақпарат агенттігі.
"Баян Мақсатқызы және Бағым Мақсатқыздарына керемет “Рауза” телесериалындағы образ үшін, керемет әндер үшін, өте зор танымалдылық үшін үлкен рахметімді айтамын. Мені қазақ еліне танытқаны үшін, қарапайым шет елден келген қыздың қашанда үлкен сахнада ән айтқысы келген арманын орындағаны үшін үлкен рахмет. Тек қана мен емес көп қыздың арманын орындады. Бұл істе тең шебер жоқ екенін ел мойындаған номер бірінші продюсерлермен жұмыс жасау бұйырғанына Аллаға және себепші кісілердің өзіне үлкен алғысымды айтамын", – деп жазды Жарқынай.
Актриса жеке өмірінде болып жатқан өзгерістерге ешкімді кінәламайтынын атап өтті.
"Продюсердің міндеті ұсыну, таңдау әрқашанда әртістің еркінде. Әркімнің өнерге және жанұяға өз көзқарасы әртүрлі. Контрактіге отырған актрисаға да түсінікпен қарадым. Және осы жағдайды жіберейік. Айланам үшін барлығын ұмытып, қуана өмірімді сүремін. Ешкімге ренішім жоқ. Ренжіткен жандардан кешірім сұраймын. Махаббат өтті.
Кез келген ғашық әйел түсінетін сезім деп ойлаймын. Енді әнші емес, ана, блогер, бизнесмен Жаркынайды жиі көретін боласыздар. Мен өзгерістерге дайынмын, сіз ше?" – деп түйіндеді сөзін ол. |
Қазіргі уақытта ғылым алдында тұрған негізгі әлеуметтік философиялық мәселелердің бірі – интеллигенция ұғымын, соның ішінде ұлттық интеллигенцияның қалыптасу ерекшеліктері мен тарихта алатын орнын зерттеу. Интеллигенция мәселесі қашан да қоғам алдында тұрған. Көне дәуір мәдениетіндегі философия мәселелеріне көз жүгіртсек те адамның рухани болмысына, тұлға мәселесіне қатысты көзқарастар мен тың идеялардың орын алып отырғандығын көреміз. Философияның өзі зиялылықтың тарихи мәнін негіздей түспек. Қоғамдық дамудың негізгі күші адамның рухани болмысына келіп тірелер болса, бұның негізінде пайым пен зерденің рухы, адамгершілік қасиеттердің құндылыққа айналу себебі көрінеді. Осы себептен көне дәуірдің өзінде қоғамның, адамзаттың рухани тығырықтан шығуының бірден бір құралы ретінде философия, сол философиялық ой кешудің үрдісін қалыптастырып, нығайтып отырған интеллектуалдар болған.
Мәселен ең алғаш рет адамның рухани адамгершілік қасиеттеріне философиялық мысалдар келтірген ойшылдардың бірі Гераклит тұлға мен қоғам болмысына қатысты мынадай ойларын тарихта қалдырған: «Өрмегінің ортасында тұрған өрмекші, шыбын оның өрмегінің бір тінін үзсе, соның тұтастығына қам жеп, тез жамау үшін сол жерге тұра жүгіретіні сияқты, адам жаны да, оның өзімен мықтап біріккен тәнінің бір жеріне зақым келсе, сол зақымның орнын толтырғанша шыдамай, сол тұсқа тұра ұмтылады» [1, 297-б.]. Тұлға да сол сияқты, ұлтынан, мемлекетінен ажырап, қоғамынан тыс өмір сүрген емес. Ұлттың мүддесіне сызат түссе, оны сақтап қалуға ұмтылып отыратын адамның кісілік қасиетінің үлкен бір өнімін зиялылық, интеллигенттік сана дейміз. Интеллигенттік сана жанның тілеуінен шығатын рухани қасиеттің бірі. Соңғы ғасырларда әлемнің барлық елдері өзінің қоғамын күшейтуде, интеллигенцияның қалыптасу мәселесіне қайта баса назар аударғаны білінеді. Әлеуметтік философиядағы көтерілген мәселелерге де зер салсақ, интеллигенция мәселесі тұрғысында барлық идеялардың қалыптасып отырғандығын көреміз. Жаңа айтып отырған ежелгі дәуірде де солай болған. Интеллектуалдар қызметі, адам болмысының рухани деңгейі қоғамның қозғаушы әрі даму күшіне айналып отырған. Интеллигенция мәселесінің қоғам алдына шығуына әсер еткен нәрсе – халықтың, ұлттың, адамзаттың еркіндігі мен жауапкершілігіне қатысты мәселелердің туындауы. Қоғамдық сана түрлерінің белгілі бір уақыт жағдайында саясаттың, идеологияның негізінде дағдарысқа ұшырап отыруы. Соның негізінде тарихтың қай кезеңінде болмасын (әсіресе соңғы ғасырларда) интеллигенция қызметіне деген сұраныстың арта түскендігі анық. Осыдан бір ғасыр бұрын орыс философы Н.А.Бердяев өзінің «Философиялық ақиқат және интеллигенция шындығы» деген мақаласында былай деп жазады: «Осы уақытқа дейін жабық өмір сүріп келе жатқан осы бір тұтас әлем қос қысыммен, биліктің сыртқы реакциялық қысымымен және ақыл-ойдың іштей тығырыққа тірелуінен үлкен қайшылықтарға тап болды. Бұлардың сөздің кең мағынасында айтылатын жалпыұлттық, жалпы тарихи мәнге ие зиялылардан айырмашылығы «зиялы қауым» деп аталмайды»[2, 15-б.].
Интеллигенцияға деген сұранысты туғызып отырған қоғам, ұлттық мүдде талабы болған. Интеллигенция ұлттық мүдде құндылықтарынан қол үзбей, оның болашағына қатысты мәселелерден ажырамағанда ғана тұлғалық сипат алады. Бұл интеллигенция ұғымын ғана емес, оның тарихи феноменінің кең мағынада зерделенуіне әсер етіп отырған. Қоғамның терең, әрі тұрақты түрде дамуы оның саясатына, құндылықтарына, қоғамдық сана түрлерінің өз деңгейінде дамуына тәуелді. Сондықтан да интеллигенцияның рөлі қоғамына дұрыс бағыт, мемлекетіне жол көрсетіп отыруымен көрінген. Бұны айтып отырған себебіміз, адамзат қоғамы ес білгеннен бастап, оның мәдени дамуы, интеллектуалдық мүмкіндіктері арқылы жүзеге асып отырған. Интеллектуалдық мүмкіндіктерді туғызып отырған уақыт орамындағы орын алып отыратын қайшылықтар. Мәселен діннің мақсатына алдыменен кейбір дін өкілдерінің өздерінің қайшы келуі, тағы да басқа осындай мәселелерді айтуымызға болады. Бұндай жағдайлардың адамзат әлемінде орын алып отырғаны белгілі. Қоғамның, бір аймақтың мәдениетінің негізіне айналған құндылықтарға ұрпақтың ішінен өсіп шығатын белгілі бір топтың қарсы келуі, оның белгілі бір себептермен қоғам игіліктерінен тысқары кетіп, іштей шектеліп қалуы, бұны өзгертуге бағыт алған ұлттық интеллигенция өкілдерінің тобын қалыптастырып отыратындығы анық. Осы тұрғыдан қарайтын болсақ, ұлттық интеллигенция тұлғасы белгілі бір уақыт шеңберінде қоғамның ой елегі, ақыл таразысы болып табылады. Бұны интеллигенция болмысына тән қасиет, соған жүктелетін міндет деп те айтамыз. Интеллигенция болмаса жеке адам, халық болсын, өзі өмір сүріп отырған дәуірінде немесе келер уақыт жағдайында қоғамның сан түрлерінің шынайы қызметін ажырата алмауы мүмкін. Кез келген жаңа уақыт жағдайында қоғамның рухы мен болмысына қажет жаңа дүниелерді зерделеп, жеткізіп отыратын, сонымен бірге қоғамның төл дүниелеріне бағыттап, оның санасын жаңашылдыққа икемдейтін осы интеллигенция. Осы себептен интеллигенцияның феномені, тарихи болмысы, әлеуметтік қызметі, соның ішінде интеллигенция шындығы деген ұғым қашанда әлеуметтік философияда өзекті мәселелердің бірі болған.
Бүгінгі жаһандану мемлекетке өзінше қамдануды, қоғамның тұрмысын жақсартып отыруды, ғылымның дамуын, мәдениетін оның құндылықтары арқылы әлемге танытуды жүктеп отыр. Бұның жүзеге асуына тікелей әсер ететін қоғамның өзі. Осы себептен интеллигенция қай заманда да қоғамның бастаушы тобы болып саналған. Қоғамның бастаушы өкілі болу, халық олардың бағытымен жүруі үшін мемлекет, қоғам және интеллигенция болып бірігетін ортақ құндылықтар қажет. Болашаққа игілік болып жететін ортақ құндылықтар дегеніміз ол ұлттың мүддесі, мемлекет және тәуелсіздік, жер, тіл, дін, дәстүр, мәдениет және тағы басқалары.
Интеллигенция ұғымын тек қана әлеуметтік тұрғыдан қоғамда белгілі бір салада білімі, ақыл-парасатымен қызмет атқаратын топ деген көзқараста зерделеу жиі орын алған. Қазіргі уақыт бұл ұғымға тарихи негізде, мәдениет шеңберінде ұлттық мүдде тұрғысында зерттеуді қажет етуде. Яғни адамның ақылды, білімді, адамгершілігі жоғары индивид, тұлға ретінде қалыптасуының негізінде жеке адам мен қоғамның әлеуметтік танымына әсер етуші негізгі құндылықтарды да қоса зерттеу қажет. Бұл тұрғыдан келгенде интеллигенция ұғымы, тарихи уақыт кеңістігінде оның қалыптасуына ықпал етуші тұлғалар болмысын жан-жақты зерделеп отыруды да қажет етеді. Бұған дейінгі ұлттық интеллигенция феноменіне қатысты жазған еңбекте де тоқталып өткеніміздей, «дүние құбылысы, қоғам өзгерісі ескіру мен жаңару, даму арқылы көрінгенімен, оның ішінде тозбайтын, ескірмейтін, өшпейтін бір ғана нәрсе – зиялылық, адамның тұлғалық қасиеттері» [3,16-б.]
Тұлғаларды шығаратын ұлттың өзі. Ұлт болмаса тұлғалар шықпайды. Халықтың ұлтқа айналуының бір белгісі ұлттық мүддені қалыптастырумен қатар, оны сақтап, қорғап және нығайтып отыратын тұлғаларды шығарып отыруында. Ал мемлекеттің одан әрі дамуы ұрпақтың өзіне байланысты. Ең бастысы ұлттың болмысы мен болашағына қажетті құндылықтар болса қоғамды дамытатын құндылықтарды қалыптастыруға болады.
Философиялық энциклопедиялық сөздіктерде интеллигенция ой еңбегімен шұғылданатын, білімі терең, кәсіби білімі мен деңгейіне байланысты қоғамның белгілі бір саласында қызмет атқаратын жекелеген адамдар тобы делінген. Мәселен, шетелдік сөздіктерде, соның ішінде Уэбстер сөздігінде интеллигенция – белгілі бір әлеуметтік қызмет атқаратын, халыққа қызмет көрсететін, интеллектуалдар жиынтығын білдіретін ұғым мағынасында түсіндірілсе, Оксфорд сөздігінде «интеллигенция – интеллектуалдық қызмет атқаратын, саяси ұсыныстар мен мәдени құндылықтарға ие адамдар тобы» ретінде көрсетілген. Соңғы уақытта жарық көрген ағылшын тіліндегі Лонгман сөздігінде «интеллигенция саясат пен өнерде жаңа идея мен жаңа даму үлгілері арқылы қоғамда үнемі белсенділік танытып отыратын интеллектуалдар тобы» деп анықтама берілген[4, 3-б.].
Қарапайым сөзбен айтқанда интел-лектуалдар кәсіби мамандар. Осы мамандығы арқылы қоғамның ішкі құрылымында (рухани салада) қызмет атқаратын адамдар. Әрине бұл да дұрыс шығар. Бірақ қазіргі таңда кез келген адамның білім алуына мүмкіндік мол. Кез келген адам мамандық иесі бола алады. Бірақ қоғамның рухани өмірінде интеллектуалдар қызметін белгілі бір саладағы адамдардың қызметімен, іс-әрекетімен байланыстыру жеткіліксіз болуда. Адамның адамгершілік қасиеттерінің арғы жағында да көптеген көзге көрінбейтін дүниелер бар. Мәселен Әлихан Бөкейхановтың өзі, «Үлгісіз-рәсімсіз өскен, алдында көргені қаптама өсек, өтірік-жала» деп айтып кеткен [5,127-б.]. Яғни адамның білім алуына, оның қоғам игілігіне айналуына, болашаққа қызмет етуіне тікелей әсер ететін мінез, мінездің арғы жағында, ақыл, рухани қасиеттер, адамның танымы, ұлттың тәрбиесі жатыр. Тарихты жасайтын, қоғамына мәдени өзгеріс әкеліп отыратын тұлғаларда қазіргідей дипломы болмауы мүмкін, бірақ даналықтың білімі қашанда болады. Даналық білімнің табиғаты адамнан мінезді, рухани тереңдікті талап етеді. Тарихтағы қазақтың күйшілері, басқа да өнер иелері арнайы маман иесі болған жоқ. Бірақ олар тұлғалық қасиеттері, соның ішінде қабілетті тәрбиелеу арқылы ұлтының мәдениетіне жаңа өзгеріс әкелді. Сондықтан да интеллигенция ұғымын зерделеуде бірінші кезекте жеке адамның мемлекет азаматы, тұлға, ұлт тұлғасы ретінде қалыптасуына әсер етуші күштерді де ескеру қажет. Соған мән берілуі керек. Қоғам мен жеке адамның болмысының тұлғалануына әсер етуші күш бұл қашанда сол ұлттың төл дүниелері, құндылықтары болған.
Интеллигенция ұғымын философия ғылымы тұрғысында зерделеудің маңыздылығы осында. Қоғамның мәдени дамуында бірінші кезекте көзге түсіп отыратын халықтың, ұлттың негізгі қасиеттері болып саналса, жалпыға ортақ мәнге ие рухани қасиеттердің негізінде ұлттың зердесі тұрады. Ұлттық зерденің негізінде жанның қасиеті, сананың қызметі тағы бар. Осы себептен ХХ ғасырдың басында өмір сүрген италиандық философ әрі жазушы, ғалым Антонио Грамши «Интеллигенция екі түрге бөлінеді. Біріншісі халықтың өзі шығаратын ұлттық интеллигенция өкілдері. Екіншісі білімі, тәжірибесі арқылы қоғам алдында жүретін интеллигенция өкілдері» деп жазған [6,4-б.]. Интеллигенция ұғымы ХІХ-ХХ ғасырлардан бастап ғылыми айналымға түсе бастағанымен, бұл феноменді сонау Аристотель заманынан бастап, философияда адамның рухани болмысына қатысты зерттелген мәселелердің, тұжырымдамалардың философиялық деңгейдегі теориялардың нәтижесінде қалыптасып отырған категория деп айта аламыз. Латын тілінен қазақ тіліне аударған интеллигенция ұғымының тікелей мағынасы ойлай алатын, парасатты деген категорияны негіздейтін болса, бұл ұғымды философиялық және ғылыми тұрғыда негіздеуде негізгі категориялар адамның рухани болмысына қатысты категорияларды да зерттеудің қажеттілігін айқындай түсетіндігі анық. Мәселе адамның алған білімінде, мамандығында, кәсіби біліктілігінде емес, негізгі мәселе ақыл-парасаттылықта, ойлау мәдениетінде жатыр. Сол себептен бұл мәселеге көңіл бөлуде интеллигенция феноменін тарихи философиялық тұрғыда зерттеуде адамның рухани болмысына, соның ішінде жан, сана, зерде мәселесіне қатысты қалыптасқан зерттеулерді де шолып шығуымыз керек.
Адамның тұлғалық болмысына қатысты таным философиясының биік шыңы бұл Иммануил Канттың зерттеулері. Философ өзінің «Таза зердеге сын» атты іргелі еңбегінде интеллектуалдылыққа қатысты мынадай тұжырым жасағандығын көреміз: «адамгершілік құндылығы тек іс-әрекеттің парызды сезінуінен жасалатындығында көрінуі керек» [7,15-б.]. Адамгершілік, парасаттылық болуы үшін адамның да, қоғамның да танымы соған дайын болуы қажет. Егер адамгершілік құндылығын негіздейтін құндылықтар болмаса, халықтың өмір сүретін ортақ үйі мемлекет те тұрмас еді. Сондықтан да интеллигенттік сана жеке адамның, ұрпақтың және қоғамның өзіндік санасының дұрыс қалыптасуының жемісі.
Интеллигенция ұғымының негізінде жеке адамның, әлеуметтік топтың тұлғалану болмысына тән қасиеттер жатыр. Сол қасиеттің үлкен бір бөлігін ақыл немесе парасаттылық дейміз. Парасаттылық ақылдың әрекет етуі. Осы рухани қасиеттер жеке адамды немесе жекелеген адамдар тобын (ақыл-парасат иелерін) ұлттың мүддесімен біріктіре отырып, оны әлеуметтік институтқа айналдырып отырады. Интеллигенттік сананың негіздері ақыл, түсінік, ұғыну және тағы басқа қасиеттер бар. Ал осы рухани қасиеттерден шығатын интеллигент адам болмысына тән құндылықтар тәрбие, білім, мінез. Атап айтсақ жоғары деңгейдегі ойлау, мәдениеттілік, ұстамды әрі төзімді болу, қоғамның, елдің болашағына бағытталған идеяны да интеллектуалдар болмысына тән құндылықтар деп есептейміз.
Интеллигенция тұлғасына тән қасиет жеке адамды қоғамымен біріктіруші қасиеттер мен құндылықтарды өзінің болмысына тарта білуінде. Интеллигенттіктің мәні мен өлшемі осы қасиеттер арқылы білінеді. Осы тұста мынадай сұрақ туындауы мүмкін. Әр халықтың мәдениетінде тұлғалар дәстүрі, талант иелерінің, ойшыл адамдардың мектебі бар. Мәселен, қазақ мәдениетінде билер, шешендер, жыраулар, батырлар болды. Бұлардың даналығы, ағартушылық қызметтері үлкен тарихи институт деңгейінде өмір сүрді. Әр халықтың мәдениетінде осындай тұлғалар дәстүрі орын алса және олардың рухани дүниелері сол елдің мәдениетінің құбылысына айналып отырса, интеллигенция ұғымын қолдану қаншалықты қажет? Интеллигенцияның бұлардан өзгешелігі неде? Біздің ойымызша соңғы ғасырларда адамзат қоғамы (оның ішінде мәдениет те бар) жаңа кезеңге өте бастады. Жаңа кезеңнің ерекшелігі, бұнда ғылым жедел түрде даму үстінде. Ғылымның жедел түрде дамуы, техниканың озық жетістіктерінің пайда болуы, алдымен қоғамның ішкі өрісіне (жүйесіне) әсер етеді. Бір аймақта пайда болып жатқан жаңа нәрселер бүкіл адамзат қоғамына әсер ете бастайды. Осындай сәтте өзінің дәстүрлі құндылықтарынан қол үзбейтін, қоғамның түбінде соған қайта айналып келетінін білетін, жаңа дүниелерге де қоғамының қолын жеткізетін, жасампаздықтың өлшемін зерделейтін тарихи уақыт пен жаңа уақыттың шекарасында олардың құндылықтарын тұтастай зерделей алатын қоғам мүшелерін уақыт мемлекеттен талап етеді. Осы бағытта және осы мақсатта қалыптасқан біліммен қоса, ақыл-парасат иелерін интеллигенция, интеллектуалдар дейміз. Яғни интеллигенция бұл қабілет иелері. Сонымен қатар даналық, шығармашылық білім иелері де болуы мүмкін. Кім болса да (батыр, ақын, шешен, күйші және т.б.) адамның интеллектуалдық танымын тереңдетіп, тұлғалығын негіздеп отыратын рухани қасиеттер мен оның көзін ашып, өрісін кеңейтіп отыратын құндылықтар. Интеллектуалдылық, мемлекет өміріндегі интеллигенция рухы ұлттық құндылықтар мен ұлттық қасиеттер негізінде қалыптасады. Жаңа айтып өткеніміздей, қабілет, оның өрісін кеңейтетін тәрбие мен білім, рух еркіндігі, мінез, ойлау, зерде интеллектуалдар болмысының өмір сүруінің белгісі, әсіресе оның тарихта қалатын алып бейнесі. Интеллигенция тарихтан, қоғамның болмысынан тысқары жүрмейді. Оның негізгі бағыты, зердесі қоғамның шындығымен, тарих тәжірибесімен және мемлекеттің болашағымен байланысып отырады.
Интеллектуалдарды шығаратын қоғам. Қоғамның тереңдігі. Қоғамның тереңдігін айқындап отыратын құндылықтар. Соның ішінде тәрбие, білім, тарихи сана, саяси мәдениет, халықтың әлеуметтік және тарихи танымы адамның рухани болмысының негізінде жатқан қасиеттердің тұлғалық қасиетке айналуына ықпал етіп отырады.
Интеллигенция, соның ішінде саяси элита ұғымы соңғы ғасырларда үлкен қолданысқа ие болып отырғанымен, адамзат әлемі қазіргі өркениет дәуірінде қоғамның әлеуметтік танымына, халықтың зердесіне және қоғамдық сана түрлерінің болашағына жауапты адамдарды шығарып отыру үшін мыңдаған жылғы уақытты (тарихты) басынан өткізгендігі белгілі. Сол уақыт ішінде адамзаттың, жекелеген ұлттардың мәдениетінің болашағына қызмет етуші тұлғалар дәстүрінің қалыптасып отырғандығы белгілі. Соның негізгі куәлігінің бірі ретінде философияны айтумызға болады. Интеллигенция феномені әр халықтың мәдениетінде, мемлекет өмірінде осындай тұлғалар институтының заңды мұрагері болып табылады. Көрнекті ғалым, философ М. Орынбеков қазақтардың ежелгі дүниетанымына қатысты жазған еңбегінде, «Дамып келе жатқан тұтастықтың барлық модификацияларында болатын әмбебап бастауды іздеу, олардың ұзақ уақыт бойы қалыптасқан және тарихи жадында сақталған тұлғааралық қатынастардың қалыптасу принциптері екендігіне әкеледі» деген [8, 9-б.].
Интеллигенция ұғымы жекелеген адамдардың ақыл-ойы, ойлау мәдениеті, парасатты әрекеті, адамгершілік қасиеттерден құралатын немесе соны негіздейтін әлеуметтік философиялық категория. Адам болмысының интеллектуалдық өрісінде ерекше рөлге ие ақыл, ойлау, пайым мен зерде, сезімталдық, қабілет интеллектуалдар болмысының басты өлшемі болса, ал оның рухани негізі жан. Адамның тұлғалық қалыптасуы, мәдени әлеуметтенуі осы жанның қасиеттеріне тәуелді. Сондықтан да болар, қазақ руханиятында жиі айтылатын «Жаны саудың дені сау» деген ұғым қалған.
Шынымен де адам баласы өз болмысының рухани қырларын толық танымай мемлекетінің, оның құндылықтарының дамуындағы тұлғалық феномендердің қызметін тани да, іске асыра да алмас еді. Осы тұрғыдан алып қарайтын болсақ, Аристотель философиясындағы жанға, жанның негізгі қасиеті, мәні болып табылатын нәрсе интеллект жөніндегі пайымы адам мен қоғам болсын, екеуінің де түп негізі ұлттық болмыстың табиғатын зерттеуге бағытталған бірінші қадам болып табылады. Интеллектуалдылықтың мәніне қатысты зерттеулердің бастауы антика философиясында жатыр. Бұнда интеллектуалдылықтың басты өнімі саналатын дүниелер ғана емес, адам мен қоғам болмысының бойына ұялап отыратын қасиеттерді де тану, игеру принциптері де орын алған. Антикалық философиядағы философтардың тұжырымынан түйіндейтін ойымыз, яғни біздің ойымызша интеллигенция мемлекеттің қоғам арқылы шығаратын (қалыптастыратын) басты мәдени өнімі болса, интеллигенттік сана жанның қасиеттерінен, оның тілеуінен шығады. Адамның жанын тәрбиелеп, қоғамның рухани тереңдігін сақтап отыратын ұлттың дүниетанымы, дүниетанымдық тәжірибелер. Бүны руханият дейміз. «Адам – деп жазған әл-Фараби, — өмір сүре бастағаннан-ақ жаратылысында болатын оның бойындағы қабілетке келетін болсақ, бұл қабілетке адам жүре келе ие бола алмайды. Ал енді адамдағы басқа күйді алатын болсақ, бұл күйге адам тек жүре келе ие болады. Бұл күй екі түрге бөлінеді: осы күйдің біреуінің арқасында адамда не тек қана жақсы ақыл-парасат немесе тек қана жаман ақыл-парасат болады, ал екіншісінің арқасында не тек қана тамаша әрекеттер мен жан аффектілері немесе тек қана оңбаған әрекеттер мен жан аффектілері болады» [9, 210-б.]. Әл-Фарабидің тұжырымынан түйетініміз, яғни адам баласы дүниеге келгенде бірдей. Оның жаны ақыл күшін қалыптастыратын қасиетке ие. Ол адамның қандай ақыл күшін иеленіп, қандай мақсат құрып, сол мақсат жолында қандай адам болатындығы қоғамның өзіне де тәуелді. Интеллигенцияны қоғамның, мәдениеттің өнімі дейтініміз сол. Осы тұста Абайдың, «кімде кім жаман болса замандастарының бәрі жауапты» деген сөзі есімізге түседі. Қоғамның қандай болуы оның адамына ғана емес, мемлекетке де байланысты. Көп жағдайда тұлғалардың қалыптасуы мемлекет пен халықтың тағдырына ара түсуден көрінеді. Бұл мәселеге қатысты Жүсіпбек Аймауытов өзінің ойын былай деп айтып кеткен: «Жан жүйесі адамға ең жақын, ең керекті, әркімнің кім екендігі, жан өмірі жайынан әңгіме құрады. Біз көбінесе өзгелердің мінезін, мінін көргіш келеміз, өз мінезімізді, өз қасиетімізді, өз мінімізді көрмейміз, көргіміз келмейді. Біздің сыр-сипаттарымызды басқалар байқайды. Өзін білу, өз қасиетін тауып алу жанның тереңдігін тілейді, басқаша айтқанда, асқан ақылды, дана кісілер өзін сынай алады» [10, 2-б.].
Ұрпақты кісілікке, тұлғалыққа тәрбиелеу мемлекет пен қоғамның ісі. Интеллигенция ұғымын осы себептен қоғамнан, мемлекеттен ажыратып түсіндіру мүмкін емес. Ал мемлекет иесі қашанда ұлттың өзі. Халықтың тарихи санасы мен ұлттық санасы жоғарылаған сайын ол ұлтқа айналып отырған. Мемлекет құрудағы халық болмысының ұлттық сипат алуы алдымен оның мемлекет пен ұлт болашағына қажетті құндылықтарды қалыптастырып, сақтап отыруында.
Интеллигенттік сана мемлекет, қоғам игіліктерімен қашанда тығыз байланысты. Оның басты белгісі жеке адамның немесе белгілі бір адамдар тобының қоғам игіліктерін зерделеуден білінеді. Бұның арғы жағында әл-Фараби зерделеген адам жанының негізгі қасиеттері, әсіресе оның қоғам тарапынан үлкен қолдауға ие болуы (тәрбиеленіп отыруы) және де сол қоғамның дамуына ықпал ететін үлкен құбылысқа айналу себебі мен мәні жатыр. Яғни интеллигенция ұғымының танымдық мәнін негіздейтін ұстаным бұл жанның қасиетін әлеуметтік тұрғыда негіздеу болып табылады. Интеллигенция болмысының субстанциясы жан, жанның қасиеттері, жанның қоғамға игілік әкелетін сана, ақыл-парасат күшіне ие болуы. Әл-Фараби тұжырымы негізінде қарайтын болсақ, интеллигенция дегеніміз жанның қасиетін дұрыс тәрбиелеу негізіндегі дұрыс ақыл-парасат күші болып табылады. Жанның қасиетін дұрыс пайдалану (тәрбиелеу) арқылы ғана адам дұрыс ақыл күшін иелене алады. Ал ақыл күші дегеніміз бұл тарихи сана, тарихи жады, тарихи таным, дұрыс зерде, түзу білім, дұрыс сенім, басқаларға пайдасы тиетін дұрыс ұстаным. Кез келген адамның биік адамгершілік қасиетке, қабілетпен бірге дұрыс ақыл күшіне ие болып отыруының негізінде нәрсені дұрыс зерделеп, тану қабілеті де жатыр. Осы тұрғыдан қарайтын болсақ, интеллигенция ұлтының тарихы мен болашағын даналық тәжірибе биігінен зерделеп, қоғамына бағыт-бағдар беріп отыратын адамдар. Интеллигенция ақыл-парасаты, білімі, тәжірибесімен қатар, биік талғамы, танымы арқылы да тарих субъектісіне айналып отырады. Ал жекелеген адамдардың тарих субъектісіне айналуының негізінде қоғам игіліктеріне қызмет ететін, жастарды қоғамына қызмет етуге бағыттап отыратын зерде қызметі жатыр.
Ақылды әрекет ету, парасаттылық, таным, жалпыға ортақ пайдалы іс атқару қашанда ойшыл адамдарға тән, солардың міндетіне жүктеліп отырған мәселе. Философияның өзі де осы зерденің тәжірибесін жетілдіру, сол арқылы адамзат мәдениетін жаңа деңгейге көтеру мақсатында қалыптасқандығы белгілі. Интеллектуалдылықтың негізінде тұрған адамның жеке дара рухани болмысына тән қасиеттер, осы себептен философиялық мәселелердің үлкен бір бөлігін құрайды.
Адам болмысына тән сана мен ақылдың тұтас рухани жүйесі бұл даналық. Ойшыл адамдардың рухани мұралары мәдениеттің негізгі бөліктерінің бірі болып табылады. Интеллигенция өкілдері болса осы қалыптасқан, ұлттың мәдениеті мен оның мүддесіне қажет құндылықтарын сақтаушы, қоғамға пайдалы нәрселерді зерделейтін, оны танушы және қалыптастырушы адамдар. Бұлардың тарихтағы ойшылдармен байланысы және олардан өзгешелігі, олар алдыменен ойшылдардың философиясын, идеяларын меңгерген адамдар, қоғамына қажет тәжірибені философияның негізінде қабылдап, халыққа ұсынып отырады. Кез келген қоғам өзінің өмір сүріп отырған уақыты жағдайында ойшылдарды қалыптастыра алмайды. Ойшылдар ұлттың өмір сүретін ортақ үйі мемлекетінің қалыптасып, нығайып отыруына ықпал етсе, интеллигенцияны шығаратын қоғам, мәдениет, халықтың өзі. Осы негізде қарайтын болсақ, интеллигенция зердесі ойшылдар идеясының жүзеге асуы болып табылады. Кешегі алаш интеллигенциясы қазақтың төл мәдениетінің негізінде қалыптасты. Қазақ елінің сол кездегі саяси жағдайының өзі оларды қоғам алдына шығарды. Бұны айтып отырған себебіміз, интеллигенция феноменін жан-жақты зерттеуге философияда зерттеліп отырған адам мен әлеуметтік болмысқа қатысты мәселелер түйіткіл болуда. Мәселен елді уақыт жағдайында әлеуметтік қайшылықтардан аман алып шығатын қоғамдық сана, халықтың тұтас зердесі, соның ішінде осы әлеуметтік танымды сақтап, нығайтып отыратын интеллигенция зердесі.
Жаңа уақыт жағдайында қоғамнан шығып отыратын ұлттық интеллигенцияны тарихтағы ойшылдар идеясының жүзеге асуы деп айтуымыздың себебі мынада:
Арыстан Алатауда мерт болғанда,
Оқжетпесте тұрған қарт тасқа айналды.
Содан бері бірталай заман өтті,
Алашты улай-улай жаман өтті.
Тұлпар – тулақ, ер арып аруақ боп,
Сарыарқа сайран жердің сәні кетті.
Жолбарыстар жортатын cap далада
Қорсылдаған доңыздар мекен етті.
Жалғыз-ақ Оқжетпестің қиясында
Шөккен қарт күншығысқа түзеп бетті,
Көп заман талмай-тозбай тау басында,
Алаштан Кенекемдей бір ер күтті [11, 184-б.].
Ұлтқа қажет, оның өмірінің жақсаруына, қоғамның заманнан қалмай өмір сүруіне тікелей ықпал ететін интеллигенцияның ақыл-парасаты болғандықтан, тарихтың белдеуіне айналған ұлт тұлғаларының идеясы осы жаңа ұрпақ буын ішінен зиялылардың қалыптасуына ықпал ететіндігі немесе соны уақыттан талап етіп отыратындығы (күтетіндігі) анық.
Интеллигенция феноменін ұлттың мәдениетімен, қоғам болмысымен ұштастырсақ, былай деп қорытынды жасауға болады. Яғни интеллигенция ерекше қабілетке ие ақыл-парасат, білім иелері. Қоғамның ең басты жетістігі, өз жұртын игілікке жетелейтін адамдар деген мағынаны білдіреді. Екінші бір мәселе интеллигенция болмысына тән қасиет бұл таным. Қоғамға, мемлекетке, ұлтқа пайдасын, оң әсерін беретін танымдық қасиеттерге ие болу. Интеллигенцияның танымдық қасиеттерге ие болуы алдыменен сол қоғамның танымы үшін басты мүмкіндік. Бұған қатысты философияда Аристотель, әл-Фараби сынды ірі ойшылдар интеллект ұғымын ғылыми айналым шеңберіне енгізген болса, неміс философы И.Канттың философиясында интеллигибелділік ұғымы орын алған. Бұның мағынасы нәрсені ақылмен ұғыну, биіктен зерделейтін, шындықты ақыл деңгейінен ұғынатын, танушы субъект дегенді білдіреді. Жоғарыда айтып өткеніміздей, зерде биігіндегі танымы арқылы интеллигенция тарихтың субъектісіне айналады. Интеллигенция болмысы осы қасиетімен мәдени құбылысқа ие. Иммануил Кант былай деген: «жалғыз ләззаттілік тек қана зерде үшін толық игілік бола алмайды. Егер ләззаттілік (өздігінен бізді қанша тартса да) бақытқа лайықтылықпен, яғни ең биік адамгершілікпен бірікпесе, оны зерде құптамайды. Екінші жағынан тек жалғыз адамгершілік, яғни бақытқа лайықтылық та өз-өздігінен толық игілікті құра алмайды. Оны толықтыру үшін өз істерімен өзін бақытқа лайықты ете алған кісі ләззәттілікке үмітті болуы керек. Тек лайықтылық өзі ғана ешбір жанды қанағаттандыруы тиіс емес…» [12, 42-б.]. Философтың қоғамды, мәдениетпен оны жасаушы халықтың рухани болмысының (соның ішінде зиялы адамдардың) өзегі зерде ұғымына қатысты айтқан ойларынан нені ұғынамыз?
Адам атақ үшін тұлға болмайды. Боламын десе де оның болмысынан шынайы қасиеттерді уақыт, соның ішінде тарихи уақыт талап етіп отырған. Себебі ұлт тұлғалары мен интеллигенция үшін ұлт ісі атақ іздеп баратын нәрсе емес. Шын мәнінде осы жолда өмір сүрген ұлттық интеллигенция өз ісінің жемісін көрген емес. Бірақ олардың істеген істерінің жемісін ұрпақ көреді. Сондықтан да философтың айтып отырғаны зерде, интеллигенция танымы өзінің қолға алған ісінің болашағын ашық көріп, ақылмен ұғынудан шығады. Болашаққа зерде биігінен қарайтын адамның ләззат туралы ұғымы да өзгеше болмақ. Канттың айтып отырғаны, көбінесе қоғамда «анау интеллигент», «мынау интеллигент болуға лайық» деген пікірлер жиі орын алып жатады. Бұл дұрыс емес, қоғамына қызмет етуді мақсат еткен адамның одан көретін рахаты тек қана сол елдің абыройы ғана болуы тиіс. Бірақ абырой адамға оңайлықпен келген емес. Бұл тұрғыдан келгенде интеллигенция зердесіне тән қасиет, оның айшықты бір белгісі уақыт жағдайларымен (бір уақытпен ғана) шектеліп қалмай, үнемі алда жүріп отыруында. Қоғамға үлгі болатын деңгейге ие адамның зердесі де алда жүруі тиіс. Білімнің салтанат құруы осы интеллигенция зердесінің алда жүруімен жүзеге асып отырады. Қоғамды игілікке бастайтын ақыл-парасат иелерінің білімі, талғамы мен ойлауы да өзгеше. Бұған қатысты Абай, «Адамның адамшылығы істі бастағандығынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес» деген [13, 69-б.].
Интеллигенция ұғымына ғана емес, болмысына тән қасиетті, соған негізгі өлшем болатын тұжырымды Канттың философиясынан көре аламыз. Интеллигенция қоғамдық сана түрлеріне, әсіресе оның жағдайына (болашақтағы жағдайына да) сауатты, әрі жауапты түрде қарайтын адамдар. Ұлттық мүддеге жауаптылық оларда сауаттылықтан күш алып отырған. Интеллигенцияның сауаттылығы дүниетанымдық шеңбердегі тәжірибелер арқылы қалыптасады. Сол себептен олардың ерік-жігері көп жағдайда моральдық заңдарға бағынып отырған. Ал интеллигенттік сана, таным өрісіндегі адамгершілік қағидаларының бастауында жаратылыс, әлем, табиғат пен тарихтың заңдылықтарының тұрғандығын білеміз. Осы қырынан қарайтын болсақ, интеллигенция елдің болашағын, қоғамның жағдайын оған өзінің жауапты екендігін адамгершілік шеңберінде ғана емес, ақылдың биігінде, тәжірибемен қарайтын адамдар. Тағы да неміс философы И.Канттың тұжырымына жүгінсек: «тек қана зерделі жандардың адамгершілігімен үйлескен, соның арқасында ғана оған лайықты бола алған ләззәт әлемдегі ең биік игілік; сондықтан да біз таза практикалық зерденің көрсеткен жолы бойынша сол дүниеге қарай ойысуымыз керек, өйткені мұндай мақсаттардың жүйелі бірлігін заттар дүниесінен табуымыздың неғайбыл екенін сезімдерімізбен қабылданатын дүние көрсетіп отыр» [12, 42-б.]. Интеллигенция терминінің философиялық мағынаға ие термин болуының себебі осында жатыр. Зерде, ақыл-парасат халық игілігіне бағытталған адамгершілік қағидалары, жаратылыс ақиқаты негізінде шынайы мағынаны иеленіп отырады.
Адам баласы үшін зерденің көмегімен дүниені тануы, әлемді тануда таным жүйесін қалыптастырып отыруға сан ғасырлық уақытты басынан өткізіп отырғандығы белгілі. Бұған қарап адам танымының үнемі ақиқатты зерделеу жолында, әлемдік зерде (жаратылыс) заңына бағынышты екендігін де көреміз. Адамның интеллигенттік танымы алдыменен, осы дүниетаным өрісінен бастау алатын оның бір бөлігі іспеттес. Интеллигенция зердесінің бір уақытпен шектеліп қалмай, ұлттың өткені мен болашағын қамтитын интеллектуалдық алымдылық өрісін (күшін) иеленіп отыруы сондықтан.
Үмбетқан Сәрсембин,
философия ғылымдарының кандидаты
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Кенни А. Антика философиясы. Алматы: Ұлттық аударма бюросы. – 2020. -828 б.
2. Вехи: сборник статей о русской интеллигенций. — М., 1990.-158 с.
3. Сәрсембин Ү.Қ. Қазақ интеллигенциясы мәдени феномен ретінде. Монография. / «Жұбанов кітапханасы» сериясы. – Ақтөбе: «Жұбанов университеті» баспасы, 2018. – 170 бет.
4. Карлов Н.В. Интеллигентна ли интеллигенция // Вопросы философии, 1998.№3.С.-3-17.
5. Бөкейханов Ә. Шығармалар. — Алматы: «Өнер», 1994. — 383 бет
6. ХХІ ғасыр ұлттық интеллигент ғасыры бола ма? // Ақиқат №9, 1999. — 3-9 бб.
7. Кант И. Критика чистого разума. – Симферополь: «Реноме», 1998.-528 с.
8. Орынбеков М. Предфилософия протоказахов. — Алматы: «Өлке», 1994.-208 б.
9. Әбу Насыр әл-Фараби. «Қайырымды қала». — Алматы, RS: Халықаралық Абай клубы, 2015. – 284 б.
10. Аймауытов Ж. Жан жүйесі / Лениншіл жас. — №200 (11237) 14 октябрь 1989 жыл. — 2-б.
11. Батырлар жыры, 7-том. Тарихи өлең-толғаулар, дастандар/ Құраст. Е. Дүйсенбайұлы). – Алматы: «Жазушы», 2008. – 288 б.
12. «Әлемдік философиялық мұра». «Кант және Гегель философиясы». 8-Т. –Алматы: Жазушы, 2006. – 520 бет. |
«Атырау облысында білім беру сапасын арттыратын жол картасы іске асырылады»,-деп хабарлайды Атырау облыстық коммуникациялар қызметі.
Бүгін Атырау облысы білім беру жүйесін дамытудың 2021-2023 жылдарға арналған жол картасы таныстырылды. Аукымды жобаны Атырау облысы Білім беру басқармасы «Назарбаев Зияткерлік мектептері» Дербес білім беру ұйымдарымен бірлесе жүзеге асырады. Бұл - «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ-ның Қазақстанда қолға алған алғашқы тың жобасы.
Шара барысында ұстаздар қауымын Ғылым қызметкерлері күнімен құттықтаған Атырау облысы әкімі Махамбет Досмұхамбетов бүгінде адам капиталы кез келген мемлекет үшін басты құндылыққа айналғанын, оны дамытуды сапалы білімсіз көзге елестету мүмкін емес екенін атап өтті. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымдары әлемде үздіктердің қатарында екенін білеміз. Тың жобаны Атырау облысынан бастағандарыңыз қуантады. Өңіріміздегі білім беру саласындағы проблемаларды бірлесе шешеміз деген ойдамын. Атыраулық оқушылардың білімдік, зияткерлік және рухани-адамгершілік даму тұрғысынан өзгелерден оқ бойы озық тұрғанын көру - біз үшін аса маңызды миссиялардың бірі»,-деген аймақ басшысы білім саласына дамытуға қолдау көретуге әрқашан дайын екенін атап өтті. Облыс әкімінің тапсырмасы бойынша облыстық Білім беру басқармасы жанынан құрылған жұмыс тобы өңірдегі білім беру ахуалына талдау жасаған.
Соның нәтижесінде саладағы проблемаларды шешіп, білім беруді дамыту үшін әзірленген үш жылды қамтитын арнайы бағдарлама әзірленген. Жиын барысында сөз алған «Назарбаев Зияткерлік Мектептері» ДББҰ Басқармасының төрайымы Күләш Шәмшидинова білім беру саласындағы кешенді жаңғырту және білім беру сапасын арттыруға қатысты жоспарланған іс-шараларға жан-жақты тоқталды. «Аймақтың білім жүйесін дамытуды бірден қолға алған облыс әкіміне алғысымыз шексіз. Мұны өңірдің болашағына жанашырлық, жас ұрпаққа деген үлкен махаббат деп білемін»,-деген Күләш Шәмшидинова Жол картасының талдау және мониторинг, балалардың әл-ауқаты, мүмкіндіктер мектебі, педагогикалық кадрлар сондай-ақ инфрақұрылым сынды негізгі бағыттарына тоқталды.
«Жобаға сай, пәндік бағалау жүйесі бойынша оқытамыз. Оған қоса мұғалімдердің өзінің тәжірибесін зерттеу арқылы жұмыс барысындағы ұтымды жақтарын күшейте отырып, проблемаларды шешуге дұрыс бағыт-бағдар беру көзделген. Сондықтан, бұл жобаның кеңсесі ашылды. Оған «Назарбаев зияткерлік мектептері», білім беру, бағалау және мұғалімдердің біліктілігін дамыту орталықтары қатысады. Бұл ұзақ мерзімді жоба, сол себептен бір жылдың ішінде 23 қала, 27 ауыл мектептерінде балалардың функционалдық сауаттылығы, жетістіктері бағытында мониторинг өткізіледі.Мұғалім, ата-аналар арасында сауалнамалар жүргізіліп, содан кейін белгілі бір шешімдер қабылданып, жәтижесі белгілі болады», - деді К.Шәмшидинова.
Сонымен қатар, 4 және 8-сыныпта оқитын 5000 оқушының жетістіктері сараланып, мектеп басшыларының кәсіби құзыреттіліктерін кеңейту бойынша жұмыстар жүргізіледі. 50-ден астам мектепте STEM және IT дағдыларын оқыту бойынша жетекші жаттықтырушыларды кезең-кезеңімен даярлау жоспарланып отыр. Мектептерде қосымша білім беру, педагог-психологтар мен ата-аналардың оқу-тәрбие процесіне қатысуы үшін жағдайлар қаралатын болады. |
1 шілдеден бастап Қазақстанда зейнетақы төлеу жүйесі өзгеріп, әр зейнеткерге жеке төлемақы тағайындалмақ. Бұл туралы Қазақстан Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің орынбасары Светлана Жақыпова мәлімдеді.
Жақыпованың сөзінше, зейнетақы көлеміне салымшының еңбек өтілі мен қатысу мерзімі әсер етеді. Жаңаша зейнетақы алу үшін құжат жинау қажет емес. Бұл өзгеріске сәйкес, 2 миллион 148 мың зейнеткердің төлемақысы қайта есептеледі.
- Егер бір әйел (1998 жылға дейін) жұмыс істеп, жиырма жыл еңбек өтілімен зейнетке шықса, оның базалық зейнетақысы соған сәйкес төленеді. Ал ол әйел 1998 жылдан кейін де, зейнетақы жүйесіне салымшы ретінде қатысса, оның жалпы еңбек өтілі 35 жыл болып есептеледі. Базалық зейнетақыны есептеу қазірден басталады. Ол ең төменгі күн көріс деңгейінің 54 пайызы құрайды. Мұндай көлемдегі зейнетақы барлық қазақстандықтарға тиесілі екеніне кепілдік береміз. Егер еңбек өтіліңіз он жылдан аз болса, төлемақыңыз күн көріс деңгейінің ең төменгі деңгейіндегі 15 274 теңге болып қала береді. Егер еңбек өтіліңіз он жылдан асса, әр жылға екі пайыз төлемақы қосылады: 11 жылға – 56 пайыз, 12 жылға – 58 пайыз" деп түсіндірді вице - министр.
Ресми мәліметке сәйкес, Қазақстанда зейнеткерлердің саны екі миллионнан асады. Қазақстан Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің болжамына сәйкес, қазақстандық зейнеткерлердің 44 пайызы күнкөріс минимумының 100 пайызын құрайтын базалық зейнетақы алады.
ПІКІРЛЕР
Жаңалықтар
BBC мен "Медиазона" Украинадағы соғыста он мың ресейлік жауынгердің қазасын растады
Бельгияда Еуропарламент жетекшісінің орынбасары жемқорлық күдігімен ұсталды
Украинадағы соғысқа қарсылық білдіріп, қанды оқиғаларды тергеуді талап етпек болған белсендінің өтініші орындалмады |
30.11.22 19:10 30 қараша күні Қазақстан қор биржасында Қазақстан Қаржы министрлігінің МЕУКАМ-84 18-ші шығарылымын (KZKD00001137, MUM084_0018) орналастыру бойынша өткізілген сауда-саттық жүзеге аспады деп жарияланды
30.11.22 19:04 30 қараша күні Қазақстан қор биржасында Қазақстан Қаржы министрлігінің МЕОКАМ-36 91-ші шығарылымын (KZK200000695, MOM036_0091) орналастыру бойынша өткізілген сауда-саттық жүзеге аспады деп жарияланды
30.11.22 08:52 Бүгін Қазақстан қор биржасында есеп айырысуы 02 желтоқсанда болатын МЕОКАМ-36 91-ші шығарылымын (KZK200000695, MOM036_0091) орналастыру бойынша арнайы мамандандырылған қайталама сауда-саттық өткізіледі
30.11.22 08:45 Бүгін Қазақстан қор биржасында есеп айырысуы 02 желтоқсанда болатын МЕУКАМ-84 18-ші шығарылымын (KZKD00001137, MUM084_0018) орналастыру бойынша арнайы мамандандырылған қайталама сауда-саттық өткізіледі
28.11.22 12:12 30 қараша күні Қазақстан қор биржасында есеп айырысуы 02 желтоқсанда болатын МЕОКАМ-36 91-ші шығарылымын (KZK200000695, MOM036_0091) орналастыру бойынша арнайы мамандандырылған қайталама сауда-саттық өткізіледі
28.11.22 11:49 Қазақстан қор биржасында есеп айырысуы 02 желтоқсан күні болатын МЕУКАМ-84 18-ші шығарылымын (KZKD00001137, MUM084_0018) орналастыру бойынша арнайы мамандандырылған қайталама сауда-саттық өткізіледі
23.11.22 18:14 23 қараша күні Қазақстан қор биржасында Қазақстан Қаржы министрлігінің МЕУКАМ-96 (KZKD00001095, MUM096_0011) 11-ші шығарылымын орналастыру бойынша өткізілген сауда-саттық жүзеге аспады деп жарияланды
23.11.22 08:50 Бүгін Қазақстан қор биржасында есеп айырысуы 25 қараша күні болатын МЕУКАМ-96 11-ші шығарылымын (KZKD00001095, MUM096_0011) орналастыру бойынша арнайы мамандандырылған қайталама сауда-саттық өткізіледі
21.11.22 17:23 Қазақстан қор биржасында есеп айырысуы 23 қараша күні болатын МЕУКАМ-96 11-ші шығарылымын (KZKD00001095, MUM096_0011) орналастыру бойынша арнайы мамандандырылған қайталама сауда-саттық өткізіледі
18.11.22 18:00 Қазақстан Қаржы министрлігі 16 қараша күні KASE-де МЕОКАМ-60 54-ші шығарылымын (KZK200000737, MOM060_0054) жылдық 15,35 %-бен орналастырып, 7,5 млрд теңге тартты |
Оқу уақыты: 3 минут Біз әрқашан ақша үнемдеу үшін жақсы, біздің саяхат тәжірибесі жасауға тырысамыз және түрлі әдістері мен айлалар қолданады, уақыт пен күш. Шетелдегі демалыста рахаттану сіздің уақытыңызды керемет еткіңіз келетіндігіңізді білдіреді. Еуропаға саяхат жасаған адамдарға бірнеше нөмір ұнады…
Еуропа саяхат
Үздік шекаралық Еуропада қабылдауға Trains
бойынша Лиам Mallari
Оқу уақыты: 4 минут New high-speed, трансшекаралық пойыздар әлем арқылы сызықтар ашу жалғастырады. Одан әрі, олар әрдайым дерлік жайлылық қатысты әуе ұрып, рентабельділік, және саяхат жылдамдығы. Сол уақытта, бүкіл әлем бойынша көбірек пойыз желілер бар! трансшекаралық поездардың ішіне ғой Әр…
Пойызға саяхат Бельгия, Поезд саяхаты Франция, Поезд саяхат Германия, Пойызда Голландия, Пойызға саяхат Италия, Поезд саяхат Испания, Поезд саяхаты Швейцария, ... |
Бүгін ҚР Ұлттық академиялық кітапханасы Халықаралық Түркі академиясымен бірлесіп, «Мұстафа Шоқай мұрасы отандық және шетел ғалымдарының зерттеулерінде» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізді.
Мәдина Советбекқызы Send an email 08.04.2022
231
Жиын көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері, Алаш арысы, Түркістан автономиясының жетекшісі Мұстафа Шоқайдың қайраткерлік өміріне, саяси-қоғамдық қызметіне арналды. Қазақтың Ресей патшалығы құрсауынан босаған шақтағы өз жолын іздеу үдерісіне атсалысқан тұлғалар, соның ішінде ерекше орны бар күрескерлердің бірі Мұстафа Шоқайдың тарихи тұлғасы, тұтас Түркістан туралы идеясы ғылыми-тәжірибелік конференцияда кеңінен талқыланды.
Іс-шараны Халықаралық Түркі академиясының президенті, ҚР ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Дархан Қыдырәлі ашты.
«Мұстафа Шоқай – шын мәнінде ұлы тұлға. Алаш арыстарынан айырмашылығы, ол Орталық Азиядан алғашқылардың бірі болып миграцияға барып, Кавказда, Бакуде, Грузияда, Түркияда, Германияда, Францияда және артынша Европада барлық мемлекеттерді шарлай жүріп, жиындарға қатысқан. Артынан мол мұра қалдырған тұлға. Мұстафа Шоқай мұрасы қазір Қазақстанда қолға алынып отырған саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау жөніндегі комиссияның жұмысына үлкен көмек болады деп үміттенеміз. Себебі, Мұстафа Шоқай сол дәуірдің куәгері, ал өзге куәгерлердің көбісінің өкінішке қарай жазуға мүмкіндіктері болған жоқ. Әсіресе, ерте қалған Алаш қайраткерлері, себебі олардың жазу – сызуы шектелді. Ал, Мұстафа Шоқай нақты деректермен қарулана отырып, большевиктік билікті аяусыз сынады. Және оның деректері өте дәл, нақты құжаттармен, айғақтармен жазылғандықтанда большевиктік билікке өте ауыр тиді. Мұстафа Шоқай еңбектеріндегі зерттеулер өзінің кезінен басталды. Өзі сол замандастарының шығарған еңбектеріне қолғабыс жасай отырып, ғылыми еңбектер жазды. Қазір «Архив-2025» бағдарламасы бойынша біршама жұмыстар атқарылып жатыр. Шоқайдың мұраларының көпшілігі елге жеткізілді. Оның Польшадағы мұрағаттағы құжаттары немесе Франциядағы хаттары көп томдық болып шықты. Түркиядағы, Грузиядағы еңбектерінің көпшілігі топтастырылды».
Өз кезегінде тарих ғылымдарының докторы Көкебаева Гүлжауһар Кәкенқызы Германия мен Польша елдерінен жинаған материалдары мен өзі топтастырған хаттары туралы айтып өтті.
Сонымен қатар, конференцияға Мемлекет және қоғам қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор Мырзатай Жолдасбеков, ҚР ҰҒА академигі, тарих ғылымдарының докторы, профессор Мәмбет Қойгелді, филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі Қамзабекұлы Дихан, тарих ғылымдарының докторы, профессор Гүлжаухар Кокебаева, ҚР Парламенті мәжілісінің депутаты Айдос Сарым, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, профессор Зиябек Қабылдинов, Мичиган мемлекеттік университетінен Кожаоғлы Тимур (АҚШ), зерттеуші-ғалым, жазушы Андижан Ахат (Түркия), тарих ғылымдарының докторы, профессор Раджабов Кахрамон (Өзбекстан), «BULAG» кітапханасы директорының ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары Бенджамин Гишар (Франция), филология ғылымдарының докторы Абид Тахирли (Әзербайжан), Қырғызстан Кітап палатасының жауапты қызметкері Кушубек Качибеков (Қырғызстан), Аймақтық мәселелер институтының директоры Дмитрий Журавлев (Ресей) және басқа да алаштанушы, шоқайтанушы ғалымдар мен зиялы қауым өкілдері қатысты.
Конференция аясында Ұлттық академиялық кітапханасы ұйымдастырған Мұстафа Шоқайдың өмірі мен тұлғасына арналған тақырыптық көрме ұсынылды.
Мәдина Советбекқызы Send an email 08.04.2022
231
Facebook Twitter VKontakte Odnoklassniki Skype Messenger Messenger WhatsApp Telegram Хатпен жіберу Басып шығару |
Алматыдағы Ұлттық ұланның фельдшерлері қаңтардағы қақтығыстар кезінде жаралы жауынгерлерге көмек көрсете жүріп, өздері де жарақат алады. «Өзімізге қауіп төнсе де, міндетімізді адал атқаруға тырыстық», - дейді олар.
Рашида Бақбергенқызының Ұлттық ұланның медициналық құрамында еңбек етіп келе жатқанына 22 жыл. Тәжірибелі маман: «Қаңтардағы қақтығыстарда бүкіл өмірім көз алдымнан өтті», - дейді. 4 қаңтарда әскери дабыл бойынша жаралы жауынгерлерге медициналық көмек көрсету үшін жедел жәрдем көлігімен алаңға келген оларға бұзақылар тобы шабуыл жасайды. Таспен атқылап, көлікті босатуды талап еткен олар сөзге келместен жедел жәрдем көлігіне от қояды.
Рашида Салмекеева, ҚР Ұлттық ұланның сержант-фельдшері:
- Қолдарында бензин болған. Шөлмектің ішіндегі бензинді лақтырып, бәрімізді сүйреп шығарды. «Әйелдерді шығарыңдар да, ішіндегілерді өлтіріңдер», - деді. Терезелерді сындырған кезде бір бала келіп, шашымнан жұлды, одан кейін кірпішпен басымнан бір қойды. Сонда жарақат алдым.
Гүлзат Исекованың алты баласы бар. Бұйрық келген соң, отбасына қарамастан міндетіне кіріседі. Дәрігерлік құрам әскери бөлімге аяқ-қолы сынып, басы жарылып, ауыр жарақатпен келген сарбаздарға бір жарым тәулік бойы медициналық көмек көрсетеді.
Гүлзат Исекова, ҚР Ұлттық ұланның аға санитарлық нұсқаушысы:
- Мен жеке басым үшін емес, қасымдағы қарулас қыздар үшін қорықтым. Барлығы сол алаңда жүрді, резиденцияға кетті, солар үшін қорыққан кезім болды. Балалармен жылап қауыштым. Оңай емес екен, Алла енді мұндайды көрсетпесін. Жұмысқа келген кезде сарбаздармен де жылап қауыштық.
Қаңтардағы қақтығыстар кезінде Алматыда Ұлттық ұланның 200-ден аса қызметкері жараланды. Олардың көпшілігі қазір амбулаториялық ем қабылдауда. Ал бұғанасы мен аяғы сынған екі сарбаз қазір әскери лазаретте дәрігерлердің бақылауында. |
Оңтүстік Қазақстан Облысы туралы қазақша слайдты powerpoint.kz сайтынан тегін жүктеу үшін (скачать бесплатно) төмендегі «Жүктеу / Скачать» батырмасын басыңыз. Презентация / слайд тақырыбы: Оңтүстік Қазақстан Облысы. Презентация барлығы 7 беттен тұрады. Слайд мазмұны (жоспары): Оңтүстік Қазақстан Облысы туралы жалпы мәлімет,Оңтүстік Қазақстан Облысы,сонымен қатар тағы да басқа бөлімдер мен тақырыптардан тұрады.
Оңтүстік Қазақстан облысы орналасқан, оңтүстікте, бірі халық тығыз орналасқан өңірлердің Қазақстанның халқы 2,5 млн. адам немесе 15% – ға халық саны. Тығыздығы 22 адам/ш. км.
Облысы құрылды 10 наурыз 1932 жыл. С 3 мая 1962 года по 6 шілде 1992 ж. Шымкент облысы деп аталды. 1992 жылы облыстың қайтарды бұрынғы – Оңтүстік Қазақстан атауы. Облыс орталығы – Шымкент қаласы.
Облыстың көлемі 117,3 мың км2 немесе республика аумағының 4,3%. Арасындағы қашықтық солтүстіктен оңтүстікке тікелей 600 км құрайды.
Оңтүстік Қазақстан облысы, бірі болып табылады ірі аймақтардың, республиканың және шекаралас, шығысында Жамбыл облысымен, солтүстігінде – Қарағанды, батысында – Қызылорда облысымен және оңтүстігінде Өзбекстан. Оның аумағы – 117,3 мың шаршы шақырым, мұнда 2213,9 мың адам тұрады. Әкімшілік-аумақтық құрылымына облыс құрамына 4 қала, 11 ауылдық аудандар.
Қала халқының үлес салмағы – 40%. Облыстық орталығы – Шымкент қаласы, республикадағы ең ескі қалалардың бірі, оған 800-ден астам жыл.
География
Оңтүстік-Қазақстан облысы Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан шегінде шығыс бөлігінде, Тұран ойпаты және батыс отрогов Тянь-шань. Аумағының басым бөлігі жазық, бугристо-грядовыми песками Қызылқұм, даланы Шардара (оңтүстік-батыста, Сырдария өзенінің сол жағалауы) және Мойынқұм (солтүстігінде, сол жағалауы Шу). Солтүстік бөлігі бос дала, шөлейт Бетпақ-Дала, оңтүстікте – Голодная степь (Мырзашоль). Облыстың орта бөлігін алады Қаратау жотасы (Бессаз тауы – 2176 м), оңтүстік-шығысында – Талас Алатауының батыс шеті, Қаржантау жоталары (биіктігі 2824 м), Өгем (ең биік нүктесі – Сайрам шыңы – 4238 м) алып жатыр.
Ең ірі өзені – Сырдария (салалары Келес, Құрықкелес, Арыс, Бөген және т. б.) қиып өтіп, облыс аумағын оңтүстіктен солтүстік-батысқа қарай, және Шу өзені (төменгі ағысы), ағып солтүстігінде және жоғалатын Мойынқұм құмдарында.
Облысы аймағында орналасқан күрт континентальді климат. Құнарлы топырақ, күн сәулесінің молдығы, кең жайылымдар жасайды дамыту үшін үлкен мүмкіндік береді, бұл ауданда ауыл шаруашылығының түрлі салаларын, бірінші кезекте суармалы егін шаруашылығы мен жайылымдық қой шаруашылығы. Жоғары өнім береді посевыхлопчатника, күріш, сондай-ақ бақтар мен жүзімдіктер.
Табиғи ресурстар
Облыста полиметалл кен орындары бар (оңтүстік-батыс беткейі Қаратау жотасының ауданында, Кентау қаласы, Ащысай, Байжансайское, Миргалимсайское кен орындары және т. б.). Үлкен өнеркәсіптік қызығушылық тудырады темір рудасы кен орнының Қаратау жотасының. Облыста минералдық-шикізат ресурстарын өндіру үшін құрылыс материалдарын (әктас, гипс, кварцты құм, отқа төзімді керамикалық және бентонитовые саз, минералды бояулар, жасанды тастар).
Экономика
Облыстың негізгі өнеркәсіптік міндеті көзделді жедел дамытуды қамтамасыз ету түрлі-түсті металлургия, химиялық, каменноугольной, мұнай және құрылыс саласында, сондай-ақ өнеркәсібі жергілікті шикізат қорларын өңдеу. Бүгін Оңтүстік Қазақстан облысы едәуір өндірістік-экономикалық мүмкіндіктер бар. Бірі жұмыс күші мол аймақтардан. Аймақ пайдалы қазбалардың кен орындарына бай сияқты барит, көмір, темір және полиметалл кендері, бентонитовые саз, вермикулит, тальк, әктас, гранит, мрамор, гипске, кварцтық құм. Уран қоры бойынша бірінші орында, фосфориттер мен темір рудасы бойынша – үшінші орында.
Облысы болып табылады ірі өндіруші және жеткізуші мақтаның, былғары шикізатының, өсімдік майының, көкөністердің, жемістердің, жүзімнің, бақша, макарон, темекі, алкагольсіз сыра. Облыста сонымен қатар, қорғасын, цемент, мұнай өнімдері, экскаваторлар, күштік трансформаторлар, майлы ажыратқыштар, шұлық-ұйық, тігін бұйымдары, жиһаз шығарылады.
Облыста екі бағыттары-темір жолдардың жалпы ұзындығы 444,6 шақырым, жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарын 5,3 мың км, оның ішінде қатты жабынмен – 5,2 мың шақырым.
Азаматтық авиацияның ұзындығы 27 мың км.
Облыстық орталығы орналасқан осі халықаралық магистралі, Орынбор – Ташкент және Түркістан-Сібір магистралі. Сонымен қатар, автомагистральдары арқылы ыңғайлы байланыс орнатылған: Ташкент – Шымкент – Тараз – Алматы және Ташкент – Шымкент – Түркістан – Самара”.
2010 жылдың желтоқсан айында құрылысы басталған газ құбырының Бейнеу– Базой– Шымкент газ тасымалдау үшін батыс Қазақстанның кен орындарынан үшін республиканың оңтүстігін табиғи газбен жабдықтау, сондай-ақ экспорттық газ жеткізу Қазақстан – Қытай газ құбыры. Газ құбырының ұзындығы 1,5 мың километрді құрайды, құрылыстың құны $3,6 миллиард, қызмет ету мерзімі 30 жыл. Пайдалануға жаңа газ құбырын, газ беру көлемі ұлғаяды бес есе, Қызылорда облысы, 3-4 есе, Оңтүстік-Қазақстан, Жамбыл және Алматы облыстары. Газ құбырының құрылысы басталды, Бейнеу – Базой –Шымкент бірінші кезеңде (2012 жылға дейін) учаскесін салу жоспарланған Базой –Шымкент өткізу қабілеті 5 млрд. текше метрге, екінші кезеңде (2013-2014 жылдар) – жеткізу газ құбырының қуаты 10 млрд. текше метрге қосымша компрессорлық станцияларын енгізу арқылы және учаскесі Бейнеу -Базой. Газопровод Бейнеу – Базой – Шымкент екінші учаскесі ретінде қарастырылады Қазақстан – Қытай газ құбыры.
Әкімшілік бөлінуі
Әкімшілік-аумақтық құрылымына облыс құрамына 4 қала: Шымкент, Кентау,Түркістан, Арыс және 11 ауылдық аудандар.
Сайт акимата Южно-Казахстанской области
Барлық құқықтары қорғалған.
Материалдарды пайдаланған кезде primeminister.kz кез-келген мақсаттарда жеке, гиперсілтеме веб-сайты primeminister.kz міндетті.
Материалдарды пайдаланған кезде primeminister.kz:
– баспа құралдарында немесе өзге нысандағы материалдық жеткізгіштерде – қағаз, пленка және т. б., пайдаланушы әрбір жағдайда көрсетуі, көзі материалдардың <url> веб-сайт www.primeminister.kz;
– Интернетте немесе өзге де нысанда пайдалану электронды түрде, қолданушы әр жағдайда использования обязан размещать гиперссылку на главную страницу веб-сайта ҚР Премьер-Министрі http://powerpoint.kz/ «Жүктеу / Скачать» |
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.
Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қаз рус eng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған. |
1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 6 | 7 | 8 | 9 | 10 | 11 | 12 | 13 | 14 | 15 | 16 | 17 | 18 | 19 | 20 | 21 | 22 | 23 | 24 | 25 | 26 | 27 | 28 | 29 | 30 | 31 | 32 | 33 | 34 | 35 | 36 | 37 | 38 | 39 | 40 | 41 | 42 | 43 | 44 | 45 | 46 | 47 | 48 | 49 | 50 | 51 | 52
Археология мұражайының жәдігері
Электронды тарихи-мәдени қордың негізі "Мәдени мұра" мемлекеттік бағдарламасының "Шығыстану секциясы" Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан 2005 жарияланған "Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері" сериясының 2-томы "Н.Базылхан "Көне түрік бітіктастары мен ескерткіштері (Орхон, Ениесей, Талас)" Алматы: Дайк-Пресс. 2005, 252 б. +144 бет жапсырма" атты ғылыми еңбек болды. Ғылыми редакторлары: т.ғ.д., проф. М.Қ.Әбусейтова,
ф.ғ.д., проф.Б.Бұхатұлы.
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры т.ғ.д., проф. Меруерт Қуатқызы Әбусейтоваға көрсеткен көмегі үшін алғыс білдіреміз.
Ескерткіш Үйреткіш Этномәдени сөздік Жәй сөздік Деректер Іздеу Көмек Контакт
қаз рус eng
© Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университет.
Қазақстан Республикасы Мәдениет және ақпарат министрлігінің Тіл комитеті тапсырысы бойынша жүргізілген
"Жазба және этноархеологиялық деректемелер бойынша қазақ тілінің тарихи-мәдени ақпарат көздерін жасау" жұмысы шеңберінде жасалған. |
Afrikaans Azərbaycan Dili Bisaya Bosanski Dansk Deutsch English Español Estonia Euskara Français Gaeilge Galego Indonesia Italiano Kiswahili Kreyòl Ayisyen Latviešu Valoda Lietuvių Kalba Magyar Malti Melayu Nederlands Norsk Oʻzbekcha Polski Português Română Shqip Slovak Slovenščina Suomi Svenska Tagalog Tiếng Việt Türkçe isiXhosa Íslenska Čeština Ελληνικά Башҡортса Беларуская Мова Български Македонски Јазик Русский Српски Українська Мова Қазақша עִבְרִית اَلْعَرَبِيَّةُ اُردُو فارسی नेपाली मराठी मानक हिन्दी বাংলা ਪੰਜਾਬੀ ગુજરાતી தமிழ் తెలుగు ಕನ್ನಡ മലയാളം සිංහල ไทย ລາວ မြန်မာ ქართული ენა አማርኛ ភាសាខ្មែរ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠬᠡᠯᠡ ᮘᮞ ᮞᮥᮔ᮪ᮓ 日本語 繁體中文 ꦧꦱꦗꦮ 한국어
Жиі қойылатын сұрақтар
PCPorn.Games дегеніміз не?
PCPorn.Games-бұл әлемдегі ең үлкен тегін порно ойындардың бірі, ең жақсы ойын қауымдастықтарының бірі! Күн сайын мыңдаған адамдар PCPorn.Games-ке біздің әртүрлі сценарийлерімізді зерттеп, жыныстық кейіпкерлерімізді баптап, барлық тегін сексуалдық тапсырмаларды орындауға тырысады.
PCPorn.Games ойнау үшін ақы төлеуім керек пе?
PCPorn.Games тегін ойнауға болады және әрқашан ойнайды. Біздің команда біздің атымызды freemium моделінің айналасында толығымен тақырыптық болуын қамтамасыз етуге міндеттеме алды, бірақ барлық сатып алулар толығымен міндетті емес. Қысқаша айтқанда, сізге ештеңе сатып алудың қажеті жоқ, бірақ қаласаңыз, бізге қолдау көрсете аласыз.
Менің несие картамның деректері не үшін қажет?
Әлемдегі әртүрлі ойын лицензиялау органдары біздің ойынды тек 18 жастан асқан адамдарға ұсынуға міндеттейді. PCPorn.Games-қа кіруге тырысатын кәмелетке толмағандармен күресу үшін біз барлық ойыншылардың жасын тексеру үшін бірегей несие карталарын аутентификациялау жүйесін қолданамыз.
PCPorn.Games ішінде нақты ойыншылар бар ма?
Сіз PCPorn.Games-ті көп ойыншы ретінде де, жеке форматта да ойнай аласыз! Біздің назарымыздың көп бөлігі жалғыз ойыншы тәжірибесіне аударылды, бірақ біз алыс емес болашақта көп ойыншы ойынын жақсарту үшін көптеген жаңа мүмкіндіктер мен құралдарды шығаруды жоспарлап отырмыз – жаңартуларға назар аударыңыз!
IOS және Mac құрылғыларында ойнай аламын ба?
Иә. Сондай-ақ, iOS және Mac қолдауымен, PCPorn.Games, сондай-ақ ойнауға Android ұялы құрылғылардың пайдаланушылар үшін мүмкіндігі бар. Егер сізде Chrome, Safari немесе Firefox-қа кіру мүмкіндігі болса, PCPorn.Games-ті қалаған кез-келген құрылғымен жүктеу қиын болмайды. Бұл фантастикалық нәрсе-бұл шынымен де!
Ал насчет пайдаланушы секс-модов?
Бізде әр түрлі модификациялардың кең қолдауы бар, сонымен қатар құралдар жиынтығы мен нұсқаулық бар, сондықтан тіпті бастаушы әзірлеушілер де біздің қозғалтқышымызбен ойнап, әртүрлі нәрселерді сынап көре алады. PMM моддинг қауымдастығын жақсы көреді және бізде олар үшін форум бар.
Ойнау үшін маған Интернет байланысы керек пе?
Егер сіз біздің шолғыш нұсқамызды қолданғыңыз келсе, барлық файлдарды жүктеу үшін сізге белсенді интернет байланысы қажет болады,бірақ содан кейін офлайн режиміне ауыса аласыз. Сонымен қатар, бізде Windows және Mac үшін жеке компьютерде шынайы офлайн тәжірибе үшін жеке клиент бар.
Мен бұл ойындарды бірнеше құрылғыларда ойнай аламын ба?
Жоғарыда айтылғандай, PCPorn.Games қазіргі уақытта кез-келген құрылғыда Firefox, Safari немесе Chrome болса, кез-келген қолданушыға ойынға қосылуға мүмкіндік береді.
Бұл қауіпсіз және сенімді ме?
Иә. PCPorn.Games-қа қосылу HTTPS хаттамасы бойынша жүзеге асырылады. Сондай – ақ, біз сіздің электрондық пошта мекенжайыңызды, пайдаланушы аты мен пароль хэшін жазбада сақтаймыз-бұл солай.
PCPorn.Games ойнау үшін маған бір нәрсе орнату керек пе?
Жоқ. Firefox, Safari немесе Chrome браузері болған кезде, Сіз PCPorn.Games-ті құрылғыға ештеңе жүктемей ойнай аласыз.
Жауаптарымды енгізгеннен кейін Мен неге басқа жерге бағытталғанмын?
Біз сізге ең жақсы ойын тәжірибесін ұсыну үшін көптеген серіктестермен жұмыс жасаймыз. Кейде бұл үшінші тарап ойын ресурстарын жүктеуді қажет етеді. |
23-маусым Қазақстан полиция күні қарсаңында Бөрлі ауылдық округында полиция бөлімшесі ашылды. Салтанатты ашылу шарасына БҚО ІІД басшылығы, ауданның ІІБ қызметкерлері, аудан әкімі және сала ардагерлері мен ауыл тұрғындары қатысты.
Қоғам тыныштығын күзетіп, тәртіп пен тәрбиеге үйретіп жүрген ІІБ қызметкерлерінің жұмысы өте ауыр және жауапты. Бөлімшенің ашылуына арнайы келген аудан әкімі Алдияр ХАЛЕЛОВ сөз алып, барша қызметкерлерді құттықтап, бөлімшенің ашылуына орай автокөлік кілтін табыс етті.
Содан кейін БҚО ІІД бастығының орынбасары да полиция полковнигі Талғат РАХМЕТОВ жаңа бөлімшенің ашылуымен құттықтап, жаңа көліктің кілтін табыс етті. Бөлімшенің ашылуына арнайы келген сала ардагерлері әріптестеріне табыс тілеп, алдағы күнде жоғары деңгейде жұмыс атқаратындықтарына сенім білдірді.
Бөлімшенің ашу құрметі аудан әкімі Алдияр Халелов пен БҚО ІІД бастығының орынбасары полиция полковнигі Талғат Рахметовке табысталды.
Осыдан кейін келген қонақтар бөлімшенің ішіне кіріп, танысып, жаңа ғимаратты көздерімен көруге мүмкіндік алды. Сала мамандарымен аудан басшысы өзара ой бөлісіп, алдағы күндерде қоян-қолтық жұмыс жасап, қылмыстың алдын алуда бірлесіп жұмыс жасауға уағдаласты.
Ал осындай бөлімшелерді ашылуға қолдау білдіріп отырған БҚО ІІД басшылығы Бөрлі ауылында бөлімшенің ашылуына бірден-бір себеп халық санының көптігіне әрі тоғыз жолдың торабы болғандығынан деді.
Қылмыстың алдын алып, елдің тыныштығын күзетуде еңбек етіп жатқан жергілікті құқық қорғау органдарының қызметкерлері осындай мекеменің ашылуына мұрындық болған БҚО ІІД басшылығына, аудан басшылығына алғыстарын білдірді.
Жаңа құраммен өз жұмысын бастайтын бөлімше қызметкерлерінің жұмысы жанданып, ел тыныштығын күзетуде атқарып жатырған істері нәтижелі болсын! |
Әр жаңа жыл уәделерге, толқуларға және шешімдерге толы. Жылдан жылға көбірек жаттығулар жасауға, дұрыс тамақтануға және салмақ жоғалтуға деген үміт. Биылғы жылы егіннің үстіңгі жағындағы тағы бір қарар бар - сау ішіңіз!
Қыс дәл осылай цитрустың патшайымы болады. Лимондар, грейпфруттар, мандариндер, мандариндер, клементиндер, қан апельсиндері, Мейер лимондары және басқалары желтоқсан мен наурыз айларының арасында өз шыңына жетеді. Бұл біз үшін белді қинайтын діндарлар үшін нені білдіреді? Таңғажайып дәм, калория мөлшері төмен, С дәрумені бар ликвидтер сахнаға әсер етеді, бұл біздің мақсаттарға жетуді жеңілдетеді. Одан да мотивация керек пе? Цитрус иммунитетті көтеретін жақсылыққа толы ғана емес, ол біздің метаболизмді күшейтеді және жаттығу залында өткізген ұзақ таңдар мен түндерге қосымша энергия береді деп саналады.
Бұл дәмді шарларды басқа қысқы жемістер мен көкөністермен (киви мен балдыркөк сияқты) біріктіріңіз, қантты азайтыңыз және кінәсіз дәмді коктейльден ләззат алыңыз, ол сізді «Екінші раунд, біреу?»
Баландра коктейльінің рецепті үшін мына жерді басыңыз.
- Шари Штайн, TheSpir.it
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл қызу апельсинге дайындалып жатқан маусым, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл қызу апельсинге дайындалып жатқан маусым, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл қызу апельсинге дайындалып жатқан маусым, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл қызу апельсинге дайындалып жатқан маусым, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл апельсиннің қанық мезгіліне дайындалып жатқан маусымы, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл апельсиннің қанық мезгіліне дайындалып жатқан маусымы, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл апельсиннің қанық мезгіліне дайындалып жатқан маусымы, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл апельсиннің қанық мезгіліне дайындалып жатқан маусымы, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл апельсиннің қанық мезгіліне дайындалып жатқан маусымы, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Сығуға тұрарлық цитрус және дәмдеуіш коктейльдері
Біздің көпшілігіміз суық мезгілде мезгілдік өнімдерді ұмытып кетеміз, бірақ бармендер үшін бұл апельсиннің қанық мезгіліне дайындалып жатқан маусымы, лимондаржәне грейпфрут Калифорниядан және Мексика шекарасының оңтүстігінде келеді. Тамаша цитрус көйлек киюден әлдеқайда көп нәрсені жасай алады Ескі сәнде немесе a -ға zing қосыңыз Қышқыл виски. Цитрустың жарқын қышқылдығы қызметке қосылған кезде ислай уытының немесе тәтті бурбонның шымтезегін теңестіре алады.
Лимон, юзу және басқа да цитрус жемістерінен жасалған жарқын және жарқын виски коктейльдерін қараңыз.
Бейнені қараңыз: Citrus Grape Pink, Citrus Paradisi Rosa, Pompelmo Rosa, грейпфрутпомело розовый (Қараша 2022). |
М. Мыpзaxмeтoв зepттeуiнiң ocы cипaттaғы ғылым мaңызы зop coнылық қыpы eңбeктiң «Aбaй мұpaлapының Шығыcқa қaтыcы М. Әуeзoв зepттeуiндe» тapaуын дa дapaлaйды.
Бұл peттe «Aбaйдың aқындық кiтaпxaнacы жaйындa», «Aбaй жәнe Шығыc клaccиктepi», «Aбaйдың иcлaмиятқa қaтыcы туpaлы», «Aбaйдың мopaль филocoфияcы» cынды aбaйтaнудaғы тың дa кeлeлi тaқыpыптapдың aлғaш peт кeшeндi қapacтыpылуын бaca көpceтeмiз. Өйткeнi әлeмдiк мәдeниeт пeн әдeбиeт нәpi тoғыcқaн Aбaй дүниeтaнымын Шығыc әдeбиeтi, иcлaм дiнi, мopaль филocoфияcымeн жәнe көнe түpкi ғұлaмaлapының дaнaлық oйлapымeн дәcтүpлi бaйлaныcын тығыз caбaқтacтықтa кeшeндi зepттeудi қaжeт eтeтiн дiлгip мәceлeлep coл кeздeгi тұтac aбaйтaнудa өз шeшiмiн тaппaғaн бoлaтын.
Aбaйтaнудaғы ocынaу түйiндi apнa идeoлoгиялық тaлaпқa бaйлaулы, мapкcтiк iлiмгe шыpмaлғaн ғылыми тaнымды үнeмi тұcaулaп кeлгeн eдi. Мiнe, ocы жaғынaн кeлгeндe aбaйтaнудaғы кeмeл тaқыpыпқa бaтыл бapa бiлгeн М. Мыpзaxмeтoв зepттeуiнiң ғылыми-әдicнaмaлық нeгiздepiнiң coнылығын әлeмдiк әдeбиeттaнудaғы oзық әдicтepдi ұштacтыpa қoлдaнудың aйpықшa aтaп өтep жeмici дeп бaғaлaймыз. М. Әуeзoвтiң Aбaй шығapмaшылығының Шығыcқa қaтыcын зepдeлeгeн «М. Әуeзoв шығыc клaccиктepiмeн қaтap Aбaй зaмaнындa мeктeп-мeдpeceлepдe қoлдaнылғaн oқулықтap мeн cуфизм пoэзияcының ipi өкiлдepi Қoжa Axмeт Яccaуи, Coпы Aллaяp, Cүлeймeн Бaқыpғaни cияқты coпы aқындapды дa Aбaйдың aқындық кiтaпxaнacының көлeмi жaйлы мәceлeгe eндipiп, ғылыми eңбeктepi мeн «Aбaй жoлы» эпoпeяcындa қaтap cөз eтiп, пiкip қoзғaп oтыpды» дeгeн түйiндi oйлapын нeгiз eтiп aлғaн ғaлым oны ғылыми дәлeлдeу мeн дәйeктeудe әpi aбaйтaнудың түйiндi бaғыттapының бipi тұpғыcынaн opнықтыpудa мaңызды қaдaмдap жacaды.
Бұл peттe ғaлым apaб, пapcы, түpкi әдeбиeтiндeгi тaқыpып пeн cюжeттiк жeлiнi нeгiзгe aлып, нaзиpaгөйлiк дәcтүpмeн қиcca-дacтaндap жaзғaн Aбaймeн дәуipлec Мaйлы қoжa, Мәдeлi қoжa, Opaз мoлдa, Aқылбeк Caбaлұлы, Шәдi төpe, Мәулeкeй, Мaқыш, Әpiп cынды кiтaби aқындap шығapмaшылығындaғы қиcca-дacтaндapдың aдaмгepшiлiк iзгi қacиeттepдi жыpлaудaғы өpicтi ықпaлын «Ocы қиcca-дacтaндapдың бip тoбы тaқыpыбы жaғынaн aлғaндa ғaшықтық-aдaмшылық capындaғы жыpлap бoп кeлeдi. Бұлap қaзaқ тыңдaушылapы apacындa тaбиғи cүйicпeншiлiктi, тaзa мaxaббaт ceзiмiн oятуғa, тoлық aдaм идeяcындa тәpбиeлeугe қызмeт eттi» дeгeн пiкipiмeн Aбaйғa дeйiн жәнe Aбaй зaмaнындa мoл тapaлғaн шығыcтық қиcca-дacтaндapдың күpдeлi pуxaни құбылыcқa aйнaлғaнын жacыpып тұмшaлaудың қaжeтi жoқ дeп дұpыc көpceтeдi. Өз кeзeгiндe қиcca-дacтaндapдың көнe түpкi әдeбиeтiнiң өкiлi Мaxмұт Қaшқapи cөздiгiндe «a, a, a, б» түpiндe бepiлгeн ұйқacтың «Бoзжiгiт» қиccacындa қoлдaныc тaпқaнын, ocы ұйқac Aбaйдың «Бiлiмдiдeн шыққaн cөз», «Кeлдiк тaлaй жepгe eндi» өлeңдepiндe мeйлiншe жeтiлдipiлiп, caпaлық өзгepicкe aуыcқaн түpiндe көpiнeтiнiн дe дәйeктeйдi. Aл Aбaй өлeңдepi мeн қapa cөздepiндeгi өзeктi жeлiгe aйнaлып, жүйeлi түpдe тapaтылaтын мopaль филocoфияcы жaйлы oйлapының төpкiнi шығыc ғұлaмaлapы eңбeктepiн шығapмaшылықпeн мeңгepгeн өзiндiк тaнымдa, яғни «бүкiл күpeci мeн apмaн-мүддeciнiң тeтiгiнe aйнaлғaн «нpaвcтвeннaя личнocть» (тoлық aдaм, кaмили инcaни) жaйлы көзқapacындa жaтыp» дeгeн aбaйтaнудaғы қaй кeзeңдe бoлмacын өз мәнiн жoймaйтын aйpықшa мaңызы бap ғылыми тұжыpым жacaйды.
Мiнe, Aбaйдың aқындық бoлмыcынa, дүниeтaнымынa тән шығыcтық, түpкiлiк тaмыpын дөп бaca тaнытқaн ғaлымның coнымeн қaтap Шығыc клaccикaлық пoэзияcындa мeйлiншe мoл қoлдaнылғaн ғapуз ұйқacын Aбaйдың aлa oтыpып өзiндiк мүлдe жaңa, ғaжaп өлeң өpнeгiн жacaғaнын «Бiлiмдiдeн шыққaн cөз» өлeңiнiң мыcaлындa capaлaуы дa тың тұжыpым. Кeйiннeн ocы мәceлeнi apнaйы зepттeгeн Қ. Ceйiтжaнoвтың «Ұлы aқын ocындaй шығapмaшылық тaлпыныcтapының нәтижeciндe өз өлeңдepiндe Жүciп Бaлacaғұн, Axмeт Йүгнәки, Xopeзми, Құтып, Нaуaи, Физули жәнe т.c.c. түpкi aқындapы қaлыптacтыpғaн түpкiлiк apуз өлeң өлшeмiнiң қaзaқтың ұлттық пoэзияcындaғы тұңғыш тәжipибeciнe бacтaмa бepдi» дeгeн пiкipi түптeп кeлгeндe М. Мыpзaxмeтoв зepттeулepiндe aлғaш көpiнic тaпқaн ғылыми бaйлaмдapдың зepдeлi capaлaну жoлындa eкeнiн дәлeлдeй түceдi.
Coнымeн бipгe М. Мыpзaxмeтoвтың aқын дaмытқaн нaзиpaгөйлiк бeлгiлepдi aнықтaуы дa coны iздeнicтeн туғaн бaйлaм eдi. Әcipece, Aбaйдың иcлaмиятқa қaтыcын, aқын тaнымындaғы xaуac мәceлeciн, Aбaй тaнымындaғы үш cүюдi, Aбaйдың жәуaнмәpттiлiккe қaтынacынын, мopaль филocoфияcын «aдaм бoлу», «тoлық aдaм», жүpeк культi мыcaлындa зepдeлeуi oлapды бip ғaнa Шығыcтық apнaмeн eмec, тұтac түpкiлiк тaнымдaғы дәcтүp жeмici дeп қapacтыpуы дa aбaйтaнудaғы түйiнi шeшiлмeй кeлгeн тың ғылыми тұжыpымдap бoлaтын.
«Мoнoгpaфияның дәл ocы тұcтapы apқылы бiз бipiнiш peт: «мeн» мeн «мeнiкi»; «тән», «тән қуaты», «тән құмapы»; «жaн», «xaиуaн жaны», «aдaм жaны», «жaн cыpы», «жaн қуaты», «жaнның жapығы», «жaнның кәciби қуaты», «жaнның тaмaғы»; «xaуac», «xaуac cәлим», «xaуacи xaмca зaһиpи»; «cөз cуpeтi», «үш cүю (имaнигүл)», «нaқылия дәлeл», «ғaқылыия дәлeл»; «мұтaкәлимин», «мaнтиқ», «aдaм бoлу», «тoлық aдaм», «жapым aдaм», «бeндeлiктiң кәмәләттығы» т.c.c. көптeгeн тepминдepдi өзiнiң тoлық түciнiктeмeciмeн кeздecтipiп oтыpaмыз» (Қ. Өмipәлиeв).
Eңбeктiң coндaй-aқ «М. Әуeзoв жәнe Aбaйдың әдeби opтacы» тapaуының дa ғылым мaқcaты aйқын. Oл ocы күpдeлi тaқыpыптaғы М.Әуeзoв eңбeктepiнiң мaңыз жәнe caяcи қыcымнaн өpicтeгeн тұpпaйы coциoлoгизмнiң Aбaйдың aқындық мeктeбiн тұcaулaудaғы кepeғap ықпaлының дұpыc көpceтiлуi дe eдi.
ruh.kz Send an email 13.04.2020
6
Facebook Twitter VKontakte Odnoklassniki Skype Messenger Messenger WhatsApp Telegram Хатпен жіберу Басып шығару |
жер серіктерінен оптикалық және радиолокациялық жүйелер арқылы алынатын анықтығы жоғары, орташа және төмен деректерге тапсырыс беру және оларды жеткізу;
түгендеу (топырақ, экожүйелер және т.б.), бағалау (жерлердің азып-тозуын, топырақтардың тұздануын және т.б.), болжам жасау, ұсыныс беру мақсатындағы карталар жасау үшін жер серіктерінен алынған суреттерді тақырыптық өңдеу;
жер серіктік мониторингтің ақпараттық-талдамалық жүйелерін құру;
экономиканың түрлі салалары үшін географиялық ақпараттық жүйелерді (ГАЖ), геологиялық қызметтерді және жедел мониторинг жүргізу қызметтерін дайындау және енгізу;
табиғатты қорғау, экология, табиғатты пайдалану және жер қойнауын пайдалану салаларындағы ғылыми-практикалық мәселелерді шешу мақсатымен ғылыми географиялық және экологиялық-биологиялық зерттеулер жүргізу;
аумақтардың жер-шаруашылықтық құрылысының, бүлінген жерлерді қалпына келтіру және жаңа жерлерді игеру жобаларын, сондай-ақ жерді пайдаланумен және қорғаумен байланысты басқа да жобаларды дайындау, келісілу, бекіту және беру;
топографиялық-геодезиялық, картографиялық, топырақтық және басқа да тексеру және зерттеу жұмыстарын жүргізу;
бүлінген жерлердің жағдайын бағалау, оларды техникалық және биологиялық қалпына келтіру жобаларын дайындау және орындау;
құрлықта және теңіз айдынында инженерлік-геологиялық зерттеулер жүргізу;
көмірсутек шикізаты геологиясы, қатты пайдалы қазбалар геологиясы салаларында жобалар дайындау;
мұнай-газ кен орындарын және қатты пайдалы қазбалар кен орындарын игеру жобаларының техникалық-экономикалық негіздемесін жасау;
мұнай-газ кен орындарын игерудің жобалары мен технологиялық регламенттерін жасау;
жер қойнауын (мұнай, газ, мұнай конденсаты) пайдалану саласындағы жобалық және жобалық-сметалық құжаттамаға сараптама жүргізу;
қашықтан зондылаудың заманауи технологияларын пайдаланып пайдалы қазбалардың кен орындарын іздеу және барлау;
табиғи жүйелер және нысандар бойынша деректерді жинау, талдау және жүйелендіру, ақпаратты заманауи технологиялардың (географиялық ақпараттық жүйелер, деректер қорын басқару жүйелері және т.б.) негізінде жинау;
қоршаған ортаны қорғаумен, табиғатты қашықтан зондылау және ГАЖ технологияларын пайдаланып ұтымды пайдаланумен байланысты жобаларды дайындау;
фондық экологиялық зерттеулер жүргізу, қоршаған ортаға әсерді алдын ала бағалау және қоршаған ортаға әсерді бағалау жобаларын орындау, әртүрлі шаруашылық қызметтерге экологиялық аудит жүргізу;
ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды, аңшылық шаруашылықтарды, тарихи-мәдени және туристік мақсаттағы нысандарды құрумен және дамытумен байланысты жобаларды дайындау және орындау;
жасыл желектердің ауру-сырқаулық жағдайын бағалау, қашықтан зондылау деректерін пайдаланып ормандар мен жасыл желектерге мониторинг жүргізу жұмыстарын орындау;
экология, табиғатты қорғау, ГАЖ, қашықтан зондылау мәселелері бойынша республикалық және халықаралық кездесулер, семинарлар, конференциялар, симпозиумдар өткізу;
ғылыми (журналдар, монографиялар және т.б.) және ғылыми-танымал әдебиеттер, тақырыптық карталар, атластар басып шығару;
тиісті сертификаттар беріп, мамандарды Компания орындайтын жобалардың аясында оқыту және олардың біліктіліктерін жоғарылату курстарын өткізу. |
«Кремльдің Украинада бастаған соғыс сценарийі ресейлік сценарий бойынша жүрмей жатыр. Украинаның Қарулы күштері ресейлік басқыншыларға тойтарыс бере алды. Қазіргі таңда соғыс алаңының кейбір учаскелерінде украиналық әскерилер контршабуылға шықты. Америкалық, британдық және украиналық барлау қызметі берген ақпаратқа сәйкес, ресейлік басқыншылар Украинаға баса-көктеп кірген кездегі жауынгерлік әлеуетінің кемінде үштен бірінен айырылды», — деп мәлімдеді украиналық БАҚ.
Украина Қорғаныс министрі Алексей Резников Ресей армиясының шығыны 30 пайызды құрағанын, ол элиталық корпустың – десантшылар, теңіз жаяу әскерлері, арнайы жасақтардың орта есеппен 35 жастағы офицерлер мен сержанттар екенін айтты.
«Кремль жаяу әскермен қалағанына қол жеткізе алмаған соң, бүкіл әлемге қоқан-лоқы көрсете бастады. Алдымен Мәскеу әлемдік қоғамдастыққа өзінің ядролық қаруымен қоқан-лоқы жасады. РФ-ның шенділері оны қолдануға дайын екенін айтты. Содан кейін Кремль Украинаның Қара теңіздегі порттарын бұғаттап, Украинаның батыстағы серіктестерінің санкциялық саясатты жеңілдетуі үшін, азық-түлік дағдарысын қолдан жасады.
Бүгінгі таңда Ресей әскерлері алға жылжып, жаңа аумақтарды басып ала алмай отыр, сонымен бірге орасан зор адам күші мен техникасынан айырылды. Сондай-ақ уақытша басып алынған Украина аумақтарында жергілікті халықты паспорттау (украиндарға Ресей паспорттарын беру), сондай-ақ референдумдар өткізу жөніндегі жоспарлар сәтсіз орындалуда», — деп жазады украиналық саясаттанушылар.
Кремль жаяу әскермен қалағанына қол жеткізе алмаған соң, бүкіл әлемге қоқан-лоқы көрсете бастады
Оның пікірінше, бұл «Кремльді ядролық қоқан-лоқы жасауға мәжбүр етті».
Соғыс қимылдары басталғанда Запорожье АЭС Ресей әскерилерінің бақылауына өткен және әлі күнге дейін жағдай өзгермеді, ол әлі күнге дейін ресейлік әскерилердің бақылауында. АЭС аумағында әскери техника мен оқ-дәрілер орналастырылған.
«Ресейлік әскерлердің ДАРЖ-бен атқылауы ЗАЭС қауіпсіз жұмыс істеуіне зор қауіп төндірді», — деп жазады украиналық БАҚ ресейлік әскерилердің АЭС-ті атқылағанын мәлімдеп.
«Өркениетті әлем елдері РФ-ны АЭС аумағынан әскерлерін шығарып, атқылауды тоқтатуға шақырады, себебі ресейлік басқыншылардың бұл әрекеттері Чернобыль АЭС-і мен Жапониядағы Фукусимада болған апаттармен салыстырғанда әлдеқайда ауыр зардаптарға алып келуі мүмкін», — деп мәлімдейді украиналық саясаттанушылар.
Өз кезегінде РФ СІМ Ақпарат және баспасөз департаменті директорының орынбасары Иван Нечаев Мәскеу Запорожье АЭС төңірегінде демилитаризацияланған аймақ құру туралы ұсынысты қабылдамайтынын мәлімдеді.
«Путин режимі миллиондаған адамның өміріне қауіп төндіре отырып, Украинаға және бүкіл әлемге қоқан-лоқы көрсетуде. Өз кезегінде Ресейдің қоқан-лоқысы лаңкестікке қарсы тұру жөніндегі жаһандық күш-жігерді одан әрі нығайтады. Ресейге қарсы жаңа санкциялар салынады деп күтілуде және бұл өркениетті әлемді одан әрі оқшаулайды», — деп мәлімдейді шетелдік сарапшылар. |
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Студенттік ректорат кеңесі заманауи озық ойлы, креативті рухта қалыптасқан, ұлттық дәстүрді, әдет - ғұрыпты, тәрбиені дәріптейтін университеттің белсенді жастарының ортасы - өкілді органы болып табылады.
Студенттік ректорат, өкілеттілігі бойынша Кеңес нысанында қызметін атқарады.
Ректорат өз қызметінде Қазақстан Республикасының Конституциясын, Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік Жастар саясаты туралы» Заңын және өзге де нормативтік құқықтық актілерін, ҚазҰПУ-дың Жарғысымен және Студенттік ректорат Ережесін басшылыққа алады.
Ректорат Абай атындағы ҚазҰПУ ректоры жанынан құрылып, мемлекеттік жастар саясатын іске асыратын, сол саясатты жетілдіруге үлес қосатын, ағартушылық, танымдық, жасампаздық, әлеуметтік, инновациялық, шығармашылық жобаларды іске асыратын орган, сонымен қатар, ведомствоаралық қарым-қатынастың тиімділігін арттыру жөніндегі ұсынымдарын әзірлейтін жастардың ең жоғарғы өкілді органы болып саналады. Ұсынымдар және басқа да өтінімдер университет Ректорына ұсынылады, алдын ала талдаудан өткізілгеннен кейін қоғамдық (университет деңгейінде) талқылауға салынады.
Жастардың бастамашылдық қызметі университеттің барлық басшылары және басқа да жауапты қызметкерлерімен қолдауға алынады.
Міндеттері:
1) Студенттердің тұлғалық деңгейін анықтай отырып дарындыларды даралайтын, қасиет-қабілеттерін ашуға мүмкіндік беретін, студент өмірінің құндылықтарын қолдайтын жастар ортасын жүйелі жасақтау;
2) Қазақстан Республикасының мемлекеттік Жастар саясаты туралы заңнамалық актілерін іске асыру;
3) Білім алушылардың өзін-өзі басқару жүйесін дамыту;
4) Білім алушы жастардың отансүйгіштік рухын дамыту;
5) Қоғамның игілігіне білім алушылардың тұлғалық және интеллектуалдық, потенциалдық мүмкіндіктерін дамытуға жағдай жасау;
6) Білім алушылардың ғылыми зерттеу жұмыстарына тікелей қатысуына мүмкіндік жасау және заңнамаға қайшы келмейтін басқа да міндеттерін іске асырады.
Студенттік ректордың қызметі:
1) Ректораттың кезекті және кезектен тыс отырыстарының уақыты мен мерзімін белгілейді және оған төрағалық етеді;
2) Ректорат мүшелерінің жалпы санының кем дегенде үштен-екі бөлігінің талабымен Ректораттың кезектен тыс отырыстарын шақырады;
3) Ректорат жұмысының жоспарын дайындайды, оны бекітуге ұсынады және қызметін басқаруды жүзеге асырады;
4) Ректорат мүшелері арасындағы міндеттері мен жұмыс бағыттарын үйлестіреді;
5) Ректораттың жұмыс жоспары мен отырысының күнтәртібін әзірлейді.
6) Ректорат Төрағасы себепті жағдайлармен қызметтерін атқара алмайтын кезде, оның қызметін (міндетін) орынбасары орындайды. |
Бұл туралы брифингте Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының басшысы Наурызбай қажы Тағанұлы мәлімдеді.
«Коронавирустың алдын алу үшін антисептиктер мен спиртті пайдалануға болады. Бұл сіздің оразаңызды бұзбайды, —
деді Наурызбай қажы. —
Бұл қалыпты жағдай емес, төтенше жағдай.Осындай кезде өзіңнің денсаулығыңды қорғау үшін кейбір заттарды қолдану керек».
Сондай-ақ жоғары мүфти медициналық себептерден оразадан бас тартуға болатынын атап айтты.
«Төтенше жағдайды ескере отырып, егер дәрігер жаңа бір аурудың туындауына себеп болады немесе бұрыннан бар ауруларыңыз асқынуы мүмкін деген қорытынды жасаса, оразаны ұстамауға болды, —
деді республикадағы мұсылмандар көшбасшысы. —
Егер иммунитеті төмендеп кетсе немесе аурудың белгілері пайда болған жағдайда да оразаны кейінгі қалдыруға рұқсат берілген». |
DataLife Engine > Версия для печати > Черное ауылдық кітапханасының коммуникация оралығында кітапханашы мүмкіндігі шектеулі оқырмандарға арнап "Менің әлемім" атты кітап көрмесін ұйымдастырып өткізді.
Главная > новости > Черное ауылдық кітапханасының коммуникация оралығында кітапханашы мүмкіндігі шектеулі оқырмандарға арнап "Менің әлемім" атты кітап көрмесін ұйымдастырып өткізді.
Черное ауылдық кітапханасының коммуникация оралығында кітапханашы мүмкіндігі шектеулі оқырмандарға арнап "Менің әлемім" атты кітап көрмесін ұйымдастырып өткізді.
14-06-2021, 15:21. Разместил: Admin
Черное ауылдық кітапханасының коммуникация оралығында кітапханашы мүмкіндігі шектеулі оқырмандарға арнап "Менің әлемім" атты кітап көрмесін ұйымдастырып өткізді. |
Мәжіліс алаңында ҚР Қаржы вице-министрі Татьяна Савельева президенттік және парламенттік сайлауға шамамен 45 млрд теңге жұмсалатынын айтты, деп хабарлайды Zakon.kz.
Оның айтуынша, президент сайлауы 2024 жылға жоспарланған және ол 2024 жылдың бюджетіне де енгізілген, бірақ өзгерістер мен жаңа нұсқауларды ескере отырып, биылғы президенттік сайлауға үкімет резервінен ақша бөлінеді.
ОСК әлі есеп-қисап жүргізіп жатыр, бірақ шамамен алынған сома 20 млрд. Парламент сайлауына келетін болсақ, бұл шамамен осыншама шығын. Олардың құны шамамен 25 миллиард долларды құрайды. Татьяна Савельева
Сонымен, вице-министр атап өткендей, президенттік және парламенттік сайлауға барлығы шамамен 45 миллиард теңге жұмсалады.
1 қыркүйекте Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына Жолдауын жариялап, оның барысында 2022 жылдың күзінде кезектен тыс президенттік сайлау өтетінін мәлімдеді. |
ІІ.2 Каспий теңізін пайдалану және қорғаудағы мемлекетаралық жаңа шарттар………………………………………………………………………………27
Қорытынды………………………………………………………………………..30 Пайдаланған әдебиеттер
Қосымша
Кіріспе
Каспий теңізі ( ескі тарихи атаулары: Каспи, Гиркан, Хвалын, Хазар т.б) – Еуразия құрлығының орталығында, мұхиттардан алыста, оқшау жатқан тұйық су алабы. Дүние жүзіндегі ең ірі тұйық су айдыны, үлкендігіне қарап теңіз деп атайды. Ауданы 376000 км². Мередиан ,бағытында 1200 км–ге созылған, орташа ені 300км. Жағалау сызығының ұзындығы 7000 км, оның Қазақстанға тиесілі ұзындығы 2340 км ( солтүстік жағалауының басым бөлігі және шығыс жағалауының солтүстік жартысы), қалғаны Ресей, Әзірбайжан, Түрікменстан және Иран жерімен шектеседі. Беті мұхит деңгейінен 28 м төмен жатыр. Ең терең жері 1025 м,орташа тереңдігі 180 м. Ірі шығанақтары : Маңғыстау, Қазақ, Қарабұғазкөл т.б. 50–ге тарта аралдар бар. ( ірілері: Құлалы, Шешен, Артем т.б.). Ірі түбектері Маңғыстау, Апшерон, Аграхан, Красноводск, Шелекен. Ойпатты тегіс жағалау басым. Жағалауында теңіз суының бұрынғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз терассалары өте көп. Каспий теңізіне 130 –дай өзен құяды. Ағын су көлемінің 80%–ін Еділ, 5%–ке жуығын Жайық өзендері берсе, Терек Сулак, Самур өзендері 5% – тен астам, Кура өзені 6%– тін береді. Иран жағалауындағы өзен мен Кавказдың кіші өзендері 4%–ке жуығын береді.
І – тарау Каспий теңізіндегі экологиялық дағдарыс
І.1 Каспий теңізіне жалпы сипаттама
Каспий теңізінің жағалауында теңіз суының бұрынғы жоғары тұрған кезеңін дәлелдейтін теңіз терассалары көп. Каспий теңізінің қалыптасуы ұзақ геологиялық мерзімде өтті. Осы уақыт ішінде теңіз суы бірде жағалауды басты ( трансгрессия ), бірде суы кейін қайтып отырды ( регрессия ). Плейстоцен кезеңінде ( 70 млн. жыл бұрын ) теңіздің Понто- каспий алабы оңтүстігінде орналасқан Тетис атты үлкен теңізден бөлініп қалды. Понтии кезеңінде ( 10 млн. Жыл бұрын ) құрамында қазіргі аумақты алып жатқан Қара және Каспий теңіздері бар Сармат теңізі бірнеше бөлікке бөлінді. Нәтижесінде оқшау тұйық алапты қамтыған қазіргі Каспий теңізінің нобайы пайда болды. Бұл кезде теңіздің аумағы қазіргіден кіші болған. Орта плейоценнің орта кезеңінде теңіздің аумағы одан да кіші болған. Ол тек Дербент қазаншұңқырымен ғана шектелген. Каспийдің шарасы тереңдігі және түпкі бедері жөнінен үш бөлікке бөлінеді. Құрлықтық қайраңда орналасқан солтүтік бөлігі тайыз ( 10-20 м ), орта тұсындағы ойпаңда тереңдігі 788 м . Оңтүстік бөлігі терең ойпаң ( 1025м ). Судың беткі қабаты жаз айларында солтүстігінде 24-26°С , оңтүстігінде 27-28°С дейін жылынады. Қыста солтүстігінің тайыз бөлігі қатады. Оңтүстігінде судың температурасы 10°С – қа жуық болады. Жалпы жер беті суының теңізге келіп құятын ең көп және ең аз жылдық айырмасы жүз жыл ішінде 260км2 құрады. Теңіз суы бетіне шаққанда өзен ағынының мұндай өзгеруі Каспий теңізінің деңгейін 67 см –ге өзгертеді . Басқаша айтқанда Каспий теңізі деңгейінің жыл аралық өзгеруі құбылысында өзен ағыны ғана жарты метрді құрайды . Теңізге келіп түсетін атмосфералық жауын – шашын мөлшері тым аз . Ол теңіз деңгейін 1 см – ге ғана көтереді . Каспий теңізінде Қарабұғакөз шығанағының маңызы өте зор . Әсіресе оның суының деңгейі мен тұздылығын сақтауға ықпал етеді . Теңізден келген әрбір км3 шығанаққа 13 -15 млн.т әртүрлі минералды тұздар алып келеді. Қарабұғазкөл теңізінің буландырғыш рөл атқарады. Каспий теңізінің тұздылығы Еділ мен Жайық өзендері сағасында 0,1 – 0,5 %0, оңтүстік шығыста 13%0 көтеріледі. Теңізде желдің, өзен суының , жағалау сызығының әсерінен циклондық айналма ағыс пайда болды. Каспий теңізі деңгейі маусымдық, бір жылдан екінші жылға және ғасырлық мерзімге ауытқып отырады.
Геоморфологиялық зерттеулер бойынша Каспий теңізі деңгейінің ауытқуы уақыт өткен сайын кеми берген: плейстоценде ( 700-500 жыл ішінде ) теңіз деңгейінің ауытқуы 100м , голоценде ( соңғы 10 мың жылда ) 15 метрге ( 20 – 35м – ге дейін ), соңғы 2 мың жыл ішінде 12 м – ге, ал инструментальды бақылаудан бастап ( 1830 жылдан қазргі уақтықа дейін ) 4 м – ге ауытқып отырған. Теңіз деңгейінің көтеріліп немесе төмен түсіп отыруының негізгі себептері туралы көптеген болжамдар бар. Олардың негізгілері : ғаламдық геологиялық құбылыстар және геологиялық теңіздің аймақтық ерекшеліктері. Каспий теңізінде ерте неогенде тектоникалық қозғалыстар мен тау пайда болу процесі әсер етсе, жоғары плейоценде тектоникалық және климаттық факторлар әсер еткен. Ал қазіргі кезеңде Каспий теңізінің деңгейінің өзгеруіне климаттық және антропогендік факторлар әсер етеді.
Соңғы кезеңдегі ең жоғары деңгей ( + 22,5 м ) 19 ғасырдың басында, ең төмен деңгейі ( – 29,0 м ) 1977 жылы байқалғанн. 1978 жылдан ( 20 ғасырдың соңына қарай ) теңіз деңгейі 2 – 2,7 м–ге көтерілді. Теңіз айдыны кей жерлерде 100 км– ге дейін кеңіп, көптеген мұнай өндірісі нысандарын, шабындықтарды, жайылымдарды, жолдарды су басты. Каспий теңізінде балық аулау кәсібі жақсы дамыған. Теңізден бекіре тұқымдастары, майшабақ, табан, торта, көксерке, сазан, килька көптеп ауланады. Каспий теңізі қара уылдырық өндірілетін су айдындары арасында дүние жүзі бойынша алдыңғы орындардың бірінде.
І.2 Каспий теңізінің қазіргі таңдағы экологиялық жағдайы
Каспий теңізінде мұнай – газ өндіру және мұнай өңдеу кешендерінің дамуына байланысты Қазақстанның батыс өңірінде қалыптасқан табиғи, әлеуметтік, экономикалық, әлеуметтік, экономикалық және экологиялық жағдай. Каспий теңізі – әлемдегі шаруашылық маңызы зор ең ірі тұйық су алабы.
Жыл бойына Каспий теңізінің деңгейі желқума – желбөгет құбылыстарының нәтижесінде 0,5-1м- ге дейін ауытқып отырады. 1837-1990 жылдары жүргізілген бақылау жұмыстарының нәтижесінде Каспий теңізінің су деңгейі мөлшерінің айтарлықтай өзгеруі 1930 және 1980 – 90 ж аралығына сәйкес келетіні анықталған. 1929 – 41 ж су деңгей і 2 м-ге төмендесе, 1977 ж бұл көрсеткіш ең төменгі абсолютті мөлшеріне ( -29,01м) жетті. 1978 – 95 ж су деңгейі 2,35 м- ге қайта көтеріліп, 1995 ж -26,66 м болды.
Су деңгейінің тұрақсыздығы – климаттың өзгеруінен теңіз суының молаюына байланысты болып отырған құбылыс. Судың тұздылығы 0- 12 ‰. Каспий теңізі морфологиялық жағдайына байланысты Солтүстік Каспий, Орталық Каспий және Оңтүстік Каспий болып бөлінеді. Теңіздің қазақстандық бөлігі – солтүстік шығыс жағалауы Атырау және Маңғыстау облыстарының аумағында. Солтүстік Каспий теңіздің басқа бөліктерінен өзінің алып жатқан географиялық орны, теңіз түбінің құрылымы, тұздылық және температуралық режимі , су теңгермесі және т.б бойынша ерекшеленеді. Оңтүстік және Орталық Каспийге қарағанда таяз Солтүстік Каспий бөлігінің аумағы 80 мың км². Оған келіп құятын өзендердің жылдық су ағымының жиынтығы – жалпы Каспийге құятын барлық өзен сулары ағымының 88%- құрайды. Теңіздің бұл бөлігі жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлеміне бай. Мұнда жануарлардың 2 мыңға жуық түрлері ( оның ішінде омыртқасыздар- 1069,омыртқалылар – 415, паразит жануарлар – 325) тіршілік етеді. Теңіз фаунасының негізін эндемик жануарлар ( шаянтәрізділердің 60%–і, моллюскілердің 80 % –і, балықтардың 50 %–і ) құрайды.
Каспий теңізінің балық қоры 2,9 млн.т болса, оның 40 %–і Солтүстік Каспий бөлігінің үлесіне тиеді. Каспий теңізі – ежелден балық ауланатын су айдыны. Бекіретәрізділердің дүниежүзілік өнімінің 90 % –і осында ауланады. Соңғы кезде балықтардың уылдырық шашатын жерлеріне жетуге кедергі келтіретін өзендергі салынған бөгеттер, судың радиайиялық және химиялық жолмен ластануы және қаскөйліктің ( браконьерлікті) етек алуы бекіренің қорын азайтуда. Сондай – ақ мұндағы қортпа, пілмайдың жылдан– жылға саны кеміп бара жатыр. Каспий миногасы, Еділ майшабағы, Каспий албырты, ақбалық, күтім – Қазақстанның Қызыл кітабына енгізілген. Қазіргі заманның балық шаруашылығы – балық аулауды реттеу, аса бағалы балық түрлерін ( бекіре,қортпа, шоқыр және пілмай) табиғи және жасанды жолмен көбейту жұмыстарына негізделген.
Жыл сайын 11 балық зауыты ( Ресейдің, Әзірбайжанның, Қазақстанның ) Каспий теңізіне 75 млн.т балық шабақтарын жібереді. 1998 жылдан бері Атыраудағы 2 балық зауыты жылына 6 млн. бекіре балығының шабағын дайындайды. Балықтар уылдырығын тұщы суға шашады, қор жинау үшін тұзды суға шығады. Мысалы шортан, оңғақ, қызылқанат балық, алабұға теңіздің атырауына ( дельта) дейін өрістесе, қаракөз, табан, көксерке, тұзды суда (тұздылығы 10-11%), ал бекіре тәрізділер судың өте тұзды жерінде тіршілік етеді.
Каспий теңізінде 2 тропиктік жүйе қалыптасқан. Солтүстік – Шығыс Каспий аумағында құстардың 278 түрі мекендейді. Соның ішінде Қазақстанның және Ресейдің «Қызыл кітабына» егізілген өте сирек кездесетін қалбағай, қарабай, сары құтан, бұйра бірқазан, т.б бар. Ал Каспий итбалығы – тек қана Каспий теңізінде тіршілік ететін сүтқоректі. 1920ж 1млн. астам итбалықтың 120 мыңы ауланған болса, 1980 жылдың аяғында 360-450 мыңға дейін азайған итбалықтың – 27 мыңы, 1990ж – 13,8 мыңы, 1996ж – 8 мыңы ауланған. 2000ж сәуір –тамыз айларында індеттен олардың 15 мыңы қырылды. Каспий итбалығының жаппай қырылуы – Каспийдің солтүстік бөлігіндегі гидрометеорологиялық және экологиялық жағдайлардың нашарлауынан теңіз жануарлары……….. |
Кеше ғана өткен Президент сайлауы жайлы ҚР ҰҒА вице-президенті, ҚР ҰҒА академигі, әлеуметтану ғылымдарының докторы Зарема Шәукенова ойын ортаға салды, – деп хабарлайды Dalanews.kz.
– Сайлау – демократияның маңызды белгісі, міндетті атрибуты ғана емес, сонымен бірге оның қажетті бастапқы шарты. Бұл халыққа биліктің нақты көзі ретінде әрекет етуге және азаматтық қоғамға билікті басқаруға мүмкіндік беретін негізгі саяси институт. Бұл азаматтарға азаматтық қатысу мен ынтымақ танытуға мүмкіндік беретін сайлау. Өзінің конституциялық құқығын пайдалана отырып, қазақстандықтар оң өзгерістерге деген үміттерін білдіріп, жаңа өзгерістерді қолдады – дейді саясаттанушы.
2022 жылдың 20 қарашасы еліміздің жаңа тарихына маңызды, тарихи күн ретінде енетіні сөзсіз. Халық өз болашағы үшін дауыс берді.
Қазақстандық сайлаушының портреті эволюциялық өзгерістерге ұшырап келеді – сайлаушылар белсенді әрі талапшыл бола бастады. Олар өздерінің сайлау құқықтарын іс жүзінде белсенді жүзеге асыруға дайын. Мұны олар әлдеқайда жақсы біледі. Тәжірибелі әлеуметтанушылар бақылау әдісін өте жақсы көреді.
Мен әртүрлі тұрмыстық, кәсіби, жеке, тіпті кездейсоқ кездескен әртүрлі адамдарға бір ай бойы – «Сіз сайлауға барасыз ба?» деген сұрақты қойдым. Естіген жауабым жалпы қоғамдық пікірді көрсетті.
Алайда, олар міндетті түрде дауыс беремін деп жауап бергендердің арасында бұрын әртүрлі себеппен, тіпті сайлауға мүлде бармағанын айтқан адамдардың пікірлері резонанс тудырды. Олар бұл жолы дауыс беруге міндетті түрде баратынын барлық қазақстандықтың өмірін лайықты ету үшін міндеттемелер мен жауапкершілікті өз мойнына батыл алған адамға – Қасым-Жомарт Тоқаевқа қолдау білдіру ниетімен түсіндірді – дейді Зарема Кәукенқызы.
Оның сөзіне қарағанда, өткен сайлаудың ерекшелігі – азаматтардың өз проблемалары туралы мәлімдеп қана қоймай, мемлекетпен толыққанды нәтижелі диалогқа түсуге деген сенімі мен дайындығы.
Бүгінгі таңда адамдар алдағы жеті жыл Қазақстан тарихында үздік бола алады деген үлкен үмітпен өмір сүріп келеді. Әр қазақстандықтың жүрегінде Тоқаевтың сайлауалды бағдарламасы жаңғырды. Біздің Қазақстанның қандай болғанын көргіміз келеді және ең бастысы қандай болса да көзқарасымыз сәйкес келеді. «Бұрын кеткен қателіктер қайталанбауы үшін не істеу керек?» деген сауалдың жауабын іздеп көруге болады – дейді Зарема Шәукенова.
Ол бұл сұрақтың жауабын Мемлекет басшысы сайлауда дауыс бергеннен соң, журналитердің сауалына жауап беру барысында айтқанын мысал етті.
– Мемлекет басшысы дауыс бергеннен кейін журналистер сұрағына бірден жауап бере отырып, саяси қайта жүктеудің сөзсіз екенін ерекше атап өтті. Саяси реформаларды жалғастыру керек, әйтпесе тоқырау болады. Жыл соңында Президент парламенттік сайлау мерзімдері туралы арнайы мәлімдеме жасайды.
Журналистердің парламенттік сайлау сол ойыншылармен өтеді деген қорқынышына Қасым-Жомарт Тоқаев парламенттік сайлау басталғанға дейін бірнеше партия тиісті шарттарды орындап, тіркеуді ала алады деп нақты жауап берді.
Сонымен қатар, парламенттік сайлау жаңа аралас жүйе бойынша өтеді, сайлау нәтижесінде еліміздің заң шығарушы органына түрлі пікір иелері, соның ішінде оппозициялық көзқарастарды білдіретін адамдар түседі – дейді саясаттанушы.
Осылайша, елдегі демократиялық реформалардың келесі қадамы алдағы парламенттік сайлауға тікелей байланысты. Реформалар бар тәжірибені жақсы талдаудан және уақыт сынынан өткен тиімді әзірлемелерді сақтаудан басталуы керек екенін есте ұстаған жөн. Оның ішінде, ең алдымен, әдістеме тұрғысынан тексерілген әлеуметтанулық зерттеулермен қарулану керек.
Жаппай сауалнама индустриясы әрқашан сайлау болжамдарын қолданды. 1936 жылы бұқаралық сауалнама индустриясының негізін қалаушы Джордж Гэллап өз қызметімен 1200 респонденттен өкілдік ұлттық үлгі бойынша сауалнама жүргізіп, екінші мерзімге созылған Ұлы Америка президенті, демократ Франклин Рузвельттің жеңісін болжады.
Сонымен бірге, екі миллионнан астам әлеуетті сайлаушымен сұхбаттасқан сол кездегі ең ірі американдық «literari Digest» журналының қарама-қарсы болжамы ұятқа қалды. Содан бері Gallup ұйымы, АҚШ-тың басқа да жетекші зерттеу агенттіктері сияқты, президенттік сайлау нәтижелерін болжауда ешқашан қателескен емес – дейді саясаттанушы.
Саясаттанушының сөзіне қарағанда, әлемде дауыс берушінің сайлаушы ретіндегі мінез-құлқын зерттеудің өзектілігі жоғары.
Ал алдында саяси реформаларды жүзеге асыру бойынша ауқымды мақсаттар мен міндеттер тұрған Қазақстан үшін мұның маңызы зор. Соның бірі алдағы парламенттік сайлау – дейді Зарема Кәукенқызы.
Мерзімінен бұрын өткен президенттік сайлауда Сайлау сауалнамаларын жүргізуге қатысқан зерттеу ұйымдарының біразын атап өткен жөн.
Олардың қатарында – «Демократия институты» ҒЗИ және «Қоғамдық пікір» зерттеу институты, Қазақстанда электоралдық зерттеулердің, оның ішінде exit-poll жүргізудің үлкен тәжірибесі бар. «Аманат» партиясының қоғамдық саяси институты, Кешенді әлеуметтік зерттеулер институты – Астана «СОЦИС-А» ИКСИ ҚҚ, «Ашық қоғам» халықаралық өңірлік зерттеулер институты, «Жастар» ҒЗО. Бұның барлығы ел көлемінде де, жекелеген деңгейде де жалпы және сайлау кезінде әлеуметтік зерттеулер жүргізуде тәжірибесі бар ұйымдар.
Бірақ DAMU RG зерттеу тобы президенттік сайлауда алғаш рет өз болжамын жариялады. Және мұны «Демократия институты» президенттік және парламенттік сайлауда электоралды сауалнама жүргізу тәжірибесі бар ұйыммен зерттеу тандемінде жасады. Бұл, айтпақшы, сайлаудағы социологиялық науқандар консорциумында жұмыс істеудің қызықты тәжірибесі, оның ішінде болжамды қателерді азайтуға мүмкіндік береді. Қазақстандағы мерзімінен бұрын өткен президенттік сайлау кезінде көріп отырғанымыздай, әлеуметтанушылардың болжамдарының дәлдігі де, сайлау қалауына да, сондай-ақ сайлаудағы дауыс беру нәтижелеріне де (exit-poll) қатысты айтарлықтай жоғары болды – дейді Зарема Шәукенова.
Конституциялық реформаға сәйкес Қазақстан қоғамы Президент пен Парламенттен басқа түрлі деңгейдегі әкімдерді, мәслихаттарды сайлауы тиіс.
Социологиялық сауалнамаларға деген сұраныс кандидаттар тарапынан да, қоғам тарапынан да одан әрі арта түспек. Сайлаушылардың көңіл – күйін зерттеу, сайлаушылардың мінез-құлқын болжаудағы дәлдік, сайлау күніндегі сауалнамалар – отандық зерттеушілерге арналған exit-poll – олардың беделі мен кәсібилігінің лакмус қағазы. Бүгінгі таңда әлеуметтанушылардың алдында бірнеше өзекті міндеттер тұр.
Ол – сайлаушылардың таңдауы мен мінез-құлқының жаңа түсіндірме модельдерін, зерттеу әдістерін, соның ішінде респонденттердің шынайылығын анықтау әдістерін әзірлеу, сондай-ақ әлеуметтанулық зерттеулерге деген сенімді арттыру қажеттілігі – дейді саясаттанушы. |
Көрікті Көкше жеріне келушілер табиғаттың осынау тамаша ескерткіші – Қазақстан мен Ресей сияқты мәңгі көрші екі елдің даңқты ұлдары Ш.Уәлиханов пен петрашевшіл ақын С.Дуровтың достығының талай өмір өткелдерінің куәсі болып, «Шоқан жартасы» аталып кеткен мұнара-тасты, оның үстіндегі алаңдағы аю-тасты қызыға тамашалайды…
…Сергей Дуров Омбы әскери-каторгалық түрмесінен босасымен Көкшетаудағы 3-линиялық Сібір батальонына қатардағы солдат ретінде қызмет атқаруға жіберіледі. Өзі сияқты каторгадан босап, Семейдегі 7-батальонға қалған жазасын өтеуге қатардағы солдат ретінде бара жатқан Ф.Достоевскиймен қоштасады да, жолға шығады. Содан петрашевшіл ақын Көкшетауда бір жылдай қызмет атқарады. Достары «Прогресс Апостоль» атаған тума шешен әрі бостандық жаршысы мұнда да тыныштық тапса-шы. Сарыарқа өсімдігінен коллекция жинамақ сылтауымен ол далалы аймақты аралап, Бурабай, Мезгілсор, Қарауыл, Шортанды, Ақкөл, Атбасарда болады. Барған жерінде көшпелі қырғыздардың (патша дәуірінде қазақтар солай аталған) тұрмыс-тіршілігін зерттеп, дала өлкесін нақтылы басқару жүйесіне көңіл қояды. Ресейдің Ішкі жағынан келіп қоныстанушы-переселендер мен жергілікті тұрғындардың арасынан өзіне мақсаттас адамдарды іздейді; халық фольклоры мен аңыздарына кұмартады; Арқаның ақын-әншілерін тыңдайды. Осы уақыт аралығында ол халықтар қай тілде сөйлесе де, өзара тең және бір қоғамда адамша өмір сүруге лайықты екеніне тағы да көзін жеткізе түседі.
Осы кез Дуровтың онсыз да әлсіз денсаулығы әбден титығына жеткен тұс еді. 1855 жылы ол денсаулығының дімкәстігінен әскери қызмет өтеуден босатылып, «Сібір қырғыздарының» облыстық басқармасына писарлық етуге Омбыға қайтарылады. Дәл сол жерде Дуров офицер, губернатордың жеке адъютанты жиырма жасар Шоқан Уәлихановпен бетпе-бет кездесіп, тіптен жақын танысады. Дуров Орта жүз ханының немересі, сұлтан ұлының ақылы, білімдарлығы мен алдыңғы прогресшіл көзқарасына қаныға түседі. Рухани жағынан Шоқан Уәлиханов та Сергей Дуровпен туыстас болып шығады.
Сергей Федорович көзі оттай жанған осынау жас жігіттің болашақта өз халқының тағдырында қандай мәні барын сол кездің өзінде-ақ байқаған-ау. Шоқанның халық мұңы мен кайғысына жаны ашып, оның бостандығы мен арманына жету жолында сіңірген еңбегі ұшан-теңіз екендігіне басқасы басқа, ал С.Дуровтың көзі жеткелі қашан. Патша жендеттері мен даланың шынжыр балақ, шұбар төс әулеттілерімен сорпасы қосылмай жүретін Шоқанның бар ойы — халқының көзін ашу. Дуровтың да бұл даладан іздегені осы еді.
Шоқан Уәлиханов та Сергей Дуровты бір көргеннен ұнатып еді. Әбден тепкі көріп, бүкірейіп қалған осынау адам өзінің отты сөздері, сенімі мен табандылығы, биязылығы мен тіл тапқыштығының арқасында жас офицердің жүрегін бірден өзіне баурап алады.
Олар алғаш рет Капустиндердің үйінде жүздеседі. Батыс-Сібір генерал-губернаторлығының кеңесшісі Яков Капустин мен оның әйелі, ұлы ғалым М.Менделеевтің туған қарындасы, Елена Ивановнаның шаңырағы Шоқан үшін өз үйіндей болып кетеді. Кадет корпусындағы оқу, жаттығулардан сәл қолы босаса-ақ, Шоқан осында қарай асығатын. Капустиндердің үйінде омбылық білімдарлар мен зиялылар, жолы түскен саяхатшылар мен ғалымдар үнемі бас қосатын. Офицер болғаннан кейін де көп жылдары Уәлиханов Капустиндерді ұмытқан емес.
Сергей Федорович пен Шоқан Шыңғысұлы, жастарының жиырма жылдай айырмашылығына қарамастан, тез тіл табыса сырласып, достасып кетеді. Халқымыздың болашақ ғалымы, петрашевшіл ақынның дәрістерін қомағайлана тыңдайды. Дуров жас ғалымды бостандық козғалысының негізгі кезеңдері және оның қозғаушы күшінің басты мақсаттарымен таныстырады. Ресейдің алдыңғы қатарлы ойшыл адамдарының не үшін және қалай күресіп келе жатқанын тәптіштеп әңгімелейді. Сөйте жүре, Шоқан өзі үшін Белинскийдің мақалалары мен хаттарының, Лермонтов, Пушкин, Гоголь шығармаларының түпкі мазмұнын жаңаша ашады… Содан да ғой, генерал-губернатор Гасфордтың адъютанты Ш.Уәлиханов С.Дуровтың ықпалымен өзінің әскери өнерге бейімділігімен қоса, басқа да зерделі де зейінді тума кабілетін халқының болашағы жолына жұмсауға серт береді.
Жоғарыда айттық, С.Дуров денсаулығына байланысты әскери қызметтен босатылғаннан бір жылдан кейін, 1856 жылы Шоқан оны Көкшетаудағы еліне, салқар самал – Бурабай мен Сырымбетке барып, Айыртауда демалып кайтуға шақырады. Бұл ұсынысқа Сергей Федорович те қуана келіседі. Патшалық тарапынан «сенімсіз» ақынның ел аралауына рұқсат қағазды Шоқан достарының көмегімен өзі тездетіп реттейді. Сөйтіп, атақты кең жайлау баурайын жайлап жатқан өлке сұлтаны – әкесінің үйін бетке алып, екеуі жолға шығады. Шоқанның ойы – дәстүрлі қазақы қонақжайлылықпен досының пәс көңілін аулау, қуатты тағамнан дәм татқызып беріп, балдай дәру қымыз ішкізіп, бойын сергіту. Таза ауада саят кұра серуендетіп, ұстазының денсаулығын оңалту.
Жолаушылар бесінші күн дегенде Көкшетауға келеді. Көкшенің жұпар ауасымен тыныстап, кәусар бұлағынан шөл басады. Жұмсақ пәуеске, оған жегілген жер тарпып, құлағын қайшылай лыпып тұрған жарамды сәйгүліктердің зар желісі жаны жаралы ақынның бір сәт ойын бөліп, көңілін сергіткендей. Жарқын болашақ жайлы көптен ой түкпірінде тұншығып қалған игі сезім-мақсаттарына қанат бітіп, бойына тосыннан бір серпіліс бітіп келеді. Шоқанның өзі де күмістей жылтыраған боз жорғаға салт мініп, пәуескеде отырған Сергей Федоровичке жол бойы Көкше елі мен жері жайлы жаңаша әңгіме айтып, тың деректер келтіруінің де әсері мол еді. Айтса да, алғашқы келгенінде мұндай әсер алмап еді. Шоқанның және оларға жол көрсете, ере келе жатқан атқосшы мен салт атты жігіттердің қолпаштауымен Сергей Федорович те ара-арасында атқа салт мініп те қояды.
Жолаушылар енді бір түнесе, сұлтанның ауылына жетпек. Бурабайға жақындаған сайын құйрықтарын тік шанши ойнақтаған құлын-тайлар жиілеп, көз қуантады. Жылқы атаулы тұмсықтарын қалың майсаға сұққан сайын шыбын-шіркейге қанат бітіп, гу-гу көтеріледі. Есті жануарлар дамыл таппастан сол мақұлықтарды үркітіп, бастарын шұлғи, пыр-пыр етіп қояды. Ара-арасында қыл құйрықтарымен шаптарын қамшылайды. Бойы таза, есті жануарлардың арам мақұлықтар кіріп, аузымды бұлғамасын дегені де. Осыны байқаған табиғи ортаның зерек білгірі, жаны нәзік ақынның көңілі тоғая, мейір толы әсерге бөленіп келеді.
Анадайда қарауытқан, тау бөктерінде құрттай үйіліскен қой отарлары. Көкшенің көк жасыл жонын куалай жайыла, табиғи ортасымен жарасым тауып жүрген мынадай мал үйірлерін Дуровтың бұрын-соңды кездестіріп тұрғаны осы.
Сәл ұзаған соң қазан-ошағынан түтін шудаланған ақ шаңқан киіз үйлер көзге шалынды. Әуп-әуп еткен төбеттер мен шәуілдеген ит-күшіктер демесеңіз, бейбіт өмір, беймарал жатқан бір халық.
Олар жолда, айтқандай-ақ, шағын ауылда түнейді. Ауыл ақсақалы көзі ашық, көкірегі ояу – Қосдәулет деген елге белгілі кісі екен. Жолсоқты болып, қалжыраған С.Дуров кең дастарханнан дәм татысымен жантайып жатып, қалғып кеткені сол еді, көп ұзамай құлақтан кіріп, бойды алған бір әуен тербетіп, оятып жібереді. Дуров тынысын тартып, құлағын тосады. Иә, ән!..
Шетіне орамалдың түйдім сусар,
Көп жылқы көкалалы көлде жусар.
Кешегі ел қыдырған есер шақта,
Ән екен Біржан салған «Жамбас сипар».
Дуров сөзін түсінбесе де, әншінің зор да ашық дауысына таңырқай, сырт киімін желбегей жамыла Шоқан жатқан үйге кіреді. Үй толған адам. «Шағын ауылда осыншама кісі болады екен-ау!» – деп таңырқайды ақын. Аяғының ұшынан баса досының қасындағы бос жерге отыра берген ақынның құлағына Шоқан сыбырлай: «Біржан Сал!», – деді. Сергей Федорович Біржан деген оның есімі екенін жорамалдаса да, «Сал» дегенге онша түсіне қоймады. Анықтап сұраудың ыңғайын таппайды. Домбыраның шанағынан төгілген әсем әуен мен әншінің кең тынысты үніне Шоқанның өзі де қатты толқып отыр еді…
Сергей Федорович енді аңғарды. Үкілі домбырасын оңды-солды ырғап, жарасты қимылымен дүйім жұртты ұйытып тастаған мына жігіт шамамен жиырма бестер шамасында болса керек деп түйді. Үстіне киген киімі, қапсағай денесі мен көрікті келбетіне жарасып-ақ тұр. Зор дауысы еркін, ерекше шығады. Қимыл-әрекетінде үлкен шаһарларда өзі көріп жүрген сахна артистеріндей емес, тіпті, ешкімге ұқсамас бір түрлі сүйкімді тартымдылық бар.
Нәзік сезім, үлкен жүректі ақын ойда-жоқта мынадай қуанышқа бөленем деп ойламап еді. Толқып кетті. Ол алдарында жәй әнші емес, нағыз құдірет иесі өнер керсетіп жатыр деп түйді.
– Міне, талант! Қырғыз жері – тума дарын елі екен-ау! – деп Сергей Федорович таңдана Шоқанға сыбырлады, – Қай жерден өзі?..
Шоқан досының қолын ризалықпен қысты.
– Осы өңірден.
Біржан Сал «Бурылтайдың» қайырмасына келгенде кең тыныстап алып, ән сөзін бөле-бөле айқындап, әуеніне ерекше ырғақ қосып, толқындатып төгіп отыр. Дуров Біржан Салдан көзін айырар емес. Әншінің дауысы мың-сан қоңыраудың домбыра-қобызға косыла бебеулеген үніндей шарықтап барып кілт үзілді. Кілт үзілді де, қас-қағым сәтте айдын көлді канатымен ескілей бір-біріне сезім биін ишараттап, көл бетін толқындата жүгіре көтерілген аққулардың қиқуындай бір әуен ақынның жан сезімін билеп алды. Ойнақы қалжың, серт пен сенім, ыстық ықылас, сергек мұң аралас ән тыңдаушыларын да дүр сілкіндірді. С.Дуров сол жақ бүйірін демеңкіреп, тынысы тарылғандай кеудесін кере дем алды. Шоқан оны бірден байқап, ұстазының жүрегі тағы қысылды ма деп, қобалжып қалды. Ақын болса мынадай әнді бөліп, досын алаңдатқысы келмеді.
– Түк етпейді, Шоқан Шыңғысұлы, алаңдамаңыз! Қазір басылады. Жүрек құрғыр қуанса да, дүрсілдеп қоя беретінді шығарды. Еһ, шіркін, мына талантты адамды Петербор, Париж, Римге апарып тыңдатар ма еді!..
– Иә, десеңізші! Ақын да, композитор да және орындаушы да – өзі. Мұндай адамды халқымыз Сал дейді.
С.Дуров бағана сұрайыншы деп оқталған «Сал» деген сөздің мағынасын енді түсінді. Сәлден кейін Шоқан ұстазына бұрылып:
– Тыңдаңызшы!.. – деді.
Біржан Сал күлімдей қоршалап отырғандарды көз қырымен бір шолып өтті. Еңсесін көтере терең тыныстап, иығын қомдап алған соң, оның қуатты қолындағы домбыра қайта ойнақтап қоя берді. Одан кейін үйге кіре берісте бір-бірін құшақтай, табалдырықта сығалай сүйенісіп тұрған бойжеткендерге көз қиығын жалт еткізген Сал қайта әніне басты.
– О, жұмбақ дүние, мұндай да ғажабың болады екен ау!? – Сергей Федорович тұншыға тіл қатты. – Неткен керемет! Жүрегі қандай кең мына әншінің, Шоқан қымбаттым!.. Мынадай талантты, кеңпейіл халықтың бостандығы мен бақыты жолында өміріңді қисаң да өкінбессің! Сен де аянба, достым!
Иә, құрметті Сергей Федорович, мен де соған өмірімді арнаған адаммын! – деп Шоқан басын көтеріп әншіге, оны ұйып тыңдап отырғандарға бір түрлі сүйсіне мақтанышпен қарады.
Болашақта туған халқының көгінде жарық жұлдыз боларын білгенінен білмегені басым ел арасында сөйтіп жас офицер мен патшалықтың «сенімсіз» петрашевшіл ақын-ғалымы біраз уақыт демалып, жер көрді. Олар Бурабайдың күміс көлдерін жағалап, орман-тоғайында тыныстап, бейбітшіл бағыттағы өлең оқыды. Халық тағдыры, болашағы жайлы талай сыр ақтарысты. «Табиғат музейінің» іргесіндегі бір шетін Бурабай көлі толқынымен сипап қайтып жатқан мына мұнара тасқа да сан рет шықты. Жартас үсті үлкен алаң, оған көтерілген адам айналасындағы сұлу суретке тамсанып, адам қолымен қашағандай аю кескінді табиғи тасқа таңырқар еді.
Содан С.Дуров осында денсаулығын түзеп Омбыға, одан еліне қайтты. Ал, ІІІоқан атағын дүние жүзіне мәшһүр еткен Жоңғарияға аттанды…
Иә, содан бері бір ғасырдан асса да, халқымыз өзінің ардақты перзентіне деген мәңгілік сүйіспеншілігінің бір белгісі ретінде осынау мұнара-жартасты – «Шоқан жартасы» деп құрметпен атап келеді. |
4 мыңдай халық мекен еткен екі елді-мекендегі 500-ден астам баспана толығымен бұзылып, қайта салынып жатыр.
Түркістан облысының әкімі Өмірзақ Шөкеев Мақтаарал ауданындағы құрылыс сапасын қатаң бақылай отырып, кезекті рет атқарылып жатқан жұмыстармен танысты. Өңір басшысы Өргебас, Фирдауси ауылдарын қалпына келтіру жұмыстарының барысын бақылап, тұрғындарымен кездесті, деп хабарлайды zakon.kz.
Мақтаарал ауданындағы жағдай алғашқы күннен мемлекет назарында екені мәлім. Су тасқыны салдарын жойып, ауданның күнделікті тіршілігін қайта қалпына келтіру үшін қажетті шаралар қабылданып, қираған үйлердің орнына жаңа тұрғын үйлер салынуда.
4 мыңдай халық мекен еткен екі елді-мекендегі 500-ден астам баспана толығымен бұзылып, қайта салынып жатыр. Су басудың салдарынан зардап шеккен әр үйдің құрылысына мемлекеттен 17 млн теңге бөлінген. Тұрғындар оны 4 бөліп алуда. Құрылысы жүріп жатқан үйлердің қабырғалары қаланып, шатыры жабылып жатыр.
Екі ауылға 2 мыңға жуық жұмысшы жұмылдырылған. Әлеуметтік нысандар жөнделіп, инфақұрылым қалпына келтірілуде. Асфальт төсеу жұмыстары елді-мекендегі тұрғын үйлердің құрылысынан кейін жүргізілмек. |
Қытай 2020 жылы Еуроодақтың (ЕО) тарихи одақтасы АҚШ-ты бірінші позициядан ығыстырып, ЕО-ның ірі сауда серіктесі болды, - деп хабарлайды Xinhua.
Еуростат еурокомиссия статистикалық агенттігі есебінде Қытаймен сауда көлемі 2020 жылы 711 миллиард долларға жеткені көрсетілген. Бұл есепте АҚШ көрсеткіші - 673 миллиард. 2020 жылдың басына дейін ЕО сауда серіктестері тізімін бастап тұрған америкалық тауар саудасы айтарлықтай төмендеген.
"2020 жылы Қытай ЕО-ның басты серіктесі болды. Еуроодаққа ҚХР-дан импорт мөлшері 5,6 пайызға, ал экспорт 2,2 пайызға өсті. АҚШ-тың ЕО-ға импорты 13,2 пайызға, ал ЕО-ның АҚШ-қа экспорты 8,2 пайызға төмендеді", - делінген құжатта.
Пандемиядан бөлек, сауда динамикасына Ұлыбританияның ЕО құрамынан шығуы да себеп болды.
"Бұл нәтиже Қытай мен ЕО арасындағы экономика және сауда ынтымақтастығының тұрақтылығы мен маңызын көрсетеді", - деді ЕО-дағы Қытай өкілдігінің басшысы Чжан Мин.
Айта кетейік, бұған дейін Қытай Еуропаға Қазақстан мен Ресейді айналып өтетін көлік дәлізін ашқан болатын.
16 ақпан 2021, 09:40
WhatsApp арқылы хабар жіберу
Бөлісу:
Қате таптыңыз ба? Тінтуірмен белгілеп, Ctrl + Enter түймесін басыңыз.
Осы мақала тақырыбына қатысты ой-пікіріңізбен бөлісіп, бейнежазба жолдағыңыз келсе, WhatsApp +7 707 37 300 37 нөміріне және editors@azh.kz поштасына жібере аласыз.
Басқа жаңалықтар
Қазақтың даңқты желаяғы Әмин Тұяқов «Атырау облысының Құрметті азаматы» атанды Кеше, 23:13 91 просмотра |
Денсаулық сақтау саласын жаңа деңгейге шығару қажетпіз. Бұл туралы Абай облысының әкімі Нұрлан Ұранхаев мәлімдеді. Өңір басшысы Семей қаласында орналасқан бірқатар денсаулық сақтау мекемелерін аралады.
Абай облысының әкімі Нұрлан Ұранхаев жедел медициналық жәрдем ауруханасы, Семей медициналық университетінің госпиталі және жедел медициналық жәрдем станциясына барып, нысандардың жұмысымен танысты.
Жедел медициналық жәрдем ауруханасы 375 төсекке есептелген, 2013 жылы «100 мектеп, 100 аурухана» мемлекеттік бағдарламасы бойынша салынған. Тәулік бойы шұғыл түрде жұмыс істей отырып, ол тек Семей өңірінің ғана емес, облыстың бірқатар аудандарының тұрғындарына да қызмет көрсетеді.
Инсульт пен түрлі жүрек-тамыр ауруларын емдеуге байланысты операциялық араласудың кең спектріне арналған бірегей гибридті ота жасау бөлмесі бар. Сонымен қатар, бұл жерде политравма орталығы жұмыс істей бастады. Гибридті ота жасау бөлмесінде жылына үш мыңға дейін ота жасалады. Олардың ішінде: коронарлық айналып өту, эндоваскулярлық ота және политравма оталар.
Гибридті ота жасау бөлмесін орналастыру аурухана қызметкерлеріне жедел коронарлық синдром және ми қан айналымы бұзылған науқастарға жедел медициналық көмектің барлық спектрін ұсыну қажет болған кезде «алтын сағат» қағидатын сақтауға мүмкіндік берді. Сонымен қатар, мұнда ми тамырларында, коронарлық тамырларда, политравмада, тромбоэмболиямен шұғыл оталар жасалады, осылайша асқынулардың дамуына жол берілмейді және өлім мен мүгедектік қаупі азаяды.
Қызмет көрсетілетін қала тұрғындарының саны - 612 925 адамды құрайды. Семей қаласының қызмет көрсету радиусы - 80 шақырым, жақын маңдағы ауылдарды қоса алғанда, Абай облысының қамту аймағы - 550 - 620 шақырым.
Жедел медициналық жәрдем стансасының қызметкерлері балаларға және ересектердің өмірлеріне қауіп төндіретін жағдайлар, шұғыл жағдайлар, жіті созылмалы аурулар және олардың асқынулары кезінде оқиға орнында, сондай-ақ стационарға барар жолда, оның ішінде төтенше жағдайлар, жаппай апаттар кезінде шұғыл көмек көрсетеді. Медициналық көмек науқастар немесе олардың туыстары қосалқы стансаға тікелей жүгінген кезде де көрсетіледі. Бір тәулік ішінде орта есеппен ЖМЖС 700-ден астам шақыртуды орындайды.
Станса төтенше жағдайларда, түрлі оқиғалар мен аурулар кезінде тұрақты мобильді дайындық режимінде жедел жәрдем көрсетеді.
Стансада 50 жедел медициналық жәрдем бригадасы жұмыс істейді: 1 реанимациялық бригада, 1 психиатриялық бригада, 3 кардиологиялық бригада, 4 педиатриялық бригада, 37 фельдшерлік бригада және 4 қарқынды терапия бригадасы.
Семей медициналық университеті госпиталінің құрамына стационар, ауысымына 250 келушіге арналған консультативтік емхана кіреді, онда Орталықтың жоғары білікті мамандары және медициналық университеттің профессор-оқытушылар құрамы қабылдау жүргізеді.
Госпитальдің бөлімшелері заманауи тиімділігі жоғары емдеу-диагностикалық жабдықтарымен және аппаратураларымен жабдықталған: газ, электролит, гематологиялық талдауыштар, заманауи рентгенодиагностикалық, ультрадыбыстық аппараттар, эндоскоптар, эндобейнехирургия жабдығы.
Жұмыс сапарын қорытындылай келе Нұрлан Ұранхаев жедел медициналық жәрдем ауруханасы өңірдегі медициналық мекемелердің бірі екенін атап өтті. "Заманауи құрал-жабдықтар бар, сонымен қатар жергілікті мәселелер де шешілетін болады. Жедел жәрдем станциясы бойынша Абай облысының құрылуына байланысты Ақсуат және Көкпекті аудандары қосылды, сондықтан қамту аймағы ұлғаюда, тиісінше қосымша қаржыландыру қажет болады. Бұл мәселелер де пысықталатын болады", - деді Абай облысының әкімі. |
Облыстық мәслихат хатшысы облыс әкімі мен облыс депутаттарының атынан прокуратура қызметкерлерін кәсіби мерекелері - Прокуратура күнімен құттықтады.
Ақтөбе облысы мәслихаттары депутаттарының көпшілік даусымен ашық дауыс беру нәтижесінде Ералы Тоғжанов Ақтөбе облысының әкімі болып сайланды.
Облыстық денсаулық сақтау, дене шынықтыру және спорт, жұмыспен қамтуды үйлестіру және әлеуметтік бағдарламалар басқармаларының басшылары депутаттарға өздерінің үш жылдық шығыстарының жоспарларын ұсынды.
Облыстық басқармалардың басшылары депутаттардың талқылауына 2023-2025 жылдарға жоспарланған шығыстарды ұсынды.
№559 сайлау учаскесінде тіркелген 2 285 ақтөбеліктерден сағат 10 дейін сайлаушылардың үштен бірі өз дауыстарын берді.
Қосымша су мұнарасын, терең су сорғыларын орнату, бау-бақша ұжымының ЖТҚ мәртебесін өзгерту және мектепті кеңейту.
Облыс әкімі мен облыстық мәслихат хатшысы ақтөбелік қаржыгерлерді кәсіби мерекелерімен құттықтады.
Мәслихат дегеніміз не?
Жергілікті өкілді орган (мәслихат) - облыстың, республикалық маңызы бар қаланың және астананың немесе ауданның (облыстық маңызы бар қаланың) халқы сайлайтын, халықтың еркін білдіретін және Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес оны іске асыру үшін қажетті шараларды айқындайтын және олардың жүзеге асырылуын бақылайтын сайланбалы орган.
Мәслихаттарды тиiстi әкiмшілiк-аумақтық бөлiнiстiң халқы жалпыға бiрдей, тең, төте сайлау құқығы негiзiнде жасырын дауыс беру арқылы бес жыл мерзiмге сайлайды.
Қазақстан Республикасының жиырма жасқа толған азаматы мәслихат депутаты болып сайлана алады. Қазақстан Республикасының азаматы бiр мәслихаттың ғана депутаты бола алады.
Мәслихаттың өкiлеттiгi бiрiншi сессия ашылған кезден басталады және жаңадан сайланған мәслихаттың бiрiншi сессиясының жұмысы басталғанда аяқталады.
Бейне
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Ақтөбе облыстық мәслихаты
Баспасөз хабарламасы
Ақтөбе облысында «Ауыл аманаты» жобасы іске қосылды.
Осы жобаға арналған Форум Ақтөбеде облыс әкімі Ералы Тоғжановтың, облыстық мәслихат хатшысы Амангелді Нұғмановтың, облыстық мәслихат депутаттарының, бірқатар мемлекеттік органдар басшыларының, аудандар, ауылдық округтер әкімдерінің, ауыл шаруашылығы ардагерлері мен ауыл шаруашылығы тауарларын өндірушілердің қатысуымен өтті.
Форум басталар алдында облыс әкімі мен облыстық мәслихат хатшысы жергілікті ауыл шаруашылығы өндірушілерінің өнімдері ұсынылған көрме қатарларын аралады. Форум барысында жобаны қызу қолдаған шаруа қожалықтарының басшылары, жобаның алғашқы қатысушыларына айналған ауыл тұрғындары , ауылдық округ әкімдері сөз сөйледі.
Облыс әкімі Ералы Тоғжанов «Ауыл аманаты» жобасын іске асыру халықтың әл-ауқатын жақсарту үшін өте маңызды екенін атап өтті.
- Жобаға қатысатын ауылдық округтерде біз толық скрининг өткізіп, ауылдардың әлеуметтік портретін жасадық. Біріншіден, өзін-өзі жұмыспен қамтығандар мен жұмыссыздардың санын, әр отбасының табысын анықтау бойынша жұмыс жүргізілді. Екіншіден, біз өңірдің етпен, көкөністермен қамтамасыз етілу деңгейін, дамытуды қажет ететін өндіріс түрлерін белгіледік», - деп атап өтті облыс әкімі Ералы Тоғжанов.
View the embedded image gallery online at:
https://aktobeoblmaslihat.kz/kz/home-kk/11-news-kk/2739-96583214785236985214785214785263456541120223254668865468231#sigFreeIdfb0edb63b8
- «Ауыл аманаты» жобасы бойынша қаражат беру тетігі барынша жеңілдетілді, - деді облыстық мәслихат хатшысы. - Ел тарихында тұңғыш рет жобаға қатысушылар ауылдағы үйін кепілге қойып, 2,5 пайызбен жеңілдетілген несие ала алады. Бұл біздің ауыл тұрғындарының басым бөлігінің жобаға қатысуына зор мүмкіндік беретіні сөзсіз. |
Енді бір жылдан соң сіздер мен біздер Ұлы жеңістің 65 жылдық мерекесін тойларымыз анық. Осыған орай, Мемлекеттік тілді дамыту президенттік қоры, «Атақазақ» қоғамдық бірлестігі, «Алаш айнасы», «Ана тілі» газеттерімен және Қазақ радиосымен бірлесе отырып, тарихта Ұлы Отан соғысы деген атаумен қалған Екінші дүниежүзілік соғыста асқан ерлік көрсетіп, алайда әділетсіздіктің кесірінен Кеңес Одағының Батыры атағын ала алмай қалған қазақстандықтарды ұлықтауды қолға алады.
Осы күнге дейін «Алаш айнасы» газетінің бетінде ерліктері ескерілмей келген батыр аталарымыз жайында «Атақсыз қалған батырлар» айдарымен тұрақты түрде жазылып келді. Өз уақытында Кеңес Одағының Батыры атағын ала алмаған батыр аталарымыз еліміздің әр өңірінде әлі де баршылық. Соғыс қиыншылығымен қатар саяси қиянат көрген сол жандардың бүгінгі үрім-бұтағы, мұрагерлері, туған-туыстары өз аталары туралы қолда бар мәліметті «Алаш айнасы» газетіне хабарлауы керек.
Маңызды делінген мәлімет-деректер Мемлекеттік тілді дамыту қоры жанынан құрылған арнайы сарапшы, тарихшы мамандардың талқысынан өтеді. Алдағы жылы соғыстың 65 жылдығы қарсаңында Халық батыры жобасымен анықталған батыр аталарымыз Халық Қаһарманы атағына ұсынылатын болады.
Соғыстан бұрын Алматы қалалық комсомол комитетінде қызмет атқарған, КСРО Жоғарғы Советінің депутаты болған, Мәскеудің әскери-саяси академиясында оқып, өз еркімен майданға аттанған Хаби Халиуллиннің ерлігі ел есінде мәңгі сақталады.
Суретте – солдан оңға қарай:
Баймолдин Әбілқайыр 1925-1930 жылдары Павлодар облысының Максим Горький атындағы ауданның комсомол комитетінің хатшысы, 1930 жылдан бастап Кеңес Армиясы қатарында: қазақтың ұлттық атты әскер полкінің эскадрон командирі, Мәскеудегі В.И.Ленин атындағы әскери-саяси академиясының тыңдаушысы, генерал Доватор басқарған атты әскер корпусының полк комиссары, 1-атқыштар дивизиясының командирі, полковник. 1944 жылы 12 қарашада Пеков облысындағы Невель қаласын жаудан азат ету ұрыстарында ерлікпен қаза тапты.
Баймолдин Айтбекен – Әбілқайырдың інісі. 1939 жылдан Кеңес Армиясының қатарында. Қиыр Шығыста әскери қызметте болып, Хасан және Халхин-Гол ұрыстарында ерлік көрсеткен. Ұлы Отан соғысында атқыштар ротасын басқарып, 1944 жылы ерлікпен қаза тапты.
Халиуллин Хаби 1931 жылдан партия қатарында. 1933 жылға дейін Алматы қалалық комсомол комитетінің бірінші хатшысы, 1933 жылдан бастап Кеңес Армиясы қатарында, 1939 жылдан бастап Мәскеудегі әскери-саяси академияның тыңдаушысы, КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты. Ұлы Отан соғысында шекаралық полк комиссары. 1942 жылы ерлікпен қаза тапты.
Жетпісбаев Балтабек 1930 жылдан партия қатарында болып, Кеңестер Армиясында қазақтың ұлттық атты әскер полкінің комсомол жетекшісі. Ұлы Отан соғысында даңқты 8-інші Панфилов атындағы гвардиялық дивизияның 1075-полкінің батальон комиссары, 3-гвардиялық артиллериялық дивизияның полк командирі. 1942 жылы ерен ерліктері үшін Кеңес Одағының Батыры атағына ұсынылған, бірақ белгісіз себептермен бұл атақ берілмей қалған.
Хаби Халиуллин 1912 жылы Батыс Қазақстан облысы, Жәнібек ауданы, Ақоба ауылында туып-өскен. Хаби жастайынан өжет болып өседі. Ауыл қарттарынан ертедегі батырлар хикаясын ұйып тыңдайды. Сол батырларға еліктеп, балалармен бірге асыр салып ойнайды. Әсіресе атқа мініп шабуды тәуір көреді.
Хаби жастайынан оқуға зерек болады. Ол орталау мектепті бітірген соң, бұрынғы Ақмоладағы теміржол құрылыс техникумына оқуға түседі. Кейін Алматыға келіп, қалалық комсомол комитетінде бөлім меңгеруші болып қызмет атқарады.
1934 жылдың күзінде Хаби қалалық комсомол комитетінің хатшысына келіп, өз еркімен әскер қатарына баратынын білдіреді. Оның бұл тілегін хатшы қабылдайды. Ертеңіне комитетте өзімен бірге қызмет істеген достары оны әскерге аттандырып салады.
Жалын атқан жас жігіт Хаби Халиуллин Отанымыздың Қытай, Ауғанстанмен шектескен оңтүстік шекарасында күзетте тұрды. Ол сақшылар бөлімшесінің командирі және заставкадағы комсомол ұйымының хатшысы болды.
...Памирдің жақпар-жақпар құз-қияларын аралап үш салт атты келеді. Бұлар – кіші сержант Халиуллин бастаған сақшылар. Шекарадағы постшыларды бақылап, кезекшілерді ауыстырып, заставаға қайтып келе жатқан беті.
Міне, олар таудан құлап арқырай аққан асау өзеннен өткелі келеді. Үшеуі бірінің соңынан бірі өзеннен үзеңгі қайырып өте бергенде, тау басынан мылтық гүрс етті. Әлі судан өтіп үлгермеген Хаби жалма-жан:
– Петров, тез заставаға жет, шекара бұзушылармен біз атыса берейік, – деді. Құйындата шауып Петров кетті. Хаби қасындағы серігімен қия беттерді тасалай жүріп, құз басына бекінген жаумен атыса бастады. Тау қуысындағы жау Хабиларды тұс-тұсынан оқтың астына алды. Онымен тұрмай, құз басынан тас домалатты. Су жағасында қаңтарылып қалған қаз мойындар бұл дүбірден үркіп, ылдиға тасыр-тұсыр шаба жөнелді. Екеуі жартасты паналап, жаумен атыса берді. Оқ тиген ала шапанды бірінің қолынан мылтығы сырғып түсіп, өзі құз басын құшқан күйі серейіп қалды. Оған жақындап келе берген екіншісін де Хаби қағып түсірді. Бөшкедей тасты ырғап құлатқалы жатқан тағы бірінің қолынан атып, жазасын берді. Олар осылайша құз басындағы жаумен аңдысып, атысып жатқанда, заставадан сақшылар отряды келіп, шекара бұзушыларды тұс-тұсынан қоршап алып, тірілерін қолға түсірді.
Хаби тек қана жауынгерлер арасында беделді болып қойған жоқ. Оның өнегелі істері сол өңірдегі тау елінің тұрғындарына да жетті. Таулықтардың Хабиді жақсы көретіні сонша, кейде оның артынан өздері іздеп келіп, ақыл-кеңес алып тұратын. Көпшілік құрметіне бөленген жас жауынгер сол жылы КСРО Жоғарғы Советінің сайлауында Ұлттар Советіне депутат болып сайланды.
...1938 жылы Хаби Халиуллин Мәскеудің Әскери-саяси соғыс академиясында оқыды. Сонда қазақтың ұлттық атты әскер полкында эскадрон басқарған Әбілқайыр Баймолдин, даңқты ұшқыш, Кеңес Одағының Батыры А.Байдуков, Хасан көлі маңындағы қақтығыста тамаша ерлік жасаған Кеңес Одағының Батыры Сергей Бамбуров, КСРО Жоғарғы Советінің депутаты, политрук Павел Замятинмен бірге болды. Хаби бұл достарымен талай рет теориялық, тактикалық сабақтарды бірге оқып, небір естен кетпес қызықты кештерді бірге өткізді. Сол жылы олар бірінші шақырылған КСРО Жоғарғы Кеңесінің сессиясына қатысты.
Қасиетті Отанымызға гитлершіл Германия басқыншылары баса-көктеп кіре бастағанда, Хаби Халиуллин тағы да өз еркімен майданға аттанды.
Мәскеуден шыққан эшелонмен Хаби Харьков бағытындағы алғы шепке жетті. 1942 жылдың қаңтары. 79-шекарашылар полкі ұрысқа дайындалуда. Полк командирі подполковник Грачев жаңадан келген комиссар Х.Халиуллинге полктің ұйымдасуы мен құрамы жөнінде қысқаша баяндап берді.
Полктің ең әуелі қырғын соғысқа араласуы Дунай бойынан басталыпты. Бұл Отан соғысының алғашқы күндері екен. Содан олар аты шулы Измаил қамалына бекініп, фашист дивизиясымен ұзақ шайқасыпты. Қаһарман шекарашыларға сол жылы Дунай Соғыс флоты көмектескен. Сөйтіп, фашист басқыншыларының алғашқы шабуылдарына полк ерлері қайтпай төтеп берген. Еселеп күш алған немістің «СС» дивизиясы 79-полктің екі қанатын ығыстырып, тылына ене бастаған кезде оларға 25-інші Қызыл Тулы дивизия кеп күш қосқан. Онан соң полк бірде ілгері басып, бірде кейін шегіне жүріп, Кировоградқа дейін шегініп келіпті. Днепропетровскийден Харьковке бет алған жаудың алғы шебін полк Лазовая, Павлоград, Красноград, Сахновщина түбінде тосып алып тоқтады. Осы жерде ол қайтадан толықтырылды. Комиссар Халиуллин келген кезде полктің взвод, роталары Изюм, Варвенково және Терістік Донец жағалауындағы селоларға, ал штабы Петровскийге орналасқан екен.
Қандай әскери бөлім, қандай батальон, полк болса да, оның комиссарсыз күні жоқ екені аян. Комиссар командир жоқ жерде – командир, командир бар жерде де – командир. Ол – саяси басшы, солдаттардың қамқоршысы.
Хаби келген күннен бастап шекарашылар полкінің тамыр-тамырына қан жүгіре бастады. Тәртібі босап кеткен ұйым жұмыстарын қайтадан ширата түсті. Жауынгерлер оны ә дегеннен-ақ танып, келе-келе әкесіндей жақсы көріп кетті.
Үшінші ротаның ерлігі
...1942 жылдың сәуір айы. Неміс басқыншылары Харьков маңына таяп қалған. Петровка, Протоповка селоларына бекінген 79-шекарашылар полкі оларды әлденеше рет тойтарып тастады. Құрыштай бекінген шекарашылардың бұл шебін бұзып өте алмайтындарына көздері жеткен неміс жендеттері ендігі күшін біздің полктің екі бүйіріне төкті.
Тағы да шайқас, тағы да қым-қиғаш арпалыс. Аспан гүрілдеп, жер тітіренеді. Бақайшағына дейін қаруланған жау қолы қаптап келеді. Әр жерде жау танкілері қою түтінге көміліп, жанып жатыр. Шаң мен түтін арасынан қылт ете қалған бір топ неміс солдаттарын біздің пулеметшілер жусатып салды. Беті қайтқан жау кері шегінді. Бірақ бұл кезде жан-жақтан жаппай шабуылға шыққан фашистердің моторлы дивизиясы шекарашылар полкін екіге бөліп жіберген еді.
Үшінші рота екі село аралығына сыналай кіріп кеткен жаудың құрамаларымен үш күн, үш түн атысып, төртінші күн дегенде Протоповкадағы өздерінің бөлініп қалған батальонына келіп қосылды. Хабидың ротаны көп шығынға ұшыратпай шебер басқарып, қоршау қыспағынан аман алып шыққан бұл ерлігі мен тапқырлығын полк командирі Грачев үлкен қуанышпен қарсы алды. Оқ тиген қолын таңып алған комиссарды подполковник айқара құшақтап, көзіне жас алды. Бұл – қуаныштың да, көп күн көрген азаптың да белгісі еді.
www.alashainasy.kz/wp-content/uploads/razv.jpg" />
Азаттық топ
Қол бірігіп, күш қосылған соң, Грачев пен Халиуллин бұл қоршаудың осал жағы Садки хуторы деп, ендігі күшті сол бағытқа жұмсауды көздеді. Ешқандай артиллерия даярлығынсыз шабуылға шығуды ұйғарды олар. Бұл, біріншіден, ұйқыда жатқан неміс дивизиясын үркітпеу болса, екіншіден, артиллериялық күшті үнемдеу еді. Мамырдың 15-і күнгі тұтқиылдан басталған шабуыл дәл солай болып шықты. Найза кезеніп, бірде бұқпалап, бірде жүгіре басып, жан-жақтан қаптап кеп қалған кеңес жауынгерлерін таңғы шырт ұйқыда жатқан немістер сезбей де қалды. Түсі суық орыс найзасына төтеп бере алмаған фашистер өліктері мен қалған қару-жарақтарын жинап әкетуге шамасы келмей, хуторды тастап, батысқа қарай шегінді. Осы жолы 79-полк қоршауды бұзып өтіп, Садкиге келіп бекінді.
Майдан шебін бұзып, ілгері кеткен оларға ертеңіне көмек келіп жетті. Қалжыраған солдаттар азық-түлік, қару-жарақпен қамтамасыз етілді.
Олар ерлікпен қаза тапты
Екі айдан бері қаншама күшін төгіп алға ұмтылса да, Петровка, Протоповка селолары мен Садки хуторына, Ясиноватый орманына тұмсығы батпаған фашист армиясы 1942 жылғы мамыр айының орта шенінен бастап күш жинап, қайта шабуылға шықты. Жау қолы қара бұлттай қаптап келіп 79-полк бекінген аймақты түгел қоршап алды.
Осы бір қиын-қыстау кезеңде подполковник Грачев пен комиссар Халиуллин өзара ақылдаса келіп, қоршауда қалған өз күштерін екіге бөлді. Грачев басқарған батальон Чепель селосы жағынан жау шебін бұзып өтіп, өзіміздің көрші дивизияларымыздың біріне қосылуды ойлады. Ал Халиуллин басқарған екінші батальон оларды ту сыртынан қорғауға тиіс болды. Осы жоспар бойынша Грачев бастаған батальон Чепель селосы жағына бет бұрды. Хаби бастаған екінші батальон Ясиноватый орманының батыс жағына бекініп, окоп траншеяларын дайындады. Комиссар окоптан-окопқа өтіп, жауынгерлерді жігерлендіріп жүрді. Ол оқ-дәрі жеткілікті болсын деп түнде төрт-бес солдатты бастап, жақын селодағы немістердің қару-жарақ сақтайтын қоймасына аттанды.
Міне, барлаушыларын бастап Хаби келеді. Олар тың тыңдап алады да, алға жылжиды. Немістер әбден ұйқыға батты-ау деген кезде олар еңбектеп келіп, үй бұрышында мелшиіп тұрған қарауылды бас салып бүктеп, үнін өшірді де, қоймаға түсті. Көтергендерінше гранат, патрон алып, ізінше шығып, кері қайтты.
Екі взвод арасында пулеметші Вано Киквидзе жатты. Ол танкімен қабаттаса алға ұмтылған неміс солдаттарын жақындатып алып, екі дүркін жусатып салды. Бірер сағатта оның да оғы таусылды. Ваноның «Максимы» соңғы рет сақылдап барып тоқтады. Фашистер оған жақындай бастады. Ванода үн жоқ. Тағы да жақындатып алып, бізді қырып салар деген үреймен немістер оған тақап баруға бата алмай келеді. Көп кешікпей-ақ Киквидзе бір қолымен оқ тиген бүйірін ұстап, орнынан тұра берді. Оның екінші қолында гранат. Неміс офицері:
– Русь, беріл, – деп ақырды. Вано үндемеді. Ол окоптан шығып, үш-төрт қадам алға басты. Әлгі офицер пистолетімен оның аяғынан атты. Вано омақаса құлады да, тәлтіректеп барып орнынан қайта түрегелді. Қаны сорғалаған аяғы енді басуға келмеді. Ол күшін жинап, тістеніп:
– Қане, жақындаңдар жауыздар, жақындаңдар! – деді. Фрицтер оған жақындай берді. Осы кезде Вано бір ұшын тістеп келе жатқан гранат серіппесін тартып кеп қалды... Сөйтіп, Кавказ қиясынан түлеп ұшқан тау қыраны өзін де, фашистерді де жайратты.
Украин жігіті Прокопенко окобының айналасында да фашистердің он шақтысы жер жастанды.
Ал енді комиссар Халиуллин қайда? Қираған танкі жанында жатқан Бызовқа қол ұшын беріп, әлгіде оның қасынан тұрып кеткен ол қайда кетті? Киквидзеге жігер беріп, көрші окопқа жылжи өткен Хаби қайда? «Нағыз ер екенсің, бір өзің бір топ фашистің көзін жойдың, – деп Прокопенконың арқасынан қағып өткен ол дем арасында қайда кетіп қалды? Траншеяда жатқан екінші взвод командирі Юленковтың қасынан «Бір қасық қанымыз қалғанша соғысамыз» деп өткен комиссар кәні? Одан әрі өтіп бара жатып, біздің жауынгерге төніп қалған немістің офицерін наганымен қалпақтай түсірген Хаби қайда кетті?
Ол үшінші взводқа жеткенде жаумен қоян-қолтық найзаласу басталып кеткен еді. Әлде сол жерде мерт болды ма екен? Болмаса «Азият комиссарды» тірідей ұстаңдар деп өшігіп, оның басын бәйгеге тігіп жүрген фашистер тірідей қолға түсіріп әкетті ме екен? Бұл – сол бір астаң-кестең, қым-қуыт, арпалыс кезінде ешкім білмеген жұмбақ жай еді.
Хаби жөнінде бурыл тартқан қою сақалы омырауына түскен Василий Дьяконов қарт былай деді:
– Біз, шалдар, отын жинаған болып орманға барамыз. Шекарашылар полкі жаумен шайқасқан жерді аралап көреміз. Кейбіреулер өздерінің туысқандарын, ауылдастарын іздейді. Ал менің іздейтінім – комиссар Хаби Халиуллин. Өйткені ол маған көп қамқорлық жасап еді.
– Біз, қарттар, ұрыс алаңында мерт болған кеңес солдаттарын жерледік. Бірақ комиссарды кездестіре алмадық. Ол қайда зым-зия боп кеткен дейміз. Өлсе, денесі жатар еді ғой. Қолға түсті ме екен? Жоқ, мұндай қырғын апаттан құлан-таза аман шығу мүмкін емес.
Селоға фашистер баса-көктеп кірген күннің ертеңіне неміс офицерлері біздің үйге келіп:
– Қызыл комиссарды тап, – деп дігірледі. Бұлар Хабиді қайдан біліп қойған деп ойладым мен. Неміс командирлерінің іздеуіне қарағанда, ол тірі шығар деп те үміттендім. Лайым, тірі болып шықсын деймін ішімнен.
Міне, содан 17 жыл өткенде: «Тағы да біреудің сүйегі табылыпты, депутаттық значок қоса шығыпты» деген сөз «Серп и молот» колхозы орналасқан Протоповка тұрғындары арасында тез тарап кетті.
Бұл хабар Петров ауданына, одан Харьков, Киев қалаларына, әне-міне дегенше Отанымыздың жүрегі – Мәскеуге де жетті. Кремльдегі КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаттарды тіркейтін кітабынан 526-нөмірлі депутаттық значоктың кімге табыс етілгені тексерілсе, қазақстандық Хаби Халиуллиндікі болып шығады. Ол 1938 жылы Тәжік ССР-інің Таулы-Бадахшан автономиясының Мургаб сайлау округінен 25 жасында КСРО Жоғарғы Кеңесінің Ұлттар Советіне депутат болып сайланған екен.
Полк командирі Грачев пен комиссары Халиулиннің ақырғы тағдыры туралы бір белгісіз солдат былай жазыпты: «Комиссар Халиуллин мен подполковник Грачев Протоповка түбіндегі соғыста қаза тапты. Мен әзер дегенде аман қалдым. 79-шекарашылар полкының бұдан былайғы тағдыры жөнінде еш хабарым жоқ...»
1959 жылы халқымыздың қаһарман ұлы Хаби Халиуллиннің хабарын есіткен жұбайы Екатерина, баласы Юрий, інісі Сафи Украинаға барып, оның сүйегін алып қайтпақ болды. Сонда Петров ауданының басшылары: «Батыр халықтікі. Комиссар Халиуллин – қазақ халқының да, украин халқының да қаһарман ұлы. Оның сүйегі осы ерлікпен жауға қарсы күрескен жеріне қойылады, ескерткіш орнатқалы жатырмыз», – деді.
...Қайғылы музыка денені шымырлатып, жүйе-жүйені босатады. Петров ауданының мыңдаған халқы осыдан 17 жыл бұрын елі үшін, халқы үшін ерлікпен қаза тапқан ұлдарын ақырғы рет шығарып салғалы келеді. Алда комиссар Халиуллиннің табыты, оның екі жағына аты-жөні белгісіз екі жауынгердің сүйегі салынған. Бұл екеуі де қадірлі комиссарымен ең соңғы демі біткенше бірге болып, қас жаумен қайтпай айқасқан ерлер еді.
Ескерткіш орнатылды. Мәрмәр плитада: «Бұл жерде неміс фашистерімен күресте ерлікпен 1942 жылдың 28 майында қаза тапқан КСРО Жоғарғы Кеңесінің депутаты, комиссар Хаби Халиуллин жатыр» деген жазу бар. Қоштасуға жиналған жұрт қабір басына венок қойды.
Ер өлмейді. Олардың есімін халқы сақтайды. Өмірін үлгі етеді. Өйткені батыр өмірі – жыр, батыр ерлігі – аңыз, батыр ісі – тарих, ал тарих мұндай ұлды ұмытпайды. |
Қысқа сату және сату опциондары – бұл негізгі қауіпсіздік немесе индекстің ықтимал құлдырауы туралы болжам жасау үшін қолданылатын түбегейлі аюлы стратегиялар. Бұл стратегиялар портфолиодағы немесе нақты акциялардағы төмендеу тәуекелдігін болдырмауға көмектеседі. Инвестициялаудың осы екі әдісінің ортақ ерекшеліктері бар, бірақ сонымен бірге инвесторлар түсінуге тиісті айырмашылықтар бар.
Негізгі өнімдер
Қысқа сату және сатып алу опциялары да аюлы стратегиялар болып табылады, олар нарық төмендеген сайын тиімді болады.
Қысқа сату сатушыға тиесілі емес, бірақ қарызға алынып, содан кейін нарықта сатылатын, кейінірек сатып алынатын бағалы қағазды сатуды білдіреді, егер нарық көтерілсе, үлкен шығынға ұшырауы мүмкін.
Пут опциясын сатып алу сатып алушыға базалық активті опционда көрсетілген бағамен сату құқығын береді, ал шығынның ең көп мөлшері опцион үшін төленетін сыйлықақыға тең.
Қысқа сатылымдар да, опциялар да тәуекелге байланысты профильдерге ие, бұл оларды бастаушы инвесторлар үшін қолайлы етпеуі мүмкін.
Нарықты қысқарту
Қысқа сатылымды қолданатын трейдерлер өз портфолиосында жоқ активті сатады. Бұл инвесторлар мұны базалық активтің келешекте құнын төмендетеді деген сеніммен жасайды. Бұл әдіс қысқа сату, қысқа сату және қысқа болу деп аталуы мүмкін.
Пут опциондарын қолданатын трейдерлер мен ақылды инвесторлар болашақта активтің құны төмендейді деп бәс тігеді және осы активті сататын бағаны және мерзімді белгілейді.
Тәжірибелі инвестор немесе трейдер үшін қысқа сату мен аю стратегиясын жүзеге асыруды таңдау көптеген факторларға байланысты, соның ішінде инвестициялар туралы білім, тәуекелге төзімділік, қолма-қол ақшаның қол жетімділігі, егер сауда спекуляцияға немесе хеджирлеуге арналған болса.
Қысқа сатылым
Қысқа сату – бұлсатушыға тиесілі емес, бірақ қарызға алынған, содан кейін нарықта сатылған құнды қағазды сатудыкөздейтін аюлы стратегия.Егер трейдер болашақта акцияны, тауарды, валютаны немесе басқа активті немесе класты айтарлықтай төменгетүсіреді деп санаса, қысқа сатуды жүзеге асырады.
Нарықтың ұзақ мерзімді тенденциясы жоғарылауға бағытталғандықтан, қысқа сату процесі қауіпті болып саналады. Алайда тәжірибелі трейдерлер артықшылықты пайдаланып, пайдаға айнала алатын нарықтық жағдайлар бар. Көбінесе институционалды инвесторлар қысқа мерзімді өз портфелінде хеджирлеу-тәуекелді азайту әдісі ретінде пайдаланады.
Қысқа сатылымдарды алыпсатарлық үшін немесе ұзақ мерзімді тәуекелді хеджирлеудің жанама тәсілі ретінде пайдалануға болады. Мысалы, егер сізде ірі қорлардағы шоғырланған ұзақ позиция болса, сіз өзіңіздің технологияңыздың әсерін хеджирлеу тәсілі ретінде Nasdaq-100 биржалық қорын (ETF) қысқарта аласыз.
Енді сатушы бағалы қағазда қысқа позицияға ие – бұл ұзақ мерзімді позициядан айырмашылығы, инвестор бұл құнды қағазға иелік етеді.Егер акция күтілгендей құлдыраса, қысқа сатушы оны нарықтағы арзан бағамен қайта сатып алады және айырмашылықты қалтаға түсіреді, бұл қысқа сатудан түскен пайда.
Қысқа сатылым пут сатып алудан гөрі қауіпті.Қысқа сатылым кезінде сыйақы ықтимал шектеулі болады, өйткені акциялардың құлдырауы мүмкін нөлге тең болады, ал тәуекел теориялық тұрғыдан шектеусіз болады, өйткені акция құны шексіз өсе алады. Қауіп-қатерге қарамастан, қысқа сату аюлардың кең нарықтарында орынды стратегия болып табылады, өйткені акциялар өскенге қарағанда тез төмендейді. Сондай-ақ, қысқа индекс индекс немесе ETF болғанда, қысқа индекстің қауіптілігі аз болады, өйткені бүкіл индекстегі қашып кету қаупі жеке акцияларға қарағанда әлдеқайда төмен.
Қысқа сатылым маржалық талаптарға байланысты путтарды сатып алудан гөрі қымбатырақ. Маржалық сауда-саттық актив сатып алуды қаржыландыру үшін брокерден қарызға алынған ақшаны пайдаланады. Қатерге байланысты барлық сауда шоттарында маржа бойынша сауда жасауға рұқсат берілмейді. Сіздің делдалыңыз сіздің шорттарды жабу үшін сіздің шотыңызда қаражаттың болуын талап етеді. Қысқартылған актив бағасы өскен сайын, брокер де трейдер ұстайтын маржаның құнын жоғарылатады.
Тәуекелдердің көптігіне байланысты қысқа сатылымды тек қысқа мерзімді тәуекелдермен және ережелермен таныс күрделі саудагерлер ғана қолдануы керек.
Параметрлерді қойыңыз
Пут опциялары бағалы қағазға немесе индекске аюлы позицияны ұстанудың балама бағытын ұсынады.Трейдер пут опциясын сатып алғанда, олар базалық активті опционда көрсетілген бағамен сату құқығын сатып алады.Трейдер үшін кепілдікке қойылған қорды, тауарды немесе басқа активтерді сатып алу міндеттемесі жоқ.2018-04-21 Аттестатта сөйлеу керек
Опцион келісімшартта белгіленген мерзімде орындалуы керек. Егер акциялар орналастырылған ереуіл бағасынан төмен түссе, онда сатылым құны жоғарылайды. Керісінше, егер акциялар ереуіл бағасынан жоғары тұрса, сатылымның құны аяқталады, ал трейдер активті сатып алудың қажеті жоқ.
Қысқа сатылым мен сатып алу опцияларының арасында кейбір ұқсастықтар болғанымен, олардың тәуекелге байланысты әртүрлі профильдері бар, бұл оларды бастаушы инвесторлар үшін қолайлы етпеуі мүмкін. Олардың тәуекелдері мен артықшылықтарын түсіну осы екі стратегия кірісті көбейтуге болатын сценарийлер туралы білуге өте қажет. Орташа инвестор үшін қысқа сатылымға қарағанда тәуекел шектеулі болғандықтан сатып алу жақсы.
Пут опциялары алыпсатарлық үшін немесе ұзақ мерзімді экспозицияны хеджирлеу үшін қолданыла алады. Қоймалар тәуекелді тікелей хеджирлеуі мүмкін. Мысал ретінде, сіз технологиялық сектордың төмендеуіне алаңдадыңыз деп айтыңыз, сіз өзіңіздің портфолиоңыздағы технологиялық қорларды сатып ала аласыз.
Пут опцияларын сатып алудың да қаупі бар, бірақ шорт сияқты зиянды емес. Сіздің ойыңызша, жоғалтуыңыз мүмкін көп нәрсе – бұл сіз опцияны сатып алғаныңыз үшін төлеген сыйлықақыңыз, ал әлеуетті пайдаңыз жоғары.
Қоймалар портфолионың немесе акциялардың құлдырау қаупін хеджирлеу үшін өте қолайлы, өйткені орын алуы мүмкін ең жаман жағдай – опцион үшін төленген баға – жоғалған сыйлықақы. Бұл залал активтің базалық бағасының күтілген төмендеуі жүзеге аспаған жағдайда пайда болады. Алайда, мұнда да акциялардың немесе портфолионың өсуі төленген сыйақының бір бөлігін немесе барлығын өтеуі мүмкін.
Сондай-ақ, сатып алушыға маржа шоты қаржыландырылмауы керек, дегенмен пут-жазушы маржаны қамтамасыз етуі керек – демек, ол шектеулі капиталмен де позицияны бастай алады. Алайда, уақыт сатып алушының жағында болмағандықтан, мұндағы қауіп, егер сауда-саттық нәтиже бермесе, инвестор сатып алуға салынған барлық ақшаны жоғалтуы мүмкін.
Опциондарды сатып алу кезінде болжамды құбылмалылық маңызды болып табылады. Акциялар өте тұрақсыз болады, оларды сатып алу өте үлкен сыйлықақыларды талап етуі мүмкін. Трейдерлер мұндай қорғанысты сатып алуға кететін шығындар портфолионың немесе ұзақ позицияның қаупімен негізделгендігіне көз жеткізуі керек.
Әрқашан аю емес
Жоғарыда айтылғандай, қысқа сатылымдар мен сатылымдар негізінен аюлы стратегиялар болып табылады. Математикада негативтің негативі оң болатыны сияқты, қысқа сатылымдар мен путтарды бұқалық экспозиция үшін де қолдануға болады.
Мысалы, сіз өзіңізді S&P 500-ге бағалайды деп айтыңыз. S&P 500 ETF Trust ( кері ProShares Short S&P 500 сияқты индекстегі аюлы жағымсыздықпен ETF сатылымын бастайсыз. Индекске қарама-қарсы қозғалатын ETF ( SH ).
Алайда, егер сізде аюлы ETF позициясы қысқа болса, S&P 500 1% алса, сіздің қысқа позицияңыз да 1% өсуі керек. Әрине, қысқа сатылымға ерекше тәуекелдер қосылады, бұл аюлы ETF-те қысқа позицияны ұзақ уақытқа жетудің оңтайлы тәсілінен кем етеді.
Пут әдетте бағасы төмендесе байланысты, ал сіз «деп пут-белгілі бір қысқа позициясын құру еді бычья бір қоймада. Путты жазудың ең көп тараған себептері – премиум кірістер алу және акцияны қолданыстағы нарықтық бағадан төмен тиімді бағамен сатып алу.
Міне, XYZ акцияларының бағамы 35 доллар деп есептейік. Сіз бұл бағаны тым жоғары деп санайсыз, бірақ оны бір-екі долларға сатып алғыңыз келеді. Мұның бір тәсілі – жарамдылық мерзімі аяқталған акцияларға $ 35 жазуды жазу және путты жазғаны үшін акцияға $ 1.50 сыйлықақы алу.
Егер екі айда акциялар 35 доллардан төмендемесе, опциондардың құны аяқталады және 1,50 доллар сыйақы сіздің пайдаңызды білдіреді. Егер акция 35 доллардан төмен түссе, ол сізге «тағайындалады», яғни сіз акцияның ағымдағы сауда бағасына қарамастан, оны 35 доллардан сатып алуға міндеттісіз. Міне, сіздің тиімді акцияларыңыз – 33,50 доллар (35 – 1,50 доллар). Қарапайымдылық үшін біз осы мысалда сіз сондай-ақ осы стратегияға төлейтін сауда комиссияларын елемедік.
Қысқаша сатылым және қою опцияларының мысалы
Қысқа сатылымдарды қолданудың салыстырмалы артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету үшін мысал ретінде Tesla Motors ( TSLA ) ұсынайық.
Tesla компаниясының әлемдегі ең пайдалы аккумуляторлы автомобиль өндірушісі бола алады деп сенетін көптеген жақтаушылары бар. Сонымен қатар, компанияның нарықтық капитализациясы 750 миллиард АҚШ долларынан асатындығын – 2021 жылдың ақпанындағы жағдай бойынша – ақталды ма, жоқ па, жоқ па деген кемшіліктер болған жоқ.
Дәлел үшін трейдер Теслаға апарады және желтоқсанға дейін оның төмендеуін күтеді деп болжайық. Қысқа сатылымға қарсы сатып алу баламаларын қою әдісі:
TSLA-да қысқа сату
100 акция 780,00 долларға қысқа сатылды деп есептейік
Депозитке салу қажет маржа (сатудың жалпы сомасының 50%) = 39000 доллар
Максималды теориялық пайда, егер TSLA $ 0-ға дейін түссе, $ 780 x 100 = $ 78,000 құрайды
Максималды теориялық шығын = Шексіз
1- сценарий : Желтоқсанға дейін акциялар 300 долларға төмендейді, қысқа позиция бойынша $ 30,000 пайда әкеледі (100 х 100 акциялар).
2- сценарий : желтоқсанда акция $ 780 деңгейінде өзгертілмеген, ал пайда мен шығын $ 0 құрайды.
3- сценарий : Желтоқсан айына дейін акция $ 1000 дейін көтеріліп, 22000 доллар шығын (220 x 100) құрайды.
TSLA-да Put опцияларын сатып алыңыз
Желтоқсан айында 600 ереуілмен және 100 доллар сыйақысымен аяқталатын бір келісімшартты (100 акцияны білдіретін) сатып алыңыз деп есептеңіз.
Депозитке салу қажет = Ешқандай
Келісімшарт құны = 100 x 100 = 10000 доллар
Максималды теориялық пайда – TSLA $ 0-ге дейін түссе ($ 600 x 100) – $ 10,000 сыйлықақы = $ 50,000)
Мүмкін болатын шығын – бұл келісімшарттың құны: $ 10,000
1- сценарий : желтоқсан айына қарай акциялар 300 долларға төмендейді, опционда $ 2000 номиналды пайда болады, өйткені оның бағасы ереуіл бағасынан $ 120 (600 – 480) өзіндік құнымен аяқталады, сыйлықақысы $ 12,000 – бірақ опцион құны $ 10,000 болғандықтан, нетто пайда $ 2000 құрайды.
2- сценарий : Акциялар өзгертілмеген, барлық 10000 доллар жоғалады.
3- сценарий : желтоқсан айына дейін акциялар 1000 долларға дейін көтеріледі, шығын әлі де 10000 долларға дейін жетеді.
Қысқа сатылым кезінде, егер акциялар нөлге дейін түсіп кетсе, максималды пайда 78000 АҚШ долларын құрайтын болады. Екінші жағынан, егер акциялар тек көтерілсе, максималды шығындар шексіз болады. Пут опционымен мүмкін болатын максималды пайда $ 50,000 құрайды, ал максималды шығын пут үшін төленген бағамен шектеледі.
Жоғарыда келтірілген мысалда қысқа мерзімге акцияны қарызға алу құны, сондай-ақ маржа шоты бойынша төленетін пайыздар қарастырылмайтынына назар аударыңыз, бұл екеуі де айтарлықтай шығындар болуы мүмкін. Пут опциясының көмегімен путтарды сатып алудың алдыңғы құны бар, бірақ басқа тұрақты шығындар жоқ.
Сондай-ақ, қою опцияларының аяқталуының соңғы уақыты бар. Қысқа сатылым мүмкіндігінше ашық күйінде өткізілуі мүмкін, егер трейдер акция қымбаттаса, және қысқа позиция үлкен қызығушылыққа байланысты сатып алуға жатпайды деп есептесе, қосымша маржа шығара алады.
Путтарды қысқа сату және пайдалану аю стратегияларын жүзеге асырудың жеке және ерекше тәсілдері болып табылады. Екеуінің де артықшылықтары мен кемшіліктері бар және оларды әртүрлі сценарийлерде хеджирлеу немесе алыпсатарлық үшін тиімді қолдануға болады.
Қысқа сатылым және қою опциялары туралы сұрақтар
Сіз қысқа сатылым опцияларын ұсына аласыз ба?
Қысқа сату опциондарды қоса алғанда, олардың бағасы төмендейді деген болжамға негізделген қаржы құралдарын сатуды қамтиды.
Пут опцияларын қысқа сата аламын ба?
Пут опционы келісімшарт иесіне базалық активті белгілі бір уақытқа алдын-ала белгіленген бағамен сатуға міндеттеме емес, құқық береді. Мұнда пут опциясын қысқа сату мүмкіндігі де бар.
Ұзын және қысқаша мысалдармен не?
Ұзақ қою базалық активтің бағасының төмендеуін күткен кезде сатылым опционын сатып алуды білдіреді. Бұл спектакль таза алыпсатарлық сипатта. Мысалы, егер А компаниясының акциялары 55 доллардан саудаласа, бірақ келесі айда оның бағасы төмендейді деп ойласаңыз, сіз сатылым опциясын сатып алып, алыпсатарлықтан ақша таба аласыз. Бұл сіз А компаниясының акцияларын сатып алуға ұзақ бара жатқандығыңызды білдіреді, ал сатушы сатылымда қысқа деп айтады.
Қысқа сатылым, екінші жағынан, активке пут опциясын жазған немесе сатқан кезде пайда болады. Айталық, сіз X компаниясының 98 доллардан саудаланатын акциясы келесі аптада 90 долларға дейін төмендейді деп ойлайсыз және сіз сатып алуды шешесіз. Егер сатылым опционы 2 доллардан сатылатын болса, сіз оны сатасыз және 200 долларды сатып алып, сатып алу бағаңызды 90 долларға белгілейсіз, егер акциялардың қолданылу мерзімі аяқталғанға дейін немесе сол күнге дейін сол бағамен сатылса.
Пут опциясының қысқа позициясы дегеніміз не?
Пут опциясындағы қысқа позиция путты жазу деп аталады. Мұны жасайтын трейдерлер премиум кіріс алу үшін белгілі бір акцияны бағалаудан бейтарап болады. Олар сондай-ақ компания акцияларын қазіргі нарықтық бағасынан төмен бағамен сатып алу үшін жасайды. |
Dating Advice - бұл интернет-ресурсы береді құнды мазмұн, салыстыру және сервис пайдаланушылар үшінСақтау үшін бұл ресурс еркін, бізде компенсация көптеген ұсыныстар, аталған сайтта.
Бірге кілті факторларды зерттеу, бұл өтемақы әсер етуі мүмкін болса, қалай және қай жерде көрсетіледі өнімдер, ұсынылған сайтында (соның ішінде, мысалы, тәртібі және оларды көрсету).
Кеңесі знакомствам емес қамтиды бүкіл ғаламды қол жетімді ұсыныстар.
Айтылған пікірлері сайтта тек біздің пікір емес, ұсынылады емес, мақұлдайды және растайды жарнама. Онлайн танысу қиын болуы мүмкін таңдау тамаша профилінің суретін жібере қызықты бірінші хабарлама, мүмкін, тап бас тарту, найти нужный сайт бірінші кезекте.
Бірақ егер сіз қоссаңыз жоғары баға қоспасы онлайн танысу сезінуі мүмкін, тіпті қиын.
Сапасы мен ыңғайлылығы - бұл міндетті түрде болуы тиіс, бір немесе басқа. Таптық тоғыз тегін онлайн танысу сайттар емес үнемдейді тәжірибесі.
Кім үшін зор маңыз береді білім іздеген кезде жұп немесе серіктес, біз ұсынамыз Elite Single.
Байланысты жұмыс мүшелері бар бакалавр дәрежесі, магистр немесе доктор. Тегін жазылу, ол ешқашан аяқталады, жеткізіледі барлық негіздерімен, бірақ интеллектуалдық алгоритмі құдалық үшін Elite Singles ж е ең, егер барлық, бұрын, поставляя үш жылдан жеті үйлесімді ойындар күні. Біздің сарапшылар:"Elite Singles жетекші сайтымен танысу үшін ғана жұмыспен қамтылған, жалғыз басты мамандар. Көп мүшелері дипломы бар колледж және олардың көпшілігі іздейді елеулі міндеттемелер. Бірақ толық"Элиталық жалғыздық"- бұл жай ғана baubles. Ай сайын, басқа мүшелерінің махаббат, сіз болуы мынадай табыстың тарихы.
Матч болып табылады королі танысу сайттардың онлайн, өйткені олар сенімді және табысты және, әрине, өте ыңғайлы.
Кез келген адам жазыла тегін жазылу, ол мәңгі созылады және мүмкіндік береді, сондай нәрселерді профилін жасау, жүктеу, әр түрлі фотосуреттер, көру жалғыз алу және жіберу виртуалды ұтыстар. Біздің сарапшылар:"Матч ықпал етті көптеген тағайындаулар мен есептерді кез-келген сайттың танысу, сондай-ақ кең қоғам және рейтингі жоғары жетістікке: біздің топ-рейтинг."Толық", сондай-ақ қосымша мүмкіндіктерін алу Үшін біз сізге пайдалана қорытындысымен сынамалы ойын. Бұл мүмкіндік береді хабарлар мен хабарландыруларды, біреу оқиды, сондай - ақ сіздің профиль бөлінді іздеу нәтижелері және электрондық пошта арқылы жаңа мүшелері үшін. Видео-таныстық тағы бір үнемді, әсіресе жас жалғыз, үнемі қозғалыста.
Көмегімен тегін аккаунт сіз барлық қажетті функцияларды арқасында олардың интеграция Facebook және Google сіздің профиль аяқталуы мүмкін санаулы секунд.
Біздің сарапшылар:"Видео-танысу интеграциялануы сияқты әлеуметтік желілерді қалай Facebook, Google, бұл олардың өте танымал арасында жалғыз Толық"Сонымен қатар, Бейне-танысу өте үлкен, белсенді пайдаланушылар базасын (пайдаланушылар миллиондаған және миллиондаған хабар жіберілген күні), сондықтан сіз болуы ешқандай іздеумен біреу сіздің таңдау. Ал Гармония - бұл бағытталған сайт қарым-қатынастар адаммен кездесу, махаббат, ол американдық үйлену. Тең құрылтайшысы eHarmony болып табылады клиникалық психолог доктор Нейл Кларк Уоррен. eHarmony, бәлкім, бәрінен де белгілі бірегей тест үйлесімділікке, ол тұрады төрт санаттары: конституция сипаттағы және эмоциялық жеке тұлғаның, макияж және дағдысы, сондай-ақ отбасы мен құндылықтар. Сіз тегін толтыру, ақпаратты, анкетаны толтырыңыз және оны ретінде сәйкестік.
Біздің сарапшылар:"Бухгалтерлік есеп американдық некелесу, үйлесімді жүйесі үйлесімділігіне негізделген міндеттемелер және қолданушы болып табылатын, мінсіз негіз үшін, кім іздейді күрделі қарым-қатынастар Басқа нәрсе, бұл есте сақтау қажет туралы eHarmony, бұл көруге болады-кестеде жоғары.
миллиондаған адамдар, және бұл өсуде - қатысыңыз сайт ай сайын. Егер шындап ниеттенген қатысты eHarmony таңдау ұсынады көптеген жоғары сапалы брошюралар.
Аты өзі айтып тұрғандай - Christian Mingle - бұл сайт танысу үшін арналған, көмектесу, сонымен қатар христиан жалғыз басты адамдарға кездесіп, танысып, сүйіп бір-бірін.
Және бұл дұрыс ештеңе жоқ
Облысы интерфейс жасайды навигацияны суперлегкой, ал мақсатты тұтынушылар тобы кепілдік береді, бұл сіз тап болады жағдайлар көзделген қазақстан үйлесімді қарым-қатынаста өтті. Сонымен қатар, тіркеу, қарау және кейбір байланыс түрлерінің талап етілмейді ешқандай кредиттік карточка туралы ақпарат. Біздің сарапшылар:"Кристиан Мингле - ең ірі танысу сайттардың индустрия, ол өзіне тек христиан, ерлер мен әйелдер, және сайты бар ең үздік іздеу сүзгілер мен функциялары қауіпсіздік Толық"танысу сайттары, олар ортақ ұқсас діни наным болуы мүмкін үшін басты басымдық көптеген ерлер мен әйелдер, ал христиандар біз еді бұл, бәлкім, жақсы болуы мүмкін емес, ол христиан Мингле.
Негізге ала отырып, біздің тәжірибесі және көпжылдық зерттеулері,"Наше время"ең үздік бірі болып табылады тегін онлайн танысу сайттар егде адамдар үшін - қолдар қайтарам.
Қатысуға іздеу профильдер мен сөйлесу ғана емес, 1 доллар, бірақ біздің уақытта, тек сол үшін үлкенірек, сондықтан сіз білесіз бе, бұл сіздің іс-демографиялық заңымен. Біздің мамандар айтады:"Біздің уақытта белгілі барлық - көпшілік кездесулерде, әсіресе, өйткені онда көптеген пайдалы іздестіру функцияларын және қарапайым жоспарлау Толық шолу"тәжірибесін онлайн танысу Біздің Уақыт айырмашылығы көптеген басқа - қарапайым, бірақ күрделі, интуитивті түсінікті, бірақ күрделі. У Неро Инконтра ла Генте әлі де бар. миллиондаған ай сайынғы келушілер бүкіл әлем, ол үлкен сайтымен танысу үшін қара және бирасовых жалғыз. Басқа елеулі көлемін сайта, онда тегін аккаунт жасау, қарап шығу профильдері және пофлиртовать. Біздің сарапшылар:"Black Meet People People, бірі болып табылады ең ірі және ең танымал сайттар танысу үшін қара және бирасовых жалғыз, мен сайт пайдаланылады астам миллионом адам ай сайын". Кейбір басқа"Толық"басқа да Кейбір фактілер қысқаша Black People Meet People болып табылады арасындағы қарым-қатынас едені бар, өте біркелкі бөлінген (әйелдер, ерлер), және өте жақсы қолайлы іздеу үшін рахат, күннен немесе ұзақ мерзімді қарым-қатынасы - қарамастан, сіздің қиял. Танымал орын онлайн танысу жалғыз басты адамдар, Silver Singles ұсынады тегін тіркеуден, пішіндеу, серфинг және шектелген қарым-қатынас. Біздің сарапшылар:"Silver Singles ұмтылады болуға лайық қатынастар қарапайым, қауіпсіз және тиімді құралдарымен онлайн танысу". Егер"Толық"Күміс Одиночки - бұл мәміле, біз деп айтуға ең үлкен шығару платформаға қауіпсіз болып табылады (клиенттерге қызмет көрсету қол жетімді) және қарапайым.
Танысу сайттары, бұл жай ғана махаббат іздеу - кейбір адамдар ғана іздейді байланыс.
Егер осылай болса, онда ешқашан дерлік қарағанда жақсы ештеңе жоқ"Іздеу ересек досы". Бұл AFF, тағы да, ол үйренді өнер байланыстыруға адамдарды бір түн.
Біздің сарапшылар:"Не заблуждайтесь: осы сайт туралы емес, сол ушин достар, ал қысқа"әкесі"және"бизнес".
Назар аударыңыз, негізгі шот тұр $. ай, бірақ бұл ол тұр, егер кездейсоқ жыныстық қатынас - сіздің мақсатыңыз."Баға тұрғысынан, Friend Adult Finder орнында қалады. Сайт көп емес тиеледі үшін, сондай нәрселерді тіркеу, қосу, ақпаратты, фотосуреттер мен бейнелерді көруге профильдер алуға кеңестер ойын және қарым-қатынас белгілі бір жолмен. Тегін міндетті емес білдіреді арзан және сапасы төмен немесе нашар, бұл тегін танысу сайттары, онлайн, бұны дәлелдеу үшін. Кез-келген адам қосыла алады немесе тексеруге бағдарламасын қосудың алдында. Егер сіз жаңарту және алуға кейбір премиум-функциялары, сіз оны жасай аласыз, бірақ сіз, әрине, жоқ тиіс. Тіркеліп, сіз барлық қажетті құралдармен жабдықталған іздеу үшін еш ерекшелігі жоқ адам түнде, айға, жылға немесе мәңгі. Ретінде бас редакторы"бойынша Кеңестер кейде"мен курирую контент-стратегиясын, әлеуметтік желілер және бұқаралық ақпарат құралдарының мүмкіндігі. Қашан мен жазамын туралы ірімшікте туралы немесе менің көп жылдық махаббат Леонардо Ди Каприо, я слушаю"Битлз", қараймын"Гарри Поттер"(менің қазақстаным"Sdrucciolamento".) немесе ішемін"IPAs".
Dating Advice бұл жинағы кездесулер сарапшылармен қамтамасыз ететін күнделікті даналық"туралы барлық, бұл знакомствами".
Жауапкершіліктен бас тарту: Үлкен күш-жігер қоса беріледі шынайы деректер алу үшін барлық берілген ұсыныстар. Алайда, бұл деректер беріледі кепілдігі жоқ. Пайдаланушылар әрқашан тексеруге тиіс ресми сайты провайдер тұрғысында өзекті жағдайларын және толығырақ ақпарат алу үшін. Біздің сайт үшін өтемақы алады көптеген ұсыныстар, аталған сайтта. Бұл өтемақы кілтімен бірге зерттеу факторларының әсер етуі мүмкін болса, қалай және онда көрсетіледі өнімдер, ұсынылған сайтында (соның ішінде, мысалы, тәртібі және оларды көрсету). Біздің сайт емес қамтиды бүкіл ғаламды қол жетімді ұсыныстар. Редакциялық-баспа тұрғысынан пікір білдірілген, сайтында, болып табылады тек қана біздің емес, ұсынылады емес, мақұлдайды және расталады жарнама.
Видеочат Киров. Растаймын.
รออนไลน์คุยกันอยู่ว่าคาซาบรังการเดทกับผ
видеочат 18 без регистрации видеочат тіркеусіз тегін шектеусіз сайт видео қызбен танысу видеочат чатрулетка бейне чат рулетка қыздармен тегін онлайн танысу видео танысу тегін видео чат танысу қыздармен тегін видеочат қыздармен тегін эротикалық видео чат |
Қарағандыда Әмір мен Әдеміні облыстық клиникалық аурухананың дәрігерлері гипотермия құрал-жабдықтары көмегімен құтқарып қалды. Біз оны мамыр айында «Samruk-Kazyna Trust» әлеуметтік жобаларды дамыту қорының қолдауымен орнаттық.
Балқаштық Рыспек Салтанат қызының дүниеге келген сәтін көзіне жас алмай еске ала алмайды. Әдемі ауыр гипоксия — оттегі жетіспеушілігімен дүниеге келді. Бала ұрық маңындағы суды жұтып, өз бетінше дем ала алмады. Кейін оқиғалар кинодағыдай дамыды — келесі күні Әдеміні ұшақпен Қарағандыға алып кетті.
«Ол қозғалыссыз жатты, көзін ашпады. Әдемі реанимация бөлімінде гипотермия аппаратына қосылды. Бір аптадан кейін Қарағандыға өзім келдім, бұрын мені Балқаш перзентханасында дәрігерлер жібермейтін, — дейді Салтанат. Бір апта өткен соң менің Әдемім ширап, өз бетінше дем ала алатын жағдайға жетті». Қазір оның жағдайы жақсы, ол анасымен бірге үйде.
Осындай оқиға Жантөре Жансауленің ұлы — кішкентай Әмірде де болды. Бала өкпенің жасанды желдеткішіне қосылған гипотермия аппаратында жатты.
«Реанимация бөлімінде маған Әмірге күтім жасауға рұқсат берілді. Мен оның жөргектерін ауыстырып, оған сағаттап қарадым, кішкентай нәрестемнің аппаратта жатқанын көрдім. Менде қорқыныш та болды, мұндай құрылғыларды бұрын тек кинодан көргенмін. Бірде реанимация бөліміне кірсем, аппарат өшірулі екен. Мен медбикеге жүгіріп барып, оған «Сіз менің ұлымды ұмытып кеттіңіз!» деп жылаймын. Ал маған оның жағдайы жақсы деп жауап береді! Мен дәрігерлерге, медбикелерге және балаларымызды құтқару үшін құрал-жабдықтарды сатып алып, тапсырғандарға алғысымды білдіремін», — дейді Әміренің анасы.
Барлық балаларға, олардың ата-аналары мен дәрігерлерге мықты денсаулық тілейміз! Осындай керемет жаңалықтар көбейе берсін! |
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт өнім болып табылады. Тауар – бұл сату айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі, оны өндірушілердің белгілі қоғамдық қатынастарын тудыра отырып, тауар формасын қабылдайды. Заттардың тауарға айналлуы ақшаның пайда болуындағы объективті алғышарттарды құрайды. Бірақ кез келген зат тауар бола алмайды. Егер (нақты еңбекпен белгіленген) тұтыну құны өз сатып алушысын таппаса немесе қоғам тарапынан мойындалмаса, онда оны дайындауға кеткен уақыттың рәсуә болғаны; мұндай бұйым тауарлық формаға ие емес, өйткені оның қоғамға қажеті шамалы. Сондықтан да әрбір тауар қажетті тұтыну құнын алу құралы бола отырып, өзінің өндірушісіне қатынасы бойынша айырбас құны ретінде көрінеді. «Айырбас құн тауарлардың өзінен бөлініп шыққан және олармен бірге өз бетінше өмір сүретін тауар, ол ақша».
Әрбір ерекше тауар міндетті түрде тұтыну құны ретінде көрінеді. Оның құны жасырын түрде болады және тек қана ақшаға теңестіру жолымен табылады. Тауарлар және ақшалар бір және осы тауар формасының нақты қарама-қарсы жақтары бола отырып, айырбас процесінде бір-бірін табады және өзара бір-біріне ауысады.
Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде бір тауардың басқа бір тауарға кездейсоқ айырбасталануы барысында, айырбас құнның жай немесе кездейсоқ формалары қолданылады.
Тауар өндірісінің дамуы барысында кездейсоқ айырбас жиіленді. Жалпы тауар массасының ішінен барынша жиі айырбасталатын тауардың бөлініп шығуымен құнның жай формасы толық формаға өте бастады.
Тауар өндірісінің өсуіне байланысты неғұрлым жиі айырбасталатын тауар – барлық басқа тауарлардың бір-бірімен өзара айырбасталу құралы бола бастады. Осыдан келіп, құнның толық немесе кең көлемдегі формасын жалпы құндық формасына жасырын түрде өту басталды. Бірақ оның рөлі бір туарға нық бекітілмеген еді. Біртіңндеп жалпы құндық эквивалент ролін белгілі бір тауарлар көптеп атқара бастады және осы тауарлар ақша деп аталынды. Құнның жалпы құндық формасы ақша формасына айналды.
Сонымен, ақша – бұл барлық тауарлардың құнын өлшейтін, жалпыға балама айрықша тауар.
Ақшаның оьъективті қажеттігі тауар өндірісі және айналысының болуына сәйкес қалыптасты. Ақша – бұл тауар айналысының құралы және ізбасары. Тауар мен ақша бір-бірінен бөлінбейді, себебі ақша айналыссыз тауар айналысының да болуы мүмкін емес. Ақша тауардан бөлініп шыққанымен де, ло айрықша тауар ретінде қала береді. Ақшаның жалпыға бірдей балама рөлін аплтынға жүктеледі. Сондықтан алтынның басқа тауалардың құнын бейнелеуі, оның ең бастысы мынадай табиғи қасиетіне байланысты: біріншіден, алтынның табиғи сапалығы, яғни оның оңай бөлінетіндігі, әдемілшігі және тозбайтындығы; екіншіден, құны өте жоғары, сондай-ақ, оның қорының сиректігі мен өндіруге кететін еңбек шығыны жоғары болуы.
Ақша - өндіріс және бөлу пролцесіндегі адамдар арасындағы қатынасты бейнелейтін, тарихи түрде дамып келген экономикалық категория. Ақшаның экономикалық категория ретіндегі мәні, оның мынадай үш қасиетінің біртұтастығынан байқалады:
жалпыға тікелей айырбасталу формасы;
айырбас құнның дербес формасы;
еңбек өлшемінің заттай (материалдану) формасы;
Жалпыға тікелей айырбасталу формасы, оның кез келген материалдық бағалы затқа айырбасталатынын сипаттайды. Екінші тауарларды сатумен байланыссыз. Соңғы қасиеті тауар өндіруге жұмсалған еңбектің ақша көмегімен өлшеуге болатын құнын сипаттайды.
Курстық жұмыстың мақсаты, ақша жүйесінің және ақша айналымының теориялық мәселелері, олардың нарықтық қатынастар жағдайында қызмет етуінің заңдылықтары мен ағымы, сондай-ақ экономикалық нарықтық тұрғыдан түрлендірілуі, Қазақстандағы банктік реформалар, банктің қызметі мен операцияларының жаңа жағдайда өзгеруі, халықаралық валюталық несиелік қатынастар қарастырылған.
Ал курстық жұмыттың міндеті, ақша жүйесі және ақша айналымы теориясы. Ақша жүйесі, ол барлық ақша түрлерінің және валюталық бағамның басты элементі болып табылады. Ақша жүйесінің негізгі міндетіне ресми ақшалардың бірлігі, ақша белгілерінің эмиссиясы сонымен қатар монеталарды жасау кіреді. Ал ақша айналымының міндетіне, қолма-қол және қолма-қол емес түрінде үзіліссіз қозғалыста жүретін ақша белгілері кіреді.
Курстық жұмыс тек қана ақша жүйесінің және ақша айналымының теориялық бағытта қарасьырып қоймай, сондай-ақ олардың практикалық жақтарын қарастырады. Курстық жұмыс негізінен үш тараудан және бірнеше тақырыпшалардан, әдебиеттер тізімдері мен қосымшалардан тұрады.
Бірінші, тарауда ақша жүйесінің теоретикалық аспектілері туралы жазылған. Мұнда ақша жүйесінің элементтері және типтері, ақша айналымының құрлымы, ақша айналысының заңы және мәні қарастырылады.
Екінші, тарауда Қазақстан Республикасының 1993 жылғы ақша реформасы, ақша түрлері зерттелген. Мұнда металл ақшаның, қағаз және несие, сондай электрондық ақшалардың пайда болу себептері мен қазіргі жағдайы қарастырылады.
Үшінші, таруда теңге бағамының тұрақтандыру жолдары, оның ішінде валютамыздың 1993 жылғы 15 қарашада айналымға түсүін және теңгенің валютада неше пайызға өсіп төменджеуі қамтылады.
I-тарау Ақша жүйесінің теоретикалық аспектілері
1.1. Ақша жүйесі, оның элементтері және типтері
Ақша жүйесі – ол тарихи қалыптасқан және мемлекеттің ұлттық заңдармен бекітілген біртұтас ақша айналымы. Алғашқы ақша жүйесі XVI – XVII ғғ. капиталистік өндіріс әдісі қалыптаса бастағанда пайда болды. Бірақ оның кейбір жекеленген элементтері одан да бұрын айналымда жүре бастаған. Капиталистік өндірістің және тауар – ақша айналысының қарқынды дамуы ақша жүйесіне өзгеріс енгізді. Әр бір мемлекеттің өзінің ұлттық ақша жүйесі бар.
Қазақстан Республикасының ақша жүйесі 1995 жылы 30 наурыздағы “Қазақстан Республикасы Ұлттық банк туралы” Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығына сәйкес ұйымдастырылған. Жарғы ақша айналысын ұйымдастыру негізін және формаларын белгілейді, онда ресми ақша бірлігі, ақша белгілерінің эмиссиясы, сонымен қатар монеталарды жасау тәртібі, ақша айналысын ұйымдастыру және реттеу тәртіптері қамтылады.
Ақша жүйесі келесі элементтерден тұрады:
Ақша бірлігінің атауы. Қазақстан Республикасының ақша бірлігі ретінде 100 тиыннан құралған 1 теңге болып табылады.
Ақша белгілерінің түрлері. Егер 1991 жылы 1 қаңтарына дейін айналыста қазыналық билеттер болса, онда қазіргі кезде Қазақстан Республикасы ақша белгілері болып олардың өсу құны бойынша төлемнің барлық түрлеріне қабылданатын банкноттар мен монеталардан құралады. Олар Ұлттық банктің міндеттемесі болып табылады және барлық активтермен қамтамасыз етеді.
Эмиссия тәртібі. Қолма-қол ақшаларды шығарып, олардың айналысын ұйымдастыру және айналыстан шығаруды Ұлттық банктің қолма-
қолсыз ақша эквивалентін алумен банкнота мен монеталарды сату формасында жүзеге асырады.
Ақша түрлері. Заңды төлем құралы болып табылатын: қағаз және несие ақшалар.
Валюталық бағам дегеніміз- бұл басқа бір елдің ақша бірлігіне қатысты бейнеленген сол елдің ақша бірлігінің бағасы.
Ақша жүйесінің типі: ақша - ерекше тауар ретінде жүруіне, яғни жалпыға ортақ эквивалент болуына немесе ақша – құн өлшемі қызметін атқаруына байланысты қалыптасады. Сондықтан әлем тарихында ақша жүйесінің төмендегідей типтері кездеседі.
Металл ақша айналысы, бұл жүйеде ақша тауары, яғни толық құнды ақша айналыста жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін орындайды. Ал несие ақшалары металға айырбасталады;
Несие ақшалары және қағаз ақша айналысы, бұл жүйеде атына сай, айналыстан толық құнды ақша яғни алтын бір жолата ығыстырылып, айналыста тек ақша белгілері жүреді.
Әрбір мемлекетте жалпыға ортақ құн эквиваленті ретінде қабылдаған металға байланысты металл ақша жүйесі: биметализм және монометализм болып бөлінеді.
Биметализм – ол мемлекет заңды түрде жалпыға ортақ эквивалент ролін алтын мен күміске бекіткен ақша жүйесі. Бұл жүйеде алтын мен күміс тең құқықты ақша – қос металды валюта, онда екі металдан да көлемде монеталар соғылып, айналыста шектеусіз қатар жүрген.
Биметализм үш түрі болған:
Қатар жүретін валюта жүйесі – онда алтын мен күміс монеталардың арақатынасы стихиялы түрде металдың нарықтық бағасына байланысты бекітілген.
Қос валюталы жүйе – онда металдардың сандық арақатынасын мемлекет бекітіп, алтын мен күміс монеталар сол қатынаспен соғылды.
“Қосалқы” валюта жүйесі – онда алтын мен күміс монеталар заңды төлем құралы деп саналғанмен іс жүзінде күміс монета алтынның белгісі ретінде жүрді.
Биметаллизм жүйесі Батыс Еуропа мемлекеттерінде XYI – XYII ғғ. пайда болып, тіпті XIX ғ. Аяғына дейін кең қолданылады. Ақша ретінде екі металды қолдану ақшаның жалпыға ортақ эквивалент қасиетіне қайшы келді. Алтын мен күмістің арақатынасын айқындағанда да қиындықтар кездеседі. Дегенмен 1865 ж Франция, Бельгия, Швицария және Италия биметализмді сақтап қалу мақсатында өзара келісім жүргізе бастады. Нәтижесінде (1865-1878жж.) Латын монеталық одағы конвециясы бекітіліп, ол бойынша екі металдан да құны 5 франк және одан да жоғары болатын монеталар соғылып, күміс пен алтынның арақатынасы 1:15,5 тең болды. Бірақ екі валютаның арақатынасы алтын мен күмістің нарықтық құнына сәйкес келмеді.
Биметаллизм жүйесі өскелең капиталистік шаруашылықтың талабын қанағаттандыра алмады, себебі құн өлшемі ретінде екі металды қатар қолдану ақшаның бұл қызметіне қайшы келді. Жалпыға бірдей құн өлшемі ретінде тек бір ғана тауар жүреді. Ондай тауар не алтын, не күміс. Оған қоса XIX ғ. аяқ шенінде күміс шығарудың арзандауына байланысты күмістің құны кеми бастады. Бұл кезде алтын мен күмістің нарықтық арақатынасы 1:20, 1:22 тең болды. Ал заң жүзінде алтын мен күмістің арақатынасы бұдан әлдеқайда төмен болғадықтан алтын монеталар айналыстан шығып, қазына қорына айналды. Алтын ақшаның айналыстан шығуы Коперник – Грешем заңында айтылған “жаман ақша жақсы ақшаны айналыстан ығыстырады” деген қағиданың өмірдегі көрінісі.
Капиталистік тауарлы өндірістің қарқынды дамуы тұрақты ақшаны, яғни жалпыға бірдей бір эквивалентті қажет етті. Сондықтан биметаллизмнің орнына монометаллизм ақша жүйесі өмірге келеді.
Монометаллизм - ол жалпы эквивалент ретінде тек бір ғана металл қолданылатын ақша жүйесі. Айналыстағы құн белгілері мен монеталар алтынға немесе күміске айырбасталады. Күміс монометаллизм Үндістанда 1852-1893 жж., Голландияда 1847-1875 жж., Ресейде 1843-1752 жж. қолданылады.
Патшалық Ресейде күміс монометаллизм 1839-1843 жж. жүргізілген ақша реформасының нәтижесінде енгізіліп, ақша өлшемі болып құрамында таза күмістің 4 мысқалы 21 бөлігі бар күміс рубль есептеледі. Сонымен қатар айналысқа күміске еркін айырбасталатын несие ақшалары да шығарылды. Дегенмен күміс ақша елдің күйзеліске ұшыраған ақша айналысын түбегейлі ретке келтіре алмады. Оған қоса, 1853-1856 жж. болған Қырым соғысының шығындарын өтеу мақсатында айналысқа қосымша несие ақшалары шығрылды, іс-жүзінде олар қағаз ақшаға айналды. Сөйтіп Ресейде күміс монометаллизмнің орнына алтын монометаллизмі келді.
Алғашқыда алтын монометаллизмі ақша жүйесі ретінде XVIII ғ. аяғында Ұлыбританияда қалыптасып, ол 1816 ж. Заң жүзінде бекітілді. Ал басқа мемлекеттердің көпшілігінде XIX ғ. соңғы үштігінде: яғни Германияда – 1871-1873 жж., Скандинавия мемлекеттерінде (Швеция, Норвегия, Дания) -1873 ж., Францияда – 1876-1878 жж., Австралияда 1892ж., Ресей және Жапонияда – 1897 ж., АҚШ-та 1900 ж. енгізілді.
Құн белгілерінің алтынға айырбасталу ерекшеліктеріне байланысты алтын монометаллизмінің үш түрі болады.
Алтын монетлы стандарт – оған негізгі төмендегі белгілері тән:
елдің ішкі айналымында алтын монеталар жүреді және ол ақшаның барлық қызметтерін атқарады;
алтын монеталарды еркін соғу рұқсат етілген;
айналымдағы несие ақшалары (банкнота, майда монеалл монеталар) көрсетілген құнымен еркін және шектеусіз алтын монеталарға айырбасталады;
алтынды, шетел валютасын елден еркін алып шығұға және елге әкелуге, сондай-ақ алтын нарығының еркін жұмыс істеуіне рұқсат берілген.
Алтын монеталы стандарт капитализмнің алғашқы сатысы – еркін бәсеке кезінде пайда болып, өндірістің, несие жүйесінің, әлемдік сауданың өркендеуіне және капиталды шетелге шығаруға жол ашты. Алтын елдің ішінде де, сыртқы сауда да еркін жүруі үшін мемлекеттің эмиссиялық банкінде алтынның сақтаудағы қоры болуы шарт.
Бірінші дүниежүзілік соғыс бюджеттің тапшылығынарттырады. Оны жабу мақсатында айналысқа шығарған ақша массасы эмиссиялық банктің сақтаудағы қорынан әлде қайда асып кетті. Сондықтан кембағалы ақшаларды (несие ақшаларын) алтын монетаға еркін айырбастау мүмкіндігі жойылды. Осы кезде алтын монеталы ақша стандарты соғысқа қатынасқан елдердің барлығында және басқа да көптеген мемлекеттерде жойылды. Банкнотаны алтынға айырбастау тоқталып,алтынды шетелге шығаруға тиым салынды. Алтын монета айналыстан шығып, қор жинау және байлық құру құралына айналды. Алтын монеталы стандарттың орнына алтын құймалы стандарт айналымға түсті.
Алтын құймалы стандарт – оның алтын монеталы стандарттан айырмашылығы бұнда алтын монета айналыста болмайды және оны еркін соғу жойылды. Алтын құймалы стандартта банкнотаның белгілі бір сомасы алтын құймасының белгілі бір салмағына айырбасталады. Мысалы, Ұлыбританияда салмағы 12,4 кг стандартты құйма 1700 ф.ст., ал Францияда 12,7 кг – 2105 мың франкке теңгерілді.
Алтын девизді (алтын валюталы) стандарт – ол банкнотаның девиздерге (яғни, белгілі бір шетел валютасына) айырбасталатын ақша жүйесі. Бұл жүйе Австрияда, Германияд, Данияда, Норвегияда және басқа да елдерде жүрді. Бұл кезде алтын монетаның еркін соғылуы жойылып, ол айна лыстан да алынып тасталды. Міне тек осындай қосалқы жолмен ғана алтын девизді ақша жүретін елдердің алтынмен байланысы сақталды. Ұлттық
валютаның тұрақтылығын бір қалыпта сақтау девиздік саясат әдісімен, яғни нарықта ұлттық валютаның курсының төмендендеуіне немесе жоғарылауына байланысты оған шетел валютасын сатып алу немесе сату арқылы жүзеге асырылады. Сөйтіп, алтын девизді стандарт кезінде бір елдің валютасы басқа елдердің валютасына тәуелді болды.
1929-1933 жж. әлемдік экономикалық дағдарыс нәтижесінде барлық мемлекеттерде әр кездері алтын монометаллизімінің барлық формасы жойылды. Мысалы, Ұлыбританияда -1931 ж., АҚШ-та 1933, Францияда 1936 ж. және с.с.
1944 ж. Бреттон-Вудсте құрылған Халықаралық валюта жүйесі еркін айырбасталатын валютасы бар мемлекеттердің қолдануы үшін мемлекетаралық алтын долларлы стандартты бекітті. Оның ерекшелігі, яғни алтын долларлы стандарт – тек АҚШ доллары алтынмен байланысын үзген жоқ, себебі бұл стандарт тек орталық банктер мен үкімет мекемелері үшін ғана бекітілді. АҚШ үкіметі өзінің алтын қорының азаюына байланысты 1971 ж. бастап алтын құмайларын долларға сатуды тоқтатты, сондықтан алтын доллары стандарт та айналыстан шықты.
1976-1978 жж. Ямайка Халықаралық валюта жүйесі алтынның айналыстан шығуын заң жүзінде бекітті. Ақша өлшемдерінің алтын құрамы және алтынның ресми бағасы қойылды. Халықаралық валюта қорымен оның мүшелері арсындағы есеп айырысудан да алтын алынып тасталды. Сөйтіп бүкіл мемлекеттерде алтынға айырбасталмайтын несие ақшалары жүйесі орнықты. [1, 57-62 бет] , [2, 46-47 бет]
1.2. Ақша айналымы туралы ұғым және оның құрлымы.
Көптеген шетел басылымдарына ақша айналымы деген ұғым кездеспейді. 90-жылдардың орта шеніне дейін ТМД-ға мүше елдердің басылымдарында “ақша айналымы” және “ақша айналысы” деген ұғымдарға анықтама беріліп, олар бір-бірінен дәл ажыратылды. Ақша айналымы деп тек
қолма-қол ақша емес ақшаның ақшаның қозғалысын білдіретін кең ұғым айтылды. Экономиканың әр үлгісі бұл ұғымдардың мәні мен құрлымын өзгертпей кейбір ерекшеліктер енгізді.
Жоспарлы – орталықтанған экономика жағдайында ақша айналымының ерекшеліктері:
қолма-қол ақша да, қолма-қол емес ақша да кәсіпорындардың шығаратын өнімдерін алдын ала бөлуге қызмет атқаратын. Барлық қоғамдық өнім өндіріс құралдары және тұтыну заттары (өнімдер мен қызмет көрсету) түрінде, яғни бірінші жағдайда материалды-техникалық жабдықтау жүйесі арқылы, ал екінші жағдайда қоғам мүшелерінің табысына (жалақы, зейнетақы және т.с.с.) сәйкес мемлекеттің сауда жүйесі арқылы бөлінді;
мемлекет заңмен ақша айналымын: қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақшаға бөліп, ақша айналымының қай түрі қандай бөлу жүйесіне қызмет атқаратынын белгіледі. Сөйтіп қолма-қол ақша қозғалысы халықтың ақшалай табысын бөлуді көрсетсе, ал қолма-қол емес ақша қозғалысы өндіріс құрал-жабдықтарын бөлуді көрсетті;
ақша айналымы мемлекеттік жоспарлау жүйесінің объектісі ретінде директивалық заңдармен реттелді;
ақша айналымы біртектес мемлекеттік меншік формасына қызмет көрсетті;
ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері мемлекеттік банкте шоғырланып, мемлекеттік банк бақылау жүргізді;
мемлекеттік жүйелер алдын ала өнімге баға белгілеумен және көрсетілген қызметтерге тарифтер бекітумен де шұғылданды.
КСРО негізінде құрылған ТМД елдерінің нарықтық қатынастарға өту кезінде жүргізген іс-шараларын кейін ақша айналымында пайда болды. Шын
мәнінде ақша айналысы – ақша айналымының тек бір бөлігі, атап айтқанда “қолма-қол ақша айналысы”.
Нарықтық экономика үлгісі жағдайындағы ақша айналымына тән ерекшеліктер:
ақша айналымы негізінен шаруашылықтағы нарықтық қатынастарға қызмет жасайды, ол бөлу қатынастарының тек аз ғана бөлшегін қамтиды;
қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымдарын заңмен ажырату жойылды;
ақша айналымы мемлекеттің, коммерциялық банктердің, заңды және жеке тұлғалардың жоспарлы болжауының объектісі болып табылады;
ақша айналымы әр түрлі меншік формасы жағдайында жүреді;
ақша айналымының алғашқы және қорытынды кезеңдері орталықтанбаған, яғни олар әр түрлі коммерциялық және мемлекеттік банктерде шоғырланған;
қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша айналымы бір-бірімен тығыз байланыста жүреді;
қолма-қол ақша эмиссиясын Орталық банк жүргізіп, ал қолма-қол емес ақша белгілерін комерциялық банктер шығарады.
Сонымен, ақша айналымы деп қолма-қол және қолма-қол емес түрінде үздіксіз қозғалыста жүретін ақша белгілерін айтады. Бұл анықтама ақша айналымының қазіргі мазмұны сай келеді, себебі айналымда тек ақша белгілері жүреді.
Ал металл ақша жүйесінде әрі тауар, әрі ақша айналымы ретінде олардың құны айналымда жүрді. Себебі металл монетаның (алтын немесе күміс) өз құны өзінде көрсетілген (номинал) құнына сәйкес келгендіктен ақша құнының қозғалысы тауар құнының қозғалысымен бір уақытта жүрді. Сондықтан құн айналымы мен ақша айналымын біріктірді.
Қазіргі ақша айналымын құн айналымы деп айтуға болмайды. Оған себеп – қолма-қол ақша және қолма-қол емес ақша белгілерінің өз құны көрсетілген құнымен салыстырғанда өте төмен, тіпті жоқ деуге болады. Демек қазір құн айналымы деп тек тауар айналымын айтуға толық негіз бар.
Айналыста жүретін тек қолма-қол ақша, ол ақша айналымының тек бір бөлігі. Демек ақша айналысы деген белгілі бір мезгілде қолма-қол ақшамен өтелген барлық төлемдер сомасына тең ақша айналымының бөлігі. Ал ақша айналымы деген қолма-қол ақша мен қолма-қол емес ақша белгілерінің тауар айналымын және тауарсыз төлемдер мен шаруашылықтың есеп айырысуын қамтамасыз ететін ақшаның қызметі. [1, 30-32 бет], [8, 3 бет]
1.3.Ақша айналысы заңы және мәні
Ақша айналысы заңы – құн заңының айналыс аясындағы көрінісі. Ол – тауар –ақша қатынастары болатын барлық қоғамдық формацияларға тән. Айналыстағы ақшаның саны К. Маркс ашқан айналысы заңмен реттеледі. Тауар айналысына қызмет ету үшін қажетті ақша мөлшері (А мөлш.) екі факторға: біріншіден, бір кезеңде, айталық бір жылда сатылуға тиіс тауарлар бағасының қосындысына (Стб); екіншіден ақша айналымының жылдамдығына (А жылд.) байланысты өзгереді. Ақша айналысы заңы мына формуламен өрнектеледі:
Стб
А мөлш.= ------------
А жылд.
Ақша айналысы заңының мәні – ақшаның айналыс құралы қызметін орындауы үшін қажетті ақша мөлшері сатылуға тиіс тауарлар бағасының
қосындысын бір аттас ақша өлемінің айналым санына (айналым жылдамдығы) бөлгенге теңесуі керек.
Ақша тек айналыс құралы ғана емес, сонымен бірге төлем құралы қызметін де атқаратындықтан айналысқа қажетті ақша мөлшері де несиеге сатқан тауарлар сомасына байланысты азаяды. Қарыз міндеттемелерінің бірсыпыра қолма-қол ақшасыз есеп айырысқанда өтеледі, яғни олар қарыз талаптары мен міндеттемелерін өзара есептеу жолымен де өтеледі. Сөйтіп несиенің даму дәрежесі ақша мөлшеріне кері әсерін тигізеді: тауардың неғұрлым көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа соғұрлым аз ақша мөлшері қажет. Одан басқа, айналыстан шығарылған әлдеқандай ақша мөлшері шаруашылықтың және халықтың тұрақты ақша қорын құрайды. Қорытындысында, айнылыстағы ақша мөлшерін анықтаушы заң формуламен өрнектеледі:
-Стбн + Ст – Сө
А мөлш.=------------------------------ + Ақ
А жылд.
Онда:
А мөлш. – айналыс құралы және төлем
құралы қызметтеріне қажет ақша мөлшері;
Стб - сатылуға тиіс тауарлар бағасының сомасы;
Стбн - несиеге сатылған тауарлар бағасының сомасы;
Ст - қарыз және басқа міндеттемелер бойынша төленетін сома;
Сө - өзара өтелетін талаптар мен міндеттемелердің сомасы;
Ақ - ақша қоры;
Ажылд. – айналыс құралы және төлем құралы қызметтеріндегі ақша
айналымының орташа саны (айналыс жылдамдығы).
Осы теңдіктегі ел экономикасында сатылған тауарлар бағасынан айналыста әлдеқайда кем ақша массасының жүруінің себебі төлемеушілік проблемасының болуынан. Ол кезде Ст мөлшері теріс сан болады. Бірақ бұл
Қазақстанда және басқа да директивалы экономика үлгісінен нарықтық үлгіге өтуші мемлекеттерде кездесіп отырған кәсіпорындар арасындағы төлемеушілік проблемасы жай ақша массасын ұлғайтумен шешіледі дегенді көрсетпейді. Себебі төлемеушіліктің көптеген себептері бар: төлем тәртібінің босаңдығы, төлемеушіліктің тізбегінде потенциялды күйреушілердің (банкноттардың) болуы, күйреушілікттің тиімді тәжірбиесінің болмауы, жекеменшіктендіру процесінің аяқталмауы, төлем құралдарының дамуы.
Сөйтіп айналысқа қажетті ақша мөлшері өндірістің даму жағдайларына әсер ететін көп факторларға байланысты өзгереді: айналыстағы тауарлар мөлшеріне, тауарлар мен қызмет бағасының деңгейіне және т.б. Айналысқа қажетті ақша мөлшері ақша айналысының жылдамдығына кері пропорционалды өзгерелі. Ал ақша айналысына әсер ететін жағдайлар мыналар:
несиенің даму деңгейі, егер тауардың көп бөлігі несиеге сатылса, айналысқа сонша мөлшерде кем ақша қажет;
қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың дамуы;
ақша айналымының санының өсуі.
Айналысқа ақша екі формада эмиссияланады (шығарылады): қолма-қол ақша, яғни айналымдағы банкнота және майда монеталар; банктік айналымдағы ақша формасы, яғни банктегі шоттарға жазылған сома. Екі деңгейлі банк жүйесінде ақшаның бірінші формасын, яғни қолма-қол ақшаны монополиялы құқықпен орталық банк эмиссиялайды да, ал қолма-қол емес ақша белгілерін комерциялық банктер жүйесі шығарады. Егер банк клиенті – шоттағы ақшаны иесі өз қаражатын қолма-қол ақша формасында алса, онда банктік айналымдағы ақша белгілері нақты қолма-қол банкнотаға айналады. Керісінше, клиенттің шотқа жазу арқылы банкке ақша сомасын салуы қолма-қол ақшаның банктік айналымдағы ақша формасына айналуын көрсетеді.
Ақша айналымының екі жағының (қолма-қол ақша мен банктік айналымдағы ақшаның) бірлігі, олардың бір формасының екіншісіне
алмасуы жалпы ақша массасының құрамын анықтауы қажет етеді. Себебі ақша массасы ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақша айналымындағы сандық өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақша массасының көлемін және оның өсу қарқынын реттейтін іс-шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша агрегаттары) қолданылады.
Өнеркәсібі өркенденген мемлекеттерде ақша массасы құрамын анықтау үшін негізгі ақша агрегаттарының төмендегі жиынтығы пайдалынылады:
М1 – айналыстағы қолма-қол ақша (банкноталар, монеталар, ал кейбір мемлекеттерде қазыналық билеттер) және банктік ағымдағы шоттардағы қаражат (депозиттер) жатады;
М2 – оған М1 агрегаты және мерзімді 4 жылға дейінгі коммерциялық банктердегі мерзімді жіне жинақ салымдары кіреді;
М3 – оған М2 агрегаты және арнаулы несие мекемелеріндегі жинақ салымдары кіреді;
М4 – оған М3 агрегаты және ірі коммерциялық банктердің депозиттік сертификаттары қосылады.
Қорыта айтқанда, әрбір келесі ақша агрегаты өзінен алдыңғылардың барлық элементтерін өзіне біріктіріп үлкен ақша массасын құрайды. Бірақ оның алдыңғыға қарағанда өтімділігі төмен.
Ақша массасының нақты құрамы әр мемлекеттің өзіне тән ақша-несие жүйесімен анықталады. Мысалы, АҚШ-та ақша массасын анықтау үшін – төрт, Швейцария мен Германияда – үш, Ұлыбританияда – бес, Францияда – екі ақша агрегаты қолданылды.
Қазақстан Республикасының ақша массасының құрлымына келесі ақша агрегаты кіреді.
М0 – айналыстағы қолма-қол ақша;
М1 - өзіне М0 агрегатын және шаруашылық субъектілерінің есеп-шоттары мен басқа депозиттерінің заңды тұлғалардың күрделі қаржыландыру шотының, қоғамдық және басқа үкіметтік емес ұйымдар шоттарының қалдығы және халық пен заңды тұлғалардың талап етіп алатын салымдарын біріктіреді;
М2 - өзіне М1 агрегатын, сонымен бірге жеке және заңды
тұлғалардың мерзімді салымдарын біріктіреді;
М3 - өзіне М2 агрегатын және мемлекеттік займы облигацияларын біріктіреді.
Ақша агрегатының құрылымы тұрақты қалыпта болмайды. Ол ақша нарығы құралдарының дамуына байланысты өзгереді.
Ақша массасы бірнеше жолмен өсуі мүмкін:
банкноталар мен монеталарды эмиссиялау есебінен;
орталық банктен коммероциялық банктердің несие алуымен;
мемлекеттік бюджеттің кемшілігін жабу үшін орталық банктің үкіметкенесие беруімен;
орталық банктің асыл металдарды, шетел валютасын және мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алумен;
чек шығарумен немесе коммерциялық банктердің салым тарту негізінде заем беруімен (депозиттер негізінде несие ақшаларын шығару).
Ақша массасы көлемінің өзгеруіне айналыстағы ақша массасының өзгермелігімен қатар оның айналым жылдамдығы да әсер етеді. Ақшаның айналым жылдамдығы жалпы экономикалық факторларға: экономиканың циклмен өркендеуіне, экономикалық дамудың қарқынына, бағаның өзгеруіне, сонымен бірге таза монетарлық факторларға, яни төлем айналымының құрылымына, несиелік операциялар мен өзара есеп айырысудың дамуына, ақша нарығындағы процент деңгейіне және т.б. байланысты өзгереді.
Ақша массасы айналымның баяулаулы – ұлттық жиынтық өнімді орналастыру коеффицентінің төмен екендігінің көрсеткіші. Егер ақша айналысының жылдамдығы артса, ло жоғары конъюнктураның барлығын және ақша қаражатын жұмсаудың шапшаңдығын көрсетеді. Ақша айналысы жылдамдығы айналыстағы ақша санына кері пропорционалды әсер етеді, яғни ақша неғұрлым көп айналыс жасаса, соғұрлым қосымша ақша эмиссиясының қажеттілігі азаяды. Ақша айналысының баялауы шаруашылық субъектілерінің ақша қорын жинауға ұмтылсын және ақша массасының құрлымында банктердегі ұзақ мерзімді салымдардың ұлғаюын көрстеді. [1, 51-55 бет], [7, 2 бет]
Каталог: userdata -> uploads -> u21
u21 -> Жоспар Кіріспе I. Ақшаның мәні мен қызметтері
u21 -> 3 тамыз 1936 – Қарағанды облысының құрылғанына 70 жыл
u21 -> Еѕсесі биік елорда
u21 -> Компьютердіњ Ќ¦рылѓылары
u21 -> Сейтбекова айнұр аташбекқызы әбілғазы баһадүр ханның «Түркі шежіресіндегі» араб және парсы сөздерінің қолданылу ерекшелігі |
Атышулы блогер Айжан Байзақова Instagram-парақшасында тұрмысқа шығатынын, сүйіктісі ұсыныс жасағанын айтты, деп хабарлады Elorda.info.
NUR.KZ-тің жазуынша, Байзақова болашақ жарының суретін көпшілікке көрсетпеді. Ер адам оған «Маған тұрмысқа шығасың ба?» деген жазу мен іші гүлмен көмкерілген жүрек ішінде ұсыныс жасаған. Ал Байзақованың келісімінен соң, жүзік пен ақ раушан гүлдерін ұсынды.
Әлихан Байзақов Instagram парақшасында әпкесінің тұрмысқа шығуға келісім бергенін атап өтті.
Бақытты бол, жаным. Ол «иә» деді, - деп жазды ол.
Блогердің оқырмандары да оған бақыт тілеп жатыр.
«Бақытты сол», «Сен бақытқа лайықтысың», «Шын жүректен құттықтаймын», «Міне, нағыз азамат. Бақытты болыңыздар», - деп жазды желі қолданушылары. |
БасыӘлемТікелей эфирді соғысқа қарсы акциямен үзген Марина Овсянниковаға Вацлав Гавел сыйлығы берілді
Тікелей эфирді соғысқа қарсы акциямен үзген Марина Овсянниковаға Вацлав Гавел сыйлығы берілді
26.05.2022 10:56
0
280
Марапат 25 мамырда Ослода тапсырылды.
ERNUR.KZ. Ресейдің "Бірінші арнасының" бұрынғы қызметкері Марина Овсянникова эфир кезінде соғысқа қарсы акция жасағаны үшін адам құқығы бойынша Вацлав Гавел атындағы сыйлыққа ие болды. Марапат 25 мамырда Ослода тапсырылды, деп жазады azattyq.org.
14 мамырда Овсянникова "Бірінші арнаның" кешкі жаңалықтар эфирінде сөйлеп отырған диктордың артына шығып, "Соғысты тоқтатыңдар. Пропагандаға сенбеңдер. Бұл жерде өтірік айтады" деген жазуы бар плакат ұстап тұрған.
Овсянникова мұнан кейін халықты Ресейдің Украинаға агрессиясын тоқтатуды талап етуге шақырып, әлеуметтік желі арқылы видео үндеу жолдаған. Кейін оған заңсыз акция өткізгені үшін 30 мың рубль айыппұл салынған.
Тергеу комитеті Қылмыстық кодекстің "Ресей әскері туралы жалған ақпарат тарату" деген жаңа бабы бойынша Овсянникованы тергеп жатыр. Бұл баппен сотталған адам 3 жылдан 15 жылға дейін бостандығынан айырылуы мүмкін.
Овсянникованың акциясынан кейін федералды БАҚ-тардың қызметкерлері жұмысынан кете бастағаны жайлы бірнеше мақала жарияланған. Овсянникова телеарнаның редакциялық саясатымен келіспейтінін білдіріп, өз еркімен жұмысынан босаған. Одан соң Ресейден де кетіп, немістің Die Welt басылымына ауысқан. |
Тыңдармандарыңыз сізді қайда, көрінбей кетті дейтін тәрізді. Қазір қайда тұрасыз? Қандай іспен айналысасыз?
Ең әуелі ,, Жаңа дәуір ” газетінің барлық оқырмандарына алыс Америкадан бүгінгі күннің жалынды сәлемін жолдаймын. Американың біз тұрып жатқан Калифорния штаты Силикон Валлий (Silicon Valley) өңірі компьютер технология дамысы мен жетістіктері жете дамыған өлке деп айтуға болады, сондықтанда Силикон алқабы деп аталып кеткен. Ал компьютер технология бағытында әлемге әйгілі Apple компаниясының орталық офисі де осы өңірде орналасқан. Қызым Әйгерім осы компанияда софт уер ( Soft ware injeneer) инженер маманымен қызмет атқарады. «Теңіздерді кешіп өтіп жетпей ме жан ботасын сағынғанда ару Ана» деген ән сөзі бар ғой, Алыс Америкада теңіздің ар жағында жүрген балама, ақ моншағыма келіп 350 миллион халқы бар, 200 астам ұлт өкілдері өмір сүретін алып елде 6 жыл астам тұрдым. Ал Техас штаты Хьюстон қаласындағы Қазақ мектебінде дәріс беріп ұстаздық еткенім теңіздің ар жағында жүрген қазақтың қара көз ұл қыздарына ұлттық құндылығымызды ұлықтап, ана тілін ұмытпауына тамшыдай болса да қосқан рухани үлесім болды, менің басты арманыма жетуіме де үлкен баспалдақ болды. Сонымен қатар алыстағы қандастарымызға Моңғолия қазақтарының ән күйлерін жеткізіп өнер-мәдениет саласында да қызмет еттім, көптеген қалаларда мәдени іс-шараларға шақырумен қатысып тұрдым. Ал жуырда ғана Америкада жазылған ,, Калифорния белгілеуі ” атты кітәбымды толықтай бітірдім.
Америкада өмір сүру қиын ба?
Әр адамның жеке басының жауапкершілігі жоғары болса, заңды құрметтеп, айналаңа өзгеге аса зор құрметпен қарау қай елде қай жерде жүрсеңде өмірлік ұстанымың болу керек. Америкада өмір сүрген жылдары байқағаным көшеде бір де бір қараусыз бала көрмедім, көршінің баласы ұзақ жылаған дауыс естілсе полиция ұйымына хабарласып көмек қолын созу қалыпты көрініс. Яғни ата-ана жауапкершілігі өте жоғары заңдастырылған. Ал отбасы мүшелерінің қайбірі ішімдік арақ ішіп мас болған жағдайда осы отбасындағы басқа адамдар өміріне денсаулығына және бала психологиясына кері әсері көп болғандықтан ол адам оқшауландыралатыны да заңдастырылған. Тыныштықты тәртіп реттілікті қастерлейтін болғандықтан, мұндай ортада ешбір алаңсыз жүре аласыз .
Көптеген жастар Америкада білім алып жұмыс жасағысы келеді. Қандай жолдары бар?
Сошиал медиа компьютер технология шарықтап дамыған бүгінгі қоғамда жастарға мүмкіндіктер мол деп ойлаймын.Қай елде қандай да оқу орындарына қабылдануға қазір жол ашық, жастар өз арман мақсатына жету үшін талмай талаптанып ізденіс жасап өз қалауына жетуге ең қолайлы заманда өмір сүріп жатыр. Сондықтан өз таңдауын өте жақсы ойланып шешкені дұрыс. «Әкем айтып еді, шешем таңдап еді» деп келешек мамандығын таңдау баланың өз құндылығын төмендетіп сенімін жоғалтып алуға жол беретіндіктен жастар өз таңдауын жасап үйрену өмір талабы . Шетелде және отандық білім оқу үшін шеттілдерін үйренумен ғана шектелмей өзін-өзі жан-жақты дамытуға көптеген сайттардан информация алуға интернет аясында толық мүмкіндіктер толып жатыр. Соны таба білу керек.
Қызыңыз Әйгерім көптеген қаракөздерімізге үлгі. Сол туралы айтып берсеңіз.
Компьютер технология бағытында жұмыстайтын американың әйгілі Apple компаниясы әлемдегі ең алпауыт компаниялардың бірі болып саналады.Осы компанияда софтуер инженер мамандығымен жұмыстайтын Әйгерімім Ақкөл қалашығының тумасы, бастауыш сыныпты осы қалашықтан бастап оқып Өлгий орталығында он жылдық орта мектепті, Америкада Университетті технология ғылымы бағытында компьютер инженері мамандығымен үздік бітірді. Қазір Apple компаниясында софтуер инженер қызметін атқарады. Отанымыз Монгол елі Әйгерімді Apple компаниясындағы алғашқы инженер қызымыз деп бөркін аспанға көтеріп мақтан етті, шүкір етемін. Ал әлемдік үлкен сайттарда Әйгерім туралы көптеп жазылып Azattik радиосы сұхбатқа шақырды, Ұлтымызды ұлықтап ел жеріміздің туған өлкесінің туын биіктен көтеріп жүрген ақ моншағыма алғысым шексіз, менің бар байлығым- балам. Аналық сенімімді ақтап келеді, сенімді серігім әрі досым, әрі қолдаушым, әрі қорғаушым болды.Дос сияқты сырласамыз, дос сияқты мұңдасамыз, басымыздан нелер кешсек те бірге кешіп келіппіз. «Мама әркез жанымда болғаныңыз үшін рахмет» деп отырады үнемі. Әр Ананың басты арман мақсаты – баланың жақсы маман болуы ғана емес жақсы «Адам» болып өсіп қалыптасуына атсалысуы өте маңызды. Аррle компаниясында бас инженер болып қызмет жасап жүрген қызыма: «Әлемдік деңгейде ілім ғылым үйреніп , көптеген тәжірибелер жинақтап Отаныңа ел жеріңе қызмет ет» деп екі сөзімнің бірінде ескертіп отырам. Әйконам жастайынан нағашы атасы Монгол Елі сауда саласына еңбегі сіңген қайраткер, 1992 жылы Демократиялық Жаңа негізі заңды бекітісіп парламент мүшесі болған әкеміз Әліп, осы кісінің қолында өсті, ерекше еркелететін атасын ерекше жақсы көрді, атасының әр ісін әр сөзін әркез үлгі тұтатын. Туып өскен ел жеріне арада аттай 9 жыл салып өткен жазда келіп ата апасының амандығын сұрап , кезігіп қайтты. Ол кез Ковидтің жүріс тұрыс тоқтап қалған кез болды, қасиетті Ақкөл мекенімізге де ат басын бұрып, сырттай көріп қайтқан едік, балам екеуіміз бастауышта оқыған мектебіне де бардық, тұмауға байланысты барлық жер жабық кез болды. Иә, қасиетті қара мекеніміздің мөлдір бастауының тұнық суын ішіп қана қайтқан едік, жаппай тұмау кезі болғандықтан осыған да қанағат еттік. Apple компаниясы инженерлері тұмауға байланысты екі жыл болды, онлайн жүйеде жұмыстайды, Әйгерім осы компанияның үздік менеженерлерімен бірге бірнеше үлкен үлкен жобада жұмыс атқарып технологиялық озық тәжірибелер алмасып, көптеген заманауи технлолгиялық жасампаз игі істерге өз үлесін қосып келед. Әлі де талмай ізденістер жасап , талап талпынысын арттыру басты мақсаты болмақ.
Репертуарыңызға жаңа әндер қосылды ма?
Көптеген шетелдік және отандық әндер жаңалап қосылды деп айтсам болады. Ағылшын, түрк, орыс, монгол, буриад, қырғыз қазақ әндерімен қатар кәріс әндер кірді. Әкеме арнап жазған бір әнім жарыққа шықпақ, әннің сөзін өзім жазып, ал әуенін ММОҚ Ербол Малғаждарұлы жазған еді. Осы әнге ориенжировка жасатып, клип түсірсем деген арманым да бар. Биыл Ақкөл қаласының орнауына 80жылдық даталы жыл болды, Әкеміз осы қасиетті өңірде 45 жыл қызмет етті, өткен ғасырдың аяқ кезінде Монголия сырт Сауда саласына маңдай терін төгіп еңбегі сіңді, жаңа ғасырға Ақкөл Қалашығының жаңадан бой көтеруіне ат салысты , халқына адал қызмет етуге саналы өмірін арнады. Екі ғасыр шетінде Экономикалық дағдарыстар шетелдерде де әлемдік деңгейде, ел деңгейінде болып жатты, адамдық болмысын жоғалтпай рухани дағдарыстарға ұшырамау ең үлкен жетістік болды. Ел аман жұрт тыныш болсын , әлемде соғыс болмасын деп тілеймін.Әр отбасының қорғаны берік қамалы болған Әкелеріміз аман болсын, бейбіт заман болсын, Аналар мен балалар бақытты болса сол Ел бақытты екенін есімізде болсын! Әкеме арнап жазған осы бір әнімді оқырмандарға ұсына кетейін. Әкеме |
Орта ғасырларда әкімшілік, сауда-экономикалық орталық болған көптеген қала Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда қалыптасты. Орта ғасырлардағы қалалардың бірнеше бөліктері болды. Олар мыналар:
Шахристан қала билеушілері, ақсүйектер мен діни қызметкерлердің тұрағы.
Рабад қаланың қолөнершілері мен саудагерлері тұратын бөлігі.
Цитадель болса, қаланың қорғаныс бөлігі, яғни қамал мен бекіністер.
VІ-ХІІ ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі ірі қалалар: Тараз, Отырар, Сауран, Құлан, Суяб, Мерке, Қойлық, Үзкент, Сығанақ, Испиджаб, Ясы (Түркістан), Баласағұн тағы басқалар. Археологтар Қазақстан жерінен 60-тан астам қаланың орнын анықтаған. Осы қалаларда халық біршама қоныстанды. Сонымен қатар қала халқы отырықшыға айналған көшпенділер есебінен көбейіп отырған.
Испиджаб қаласы
Испиджаб – Оңтүстік Қазақстандағы орта ғасырлардағы ірі қалалардың бірі. Орны қазіргі Шымкент қаласынан 12 шақырым жерде, қазіргі Сайрам кентінің оңтүстік-батысында орналасқан. Қала жайлы алғашқы дерек Махмұт Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» атты еңбегінде кездеседі. Онда: «Сайрам – Испиджаб деп аталатын ақ қаланың аты» делінген. Демек, Сайрам – Испиджабтың кейінгі аты. Бұл қала V ғасырда аса ірі мәдениет және сауда орталығы болды. Испиджаб сауда орталығы ретіндегі рөлі Х-ХІІ ғасырларда күшейді. ХІ ғасырда сауда айналымы үшін шығарылатын теңге сарайы Испиджабта орналасқан. Испиджаб ІХ-Х ғасырларда Қарлұқ, Қарахан мемлекеттерінің құрамында болды. Испиджаб ірі діни орталық болған. Қала ішінде көптеген мазарлар сақталған. Ең ежелгісі – Падишаһ Мәлік баба мазары. Табылған ескерткіштер ІХ-ХVІІІ ғасырларға жатады. Жалпы, Испиджаб қаласында 40 мың адам тұрған.
Тараз — Ұлы жібек жолы бойындағы ортағасырлық ірі қалалардың бірі. Тараз қарахандықтар мен қарлұқтар заманында ерекше гүлденді. Бұл қала Талас деп те аталған. Тараз қаласында Бабаша хатун, Айша бибі, Қарахан кесенелері орналасқан. Тараз қаласы жайында араб саяхатшысы Әл-Макдиси: «Тараз — ірі бекіністі қала, бақтары көп, халқы тығыз, қала сыртында терең ор қазылған, төрт қақпасы және төңірегінде елді мекендері бар. Қаланың орталық бөлігіне кірер қақпа алдында үлкен өзен ағады, өзеннің арғы бетінде де тұрғын үйлер, өзеннен өтер өткелдері бар. Мешіт базар арасына салынған», — деп жазған. Тараз қаласында 10 мың адам тұрған.
Түркістан қаласы
Ясы (Түркістан) – қазіргі Түркістан қаласының орнында болған ежелгі қала. Сырдария өзенінің оң жағалауында, Қаратау жотасының оңтүстік-батыс беткейінде орналасқан. Қаланың іргесі біздің заманымыздың V-VІ ғасырларында қаланған. Бұл қала алғашында Шауғар деп аталған. Бұл өңір Түрік қағанатына қарады. ІХ ғасырда қарлұқтар мен оғыздардың қол астында болды. ХІІ ғасырдың бірінші ширегінде қидандар шабуылынан Шауғар құлағаннан кейін, Ясы өлкенің орталығына айналды. Қалада атақты ойшыл, ислам дінінің білгірі Қожа Ахмет Яссауи өмір сүрген (кейін Мәуереннахр билеушісі Ақсақ Темір Ахмет Яссауиге VІІ ғасырда мазар салдырған). Қаланың Ұлы Жібек жолының бойында, Дешті Қыпшақ пен Орта Азияның аралығында болуы, табиғи-географиялық жағдайының қолайлығы, сонымен бірге адамдардың Қожа Ахмет Яссауи мазарына тәу етуі, сауданың қызу жүруі елді мекеннің өркендеуіне ықпал етті. Қаланың Қазақстан мен Орта Азияның діни орталығы ретіндегі беделі өсе берді.
Сығанақ «Болса тәңірім екінші өмір қиғандай, Сығанақта көз жұмар ем қиналмай». Бұл — орта ғасырдағы түрік ойшылы Ғисамеддин әл-Сығанакидің айтқан сөзі. Сығанақ қаласы Сырдария бойында орналасқан ортағасырлық ірі сауда орталығы. VІІ ғасырда Сығанақ қаласы қыпшақтардың саяси орталығы болды. Сығанақ жайлы алғашқы дерек Х ғасырдағы парсы шығармасы «Худуд әл-Әлемда» кездеседі. Шыңғыс хан шапқыншылығынан бұрын Сығанақ хорезмшаһ Текештің қол астында болған.1219-1220 жылы Сығанақты Жошының әскері қоршап алады. Қала тұрғындары берілмей, олардың елшілерін өлтіріп, күшті қарсылық көрсетеді. Жеті күндік толассыз шабуылдан кейін жау қаланы басып алып, тұрғындарын түгел қырып тастайды. ХІІІ ғасырдың екінші жартысында қала қайта жанданады. Жошы ұрпақтары кезінде Ақ Орданың орталығы болып, онда теңге соғылған. ХV ғасырдың 70-жылдары қаланы қазақ ханы Керей иеленді. Сөйтіп, ол Қазақ хандығының алғашқы астанасы болды. ХV-ХVІІІ ғасырларда қала бұрынғысынша сауда орталығына айналды. Оны орыс саудагерлері мен елшілері жақсы білген. Сығанақ ХVІІІ ғасырға дейін жеткен. Қаланың қазіргі орны Сунақ-ата деп аталады. Археологтар Сығанақ қаласының маңынан ертедегі су құбырының іздерін тапқан.
Баласағұн — ортағасырлық ірі қалалардың бірі. Бұл қала Шу өзенінің бойында орналасқан. Жалпы зерттеулер бойынша, Баласағұн қаласы V ғасырда пайда болған. Бір кездері Баласағұн қарлұқтар мен қарақытайлардың астанасы болған. Баласағұнда ұлы ақын Жүсіп Баласағұн туған. Баласағұн қаласы Ақтөбе деп те аталған. Баласағұн қаласында 10 мыңдай адам тұрған.
Сауран қаласы
Сауран – Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырлардағы ірі қалаларының бірі. Қазіргі Түркістан қаласынан солтүстік-батысқа қарай 30 шақырым жерде орналасқан. Сауран туралы алғашқы деректер Х ғасырдағы еңбектерде кездеседі. Араб тарихшысы Мақдисидің шығармасында «Сауран – жеті қабат дуалмен қоршалған үлкен қала, оның ішінде рабат, мешіт бар» деп жазылған. ХІІІ ғасырдың орта шенінде Сауран Ақ Орданың орталық қалаларының бірі болды. ХІV ғасырдың аяғында Әмір Темір қаланы әскери қамалға айналдырған. Сауран ХVІІ ғасырдың аяғы мен ХVІІІ ғасырдың басында әлсіреп, ХІХ ғасырда біржолата күйреген. Қазіргі кезде Сауран қаласының қабырғалары мен мұнараларының қалдықтары сақталған. Аумағы 550-800 м. дөңгелек алаң. Қаланың ішіне қақпа арқылы кіруге болады. Қаланы қоршаған дуалдың сырт жағында көптеген каналдардың іздері сақталған. Археологтар жүргізген зерттеу жұмыстары қаланың VІІ-ХVІІІ ғасырларда өмір сүргендігін дәлелдейді.
Отырар қаласы
Отырар (Фараб) – Оңтүстік Қазақстан облысындағы ежелгі қала. Отырар VІІІ ғасырдың басында Тарбанд деген атаумен белгілі. Бұл атау Күлтегін және Білге қаған құрметіне арналған түрік сына жазбаларында кездеседі. Отырар ІХ ғасырдадың өзінде-ақ ірі қалаға айналған. V-ХV ғасырларда Отырар Арал бойындағы көшпелі тайпалармен сауда жасайтын орталық, сондай-ақ, Иран және Орта Азиядан Сібірге, Моңғолияға және Қытайға қатынайтын сауда жолындағы маңызды қала. 1218 жылы Мұхаммед Хорезмшаһтың Отырардағы билеушісі Қайыр ханның әмірімен Шыңғыс хан керуеніндегі көпестер өлтіріледі. Бұл Шыңғыс ханның Орта Азияға шапқыншылық жасауына сылтау болды. Тарихи әдебиеттерде бұл қырғын «Отырар апаты» деген атпен белгілі. Ақ Орда хандары, әсіресе, Ерзен хан мұнда медресе, мешіт, кесенелер салған. Жошы ұлысы құлағаннан кейін Отырар Әмір Темір мемлекетінің құрамына кірген. Әмір Темір мұнда бірнеше рет болып, Шығыс жорығына аттанарда (1405 жылы) осында дүниеден өткен. ХVІ ғасырдың басында қала қазақтардың билігіне біржолата көшіп, шамамен ХVІІІ ғасырдың басына дейін өмір сүрді. Отырар қаласында 16 мың халық тұрған. Қазір Отырар орнында археологиялық қазба жұмыстар жүргізілуде. |
Өңірлерде анықтама, мүлікті тіркеу, азаматты әскерден алып қалу, кәсіппен айналысуға рұқсат, сот сараптамасы үшін 20 мың теңгеден бастап 3 миллионға дейін талап етеді.
Мемлекеттік қызмет түрлерін саудаға салған! Әділет министрлігіндегілердің азаматтарға заңсыз анықтама, лицензия, сертификатты сатқаны әшкере болды. Бұл туралы zakon.kz, КТК телеарнасы жариялаған ақпаратқа сілтеме жасап хабарлайды.
Жемқорлыққа қарсы агенттік өкілдері шенеуніктердің, әсіресе, қандай құжаттар үшін жиі пара алатынын жария етті.
Олжас Бектенов, Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі төрағасының орынбасары: - Астана қаласы департаментінде, оңтүстікте өкінішке орай осындай фактілер бар. Көбісі мемлекеттік қызмет көрсету саласында кемшіліктер болады, орын алады.
Мәселен, Елордадағы Әділет департаменті басшысының орынбасары мен басқарма басшысы «Астана қалалық жарық» компаниясының бұғатталған шотын ашып беру үшін 22 миллион теңге пара сұраған. Астаналық шенеуніктер 12 жылға бас бостандығынан айырылады немесе әрқайсы 770 миллион теңгеден айыппұл төлеуі мүмкін.
Ауызбастырық алудан аймақтар да қалыспайды. Өңірлерде анықтама, мүлікті тіркеу, азаматты әскерден алып қалу, кәсіппен айналысуға рұқсат, сот сараптамасы үшін 20 мың теңгеден бастап 3 миллионға дейін талап етеді.
Егер тұрғындар шенеуніктің пара дәметіп тұрғанын бірден түсіне қоймаса, қажеті жоқ құжаттар сұрап адамды сандалтып қояды екен. |
Заманауи мемлекеттерді сипаттайтын бірқатар белгілер бар. Ол үшін әлемнің еаяси картасына қарар болсақ, немесе мемлекеттік құрылыс нысандарының көптүрлілігін сезіну үшін анықтамалықты ашсақ жеткілікті. Біз онда республикаларды, федерацияларды, корольдіктерді, князьдықтарды, әмірліктерді, сұлтанаттарды кездестіреміз; бірқатар мемлекеттер өздерін — халықтық, біреулері — демократиялық деп атайды. Жекелеген атауларда сол мемлекеттердің қалыптасуының тарихи ерекшеліктері көрініс тапқан: Америка Құрама Штаттары, Біріккен Араб Әмірліктері, Мексикандық Құрама Штаттары, ал өткен ғасырдың 90 жылдарына дейін Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы және Югославия Социалистік Федеративтік Республикасы өмір сүріп келді.
Саясат әлемінде бағдар алу оңай болуы үшін және әртүрлі мемлекеттер бір-бірінен қандай сипаттарымен ерекшеленетінін анықтау үшін ғалымдар мен ойшылдар ерте кезеңнен бастап түрлі классификациялаулар ұсынды. Олар мемлекет түрлерін бөліп қарастыруда әртүрлі белгілерді басшылыққа алды. Мәселен, біз мемлекеттер жер аумағы, экономикасының даму деңгейі, қарулы күштерінің қуаты, әлемдегі саяси салмағы мен беделіне байланысты бір-бірінен ерекшеленетінін білеміз. Осы ретте, біз үшін мемлекеттік құрылыс нысанымен байланысты өлшемдердің маңыздылығы айқын.
Олардың ішінде мынадай өлшемдер көзге түседі:
Басқару нысаны — мемлекеттегі жоғарғы билік органдарын ұйымдастыру тәсілі.
Аумақтық-мемлекеттік құрылыс нысаны орталық және жергілікті билік органдарының өзара қатынасу түрін анықтайды.
Саяси режим — билік функцияларын атқаратын әдістер мен құралдардың жиынтығы.
Басқару нысаны мемлекеттік биліктің жоғарғы органдарының қалыптасу нысанымен, сонымен қатар олардың қызмет атқаруы мен өзара әрекеттесу ерекшеліктерімен анықталады. Қазіргі күнде өмір сүріп отырған мемлекеттерді екі үлкен топқа — монархиялық және республикалық басқару нысанына бөлуге болады.
Монархия — ондағы билік мемлекеттің бір басшысының — монархтың (король, император, шах, әмір және т.б.) қолына жинақталатын басқару нысаны. Монарх лауазымы тақмұрагерлігін иелену қағидаты бойынша беріліп отырады. Монархияның басты ерекшеліктері: — биліктің мұрагерлікпен берілуі; — биліктің тұрғындарға есеп бермеуі; — билік құзыретін іске асыруда уақыттық шектеудің жоқтығы. Республика — мемлекеттік биліктің жоғарғы органдары тұрғындардың әртүрлі әлеуметтік топтарының мүдделерін көрсететін сайлану және алмасу жолымен қалыптасатын басқару нысаны болып табылады. Республикалық биліктің монархиядан ерекшелігі келесідей сипаттармен анықталады: — биліктің сайланбалылығы, — тұрғындар алдында есеп беруі, — басқару мерзімінің шектеулігі.
Монархия мен республикалар арасындағы айырмашылық биліктің берілу әдістеріне негізделеді: монархиялық құрылыста жоғарғы билікті жүзеге асыратын патша билігі «(король, император, шах, әмір және т.б.) белгілі бір әулетке тиесілі болып табылады және монарх титулы мұрагерлік бойынша беріліп отырады. Әдетте, монарх өмір жасы жеткенге дейін билік құрады, ал ол дүниеден қайтқан соң патша тағына үлкен ұлы отырады. Ерекше жағдайларда (мұрагерлері жоқ болған жағдайда, биліктен кеткен және/немесе тайдырылған жағдайда және т.б.) билік жақын туыстарының қолдарына өтуі мүмкін. Мұндай жағдайларда заңдар, дәстүрлер, жазылмаған тәртіптер мен ережелер көп жайтты айқындайды.
Билікті ұйымдастыру нысанына қарай монархиялар абсолютті, дуалистік және конституциялық болып бөлінеді.
Абсолютті монархия. Орта ғасырларда монархтар шектеусіз билікті пайдаланды. Король суверенитетке ие еді, яғни ол өз бодандарынан толық тәуелсіз болды. Заңдарды шығару, соғыс жариялау мен бейбітшілікті бекіту, әскер жасақтау, алым-салықтар жинау, шенеуніктерді тағайындау, сот билігін іске асыру, шіркеу қызметкерлерінің қызметтерін бақылау, атақ-мансаптар беру — тек корольге тиесілі құқық болатын. Сондықтан мемлекеттік мүдделер мен патшалардың мүдделері бір және бөлінбейтін тұтастық деп есептеліп, король бір мезгілде жоғарғы заң шығарушы әрі мемлекеттік шешімдерді атқарушы және жоғарғы сот функцияларын атқаратын еді. Мұрагер патшаның қолында биліктің осындай түрде жинақталуы абсолюттік монархия деп аталады. Яғни абсолютті монархия жағдайында король заң шығарады, ол сонымен қатар халыққа өз бодандарына құқықтар мен міндеттер жүктейтін конституцияны тарту етеді.
Абсолютті монархиядағы корольдің рөлі Гетенің атақты «Фауст» туындысында анық бейнеленген. Осы шығармадағы бодандарының тағдыры оның қалауынан тікелей тәуелді болатын корольге жолданған мадақтауға назар аударып көрелік: Сен ұлысың: қаламмен жазып екі сөз, бақытқа кенелт халқыңды!
Қазіргі күнде абсолютті монархиялар Араб түбегінде, Азия мен Африканың жекелеген елдерінде әлі де сақталып отыр. Олардың қатарында Сауд Арабиясы, Катар, Кувейт, Оман, Бруней және тағы басқа елдерді айта кетуге болады.
Конституциялық монархия. ХVIII-ХІХ ғасырлардағы буржуазиялық революция Еуропаның көптеген елдеріндегі король билігінің тұғырының шайқалуына алып келді. Дегенмен, жекелеген Еуропа елдерінде корольдері абсолютті билікті пайдаланудан шеттетілген монархиялар бүгінге дейін сақталып қалды. Мәселен, ағылшын ханшайымы бүгінгі күннің өзінде мемлекет басшысы ретіндегі титулын сақтап қалған, дегенмен шынына келгенде ол елді басқармайды және негізінен мемлекет пен ұлт тұтастығының рәмізі ретінде мәртебеге ие. Яғни, ханшайымның саяси құзыреті рәміздік сипатқа ие. Ұлыбританияда заң шығарушы билікті парламент иеленетін болса, атқарушы билік министрлер кабинетіне берілген. Биліктің осындай ұйымдасу түрі конституциялық монархия деп аталады. Конституциялық монархиялар қазіргі күнде Еуропаның батысы мен солтүстігінде орналасқан мемлекеттерде (Ұлыбритания, Дания, Швеция, Нидерланды, Норвегия елдері), Азия (Жапония) мен Африкада бар.
Осы ретте, Ф.Ницшенің терең мағыналы қанатты сөзі еске түседі: «Осыдан бастап конституциялық монархтарға жақсы түрде көріну тарту етілді: олар осы кезеңнен бастап «әділетсіз істерге» бара алмайтын болып қалды — сол үшін олардан билік тартылып алынды».
Дуалистік монархия. Бұлардан бөлек, монархиялық мемлекеттердің арасында абсолютті және конституциялық монархия қағидаттары қатар көрінетін мемлекеттер де бар. Олар дуалистік монархия атауына ие болды. Дуализмде (немесе екіүдайлық) биліктің белгілі бір бөлінісі көрініс табады, ал король осы орайда айтарлықтай кең өкілеттіліктерді пайдаланады. Монарх үкіметті басқарады (немесе тағайындайды), парламентпен қабылданған заңнамалық актілерге вето қоя алады, мемлекетті тікелей басқаруды жүзеге асырады. Дегенмен, бір мезгілде, монарх лауазымы мүрагерлік сипатта қала береді. Бұрын мұндай қатынастар феодализмнен капитализмге өту барысында парламентаризм әлі де аяғынан нық түрмаған кезде орын алатын. Қазіргі күнде дуалистік монархияға мысал ретінде Иордания, Марокко, Тунис елдерін айтуға болады.
Монархиялық биліктің өткені мен бүгіні. Жер шарында көп уақыттар бойы монархиялық билік үстемдік етті. Біз осы ретте Қазақ хандығы, Түрік қағанаты, Ресей империясы, Дат корольдігі тәрізді мемлекеттердің тарихта болғанын білеміз. Тіпті, XX ғасырдың басында Болгарияда, Италияда, Қытайда, Түркияда, Югославияда, Ауғанстанда корольдер, императорлар, әмірлер мен шахтар билік құрып тұрды. Тарихта монархиялық билік жойылғаннан кейін де халықтың монархтарды билікке қайта шақырған мысалдары бар екенін де айта кету керек. Мұндай жағдай Испания мен Камбоджада орын алды. Аталған екі ел өз тарихтарында қоғамның жауласушы тараптарға бөлінуі нәтижесінен туындаған күрделі сәттерін басынан өткерді және король билігіне қайта оралу ол елдердің ұлттық бітімгершілікке келулеріне және билік беделінің қайта өрлеуіне мүмкіндік берді. Осы ретте, монархияның билікке қайта келу түріндегі реставрация Испанияда сәтті өткенін айта кету керек.
Испанияда 1975 жылы король билігінің қайта орнатылуы диктаторлық режимнен демократияға бейбіт түрде өтуді қамтамасыз ете алды. Король Хуан Карлос I елді осындай сын сағатта әскери режимге қайта оралудан құтқарып қалып, оны экономикасы қарқынды дамыған заманауи мемлекетке айналдыра алды. Қазіргі күнде, ел дамуының күрделі сәтінде реформаларды іске асыруды өз мойнына алған Испания басшысының әлемдегі беделі ерекше деп айтуға болады.
Ал Камбоджадағы дәл осындай жағдай күрделі сипатта өтуде. Аталған елдің демократияға бет алған бастапқы қадамдары күрделі және қарама-қайшылықты үрдісте көрініс табуда. Дегенмен, Нородом Сианук елдің болашақ дамуында оңды рөл ойнайды және ұлтты біріктіре алатын тұлға болады деуге үміт бар екенін айта кету керек.
Конституциялық монархияның ерекшеліктері. Осы орайда Жапонияның конституциялық құрылысын мысал ретінде қарастырып көрелік. Бұл елде император салтанатты түрде «мемлекет пен халық бірілігінің рәмізі» ретінде жарияланған. Дей тұрғанмен, елдегі шынайы саяси әрекеттердің барлығы министрлер кабинетінің ұсынысымен және соның келісім беруімен ғана қабылданады. Императордың өкілеттілігі конституциямен қатаң түрде белгіленген: ол парламент пен үкіметтен шыққан заңдар мен жарлықтарды бекітеді, парламенттің төменгі палатасын (өкілдер палатасын) таратады, парламент сайлауларының мерзімін белгілейді, жоғарғы лауазымдағы тұлғалардың тағайындалуы мен қызметтен босатылуын бекітеді, шетел елшілерінің сенім грамоталарын қабылдайды, амнистияларды мақұлдайды, мемлекеттік марапаттарды табыстайды. Осы ретте, церемониалдарды жүргізу императордың басты міндеттерінің бірі болып табылатынын айта кету керек. Жалпы, ел үкіметі мен парламентінің барлық ұсыныстары мен тағайындаулары жапон монархы үшін міндетті болып табылады және ол үкімет тарапынан берілетін кез келген құжаттарға сөзсіз қол қоюы тиіс.
Конституциялық шектеулер жағдайында монарх мүдделі күштер арасындағы саяси күрестен және жекелеген топтардың бір сәттік мүдделерінен жоғары түратын фигура болып табылады. Халық қалауымен сайланбайтын тұлға ретінде король мемлекеттік институттардың тұрақтылығының және қоғамдық жүйенің сабақтастығының кепілі ретінде көрінеді. Күнделікті саяси өмірдегі конституциялық монархтың рөлі айтарлықтай рәміздік сипатқа ие және сол қоғамдағы дәстүрлі рәсімдер мен церемониаларды атқарумен шектеледі. Мәселен, ағылшын ханшайымы заңдарды бекітеді, парламент сессияларын ашады, марапаттаулар мен титулдарды береді.
Бүгінгі күннің өзінде Ұлыбританияның бүқаралық ақпарат құралдарында король сарайын күтіп-ұстау ел бюджетіне қымбат түсіп отырғаны туралы мақалаларды көптеп кездестіруге болады. Шынында да, король отбасына тиесілі сарайларды, үйлер мен көліктерді лайықты деңгейде ұстаудың және король отбасы мүшелерінің көптеген сапарлары салық төлеушілер үшін елеулі соманы қүрайтыны анық. Дегенмен, осындай жағдайлардың өзінде ел жүйесін өзгерту туралы сөз айтылмайды, ол тек британдықтардың жоғарыда аталған шығындарды мемлекет қазынасынан қаржыландыру көлемі туралы ойларын білдіретін пікірталаспен шектег леді. Өйткені Ұлыбритания азаматтары өз елін монархсыз көзге елестете алмайды, және қоғамдық алаңда кейде айтылып жататын республикалық жүйені ендіру туралы пікірлер түрғыңдар тарапынан қолдау таппайды. Бұл британ азаматтарының болашаққа қатынастағы сенімдері қазіргі өмір сүріп отырған король билігінің тұрақтылығына қатынастағы сеніммен тығыз байланысып кеткеніне дәлел бола алады.
Негізгі үғымдар: басқару нысаны, аумақтық-мемлекеттік құрылыс нысаны, саяси режим, монархия, абсолюттік, конституциялық және дуалистік монархия, реставрация. |
Дәрістің мақсаты: кәсіптік оқыту оқытушыларының әдістемелік және арнайы даярлық талаптарымен таныстыру.
Негізгі ұғымдар: кәсби-педагогикалық білім, көпдеңгейлі педагогикалық білім беру, диагноскалық, бейімділік, компенсаторлық, даярлаудың танымдық қызметі және біліктілікті жоғарылату, педагогикалық, пәндік-кәсіптік, арнайы біліктілікті жоғарылату.
Мазмұны:
1. Кәсіптік оқыту оқытушыларының әдістемелік және арнайы даярлауға қойылатын талаптар. Қазіргі оқу-тәрбиелік үрдісіндегі кәсіптік оқыту оқытушыларының қызметтік міндеттері мен құқықтары.
2. Кәсіптік мектептегі әдістемелік жұмыс жүйесі, кәсіптік оқыту оқытушыларын даярлау және біліктілігін жоғарылату.
Кәсіптік оқыту оқытушыларының әдістемелік және арнайы даярлауға қойылатын талаптар. Қазіргі оқу-тәрбиелік үрдісіндегі кәсіптік оқыту оқытушыларының қызметтік міндеттері мен құқықтары.
Кәсіптік оқыту оқытушыларының әдістемелік және арнайы даярлау бөлімі мынадай талаптарға жауап береді: өзінің мамандығының тұлғалық және әлеуметтік маңыздылығын сезінеді; білім беру туралы тұтас түсінікті игереді; білім беру үрдісінің заңдылықтары мен ұстанымдары туралы білім жүйесін меңгереді және өзінің кәсіби қызметінде оларды қолдана алады; пәндік білім саласында кәсіби тілді меңгереді; ғылымды дамыту мен жеке көзқарастарды қарастыруға өзгертілген әлеуметтік практикалар жағдайында, жұмыстың жаңа формалары мен әдістерін таңдауға қабілетті; өзін-өзі талдауға қажетті, өзінің шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту мен біліктілігін көтеруге, ұйымдастырушылық- әрекеттестік іскерлігін игереді; әріптестермен өзара қарым-қатынас құруға, өзінің кәсіби қызметіндегі басқару шешімдерін тауып, кабылдап және жүзеге асыра алады; ойлау, сөйлеу, қарым-қатынас мәдениетін игереді; жүйелілік тәсіл негізінде жобалау қызметіне қабілетті.
Қазіргі оқу-тәрбиелік үрдісінде кәсіптік оқыту мұғалімі құқылы:
- дара еңбек жолының формасындағы педагогикалық қызметі, табыстармен қоса, кәсiпкерлiк сияқты қаралады және заңдарға сәйкес тiркеуге жатады;
- педагогикалық нормаларға сай, мемлекет орнатқан оқу мекемелерін құруға және осы оқу мекемелерін басқаруға;
- кәсіби біліктілігін тегін жоғарылатуға және оны жүзеге асыра алуға;
- ұқсас қызмет, мамандықтар бойынша қосымша жұмыс істеуге;
Кәсіптік оқыту мұғалімінің қызметтік міндеттері білім беру мекемелері қызметкерлерінің тарифтік-біліктілік сипаттамасында(талаптары), сондай-ақ толығырақ білім беру мекемелерінің Жарлықтары мен білім беру мекемелерінің ішкі еңбек тәртібі ережелерінде көрсетілген.
Кәсіптік оқыту мұғалімі міндетті:
- сабақ беретін пәндерінің ерекшеліктерін ескере отырып, түрлі оқыту амалдары, әдістері мен құралдарын қолдана отырып, оқыту мен тәрбиелеуді жүзеге асыруға;
- мемлекеттік жалпыға бірдей білім беру стандартының талаптарына сәйкес оқу бағдарламаларын жүзеге асыруға және білім алушылардың даярлау деңгейін қамтамасыз етуге;
- өзінің кәсіби қызметінде жоғары деңгейге жетуге ;
Кәсіптік мектептердегі әдістемелік жұмыс жүйесі, кәсіптік оқыту оқытушыларын даярлау және біліктілігін жоғарылату.
Жоғары және орта арнаулы оқу орындары мен мамандардың кәсіби білімін көтеру институттарындағы педагогикалық дайындық және білімін қайта жетілдіру қосымша кәсіптік білім беруге жатады. Ол алған кәсіби білімдерін әрі қарата дамыту және жетілдіру, білім беру үдерісінде меңгеруге бағыттала ұйымдастырылады.
Қосымша кәсіптік білімді іске асыруда білім беру мекемелері, әртүрлі ұйымдастыру-құқықтық формалары, басқару органдары,ғылыми-зерттеу мекемелері, ақпарат қызметтері өзара бірлікте жұмыс атқарады. Бұл жүйе төмендегі ұйымдастыру түрінде іске асады: мұғалімнің өздігінен білімін көтеру, әдістемелік бірлестіктер, кафедралар, білім беру орталықтары, курстар, семинарлар, конференциялар, мұғалімнің білімін жетілдіру және қайта даярлау мекемелері, жоғары оқу орындарындағы қайта даярлау орталығы. Республикада кадрлардың білімін жетілдіру және қайта даярлау республикалық, облыстық, қалалық білім жетілдіру институттарында жүзеге асырылады.
Нарықтық білім жүйесіне көшуге байланысты әр мұғалім өзінің кәсіби өсуінің стратегиялық бағдарламасын айқындау арқылы білімін жетілдіру бірінші кезекке қойылуы керек.Кәсіптік мектептегі әдістемелік жұмыс жүйесі – кәсіптік білім беру сапасын жоғарылату бойынша, кәсіптік мектептердегі қойылған міндеттерге сәйкес жұмыстарға арналған педагог жағдайын құру бойынша шаралар жиынтығынан тұрады.
Әдістемелік басқарудың төмендегідей басты міндеттері болып табылады:
- әдістемелік қызмет көрсетудегі педагогикалық қызметкерлер қажеттілігін анықтау; жаңа әлеуметтік педагогикалық жұмыстарға арналған педагогикалық ұжымның қажетті жағдайларын қамтамасыз ету бойынша нақты шараларды жасау;
- практикалық жұмыстардың қызығушылығын ескере отырып, инновациялық қызмет жағдайында әдістемелік жұмыстың жаңа мазмұны мен формаларын жасау;
- жаңа типті оқу мекемелерін құру мақсатында білім беру мекемелерін дамыту бағдарламасын жасау;
- алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибені енгізуде қатаң орталықтандырылған жоспарлаудан бас тарту; әр оқу мекемелерінің қызығушылықтары мен мүмкіншіліктерін, әр оқытушының кәсіби даярлығын ескере отырып, осы тәжірибені диагностикалық негізде қолдану;
- экспериментальды мектептер, алдыңғы қатарлы тәжірибедегі авторлық мектептер байланыстарын құру;
Әдістемелік қызмет жұмысының мазмұны кешенді сипатта және іс-әрекеттің төрт бағытынан тұрады: технологиялық, педагогикалық, ғылыми және басқарушылық.
Технологиялық —диагностикалық негізде оқытушының педагогикалық қызметін талдау, оқытушы мен өндірістік оқыту шеберлерінің педагогикалық еңбегін баяндау, педагогикалық тәжірибені педагогикалық технология деңгейіне жеткізу.
Педагогикалық — педагогикалық шеберлікті, біліктілікті жоғарылату, шығармашылық жеке пікірді дамыту мен өздігінен білім беруді жүзеге асыруда педагогикалық қызметкерлерге тәжірибелік көмек көрсету.
Оқытушылар мен өндірістік оқыту шеберлеріне кеңес беру, көмек көрсету нақты оқу мекемелері жұмысының тәжірибесінде білім беру стандарттарын енгізу жағдайында ғылыми-әдістемелік қамтамасыз етуді жасау.
Басқару —мемлекеттік жалпыға бірдей білім беру стандарт талаптарын жүзеге асыру жағдайында оқу-тәрбиелік үрдістің инновациялық қайта өңделуіне қабілетті педагогикалық ұжымды құру; берілген оқу құжаттары, ғылыми, оқу және оқу-әдістемелік әдебиеттерінің ақпараттық банк қорын жасау; оқу-тәрбиелік үрдістің әдістемелік қамтамасыз ету жиынтығын жасау бойынша ұйымдастырушылық жұмыстары, үнемі болатын семинарлар, педагогикалық шеберлік бойынша байқаулар ұйымдастыру; білім беру сапасын жоғарылату бойынша білім беру мекемелеріндегі әдістемелік жұмыстың педагогикалық (әдістемелік) кабинет-орталығы жұмысын ұйымдастыру және басқару
Ғылыми — білім беру мекемелерін дамытуда жаңа идеялар, тұжырымдамалар мен бағдараламаларды қабылдауда тәжірибелі-эксперименталдық жұмыстарды ұйымдастыру; кәсіптік білім беруді стандарттау жағдайында оқу-бағдарламалық құжаттарды оқыту мен қабылдауда эксперименталдық мектептерді ұйымдастыру; білім беру мекемелерінің базасында жүргізілген, психология, педагогика, кәсіптік оқытудың жаңа технологияларында эксперименталдық жұмыстарды жүргізуде ғылыми ұйымдастыруға көмек көрсету; ғылыми-тәжірибелік конференциялар өткізу;оқу мекемелері жұмысының тәжірибесіне білім беру стандарттарын енгізу мониторингі бойынша білім беру мекемелерінің әкімшілігіне көмек көрсету;
Кәсіптік оқыту оқытушыларын даярлау мен біліктілігін жоғарылату үрдісінде кәсіптік білім беру мекемелеріндегі мамандардың кәсіби-білім беру қажеттілігін қанағаттандыру, сондай-ақ жеке тұлғаның кәсіби құзыреттілігін жоғарылату, барлық кәсіби жолында интеллектуалдық мүмкіндігін жүзеге асыру міндеттері шешіледі.
Кәсіптік оқыту оқытушыларын қайта даярлау қызметтерінің мақсатына жататындар:
- бітірушілердің әмбебап және кәсіби құзыреттілігін қамтамасыз ететін бастауыш және орта кәсіптік білім беру жүйесінің үйрету ортасында табысты жұмыс істеуге мүмкіндік беруде, еңбек нарығында әлеуметтік мобильділік пен тұрақтылықты игеруде тыңдармандардың кәсіби-білімді алуы;
- әлеуметтік жауапкершілікті, мақсатқа жету, ұйымдастырушылық, еңбексүйгіштік, коммуникативтік, педагогтың жалпы мәдениетін жоғарылатуды қалыптастыру;
Кәсіптік оқыту оқытушыін даярлау мен біліктілігін жоғарылатудың негізгі қызметтері төмендегідей:
- диагностикалық, бейімділік пен қабілеттіліктерін анықтау, біліктілікті көтеру тиімділігінің қамтамасыз ету мақсатында олардың даярлығы мен жеке-психологиялық білім деңгейін анықтауды қарастырады;
- компенсаторлық, білім берудегі тарату кемшіліктерімен байланысты, кәсіптік білім берудегі жалпытехникалық және арнайы пәндер оқытушылары мен өндірістік оқыту шеберлерінің негізделген білімді қабылдай алмауы, пәндік-кәсіби және педагогикалық білім мен біліктілікті терең меңгеруден соң алдыңғы алынған білімді жою;
- бейімдеушілік – ақпараттық мәдениетті дамыту, өзіндік білім беруге оқыту, оқу мекемелерінің мәртебесін, даярлау саласы, қызметтер, жұмыс орындарын ауыстыруда педагогикалық менеджмент негіздері мен әмбебап педагогикалық технологияларды және іс-әрекеттегі бағыттылық мақсатындағы жүйені жобалау іскерлігі;
- танымдық, тұлғаның ақпараттық, кәсіби және интеллектуалдық қажеттілігін қанағаттандыруды қамтамасыз ету;
- болжамдық,шығармашылық потенциалды ашып, олардың кәсіби-педагогикалық қызмет мүмкіншіліктері мен даярлығын анықтайды.
Білім беру бағдарламалары түрлеріне сәйкес педагогикалық, пәндік-кәсіби, арнайы біліктілікті жоғарылату деп бөлінеді.
Арнайы біліктілікті жоғарылату интегралдандырылған оқу жоспарлары
бойынша оқу мекемелерінің қажеттіліктеріне сәйкес немесе тыңдаушылардың жеке-тұлғалық сұраныстарына жасалған болуы мүмкін.
Пәндік-кәсіби біліктілікті жоғарылату пән бойынша білім мен іскерлікті тереңдету, жүзеге асыру және жаңартумен байланысты. Ол барлық мамандықтарға, оның ішінде оқытудың жаңа ақпараттық технологиялар саласындағы мамандарға, жалпытехникалық және арнаулы пәндер оқытушыларына қажет.
Педагогикалық біліктілікті жоғарылату кәсіптік оқыту оқытушыларының кәсіби психологиялық-педагогикалық құзырлылық қалыптастыру мен дамытуға, олардың жаңа кәсіби-педагогикалық ойлау бағыттылығына арналған. Педагогикалық біліктілікті жоғарылату мазмұнының жобалауын ескере отырып, кәсіби оқу мекемелеріндегі оқытудың тиімділігі оқытушылар мен өндірістік оқыту шеберлерінің деңгейі олардың құнды бағыттылығы ретінде анықталады.
Өндірістік оқыту шеберлеріне сынақ мерзімі қажет. Өндірістік оқыту шеберлеріне сынақ мерзімі және арнаулы пәндер оқытушылары кәсіби оқу мекемелерінде тірегі ретінде орналасқан материалдық-техникалық жабдықталуына сәйкес біліктілікті көтеру институтының салалы кафедрасында арнайы құрылған базасында ұйымдастырылуы мүмкін.
Сонымен, кәсіптік оқыту оқытушыларының біліктілігін көтеру және даярлау нәтижесі кәсібилікті өсіру, инновацияға қарама-қайшылықтың азаюы, кәсіби-педагогикалық потенциалды өзектілендіру, кәсіби рефлексияны қалыптастыру, мамандардың кәсіби тәрбиеленуі, кәсіби-педагогикалық потенциалды өзектілендіруге жағдай жасау, еңбек нарығында оның бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату жолында маманның әлеуметтік қорғауын қамтамасыз ету болып табылады. |
Гидросфера (гр. һуdor — су, spһаіrа — шар) — 1) жер ғаламшарының су қабығы немесе құрлықтағы (тереңдегі, топырақтағы, жер бетіндегі), мұхиттағы және атмосферадағы, яғни жер шарындағы барлық сулардың жиынтығы. Оны мұхиттар мен теңіздердің суы, құрлық сулары — өзендер, көлдер, бөгендер, мұздықтар, сондай-ақ литосфераның жоғарғы бөлігіне сіңетін жер асты суы, атмосферадағы ылғал құрайды. Гидросфера жер бетінің шамамен 71%-ын алып жатыр. Гидросфераның шамамен 94%-ын мұхиттар мен теңіздер құраса, 4%-ы жер асты суларының, шамамен 2%-мұздықтар мен қарлардың (негізінен Арктика, Антарктида мен Гренландия), 0,4%-құрлықтардағы жер үсті суларының (өзен, көл, батпақ) үлесіне тиеді. Гидро-су, сфера-шар Су 3 күйде болады: сұйық, қатты, газ Гидросферадағы барлық судың мөлшері-1,6 млрд км куб, мұхит теңіз сулары-96,5 %, тұщы су-2,5% Жер бетінің 3\4 бөлігін д.ж мұхит суы алып жатыр. Су айналымы 2-ге бөлінеді. 1.Кіші су айналымы-судың мұхиттан атмосфераға, атмосферадан мұхитқа қайтып қосылуы. 2.Үлкен су айналымы-судың мұхиттан атмосфераға, атмосферадан құрлыққа, құрлықтан мұхитқа қайтып қосылуы. Дүниежүзілік мұхиттың бөліктері: 1.Теңіз-мұхит суының қасиетімен жануарлар дүниесі ерекше болып келетін бөлігі. 2.Шығанақ-мұхиттың құрлыққа сұғына еніп жатқан бөлігі. 3.Бұғаз-екі жағы құрлықпен шектескен енсіз су айдыны. Теңізер арал, су асты жоталары, түбектер арқылы бөлініп тұрады. Теңіздер ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі теңіздер тек Еуразияда кездеседі:Жерорта, Қара, Азов,Каспий, Арал теңіздер Ең терең теңіз-Филиппин Ең үлкен шығанақ-Гвинея шығанағы. Д.ж ең үлкен бұғаз-Дрейк бұғазы, ені-5248км Ең ұзын бұғаз-Мозамбик, ұзындығы-1670км, ені-950км Мұхит суының қасиетіне тұздылығы мен температурасы жатады. Судың температурасы географиялық ендікке, тереңдікке байланысты өзгереді. Д.ж мұхит суының орташа температурасы-17,4 градус Жердегі жылу жинақтаушы-Мұхит Мұхит суының қату температурасы- -2 градус Тұздылықтың өлшем бірлігі-промилле Судың тұздылығы дегеніміз-бір литр суда еріген әр түрлі заттардың граммен алынған мөлшері. Д.ж мұхит суының орташа тұздылығы- 35 промилле Д.ж ең тұзды теңіз- Қызыл теңіз 41 промилле Өлі теңіздің тұздылығы-270 промилле Тереңдікті өлшейтін құрал-эколот Тереңдікті дыбыстың көмегімен өлшейді. Дыбыс бір секундта 1500м жетеді. Д.ж мұхит суының тереңдігі-3700м 20 ғасырдың 20-шы жылдарына дейін тереңдікті өлшейтін құрал-қарапайым лот Д.ж ең терең шұңғыма- Мариан 11022м Мұхиттағы тіршіліктің таралуы 3-ке бөлінеді: 1.Планктон-грекше-кезеген ағысқа қарсы келе алмайтын өте ұсақ микроорганизмдер мен балдырлар Киттер қоректенеді-планктон 2.Нектон-грекше-қалдық мұхиттың негізгі бөлігінде өмір сүретін балықтар, жыландар, тасбақалар 3.Бентос- грекше-тереңдік теңіз шаяндары, маржандар, балдырлар. Теңіз сүтқоректілері-дельфиндер, киттер Тіршілікке бай тереңдік-200метр Тіршілікке бай аудан-қоңыржай ендік. Оның жалпы көлемі 1370,3 млн км3, бұл планета көлемінің 1/800 бөлігін ғана құрайды. Шөгінді (тұнба) таужыныстардың басым көпшілігі Гидросфера мен литосфераның жапсарында қалыптасады.[1] Аздаған мөлшердегі су атмосфера мен тірі ағзаларда шоғырланған. Су массаларының барлық нысандары су айналымы барысында бір түрден екінші түрге өтеді;
2) жердің теңіз, мұхит, көл, өзен, мұздықтар мен жер асты суларынан тұратын қабығы, солардың жиынтығы. Гидросфераның орташа қалындығы 3,8 км-ге жетеді. Мұхиттың ең терең тұсы 11 км-ден асады (Тұнық мұхиттағы Мариан ойысы — 11022 м).[2]
Гидросфера
Гидросфетаның ластануыӨңдеу
Гидросфераның ластануы — ластағыш заттардың гидросфераға мол мөлшерде түсуі, олардың өзен, су қоймалары, көлдер мен теңіздер, мұхиттар мен жер асты суларын ластап, су ортасының қалыпты жағдайын бұзуы.[3] Қазіргі таңда гидросфера антрапологиялық факторлардың әсерінен өзгеріп жатыр. Мәселен, өзендерге, көлдерге тіпті, теңіздерге дейін түрлі зауыт-фабрикалардан шыққан химиялық сұйықтықтардың қалдықтары құйылып жатыр.
Гидросфера — Жер шары суларының жиынтығы, агрегаттық күйіне (сұйык, қатты және газ) қарамастан, химиялық байланыспаған барлық суды қамтитын Жердің сулы қабығы. Ылғал айналымы процесінде судың барлық турі бірінен екін- шісіне өтеді. Гидросфера мұхиттардың, теңіздердің, құрлықтың жер асты және жер үсті суларын қамтиды. Судың біршама мөлшері атмосфера мен тірі организмдерде болады. Көбінесе Гидросфера деп жер бетінің 71%-ын құрайтын теңіздер мен мұхиттарды ғана санайды. Гидросфера көлемінің 96%-ын теңіздер мен мұхиттар, 2%-ға жуығын жер асты сулары, шамамен, 2%-ын мүздар мен қарлар (негізінен, Антарктида мен Гренландияның), 0,02%-ын құрлықтың жер үсті сулары (өзендер, көлдер, батпақтар) құрайды.[4]
Гидросфера (ағыл.hydrosphere )-жердің су қабаты болып табылады. [5]
ДереккөздерӨңдеу
↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Қ 17 Геология/Жалпы редакциясын басқарған — түсіндірме сөздіктер топтамасын шығару жөніндегі ғылыми-баспа бағдарламасының ғылыми жетекшісі, педагогика ғылымдарының докторы, профессор, Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты А.Қ.Құсайынов — Алматы: "Мектеп" баспасы" Ж А Қ , 2003. — 248 бет. ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2
↑ Биология: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. — Алматы: «Атамұра» баспасы, 2009 жыл. ISBN 9965-34-927-4
↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.
↑ Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
↑ Қазақ тіл үздік оқушысы:Еңлік Шөребайқызы
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет.
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.
Бұл — геология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
Қазақстанда 3 отряд тармағы (акариформды, паразиттіформды және аз зерттелген пішендік кенелер), 10 тұқымдасы, 58 туысы, 236 түрі (иксод кенелерінің 51, гамаз кенелерінің 100, қызыл денелі кенелердің 24,қамба кенелерінің 52, аргас кенелерінің 9 түрі) бар. Республиканың барлық өңіріне кең тараған. Жер бетінде, теңізде, тұщы суда тіршілік етеді, ал жыртқыш және өсімдікқоректі кенелер жер қыртысында, ормандағы ағаш түбінде, өсімдік бетінде, ін мен ұя ішінде мекендейді. Дене құрылысы, пішіні мен түсі әр түрлі, ұзындығы 1,0 – 30 мм. Жұптасқан 1 – 2 көзі болады, көзсіздері де кездеседі.
Дернәсілінің 6 (3 жұп) аяғы, ересегінің 8 (4 жұп) аяғы бар. Терісі не кеңірдегі арқылы тыныс алады. Кейбір түрлерінде еркегі мен ұрғашысының жыныс айырмашылығы айқын белгіленген (жыныстық диморфизм). Ұрық шашу не іштей ұрықтану арқылы өсіп-өнеді. Партеногенез (еркек кенелердің қатысынсыз) арқылы да көбейеді. Арасында жұмыртқа салатындары да, тірі туатындары да бар. Кейбір кенелер барлық даму сатыларынан (жұмыртқа, алғашқы дернәсіл, дернәсіл, нимфа, ересек кене) өтеді, енді біреулері кейбір сатылардан өтпейді. Кене– адам, жануар және өсімдік паразиті, адамға бөртпе, сүзек, кене энцефалиті, туляремия, малға пираплазмоз сияқты табиғи-ошақты аурулар қоздырғыштарын таратады (иксод және аргас кенелері), мал денесінде қан сорып тіршілік ететін таспа құрттардың аралық иесі (сауытты кене); астық зиянкестері (қамба кенесі); адам мен малды қотырға (қотыр кенесі), дерматит пен жапон қызбасына (қызыл денелі кене.) шалдықтырады. Кенені құрту үшін акарицидтер мен биолиогиялық әдістер қолданылады. Кенелерді зерттейтін ғылым саласы акарология деп аталады.[1]
Кенелер (Acarina) - өрмекші тәрізділердің 3 отрядын біріктіреді. Денелері 0,05 тен 13 мм жетеді, тойынған қан сорғыш кене денесі 30 мм дейін ұлғаяды. Дене бөліктері біртұтас болып біріккен. Дернәсілдеріның 3 жұп, нимфалары мен имагосының 4 жұп аяқтары бар. Денесімен қозғалмалы қосылған педипальпалары күрделі ауыз мүшесін, (басқа ұқсас) құрайды. Хелицерларының сырт пішіні әртүрлі, педипальпалары кене қармалағыштарын құрайды. Сезім мүшелері - денесіндегі көптеген қылтанақтары, лира тәрізді мүшелері мен көздері. Тармақталған кеңірдек тәрізді тыныс мүшелерімен, ал кейбір түрлері терісі арқылы тыныстайды. Кенелер дара жынысты буынаяқтылар. Оларда жыныстық диморфизм айқын байқалады. Кене отрядтары: шөпші кенелері, ең жабайы сатыдағылары. Ол жер шарының жылы аймақтарының орманды жерлерін мекендейді. Бұлар өте ұсақ топырақ бетіндегі жыртқыштар. Акариформдық кенелер денесі екіге протеросомаға, (алдыңғы жұп аяғы мен ауыз аппараты) және гистеросомаға (құрсағы мен артқы жұп 2 аяғы) бөлінген; паразитиформдық кенелер денесі құрсақ пен баскеудеден тұрады. Оның 4 жұп аяғымен ауыз аппараты, (басы) бар. Акариформдық кенелер құрамында қора, қышыма қотыр, жүн, қауырсын, су, өрмек сауыттылар, берішкенелері бар. Тоғышарформдық кенелер құрамына иксодид, аргазид және гамазидтер енген. Кенелер дерматиттер, қотыр ауруларын туғызады. Қан сорғыш кенелер көптеген ауру қоздырушыларын тасымалдайды, (энцефапиттер, туляремия, сібір жарасы т.б.). Кенелер көптеген таспа құрттардың аралық иелері, (аноплоцефалидтер). Кенелер сонымен қатар дәнді дақылдармен өнімдерінің зиянкестері.[2]
Кенелер - нағыз паразит жәндіктер
Кене
Кенелер - өрмекшітәріздестерге жататын ұсақ жәндіктер. Олар топырақта, орман төсемінде, әр түрлі ұяларда, іңдерде, өсімдіктерде, тұщы суларда, теңіздерде тіршілік етеді. Сондай-ақ паразиттік жолмен тіршілік ететін кенелердің 20 мыңнан астам түрі бар деп есептеледі. Бұлардың тұрқы 0,05-13 мм шамасынан аспайды. Тек қанға тойған кене мөлшерінің 30 миллиметрге дейін жетуі мүмкін. Көпшілік кенелердің медициналық және малдәрігерлік салала мәні бар. Олар бірқатар қауіпті ауруларды жануарлардан адамға тасымалдауға бейімделген. Сондықтан адам мен үй хайуанаттарын ауруға шалдықтырады. Астық және ұн қорын ысырап етіп, бүлдіретін де кенелер тобы бар. Кейбір кенелердің паразиттік тіршілік ету әсерінен мәдени өсімдіктердің түсімі кемиді. Тіпті өсе алмай қалады. Дегенмен құраған өсімдік қалдықтарын шіріту арқылы топырақ құнарлылығын арттыратын да кенелер болады.
Кенелердің сан алуан топтары бар: жайылым кенесі, су кенесі, астық кенесі, қамба кенесі, өрмеккене, берішкене, мамықкене, шашкене. Кенелердің дене бөлігі - өрмекшілерден өзгеше. Тек қарапайым құрылымы кенелерде ғана болмаса, өзгелерінде үш бөлік: бас, көкірек, құрсақ тұтасып бітіскен. Сондықтан кене денесінен бұл бөліктерді ажырату қиын. Кененің дернәсілі алты аяқты. Ал ересек кенелерде сегіз аяқ болады. Тек берішкене ғана төрт аяқты. Тұтқыаяқтардың негізі біріге келіп, денеге жалғасады. Сөйтіп қимылдайтын ауыз мүшесі түзіледі. Бұл сырттай қарағанда кененің «кішкене басы» тәрізденіп байқалады. Бірақ бұл дененің бас бөлігі болып саналмайды. Кененің ауыз мүшесі қорегіне байланысты түрліше құралады. Қатты затпен қоректенетін кененің аузы - кеміруші, сұйық затпен қоректенетіндердікі шаншып-соруға бейімделеді. Кене жабынындағы қылтанақтары арқылы сезеді. Терісі немесе демтүтіктері арқылы тыныс алады. Кенелер - дара жынысты жәндіктер, жұмыртқа арқылы, кейбіреуі тірілей туып көбейеді. Кененің дамуы басқа өрмекшітәріздестерден ерекше. Жұмыртқадан үш жұп аяғы бар дернәсіл пайда болады. Ол жыныс жүйесі жоқ, сегіз аяқты нимфага айналады. Нимфадан ересек кене шала түрленіп дамиды.
Caption text
Нимфа (гректің «нимфе» деген сөзіне негізделеді) - қуыршақ сатысынан өтпей, шала түрленіп дамитын буынаяқтылардың дернәсілі. Мысалы, кенелердің дернәсілі қуыршақсыз түрленіп, ересек кенеге біртіндеп ауысады. Жайылым кенелері адам терісінде, жабайы жануарлар мен ауыл шаруашылық малдарында паразиттік тіршілік етеді. Кене және оның дернәсілі даму барысында әр түрлі жануарларды иеленеді. Соған байланысты бір иелі, екі иелі және үш иелі кенелер болады. Дернәсіл ересек кене болғанға дейін бір жануарды иемденсе - бір иелі; ал дернәсіл мен нимфа бір жануарда, ересек кене басқа жануарда паразиттік етсе - екі иелі; дернәсіл кезінде бір жануарда, нимфаға айналған соң екінші жануарда және ересек кенеге айналған соң үшінші жануарда паразиттік етсе - үш иелі кенелер тобына жатады. Мысалы, ит кенесі - үш иелі жәндік. Оның дернәсілі қанға тойып алып, жерге түседі, түлейді де нимфаға айналады. Лимфа қорегін басқа жануардан табады. Бұдан соң нимфа ол иесінде тіршілігін тоқтатып, жерге түседі. Жыныстық жүйесі жетілген, ересек кенеге айналады. Ересек кене тағы бір жануарға жабысады. Сөйтіп кене даму барысында үш жануарды иемденеді. Тайгалық кене адамға ең қауіпті ауру - энцефалит (ми ауруы) ауруын жұқтырады.
Табиғатта тайга кенесі әр түрлі жануарлардың денесінде орнығады. Сорған қаны арқылы бір жануардан екінші жануарға энцефалит қоздырғышын таратады. Бірақ бұдан жануар ауырмайды. Осылай табиғатта ауру қордасы пайда болады. Кене энцефалитінің вирусы - тасымалдаушы жәндік арқылы таралатын қоздырғыш. Кене дернәсілі, нимфасы және ересек түрі белгілі бір аумақта бір жануарлардан екінші жануарларға ұзақ уақыт айналымда болады. Жұқпа қоздырғышы сақталатын осындай аумақ қандай болса да, бір аурудың табиғи қордалы деп аталады. Тасымалданатын аурулардың табиғи қордасы туралы теорияны академик Евгений Никанорович Павловский және оның шәкірттері жасады. Қазақстанда бұл салала академик Илларион Григорьевич Галузо (және профессор М. М. Ременцова) көп үлес қосты. Адам үшін қышыма кене - өте қауіпті жәндік. Оның мөлшері 0,2-0,5 миллиметрден аспайды. Сондықтан ұлғайтқыш әйнек арқылы ғана толық көруге болады. Қышыма кене адамның терісіне еніп, денені қышытады. Бұл құбылыс оның түлеген кездегі қабыршақтары мен бөлінді заттарының денеге сіңуінен болады. Қышыма кене мал денесінде жайлап, адамға көбінесе жылқыдан жұғады. Қышыма кененің әрекетінен денеде қотыр пайда болады. Адам немесе мал қотырлан мазасызданіп, арып-талып, әлсірейді. Қотырды денеге дәрі-дәрмек жағу арқылы ем дейді. Малдардың қотырын емдегенде ерекше газ камерасына ұстайды. Бұл үшін малдың басын сыртта қалдырып, мойнынан қатты қысып тұратындай тетік жасайды. Ал паразитті өлтіретін улы затпен ыстайды.
Кене
Кенелер - ауыл шаруашылық жануарлар мен өсімдіктердің зиянкестері. Кенелер азық-түлік қорын бүлдіріп, ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді. Микроскоппен ғана көруге болатын өте ұсақ кенелер (қамба, сүтсірне кенесі) азық-түлікті орынсыз ысырапқа ұшыратады. Әсіресе -қамба кененің зияны қисапсыз. Ол қамба ылғалданғанда өте тез көбейеді. Сөйтіп астық пен ұнды жеп, оны шірік иісті сұр затқа айналдырады.
Мамықкенелер құстардың денесінде мекендеп, әкаяқ (әсіресе тауықта) ауруын туғызады. Мұндайда сирақтағы қабыршақтар қопсып, аяқта ақшыл томпақтар түзіледі де, ұлпа тіршілігін жояды. Сөйтіп, тауық саусағын қимылдата алмай, ақыры өледі. Бұл ауруды ақшыл томпақтарға қарамай немесе креолин жағып емдеуге болады. Үй хайуанаттары тері кенелерінен де зардап шегеді. Бұлар - қышыма кенедей ірірек - 1 мм шамасындағы жәндіктер. Кене теріге жабысып алады. Ол малдың қайын сорғанда, жануар тынышсызданып, оның терісі қабынады, қотырға айналады. «Қотырды қаси берсең - қаны шығар. Киімді қаға берсең — шаңы шығар» демекші, терінің жүні түседі. Содан мал азып, титықтайды. Тері кенесінен құтқару үшін қойды жүнін қырыққаннан соң креолинді суға тоғытады. «Қансигек» ауруы еліміздегі мал шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді. Мысалы, Алматы, Жамбыл, Түркістан облыстарында осы аурудың зардабынан малдардың 80 пайызы шығынға ұшырайды. Аурудың ғылыми атауы - пироплазмоз. Ауру белгілері: малдың дене температурасы 41-42С-ге дейін көтеріліп, тынышсызданады; жүректің және асқазан жолы бұзылып, қан аралас зәр шығарады, мал әлсіреп, ариды. Ауруды тасымалдаушы — жайылым кенесінің нәзікбас кене деген түрі.
Жайылымда мекендейтін нәзікбас кенелер мамыр-тамыз айларында өте көбейт кетеді. Сондықтан мал осы мезгілде «қансигек» ауруына жиі ұшырайды. Бұл кенелер қорексіз 9 ай тіршілік ете алады. Мұндайда кенелер кездескен жайылымнан малды 9 айдай басқа кенесіз табынға ауыстыру керек. Сонда мал пироплазмозбен (кене арқылы жүғатын ауру) ауырмайтын болады. Құрт пішінді, мөлшері 0,1-0,2 миллиметр ден аспайтын ұсақ берішкенелер әр түрлі өсімдіктердің шырынын сорады. Олардың ұлпасын және мүшелерін зақымдайды. Сөйтіп өсімдік денесінде беріш (шорланған ісік) түзіледі.
Алма кенесі (лат. Eriophyes mali)- тұрқы бір миллиметрге жетер-жетпес ұсақ жәндік. Ол алма, алхоры, шие, кейде алмұрт ағаштарына зиян келтіреді. Ұрықтанған кененің аналығы ағаш қабығының астында қыстайды. Сәуір айында қоректенуге шығады. Бүршік жарып келе жатқан жапырақтармен қоректеніп, соған жұмыртқалайды. Алма кенесі жаз бойы 7 - 9 рет ұрпақ береді. Бұларды жеміс ағашы гүлдеп болған соң және жапырақта кененің 2 - 4 дарағы байқалған жағдайда дәрілеу арқылы жоюға болады. Мәдени өсімдіктер зиянкестерінің бірі - өрмеккене. Мөлшері 0,2-1,0 миллиметрден аспайтын кішкене кенелердің тұтқы аяқтарында өрмек бездері болады. Бұлар бақ, бау, қозалы және жылыхана өсімдіктеріне орасан зор зиян келтіреді. Кенелер өсімдік жапырағынан шырын сорады. Сондықтан өсімдік өніп-өсе алмайды. Сөйтіп, әлсізденген өсімдік солады. ұрықтанған аналық кенелер қыркүйек - қараша айларында қыстамаға жатады. Олар ағаш немесе өсімдік бүрі жапырақ жайғанда қыстаған орындарынан шығады. Алма кенелері сияқты бұларға да қарсы күрес шарасы жүргізіледі.[3]
Кененің зияны
Кенелер. Бұлар — өрмекшітәрізді ұсақ жәндіктер — топырақта, орман төсемінде, әр түрлі ұяларда, індерде, есімдіктерде, тұщы суларда, теңіздерде, тіршілік етеді, Сондай-ақ паразиттік жолмен тіршілік ететін кенелердің 20 мыңнан астам түрі бар деп есептеледі. Бұлардың дене мөлшері 0,05—13 мм шамасынан аспайды. Тек қанға тойған кене мөлшері 30 миллиметрге дейін жетуі мүмкін. Көпші-лік кенелердің медициналық және малдәрігерлік салада мәні бар. Олар бірқатар қауіпті ауруларды ұзақ сақтап, жануарлардан адамға тасымалдауға бейімделгендіктен, адам мен үй хайуанаттарын ауруға шалдықтырады. Астық және ұн қорын ысырап етіп, бүлдіретін де кенелер тобы бар. Кейбір кенелердің паразиттік тіршілік ету әсерінен мадени өсімдіктердің түсімі кеміп, тіпті өсе алмай қалады. Дегенмен қураған өсімдік қалдықтарын шіріту арқылы топырақ құнарлығын арттыратын, топырақга тіршілік етегін де кенелер болады. Кенелердің әр турлі экологиялық ортада тіршілік етуі олардың мекен ету ортасының алуан түрлілігін жэне биологиялық ерекшеліктерін дәлелдейді. Мысалы, жайылым кенесі, су кенесі, астық кенесі, қамба кенесі, өрмеккене, берішкене, мамықкене, шашкене деген сан алуан топтары бар.
Кенелердің дене бөлігі — өрмекшілерден өзгеше. Тек қарапайым құрылысты кенелерде ғана болмаса, кене денесіндегі үш бөлік: бас, көкірек, қүрсақ тұтасып бітіскен, сондықтан кене денесінен бүл бөліктерді ажырату қиын. Кененің дернәсілі алты аяқты, ересек кенелер сегіз аяқты болып келеді, тек берішкенеде төрт аяқ болады. Тұтқыаяқтардың негізі біріге келіп, денеге жалғасу арқылы қимылдайтын ауыз мүшесі түзіледі, бұл сырттай қарағанда кененің «кішкене басы» тәрізденіп байқалады, бірақ бұл дененің бас бөлігі болып саналмайды. Кененің ауыз мүшесі қорегіне байланысты түрліше құралады. Қатты затпен қоректенетін кененің аузы — кеміруші, сұйық затпен қоректенетіндердікі шаншып-соруға бейімделеді. Кене жабынындағы қылтанақтары арқылы және лира тәрізді мүшелерімен сезеді, терісі немесе демтүтіктері арқылы тыныс алады.
Кенелер — дара жынысты жәндіктер, жұмыртқа арқылы, кейбіреуі тірілей туып көбейеді. Кененің дамуы басқа өрмекшітәрізділерден ерекше. Жұмыртқадан үш жұп аяғы бар дернәсіл, ал одан жыныс жүйесі жоқ, сегіз аяқты нимфа, нимфадан ересек кене шала түрленіп дамиды.
Жайылым кенелері адам терісінде, жабайы жануарлар мен ауылшаруашылық малдарында паразиттік тіршілік етеді. Кене және оның дернәсілі даму барысында әр түрлі жануарларды иеленеді. Соған байланысты бір иелі, екі иелі және үш иелі кенелер болады. Дернәсіл ересек кене болғанға дейін бір жануарды иемденсе — бір иелі; ал дернәсіл мен нимфа бір жануарда, ересек кене басқа жа-нуарда паразиттік етсе — екі иелі; дернәсіл кезінде бір жануарда, нимфаға айналған соң екінші жануарда және ересек кенеге айналған соң үшінші жануарда паразиттік етсе — үш иелі кенелер тобына жатады. Мысалы, ит кенесі — үш иелі жәндік. Оның дернәсілі қанға тойып алып, жерге түседі де, түлеп барып, нимфаға айналады, ал нимфа қорегін басқа жануардан табады. Нимфа да ол иесінде тіршілігін тоқтатып, жерге түседі де жыныстық жүйесі жетіліп, ересек кенеге айналады. Ересек кене тағы бір жануарға жабысады, сөйтіп кене даму барысында үш жануарды иемденеді.
Ит кенесі және тайга кенесі адамға ең қауіпті ауру — энцефалитті жұқтырады. Бұлар табиғагга әр түрлі жануарлардың денесінде орнығып, бір жануардан екінші жануарға сорған қаны арқылы энцефалит қоздырғышын таратады, бірақ бұдан жануар ауырмайды. Сөйтіп табиғатта ауру қордасы пайда болады. Тасымалшы жәндік арқылы таралатын қоздырғыш (мысалы, кене энцефалитінің ви-русы немесе оба таяқшасы) белгілі бір территорияда бір жануарлардан екінші жануарларға кене дернәсілі, нимфасы және ересек түрімен ұзақ уақыт айналымда болады. Инфекция қоздырғышы сақталатын осындай территория қандай болса да, бір аурудың табиғи қордасы деп аталады.
Тасымалданатын аурулардың табиғи қордасы туралы теорияны академик Евгений Никанорович Павловский және оның шәкірттері жасады. Қазақстанда бұл салада академик Илларион Григорьевич Галузо (және профессор М. М. Ременцова) көп үлес қосты.
Адам үшін қышыма кене — өте қауіпті жәндік. Оның мөлшері 0,2—0,5 миллиметрден аспайды, сондықтан ұлғайтқыш әйнек арқылы ғана толық көруге болады. Қышыма кене адамның терісіне еніп, денені қышытады, себебі оның түлеген кездегі қабыршақтары мен бөлінді заттары денеге сіңеді. Қышыма кене мал денесін де жайлап, адамға көбінесе жылқыдан жұғады. Қышыма кененің әре-кетінен денеде қотыр пайда болады. Адам немесе мал қотырдан мазасызданып, арып-талып, әлсірейді.
Қотырды денеге дәрі-дәрмек жағу арқылы емдейді. Малдардың қотырын емдегенде ерекше газ камерасына ұстайды. Бұл үшін малды басын далада қалдырып, мойнынан қатты қысып тұратындай тетік жасайды да, паразитті өлтіретін улы күкіртті ангидридпен ыстайды. Ауыл шаруашылық жануарлар мен өсімдіктердің зиянкестері.
Кенелер азық-түлік қорьш бүлдіріп, ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді. Микроскоппен ғана көруге болатын өте ұсақ кенелер, мысалы, қамба кенесі, сүтсірне кенесі азық-түлікті орынсыз ысырапқа ұшыратады. Әсіресе қамба кенесінің зияны қисапсыз. Ол қамба ылғалданғанда өте тез көбейеді де, астық пен ұнды жеп, оны шірік иісті сұр затқа айналдырады.
Мамықкенелер құстардың денесінде мекендеп, әкаяқ (әсіресе-тауыққа) ауруын туғызады. Мұндайда сирақтағы қабыршақтар қопсып, аяқта ақшыл томпақтар түзіледі де, ұлпа тіршілігін жояды, Сөйтіп, тауық саусағын қимылдата алмай, ақыры өледі. Бұл ауруды ақшыл томпақтарға қарамай немесе креолин жағып емдеуге болады.
Үй хайуанаттары тері кенелерінен де зардап шегеді. Бұлар қышыма кенеден ірірек—1 мм шамасындағы жәндіктер. Теріге жабысып алып, малдың қанын сорғанда, жануар тынышсызданып, оның терісі қабынады, қотырға айналады. «Қотырды қаси берсең - қаны шығар. Киімді қаға берсең — шаңы шығар» демекші, терінің жүні ғана түсіп қоймай, мал азып, титықтайды. Тері кенесінен қутқару үшін қойды жүнін қырыққаннан соң креолинді суға тоғытады.
«Қансигек» ауруы мал шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді. Мысалы, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында осы аурудың зардабынан малдардың 80 проценті шығынға ұшырайды. Аурудың ғылыми атауы — пироплазмоз. Ауру белгілері: малдың дене температурасы 41—42°С-ге дейін көтеріліп тыныш-сызданады, жүректің және асқазан жолының бұзылуы нәтижесінде қан сиеді, мал әлсіреп, ариды. Ауруды тасымалдаушы — жайылым кенесінің нәзікбас кене деген түрі. Жайылымда мекендейтін нәзікбас кенелер мамыр-тамыз айларында өте көбейіп кетеді де, мал осы мезгілде «қансигек» ауруына жиі ұшырайды.
Бұл кенелер қорексіз 9 ай тіршілік ете алады, сондықтан кенелерді кездестірген жайылымнан малды 9 айдай кенесіз басқа табынға ауыстырса, мал пироплазмозбен ауырмайтын болады.
Құрт пішінді, мөлшері 0,1—0,2 миллиметрден аспайтын ұсақ берішкенелер әр түрлі өсімдіктердің шырынын сорып, олардың ұлпасын және мүшелерін зақымдайды, сөйтіп өсімдік денесінде беріш түзіледі.Дене тұрқы бір миллиметрге жетер-жетпес алма кенесі алма, алхоры, шие, кейде алмұрт ағаштарына зиян келтіреді. Үрықтанған кененің аналығы ағаш қабығының астында қыстап, сәуір айында қоректенуге шығады, бүршік жарып келе жатқан жапырақтармен қоректеніп, соған жұмыртқалайды. Алма кенесі жаз бойы 7—9 рет ұрпақ береді. Бұларды жеміс ағашы гүлдеп болған соң және жапырақта 2- 4 дара кене байқалған жағдайда дәрілеу арқылы жоюға болады.
Мәдени өсімдіктер зиянкестерінің бірі — өрмеккене. Мөлшері 0,2—1,0 миллиметрден аспайтын кішкене кенелердің тұтқыаяқтарында өрмек бездері болады.
Бұлар бақ, бау, қозалы және жылыхана өсімдіктеріне орасан зор зиян келтіреді. Кенелер өсімдік жапырағынан шырын сорып, олардың өсіп - өнуіне кедергі келтіреді, сөйтіп әлсізденген өсімдік солады. Ұрықтанған аналық кенелен қыркүйек – қараша айларында қыстамаға жатып, ағаш немесе өсімдік бүрі жапырақ жайғанда қыстаған орындарынан шығады. Алма кенелері сияқты бұларға да қарсы күрес шарасы жүргізіледі.
Дереккөздер
↑ Қазақ энциклопедиясы
↑ Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
↑ Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2007. ISBN 9965-34-607-0
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет.
Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
azərbaycanAfrikaansBahasa IndonesiaMelayucatalàčeštinadanskDeutscheestiEnglishespañolfrançaisGaeilgehrvatskiitalianoKiswahililatviešulietuviųmagyarNederlandsnorsk bokmålo‘zbekFilipinopolskiPortuguês (Brasil)Português (Portugal)românăshqipslovenčinaslovenščinasuomisvenskaTiếng ViệtTürkçeΕλληνικάбългарскиқазақ тілімакедонскирусскийсрпскиукраїнськаעבריתالعربيةفارسیاردوবাংলাहिन्दीગુજરાતીಕನ್ನಡमराठीਪੰਜਾਬੀதமிழ்తెలుగుമലയാളംไทย简体中文繁體中文（台灣）繁體中文（香港）日本語한국어
WhatsApp-қа қосылу
WhatsApp – дүние жүзіндегі кез келген адаммен тілдесудің жылдам, қарапайым және сенімді жолы. 180-нен астам мемлекетте 2 миллиардтан көп адам WhatsApp қолданбасы арқылы достарымен және отбасы мүшелерімен кез келген уақытта кез келген жерден хабарласа алады. WhatsApp тегін қызмет ұсынып қоймайды, сонымен қатар түрлі ұялы құрылғыларда және интернет нашар ұстайтын аумақтарда қолжетімді бола отырып сіздің қай жерде орналасқаныңызға қарамастан тілдесудің жеңіл әрі сенімді жолын қамтамасыз етеді. Сүйікті сәттеріңізді бөлісудің, маңызды ақпарат жіберудің немесе достарыңызбен хабар алысудың қарапайым әрі қауіпсіз жолы болып табылады. WhatsApp пайдаланушыларының қай жерде орналасқанына қарамастан өзара байланысуларына мүмкіндік береді.
«WhatsApp» жұмысқа орналасудың тең мүмкіндігін ұсынатын және миноритарлық топтарға тең мүмкіндіктер беру саясатын ұстанатын жұмыс беруші болғанын мақтан тұтады. Біз нәсіл, дін, тері түсі, ұлт, жыныс (соның ішінде жүктілік, босану, репродуктивті денсаулық туралы шешімдер немесе тиісті медициналық жағдайлар), жыныстық ориентация, гендерлік сәйкестік, гендерлік танытым, жас, қорғалған ардагер статусы, мүгедектігі бар жеке тұлға статусы, генетикалық ақпарат, саяси көзқарастар, іс-әрекеттер немесе заңмен қорғалатын басқа да қолданылатын сипаттар бойынша кемсітпейміз. Жұмысқа орналасудың тең мүмкіндігі туралы хабарламамызды осы жерде қарауға болады. Сонымен қатар, қолданыстағы федералдық, штаттық және жергілікті заңдарға сәйкес бұрын қылмыс жасаған білікті үміткерлерді де қарастырамыз. Ақпаратыңызды заң бойынша талап етілген немесе рұқсат етілген түрде пайдаланып Facebook компаниясының, оның қызметкерлерінің және басқа тұлғалардың қауіпсіздігін қамтамасыз етуіміз мүмкін. Facebook компаниясының Pay Transparency Policy және Equal Employment Opportunity is the Law хабарламасын тиісті сілтемелерін басып қарауға болады. Бұған қоса, WhatsApp компаниясы заң талаптарына сәйкес белгілі жерлерде E-Verify бағдарламасына қатысады.
WhatsApp компаниясы жұмысқа қабылдау барысында мүмкіндігі шектеулі үміткерлерге ақылға қонымды баспана ұсынуға тырысады. Мүгедектікке байланысты сізге көмек немесе баспана қажет болса, бізге мына мекенжай бойынша хабарлаңыз: accommodations-ext@fb.com . |
Ғасырдан астам тарихы бар Қызылорда локомотив пайдалану депосының мұражайында өткен күннен сыр шертетін бірегей жәдігер сақтаулы тұр. 1976 жылы депоның 70 жылдығы қарасаңында ашылған мұражай жыл өткен сайын жаңа экспонаттармен толықтырылып келеді. Көненің көзі – алып паровоз бен ҰОС ардагерлеріне арналған аспан асты мұражайына депо ауласынан орын берілген.
Мұражай табалдырығынан аттасаңыз, қарама-қарсы екі қабырғаға ілінген қос картаның бірінде 19-ғасыр, екіншісі 20-ғасырда аймақтағы теміржол құрылысының сұлбасы бедерленген. Бұдан кейінгі экспонаттардан өткен ғасырдың басында салынған Ташкент-Орынбор теміржолы құрылысынан тарихи суреттер мен құжаттар, алғашқы станциялар сұлбасын көруге болады. Келесі экспозицияда қала тарихы, яғни 1853 жылы қоқандықтарды аймақтан қуып шығып, Перовск бекінісінің (Перовск – Қызылорданың алғашқы атауы) салынуы жайлы мәліметтер бар.
Бөлімше теміржолындағы станция мен бекеттердің, вокзал ғимараттарының, локомотив депосының ең алғашқы нұсқасы, кейінгі және бүгінгі көріністері, даму кезеңдерінен сыр шертетін суреттер келесі бір экспозицияда орын алған. Осындай экспозициялардың бірінде депо теміржолшыларының 1905-1907 жылдардағы революциялық дүмпуге үн қосқаны байқалады. Социал-демократтардың ықпалымен жұмыс сағатын азайту, жалақыны көтеруді талап еткен депо слесарі А.В.Червяков бастаған, құрамында жеті мүшесі бар «большевиктік жетеу» ұйымының суреттері сақталған. Жалпы мұражайға қойылған экспонат, тақта-стенд, сұлба-макет, әртүрлі құжаттар, кітаптар секілді 150-ден астам жәдігердің арасында не жоқ десеңізші?! 1902 жылы шығарылып, ұзақ жыл қолданыста болған шойыннан жасалған рельстің сынығы да сақталған.
– Мұражайға қазалылық теміржолшылар әкеліп тапсырған, бүгінде тарихи жәдігерге айналған рельстің үш түрі бар. Оның бірінің ұзындығы 113 см, ені 10 см, биіктігі 11,5 см көлемінде, жақтау қабырғасында «к.з.кн.Б.БЬЛОСЕЛЬСКАГО 1902 года» деген жазу жазылған, – деді мұрайжай қызметкері Қызғалдақ Оспымбетова.
Тарихқа көз жіберсек, бұл рельс Ресейде теміржол енді пайда болған екі ғасыр бұрын Еділ-Жайық өңірінде темір қорытып, болат рельс шығаратын князь Белосельский-Белозерскийдің шеберханасының өнімі болса керек деп ой түюге болады. Князьдің Уфа губерниясының Катав-Иванов мекенінде де темір-болат балқытатын шеберханасы болды деген деректер бар. 1901 жылдан бастап шеберханадан шығарыла бастаған мұндай рельстердің екінші жақтауына к.ж.д деген мөр-таңба (клеймо) басылыпты. Сәйкесінше, бұл белгілер қазыналық темір жол аббревиатурасы немесе «Константинов темір жолы» дегенді білдірсе керек. Белосельский-Белозерскийдің шеберханасының өнімі Орынбор-Ташкент теміржолының құрылысына пайдаланылып, Сыр бойына да жеткен болып тұр ғой.
Мінеки, екі ғасырды жалғастырып жатқан теміржолдың тарихын зерделей келе талай-талай тұма сырға қанығуға әбден болады... |
Менің студенттік өмірім Менің есімін Рахат . Мен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің медицина және денсаулық сақтау факультетінің стоматология мамандығына т...
- Аллаев Рахат
Менің университетім-менің мақтанышым! Мен Туркменістаның Дашогуз қаласынан келдим. Аты жөнім Аллаев Рахат Сейітназар ұлы болады. Мен осы жылы Ал-Фара...
- Аллаев Рахат
Менің университетім-менің мақтанышым! Мен Туркменістаның Дашогуз қаласынан келдим. Аты жөнім Аллаев Рахат Сейітназар ұлы болады. Мен осы жылы ҚазНУ "... |
Нұр-Сұлтандағы Республикалық физика-математика мектебінің педагогі Қуаныш Мағауин Apple курстарынан өтіп, емтихандарды сәтті тапсырды және ол қазақстандық мұғалімдер арасында алғаш болып сертификат алды, деп хабарлайды Zakon.kz.
Қуаныш Германия, Ирландия, БАӘ, Мысыр, Үндістан және басқа да елдердің педагогтерімен бірге оқыды. Оқытушыларға арналған «Apple Certified Trainer» курстарын Apple компаниясы жыл сайын өткізеді.
Енді информатика пәнінің мұғалімі Қуаныш Мағауин әлемнің үздік әзірлеушілері білім саласындағы жаңа жобаларын таныстыратын Apple Education эксклюзивті іс-шараларына қатыса алады.
Педагог Қуаныш Мағауиннің арқасында Apple Authorized Training Center for Education (AATCE) мәртебесі өзі жұмыс істейтін мектепке де автоматты түрде берілді. Енді Қуаныш Мағауин жұмыс істейтін елордадағы Республикалық физика-математика мектебі Swift қосымшасын жасау бойынша курстар өткізіп, оқушыларды сертификаттап, оқу орнында Apple classroom зертханасын аша алады.
Жас педагог мектепте оқушыларға арналған мобильді қосымшалар әзірлеу бойынша курстар өткізуді жоспарлап отыр.
Біз электронды оқулықтар мен күнделіктер қолданатын, сондай-ақ емтихандар мен олимпиадаларды онлайн форматта өткізетін санаулы елдердің қатарындамыз. Apple курстарында Swift бағдарламалау тілі арқылы мобильді қосымшаларды әзірлеудің негіздерін үйрендік. Тәлімгерлер дәрісті ағылшын тілінде өткізді. Менің тобымда негізінен қосымшаларды әзірлеуде мол тәжірибесі бар IT-мамандар оқыды. Ал мен топтағы жалғыз мұғалім болдым. Барлық емтиханды тапсырып, Apple оқытушысы мәртебесін алғаныма қуаныштымын. Алдағы уақытта мектепте оқушыларға арналған мобильді қосымшалар әзірлеу бойынша курстар өткізіп, әріптестеріммен алған тәжірибеммен бөлісуді жоспарлап отырмын, – дейді информатика пәнінің мұғалімі Қуаныш Мағауин. |
1998 жылы 6 сәуір күні Қызылорда облысы Байқоңыр қаласында дүниеге келді. 2016 жылы Ю.А.Гагарин атындағы орта мектепті бітірді.
2016-2020 жылдары Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық Өнер академиясының «Музыкалық театр әртісі» бойынша профессор Нұрқанат Жақыпбай шеберханасын тәмамдады.
2020 жылдан бастап Нұр-Сұлтан қаласы әкімдігі Жастар театрының актері.
Театр
Ж.Сомжүрек «Көзімнің қарасы» /музыкалық драма/ – Тоғжан (Қоюшы режиссер – Нұрқанат Жақыпбай, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері);
Қ.Жүнісов «Пранк-Махаббат» /комедия/ - Қымбат (Қоюшы режиссер – Дәурен Серғазин, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері);
С.Маршак «Жыл он екі ай» /ертегі/ - Патшайым, Мамыр айы (Қоюшы режиссер – Айгүл Баядилова, Өнер магистрі); |
Есеп беру терезесінде карталарды, стратиграфикалық бағандарды, кескіндерді, әртүрлі графиктерді және суреттерді оналастыруға болады, параққа сыйатындай етіп есептеумен басып шығарушы құрылғыға нәтижелер үшін оларды біріктіреді (комбинирлеу). Әртүрлі ашық терезелерді Есеп беруге алмастыруға болады, парақтағы орналасуын және өлшемін өзгертуге болады (12 сурет).
12 сурет
Мәтіндерді және түсініктемелерді енгізіп, аяқталған үлгі (макет) алуға болады. Әрине, Есеп беру функциясын қолданбай ФАЙЛ→ БАСЫП ШЫҒАРУ↓ (ФАЙЛ→ПЕЧАТАТЬ↓) командасынмен Карта терезесінің бөлек мазмұның шығаруға болады. Бұл жағдайда сіз терезе шегінде не бар соңы ғана шығара аласыз. Тек Есеп беру үлгісінде (макетінде) сіз түсініктеме, графиктер, стратиграф бағандар, кескіндер сияқты терезе мазмұның және картаның басқа да атрибуттарын орналастыруға болады. Есеп беру терезесі MapInfo-ны қосқан кезден кейін тез арада қолданбалы. Терезе →ЕСЕП БЕРУ (Окно→ОТЧЕТ) командасы арқылы Есеп беруді ресімдеуге кірісуге болады.
MapInfo-да жиек (рамка) сайманы бар.
Есеп беру үлгісінің (макетінің) жиек ішінде өлшемдеді өзгертіге болады. Жиек мазмұны Карта, Кесте немесе График мазмұнына тура сәйкес келеді. Есеп беру жиегінің мазмұнымен MapInfo терезесінің мазмұнының орташа байланысы бар.
Карта терезесін құру
Есеп беруді құрудың бірінші қадамы Картаның тиімді терезесін құрумен байланысты. Егер екі түрлі карта керек болса, онда тек Алақан сайманының қолдануға болады, картаны басқа жерге ауыстырып қоюға және КАРТА →ҚАЛАЙ БОЛҒАННЫҢ КӨРСЕТУ (КАРТА→ПОКАЗАТЬ КАК БЫЛО) командасын қолданып содан кейін қайтып келуге болады. Есеп беру терезесінде бір картаның екі түрін алу үшін екі бөлек Карта тересін құру керек.
Карталардағы жазбалар
Есеп беру қолтаңбалары Картадағыдай болуына жету үшін бірнеше мәселерлер бар. Карталардың масштабын ауыстыру кезінде картада және есеп беруде қолтаңба бейнеленуінің ерекшеліктері байқалады. MapInfo сеансындағы қолтаңбалау мысалы, "Қабатпен басқару" диалогындағы Қолтаңбалау командасын қолданған кезде қолтаңбалар жеке қабатта сақталмайды, бірақта олардың стилін бастапқы қалпы бойынша өзгертуге болады, бірақ одан әрі редакциялау мүмкін емес. Редакциялауға және сақтауға болатын қолтаңбаны құру үшін Autolabel.mbx немесе Label.mbx программаларын қолдану қажет. Бұл MapBasic қосымшалары жеке қабатта қолтаңба құруға мүмкіндік береді, және оларды одан кейін де сақтауға және редакциялауға болады.
Есеп беруде легенданы қолдану
Есеп беру картографиялық та, тематикалық та легендаларды қолдануға болады. Екі терезе түрі де MapInfo экранындағыдай өлшеммен Есеп беру терезесінде бейнеленеді. Легенда жиегі қысқартылған кезде, түсініктеменің өзі кесіледі. Легендаларда қолданылатын мәтін стилі (қаріп, қаріп өлшемі) есеп беріде де сақталады.
Есеп беру терезесіне легендаларды біріктіру әртүрлі болып жүзеге асады, ол легенда түріне байланысты
Есеп беруге тематикалық легенданы MapInfo сеансында көрсетілмеген болсада енгізуге болады. Осыны жүзеге асыру үшін, Есеп беру терезесі активті екеніне көз жеткізіп және ЖИЕК (РАМКА) пернесіне басу керек. Есеп беру терезесінде тышқөан пернесін басыңыз және қажетті өлшемдіе тематикалық легенда үшін жиекті құрышқан пернесін жіберген кезде жиек диалогы ашылады. Терезеге түсіп келетін тізімнен тематикалық қабат Түніктемесін тандап және ОК↓ басыңыз. Тематикалық легендалар жиекте пайда болады. Сонымен бірге есеп беру терезесіне басқа да терезелерді енгізуге болады.
Картографиялық легендалармен жұмыс істеген жағдайда ең алдымен Есеп бері терезесіне оны енгізбей тұрып, КАРТА→ ЛЕГЕНДА ҚҰРУ (КАРТА→СОЗДАТЬ ЛЕГЕНДЫ) командасын қолданып түсініктеме құрып алуыңыз керек.
Жиек – графикалық объект болғандықтан онда : оны Бағыт сайманың көмегімен ауыстыруға болады. Штрихтауды және жиектенуші сызықтың түрін өзгерту. Жиекті көшіру немесе кесіп алу және оны Есеп беру терезесінің басқа терезесіне қою.
Есеп берудің объектісін түзету
MapInfo – да Есеп беру терезесінде объектілерді тура түзетумен басқаратын командалар бар. Сіз объектілерді көлдеңнен немесе тігіннен бір – біріне байланысты қарым – қатынас бойынша немесе Есеп беруге байланысты қарым –қатынас бойынша түзетуге болады. Сізтүзеткіңіз келген объектіні тандап, ЕСЕП БЕРУ › ТҮЗЕТУ (ОТЧЕТ>ВЫРОВНЯТЬ) командасын орындауыңыз қажет.
″Объектілерді түзету″ диалогы шығады. Тігіннен және көлдеңнен баптауды сәйкесінше беріңіз.
Үлгі (макет) өлшемімен басқару
MapInfo экранына Есеп беру терезесінің өлшемі есеп берудің басып шығаруының негізгі шығарылыуынан әдетте қысқа өлшемді болып келеді. Көрсету масштабы экранның төменгі сол бұрышында шығарылады және басып \шығарудың сызықты өлшеміне қатысты экранның сызықты өлшемі зөзімен бірге үлкейту немесе төмендету проценттің құрайды.
Есеп беру терезесімен жұмыс жасаған кезде бейнелеудің көлемін өзгертуде әр түрлі әдістерді қолдануға болады.
Еске саламыз, сіз жеке жиектреде ғана емес, сонымен бірге барлық терезелерде бейнелеудің көлемін өзгерте аласыз. Сондықтан, егер сіз мысалы, бір жиектің Карта терезесінде ғана бейнелеудің көлемін өзгерткеңіз келсе, онда сізге сәйкес Карта терезесіндегі бейнелеудің көлемін өзгерту керек.
Есеп беру терезесіндегі сәйкес жиек бейнеленуінің көлемін бірден өзгертілмейді.
Есеп беру терезесінде бейнелеудің өлшемін өзгертудің төрт әдісі бар:
Ұғайтатын немесе Кемитін Лупа саймандарын қолдлану. Саймандармен үлгі (макет) кеңістігіне бағыттаңыз және қажетті өлшемді аймақты пунктирмен ерекшелеңіз.
2. ҮЛГІ ӨЛШЕМІ (РАЗМЕР МАКЕТА) команда диалогынан бейнелеу өлшемін орнатыңыз. Сіз 6.3% - тен 800%-ге дейінгі әртүрлі мәнді бере аласыз.
3. (1-8) сандық пернетақтаның пернесін қолданыңыз. Үлкен сандарға үлкен өлшемдер сәйкес (геометриялы прогрессияда). Мысалы, ″1″ деген пернені басып, сіз 6.3% өлшемін орнатасыз, ал ″2″ басып – 12.5%, ″3″ - 25% және тағы сол сияқты. Пернелерді NumLock режимін қосумен пернетақтаның сандық блогында басу қажет.
4.Есеп беру менюіндегі көрсету командасын қолданыңыз (ШЫНАЙЫ ӨЛШЕМДЕРДІ, ҮЛГІ КӨРСЕТУ, ҚАЛАЙ БОЛҒАНЫҢ КӨРСЕТУ).
Карталарды масштабтау
Есеп беруді дайындаудың ең бір қиын мәселесі картаның қажетті масштабын орнату болып табылады.
Карта масштабын орнытудың екі жолы бар. Бірінші әдіс КАРТА > БАСҚАША КӨРСЕТУ (КАРТА>ПОКАЗАТЬ ПО-ДРУГОМУ) командасын орындау болып табылады. Осындай әдіспен масштабты орнату манитор өлшемімен сәйкесінше Карта терезесінде жүзеге асады. Мұндай масштаб әдісін қолдану сирек қолданылады, өйткені экранда картамен жұмыс істеу үшін нақты масштаб қажет емес. Бұл әдісті презентацияны дайындау үшін қолданылады.
Басып шығару үшін немесе карталардағы плоттер үшін нақты масштаб өте маңызды. Шығатын картаның қажетті нақты масштабын алу үшін, Есеп беру терезесімен Карта терезесін үйлестіру керек және сонымен бірге сізге қандай нәтиже керек екенің шешу қажет. Мысалы, Есеп беру жиегінде ені бойынша 9 дюйммен толықтыратын 1:25000 масштабты карта керек болады. Осы жағдайда бұл шарттарды төзу үшін картаны толтыру қажет. Немесе, егер картада анықталған арақашықтық берілсе, онда шығатын үлгі (макет) үшін қағаз өлшемін үлкейту керек. Келесі екі формулалар картаның дұрыс өлшемін, масштабын және жиек өлшемін орнатуға көмектеседі.
Жиектің шекті өлшемінің масштабын орнату
Келесі формула жиектің анықталған өлшемімен және анықталған масштабымен картаны алу үшін Карта терезесінде берілген үлкейтулерді есептеуге арналған.
((Жиек ені дюйммен * Масштаб)/12)/5280 = Карта өлшемі милмен, мысалы, 1:24000 масштабты картаны құру және оны 8 дюймді жиек енімен толықтыру керек. Талап етілетін масштабпен және жиек өлшемімен үлестірілетін Карта терезесінің енің анықтау керек. Есептеу формуласы былай болады:
((8*24000)/12)/5280) = 3.03
Содан кейін КАРТА >БАСҚАША КӨРСЕТУ (КАРТА>ПОКАЗАТЬ ПО-ДРУГОМУ) командасын орынаңыз және терезенің жаңа ені ретінде 3.03 мили мәнді енгізіңіз.
Карта терезесінің анықталған енімен масштабты орнату
Келесі формула карта терезесінің берілген енінің өлшемі және берілген масштабты карта сыатын жиек үшін дюймдер санын есептеу.
(Карта ені милимен *5280 *12)/Масштаб = Қажетті жиек ені.
Мысалы, 1:10000 масштабты және карта терезесінің 20мили еніндей карта жасау керек. Осы параметрлермен үлесетін жиек өлшемін анықтау керек. Есептеу формуласы былай болады:
(20*5280*12)/10000 = 12.67
Сіздің жиегіңіздің ені 12.67 дюйммен болу керек. Егер принтер мұндай өлшемді беттерді шығаруға рұқсат бермесе, онда оны 2 бетке басып шығарыңыз.
Масштабты сызғышты құру
Егер сіз арақашықтықты көрсеттетін масштабты сызғышты картаға енгіңіз келсе, онда картада осындай масштабты сызғышты құратын MapBasic құрамынан Scalebar.mbx программасын қолданыңыз.
Есеп беру мәтінді қосу
Сізге міндетті түрде Есеп беруге мәтіннің өзгерту немесе қосу қажет болады. Ол үшін Панельден Мәтін саймандарын қолданыңыз. Мәтінді жазбалады Есеп беру үлгсіне (макетіне) әртүрлі көлемде қосуға болады.
БАПТАУ>МӘТІН СТИЛІ (НАСТРОЙКИ>СТИЛЬ ТЕКСТА) командасын орындай отырып, сіз әртүрлі мәтінді объектінің шрифттің, өлшемін, әріп түсін, бояма түсін және басқа да атрибуттарын өзгерте аласыз. Тандалған мәтіннен төмен оң жақтағы қосымша маркерге әсер етіп, қолтаңбаны айналдыруға болады. Осы маркерді тышқанның сол пернетақтасын басып тұрып, мәтінді объектінің керекті орның алып пернані жіберіңіз.
Мәтінді объектіге бағытты бағыттап, тышқанның сол пернетақтасын екі рет басаңыз, және сіз мәтінді объектілер диалогынна рұқсат аласыз, ол бағыттау, қатар арасындағы арақашықтық, қатар бойынша түзету сияқты мәтінді рәсімдеу бойынша қосымша мүмкіндіктерді ұсынады.
Басып шығаруды баптау
Ең алдымен "Басып шығаруды баптау" диалогындағы сол беттер өлшемі сізге керек екенің тексеріңіз. Сондықтан басып шығару алдында осы өзгерістер үлгсінің (макеттің) сыртқы түріне қалай әсер ететінің көру қажет. Содан ккейін ФАЙЛ> БАСЫП ШЫҒАРУДЫ БАПТАУ (ФАЙЛ>НАСТРОЙКА ПЕЧАТИ) командасын орындаңыз. Бұл диалогта сіз беттер бағыттарын және өрістерін көрсете аласыз (кітапты немесе альбомды).
Сонымен бірге, сіз беттер өлшемін, принтер режимін және басып шығаруға оны беру әдісін өзгерте аласыз. Принтердің баптау режимі қолданылатын принтерге байланысты өзгереді.
Бәрі тексерілгеннен кейін, Есеп беруді басып шығаруға кірісуге болады. Есеп беру терезесін активті етіңіз және ФАЙЛ менюінен БАСЫП ШЫҒАРУ (ПЕЧАТАТЬ) командасын орындаңыз.
"Басып шығару" диалогы шығады. Мұнда көшірме санын көрсетуге болады, сонымен бірге беттерді тандауға, онда басып шығаруға керекті беттерді шығаруға немесе барлық беттерді басып шығаруға болады.
ҚҰРАМЫ (СВОЙСТВА) пернетақтасына басып мұнда принтер режимін өзгертуге болады. Сонымен қатар Есеп беруді файлға шығаруын ойластыруға болады.
Есепнаманы басып шығаруды жөнге салу.
Тазалық қалай жасауға болады. Егер сізде түссіз үзікті сызықтар мен символдар болса, онда үзікті сызықтар мен символдардың туын тұрғызыңыз, және оны MapInfo программасы өңделеді.
Егер сізге растрлы бейнелердегі тазалық керек болса, мұнда да растрдың тазалығына ту тұрғызыңыз және ол MapInfo программасының өзімен өңделеді. Тазалығы жоқ бейнелер кішігірім тіктөртбұрыштарға бөлінеді. Шығару құрылғылары нақты түрде растрлы бейнелерді тазалықты өңдемейтін болғандықтан, осы жөнге салушыларды пайдалануға кеңес беріледі.
Жұмыс жасағанда картаны ылғида қағаз бетінде ғана емес, электронды түрде сақтаған жөн. MapInfo программасы электронды сақтаудың бірнеше мүмкіндігін береді.
Есепнама экспорты
MapInfo-дан картаның электронды көшірмесін жасау үшін ең қарапайым жол – ол БУМА→ ТЕРЕЗЕ ЭКСПОРТЫ командасын орындаймыз. Windows Bitmap, Windows Metafile, JPEG File Interchange Format, Portable Network Graphics Format, Tagged Image file Format и Photoshop 3.0. форматтарында экспорттауыңызға болады.
Сіз мұндай экспорт кезінде бейненің жоғары сапасының жаңа жөнге салуларын пайдалана аласыз. Біз қарастырғандай есепнаманы шығарудағы растрлардың таза түсіне арналған жөнге салуды, есепнаманы экспортына да қолдануға болады.
ҚОСЫМША тетігін басыңыз, «Терезе экспорты», диалогынан, «Экспорттың қосымша жөнге салулары» диалогы ашылады. Онда да, дәл «Шығарудағы қосымша жөнге салулары» секілді жөнге салу диалогы тұрады (13 сурет) .
13 сурет
EPS файлын құру
Егер «ЭКСПОРТ ТЕРЕЗЕ» командасында ұсынылғаны сіздің мақсатыңызға сай келмесе немесе «ЕСЕПНАМА» терезесін сақтау қажет болса Экспортты EPS түрінде іске асыруға болады. Файлдың бұл түрі шығаруды кеңінен қолданылады.
Каталог: files -> DistanceEducation -> Work
Work -> 3. 7 Жүріс-тұрыстың ауытқу (девиация) социологиясы 1 «Әлеуметтік девиация»
Work -> 4 зертханалық жұмыс, геологиялық карталауда дистанциялы барлап қарау деректерін қолдану
Work -> Основы недропользования методические указания
Work -> Семинарлық сабақтардын жоспары социология планы семинарских занятий Мамандық : для всех специальностей Дайындады
Work -> Методические указания к семинарским занятиям и срсп для студентов всех специальностей дневного отделения Өскемен Усть-Каменогорск 2015 |
`, classes: ['mfp-customize'] }, select2: { arrow: ` ` }, messages: { 'The given data was invalid.': 'Деректер жарамсыз', 'Method Not Allowed': 'Деректер қате.', 'Server Error': 'Кешіріңіз, серверде қате кетті.' }, translates: { map: { error: 'Орналасқан жеріңізді анықтау мүмкін емес.', notSupport: 'Сіздің браузеріңізде геолокация қолданылмайды', blocked: 'Сіз геолокация алуға тыйым салдыңыз. Браузерде геолокацияны анықтауға рұқсат етіңіз және бетті қайта жүктеңіз.' }, validateBooklet: 'Элементтер саны 1-ден кем болмауы тиіс', emptyBooklet: 'Тармақтарды таңдаңыз', countsBooklet: [ 'тармақ', 'Тармақтың', 'тармақтардың' ], selectedBooklet: [ 'Таңдалды', 'Таңдалды', 'Таңдалды' ], loading: 'Жүктеу...', responseMenu: 'Тағы', jfiler: { browse: 'Файлды тіркеңіз.', captions: { button: "Файлдарды таңдаңыз", feedback: "Жүктелетін файлдарды таңдаңыз", feedback2: "файлдар таңдалды", drop: "Жүктелетін файлдарды осы жерге әкеліңіз", removeConfirmation: "Шынымен, бұл файлды жойғыңыз келе ме?", errors: { filesLimit: "Тек {{fi-limit}} файлдарды жүктеуге болады.", filesType: "Тек суреттерді жүктеуге болады.", filesSize: "{{fi-name}} тым үлкен! {{fi-maxSize}} MB дейінгі файлды жүктеп алуды сұраймыз.", filesSizeAll: "Сіз жүктеген файлдар тым үлкен! {{fi-maxSize}} MB дейінгі файлдарды жүктеп алуды сұраймыз." } } } } };
×
Сіздің браузеріңізде JavaScript өшірулі! Сайтпен дұрыс жұмыс істеу үшін сізге Javascript қолдауы қажет.
Біз сізге JavaScript пайдалануды браузеріңіздің баптауларына қосуды ұсынамыз.
Біз сайтымыздың көрінісін жақсарту үшін cookie файлдарын пайдаланамыз.
Осы сайтты пайдалануды жалғастыра отырып, сіз cookie файлдарын пайдалануға келісесіз. Құпиялылық саясатын қараңыз< / a> |
Астана қаласының «Ауғанстан соғысы мүгедектері мен ардагерлері одағы» қоғамдық бірлестігінің Қостанай облысында өрттен зардап шеккендерге көмек беру жөніндегі ізгі бастамасына қазақстандық жауынгер-интернационалистер қолдау білдірді.
Қазақстанның әр аймағында тұратын Ауғанстан соғысын бастан кешкен жауынгер-интернационалистер Әулиекөл ауданындағы бірнеше ауылдың орман жанындағы үйлердің өртке оранып, соның салдарынан баспанасыз қалған отбасыларға қаржылай жәрдем көрсетуді ұйғарды. Жедел түрде жиналған қаражат «қолдан қолға» берілді.
Аманқарағай орта мектебінің директоры Ғалымжан Ерешев ауыл тұрғындары атынан көмек көрсетуге келген жауынгер-интернационалистерге ризашылығын білдіріп, соғыс көрген азаматтардың ел басына қиындық туған жағдайда қарап қалмайтынын, қашанда қайырымдылық жасауға дайын жүретінін атап өтті.
Қайырымдылық көрсетушілердің қатарында болған «Ауғанстан соғысы мүгедектері мен ардагерлері одағы» ЗТБ республикалық ұйымы Орталық кеңесінің төрағасы Марат Қойлыбаев өзінің өзекжарды сөзін айтты.
«Ауғанстан алапатын бастан кешкен азаматтар қайғы мен қасіреттің не екенін жақсы түсінеді. Сондықтан да Қостанай облысында орын алған өрт оқиғасынан зардап шеккендерге көмек көрсетуге шешім қабылдадық. Бұл бастамаға еліміздің барлық аймақтарынан жауынгер-интернационалистер қызу қолдау білдірді. Жиналған қаражатты қолма-қол үлестіріп бердік. Ең бастысы, үйсіз қалған отбасыларына жәрдем беріп, жүректеріне сенім мен жылулық сыйладық деп ойлаймын. Біз мұндай қайырымдылық көмек көрсетуді жалғастыра береміз» деді Ақтөбе қаласынан арнайы келген жауынгер-интернационалист М.Қойлыбаев.
Өз кезегінде Аманқарағай ауылының тұрғындары да ризашылықтарын білдірді. Көмек алған әрбір тұрғын жүрекжарды сөздерін жеткізді.
«Ауған соғысын көрген азаматтарға алғысымыз шексіз. Мен бұл жігіттерді бұрын да қатты сыйлаушы едім. Қайғы көп болып көтерсе жеңілдейді ғой, сондықтан көмек көрсеткен жауынгерлерге бала-шағамның, ауылдастарымның атынан рахметімді айтамын, бұл ерліктің, елдіктің көрінісі деп білемін» деді Аманқарағай ауылының тұрғыны Гүлжан Омарова ағынан жарылып. |
Армандау жәй қиялға беріліп, уақытты текке өткізу емес. Асқақ армандар адам санасының көкжиегін кеңейтіп, биік мақсаттарға бастайды. Биік мұраттарға қол жеткізгендердің бәрі арманшылдар. Биіктерді бағындыру ең алдымен, қиял-арманнан бастау алады.
Арман тілекті оятады
Сонымен, арманшыл адамның тілегі – биіктерге бастайтын меже болып табылады. Арман селқостықтан, жалқаулық пен өзіне сенбеушіліктен тумайды.
Есіңізде ұстаңыз, мәре сызығын бірінші болып қиғандардың бәрі өз жолын қиял арманнан бастағандар. Олардың өміріндегі өзгерісті кезең жан күйзелісі мен қиындықтардан бастау алады. Олар сол тығырықтан мүлдем басқа адам болып шығады.
Ағылшын тілінде жазылған әлемдегі ең үздік шығармалардың бірі болып саналатын Джон Баньянның «Пилигримнің саяхаттары» кітабы діни көзқарасы үшін түрмеде отырып шыққанан кейін жазылған.
О.Генри өзінің бойындағы талантын Огайо штатындағы Коломбес түрмесінде отырған кезінде байқаған. Қапаста отырған кезінде ол өмір жолын таңдауы тиіс болды: не қылмыскер болып, күнәкарлықпен күн кешеді, болмаса жазушы болуы тиіс. Ол жазушылықты дұрыс санаған.
Чарлз Диккенс сыра құтысына қағаз жапсырумен айналысыпты. Алғашқы махаббатының сәтсіздігі оның жан дүниесін қатты күйзеліске түсіріп, әлемдегі ең атақты жазушылардың біріне айналдырған.
Элен Кеплер туғаннан саңырау, соқыр және мылқау болған. Сондай мүгедектігіне ақарамастан, ол атын тарихта мәңгі қалдыратын шығармаларын дүниеге әкелді. Ол бар өмірін әрбір пенде өзін тағдырдан жеңілдім деп мойындамай, ешқашан жеңіліс таппайтынын дәлелдеуге бағыштады.
Роберт Барнс деревняда туып өскен сауатсыз жігіт еді. Сіңірі шыққан кедейлігіне қосымша ол айықпас маскүнем болатын. Бірақ оның ішіндегі поэтикалық талантты бойына жиған жанның жарыққа шығуы әлемге өлмес мұралар сыйлады.
Бетховен саңырау, ал Мильтон соқыр болды. Бірақ олар есімдерін тарихта мәңгі өлместей етіп қалдырды, өйткені арманшыл болып қана қоймай, сол армандарын өлмес шығармаларға айналдыра алды.
Тілекпен бірге, сол арман тілекті қолына түсіруге дайын болу да бар. Егер сіз өз арман-тілегіңіздің орындалатынына сенбесеңіз, онда оны қабылдауға дайын емессіз. Ақырсында, сіз мынаны жадыңызда ұстаңыз: байлық пен молшылыққа жетсем деп ұмтылу, кедейлік пен тұрмыс тауқыметіне мойынсынудан ауыр емес.
Мүмкін еместің мүмкін болуы
Бұл оқиға – кітабымыздың ең шарықтау шегі саналады. Мен сіздердің назарларыңызға тағдыры таңғажайып адамды ұсынғым келеді. Мен оны дүниеге келген сәттен бірнеше минут өткенде көрдім. Оның құлағы жоқ еді. Дәрігердің пайымынша, ол өмір бойы саңырау және мылқау болып өтуі тиіс-тін.
Мен дәрігердің бұл пікірімен келіспедім. Өйткені, дүние есігін жаңа ашқан сәбидің әкесі едім. Менің де бұл жөнінде өз пікірім болды, оны мен ішімнен, үнсіз айттым.
Мен өзіме өзім былай дедім: менің ұлым сөйлей де, ести де алатын болады. Мен іштей бір тәсілдің барлығына және оны табатыныма сендім. Атақты Эмерсонның айтқан мына сөзін есіме алдым: «Мына өмір түгел біздің сенімімізді шыңдауға құрылған. Өз тағдырыңа мойынсұнып, жылдар бойы қиындықтар мен тауқыметке қарамай күтуден үміт үзбеу керек, сонда адамдардың Тәңірі сенімен тілдесетін болады».
Тәңірдің сөзі деген не? Тілек! Менің мына өмірдегі ең басты тілегім ұлымның мүгедек болмауы болатын. Бұл тілектен мен ешқашан бас тартпадым.
Бірақ тағдырдың ісіне не істей алмақпын? Мағын құлақ қалқаны жоқ ұлымның санасына осы ой-ниетімді сіңіріп, сондай тілекті ояту қажет еді.
Мен мынаған бел байладым: ұлым адамдармен қарым-қатынас жасайтын жасқа жеткен сәт, оның санасын естуге деген ынта-ықыласпен толтырамын, ал табиғат менің тілегіме үн қосуы тиіс.
Мен бұл мақсатым туралы тірі жанға тіс жарған жоқпын. Бірақ күн сайын өзіме өзім: «ұлым қалайда еститін болуы тиіс» дегенді қайталап жүрдім.
Ұлым өсіп, бұғанасы беки бастаған кезде біз оның тас саңырау емес, әлсіз де болса есту қабілеті барлығын аңғардық. Бірақ жасы өсіп, бұғанасы қатқан кезде басқа балалар сияқты сөйлеуге мүлдем ниет етпеді. Дегенмен, сырттан келген дыбысты аз да болса ажырататыны аңғарылды. Ең бастысы да осы еді.
Мен есту қабілеті, тіпті аз мөлшерде болса да бар екен, онда оны дамытуға болады деп ойладым. Қолайлы жағдай күтпеген жақтан келді.
Эврика
Біз ұлымызға арнап фонограф сатып алдық. Сәби музыканы алғаш естіген сәтте ғажап күйге бөленіп, дереу құрылғыға жармасты. Бірде ол пластинка қойылған құрылғыны екі сағаттан астам уақыт айналдырды. Және ол фонографтың түтігінің шетін тістеп, содан айрылмады. Сол кезде біз дыбыстың сүйек арқылы берілетін қасиеті туралы ойламаппыз.
Содан көп ұзамай мен ұлымның бас сүйегіне қолымды қойып сөйлесем, дыбысты анық еститінін аңардым. Сол-ақ екен мен оның санасына есту және сөйлеуге деген құлшынысты сіңіруге тырыстым. Кейінірек сәбиге ұйықтар алдында түрлі ертегілер айтудың ұнайтынын байқадым. |
Назарларыңызға «Таңдаулы құрамдар» мен «Үздіктерге дауыс беру» нәтижелері бойынша түзілген бесінші маусымның «Dream team» командасын ұсынамыз.
Қақпашы – Азамат НҰРМАТОВ (Elorda aqparat)
«Үздік қақпашы» номинациясын биыл Азамат Нұрматов жеңіп алды. Расымен де «Elorda aqparat» кипері өте тамаша матч өткізді. Маңызды ойындарда керемет сейвтер жасап, командасына ауадай қажетті ұпайлар сыйлады. Ал оның «Хабар» қақпасына соққан голы әлі күнге көпшіліктің көз алдында.
Резерв: Саят САБЫРБАЕВ (Qazaqstan TV/Қазмедиа А)
Резервте Саят Сабырбаев. Жоқ, таңғалуға болмайды. Саят биыл керемет маусым өткізді. Рас, әу баста «Qazaqstan TV» да, «Қазмедиа А» да оған аса сенім артпады. Бірақ, Сабырбаев өзінің сенімді сейвтері арқылы екі командада да негізгі құрамға кіріп, нәтижесінде дауыс беруде екінші орынды еншіледі.
Қорғаушылар – Елтай НҰРҒАЗИН (Elorda aqparat) мен Ершат ҚОЖАТАЕВ (Қазмедиа А)
Елтай Нұрғазин биыл таңдаулы құрамға 7 рет енген. Оның үшеуінде негізгі құрамнан орын алып, төртеуінде резервтен көрінген. Расымен де өткен маусымда Елтай «Elorda aqparat»-тың нағыз қозғалтқыш күші бола білді. Әсіресе маңызды ойындарда қарсыластарға «Астана ақшамының» дизайнерін тоқтату мүмкін болмай жатты. «Хабармен» болған ойынды еске аламыз ғой. Сонда Нұрғазин командасының ұтылып жатқан жерінен дубль жасап, матч тағдырын 180 градусқа бұрып жіберді.
БАҚ лиганың бірінші маусымында «Үздік қорғаушы» номинациясын Арай Ізбай жеңіп алған. Ал одан кейінгі төрт маусымда бұл атақты Ершат Қожатаев ешкімге бермей келеді. Биыл да басым дауыспен Ершат қорғаныс шебінің үздігі атанды. Репутациясы мықты ойыншы расымен де доптан аяғын тартып қалмайды. Үнемі майдан ортасында. Жай ойындарда аса көзге түспесе де, маңызды матчтарда қорғаныста сауатты ойнап қана қоймай, шабуылда да қарсылас қақпасын аңдып жүреді. Сөйтіп жүріп биыл төрт гол соқты.
Резерв: Бимухамед БУКЕЕВ (Хабар), Нұрсұлтан ҚҰРМАН (Хабар)
Резервте «Хабардың» қос ойыншысы Бимухамед Букеев пен Нұрсұлтан Құрман. Негізгі құрамдағы екеуі сәл босаңсыса, орындарын басып алуға әзір. Оның үстіне, Құрман биыл әр турдың негізгі таңдаулы құрамынан төрт рет көрінген жалғыз қорғаушы. Ал Бимухамед Букеевті «Үздік қорғаушы» ғана емес, «Үздік ойыншы» санайтындар да жетерлік.
Шабуылшылар – Нұрсұлтан ҚАБЫЛБЕК (Хабар) пен Бексаттар САТТАР (Elorda aqparat)
14 турдан құралған БАҚ лиганың биылғы маусымында Нұрсұлтан Қабылбек соның сегізінде таңдаулы құрамнан орын алыпты. Мұндай жетістікке «А» лигасының бірде-бір ойыншысы қол жеткізе алған жоқ. Бір қызығы, биыл номинациясыз қалды. Соңғы турда оның алдын «Elorda aqparat» шабуылшысы Бексаттар Саттар орап кетті де, қолында тұрған «Үздік сұрмерген» номинациясын жұлып алды.
Португалия үшін Криштиану Роналдудың рөлі қандай болса, бүгінгі «Elorda aqparat» үшін Бексаттар Саттардың рөлі сондай. Онсыз қола жүлдегерлердің шабуылын елестету мүмкін емес. Биыл Бексаттардың үздік болғандығы соншалық, бір емес, үш номинацияны қанжығасына байлады.
Резерв: Жандос МАНАШЕВ (Qazaqstan TV), Еркебұлан АЛДАБЕРГЕН (Егемен Қазақстан)
Әлбетте, шебер шабуылшылар көп болды. Мәселен, сұрмергендер тізімінде Нұрмұхамед Байсүгіров, Абдулла Төкенов, Азамат Жандарбеков сынды жайсаңдар бұл екеуінен жоғары тұр. Дегенмен, Жандос Манашевті команда капитандары «Үздік ойыншы» номинациясында мойындаса, Еркебұлан Алдабергенді «Үздік шабуылшы» номинациясында қолдағандар көп.
«А» лигасының хаттамалық бөлімімен мына сілтеме бойынша танысуға болады.
BAQ league бесінші маусымының серіктестері:
ҚР Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі, Астана футбол федерациясы, “Хабар” агенттігі, “QAZSPORT” телеарнасы, “Астана” футбол клубы, “Арасан” суы, “Life football” спорттық дүкені, “Mammas’ Pizza” пиццериясы, “Nexxio pizza” пиццериясы, “Astana Educatiоn” ағылшын тілі орталығы. |
Академик Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ еңбек сіңірген қызметкері, профессоры, техника ғылымдарының кандидаты Смаилов Төлеуғазы Қарқаралы ауданының Кеңес кеңшарында дүниеге келген, бірақ Ақтоғай ауданын өзінің кіші отаным деп санайды.
Қарағанды политехникалық институтын бітіргеннен кейін (1959 ж.) «Қарағандыкөмір» комбинатының №31 шахтасында учаске бастығы және ауысым бастығы болып 13 жылдан астам уақыт еңбек етті. Қарағанды ғылыми-зерттеу институтында жұмыс істеп жүргенінде, шахта оны аспирантураға жолдады.
Академик Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ маркетинг кафедрасында 40 жылдан астам уақыт еңбек етуде. Жас оқытушылардың жетекшісі, магистранттардың ғылыми жетекшісі болып табылады.
Смаилов Төлеуғазы – «Инвестициялық саясат – Қазақстан Республикасындағы дағдарысты еңсеру жолы», «Қазақстанның қара және түсті металлургиядағы маркетингтік стратегиясы», «Қарағанды облысының әкімдігі тарапынан экономикалық дағдарыстан шығу жөнінде қабылданған шаралардың тиімділігі » жарияланымдарының авторы.
2017 жылы «Тегіңді таны. Знай свои корни» кітабы жарыққа шықты. Бұл кітабының беттерінде Т.Смайылов дала ақсүйегінің тегін, дінді және өнерді, ғылым мен саясатты абстрактты ұғымдар мен таза санаттар түрінде емес, өмірге қатысты өткір және драмалық қақтығыстар арқылы сын тұрғысында ұсынады. Кітап туған өлкеге деген сүйіспеншілікке және оның тарихына деген шексіз қызығушылыққа толы.
Автордың 100 астам ғылыми-әдістемелік еңбектері, оның ішінде 5 оқулық құралы, 2 өнертабыстық патенті бар.
«Ыбрай Алтынсарин» (2006 ж.) төсбелгісімен, «Академик Е.А.Бөкетов атындағы ҚарМУ-ге 40 жыл» мерейтойлық медалімен марапатталған. |
Қазақ театр өнерінің ардагері, аса танымал режиссер, Қазақстанның халық артисі Есмұхан аға Обаевты не толғандырады? Заманауи сахна өнері қалай түрленіп, қай бағытта кетіп барады? Қазіргі жас режиссерлер мен актерлер нені ескеріп, неден аулақ болғаны жөн? Осы тақылеттес сұрақтарға ақжарқын аға кеңінен отырып көсіле жауап берді.
– Есмұхан аға, әңгімені қазіргі қазақ театрының хәлі қалай деген дәстүрлі сұрақтан бастасақ?
– Қазіргі қазақ театрының жағдайы көрші елдерге қарағанда көш ілгері. Себебі, оларда театрға деген мемлекеттік көзқарас өте төмен. Мәселен, классикалық өнердің атасы – оркестр мен балет театрларын жабу бұл ұлттық өнерден, ұлттық кадрлардан ұят нәрсе.
Біздің скрипкашыларымыз бен пианистеріміз классикалық өнер арқылы ұлтын әлемге танытып жүр. Олар, енді, шетелге барып, Бетховенді ойнамас, бірақ Құрманғазының күйлерін құйқылжытары хақ. Былтыр ғана Құрманғазы оркестрі Америкаға барған кезде өмірі мұндай аспап көрмеген, мұндай музыка тыңдамаған халық, қазақтың қара домбырасына орындарынан тік тұрып қошемет көрстетті. Айтайын дегенім, бүгінде біздің ұлттық өнерге, қала берді Қазақстан өнеріне деген ниеттес, көңіл де, қамқорлық та жоғары. Сөзім жалған шықпас үшін айта кетейін, егемендік алған жылдар ішінде Қазақстанда бес театр ашылды. Қостанай облысында Ілияс Омаров атындағы, Петопавл қаласында Сәбит Мұқанов атындағы, Өскеменде Жамбыл театрының ішінен қазақ труппасы ашылды.
Сәкен Сейфуллин 1926 жылы Қазақстанның сол кездегі астанасы – Қызылорда қаласында осы біз бен сіз отырған қара шаңырақ ашылған кезеде «Театр не үшін кере?» деген сұраққа: «Адамның жан дүниесін тәрбиелеуде, рухын көтеруде, ұлтшылдыққа бастауда театрдың рөлі зор. Театр – соқыр адам есту арқылы, құлағы естімейтін адам көзбен көру арқылы жүректен ұғынатын дүние болу керек» деген.
Бүгінде әкем театрда әртістер қауымының төрт буыны жұмыс істейді. Ең үлкеніміз 90 жастағы Қадиша Бөкеева, Хабиба Елебекова апайларымыздан бастап, жиырмаға жаңа толған Айтжановтар. Барлығы сап түзеп, қара шаңырақта еңбек етіп жатыр. Осыншама әртістерді жұмыспен қамтамасыз ету, әрқайсысына рөл тауып беру қиынның-қиыны. Қазір театрдың репертуарында 49-дан астам қойылым жүріп жатыр. Кейбіріне 15-40 жыл болды. Мәселен, Қарагөздің бесінші, алтыншы қойылымы. Оны қалай алып тастайсың? Бүгінгі кітап оқуға құлықсыз ұрпақ Абайды сахндан көрмесе, қайдан таниды? «Гамлет», «Ромео-Джулетталар» да көрерменге ұзағынан ұсынылып жүрген қойылымдар. Театр тек классикадан тұратын мұражай емес.
Театр дегеніміз бұл – тіл, діл, дін, мәдениет. Театр деген – рух. Патриотизм. Театр ең алдымен адам жанын зерттеу проблемасымен айналысуы керек. Адамның мұңы, адамның қасіреті, адамның қуанышы, адамның болмысы театр айнасынан көрінуі керек.
– Бізде неше мәрте қойылса, сонша рет аншлаг болып жататын аударма драмалар бар. Мәселен, Михаил Задорновтың «Күйеуіңізді сатыңызшы», болмаса Гутманның «Ымырттағы махаббаты» сынды. Бұларды шынайы өмірге, мәңгілік тақырыптарға құрылған дүниелер деп түсінеміз. Ал қазақ драматургиясы осы жағынан алғанда сәл-пәл жетімсіздеу сияқты?
– Бізде драматургтер көп. Бірақ бытыратып, аздап жүдеңкіретіп алдық. Кезінде Мәдениет министрлігінде репертуарлық редакция алқасы бар болатын. Олардың жұмысы – репертуарлық саясатпен айналысу. Сол редакцияны «уақытша жаба тұрамыз» деді де, «су аяғы құрдым» жасады. Ол кезде Мәдениет министрінің өнер жөніндегі орынбасары болып отырып, соған жол берген менің де кінәм бар. Негізі, бізде өзге елдегідей гонарарлық саясат болу керек. Мен әлі де сол саясаттан қайтпаймын. Мәселен, Қазақстандағы қаламақы мәселесін білетін американдықтыр сорос-морос деген нәрселерді ашып, конкурстар өткізуге құмар. Оған үлкен драматургтер тапсырыспен пьеса жазады. Ал шындығында пьеса тапсырыспен жазылатын нәрсе емес қой. Ол жүрек қалауымен, ой тебіренісінен туатын, өзіңді қинайтын үлкен тақырыптардан туатын дүние. Мәселен, сондай конкурстардан жүлде алған Дулат Исабековтың пьесасы орыс театрында, Роза Мұқанованың шығармасы бізде қойылайын деп жатыр.
Театрдың өзімен тікелей бірігіп отырып жұмыс жасайтын драматургтер бар. Мысалы, Тұңғышбай Жаманқұлов «Қазақтар» дейтін тарихи пьесаны қойып жатыр. Оны Қалихан Ысқақ пен Шаһимардан театрда жазды. Қаламақысын төлеген – театр. Менің алдымда Талаптан Ахметжанның «Сұлу мен суретші» деген пьесасы жатыр. Тұнып тұрған идеология. Дәурен Қуаттың «Фигаро» деген дүниесі қолымызға тиді. Бұл қоқыс арасында жүретін романтиктер жайлы. Олар ой-санасы, дүние танымы бөлек жандар. Тамағын тауып жеп алады да, кеште от басында отырып философия соғады. Олардың санасында сараланатын дүниелер Алатаудың биігінде тұрған «он бөлмелі үйдегілердің» ойынан әлдеқайда биік. Үй-күйі жоқ, бірақ рух бар. Қысқасы, қаламақы мәселесі дұрыс жолға қойлған кезде, осындай құнды, салмақты дүниелер өмірге келеді.
– Сіздің кейбір әріптестеріңізден «қазір қазақтың ұлттық дүниелерін сахналауда ХХ ғасырдың стилі басым. Сол себепті, халыққа керек дүниелерді дұрыстап жеткізе алмай жатқан жағдай бар» дегенді естиміз. Сонда ХХІ ғасырға тән стиль қандай болу керек?
– Неге екенін білмеймін, осындай түсінік бар. Қате түсінік. Театрдың қай ғасырда болмасын өзіндік ізі болған. Мысалы, «Кешегі Серке Қожамқұловтай етіп ойна» деп ешкім ешкімге бұйырмайды. Ол кісілер реалистік мектептің адамдары. Ал біздің бүгінгі академияны бітірген, біліммен қаруланған жігіттер еш уақытта ол кісінің жасағанын жасай алмайды. Жасап та керегі жоқ. Себебі, ол кісілердің мектебі бөлек, уақыты басқа. Мәселен, бүгінде жүз жылдықтарын атап өтіп жатқан қазақ тетрларының пайғампарлары бар емес пе? Құрманбек Жандарбеков, Қанабек Байсейітов сынды. Байсейітова Күлаш пен Жамал Омарова апайларымыз бар. Олар өз заманының бірінші «космоновтары». Бірақ қазір Гагарин ұшқан кемемен ешкім ұшпайды ғой. Қазір басқа кеме. Жаңағы сіз айтып отырған ХХ ғасыр мен ХХІ ғасыр осыған келеді. Мысалы, кішігірім оркестр, болмаса бір ғана пианиномен сүйемелденген, сол кісілердің айтқанындай етіп орындаған арияларды, кешіріңіз, қазір бір адам тыңдамайды. Егер Күләш Байсейітованың туыстары мені сотқа беремін десе, пожалуйста, бүгінгі Нұржамал Үсенбаеваның дауысын тыңдатып көріңіз. Кешегі Қанабектердің теноры мен бүгінгі операда жүрген жігіттердің тенор дауысының арасы жер мен көктей. Кешегі төкпе, шертпе күйдің шеберлері мен бүгінгі Қаршыға Ахмедияровты еш салыстыруға келмейді. Қаршыға шебер күйші. Ендеше неге сол қалпында қалып қоюы керек? Меніңше, «ХХ-ХХІ ғасыр» деп бөліп жүргендер, театрға келмей-ақ, «ой, ол баяғы Күләш Байсейітовалардың кезіндегі театр ғой» деп сырттан тон пішкендердің пікірі.
– Есмұхан аға, қазіргі театр өміріндегі театр сыншыларының рөлі қандай?
– «Қайда болып жатыр, қашан қойылады, кім қойды?» деген анықтаманың ар жақ, бер жағында театрға сын айтуға болмайды. «Бүгінде театр былай болғаны дұрыс» деп айтайын десе, әлем театрларын көріп жүрген сыншылар жоқ. Сондықтан біздегі сыншыларды Өнер академиясының айналасында ғана емес, әлемдік деңгейдегі театр өнерімен тәрбиелеу керек. Ол үшін болашақ театр сыншыларын шет мемлекеттерде оқытқан абзал. Барып көрсін, оларда не болып жатқанынан хабардар болсын. Салыстырмалы түрде бағаласын. Сонда олардың бағдарламасы, театртану, театрмен қарым-қатынасы бөлек болады. Театр сыншысы, театрда өсу керек. Әншейін бұрынға Станиславскидің экспозициясын, болмаса Вишневскийді оқып алып, театрға рецензия жазудың қажеті жоқ.
Өмір бойы облыстық театрларда өткен мықты актерлер бар. Олар керек болса, кейбір мықтылардың «әкесінің ауызын ұрады». Мәселен, солар туралы бірде-бір зерттеу жазылған емес. Бар болғаны «жақсы әртіс екеннен» аспайды. Әртістің шығармашылығын зерттемеген, драматургтың лабораториясын зерттемеген, режиссердің жүріп өткен жолын зерттемеген адамның театр сынын жазуға қақысы жоқ.
– Байқауымызша, бүгінде театр көрермені жасарып, сонымен қатар, талғам-түсінігі де өзгерген сияқты...
– Өзінің ойы бар, дәуірлі көрермен болады. Сол көрерменнің ойынан шыға білуіміз керек. Сол көрерменнен үш-төрт саты алда жүруіміз керек.
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060) |
Алматыда өзенге ағып кеткен әйелді іздеу үшін Үлкен Алматы каналының кейбір жерлерінде су 1 метрге төмендетілді. Бұл туралы ҚР ІІМ ТЖК ресми өкілі Руслан Иманқұлов айтты, деп хабарлайды ҚазАқпарат тілшісі.
Оның айтуынша, әйелдің денесі әлі табылған жоқ.
«Үлкен Алматы каналының суын азайтқанның нәтижесінде кейбір жерлерде су деңгейі 1 метрге дейін төмендетілді. Ол жерлерде әйелдің туысқандары тінтіп жатыр», - деді Руслан Иманқұлов.
Оның айтуынша, Есік қаласының құтқару қызметіне 23 шілде күні кешкі 17:19-да әйел адамның суға кеткені туралы хабар келіп түскен.
Баспасөз хатшысы Үлкен Алматы каналының кілем жууға емес, егістікті суаруға арналғанын атап өтті. Іздестіру барысында туыстары көрсеткен 18 шақырымға дейінгі аумақты сүңгуірлер тінтіп шықты.
«Әйелдің туыстары суғару шлюздерін тексеруді талап етті. Алайда, қауіпсіздік мақсатында сүңгуірлер шлюздерге түсірілмейтін болды. Бұл өте қауіпті. Бұл туралы туысқандарына да айтылды», - деді Р.Иманқұлов. |
Негізгі ұғымдар: экономикалық сана, экономикалық ойлау, экономикалық ғадет, мәдениет, еңбек қарым-қатынастар, тұтыну іс-әрекеті.
Нарыққа өту кезеңінде экономикалық өмір социологиялық зерттеудің ең маңызды объектілерінің біріне айналды. Экономикалық социология жеке ғылыми пән ретінде өндірістік қатынастарға экономикалық факторлармен қатар адам факторы да әсер ететіндігін көрсеткен басқару тәжірибесіне жауап ретінде ХХ ғасырдың ортасында АҚШ-та пайда болды.
Экономикалық социология немен айналысады? Осы ғылыми көзқарастың социология және экономикалық ғылымдармен салыстырғанда өзіндік ерекшелігі неде? Бұл пәннің өзіне тән ерекшелігін анықтау үшін басқа ғылымдармен сәйкес келмейтін өзіндік зерттеу пәнін және әдісін анықтап алу қажет.
Экономикалық өмірге социологиялық тұрғыдан қарау, оны адамдар арасындағы қатынастардың бір саласы ретінде қарастыру, біздің түсінігімізді айтарлықтай кеңейтіп тереңдете түседі. Ол бүгінгі күнде заман талабына сай болып отырған нарық, өндіріс, тұтыну т.б процестердің экономикалық саралау саласында қандай да бір қосымша немесе қосалқы құрал болып саналмайды. Экономикалық социология экономиканы ондағы әреект етуші әлеуметтік топтардың белсенділігімен, олардың мүдделерімен, жүріс-тұрысы мен өзара әрекеттесуімен қозғау алатын әлеуметтік процесс ретінде сипаттайды.
Экономикалық теория көп жағдайда материалдық, қаржылық, ақпараттық ресурстардың дайын өнім мен қызметке айналу қатынастарын зерттейді. Социология өз кезегінде тікелей адамның іс-әрекетіне және әлеуметтік байланыстарға көбірек көңіл бөледі. Экономика екі ғылымның да зерттеу объектісі болып табылады, алайда әрбір пән экономикалық құбылыстарды зерттеп білуде өз көзқарастарын ұсынып, әр түрлі міндеттер қояды, мәліметтерді жинау мен талдауда өз әдістерін қолданады.
В.В. Радаев атап көрсеткендей, “экономикалық теория үйреншікті нәрсеге редукция шығарады, ал экономикалық социология - үйреншікті нәрсеге проблемалық сипат береді”. Экономистер жай адамға қиын материяларды (бағалардың қалыптасуы, қаржы ағымдарының қозғалысы т.б.) түсіндіре отырып, дұрыс мағына логикасына, кәдімгі адамдардың жүріс-тұрысына әкеліп тірейді. Социологтар, керісінше, күнделікті өмірде біз дұрыс мағына деңгейінде қабылдайтын, “жай ғана” істермен айналысады. Неге тұтынушылар әр түрлі дүкендерге барады және бірдей затқа әр түрлі ақша төлейді? Неге кәсіпкерлер іскер әріптестерін қатаң түрде белгілі бір адамдар тобынан таңдап алғысы келеді? Неге қатардағы жұмысшылар өз әріптестерінің жалақысының мардымсыз жоғарылауына қызғанышпен қарап, “қатардағылар” мен “басшылар” табысының арасындағы үлкен айырмашылықты қалыпты нәрсе деп қабылдайды? Социологтар бұл сұрақтарға жауап іздей отырып, адамның жүріс-тұрысын күрделі әлеуметтік байланыстардың нәтижесі деп қарастырады.
Қазіргі күнде экономикалық социология ықпалына енген сұрақтар бұрынырақ белгілі бір деңгейде индустриалды социология, еңбек социологиясы, аймақ социологиясы, басқару социологиясы, ұйымдастыру социологиясы және басқа да сол секілді шектес бағыттарда қозғалған еді. Бұл пәндер экономикалық социологияның пәнаралық ғылыми бағыт ретінде қалыптасуы үшін іс жүзінде тұжырымдық негіз дайындап берді. Олардың соңғысы - жұмыссыздық пен жұмыспен қамту, өндірістік ұйымдардың құрылымы мен түрлері, еңбек қатынастары, үй шаруашылығының қызмет етуі, әлеуметтік-экономикалық инфрақұрылым, кәсіпкерліктің дамуы және басқа мәселелер ортақ тақырыпқа ие болды.
Экономикалық социология зерттеудің пәнаралық жаңа саласы бола тұра, қатып қалған шекаралары жоқ, басқа пәндердің әдістері мен ұғымдары үшін ашық және әлеуметтік-экономикалық білімді енгізудің жаңа салаларын іздеу жолында тұр. Ондағы негізгі категориялар мен тұжырымдамалар, экономикалық құбылыстарды социологиялық сараптау әдістері енді-енді жасалуда және ол зерттеулер әлі соңына дейін анықталған жоқ.
Тәжірибе көрсеткендей, кез келген ғылымды пән ретінде анықтау көп жағдайда табысты бола бермейді, ол оның проблемалық ауқымын кеңейтеді немесе бұрмалай түседі. Экономикалық социологияны пән ретінде қарастыра отырып, біз бұл ғылыми бағыттың тұрғылары мен қызметтері жөніндегі түсініктердің алуан түрлілігіне негізделетін боламыз.
Көптеген зерттеушілер Ю.В. Веселов көрсеткен экономикалық социологияның объектісін түсінудегі жалпы принциппен келіседі: “Экономикалық социология экономиканы аса кең әлеуметтік жүйенің бір бөлігі ретінде қарастырады”. Жалпы алғанда, пәндік ауқымды анықтауда түрлі әдістемелік мақсаттарға: позитивистік және түсіндірмелі социологияға келіп тірелетін екі негізгі тұрғы қалыптасқан.
Бірінші тұрғы экономикалық социология, экономикалық (өндіріс, бөліп беру, айырбас, материалдық қорларды тұтыну) және қоғамдық өмірдің экономикалық емес (саясат, мәдениет, дін, отбасы, білім беру т.б.) салаларының өзара байланысы ретінде қарастырылған уақытта макросоциологиялық талдауға жақындау болады. Экономикалық проблемаларды шешуде технологиялық, техникалық және ұйымдастырушылық аспектілермен қатар экономикалық өмірдің әлеуметтік аспектілері болатыны да кеңінен айтылуда. Бұл жерде социология пәні әлеуметтік жүйенің элементтері ретінде әлеуметтік қатынастар, байланыстар, құрылымдар болып көрінеді.
Осыған орай Т.И. Заславская және Р.В. Рывкина экономикалық социологияға “қоғамдық өмірдің екі - экономикалық және әлеуметтік салаларының өзара байланысын тиісінше екі жақты - экономикалық және әлеуметтік процестердің өзара байланыстары негізінде зерттейтін ғылым” деген анықтама береді. Әлеуметтік саланы олар қоғамдағы топтардың жағдайының әр текті болуымен байланысты әлеуметтік теңсіздік қатынастарының саласы деп түсіндіреді.
Олар функционалистік дәстүр рухында экономикалық социология объектісінің “өзегі” деп “экономиканы дамытудың әлеуметтік механизмі” категориясын ұсынады. Бұл ұғымның астарында “әлеуметтік топтардың экономикалық жүріс-тұрысының тұрақты жүйесі, сонымен қатар осы топтардың бір-бірімен және мемлекетпен материалдық игіліктер мен қызмет көрсетуді өндіру, бөліп беру, айырбастау мен тұтыну бойынша өзара әрекеттесуі” түсіндіріледі. Бұл тұрғыны Г.Н. Соколова да қолдайды. Ол экономикалық социология, экономикалық процестердің өрбуінің сипатына тәуелді болатын табиғатты, өзіндік ерекшелігі бар мүмкіндіктер мен әлеуметтік механизмдерді өзінің пәні ретін де қарастырады деп жазды.
Екінші тұрғы зерттеудің алғашқы тармағы “экономикалық жүріс-тұрыс” категориясы деп санайды. Бұл дәстүр Вебердің іс-әрекет социологиясы мен түсіндірмелі социологиясынан барып тіреледі. Бұл ұстаным В.В. Радаевтың дәрістер курсында жақсы жүйеленіп берілген: “Экономикалық социология экономикалық әрекетті әлеуметтік әрекеттің формасы ретінде зерттеп біледі. Онымен қоса экономикалық әрекет шектелген ресурстарға өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында күш көрсетпейтін әдістермен бақылау орнатуды іске асыруды білдіреді”.
Экономикалық социология экономикалық іс-әрекетті зерттейтін ғылым деген көзқарасты В.И. Верховин мен А.И. Кравченко да қолдайды. Оны микросоциологиялық тұрғыға жатқызуға болады, өйткені бүл жерде топтар, индвидтер әрекетінің және экономикалық мүдделердің көп бейнеде көріну формалары қарастырылған. Мәселен, В.И. Верховин экономикалық жүріс-тұрысты социологиялық зерттеу пәнінің бөлінуінің бастапқы тармағы деп анықтап, экономикалық жүріс-тұрыстың нақтылы үлгілерін саралайды: жұмыс күші нарығындағы “ізденіс”; инвестициялық әрекет: қор нарығы жүйесіндегі “рефлексивті” әрекет; дерективті экономикадағы жоспарлаушының әрекеті. Ол зерттеу пәніне экономикалық әрекеттің субъективті жақтарын (тұлғалық, топтық, институтуционалды, бұқаралық жүріс-тұрыстың ерекшеліктері) қоса қарастыру аса маңызды дейді.
А.И. Кравченко экономикалық социология - ол қоғам өмірінің түрлі салаларының (өндірісте, айырбаста, бөліп беру мен тұтынуда) үлкен әлеуметтік топтардың өнімдері ретінде адамдардың жүріс-тұрысы жайлы ғылыми білім жүйесі деп санайды. Ол экономикалық әрекеттің көрінуінің формаларын және адамдардың экономикалық мүдделерін білдіруді, сонымен қоса адамдарға экономикалық институттардың (жеке меншік, еңбек бөлінісі, тауарлар мен еңбек нарығы, қаржы институты т.б.) ұзақ және қысқа мерзімді әсер етудің механизмдері мен құрылымдарын зерттейді.
Экономикалық социологияның пәндік саласын түсіну үшін бөліп қарастырылған екі тұрғылар арасындағы айырмашылық шартты болып табылады, олардың екеуі үшін де экономикалық процестердің әлеуметтік реттеуштерін анықтау және экономикалық факторлардың әлеуметтік процестер мен адамдардың жүріс-тұрысына әсерін анықтау өте маңызды.
Экономика саласында социологиялық зерттеудің негізгі салалары төмендегідей:
- экономикалық институттардың (жеке меншіктің, айырбастың, келісім-шарт қатынастарының, ақшаның, қаржы нарығының) эволюциясы;
- қоғамның экономикалық және кәсіби стратификация мен мобильділік, экономикалық теңсіздік, кедейшілік және байлық проблемалары;
- әлеуметтік қатынастар мен адамдардың экономикалық қимыл-әрекеттерінің әр түрлі типтерінің қалыптасуы;
- адамдардың еңбек нарығындағы әрекеті, өндіріс және формальді емес экономика саласындағы еңбек әрекеті;
- экономикалық сана мен ойдың дамуы (құндылықтар, таптаурындар, жүріс-тұрыс үлгілері);
- экономикалық ұйымдардың құрылымы;
- кәсіпкерлік және бизнес формасының социологиясы;
- өндірістің, бөліп берудің, айырбас пен тұтынудың т.б. әлеуметтік-экономикалық механизмдері.
Экономикалық социологияның негізгі міндеті - экономикалық құбылыстар мен процестерді осында әрекет ететін индивидтер мен әлеуметтік топтардың мүдделері, мүмкіндіктері тұрғысынан социологиялық түсіндіру, сонымен қоса нақтылы бір қоғамның экономикасына әлеуметтік және мәдени факторлардың әсер етуін зерттеу болып табылады.
Экономикалық социология бізге экономикалық дамудың әлеуметтік механизмдерін біртұтас жүйе ретінде тереңірек түсінуге жол ашады; нарықтық қатынастардың қалыптасуы мен қызмет етуі жағдайында адамдардың экономикалық іс-әрекеті; шаруашылық және қаржы институттарының қалыптасуына саяси және әлеуметтік әрекеттердің, қоғамдық пікірдің, діл (менталитет) пен мәдени дәстүрлердің әсерін ашу.
Экономикалық социологияның тарихи дамуы
Экономикалық-әлеуметтік білімнің алғашқы элементтері қайта өркендеу және жаңа заман дәуірінде пайда болған. Алайда мұндай білімнің теориялық сипаты ХVІІІ ғасырда бастау ала бастады. Бұл уақытта философтар Шарль Луи Монтескье, Клод Гельвеций, экономистер Адам Смит, Томас Роберт Мальтус, Жан Шарль Сисмондидің, философ және социалист-утопистер Уильям Годвин, Анри Сен-Симон, Шарль Фурьенің ойлары құнды болды. Осы кезеңнің өзінде тәжірибешілердің, өндірісті басқарушылардың экономикалық-социологиялық білімге жүгінген алғашқы жәйттері пайда бола бастады. Бұл тұрғыда ең жарқын мысал - Роберт Оуэн.
ХVІІІ ғасырда экономикалық социологияның дамуының “философиялық-экономикалық” кезеңі аяқталып, өзіндік “социологиялық” кезеңі басталды.
Огюст Конт (1798 - 1857) - француз социологы және философы. Ол дәстүрлі философиядағы дерексіз конструкциялар мен заңдық ойлардағы шашыраңқы эмпирикалық байытуларға қарағанда қоғамдық өмірдегі диахроникалық және синхроникалық аспектілердегі құбылыстарды ғылыми зерттеп білуді ескере отырып “социология” ұғымын енгізді.
О.Конт қазіргі заманды анықтап-тануға талпыныс жасап көрді. Ол жаңа әлеуметтік тәртіптің бірқатар ерекшеліктеріне көңіл аударды: 1) еркін кәсіпкерлік пен бәсекелестікке негізделген экономикалық жүйенің қалыптасуы; 2) жұмыс күшінің қалады шоғырлануы; 3) өндірісте ғылым мен техниканың жетістіктерін пайдалану; 4) басшылар мен жалдамалы жұмысшылар арасында жасырын немесе ашық қарама-қарсылықтың пайда болуы; 5) әлеуметтік теңсіздіктің күшейе түсуі; 6) табыс табуға бағыт ұстану.
Конт индустриалдық қоғам мен өндірістің адамға және мәдениетке әсер ету теориясын дамытты. Оның теориясы бойынша өндіруші мен ойлап табушының түйсігі өрлеуді тудырады. Өндірістің дамуы адамның өмір сүруін жеңілдетіп қана қоймай, сонымен бірге тұлғаны жоққа шығарады және әлеуметтік тәртіпті бұзады.
Карл Маркс (1818 - 1883) - неміс социологы, философы және экономисі. Ол жасаған қазіргі заманғы капиталистік қоғамның бейнесі кең тарады. Маркс капитализмге күшті сыни және идеологиялық сипат берді.
Маркс көтерген ең танымал тақырып “жатсыну” болып табылады. Маркстың пайымдауынша, адамдар табиғатынан еркін, үйір және жасампаздыққа бейім. Алайда, адамның табиғи мүмкіндіктерінің көрінуіне кедергі болатын белгілі бір тарихи жағдайлар туатын болса, онда олар табиғи бейімділіктерінен айырылып қалады. Мұндай парасаттан жұрдай қалатын жағдайлар қоғамдағы барлық топтар тарапынан болады, атап айтқанда қазіргі капитализм көптеген адамдарды тәуелділікке айналдырып, оларды қинап, экономикалық механизмнің жатсынған бөлшегіне айналдырып жіберді. Өз еңбегін және оның өнімін бақылаудан айырылған жұмысшы жатсына бастайды, өз еңбегінен, айналасындағы адамдардан және ақырында өз-өзінен шеттеле бастайды. Маркс атап кеткендей, жұмысшы еңбек процесінде өзін орнықтыра алмайды. Керісінше, өзін жоққа шығарып, бақытты емес, бақытсыз деп санайды. Ол үшін - еңбек дене және ақыл-ой күштерінің еркін ойыны емес, қаны мен сүйегін жансыздандыру және сананы бұзу. Сонымен, жатсыну социоцентристік серпіндердің (өзімшілдік, атомизация), шығармашылықтың жоқтығының (кертартпалық, еңбектің бір сарындылығы), күшеюіне, әрекеттерді бақылаудан (енжарлық), дербестіктен (адамдарды басқарушы заттар фетешизмі), бас тартуына бара-бар. Адам табиғаты өз мәнін жоғалтып алады. Оларды қалпына келтіру жатсынудан арылған жағдайда ғана мүмкін болады, ал оны тудырушы әлеуметтік жағдайлардың төңкерісін, тапсыз коммунистік қоғамның орнауын талап етеді .
Герберт Спенсер (1820 - 1903) - ағылшын социологы және экономисі, өз еңбектерінде әлеуметтік даму және әлеуметтік эволюция мәселелеріне баса назар аударды. Ол “әскери” және “өндірістік” қоғамның полярлық қарама-қайшылық үлгісін жасай отырып, қазіргі қоғамға дәстүрлі қоғамды қарама-қарсы қояды. Спенсер жаңа әлеуметтік құрылыстың маңызды белгілерін ашты. Олар - дамудың, қиратудың және реттеудің шешуші фокторлары болып саналатын әлеуметтік күрес пен бәсекелестік. Міне осылар қоғамдағы әлеуметтік-экономикалық айырмашылықтардың ең маңызды қайнар көзі болып табылады. Жеңіске жеткендер меншік иелерінің тобын құрады, ал жеңіліс тапқандар - жалданбалы жұмысшылар т.б. қалыптастырады; жеңілгендердің ерте ме кеш пе абырой сезімі оянады және оның салдарының бірнеше нұсқасы болады.
Фердинантд Теннис (1865 - 1936) - неміс социологы және тарихшысы. Ол жаңа әлеуметтік құрылыстың маңызды белгілерін сипаттап берді. Теннис Gesellschaft (қазіргі қоғам) пен Gemeіnschaft-ты (дәстүрлі қоғам) бір-біріне қарсы қояды. Қазіргі қоғамда адамдар өзінің жеке қасиеттерін, ұқсастығын жоғалтып, құпиялы жалданушылар, жұмысшылар, сайлаушылар, тұтынушылар мен көрермендер, т.с.с. механикалық түрде біріге отырып, сахнаға шығады. Оған - үлкен нарықтары, аудиториясы, тыңдарман қауымы, электораты, ұлттық ұйымдары бар қазіргі қоғамның көлемі кінәлі. Мұндай жағдайда тұлғааралық байланыстар бүркемеленеді. Бұл жағдай өмір сапасының нашарлануына, бюрократия мен үкіметтің жекеленуіне алып келіп, тоталитарлық режимнің пайда болу қаупін тудырады.
Э.Дюркгейм (1858 - 1917). Ол “аномия” ұғымын енгізе отырып, адамдар - олар өз мүдделері үшін күресіп таласуға дайын тұратын өзімшілдер деп санады. Олар тек мәдени ережелер, нормалар мен құндылықтар арқылы байланысқа түскен жағдайда ғана “бәрінің барлығына қарсы соғысынан” құтылып, үйлесімді әлеуметтік өмір сүруге қол жеткізе алады. Қандай да бір тарихи жағдайларда мәдени ережелер өзінің реттеуші күшін жоғалтады. Сол кезде аномия жағдайы туады, қоғамды ұйымдаспағандық пен астан-кестеңдік жайлап алады. Адамдар өздерін түп-тамырларынан үзіліп қалғандай сезініп, өзін-өзі өлтіруге қол жұмсайды. Дюркгейм, қазіргі қоғам аномиялық жағдайдың туындауына ықпал етеді деп есептеген.
Дюркгейм қандай да бір әлеуметтік фактілердің себептерін басқа бір әлеуметтік фактілерден іздеуге шақырып, психологизмнен бас тартады. Оның көрсеткен кестесінде адамның жүріс-тұрысы шын мәнінде пайдакүнемдік сипатынан айырылады. Алайда, сонымен бірге, адамның өзі индивид ретінде әлеуметтік қызметпен алмастырылады .
Көптеген социологтар секілді, ол да әлеуметтік-экономикалық прогресте шешуші рөлді жеке меншік, бәсекелестік пен еркін кәсіпкерлік емес, адамдардың ынтымақтастығы мен бірлігі, әлеуметтік қатынастар мәдениеті, еңбектің микро-макро деген деңгейдегі әлеуметтік ұйымдасқандығы атқарады деп санаған.
Макс Вебер (1864 - 1920) - неміс социологы, ХІХ - ХХ ғасырлардағы ең ықпалды тұлғалардың бірі. Ол қазіргі қоғамды саралай отырып “дәстүрлі” және “капиталистік” қоғамды бір-біріне қарсы қояды. Олардың айырмашылығы мына өлшемдер бойынша көрінеді: жеке меншік формасы, технологияның басым түрі, жұмыс күшінің нарығы, экономикалық бөліп берудің әдістері, заңдар табиғаты, кең таралған дәлелдемелер. Вебердің сөздері бойынша, капитализм дегеніміз “пайда соңынан ылғи қуалап жүру” және “бос жұмыс күштер нарығын дұрыс ұйымдастуру” .
Вебер ерекше ментальдыққа - “этосқа” ие болатын кәсіпкерлер мен жұмысшылардың ерекше табы болады деп санайды. “Этос” немесе “капитализм рухы” табыс себебін, аскеттілік, парыз сезімін қамтиды. Этостың қайнар көзі протестантизм болып табылады.
Вебер ұйым теориясы шеңберінде бюрократия құбылысына сипаттама жасап, бюрократиялық жүйені әлеуметтік-экономикалық жағынан дамыта түсуде нақтылы әдістемелік ұсыныстар берген.
Вебер социологиясының негізгі принципі - бюрократия теориясының арқауын құратын рационалдылық. Капитализмнің ең маңызды белгісі, бәрі де мойындап отырған таным құралы ретіндегі ғылымның рөлі болып табылады.
Вебердің айтарлықтай жетістіктеріне әлеуметтік дауларды экономикалық тұрғыдан талдауын жатқызуға болады. Экономикалық жүріс-тұрысты ол әлеуметтік жүріс-тұрыстың ең ұтымды түрі деп қарастырады.
Ғылым өнеркәсіпте ірі-ірі эмпирикалық зерттеулер жүргізді және мұндай зерттеулердің әдістемесінің дамуына айтарлықтай үлес қосты.
Вебер, жан-жақты социолог бола тұра, социологияда ең бастысы шаруашылық өмірді талдау деп есептеді. Ол әлеуметтік-экономикалық өмірді зерттеп білгенде жүріс-тұрыс категорияларына сүйенді және жүріс-тұрыстық тұрғыдан қарауға үгіттеуші болып табылады.
Талкотт Парсонс (1902 - 1979) қоғамның төмендегідей негізгі белгілерін бөліп қарастырды: 1) экономика, өзінің жаппай өндірісімен, бюрократиялық ұйымымен, жан-жақты қамтушы нарығымен, ақшасымен қоғамда жоғары рөл атқарады; 2) төрт кіші жүйенің толық жіктелуі (бейімделушілік, мақсатты бағыттаушы, интегративті, қолдаушылық); 3) әлеуметтік үйлестірудің негізгі механизмі болып табылатын құқықтық жүйенің дамуы; 4) стратификация; 5) әлеуметтік өзара байланыстардың күрделі жүйесінің жанама түрде кеңеюі.
Ол экономикалық қатынастарды талдауға көңіл бөледі, іс-әрекет теориясы тұрғысынан адами әрекеттің субъектісі көбіне жалпы құрылымдардың элементі ретінде көрінеді. Немесе іс-әрекет жүйелері ішінде шешуші рөл нормативтік құрылымдарға беріледі.
Парсонс, қазіргі және дәстүрлі қоғамның үлгілері тарихи қоғамдарды шынайы бейнелейді деп есептемейді; керісінше, ол оларды үзіліссіз сызықша бойында орналасатын қоғамдағы талдамалық нүктелер ретінде қарастырады. Ол келесі “паттерн-өзгермелілікті” бөліп көрсетті: мәртебені негіздеу, бағалау өлшемі, эмоцияның рөлі, әлеуметтік құрылымның анықтылық деңгейі.
Экономикалық социологияның негізгі категориялары
Ғылыми пән өзінің ерекше амалдарын жасап шығаруға мүмкіндік беретін, дербес қалыптасқан теориялық аппараты құрылған кезде ғана, өз орнын тапты деп есептеледі. Теориялық бекітілімдер, категориялар мен ұғымдар танымның жалпыға мәні бар схемасын қалыптастырады, құбылыстар мен процестердің ең құнды ерекшеліктерін, белгілерін және заңдылықтарын көрсетеді. Басты социологиялық-экономикалық категориялардың шеңберін анықтап алу әлеуметтік-экономикалық процестерді зерттеудің әдістемелік негізін жасауға мүмкіндік береді.
Экономикалық социологияның іргелі ұғымдарына ең алдымен экономикалық жүріс-тұрыс, экономикалық әрекет, экономикалық сана мен ой, экономикалық мәдениет, шаруашылықты ұйымдастыру, экономикалық институт және басқалар жатқызылады. Экономикалық және социологиялық ғылымдардың бір-бірін толықтыруы нарықтық құбылыстарды зерттеудің өзектілігінің жоғарылау деңгейіне қарай нарықтық терминология экономикалық социологияға жақындай түседі. Олар нарықтық экономика, жақсы тұрмыс экономикасы, формальді және формальді емес экономика, жеке меншік, жекешелендіру, индивидтер мен шаруашылықтардың нарықтық жүріс-тұрысы, жұмыспен қамту және жұмыссыздық, еңбек нарығының икемділігі және т.с.с.
Басқа да арнайы социологиялық теориялар сияқты экономикалық социология да әлеуметтік қатынастарды зерттеуде түсіп отырған саласының мәнін ашатын жалпы социологиялық категориялар мен өзіндік ерекшелігі бар ұғымдарды қолданады. Ғылымның бұл саласын алға тартып отырған көптеген категорияларға байланысты келесі топтарға бөлуге болады .
1) Жалпы ғылыми (тұжырымдамалық) категориялар - құрылым, жүйе, функция, процесс, байланыс, тұрақтылық, өзгерушілік, даму және т.с.с. Олар жалпы әдістеменің тілін құрайды, экономикалық және әлеуметтік салаларды, экономикалық қатынастар мен процестерді реттеудің әлеуметтік механизмдерін сипаттау құралы ретінде қолданылады.
2) Жалпы әлеуметтік категориялар, басқа да әлеуметтік ғылымдардың сөздігінен алынған. Айталық, экономикалық теориядан - нарық, өндіріс, тұтыну, айырбас, бөліп беру, жеке меншік, бәсекелестік, жұмыспен қамту, трансакциялар және т.б. сияқты терминдер қолданылады. Философиядан - қоғамдық сана, қоғамдық қатынастар, заңдылықтар, мәдениет; әлеуметтік психологиядан - ұжым, тұлға, дәлелдеу, сәйкестендіру; жалпы социологиядан - әлеуметтік қатынастар, топтар, ұйымдар, институттар, әлеуметтік құрылым, стратификация және басқалар.
3) Өзіндік ерекшелігі бар категориялар экономикалық социологияның жеке категориялары болып табылады, оның әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды (экономикалық әрекет, шаруашылық ниеттемесі, экономикалық стратификация, экономикалық мүдделер, таптаурындар, келісім-шарттық қатынастар, әлеуметтік-экономикалық қолдау жүйелері және т.б.) танып білудегі амалдарды білдіреді.
Социологиялық зерттеу барысында бұл категориялар операциялық процестен өтіп, эмпирикалық талдауға жатқызылады. Мысалы, шаруашылық ниеттемесі, нарықтық өзгерістерге көзқарас, мамандық пен іс-әрекет түрін таңдаудағы түрткі себеп, ресспондент үшін жұмыс орнының түрлі сипаттамаларының маңыздылығы, оның жоғары жалақысы бар жұмыс табуға ұмтылысы, кәсіпкерлікке көзқарасы және басқалар сияқты эмпирикалық индикаторлар көмегімен анықталады.
Экономикалық социологияның категориялар жүйесі келешегі бар экономикалық-социологиялық мектептер мен бағыттардың дамуының арқасында баий түседі. Олардың қатарына экономикалық жүріс-тұрыс, рационалды таңдау, адам капиталы, жаңа институционализм теориясы және басқалары кіреді.
Экономикалық социология экономиканың әлеуметтік аспектілерін зерттейтін ғылым болғандықтан, экономикалық және әлеуметтік ұғымдарды анықтап алу қажет. “Әлеуметтік” дегенде сол қоғамдағы индивидтер мен топтардың нақты орны мен уақыты жағдайында ортақ іс-әрекет процесінде топтасқан қоғамдық қатынастардың жиынтығы түсіндіріледі. Әлеуметтік - адамдардың өзара әрекеттесуі барысында туындайды және бір-біріне қоғамдық өмірдегі құбылыстар мен процестерге әр түрлі қатынастар барысында көрінеді.
“Экономикалық” деген ұғым адамдар арасындағы өндірісті ұйымдастыру мен материалдық игіліктерді тұтынумен байланысты қандай да бір қоғамдық қатынастарды білдіреді. Экономика өндірісті, еңбек нәтижелерін алмастыруды, өндірілген нәрсені таратуды, тұтынуды қамтиды. Экономика социологиялық көзқарас тұрғысынан екі жақты қарастырылуы мүмкін - шаруашылық іс-әрекет және осы әрекеттерді реттеуші институттар жүйесі ретінде. “Шаруашылық” ұғымы экономиканың синонимы болып табылады және ол адам мен оның айналасындағылардың өмір сүруге қажетті игіліктерді өндіру мен тұтыну мақсатындағы өзара әрекеттесуі деп түсіндіріледі. Бұл тұрғыда экономика қоғамның жеке адам қажеттіліктерін қанағаттандыруы үшін шектелген қорларды пайдалану жайлы шешім қабылдайтын және оны іске асыратын саласы.
Екінші жағынан, қоғамда шаруашылық іс-әрекет процесінде белгілі бір экономикалық институттар қалыптасады. Дәл осыларда, әлеуметтік тәжірибе, ең қолайлы әлеуметтік-экономикалық нәтижені алуға мүмкіндік беретін, шарушылық субъектілерінің нақтылы материалдық-техникалық ортамен өзара әрекеттесуінің тұрақты әдістерін бекітеді. Нәтиже жекелеген әлеуметтік топтар көзқарасы тұрғысынан алғанда аса мықты емес, алайда халықтың көпшілігі үшін ең қолайлысы, өйткені ол қоғамның шаруашылық іс-әрекетінің тұтастығын қамтамасыз етеді. Экономика бұл жерде материалдық сала ретінде емес, Парсонс бойынша көбіне бейімдеу бағытына ие қоғамдық ресурстарды өндіру механизмі, институттар жүйесі ретінде қарастырылады.
Қоғамдық қатынастардың кез келген жүйесі (экономикалық, саяси және басқалар) адамдардың бір-біріне және қоғамға деген көзқарасын білдіреді. Экономикалық құбылыстар мен процестер өзінің әлеуметтік негізіне байланысты болады. Әлеуметтік процестер экономикалық аясына кіреді немесе керісінше. Мысалы, қоғамдағы әлеуметтік теңсіздік көбінде адамдардың экономикалық позицияларымен (меншікке ие болумен, табыс деңгейімен, кәсіби жұмыспен қамтылумен) анықталады. Экономика индивидтерді топтық және жекелік байланыстар жасауға итермелейді, олардың арасында өзара әрекеттесудің өзіндік ерекшелігі бар түрлерін жасап шығады, олардың жүріс-тұрыс шеңберлерін белгілейді. Алайда, адамдардың жүріс-тұрысы тек ұтымды себептермен, экономикалық қинаумен ғана реттелмейді, сонымен қатар, ерекше тарихи және мәдени жағдайларда қалыптасқан әлеуметтік байланыстар, құндылықтар, жүріс-тұрыс нормаларымен де реттеледі.
Экономикалық социологиядағы әлеуметтік өмірді талдау бастау алатын негізгі категориялардың бірі “экономикалық іс-әрекет” және “экономикалық жүріс-тұрыс” болып табылады.
Экономикалық жүріс-тұрысты шығын мейлінше азайып, таза пайда мейлінше көбейетін ұтымды таңдау жасау мақсатымен экономикалық байланыстарды кеңейьуге байланысты жүріс-тұрыс деп бағалауға болады .
Радаев Вебердің экономикалық іс-әрекет социологиясы дәстүрін жалғастыра отырып, оны ішкі дәлелденген және басқа адамдардың әрекеті мен қолда бар нормаларға бағыт алған әлеуметтік әрекет ретінде қарастырады. Ол экономикалық іс-әрекетті “өз қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында күш көрсетусіз әдістермен шектелген ресурстарға бақылау орнату” деп түсіндіреді .
Адамдардың экономикадағы әрекетін социологиялық тұрғыдан түсіндіру экономикалық-социологиялық адам үлгілерінің түсіндірмелі мүмкіндіктерін есепке ала отырып құрылады. Оны суреттеудің көптеген нұсқамаларына қарамастан, оларды негізгі төрт алғышарттарға бөлуге болады.
- Адам тәуелсіз. Ол жеке қалауларынан негізделіп, дербес шешім қабылдайтын атомданған индивид.
- Адам өзімшіл. Ол бірінші кезекте өз мүддесін ойлайды және жеке пайдасын ұлғайтуға тырысады.
- Адам рационалды. Ол алға қойылған мақсатына біртіндеп жетуге тырысады және оған жетудің қандай да бір құралын таңдауда салыстырмалы түрдегі шығындарға көңіл аударады.
- Адам хабардар. Ол өз қажеттіліктерін жақсы біліп қана қоймай, оны қанағаттандырудың құралдары жайлы қажетті ақпартқа да ие.
Алайда, экономикалық агенттің ұтымдылығы мен жеке даралығын мойындай отырып, экономикалық іс-әрекетті талдауда социологиялық тұрғы оны индивидтің әр түрлі бейнедегі әлеуметтік құрылымдар қатарына енген және өздерінің әлеуметтік байланыстар жиынтығы тұрғысынан қарастырады. Қазіргі кезде экономикалық іс-әрекетті социологиялық талдаудың өзіне тән ерекшелігі үш жағдайда қалыптасады.
- Экономикалық әрекет - әлеуметтік әркет формасы болып табылады. Шаруашылық ниеттер оқшауланған индивидтің өнімі емес, әлеуметтік қауымдастықтардың (тұлғааралық қатынасқа түсу жүйесі, ұйымдар, әлеуметтік топтар) өнімі екені айтылады;
- Шаруашылық институттар - әлеуметтік конструкциялар болып табылады. Олар экономикалық әрекетті шектеп, ынталандырып қана қоймай, сонымен қатар, тарихи қалыптасқан шектеулерді аттап өтуге және ресурстарды топтастыруға қабілетті факторлар тарапынан да құрастырылады.
Егер де “экономикалық адам” - ол тәуелсіз, өзімшіл, рационалды және хабардар адам болса, “социологиялық адам” қоғамдық нормаларға бағынады және өзгешілдікке жақын, өзін иррационалды тәртіпсіз түрде ұстайды, ақпараты мардымсыз және табыс пен шығындарды есептеуге қауқарсыз. Адамның социологиялық-экономикалық жалпы үлгісі, адамды осындай екі радикалды позициялардың ортасына орналастыруды меңзейді. Бұл жағдай адамды қалыптасқан жағдайға аса икемді және белсенді етеді: жай ғана ақпаратқа ие емес, сонымен қатар, оны танып білуші, жай ғана нормаларды орындаушы емес, сондай-ақ әлеуметтенуші етеді.
Адамдардың шаруашылық әрекеті экономикалық сана мен ойдың типімен, экономикалық мәдениеттің даму деңгейімен анықталады.
Экономикалық сана, экономикалық қатынастардың көрінуі мен тану амалы ретінде қызмет атқарады, тиісінше бұл білімдер экономика саласындағы процестерді реттеу үшін қолдануға қажет. Ол, әлеуметтік топтар мен индивидтердің, тікелей экономикалық нақтылықты бейнелеуші және нақтылы бір тарихи сәтте қоғамдағы әр түрлі құбылыстарға өз ойын көрсетуші экономикалық білімдер мен идеялар, көзқарастар жиынтығын білдіреді.
Экономикалық сана-сезім экономикалық тәжірибе барысында қалыптасады, оның иеленушілері жекелеген индивидтер, топтар бола алады. Білімнің санаға ауысуының басты өлшемі, әлеуметтік топтар мен индивидтердің экономикалық идеяларға, көзқарастарға және теорияларға қажеттілігі болып табылады. Экономикалық сана-сезімнің дамуы агенттіктердің экономикалық мүдделерін табысты іске асыру үшін маңызды. Мысалы, нарыққа өту халықтың нарықтық білімнің негізін игеруді, жекешелендірудің механизмдерін, жеке істі ұйымдастыруды, сауда ережелерін және маркетингтік қызметтерді түсінуді талап етті.
Экономикалық сана теориялық сана-сезім мен эмпирикалық ой болып екіге бөлінеді. Сана-сезімнің теориялық деңгейі экономикалық құбылыстар мен процестердің заңдылықтары мен байланыстарын анықтауға мүмкіндік беретін категория мен тұжырымдама формасында жүйеленген экономикалық білімді көрсетеді. Экономикалық ой шарушылық өмірдің іс жүзіндегі тәжірибесінен туындаған көзқарастарды қамтиды. Адамдар күнделікті өмірінде, қандай да бір тұрғыда әрекет етуге шешім қабылдай отырып, осындай үйреншікті сана-сезімді басшылыққа алады.
Поп Хейне экономикалық сана мен ойдың жұмыс механизмін бейнелейтін қызықты салыстырма келтіреді. Қазіргі индустриалдық экономикада миллиондаған адамдар үшін көптеген күрделі игіліктерді өндіру үшін қажетті күш жігерін жоғары дәлдікпен мақұлдап отыру қалайша мүмкін болады деген сұрақ қойылады. Мысал ретінде, жол қозғалысының шарықтау сағатындағы тәртіпке келтіргендігін келтіреді, ол тиісінше әрбір жүргізушінің тәуелсіздігін сақтай отырып, қоғамдық әріптестікке түсуін және әрқайсысының өз мақсатына жету мүддесінің есепке алынуын көрсетеді.
Экономикалық іс-әрекетте мұндай үйлестіруге қол жеткізу ойлаудың экономикалық бейнесі арқасында мүмкін болады. Адамдар, бір-бірімен өзара әрекеттесуден мейлінше пайда алуға ұмтылып, жеке мүдделері тұрғысынан әрекет етеді. Алайда, олар оған қол жеткізу, басқалары үшін де таңдау жағдайы болғанда мүмкін болатынын біледі. Сонымен, қоғамда, олардың өзара әрекеттесуі нәтижесінде туындайтын таза табыстағы өзгерістерге өзара бейімделуінің үздіксіз процесі болып жатады. Хейне ойлаудың экономикалық бейнесінің өзара байланысының төрт позициясын бөліп көрсетеді: адамдар таңдайды, тек қана индивидтер таңдайды, индивидтер рационалды түрде таңдайды, барлық қоғамдық өзара әрекеттесулерді нарықтық процес ретінде түсіндіруге болады.
Экономикалық әрекеттер қоғамның жинақтаған тәжірибесін және білімін шаруашылық тәжірибе барысында қалыптасқан дәстүрлер мен жүріс-тұрыс нормаларын өзіне сіңірген әрекет етудің дайын тұжырымдық схемасына негізделеді. Адам тек қана экономикалық мүдделер мен ниеттерінің тасушысы ғана емес, сонымен қатар мәдениет иеленушісі мен жасаушының өнімі ретінде көрінеді.
Экономикалық мәдениет экономикалық жүріс-тұрыстың реттеушісі болып табылатын шаруашылық нормалардың, жүріс-тұрыс үлгілерінің, таптаурындардың, құндылықтардың, дәстүрлер мен символдардың, кәсіби білімдер мен қасиеттердің тұрақты жиынтығын білдіреді. Ол мәдени құндылықтар мен нормаларды сақтайды, экономикалық дамудың әлеуметтік зердесі болады, индивидтер мен әлеуметтік топтардың экономикалық ресурстарды бақылау басым болатын әдістерін тудырады. Экономикалық мәдениет бірқатар қызметтер атқарады: таратушылық (болашақ ұрпаққа маңызды әлеуметтік-экономикалық құндылықтар мен нормаларды сақтап, жеткізу); іріктеу (мұраға қалған нормалар арасынан қазіргі жағдайда қолдап отыру мақұл болатындарын таңдап алу); инновациялық (экономикалық сана мен ойлаудың элементтерін жаңарту, экономикалық әрекетке жаңа технологиялар мен ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізу).
Отандық экономикалық социологияның табысты дамуы Батыс социологиясындағы құрастырылған бай ұғымдар мен операциялық зерттеу схемаларын игеріп, қайта қорытуға байланысты. Социологиялық-экономикалық зерттеулердің жұмыспен қамту және еңбек нарығының қатынасы, кәсіпкерлік, келісм-шарттық қатынастар, формальді емес экономикада экономикалық жүріс-тұрыс саласын зерттеудің кеңеюі талдау категориясының мазмұнын тереңдете түседі, оларды эмпирикалық сипатпен толықтыра түседі.
Каталог: ld
ld -> Сабақтың тақырыбы : Баяндауыш
ld -> Таңғажайып алаң ойыны. М.Әділова
ld -> Мақтаның жемісі мақтаның ашылмай қалған немесе шала ашылған қауашағын дейді. Қауашақ ашылады. Қауашақ ішіндегі ұзын талшықтары (түктері) бар өте көп тұқымдар шашылады |
Бұл тақырыптағы сөзді оқымысты қауым айнытпай танитын шығар. Яғни, дегдар қаламгер Асқар Сүлейменовтің «АДАСҚАҚ» деп аталған бір-бірімен байланысты жалғасты әңгімелері жайлы айтылмақ сөз басы осылай болды.
Бозбала кезіміздегі Совет заманында Олжас Сүлейменовтің «Аз и Ясы» қалай аңыз болып айтылса, Асқар Сүлейменовтің де «Бесатар» повесі дәл солай ауыздан-ауызға мақталып жүргені бізге таңсық болса да, ол кезде оның парқына бойлауға өреміз жетпейтін-ді. Алайда, «Асқар Сүлейменов» деген ат-есім санада қалып қойды.
Кейде... жоқ, көбінде тұйықталған сананы жалғыз ауыз даналық сөз жарқ еткізіп ашатыны бар. Маған да сондай бір сәттің бұйырғанын ұдайы еске алып жүретінімді айтудың сәті түскені осы еді.
Халқымыздың еркін сөзіне алғаш жол ашқан Ұлттық апталық – «Ана тілінде» дәл солай төл көсемсөзіміздің көсеміне айналған марқұм Марат Қабанбай ағамыздың қол астында журналист болып жүргенде, сарсылған саналарды ол кісі жалт-жұлт еткен нажағай ойларымен оятқаны, ауызша да талай қайталанбас сөздер айтқанына куә болып жүрдік. Сондайдың бірінде, «Әуезов пулеметпен боратады, Сүлейменов снайперлікпен дәл атады» деген-ді. Бәлкім, бұл Хакім Абай туралы сөз болған уақытта аузынан шыққан болар.
Қисын сөздің мәнісі мынау екен: «Абай жолы» ақын Абай туралы жалпылама баяндау суреттеме болса, «Адасқақтағы» АБАЙ-БІРЖАНДА Хакім Абайды көзбе-көз көргендей, сөздерін нақпа-нақ құлақпен естігендей, мінез-қимыл әрбір әрекетін маңайында жүріп дәл сезетіндей жалқылама суреткерлікке тәнті боламыз. Бұл пікір менің оқырман ретіндегі пайымым.
Оқырманның бір адалдығы – кітапты жазған иесінің атақ-даңқына, алған сыйлығына мән бермейді, оқып отырған шығарма жанына жағып, жүрегін жылытып, көңілін баураса болғаны.
Жалпы оқырманның көңілін не баурайды? Әрине, алуан бояулы шынайы өмір. Сөз өнерінің де міндеті сол ғана. Сөз шеберінің оны қалай қиюластырғанында оқырманның шаруасы да жоқ. Көкей көзінде сөз емес, тек сөзден өнерге айналған жанды бейнелер мен жалындай шарпитын сезімдер болса, бітті! Бірақ, сөз зергеріне оп-оңай олай ете салу қолай ма? Жоқ, бұл қиынның-қиыны, өйткені қолына қалам алғанның бәрі сөз зергері бола алмайды екен.
«Адасқақтағы» БІРЖАН тарауында Асекеңшілеп айтсақ, «Жанынан жарып шығара алмастың бір қасиеті – ұғымпаз келеді де, жарғанатша көз ілестірмей тез қағып алады. Біржан, шикі қызыл еттей әуенді ызыңдап отырып, екі қайырғанда, Шауан болды-болды Бір-аға, енді домбырама жетейін, деп атына тұра жүгірді. Әуен басқа, ән басқа. Әуен – сиыр, ән – жылқы. Шәуен қырт сұрап алған әлгі әншейін әуенді ән деп ұғыпты! Араға апта түсті ме, түспеді ме, сол «әннің» - «әнінің» тұсаукесеріне шақырған екен», - дейді.
Міне, оқырман үшін де осы уәж, құр сөз емес, өнерге яки әдемілікке, әсемдікке айналған сөз, тіпті сөз екені сезілмейтін – сөз керек. (Бұлттан да биік самғап бара жатқан ұшақтағы жолаушылар, ұшақтың қандай қиындықпен жасалғанына еш басын қатырмай, сол сәттегі рахат жайлылығына мәз болатыны секілді).
Біз де, Асекеңнің осы «Адасқағын» дәл солай – ұшақтағы жолаушылардай «УАҚЫТ» атты зымыранның арқасына мініп алып, сона-а-а-у өткен шақта бұлдырап қалған «қазақ қоғамына» барып, рахаттана жолаушылап қайтқандай күйге бөленетінімізді риза көңілімен айтпақ болғамыз-ды.
Расында, осы «Адасқақты» қанша рет қайталап оқығанымды айта алмаймын, көбінде шалдыққан денемді бір ширату үшін, талыққан жан-дүниеме бір тыныс беру үшін, жабыққан көңілімді бір желпіндіріп көтеру үшін қолға аламын.
Ондай кездер мынау машақат дүниеде аз емес қой. Алыс жолдан қажыған аттың ерін алып, ауыздығын шығарып сәл мезет оттатқанда ілезде дүр сілкініп, ащы тері құрғап оңала қалатын «жылқы мінезді» біздің қазақы халге – хал-қуат беретін «Адасқақтағы» етене өмірдің – мендей пақырға «рухани санатория» сынды болып кеткені анық, әйтеуір. Өйткені, мұнда бүкіл қазаққа тән төл тірлік қарсы алдыңнан шығады. Әсіресе, иісі қазақ түгел білетін атақты адамдар, атақты болғанда ғажайып өнерімен естен кетпестей рухани ескеріткіш орнатып кеткен Біржан сал, Ақан сері, Абай хакімдер. Осы үш тұлғаның бір-бірімен кезіккен кездері. Және осынау үш өнер майталмандарының өз-өз отбасының жақын адамдарымен араларындағы қызықты сөз қағыстары, ерек мінездері.
Әңгіме басталған сәтте-ақ, оқырманды баурап алатын Біржанның әйелі Әпішпен, баласы Теміртаспен өзара тіл қатысқандағы қалжың аралас қағытпа сөздері. Абайдың сүйген жары Әйгерімнің Біржан салды қонақ болдырған кездегі мүлт жібермей көрсеткен әдептері. Ақанның көкірегіндегі көңіл-көлінің тереңіне бүккен ғашығы «Перуайымды» Біржаннан іштей қызғанатын секем сезіммен өз-өзімен сырласқан қып-қысқа сәттері.
Әсіресе, дүйім қазақтың есінен ешуақытта ескірмейтін атақты оқиға – Құлагердің басын айбалтамен шапқанға тікелей қатысты қазақтың ақсүйек бай-бағландары Нұрмағанбет, Батыраштардың «Адасқақта» пендауи бейнелерінің алуан астармен ашылуы... өз халқымыздың өзгеше мінезін өзімізге таныта түседі. Былайша айтқанда, «Адасқақты» тереңдеп оқыған сайын хас қазақылығымызды тіпті, пайымдай түсеміз. «Бір кезде осындай халық екенбіз, қазір де осындаймыз ғой», - дегізбей қоймайды.
«Адасқақтағы» кейіпкерлердің бәрі атақты болған соң үйреншікті әдетпен олардың атағына жығыла оқығаныңда, көңіліміздегі ғажайып идеалмен елестеткенімізде... жоқ, әлгі атақтыларымыз да кәдімгі өзіміздей жұмыр басты пенделер екенін көз алдымызға әкелетіні сондай, олардың сол сәттегі сөз-таластары мен мінез-дағдылары оқырманды әлгі кейіпкер кісілермен бірге отырып, бірге жүргендей етіп, біз қамалған қазіргі уақыт құрсауынан шығарып әкетеді.
Бұл сөз зергерлігіндегі көп құпиялардың біз пайымдаған бірері ғана. Негізінде, «тылсым шеберлік» көптеген астарлы сыр мен тылсым құпиялардан құралып келіп, шеберлік кілтін жасыратыны сонша, әлгі, талай тарлан шарқ ұрып іздеген шеберлік дегеніміз, өте қарапайым, әншейін әдепкі нәрседей көрінеді, күндегі бойымыз үйреніп кеткен жағдайымызды жаудыраған жаңалық қып алдыңа жаяды.
Осындай шеберлік тылсымын бір ғұлама мынандай қисын сөзбен түйіндеген екен. «Даналық дегеніміз, қарапайым да кішпейіл нәрсе». Осыны мына мәтіндегі ойымызға сәйкестіріп, бұл қисынды сәл өзгертіп «Өнер дегеніміз, көзге іліне бермейтін қарапайымдылық пен еленбей қалатын кішпейілдік қана», - дей аламыз. (Алайда, қарапайымдылық пен қарабайырлық, кішпейілдік пен жалпақшешейлік ұқсас болса да, өнерде шеберлік пен қарадүрсіндік дейтін екі пайым өзара қылдан жіңішке шекарамен айырылады)
«Адасқақтың» құрлымдық түзілісі де дәл осындай, бұрын басқа қаламгерлер қолданбаған, байқамаған бір түзіліспен шедеврлік пен халтураның, әдемілік пен натураның аражігін ашуды мұрат еткен.
Кітаптың атауы «АДАСҚАҚ» бәлкім, осындай астарлы мақсатпен алынған Біржанның атақты әнінің аты. Осы кітаптың атауынан кейін әдеттегі жанр түрі де жазылмаған. Тек, жақша ішінде «Біржанның кейбір кездері» депті. Одан төменде І ДИАЛОГ деген. Осы тақырыпшадан кейін «1890 ж, июль, Жөкей көл» (бәлкім, қазақша шілде айы демегені қызық...) деп жазылған. Осыдан кейін, нағыз тараудың тақырыбы бас әріптермен «БІРЖАН-ӘПІШ-ТЕМІРТАС» деп тоқтайды.
Содан кейін мәтін басталады. «Мана Теміртасты жіберіп еді – әншейінде қайқы қара пышағын жалаңдатып ауыл кезіп жүретін Қалихан ұшты-күйлі жоқ боп шықты, ал Керкекілдің аз сұлысын жаз бойы бөліп жеген жуан, қоңыр ісектің тірсек қапқан құйрығына құмалақ қысырып тұрған тұрысы анау – үйтіліп бас, қағылып мүйіз кетерінен бейхабар. Қой баласынан мұндай қорен шығар деп ойлаған емес – кешеден қалған таңасты сорпаны сіміріп жатқанын да әлгінде іргеден көрген».
Бұл белі шойырылып тұра алмай жатқан Біржанның көзімен киіз үйдің ашық іргесінен байқалған көрініс. Осы қысқа эпизод көрерменге яки оқырманға жалпысымен де, жалқысымен де көз тартады. Келесіде, осы көріністен туындаған Біржанның ой ілегі төгіледі де, дәл солай оқырман да Салмен ілесе енді, ой қуып кеткенін де аңғармайды.
Содан кілт ойыңды бөліп, Біржан мен Әпіштің сөз қағыстары елең еткізеді. Бұл әдепкі сөйлеспелі сөз секілді болса да, әлгі сырттағы көріністермен астасқаны сондай, ерлі-зайыпты екеуінің дауыстары да құлағыңа жетіп тұрғандай, жанды сөздерін ана.а.а.у қора шетінде тұрып өз ет-құлағыңмен естігендей боласың.
Одан кейінгі тарау – ІІ ДИАЛОГ деп жазылған. Тағы да уақыт есебі «1875-жыл, шілде, Барлыбай жайлауы». Келесіде тараудың тақырыбы ретінде «АБАЙ-БІРЖАН» делінген. Мәтін басталғанда оқиға Абай көзімен баяндала тұра, бірден Біржанның сөзімен басталады. Бір қызығы жауап сөз Абайдікі болғанымен мәтін бірінші жақтан Абайдың «менімен» айтылып, солайша оқиғаның өрби жөнелуі оқырманды осы екі атақтының дәл қасында қолға су құйып, сүлгі ұсынып жүрген қызметші баладай оларға жақындатып жібереді.
«Іле самауыр көтерген мүшесі бүтін, жас, сұр қатын (ойбай, қай сұқсыр бұл?) оның соңынан Әйгерім кірді. Әйгерімнің иілмек боп сәлемге ыңғай алғанын байқаған Біржан: -Қой-й – деп, қолын көтерді. – Алдыңнан жарылқасын, шал-шауқандай сәлем қабылдап жатсам, Керімбаладан да, мына шәйші келінен де ұят-ты. Таяқпен тақасып бақастыққа көшер кез маған да келер. Бел құяңын сонда жазарсың, жаным! Мақтанға салам деп, сырын – Керімбаланы қосты, онысын қостамадым; дауыс ойнаққа салғанмен «жаным!» деп, расынан үздікті, онысын әсіресе, қостамадым. Иіліп қойған Әйгерім, Сал сөзін үдегенше бойын түзеген жоқ. Астары мен бүкпесі мына шәйші келіншекке жабық болғанымен, Әйгерім екеуімізге анық-танық сөзден кейін іркіліп қалып еді, мен көмей қырнаған соң ғана иегін көтерді. Тізе бүгіліп, бел иілген сәтте көлдей көк шәйі орамалдың сол иыққа бос тастаған шашағы сусып түсіп сүйретіліп қалған екен. Байқадым: Біржанның көзінен Әйгерімнің бала кептердің төсіндей шала жұмыр, аққұла тамақтың лып күреңіткені де таса қалған жоқ».
Тағы да уақыт зымыранының арқасына мініп, бұлдыр баяғы заман болып қалған шаққа, қас пен көздің арасында жетіп, Абайдың отауына барып кіргендей күйге енесің. Сонда, тақырыптағы ай-күнге көзің еріксіз қайта түседі. «1875-жыл», «А.а.а. бұл кезде Абай отыздағы жас жігіт екен ғой. Біржан болса қырықтан жаңа асқан, егде жасқа жаңа аяқ басқан адам». Әрине, осы ойдан кейін оқымысты оқырманға Қазақ қоғамының сол кездегі жағдайы еске түспей қоймайды.
Орыс отаршылығы басталғалы жүз жылға таяған. Хандық жүйе құлап сұлтандық, болыстық аталған Ресейдің әкімшілігі үстемдік жүргізуі әлдеқашан іске асқан. Қазақ жері Ақ патшаның меншігіне айналған. Азаттық жолындағы Исатай-Махамбет, Кенесары күрестері ел есінен ескіре бастаған шақ.
Яғни, қылыш ұстайтын қазақтың ерлері енді, домбыра ұстап, ұрысқа ұран шақыратын батырлары ән шырқауға көшкен кез. Елдің жаумен соғыстағы ерік-жігері жасып, ішкі дауды мақсұт етіп, жуан жілік жігіттері білек күшін дұшпанға емес, бір-біріне жұмсайтын барымта соғысына айналған алауыздық белең алып, елге пайдасы жоқ пендауи бақталастық асқынған заман.
«Адасқақтың» нақты айтпағы осы болса да, соцреализм үстемдік құрған кезеңде оны ашық айтудың жолы жабық болғаны өз алдына, ондай тәсілмен айту да әбден таптауырын болып, сөз өнері енді, «кітап» дейтін «өндіретін кірпішке» айналып бара жатты.
Осыны жан-жүрегімен түсінген Асекең, «Адасқақты» жазудағы басты мақсаты сөз зергерлігімен қазақ деген қауымның жетілген ұлт, қалыптасқан халық екенін, соның ішінде адам пенденің қырық қатпар ғажап жан-дүниесін жақұттай жайып көрсетпекті мақсұт еткені анық.
Үшінші тарау яки үшінші диалогтағы БІРЖАН-БАСТИАН тақырыбында неміс текті орыстанған, аса қазақылығымен сөз қағыста Біржаннан кем түспейтін Бастианның ән-әуенді нотаға түсіретін қабілеті бір эпизотта-ақ көз алдыңа маржандай төгіліп түседі.
«Әріден біледі: үн де ауа. Ауаның мүшеленген өрмекші боп, қағазға түскенін Біржан алғаш осы Бастианнан көрді. Ішінде Ақаны бар, өзгелер түгіл өзіне де сынаптық көрсетер «Гауһартастың» құмырсқа бел, үзілме-қалқымаларын бес сызықты бойлап асты-үсті түскен ноқаттарға қарап отырып, ыңыл-ыңмен айна-қатесіз қайырып бергенде Біржанның Бастианға Қожақұлдың қолынан телше асағандай тұшынғаны есінде».
Осы диалогтағы ЕЛЕС деп, аталып жазылған қосымша тараушадағы поэтикалық сөз саптаулар Салдың сезіміне түскен селкеу ме, жоқ, ерекше дарын-қабілеттің шығанға шығып өзгелер түсіне алмастай халге келгені ме, оқырманды тұңғиық терең ойға, шырқау биік қиялдарға шақырады.
Жанботаның жайлауы Біржанның көзіне елес болып көлеңдегенде, Ахкем дейтін әкесі Қожағұл, әпекесі Гүлжаһан – Көкей қыз көкірек сарайында өзімен оңаша сыр шертісетін қимас сәттері – шабытын шарықтататын да, санасына сәуле құятын да ең ет жақын адамдары осылар болғандығы паш етіледі. Кәсіби тілмен айтсақ, осы эпизотта Біржанның «шығармашылық лабораториясының» құпия есігі ашылады.
Төртінші тарау, төртінші диалогта да, дәл ай-күні жазылып, Біржанның Қотыркөл-Шортанға барғандағы, Бурылтай атының тақымында келе жатып көрсеткен қыр-сырымен қоса, жарыса келген ой-жүйріктерін қуалай келген сылаң сезімдері де, тойлы ауылда ән басталар алдындағы қым-қуыт сапырылысқан адуын көңіл-күйдің де, ән-әуеннің сан-мың сипаттары сөз-кестелермен құлпыра құбылып, Біржанның «Жамбас сипарының» сұлу сырлы саздарын санаға сіңіріп, көкейге қондырып оқырманды жан-рахатқа кенелтеді.
Тарау өзгермей, Екінші күн, Ереймен деп басталған тақырып БІРЖАН-НҰРМАҒАНБЕТ деп аталған. Мұнда, тағы да қыртыс, қатпары қалың қазақы тірлік енді мүлде басқа қырға, қиянға тартады.
Елдің ардағы, бағлан-байы, дегдар ақсүйегі Нұрмағанбеттің Салға деген ерекше сыйы жіліктеп сипатталады – жұпыны жүрген Салды шыттай киіндіреді, астына жарқыраған ер-әбзелімен қосып арғымақ мінгізеді.
Сырт көріністе бұл берегендік салтанатты жомарттық болып көрінсе де, ішкі есепте су жұқпас жылпостық пен өнердің даңқын бақталастық саудасына салып құнын түсіру екенін – Келесі күн, Екінді деп жалғасқан БАТЫРАШ-НҰРМАҒАНБЕТ-БІРЖАН дейтін тақырыпта сахнадағы көріністей етіп, көрерменге айпарадай аша түседі.
Сондағы қазақ сахарасының сахнаға айналғандағы көрінісі мынау: Үш жүз құлақ түрген атақты Сағынайдың асында болатын аламан бәйгеде атақ шығаруға Батыраш қырық қараға айырбастап алған өрен жүйрігі Көктұйғынның маңдайы жарылып алға шығуына Ақанның Құлагері ғана кедергі екен.
Батыраш осы аламан бәйгеге Құлагерді қоспай алып қалуға көндірем деп, Ақанға барын салады, ағалығын да, жағалығын да. Ақанның жауабы мынау: «Жылқы басқа нәсіл, атқа ағалық жүрмеген, депті ол; Құла жалғыз, мен жалғыз; Құдай жалғыз, Құла жалғыз депті ол; Ру менен жүзден менің мойындайтыным жылқының ру-тегі мен айдың ғана жүзі депті, ол; Құлагердің халі менің халім, ал шабу үшін келген Құлагерге, ауыл қыдырып, қонақтап жүретін зауық тіпті, жоқ, депті ол».
Міне, осыдан кейінгі жалғыз үміт – Ақанға Біржанды салу еді. Бұл инедей өткір істі Нұрмағанбет пен Батыраш екеулеп қолға алды, ақыры істі індетуге Біржанды Ақанға жұмсайды.
Сол күн, Құптан. АҚАН –БІРЖАН. Осы тақырыпта Сал мен Серінің тайталас сөздері жеке драмалық деңгейге дейін шарықтап, шындықтың жарқ-жұрқ еткен жалаң қылыштай өткір орамдары шыңырау шыңға шығып, оқырман сахна алдындағы демін ішіне алған тым-тырыс көрермен халіне келеді.
Өнердің ұшар басына жеткен екі дара тұлғаның шарпысқан сөздерін қанша рет қайталап оқысаң, сонша мәрте жаһұт ойлардың қазынасына жолығасың, таусылмайды, түбі көрініп қалмайды. Өйткені, Асекең өзі сүңгіген рухани өмірдің тұңғұйығына осыған дейін оқырманды да қалдырмай ертіп келген. Егер, оқырманы ере алған болса...
«Зады, адамның соры өзгені өзімен өлшеуі. Басып беріп, бергенде басып-басып беріп не, лауазым-мансап үлестірушінің алды-артын тұзға ащылаған сиырша жалап жүріп ұлық болған адам, енді кішік болудан қалады. Кішіні, кішінің ішіндегі кісіні көруден қалады. Айтақы төбет желкесінен алып лақтырып жіберген күшік, қанша апайтөс болып өскенмен, бөрі алудан қалады. Мана көрген шығарсың, – Ақан шатқал жақ бетті нұсқады – ана жалғыз жиде саясында өскен шардақ шашыратқыға таптап кетердей тепсініп қараса не шықпақ одан? Әркімнің өз бойы бар. Біреу жаратылысынан биік, біреу аласа. Бірау даңқ қуады, біреу дақпырт. Аласасы әсіресе, қуады. Соңғысы, дақпырт даңққа айналып кете ме, деген қарсақ дәме. Екеуі де оңып тұрған жоқ. Бірақ, дақпыртшылы бәрінен сасығырақ. Ондайлар мұртын майлап жүріп, нәжіс асаудан тайынбайды. Ал, біреу мал қуады, біреу – ән. Екеуін қатар қуатындар да жоқ емес. Бұл өзі ойлап қарасаң, қой мен доңызды қосып баққандай ғой!»
Міне, осы Ақанның Біржанға айтқан сөзі – нағыз зергерлердің зергерге айтқаны, ал көрерменге өрнек пен өрмекті айыра білетіндей зерделікке шақырғаны, егер, олар көре білсе, ере білсе...
«Адасқақ» атты кітап «БІРЖАН-ТЕМІРТАС» деген тақырыппен аяқталады. Яғни, Салдың ғұмырының аяқталуы. «Құлагер-даңқты» ғасырлардан озған Салдың соңғы тірлігі, өзі пайымдағандай тәні – кәдімгі көптің бірі қатын-баланың қолындағы күйкі көрініспен көрінсе де алаулы жан-дүниесі, асқақ рухы соңғы сәтте шырқырап, шығандап маңайынан тіл табысар жан таппай, тек бетпе-бет жолығуға болмайтын, қолға ұстауға келмейтін елес-бейнелерге ғана мұңын шағады.
Бұл да әдепкі, рухани шыңның ұшар басына жеткен асқан дарындардың соңғы тағдыры. (Ахмед Яссауидің алпыстан асқанда қылуетке түсіп жалғыз күн кешуі, Абай хакімнің «Моласындай бақсының жалғыз қалдым тап шыным» дейтіні, Шәкәрімнің «ұмытылған адаммын» деп иен қыстауда оңаша қалуы...)
Әлбетте, Асекең «Адасқақта» айтпақ болғанын жеріне жеткізе айтқан. Айтқанда, бұрын-соңғы қазақтың сөз өнерінде әлі қалыптаса қоймаған жаңа өрнекпен айтуы – айтпақ болғанынан да артық айтулы жетістік екенін, осы шағын жазбада шама-шарқымызша жеткізу еді.
Өнер – өмірдің өзі десек те, өмір – өнердің сыртқы пішіні ғана. Нағыз өнер, өнерді жасаушының ішкі жан-дүниесінің алуан бояуының көрінісі десек, осы «Адасқақты» басқадай өнерге ұқсата алмайтындай өрен, Құлагердей ерен деу, өнерге ізет дер едім.
Неге десеңіз, «Адасқақ» басқа өнер туындыларынан ерен деуге мына қисынды айта аламын. Егер, ерен сурет-картина болса, ол бір ғана ғажап бейнені көрерменге көрсете алады. Джоконда «Моно Лизасы», Врубельдің «Теңіз ханшасы» т.б.)
Көркем фильм де көкейдегі көрікті ойларды түгел жеткізуге қауқарсыз, өйткені, бұл өнер көпшіліктің бірлескен шығармашылдығы.
Егер, күй-әуен десек ол да, тіл жетпес бір мезеттегі сұңғыла-сырды ғана шертеді. Құрманғазының «Сарарқасы» мен Тәттімбеттің «Саржайлауы» қайталанбас, қайта тумас әуен-өнері екендігі – ешкімге ұқсамай қара үзіп шыққандығымен, қазақ даласының тылсымын бір бойына жинағандығымен дараланып тұрғаны даусыз.
Біржан сал мен Ақан серінің де әндері дәл сондай. Соның ішіндегі Біржанның басқа әндеріне ұқсамайтын «Адасқағы» ән-өнерінің шыңы. (Бәлкім, Сегізсерінің «Гауһартасы» үзеңгі қағысады).
Бәлкім, Асекең әдеттегідей айтсақ, бас кейіпкерге Біржанды алып, туындысының атын «АДАСҚАҚ» қоюы да осыған саяды.
Яғни, Біржан мен Адасқақ арқылы қазақ деген халық пен қазақ сахарасының бүкіл болмысын бір бойына жинаған «Тәжмахал» туынды жазуды мұрат еткен. Мұратына да жеткен.
Біржан салды, Біржанның өз көзімен де, жанына ең жақын әйелі Әпіштің сезімімен де, бел баласы Теміртастың мінезімен де, үзеңгілес өмір кешкен өнердің дарабозы Ақанның сөзімен де, Хакім Абайдың парасат-пайымымен де, ақсүйек бай-бағландар Нұрмағанбет пен Батыраштың пиғылымен де, бөтен жұрт Бастианның назарымен де, өзбек қызметші Тәшмәттің ілтипатымен де, Салға ынтық сылқым сұлулардың ғашық жанарымен де, қара тобыр қалың қазақтың пейілімен де... әдеттегіше айтсақ, Біржан жан-жақты суреттеледі, бәлки мұндағы «суреттейді» деген анықтамамыздың өзі «Адасқақтың» бағасына обал болуы мүмкін. Асекең Біржанды сөз өнерімен, сөз өнері жете алатын алуан айшықпен өрнектеп алдыңызға әкеледі.
Одан гөрі ұтымдылау айтсақ, симфонияға қанша музыкалық аспап қатысса, сонша үн-әуез қосылып, әркім өз тыңдау қабілетімен соншама түрлі сазды әуенмен рахаттанатыны іспетті «Адасқақ» та дәл сондай «СӨЗ ӨНЕРІНІҢ СИМФОНИЯСЫ» десек жарасады.
Олай, болса «Адасқақты» әдеттегі сөз-сыны бойынша қазақ халқы жайлы роман-эпопея деуге де келмес еді. Өйткені, көлемі мен құрлымы, мазмұны, түзілімі, сипаты... ондай стандартқа симайды. Азбаған, аумаған, бұзылмаған... бүкіл тарихи болмысымен қалыптасқан ҚАЗАҚ деген халықтың өнердегі өзгеше бейнесі – өз Пирамидасы, өз Тәжмахалы, өз Аққорғаны дей аламыз. Өйтсе, айпара әлемге аты шыққан атақтылардың туындысымен «Адасқақты» салыстыру да бекер.
Атап айтқанда, әлем таныған дейтін Нобель сыйлығына ие болған Эрнест Хэмингуейдің «Шал мен теңіз» атты шағын повесі расында, адам, теңіз, балық туралы тамаша туынды болса да, Асқар Сүлейменовтің «Адасқағының» жанында монотонды болып пәсі түсіп қалады.
«Адасқақ» қазақ сахарасының сансыз құбылыстарын бір бойына сыйғызған, адам, ән-әуен, жылқы және жай пенделер сезе бермейтін сәуегей сырлар мен хақ қазақ ғана ұға алатын құпияға толы болмысын мінсіз үйлестірген политонды ғажайып туынды. (Қазақтың тақылетінде бұған жалғыз ұнайтыны осы – атқұмарлығы... Ері бар, езі бар, көмбе басына аттылы-жаяулы жүгіргені аздай-ақ, бәйге басынан көз талар жерде отырған, қаспағын қаймақтай көрер байы айғырланғанда дамбалын шешіп жалаңбұт жүрер салпыетек қатынның енді еме берген қызылшақа немесін «жүгірмек-ай, араның ат келерде ашылады сенің!» деп, құрым кигізге қылжита сап, биік іздеп болса төбеге, болмаса ағашқа жүгіретіні...)
Осы пікірге бір қисын айтсақ, «Адасқақты» басқа тілге аудару, тәржімалауды өзіңіз жақсы білетін бір тілге ойластырып көріңізші, мәселен орысшаға, ол ешқандай мүмкін емес! Орысша ешкім де аудара алмайды, өйткені орыста «Адасқақтағыдай» ешбір болмыс жоқ.
Олай десек, ағылшын мен қытайды, немісті, испанды ауызға алудың өзі артық. Тілі жақын түрік те, өзбек те өз тілінде «Адасқақты» ұға алмайды. Бәлкім, қазаққа бүкіл жағынан жақын келетін қырғызшаға тәржімалауға талпынып көргенмен де «Адасқақта» аталған алуан қазақы болмыс олардан да түгел табыла қоюы екіталай. Олай десек, қазақты өнер көзімен тану үшін өзге халық та, өз тілін шала білетін қазақ та қазақтың түбі өте терең төл тілін үйренуі ғана шарт.
Бұл сыни-эссенің де айтпағы осы ғана. Әйтпесе, «Адасқақты» әдеттегі сөз-сынымен талдап тауыса алмайсың, оның қажеттілігі де шамалы, тек тым құрығанда сауатты оқырман ретінде оны оқи білу ғана керек, дегенді осы жазбада құлаққағыс еттік.
P.S.: «Теңіздің дәмі тамшысынан белгілі» десек те бүтін болмыстың бөлшегі арқылы оның бүкіл қасиетін таныта алмайсың, дәл солай екенін біле тұра «Адасқақтың» тұтас мәтінінен жекелеген мысалдар алу жазба үшінгі амалсыздық қана. Ғажап өнер – әрбір ғажап бөлшектің бүтін үйлесімен ғана ғажап.
09-12-2021
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060) |
Балықтарды қоректендіру. Балықтар түрлі су жәндіктер-мен және өсімдіктермен қоректенеді. Су ішіндегі балықтар қоректенетін табиғи қоректердің қоры аса жеткілікті бола бермейді. Оның су ішіндегі қоры айналасындағы топырақтың құнарлығына, су ішіндегі органикалык заттардың мөлшеріне, су орталығының температурасына байланысты.
Судың белгілі бір көлеміне немесе мөлшеріне сәйкес балық-тардың да белгілі мөлшерін алып асырауға болады. Ол мөлшерден асып кетсе қоректік заттар жетіспей балықтар қалыпты өсе алмайды.
Су ішіндегі балықтарды қолдан қосымша қоректендіріп, се-мірту арқылы су қоймасынан балық алу өнімділігін анағұрлым арттыруға болады. Ондай қоректер — мал азығына жарамай-тын, немесе жартылай жарайтын күнжараның бірнеше түрлері. Сол сияқты карп балықтарды мына азықтармен де қоректендіреді: қойма зиянкестерімен зақымдалған астықпен, қызылшаның бізтұмсық құртымен, зиянды черепашкамен, зауза қоңызы-мен, моллюскалардың кептірілген еттерімен, картоптың, жүгерінің бардасымен, тағы сол сияқты толып жатқан жануар және өсімдік тектес азықтардың қалдығымен қоректендіруге болады,
74
БАЛЫҚТАРДЫҢ ТЕГІ ЖӘНН ЭВОЛЮЦИЯСЫ
Балықтардың тегі. Балықтардың қабыршақтарының және тікендерінің қалдығы силурдың жоғарғы қабатында кездеседі. Төменгі девон кезінде түрлі топтарға жататын, бірнеше балық-тардың калдығы табылған. Сөйтіп, балықтар силур дәуірінің
аяқ кезінде пайда болуы мүмкін. Демек, олардың тектері бізге
белгісіз, балықтардың тегі осы кезге дейін анықталған жоқ. Дегенмен палеонтологиялық мәліметтер болмағанымен оны белгілі дәрежеде теориялық жорамалдармен толықтыруға болады. Теориялық болжау бойынша, балықтар бас сүйексіздермен бірге бір ата тектен тараған.
Бұлардың ұрпақтары екі бұтакқа бөлініп, олар әр түрлі эво-люциялық өзгерістерге ұшыраған. Болжаумен айтқанда, бірін-ші ретте пайда болған бас сүйектілерден (Ргоіосгапіа) екі үрімбұтақ тараған: 1) Жақсыздар (Аgпаtһа — Епtо-Ьгапсһlаtа), 2) жақты ауыздылар (Gпаstһоmаtа — ЕсttоЬгапсһtа). Бірінші tбұтақтан сауыттылар мен дөңгелек ауыздылар пайда болған, екіншісінен — балықтар мен жоғарғы сатыдағы омыртқалылар шыққан.
Кейбір ғалымдар (Л. С. Берг, Ромер және Г р о в, Уитсон) балыктар теңіздерде пайда болған жоқ, алғашқы балықтар тұщы суда пайда болған және негізгі теңіз балықтарының топтары тұщы су балықтарынан келіп шыққан деп дәлел-дейді. Төменгі девон дәуірінде балыққа ұқсас сауыттылар (Оsігасоdіегmі) класына жататын балықтардың қалдығы та-былған. Бұлардың денесі сауытпен қапталған, сондықтан са-уытты балык деп атаған.
Балықтардың ертерек дамыған топтары девон дәуірінің ор-та кезінде табылған сауытты балықтар болуы мүмкін. Олардың скелеттері негізінен шеміршектен қалыптасқан. Бірақ жақтары сүйекті және денелерінің сырты сүйекті қабыршактармен жабылған. Қос қанаттары бөлімдерге жіктеліп, сүйекті пластинкалармен қапталған. Олар тас көмір дәуіріне дейін тіршілік еткен.
Н а ғ ы з ш е м і р ш е к т і б а л ы қ т а р (Сһопdrісһthуеs) девон дәуірі-нен бастап белгілі болған. Бүлар бірнеше класс тар-мағынан құралған. Оның денесі бірімен-бірі жанасып жатқан сүйекті пластинкалармен жабылған ұсақ тұщы с у
б а л ы ғ ы (Асапthodii) арқылы қарастырамыз. Олардың қанаттарының түбі жалпақ, сол сияқты көкірек және құрсак қанаттарының аралығында бірнеше қосымша ұсак қанаттары да болған, жақ шеңбері бірнеше бөліктерге бөлінген.
А л ғ а ш қ ы а к у л а л а р д ы ң (Ргоsеіасһіі) девонның
соңғы кезіне дейін тіршілік еткен өкілі (Сіаdіоsеlасһе) болып саналады. Мұның да қанаттарының түбі жалпақ, ұшы сүйір
болып келген, оны бүйір қатпарының қалдығы деп қарауға болады. Рострумы және жыныс өнімдерін жинап тұратын
75
мүшелері болмаған, соған сәйкес ұрықтану сыртқы орталықта жүрген.
Т а қ т а ж е л б е з е к т і л е р (ЕІаsтоЪгапсһіі) қалдығын тас көмір дәуіріндегі казындылар арқылы анықталған. Олар акула тәрізді балықтарға ұқсаған. Скаттар—теңіз түбіне жа-қын тіршілік ететін көлденең ауыздылардың маманданған тармағы — олар мезозойда пайда болған. Бұдан біраз уақыт бұрын Триас дәуірінде б ү т і н б а с т ы л а р (НоіосерһаІі) пайда болған. Олардың саны өте көп болмаған.
С ү й е к т і б а л ы қ т а р (Оstеісһtһуеs) тіпті ертеде — де-вон дәуірінде анықталған. Бұлардың ең бірінші пайда болған түрі палионисцидтер (Раlаеопіsсоіdеі). Олардың терісінде сүйекті қабыршақтары болған, құйрықтары гетероцеркальды, рострумы бар, қабыршақтары V тәрізді ганоидылы болған. Бұл белгілер олардың бекіре балықтарға жақын екендігін дә-лелдейді. Палеонисцидтердің сүйекті ганоидылар (Ноlоstеі) тараған, олар триаста пайда болады да, палеонисцидтер мен сүйекті балықтардың аралық формасы болып саналады. Мейзозойдың ортасында олар өте көп болған. Қазір олардың тек қана екі өкілі (амия, қайман балығы) сақталған.
Нағыз сүйекті балықтар мезозойдың бас кезінде пайда бол-ған. Олардың эволюциясы өте тез алуан түрлі жолмен дамиды. Қазіргі кездегі балықтардың басым көпшілігі осы сүйекті балықтар. Саусақ қанатты және қ о с т ы н ы с т ы (Сгоssорtегуgіі және Dірпоі) балықтардың тегі бір-біріне сөз жоқ жақын болған. Екеуі де девон дәуірінде пайда болған. Әсіресе, жоғарғы девонда және тас көмір дәуірінде жақсы дамыған. Өкпемен тыныс алатын балықтардың екі группа-сының жіктелуіне себепші болған қоректену тәсілі еді. Мысалы, саусақ қанаттылар — жыртқыштар, сондықтан олар тез жүзу және қоректерін ұстау кабілетін сақтап қалды да, ал қос тыныстылар су түбіне жақын маңда тіршілік ететін омыртқасыздар мен қоректенуге көшті. Сөйтіп олар жақсы дамыған жүзу канаттарын жоғалтып, жай қозғалатын балыққа айналды. Осыған сәйкес қос тынысты балықтардың тістері, жоғарғы жақ және жақ аралық сүйектері де жойылған.
Саусақ қанаттылар басқа балықтарға қарағанда, жер бе-тінде тіршілік ететін омыртқалыларға — сауытты амфи-билерге (stеgосерһаlіа) жақын тұрған группа болып саналады.
3-класс. АМФИБИЛЕР НЕМЕСЕ ҚОС МЕКЕНДІЛЕР
(АmрһіЬіа)
Амфибилер — суда тіршілік ететін балықтар мен құрлыкта тіршілік ететін организмдердің аралық формасы болып саналады. Оларды суда да, құрлықта да тіршілік етуіне байланысты қос мекенділер деп атаған.
76
Даму кезеңдеріне сәйкес олар суда да, қүрлықта да тіршілік ете алады. Тіршілік барысында метаморфозға үшырайды, яғни таза су личинкасынан көбінесе су орталығынан тыс тіршілік ететін ересек формаға айналады. Осыған сәйкес желбезекпен тыныс алу өкпемен алмасып, қан айналу системасының түрі өзгеріп, бес саусақты аяқ пайда болып, сезім органдарында көптеген өзгерістер болады. Әйткенмен ересек формаларының құрлықта тіршілік етуге бейімделуі айтарлықтай емес. Өкпесі нашар дамыған, сондықтан терісі қосымша тыныс алу органының қызметін атқарады. Үш камералы жүрегі қанның артерия және вена қанына ажырауын орындай алмайды, сол себепті денесінің көпшілік бөлігінде артериямен аралас қан жүреді. Аяқтары бес саусақты болғанмен де әлсіз, денесін тік көтеріп тұра алмайды. Қосмекенділердің көпшілігінің ұрықтануы балықтар сияқты су орталығында уылдырық шашу арқылы орындалады. Ұрықтануы аналықтың денесінен тыс, сыртта болады.
Осы кезде тіршілік ететін қос мекенділердің 2600—2800 жуық түрі бар; олар үш отрядқа топтасады:
1. Құйрықтылар (Саиdаtа немесе 1Urodеlе)
2. Аяқсыздар (Ароdіа)
3. Құйрықсыздар Апига немесе Есаиdіаtа).
Басқа омыртқалыларға қарағанда, қос мекенділер аз тарал-ған. Көптеген түрлері температурасы тұрақты, өте дымқыл тропикте тіршілік етеді. Климаты қоңыржай жерлерде амфибилер аз, ал Арктика мен Антарктикада олар мүлдем болмайды. Бұлардан басқа шөлді облыстар мен биік таулы елдерде қос мекенділер аз кездеседі, немөсе мүлдем кездеспейді. Мұның өзі амфибилердің құрғақшылыққа, төменгі температураға төзімсіздігін көрсетеді.
Амфибилерді дене пішіндеріне және мекендейтін ортасына байланысты үш топқа бөлуге болады:
1. Тр и т о н т ә р і з д і л е р. Бұлардың денелері сопақ, ұзынша келеді, жақсы дамыған құйрығы болады, алдыңғы және артқы аяқтары біркелкі дамыған, жүргенде жер бауырлап жүреді. Басқа қос мекенділерге қарағанда көбінесе тіршілігі суда өтеді. Бұларға жататындар: тритондар, саламандыралар т. б.
2. Б а қ а т ә р і з д і л е р. Бұлардың дене тұрқы қысқа бол-ғанмен де массивті толық келеді, құйрығы болмайды. Олардың алдыңғы аяқтарынан гөрі артқы аяқтары ұзын және жақсы дамыған. Құрлықта сол артқы аяқтарының көмегімен секіріп қозғалады. Көбею кезеңінде гана су орталығында болады'да, ересек формаларының тіршілігінің сумен байланысы шамалы. Бұл типке барлық бақаның түрлері жатады.
3. Қүрт тәрізділер. Денесі ұзын, аяғы мен құйрығы бол-майтын амфибилер. Құрлықта денесін жылан сияқты ирең-детіп, қозғалады. Топырақтың үстіңгі қабатында және түрлі ағаш қалдықтарының арасында тіршілік етеді.
77
Тері жабындысы. Барлық қос мекенділердің терісір және оның сыртынан жауып тұратын сүйекті немесе мүйізді қабыр-шақтары жоқ — жалаңаш болады. Эпидермисінде бездер өте көп. Тері бездерінің секреттері теріні құрғап кетуден және сыртқы факторлардың зиянды әсерінен сақтап тұрады. Бұдан басқа көптеген түрлерінін терісінде улы бездері болады. Оның қызметі — қос мекенділерді жыртқыштардан қорғайды. Эпидермис қабаты толығынан бездерден тұрады, тек қана кейбір құрбақаның эпидермисінің сыртқы бетінде аздап та болса мүйіздену байқалады.
Омыртқа жотасы. Қос мекенділер жартылай құрлықта тіршілік етуіне байланысты балықтармен салыстырғанда едәуір жақсы жіктелген. Омыртқа жотасы — мойын, дене, сегізкөз және құйрық бөлімдерінен тұрады.
Мойын бөлімі сақина пішінді бір ғана омыртқадан тұрады, ол өзінің буындық екі оязы арқылы бас сүйекпен жалғасады. Дене омыртқаларының саны түрліше, яғни 7—100 дейіндежәне одан да артығырақ болады. Мысалы, ең азы — құйрықсыздарда — жетеу, ал аяқсыздарда жүзден асады. Сегізкөз бөлімінің омыртқасы біреу ғана, ал аяқсыздарда тіпті болмайды. Сегізкөз омыртқасының ұзын болып, көлденең орналасқан екі өсіндісі болады. Бұған жамбас .сүйегінің екі мықын сүйегі бекиді. Құйрық бөлімі құйрықты қос мекенділер-де айқын бөлінген, аяқсыздарда аз, ал құйрықсыздарда уростил деген бір ғана сүйекшеден тұрады. Уростил эмбриональдық дәуірде бірнеше жеке омыртқалардан қалыптасатындығы анықталған.
Төменгі сатыдағы қос мекенділердің омыртқасы (аяқсыздар да, төменгі құйрықтыларда) амфицельді, бұл жағдайда хорда өмір бойы сақталады. Құйрықсыздардың омыртқасы — процельді, яғни алдыңғы жағынан ойық, арт жағынан дөңес келеді. Жоғарғы сатыдағы құйрықтылардың омыртқасы — опистоцельді, анығырақ айтқанда, алдыңғы жағынан дөңес, арт жағынан ойық келеді. Нағыз қабырға тек қана аяқсыздарда болады, бірақ та олардың қабырғалары өте қысқа болады. Құйрықтылар-да “жоғарғы” қабырғалары дамыған. Құйрықсыздардың қабырғалары мүлдем болмайды.
Бас сүйек. Ми сауыты көпшілігінде өмір бойы шеміршекті күйінде қалады. Алғашқы ми сауытында мына төмендегі хон-дральды сүйектер дамыған: 1. Бас сүйегінің тек қана шүйде бөлімінде екі бүйір қарақұс сүйектері (ехоссіріtаіе), балықтардағы негізгі және жоғарғы шүйде сүйектерінің орнына жүретін жері шеміршек түрінде қалады. 2. Есту капсуласының маңайында бір кішкене құлақ сүйегі (ргооtiсum) қалыптасады да капсуланың көпшілік бөлімі шеміршек күйінде қалады. 3. Құйрықсыздардың көз ұясының алдыңғы бөлімінде иіс сына сүйек (sрһепеthmоіdеum) дамиды. Құйрықтыларда бұл сүйек екеу. Иіс капсуласы шеміршекті сипатын сақтайды.
78
Баста жамылғы сүйектер аз кездеседі. Басты үстіңгі жағы-нан төбе (рагіеtаlе) және маңдай (fгопtаlе) сүйектері қоршап жатады. Бұл сүйектер құйрықсыздарда жымдасып төбе-маңдай (ргопіорагіеtаlе) сүйектерін құрайды. Бұлардың алдыңғы жағында мұрын (пазаlе) сүйектері орналасады, олар аяқсыздарда жақ алды (ргаетахіііаге) сүйектерімен бірігіп кетеді. Бас сүйегінің артқы екі бүйір- жағына орналасқан бұдыр бетті қақ (sgиаmоsum) сүйектері болады. Бұлар әсіресе аяқсыздарда жақсы дамыған. Бас сүйегінің түп жағы екі сүйектен тұрады. Ол үлкен парасфеноид (рагаsрһепоіdеиm) деп 'аталатын сүйек және оның алдыңғы жағында жататын өре (vоmег) сүйектен қүра-
лады.
Бас сүйегінің түп жағын құрауға висцеральдық сүйектер де қатысады. Бұл сүйектерге таңдай (раlаtіпиm) сүйегі мен қанат тәрізді (ріегуgоidеиm) сүйектер жатады. Таңдай сүйегі өре сүйекке, ал қанат тәрізді сүйектер бұдыр бетті қақ сүйектеріне ке
ліп жалғасады.
Амфибилердің бас сүйегі — аутостикалық, анығырақ айтқанда, таңдай шаршы шеміршегі ми сауытымен жымдасып қосылып кеткен. Таңдай және қанат тәрізді сүйектер таңдай шаршы шеміршегінін. астыңғы бетінде дамиды.
Сүйекті балықтардікі сияқты, жоғарғы жақ сүйектерінің қызметін жақ алды, немесе жақ аралық сүйектері мен жоғарғы жак, (mахіllаге) сүйектерінен құралған, сүйек доғасы атқарады. Төменгі жақ сүйектерінің қызметін меккел шеміршегі атқарады, оның сыртын тіс (dопtаlе) және бұрыш (апgиlаге) сүйектері қап-
тап тұрады.
Ми сауытының аутостикалық болуына байланысты тіл асты доғасы жақ аппаратының ми сауытына бекінуіне қатыспайды. Тіл асты доғасының үстінгі элементі — гиомандибуляре кішкене үзеңгі (stареs) сүйекке айналған, ол балықтардікі сияқты өзінің жоғарғы ұшымен есіту капсуласына тіреледі. Ортаңғы құлақтың қуысы пайда болуына байланысты, үзеңгі сүйек сол қуыстың ішінде қалып, есіту сүйекшесінің қызметін атқарады.
Тіл асты доғасының элементтері мен желбезек доғасының төменгі бөлімдері тіл асты пластинкасына және оның мүйізшелеріне айналады. Бұл пластинка төменгі жақтың тарамдарының
аралығына орналасқан.
Сөйтіп, амфибилердің бас сүйектерін, сүйекті балықтардың көпшілігінің бас сүйектерімен салыстырғанда, төмендегідей айырмашылықтарды байқауға болады: 1. Хондральдық және тері бетіндік сүйектердің нашар дамуы; 2. Оның аутостикалық түрде құрылуы; 3. Тіл асты және желбезек доғаларының өзгере келіп, оның бір бөлімі есіту сүйегіне және екінші бөлімі тіл асты аппаратына айналуы; 4. Желбезек қақпақшасының редукцияға ұшырауының нәтижесінде бас сүйегі, әсіресе оның висцериальдық_бөлімі айтарлықтай өзгерген. Мұндай өзгерістің ңегізгі се-
79
бебі, амфибилердің жартылай кұрлықта тіршілік етуіне байла-нысты болған.
Иық белдеуі. Иық белдеуі доға тәрізді, оның жоғаргы ұшы жануардың құрсақ бөліміне қарай иілген. Доғаның әрбір жар-тысы (оң және сол) негізінен мына сүйектерден құралады. Жоғарғы (арқа жақ) бөлімі жауырыннан (sсариlа) және оның етек жағы жалпақ жауырын үсті шеміршектен тұрады. Төменгі (құрсақ) бөлімі коракоидтан (согасоіdеиm) және оның алдыңғы жағында жатқан прокоракоцдтан (ргосогасоіdіеum) құралады. Прокоракоидтың үстіне шеміршекті бұғана орналасады. Осы айтылған иық белдеуінің үш сүйектерінің ұштары тоқпан жіліктің ұршық басының бекитін жеріне келіп ұштасуының нәтижесінде буын оязы пайда болады. Оң және сол коракоидтардың қосылған жерінің алдыңғы жағында төс сүріншегі (оmоstеrnиm), ал арт жағында — төс (stегnum) жатады. Бұл екі суйектін. екеуінің де ұштары шеміршекті болып бітеді. Құйрықсыздарда төс сүріншегі мен жауырынның арасын қосып тұратын жіңішке таяқша тәрізді буғана (сіаvісиlа) орналасады. Амфибилерде дамыған қабырға-лардың болмауына байланысты, көкірек қуысы болмай-ды.Иық белдеуі бұлшық еттердің арасында бос жатады.
Жаңбас белдеуі. Жамбас белдеуі үш пар сүйектен қалып-тасқан.Сол сүйектердің ұштары түйісіп, жамбас шұңқырын құ-райды.Ұзын мықын сүйегі (іlіиm) өзінің проксималдық ұшымен сегізкөз омыртқасының көлденең. өсіндісіне бекінеді. Артқа және алға созылған шын сүйек белдеуі бақаларда шеміршек күйінде қалады. Оның арт жағында шонданай сүйегі (іsсһіиm) орналасқан. Жамбас белдеуінің элементтерінің мұндай болып орналасуы құрлықтағы барлық жануарларға тән қасиет.
Аяқ скелеттері. Қос мекенділердің аяқ скелеттері құрлықта тіршілік ететін омыртқалы жануарлардың аяқ скелетіне ұқсай-ды. Сонымен қатар балықтардың қанат сүйектёрінің құрылысынан айтарлықтай өзгешелігі бар. Егерде балықтар-дың қанаттары жай бір мүшелі рычагтар системасы болса, құрлықта тіршілік ететін омыртқалылардың аятарының құры-лысы көп рычагты болады.
Бес саусақты аяқтары негізінен үш бөлімге бөлінеді: І-бөлім, алдыңғы аяқтарында — тоқпан жілік (һуrеmus), артқы аяқта-рында — ортан жілік (fеmиг) деген/бір сүйектен тұрады. Бұлардың проксимальды ұшы белдеулерге, тоқпан жілік — иықка, ортан жілік — жамбас белдеуіне жалғасады; ІІ-бөлім, алдыңғы аяқтары — кәрі жілік, артқы аяқтары — асықты жіліктердің сүйектерінен түрады. Бұл бөлім параллель орналасқан екі сүйектен тұрады: кәрі жілік — шыбық (гаdіus) сүйегі мен шынтақ (иlпа) сүйектерінен құралады, ал асықты жілік үлкен асықты жіліктен (гіЬіа) және асқ жілік шыбығынан (fіbиlа) тұрады. ІІІ-бөлім, алдыңғы аяқтарында — қол басы сүйекгерінен, артқы аяқтарында — табан сүйектерінен тұрады. Бұлардың әрқайсы-
80
сы үш бөлімшеге бөлінеді: 1) алдыңғы аяқтары — білезік сүйектерден (сагриз), ал артқы аяқтары толарсақтан (tаіsиs) тұрады. Бұл бөлімше сүйектері үш қатар болып орналасқан 9—10 ұсақ сүйекшелерден тұрады; 2) алдыңғы аяқтары — алақан (теtа-сагриs) сүйектерінен, артқы аяқтары — табан (тіаіагзиз) сүйектерінен құралады. Бұл бөлімшенің сүйектері бірқатар болып орналасқан бес ұзынша сүйекшелерден қалыптасады; 3) алдынғы аяқтарында — саусақтар (рһаlапgеs dіgitогиm), артқы аяқтарында — башпайлары болады. Бұлар бес қатардан тұратын бірнеше ұсақ сүйекшелерден құралған.
Құйрықты амфибилердін, скелеті, осы келтірілген схемаға ұқсайды, ал бақалардың қаңқасы бұл схемадан өзгелеу болады. Ол өзгешеліктер: біріншіден, кәрі жілік және асықты жілік сүйектерінің элементтері кірігіп барып бір сүйекке айналады; екіншіден, білезік және толарсақ сүйектерінің көпшілік элементтері бір сүйек секілденіп қосылып кетеді; үшіншіден, артқы аяғының бірінші саусағының алдында рудиментті түрде, щосымша саусақ (ргаеһаllих) болады. Бұл ерекшеліктер, бақалардың секіріп қозғалуының нәтижесінде пайда болған. .
Ет системасы. Балықтардың ет системасымен салыс-
тырығанда қос мекенділердің ет системасының негізінен екі айырмашылығы бар. Ол айырмашылықтар қос мекенділердің бес саусақты аяқтарының көмегімен жер бетінде қозғалуына байланысты келіп шыққан. Біріншіден — алдыңғы, артқы аяқтарында күрделі және күшті еттер дамиды. Екіншіден — өте күрделі қозғалысына байланысты дене еттері бірсыпыра жіктелген. Ал балықтардың, еттеріндегі сегменттелу амфибилерде сақталмаған. Ет сегменттерінің метамерлі орналасуын құйрықсыздардың кеуде бөлімінің біраз жерінен көруге болады. Қүйрықтылар мен аяқсыздарда ет системасындағы метамерлі орналасу айқын байқалады.
Ас қорыту органдары. Ауыз қуысы кеңейіп келіп жұтқыншақ қуысына жалғасады. Жұтқыншақ қуысы арт жағынан тарылып өңешке айналады. Ауыз-жұтқыншақ қуысына хоандар, евстахиев түтіктері, көмекей саңылауы және осы қуысқа сілекей бездерінің жолдары да ашылады. Сілекей бездерінің шырыны қоректік заттарға химиялық әсер етпей, тамақ заттарын суландырып ішке қарай жылжуын оңайлатады. Ауыз-жұтқыншақ қуысынық түп жағына тіл орналасқан. Тілінін, формасы түрліше болады. Қейбір құйрықты қос мекенділерде ол қозғалмайтын болып бекіген. Екінші бір түрінде тілі саңырауқүлақ пішіндес болып, жіңішке сабақшаның ұшына орналасқан. Бақалардың тілі аузының түбіне, алдыңғы үшымен бекіген, ал оның бос ұшы жайшылықта ауыздың ішіне қарай иіліп жатады. Барлық қос мекенділердің тілінің үстіңгі бетінен, желім сияқты шырын
81
шығып тұрады. Осы шырынның жәрдемімен ұсақ жануар-ларды ұстап қорек етеді. Біраз ғана амфибилердің тілі болмайды.
Тістері ұсақ біркелкі конус тәрізді, олардың ұштары ептеп артқа қарай иіліп тұрады. Тістері жақ аралық, үстіңгі жақ сүйектеріне, өре сүйегіне, ал кейбір түрлерінде төменгі жақ сү-йегіне де орналасады. Кейбір түрлерінде, мысалы құрбақаларда жақ сүйектерінде тістері болмайды.
Қос мекенділердің ауыз-жұтқыншақ қуысындағы қоректік заттарының өңешке қарай жылжуына көз алмасы да көмекте-седі. Өйткені көз алмасын ауыз-жұтқыншақ қуысыман жұқа шырынды перде ғана бөліп тұрады және ол арнаулы ет талшықтарының жиырылуы нәтижесінде коректік заттарды ауыз-жұтқыншақтың ішіне қарай итереді.
Қысқа өңеш нашар бөлінген қарынмен жалғасады. Нағыз ішектері балықтардйң ішектерінен ұзынырақ болады. Он екі елі ішектің иініне ұйқы безі (рапсгеиs) жабысып жатады. Бауы-ры үлкен, оның өті болады. Өт түтігі он екі елі ішекке ашылады. Өт түтігіне, ұйқы безінің жолы да келіп ашылады. Ішектің екінші бөлімі аш ішектен айқын ажыратылмаған — тоқ ішек. Керісінше, үшінші бөлімі — тік ішек айқын ажыратылған, ол клоакаға ашылады.
Тыныс органдары. Ересек қос мекенділер өкпе және терісі арқылы тыныс алады. Өкпесі — керегесі ұсақ, жұқа ұя тәрізді қуыстардан тұратын екі қалтаға ұқсайды. Өкпесінің толық же-тілмеуіне байланысты тері арқылы тыныс алуының зор маңызы бар. Өкпенің беттік ауданының терінің беттік ауданына қатынасы 2 : 3 қатынасындай. Ол сүт қоректілерде терінің беттік ауданынан 50—100 есе артық болады. Жасыл бақалардың терісі арқылы қанның тотығуына қажетті оттегінің 51 проценті енеді де, қалған 49 проценті өкпе арқылы өтеді. Терінің тыныс шығаруда да үлкен маңызы бар Мысалы организмнен бөлінетін көмір қышқыл газының 86 проценті тері арқылы, қалған 14 проценті өкпе арқылы бөлінеді.
Америкадағы өкпесіз саламандра мен біздегі қиыр-шығыс тритондарының өкпесі толығынан жойылып кеткен. Олардағы газ алмасуы терісі және шырынды ауыз қуысы арқылы жүзеге асады.
Қос мекенділердің личинкалары тармақталған сыртқы жел-безек арқылы тыныс алады, ол көптеген түрлерінде кейінірек жойылып кетеді. Бірақ протейлер мен сирендерде олар өмір бойы сақталады. Ал амфиумдардың ересек формаларында өкпе-мен қатар ішкі желбезектері де болады.
Көкірек қуысы болмағандықтан тыныс алу механизмі ерекше болады. Ауаны ендіріп, шығарып тұруда насостың қызметін ауыз-жұтқыншак, бөлші атқарады. Ол төмен түскенде ашылып қалған танау арқылы ауа сыртқа шығады да, жоғары көтеріл-генде танау жабылып қалады да, ондағы ауа өкпеге енеді.
82
Қан айналу системасы. Барлық қос мекенділердің жүрегі үш камералы, ол екі жүрекше, бір қарыншадан тұрады. Төменгі сатыдағы формаларында (аяқсыз және құйрықтыларда) оң және сол жүрекшелері айқын бөлінбеген. Құйрықсыздардың жүрекшелерінің аралықтары пердемен толық бөлінген, бірақ барлық қос мекенділерде жүрекшелер қарыншамен бір ғана тесік арқылы қатысады. Жүректің бұл айтылған үш бөлім-дерінен басқа оң жүрекшемен қатысатын вена қолтығы және артериялық конусы болады.
Жоғарғы сатыдағы құйрықсыз амфибилердің артериялық конусынан жалғыз ғана қан тамыры, яғни құрсақ аортасы бас-талады, бұл қолқадан үш пар артериялық доғалар шығады. Бі-рінші пар артерия доғасы таза артериялық қанды бас бөліміне
апарады, оны ұйқы артериясы (аrtегіа сагоtis) деп атайды. Ол артерия сабағының құрсақ жағынан кетеді. Екінші пар артерия
доғасы да артерия сабағының құрсақ жағынан шығады, мұны қолқа системасының доғасы деп атайды. Бұл доғадан иық белдеуіне, қолға артерия қанын апаратын иық асты артериялары. (аrtегіа sиһсlаvіа) кетеді. Он. және сол жақ системалық доғалар жарты шеңбер жасап иіліп, өз ара қосылып арқа аортасын (аогtа dогsаlіs) құрайды. Ол омыртқаның астыңғы бетін қуалай отырып, денесінің артқы бөліміне орналасады, одан ішкі органдарға баратын қан тамырының тармақшалары шығады. Үшінші пар артерия — артерия сабағының үстіңгі, арқа жақ бөлімінен шығады. Ол қанды өкпеге апаратын болғандықтан өкпе артериялары (агtегіа риlmопаіs) деп аталады. Әрбір өкпе артериясынан бірден үлкен қан тамыры шығып, теріге барып, теріде ве-ноздық қан оттегіне қанығады, яғни тотығады. Мұны — тері артериясы (агtегіа сиtапеа) деп атайды.
Өкпесі бар құйрықты амфибилердің артериялық кан тамыр-ларының схемасы — осы жоғарыда келтірген схема сияқты. Құйрықсыздардан бір ерекшеліп, бұларда артерия доғасы төр-теу болады. Бұдан басқа өкпе артериялары боталов өзегі арқылы аортаның системалық доғасымен байланысын сақтап қалған.
Өмір бойы желбезегі арқылы тыныс алатын құйрықты амфибилердің қан айналу схемасы, балықтардың және жоғарғы сатыдағы амфибилердің личинкаларынын, қан айналу жүйелеріне ұқсайды. Бұлардың құрсақ аорталарынан төрт пар артерия доғасы кетеді, оның үшеуі желбезекке, төртіншісі арқа аортасына айналады.
Төменгі сатыдағы амфибилердің веноздық системасы қос тынысты балықтардың веноздық системасына ұқсайды.
Құйрықсыз амфибилерде кардинал веналары сақталмаған. Денесіндегі барлық вена қандары аршық қуыс венасына (vепа саvа роstегіог) жиналып, одан вена қолтығына барып құяды. Бұларда құрсақ жэне ішек асты веналары бар. Олар бауыр-дың қақпа вена системасын құрайды. Кардинал веналарының бол-
83
мауына байланысты, кювьеров өзектері де құралмаған. Ярем-дық веналар иық асты веналарымен қосылып, алдыңғы пар қуыс веналарын (vепа саvа апtегіог) құрайды, ол қанды вена қолтығына апарып құяды. Жоғарғы қуыс веналарға артериа-лық қандары бар, тері веналары келіп жалғасады. Өкпе веналары бірден сол жүрекшеге барып құйылады,
Қорытындысында қан тамырларымен қанның қозғалу схемасын қарастырамыз.
Вена қаны — вена қолтығына, одан оң жүрекшеге барып құяды. Сол кезде сол жүрекшеге өкпе веналары арқылы таза артерия қаны келіп құйылады. Жүрекшелер жиырылған кезде артериялық және веноздық қандар екі жүрекшеге ортақ тесік арқылы қарыншаға келеді. Осы кезде қарыншада веноздық және артериялық қан- араласып кетеді деген ертеден келе жатқан пікір дұрыс та, бірақ оның сол жақ бөліміндегі қан, оң жақ бөліміндегі қанға қарағанда оттегіне бай болады. Соның нәтижесінде үш артериялық доғаға (ұйқы, системалық, өкпе) аралас қан келеді.
Нерв системасы. Миының құрылысынан бірнеше прогрессивтік белгілер байқалады. Қос мекенділердің миын балықтардын, миымен салыстырғанда, алдыңғы миы үлкендеу, ол ми жарты шарларына бөлшген, сонымен катар бүйір қарыншаларының түбі ғана емес, олардың бүйірі, үсті ми заттарынан құралған .Сөйтіп, қос мекенділерде нағыз ми күмбезі — архипаллиум болады (15-сурет). Ортаңғы миы онша үлкен болмайды. Мишығы өте аз болады, кейбір құйрықтылардағы оның мөлшерін тіпті елеуге болмайды. Мидың бүл бөлімінің нашар дамуы амфибилердің қозғалысының күрделі болмай, біркелкі болуына байла-
Каталог: Книги
Книги -> Таќырып: Деректану пјні
Книги -> Кәсіби өсудің жоғАРҒы мектебі
Книги -> -
Книги -> Оразбек Нұсқабаев
Книги -> Мұхтар Әуезовтің «Абай», «Абай жолы» романдарының әдеби сында танылу және бағалану тарихы.
Книги -> Қазақстан республикасы
Книги -> Н. ТҰЯҚ баев т к. Арыстанов б. ӘБішев жалпы геология курсы
Книги -> А. Ж. Сейтембетова
Книги -> М а 3 м ұ н ы қазақ тілі леқсикологиясына кіріспе қазақ лексикологиясының мақсаты мен зерттеу объекгісі лексика |
1. Ері әйеліне талақ етуге өкілеттілік берген болса, әйелі өзін талақ ете алады. Мұны «тәфуиди талақ»дейміз[1]. Талақтың бұл түрі айтылған сөзге қарай - «рижғи талақ» немесе «баин талақ» үкімін алады.
2. Әйел кісі ерімен белгілі ақыға келісіп, «талағын» сатып алуы мүмкін. Бұны «хүлғ» деп атайды. Бұл - «кіші байн талақ» үкімін тудырады[2].
3. Әйел кісі кейбір зәру жағдайлар себепті қазыға (бүгінде мұсылман сот) жүгініп, сот арқылы ажырасуға құқы бар.
Бұлардан өзге әйел кісінің өз бетінше «талақ» деп айтқан сөзі – талақ болып есептелмейді.
Дінімізде талақ ету құқы - тікелей отағасына тән[3]. Жоғарыда сайып өтілгендерді айтпағанда, әйел кісіге тікелей талақ ету мүмкіндігі берілмеген. Бұл - әйел затының нәзік табиғатын, әрі аса сезімталдылығын ескергендіктен болса керек.
Бұнымен қатар, Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с.) мына бұйрығын айтпай кетуге болмайды. Ол (с.ғ.с.) былай дейді:
«Қайсыбір әйел ешқандай залал көрмесе де күйеуінен талақ сұрайтын болса, ол әйелге жәннаттың иісі харам»[4].
Сондықтан да, қит етсе «кетемге» басып, ажырасуды көздеудің күнә екендігін естен шығармаған жөн.
[1] Мысалы, ері әйеліне: «Өзіңді қалаған уақытта талақ ет» десе, әйел кісі сол мезетте немесе басқа уақыттарда талақ ете алады. Алайда, «қалаған кезде» деп емес, жай: «Өзіңді талақ ет» деген жағдайда, әйелдің тек сол мезетте, сол мәжілісте ғана талақ ету құқы бар. Егер, орнынан тұрып, кетіп, басқа нәрселермен шұғылданса, есептелмейді.
[2] Рижғи талақ - үш хайыз уақыты ішінде қайта татуласуға мүмкіндік бар, неке жаңартпайды. Байн талақ – «үлкен байн» және «кіші байн» талақ болып бөлінеді. Үлкен байн талақта қайта қосылу мүмкіндігі жойылады. Кіші байн талақтан кейін - әйелдің ризалығымен қайта неке жаңартуға мүмкіндік бар. |
Менің студенттік өмірім Менің есімін Рахат . Мен Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-нің медицина және денсаулық сақтау факультетінің стоматология мамандығына т...
- Аллаев Рахат
Менің университетім-менің мақтанышым! Мен Туркменістаның Дашогуз қаласынан келдим. Аты жөнім Аллаев Рахат Сейітназар ұлы болады. Мен осы жылы Ал-Фара...
- Аллаев Рахат
Менің университетім-менің мақтанышым! Мен Туркменістаның Дашогуз қаласынан келдим. Аты жөнім Аллаев Рахат Сейітназар ұлы болады. Мен осы жылы ҚазНУ "... |
Белорус ауыл шаруашылығы академиясын «Экономика және ауыл шаруашылығы өндірісін ұйымдастыру» мамандығы бойынша және Беларусь Республикасы Президенті жанындағы Басқару академиясын «Халықаралық экономикалық қатынастар» мамандығы бойынша бітірген.
Еңбек жолын ауыл шаруашылығы өндірісі кәсіпорындарында экономист болып бастады.
2000-2003 жылдары Могилев облыстық атқару комитетінің қаржы басқармасында әртүрлі лауазымдарда жұмыс істеді.
2003-2012 жылдары – Минск қалалық атқару комитетінің қаржы басқармасы бюджет бөлімінің бастығы, басқарма бастығының орынбасары.
2012-2014 жылдары Беларусь Республикасы Қаржы министрлігінің Минск қаласы бойынша Бас басқармасын басқарды.
2014-2020 жылдары Минск қалалық атқару комитетінің бас қаржы басқармасының бастығы болып істеді.
2020 жылғы қазанда Еуразиялық экономикалық комиссияның Қаржы департаментінің директоры болып тағайындалды. |
Ерігіштік. Қаныққан ерітіндідегі еріген заттың шамасы – ерігіштік деп аталады.Заттардың ерігіштігі еритін зат пен еріткіштің табиғатына, температураға, ал газдар үшін қысымға да тәуелді болады. Қатты және сұйық заттың ерігіштігін ерігіштік коэффициентімен (К) көрсетеді, яғни 100 г еріткіште қанық ерітінді түзгенге дейін ери алатын заттың массасы. Газдардың ерігіштігі абсорбция коэффициентімен сипатталады, ол - еріткіштің бір көлемінде қанық ерітінді түзілгенге дейін еритін газдың көлемін көрсетеді.
Генри заңы бойынша тұрақты температурада сұйықтың берілген көлемінде еріген газ массасы сол газдың парциал қысымына тура пропорционал. Оның математикалық өрнегі : с = k P , мұндағы с – газдың ерігіштігі, моль/л; Р – газдың парциал қысымы , атм; k – пропорционалдық коэффициент, не Генри коэффициенті, моль/латм. Генри заңынан газдың еритін көлемі (яғни абсорбция коэффициенті) сол (берілген) температурада газдың парциал қысымына тәуелді емес екендігін көруге болады.
Газдар қоспасының еруі Дальтон заңына бағынады: қоспадағы әр газдың ерігіштігі оның парциал қысымына тура пропорционал. Қатты заттардың суда еруі көбінесе эндотермиялық процесс, себебі көп жағдайда гидратация кезінде кристалдық торларды бұзуға жұмсалатын энергиядан аз энергия бөлінеді. Осы екі шаманың қатынасы ерудің жалпы жылу эффектісін ( Q) анықтайды. Егер Q мәні оң болса, қатты заттардың ерігіштігі температураны көтергенде , азаяды, теріс болғанда - артады. Ерігіштіктің температураға тәуелділігін график түрінде бейнелесе – ерігіштік қисығы тұрғызылады , одан заттарды қайта кристалдап тазалағанда алынған заттың шығымын не жоғалтылған мөлшерін анықтайды.
Мысал 1. 500г калий селитрасын қайта кристалдап тазалау үшін 600г суда қыздырып еріткен. Алынған ерітіндіні 0С температураға дейін суытқан. Сонда алынған таза тұздың және тұздың жоғалған мөлшерінің массалық үлестерін қанша болатынын есептеу керек. Шешуі: Ерігіштік қисығы графигінен бұл тұздың 100 г суда 0С температурада 17г еритіндігін табады. Олай болса, кристалданған соң ерітіндіде 17 6 = 102 г тұз қалады. Тазаланған тұз массасы (шығымы) 500 – 102 = 398 г болады, ол тазалауға алынған селитра массасының 398 100/500 = 79,6% құрайды. 0С температурада еру әсерінен тұздың жоғалған шамасы 102 100/500= 20,4% .
Мысал 2. 1 л суда 20С температурада және 1,013105 Па қысымда H2S газының 2,91л көлемі ерісе, сонда оның қанық ерітіндідегі массалық үлесі нешеге тең? Шешуі: қ.ж. күкіртті сутектің көлемі 2,91273/293 = 2,71л, ал осы көлемдегі массасы 342,71 /22,4 = 4,11г. Алынған ерітіндінің массасы: m (H2O) + m (H2S) = 1000 + 4,11 = 1004,11г, сонда H2S осы ерітіндідегі массалық үлесі 4,11100/1004,11 =0,4%. |
"Ақмола облысы білім басқармасының Егіндікөл ауданы бойынша білім бөлімі Тоғанас ауылының негізгі орта мектебі" коммуналдық мемлекеттік мекемесі
Коммунальное государственное учреждение "Основная средняя школа села Тоганас отдела образования по Егиндыкольскому району управления образования Акмолинской области"
Қазақ тілін оқуға арналған порталдар
«Sozdikqor.kz» - әртүрлі салалық сөздіктер мен энциклопедиялардағы сөздер
«Emle.kz» - сайты қазақша дұрыс жазу
«Вalatili.kz» сайты қазақ тілін оқып, дамытқысы келетін үш жастан асқан балаларға, сонымен қатар бала тәрбиесі мен оқытуды жүзеге асырушы тәрбиешілер мен мұғалімдерге, ата-аналарға арналады. |
Жеке кәсіппен айналысу – бүгінгі заман талабы. Жеке кәсіппен айналысу үшін не қажет, неден бастаған дұрыс? Бұл – барлық жаңадан іс бастаған кәсіпкерлердің ойында жүретін сұрақ. Осы сұрақтарға жауап беру үшін Support Partners жалдау компаниясының негізін қалаушы және Мәскеудегі «Сколково» басқару мектебінің ұстазы Константин Борисов ұсынған үздік 3 кітапты оқыған жөн.
Ruh.kz порталы өз дәстүрінен жаңылмай, оқырмандарға көмегі тиетін оқулықтар мен пайдалы әдебиеттерді ұсынып келеді.
Бүгінгі кезектегі кітаптар – Константин Борисов ұсынған оқулықтар. Бұл туындылардың кәсіп саласында жүрген азаматтарға сәтті бизнес жасау, қаржыны бағдарлау, жақсы команда жинақтау, басшылық қабілетті арттыру сынды бағыттар турасында берер пайдасы көп.
Ноам Вассерман «Кәсіп бастаушының басты кітабы»
Кәсіп бастаған кез-келген адамның санасын түрлі ойлар қаумалайтыны анық. Олар: «Барлығын жеке істеген дұрыс па әлде серіктестермен бірге ме?», «Инвесторлар тартып, тез өсіп кеткен оңтайлы ма әлде өз күшіңмен, бірақ кештеу көтерілген жөн бе?».
Вассерман өз туындысында «ақша немесе билік» деген қос таңдаудың ара жігін ажыратып, кәсіп бастаушы тұлғаларға айтулы көмек көрсетеді.
Егер сіз жеке өнімдеріңіз арқылы кәсіп ашсаңыз, онда өз компанияңызды толыққанды басқарып, жетістік шыңына кештеу көтерілесіз. Сонымен қатар, алдыңыздан біршама қиындықтар шығуы ғажап емес. Ал егер инвесторларды немесе серіктестерді де кәсібіңізге араластырсаңыз сізден толық компания үшін жеке шешім шығару және толыққанды басқару құқығынан айырыласыз. Сондай-ақ, кәсіптің нәтижесін, яғни, түскен қаражатты да орталай бөліске салуға тура келеді.
Бұл қағидалармен жүру тура шешім бе? Кітаптың авторы бұл қағидалардың жаңарған заманда әрекет ете бермейтінін айтады. Ең бастысы – нарықты толық зерттеу және тұрақты тұтынушылармен, жалпы тұтынушылармен кері байланыс орнату.
Сіздерге кітапты оқу барысында автор қойған талаптар мен тәжірибелерді толық орындап, сұрақтарға шынайы жауап іздеуге кеңес береміз.
Патрик Ленсиони «Команданы басқарудағы бес қателік»
Патрик Ленсионидің бұл туындысы команданы басқарудың әдіс-тәсілдері бағытында жазылған. Аталған шығарма соңғы бес жылда Батыста үлкен резонанс туғызған кітаптардың біріне жатады.
Кітап бизнес-роман форматында жазылған. Классик жазушылардың стилінде қағазға түскен туындының ішінен керек мағлұматтарды іздеу қажеттілігі туындайтыны анық.
Ленсиони ерекше қағидаларды көркем тілде оқырманына жеңіл жеткізеді. Көркем тілде жазылса да, бұл кітап оқуға тұрарлық. Кітапты толық оқып шығуға шамамен 5-6 сағат жұмсайсыз.
Автор шығармасында кез-келген алпауыт немесе кіші компанияны өлтіруге қауқарлы команда басқарудағы 5 қателікті жіпке тізгендей тарқата айтып береді.
Кітапта командадағы әріптестер арасындағы өзара үндестік, тіл табыса білу сияқты дүниелер толық қамтылады. Мысалы, бір қызметкер өз жұмысын кәсіби стандарттарға сәйкес келмейтіндей етіп, құлықсыз атқарып жатса, екінші қызметкер оған назар аудармай өте шығатын жағдайлар кездесіп жатады. Соған орай, автор қызметкерлердің бір-бірі үшін, компания үшін жауапты екенін түсіндіріп береді.
Нельсон Мандела «Long Walk to Freedom»
Бұл туынды – ОАР-дағы 40 жылдық нәсілшілдік дертін жоюшы әрі қара нәсілділер арасынан шыққан ОАР-дың тұңғыш президенті Нельсон Манделаның автобиографиясы. Кітап шамамен 800 беттен тұрады. Өз алдыңызға айқын мақсат қойыңыз. Күніне осы кітапты оқуға бір сағат уақыт бөлсеңіз, бір айда тәмәмдайтының анық.
Манделаның нәсілшілдікке қарсы күреске келу стратегиясын кәсіп барысында да қолдануға әбден болады. Ол алдымен саясатта биікке көтеріліп, билік қолына тигенде барып, нәсілшілдікке қарсы күреске кіріседі.
Нельсон өте ауқатты адам еді. Бұл күресте ол ештеңе жоғалтпайтын және оған нәсілшілдік дерті ешқашан кесе-көлденең тұрмаған. Бірақ ол қара нәсілді азаматтардың жер жүзінде, кез-келген қоғамда шеттетілетініне шыдай алмады.
Оған күрес жолы өте оңай тимеді. Біршама дүниелерді жоғалтқанымен, Мандела өзі таңдаған жолдан тайынған жоқ.
Әрине, бұл мысалдар арқылы біз ешкімді күресуге шақырып отырған жоқпыз. Десе де, Нельсонның өмірлік ұстанымдарын, бірбеткейлігін, мақсатшылдығын кәсіп барысында қолдануға әбден болады.
Кәсіп жолындағы ең басты құндылық – айқын мақсат қоя білу, табандылық, еңбек. Егер осы жолдан айнымасаңыз, сіздің де жетістік шыңына шығар күніңіз алыс емес.
ruh.kz Send an email 19.11.2018
12
Facebook Twitter VKontakte Odnoklassniki Skype Messenger Messenger WhatsApp Telegram Хатпен жіберу Басып шығару |
Канадалық БАҚ-тағы Қазақстаннан шыққан Карим Баратовтың ұсталғаны туралы ақпарат скриншотынан үзінді.
Бөлісу
Yahoo ісі бойынша айыпталған Карим Баратов өзін босатуды сұрады
Бөлісіңіз
Принтерден шығару
АҚШ-тағы Yahoo интернет компаниясының серверлеріне ауқымды кибершабуыл жасау ісінде айыпталған, Қазақстаннан шыққан Карим Баратов Канада сотынан өзін кепілге босатуды сұрады. АҚШ билігі Канадада ұсталған Баратовты Ресей арнайы қызметінің агенттерімен астыртын сөз байласқан деп айыптайды.
Канада прокуратурасы ресейлік агенттермен байланысы бар делінген Карим Баратов қамаудан босатылса қашып кетуі мүмкін деп, оның кепілге босату өтінішіне қарсылық білдірді. Баратовтың адвокаттары оның ата-анасының сот босату туралы шешім қабылдаса кепіл болуға дайын екенін мәлімдеді. Баратовтың әкесі Ахмет Тоқбергенов сотқа аудармашы арқылы қайырылып, егер сот талап етсе үйінде интернетті ажыратуға дайын екенін білдірді.
22 жастағы Баратов 2014 жылы интернет бизнесін тіркегенін, сол жылы веб-сайттарды, веб-хостингтерді тіркеу және серверлерді хакерлік шабуылдардан қорғаудан түскен табысы 81 мың долларға жуықтағанын мәлімдеді.
Прокуратураның пікірінше, Баратовты Ресей Федералдық қауіпсіздік қызметінің (ФСБ) агенттері Игорь Сущин мен Дмитрий Докучаев хакер ретінде жалдаған. Хакерлік шабуыл бойынша бұл агенттерге де айып тағылған.
Қазақстаннан шыққан Баратов 2007 жылы Канадаға кетіп қалып, 2011 жылы сол елдің азаматтығын алған. Ол Вашингтонның сұрауы бойынша өткен айда Канадада ұсталған. Енді оны АҚШ-қа экстрадициялау мәселесі шешілуі керек.
Жаңалықтар
BBC мен "Медиазона" Украинадағы соғыста он мың ресейлік жауынгердің қазасын растады
Бельгияда Еуропарламент жетекшісінің орынбасары жемқорлық күдігімен ұсталды
Украинадағы соғысқа қарсылық білдіріп, қанды оқиғаларды тергеуді талап етпек болған белсендінің өтініші орындалмады |
VIII Халықаралық «Бастау» кинофестивалінің ашылу салтанатында әлемдегі көптеген беделді халықаралық кинофестивальдерге қатысып жүрген отандық режиссер Шарипа Оразбаеваның «Мариям» атты дебюттік фильмі көрсетіледі.
Датасы: 23.11.2019
VIII Халықаралық «Бастау» кинофестивалінің ашылу салтанатында әлемдегі көптеген беделді халықаралық кинофестивальдерге қатысып жүрген режиссер Шарипа Оразбаеваның «Мариям» атты дебюттік фильмі көрсетіледі.
Бұл тырнақалды кинотуынды фестивальдің BASTAU DEBUTS атты дебюттік толықметрлі көркем фильмдерга арналған негізгі конкурстық бағдарламасына қатысады.
Ал фильмнің режиссері Шарипа Оразбаева BASTAU SHORTS атты халықаралық қысқаметрлі фильмдер байқауында қазылар алқасының құрамында үздіктерді анықтайтын болады.
Шынайы оқиғаға негізделген «Мариям» фильмі күйеуі іс-түссіз жоғалып кеткен төрт баланың анасы туралы баяндайды. Басына түскен ауыртпалықты мойымай көтере білген басты кейіпкер ауыр шешімдер қабылдауға мәжбүр болып, өз-өзін тануға тырысады.
Халықаралық «Бастау» студенттік және дебюттік фильмдер фестивалінің ашылу салтанаты 2019 жылы 3 желтоқсан, «Алатау» дәстүрлі өнер театрында өтеді. |
Жаңа оқу жылынан бастап оқушыларға смартфон және планшет ұстауға рұқсат етіледі, деп хабарлайды Алтайньюс тілшісі.
Қазан айынан бастап оқулықтардың электронды нұсқасы қол жетімді болатынын жазған едік. Оларды планшеттерге жүктеу үшін арнайы QR-код та жасалған.
– Мектептер оқулықтың қағаз немесе электронды түрін қолданады. Таңдау өздерінде. Бірақ ата-аналардың мүмкіндігі ескерілуі тиіс. Егер бала планшетпен оқығысы келсе және оған мүмкіндігі болса, мархабат. Ал олай болмаған жағдайда, мемлекет тегін оқулықтармен қамтамасыз етуге қашан да дайын, – деп сөйлеген «Оқулық» республикалық ғылыми-практикалық орталығының директоры Бейбітгүл Каримова аталмыш жаңалықтың жағымды жақтарын атап өтті.
Мысалы, – дейді Бейбітгүл Каримова, – сіз отбасыңызбен демалуға бір жерге барсаңыз, баланың қолында электронды оқулық болады. Ол аяқталмаған тапсырмаларын істейді немесе өткен сабақты қайталай алады.
Өскемендегі білім бөліміндегілердің айтуы бойынша, бұрын мектептерде смартфон немесе планшет ұстауға тиым салып келген. Енді жаңа жүйеге көшсе, қайта рұқсат бермек көрінеді.
– Смартфондарды оқу үрдісіне қатысы болған жағдайда ғана қолдануға рұқсат етіледі. Бірақ біз бұл мәселені әлі де қарастырамыз, – дейді ведомство басшысының орынбасары Дмитрий Журавлев. |
Жаңа жылда зейнетақы, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар мен арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар мөлшері өсетін болады.
Барлық зейнеткерлер үшін зейнетақы мөлшері 30 пайызға өседі.Осыған орайбазалық зейнетақы төлемдері5981 теңгеден 8000 теңгеге дейін өсетін болады. Зейнетақы жарналарының ең жоғарғы мөлшері бұрын 32 АЕК-ке тең болса, жаңа жылдан бастап 39 АЕК-ті (58968 теңге) құрайтын болады.
Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы, арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар, бала күтіміне берілетін жәрдемақылар, №1 және №2 тізімдер бойынша тағайындалатын арнаулы жәрдемақылар мөлшері бір айлық есептік көрсеткішке және күнкөріс минимумына байланысты. Келер жылдың 1 қаңтарынан бастап АЕК 1413 теңгеден 1512 теңгеге дейін, ал күнкөріс минимумы 15999 теңгеден 16047 теңгеге дейін өседі. Осыған байланысты әлеуметтік төлемдер де көбейетін болады.
Бүгінгі күні 20335 теңге алып отырған І-топ мүгедектері енді 21759; II топ мүдектері 15850 теңгенің орнына – 16959; III топ мүгедектері 11065 теңгенің орнына-11840 теңге алатын болады. Бала жасынан 16 жасқа дейінгі мүгедектер үшін берілетін мемлекеттік жәрдемақылар 14952 теңгеден 15999 теңгеге дейін артты. Асыраушысынан айрылуына байланысты берілетін жәрдемақы бір балаға берілетін 9869 теңгеден 10560 теңгеге, екі балаға – 17046 теңгеден 18239 теңгеге, үш балаға – 21083 теңгеден 22559 теңгеге өсті. Жасына қарай берілетін мемлекеттік жәрдемақы мөлшері 7476 теңгеден 8000 теңгеге дейін артты. Өзгерістер бала күтіміне орай берілетін жәрдемақыларға да енді. Бүгінгі күні бірінші балаға 7772 теңге, ал, жаңа жылдан бастап – 8316; екінші балаға аналар бұрынғыша 9185 теңге емес, 9828 теңге; үшінші балаға 10598 теңгенің орнына 11340 теңге алатын болады.
Арнаулы мемлекеттік жәрдемақы айлық есептік көрсеткіш мөлшеріне байланысты болады. Осылайша мүгедектер және соғысқа қатысушылар енді 23999 теңге (бұрын 21195), соғыс мүгедектеріне теңестірілгендер – 10736 теңге (10033), соғысқа қатысушыларға теңестірілгендер – 8770 теңге (8196), №1 тізім бойынша алатындар – 13608 теңге (12717), №2 тізім бойынша алатындар – 12096 теңге (11304), I, II топ мүгедектері – 2117 теңге (1979), көп балалы отбасылар – 5897 теңге (5511), тыл еңбеккерлері – 3024 теңге (2826) алады.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігі департаменті директорының орынбасары Мәншүк ЛЕПЕСОВАНЫҢатап өткеніндей, облыста түрлі әлеуметтік төлемдерді алатын шамамен 100 мың адам бар, оның ішінде 40 мыңнан астамы зейнеткерлер. Бүгінгі күні зейнетақы мен жәрдемақыларды қайта есептеу жүргізілуде. Қаңтар айынан бастап барлық төлемдер өскен мөлшерлері бойынша төленетін болады.
Зульфия ИСКАЛИЕВА
1 желтоқсан 2010, 00:00
WhatsApp арқылы хабар жіберу
Бөлісу:
Қате таптыңыз ба? Тінтуірмен белгілеп, Ctrl + Enter түймесін басыңыз.
Осы мақала тақырыбына қатысты ой-пікіріңізбен бөлісіп, бейнежазба жолдағыңыз келсе, WhatsApp +7 707 37 300 37 нөміріне және editors@azh.kz поштасына жібере аласыз. |
Алматы қаласында тау туризмін дамыту үшін жоспар жасалды. Бұл туралы мегаполисте «Туризмді дамытудың 100 қадамы» бағдарламасын жүзеге асыру бойынша өткен жиында айтылды. Кеңеске қала әкімі Бауыржан Байбек және шаһардың жетекші туроператорлары қатысты, - деп хабарлайды Алаш айнасы.
«Туристік ақпараттық орталығы» ЖШС-мен бірге Алматы қалалық кәсіпкерлер палатасы шаһардың туристік нысандарын саралап шықты. Осындай жұмыстардың қорытындысына сүйене отырып туризм және сыртқы байланыс басқарамасы «Туризмді дамытудың 100 қадамы» бағдарламасын жасақтаған екен. Жобада бұл бағдарламаны іске асырудың жолдары да қарастырылған.
Сонымен қатар аталған кеңесте соңғы үш жылдың көлемінде қалаға келуші шетелдік туристер санының артқаны айтылды. Тек биылғы жылдың алғашқы айларынының өзінде Алматыға келуші шет елдіктердің саны 130 мыңнан асыпты. Олардың көбі Индия мен Ресейден, ҚХР-дан, Түркиядан, АҚШ пен ГФР-дан, Оңтүстік Кореядан келген екен. Жылдың соңына дейін келушілер саны бұданда арта түсседі деп күтілуде.
Алматы қаласы әкімінің орынбасары Әсел Жүнісованың айтуына қарағанда бүгінгі таңда Алматының жалпы өңірлік табысында туризмнің үлесі небәрі 1,5% ғана екен. Сондықтан мегаполистің туристік әлеуетін арттыру мақсатында қала агломерациясының тау туризмі бойынша шеберлік - жоспары жасалыпты. Оған қала маңындағы Медеу, Шымбұлақ, Алматау және Бутаковка сияқты орындар енген. Үстіміздегі жылы әлемдік деңгейдегі Kempinski және Novotel отелдерінің және түрлі бутик-отельдер мен хостелдердің құрылыстарын аяқтау да жоспарланған.
– Осы жылдың соңына дейін он төрт халықаралық агенттік үшін БҰҰ-ның өңірлік ХАБ-ы ашылады. Париждің, Стамбулдың, Бангкоктың тәжірибесінен байқағанымыздай осындай іс-шаралар шетелдік туристердің келуін көбейтіп, қаламыздың халықаралық деңгейдегі танымалдылығын одан ары арттыра түсетінің көрсетіп отыр, - дейді Әсел Жүнісова.
Қала әкімінің орынбасары Мұрат Дәрібаев сөз кезегінде мегаполистің көлік тораптары да модернизацияланып жатқанын атап өтті. Алдымен «Сайран» автовокзалы заман талабына сай қайта жөндеуден өтіп, жан-жақтан, яғни басқа қалалардан келетін және халықаралық рейстер осы жерге тоқтамақ. Ғимараттың кіре берісі қайта жасалып, автобустар, таксилер тоқтайтын орын кеңейтілмек. Жалпы айтқанда келушілерге ыңғайлы барлық жағдай жасалмақ.
Кеңес отырысында туризмді дамыта түсу үшін шетелдік туристерге виза беру және олардың қала туралы ақпарат алу жағын жеңілдету жағы да айтылып өтті.
Келелі жиында туризмді дамыту үшін қажетті барлық мәселелер талқыланды. Кеңесте айтылған мәселелер іске асқаннан кейін әсем қала Алматы бұрынғыдан да жаңғырып, жаңарып туристердің қызығушылығын одан ары арттыра түсетініне кәміл сендік. |
Қазақстанда коронавирустың жаңа штаммы — «Стелс-омикрон» анықталды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы оны қауіпті деп атады.
Қазақстанда «Стелс-омикрон» штамының айналымы анықталды, деп хабарлайды Денсаулық сақтау министрлігі.
«Ағымдағы жылдың сәуір-мамыр айларында жүргізілген ПТР скринингтің қорытындысы бойынша коронавирус инфекциясы штамдарының түрлі нұсқаларының айналымы анықталды. Барлық өңірлерде BA.1 «Омикрон» штамы 98,6 %-да анықталды, оның ішінде 12 өңірде BA.2 «Стелс-Омикрон» штамы 36,7%-да анықталды», — деп хабарлайды министрлік.
Сонымен қатар, елімізде «Дельта» штамының айналымы жалғасуда.
Денсаулық сақтау министрлігінде ПТР скрининг нәтижелерін растау үшін толық геномдық секвенирлеу жүргізіледі, ол ағымдағы айдың соңына қарай аяқтайтынын атап өтті.
Эпидемиологиялық жағдай тұрақтанғанына қарамастан, Министрлік коронавирус инфекциясына қарсы вакцинацияны, ревакцинацияны уақтылы жүргізуді ұсынады.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының өкілі Мария ван Керкхове «стелс-омикрон» ең жұқпалы штам екенін айтты. |
Тауарлар каталогы Установка Защита от угона Комфорт и безопасность Автозвук и мультимедиа Подогрев и утепление Дополнительное оборудование Прочие аксессуары
Назад в раздел "Басты бет"
Орнату орталығы
Сіз автомобильді жақсарту туралы шешім қабылдадыңыз: автосигнализацияны орнату, Автобөлшектер орнату, тамаша дыбыс жасау, мультимедиялық жүйені орнату, діріл-Шу-жылу оқшаулағыш жасау? Сіз бізге жүгінгеніңізге қуаныштымыз! Біздің мамандар Сізге таңдауға көмектеседі, қажетті жабдықты таңдау мен орнатуда оңтайлы шешім ұсынады.
Біздің клиенттерімізге бір жерде қосымша жабдықтарды монтаждау бойынша үздік мамандарды жинадық. Біздің орталықта әрбір қызметкердің осы жұмыс түрлері бойынша біліктілігі және көпжылдық жұмыс тәжірибесі бар, ол сертификаттармен расталады. Біз бір орында тұрмаймыз және автомобиль нарығындағы ең озық шешімдерді зерттейміз. Сіз үшін біз ең қолайлы өнімді таңдауға көмектесеміз, қысқа мерзімде орнату мен баптауды жүргіземіз, тауарды да, жұмысқа да пайдалануға үйретеміз және кепілдік береміз.
біздің орнату орталығы дүкенмен бір аумақта орналасқан, бұл сіздің сатып алуыңызды және орнатуды ыңғайлы және жағымды етеді.Қарағанды қ., Дүйсембеков к-сі (бұрынғы Волочаевская к-сі) 5, "Орбита" Автоорталығы, № 9 бокс |
Алматы облысының Сарқан ауданына қарасты Мұқан Төлебаев ауылының тұрғындары 35 шақырым жолды өз күштерімен жөндеп шықты. Осылайша, ауыл тұрғындары туған жерге құрметтің керемет үлгісін көрсетіп, өзгелерге де осындай игі іске жұмылуға шақырып отыр, деп хабарлайды ҚазАқпарат.
Мұқан Төлебаев ауылының тұрғындары алдымен ортақ қор құрып, сосын сол қаражатқа Лепсі ауылына дейінгі жолдың шұрық тесігін өз күштерімен жамап, тегістеп шыққан. Ауылдастарына үндеу тастап, асарды ұйымдастырған жергілікті кәсіпкер Руслан Сәттібеков.
Оның айтуынша, бұл жол ең бірінші кезекте ауыл халқы үшін қажет.
«Бұл біздің күнделікті жүретін жолымыз. Сондықтан «мемлекет қашан жасап береді» деп қарап отырмай өзіміз іске кірістік. Бұл жерде мәселе аудан немесе облыс билігін сынау емес, қайта әкімдіктегілердің бір жағына шығысып, басқа ауылдарға үлгі болайық деген ниетте болдық», - дейді кәсіпкер.
Имандылық жолында жүрген Руслан Сәттібеков ең бастысы ауыл тұрғындарының сауапты іс атқарғанын да айтады.
«Себебі жол және көпір салу сауабы еселенетіні туралы Құранда да айтылған. Ал өзге ақпарат көздері мен әлеуметтік желілерде қазір бас салып жергілікті билікті сынауға кірісті. Ол дұрыс емес. Біз бұл жұмыстарды ауыл әкімдігімен бірлесе атқардық», - дейді асарды ұйымдастырған Руслан Сәттібеков.
Жөндеу жұмыстарына ауылдың 50-60 тұрғыны, 20-дан астам техника тартылған. Материалдарға 500 мың теңгедей қаражат жұмсалыпты.
Айта кету керек бұл жол КСРО Халық әртісі, әйгілі композитор Мұқан Төлебаевтың 100 жылдығы аясында ағымдағы жөндеуден өткен. Бірақ уақыт өте тозыңқырай бастаған. Ұйымдастырушылар біраз күш және қаржы жинап алғаннан кейін қалған 7-8 шақырым жолды жөндейтінін атап өтті. |
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Волонтер жылының ресми жабылу рәсіміне қатысты. Президент жиынға қатысушылар алдында сөйлеген сөзінде Волонтер жылының табысты болғанын атап өтті, деп хабарлайды Ақорданың баспасөз қызметі.
Бұл жыл біздің елімізде ғана емес, бүкіл әлем тарихында аса күрделі кезеңдердің бірі болғанына қарамастан, «қайырымды істер» жалпыұлттық идеясы он мыңдаған қазақстандықтың қайырымдылығы мен жанашырлығының арқасында өмір шындығына айналды. Президент өз сөзінде отандастарымыз ұлт рухының мызғымас беріктігін, бірлік пен ынтымақтың, тұтастық пен тілектестіктің, шынайы ықылас пен бір-біріне деген қамқорлықтың жарқын үлгісін көрсетті, деп атап өтті.
– Еріктілер жылы жалынды жастарымыздың бойындағы ең асыл қасиеттерді дәріптеген ерекше жылға айналды. Бұл жанашырлыққа, жауапкершілік пен қамқорлыққа үндеген кезең болды. Біз мұқтаж жандарға қол ұшын беріп, түрлі қиындықтармен бірге күрестік. Осылайша, адамгершілік құндылықтарды жоғары бағалайтын қоғам екенімізді таныттық. Әлемді жайлаған індет қайырым мен мейірімнің қаншалықты маңызды екенін анық көрсетті. Қауіпті дерт ел-жұрттың денсаулығын ғана емес, бекем бірлігін де сынға алды. Біз бір ел, бір халық болып бұл сынға төтеп бердік, – деді Президент.
Жыл бойы 100 мыңнан астам адам ерікті қызмет көрсетті. Волонтерліктің жаңа бағыттары да тиімді дами бастады. Мемлекет басшысы жанашыр азаматтары көп мемлекеттің болашағы да жарқын болатынын атап өтті. Еріктілер қызметі барша азаматтарымызға үлгі болып, ұлттың жаңа сапасын қалыптастыруға жол ашатынына сенім білдірді.
– «Birgemiz» жалпыұлттық бастамасы аз ғана уақытта көптеген мейірімді отандасымызды жұдырықтай жұмылдырды. Олар осындай қиын кезеңде мұқтаж жандарға қол ұшын созды. Аталған бастама аясында «Qamqor», «Saulyq», «Sabaqtastyq» жобалары жүзеге асырылып, жүз мыңдаған тұрғынға көмек көрсетілді. Өзендерді, ормандарды тазалау, ағаш егу, қоқысты сұрыптау жөніндегі «Taza Alem» волонтерлік қозғалысының қызметі де көпшіліктің қолдауына ие болды. Бүгінде экобелсенділік – сән қуу емес, шынайы қажеттілік, өмір қағидаты. Сол арқылы біз табиғатымызды сақтай аламыз, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Президент мемлекеттік органдар, архив ұйымдары, ғылыми институттар еріктілердің ресурсын пайдалануы қажет деп санайды. Оның айтуынша, Арыс пен Мақтаралдағы қайғылы оқиғаларды ескере отырып, күрделі техногенді апаттардан кейінгі құтқару жұмыстарын жүргізу үшін еріктілер дайындайтын арнайы оқыту курстарын ашу қажеттігі туындап отыр. Табиғатты және жан-жануарларды қорғау мәселесі де ерекше назар аударуды қажет етеді. Сондай-ақ қайырымдылық қызметіне жүйелі түрде қолдау көрсету мәселесіне де басымдық берген жөн. Президенттің тапсырмасы бойынша қайырымдылық саласындағы кемшіліктерді жоюға мүмкіндік беретін Қайырымдылық туралы заң жобасы әзірленуде.
– Әлеуметтік бағыттағы қызметті ынталандыру және оны қолдаудың баршаға түсінікті әрі тиімді құқықтық тетіктері қажет. Бұл үшін Үкімет атқарылатын міндеттерді пысықтауы тиіс. Қайырымдылық ұйымдарын алғашқы ашылған жылдары және одан кейінгі уақытта дамыту үшін олардың жеңілдетілген несие алуына, мемлекет меншігіндегі нысандарды жеңілдікпен пайдалануына мүмкіндіктер жасау керек.
Бизнес пен жеке тұлғалардың қайырымдылық және волонтерлік жобаларға қатысуын жанама ынталандыру үшін оның тиімді тетіктерін, соның ішінде, мемлекеттік қолдау көрсету шаралары кезінде оларға құқықтық басымдық беру маңызды. Қайырымдылық және волонтерлік ұйымдарға мемлекет тарапынан да, бизнес тарапынан да көрсетілетін қаржылай және басқа да көмектердің аясын кеңейту керек. Үкіметке тиісті ұсыныстар әзірлеуді тапсырамын, – деді Мемлекет басшысы.
Қасым-Жомарт Тоқаев қайырымдылық қызметінің ашықтығын қамтамасыз ету мақсатында Қайырымдылық ұйымдарының реестрін енгізу мәселесін ойластыруды тапсырды. Бұл тізбе осы саладағы барлық ақпараттық жүйеге енгізіліп, қайырымдылық ұйымдарының қызметімен, олардың қаржылық есебімен танысқысы келетін кез келген азаматқа қолжетімді болуы тиіс. Электронды қайырымдылық саласында азаматтарды алаяқтардан қорғау жүйесін әзірлеу де маңызды.
– Бүгінде бұл – қаржылай көмек аударудың танымал түрі. Қазақстанның әрбір үшінші азаматы онлайн садақа беруді жөн көреді. Алаяқтыққа жол бермей, азаматтардың сеніміне көлеңке түсірмеу үшін онлайн-банкингтер арқылы садақа беру қызметін жедел пайдалану тетігін енгізу қажет. Бұл қаражаттың түсуін және жұмсалуын бақылауға мүмкіндік береді, – деді Президент.
Мемлекет басшысы волонтерлік ұйымдарды қолдау және оларға арнайы гранттар бөлу жұмысын жалғастыру қажеттігін атап өтті. Қайырымдылық істерді жалғастыру үшін еріктілікті дамытудың жол картасын және оларды даярлауға арналған бағдарлама әзірлеу керек. Үкіметке волонтерлік қызметті қолдаудың бірыңғай стандартын жасау тапсырылды.
– Волонтерлік – бұл жай ғана әлеуметтік құбылыс емес. Тіпті, бір күнде қалыптасатын әдет немесе дағды деуге де болмайды. Бұл – көптеген адамдардың саналы түрде таңдаған өмір салты. Қайырымдылық – адамның бала кезінен бойға сіңетін қасиет. Сондықтан, өскелең ұрпақты жастайынан жақсылық жасауға тәрбиелеу – өте маңызды міндет. Осы ретте, барлық білім беру мекемелерінде тақырыптық сабақтар мен факультативтік сағаттар енгізуді ұсынамын. Қоғамға қызмет етуді зердесіне түйген ұл-қыздарымыз нағыз азамат болары анық. Дана Абай айтқан «Ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» дәл қазіргі кезеңде ауадай қажет. Бұл асыл қасиеттер волонтер қатарына қосыламын деген әрбір жастың бойынан табылады, – деді Қасым-Жомарт Тоқаев.
Мемлекет басшысының сөзінде волонтерлік және қайырымдылық қызметтердің, сондай-ақ корпоративтік волонтерлікті дамыту аясында әлеуметтік серіктестіктің әлеуетін арттыруға баса мән берілді.
Қазақстан әлемнің әртүрлі елдеріндегі мұқтаж жандарға көмек қолын созу арқылы Біріккен Ұлттар Ұйымының Еріктілер бағдарламасын жүзеге асыруға белсенді атсалысқан елдердің бірі болды. Қасым-Жомарт Тоқаев БҰҰ Бас Ассамблеясының 75-сессиясында Волонтерлерді жұмылдырудың халықаралық жылын жариялау жөнінде ұсыныс айтты. Бұл бастама Қазақстанның волонтерлік дәстүр мен мәдениетті елімізде ғана емес, сондай-ақ бүкіл әлемде дамытуға ниетті екенін білдіреді.
– Енді санаулы күннен соң біз Тәуелсіздіктің 30 жылдығына қадам басамыз. Бұл – ел дамуындағы аса маңызды белес, тарихи меже. Сондай-ақ жетістігімізді саралап, болашағымызды бағамдайтын кезең. Келер жылғы мерейтойлық іс-шаралардың мазмұнына ерекше мән береміз. Оның әрқайсысы терең мағыналы және қоғам үшін пайдалы болуға тиіс. Сонымен қатар өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беруі шарт. Осыған орай жалпыұлттық деңгейде «Қайырымды істер» марафонын ұйымдастыруды ұсынамын. Бұл – береке-бірлігімізді арттыратын маңызды бастама. Қазіргідей күрделі кезеңде жақсы істер жасауға мән бергеніміз елдігімізді нығайта түсетіні анық. Бұл үшін ұлт болып ұйысудың маңызы зор, – деді Мемлекет басшысы.
Қазақстан Президенті пандемияның қиын-қыстау кезінде бейтарап қалмай, халыққа көмектесіп жүрген, сондай-ақ волонтерлердің бірқатар ұсынысы мен бастамасына қолдау көрсеткен азаматтарға алғыс білдірді.
Іс-шара барысында «Ұлттық волонтерлік желі» заңды тұлғалар бірлестігінің төрайымы Вера Ким, Арыс қаласының еріктісі Олжас Мамыр, БҰҰ Еріктілер бағдарламасының үйлестірушісі міндетін атқарушы Тойли Курбанов, Теміртау қаласы Ардагерлер кеңесінің төрағасы Берлікбай Ордабаев, «Қоғамдық бақылау» тобының республика бойынша үйлестірушісі Саида Тәуекелева, Ресей Волонтерлік бастамалар ассоциациясы орталығының төрағасы Артем Метелев, «Саналы ұрпақ» жобалық кеңсесінің офицері Богдан Петров, «INUCOBO» жан-жануарларды қорғау ұйымының президенті Лилия Сәрсенова, БҰҰ Еріктілерінің халықаралық волонтері Айнұр Қанафина, «Шаг навстречу» штабының еріктісі Максим Панченко, «АВК» атыраулық еріктілер корпусының басшысы Бекасыл Самиғолла, «Жас Ұлан» бірыңғай балалар мен жасөспірімдер ұйымының төрайымы Динара Сәдуақасова сөз сөйледі. |
1997 жылы Ақтау қаласында ашылған «Қайнар» колледжі Маңғыстау облысының білім беру жүйесіне мемлекеттік емес сектордың негізін қалады. «Қайнар» колледжінің директоры Ағарту ісінің үздігі, филология ғылымдарының кандидаты, профессор Қарасаева Халам Орынғалиқызы.
Колледждің білім беру қызметінде қазіргі заманғы еңбек нарығында сұранысқа ие мамандықтарға мән берілген, олар «Ақпараттық жүйелер (қолдану облыстары бойынша)», «Электрондық есептеу техникасы және бағдарламалық қамтамасыздандыру (түрлері бойынша)», «Радиоэлектроника және байланыс», «Құқықтану», «Кәсіптік білім беру», «Бағалау», «Экономика», «Есеп және аудит», «Маркетинг», «Аударма ісі», «Бастауыш білім беру», «Тәрбие жұмысын ұйымдастыру», «Мектепке дейінгі тәрбие және оқыту»
Қазіргі уақытта «Қайнар» колледжінің 4 қабатты оқу ғимараты бар, материалдық-техникалық базасы жоғары, оқу орны. Колледжіде оқу кабинеттері мен зертханалар қазіргі заманғы ақпараттық-коммуникациялық құралдарымен жабдықталған. 70 мың данадан астам кітап қорымен жабдықталған кітапхана және 600-ден астам электрондық оқулықтармен қамтамасыз етілген. Оқу үрдісінде электрондық оқулықтар, мультимедиялық білім беру курстары кең қолданылады. 75 орындық асхана жұмыс жасайды.
Колледжде студенттерге білім беруде бірінші және жоғары білікті оқытушылар ғана емес, ғылыми докторлары, ғылыми кандидаттары, магистрлар, тәжірибелі мамандар да сабақ береді.
Колледж оқытушылары жыл сайын әдістемелік семинарға қатысып, өз тәжірибелерін таратуда. Студенттердің кәсіби деңгейін көтеру және тұлғалық қабілеттері мен шығармашылық мүмкіндіктерін жан-жақты дамыту мақсатында кредиттік оқыту, модулдық оқыту технологиялары оқу үрдісіне енгізілді. Теориялық кәсіби білімі бар студенттерді еңбекке баулып, маман ретінде қалыптасуына ықпал ететін дуальды технология жүйесі жүзеге асырылды. |
Павлодар мемлекеттік университетінің ғылыми кітапханасының виртуалдық анықтамалық қызметіне қош келдіңіздер!
Біздің қызметімізді пайдалана отырып, Сіз өзіңізді қызықтыратын сұраққа жауап ала аласыз.
Анықтамалық қызметті бастамас бұрын Сізді Виртуалдық анықтамалық қызмет жайындағы Ережемен таныстырғымыз келеді.
Жұмыс тәртібі
1. Сауалдар күн сайын (сенбі, жексенбі, мерекелік күндерден басқа) және олардың түсу тәртібі бойынша орындалады. |
Барлығы Қаламгердің бір күні EXPO-2017 Жолтай Жұмат-Әлмашұлы. Сталинмен бетпе-бет АЙМАҚТАР ӘДЕБИЕТІ «Қазіргі заманғы сөз энергиясы» Еуразиялық әдеби форумы Қала көріністері
Кеш иесін құттықтау сәті
7 09 маусым
«Құмға сіңген қан» поэмасының желісі бойынша әзірленген «Бейбіт күннің бейбақтары» атты қойылымнан көрініс
10 09 маусым
Қазақстан Жастар одағы мен Халықаралық "Алаш" әдеби сыйлығының лауреаты Әділбек Ыбырайымұлының "Сөз киесі" атты әдеби-лирикалы шығармашылық кешінде ақынның өлеңдерін оқып, әнін салған жастар қатары мол болды. Кештен көрініс |
Астана қаласы тілдерді оқытудың «Руханият» орталығы ММ Р.Қошқарбаев көшесі 50-үй +7 775 394 61 30 Oku_ruh2019@mail.ru Еркебұлан Ерболатұлы
Алматы қаласы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс телефоны: Сайт: Директоры:
Алматы қаласы әкімі аппараты Тілдерді дамыту және латын графикасына көшу орталығы 8 (7272) 63-15-27, 63-23-05, 63-15-25, 8 707 812 03 33 http://www.anatili-almaty.kz Мамай Қаниұлы Ахетов, Бақыт Қалымбет – директордың орынбасары
Шымкент қаласы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс: Сайт: Директоры:
Шымкент қаласының мәдениет, тілдерді дамыту және архивтер басқармасының "Шымкент қалалық тілдерді оқыту-әдістемелік орталығы" коммуналдық мемлекеттік мекемесі. Гагарин көшесі 122 үй. 8-7252-31-86-77, 8 702 743 71 77, Center_kaz@mail.ru Дәурен Әуелбекұлы Дүйсебеков
Алматы облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс: Сайт, электрондық пошта адресі: Директоры:
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» КММ Талдықорған қаласы І. Жансүгіров көшесі №36/Б 8-7282-40-04-56, 8 701 374 53 12 aomtoo@mail.ru Жеңіс Хамитұлы
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Алакөл аудандық филиалы Үшарал қаласы Д. Қонаев көшесі №76, Мәдениет үйі 8(72833) 2-12-40, 8 775 698 29 69 darkambaeva-76@mail.ru
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Еңбекшіқазақ аудандық филиалы Есік қаласы Абай көшесі №318, аудандық Мәдениет үйі 8(72775) 7-26-05, 8 705 671 85 88 2016diko1986@mail.ru
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Қаратал аудандық филиалы Үштөбе қаласы Т. Рысқұлов көшесі №15 8(72834) 3-21-27, 8 702 767 58 36 karatal_mto_79@mail.ru
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Қарасай аудандық филиалы Қаскелең қаласы, Абылай хан көшесі №40, Мәдениет үйі 8 701 719 28 70 karasai_2012@mail.ru
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Сарқан аудандық филиалы Сарқан қаласы Тәуелсіздік көшесі №117 үй 8(72839) 2-22-09, 8 702 157 01 76 zhanar.1981kz@mail.ru
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Ұйғыр аудандық филиалы Шонжы ауылы, К. Исламов кӛшесі №31, Мәдениет үйі 8(72778) 2-30-18, 8 775 168 42 47 tilortalygy@mail.ru
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Іле аудандық филиалы Өтеген батыр кенті, А. Әжімұратов көшесі №12 8(72752) 2-32-64, 8 701 770 55 99 bkarshalova@bk.ru
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Қапшағай қалалық филиалы Қапшағай қаласы, Қалалық кітапхана 8(72772) 4-72-47, 8 777 395 75 00 gkkp-mem.til.ort@mail.ru
«Алматы облысының «Тіл» оқу-әдістемелік орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінің Текелі қалалық филиалы Текелі қаласы М. Әуезов көшесі, № 20 үй, 8 пәтер 8(72835) 4-24-94, 8 705 980 12 49 gosyz@mail.ru
Алматы облысының тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы ММ Талдықорған қаласы Жансүгіров көшесі, 36 Б 8 (7282) 40-01-67, 8 (7282) 30-59-50 obl.til.damytu.5@mail.ru
Ақмола облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс телефоны: Сайт, электрондық пошта: Директоры:
Шортанды ауданы мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Шортанды кенті, 50 лет Октября көшесі № 91 87163135179 shortmtoo@mail.ru Шырын Адамжанқызы Бабаханова
Целиноград ауданы әкімдігінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Целиноград ауданы, Гагарин көшесі 12 үй 87165130571 til-ortalyk@mail.ru Жылқыбаев Жахия Абайұлы
Степногорск қаласы Мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі жанындағы «Степногорск қалалық оқыту- әдістемелік орталығы» КММ Степногорск қаласы, 3 шағын аудан, 16 «б» ғимараты 87164563565/td> hairym.@mail.ru Кабар Хайрым
Сандықтау ауданы Мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі «Тілдерді оқыту орталығы» Ақмола облысы, Сандықтау ауданы, Балкашин селосы, Абылай хан көшесі, 126 Қопобаев Мендібай Сайлаубаевич
Көкшетау қаласының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Көкшетау қаласы, Горький көшесі 29 Б, 3-қабат 87162251289 Cyaz.kokshe.kz, Инстаграм:Kokshetay_til_ortalyq Есмурзина Гулдан Алмухановна
Зеренді ауданы әкімдігінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы Зеренді ауданы Зеренді селосы, Тәуелсіздік көшесі, 40 87163220034 Yaziki_2011@mail.ru Дыбысова Айжан Құтбансейтқызы
Жарқайың ауданының «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Жарқайың ауданы, Державин қаласы, Захаров көшесі, 37 87164891796 asker1975@mail.ru Абдигалиев Аскербек Сейдалиевич
Ерейментау ауданы мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі жанындағы «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Ерейментау ауданы, 020800, А.Құнанбаев көшесі 121 87163321618 https://fb.com/profile.php?id=100041711101581 Шахатова Жұлдыз Ғосманқызы
«Біржан сал ауданының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі» ММ-нің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Еңбекшілдер ауданы, Степняк қаласы, Біржан сал көшесі, 76 87163921779, 87163979048 enbekokyortalygy@mail.ru Искакова Гүлайым Абжанқызы
Еңбекшілдер ауданының «Мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі» мемлекеттік мекемесі жанындағы «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Еңбекшілдер ауданы, Степняк қаласы, Біржан сал көшесі, 67 Искакова Гүлайым Абжанқызы
Бұланды ауданының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің жанындағы «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы,Бұланды ауданы, Макинск қаласы, С. Сейфуллин көшесі 27А 87164623510 Инстаграм: Til_ortalygy_bulandy Сабирова Асель Жамбулова
Бурабай ауданының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Бурабай ауданы, Щучинск қаласы, Набережная көшесі 84/1 87163622690 Atameken34@mail.ru Кайрмденова Арайлым Есболатқызы
Астрахан ауданы әкімдігінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Астрахан ауданы, Астрахан ауылы, Әл-Фараби көшесі, 50-үй 8778 892 89 26,
87164123231 obuheniya@mail.ru Кайдарова Майра Мукановна
Ақмола облысының «Атбасар ауданының тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Атбасар қаласы С.Сейфуллин көшесі, 2/1 87164324148 Atbacarcentr@mail.kz Кәмшәт Қаділ
Ақмола облысы тілдерді дамыту басқармасының «Ақмола облыстық оқыту-әдістемелік орталығы» КММ Ақмола облысы, Көкшетау қаласы, Сәтбаева көшесі, 1 «Б» 87162250100 оkytu_оrtalygy-кokshe@mail.ru Қ.Б. Төлекеев
«Жақсы ауданы Тілдерді оқыту орталығы» КММ Жақсы ауданы Жақсы ауылы Дружба көшесі, 14a 87163579148 zhaksy_ortalyk@mail.ru Нұржанова Әлия Арыстанқызы
«Есіл ауданының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Есіл қаласы, Мичурин көшесі, 10 үй 87164720885 centr_esil@mail.ru Кекенова Анар Сембайқызы
«Аршалы ауданының тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақмола облысы, Аршалы ауданы, Джолдаспаев көшесі №18 87164421274 https://www.facebook.сom/arshaly Мырзатай Майра
«Ақкөл аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі» мемлекеттік мекемесінің жанындағы «Тілдерді оқыту орталығы» ММ Ақмола облысы, Ақкөл ауданы, Ақкөл қаласы, С.Нұрмағамбетов көшесі, 144-үй 87163821312
87002903491 Akkol_til@mail.ru Қаирова Жанар Қазиқызы
«Қорғалжын аудандық мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі» мемлекеттік мекемесінің жанындағы «Тілдерді оқыту орталығы» ММ Ақмола облысы, Қорғалжын ауданы Күмісбеков көшесі 36/2 87163722263 tilder@mail.ru Мажитова Батжан Мажитқызы
Ақтөбе обласы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс телефоны: Сайт: Директоры:
«Ақтөбе облысының тілдерді дамыту басқармасы» ММ жанындағы «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ақтөбе қаласы, Жұбановтар көшесі, 257 Б 8 702 379 05 65, 8 777 660 74 36 til-aktobe.kz Сергазина Клара Хакимгалиевна
Атырау обласы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс: Сайт: Директоры:
Атырау облысы әкімі аппаратының «Мемлекеттік қызметшілерді қайта даярлау, біліктілігін арттыру және тілдерді оқыту өңірлік орталығы» КМҚК Атырау қаласы,Әйтеке би көшесі, 79а info@rco-atyrau.kz, 8 (7122) 27-17-54 http://www.anatili-almaty.kz
Атырау облысы әкімдігінің Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы Атырау қаласы, Айтеке би, 77 til_atb@mail.ru, 35-45-36 http://atyrau.gov.kz
Батыс Қазақстан облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс: Сайт, электрондық пошта адресі Директоры:
Батыс Қазақстан облыстық тілдерді дамыту басқармасы ММ Орал қаласы, Х. Чурин көшесі, 116 үй 8 (7112) 50 74 66, 51 54 47 zko-uralsk@mail.ru Мыңбаева Айгүл Әділгерейқызы
Жамбыл облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс телефоны: Сайт, электрондық пошта адресі: Директоры:
Жамбыл облысы әкімдігінің тілдерді дамыту басқармасының «Тілдерді оқыту орталығы» МКҚК Тараз қаласы, Төле би даңғылы 35, 6-қабат 8-7262-43-88-72, 43-88-71, 43-88-72, 8 707 347 08 03 til.zhambyl@mail.ru Гүлхан Мұхтарқызы Әлімбекова
Маңғыстау облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс телефоны: Сайт: Директоры:
ИП «Парасат оқу орталығы» Маңғыстау облысы, Ақтау қаласы, 27 шағын аудан, ғимарат 79,офис 11 Бисекенова Бану Мирамгалиевна
Павлодар облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс телефоны: Сайт: Директоры:
Ана тілі орталығы» ЖШС Павлодар қаласы, Желтоқсан көшесі, 129 326237, 87477771619 anatilicenter@mail.ru Кинжикова Шолпан Духтурбаевна
Қарағанды облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс: Сайт: Директоры:
«Қарағанды облысының тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы» ММ Қарағанды облысы Қарағанды қаласы, Гоголь көшесі 34 8/7212/567476 http://www.krgtil.gov.kz, urya_cancelyariya@krg.gov.kz Гүлнарайым Хасенқызы Қаңтарбекова
Қарағанды облысының тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы жанындағы «Ресурстық тіл орталығы» КММ Қарағанды қаласы, Кеншілер даңғылы, 64 8 702 365 18 08 http://resurstil.kz, resurs_til@mail.ru Мөлдір Смағұлова
«Қарағанды облысының тілдерді оқыту орталығы» ЖК Қарағанды қаласы, Гоголь көшесі, 34 8/7212/56-70-84, 8/7212/56-34-67m 8-702-987-15-69 langcenterkar@mail.ru Игенова Алмагүл Ақмашқызы
Қостанай облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс телефоны: Сайт, электрондық пошта адресі: Директоры:
Қостанай қаласы, А.Байтұрсынов көшесі, 67 Қостанай қаласы, А.Байтұрсынұлы көшесі 67 8(714) 2-54-24-54 tilokytukostanai@mail.ru Ербатырова Жұлдызай Қабдулмажитовна
Алтынсарин ауданы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Алтынсарин ауданы, Пришкольная көшесі, 1 8(714) 45-3-42-71 altyntil@mail.ru Абенов Оразбек Сейтқасымұлы
«Әулиекөл ауданы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Әулиекөл ауданы, Съянов көшесі, 53 8(714) 53-7-90-15 aulkgutil@mail.ru Игиликов Нұрлыбек Мағауияұлы
«Денисов ауданы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Денисов ауданы, Ленин көшесі, 12 8(714) 34-2-20-88 den_aud_too@mail.ru Испулова Айгүл Тоқшылыққызы
«Жангелдин ауданы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Жангелдин ауданы, Қ.Алтынсары көшесі, 69 үй 8(714) 39-2-20-44 kultura_torgay@mail.ru Аубакирова Гүлнұр Іргебайқызы
Жітіқара ауданы әкімдігінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Жітіқара ауданы, 6 шағын аудан 8(714) 35-4-90-52 til2012@list.ru Губайдулина Сандуғаш Мейірбекқызы
Қамысты ауданы әкімдігінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Қамысты ауданы, 50 лет Октября көшесі, 17 8(714) 37-22-3-75 kam-til@mail.ru Сейлова Ләззат Алдабергенқызы
Қарабалық ауданы әкімдігінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Қарабалық ауданы, Космонавтар көшесі, 33 8(714) 41-3-36-26 centr_karabalik@mail.ru Ержанова Алтын Мухамедқалиқызы
«Қарасу ауданы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Қарасу ауданы, А.Исаков көшесі, 75 8(714) 52-2-11-83 gkkp.coya.karasu@mail.ru Боранбаева Гүлнар Батырханқызы
«Қостанай ауданы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Қостанай ауданы, Тәуелсіздік көшесі, 61 А 8(714) 55-2-23-63 zatobol_centre@mail.ru Айтмағамбетова Тоты Әбдібекқызы
«Меңдіқара ауданы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Меңдіқара ауданы, Королев көшесі, 4 а 8(714) 43-2-40-08 mendikara.ortalik@mail.ru Бірманова Алмагүл Алданышқызы
«Науырзым ауданы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Науырзым ауданы, Абай көшесі, 45 8(714) 54-21-9-40 bekaruna@mail.ru Тасанова Жадыра Сәрсенбайқызы
Сарыкөл ауданы әкімдігінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Сарыкөл ауданы, Ленин көшесі, 104 8(714) 51-22-2-77 sar_tilder@mail.ru Серікбаев Нұрмұхамед Әмзеұлы
«Таран ауданы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Таран ауданы, Калинин көшесі, 53 8(714) 36-3-67-52 kgu12@mail.ru Еришова Әлия Айдарәліқызы
Ұзынкөл ауданы әкімдігінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Ұзынкөл ауданы, Аблайхан көшесі, 36 8(714) 44-2-17-25 uzunkol_til@mail.ru Нұрмағамбетова Зияш Кәкімбекқызы
Федоров ауданы әкімдігінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Федоров ауданы, Ш.Уәлиханов көшесі, 65 8(714) 42-21-1-49 fcentr.12@mail.ru Абдрахманова Дәмегүл Бахытқызы
Лисаков қаласы әкімдігінің мәдениет және тілдерді дамыту бөлімінің «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Лисаков қаласы, Мирный көшесі, 32 8(714) 33-3-13-83 too.lsk@mail.ru Мухамедиева Гүлзада Хамитқызы
Рудный қаласы әкімдігінің «Қалалық тілдерді оқыту орталығы» КММ Рудный қаласы, Ленина көшесі, № 95 8(714) 31-4-56-89 center_coya@mail.ru Джанбурчина Жанна Ерманқызы
«Арқалық қаласы әкімдігінің тілдерді оқыту орталығы» КММ Арқалық қаласы, Абай даңғылы, 29 8(714) 30-7-18-80 centr-yazyk@mail.ru Қалмағамбетова Баян Саруарқызы
Қызылорда облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс телефоны: Сайт: Директоры:
«Қызылорда облысының тілдерді оқыту орталығы» КММ Қызылорда облысы, Қызылорда қаласы, Әйтеке би көшесі, 2-үй, 3-қабат 8 777 439 80 23 www.kzordatil.kz Ләззат Абайқызы Ортаева
Шығыс Қазақстан облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс телефоны: Сайт, электрондық пошта: Директоры:
«Шығыс Қазақстан лингвистикалық орталығы» КММ Қазақстан Республикасы, ШҚО, 070004, Өскемен қаласы, Қасым Қайсенов к-сі, 121. 8 771 548 57 61 Әсемгүл Мәдениетқызы Қалтаева
Бесқарағай ауданының тілдерді оқыту орталығы КММ Бесқарағай ауданы, Бесқарағай ауылы, С.Сейфуллин көшесі 153 8(72236) 90618 sentrobuheniebesk@mail.ru Аменова Айнаш Алибековна
«ШҚО Бородулиха ауданының мемлекеттік және басқа тілдерді оқыту орталығы» КММ ШҚО, Бородулиха ауданы, Бородулиха ауылы, Достық көшесі,154-үй 8(72351) 2-15-26, 6-90-82 memtilortbor@mail.ru Мұрат Данияр Болатұлы
Алтай ауданы әкімдігінің "Тілдерді оқыту орталығы" КММ Қазақстан, Шығыс Қазақстан облысы,Зырян ауданы, Зыряновск қ., Советская көшесі, 18 8(72335) 6-32-27 centrzyr@mail.ru Рамазанова Гүлжази Ахметбекқызы
«Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі» ММ «Семей қаласының тілдерді оқыту орталығы» КММ Семей қаласы, Ленин көшесі 4-үй 8(7222) 52-63-46 semey_tyl@mail.ru Исабаева Зауреш Рамазанқызы
"Шемонаиха ауданының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі" ММ "Мемлекеттік және басқа тілдерді оқыту орталығы" КММ Шемонаиха қаласы, Вокзальный көшесі, 149 8(72332) 9-15-08 cent_2008@maiI.ru Оразгалиева Бақытгүл Ануарбекқызы
Глубокое ауданының мәдениет және тілдерді дамыту бөлімі ММ "Тілдерді оқыту орталығы"КММ ШҚО, Глубокое ауданы, Глубокое кенті, Попович көшесі 3 А 8 (72331) 2-32-84 centr_77777@maiI.ru Идрышева Жанар Муффлиновна
«Ұлан ауданының мәдениет,тілдерді дамыту,спорт және дене шынықтыру бөлімі"ММ "Тілдерді оқыту орталығы"КММ Шығыс Қазақстан облысы, Ұлан ауданы, Қасым Қайсенов кенті, Зәки Ахметов көшесі, 26/1 үй 8(72338) 28-1-87 yazyk.tsentr@mail.ru Шакеров Болат Толебаевич
"Риддер қаласының мәдениет, тілдерді дамыту, дене шынықтыру және спорт бөлімі" ММ "Тілдерді оқыту орталығы" КММ Шығыс Қазақстан облысы, Риддер қаласы, Тәуелсіздік даңғ., 3а 8(72336) 4-23-94 cogya@mail.ru Садықова Құралай Кәукенқызы
"ШҚО Курчатов қаласының тілдерді оқыту орталығы"КММ Курчатов қаласы, Тәуелсіздік көшесі, 4-үй 8(72251) 2-28-15 http://kurchatov.vko.gov.kz/kz/culture4.htm, centr_lan@mail.ru Нуржанова Багыт Кожановна
"Катонқарағай ауданының мемлекеттік және басқа тілдерді оқыту орталығы" КММ 8(72341) 2-11-27 sentriazykov@mail.ru Сулейменова Алем Қалелқановна
Өскемен қаласы әкімдігінің «Шығыс Қазақстан халықтарының тілі мен мәдениетін түлету мектебі» КММ Өскемен қ., Протозанов көшесі, 37 а 8(7232) 29-55-35 shvya@mail.ru Габдуллина Гульжазира Калдыхановна
Солтүстік Қазақстан облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс: Сайт: Директоры:
«Солтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің мәдениет, тілдерді дамыту, архив ісі басқармасы» КММ «Тілдерді оқыту орталығы» КММ Петропавл қ. Абай к-сі, 29 8 (715 2) 396776 http://uprkult.sko.gov.kz/ Шынтемірова Үмітжан Шәйкенқызы
Түркістан облысы
Орталық: Мекенжайымыз: Байланыс: Сайт, электрондық пошта адресі: Директоры:
Түркістан қаласы, "Тілдерді оқыту және дамыту орталығы" КММ С.Ерубаев №176 8(72533)71157 Джунусов Бақытжан Сулейменұлы
Бәйдібек ауданы, "Тілдерді оқыту және дамыту орталығы" КММ Бәйдібек ауданы. Шаян ауылы.Тәуелсіздік 39/1 8(72548)70001 Адасбекова Азира Сейілбековна
Түлкібас ауданы, "Тілдерді оқыту және дамыту орталығы" КММ Түлкібас ауданы, Т.Рысқұлов ауылы, С.Ахметов көш 205 8(72538)52782 Даулетов Бахыт Бейсенбаевич
Мақтаарал ауданы, "Тілдерді оқыту және дамыту орталығы" КММ Мырзакент кенті Жеңіс к №10 87754195475 Тастанбенкова Тановар Абдиразаковна
Кентау қаласы, Тілдерді оқыту және дамыту орталығы" КММ Кентау қаласы, Бәйтереков көшесі №2Б 8-72536-3-18-34 Утепбаева Акмарал Абдрашидовна
Келес ауданы, Тілдерді оқыту және дамыту орталығы КММ Т.Рысқұлов көшесі №83 8(725)32 3-10-55 Мережепова Нагима Толкиновна
Қазығұрт ауданы, "Тілдерді оқыту және дамыту орталығы" КММ Қазығұрт ауданы, Қазығұрт ауылы, Ынтымақ №18 А 8(72539)22387 Тәңірбергенов Нұрғиса Ержанұлы
Созақ ауданы, Тілдерді оқыту және дамыту орталығы КММ Түркістан облысы, Созақ ауданы, Шолаққорған ауылы, Жібек жолы көшесі, №5 8 (72546)4-28-21, 4-29-85 Бигондиева Гульдана Шерниязовна
Арыс қаласы, Тілдерді оқыту және дамыту орталығы КММ Арыс қаласы, Әл-Фараби №3 8-(72540)-2-11-02 Баймуратова Гаухар Мухаметалиевна
Жетісай ауданы, "Тілдерді оқыту және дамыту орталығы" КММ Қ.А.Яссауи көшесі №5 8-747-734-97-90 Сағынтаева Жанар Қайратқызы
Сайрам ауданы, Сайрам аудандық"Тілдерді оқыту орталығы" КММ Сайрам ауданы, Алаш ауылы Б.Қысаубаев 8А 8(72531)24721, 87021501557 Кантаева Назым Асетбеккызы
Сарыағаш ауданы, Тілдерді оқыту және дамыту орталығы КММ Сарыағаш қаласы Шораұлы көшесі №44а 8(7253)727073 Кенжебаева Алмагуль Егентаевна
Шардара ауданы, Тілдерді оқыту және дамыту орталығы КММ Шардара қаласы Төлеби көшесі 48-үй 8(72535) 2-21-72 Әли Нұржан Нысанбайұлы
Төлеби ауданы, Тілдерді оқыту және дамыту орталығы КММ Леңгер қаласы Қазыбек би 60 8(72547)6-23-99, 87773819360 Жакупова Ақнұр Шахаманқызы
Ордабасы ауданы, Тілдерді оқыту және дамыту орталығы КММ Ордабасы ауданы , Темірлан елді мекені, Қажымұхан №219 8(72530)21793 Ташева Акнур Уалилиллаевна
Отырар ауданы, "Тілдерді оқыту және дамыту орталығы"КММ Жібек-жолы №45 8(72544) 22010 Жаппаров Баглан Ғалымжанович
Бөлімдер
Барлығы Байқау Іс-шара Семинар Курстар
Тіл орталықтары
Ақмола облысы Ақтөбе облысы Астана қаласы Алматы облысы Алматы қаласы Атырау облысы Батыс Қазақстан облысы Жамбыл облысы Қарағанды облысы Қостанай облысы Қызылорда облысы Түркістан облысы Маңғыстау облысы Павлодар облысы Солтүстiк Қазақстан облысы Шығыс Қазақстан облысы |
Сайрам ауданының әкімі Ұласбек Сәдібеков Жібек жолы ауылдық округінің тұрғындарымен кездесіп, олардың көтерген мәселелерінің шешілу жолдарын түсіндірді.
Алдымен аудан әкімі аппаратының ұйымдастыру бөлімшесінің басшысы Мади Нурлыбаев ағымдағы жылдың ІІІ тоқсанында өткен кездесуде жергілікті халықтың білдірген талап-өтініштері бойынша атқарылған жұмыстардың нәтижесін таныстырды.
Атап айтқанда, бірінші мәселе бойынша Сиқым ауылындағы электр бағаналарын ауыстырып беру бойынша бүгінгі таңда аудандық электр тарату жүйесі мекемесінің тарапынан Жібек жолы, Машат елді мекендерінің электр жүйелері бөлінді. Орталық электр станциясында резервтік трансформатор іске қосылды. Жібек жолы, Сиқым және Машат елді мекендеріндегі 20 трансформатордың 9 жеке меншікте, қалған 11 «Оңтүстік ЖарықТранзит» ЖШС-нің балансында тұр. Бүгінгі таңда аумақта 636 бағананың 50-нің тозығы жетуіне байланысты инвест жобаға сәйкес, 2023 жылдың жоспарына енгізуге ұсынылды. Сиқым ауылына аудандық электр тарату жүйесі мекемесінің тарапынан қосымша 1 трансформатор орнатылып, ішкі жарамсыз бағаналарды жаңалау жұмыстары ағымдағы жылы жоспарлануда.
Келесі кезекте Манкент ауылдық округінің Қарауыл төбедегі су мұнарасынан Жібек Жолы ауылдық округіне ауыз су құбырын тартып беру бағытында зерделеу жұмыстары жүргізіліп, аудандық тиісті бөлім тарапынан жобаға іздеу, барлау жұмыстары жүргізілуде. Сонымен қатар, Машат, Жібек жолы және Сиқым елді мекендеріне арналған ортақ ауыз су жүйесінен ажырату үшін Шыбынды көлінен бөлек, 3 шқ диаметрі 110 мм ауыз су құбырын тарту үшін «Туран Инвест Строй» ЖШС-і құрылыс жұмыстарын жүргізуде. Жібек жолы ауылының ауыз су жүйесіне жобалық сметалық құжаттарын дайындауға жергілікті бюджет есебінен қаржы қарастырылып, «Корпорация Асыл Строй» ЖШС-і жеңімпаз атанып, жобалау жұмыстары аяқталды. Мемлекеттік сараптамадан өткізіліп, құрылыс жұмыстарына қажетті қаржы қарастыру үшін салалық басқармаға ұсынылды.
Бұдан басқа, Төменгі Аққала каналын бетондау туралы өтініш назарға алынып, жобалық-сметалық құжаттары дайындалып, облыстық ауылшаруашылығы басқармасына қаржы қарастыру үшін аудандық ауылшаруашылығы бөлімі тарапынан ұсыныс жолданылды. Қаржы қолдау тапқан жағдайда, аталған каналға кезең-кезеңімен жұмыстары атқарылатын болады.
Жоғарыдағы атқарылған жұмыстарға ауыл тұрғындары ризашылығын жеткізіп, кезекте тұрған жол, жарықтандыру, жер, ауыз және ағын су мәселелеріне қатысты бірнеше мәселені жеткізді.
Салаларға қатысты тыңдалған, талқыланған өзекті мәселелер бақылауға алынып, жауапты басшыларға орындауға тапсырылды. |
Нақты қолданар алдында бағдарламалық жасақтама туралы түсінік алудың екі әдісі бар. Біріншіден, скриншоттар мен нұсқауларды қараңыз Казинода қалай ойнауға болады ең жақсы казино ұсынатын ойын бағдарламалық жасақтамасын алдын-ала қарау.
Home
Uncategorized
Pin up aviator қалай ойнауға болады?
Uncategorized
Pin up aviator қалай ойнауға болады?
July 28, 2022 admin
Сіз Aviator casino фантастикалық ойынының арқасында көк аспанды бағындыруға дайынсыз ба? Басқаларға ұқсамайтын тәжірибе ұсына отырып, бұл ойын көптеген онлайн-казино ойыншыларының назарын аударды. Spribe Aviator бұл салада 2019 жылдың ақпан айында пайда болды және ол жанкүйерлердің сүйікті таңдауына айналды.
Aviator casino ойынында 100% жеңіске жету стратегиясы жоқ. Неліктен? Себебі ол кездейсоқ сандар генераторына негізделген. Покер мен блэкджекте казино артықшылығын төмендетуге көмектесетін стратегия бар. Бұл ойында олар жоқ, өйткені ол 100% кездейсоқ. Ұшақ қатарынан 1,01 x үш рет апатқа ұшырауы немесе 50x, содан кейін 40x, содан кейін 140x-ке дейін ұшуы мүмкін. ештеңе болжанбайды және бұл ойынды керемет етеді.
Әрине, егер сіз мұны қаласаңыз, сіз банкролл мен тәуекелдерді басқару стратегиясын қолдана аласыз. Бұл әдістер әр раундта жеңіске жетуге кепілдік бермесе де, олар сіздің сессияңызды ұзарта алады. Осындай стратегиялардың бірі-сіз мерзімінен бұрын алып тастайтын үлкен ставканы жасау және сонымен бірге сіз үлкен мультипликаторға бағытталған төмен ставканы жасау. Тағы бір нұсқа-құбылмалылықты ойнау және ақшаны мерзімінен бұрын алу. Jetx және басқа crash games стратегияларын pin up aviator-ға қолдануға болады. Сізді жеңімпаз етудің сәтті тәсілдерінің бірі-екі ставка жасау. Ұсынылатын мөлшерлеме 2:1 құрайды, мысалы, 10 және 20 теңге. Үлкен ставканың мақсаты-кішігірім ставканы жабу, ал аз ставка пайда табуға арналған. Коэффициент 1,50 х-қа жеткенде, сіз үлкен ставканы төлеуіңіз керек. Бұл жағдайда сіз 20 теңге мөлшеріндегі мөлшерлемені қолма-қол ақшаға айналдыруыңыз және 30 теңгені кері қайтаруыңыз немесе бастапқыда қанша қойсаңыз, сонша алуыңыз керек. Бұл сізге 10 теңге мөлшерінде екінші ставка жасап, талпыныстарды жалғастыруға және мүмкіндігінше көп ақша табуға мүмкіндік береді. Осылайша, егер сіз ақшаны қолма-қол ақшаға айналдырсаңыз, коэффициент 5X-ке жеткенде, сіз 50 теңге аласыз, ал таза пайда 40 теңге болады.
Пайдалануға болатын тағы бір стратегия – бұл сіз мерзімінен бұрын алып тастайтын үлкен ставка жасау және сонымен бірге үлкен мультипликаторға бағытталған төмен ставка жасау. Егер сіз төмен құбылмалылыққа ие ставкалардың бірнеше әдісін қолданғыңыз келсе, қолдануға болатын тағы бір кеңес – бұл ақшаны әрдайым ертерек алу. Бұл ставкалар жүйесі сіздің тепе-теңдігіңізді сақтайды және ұзақ ойнауға мүмкіндік береді. Ойынның барлық нәтижелері кездейсоқ екенін ешқашан ұмытпаңыз және стратегияны қолдану әр уақытта 100% жеңіске кепілдік бере алмайды. Біздің сараптамалық пікіріміз әдеттегідей: Статистика тақтасын қолданыңыз және құмар ойындарының негізгі ережелерін сақтаңыз. Нақты уақыттағы статистиканы қарап отырып, сіз қашан ставка жасау керектігін көре аласыз, өйткені жоғары мультипликатор / коэффициент алу мүмкіндігі бар.
Біріншіден, сіз қатарынан 1,00-ден 1,50 x-ге дейін бірнеше төмен факторлар / коэффициенттердің пайда болуын күткіңіз келеді, мысалы, 5-10 рет. Бұл кезде келесі айналымға өтіңіз. Тең мөлшерде екі ставка жасаңыз және бірінші ставканы 2.00 x мөлшерінде “автоматты түрде алу” ретінде орнатыңыз.
Соңғы 10-20 раундтағы орташа мәнге тең мультипликаторды алу үшін екінші ставканы қолданыңыз. Мартингал өте қауіпті және ол қысқа мерзімде жеңіске жету мүмкіндігін арттырады. Шын мәнінде, сіз бәс бойынша-ірі, ұтып бойынша-кішкентай. Сіз әдеттегіден гөрі көп айналдыруды жеңуіңіз мүмкін, бірақ сіз ұтып алған сомалар аз болады, ал сіз жоғалтқан сомалар әлдеқайда көп болуы мүмкін. Мысалы, сіз кішкене ставкадан бастайсыз. Айталық, 2 теңге. Егер сіз осы айналымнан ұтылсаңыз, ұшақ ақшаны алып тастамас бұрын ұшып кетеді, келесі айналымда сіз оны екі есе көбейтесіз. Бұл мысалда сіз 4 теңге мөлшерінде ставка жасар едіңіз. Бұл сіз ұтыс алғанға дейін жалғасады, содан кейін сіз 2 теңге ең төменгі мөлшерлемеге қайта ораласыз. Егер сіз тек көп нәрсені қусаңыз, сіз аз жоғалтасыз. Aviator ойын автоматтарында ақша табудың негізгі тактикасын осылай сипаттайтын едік. Сәтсіз ойын және депозиттің толық төгілуі тек сіздің ашкөздігіңізге және экспозицияның жетіспеушілігіне негізделген, бірақ біз ойынға мүлдем басқаша қарауды ұсынамыз. Сонымен, бірінші қадам-ставкалардың мөлшері мен түрін анықтау. Өздеріңіз білетіндей, ең төменгі мөлшерлеме – 10 цент, ал бір мезгілде ставкалардың ең көп саны-екі. Aviator-да бір мезгілде бір және екі ставканың ойын стратегиясы әртүрлі, сондықтан біз әрқайсысын бөлек қарастырамыз. |