id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-01b02eadbbe8 | http://zientzia.net/artikuluak/sukarra-etsaia-ala-laguna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sukarra, etsaia ala laguna? - Zientzia.eus | Sukarra, etsaia ala laguna? - Zientzia.eus
Gure gorputza lapiko bat bezala kontsideratu behar dugu; lapikoa, bere termostato eta guzti. Mikrobioek erasotzen digutenean, lapikoa irakiten hasten da. Orduantxe igotzen da sukarra, berak dakarren sintomatologia guztiarekin.
Gure gorputza lapiko bat bezala kontsideratu behar dugu; lapikoa, bere termostato eta guzti. Mikrobioek erasotzen digutenean, lapikoa irakiten hasten da. Orduantxe igotzen da sukarra, berak dakarren sintomatologia guztiarekin. Sukarra, etsaia ala laguna? - Zientzia.eus Sukarra, etsaia ala laguna?
Osasuna
Gure gorputza lapiko bat bezala kontsideratu behar dugu; lapikoa, bere termostato eta guzti. Mikrobioek erasotzen digutenean, lapikoa irakiten hasten da. Orduantxe igotzen da sukarra, berak dakarren sintomatologia guztiarekin.
Gure gorputza lapiko bat bezala kontsideratu behar dugu; lapikoa, bere termostato eta guzti. Mikrobioek erasotzen digutenean, lapikoa irakiten hasten da. Orduantxe igotzen da sukarra, berak dakarren sintomatologia guztiarekin: burua lehetzera doala iruditzen zaizu, pultsua dantzan hasiko da, izerdiak maindireak busti-busti egingo ditu. Egarri handia. Gose zara, baina jateko gogorik gabeko gosea izaten da. Beroak erdi-akabatuta zaude, baina aldi berean hotzikarengatik dardaraldi batek goitik behera astinduko zaitu. Ez dago zalantzarik, gauez sukarra izan duzu, eta termometroak diagnostikoa ziurtatu egingo du.
Gutako gehienok horrelako gertakariak aldian behin jasaten ditugu. Baina, zer da sukarra azken finean? Eritasunen bat aldarrikatzen duen alarma-seinale bat, gorputzaren defentsa-erreakzio bat edota gauza biak batera? Jendearen artean, eta baita medikuen artean ere, eritziak ez datoz bat. Batzuentzat sukarra edozein modutara borrokatu behar den etsai zitala da. Beste batzuentzat, ordea, naturak eritasunen aurka iharduteko eman digun baliabidea besterik ez da.
Gizakia (odol beroko animalia bait da) normalean 37°C inguruko tenperaturan mantentzen da, janariekin sartzen zaigun bero-erreserbak ariketan bidez errez. Giroa hozten denean, makinak gehiago berotzen du (muskuluak mugituz, eta transpirazioa txikiagotu egiten da, guzti honekin tenperatura jaitsiz. Baina fisiologia nahikoa ez denean, kanpoko baliabideak erabiliko ditugu (jertse bat edota esne bero-beroa). Beroari aurre egiteko, guztiz alderantziz gertatzen da: gorputzak bere energi sorkuntza (mugimenduak, etab.) moteldu egiten du, eta ondoren bero-galera handiagotzen, transpirazioa handiagotuz. Horregatik dugu izerdia beroa egiten duenean.
Normalean lapiko batek, ongi funtzionatzeko, termostato baten laguntza behar izaten du. Azken ikerketek diotenez, giza gorputzaren termostatoa, bero-erregulazioaren zentrua, nerbio-sistema zentralean dago kokatua; hipotalamoan hain zuzen. Nerbio-bulkaden eta odol-zirkulazioaren bidez hipotalamoak etengabe jasotzen du informazioa, larruazalean gertatutako tenperatur aldaketez jabetzeko. Eta datu horien arabera bere zelula termosentikorrak martxan ipintzen ditu, gorputzaren tenperatura 37°C-tik ahalik eta hurbilen manten dadin.
Sukarra agertzen denean, hipotalamoko termostatoa 39,65°C-ra erregulatzen da, ohizko 37°C-ra erregulatu ordez. Beraz, gorputzak bere tenperatura igotzeko agindua jasotzen du. Baina makina gehiago berotzen bada, sarraski handiak gertatzeko arriskua dago. 40,5°C-tik gora presio arteriala ezin manten daiteke maila normalean. Gehiegizko transpirazioak dakarren deshidratazioak, gorputz-tonuaren bapateko beherakada sortzen du, eta bero-kolpea agertzeko probabilitate handiak daude (konbultsioak, delirioa, gorakoak, irabioa edota bestela lozorroa, koma, ...).
42°C-ko maila gaindituz gero (zertxobait beherago ume txikien kasuan), garuneko nerbio-zelulak suntsitu egiten dira, eta puntu honetara iritsi ondoren heriotza dator. Zorionez, kasu hauek oso bakanak dira eta heriotza gehiagotan da infekzioaren ondorio, gehiegizko sukarrarena baino.
Sukarra, beraz, erregulazio-mekanismo bezala kontsidera dezakegu. Normalean, agente patogenoren bat gorpurtzean sortzen denean martxan jartzen den mekanismoa da. Sukarrak mikroorganismoen (bakterio zein birusen) erasoa moteldu eta gerarazi egiten du. Poliomielitisaren birusa, adibidez, 250 aldiz azkarrago hedatzen da 37°C-ra 40°C-ra baino. Eta era berean, mikroorganismoen gurendura inhibitzen duen bezala, gaixoaren defentsa-mekanismoak bizkortu egiten ditu.
Beraz, sukarrak bere abantailak badituenez, eta ornodunetan milioika urtetan ikusi ahal izan denez, eboluzioaren ikuspegitik pentsa datieke bere onurak kalteak baino handiagoak ez ote diren izango. Naturan ez bait da ezer alferrik dagoenik. Honek, beste galdera bat planteatzen digu: sukarkontrakoak, bai ala ez? Hau, ordea, beste egun baterako gaia da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cdbcde48d281 | http://zientzia.net/artikuluak/haizearen-indarra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haizearen indarra - Zientzia.eus | Haizearen indarra - Zientzia.eus
Haizagailu itzel bat eraiki berri dute, 65 tona pisatzen ditu eta 60 metro neurtzen ditu.
Haizagailu itzel bat eraiki berri dute, 65 tona pisatzen ditu eta 60 metro neurtzen ditu. Haizearen indarra - Zientzia.eus Haizearen indarra
Energia berriztagarriak
td class="art-testua" valign="top">
Irudian ikusten duzuen haizagailu itzel hori eraiki berria dute Eskoziako Orkney herrian. Errotoreak 65 tona pisatzen ditu eta muturretik muturrera 60 metro neurtzen ditu. 90 metroko altuera duen sorgailu honek 3 MW sortuko ditu udazken honetatik aurrera. Sorgailua 12 milioi £ kostatu da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f1016aa8d0cb | http://zientzia.net/artikuluak/newton-alkimiaren-erreinuan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Newton Alkimiaren erreinuan - Zientzia.eus | Newton Alkimiaren erreinuan - Zientzia.eus
Newton alkimiaren mundu ilun eta mistikoan sakonki lanean aritu izatea, nekez uler daiteke zientzilari razionalen ikuspegitik. Hala ere, eta onartu beharra dago, Newtonek lan gehiago egin zuen alkimiaz mekanikaz edo matematikaz baino.
Newton alkimiaren mundu ilun eta mistikoan sakonki lanean aritu izatea, nekez uler daiteke zientzilari razionalen ikuspegitik. Hala ere, eta onartu beharra dago, Newtonek lan gehiago egin zuen alkimiaz mekanikaz edo matematikaz baino. Newton Alkimiaren erreinuan - Zientzia.eus Newton Alkimiaren erreinuan
Historia
Newton (zientzia modernoaren aitatzat joa izan dena) alkimiaren putzu zurrunbilotsuan murgilduta ibilia izatea, nekez onartu da zientzilari eta historialarien artean eta berrehun urte baino gehiagotan izkutuan mantendu nahi izan den "bekatua" da. Newton alkimiaren mundu ilun eta mistikoan sakonki lanean aritu izatea, nekez uler daiteke zientzilari razionalen ikuspegitik. Hala ere, eta onartu beharra dago, Newtonek lan gehiago egin zuen alkimiaz makanikaz edo matematikaz baino. Beste gauza bat izan da ordea zientziaren garapenean garrantzia zerk izan duen.
Newtonek alkimiarekin izan zituen erlazioak eta egin zituen lanak aztertu baino lehen, alkimia bera zer den azaldu behar dugu lehendabizi.
Alkimiaren mamia zein den eta bere barruan zer izkutatzen den azaltzea ez da gauza erraza; alkimia ez bait da bat bakarra. Jendartean hala ere, alkimia eta alkimistaren irudi estereotipatua badabil; metalak urre bihurtzearen atzetik dabilen gizarajoarena. Irudi honetan, estereotipo guztietan bezala, arrazoi pittin bat badago, baina urrun dabil alkimiaren esanahi sakonetik.
Transmutazioa alkimiaren helburuen artean zegoenik (dagoenik?) ezin da ukatu. Baina hori espektro zabalagoaren uhin-luzera bat besterik ez da. Gainera transmutazio hitza ez da bere zentzu hertsian ulertu behar. Transmutazioa alkimistentzat ez da urrea lortzeko bidea bakarrik; esangura aberats eta korapilotsuagoa bait dauka. Transmutazioaren baitan aldaketa kimikoak (materiaren egitura zein den jakin nahia), eritasunetik osasunerako prozesuak, zaharra gazte bihurtzearen esperientzia eta lurreko bizitzatik bizitza sobrenatural batera igarotzea ere sartzen dira. Azken finean, alkimia eta transmutazio hitz horretan bizia ulertzeko modu bat besterik ez dago; filosofia bat alegia.
Jung psikologo alemanaren eritziz (eta ez da oker ibiliko) alkimistak alkimiaren praktikaren bidez hartzen zuen integrazio psikikoa, mistikoek jaungoikoarekin izaten duten integrazioaren parekoa da. Literatura alkimistan ideia honen aldeko adibideak agertzen dira. B. Portu Aqitanus-ek (1525-1600) erlazio bat ezarri zuen sakramentu kristau eta prozesu alkimisten artean: olio sainduak eta ustelketa; ordenazioa eta distilazioa; damutzea eta kaltzinazioa; ezkontza eta koagulazioa; bataioa eta disoluzioa; sendotza eta sublimazioa; eta meza eta transmutazioa noski.
Guztia ez da mistika
Alkimiak duen osagai mistiko ahaztezin honetaz aparte, alkimiaren lanak badu beste alderdi praktikoago bat. Eta alderdi praktiko honek kimika zientziaren oinarriak ipini ditu hein handi batean. Alkimiaren eguneroko praktikak prozesu kimiko askoren lantzea eskatu zuen. Honela, alkimistek mendez mendez, prozesu kimiko, konposatu eta tresneria berria garatu dituzte eta aldi berean ezagumendu kimikoen altxorra (oso modu eta terminologia ilunean izkutaturik) aberastu egin dute.
XVII. mendearen inguruan alkimiak mistizismoaren zati handi bat galdu egin zuen munduan zebiltzan ideiekin topo egitean. Alkimiak materiaren azterketa soila izateko bidea hartu zuen.
Hala eta guztiz ere, alkimiak ez du bere izpiritualitate guztia galdu. Filosofo mekanizistarik hoberenetako batzuek transmutazioaren teorietan sinesten dute eta alkimiaren materiala ideia berrien arabera birmoldatzen dute.
Newtonek marraztutako labeak. 1,2,3 eta 4 haize-labeak dira, 5 erreberberozko labea eta 6 Acadiae labea.
Transmutazioaren ideia ahulduz doala ezin uka bestalde, baina mekanizismoaren eraginez baino gehiago ebidentzia negatiboen pilaketaren ondorioz izango da. Alkimiaren ahultzea bi urratsetan gertatu zen. Lehenengoan, alkimia gardendu eta kimikeztatu egin zen eguneroko praktikaren bidez. Urrats honetan, garai bateko formulazio ilun eta korapilotsuak modu razionalean emanak izan zitezen bideratu zen. Bigarren urratsean, XVIII. mendearen barna luzatu zenean, transmutazioaren bila formulazio horiek saiatu zirenean berorien eskuraezintasuna ikusi zen.
Lehenengo urratsa Newtonek alkimian aritu baino lehenago eman zen.
Azkenik eta bukatzeko, zera da azpimarragarria XVII. mendean: alkimiaren inguruko literatura ikaragarri hedatua egotea. Behin eta berriro alkimiazko testu zahar eta berriak argitaratu ziren eta betidanik zirkulatzen ari ziren eskuizkribuak zirkulatzen jarraitu ziren. Hortaz, alkimia lehenago iristen ez zen tokietaraino ailegatu zen. Honek, alkimiaren gardentze eta kimikeztapenean eraginik izan zuela ez da zalantzan jartzekoa.
Newton alkimiaren bideak jorratzen
Newtonek alkimiarako zaletasuna noiz hartu zuen ez dago zehatz-mehatz esaterik, nahiz eta transmutazioari buruzko lehen saioak 1668. urte inguruan datatuak egon. Hala ere, Cambridge-n ikasketak egiten ziharduenean kimika ikasia izatea oso posible da. Bestalde, Isaac Barrow bere irakasleak eta HenryMore-k alkimiarantz bultzatu zutela nahikoa garbi omen dago. Gainera aski ezaguna denez, 1650 hamarkadatik aurrera jende ugari ibili zen Trinity College delakoan kimika edo alkimiazko saio-lanetan.
Hortaz, Newton lantalde horiekin lanean aritzea ez litzateke harrigarria izango. Badago azken ideia honen aldeko oso adierazgarria den puntu bat. Newton Cambridgen ikasle zeneko garaian John Ray naturzaleak (Barrow-ren lagunmin zenak; socius studiorum alegia) laborategi bat zeukan Trinityn. Antza denez, bertan, Ray, Barrow eta beste batzuk alkimiazko lanetan aritu ziren. Beraz, Newtonek Ray-ren laborategian ziharduen taldearekin erlazio estuak (lankide zen seguru asko) zituela esateak, zilegi dirudi.
Bestalde, Newtonek Gratham-eko King's School delakoan ibili zenean kimikarekin (alkimiarekin azken finean, garai hartan desberdinduezinak zirelako) lehengo harremanak izatea ez litzateke harritzekoa, ostatua Mr. Clarck-en etxean izan zuela kontutan hartzen badugu. Mr. Clarck botikaria zen eta orduko botikariek beren botikak prestatu ahal izateko kimikazko ezagmenduak beharrezkoak zituzten.
Hala eta guztiz ere, lehenago aipatu dugun legez, 1668. urte ingurua arte ez zituen Newtonek bere lehenengo saioak egin, laborategi-oharrez fidatzen bagara bederen. Apuntatu gabeko batzuk lehenagotik eginak izatea posible da bestalde. Hasierako saio haiek Robert Boyle-k "Of formes and transmutation wrought in then" liburuan deskribatutakoen errepikapenak dira.
Newtonek bildutako ikur alkimistak.
Newton alkimian aritu zen lehenengo urte haietan, bi eragin nabari dira. Alde batetik, Boylerena eta bestetik Londres-eko Hartlib-en jarraitzaleek zirkularazten zituzten eskuizkribuena. Newtonek hartlibtarren eskuizkribuak kopiatu egiten zituen, bertan erabiltzen zen lengoaia arrotzaz jabetu asmoz.
1668.erako Newtonek ezagumendu kimiko sakonak zituela kontsidera daiteke. Eta orduan hasi zen bere alkimiazko lana.
Alkimiazko lanak
Beste esanahi batzuk izan baditzake ere, alkimiak materiak izaten dituen aldaketak aztertzen ditu. Newtonek asko irakurri zuen alkimiaz eta irakurgaien lengoaia barroko eta ekleptikoaren atzean Artearen prozesu orokor arruntak bilatu nahi zituen. Beraz, prozesu kimikoak ulertzen saiatu zen eta ez Artearen lengoaiak gordetzen zuen mistika. Gainera, alkimiazko testuen irakurketa laborategi-lanarekin batera egin zuen. Guzti hau Newtonen laborategi-oharretan argi eta garbi ikus daiteke.
Bere lehenengo laborategi-lanetan, metalen "merkurioa" erauzten saiatu zen. Une honetan, alkimiaren teorian murgildu behar dugu tarte batez "merkurio" horren esanahia ulertzeko. Zazpi metal ezagutzen ziren: urrea, zilarra, burdina, kobrea, eztainua, beruna eta merkurioa. Guztiak dentsoak eta distiratsuak ziren eta solidoak harikorrak ziren hein batean bederen. Sei solidoak urtzen zirenean, likidoa den merkurioaren ezaugarriak zituzten neurri batean. Horrexegatik, zazpiek oinarri merkurial bat zutela esaten zen. (Ez dira "merkurio" abstraktua eta merkurio metala nahastu behar). Metalen arteko desberdintasunak adierazteko beste oinarri bat sortu zen; "sufrea" alegia. Hau eta "merkurioa" proportzio desberdinetan nahasten ziren metalak eratzeko.
Alkimisten artean lan asko egin zen metalen "merkurioa" erauzteko eta Newton-ek horrekin eman zien bere alkimiazko lanei hasiera.
Newton beroa erabiliz hasi zen metalen "merkurioa" erauzi asmoz. Bi metodo aipatuko ditugu hemen kimika modernoaren ikuspegitik. Mena metaliko edo konposatu metalikoren bat agente erreduktore batekin berotzen zen eta horrela metal urtua ontziaren behekaldean agertzen zen. "Benetako merkurio korrikaria" esaten zitzaion. Metal urtua besterik ez zen noski. Hoztutakoan horrek nabaria izan behar zukeen, baina ez-purutasunek metalaren izaera mozorrotu zezaketen. Beste prozesuan metala merkurio-sublimato hegaskorrez (merkurio(II) kloruroa) tratatzen zen.
Bi substantziak elkarrekin berotzen zirenean, ordezkapen-erreakzio bat gertatzen zen eta jatorrizko metalaren kloruroa alde batetik eta "merkurioa" bestetik eratzen zen. "Merkurioa" merkurio arrunta besterik ez zen, baina jatorrizko metalaren "merkuriotzat" hartua izaten zen. Jatorrizko metalaren proportzioak estekiometria gainditzen bazuen, lortzen zena metalaren amalgama zen eta honek jatorrizko metalaren ezaugarri batzuk zituen. Horregatik alkimistarengan "merkurioa" jadetsi zuenaren ideia sakonki errotzen zen.
Antimonioaz lan asko egin zituen Newtonek metalen merkurioa aurkitu asmoz.
Hala ere, Newton lehenengo saiotan "merkurioa" erauzteko bide hezeaz baliatu zen. Aqua Fortis-etako (azido trioxonitriko(V)-etako) metalen disoluzioak erabili zituen. Azido trioxonitrikoak metala disolbatzen zuen eta merkurio(II) trioxonitrato(V)a lortzen zen.
Hg + 4HNO 3 Æ Hg (NO 3 ) 2 + 2H 2 O + 2NO 2
Ondoren beste metala eransten zion disoluzioari eta beruna, kobrea edo eztainua merkurioa baino erreduktoreago direnez, erreduzitu egiten zuten aldi berean disoluziora pasatuz. Horrela ontzian merkurio metalikoa berreskuratzen zen; "merkuriotzat" hartzen zena alegia. Hala ere, erreakzio-baldintzak guztiz egokiak ez baziren, merkurio(II)a ez zen osorik erreduzitzen eta Hg 2 O oxido zuria agertzen zen disoluzioan. Limus esaten zion Newtonek.
Metodo honek arazo kontzeptualak ditu. Berun eta eztainuarekin arazorik ez dago eta disoluzioak kolorge dira. Baina kobrea erabiltzean, disoluzioa urdindu egiten da kobrea disolbatzen den heinean. Zerbait gertatzen zenaz ohartuta edo, bide hezea "merkurioa" erauzteko ez zela egokia erabaki zuen Newtonek.
Metodo hau utzirik bide lehorrera itzuli zen berriro eta merkurio-sublimatoa erabili zuen metalak "irekitzeko" eta "merkurioa" lortzeko. Sublimatoa eta metala nahastu eta berotu egiten zituen, metalak merkurioa ordezkatzen zuen eta metalaren kloruroa eta merkurioa edo amalgama bat eratzen ziren. Newtonek eratutako merkurioa metalaren "merkurioarekin" identifikatzen zuela duda-mudarik ez dago, bere laborategi-oharrak aztertzen baditugu behinik behin.
Regulus antimonii
Antimonioarekin egindako lanek garrantzi berezia daukate Newtonen alkimiazko ihardueran. Garai hartan estibnita (Sb 2 S 3 ) mineralari esaten zitzaion antimonio. Metalari antimonioaren regulus-a esaten zitzaion. Agente erreduktoreak erabiliz estibnitatik antimonioa lortzea erraza da. Urrearen birfinketan antimonioak zuen garrantziaren ondorioz, XVII. mendeko alkimisten aburuz Artearen oso elementu ahalmentsua zen. "Regulus per se" delakoa, erreduktorea egur-ikatza zenean jadesten zen. Metalek ere erreduktore moduan joka dezakete.
Horrela Saturnoren (berunaren) regulusa, Jupiterren (eztainuaren) erregulusa, Martitzen (burdinaren) regulusa eta Artizarren (kobrearen) regulusa jadesten ziren. Regulus per se delakoa sinterizatzerakoan erreakzio-baldintza egokiak erabiltzen baziren, antimonio kristalinoa lortzen zen. Kasu askotan antimonioaren kristalek izarren itxura hartzen zuten eta orduan antimonio-izar esaten zitzaion (regulus antimonii stellatus).
Antimoniozko regulusaren izarrak garrantzi handia izan zuen Newtonen alkimian. Zergatik? Antimonio-izarrari begiratzen zaionean, besoak kanpo aldera irradiatzen ari direnaren irudia hartzen du. Alkimistek ordea, ez zuten horrelako interpretaziorik egiten. Beraientzat irradiazioa barne alderantz gertatzen zen; "erakarpen-kutsua" zeukan alegia. Barnerantz irradiatzen duten lerroek esangura berezia hartzen dute Newtonengan. Bere lanik famatuena grabitatearen erakarpen-legea da eta erakarpen-lerroak puntu zentral batean biltzen dira.
Isaac Barrow-k zuzendu zuen Newton alkimiarantz.
Bestalde Martitzen regulusean, burdinaren hazi sulfurikoa antimonioaren matrize merkurikoan ereina zegoela uste zuen Newtonek. Hermafrodita alkimikoa zen; oinarri ar eta emearen batura.
Hortaz, izarrak oso esangura berezia hartu zuen Newtonengan eta bere idaztietatik atera daitekeenez, harri filosofalarekin hertsiki erlazionatua egon zitekeenaren ustea zeukan.
"Sarea" izenekoaren inguruan lan handiak egin zituen Newtonek. Sarea, kobrezko regulusari esaten zion. Hau beste hermafrodita bat da; Martitzen hazi arra eta Artizarraren emetasuna konbinatzen ditu. Sarearen kontzeptua mito klasiko batean oinarritzen da: Vulcano-k, bere emazte Venus Martitzekin harrapatu zuen " in flagrante delito " ohearen inguruan jarritako sare baten bidez. D'Espagnet-en "Arcanum Hermeticae philosophiae opus" liburutik hartutako ideia batean oinarrituz sarearen bidez metalen "sufrea" –arrain koipetsuak– eta "merkurioa" –arrain zilarreztatuak– bereziko zituela uste zuen Newtonek. Sareak "sufrea" eutsiko luke eta "merkurioa" iragaziko.
Newtonek laborategian lan egiteko modua
Newtonen alkimiazko izkribuak aztertzen badira, hiru urrats ikusten dira berak zuen lan egiteko moduan. Lehendabizi, aztertu beharreko materialaren aukeraketa zetorren. Bigarrenez, materialaren analisi razional bat egiten zuen, materialaren esanahia ulertu asmoz. Urrats honetan, idazle desberdinak konparatzen zituen elkarren artean eta baita bere esperientzia propioarekin ere.
Azkenean hirugarren urrats moduan laborategi-lana zetorren. Testutan zetorrena praktikaren aurrean jartzen zuen.
Aipatu beharra dago bestalde, Newtonek oso jokabide ordenatua zeukala laborategian. Egiten zuen guztiaren oharrak hartzen zituen eta ohar horietan oso metodikoa zela argi eta garbi dakusakegu. Erreaktibo eta produktuak zehazki pisatzen zituen adibidez, egungo edozein kimikarik egingo lukeen legez.
Newtonen alkimiarekiko jarrera
Orain arte alkimiaz eta Newtonek zientziaren adar honetan egindako lanez mintzatu gara. Artearekiko Newtonen jarrera aldiz, alde batera utzi dugu. Ez dago zalantzan ipintzerik alkimia Newtonentzat urrea bilatzea ez zela. Egia eta soilik Egia zen alkimian berak bilatzen zuena.
Newton filosofia mekanizistan hazitako laguna izanik ere, ez zegoen berarekin erabat ados. Filosofia mekanizistaren materiarekiko hurbilketak gorputza eta izpiritua banantzen zituen, naturaren prozesuetatik izpiritua baztertzen zen eta prozesu horiek higitzen ari ziren partikulen bidez esplikatzen ziren. Alkimiak aitzitik, izpiritua sartzen du naturan. Natura makina ordez bizia da eta gauza guztiak ar eta emearen kopulazioz sortzen dira. Badago beste puntu bat gainera: filosofia mekanizistak materia inertea behar duela esaten den bitartean, alkimiak printzipio aktiboen existentzia behar du fenomeno naturalen lehenengo agente bezala. Erakarpen-indarren arazoa dago hemen.
Eta garbi esan beharra dago, Newtonen "Principia"n bereziki eta bere zientzia orokorrean oinarrizko kontzeptua izanik, gorputzen arteko erakarpenaren ideiak oinarri bat baino gehiago dituela eta horietako bat, nagusiena agian, tradizio hermetikoa dela.
Newtonen zientzian garrantzia duen beste kontzeptu batek ere (beroaren bidezko heldutasunarenak alegia) oinarri alkimistak ditu. Dakusagun adibide bat:
Harri filosofalaren diagrama bat.
"Eguzkitik, izar finkoetatik, kometen isatsetik datozen lurrinak bildu egingo dira eta grabitatearen eraginez planeten eguratsera eroriko dira; eta bertan ur eta izpiritu bihurtuko dira, eta hortik aurrera, bero bigun baten bidez gradualki gatz, sufre, tindura, lohi, buztin, harea, harri, koral eta lurreko beste substantzia bilakatzen dira."
Newtonek materiaren egituraz zituen ideiek ere alkimiaren kutsua dute. Bere ustetan gorputzak partikula-multzoak dira; sare leunez lotuta daudenak ( particulas retiformes dio berak). Ideia honen atzean Martitz eta Venusen besarkada ikus daiteke; oinarri ar eta emearen batura. Gainera partikulen artean grabitazio-indarren antzeko indarren beharra postulatzen du.
Ondorio gisa
Newtonek alkimiaz egindako lana oso luzea eta sakona da. Beretzat lanik garrantzitsuena alkimia zen eta berari lotu zitzaion su eta gar. Bestalde, lan hauek ez zuten izan bere beste lan batzuek adinako eragina. Baina Newton berari lepora dakioke errua, zeren eta alkimiaz nahiz eta luze idatzi (1.000.000 hitz, pixka bat goitik behetik) artikulu zientifikorik ez bait zuen idatzi. Alkimiaren ezagumendua publiko zabaleren eskutan uzterik ez zegoela uste zuen. Bere alkimiazko lanak argitaratu izan balira, zein ondorio izango zuketen zientzian? Zientzi fikzio modukoa da galdera horri erantzuna ematea, baina Newtonek zuen itzala gogoan izanik...
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-920270a81d69 | http://zientzia.net/artikuluak/izarrarteko-hautsa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izarrarteko hautsa - Zientzia.eus | Izarrarteko hautsa - Zientzia.eus
Bizitzaren sorrera ekarriko zuen eboluzio prebiotikoaren lehenengo pausoak espazioan gertatu zirela defendatzen dutenen argumentuak aipatzerakoan, ez genuen konposatu horien eraketaren azalpena emateko teoriarik kontutan hartu.
Bizitzaren sorrera ekarriko zuen eboluzio prebiotikoaren lehenengo pausoak espazioan gertatu zirela defendatzen dutenen argumentuak aipatzerakoan, ez genuen konposatu horien eraketaren azalpena emateko teoriarik kontutan hartu. Izarrarteko hautsa - Zientzia.eus Izarrarteko hautsa
Astronomia
Bizitzaren sorrera ekarriko zuen eboluzio prebiotikoaren lehenengo pausoak espazioan gertatu zirela defendatzen dutenen argumentuak aipatzerakoan, ez genuen konposatu horien eraketaren azalpena emateko teoriarik kontutan hartu.
Ale honetan, aurrekoan ondo lotu gabe utzitako puntu bat sendotzen saiatuko gara. Bizitzaren sorrera ekarriko zuen eboluzio prebiotikoaren lehenengo pausoak espazioan gertatu zirela defendatzen dutenen argumentuak aipatzerakoan, ez genuen konposatu horien eraketaren azalpena emateko teoriarik kontutan hartu. Oinarrizko konposatu organiko hauen eraketa-prozesu alternatibo hau aipaturiko teoria kontutan hartua izateko ezinbestekoa denez, segidan hutsune hori betetzen ahaleginduko gara. Aldi berean lan hau aurrerago garatuko dugun beste gai baten lehenengo hurbilketa bezala planteiatuko dugu. Gai hori Unibertsoan den materia ilunaren kantitatea eta beronek Unibertsoaren eboluzioan duen eragina dugu.
Mende honen hasiera arte astronomoek izarrartea ezereza edo hutsunerik absolutuena besterik ez zenaren ustekoak ziren. Izarrarteko materiaren existentziaren lehenengo frogak ez ziren 1904. urtea arte lortu, J. Hartmann-en lanari esker. XVIII. mendearen amaieraz gero zeruan ezagunak ziren lohiune ilunak, benetako hutsunetzat jotzen ziren eta mende honen hirugarren hamarkada arte ez ziren izarren eta gure artean egon daitekeen hautsak berez dakarren argiaren zurgapenaren ondoritozat hartu.
Aurrera egin baino lehen izarrarteko materiaz ari garenean zer ulertu behar dugun zehaztuko dugu. Lehenengo izarrarteko gasa eta hautsa desberdindu beharra dago. Ugariena, zer esanik ez, gasa da: hidrogenoa eta helioa konkretuki. Izarrarteko espazioan diren baldintzatan gas hauek ezin dira kondentsatu (nahiz eta tenperatura 3 K-ekoa besterik izan ez). Hala ere, esan dugunez, badira izarren barnean erreakzio termonuklearren ondorioz sortu diren beste elementu astunago batzuez osaturiko zatiki solido batzuk: izarrarteko hautsa. Osagaiak, konkretuki, oxigenoa, karbonoa, nitrogenoa, magnesioa, silizioa eta burdina (hartu dezaketen hidrogenoarekin batera) ditugu, ugaritasun-ordena beherakorrean.
Gure Galaxiaren barruko izarrarteari buruz eginiko ikerketen arabera, izarrarteko materiaren batezbesteko dentsitatea hidrogeno-atomo bat zentimetro kubikoko dugu gutxi gorabehera. Baina banaketa ez da bat ere uniformea; materia hodeitan pilatzen bait da. Elementurik ugariena hodeietan hidrogenoa da, noski. Batez ere bi modu ezberdinetan ager daitezke: egoera atomikoan aIa molekulak osatuz. Lehenengo kasua hodeiak oso dentsitate txikikoak direnean agertzen da: hodei difusoak. Orduan, izarren igorpen ultramorea, prozesua oso eraginkorra ez bada ere, aski da hidrogenoak molekulak era ez ditzan. Hodei hauek espektroan sortzen duten 21 cm-ko marraren bidez identifikatzen dira. Aldiz, hodeiak dentsitate handiagokoak direnean, izpi ultramoreak kanpo aldean zurgatuak izaten dira, barrurantz igaro ezin delarik.
Orduan hidrogenoa egoera molekularrean mantentzen da. Pentsa daitekeenaren aurka, H 2 molekulen eraketa ere eraginkortasun txikikoa dugu. Espazioan diren hidrogenozko atomoen arteko talkak ez dira eraginkorrak, hau da, ez dute energia nahikoa desarroilatzen atomoak hurbiltzean sortzen den aldarapen elektrikoa gainditzeko. Lotura, talka hauts-zatiki baten gainazalean gertatzen denean bakarrik eratzen da; (H atomo batek zatikiaren gainazalean dagoen beste bat jotzen duenean). Hodei molekular hauen dentsitatea 10 6 atomo/cm 3 -koa izatera iritsi daiteke. Beraz bada, Lurreko laborategietan lor daitekeen hutsarena baino askoz ere txikiagoa. Hau horrela izan arren, ezin dugu inolaz ere materia honek jokatzen duen papera gutxietsi. Izarrarteko espazioa eta hodei hauek ikertzerakoan lan egin behar dugun neurri izugarriek aisa konpentsatzen dute dentsitatearen txikitasuna. Bestalde, izarrarteko hodei tipiko batek izan dezakeen hauts-propozioa bere masaren %2 ingurukoa da.
Gorago esan dugu izarrarteko hautsaren existentzia mendearen hasieran eztabaidatzen hasi zela. 4. hamarkada arte ez ziren bere sorrerari buruzko hipotesiak egiten hasi: 1935. urtean B. Lindblad hauts-zatikiak espazioan bertan kondentsatutako materia zirenaren aldeko agertu zen eta mendearen erdialdera H.C. van de Hulst-ek kondentsatutako materia hori izotza izan zitekeela argumentatu zuen. Hipotesi honek zailtasun bat agertzen zuen: izarrarteko presioaren balio txikiak lehen aipatu ditugun elementuen kondentsazioa galerazten du, aldez aurretik existitzen diren beste zatiki batzuen gainean ez bada.
7. hamarkada arte ez ziren oinarrizko zatiki hauek aurkitu, zenbait izar silikatoz osaturiko zatikiz inguraturik zegoela baieztatu arte. Silikatozko nukleo hauek izarren gainazal edo eguratsean eratzen dira eta gero gehiago kanporatuz doaz erradiazioaren presioaren eraginez beste hodei baten menpean erori arte, berriz ere espazio zabaleko tenperatura eta presioa hartuz. Hauxe dugu, bada, izarrarteko hautsaren zatikien hazia eta berarekin hasten da zatikiaren bizitzaren zikloa. Hazi honen gainean kondentsatzen dira, beraz, elementurik ugarienak; (O, C, N) zatikien gainazalean hidrogenoarekin nahastuz eratzen diren iztozak (H 2 0, CH 4 , NH 3 ).
Garapenaren hurrengo pausoaren arrastoa zenbait hodeiren azterketa espektroskopikoek eman zieten. Espero zenaren aurka nahikoa ugaria izan zitekeen ura hodei askotan ez zen agertzen; hodei difusoetan bereziki. Kasu honetan ere zergatia igorpen ultramoreetan datza. Hauek eratuberri diren molekulak apur ditzakete erradikalak emanez. Hauek, berez, oso erreaktiboak dira eta nahikoa konposatu konplexuak emateko elkar daitezke hauts-zatikien eboluzioaren lehenengo urrats hauetan. 1. irudian prozesu honen eskema bat dugu, lortzen diren molekula ugarienen zerrendarekin batera.
Puntu honetan interesgarria da eboluzioaren diskusioa moztea, zikloa aztertzeko erabili diren teknika esperimentaletako bat azaltzeko.
Leiden-eko astrofisikako laborategian J. Mayo Greenberg eta bere lankideek ganbara baten barruan espazioko baldintzak neurri batean simulatzea lortu zuten. Tenperatura 10 K-eraino jaistea lortu zuten helio likidoko kriostato baten bidez. Presioa 10 -8 Tor-eraino jaitsi zezaketen (espazioan 10 -19 Tor eta gutxiago ere izan daiteke). Ganbararen leiho batetik erradiazio ultramorea sartzen da eta tutu batetik zenbait gasen nahaste ezberdinak sar daitezke, oinarriak CH 4 , CO, H 2 O, C0 2 , NH 3 , N 2 eta 0 2 izanik. Zer esanik ez, denbora-eskala izugarria da: laborategiko erradiazio-ordubete hodei baten mila orduko erradiazioaren baliokidea da.
Ganbaran hodei difusoen baldintzak ahalik eta ondoen simulatuz eginiko esperimentuak orain arte deskribitutako pausoak baieztatzeaz gain, beste ondorio batzuei leku eman diete. Alde batetik logikoa da zatikiaren zikloan hodei difusoen aktibitate txikiko fase hau dela luzeena pentsatzea, baina hautsa berotu dezaketen prozesuak ere asko dira (adibidez izar baten sorrera inguruan).
Beraz laborategian aukera hau ere aztertu da, ondorioak bi motatakoak izan direlarik. Lehenengo kasuan, hodeia oso astiro berotzen denean, erradikalen arteko aktibitatearen hazkundea handia da, materia horia deituko dugun hondakina sortzen delarik. Bere osagaiak oraindik ezagutzen ez badira ere, gai organiko konplexuz osatua dagoela suposatzen da, eta berezitasunik garrantzitsuena egonkortasuna da, lurrindu gabe 450 K-eraino irauten delako. Bigarren kasuan hodeia azkarrago berotzen da eta orduan erradikalen arteko erreakzioak askoz ere azkarrago gertatzen dira. Erreakzio hauek, beraiek askatzen duten energi prozesua gehiago indartzen dute leherketak sortu arte, tenperatura 25 K-eraino igotzen den tokietan.
Berriz ere hauts-zatikien bizitzaren hariari jarraitzeko moduan gaude. Hodeiek jasan ditzaketen beroaldiak jeneralean astiro gertatzen dira. Izarra hodeian bertan sortu behar denean bakarrik igo daiteke tenperatura aipatu ditugun leherketak sorterazteko moduan. Bigarren kasu hau zikloaren aurreragoko fase bat dugu eta aurrerago ikusiko dugu kasu honetan zer gertatzen den. Jeneralean, beraz, hautsaren silikatozko nukleoa materia horizko geruza batez inguraturik dagoela onar daiteke (ikus 2 (a) irudia). Hodei difusoak, edozein arrazoi dela eta, hodei molekular bihurtzeko adina dentsitate hartzen denean kondentsazio-prozesua askoz ere errazago gerta daiteke. Ondorioz, materia horiaren gainean beste geruza bat eratzen zaio; baina, orain baldintzek ez dute materia hori bihur dadin uzten (ikus 2 (b) irudia).
Karramarroaren nebulosa, supernoba baten ondorio da. Hauts-kantitate handiak injektatzen dituzte nobek espazioan.
Azken fasea, hodeia izarrak emateko uzkurtzen hasten denean gertatzen da. Izarraren part izango ez diren zatikien gainean, izotzek beste bigarren kanpo-geruza bat eratzen dute; lehen baino denbora gutxiagoan gainera, baldintzak egokiagoak direlako. Izarra pizten denean zatiki hurbilenei kanpo-geruzak lurrindu egingo zaizkie, eta besteek ere erosio- edo higadura-prozesu ezberdinak jasango dituzte. Hauetako bat lehen aipatu ditugun leherketak ditugu.
Jaioberri den izarraren erradiazioak sortzen dituen erradikalak eta tenperaturaren handitzeak, katen erreakzioak sortzen laguntzen du eta hauek dira leherketaren oinarria. Ondorioz zatikiak kanpo-geruza guztia galtzen du, materia horikoa geratzen delarik. Azkenik, erradiazio ultramorearen bultzadak zatiki denak kanporatzen ditu, berriz ere hodei difusoa eratzeko. Orduan, hasieran deskribatu ditugun baldintzak izango dira eta zatikiek materia horia bakarrik gordeko dute, ostera ere beste ziklo bat hasteko.
Hauek ditugu, bada, izarrarteko hautsaren eboluzioaren ardatz nagusiak eta geroago (kometei esker adibidez) Lurrera erori ziren konposatu organiko konplexuen sorrera azaltzeko teoria.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-54cc154d3f97 | http://zientzia.net/artikuluak/zientzia-bizanzion-egoera-eta-hastapenak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zientzia bizanzion. Egoera eta hastapenak - Zientzia.eus | Zientzia bizanzion. Egoera eta hastapenak - Zientzia.eus
Bizanzioko inperioaren historia, Grezia klasikotik hasi eta erromatarren indarren bitartez Mediterranioan nagusitu zen zibilizazioaren irauteko borroka luzea eta latza da.
Bizanzioko inperioaren historia, Grezia klasikotik hasi eta erromatarren indarren bitartez Mediterranioan nagusitu zen zibilizazioaren irauteko borroka luzea eta latza da. Zientzia bizanzion. Egoera eta hastapenak - Zientzia.eus Zientzia bizanzion. Egoera eta hastapenak
1987/10/01 Bandres Unanue, Luis Iturria: Elhuyar aldizkaria
Historia
Bizanzioko inperioaren historia, Grezia klasikoan hasi eta erromatarren indarren bitartez Mediterranioan nagusitu zen zibilizazioaren irauteko borroka luze eta latza da.
Bere mila urte baino luzeagoko historiak (Teodosioren heriotzaren ondoan erromatar inperioa bi pusketa egin zenean hasi zela kontsideratzen da, hau da, 395. urtean, eta bukaera, Konstantinopolis-eko turkoen aurkako defentsan Constantinus XI. enperadorearen heriotza 1453. urtean, hain zuzen) hiru faktore aurkezten ditu: bere muga geografikoen aldaketak, barneko egoera sozio-politikoaren ezegonkortasunak eta erlijio-sustraiko borrokak.
Inperioaren lur-garapena, gune baten inguruan etengabeko zabaltze- eta laburtze-prozesuen andana baino ez da. Gune hau Grezia klasikoak eta Asia Txikiko bere antzinako koloniek osatzen zuten. Inperio hau Konstantinopolis-etik (Bizanziotik) era zentralizatzaile eta garratzez izan zen gidatua.
Inperio honen barnean kultura eta historia desberdineko herri asko eta asko zeuden uztartuta. Horregatik, lurralde zabal eta desberdin honetan kohesio politikoa mantentzeko grina izan zen inperioaren kezka nagusienetako bat, eta horregatik sortzen zen esan dugun gidatzeko era gogor eta zentralizatzailea.
Enperadorearen eskuetan zegoen aginte osoa eta bera zen, hain zuzen inperioaren batasunaren bermea. Hau dela eta, izan ziren matxinada gehienen ametsa tronua eskuratzea zen eta denboran zehar hogeitamar lagun desberdinek lortu zuten epe luzeagoan ala laburragoan bertan eseritzea.
Egoera ezegonkor honetan egitura, guztiz piramidala zen eta zerga-zamak eta betebehar militarrek gehienbat nekazarien gainean zeuden. Horregatik askotan, hauen bizimodua garai bereko Europa feudaleko morroiena baino okerragoa zen.
Borroka politikoekin batera etengabeko eztabaida eta liskar errelijiosoak zeuden. Bizanzioko elizaren enperadorearekiko menpekotasuna eta berari zegokion inperioaren batasun espiritualaren betekizuna zirela eta, askotan eztabaida teologikoak maila publikora iristen ziren. Kultur arloan Elizaren maila boteretsuak kultura grekoaren iraupena segurtatu zuen. Bizanziotarrek beren burua grekoen ondorengotzat hartzen zuten eta antzinako ezagumenduak transkribapen eta bildumen bitartez kontserbatu zituzten. Baina, beren kultura hau erabat isolatuta eta itxita, hots, garapenik gabe gelditu zen.
Beraz, eta hitz laburrez, Bizanzioko markoa hauxe da: mendebaldetik borroka erlijioso eta militarrak (zisma eta gurutzadak), beste aldeetatik inbasioen arriskua (barbaroak eta musulmanak) eta barnean etengabeko matxinadak. Marko honetan kultura ez garatzea eta beraz fosilizatuta gelditzea guztiz normala da.
Zientziaren egoera
Bizanzion filosofia estudiatu aurretik, quodrivium eko zientzia zehatzak ikasi behar zituzten. Hala ere, hasieran behintzat, matematikariek nahiz astronomoek (hauen artean ospatsuenak Proklo V. mendean eta Sinplizio VI.ean dauzkagu) Euklidesen eta Aristotelesen lanak oso gaingiroki baizik ez zituzten aztertzen. Ez dago sorkuntz lanik. Filopon-ek Nikomakoren Aritmetika komentatu zuen; VI. mendeko Kosmas Indikopleustes-en Topografia oso apala da eta gainera Ptolomeoren lanaren irakurketa kaxkarra baino ez da.
Beraz, emaitzarik oparoena, hau da: ezaguera matematiko handia demostratzen duen eginkizun bakarrenetakoa, Konstantinopolis-eko Santa Sofia eliza eraikitzea. Egileak Miletoko Isidoro eta Tralles-eko Antemio izan ziren. Eraikuntza honek oso maila arkitektoniko eta matematiko altua exigitzen du. Gehienetan oso maila altuak, monumentu handiekin batera, beste zenbait eraikuntza normalago ere ondoan izaten du. Baina, Bizanzioren kasuan honi buruz ez da ikerketa sakonik egin. Dagoena, X. mendekoa da eta Alexandriako Heron-engan inspiratutako tresna hidrauliko eta automatiko bakar batzuk baino ez dizkigu adierazten.
VI. mendeko Alexandriako Estebanen aritmetikari buruzko lana alde batera utzita, XI. mendean Mikel Pselo izeneko pentsalaria agertu zen. Hau, politiko, historialari eta filosofo izateaz gain Diofante-ren Aritmetika ri buruz komentario batzuk idatzi zituen. Musika teoriko, astronomia, medikuntza eta geometriaz ere arduratu zen. Bere komentario hauen artean geometriari buruzkoak dira nagusienak eta nahiz eta sorkuntz lana izan ez, Euklidesen lanaren ezaguera sakona adierazten dute.
XII. mendean Mikel enperadoreak astronomiak plazaratzen zuen zenbait kezkari erantzuna eman ahal izateko matematikako ikerketak bultzatu zituen. Hurrengo mendeetan Paleologo sendiko enperadoreek bide beretik segitu zuten eta eragin grekoa nahiz arabiarra adierazten duten emaitza batzuk lortu ziren.
Bizanzioko zibilizazioan, XII. mendearen bukaeran, izen bat aipatu behar dugu: Maximo Planudes, alegia. Ikerlari honek Diofante komentatzerakoan zeroaren kontzeptua sartu zuen Bizanzion eta indiar kulturaren bitartez lehenengo bederatzi zenbakiak, hots, gaur egun erabiltzen dugun zenbaki-sistema.
XIII. mendean beste izen bat aipatu beharren gaude; Pakimeres alegia. Gizon honen joera entziklopedikoa zen eta oso eragin handia izango zuen quadrivium -i buruz lan bat idatzi zuen. Hau bilketa-lana da eta bertan Diofante-ren lehen liburuaren eta Euklides eta Nikomako lanen laburpenak aurki daitezke.
Dena dela eta laburbilduz, Bréhier-ekin batera zera esan dezakegu Bizanziori buruz: Astronomi arloan Ptolomeoren esparrutik ez da irteten eta matemetikan Euklides-enetik ere ez.
Natur zientziak
Bizanzion botanikari buruz ia ez zen ezer egin. Zoologiaren aldetik, Alexandriako Timoteok VI. mendearen hasieran lan handi bat idatzi zuen. Berez, antzinako iturrietatik (eta Aristotelesengandik, bereziki) jasotako datuen bitartez dago egina. Oso datu berri gutxi du eta aldez aurretik zeuden errakuntzek bertan segitzen dute. Lan honen erreferentzia batzuk Indikoplesutes-en lanean daude eta nolabait tradizio bati hasiera ematen diote. Bertan zoologia aplikatuaren aztarnak agertzen dira: apikultura, animalia arriskutsuak, etab. VI. mendearen erdi aldean Justinianok, Ekialdetik bi frailek ekarritako zetarren hazkuntza bultzatu zuen. Azkenik, bizanziarrak oso ehiztari onak zirenez gero, zenbait animaliari buruz (zakurra barne) lan batzuk idatzi zituzten, baina hauek ere ez dira oso zehatzak.
Alkimia
Alkimia ez zen Bizanzion sortu. Dirudienez bere hasierako garapenik handiena Alexandrian gertatu zen; zenbait praktika greko, egyptiar, judutar eta kaldeatarretik sortuta. Arte sakratuak IV. mendetik aurrera oso garrantzi handia lortu zuen Egypton eta bere inguruko herrietan, bereziki. Alexandriako alkimiaren urre-aroa III. mendetik V.aren hasiera arte zabaltzen da.
Alexandriako alkimilariak nahiz oso erlijio desberdinetakoak izan, goi-iluminismo amankomuna zeukaten, beraien artean nolabaiteko lotura sorteraziz. Alkimilari ezagunenetako bat, Panapolis-eko Zosimo, IV. mendearen hasieran daukagu; Alexandrian bizi zen eta idazlan asko utzi zituen. Aldi berean Sinesio eta Olimpiodoro dauzkagu. Hala ere, izenik ezagunena Maria judutarra dugu eta honekin batera Kleopatra Koptoa eta Teosebia aipatu behar ditugu. Mariak Kerotakis izeneko ontzia asmatu zuen. Ontzi itxi honetan kobrezko xafla mehe-mehe batzuk lurrinaren eraginpean jartzen ziren eta metodo hau gureganaino heldu da Mari bainu izenez.
Alkimiaren lehenengo aro honetan bere hiru gaiak edo arloak gelditu ziren definituak: lehenengoa, metalen transmutazioa edo harri filosofalaren bilaketa, metalak urre edo zilar bihurtzeko. Bigarrena, panazearena, hots, giza bizia betirako iraunerazteko sistema. Eta hirugarrena, jainkoaren barneko betiko zoriontasunarena eta munduaren animarekin bat egitearena. Ikus dezakegunez, alkimilariek espiritualismoa eta gaur egun kimikan edo sartuko genituzkeen gaiak nahastu egiten zituzten.
Egoera hartan, VI. mendean alkimia siriarrei, arabiarrei eta bizanziarrei iritsi zitzaien. Hala ere, bizanziar alkimiari buruzko idazlan gehienak X. mendekoa dira eta aipatu ditugun entziklopedizale gehienek landu zuten arloa dela esan behar da. Dena dela, Alkimiak Errenazimentuaren hasiera arte ez du jarrera zientifikoagoa , nolabait esateko, hartuko.
Alkimiaren izenari buruz eztabaida badago. Batzuen ustez alkimia izena arabiarrek egin zutenari utzi behar zaio eta bizanziarren lana kimieutika edo izango litzateke. Hau defendatzeko aurkezten duten arrazoia, etimologikoa baino ez da, hots, arabieraz al kimyak herri beltza esan nahi duela. Baina, izenak izen, geroago alikimia bezala ezagutu izan dena Bizanzion ere landu zela aitortu behar da. Berarekin batera teknika-maila bat eskatzen duten aurkikuntza batzuk lortu ziren. Greziar sua , adibidez; 678. urtean Constantinus IV.ak arabiarrei irabazitako batailan eta geroztik erabilitakoa. Su hau nafta, erretxina edo sufrez osatutakoa zen eta aparailu desberdinez jaurtikia. Maila berean konposaketa pirotekniko batzuk jar ditzakegu. Azkenik, harrien ahalmen alkimikoak zirela eta, mineralogiak ere nolabaiteko aurrerapena lortu zuen.
3.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-0833ac44fcc3 | http://zientzia.net/artikuluak/louis-de-broglie-azken-aintzindari-kuantikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Louis de Broglie, azken aintzindari kuantikoa - Zientzia.eus | Louis de Broglie, azken aintzindari kuantikoa - Zientzia.eus
Joan den martxoan laurogeitamalau urte zituelarik, Louis de Broglie printzea hil egin zen Parisen. Bera zen mende honen hasieran fisika irauli zuten aintzindari kuantikoen artean gelditzen zen bakarra.
Joan den martxoan laurogeitamalau urte zituelarik, Louis de Broglie printzea hil egin zen Parisen. Bera zen mende honen hasieran fisika irauli zuten aintzindari kuantikoen artean gelditzen zen bakarra. Louis de Broglie, azken aintzindari kuantikoa - Zientzia.eus Louis de Broglie, azken aintzindari kuantikoa
Joan den martxoan laurogeitamalau urte zituelarik, Louis de Broglie printzea hil egin zen Parisen. Bera zen mende honen hasieran fisika irauli zuten aintzindari kuantikoen artean gelditzen zen bakarra.
Louis eta Maurice anaia.
Albert Einsteinek lehenago uhin bezala begiratu zuena (argia) partikula bezala ere (fotoia) begiratu behar zela esan zuen. De Brogliek antzeko ikuspegia erabiliz lehenago partikula bezala (elektroia) hartzen zenak orain uhin bezala ere begiratua izan behar zuela inferitu zuen. Berehala, uhin/parikula dualismoa fisika berri osora sartu zen.
Aurkikuntzak oso arrunta badirudi ere, arazoaren hondarretaraino etorri da. Argiaren uhinek partikula bezala jokatzen badute zera pentsatu zuen: zergatik ez dute elektroiek uhin bezala jokatuko? Horretan gelditu izan balitz, ez zatekeen teoria kuantikoaren fundatzailetako bat bezala gogoratua izango eta ez zukeen Nobel Saria (1929) jasoko. Espekulazio bezala ideiak ez du pisu handirik eta lehenago, 1912.ean X izpiei buruz antzeko espekulazioak egin ziren. Orduan William H. Braggs fisikari handiak zera esan zuen X izpien fisikari buruz: nere irudiz, problema ez da sortzen X izpiei buruzko bi teorien artean aukeratu behar izatean, baizik eta bien ahalmena izango lukeen teoria bat aurkitzean.
De Broglieren lorpenik handiena uhin/partikula dualismoaren formulazio matematikoa egitea izan zen. Materiak nola jokatzen zuen deskribatu zuen eta hori detektatzeko metodoak proposatu. Fisikari-talde baten kiderik gazteena izatearen abantaila handia izan zuen. Bere anaia zaharrago bat, Maurice, fisikaria zen eta ikerketarantz zuzendu zuen. Louis De Brogliek geroago esan zuenez, Mauricek berarekin izaten zituen elkarrizketetan uhin eta partikulen alderdi dualaren ukaezinezko errealitatearen garrantzia azpimarratzen zion. Ideia honen garaia iritsia zen eta Louis de Brogliek fisika teorikoa aldatuko zuen pieza arrunt heldua zegoenean bizi izatearen zoria izan zuen.
Funtzionaritzaren bidean baina...
De Broglie 1892.ean jaio zen. Bere familiaren tradizioak funtzionaritzara bultzatzen bazuen ere, 1910.ean Pariseko Unibertsitatean hasi zenean, zientziaz (mekanika kuantikoaz bereziki) sutsuki interesatu zen. Bere anaiak (17 urte zaharragoa zen) zabaldu zion mundu horretarako leihoa. Mauricek gainera (1908.ean doktore-titulua lortua zuen) Solvay-ko lehenengo kongresuko zientzi idazkarietako bat izanik, honi buruzko informazioa pasatu zion Louisi. Baina bi urte geroago, 1913, bere fisikazko ikasketak eten egin ziren. Epe labur baterako hasiera batean, baina Lehenengo Mundu-Gerra tartean izan zelarik, bere soldaduska 1919.a arte luzatu zen.
Louis de Broglie-k mekanika kuantikoa irakasten zuen. Harbel honetan formalismo kuantikoaren oinarrizko ekuazioetako bat idatzirik dago.
Gerra bukatuta de Brolglie teoria kuantikoa ikastera itzuli zen eta partikulen eta uhinen terorien azpian zetzan batasuna aurkitzera eraman zuten lerroetan lanean hasi zen. Eztanda 1923.ean jazo zen, argi-kuantuen naturari buruz Comptes Rendus aldizkari frantsesean hiru artikulu argitaratu zituenean eta ondoren 1924.eko hasieran Philosophical Magazine delakoan ingelesezko laburpena argitaratu zenean. Ekarpen labur hauek ez zuten inpaktu handirik sortu, baina de Brogliek bere ideiak berrordenatu eta doktorego-tesirako osatuago aurkezten ditu. 1924.eko azaroan irakurtzen du Sorbonan eta 1925.eko hasieran Annales de Physique aldizkarian argitaratzen da. Honela bere lanaren oinarria argitu egiten da eta 1920.eko hamarkadan fisikak duen aurrerakuntzarik handienetakoa bilakatzen da.
Ideien muina
Argi-kuantuentzat Einsteinek deribatutako bi ekuazioetatik hasten da de Broglie lanean:
E=h ; p=h /c
Bi ekuazio hauetan partikulei dagozkien propietateak (energia eta momentua) ezkerrean agertzen dira eta uhinei dagozkienak (maiztasuna) eskuinean. De Broglieren arabera argia uhina ala partikula den ebazteko saioek huts egiten zuteneko jokaera, bi moduak hertsiki estekatuta daudelako da. Partikula baten momentu propietatea neurtzeko maiztasun izeneko bere propietatea ere ezagutu behar duzu. Dualitate hau ez dagokie fotoiei bakarrik. Garai hartan elektroiak jokaera jatorreko partikulak zirela uste zen, nahiz eta atomoen barnean energi mailak era kurios batez bete. Baina de Broglie zeraz ohartu zen: elektroiak zenbaki osoz definitutako orbitetan bakarrik existitzen badira, horrek uhin-propietate bat definitzen duela nola edo hala. Fisikaren baitan zenbaki osoak behar dituzten fenomeno bakarrak bibrazio-modu normalenak eta interferentziazkoak dira idatzi zuen bere tesian. Gertakizun honek bultzatu ninduen ni elektroiei gorpuskulu huts moduan bakarrik ez begiratzera; periodikotasuna esleitu behar zitzaiela alegia.
De Brogliek uhinak partikulekin asoziatuta zeudela uste zuen eta fotoiaren moduko partikula batek bere bidea asoziatutako uhina duelako daramala iradoki zuen. Partikula uhinarekin lotuta dago. Honen emaitza, uhinekin eta partikulekin egindako saioen ebidentziak erabiltzen zituen argiaren jokamoldearen deskripzio matematiko zehatza zen. De Broglieren tesia aztertu zuten aztertzaileek matematikak gogokoak izan zituzten, baina partikula batekin asoziatutako partikularen ideiak ez zuela esanahi fisikorik, matematikaren bitxikeria zela, uste zuten. Aztertzailetako batek materiaren uhinak detektatzeko zein saio egin zitekeen galdetu zionean, kristal batean gertatutako elektroi-sorta baten difrkazioaz erantzun zion. Saioa zirrikitu batzuetan zehar egiten den argiaren difrakzioaren modukoa da. Erregularki espaziatutako kristal baten atomoek, maiztasun altuko (uhin-luzera motzeko) elektroiak difraktatzeko nahikoa zirrikitu estuak eratzen dituzte.
Ideia berria errotuz doa
1927.ean Brusselako Solvay Institutuan egindako fisikarien bilerara joandako batzuk. Mekanika kuantikoaren aintzindariak bertan daude. Ezkerretik eskuinera T. de Donder, E. Schrödinger, E. Verschaffelt, W. Pauli, W. Heisenberg, R.H. Fowler, L. Brillouin, P. Debye, P.A.M. Dirac, A.H. Compton, L. de Broglie, M. Born, N. Bohr, A. Einstein, P. Langevin, C.E. Guye, C.T.R Wilson, eta O.W. Richardson.
Bere kalkuluen arabera de Brogliek bazekien zein uhin-luzerari begiratu behar zion, baina elektroien difrakzioen bidez egokiro azal zitezkeen fenomenoak 1914.ean jadanik ezagunak zirela ez zekien. Kristalak frogatzeko elektroiak erabili zirenean jazo ziren fenomenook. De Broglie bere ideiak formulatzen ari zen garai beretsuan, 1922-23, bi amerikar fisikari, Clinton Davisson et Charles Kunsman, Ramsauer efektu izenez ezagututako gertaerak aztertzen ari ziren. Honen ezagutzarik ez zuenez, de Brogliek uhin/ partikula hipotesiaz saioak egin zitezen bultzatuz ziharduen. Bitartean de Broglieren tesiaren zuzendariak, Paul Langevin-ek, Einsteini lanaren kopia bat igorri zion. Einsteinek tesian matematikazko bitxikeria bat baino zerbait gehiago ikusi zuen eta materiaren uhinak errealak izan behar zutenaz ohartu zen. Einsteinek Göttingen-en zegoen Max Born-i pasatu zizkion berriak. Bertako fisika-departamentuko buru zen James Franck-ek Davisson-en saioek efektua jadanik frogatua zutela esan zuen.
Davisson eta Kunsman-ek beste anitz fisikarik bezala, Ramsauer efektua bonbardatutako atomoen egiturak sortzen zuela eta ez elektroien izaerak uste zuten. Walter Elsassek, Born-en ikasle batek, ohar labur bat argitaratu zuen saio horiek elektroi-uhinen terminotan azalduz 1925.ean, baina ikerlariak ez ziren inpresionatu bere datuak teoriko batek berrinterpretatu zituenean batez ere teorikoa 21 urteko ikasle ezezagun bat zenean.
1925.ean, nahiz eta ebidentzia esperimentala existitu, materi uhinen ideia zerbait lainotsu baino gehiago ez zen. Erwin Schrödinger-ek egitura etomiko berri bat de Broglieren ideia erabiliz planteatu zuenean bakarrik sortu zen elektroi-difrakzioaren saioak egiteko irrika. Saio hauek 1927.ean egin zirenean, De Broglie zuzen zebilela frogatu zuten (kristal-sareek elektroiak difraktatzen dituzte uhinak izango balira legez). Aurkikuntza bi taldek egin zuten independenteki: Davisson-ek eta bere lankide berri Lester Germer-ek EEBBtan alde batetik eta George Thomson-ek (J.J.-ren semeak) eta Alexander Reid ikasleak Britainia Haundian bestetik. Bi taldeok teknika desberdinak erabili zituzten. 1928.etik hona de Broglieren uhin/partikula dualismoaren ebidentzia esperimentala bazterrezina da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-edffd71dbb46 | http://zientzia.net/artikuluak/untzigintzaren-historia-xiii-propultsio-atomikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzigintzaren historia XIII: Propultsio atomikoa - Zientzia.eus | Untzigintzaren historia XIII: Propultsio atomikoa - Zientzia.eus
1955. urteko urtarrilaren 17an Iparrameriketako Groton hirian urpekuntzi bat itsasoratu zen goizeko hamaiketan. Urpekuntzia, atoian eraman zuten eta han propultsio atomikoz egindako lehen saiakuntzari hasiera eman zioten.
1955. urteko urtarrilaren 17an Iparrameriketako Groton hirian urpekuntzi bat itsasoratu zen goizeko hamaiketan. Urpekuntzia, atoian eraman zuten eta han propultsio atomikoz egindako lehen saiakuntzari hasiera eman zioten. Untzigintzaren historia XIII: Propultsio atomikoa - Zientzia.eus Untzigintzaren historia XIII: Propultsio atomikoa
1987/10/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
1955. urteko urtarrilaren 17an, Iparrameriketako Groton (Connectituc) hirian urpekuntzi bat itsasoratu zen goizeko hamaiketan. Urpekuntzia, atoian eraman zuten milia batzuetan Long Island Sound-en pareraino, eta han propultsio atomikoz egindako lehen saiakuntzari hasiera eman zioten.
Itsasuntzitan erabilitako erreaktore nuklearraren eskema.
1955. urteko urtarrilaren 17an, Iparrameriketako Groton (Connectituc) hirian urpekuntzi bat itsasoratu zen goizeko hamaiketan. Urpekuntzia, atoian eraman zuten milia batzuetan Long Island Sound-en pareraino, eta han propultsio atomikoz egindako lehen saiakuntzari hasiera eman zioten. Egun hartan itsasoko nabigazioaren aro berri bat jaio zen, zalantzarik gabe.
Urpekuntziak, Nautilus izena markaturik zeraman eta 1952. urteko uztailean hasi ziren eraikitzen untziolan. 1954. urteko urtarrilean busti zuten lehendabiziko aldiz itsasoko uretan.
Iparrameriketako armadak, saiakuntzak egiteko nahi zuen urpekuntzi hura, eta horregatik propultsio nuklearraren ondoan beste motore klasiko bat ere bazuen. Baina nahiz eta Nautilus ak bi motore izan (klasikoa eta nuklearra), urpekuntzi normalak baino azkarragoa eta hobea zen lanerako. Urazpitik bi urtean irten ere egin gabe, Nautilus ak guztira 69.139 milia korritu zituen erregairik aldatu gabe. Erregaia, pilotatxo baten taminuko uranio-pusketa zen.
Berez ez dago esaterik urpekuntziak motore atomikoa zuenik. Izan ere energia atomikoak ez bait dio zuzenean helizeari eragiten. Nautilus ean gertatzen zena, zera zen: erreaktore atomikoak beroa sortzen zuen eta presio handitara mantendutako ura berotzen zuen. Ur bero hark eragiten zituen gero turbinak eta ondoren helizeak.
Propultsio nuklearra itsasoan lehenengo aldiz urpekuntzian erabiltzeak harrigarria badirudi ere, ez da ahaztu behar militarrek arazo hauetan izan duten eragina eta urpekuntziak noizbehinka arnasa hartzera urazalera irteteko duen premia. Gerra-garaian beraz, garrantzitsua zaie militarrei urpekuntziak azaleratu gabe itsaspean luze edukitzea.
Nautilus aren arrakastaren ondotik urpekuntzi atomikoak eraikitzeari ekin zioten Estatu Batuetan. 1958. urtean, zortzi urpekuntzi atomiko bazituzten jadanik itsasoraturik, eta urtero beste zortzi edo hamar berri egiteko plana zuten.
Propultsio atomikoko merkatal untzia.
Garai hartan, Soviet Batasunak berak ere urpekuntzi atomikoak bazituela iragarri zuen eta aldi berean Ipar Itsasoan urazaleko lehen untzi atomikoa nabigatzen hasi zen: Lenin izeneko izotzausteko untzia hain zuzen.
Urpekuntzi atomikoek bestetik, buruhauste latzak sortu dizkie militarrei. Izan ere, nola detektatu 400 metro baino sakonera handiagotan dabilen, periskopiorik ez duen eta urazalera etortzen ez den urpekuntzia? Gainera zaratarik ez du ateratzen, eta sonarraren ordez detektatzen askoz ere zailagoa den lowfar a dute.
Horiek horrela, urpekuntzi atomikoak ez dago abioiz detektatzerik, eta urazaleko untzietatik ere deus gutxi egin daiteke. Horregatik, puntu batean airean geldirik dauden eta tresna bereziak dituzten helikopteroak erabili izan dira detekzio-lanetarako. Baita urpekuntzien aurkako urpekuntziak ere.
Urpekuntzia orain arte helburu militarrei erabat lotua egon bada ere, badirudi petrolioaren garraiorako erabiltzen hasiko direla. Teknikariek esaten dutenez, urpekuntzien multzoak osatuko lirateke petrolioaren urpeko garraiorako. Multzo horietako urpekuntzi batek bakarrik izango lituzke marinelak, eta beste guztiak telegidaturiko untziak besterik ez lirateke izango.
Baina kasu konkretu honetaz aparte, gainontzeko merkataluntziek ere abantaila handiak lortu dituzte. Propultsio atomikozko motoreak izan ere, potentzia berdinean arinagoak dira motore normalak baino. France transatlantikoari egindako kalkulu batzuk behintzat, hori diote. Transatlantiko honi, 8000 tonako ohizko motorea ipini zioten, eta 8000 tona erregai zituen depositoak beteta. Propultsio atomikoa izan balu, makina eta erregaiaren pisua beti 10000 tonakoa izango zitekeen eta 2000 bidaiari garraitu ordez 2800 bidaiari eramateko gauza izango zitekeen.
Dena den, propultsio atomikoa ezartzea garestia da eta untziola pribatutan merkataluntziei ipintzerakoan bada zailtasunik.
Lenin , izotzausteko untzi atomiko sovietarra.
Urpekuntzien propultsio atomikoa ordea, asko ugaldu da azken urteotan. Izan ere Nautilus ak arrakasta handia lortu zuen Ipar Poloa azpitik zeharkatu zuenean, eta horrek agintariak (eta militarrak) asko animatu zituen. Nautilus a, Ozeano Barean Portland-etik abiatu, Ipar Poloa izotz-geruzaren azpitik zeharkatu eta Ozeano Atlantiarrean zehar New York-era heldu zen. Sei egun hamaika ordu eta berrogeitamabost minututan, 3150 miliako bidaia burutu zuen. Jules Verne-k idatzitako beste amets bat, errealitate bihurtua zen.
Urpekuntzi atomikoak bestetik, helburu beldurgarriagotarako erabil daitezke ordea. Gaur egun, urpekuntzi hauek misil nuklearrak daramatzate, eta itsasoko edozein puntutatik jaurti ditzakete beren arma ikaragarriak. Horregatik, gerra atomikoa gertatuko balitz gure mundua apurtzeko elementuak lirateke urpekuntzi hauek. Helburu militarrez egindako arma atomikoak horretarako bait dira.
1. irudia. Itsasuntzitan erabilitako erreaktore nuklearraren eskema2. irudia. Lenin, izotzausteko untzi atomiko sovietarra.3. irudia. Lehen merkataluntzi atomiakoa; Savannah izenekoa. 1959.ean ureratu zen eta 1962.ean hasi zen lanean.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-bad92de020ce | http://zientzia.net/artikuluak/ikastetxe-bateko-datuak-erabiltzeko-programa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ikastetxe bateko datuak erabiltzeko programa - Zientzia.eus | Ikastetxe bateko datuak erabiltzeko programa - Zientzia.eus
Ondorengo adibideak, fitxategiaren erabilerari buruzko agindurik ez duten ordenadoreetan mota honetako programa nola sor daitekeen erakusten digu.
Ondorengo adibideak, fitxategiaren erabilerari buruzko agindurik ez duten ordenadoreetan mota honetako programa nola sor daitekeen erakusten digu. Ikastetxe bateko datuak erabiltzeko programa - Zientzia.eus Ikastetxe bateko datuak erabiltzeko programa
1987/10/01 Arrojeria, Eustakio - Elhuyar Zientziaren Komunikazioa Lizaso, Pili - Informatika SailaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
Ondoren ematen den adibideak, fitxategiaren erabilerari buruzko agindurik ez duten ordenadoreetan mota honetako programa nola sor daitekeen erakusten digu.
Fitxategia erabili behar duten programak ordenadoreari planteiatzea, arazorik konplexuenetakoa da. Ondoren ematen den adibideak, fitxategiaren erabilerari buruzko agindurik ez duten ordenadoreetan mota honetako programa nola sor daitekeen erakusten digu.
Jakina, baldintza hauetan programa mugatua izango da. Baina bestalde, ordenadorea eginkizun berriak burutzera bortxatzeko posibilitateaz jabetzera laguntzen duen adibide sinple bat da hau.
Ikasle-multzo baten datuak dauzkan fitxategi sinple bat du programa honek. Datu hauek hiru motatakoak dira:
Izen-deiturak
Kurtsoak
Asignaturak
Adibide honetan ez dira ikasleak aprobatu gabe zintzilik dauzkan asignaturak kontutan hartzen, nahiz eta egokitzapen hau nahikoa erraz egiteko moldaketa izan. Azalpenerako programan, hamar ikasleko multzoa hartu da eta honen moldatzea edo egokitzea, programaren gordetzeko kapazitatean datza.
Lau matrizetan gordetzen dira datuak:
Izen-deituren matrizea
Asignaturen matrizea
Izen-deituren eta asignaturen erlazioen matrizea.
Lehen hiru matrizeetan izenak berak adierazten dituen datuak gordetzen dira. Laugarrena matrize bidimentsionala da, non zero eta bataz osatutako multzo batek ikasle bakoitza zein asignaturatan matrikulatu den adierazten duen.
Adibide honetan erabili diren matrizeak honako hauek dira:
10 REM IKASTETXEA
20 SCREEN 1 : KEY OFF : CLS
30 REM MATRIZEAK DIMENTSIONATU EKINTZA
40 DIM I$(10)
90 REM AMAIA MATRIZEAK DIMENTSIONATU EKINTZA
100 REM IZENAK KARGATZEKO BIGIZTA
110 RESTORE 950
120 FOR I = 1 TO 10
130 READ I$(I)
150 REM AMAIA IZENAK KARGATZEKO BIGIZTA
160 REM KURTSOAK KARGATZEKO BIGIZTA
170 RESTORE 960
180 FOR I = 1 TO 10
190 READ K$(I)
210 REM AMAIA KURTSOAK KARGATZEKO BIGIZTA
220 REM ASIGNATURAK KARGATZEKO BIGIZTA
230 RESTORE 970
240 FOR I = 1 TO 9
250 READ A$(I)
270 REM AMAIA ASIGNATURAK KARGATZEKO BIGIZTA
280 REM SARRERA BIKOITZEKO MATRIZEA KARGATZEKO BIGIZTA
290 RESTORE 980
300 FOR I = 1 TO 10
310 FOR J = 1 TO 9
320 READ E(I,J)
350 REM AMAIA SARRERA BIKOITZEKO MATRIZEA KARGATZEKO BIGIZTA
360 LOCATE 5,4 : PRINT "Programak ikasleen fitxategi bat"
370 LOCATE 6,4 : PRINT "maneiatzen du."
380 GOSUB 1010 : REM JARRAITZEKO EGIKARITU
390 LOCATE 8,4 : PRINT "Datu bat ezaguturik beste biak"
400 LOCATE 9,4 : PRINT "ematen dizkizut."
410 GOSUB 1010 : REM JARRAITZEKO EGIKARITU
420 CLS
430 LOCATE 11,5 : PRINT " KURTSOA (1)"
440 LOCATE 13,5 : PRINT " IZEN-DEITURAK (2)"
450 LOCATE 15,5 : PRINT " ASIGNATURA (3)"
460 LOCATE 18,7 : INPUT "Zein datu ezagutzen duzu?", A
470 IF A 1 AND A 2 AND A 3 THEN 420
480 IF A = 1 THEN 630
490 IF A = 2 THEN 770
500 CLS
510 LOCATE 5,5 : INPUT "Zein asignatura"; B$
520 CLS : LOCATE 1,15 : PRINT B$
530 LOCATE 4,5 : PRINT "IKASLEA":LOCATE 4,27 : PRINT "KURTSOA"
540 KONT = 0
550 FOR I = 1 TO 9
560 IF B$ A$(I) THEN 610
570 FOR J = 1 TO 10
580 IF E(J,I)=1 THEN LOCATE 6+KONT,5:PRINT I$(J):LOCATE
6+KONT,27: PRINT K$(J) : KONT= KONT+1
590 NEXT J
780 LOCATE 5,5 : INPUT "Zein izen-deitura"; O$
790 CLS : LOCATE 1,13 : PRINT O$
800 LOCATE 4,5 : PRINT "KURTSOA" : LOCATE 4,27 :
PRINT "ASIGNATURA"
820 FOR I = 1 TO 10
830 IF O$ I$(I) THEN 890
840 LOCATE 6,5 : PRINT K$(I)
850 FOR J = 1 TO 9
860 IF E(I,J) = 1 THEN LOCATE 6+KONT,27 : PRINT A$(J) :
KONT=KONT+1
870 IF KONT+6=20 THEN KONT = 0 : GOSUB 1010 : CLS
880 NEXT J
900 LOCATE 22,5 : INPUT "Beste daturen bat nahi (B/E)";B$
910 IF B$ = "B" OR B$ = "b" THEN 420
920 CLS
930 LOCATE 11,5 : PRINT "Oso ongi, programa amaitu da."
940 END
950 DATA LARRETA A,LARRARTE K,MATXAIN JL,BALERDI L,AIZPURU ML,ARRONA J,LIZASO L,AZKUNE A,IBARGOIEN P,MANTEROLA H
960 DATA BBB2,BBB3,UBI,BBB1,BBB1,BBB2,BBB3,UBI,BBB1,UBI |
zientziaeus-b5fea34656ce | http://zientzia.net/artikuluak/injinerutza-genetikoak-soroak-hartu-ditu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Injinerutza genetikoak soroak hartu ditu - Zientzia.eus | Injinerutza genetikoak soroak hartu ditu - Zientzia.eus
Laborategian manipulatutako bakterioak zabaldu berri dituzte Californian. Hau da horrelako saiorik egiten den lehenengo aldia. Inguruan noski, eztabaida sortu da.
Laborategian manipulatutako bakterioak zabaldu berri dituzte Californian. Hau da horrelako saiorik egiten den lehenengo aldia. Inguruan noski, eztabaida sortu da. Injinerutza genetikoak soroak hartu ditu - Zientzia.eus Injinerutza genetikoak soroak hartu ditu
Bioteknologia
Laborategian manipulatutako bakterioak zabaldu berri dituzte Californian. Hau da horrelako saiorik egiten den lehenengo aldia. Inguruan noski, eztabaida sortu da.
Joan den apirilaren 24ean goizeko 6,30etan eta EEBBtako ingurugirorako agentziaren funtzionarien begiratu zorrotz pean, laborategiko injinerutza genetikoaren bidez manipulatutako lehenengo bakterioak zabaldu dira marrubi-soro batean. Frostban izeneko produktu hau zabaldu ahal izateko, lau urteko borroka legala egon da, beharrezko baimenak lortu arte.
Duela urte batzuk bakterio hauek komertzializatzen dituen AGS elkarteak, Berkeley unibertsitatean prestatutako bakterio hauen eskubideak erosi zituen. Bertan landare-patologiazko sailean Steven Lindow doktoreak Pseudomonas syringae eta Pseudomonas fluorences bakterioak landareen izozte goiztiarraren erantzule zirela aurkitu zuen 1974ean.
Hau da une historikoaren argazkia. Frostban fumigatzen ari dira.
Pseudomonas hauek landareen gainazalean bizi dira eta landarearen azalaren azpira pasatzen dira landareak dituen zaurien bidez. Hotzak iristen direnean bakterio hauek sortzen duten gele baten bidez, landarearen izozketa eragiten dute tenperatura -1 edo -2°C bakarrik denean. Lindow doktoreak izozte goiztiar honen erantzulea identifikatu zuen: bakterioaren gainazalean proteina baten eraketa agintzen zuen gene bat. Proteina honek izotzaren eraketa katalizatzen du.
Hurrengo pausoa izozketarik eragingo ez lukeen gene mutante bat sortzea zen eta horixe egin eta lortu zen. Mutante hau erabilita izozte-tenperatura -6/ /-7°Cra jaisten da. Hala ere, bakterio mutante hauek benetan erabilgarriak diren ala ez jakiteko soroetan egindako saioak guztiz beharrezkoak dira. Bakterioa naturari moldatzen zaion, konpetentzia gainditzen duen eta antzeko arazoak ikusi behar dira. Bakterioa bestalde, kaltegabekoa dela frogatu da laborategietan egindako saioetan.
Laborategian manipulatutako materia genetikoa naturan askatzea ez da arin egin daitekeen gauza. Ikusi beharreko lehendabiziko puntua materia hori kaltegabekoa izatearena da eta horretarako froga zorrotz eta gogorrak jarri behar dira. Frostbanek horiek gainditu egin ditu antza denez. 200 test desberdin baino gehiago egin zaizkio. Gero noski, arazoaren alderdi filosofiko/morala dago, honela hasteak nora garamatzake edo hori egitea Jainkoaren esku bakarrik dagoela...
Borroka legal luzea egon da EEBBtako epaitegietan bakterioen zabaltzea lortu ahal izateko eta aurka zeudenek instantzia legal guztiak aprobetxatu dituzte zabalkuntza eragotzi asmoz. Batzuk ez dira horretan gelditu eta Earth first talde ekologista erradikalak fumigatutako marrubi-landare guztiak hankaz gora jarri zituen.
Hau lehenengo saioa izan da. Beste batzuk zai daude: intsektizida moduan erabiliko direnak edo nitrogenoaren finkapena asko handituko duten rhizobium mutanteak esaterako. Noizko?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-81588c9b0442 | http://zientzia.net/artikuluak/hidrogenoaren-etorkizun-oparoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hidrogenoaren etorkizun oparoa - Zientzia.eus | Hidrogenoaren etorkizun oparoa - Zientzia.eus
Hidrogenoa, etorkizuna duen erregaia da. Bere ugaritasuna eta arintasuna direla kausa, hidrogenoa erregai egokia izan daiteke hurrengo mendean zenbait aplikaziori begira.
Hidrogenoa, etorkizuna duen erregaia da. Bere ugaritasuna eta arintasuna direla kausa, hidrogenoa erregai egokia izan daiteke hurrengo mendean zenbait aplikaziori begira. Hidrogenoaren etorkizun oparoa - Zientzia.eus Hidrogenoaren etorkizun oparoa
Energia berriztagarriak
td class="art-testua" valign="top">
Hidrogenoa, etorkizuna duen erregaia da. Zikinkeriarik sortu gabe erretzen da, ura eratzen du erreketaren hondar moduan, eta gainera kantitate txiki batek energi kantitate handiak ekoizten ditu. Jendartean hidrogenoa arriskutsua denaren (oso suharkorra delako) beldurra badago ere, adituek beste erregaiak baino arriskutsuagoa ez dela diote. Bere ugaritasuna eta arintasuna direla kausa, hidrogenoa erregai egokia izan daiteke hurrengo mendean zenbait aplikaziori begira.(ikus "HIDROGENOA ERREGAI GISA" izeneko artikulua ale honetan).
Hidrogenoa erregai moduan erabili ahal izan baino lehen, bera ekoizteko bide egoki eta merke bat aurkitu behar da. Egun hidrogenorik gehiena gas natural eta ikatzaren moduko erregai fosiletatik lortzen da. Guztiok erregai egokiak direnez, astekeria galanta litzateke hauek beste erregai bat lortzeko lehengai moduan erabiltzea. Luzera begira hidrogenoa lortzeko biderik egokiena uraren elektrolisia da(uraren hidrogenoa eta oxigenoa korronte elektriko bat aplikatuz bereizten dira). Hala ere, eta oraingoz, antiekonomikoa da bide hau.
Bien bitartean Eskoziako St Andrews unibertsitateko kimikari batzuek metodo alternatibo bat proposatu dute hidrogenoa lortzeko. Prozesu industrial askotan albo-produktu den etanola izango litzateke lehengaia, eta teknika fotovoltaikoak eta rodiozko katalisatzaileak erabiliko lirateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2b2b44308dcf | http://zientzia.net/artikuluak/oihan-tropikalen-patua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Oihan tropikalen patua - Zientzia.eus | Oihan tropikalen patua - Zientzia.eus
Oraintsu arte Bolikosta zur tropikelen munduko esportatzailerik handienetakoa izan da, baina neurri gogorrak hartzen ez badira, hamarkada bukatu baino lehen zur-inportatzaile bihurtuko da.
Oraintsu arte Bolikosta zur tropikelen munduko esportatzailerik handienetakoa izan da, baina neurri gogorrak hartzen ez badira, hamarkada bukatu baino lehen zur-inportatzaile bihurtuko da. Oihan tropikalen patua - Zientzia.eus Oihan tropikalen patua
Ingurumena
Oraintsu arte Bolikosta zur tropikalen munduko esportatzailerik handienetakoa izan da, baina neurri gogorrak hartzen ez badira, hamarkada bukatu baino lehen zur-inportatzaile bihurtuko da. 1965.ean 15 milioi hektarea baso zirenak egun ozta-ozta milioi bat dira. Oraindik ere urtero 300 000 hektarea botatzen direnez, eta 5000 bakarrik landatu, etorkizuna erabat beltza da Bolikostako oihanarentzat eta baita herriarentzat ere, zura bere esportaziorik garrantzitsuena denaz ohartzen bagara.
Basoaren desagertzearen arrazoi nagusiak bi dira, agintarien axolagabekeriaz aparte noski: zura lortzeko basoen botatze intentsiboa eta nekazaritzarako lurrak lortzearren basoen erreketa. Bestalde, europear jatorriko basagintz konpainiek bertako nekazariei egozten die arazoren errua eta basoen desagertzean parteerik ez dutela diote zinikoki.
Bolikostako gobernuak basoak iraun dezan neurri gogorrak hartu ditu pasa den ekainean, baina lehenago gertatu den moduan, auntzaren gauerdiko eztula izango ez ote denaren beldurra dago ekologisten artean. Bien bitartean basagintz konpainiek Bolikosta utzi eta itu edo biktima (Zaire, Ghana...) berrien bila abiatu dira. Ea Bolikosta baino zuhurrago jokatzen duten herri hauek.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-54ade13d894b | http://zientzia.net/artikuluak/nonahi-ere-zakurrak-oinutsik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nonahi ere zakurrak oinutsik - Zientzia.eus | Nonahi ere zakurrak oinutsik - Zientzia.eus
Naturaren hondatze axolagabea, Bolikosta moduko hirugarren munduko herri atzeratuetan bakarrik gerta daitekeela pentsa dezake askok. Zorionez ala zorigaitzez, astakirtenak toki guztietan daude.
Naturaren hondatze axolagabea, Bolikosta moduko hirugarren munduko herri atzeratuetan bakarrik gerta daitekeela pentsa dezake askok. Zorionez ala zorigaitzez, astakirtenak toki guztietan daude. Nonahi ere zakurrak oinutsik - Zientzia.eus Nonahi ere zakurrak oinutsik
Paleontologia
Natura edo ondare kulturalaren hondatze axolagabea, Bolikosta moduko hirugarren munduko herri atzeratuetan bakarrik gerta daitekeela pentsa dezake askok. Zorionez ala zorigaitzez, astakirtenak toki guztietan daude. Dakusagun Alemaniako Messel-en gertatzen ari dena.
Messel inguruan bada fosil-hobi ikusgarri bat. Munduko inportanteenetakotzat jotzen da eta bertan Eozeno (duela 50 milioi urte) garaiko fosil-erregistro azpimarragarria dago. Esaterako duela gutxi bertan aurkitu den hartz inurrijale baten fosilak, (Europan aurkitutako lehena), fogra berri bat eman du garai batean Europa et Amerika lotuta egon zirenaren ideiaren alde.
Messel-eko hobian aurkitutako fosilak oso kalitate onekoak dira. Paleontologoek animalien larru- eta ezkata-mota eta kasu batzuetan urdailen edukia ere identifikatu ahal izan dituzte. Orain arte 35 ugaztun-espezie identifikatu dira eta beste 40 identifikatuko direla uste da.
Arazoa zein da? Messel-eko agintariek hobia aurkitzen deneko tokia zabortegi bilakatu nahi dute. Beste tokirik ez omen dago hondakinak pilatzeko. Giza ondare unibertsalaren aurkako eraso itsu honek beste komentariorik ez du merezi.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6cd849b3acb5 | http://zientzia.net/artikuluak/sobietarren-jaurtigailu-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sobietarren jaurtigailu berria - Zientzia.eus | Sobietarren jaurtigailu berria - Zientzia.eus
Maiatzeko 15aren arratsaldeko 17,30tan sobietarren jaurtigailu astun berriaren lehenengo jaurtiketa gertatu zen Baikonur-eko kosmodromoan.
Maiatzeko 15aren arratsaldeko 17,30tan sobietarren jaurtigailu astun berriaren lehenengo jaurtiketa gertatu zen Baikonur-eko kosmodromoan. Sobietarren jaurtigailu berria - Zientzia.eus Sobietarren jaurtigailu berria
Astronautika
Joan den maiatzeko 15aren arratsaldeko 17,30tan sobietarren jaurtigailu astun berriaren lehenengo jaurtiketa gartatu zen Baikonur-eko kosmodromoan.
Energia izeneko jaurtigailuak 60 m altu eta 2000 tona pisatzen ditu eta behe-orbitan 100 tona baino masa handiagoa jartzeko gai da bera, hidrogreno/oxigenozko 8 motoreen bidez.
Ez da txantxetakoa Energiak orbitan jar dezakeen masa. Orain arte sobietarrek 20 t gehienez jar zezaketen espazioan Proton jaurtigailuaren bidez(Mir estazio orbitalaren pisua hain zuzen). Iparramerikarrek ez dute gaur egun indar horretako jaurtigailurik. Garai bateko Saturn V jaurtigailuak 126 t espazioan jartzeko gai ziren, baina azkenekoa 1973.ean izan zen jaurtia. Europearrok ere marka horietatik oso urrun gelditzen gara. Ariane IVk 4,2 t eta Ariane Vk 8,5 t besterik ezingo dituzte jarri behe-orbitan.
Zertarako nahi dute sobietarrek horren jaurtigailu indartsua? Energiaren bidez belaunaldi berriko estazio espazialak , hamabi lagun edukitzeko gai direnak, jarriko dituzte behe-orbitan. Gainera transbordadore espaial astunak ere jaurti ahal izango dituzte. Eta Martitzerako misioan jaurtigailu indartsua oso beharrezkoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f619a4c38460 | http://zientzia.net/artikuluak/lemureak-parisen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lemureak Parisen - Zientzia.eus | Lemureak Parisen - Zientzia.eus
Pariseko zooan lemure arraroen salbamendu-kanpaina baten barnean naturan oso urri diren bi espezieren hazkuntzan hasiko dira.
Pariseko zooan lemure arraroen salbamendu-kanpaina baten barnean naturan oso urri diren bi espezieren hazkuntzan hasiko dira. Lemureak Parisen - Zientzia.eus Lemureak Parisen
Ingurumena
td class="art-testua" valign="top">
Gaur arte fisikariak ados zetozen gerra nuklearraren ondorioez: Lurraren tenperatura jaitsi egingo litzateke eta negu nuklear deitutakoa pairatu behar izango genuke. Guzti honen kausa, leherketa atomikoek eguratsean sartutako hautsak eratutako hodeiak (zeintzuk eguzkiaren argiari lurraren gainazalera iristen eragotziko bait liokete), izango lirateke.
EEBBtako zientzi akademiako zenbait fisikarik beste panorama bat proposatzen du. Beren ustetan hasiera batean planetaren aldiuneko beroketa gertatuko litzakete. Eguratsean ur-lurrinezko kantitate itzelak injektatuko lirateke eta hauek sortutako hodei-geruzak lurrak espaziorantz isladatzen dituen erradiazio infragorriak(beroa alegia) gainazalera itzuliko lituzke atzera.
Hau da, berotegi efektu izenez ezagutzen den fenomeneoa gertatuko litzateke. Beroketaren iraupena hodeien iraupenaren araberakoa izango litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b683944f77d9 | http://zientzia.net/artikuluak/unibertsorako-belarriak-kanal-gehiago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Unibertsorako belarriak kanal gehiago - Zientzia.eus | Unibertsorako belarriak kanal gehiago - Zientzia.eus
SETI programak unibertsotik jasotzen diren irrati-seinaleak aztertuz inteligentzia estraterrestreak aurkitu nahi ditu. Carl Sagan astronomo ezaguna da proiektu honen bultzatzaile sutsuenetariko bat.
SETI programak unibertsotik jasotzen diren irrati-seinaleak aztertuz inteligentzia estraterrestreak aurkitu nahi ditu. Carl Sagan astronomo ezaguna da proiektu honen bultzatzaile sutsuenetariko bat. Unibertsorako belarriak kanal gehiago - Zientzia.eus Unibertsorako belarriak kanal gehiago
Astronomia
Zuetako askok NASAren SETI programa ezagutuko duzue ziur aski. Programa honek unibertsotik jasotzen diren irrati-seinaleak aztertuz inteligentzia estraterrestreak aurkitu nahi ditu. Carl Sagan astronomo ezaguna da proiektu honen bultzatzaile sutsuenetariko bat.
Gaurtik aurrera programa hau egokiago ekipatua izango da, Stanford unibertsitatean garatu berri duten chip bati esker. Chip honen bidez ikertzaileek entzun dezaketen kanal-kopurua 10 milioira zabaltzen da eta gainera jasotako seinaleak aztertzen dituen analizagailuaren kostua txikiagotu egiten du.
Analizagailuak unibertsoaren hondo-soinuetatik zibilizazio estralurtar batek sortuak izan daitezkeen ohiz kanpoko seinaleak bereizten ditu. Chip berri hau egun erabiltzen diren zirkuituak baino berrogei aldiz indartsuagoa da.
SETI programaren seinaleak, Arizonako Mojave basamortuan dagoen 25 metroko antenan jasotzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-03269a9e52f1 | http://zientzia.net/artikuluak/negua-ezik-uda/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Negua ezik uda? - Zientzia.eus | Negua ezik uda? - Zientzia.eus
Gaur arte fisikariak ados zetozen gerra nuklearraren ondorioez. EEBBtako zientzi akademiako zenbait fisikarik beste panorama bat proposatzen du.
Gaur arte fisikariak ados zetozen gerra nuklearraren ondorioez. EEBBtako zientzi akademiako zenbait fisikarik beste panorama bat proposatzen du. Negua ezik uda? - Zientzia.eus Negua ezik uda?
Fisika
td class="art-testua" valign="top">
Gaur arte fisikariak ados zetozen gerra nuklearraren ondorioez: Lurraren tenperatura jaitsi egingo litzateke eta negu nuklear deitutakoa pairatu behar izango genuke. Guzti honen kausa, leherketa atomikoek eguratsean sartutako hautsak eratutako hodeiak (zeintzuk eguzkiaren argiari lurraren gainazalera iristen eragotziko bait liokete), izango lirateke.
EEBBtako zientzi akademiako zenbait fisikarik beste panorama bat proposatzen du. Beren ustetan hasiera batean planetaren aldiuneko beroketa gertatuko litzakete. Eguratsean ur-lurrinezko kantitate itzelak injektatuko lirateke eta hauek sortutako hodei-geruzak lurrak espaziorantz isladatzen dituen erradiazio infragorriak(beroa alegia) gainazalera itzuliko lituzke atzera.
Hau da, berotegi efektu izenez ezagutzen den fenomeneoa gertatuko litzateke. Beroketaren iraupena hodeien iraupenaren araberakoa izango litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3a6ecae19ce5 | http://zientzia.net/artikuluak/pigmeoak-zergatik-dira-txikiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pigmeoak zergatik dira txikiak? - Zientzia.eus | Pigmeoak zergatik dira txikiak? - Zientzia.eus
IGF izeneko hormona bat izan daiteke pigmeoek altuera txikia izatearen arrazoia.
IGF izeneko hormona bat izan daiteke pigmeoek altuera txikia izatearen arrazoia. Pigmeoak zergatik dira txikiak? - Zientzia.eus Pigmeoak zergatik dira txikiak?
Anatomia/Fisiologia
td class="art-testua" valign="top">
IGF izeneko hormona bat izan daiteke pigmeoek altuera txikia izatearen arrazoia. Ituri-ko 64 pigmeorekin azterketa zail eta luzeak eginda, ondorio honetara iritsi da Floridako Unibertsitateko Thomas Mérimée doktoreak zuzendutako ikerkerta-taldea.
Pigmeoen odoleko IGF-tasa, beste zenbait populaziorenarekin konparatu da (Bantu, indio eta Ginea Berriko tribukoenekin). Umeengan hormonaren tasa 89 ng/ml inguruan dago pigmeoen kasuan eta 108 ng/ml besteengan. Pubertaroa iristen denean, gauza erabat aldatzen da: Pigmeoen tasa pixka bat handitzen den bitartean (154 ng/ml) besteena asko handitzen da (435 ng/ml).
Hormona hau pubertaroko hazkundearen erantzule omen denez gero, idatzia dago pigmeoen patua.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7edc6a56f85e | http://zientzia.net/artikuluak/jogging-a-arriskutsua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jogging-a arriskutsua - Zientzia.eus | Jogging-a arriskutsua - Zientzia.eus
EEBBtan egin den azterketa batean, eta giro poluitutan korrika egiten dutenek erretzaileen maila berean hartzen dituzte aire zikinaren eragin kaltegarriak.
EEBBtan egin den azterketa batean, eta giro poluitutan korrika egiten dutenek erretzaileen maila berean hartzen dituzte aire zikinaren eragin kaltegarriak. Jogging-a arriskutsua - Zientzia.eus Osasuna
td class="art-testua" valign="top">
Asko gara sasoian egotearren edota eguneko stressak xahutzeko ilunabar aldean korrika egitera joaten garenok. Maiz gertatu zaigu gure korrikaldietan autobus edo autmobil baten kedar nardagarriak irentsi beharra, gure birikek aire garbi eta freskoa eskatzen zutenean.
Osasunerako ona ezin izan zitekeenaren intuizioa bagenuen. Orain hori forgatua izan da EEBBtan egin den azterketa batean, eta giro poluitutan korrika egiten dutenek erretzaileen maila berean hartzen dituzte aire zikinaren eragin kaltegarriak.
Beraz, korrika nondik nora gabiltzan kontutan hartu beharko dugu, kirola onerako izan dakigula nahi badugu bederen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3424bd46b683 | http://zientzia.net/artikuluak/lehenengo-txerto-antiparasitarioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lehenengo txerto antiparasitarioa - Zientzia.eus | Lehenengo txerto antiparasitarioa - Zientzia.eus
Lille-ko Pasteur institutuak eta Transgene elkarteak hurrengo urterako eskistosomiasaren aurkako txerto bat kalean jarriko dute.
Lille-ko Pasteur institutuak eta Transgene elkarteak hurrengo urterako eskistosomiasaren aurkako txerto bat kalean jarriko dute. Lehenengo txerto antiparasitarioa - Zientzia.eus Lehenengo txerto antiparasitarioa
Medikuntza
td class="art-testua" valign="top">
Orain arte parasitoek sortutako gaisotasunak ezin izan dira txertoen bidez tratatu. Lille-ko Pasteur institutuak eta Transgene elkarteak hurrengo urterako eskistosomiasaren aurkako txerto bat kalaen jarriko dute.
Eskistosomiasak 300 milioi lagun erasaten ditu Afrika, Asia eta Hegoameriketan eta herrialde tropikaletan hedatuen dagoen eritasunetako bat da. Urtero milioi bat lagun hiltzen dira eritasunaren kausaz. Bizirik irauten dutenek giltzurrun- eta heste-arazoak izaten dituzte.
Eskistosomaren larba.
Eritasunaren bektorea oso ondo ezagutzen da eta txertoa prestatzea erraza izan daitekeela pentsa liteke. Bestela gertatzen da ordea. Eskistosomak, parasitoak alegia, ederki ondo engainatzen ditu organismoaren defentsa inmunitarioak. Parasitoaren arrautzak eriaren gernuan egoten dira. Pixa egiterakoan ur gezetara joaten direnean arrautzak larba bilakatzen dira eta hauek ur-moluskuen parasito bilakatu eta ugaltzen dira. Larba hauek transformatu egiten dira beste larba-mota bat bilakatuz, zeina uretan libre bizi bait da. Uretan bizi diren larba hauek pertsonak kutsatzen dituzte azalean zehar infiltratuz.
Larbak heste lodiaren edo maskuriaren odol-baso txikietara joaten dira eta bertan heldu egiten dira. Ondoren emeak arrautzak erruteari ekiten dio. Arrautza batzuk gernuaren bidez libratzen dira eta beste batzuk gibelera joaten dira.
Lehenengo kasuan mina eta pixa egiteko zailtasunak gertatzen dira. Bigarrenean , gorakoak eta beherakoak gertatzen dira eta azkenik heriotza gorako beltzen artean.
Ezaguna da txertoek nola funtzionatzen duten: Organismoaren erantzun inmunitarioa sendotzeko proteina arrotzak sartzen dira, zeintzuek antigorputzen fabrikazioa bultzatzen bait dute eritasuna sortu gabe. Eskistosomaren kasuan horrelakorik ez dago egiterik, honen molekulek biktimaren proteinaz estaltzen direlako eta gorputzak arrotz moduan hartzen ez dituelako.
Txerto berria lortzeko injinerutza genetikoaren laguntza behar izan da. Eritasuna sortzen duen proteina identifikatu da lehendabizi eta ondoren eskistosomaren genoman proteina horren fabrikazioaz ardura duen genea ezagutu da. Orain proteina hori fabrikatu ahal izango da eta txerto moduan erabili.
Orain arte babuinoekin egin diren saioetan erabateko arrakasta lortu da eta datorren urterako gizakiari aplikatuko zaiola uste da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b15cc889846d | http://zientzia.net/artikuluak/zahartzaroko-erotasuna-garaitze-bidean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zahartzaroko erotasuna garaitze bidean - Zientzia.eus | Zahartzaroko erotasuna garaitze bidean - Zientzia.eus
Alzheimer-en eritasunean aurrerapauso garrantzitsu bat eman da. Konrad Byreuther biologoak eritasuna eragiten duten geneak identifikatu berri ditu.
Alzheimer-en eritasunean aurrerapauso garrantzitsu bat eman da. Konrad Byreuther biologoak eritasuna eragiten duten geneak identifikatu berri ditu. Zahartzaroko erotasuna garaitze bidean - Zientzia.eus Zahartzaroko erotasuna garaitze bidean
Osasuna
td class="art-testua" valign="top">
Alzheimer-en eritasuna edo zahartzaroko erotasuna erotasun guztien %70en errudun da. Oraintsu aurrerapauso garrantzitsu bat eman da eritasun honen aurka. Konrad Byreuther biologoak eritasuna eragiten duten geneak identifikatu berri ditu.
Gene hauek lotan egoten dira, baina une batean lanean hasten dira –zahartzaroan batez ere– eta neuronen mintzei erasotzen dien albumina bat sortzen dute. Neuronak hondatuak geratzen dira eta gaisoak ezin ditu bere ekintzak kontrolatu. Bukaerako fasean eria landare moduko bilakatzen da: ezin du arrazonatu , ezta bere kabuz jan, jantzi edo beste gauzarik egin ere. Besteengandiko dependentzia osoa du.
Bost urteren buruan eta injinerutza genetikoaren laguntzaz, eritasun hau garaitua izango dela uste da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9e78ca035948 | http://zientzia.net/artikuluak/newton-eta-optika/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Newton eta optika - Zientzia.eus | Newton eta optika - Zientzia.eus
Newton fisikari esperimental gisa agertuko zaigu arlo horretan, beste bietan fisikari/matematikari teoriko gisa duen aurpegiaz bestelakoa erakutsiz.
Newton fisikari esperimental gisa agertuko zaigu arlo horretan, beste bietan fisikari/matematikari teoriko gisa duen aurpegiaz bestelakoa erakutsiz. Newton eta optika - Zientzia.eus Newton eta optika
Fisika
Matematikaren eta Mekanikaren arloetako lanez gain, Newton-en ekarpenetako sail handi bat argiaren izaera eta konportamoldeari buruzko esperimentu eta teoriek osotzen dute, eta horiek aipatzea izango da lan honen helburua. Hain zuzen, Newton fisikari esperimental gisa agertuko zaigu arlo horretan, beste bietan fisikari/matematikari teoriko gisa duen aurpegiaz bestelakoa erakutsiz.
1. Noiz eta nola idatzi zuen OPTIKA lana.
1. Irudia: Experimentum crucis.
Beste arloetako lanen jatorriarekin gertatu zen bezala, kasu honetan ere, Newton-en Optikarekiko loturaren hasiera, epidemiarekin batera hasi zuen erretiroan kokatu behar da, alegia 1666. urte inguruan, hogeitahiru urte zituela. Gero, 1669.ean Optikazko irakasle bihurturik daukagu, eta 1672. urtean, bertako "Fellow" delarik, otsailaren 8an argiari buruzko lan bat irakurri eta aurkeztu zuen Royal Society-n, "Argiari eta koloreei buruzko teoria berri bat" izenburupean. Zientzi elkarte horrek lan horri buruzko txosten bat eskatu zion Hooke-ri eta ondorioz polemika latza sortu zen, bertan Huygens-ek, Pardies-ek eta bestek ere parte hartu zutelarik eta hiruzpalau urtez luzatu zelarik.
Berriro 1675. urteko abenduaren 9an beste idazki bat aurkeztu zuen Royal Society-n, "Argiaren propietateak azaltzeko hipotesiak" izenburupean, eta hurrengo urteko urtarrilaren 20an "Zehaztasunen Diskurtsoa" . 1703. urtean batetik Royal Society-ko lehendakari izendatu zuten eta bestetik beraren kritikari zen Hooke hil zen. 1704. urtean kaleratzen da Optika lanaren lehenengo argitarapena, ordurako Newton-ek 62 urte zituelarik.
Lanaren izenburu osoa "Optika, edo argiaren isladapen, errefrakzio, inflexio eta koloreei buruzko tratatua" da eta izatez hiru liburutan banaturik dago. 1704.eko apirilaren 1eko data duen sarrerako oharrean Newton-ek berak aitortzen duenez, argitarapena ordurarte atzeratu bazuen, «eztabaidatan sarturik ez aurkitzeko» izan zen. Bizi zelarik, beste bi argitarapen egin zituen ingelesez 1717. eta 1721. urteetan, bakoitzean zenbait aldaketa gehituz; eta hil ondoren (1727.ean), beraren ohar batzuk gehituz, beste argitarapen bat egin zen 1730.ean. Ingelesezkoez gain, latinezko argitarapenak ere egin ziren bera bizi zelarik.
2. Argiari buruzko teoria Newton heltzean.
Newton-ek argiari buruzko teoriarekin egindako ekarpenaren norainokoa ulertzeko, ekarpen hori egin zenean zientzilarien artean nagusi ziren eritziak agertzea komeni da, laburki bada ere. Hain zuzen, orduan Descartes-en ideiak onartzen ziren, eta haien arauera argia presio-mota bat zen, higidurarako joera bat, ingurune fluido batean hedatzen zelarik, eta koloreak argiaren izaera den jatorrizko pultsu horren aldaketak besterik ez ziren.
Alegia, Descartes-ekin argiaren azalpen mekanizista zegoen, argiarekin zerikusirik zuten fenomenoak materia eta higidura modura azalduz, nolabaiteko uhin-mekaniko gisa, baina beti ere argiaren beraren esentziazko kualitateak baztertuz. Kualitateak inguruko partikulen higiduraz azaltzen ziren. Descartes-ek, bestalde, hiru eredu edo hipotesi gehigarri aurkezten zituen, izatez desberdinak eta elkarrekin kontrajarrita zeudenak, argiaren izaera eta propietateak azaltzeko.
2. Irudia: Aberrazio kromatikoaren funtsa.
Lehenengo hipotesia argiaren ibilbide zuzena azaltzeko asmaturik zegoen, bigarren hipotesia izpiek perturbaziorik gabe elkarrekin gurutzatzeko duten ahalmena azaltzeko, eta hirugarrena argiaren eredu gorpuskular bat zen, isladapena eta errefrakzioa partikulen erreboteen eta biraketen bidez azaltzeko. Edozein kasutan, argia pultsu homogenotzat hartzen zen, nahiz eta hirugarren hipotesia horrekin kontraesanean egon
eta beste biekin ere bai
Gauzak horrela, Newton-ek prisma bat erosten du 1664. urtean, koloreen fenomenoei buruzko zenbait saio egiteko. Newton-en eritzian, argiaren funtsezko fenomenoa zuzen hedatzearena da eta horrek nolabait uhin-ereduaren aurkako jarrerara darama, zeren, fluido batean hedatutako pultsu edo presioa izanik, argiak inguratu egin beharko bait zituzkeen oztopoak, itzal alderantz okertuz, soinuarekin edo uraren gainazaleko uhinekin gertatzen denaren antzera. Newton-en eritziz, hedapen zuzena soilik azal zitekeen argia gorpuskulu txikiz osoturik egonda, argi-iturritik irtenda espazioan zehar hedatzen direlarik. Eta eritzi hori indartu egingo da, 1672. urtean "experimentum crucis" egin ondoren, argi zuriaren osaketa heterogenoa adieraztean.
3. OPTIKAn erabilitako metodoa.
Bere lan honetan Newton lehenago "Principia" liburuan urratutako bidetik urrundu egin zenez, interesgarria gerta daiteke bertan erabilitako metodoari buruzko zenbait ohar egitea.
3.1. OPTIKAren izaera.
Optika izeneko lana, izatez, hiru liburuz dago osoturik. Lehenengo liburuaren hasieran, honako deklarazio positibista hau egiten du: «Liburu honetan ez ditut argiaren propietateak hipotesien bidez azaldu nahi, arrazonamendu eta esperimentuen bidez frogatu baizik». Horretarako, egitura berezia ematen dio liburuari.
Hain zuzen, zenbait definizio eman ondoren (argizpiak zer diren, isladapena eta errefrakzioa zer diren, ..) axioma batzuk aurkezten ditu (isladapenaren eta errefrakzioaren lege direnak) eta hortik aurrera proposizio/teoremak ematen ditu banan-banan, bakoitzaren kasuan froga esperimentalak ematen dituelarik, zenbait esperimentu (beren muntaia eta ondorioekin) aurkeztuz eta, bukatzeko, eskolio deritzen oharrak jartzen dituelarik, lorturiko ondorioak azaltzeko. Modu horretara, behin eta berriro aurkezten ditu proposizioak, zenbait kasutan --gehienetan-- teorema batekin eta beste batzuetan problema batekin batzen dituelarik.
Bigarren liburuan aldatu egiten du pixka bat helburua, eta lehenengo bi ataletan behaketak aurkezten ditu, hirugarren atalean proposizioak egiteko berriz, baina beti ere aurreko behaketetan oinarrituz.
Hirugarren liburuan, behaketekin hasi ondoren, ebatzi gabeko hogeitamaika galdera jartzen ditu airean, berak dioenez «arazo hauek ebazteko esperimentu egokien faltan» dagoelarik.
3.2. OPTIKA eta PRINCIPIA liburuetako metodoen arteko desberdintasunak.
3. Irudia: Newton-ek asmatutako isladapen-teleskopioa.
Aurreko puntuan esandakoarekin, erraz ikus daitezke Newton-en bi lan mardul hauen arteko hainbat desberdintasun. "Principia" delakoa lan bukatu eta biribila da, Matematikaren arloan oso trebatuak soilik irakurtzeko modukoa eta, azken batez, aldez aurretik ezagututako arazo batzuen sintesi sistematikoa, hala nola, Kepler-en legeena. Ostera, Optika lan irekia da, eraikitzen ari zen arlo bateko lan esperimentala, eta horregatik galdera batzuekin amaitzen da.
"Principia" delakoa, nolabait, Dinamikaren arloko iraultzaren bukaera da, eta horregatik XIX. mendeko formulazio analitikoa etorri arte ukitu gabe geratuko da. Optika rekin, ordea, bide berri bat irekitzen da, metodo esperimentala antolatuz, jende askorentzako hizkera ulergarria erabiliz, eta esperimentuen deskribapen zehatza eginez, beste edonork esperimentuok errepikatzeko bidea eskainiz.
3.3. Teoriak hipotesien kontra: Experimentum crucis.
Newton-ek Royal Society-ko idazkariari idatzitako eskutitzean, sistematikoki erabiltzen da esperimentuen bidezko argumentazioa teoria baten eraikuntzan. Edozertara, berritasuna ez datza esperimentuak erabiltzean, teoria baten frogapenerako esperimentuak espreski prestatzean baizik.
Lanaren abiapuntua behaketa baten azterketaren ondorioa da, prisma batean errefraktatu ondoren zulo biribil baten irudiaren luzapen anormalaren azterketarena prezeski. Fenomeno hau ezustekoa zen optika geometrikoaren legeen arauera, baina hura azaltzeko, beti ere argiaren izaera homogenoa onartuz, lau hipotesi gehigarri egiten ziren. Newton-en lana lau hipotesi horiek baztertzean oinarritzen da, horretarako esperimentu egoki eta independenteak antolatuz, eta horrela hipotesi horiek faltsuak direla garbi erakutsiz.
Edozein kasutan, Newton konturatu egin zen ezen etengabe asma zitezkeela hipotesi berriak arazoak ulerterazteko. Horregatik experimentum crucis delakoa antolatzen du, teoria bera ez dela zuzena frogatzeko, eta bere teoria heterogenoa (hots, eguzkitiko argian mota desberdinetako izpiak daudela) zuzena dela frogatzeko.
Ikus dezagun, bada, zertan datzan experimentum crucis hori (1. liburua, 1. atala, II. proposizioa, II. teorema, 6. esperimentua). Muntaia esperimentala, zulo bana duten bi ohol eta bi prismaren bidez egiten da, alboko 1. irudian adierazten den bezala. Argia lehenengo prisman errefraktatu ondoren, oholetako zuloen bidez aukeratu egiten da kolore bati dagokion izpia, bigarren zuloaren ostean dagoen prismara zuzentzen delarik. Lehenengo prismaren biraketaz kolore bat edo beste aukera daiteke. Horrela eginik, lehenengo prisman gehien errefraktatzen zen argia (urdina) bigarrenean ere gehien errefraktatzen zena zela ikusi zuen; neurri berean gainera.
4. Irudia: Newton-en eraztunak.
Esperimentua errepikatuz eta beti emaitza berbera lortuz, garbi geratzen zen teoria heterogenoaren aldekoa zela, eta Newton-en hitzetan ondoko bi proposizio/teoremak frogaturik geratzen ziren: «I. Proposizioa. I. Teorema: Kolore desberdinetako argiek errefrakzio-maila desberdina dute ». «II. Proposizioa. II. Teorema: Eguzkitiko argia errefrakzio-maila desberdina duten izpiez osotuta dago».
Esperimentu giltzarri honetan, beraz, argiaren sakabanaketa argi zuria homogenoa ez delako gertatzen dela frogatzen da, eta errefrakzioak ez dituela propietateak aldatzen. Prisma ez da argiaren aldatzailea; analizatzailea baizik. Modu berean, errefrakzio-maila bakoitzari kolore bat dagokiola ikustean, koloreak izpien jatorrizko propietateak direla pentsatzera zeraman eta horrek argizpien izaera gorpuskularraren ustea indartzen zuen, zeren gorputz batek soilik eduki bait zitzakeen propietate finkoak; eta hori Newton-en aurkakoek defenditzen zuten ingurunearen higiduraren aurka zihoan.
4. Newton-en garaiko fisikarien erreakzioa.
Bere lanaren bukaeran Newton-ek eskatu egin zion Royal Society-ri era horretako esperimentuak bultzatzea, baina, ikusiko dugunez, oro har izan zuen erantzuna, berarentzat harrigarria eta mingarria izan zen. Hain zuzen, berak teoria bat aurkeztu zuen eta kritikariek teoria hori hipotesitzat hartu zuten.
Royal Society-k Hooke-ri eman zion enkargua, Newton-en lanari buruzko txosten bat egiteko, eta berak prestaturiko oharretan nolabaiteko ezeptizismoa agertzen zuen. Nahiz eta lan bikaintzat hartu, Newton-en teoria hipotesi irudikortzat hartu zuen. Modu berean mintzatu zen Pardies, fenomeno horiek ulertzeko bestelako azalpenak eman zitezkeela bide batez esanez. Bere aldetik, Huygens-ek egiantzekotzat (vraysemblable) hartu zuen, baina segidan berak beste bizpahiru hipotesi desberdin asma zitzakeela adierazi zuen.
Nolanahi ere, hasieran eztabaida zientifikoa zena, garraztu egin zen, batez ere 1679. urtean Hooke-k grabitazioaren teoria zela eta Newton-ekin izandako gorabeherekin, zeintzuen ondorioz Principia -n Hooke aipatu ere egin gabe utzi zuen. Eta eztabaida horien ondorioz, Newton-ek atzeratu egin zuen Optika liburuaren argitarapena, harik eta 1703. urtean Hooke hil arte, horrela eztabaidaren arriskua ekidinez. Huygens ordurako hilik zegoen, 1695. urtean.
5. Irudia: Newton-en azalpena.
Dena den, interesgarria da eztabaidaren funtsa azpimarratzea. Garai hartan, Bacon-en eraginez, garai klasikoetatik zetozen zientzia matematikoetatik urrunduz, jarrera esperimentalista agertu zen natur zientzietan. Ondorioz, hipotesiak era ezeptikoan hartzen ziren eta horregatik latz gertatu ziren argiari buruz Newton-ek egiten zituen afirmazioak. Hain zuzen, Hooke-ren argumentu nagusia Newton-en teoria erabat frogaturik zegoela adierazten zuen dogmatismoaren aurka zihoan, eta modu horretara beraren asmoa ez zen izan hainbeste Newton-ena faltsua zela frogatzea, egin zitezkeen hipotesien arteko bat besterik ez zela frogatzea baizik.
Hots, lan hura hipotesi modura hartzea zen Hooke-ren helburua, teoria izatearen pretentsioa ukatuz. Honelaxe zioen Hooke-k: «Esaten dudana ez da beraren teoriaren kritika bezala hartu behar, zeren hipotesi bat bait da, eta ni ados nago berarekin parte guztietan, eta uste dut oso sutil eta irudikorra dela; koloreen fenomeno guztiak azaltzeko gai gainera. Hala ere, ezin dut sinetsi hori hipotesi posible bakarra denik; ezta frogapen matematikoak bezain egiazkoa denik ere».
Newton-ek, ostera, ez dio eritzi horri kasurik egiten eta besteen teoriaren faltsutasunean egiten du indar: «Ene eritzian, oinarrizko suposizioa bera da ezina; alegia, uhinak edo fluido baten bibrazioak argizpien modura lerrozuzenean hedatzea, inguratzen dituen ingurunean zehar norabide guztietan barreiatu eta etengabe okertu gabe».
Beraz, Hooke-k, Pardies-ek eta Huygens-ek metodo newtondarra kritikatzen dute eta aurkipenak aurkezteko duen metodo dogmatikoa. Newton-en erantzuna substantiboa da ordea, bere lehiakideen hipotesiak behin eta berriro baztertuz eta bere teoriaren aldeko argumentazioa eginez. Sakonean, komunikazio-arazoak daude, oso posizio desberdinetatik eztabaidatzen bait da.
5. Newton-en ekarpenak Optikaren arloan.
Optika lan mardulean azaldutako esperimentuak eta proposaturiko teoremak asko izanda ere, hemen ekarpen nagusientzat har ditzakegun batzuk soilik aipatuko ditugu.
5.1. Argi zuria kolore desberdinez osatuta dago.
Lehenago 3.3. puntuan azaldutako experimentum crucis delakoan finkatuz, argiaren izaera heterogenoa aurkitu zuen. Esan dugun legez, lehenengo prismaren bidez argi zuriaren esprektroa lortzen zuen eta bertatik argi monokromatikozko ararte estu bat aukeratzen zuen. Argi monokromatiko hori bigarren prismatik pasatzean, desbidatu egiten zen, baina ez zuen bestelako aldaketarik pairatzen. Horrela, argi zuria kolore desberdinetako izpien nahastea zela ondorioztatu zuen, kolore bakoitzak errefrakzio-maila konkretua zeukalarik.
5.2. Isladapen-teleskopioa.
6. Irudia: Ur-tantan gertatzen diren isladapen eta errefrakzioak.
Aurreko esperimentuko emaitzen bidetik, Newton konturatu egin zen ezen lente arruntekin egindako teleskopioek muga batzuk zeuzkatela, eta era horretara aberrazio kromatikoaren arazoa azaldu zuen.
Berak zioenez (VII. Proposizioa. VI. Teorema), «Argizpien errefrakzio-maila desberdinek teleskopioen perfekzioa eragozten dute». Newton-en arrazonamenduaren funtsa ulertzeko, lente ganbila, oinarrian elkar ukitzen dauden bi prismek osotzen duten multzoaren antzekoa dela jo dezakegu (ikus 2. irudia). Bertan erraz ikusten da, kolore bakoitzak bere fokua izango duela eta ondorioz irudi eskasa lortuko dela aberrazio kromatiko horren kausaz.
Arazo hori gainditzeko, Newton-ek teleskopio-mota berri bat egitea proposatu zuen. Prezeski, bere hitzetan, «Errefrakziozkoak izanik luzera bateko teleskopioak hobatzearen ezintasunaz konturaturik, isladapenaren bidezko tresna bat asmatu dut,... ». 3. irudian Newton-ek asmatutako teleskopioaren eskema adierazten da, bere liburuan agertu zuen bezala.
Ikusten denez, barruko gainazala beltza duen hodi luzearen hondoan, ispilu esferiko bat jartzen da, eta horren bidez izpiak kontzentratu egin daitezke eta prisma errektangeluarraren bidez okularera eraman. Teleskopio-mota honek garrantzi handia hartu zuen hurrengo mendean W. Herschel-en eskutik.
5.3. Newton-en eraztunak.
Optika lanaren bigarren liburuan gorputz garden meheen isladapenari, errefrakzioari eta koloreei buruzko behaketetan, gaur egun Newton-en eraztunak izeneko fenomenoaren deskripzioa eta zergatikoaren azalpena ematen da (nahiz eta azken hau zuzena ez den; benetako azalpenerako interferentziak eduki behar bait dira kontutan, hots, uhin-eredua). Fenomeno hori argiak oso aire-filme mehea zeharkatzean gertatzen da, kasurako 5. irudiko beirazko AB gainazal laun eta CDE gainazal esferikoaren artean dagoena zeharkatzean (gainazal esferikoa lente laun-ganbil batena izanik).
Optika lanean agertu zituen irudietan, lehenengoan eraztunen deskripzioa egiten da (4. Irudia) eta bigarrenean (5. Irudia) berak ematen duen azalpena, zeinaren arauera eraztunak gainazal kurboan gertatzen den transmisioaren eta isladapenaren arteko alternantziaz sortzen diren.
5.4. Ostadarraren azalpena.
7. Irudia: Ostadar nagusiaren eta sekundarioaren jatorria.
Honelaxe planteatu zuen arazoa: «IX. Proposizioa. IV. Problema: Aurkitutako argiaren propietateetatik abiatuz, ostadarraren koloreen zergatikoa azaldu». Atal horretan bere aurretiko ikertzaileen zenbait ikerketen berri eman ondoren (Descartes-ek berak Les Météores liburuan azalduta zeukan neurri batez), lotu egiten ditu emaitza horiek argiaren osaketaz egindako azalpenarekin, ostadarraren jatorria eta beraren koloreen izaera azalduz eta finkatuz. Hortaz, 6. eta 7. irudiak bere lanean aurkeztutakoak dira.
5.5. Newton-ek zeuzkan zenbait arazo.
Argiaren izaerari buruz, Newton-ek ez zuen eritzi garbirik izan denbora luzez. Izaera gorpuskularra ote zuen ala, bere garaiko gehienek uste zutenez, espazio osoa betetzen zuen ingurune batean hedatzen zen uhin bat ote zen?. Berez, Optika lanaren hirugarren liburuko galderetan bi izaerak erabiltzen ditu inplizituki, baina gero eta gehiago jo zuen eredu gorpuskularra defenditzera.
Uhin-eredua onartzeko zuen oztoporik latzena, argiaren hedapen zuzenean aurkitzen zuen, zeren uhinek inguratu egiten bait dituzte oztopoak. Argiak antzekorik egiten zueneko fenomenorik ez zen bere garaian ezagutzen, nahiz eta 1665. urtean F.M. Grimaldi-k hagaska baten itzalean ararte argitsu eta ilunak behatu zituen. Baina difrakzioa ehun eta berrogeitamar urte geroago ulertuko zen. Hala ere, Newton-en eraztunak interferentzi irudiak ziren, baina berak beste azalpen bat eman zion fenomeno horri.
Polarizazioaren kasua, uhin-ereduaren aldeko arrazoia izan zitekeena berau, eredu horren aurkako argudiotzat hartu zuen. Hain zuzen, Huygens-ek Islandiatik ekarritako espatu-kristalekin aurkitu zuen fenomeno hori; baina Newton-ek bere buruan uhin eskalarrak zeuzkanez, polarizazioa ulertezina bihurtu zitzaion uhin-ereduan.
Errefrakzioaren azalpenean ere, Snell-en legea azaltzerakoan, teorikoki alderantzizko erlazioak lortzen dira bi ereduekin, angeluen sinuen arteko zatidurarako: eredu gorpuskularrean v 2 /v 1 erlazioa lortzen bada, uhin-ereduan v 1 /v 2 lortzen da. Hots, eredu gorpuskularrean abiadura handiagoa aurresaten da ingurune dentsoagoetan eta uhin-ereduan alderantziz; beraz, horren arauera bi ereduen artean erabaki zitekeen. Hala ere, erizpide horrek ez zuen balio bi ereduen artean erabakitzeko; argiaren abiadura handiegia bait zen eta bera neurtzeko ahaleginek kale egiten bait zuten. Hortaz, arazoa ebatzi gabe geratu zen.
"Optics" liburuaren bigarren edizio frantseserako irudia goain, eta jatorrizko edizioan agertu zen bezala behean.
Dena den, Hooke-k eta Huygens-ek egindako lana ahantzi gabe, Newton-en prestigio zientifikoa tartean zela, bere ondorengo urteetan eta, oro har, XVIII. mendean, eredu gorpuskularra nagusitu zen, harik eta XIX. mendean Young, Fresnel, Fraunhofer eta besteren lanak agertu arte.
6. Amaiera modura.
Aipaturiko ekarpenetako bakoitza zientzilari baten izena goraipatzeko nahikoa izanik ere, zer esanik ez, haiek guztiak egiteko gai izan zen Newton zientzilariak leku berezia bete du Fisikaren historian. Eta Newton zientzilaria diot; zientziaren ikuspuntutik soilik jotzen bait dut eredugarri. Newton gizona ezin bait dut eredutzat hartu, zeren dauzkagun datu guztien arauera, gizon ziztrin, haserrekor, berekoi eta abar izateaz gain, 1697. urtean, Londres-en inguruan soilik, faltsifikatzaile izatearen akusaziopean hemeretzi pertsona eraman bait zituen urkamendira inolako gupidarik gabe.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f712031d423a | http://zientzia.net/artikuluak/teknika-kirurgikoen-eboluzioa-begi-lausoen-operazi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Teknika kirurgikoen eboluzioa begi-lausoen operazioan. Kristalino artifizialaren ezarrera - Zientzia.eus | Teknika kirurgikoen eboluzioa begi-lausoen operazioan. Kristalino artifizialaren ezarrera - Zientzia.eus
Begi-lauso izena ematen zaio begi-globoko kristalinoaren opakotzeari hau erabatekoa nahiz partziala izan. Behaketa zuzenaz atzeman zitezkeen begi-erasanen aurrean edukitako jarrera enpirikoak, posible egin zuen ikusmenaren txikiagotzea.
Begi-lauso izena ematen zaio begi-globoko kristalinoaren opakotzeari hau erabatekoa nahiz partziala izan. Behaketa zuzenaz atzeman zitezkeen begi-erasanen aurrean edukitako jarrera enpirikoak, posible egin zuen ikusmenaren txikiagotzea. Teknika kirurgikoen eboluzioa begi-lausoen operazioan. Kristalino artifizialaren ezarrera - Zientzia.eus Teknika kirurgikoen eboluzioa begi-lausoen operazioan. Kristalino artifizialaren ezarrera
1987/08/01 Munoa, Jose Luis Iturria: Elhuyar aldizkaria
Medikuntza
Begi-lauso izena ematen zaio begi-globoko kristalinoaren opakotzeari, hau erabatekoa nahiz partziala izan. Gertakizun hau nolabait argitu nahiz, ondorengo teoria formulatu zen: garunetik jariatzen zen likido bat izango litzateke.
Begi-lauso izena ematen zaio begi-globoko kristalinoaren opakotzeari, hau erabatekoa nahiz partziala izan. Behaketa zuzenaz atzeman zitezkeen begi-erasanen aurrean edukitako jarrera enpirikoak, posible egin zuen ikusmenaren txikiagotzea edo galera zuten pertsonetako batzuen begi-niniak tonalitate griskara edota erabat zuriska zuela ohartzea, pertsona normaletan beltza zen bitartean.
Gertakizun hau nolabait argitu nahiz, ondorengo teoria formulatu zen: garunetik jariatzen zen likido bat izango litzateke; ikus-nerbioetan barrena (hauek hodi hutsak bailiren jotzen bait ziren) kristalinoaren eta begi-niniaren arteko espazio erabat teorikoan jalkiko zen likidoa hain zuzen. Grekoek hipokina deitu zioten, sufusio eta gutta opaka eta arabeek esaldi batean laburbildu zuten bai patogeni mekanismoa eta bai izendapen espezifikoa.
Esaldi hau al ma an nazel fil ain (begian isurtzen den ura), historiara Konstantino Afrikarra izenarekin pasatu den fraile ibiltari batek eraman zuen Salerno-ko Eskolara. Aipatu esaldia luzeegia eta deserosoegia gertatzen zen diagnostikoa izendatzeko eta leku batean jausten den uraren ideia hartuz, hitz bakar batera laburtu zen: katarata edo ur-jausia hitzera. Ondoren, termino hori ia hizkuntza guztietara pasatu zen, jatorriz latinoak diren hizkuntzetan halako zailtasun bat egon arren; ez bait da erraza begi-globoaren barruan egiazko ur-jausiak sor daitezkeela pentsatzea.
Euskaraz, ordea, herriak beste bide batetik izendatu du egoera hori. Begiak bere gardentasuna galtzen zuela ikusiz, horixe izan da euskaldunek nabarmendu nahi izan dutena. BEGI-LAUSOA edo BEGI-GANDUA lirateke esamolderik ezagunenak.
Begi-lausoa, beraz, garuneko eta ikus-nerbioetako eritasun baten ondorio litzateke. Ikusmenaren izpirituaren desintegraziotik sortutako humore ustela, begi-niniaren eta kristalinoaren arteko hutsartean kokatzen zen, kristalinoa partzialki erasanez. Espazio honetan gertatzen zen akuosoaren eta pneuma ren anabasak ikusmena suntsitzen zuen; hortaz, elementu opakoa zati batean humore urtsuan (akuosoan) eta beste zati batean kristalinoan zegoela suposatzen zen.
Begi-ninian kokaturiko traba hori ongi sistematizaturiko ebakuntza kirurgiko baten bidez eta erizpide tekniko naturalista batez kentzea medikuntza hinduan planteatzen da lehenengoz. Susruta, Benares-eko zirujanoaren idatzietan (K.a. IX. eta VIII. mendeetakoak), xehetasun osoz deskribatzen da begi-lausoen operazioa eta gorde beharreko higiene- eta asepsi arauak.
Askoz ere beranduago, XII. mendean, Al-Gafiki okulista kordobarrak kristalinoaren erreklinazio bidezko begi-lausoen operazioa deskribatzen du, Susruta-k esandakoari ia erabat jarraituz.
1583an jadanik, Bartisch-ek deskribatu zuen kristalino-zati baten berezko zurgapena aurre-ganbaran, eta hemendik zenbait begi-lauso motatan eraginkorra izaten zen teknika berri bat proposatzera iritsi zen.
3. Konjuntiba
17. AStze kamera
18. Kristalinoaren lotailu esekitzailea (betile-zonula)
Jacques Daviel-i (1752) dagokio erauzketarako egokierak zabaltzearen meritua; ia begi-lauso mota guztietara hedatu bait zituen. Autore honexek berak arrakasta handia lortu zuen begi-lausoaren kapsula-barneko erauzketaz, h.d. kristalino osoarenaz, matxardak erabiliz burutu zuenean. Prozedura hau, (aldakuntza desberdinekin --matxardak, bentosa, krioerauzketa kristalinoaren izozketaz, etab...--) izan da aukerako teknika XX. mende osoan zehar.
Prozedura kirurgiko hauen artean nabarmentzekoa da espainiarrek eduki duten parte-hartzea: horren erakuspen argia da Hermenegildo Arruga, Ramon Castroviejo, Ignacio Berraquer eta honen seme Jose Ignacio doktoreek lortu duten ospe eta sona.
Opazifikatutako kristalinoaren erauzketak pazienteei ikusmena berreskuratzeko ahalmena ematen zien ia berehala. Ikusmena, ordea, zenbait mioperen kasuan izan ezik, oso zirriborrotsua zen eta beraz iharduera asko burutzeko ezintasun ia osoan aurkitzen ziren, ikusmen-txikiegitasun honek menpekotasun- edo dependentzi maila handia suposatzen zuelarik.
Kristalinoaren erauzketak sortutako ikusmen-galera konpentsatzeko botere dioptriko egokia zuten kristal zuzentzaileak erabiltzea beharrezkoa zen (antioju batean muntatuak), eta horrela lortzen zen ikusmen-zolitasuna hamar hamarrenekotara irits zitekeen, bai hurbileko ikusmenean eta baita urrunekoan ere. Baina pazientearen murrizketa kanpimetrikoak eta lentearen esferikotasun-aberrazioaren ondorioz ingurunearen pertzepzioan jasaten zuen segurtasunik ezak, ohizko ibilera eta beraz pazientearen independentzia baldintzatzen zuten.
Interbentzioa begi bakarrean egiten zenean, ezinezkoa bihurtzen zen ikusmen binokularra edo begibikoa; jasotako irudien dimentsioa oso ezberdina bait zen bat-egite zuzen eta egokia posible egiteko. Honek ikusmen bikoitz iraunkorra zekarren eta kasu askotan begi bat estal eraztera behartzen gintuen.
Gero eta elaborazio zehatzagoa eta finagoa duten ukipen-lenteen erabilerak posible egin du arazo horietako gehienak konpontzea, eta lentilak kasu jakin bakoitzerako egokitzen direnez, lehen aldiz lortu ahal izan da begibiko ikusmen onargarria eta eremu-zabalera handiagoa eta irudien distortsiorik gabeko ikusmen-zolitasna.
Ukipen-lenteak egungo propagandak suposa dezakeena baino zaharragoak direla gogorarazi nahi genuke. Lehenengoak 1887an agertu ziren, Zurich-eko Eugene Pick-ek egindakoak, eta afaki kasuetan (h.d. kristalinorik ez dagoenean) bereziki erabilgarri direla kontsideratzen da. Pariseko optikari batek, E. Kait izeneko batek, 1888an ere ukipen-lenteak fabrikatu zituen; gutxi gorabehera 8 mm-ko diametroa zuten lente flotatzaileak (solteak, askeak).
Geroztik ukipen-lenteen eboluzioa material berrien ikerkuntzari lotua joan da. Horrela lortu ahal izan dira lente arinagoak, gasentzat iragazkorrak direnak, beren transparentzia edo gardentasuna pixkanaka hobetuz eta pazienteak ere hobeki jasatzen dituelarik. Iraupen luzekoek arazo optiko eta terapeutiko askoren konponbidea erraztu dute. Baina elementu berriak agertzen direnean askotan gertatu ohi den bezala, lente berriek beste arazo batzuk sortu dituzte; lente horien eramaileak kontrol eta higiene arretatsua gorde behar bait du, aldizka medikuaren kontrol eta behaketarekin batera.
Begibarneko lenteen historia luzea izan da eta liluragarria arlo askotan. Ezinezkoa gertatzen da gaur egun lehen aldiz kristalino opakoa lente artifizial batez ordeztea nori eta nola bururatu zitzaion erabakitzea, baina harriagarria irditu arren Casanova zaldun ospetsuak bere Memoria entzutetsuetan, dagoeneko 1766an Tadini izeneko oftalmologo ibiltari batekin edukitako hizketaldi bitxi baten berri ematen digu.
Tadini honek Dukesa baten aurrean erregutu zezala eskatu zion, operatzeko baimenik ea lortzen zuen, bere kristalinoa in situ kristalezko lente batez ordezteko. Itxuraz ebakuntza ez zen burutu, baina dena den Tadini berritsu bezala izendatu zuen Dresde-ko oftalmologo batek, harek proposatutako operazio berbera egin zuen Leipzig-eko hirian eta 1797. urtean, aurrez pentsa zitekeen zoritxarreko ondorioekin, Schieferli okulista suitzarrak kontatzen duenez.
Isilune luze baten ondotik, J. Föster-ek umorezko artikulu bat argitaratu zuen 1940an Leeds Medical Society Magazine delakoan An oculist in America izenburuarekin. Lan honetan, Föster-ek prozeduraren alde on eta txarrak aurrez aurre jartzen ditu, Amerika gazte baten eta bere ingurune ekonomiko aberatsaren ikuspegi ausart, jakinguratsu eta aztertzaile zorrotzetik begiratuz.
Garai berekoak dira Dk. Harold Ridley oftalmologo ingelesak egindako behaketak: RAF-eko pilotu-kopuru nahikoa handi batek begietako zauri sarkorrak edukirik, molestiarik gabe jasaten zituzten begi barnean metil-metakrilatoz osatutako abioi-garlingaren zatiak. 1947an, saio kirurgiko bat burutzen ari ziren bitartean, ikasle batek itxuraz begibistakoa zen galdera bat egin zio Ridley-ri: - Jauna, kristalino opazifikatua erauzi ondoren, ez al duzu bere ordez ezer jartzen ondoren?.
Galdetuaren autoritatea galdetzailearen mailarekin konparatuz erantzuna berehalakoa izan zen, ohi bezala antioju egokiak erabiliz konpentsazio optikoa lortzen zela esanez eta justifikatuz. Baina Ridley-ren adimen argiak ez zuen iradokizuna baztertu eta hortik abiatuz begi-lausoaren historian atal berri eta funtsezko bat irekiko zuen lan-teoria bat formulatu eta martxan jarri zen.
Eredu bezala giza kristalinoa hartuz eta Raynords Optical-eko Ernest Ford jaunaren laguntzarekin, Ridley-k Perspex CQ gaiaz osaturiko lentea diseinatu eta prestatu zuen. Gai hau Imperial Chemical Company deituak fabrikatzen zuen metil-metakrilatoaren polimeroa besterik ez zen.
Ustez zuzena eta egokia izan zitekeen lentea eduki ondoren, Ridley-k begi-lausoaren kapsulaz kanpoko erauzketa burutu zuen, h.d. kristalinoaren lodiera osatzen duten masak kentzea, atzeko kapsula sostengune edo euste-plano bezala errespetatuz, eta ondoren kristalino artifizial berria ezarri zen aurretik garbitutako espazio horretan.
Hasieran erabilitako lenteak astunegiak ziren eta finkagailu egokirik ez zutenez beti konplikazioak sortzen ziren lehenxeago edo geroxeago eta noizean behin dramatikoki ere amaitzen ziren.
1964.ean, hamabost urtez gai horretan buru-belarri murgildurik etengabe ikerketa-lanetan ibili ondoren, Ridley-k 70 kasu operatu zituen bere kontura. Hirschman-ek (1984) dioenez, 25 urtean Ridley-ren lente bat eraman duen paziente bat aztertzeko aukera eduki du, gaixoaren jasamena aparta izanik, eta berekasako ikusmena zazpi hamarrenekora iritsiz.
Prozeduraren analisi kritiko, baina aldi berean objetiboak, argi utzi zuen ongi sistematizatutako prozedura kirurgikoa finkatzea posible zela: begi-lausoaren kapsulaz kanpoko erauzketa eta ondoren begibarneko lentearen ezarrera, aldez arretik lentearen pisua txikiagotzea, bere diseinua hobetzea eta esterilizazio eraginkor eta kaltegabekoa lortzea ezinbesteko baldintzak izanik.
Denbora pasa ahala jasotako esperientziak agerian jarri zituen arazoetako beste bat, atzeko kapsularen opazifikazioarena zen. Kasu hauetan, bai lehen eta baita orain ere, atze-kapsularen diszisioa (edo banantzea) behar-beharrezkoa da. DISZISIO hau (garai batean ebakuntza kirurgiko berri bat eskatzen zuen), gaur egun kasurik gehienetan era erraz, eroso eta sinplez konpon daiteke, YAG Laser modernoak erabiliz.
Atze-kamerako lenteek planteatzen zituzten problemak eta beren kokapen eta euste-sistemak sortutako konplikazioak zirela medio, zenbait zirujanok kokapen eta finkapenerako sistema berriak asmatu zituzten lentearen lokadura ebitatu asmoz, horrela bere leku egokian ezarria jarraituz oftalmologoaren kontrolerako eskuragarria izan zedin. Joera berri honek aurre-kamerako begibarneko lenteen aroari eman zion hasiera.
Italiako Benedetto Strampelli irakaslea izan zen aurre-kamerakoa soilik zen lentea lehen aldiz diseinatu zuena. 1953an menisko forma zuen inplante bat deskribatu zuen (12 bat mm-ko erradioa zuena eta formaz laukizuzena). Erdiko espazio edo hutsunean lente optikoa kokatzen zen eta inplantearen gainerantzekoa sostengu-egiturari zegokion. Aldi berean, Londres-en, Peter Choyce-k ere inplantea aurre-kameran egitea eta kokatzea hautatu zuen, Mark VIII eta IX izenez ezagutzen diren lenteak diseinatuz.
Aurre-kamerako (hau da, begi-niniaren aurretiko) inplante edo ezarreraren abantailak honela laburbil daitezke:
Bere osotasunean pieza bakarrekoa da eta material bakarraz osatua dago.
Bere finkapena irmoa da; inolako desplazamendu-aukerarik gabekoa.
Egituraz planobakarra denez, zaurian ezartzeko distortsio oso-oso txikia nahikoa da.
Irisaren erauzketa sektoriala egin ondoren erabil daiteke.
Aldez aurretik begi-lausoaz operatua dagoen begi batean kapsulabarneko nahiz kapsulaz kanpoko prozedura bidez edo baita ezarrera sekundario moduan ere ezarria izan daiteke.
Bere zentraketa egokia eta zuzenak ez dakar inolako asaldurarik begi-niniaren dinamikan edota posizioan.
Prozedurak dituen desabantailak hauexek lirateke:
Deskribaturiko ereduek tamaina jakin eta berezi bat zuten. Horregatik kasu bakoitzean gutxienez hiru lente edukitzea beharrezkoa zen. (Gaur egun, helduleku elastikoak dituzten aurre-kamerako lenteekin zailtasun hau erabat konpondua dago).
Zaila gertatzen zen erabateko doikuntza lortzea; begi-globoaren dimentsioen aldaketak ezin neur bait zitezkeen milimetroerditan. (Egungo lenteek zailtasun hori gainditu dute).
Ezarrera edo inplanteak errazago jasaten zituen traumak.
Ubeitis, glaukoma eta hiphemaz osaturiko sindromea gauza bakar bezala onar zitekeen, kasu askotan ikusmen-asaldura larriekin ezarrera berriro ere erauzi behar izateraino.
Begi-niniaren distortsioa sorterazten zen angelu-inkartzerazio edo euspena nahikoa maiz gertatzen zen.
Inplante horien diseinuan aldaketak oso ugariak izan dira, beren kokapenari begira eta beren sostengu- eta finkapen-guneei begira. Egile batzuek sostengu gisa irisa erabiltzen zuten, bertan finkatuz; Epstein-ek 1953-59an diseinatuak, adibidez. Clip moduko lenteak ere erabiltzen ziren irisean: Binkhorst-ek 1958an garatuak, Fiodorov-ek egindako aldaketekin edo baita Worst-enekin ere (azken honek lentea irisari lotzen zion, horrela ezarria mantentzeko).
Esperientzia zabal eta desberdin horrek frogatu zuenez, kapsulako finkapenak abantailak zituen iriseko finkapenarekiko. Iridodonesia eta fakodonesia (hots, inplantearen desplazamenduak eta irisaren ez-ohizko mugikortasuna) ia erabat desagertu ziren. Binkhorst-en J loop lenteak, Simcoe-renak, Schearing-enak (Barraquer-ena aldatua), etab., eraginkortasun handikoak izan ziren, aldi berean jasangarritasun egokiaren abantaila zutelarik.
Kratz, Charleux, Quintana, Menezo eta beste askok beren diseinuak ere hobetu egin zituzten eta gaur egun kalitatez bikainak diren begibarneko inplanteetan aukera zabala dago.
Begibarneko inplantazioa duten Perfeak aukeratzeak, beraz, zirujanoari dagokionez esperientzia pertsonala eskatzen du eta eritzi kritiko eta objetiboa, kasu bakoitzean aproposenak diren lenteak hautesteko.
Gaiak duen garrantziaz jabeturik eta informazioa eta esperientzia gaurkotu eta trukatzeko beharra ikusirik, Euskal Herriko Unibertsitateko Oftalmologi Sailak 1986ko uztailaren 4 eta 5ean kristalino artifizialaren kirurgiari buruzko ikastaroa antolatu zuen, eta 1987ko otsailaren 27 eta 28an Begiko kirurgia Inplanto-Errefraktiboaren Espainiako Klubaren III. Bilera.
Saio akademiko, praktiko, kliniko eta kirurgikoak Gipuzkoako Poliklinikan burutu ziren. Ikastaro horrek General Optika-Domilens etxearen laguntza eduki zuen eta joan den otsailean CECOIR-ek egindako bilerak hamarretik gora laborategi farmazeutikorena, begibarneko lenteen fabrikatzaile zenbaitena, etab... Saio kirurgikoak kalitate handiko bideo-zintan grabatu ziren, ondoren ospitale eta zentru unibertsitario desberdinetara banatzeko.
Ikastaro horietan, lenteen begibarneko ezarrerak gaur egun dituen arazoak tratatu ziren, eta hitzaldi eta mahainguruetan ondorengo irakasle eta doktoreek hartu zuten parte: Barahona (Salamanca), Garcia-Alix (Madril), Coret (Badalona), Menezo (Valentzia), Quintana (Bartzelona) eta Sayans (Plasencia).
Zuzeneko saio kirurgikoak ere egin ziren, Menezo eta Quintana doktoreen eta Lyon-eko Cherleux irakasleen eskutik, eta hauen osagarri bezala elkarrizketak zirujanoen eta bertara agertutakoen artean. Ekitaldi bietan berehalako itzulpena Laura Munoa doktoreak burutu zuen.
CECOIR-eko bileran maisu-hitzildi bidez landu zuen Erretina-Jaulkitzea psedofakoan gaia, Nantes-eko Soudille Eritegiko Ducorneau doktoreak, eta Pariseko Unibertsitatean Coscas irakaslearen Oftalmologi Saileko Quentel doktorea izan zen YAG Laserraren Aplikazioak gaiaren ardura eduki zuena, horri buruzko ikastaro teoriko-praktikoa eman zuelarik.
Mahainguruetan gai desberdinak ukitu ziren: Fakoe-multsifikazioa moderatzaile gisa Sayans doktorea arituz, Begi-barneko lenteen diseinu eta aukera Quintana doktorearen eskutik eta Potentzia txikiko begibarneko lenteen ezarrera miopia handian Menezo doktoreak gidatua. Beste zenbait doktorek ekarritako komunikazio solteekin aberastu eta osatu zen bilera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-278dc770da8b | http://zientzia.net/artikuluak/zientziaren-historia-medikuntza-eta-astronomia-err/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zientziaren historia: medikuntza eta astronomia erroman - Zientzia.eus | Zientziaren historia: medikuntza eta astronomia erroman - Zientzia.eus
Erroman, medikuntza grekoko lehenengo eskola, K.o. 14. urte inguruan agertu zen. Sendagilerik onena Celsus izan zen. Aipatu behar dugun beste gizon handi bat, Ptolomeo dugu. Bere lana astronomiari buruzkoa izan zen, garai hartan astronomia matematikaren adar bat bait zen.
Erroman, medikuntza grekoko lehenengo eskola, K.o. 14. urte inguruan agertu zen. Sendagilerik onena Celsus izan zen. Aipatu behar dugun beste gizon handi bat, Ptolomeo dugu. Bere lana astronomiari buruzkoa izan zen, garai hartan astronomia matematikaren adar bat bait zen. Zientziaren historia: medikuntza eta astronomia erroman - Zientzia.eus Zientziaren historia: medikuntza eta astronomia erroman
1987/08/01 Bandres Unanue, Luis Iturria: Elhuyar aldizkaria
Erroman jarri zen medikuntza grekoko lehenengo eskola, K.o. 14. urte inguruan agertu zen. Garai hartako sendagilerik onena Celsus izan zen. Honek latinez medikuntza eta kirurgiari buruzko lan bat idatzi zuen eta medikuntzaren historiari buruz daukagun iturririk oparoena da.
Medikuntza
Erroman jarri zen medikuntza grekoko lehenengo eskola, K.o. 14. urte inguruan agertu zen. Garai hartako sendagilerik onena Celsus izan zen. Honek latinez medikuntza eta kirurgiari buruzko lan bat idatzi zuen. Lan hau gaur egun Alexandriako eta Erromako bere garaiko medikuntzaren historiari buruz daukagun iturririk oparoena da. Bertan ebakuntza kirurgiko asko dago garatuta, eta erabilitako teknika batzuk benetan modernotzat jo ditzakegu. Celsusen lana Ertaroan galdu egin zen, baina Errenazimenduan aurkitu eta gero oso eragin handia izan zuen.
Galeno, XVI. mendeko grabatu Veneziar batean.
I. mendearen erdi aldean Dioskoride-k botanika eta botikari buruzko lan bat idatzi zuen. Lan honetan seiehunen bat landareren berezitasunak eta beren medikuntz balioak adieraziko dizkigu. Gizon hau botaniko eta sendagile militar izan zen. Hurrengo mendean, medikuntza grekoa Alexandrian, Erroman nahiz beste lekuetan ezarritako eskoletan izandako garapena dela eta, bere gailurreraino heldu zen. Eskola guzti hauen bitartez, Hipokratesengandik hasi eta haria etengabe jarraituz, garai hartan munduko sendagilerik aipatuena izan zen Galenoganaino iritsi gintezke.
Galeno, Asia Txikiko Pergamo hirian K.o. 129. urtean jaio zen eta 200. urterarte Erroman nahiz beste zenbait hiritan aritu zen. Medikuntza eta anatomiari buruzko ezaguera grekoak sistematizatu egin zituen eta banatuta zeuden eskola desberdinak batu. Animaliatan, eta zenbait kasutan gizakitan, disekzioa erabili zuen eta honela anatomi, fisiologi, patologi eta terapeutika-arloetan gauza berri asko aurkitu zuen. Animalia biziekin ere saiakuntzak egin zituzten, bihotzaren funtzionamendua ikertuz eta bizkarrezurrari buruzko azterketak garatuz. Filosofiaren arloan Jainkoak dena determinatzen zuenaren tesia defendatzen zuen eta gorputzaren egitura Jainkoak helburu ulerkor baterako egin zuela pentsatzen zuen.
Atomisten eta beren jarraitzaileen ideia mekanizisten kontra, Galenok gorputzaren parte guztiak mota desberdinetako espirituz beteta zeudenaren ustetan oinarritu zuen bere medikuntz teoria. Galenoren espiritu hauek ( pneuma psujikon alegia) latinez spiritus animalis itzuli ziren eta berenganako sinesmenak urtetan zehar jarraitu zuen. Galenoren medikuntza hamabost mendetan izan zen nagusi, eta behar bada iraupen honen zergatia bere ikuspegi teistan bilatu beharko da, zeren hau dela eta, bere teoriak kristauen nahiz mahometarren laguntza lortu bait zuen.
Bere gorputz-funtzioei buruzko teoria orokorrak, Harveyk odolaren zirkulazioa aurkitu arte berean jarriatu zuen. Galenoren arabera, elikagaietatik odola gibelean egiten da eta gero spiritus animalis ekin nahastuz propietate berezi batzuk lortzen ditu. Odol honen parte bat, benatatik gorputzera joaten da eta gero hodi berberetik bihotzeraino, fluxu- eta errefluxu-higidura baten bitartez.
Odolaren beste zatia, bihotzaren eskuin aldetik ezkerrera joaten da septum-eko poru ikustezinezkotan zehar, eta hemen biriketara ekarritako airearekin nahastu egiten da. Bihotzaren beroaz, odol hau spiritus vitalis delakoz kargatzen da eta odolaren parterik hoberen hau arteriatatik gorputzaren organoetaraino heltzen da, hauen funtzionamendua posible eginez. Bizi-odol honek garunean spiritus animalis ak sorterazten ditu. Hauek era huts-hutsean eta odolarekin nahastu gabe, nerbiotan doaz gorputzaren higidurak eta funtzio gorenak egin ahal izateko.
Dioskoride-ren liburuaren XVII. mendeko edizio baten orrialde bat.
Deskribapen hau gaur egun ezagutzen dugunez, errealitatetik oso hurbil ez dago, baina Galenoren garaiko ezagumendu-maila kontutan hartuz, nahikoa ona da. Zoritxarrez, urtetan gizonek Galenoren teoria berari bere ikeketarako askatasun-espirituari baino garrantzi handiagoa eman zioten, eta bere itzalak, Harvey etorri arte, fisiologiari bidea itxi egin zion.
Astronomia
Bigarren mende honetan aipatu behar dugun beste gizon handi bat, Ptolomeo dugu. Dirudienez Egypton jaio zen, baina garai hartan Egypto erromatarren lurralde bat baino ez zen. Bere bizia I. mendearen bigarren erdian hasi eta II. menderarte heldu zen. Bere lana Almagesto izenez ezagutzen da, baina bere jatorrizko grekerazko izenak matematikaren sintesia esan nahi du, zeren nahiz eta berez astronomiari buruzkoa izan, garai hartan astronomia matematikaren adar bat bait zen. Lan honen eraginak hamalau mendetan zehar tinko jarraitu zuen; Kopernikok geozentrizitatearen errakuntza demostratu arte (1543) hain zuzen.
Ptolomeoren astronomia, bere behaketetan nahiz usadio greko eta babyloniarrean oinarritzen da. Almagestoa hamahiru liburutan dago banatuta. Lehenengo bietan, sarrera gisa, proposamen astronomikoak eta metodo matematikoak aurkezten dira. Ptolomeok Lurra esferikoa zela frogatu ondoren trigonometria erabili zuen, zeren geometria esferikoa eta metodo grafikoak aski ez zirenaz konturatu bait zen. Esferaren gainean erabilitako distantzia angeluarrak hartu zituen. Horretarako zirkunferentzia 360 gradutan banatu zuen eta Almageston (I, 10) dioenez, zatikien zailtasuna gainditzeko zenbaki hirurogeitarrak erabili zituen. Honela, korden taula bat eraiki ondoren, arrazonamendu geometriko batez Ekuatorearen, Ekliptikoaren horizontearen eta meridianoen erlazioak kalkulatu zituen; baita dagozkien taulak ere.
Hirugarren liburuan urtearen egunez eta Eguzkiaren higiduraz arduratzen da. Laugarrenean, hilabetearen iraupena eta Ilargiaren teoria estudiatzen ditu. Bostgarrenean astrolabioa dakar eta Ilargiaren teoriari jarraituz, Eguzkiaren Ilargiaren eta Lurraren dimentsioak kalkulatzen ditu. Seigarrenean Eguzkiaren eta Ilargiaren eklipseak ikertzen ditu. Zazpigarren eta zortzigarrenean izarrak eta ekinozioen doitasuna dakartza. Bederatzigarrenetik hamargarreneraino, planeten higidurak izango ditugu gaitzat.
Almageston, zientziaren historian ptolomeotar sistema bezala ezagutu izan dena dago. Sistema honen arabera, Lurra eguzkitar sistemaren zentru-zentruan geldirik dago eta bere inguruan zeruetako gainontzeko gorputzak dabiltza. Besteak beste, Almageston gureganaino heldu den izar-zerrendarik zaharrena dago. Bertan mila eta hogeitazortzi izar daude, beren longitude, latitude eta magnitudeak emanik.
Almagesto idatzi ondoren Geografia bat egin zuen Ptolomeok. Hau zortzi liburutan dago banatuta. Lan honetan, informazio matematikoa emateaz gain mapak eraikitzeko behar duena erakusten du. Bere lan hau idazteko Eratostenez, Hiparko, Estrabon eta bereziki Tiroko Marinoren lanak erabili zituen.
Eguzkiaren dimentsioak ere kalkulatu zituen Ptolomeok.
Ptolomeori, optikari buruzko bi lan egozten zaizkio. Lehenengoa latinez Ptolomei de speculis izenekoa eta bestea arabez kontserbatu izan zena eta 1154. urtean latinera itzulitako Optika . Baina bigarren lan hau berak egina izatea zalantzan dago.
Erromatar zientziaren ilunabarra
Bigarren mendetik aurrera, zientziaren gainbeherakada nabarmena ikusten da. Gainbeherakada honen arrazoia, bikoitza dela dirudi: alde batetik, aldaketa ideologiko eta espirituala dugu eta bestetik aldaketa politiko eta etnikoa. Sartonek dioenez: Aro helenistiko osoan zehar hiru erlijio-mota herrikoi garatu ziren elkarren lehian; lehenengoa, antzinako paganismo grekoa; bigarrena, judaismoa, eta hirugarrena, sortaldeko zenbait misterio eta kultu; hala nola, Mitra, Zibeles eta Atis, Isis eta Osirisen kultuak. Baina misterio berri eta ulertezinaren agerpenak, Jesukristorenak alegia, eta bere gorakada gradualak, aro guztiz berri bat dakar.
Herri grekoak egin zuen esfortzu arrazionalistak espiritu zientifikoa sorterazi zuen, baina hau sinesmenaren aurrean amildu egin zen. Erromatar aroak, nolabait, gertaera honi bere laguntza eman zion, zeren presa zela eta, zientziari garrantzia kenduz teknikari edo aplikazioari eman bait zioten, eta honek pentsamenduaren garapenari eten bat sortu zion. Eten honek, ondorio bezala, iluminismoa dakar.
Ezpairik gabe kristau-aroaren hasierarekin indar irrazionalek arnasa handia hartu zuten. Antzinako metodo arrazionalak bertan behera erori ziren eta beren aurrean dogmatismo fislosofikoa agertu zen. Horrela, munduaren adierazpenaren arrazoia eta esistentzia berarena ere, alde mistikotik soilik aztertzen ziren.
Horregatik, II. eta III. mendeetan zientzia gehienetan (medikuntzan eta astronomian, bereziki) alde zientifikoaren eta erlijio-mistikoaren artean gurutzatze arriskutsu bat hasi zen; hala ere matematika, arrisku horretatik at zegoela zirudien. Baina hau ere IV-V. mendeetan amildegira erori zen eta berarekin batera zientzia osoa. Hau da, zientzia grekoaren tradizio ohoretsua bertan behera jausiz mentalitate berriari lekua libre utzi zion.
Hala ere, III. mendearen bigarren aldean bizi zen Diofantoren kasua aipatu behar dugu hemen. Zientzilari greko hau Alexandriakoa zen eta algebrari buruzko antzinako matematikalaririk onena zenaz ez dago dudarik. Diofantoren aurretik problema algebraikoak, geometriaz eta hitz egindako arrazonamenduz ebazten ziren. Beraz, behin eta berriro errepikatzen diren kantitateak eta eragiketak adierazteko laburdurak sartu zituen eta honela ekuazioak sortu eta ebatzi ahal izan zituen. Berak, binomioaren karratua ere kalkulatu ahal izan zuen. Diofanto bere garaiko irla bat bezala ikusi behar dugu.
Matematikaren arlora joera antirrazionalista astrologiaren eskutik sartu zen. Neoplatonismoak eta neopitagorismoak bereziki, sartze honi behar zuen euskarri filosofikoa eman zioten.
Plotinok (K.o. 204-269) gureganaino heldu ez den Astroen eraginari buruz izeneko liburua idatzi zuen. Aurreko mendean ikusi dugun Ptolomeok, bere lan erabat zientifikoekin batera bere Opus quadripartitum lana egin zuen. Honetan zeruetako fenomenoen eta gizakien fenomenoen arteko uztarketak aztertzen zituen. Baina, orain beste urrats bat ematen da: fenomeno fisiko bakoitzaren azpian neoplatonismoak esanahi sinboliko eta espirituala aurkitu nahi du; matematikan bertan, esangura mistikoa badagoela sinesten du.
Ptolomeok lurra esferikoa zela frogatu zuen.
Alexandriako Porfirio eta Teon-ek Ptolomeoren Almagestori buruz astrologiaz betetako komentarioak idatzi zituzten. Ildo beretik doa Hipatiak Diofantori egindakoa.
Era berean Proklok (411-485) Euklidesi egindako aipamenean honen geometriari esanahi mistikoa aurkitu nahi dio. Hala ere, Proklo adimen zorrotzekoa eta nolabait zientifikoa da. Proklorengan, gainbeherakada eta trantsizioaldi baten alderdi desberdinak ilunki nahasten dira: ahalmen abstraktua, jakinduri eta sinesmen-egarria, mistizismoa, sineskeri kultua eta aztikeria. Proklo, hitz batez, pentsakera grekoaren ondorengoa da, baina bere garaiko semea izanik, daukan altxorra gozatzeko ez da gai. Berarekin, pentsakera zientifiko-filosofikoaren historiaren aro ospetsuetako bat ixten da. Baina, aldi berean, beste aro garrantzitsu bati hasiera eman zaio: Kristautasun-aroari, hain zuzen.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-2f1371838500 | http://zientzia.net/artikuluak/irudi-analisi-automatikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irudi-analisi automatikoa - Zientzia.eus | Irudi-analisi automatikoa - Zientzia.eus
Naturarekin erlazionatzeko gizakiak dauzkan bost zentzuetan ikusmena izango da informazio zabalena eskaintzen duena, eta beraz, ilunpeko munduaz pentsatzea oso zail gertatzen da.
Naturarekin erlazionatzeko gizakiak dauzkan bost zentzuetan ikusmena izango da informazio zabalena eskaintzen duena, eta beraz, ilunpeko munduaz pentsatzea oso zail gertatzen da. Irudi-analisi automatikoa - Zientzia.eus Ikusmena giza zentzurik konplexuena da; garunarekin erlaziorik zuzenena duena, eta beraz, eritzien ez-adostasunekin lotuena dagoena. Honen ondorioz, azken urteotan begi elektroniko baten garapenaren posibilitatea planteiatu da.
Donostiako etxe baten gainean dagoen pantaila honen funtzionamendua irudi-analisi automatikoan oinarritzen da.
Eta Jaungoikoak zera esan zuen: Egin bedi argia!. Eta Jaungoikoak argia ona zela ikusi zuen. Hauxe izan daiteke munduaren sorreraren lehen eguna Genesi liburuaren arabera. Nolanahi ere, naturarekin erlazionatzeko gizakiak dauzkan bost zentzuetan ikusmena izango da informazio zabalena eskaintzen duena, eta beraz, ilunpeko munduaz pentsatzea oso zail gertatzen da.
Izan ere, ikusmena giza zentzurik konplexuena da; garunarekin erlaziorik zuzenena duena, eta beraz, bi pertsona desberdinek irudi batez eman dezaketen eritzien ez-adostasunekin lotuena dagoena. Horregatik behaketa inpartzialak behar diren zientzi lanetan, ikusmena ez da aski. Honen ondorioz, azken urteotan begi elektroniko baten garapenaren posibilitatea planteiatu da.
Gainera, ikusmen artifiziala behar duten industri makinen eta automaten agertzeak, gauzak ziren bezala ikustera behartu zuten begi hori. Horri esker irudien analizatzaile automatikoak sortu ziren.
Sistema hauek osatzeko, begiaren fisika aztertu zen, eta begiaren antzik handiena zuen tresna telebista-kamera zela ikusi zen. Biek berdin lan egiten dute, hau da, sistema optiko batek, (begian kristalino izenekoak eta telebista-kameran objetiboak) irudi bati dagozkion argi-izpiak argiarekiko sentikor den eremu laun batera (begiko erretinara edo TB-kameraren fotodetektorera) eramaten ditu. Argi-seinale hau pultsu elektriko bihurtzen da eta pultsu hauek nerbio optikoa edota kamerako zirkuituak korritzen dituzte. Beraz, eta giza begiak egiten duenaren antzera, irudien analizatzaileak inguruan duenaren informazioa hartzen du.
Gizakian informazio elektrikoa garunera joaten da. Bertan, jatorrizko irudia berregiten da oso ondo ezagutzen ez diren sistemen bidez.
Askotan, garunak memorian edo subkontzientean dauzkan irudiez baliatzen da.
Irudien analizatzailean, ondoko hau gertatzen da: telebista-kameran dagoen kuartzozko gailu batek, pixel izeneko koadrikula txiki edo puntutan banatzen du irudia. Kameraren fotodetektorean pixel horien argitasuna pultsu elektriko bihurtzen da. Detekzioa zuri-beltzean egiten da. Hala ere, irudi bat analizatu ahal izateko gizakiaren kasuan garunera garraiatu behar bada, gure kasuan ordenadore batera eraman beharko da. Horretarako pultsu elektrikoak ordenadoreak ulertzen den zenbaki bilakatu behar dira.
INASMETeko tresneriaz baliatzen irudi-analisi automatikorako.
Eragiketa hau bihurgailu analogiko digitalari dagokio eta bertan puntu bakoitzari 0-255 bitarteko balio bat eransten zaio bere argitasunaren arabera (Adibidez: puntu beltz bati 0 balioa dagokio; puntu zuri bati 255 balioa eta puntu gris bati bitarteko balio bat). Hau egin eta gero, ordenadoreak irudi numeriko hori memorizatu egiten du eta aurreko prozesuaren antzeko bidea (baina aurkako norantzan) eginez, posible izango da jatorrizko irudia telebista-pantaila batean ikustea. Prozesu korapilotsu honen abantaila nagusiak bi dira:
Irudia objetiboki ezagutu daiteke
Irudia nahi den bezala maneia daiteke, hau da, handiagotu txikiagotu, biratu, koloreztatu, beste irudi batzuekin konparatu, etab.
Guzti honegatik irudien analisi automatikoa kartografian, metereologian, biologian, metalurgian eta beste zenbait arlotan ezinbesteko bihurtu da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9c7d7d912c27 | http://zientzia.net/artikuluak/usaimenean-dago-gakoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Usaimenean dago gakoa - Zientzia.eus | Usaimenean dago gakoa - Zientzia.eus
Usainak animalien jokabidean duen eragin nabaria ezaguna da aspalditik.
Usainak animalien jokabidean duen eragin nabaria ezaguna da aspalditik. Usaimenean dago gakoa - Zientzia.eus Usaimenean dago gakoa
Biologia
Usainak animalien jokabidean duen eragin nabaria ezaguna da aspalditik. Horregatik lurraldea markatzeko, lagunak eta etsaiak identifikatzeko eta ugalketarako laguna aurkitzeko ukaezinezko papera dute animaliek isuritako substantzia usaindunek. Intsektuen feromonak zientzilarien jakinmina piztu dute azken 20-30 urteotan eta horien azterketa, identifikazioa eta jokamoldeak literatura zientifiko asko sortu du.
Feromonak, animalia batek airera igortzen dituen molekulak dira eta espezie bereko beste batean jokamolde erreflexu jakin bat sorterazten dute. Ugalketarekin zerikusi handia dute.
Intsektuen feromonak izan dira gehien aztertutakoak, sinpleenak izatetik at, intsektizida gisa erabilgarriak izango direla uste delako. (Intsektu baten feromonak erabiliz, espezie horretako aleak tranpa batzuetara erakar daitezke eta bertan akabatuak izan. Bide hau intsektuen kontrolerako oso egokia gerta liteke, zeren eta feromonak espezifikoak izanik, mota bakar bateko intsektuak hilko bait lirateke horrela.)
Ugaztunen feromonak konplexuagoak dira eta zailtasun handiak sortzen ditu horien azterketak. Gainera gizakiak feromonarik ez zuela uste zen. Uste hau ustela gertatu da Winnifred Cutler eta George Preti ikerlariek gizonaren bi feromona identifikatu dituztelako. Deshidroepiandrosterona sulfatoa eta androsterona sulfatoa izan dira identifikatutako feromonak.
Usaimenak gizakiaren jokabide sexualean izan dezakeen garrantzia aspalditik eztabaidatu izan da. 1886.ean Auguste Gallopin fisiologoak, maitasun sexuala usainen elkarrekintza zela idatzi zuen. Wilhelm Fliess alemanak usaintze-prozesu eta prozesu sexualen artean erlazio zuzen bat dagoela frogatzen saiatu zen. Freud-ek gizakiak bere usaina eta sexualitatea erreprimitu egin dituela esaten zuen. Hala ere beste zenbait zientzilarirentzat giza feromonak ez ziren existitzen eta horien ustetan garun-azalak usainaren zentzu primitiboak ordezkatu ditu gizakian. Beste batzuek kontrako eritziak mantendu izan dituzte.
Gai honen inguruan badira txutxumutxuak ere. Somerset Maugham idazle britainiarrak zera esaten zuen bere lagun H G Wells-i buruz. Wells gizon guapoa deitu daitekeen horietakoa ez zen, baina emakumezkoak ondoren zebilzkion. Maugham-ek Wells-en maitaletako bati beregan zer topatzen zuen galdetu zionean, "eztiaren usaina" zuela erantzun zion hark.
Cultler eta Preti-zen arabera, giza feromonek zeregin garrantzitsua dute emakumezkoen menstruazioaren erregulatzaile moduan. Egindako azterketek adierazten dutenez, gizonen presentziak emakumezkoen zikloa erregulatzen omen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-65775b39c3fe | http://zientzia.net/artikuluak/martitzeko-bidean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Martitzeko bidean - Zientzia.eus | Martitzeko bidean - Zientzia.eus
Martitz, gerraren ikur den planeta, EEBB eta SESBaren arteko elkarlanerako erreminta bihur daiteke.
Martitz, gerraren ikur den planeta, EEBB eta SESBaren arteko elkarlanerako erreminta bihur daiteke. Martitzeko bidean - Zientzia.eus Martitzeko bidean
Astronautika
Martitz, gerraren ikur den planeta, EEBB eta SESBaren arteko elkarlanerako erreminta bihur daiteke. Apirilean EEBB eta SESBeko gorbernuen ordezkariek Martitzen esplorakuntzarako lankidetza-itun bat sinatu dute. Sinatutako itunaren arabera, EEBBek Sobietar Batasunak Fobos-era (Martitzen satelitera alegia) bidali behar duen sateliteak lortuko duen informazioaren berri izango dute. Herri europarrak sobietarrekin batera lanean ari dira jadanik proiektu honetan.
Iparamerikarrek eta sobietarrek, beren aldetik planak dituzte aspalditik. Sobietarrek, datorren urtean Fobosera bidali behar duten zundaz gain, datorren hamarkadan Martitzera bi zunda automatiko bidaltzeko asmo irmoa dute. Gainera, zurrumurruei kasu egiten bazaie bederen, mendearen bukaera baino lehen sobietar kosmonautaren batek Martitzeko zolua zapaltzea ez litzateke harrigarria izango.
Ondoko diagraman azaltzen den proiektuan, Sobietarrek martitzeratuko luketen lagingailu geldikor bat igorriko lukete beren jaurtigailu eta erregaia erabiliz. NASAK bere aldetik, ibilgailu automatiko bat martitzeratuko luke sobietarren lagingailuaren inguruan. Iparramerikarren ibilgailuak laginak bilduko lituzke eta sobietar lagingailuari transferituko lizkioke. Azken hau guztiz beterik legokeenean, Martitz utzi eta Lurrera itzuliko litzateke. Jasotako laginak laborategi espazialean aztertuko lirateke lehenik eta Lurrekolaborategietan ondoren.
Bestalde, iparrameri-karrek, mendearen bukaerarako Martitzen gainazalean robot ibiltari bat jartzeko asmoa dute. Robot honek toki desberdinetako laginak bilduko lituzke gero zain legokeen orbitagailu bati transferituz. Azken honek Lurrera itzuliko lituzke laginak.
Bi superpotentzien arteko lankidetza Fobos-eko proiektutik Martitzerako beste zenbait proiektutara ere heda daiteke. Elkarlanerako planteatzen diren programen artean, bat da guztien artean aipagarri.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f80c0aea4ada | http://zientzia.net/artikuluak/dinosaurioak-berriro-er1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dinosaurioak berriro ere - Zientzia.eus | Dinosaurioak berriro ere - Zientzia.eus
Kretazikotik Tertziariora iragateak zientzilarien artean teoria ugari sortu dute estintzio horien jatorriari buruz.
Kretazikotik Tertziariora iragateak zientzilarien artean teoria ugari sortu dute estintzio horien jatorriari buruz. Dinosaurioak berriro ere - Zientzia.eus Dinosaurioak berriro ere
Paleontologia
Kretazikotik Tertziariora iragatea markatu zuten suntsipen masiboak eztabaidagai izan dira zientzilarien artean eta teoria ugari sortu dute estintzio horien jatorriari buruz. Batzuk, jatorria Lurraren barnean zegoenaren aldekoak dira. Beste batzuk ordea, kanpo-faktoreak aipatzen dituzte. Lehenengo teoriek bulkanismoa aipatzen dute bereziki eta bigarrenek asteroideak eta hauts-hodeiak. Suntsipen masibo hauek berriki aztertu izan dira Indian eta datu berriak aurkitu dituzte barne-jatorriko teorien alde.
Aspalditik ezagutzen dituzte geologoek Deccan partea estaltzen duten basalto beltzak eta aipatutako azterketa honek basalto horien adina finkatu du. Lehenengo erupzio bolkanikoak, duela 66 milioi urte (± 2MU) inguruan jazo ziren; kretaziko-tertziario mugan alegia. Gertaera bolkaniko hau 500.000 mila urtez hedatu zen eta nahikoa da bizi-baldintza desegokiak sortzeko; euri azido moduan batez ere. Horregatik, eskualde horretan izandako estintzio masiboak azken 200 milioi urtetan jazo den hondamendi bolkanikorik handienaren ondorio izango lirateke.
Geofisikariek gehiago sakondu eta bulkanismoaren kausa ere azaltzen dute. Aditzera eman dutenez, ezagutzen diren suntsipen masiboko bi garai nagusienak, denbora luzez lurraren eremu magnetikoa alderantzikatu ez zeneko bi garaiei jarraitu zitzaien. Alderantzikatze ezaren arrazoia, Lurraren gunean gertatzen diren higiduren abiaduraren astiroagotzea izan zitekeen. Astiroagotze honek behe-mantuan tenperatuz anomalia eragingo luke eta hori gainazalean bulkanismo moduan nabarituko litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a6d3641f2a39 | http://zientzia.net/artikuluak/paperetik-ordenadorera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Paperetik ordenadorera - Zientzia.eus | Paperetik ordenadorera - Zientzia.eus
Hewlett-Packard etxeak kaleratu berria duen scanner honek HP ScanJet izena du eta fotokopiagailuen antzera funtzionatzen du.
Hewlett-Packard etxeak kaleratu berria duen scanner honek HP ScanJet izena du eta fotokopiagailuen antzera funtzionatzen du. Paperetik ordenadorera - Zientzia.eus Paperetik ordenadorera
Periferikoak
Hewlett-Packard etxeak kaleratu berria duen scanner honek HP ScanJet izena du eta fotokopiagailuen antzera funtzionatzen du.
Hewlett-Packard etxeak kaleratu berria duen scanner honek HP ScanJet izena du eta fotokopiagailuen antzera funtzionatzen du. Makina honek laneko mahaian erabiltzeko tamaina egokia du.
Makina honek fotokopiagailuekiko duen abantaila zera da: kopiak paperean atera beharrean, edozein ordenadore pertsonalek gorde eta prozesa ditzakeen irudi digitalizatuak lortzea.
Gainera orain arteko scanner-ak orri solteekin bakarrik lan egiten badute ere, HP ScanJet-ek orrialde normalez gain liburuak, argazkiak, aldizkariak edo beste zenbait dokumentu digitaliza dezake. Daraman softwareak une bakoitzean behar duen bereizmen-maila (38tik 300 puntu/hazbete bitartean) hautatzeko aukera ematen dio erabiltzaileari.
Honetaz gain, irudiak handitu eta txikiagotzea ere posible da, testu-lanketarako programa batekin sortutako dokumentuetan tartekatu ahal izateko.
Irudiak %13 txikiagotu edo %157,8 handiagotu daitezke, hautatutako bereizmen-mailaren arabera.
HP ScanJet 16 gris-tonu desberdin bereizteko gai da, oso kalitate oneko irudiak lortzen dituelarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4a00764eba9f | http://zientzia.net/artikuluak/disko-konpaktoa-sakeleko-jogailua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Disko konpaktoa: sakeleko jogailua - Zientzia.eus | Disko konpaktoa: sakeleko jogailua - Zientzia.eus
Urte gutxitan ikaragarri miniaturizatu da disko konpaktoen jogailua, eta eramangarri bihurtu da.
Urte gutxitan ikaragarri miniaturizatu da disko konpaktoen jogailua, eta eramangarri bihurtu da. Disko konpaktoa: sakeleko jogailua - Zientzia.eus Disko konpaktoa: sakeleko jogailua
Hardwarea
Urte gutxitan ikaragarri mi-niaturizatu da disko konpaktoen jo-gailua, eta eramangarri bihurtu da.
Philips CD10 baten erraiak. CD150 ereduak, zirkuitu integratu oso bat (gurutze iluna) behar zuen beso irakurlearen higidura kontrolatzeko. Orain, hiru mikroprozesadore (zirkulu ilunak) besterik ez dira behar. Zenbakizko iragazkia eta dekodifikatzaile analogiko/numerikoa bi mikroprozesadoretan biltzen dira (zirkulu argiak). Lehen lau behar ziren (gurutze argiak).
Urte gutxitan ikaragarri miniaturizatu da disko konpaktoen jogailua, eta eramangarri bihurtu da. Alabaina, bere prezioak (75.000 pta.) eramangaitz ere egiten du.
Disko konpaktoen jogailuen garapenean miniaturizazioa izan da urratsik aipagarriena. Konpakto-jogailuak 1983.ean jaio ziren eta 15 kg pisatzeaz aparte 45 x 32 x 15cm-ko neurriak zeuzkaten. Hiru urtean ikaragarri txikitu dira. Technics SL-PX5-ak adibidez, 480 g pisatu eta 126 x 126 x 23 mm neurtzen ditu. Jogailu eramangarri honetako kalitate musika-ak ez du ezer galdu eta etxeko jogailu finkoen parekoa da.
Horrelako trinkotasuna lortu ahal izateko, hiru arlotan egin da lan: mekanikan, elektronikan eta elikadura elektronikoan. Jogailuen elektronika mikroprozesadore eta zirkuituen integrazioan egin den aurrerakadaz profitatu da. Egun, garai batean hamabost zirkuituk egiten zuten lana bost zirkuituk egiten dute. Era berean, lehen bi mikroprozesadorez osatutako bi taldek besoaren higidura erradial eta bertikala kontrolatzen zuten. Egun, mikroprozesadore bakar batek egiten du lan hori. Dekodifikatzaile analogiko/numerikoa eta zenbakizko iragazkia bi zirkuitu integratutan biltzen dira, eta lehen lau behar ziren horretarako.
1 . Pionner PDC 7 |
zientziaeus-f9075f28f68f | http://zientzia.net/artikuluak/baita-tokirik-zailenetaraino-ere/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Baita tokirik zailenetaraino ere! - Zientzia.eus | Baita tokirik zailenetaraino ere! - Zientzia.eus
EEBBtan torlojo bat bihurkin bereziaren bidez izatea lortu dute.
EEBBtan torlojo bat bihurkin bereziaren bidez izatea lortu dute. Baita tokirik zailenetaraino ere! - Zientzia.eus Baita tokirik zailenetaraino ere!
Batzuetan, torlojo bat bihurkinez eragin behar izaten dugunean, ezinezkoa gertatzen zaigu torlojoa oso toki atzemangaitzean dagoelako. EEBBtan arazoa konpondu dute, irudian duzuen bihurkin bereziaren bidez. Bihurkinaren burua eta girtena 60°-ko angelua osatuz daude. Ideia ona; ezta?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-752eb1273208 | http://zientzia.net/artikuluak/baleen-patua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Baleen patua - Zientzia.eus | Baleen patua - Zientzia.eus
Berria maiz etortzen da gugana: balen talderen bat hondartza urrun batean harrapaturik gelditu da. Zergatik hartzen dute bide hori horren izaki inteligenteek?
Berria maiz etortzen da gugana: balen talderen bat hondartza urrun batean harrapaturik gelditu da. Zergatik hartzen dute bide hori horren izaki inteligenteek? Baleen patua - Zientzia.eus Baleen patua
Ekologia
Berria maiz etortzen da gugana: balen talderen bat hondartza urrun batean harrapaturik gelditu da ez atzera eta ez aurrera, eta beren buruak hiltzen utzi dituzte. Zergatik hartzen dute bide hori horren izaki inteligenteek?.
Gertakizunak Aristoteles bera ere harritu zuen: itxuraz arrazoirik ez du, zioen. Egungo biologoek teoria ugari sortu dute gertaera tamalgarri hau argitu asmoz.
Biologo batek, hondoa jotako izurde batzuen belarribarrenetan zizareak aurkitu zituen eta horiek izurdeen nabigazio-sistema hondatu zutela ondorioztatu zuen.
Gero, izurde guztiek bizkarroi hauek zituztela ikusi zen. Beste teoria batek, baleak animalia lurtarrak izanik aintzinako oroimenei jarraituz Iurrerantz abiatzen zirela zioen. Teoria honek, baleak duela milioi urte asko ez zeudela pentsatzera bultzatuko luke.
Azken urteotan oinarri sendagoko teoriak plazaratu dira. Dan Odell Miamiko Unibertsitateko biologoak, Mexikoko Golkoaren Korronteak aztertu ditu, sateliteen bidez lortutako imajin termikoak analizatuz. Batzuetan korronte txikiak itsas bazterreko ur hotzetaraino joaten dira, ondoren urruntzeko eta desagertzeko. Ibilgutik kanpo dabiltzan korronteek, baleen elikagai nagusi diren txiripiroiak eraman ditzakete.
Txipirioiei jarraitzen zaizkien baleek azkar jaten dituzte baliabide mugatu horiek eta kostatik gertuegi eta janaririk gabe daudelako gertatzen dira taldeen enkailamenduak.
Kaliforniako zientzilari batzuk beste teoria bat proposatzen dute: baleak minimo magnetikoei jarraitzen zaizkiela alegia. Minimo magnetikoetan Lurraren eremu magnetikoak balio minimoak izaten ditu. Baleen enkailatze-tokiak Lurraren magnetismoarekin konparatu denean, zera ikusi da: enkailamenduen %95 minimo magnetikoen lerroek eta kostaldeak elkar ebakitzen duten tokietan gertatu direla. Baleen jokamoldearen arrazoia hauxe izango balitz, bidea galdu duen atomobilaren antzeko gertaera izango litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7212613e9cbd | http://zientzia.net/artikuluak/berea-ezin-berreskuratu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Berea ezin berreskuratu - Zientzia.eus | Berea ezin berreskuratu - Zientzia.eus
Garai batean katagorri arruntak, gizakiaren presioaren eraginez desagertu egin ziren. Misterioa zera da: katagorri arruntak hil baino lehen zergatik ez dira ugaldu?
Garai batean katagorri arruntak, gizakiaren presioaren eraginez desagertu egin ziren. Misterioa zera da: katagorri arruntak hil baino lehen zergatik ez dira ugaldu? Berea ezin berreskuratu - Zientzia.eus Berea ezin berreskuratu
Zoologia
Zuen arteko batzuen batzuk bederen Londreseko Regent's Park (zeinaren mutur batean Londreseko zooa bait dago) ezaguna izango duzue. Garai batean katagorri arruntak ohizkoak ziren parkean, baina gizakiaren presioaren eraginez desagertu egin ziren. 1984.ean bertan katagorri arrunta birsartzeko saio bat egin zen eta honek huts egin du. Parkean irauten dute, baina ez dira ugaltzen. Katagorri grisen interferentzia sexuala da horren arrazoia.
Zoologoek Fife eskualdean 10 katagorri arrunt gazte harrapatu zituzten eta Londreseko zooan jendaurrean egoten ohitu ondoren, parkean askatu ziren. Lehenengo hogei hilabeteetan automobilek 6 hil zituzten eta katu batek beste bat. Gelditzen diren hiruen egoera ez da ezagutzen, eta azterteketa bukatutzat jo da. Misterioa zera da: katagorri arruntak hil baino lehen zergatik ez dira ugaldu?. Erantzuna, katagorri grisen konpetentzian egon liteke. Antza denez, katagorri gris arrek katagorri arrunt arrak ordezkatzen dituzte katagorri arrunt emeak estaltzerakoan.
Gertakizun honek, bertako espezieak birsartzea zein zaila gerta daitekeen erakusten du. Joan den mendean katagorri arruntak Britainiako katagorri-espezie bakarra zen eta ugaria zen alderdi guztietan. Baina 1876 eta 1929 bitartean jendeak iparrameriketatik ekarritako katagorri grisak askatzen ibili zen. Katagorri handiago hauek katagorri arrunta ordezkatu dute, zenbait konifera-baso urrunetan izan ezik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1852e5f6a410 | http://zientzia.net/artikuluak/metro-berria-parisen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Metro berria Parisen - Zientzia.eus | Metro berria Parisen - Zientzia.eus
Sugeen moduan kurbak hartzen dituen, Boa esaten dioten metro berri baten saioak hasi dira egiten Parisen.
Sugeen moduan kurbak hartzen dituen, Boa esaten dioten metro berri baten saioak hasi dira egiten Parisen. Metro berria Parisen - Zientzia.eus Metro berria Parisen
Garraioak
Metro berri baten saioak hasi dira egiten Parisen. Tren berriari Boa esaten diote, kurbak sugeen moduan hartzen dituelako. Aplikatu diren sistema berriei esker, sei bagoiko tren baten kapazitatea zazpikoa adinakoa da. Kurba itxietan gertatzen diren gurpilen txirrioak ere ezabatzen dira diseinu berriari esker.
Ohizko trenek bi ardatzeko bogiea daukate bagoi bakoitzaren bukaeran. Tren giltzatuak ez dira berriak. Bi bagoik bogie bat elkarbanatzen dute. Beste tren giltzatuetatik Boa desberdintzean duen puntua, zera da: bagoien pisua ardatz bakarrak eustea.
Bi ardatz finko dituzten bogiek trenbide gehienetan ondo egiten dute lan, kurben erradioa nahikoa handia delako. Baina metroen lineak kaleen egiturari jarraitzen zaizkionez, oso kurba itxiak hartu behar izaten dituzte; 90°koak Pariseko metroaren zenbait kasutan. Kurba hauetan, bidaiariak molestatzen dituzten txikizioak sortzeaz at, errailen desgaste handia gertatzen da.
Boak arazo honi aurre egiteko, ardatzetan diferentzial bat dauka. Kurbetan kanpo aldeko gurpilak barrukoak baino gehiago ibili behar du eta honek sortzen ditu txirrioak eta desgastea. Diferentzialarekin oztopo hori gainditu egiten da.
Karga-ahalmen handiagoa, bagoien artean eraiki diren plataforma berriei zor zaie.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dfa55d32c99d | http://zientzia.net/artikuluak/uste-baino-epe-luzeagoko-ondorioak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Uste baino epe luzeagoko ondorioak - Zientzia.eus | Uste baino epe luzeagoko ondorioak - Zientzia.eus
Itsasoan gertatzen diren petrolio-isuriek uste baino denbora luzeagotan izan ditzakete ondorio kaltegarriak.
Itsasoan gertatzen diren petrolio-isuriek uste baino denbora luzeagotan izan ditzakete ondorio kaltegarriak. Uste baino epe luzeagoko ondorioak - Zientzia.eus Uste baino epe luzeagoko ondorioak
Ingurumena
Itsasoan gertatzen diren petrolio-isuriek uste baino denbora luzeagotan izan ditzakete ondorio kaltegarriak. Oraindik orain 1978.ean jazo zen Amoco Cadiz petroliuntziaren isuriak Bretainia aldeko arrainen ugalketa oztopatzen ari da.
Isuria gertatu zen une beretik, biologoek bertako itsas fauna arretaz aztertuz ibili dira. 1978.ean platuxa ez zen egokiro hazi; hegatsetan lesioak zeuzkaten eta asko ez ziren elikatzen. Oraindik ere Bretainiko platuxek ugaltze-organo anormalak garatzen dituzte.
Bretainiako kostaldeko platuxa emeak, beren hirugarren urtean heldutasunera iristen dira. Obulutegiak neguan zehar garatzen dira eta otsaila eta martxoan erruten dute. Egindako azterketek aditzera eman dutenez, platuxa emeen obulutegiek kalteak dituzte proportzio handian.
Ibai-estuariotako jalkinak (non platuxak bizi bait dira) poluituta jarraitzen dute oraindik. 1984.ean, hidrokarburo polizikliko arriskutsuen 100 miliaren zati zeuden; ostren haragian kantitate hori bikoiztu egiten zen. Bertan bizi diren platuxak, poluitutako jalkinekin harremanetan izan dira beren bizitza osoan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-36ffb180d3a4 | http://zientzia.net/artikuluak/robotikak-naturari-so-egiten-dio/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Robotikak naturari so egiten dio - Zientzia.eus | Robotikak naturari so egiten dio - Zientzia.eus
Bi injineru eta entomologo bat, intsektu, armiarma, karramarro eta otarrainen ibilkerak aztertzen ari dira ibiltari berriak diseinatzeko.
Bi injineru eta entomologo bat, intsektu, armiarma, karramarro eta otarrainen ibilkerak aztertzen ari dira ibiltari berriak diseinatzeko. Robotikak naturari so egiten dio - Zientzia.eus Robotikak naturari so egiten dio
Robotika
Intsektu, armiarma, karramarro eta otarrainen ibilkerak datorren robot-belaunaldia garatzen lagun dezake. USAko Oregongo Unibertsitateko bi injineru eta entomologo bat animalia hauek aztertzen ari dira makina ibiltari berriak diseinatzeko.
Artropodoek milioika urte daramate ingurugiroari aurre eginez eta horretarako oso egitura egokiak garatu dituzte. Beren hankak ez dira guztiak mekanikoki berdinak. Batzuk, gorputzari eusteko beharrezkoak ez direnean, manipulatzeko erabil daitezke. Gainera gainazal bati lot dakizkioke modu desberdin askotan.
Ikerlarien ustetan, armiarmek gauza asko irakats diezaiekete leunki eta zehazki higitu behar duten roboten diseinatzaileei. Arrakalduretan bizi diren artropodoak aztertuz, erreaktore nuklearren pareten azterketa egin dezaketen makinak egokiago diseina daitezke esaterako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-712dd73c7502 | http://zientzia.net/artikuluak/helizea-berriro-arrakastatsu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Helizea berriro arrakastatsu - Zientzia.eus | Helizea berriro arrakastatsu - Zientzia.eus
1986.eko abuztua eta 1987.eko otsaila bitartean abioi-motore berriaren frogak egin dira.
1986.eko abuztua eta 1987.eko otsaila bitartean abioi-motore berriaren frogak egin dira. Helizea berriro arrakastatsu - Zientzia.eus Helizea berriro arrakastatsu
Aeronautika
1986.eko abuztua eta 1987.eko otsaila bitartean "Unducted Fan" (UDF) izeneko abioi-motore berriaren frogak egin dira. EEBBtako Mojave basamortuan. Motore berri honek helizeak erabiltzen ditu berriro. Froga horietarako Boeing 727 bat erabili da. Boeing honi atzeko eskuineko motorea UDF batez ordezkatu zaio. Oso ondo ibili da, batez ere 0,84 matx abiaduran eta 11.000 m-ko altueran.
UDFaren bidez, abioi komertzialak turboerreaktorez dabiltzanak adinako abiaduraz ibiliko dira, baina erregai-kontsumo txikiagoz. Froga-saioetan bi motore normalen erregai-kontsumoa UDFarena baino %49 handiagoa izan da.
Aurki, beste saio batzuk egingo dira Douglas MD-80 ereduan. Gainera, zalantza asko izan baditu ere, UDF motoreak aukeratu ditu Boeing-ek B7J7 berriak ekipatzeko. 1992.erako iragarria dago B7J7 berri honen lehenengo hegalaldi komertziala.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-30dbd25dcd98 | http://zientzia.net/artikuluak/bikuina-hedatze-bidetan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bikuina hedatze bidetan - Zientzia.eus | Bikuina hedatze bidetan - Zientzia.eus
Bikuina, lamaren urrutiko lehengusu txiki bat da. World Wildlife Fund delakoak animalia kontserbatzeko operazio bat martxan jarria zuen eta arrakastatsua izan da.
Bikuina, lamaren urrutiko lehengusu txiki bat da. World Wildlife Fund delakoak animalia kontserbatzeko operazio bat martxan jarria zuen eta arrakastatsua izan da. Bikuina hedatze bidetan - Zientzia.eus Bikuina hedatze bidetan
Ekologia
Bikuina, lamaren urrutiko lehengusu txiki bat da eta duela urte batzuk indioen eta larru-trafikatzaileen gehiegizko ehizaren ondorioz desagertze bidean zegoen. Duela hamasei urte 8.000 bikuina besterik ez ziren gelditzen. Peruko gobernuak ehizaren debeku zorrotz bat zabaldu zuen herri guztian.
Paraleloki, World Wildlife Fund delakoak animalia kontserbatzeko operazio bat martxan jarri zuen. Helburu nagusia, indioen zenbait ohitura aldaraztea izan zen. Inken tradizioari jarraituz, indioek bikuinak hil egiten zituzten, hauei ilea moztearekin bakarrik konformatu ordez.
Operazioa oso arrakastatsua izan da eta egun 120.000 bikuina daudela uste da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dac22734d3bd | http://zientzia.net/artikuluak/fosil-biziak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fosil biziak - Zientzia.eus | Fosil biziak - Zientzia.eus
Kaledonia Berria inguratzen duten uretan; itsas lirio arkaiko batzuk aurkitu dituzte.
Kaledonia Berria inguratzen duten uretan; itsas lirio arkaiko batzuk aurkitu dituzte. Fosil biziak - Zientzia.eus Fosil biziak
Biologia
Batzuetan biologoek, itsasoen sakontasunean desagertutzat jotzen ziren espezieen aleak ezagutzeko aukera izaten dute ustekabean. Horrelako bat gertatu berri da Kaledonia Berria inguratzen duten uretan; itsas lirio arkaiko batzuk aurkitu bait dira. Krinoideo hauek, itsas trikua eta itsas izarra bezala ekinodermoak dira. 470 metroko sakoneran egindako araketetan, Gymnocrinus espezieko hogei ale bildu dira. Espezie hau fosil egoeran bakarrik ezagutzen zen orain arte. Argazkian ikus daitekeen espezie honek, hatzak itxiak dituen esku baten forma du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2f1b45be8bb2 | http://zientzia.net/artikuluak/artizar-beltza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Artizar beltza - Zientzia.eus | Artizar beltza - Zientzia.eus
Ikerlari-talde batek egindako argazkien azterketa berri batek aditzera eman duenez, Artizarren kolorea beltza omen da.
Ikerlari-talde batek egindako argazkien azterketa berri batek aditzera eman duenez, Artizarren kolorea beltza omen da. Artizar beltza - Zientzia.eus Artizar beltza
Astronomia
Azken hamar urteetan sobietarren Yenera untziak Artizarren irudi laranja bidali digute. Martitzen kasuan bezala, metal-oxidoei leporatzen zitzaien kolore laranja hori. Hala ere, ikerlari-talde sobietar/amerikar batek egindako argazkien azterketa berri batek aditzera eman duenez, Artizarren benetako kolorea beltza omen da eta orain arteko kolore laranja eguratsaren interferentziari zor zaio.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f71c6ebdb3c6 | http://zientzia.net/artikuluak/gerra-nuklearra-ikusleak-gosez-hilko-dira/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gerra nuklearra: ikusleak gosez hilko dira - Zientzia.eus | Gerra nuklearra: ikusleak gosez hilko dira - Zientzia.eus
Noizbait gerra nuklearrik izaten bada, parte hartzen ez duten nazioek superpotentziak baino gehiago sufrituko dute. Aski bait da hotzaldi nuklearrik txikiena munduko nekazaritza suntsitzeko.
Noizbait gerra nuklearrik izaten bada, parte hartzen ez duten nazioek superpotentziak baino gehiago sufrituko dute. Aski bait da hotzaldi nuklearrik txikiena munduko nekazaritza suntsitzeko. Gerra nuklearra: ikusleak gosez hilko dira - Zientzia.eus Gerra nuklearra: ikusleak gosez hilko dira
Noiz bait gerra nuklearrik izaten bada, parte hartzen ez duten nazioek superpotentziak baino gehiago sufrituko dute. Aski bait da hotzaldi nuklearrik txikiena munduko nekazaritza suntsitzeko.
Hotzak estaliko luke guztia.
Inaki Irazabalbeitia
Negu nuklearraz hitz egitea ez da fantasia. Inguruneko Arazoen Batzorde Zientifikoak (SCOPE-k) eginiko azterketa zehatzaren arabera, negu nuklearra aurrikus dezaketen aldaketa klimatikorik handiena da. Autore hauen ustez, askoz ere aldaketa txikiagoek (tenperatura gradu batzuk jaisteak esate baterako) izugarrizko ondorioak sor ditzakete munduko janari-produkzioan; hazkuntzako une jakin batean gertatzen bada bereziki.
Arma nuklearrek sorterazten dituzten ondorio zuzenak (haize-boladak, pultsu termikoa eta erradiazioa) ezagunak dira bai probatan eta bai Japonian egin diren bi leherketen ondorioz. Zeharkako ondorioei azken bost urte honetan eman zaie garrantzia. Hainbat estudiok aztertu ditu 5000 megatoi inguruko leherketak sorteraziko lituzkeen gertaerak eta negu nuklearra.
Demagun leherketa nuklear bateko pultsu termikoaren ondorioz hiri eta basoek su hartzen dutela. Suteek izugarrizko ke-multzoak botatzen dituzte atmosferara. Ke hau euri beltz moduan erortzen da edo atmosferan geratzen eguzkiaren argia suntsitu eta Lurrera iristea galeraziz. Atmosferako tenperaturak azpikoz gain egiten du, zirkulazio globalaren eredua erabat aldatuz. Lurreko tenperatura udan 20-30° C-ra jaisten da kontinentearen erdian.
SCOPE-k egindako ikerketak gauza bera baieztatzen du. Berorrek dioenez, 5000 megatoiko leherketak, munduko armen potentziaren erdia, argi-maila izugarri jaitsiko luke ipar hermisferioan. Tenperatura kontinenteetan egun gutxitan jaitsiko litzateke. Euri-zikloek hilabete edo gehiagoko aldaketa izango lukete.
Ikerketa honetan zera ere agertzen da: megatoi lehergailu batzuk ehunen bat hiri handitan bakarrik botako balira, mundu aurreratuaren ehuneko hogeitabosta hauts bihurtuko litzatekeela. Honen ondorioz, 80 milioi tona ke sortuko lirateke eta hauetatik 45 milioi karbono purua izango litzateke; eguzki-argiaren indargetzailerik onena, hain zuzen.
Are garrantzi handiagoa du (azterketaren arabera) olio- eta ikatz-depositu eta hirietako asfaltoa erretzeak sorterazten duen keak. Erregai fosilek eta hauetatik eratorritako materialek (asfaltoa eta plastikoa esaterako) kedar beltzeko kopuru handiak sorterazten dituzte. Zurak ez du hainbeste arazo sortzen.
Hego hemisferioko hiriak ez dira ipar hemisferioko gerra nuklearretik erabat isolatuta geratuko. Kea atmosferara apiriletik irailera bitartean jaurtikitzen bada, kez kargatutako airea eguzkiak berotu eta uhin-eran estratosferara bultzatuko du. Horrela atmosferako zirkulazio-eredu normalak ez dira lurrera itzultzeko gai izango. Aitzitik, keak ekuatorea pasatuko du. Aste gutxi barru ke-kapa mehea zabal daiteke hego hemisferioko latitudetara. Baina hemen negua izango da eta tenperatura, beraz, ez da gradu asko jaitsiko.
Kea estratosferan finkatuz, ez da euri eran eroriko. SCOPE-k dioenez bertan jarraituko du urtebetez edo denbora gehiagoz, lurreko tenperatura gradu batzuk hoztuz. Munduko euri-sistemak erabat aldatu egingo dira eta Asia eta Afrikan udan dituzten euri-jasak asko murriztuko lirateke.
SCOPE-ren ikerketako ondorio berri eta adierazgarrienak nekazal ondorio eta ondorio biologikoei dagozkienak dira. Munduko nekazal sistema handiek segituan nozitzen dituzte klimaren aldaketak.
Klimaren aldaketak eragin izugarria du munduko nekazal sistema handietan. Honek zera esan nahi du: leherketa nuklear baten xehetasun zehatzak agian ez direla jendeak uste bezain garrantzitsuak; gerra nuklear "txiki" bat aski bait da klima aldatzeko eta ondorioz nekazaritzan kalte handiak sortzeko.
SCOPEren ikerketaren arabera, haztaroan tenperatura 3-5°C jaisteak Ipar Ameriketa eta Sobiet Batasuneko uztak suntsituko lituzke. Japoniako arroz-produkzioak ere kalte handiak jasango lituzke.
SCOPEk dioenez, arriskurik handienean dauden nazioak, energi eta janari-menpekotasunean daudenak eta beren populazioarentzat energia eta janari gutxiegi daukatenak dira. SCOPEren mezua zera da: istilu honetan, partehartzaile ez diren nazioek jasango dutela kalterik handiena.
Ikerketa honek gerra nuklearraren ondoren elementu kutsatzaileek atmosferan izango luketen ondorioa ere kontutan hartu du. Ozonoaren kontzentrazioa %10etik %30era jaitsi liteke hilabeteren barruan eta urte batzuk beharko lirateke berriro betetzeko.
Hiroshima 1945. Hau ez litzateke gerra nuklearraren ondorio bakarra izango.
Zura eta erregai fosilak erretzeak, substantzia toxikozko kopuru handiak botako lituzke beheko atmosferara. Garrantzi berezia dute planta kimiko eta petrokimikoek.
Azken hamarkadan badirudi aldaketak egon direla munduko superpotentzien armategietan. Nahiz eta aldaketa hori egon, SCOPE-ren pronostikoa hauxe da: Estatu Batu, Sobiet Batasun eta Europako lurraldetako %7ak 48 ordu barru euri nuklearreko gamma izpiak jasoko ditu. Ikerketaren arabera, bonba-truke handi baten ondorioz ipar hemisferioan populazioak batezbeste 10 rad inguruko gamma izpien dosia jasoko luke. Hau lehengo maila baino 100 aldiz handiagoa da.
Euri nuklear globalaren iturri bezala, SCOPE-k instalazio nuklearrak aipatzen ditu. Guzti hau ikusirik, bi aldetatik datozen zalantzak geratzen dira argitu gabe. Alde batetik giza-jokaera hori nolakoa izango den inork ez daki; zenbat arma erabiliko diren, etab. Bestalde prozesu fisikoen ezagutza ere ez da erabatekoa; kea noraino igoko den, sute handien ezaugarriak, etab.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a3eb32f2036f | http://zientzia.net/artikuluak/udal-artxiboaren-erakusketa-tolosan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Udal artxiboaren erakusketa Tolosan - Zientzia.eus | Udal artxiboaren erakusketa Tolosan - Zientzia.eus
Nire ondoan nituen artxibariek mila xehetasun eman zizkidaten. Horien arteko bi xehetasunek laburbiltzen dute, nire eritziz, bertan ikusitakoa: koordinazioa eta erabilgarritasuna.
Nire ondoan nituen artxibariek mila xehetasun eman zizkidaten. Horien arteko bi xehetasunek laburbiltzen dute, nire eritziz, bertan ikusitakoa: koordinazioa eta erabilgarritasuna. Udal artxiboaren erakusketa Tolosan - Zientzia.eus Udal artxiboaren erakusketa Tolosan
Historia
Tolosako Kultur Etxeko igogailuan 2. solairura igotzen ari nintzelarik, ez nekien artean metalezko egitura haren barnean zerekin topo egingo nuen. Ezer ikusi aurretik, nire ondoan nituen artxibariek mila xehetasun eman zizkidaten. Horien arteko bi xehetasunek laburbiltzen dute, nire eritziz, bertan ikusitakoa: koordinazioa eta erabilgarritasuna.
Koordinazioa
Kaxa handi batzuetan pilatuta zeuden liburu eta plano guztiek, erakusketaraino iritsi arte bide luzea egin dute. Hautsa kendu zitzaienean, azkar jabetu ziren artxibariak materialaren garrantzi eta kalitateaz. Bertan azaldutako plano guztiak fitxatu zirenean sortu zen erakusketa egiteko asmoa. Baina, nola eta non egin?
Ekintza hau mila modutara era zitekeen, hau da, nolako arduraduna halako ideia sortu ohi da. Alvaro Subijana arkitektoaren eskuetan utzi zen antolaketaren koordinazioa. Honek burututako proiektua, talde-lanean oinarritu zen. Hortaz, sortutako emaitzak zenbait pertsonen eta estiloren koordinazioa behar zuen. Eta emaitza ederra lortu dutela uste dut. Kultur Etxea bera, bere espazioaren antolamendua, erakusgaien inguruko dekorazioa, giro-musika, katalogoak, bideo-pelikula, argia eta abar egoki koordinatzean datza erakusketaren ikusgarritasunaren gakoa.
Erabilgarritasuna
Zortzi milioi inguru kostatu den erakusketak helbururen bat eduki behar du. Erakusketa ikusteak asko laguntzen du helburuak hobeto ulertzen. 1840-1936 bitarteko Tolosako alderdi zaharreko plano, argazki eta zenbait proiektu dira erakusketan eskainitakoak. Garai hartan Tolosa Gipuzkoako industrigunea izan zen eta bere alderdi zaharrean egindako eraikuntza asko eta asko garai hartako araurik aurreratuenei (Pariseko arkitektoenei adibidez) jarraituz egin ziren. Eta gaur egun Tolosako alderdi zaharra gehiegi aldatu ez dela kontutan harturik, berritze- nahiz udal-lanetan oso erabilgarria suerta daiteke garai hartako planoak ezagutzea. Hortaz, ez ikerlariek edo ikasleek bakarrik; tolosarrek ere beren etxeetan berrikuntzei ekiten dietenerako oso informazio baliagarria aurki dezakete.
Azken iruzkinak
Esanak esan, erakusten den materialaren alderdi tekniko nahiz estetikoa aipatu beharra dago.
Planoetan neurketa-sistema bezala metroaren hedadura oso ongi ikus daiteke. 1840. urte inguruko planoetan "Gaztelako oinak" erabiltzen baziren ere, urte horretatik zenbat eta gehiago urrundu gero eta plano gehiagotan erabiltzen da metroa luzera-unitate gisa. Bestalde, plano gehienak koloreztatuta daude, zati desberdinak azpimarratuz. Bertan irakur daitekeen testua, kaligrafiazko letraz egina dago. Guzti hori medio, ez dut diferentzia handirik aurkitzen arte-koadro eta plano hauen artean.
Azkenik, nire eskerrik beroenak eman nahi dizkiet Tolosako Udaleko artxibariei, eman didaten informazioagatik. Tolosa 1898
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a8286795933e | http://zientzia.net/artikuluak/mekanika-kuantikoa-zertan-den/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mekanika kuantikoa zertan den - Zientzia.eus | Mekanika kuantikoa zertan den - Zientzia.eus
Bi teoria fisiko burutu izan dira mende honen hasieran: erlatibitate berezia eta orokorra batetik, eta mekanika kuantikoa bestetik. Biek denbora hartako pentsamendu klasikoan etena sortu zuten.
Bi teoria fisiko burutu izan dira mende honen hasieran: erlatibitate berezia eta orokorra batetik, eta mekanika kuantikoa bestetik. Biek denbora hartako pentsamendu klasikoan etena sortu zuten. Mekanika kuantikoa zertan den - Zientzia.eus Mekanika kuantikoa zertan den
Bi teoria fisiko burutu izan dira mende honen hasieran: erlatibitate berezia eta orokorra batetik, eta mekanika kuantikoa bestetik. Biek den bora hartako pentsamendu klasikoan etena sortu zuten.
Sarrera
Bi teoria fisiko burutu izan dira mende honen hasieran: erlatibitate berezia (1905ean) eta orokorra (1915ean) batetik, eta mekanika kuantikoa (1920ean) bestetik. Biek denbora hartako pentsamendu klasikoan etena sortu zuten. Izan ere, Einstein-en unibertso fisikoarekiko kontzepzioak aldiberekotasunaren kontzeptua aldatu zuen: erreferentzi sistema batean aldi bereko diren bi gertaera, beste erreferentzi sistema batean aldi ezberdineko izan daitezke. Mekanika kuantikoan etendura are sakonagoa izan zen.
Niels Bohr eta Albert Einstein Brusselan 1930.ean. Mende honetako fisikaren aurrerakada izugarriaren eragiletariko bi izan ziren fisikari ospetsu hauek.
Kopenhave-ko bertsio edo interpretazio ortodoxoaren arabera, mekanika kuantikoak (i) kausal ez den lege bat inplikatzen du. Beraz bi mila urteko tradizio deterministatik aldendu egin da; eta (ii) teoria neurtzen denari dagokio, ez gertatzen denari. Soegileak " parte " hartzen du mundua ikusi edo neurtzeko erabiltzen dituen tresnak direla bide. Soegileak funtsezko zeregin bat betetzen du interpretazio honen arabera. (Interpretazio honen izaera subjektiboa azpimarratua izan da zenbait autoreren bitartez (1).
Segidan, erlatibista ez den mekanika kuantikoaren formulazioa egitera daramaten zenbait esperimentu fisiko aipatuko dira. Baita teoria honen funtsezko printzipio batzuk ere.
Idazlantxo hau, liluragarri, erakargarri eta polemiko den mundu kuantikoa ulertu nahi duen eta espezialista ez den irakurlegoari zuzendua dago.
XIX. mendearen azken urteetako fisika
XIX. mendearen azkenean fisikak objektu guztiak partikulatzat ala uhintzat hartu zituen. Partikula batek posizio eta abiadura definitu bat dauzka mementu bakoitzean; ibilbide bati lotutakoak hain zuzen. Uhina berriz, posizio gabekoa eta hedatua da. Uhina, aldi berean desplazatu egiten da norabide ezberdinetara. (Pentsa ezazu, adibidez, harri batek uretara botatzean sortzen duen efektuaz). Partikulen eredu gorpuzkularra arrakasta handiz erabilia izan da planetan eta jaurtigaien higidura adierazteko. Uhin-ereduak, besteen artean, argiaren interferentzia eta difrakzio-fenomenoak azaldu ditu (2).
Nola esplika daitezke difrakzioan agertzen diren lerro beltzak? Horiek ezin daitezke argiaren eredu gorpuzkularra erabiliz esplika, zeren eredu horren arabera argia partikula-zirristada bat izanik, partikula bakoitzak ibilbide definitu bati segitzen bait dio eta bitarteko puntu bakar batetik pasatzen bait da. Azalpena, hala ere, kontzeptualki erraza da argiaren uhin-izakera onartzen bada, zeren eta uhina hedatua pasatzen da bitarte osotik. (Hain zuzen, efektu honek eraman zuen Young, 1801ean, argia ondularra zela kontsideratzera.)
Beste aldetik, XIX. mendearen azken aldean elektroia partikula zela uste zen. Beraz, elektroiak, ibilbide definitu batzuei segituz, ezin zitezkeen difrakta.
Mekanika kuantikoaren sorrera: Planck (1900ean) eta Einstein (1905ean)
Mende honen hasieran fisika klasikoaren bitartez ezin esplika zitekeen zenbait fenomeno fisiko aurkitu zen; hala nola, gorputz beltzaren erradiazioa eta efektu fotoelektrikoa.
Gorputz beltza argia isladatzen ez duen objektu bat da. Beronek argia erakar edo eman bakarrik egin dezake. Giro-tenperaturan gorputz batek ematen duen argiaren kantitatea guztiz txikia da. Hori dela eta, beltza agertzen da. Hala ere, bere tenperatura handitzen denean, gorputz beltza gero eta argitsuago bihurtzen da. (Harrikatza, esate baterako, normalean beltza izanik, gorri distiratsu bilakatzen da berotzean).
Halaber, edozein tenperaturatan gorputz beltzek kolore guztietako argia ematen dute, tenperatura txikitan begiak ikusten ez duen infragorria nagusi delarik. Tenperatura handitzen denean, gorria da nagusi, eta behar den beste handituz gero urdina. Tenperatura handitan, gorputz beltzak zuri distiratsu bihurtzen dira: hauxe da, hain zuzen, izarraren eta eguzkiaren kasua. Tenperaturaren araberako kolorearen aldaketa hau, burdinola bat bisitatu duten guztiek ezagutzen dute: altzairua labetik irtetean galda zuri distiratsua da, segundo batzuetan gorri bilakatzen da eta azkenik, gehiago hozten denean, argi ikuskorra igortzeari utzi egiten dio.
1900ean, Max Planck-ek fenomeno hauek esplikatu zituen. Bere ustez, gorputz beltz batek ematen duen energia, kolore definitu bati (hau da, uhin-luzera bati) dagokio eta energia hau kuantoz emanda dator:
E = h .
non E erradiazio elektromagnetikoaren energia, h Planck-en konstantea eta uhinaren frekuentzia bait dira.
Energia hau ez dator era jarraian; kuantoz mailakatua baizik. Kuantoak, hau da, energiaren unitate zatiezinak, Planck-ek postulatu zituen eta teoria berriranzko lehen pausoak baino ez dira.
Bestetik, argiak metal bat jotzen duenean azken honen elektroiak askatzen ditu. Fenomeno honi efektu fotoelektriko deritzo eta Hertz-ek aurkitu zuen 1887an. Fisika klasikoaren bidez esplikatu nahi zen fenomeno hau, argia uhin-erakoa zela suposatuz. Baina ezina izan zen. 1905ean, aldiz, Albert Einstein-ek azalpen bat lortu zuen. Horretarako, argia partikula baten zirristada zela suposatu zuen. Partikula hauetako bakoitzari fotoi zeritzon. Fotoi bakoitzak energia definitu bat darama, eta metalak fotoi-kopuru osoa har dezakeenez gero, energia kuantotan neurtzen da.
1905ean, beraz, argia ez zen uhin kontsideratzen. (Einstein-en ekuazio famatuaren arabera, E = mc 2 alegia, c argiaren abiadura eta m geldiuneko masa izanik, fotoiak c abiadura daramanez gero bere geldiuneko masa zero da. Hau ez da harritzekoa, zeren fotoiak beti argiaren abiaduraz higitzen bait dira).
Bohr eta osagarritasunaren printzipioa
1927an elektroien difrakzioaren lehen irudiak lortu ziren. Efektu fotoelektrikoak alde batetik, eta zenbait esperimenturen bidez elektroia partikula bat zela erakusteak bestetik eraman zuten Niels Bohr bere osagarritasunaren printzipiora. Printzipio honek zera dio: Uhin eta partikula, elkarren osagarri eta berezle diren eredu kontzeptualak dira.
Neurketa batek erradiazioaren uhin-ezaugarria erakusten badu, neurketa berberak partikula baten ezaugarriak erakustea ezinezko da, eta alderantziz. (Gaur egun zenbait fisikarik, Feynman kasu, objektu kuantikoak ez direla uhinak pentsatzen dute; ezta partikulak ere, eta beraiek analizatzeko beste eredu kontzeptual bat behar dela diote. Guk, Feynman-i jarraituz, partikuluhin bataia dezakegu eredu berri hau).
Bohr-entzat, mekanika kuantikoan aurkitzen diren zailtasunak eta problemak fisika klasikoan erabiltzen diren kontzeptuen ordez beste batzuk sortuz bazter daitezkeela pentsatzea errakuntza zen. Bohr-en ustez, azken finean, neurketa fisikoetan edozein esperimentu adieraz daiteke uhin eta partikula kontzeptuak erabiliz. Bere eritziz, objektu fisikoen irudi dual bakar bat sortzea ezinezkoa zen. Beraz osagarritasunaren printzipioa fenomeno naturalak ulertzeko muga bat da.
Beste hitzez esanda, elektroiak zer-nolako diren jakitea ezinezkoa da. Esan daitekeen gauza bakarra, zera da: inguru batzuetan (neurketa-inguruak alegia) uhin bezala portatzen direla, eta beste batzuetan (lehengoekiko osagarri direnetan hain zuzen) partikula gisa agertzen direla. Printzipio hau onartzean, naturan gertatzen denaz ahaztu egin behar da; neurtzen denarekin kontentatu beharra daukagu. (Bohr-entzat gure mundu kontzeptuala uhin eta partikula eredu klasikoek mugatua da).
Einstein-en errealismoa
Einstein-entzat (ikus bereziki bere 1949ko ohar autobiografikoak) fisikako kontzeptuak kanpoko mundu erreal batekin erlazionatzen dira. Hau da, guk asmatzen ditugun ideiak gugandik kanpo dauden gauza batzuekin (hala nola, gorputzak, eremuak, eta abar) harremanetan daude. Kanpoko objektu horiek berez existitzen dira, beraiez ari den subjektuagandik beregain izanik.
Einstein-entzat kanpoko mundu horren existentzia da, hain zuzen, zientzi oinarria. Einstein-ek, objektu material guztiek (elektroiak kasu) ongi definitutako posizioa eta abiadura zeuzkatela uste zuen, nahiz eta osagarritasunaren printzipioa dela bide neurketa bakar batean biak batera ezagutzea ezina izan (3).
Bazter al dezakegu osagarritasunaren printzipio hau?
Dudarik gabe, ikuspuntu historikotik begiratuz printzipio honek badu bere inportantzia mekanika kuantikoaren garapenean. Teoria hau bildu zuten fisikariak (Bohr, Heisenberg, Schrodinger, de Broglie, Born, Dirac, Pauli), fisika klasikoan heziak ziren. Objektu fisikoak beren eredu kontzeptualen bidez (hau da, uhin eta partikularen bidez) deskribatu zituzten. Osagarritasunaren printzipioak bideratu zuen diskurtsuaz (diskurtsu bakarra behar bada) baliaturik, mende honen hasieran aurkitutako fenomeno bereziak ulertu ahal izan ziren. (Historia hau errepikatu egiten da, beste maila batean noski, fenomeno kuantikoekin topo egiten duen edozein ikaslerengan. Hori dela eta, printzipio honek zeregin pedagokikoa bete dezake).
Tenperaturaren araberako kolore-aldaketa, burdinola bat bisitatu duten guztiek ezagutzen dute: altzairua labetik irtetean galda zuri distiratsua da, segundu batzuetan gorri bilakatzen da eta azkenik, gehiago hozten denean, argi ikuskorra igortzeari utzi egiten dio.
Hala ere, printzipioak alderdi arriskutsu bat dauka: gure unibertso kontzeptualari uhin eta partikula ereduek jartzen dioten muga alegia. Zeren aditzera ematen bait da fenomeno fisikoen adierazpen guztiak azken finean fisika klasikoaren teorien kontzeptuez esplikatu behar direla. Ulergarri da, bada, jeinu zen Einstein batek (fisika klasikoan hezia berau) mekanika kuantikoa ezosotzat hartzea (3). Edota jeinu zen Bohr batek (fisika klasikoan hezia hau ere) uhin/partikula bikoiztasuna fenomeno kuantikoak (maisukiro) analizatzeko ontzat kontsideratzea. Ulergaitza dena, aldiz, zera da: Bohr-ek bikoiztasun hori printzipio bihurtzea eta Einstein kontzeptu klasikoei atxekitzea (3).
Heisenberg-en ziurgabetasunaren printzipioa
Heisenberg-en ezberdintasunak, "ziurgabetasunaren printzipio" izenaz ezagutzen denak, zera dio: ezina dela, aldi berean, objektu fisiko baten posizioak ( x deituko diogu) eta abiadurak ( v deituko diogu) balio zehatzak edukitzea. Neurketa horien doitasuna mugatua da, zeren eta gutxienez errakuntza esperimentalek (4) ( x eta v neurtzerakoan, Ð x eta Ð v) Heisenberg-ek asmatutako erlazio hau betetzen bait dute:
Ðx . Ðv Ž h/m,
non h = h /2 (h, Planck-en konstantea) eta m objektu fisiko horren masa bait dira.
Heisenberg-en printzipioak ez duela posizioaren zehaztasunik mugatu azpimarratu behar da. x posizioa, nahi bezain doitasun handiz ezagutu daiteke (4), hau da, nahi bezain Ðx txikiz, aldi berean v abiadura ezagutzeko modurik ez dugularik. Eta alderantziz, abiadura doitasun osoz ezagutu daiteke, objektuaren posizioaren informazioa osorik galtzen bada.
Ziurgabetasunaren printzipioarekin topo egiten duen irakurleak, pentsa dezake printzipioa faltsua dela. Bizikleta bat ikusten dut aldamenean. Higitzen ez denez gero, bere abiadura zero dela esan dezaket neurketa egin barik. Beste hitz batez esanda, kasu honetan badauka eduki segurtasun osoa abiadura zero denaz (v = 0). Beraz, Ðv eta Ðx . Ðv zero dira halaber. Honek Heisenberg-en printzipioaren kontrako argudioa dirudi! (Berehala ikusiko dugu sasiargudioa dela).
Oraingoz, kontutan har dezagun honako puntu hau: batera eta aldi berean objektu fisiko baten posizioa eta abiadura determinatzeko ezintasunari. Gure lehen ikasketatik jaurtigai baten ibilbidea, beronen hasierako posizioa eta abiadura kontutan izanik, jakiteko gai izan ginen. Orain zera diogu, ezina dela hasiera horren posizioa eta abiadura ezagutzea! (Fisika ikertzen duen edozein ikaslerentzako drama hau, ez zen nolanahikoa izan jeinu batzuentzat, Einstein-entzat kasu).
Mekanika klasikoa eta kuantikoa
Goazen pixka bat atzerantz; geldirik zegoen bizikletaren adibidera. Lehendabizi, demagun arlo mikroskopikoan erabilitako zenbait zifra: h = 6,63 . 10 -34 Joule.segundo; h = h/2 = 1,05 .10 -34 J.s; m e = (elektroi baten masa) = 9,11 . 10 -31 kg.
Angstrom bat = 10 -10 metro
Hidrogeno-atomo bat, protoi bat eta elektroi batez osaturik dago. Bere diametroa gutxi gorabehera angstrom batekoa izanik, Heisenberg-en printzipioaren arabera elektroia hidrogeno-atomo batean tartean kokatua baldin badago, Ðx = 10 -10 . Beraz
Hau da, elektroiaren posizioa angstrom bateko perdoiz neurtzen badugu, ez dakigu bere abiadura zein den: zero?, 905 km/seg?, bien arteko besteren bat ala ongi definiturik ez dagoen bat?
Angstrom bateko tartean kokatuta dagoen elektroi baten abiadura ez dakigunez, ezina da elektroi horren ibilbidea eta ondoko posizioa aurresatea. 10-6 segundoarteko denboran, hasierako posiziotik oso gertu egon liteke (angstrom batzuetara alegia) edo oso urrun (905 zentimetrora, kasu).
Eman dezagun orain geldirik dagoen bizikletaren masa 10 kg-koa dela. Kasu honetan, Heisenberg-en printzipioa erabiliz:
Ðx . Ðv Ž 1,05 . 10 -34 / 10 = =1,05 . 10 -35
Bizikletaren luzera zein altuera, metro bat baino handiagoak dira. Zaila izango litzateke bizikletaren masa-zentruaren posizioa (5) angstrom baten gorabeheran kokatzea. Hori posible balitz, Heisenberg-en ekuazioa aplikatuz zera lortuko genuke:
Bistan da ez dagoela batere diferentziarik, praktikan (i) bizikleta geldirik dagoela edo (ii) beraren abiadura 1,05 . 10 -25 m/seg dela supostzen bada. Zeren eta unibertsoaren adineko tarte luzean (10 18 seg. bide delarik), bizikleta hori 0,000105 milimetro (!) desplazatuko bait litzateke.
Gainera, bizikletak geldirik dagoela ematen badu ere, lurraren edozein dardarak (automobil batek pasatzerakoan sortutakoak adibidez) 1,05 . 10 -25 m/s baino abiadura handiagoa emango dio. Geldirik dagoen bizikletaren kontraetsenpluak ez dio batere kalterik egin ziurtasunaren printzipioari. Objektu makroskopikoetan (masa handiko objektuak) printzipio horrek posizioak (edo abiadurak) zehaztasun handiz ezagutzeko bidea eman dezake. Horregatik, fisika klasikoaren legeak erabil daitezke kasu hauetan, Heisenberg eta mekanika kuantikoa existitu ez balira bezala.
Determinismoa eta mekanika kuantikoa
Mende honen hasierarte, zera pentsatzen zen: prozesu fisikoak erabat kausalak zirela, eta hau da, hasierako kondizioak emanez, geroko egoerak edo estatuak (objektuaren ibilbidea alegia) mugatzen eta determinatzen dituzten lege batzuek zuzenduak zirela.
Aurreko sailetan ikusi denez, Heisenberg-en ekuazioaren ondorio bat zera da: objektu kuantikoen ibilbidea zehaztasunez aurresatea ezina dela. Bohr eta Konpenhave-ko interpretazioaren aldekoentzat, naturari indeterminismo edo zehazgabetasuna dagokio. Einstein-entzat teoria kuantikoaren ezaugarri probabilistikoa (zehazgabetasun berau) teoria honen osotasunik ezaren adierazpide bat baino ez zen. Berak ez zuen gogoko probabilitatez finkatutako fisika. (Gaur egun, aldiz, badakigu lege probabilistikoak zientzien oinarri direla - ez fisika teorikoan bakarrik; baita biologian edo eta zientzia sozialetan ere).
Teoria kuantikoa bildu zutenek, indeterminismoa edo zehazgabetasuna aipatu eta azpimarratu zuten. Gaur egun teoria hau estudiatzen duen ikasle batek kausalitate berritzat hartu beharko luke ezaugarri probabilistiko hori. Kausalitate berri honek ez du lege klasikorik erabiltzen; lege estokastiko edo probabilistikoak baizik. Beraz, gaur egun ikasleak badakike probabilitatea laburtezinezkoa dela; probabilitateak ez duela adierazten, inola ere, mundu kuantikoaz daukagun ezaguera (subjektiboaren) neurria. Alderantziz, probabilitatea fenomeno kuantikoen funtsezko parte bat da. (Gauza bera gertatzen da hala genetikan nola populazioen teorian kasu).
Mekanika kuantikoaren zenbait interpretazio
Pentsa daitekeenez, mundu kuantikoaren problema kontzeptualei buruz hain handiak izaniko eztabaidak, ezin daitezke jende guztia baketan eta pozik utziko lukeen bertsio bakar batez buka. Izan ere, 1930. urte inguruan teoria honen interpretazio batzuk agertu ziren, Kopenhave-koa (edo ortodoxoa deritzona) tarteko zela.
Bohr-ek zuzenduriko Kopenhave-ko bertsio ortodoxoaren parte inportante bat, osagarritasunaren printzipioa da. Ortodoxoek esaten dutenez, printzipio hau Heisenberg-en ziurgabetasunaren printzipioari loturik dago. Sortzapen historikoaren ikuspuntutik begiratuta, baieztapen hau egokia da. Hala ere, diskutigarria da eta eztabaidatu da aburu hori, hau da, printzipio biek dauzkaketen erlazioa sortzapen-erlazioa baino gehiago dela.
Testuliburuetan agertzen den von Neumann-en interpretazioaren arabera, mundu kuantikoen fenomenoak bi motatakoak dira: (i) berezko prozesuak (non ez bait da ezer neurtzen edo behartzen); eta (ii) neurpen-prozesuak (proiekzioaren postulatuak zuzentzen dituela). Azken postulatu honek literatur mota bat sorterazi du (6). Von Neumann-en bertsio honen arabera, soegileak prozesu kuantiko batean (neurtzen do behatzen) parte hartzen duenean, prozesu hori zuzentzen duen legea aldatu egiten da. Hau da, badirudi laborategiko ateetatik barruranzko lege fisikoak eta laborategiko ateetatik kanporanzkoak ezberdinak direla, neurtzen denaren ala ez denaren arabera. Interpretazio honen ezaugarri subjektiboa, bistan dago (7).
Egun teoria kuantikoaren aparatu matematikoan bertsio ezberdinak egon arren, Kopenhave-koa (ortodoxoa berau) irakasten da akademian (8).
Ondorio gisa
Lantxo honen bidez, laiko den irakurlegoari –baita teoria honi aurpegi ematen dion ikasle gazteari ere– mundu kuantikoak dituen zenbait ezaugarri eta problema ezaguterazi nahi zaizkio. Honekin zera nahi genuke: irakurlearen jakingura Einstein-ek teoria zientifikoen multzoa deitu zuen jakituriaren tenplura erakartzea. Halaber, zientzian polemika eta eztabaida direla nagusi erakutsi nahi izan da. Zientzia ez da hertsi eta monolitiko den esparrua.
Atzoko teoriak gainditurik aurkitzen dira gaurko hipotesiez, eta hauei (hala espero dugu) etorkizuneko aurrerapenez gauza bera gertatuko zaie. Hori dela eta, mende honek ezagutu dituen bi teoriaren sintesia, erlatibitatea eta mekanika kuantikoarena hain zuzen, egiteke dago zenbait fisikariren ustetan.
Mekanika kuantikoa arrakasta osoz erabilia izan da zenbait arlotan; hala nola injinerutza nuklearrean eta beraren aplikazioa industri isotopo erradioaktibotan, elektronikan eta erdieroaletan, laser izpien teknologian eta fisika esperimentalean. Ikasle gazteok, gure ustez, teoria honek dauzkan problema eta polemika kontzeptualei begira egon beharko lukete.
Espero dugu fotoi-erreinuarekiko kurios diren gazte horiek beren ondokoei teoria izugarri horren fruituak pasa diezazkieten. Zeren eta beraiek Einstein-en amets zaharra, hau da, naturako indar guztien teoria bat biltzea, ikusiko bait lukete. Zoriontsu izan daitezela kuriosak; beraientzat izanen da jakituriaren erreinua!
OHARRAK
Espezialistarentzat: erlatibista ez den mekanika kuantikoaren interpretazio objektibo batek, probabilitateen gainezarmenaren printzipioa analizatu beharko luke. Gure ustez, teoria hau inguru fisiko batean dagoen sistema kuantiko batek dauzkan posibilitateei buruzkoa da. Posibilitate hauek eguneratzen dira neurketetan, non inguru fisikoa neurtzeko tresna bera baita.
Difrakzio-irudi bat ikusteko, mila esperimentu daude. Errazena, seguraski, hatzamarrez egindako bitarte txiki batetik lanpara baten argiari begiratzea da.
Honela idatzi zion Einstein-ek Max Born-i, 1948ko apirilaren 15ean (ikus The Born-Einstein Letters):
"Mekanika kuantikoak tratatzen dituen objektuei buruz bi ikuspuntu dira posible eta jakinak, eta konparatzera goaz: (a) partikula libre batek ongi definitutako posizioa eta abiadura dauzka; (b) errealitatearen partikulak ez dauzka ongi determinatutako ez posiziorik ez abiadurarik. Fisikariek ez dute gaur egun (a) ikuspuntua onartzen. Onartuko balute, partikularen egoeraren deskribaketa osoa lortu nahiko lukete, mekanika kuantikoak ematen duen deskribaketa ez-osoaz kontentatu gabe".
Edozein neurketen ondorioa, zenbaki-pare bat da: batezbesteko balioa ( A -z denotatzen dugu) eta A determinatzeko errakuntza (Ð A deitzen diogu). Zenbat eta tresna edo aparatu hobeagoak erabili, hainbat eta txikiagoa izanen da Ð A . Hala eta guztiz ere, Ð A ez da zero. Ez daude –eta badirudi ez direla egongo– doitasun absolutuko neurketak.
Masa-zentrua kontzeptu teknikoa da. Gure adibidean, praktikoki grabitate-zentruarekin batera daiteke.
Ikus, esate baterako, Wheeler eta Zurek-ek (1983an) egindako bilduma.
Espezialistarentzat: neurtzeko prozesuan, postulatu honen ordez mikro-makro arteko ekintzaren bat jarri behar dela dirudi, hau da, sistema kuantiko eta neurtzeko aparatuaren arteko ekintzaren bat.
Lantxo honen autoreak zenbait artikulu argitaratu ditu kuantoei buruz, hain ahaltsu den teoria honi interpretazio errealista bat eman nahirik. (Ikus Tobar-Arbulu 1986an argitaratutakoak, non bertsio horren sistesi bat agertzen bait da).
BIBLIOGRAFIA
Einstein, A. (1949) Autobiographical notes, P.A. Schilpp (ed.) Alber Einstein: Philosopher-Scientist, La Salle, Illinois: Open Court.
Eisntein, A. eta L. Infeld (1966) The Evolution of Physics. New York: Simon Schuster. The Born-Einstein Letters (1971), London: Macmillan.
Feynman, R.P et al. (1965) Lectures on Physics. Quantum Mechanics. Vol.III, Reading, MA: Addison-Wesley.
Tobar-Arbulu, J.F. (1986a) Review of Wheeler Zurek, Synthese , Vol. 67, No3, 527-530 orr. (1986b) Conditional or relative probability, Contextos , Vol. IV/7.
Wheeler, J.A. W.H. Zurek (1983) Quantum Theory of Measurement Princeton: Princeton University Press.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cfe0815a8e6a | http://zientzia.net/artikuluak/1987a-supernoba-izarren-eboluzioren-teorientzako-a/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1987a supernoba: izarren eboluzioren teorientzako azterketa berri bat - Zientzia.eus | 1987a supernoba: izarren eboluzioren teorientzako azterketa berri bat - Zientzia.eus
1987.eko otsailaren 23tik 24erako gauean, supernoba bat detektatu zen; teleskopioa asmatu zenez gero lehena. Magallanes-en Hodei Handian gertatu zen eta SN 1987a izenez ezagutzen da.
1987.eko otsailaren 23tik 24erako gauean, supernoba bat detektatu zen; teleskopioa asmatu zenez gero lehena. Magallanes-en Hodei Handian gertatu zen eta SN 1987a izenez ezagutzen da. 1987a supernoba: izarren eboluzioren teorientzako azterketa berri bat - Zientzia.eus 1987a supernoba: izarren eboluzioren teorientzako azterketa berri bat
Astrofisika
1987.eko otsailaren 23tik 24erako gauean, supernoba bat detektatu zen; teleskopioa asmatu zenez gero lehena. Magallanes-en Hodei Handian gertatu zen eta SN 1987A izenez ezagutzen da. Supernoba agertzeak, ez du astronomoen interesa bakarrik erakartzen; naturaren fenomenoez jakinmina sentitzen dutenena eta batzuetan ez dutenena ere erakartzen du. Hau agian, izar bat hamaika pusketatan leher daitekeenaren ideia exotikoaren kausaz edo 1930.eko hamarkadan Fritz Zwicky-k asmatutako terminoaren handikeriaren kausaz izan daiteke.
Magallanes-en Hodeia otsailaren 23an; supernoba ez da oraindik lehertu.
Supernoba izenak, Noba, "izar berri', hitzean du jatorria. Fenomenoa ez da berria: historian zehar eta prehistorian zehar akaso, ortzean izar berri bat bapatean agertzea zenbait aldiz gertatu da. Izarrak aldaezinak (finko esaten zieten) zirela pentsatzen zutenek harrituta gelditu behar zuten antzinako zeruan fenomeno horiek ikusita.
Egun izarrek nola eboluzionatzen duten badakigu. Izarren energi iturria energia nuklearra dela dakigunez, beren barne-egituraren oso eredu zehatzak dauzkagu eta ordenadoreen bidez milioka urtetan izango duten eboluzioa aurresan dezakegu. Supernobaren leherketa eragin duen ezegonkortasunaren izaera ezagutzea eta zein izar-motek jasan dezakeen jakitea, interesgarria da. Eguzkia lehertu al daiteke egunen batean?
Tamalez gure galaxia ikusteko moduko supernobak ematen oso pobrea denez, gure teorien baliagarritasuna baieztatuko duten datuak izatea eragotzi digu. Azken mila urteetan, hiru supernoba bakarrik detektatu dira: 1054.ean (astronomo txinatarrek behatutakoa), 1572.ean (Tycho Brahe-k behatutakoa) eta 1604.ean (Johannes Kepler-ek ikusitakoa). Egunargiz ikus zitezkeen objektu distiratsuak ziren. Baina, 1604.ean teleskopiorik ez zegoen, zorigaitzez.
Supernoba gehiago sortuko direla pentsa daiteke, baina disko itxura duen gure galaxia honetan argi ikuskorrarekiko oso opakoak diren izarrartean gas eta hautsezko kantitate handiak daude. Batezbeste, izar baten argiak 3000 argi-urte egiten duenean, 2,5 aldiz ahulagoa da eta hodei molekularrak askoz ere opakoagoak dira. Gure galaxiaren diametroa 100.000 argi-urte ingurukoa da. Horregatik, supernoba gehienak Lurretik ikustezinak (argia ikustezina, baina irrati- eta neutrino-igorpenak detektagarriak izango lirateke) izatea gerta liteke. Irtenbidea, beste galaxiei behatzea da.
Horrela supernobei buruzko informazio asko pilatu da. Behaketa horien ondorioz bi taldetan banatu dira supernobak: I motakoak, izar zaharrak ugari diren tokietan gertatzen dira eta hidrogenoaren arrastorik ez dute igorpen-espektroan. II motakoak izarren sortze-eskualde handitan, galaxia kiribilen besotan eta galaxia erregularretan sortzen dira eta hidrogenoaren igorpen-lerro intentsoak dituzte espektroan. Gaur egun uste dugunez, bi mota hauek izarra ezegonkortasun katastrofikora daramaten bi prozesu erabat desberdinei segitzen diote.
Otsailaren 25ean supernoba lehertu ondoren.
I motako supernoba, sistema bitar baten nano zuri batek lagunari materiala kentzen dionean gertatzen da. Izar bitarrak asko dira galaxian. Nano zuria oso izar zaharra da, oso trinkoa eta bere dentsitatea elektroi endekatuena (Heisenberg-en printzipioak onartzen duen dentsitaterik handiena dutenak) da. Egoera hori Eguzkiaren masa osoa Lurraren tamainara uzkurtzea adinakoa da. Endekatutako materia oso konprimaezina da eta ondorioz izarrak ezin du uzkurtu, berotu eta bere gunean erreakzio nuklearrik izan.
Eremu grabitatorio bortitza baldin badu, masa-transferentzia oso erraza da, baldin eta bere laguna hedatutako erraldoi gorria bada. Nano zuria Chandrase Khar-en masara 1,4 aldiz Eguzkiaren masa iristen bada, ezegonkor 15 milioi gradu lortu direnean gertatuko da. Orduan, hidrogenoa helio bihurtzen duten erreakzio nuklearrak hasiko dira. Lau hidrogeno-nukleok helio-nukleo batek baino gehiago pisatzen dutenez, erreakzio-katea energetikoki faboragarria da eta sortzen den energia erradiazio eta neutrino bilakatzen da. Gune txikian sortzen den erradiazio nuklearrak gehi gasaren presio termikoak, izarraren grabitatea pairatzen dute.
Baldintza hauetan izarrak oreka egonkorra lortzen du. Arrazoi bat edo besteren kausaz izarra uzkurtzen bada, barne-tenperatura handiagotu egiten da, eta erreakzio nuklearrak tenperaturarekiko oso sentikorrak direnez, bizkortu egiten dira eta hauen presioak kolapsoa gelditu egiten du. Izarra zabaltzen hasten bada, aurkakoa gertatzen da. Hortaz, izarrak termostato baten moduko barne-mekanismoa du eta honek barnerantz doan grabitate eta kanporantz doazen presio termiko eta nuklearraren arteko oreka ziurtatzen du.
Erreakzio nuklearren gero eta pisu atomiko handiagoko elementuak sortzen dituzte. Su nuklearrek sortzen dituzten errauts hauek izarraren bihotzean ehortziak segitzen dute. Konbekzioak nahikoa indar ez du hondakin hauek azaleratzeko eta eguzki-haizeak ezin ditu espaziora eraman. Eboluzio hauen azken urratsa, burdin nukleoa da. Aurrerago joanda, erreakzioak ez dira energetikoki faboragarriak; energia eman beharko bait litzateke burutu ahal izateko. Masa handiko izarrak bakarrik iristen dira egoera honetara. Masa Eguzkiarekin konparatzen da. Izar bat supernoba bihur dain behar den masa minimoa 8 aldiz Eguzkiarena da. Izar txikiagotan prozesua burdin atomoak lortzeraino joaterik ez da inoiz lortzen. Burdinezko bilakatzen da; elektroi endekatuek izarraren pisua jasaterik ez dute eta han kolapsatu egiten da; honek bapatean erreakzio nuklearrak sortzen ditu gunean eta izarra lehertu egiten da.
Otsailaren 27an oso distiratsu bilakatu da.
II motako supernobetan kanpo-eragilerik ez da existitzen. Zimentuak puskatu zaizkiolako erortzen den eraikuntza zahar baten moduan gertatzen da. Prozesu hau aztertzea interesgarria da, zeren eta 1987A supernoba II motakoa bait da eta izar-egiturari buruzko gure ideiak berrikustera bultzatuko bait gaitu.
Izarrak, izarrarteko gasaren kondentsazioz eratzen dira. Jaio zeneko izarrarteko hodeiaren konposaketa kimiko berdina du. Beste indar konprimatzailerik ez badago, izarra bere grabitatearen ondorioz kolapsatuko da. Hasiera batean, bolumen txikiagoan konfinatzen eta berotzen ari den izar-gasaren presioa kontrajartzen zaio kolapsoari. Baina izarrak energia termikoa ezin du konfinatu eta honek espaziora ihes egiten du erradiazio moduan. Orekarik ezin da lortu eta kolapsoak jarraitu egiten da.
Uzkurduraren bukaera, izarraren gunean gunea garatu eta erregai nuklearra agortu duten izarrak azter ditzagun. Horrelako izar batek egonkortasunik ezin du mantendu erreakzio nuklearren termostato-mekanismoa bukatu zaielako eta milioika urtetan itxaroten egon den grabitateak errebantxa hartzen du eta izarraren bihotza kolapsatu egiten du denbora tarte laburrean.
Silizioa burdina bihurtzeko erreakzioak bukatzen diren uneaz gero, guztia oso azkar jazotzen da. Eredu teorikoen arabera, milisegundo gutxitan erortzen ari den material guztiarekin talka-uhin bat eratzen da. Uzkurketak barne-tenperatura aurreko kasuetan bezala igotzen du, baina oraingoan beste ziklo nuklearrik ez da hasten. Hiru mila milioi gradu lortzen dira horrela. Hau burdinaren fotodesintegrazio-abiadura (esan nahi bait da fotoien energia nukleoien estekatze-energia baino handiagoa dela) baino handigoa da eta burdinaren nukleoa desintegratu egiten da. Nukleoa protoi, neutroi eta alfa partikuletan erabat desintegratzen da eta milioika urte eratzeko behar izan duen egitura hondatu egiten da hasierako egoerara itzuliz. Itxurazko paradoxa bat dago guzti honetan: hidrogenotik burdinara eraman duten prozesuetan masa-kantitate itzela energia bilakatu da eta espaziora irradiatu da. Nola egin daiteke orain atzera? Eremu grabitatorioak beharrezkoa den energia aportatzen du masa sortzeko.
Gainera presio eta tenperatura horretan alderantzizko beta desintegrazio handia dago: elektroiak eta protoiak konbinatu egiten dira neutroiak sortuz eta karga elektrikoa desagertu egiten da. Une horretan bapateko uzkurdura gertatzen da; neutroiei elkarrengana hurbil daitezen galeraziko dien indarrik ez bait dago. Sortutako talka-uhina gunean isladatzen da eta kanporantz bortizki propagatzen da izar-hondakinak espaziorantz zabaltzen dituelarik. Neutroiez osatutako izarraren gunea soilik gelditzen da; neutroi-izarra alegia. Prozesu honen energi balantzea izugarria da: distira maximoa duenean supernobak Eguzkiak baino 10 10 aldiz argitasun handiagoa du, hau da, galaxia oso baten argitasunaren parekoa. Bere eboluzioan zehar 10 49 erg argi igorriko ditu.
1987A supernobaren aurkitzailea, Ian Shelton.
Jaurtikitako materialaren energia zinetikoa hori baino 50 aldiz handiagoa da. Baina energia zinetikoa eta erradiazioa supernobak sortutako energiaren (10 53 erg) %1 besterik ez dira. Bestea, neutrino moduan igorri da. Izar-oskola erradiazio elektromagnetikoa baino errazago zeharkatzen dutenez, hura baino segundo batzuk lehenago ihes egiten dute. Neutrinoek espazioa argiaren abiaduraz edo ia eguzkiaren abiaduraz zeharkatzen dute, beren masa zero edo ia zero delako. (1987A supernobaren neutrinoen masarentzako 15 eV-eko muga maximoa lortu da. Hau fisika esperimentalaren ikaragarrizko lana izan da).
I motako supernobentzat egun onartzen den eredu teorikoak zera inplikatzen du: a) supernoba hauek izarren sortze-eskualdetan gertatzen dira, zeren eta izar masiboek bizia oso laburra dutenez, jaio ziren puntutik gertu hiltzen bait dira; b) izarraren goi-geruzek prozesatu gabeko hidrogenoa dutenez, hidrogenoaren lerroak ikusi behar dira espektroan; eta c) neutrino-kantitate handiak sortzen dituzte. Eredu hau beste galaxiatan sortzen diren supernobak aztertzen garatu zen eta horiekin konsistentea da. Hala eta guztiz ere, galaxia horiek oso urrun daudenez (hamar milioika argi-urte, oso kasu gutxitan izan ezik) gure behaketan zehaztasuna mugatua da. Horrexegatik daramatzate astronomoek urteak beren teoriak frogatuko dituen opari baten zai, eta hori otsailaren 24.ean gertatu zen.
1987A supernoba, Magallanesen Hodei Handian (gure galaxiaren galaxia satelite txiki bat bait da) dago. Hego hemisferiotik ikus daiteke Doradus konstelazioan. Magallanesen Hodei Handia gugandik 170.000 argi-urtera dago eta ondorioz leherketa duela 170.000 urte gertatu zen, nahiz eta guretzat hori jakitea ezinezkoa izan. Hodeiaren kolorezko argazki batean bi zona desberdin ikus daitezke: gorputz nagusia kolore horizko barra bat da.
Barraren iparrekialdean 30 Doradus eskualdea dago, zeinari tarantula nebulosa esaten bait zaio. Eskualde honetan izar urdin distiratsu mordoa dago eta izarren sortze-eskualdea denaren berri ematen digu. 1987A superbona 30 Doradus-etik gertu lehertu zen, hau da, izar urdinen eskualdean, non II motako supernoba aurresan bait zitekeen.
Tycho Brahe 1572.eko supernoba aztertzen.
Supernoba hau agertu zen une beretik, sorpresak izan dira. Lehena, lehertu zen izarraren identifikazioari dagokio. Aintzindaria argazkien bidez identifikatu ahal izatea interes berezikoa zen astronomoentzat. Horrela supernoba bat jasaten duten izarrei buruz informazio inplizitua lor zezaketen. Hala ere, egundaino identifikazioa ez da erabatekoa izan. 1987A supernobak, Sanduleak -69°202 izarrarekin bat egiten du arku-segundo ehuneko gutxiren errorearekin. Izar hau B3 motako supererraldoi gorria da. Honek badirudi toki horretatik gertu dauden bi izar kandidatoen artetik kentzen dituela; arku-segundo bateko distantziara bait daude.
Baina leherketa pasa eta astebetera IUE (international ultraviolet explorer) sateliteak zur eta lor utzi zituen Sanduleak -69°202-k distiratzen jarraitzen zuenaren berri eman zuenean. Gauza berbera gertatzen zen haren lagunekin. Zein izan da lehertu den izarra? Kandidatu garbirik ez dagoenez, Sanduleak -69°202-k izar bitarra izan zitekeenaren ideiarekin espekulatzen da. Sistema honen bigarren kidea K motako supererraldoi gorri bat izan zitekeen eta argazkitan ez zitekeen bere lagun distiratsutik desberdinduko. Azken hau lehertu zena izan liteke. Hala ere, leherketa gertu batek Sanduleak -69°202 izarra ezkutatu egin behar zukeen eta horrelakorik ez da gertatu.
Beste sorpresa bat, mota berbereko beste supernobekin konparatuta espektroaren banda optikoan eta irratikoan gertatu den distira-hazkuntza moderatua izan da. Dirudienez horrek izar-oskola txikia zela aditzera eman dezake.
Antza denez, izarren gunean gertatzen diren prozesuak oskolean gertatzen direnak baino hobeto ulertzen ditugu. SN 1987A-tik jaso diren neutrino-kantitateek II motako supernoben kolapsoaren eredua konfirmatzen dute.
Karramarroaren nebulosa. 1054.eko supernobaren hondarrak.
Zer gertatzen da izarrarteko ingurunean supernoba bat sortzen denean? Eguzkiaren tamainarekin konparagarria den materi esfera bat 16000 km/s abiaduraz espazioan hedatzen ari dela imajina dezagun. Talka-uhin ahaltsu bat da (zeinak izarrarteko gasa ekortu, hauts kosmikoa deuseztatu eta bere baitan tenperatura altuko –1.10 7 gradu– zona bat sortzen bait du) eratzen da.
Burbuila kosmiko hau hozten hasten da; espantsioz hasiera batean eta erradiazioz ondoren. Hau tenperatura milioi bat gradutik behera jaitsi denean gertatzen da eta eragiten duen igorpen ikuskorraren kausaz behatzerik dago. Honela, Cancer nebulosaren antzeko objektu bat sortzen da. Nebulosa hau Taurus konstelazioan dago eta 1054.eko supernobaren hondakinen espantsioak eratua da. 1987A-ri ehundaka urte batzuk kostatuko zaizkio fase honetara iristea. Supernobak sortutako neutroi-izarrak eremu magnetiko bortiza badu (pultsare modukoa), espanditzen ari den materialean dauden elektroi libreek sinkrotoi-erradiazioa igor dezakete, bai irrati-frekuentziatan, bai ikuskorretan eta baita X izpitan ere.
Burbuilaren hedakuntza milaka urtetan jarraitzen da eta azken emaitza izarrarteko ingurunea baino askoz beroagoa dagoen gas-esfera da. Tenperatura hori 10-100 K tartean dago. Honela, izarrarteko inguruneak " gruyére " gaztaren itxura hartzen du. Ia hutsik dauden burbuilak dira; supernoben leherketaren ondorioz sortutakoak. Hauek zona hotz eta trinkoz banatuta daude eta denboraren poderioz elkar konektatzen dute. Hedatzen ari den uhinak hodei molekularrik topatzen badu, beronen konpresioa eragiten du eta izar berriak eratzen has daitezke.
Supernoba batek eragiten dituen efektu kosmikoen artean, galaxiaren aberaste kimikoa dago. Leherketak izar-oskola espazioan sakabanatzen du eta hau hidrogenoz, helioz, karbonoz, oxigenoz, kaltzioz, magnesioz, aluminioz, fosforoz eta abarrez osatuta dago. Unibertsoaren sorreran izarrarteko espazioan helioa baino elementu astunagorik egotea ezinezkoa dirudienez, elementu guzti horiek espazioan egotea supernoben ondorio dela esan daiteke. Galaxiaren aberaste kimikoa hasiera batean oso bizkorra izan zenaren ideiaren alde aztarnak badaude.
Honek, supernoben maiztasuna oraingoa baino handiagoa zela esan nahi du. Kuriosoa da orain arte unibertsoaren funtsezko osagai berdinak dituen (hidrogeno eta helioa) izarrik ez detektatzea. Eguzkiaren masa baino zertxobait txikiagoa eta duela hamar mila milioi urte sortutako izar batek, hidrogenoaren errekuntz fasean egon beharko luke. Zilegi litzateke gure galaxia osatu zenean masa handiko izarrak sortu zirela eta hauek supernobetan hil eta galaxiaren aberastasun kimikoaren erantzule direla pentsatzea.
Goian, lehenago eta behean, ondoren.
Supernoba/konposizio kimikoa eralzioaren beste alderdi bat aztertuko dugu. Ikuspegi kosmikotik garrantzi txikiagoa du, baina guri gizakioi zuzenean eragiten digu. Karbono-, oxigeno- eta gure bizi-egiturak osatzen dituzten beste atomoek memoriarik izango balute, sortuak izan zireneko izarraren barnea maitasunez gogoratuko lukete akaso eta baita leherketa itzel batek espazioaren ziurgabetasunera jaurti zituen hondamenezko eguna ere. Gero duela 5 bat mila milioi urte Lurra planetan kondentsatu ziren eta, patuaren ironiak, Naturaren autoantolaketa-ahalmenak sortu ahal izan duen egiturarik sofistikatuenetakoa bilakatu da.
1987A supernobaren alderdi batzuk eredu teorikoek aurresandakoaren arabera suertatu badira, beste batzuk gure ulermenari ihes egiten diote. Zer izar-motek sortzen dituzten supernobak ebatzi gabeko arazoa da oraindik. Egunen batean Eguzkiaren ingurutan supernobarik lehertuko balitz zein ordutan izan den begira ezazu, zeren eta ikusi duen lehenengo gizakia izan bait zintezke. Prest egon zaitez, pentsa Betelgeuse (Orion konstelazioan) edozein unetan leher daitekeela hamar edo ehun mila urteren tartean.
Antza denez, Eguzkiaren ingurutan supernobarako kandidaturik ez dago. Baina astronomoak oso aurresale txarrak garenez, metereologoak baino txarragoak, esperantzari ez galdu. Unibertsoa uste baino aberatsagoa dela ikasiko dugu a posteriori. Hala ere, gure lanean jarraitzea tokatzen zaigu, agian noizean behin gure existentzia Unibertso polit, sorpresazale eta itzelarekin lotuta dagoela gogoratzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a0b5ffe21b9c | http://zientzia.net/artikuluak/eguzki-sistemaren-azken-muga/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzki-sistemaren azken muga - Zientzia.eus | Eguzki-sistemaren azken muga - Zientzia.eus
1983ko ekainaren 13an lurretik bidalitako lehen untzia eguzki-sistemaren urrutieneko planetaren orbita pasa eta izarretarantz abiatu zen.
1983ko ekainaren 13an lurretik bidalitako lehen untzia eguzki-sistemaren urrutieneko planetaren orbita pasa eta izarretarantz abiatu zen. Eguzki-sistemaren azken muga - Zientzia.eus 1983ko ekainaren 13an lurretik bidalitako lehen untzia (Pioneer 10 izeneko espazio-untzi txiki bat) eguzki-sistemaren urrutieneko planetaren orbita pasa eta izarretarantz abiatu zen.
Saturno eta bere eraztunak. Voyager I.ak ateratako argazkia
Baina Pioneer 10 ez dabil bakarrik izarrarteko hegalaldietan. Jadanik izarretarantz zuzenduriko beste hiru untzirekin elkartu da (Pioneer 11, Voyager 1 eta Voyager 2rekin). Aspaldiko ibilgailuak dira; bidaia luzetarako makalak eta ekipatu gabeak. Hala ere eguzki-sistematik irtengo diren lehenengo untziak izango dira.
Lau espazio-untzi hauek izarrarteko bidaiei buruzko gizakiaren bertsio pobrea eskaintzen digute. Hegalaldi espazialetako aurrerapenean hurrengo urratsa, askoz proposizio handiago eta garestiagoa izango da: izarretara gizakia bidaltzea. Baina oinarrizko galdera hauek ditugu: Lortu al daitezke giza izakientzako abiadura handiko izarrarteko bidaiak? Zer ondorio ditu horrek? Zein barrera teknologiko eta fisiko gainditu beharko dira? Galdera hauei erantzuteko ahaleginetan, ezinbestekoa zaigu gertaera zientifiko eta zientzia fikzioaren arteko esparruan murgiltzea.
Heliopausarantz
Pioneer 10, Jupiter-erantz bidalitako lehen zunda, 1972ko martxoan jaurtiki zuten. Hogeitabat hilabete geroago, untziak datu-mordoa bidali zuen planeta erraldoitik 131.000 kilometrora pasatu zenean. Pioneer 10ak bere hegalaldia eguzki-sistematik kanpo jarraitu zuen, Neptuno-ren orbita (eguzkitik 4.5 bilioi kilometrora) 1983ko ekainaren egun historiko horretan zeharkatuz.
Pioneer 10aren bikia, Pioner 11, 1973ko apirilean irten zen eta 1974eko abenduan Jupiter-era iritsi. Bide desberdinari jarraituz, Pioneer 11 Jupiterren laino altuenetatik 43.000 kilometrora pasatu zen eta planeta erraldoitik grabitazio-laguntza jaso zuen, untzia Saturno-rantz bidali zuelarik.
Ondoren bi Voyager untziak (Voyager 2 1977ko abuztuan eta Voyager 1 1977ko irailean) jaurtiki ziren. Bi untzi hauek Jupiter-en grabitate-eremura sartu ziren eta abiadura handituz Saturno-rantz jarraitu. Voyager 1ek hemen amaitu zuen bere bidaia eta Voyager 2, aldiz, 1989an Neptunora iristeko prest dago.
Gas-erraldoi misteriotsuen lehen ikusle bezala, lau robot hauek ezin zitezkeen arrakastatsuagoak izan.
Lehenik, planetarteko espazioa eta izarrarteko espazioa bereiztu behar ditugu. Eguzkiaren azken mugako grabitazio-eraginak markatzen al du izarrarteko espazioaren muga?
Oraintsu egin berri diren konputagailu-simulazioek agertzen dutenez, eguzkia 80.000 edo 100.000 unitate astronomiko edo 0.5 parsec-etara dauden objektuak erakartzeko gai da. Distantzia hau, izarrik hurbilenera dagoen bidearea herena da.
Jupiter Io satelitearen sumendi aktiboak
Grabitatea gradualki txikiagotzen eta inoiz bukatzen ez den indarra da. Eguzki-sistemaren muga zehatzaren definizio esanguratsuagoa, eguzki-haizearen portaera (hau da, eguzkitik datozen partikula kargatuen isurpenarena) aztertuz atera daiteke.
Izarrartean, espazioko puntu batean, gasaren presioak eguzki-haize hori geldi erazi egin behar du. Horren ondorioz, eguzki-haizearen partikulek izarrarteko gasaren kontra jotzean orekatzen deneko zona batek (heliopausak) egon behar du. Teorian, talka honek frekuentzia baxuko irrati-uhinak igorriko ditu eta Pioneer eta Voyager espazio-untziek detekta ditzakete.
Heliopausa ez litzateke erabat biribila izango; inguruan jariatzen diren izarrarteko gasek udare-itxura emango bait liokete. Pioneer 10 zunda, heliopausaren buztanean zehar doa, eta gerta daiteke 1995. urte inguruan bere energi horniketa amaitu baino lehen mugara ez iristea. Une honetan, gutxi gorabehera 37 unitate astronomikora dabil eta bidaltzen dituen datuek heliopausa eguzkitik 65 unitate astronomikora ote dagoen adietzera ematen dute.
Baina Voyager-etatik datorren mezua desberdina da. Jadanik heliopausa-eremutik etor daitezkeen irrati-seinale ahulak jasotzen hasi dira, 2-3 kilohertzeraino iritsiz. Gerta daiteke seinale hauek guztiz jatorri desberdina izatea; orain arte inoiz topatu ez den irrati-iturri galaktikoa, esate baterako. Baina Voyager untziak urruntzen doazen neurrian seinaleak indartuz doaz, eta arrazoia heliopausa bada, horixe bera esperoko genuke.
Eguzki-haizearen dentsitatea distantziarekin uniformeki txikiagotuz doala kontutan hartuz, Voyager-en seinaleek heliopausa eguzkitik 46 unitate astronomikora (Voyager-ak doazen norabidean) dagoela aditzera ematen dute. Analisi hau zuzena bada, heliopausaren mugara iritsi eta izarrarteko espazioa zeharkatuko duen untzia ez da urrutien dagoena izango, hots, Pioneer 10. Voyager 1 zunda izango da, zeren duela sei urte baino lehenagotik eguzki-sistemaren planotik kanpo angelu zorrotza osatuz gorantz bait doa.
Heliopausa aurkitzea aurrerapen handia izango litzateke, baina espazio-untzi horietakoren batek iraungo al du hainbeste denbora erabat gelditu gabe? Erantzuna untzien erradioisotopoen bidezko sorgailu termoelektrikoen baitan dago. Plutonio-238aren desintegrazioak bultzatuz, Pioneer-en sorgailuek 1990. urteko erdira arte irautea espero da, eta Voyager-enak 2012-2019. urterarte. 2012. urterako bi Voyager-ak 100 unitate astronomiko gaindituak izango dituzte eta ziuraski ordurako heliopausa zeharkatua izango dute.
Nora garamatza guzti honek?
Gizatiarrak izarretara zuzenduriko lehen espazio-untziak ihes egindako planetarteko zundak besterik ez dira. Beraz, zenbat falta zaigu lehen aldiz benetako izarrarteko untzia eraikitzeko? Izarrarteko bidaia ez da planetarteko bidaiaren luzapen soila bakarrik. Mota honetako misio zientifiko landuak, orain arte egin denarekin konparatuz diferentzia kualitatiboak ditu. Honen arrazoia izarrarteko espazioaren zabaltasuna da.
Proxima Centauri nano gorria 1.3 parsec-era (40 trilioi kilometrora) dago eta Alpha Centauri izar hirukoitz sistemako partaide iluna da. Alpha Centauri A bera, eguzki-itxurako izarra da, Alpha Centauri B (Alpha Centauri baino zertxobait ahulago, hotzago eta handiagoa) hurbileko lagun duelarik.
Lau parsec-en barruan bi dozena izar gehiago ditugu: gehienak nano gorriak. Izarrik distiratsuena Sirius A da; izar gorri eta txuria, Siruis B deituriko nano txuria lagun duelarik. Sirius izarrez gain, 4 parsec-eko erradioaren barruan beste bi izar ditugu: Procyon A eta Alpha Centauri A, eguzkia baino distiratsuagoak.
Hala ere, galaxiako gure izkina txikian izar interesgarri piloa dago: nano gorri eta txuriak, izar gartsuak, bikoitzak eta hirukoitzak, G motakoak, F motakoak, eta A motako izarrak, egukizaren antzeko azpinano hori eta laranja batzuk eta lagun planetarioak dituztela somatzen den beste hainbat izar ere bai. Azken gertaera den beste hainbat izar ere bai. Azken gertaera hau guztiz garrantzitsua da, zeren izarrarteko espazioan abiatutakoan, gure helburuetako bat mundu eta zibilizazio berriak bilatzea izango bait da seguraski; ez izarrak hobeto ezagutzea bakarrik.
Baina berriro distantziaren arazo zaharrarekin topo egiten dugu. Gaurdaino espazio-untzi batek harrapatu duen abiadurarik altuena orduko 51.800 kilometrokoa da; Pioneer 10aren kasua hain zuzen. Hau ongi legoke hurbileko planetetara joateko, baina ez izarrarteko bidaietarako. Orduko 40.000 kilometro inguruko azken desplazamendu-abiaduraz, Pioneer 10ak 78.000 urte baino gehiago beharko ditu parsec soil bat korritzeko!
Kohete kimiko konbentzionalak erabiliz agian Jupiter bezalako planeta handi batetik izan dezaketen grabitate-laguntzarekin, oso erraz aurrikus dezakegu abiadura hamar aldiz bizkorragoa izatea. Baina hala ere, izarrik hurbilenera joateak 10.000 urte baino gehiago beharko direla esan nahi du. Argi dagoena, zera da: eguzki-sistemarako egokiak diren abiadurek ez dutela izarrarteko bidaietarako balio. Guztiz propultsio era berria behar dugu.
Daedalus proiektua
Daedalus proiektua apartekoa da: Bernard-en izarrera -1.8 parsec-era dagoen nano gorri bat belaunaldi batean iritsi, izar-sistema arakatu eta Lurrera informazioa bidaltzeko pentsatua dago.
Daedalus espazio-untziak proiektu hau burutzeko beharrezko duen propultsio-gaitasuna, Lurreko Defentsa-Ministraritzetan jadanik ezaguna den prozesu bati esker lortuko du; fusio nuklearrari esker. Baina hona hemen zailtasuna: Daedalus-ek deuterio eta helio-3aren fusioa erabiliz funtzionatuko du. Bigarrena, helioaren isotopoa, oso arraroa da gure planetan. Daedalus-i eragiteko beharrezko diren 30.000 tona biltzeko, beste iturri aberatsago bat erabili behar da; Jupiter-en azalera hotz, arrotz eta ikaragarritik 800 milioi kilometro ingurura kokatzen dena.
Urano eta bere eraztun ilunak. Lehenengo planoan Miranda, bere sateliteetako bat.
Hogei urteko esfortzu eta inoiz egin den injinerutza-proiekturik konplexuena burutu ondoren, Daedalus Jupiter-erantz abiatuko da erregaiz hornitzera. Honela hasiko da Bernard-en Izar-eranzko proiektua.
Motore nagusia piztu egingo da. Hemendik aurrera, segundoko berrehun eta berrogeitamar aldiz deuterio eta helio-3 izoztua daraman pilula bat disparatuko da untziak atzekaldean daraman ganbara erraldoira. Pilula horietako bakoitzak, deskarga itxiko abiadura handiko elektroiekin topo egingo du; deuterio eta helio-3aren arteko fusio-erreakzioak sorterazteko adinako abiadura dutenekin hain zuzen. Zenbait tona TNTren indarrez lehertuz, fusioko produktuak indar handiz irtengo dira motorearen ganbaratik eta izugarrizko bultzada emango diote Daedalus-i.
Motoreak ez dira minutu batzuetako esfortzuaren ondoren geldituko: bi urte baino gehiagoz jarraituko dute etengabe martxan, untzia argi-abiaduraren ehuneko 7raino (edo 21.000 kilometro segundokoraino) azeleratuz. Orduan Daedalus-aren lehen plataforma astuna eroriko da eta bigarrena martxan jarriko. Untziak ondorengo hogeitabat hilabeteetan argi-abiaduraren ehuneko hamabirainoko abiadura lortuko du. Azkenik, bigarren plataforma eroriko da eta Daedalus-ek beste 47 urtez segundoko 36.000 kilometro eginez jarraituko du. Denboraldi horren amaieran untzia Bernard-en Izarrera iritsiko da eta bere bidaiako faserik garrantzitsuenera sartuko da.
Gainean daramatzan teleskopioak luzatuz eta aurkitzen dituen mundu interesgarriei buruzko zunda robotak bidaliz, Daedalus-ek Bernard-en Izar-sistemaren inguruan datu aberatsak bilduko ditu. Giza izakiek bil ditzaketen datuak, aurrikuspen eta adimen artifizialaz programatutako konputagailua erabiliz aztertuko dituzte. Oraindik argi-abiaduraren zortzirenean jarraituz, bere azterketa prozesatu eta landuak Lurrera bidaliko ditu. Bere motore nagusia aireratu eta gutxi gorabehera hirurogeitasei urtera, Lurreko bidai kontrolatzaileek (edo beren seme-alaba eta bilobek, hobeto esan) ikusi ahal izango dute Daedalus-ek aurkitutakoa.
Guzti hau, jakina, ez da zehatz-mehatz honela gertatuko. Daedalus proiektua diseinu bat besterik ez da; XX. mendetik etorkizuneko izarrarteko bidaiei buruzko ikuspegia besterik ez. Plan honen balioa, gaur egungo teknologiatik hain urrun ez dagoena erabiliz izarretara hegalaldiak egitea posible dela ikustean datza. Hasteko, izar hurbilenetara giza bizitzak baino gutxiago iraungo duten bidaietara robot-untziak bidal genitzake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c0b6dbaac9af | http://zientzia.net/artikuluak/bukatzea-zein-latza-den/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bukatzea zein latza den! - Zientzia.eus | Bukatzea zein latza den! - Zientzia.eus
Hamar urteren buruan, erreaktorea gordetzen duen zilar-koloreko esfera desagertu egingo da; erreaktoreak heriotz epaia jaso du. Hala ere, Britainiaren harrotasun nuklearraren lehenengo sinboloa desmuntatzea, ez da gauza erraza izango.
Hamar urteren buruan, erreaktorea gordetzen duen zilar-koloreko esfera desagertu egingo da; erreaktoreak heriotz epaia jaso du. Hala ere, Britainiaren harrotasun nuklearraren lehenengo sinboloa desmuntatzea, ez da gauza erraza izango. Bukatzea zein latza den! - Zientzia.eus Bukatzea zein latza den!
Energia
Gasez hoztutako Windscale-ko erreaktorea, Britainia Haundiko eraikuntza nuklearren artean argazkitan gehienetan atera dena da seguru asko. Hamar urteren buruan, erreaktorea gordetzen duen zilar-koloreko esfera desagertu egingo da; erreaktoreak heriotz epaia jaso du. Hala ere, Britainiaren harrotasun nuklearraren lehenengo sinboloa desmuntatzea, ez da gauza erraza izango.
Zentralaren gunea. Honetan datza desmuntaketaren muina.
Zientzilari eta injineruek, beren programa betetzen badute bederen, hurrengo hiru urteetan arazo askori aurre eman beharko die. Dagoeneko, bi urtez atzeratu dira. 1996. erako, egun erreaktoreak betetzen duen lursaila belardi izan daiteke berriro. Baina erantzunik ez duten galderak diraute. Esaterako, desmuntaketa egin ondoren geldituko diren behe- eta erdi-mailako hondakin erreaktiboei zer gertatuko zaie?
Hondakinentzako tokia bilatzea ez da lan erraza izango.
Proiektua (jadanik bost urte ditu), ez da ez akademikoa. Hurrengo 20 urteetan ehundaka planta nuklear itxiko dira munduan zehar. Inork ez du oraindik planta nuklearrik osorik garbitu. Gaur arteko esperientzia, errekatore esperimental txikietara mugatu da. Windscale-ko erreaktorea prototipo moduan eraiki bazen ere, indar nuklearra sortzeko planta izan da. 1963.etik 1981.erarate Britainia Haundiko sare elektrikoa hornitzen aritu da.
Desmuntatzea arazo latza da
Industria gehienetan planta eta ekipamenduak desmuntatzea gauza erraza eta merkea da. Baina erreaktore zaharretan dauden erradioaktibitate-maila altuek, desmuntaketa zail eta garesti bihurtzen dute. Planta nuklearrak ezin dira daudenean utzi eta ezta pikotxaz suntsitu ere. Planta nuklearren diseinuak bestalde, ez du planten suntsitzea batere errazten. Egungo indarretxeak, hamaika kilometro altzairuz eta milaka tona hormigoiz eraikitako egitura sendoak dira.
Suntsiketa eta desmuntaketa aurrera eramango dutenek, erradioaktibitatez jotako material-motari (kutsatutako eta aktibatutako materialei) aurre egin beharko die. Kutsatutako parteak tutueria, erreaktorearen presio-untziko ekipamendu osoa eta lau bero-trukagailuak dira. Kutsaduraren maila, esponitutako materialaren izaeraren eta izandako erregai-isuriaren araberakoa da. Presio handiko ur-zorrotadek eta deskutsatzaile kimikoek azaleko kutsadura hein batean ken dezakete, baina horrela materialaren zati bat bakarrik egongo da birziklatzeko edo ohizko eran gordeta edukitzeko moduan.
Desmantelatzaileek topatuko duten beste erradiazio-iturria, produktu aktibatuetan dago. Erregai nuklearra fisionatzen –hausten– denean, neutroiek, ihes egiten dute. Hauek inguruko atomoak bonbardatzen dituzte. Honen ondorioz, erreaktorearen gunea gordetzen duten altzairu eta hormigoian dauden zenbait aztarna-elementu, erradioaktibo bilakatzen dira. Neutroiek sistema honetaz aktibatutako parteak, hauek dira: erreaktorearen presio-untzia, untziaren barne-osagaiak eta egitura eta inguratzen duen hormigoizko ezkutua.
Aktibatutako produktuen erradioaktibitatea estimatzea zaila da. Erreaktorearen gunearen inguruko osagaien antolakuntza, oso konplexua da, eta neutroien higidura aurresatea zaila da. Urrunetik kontrolatutako ekipamenduak bakarrik desmatela dezake alderdi hori.
Hiru urratseko lana
Injineruen ustetan, planta nuklear baten desmantelaketa hiru urratseko prozesua da. Lehenengo urratsa planta itzaltzea eta erregaia ateratzea da.
Bigarrenak suntsitze-lan txiki bat eskatzen du. Erreaktorearen gunea babesten duen hormigoizko ezkututik at dauden etxe eta eraikuntzak suntsitu edo beste erabilpen batera egokitu beharko dira. Urrats honetan sortutako hondakin gutxi izango da erradioaktibo.
Hirugarren urratsak, azken faseak, sortzen ditu hondakin erradioaktibo gehienak. Erreaktore-gunearen inguruko zona honetan, isotopo erradioaktiboak materialen muinera sartuta daude. Hartu beharreko neurriek (urrunetiko operazioa eta kontrola) desmuntaketa-fase hau oso garesti bihurtzen dute.
Windscale-n injineruak hirugarren urratseraino iristear daude. Turbina-aretoa garbi dago. Egun lana esferaren barnean egiten ari dira. Injineru eta zientzilariek, erreaktore-gunetik aterako duen hondakin aktibatuak bideratzeko, hondakinak paketatzeko eraikuntza bat egin nahi dute. Hurrengo bi urteetan pilaren kapela aldea (erregai-zilindroak estaltzen dituen zona) garbituko dute.
Hau egiteko, erregaia kargatzeko eta deskargatzeko makina erraldoia desmuntatu beharko dute. Hormigoi sendotuzko ezkutuaren azpian dauden elikatze-hodiak moztu ondoren, robot batek gunea piezatan puskatuko du. Operazio honek, presio-untziaren goi-partea desestaliko du. Hemen hasten da lana. Kontrolatutako makina batek, pilaren kapelatik zintzilik dagoela, erreaktore-gunea desmuntatuko du. Beherantz egingo du lan. Presio-untzia eta bere edukina moztu eta kanpora aterako ditu.
Windscale desmuntatzen ari diren injineruak hirugarren urratsera oraindik iritsi ez badira, aurreko urratsek buruhauste teknikoak sortu dizkietelako da. Erreaktorean (bero-trukatzailean batez ere) eta turbinaren aretoan dauden asbesto-kantitate handiek, lana mantsoagotu egin dute. Bero-trukatzaileak gainera, oso problematikoak suertatu dira. Hauek zesio 137az kutsatuak izan bait dira.
Zentral nuklear baten erraiak.
Bero-trukatzaileekin lanean hasteko unean, pusketetan bertan moztea nahi izan zen. Baina ideia baztertu egin zuten, langileek erradiazio-dosi handiak jasotzeko arriskuan egon zitezkeelako. Bigarren proposamenak, bero-trukatzaileak presa batera jaso, bertan gorde eta azkenik itsasora botatzea iradokitzen zuen. Hondakin erradioaktiboak itsasora botatzearen inguruan, 1983.ean aldarrikatutako atzerapenak, bertan behera utzi zuen asmo hau. Egungo planean bero-trukatzaileak azido nitrikoz edo klorhidrikoz deskutsatuko dira eta ondoren piezatan moztuko. Hau egiteko modua, hurrengo bi urteetan aztertuko da.
Aktibatutako materiala paketatzeko erabiliko den areto eta erreaktorea lotuko dituen babestutako bidea oztopatzen dute bero-trukatzaileetako bik. Desmuntatzaileek 13 metro altxatu beharko dituzte bero-trukatzaileak, bidea libre uzteko. Paketatzeko aretoa, hormigoizko gela-sare batez osatuta dago. Bertan, kargaketa-kaiak eta transferentzi estazioak daude. 60 tonako olagarro-garabi batek zaborrak edukiko dituzten hormigoizko blokeak mugituko ditu.
Zer egin zaborrekin
Windscale-ko erreaktoreak 1900 tona material aktibatu sortuko du: Altzairua masa osoaren erdia baino zerbait gutxiago izango da, baina erradioaktibitatearen %97 edukiko du. Gainera, hauen barnean altzairu herdoilgaitzak, %5 izanik, erradioaktibitatearen %75 izango du.
Energia Atomikorako Nazioarteko Agentziaren arabera, 2010. urterako 1000 MW-eko 200 erreaktoreren balikokidea desmuntatu beharko da.
Aurten, EEBB-tako Shippingport-eko zentralaren presiorizatutako eta urez hoztutako 72 MW-eko erreaktorea desmuntatzen ari dira (Ikus "Elhuyar. Zientzia eta Teknika" 1. alean: "Zentralaren bizia amaitzen denean"). EEBB-tan ez dute erreaktorea pusketatan jartzeko asmorik. Hamar metro altuerako erreaktorea hormigoitan murgilduko da; honela sortutako blokea hartu eta bidaia luze bati (Ohio eta Mississippi ibaiak jaitsi, Mexikoko Golkoa eta Panamako Kanala pasa eta EEBB-tako Ozeano Bareko kostalderantz igo) ekingo zaio erreaktorearen azken hobiraino.
Desmantelatu zen lehenengo zentrala; Elk River, Minnesota, EEBB. Bere desmuntaketa 1971.ean hasi zen, hiru urtez luzatu zen eta 6 milioi dolar (1974.enekoak) kostatu zen. Egungo, 1300 MW-eko zentral nuklearrekin konparatuz 20 MW-eko hori poltsiko-erreaktore txiki bat besterik ez da.
Hasiera batean industria nuklearrak hondakinak itsasora botatzea pentsatu zuen. Hau ezinezkoa bilakatu da nazioarteko moratoriari esker. Gainera moratoria erabateko debekua izan daiteke epe laburrean. Hondakinak gordetzeko beste posibilitatea, lurrazpian gordetzea da. Hala ere, zaila gertatzen da bere inguruan hondakin erradioaktiboak gordetzeko zabortegia izan nahi duen herririk topatzea. Egun irtenbide bakarrenetako bat (batere egokia ez da gainera) planta nuklearra zegoen tokian gordetzea da. Industria nuklearrak, honi buruz ez du ezer jakin nahi.
Zentral nuklear bat eraikitzea asko kostatzen bada, desmuntatzea are eta gehiago. Windscale-ko zentrala desmuntatzea 45 milioi libera esterlina kostatuko zaio Britainia Haundiko Energia Nuklearrerako Agentziari.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-954060e6e378 | http://zientzia.net/artikuluak/untzigintzaren-historia-xii-merkataluntziak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzigintzaren historia: XII: merkataluntziak - Zientzia.eus | Untzigintzaren historia: XII: merkataluntziak - Zientzia.eus
Bigarren mundu-gerra hasi zenean, munduko merkatal flotaren neurria hirurogeitamar milioi tonaraino iritsia zegoen. Lehen mundu-gerrakoa baino heren bat gehiago zen hura.
Bigarren mundu-gerra hasi zenean, munduko merkatal flotaren neurria hirurogeitamar milioi tonaraino iritsia zegoen. Lehen mundu-gerrakoa baino heren bat gehiago zen hura. Untzigintzaren historia: XII: merkataluntziak - Zientzia.eus Untzigintzaren historia: XII: merkataluntziak
Bigarren mungu-gerra hasi zenean, munduko merkatal flotaren neurria hirurogeitamar milioi tonaraino iritsia zegoen. Lehen mundu-gerrakoa baino heren bat gehiago zen hura.
1. irudia. Petroliuntzia.
Bigarren mundu-gerran ordea, batez ere Europa eta Japoniako flotak ia deseginak gelditu ziren. %70 edo %80 hondoratua izan zen. Untziolak ere, oso kaltetuak zueden hegazkinen bonbardaketak medio.
Baina gerra bukatu eta handik bost urtera, 1950.ean, merkatal flota laurogei milioi tonatan zegoen, 1955. urtean berriz ehun milioi tonatan, eta 1965.ean berrehun milioiak paseak zituen. Harrez gero, etengabeko hazkundea jasan du, munduko ekonomiaren garapenari esker. Industriak eta eraikuntzak bestetik, gero eta garraiabide azkarrago, seguruago eta merkeagoak eskatzen dituzte.
Merkataluntzietan eraginik handiena ordea, lehengaiek izan dute. Lehen ikatz-kantitate handiak garraiatzen ziren Britainia Haunditik eta Iparrameriketatik eta beste zenbait lekutatik mundu osora. Altzairua ere, zer esanik ez. Geroago berriz, petrolioaren garraioa ezinbestekoa gertatu da munduko ekonomia osoak funtziona dezan. Horretarako dabiltza hain zuzen itsasotan zehar petroliuntziak bidaia luzeak burutuz.
Petroliuntzia, luzea, altuera txikikoa eta zubia untziaren popa aldean duena da. Petrolioaren kontsumoarekin batera, petroliuntziak ere asko ugaldu dira.
1938. urtean, 280 milioi tona petrolio erre zen munduan, eta 1958.ean (20 urte geroago) 700 milioi tona. 1966.ean, 1.000 milioi tona petrolio baino gehaigo kontsumitu zen, eta harrez gero etengabeko gorakada jasan du.
Guzti horren eraginez, petroliuntziak ugaldu eta hazi egin dira. Untzijabeek, garraioaren kostuari asko begiratu diote. Horregatik gero eta petroliuntzi handiagoak egin dituzte. 1886. urtean eraikitako Gluckauf untzia, 3.000 tonakoa zen, eta ikaragarrietan ikaragarriena bere garaian. Gaur egun ordea 100.000 tonako neurria ederki pasatuak dituzte petroliuntzi askok.
Handitze hori ordea, ez da bapatekoa izan. 1920. urtean, 5.000 eta 7.000 tona bitartekoak egiten ziren, eta 1930. urteaz gero Frantzian hasi zen petroliuntzi handiagoak egiteko joera. 1932.etik 1936. urte bitartean, hiru petroliuntzi erraldoi itsasoratu zituzten; 13.500 tona, 18.500 tona eta 21.500 tonakoak hurrenez hurren. Untzi haiek harriturik utzi zuten jendea, baina untzijabeak ez zituen gehiegi kilikatu. Arriskutsuegia zerizkioten hain untzi handiak egiteari. Britainia Haundian gainera, hamabi, hamabi, hamabi izeneko formula guztiz indarrean zegoen: 12.000 tona, 12 milia/ordu abiadura eta 12 tona erregaiko kontsumoa egunean, alegia.
Britainiarren joera honek luze iraun zuen, eta bigarren mundu-gerran gehienez ere 16.000 tonako petroliuntzian zebiltzan, nahiz eta petrolio-premia ikaragarria izan. 1952. urtean frantziarrek ordea, hamabi, hamabi, hamabi delako araua erabat baztertu zuten, 32.000 tonako Bérénice petroliuntzi berriaz. Hiru urte geroago 37.000 tonakoak egiten hasi ziren, eta 1956. urtean iparrameriketarrek aurrea hartu zuten; 52.000 tonakoak eraiki zituzten. Japoniarrak ere ez ziren lo egon eta 85.000 tonakoa itsasoratzea lortu zuten.
Petrolioaren garraiorako, bazegoen ordea beste muga bat: Suez-eko kanala. Handik pasatzen zebiltzan untziak, eta 35.000 edo 40.000 tonatik gora pasatzea ezinezkoa zen. Gero kanala nazionalizatu egin zuten gainera.
Oztopoak oztopo, garraiatzaileak Afrikako hegoaldetik petroliuntzi handiagoez baliatzen hasi ziren. Suez-etik 40.000 tonako untzia pasatzea bezain merke zen 70.000 tonakoa Afrikako hegoaldetik nabigatzea. 100.000 tona inguruko petroliuntziak eraikitzeari ekin zioten bada, eta aldi berean garraio-abiadura ere bizkortu egin zen 14 milia/ordu-tik 19 milia/ordu-ra.
Gaur egun, 130.000 tona edo gehiagoko petroliuntziak ikustea nahikoa arrunta da, baina handitze horrek ere baditu bere mugak. Batetik portuetako neurriak daude, eta ez dago untziak etengabe handiagotzerik. Bestetik, garraioaren kostuak ere ezartzen ditu bere mugak.
Egia esan, kantitate eta pisu handiak garraiatzeko sistemarik merkeena itsasoko merkataluntziena da, eta urteetan horrelaxe jarraituko duela dirudi. Dena den propultsio atomikoari esker, urpeko petroliuntziak elkarri lotu eta telegidatzen saioak egiten hasiak dira.
Beste egoera bat dago ordea bidaiarien (pertsonen) garraioari dagokionez. Hegazkinen konpetentzia oso gogorra bait da. 1958. urterarte adibidez, bidaiari gehiago zebilen itsasoz, baina harrez gero jendeak aireko garraiabideari hobetsi dio. 1913. urtean, Europa eta Ameriketara joan-etorrian 2.576.000 bidaiari ibili ziren; itsasoz noski. Lehen mundu-gerran koporua asko txikiagotu zen, eta geroztik handituz joan da.
3. irudia. Turismorako transatlantikoak.
1938. urtean ordea, hegazkin-lineak hasi ziren beren zerbitzuak eskaintzen. Urte hartantxe, nahiz eta bidaiari-kopurua hazi, itsasoz aurreko urtean baino 150.000 pertsona gutxiago ibili zen Ameriketako joan-etorrian. 1952. urtean, 840.000 bidaiarik aukeratu zuten itsasuntzia, baina airez joatea hobetsitakoak 500.000 ziren.
1957. urtean, parekatu egin ziren kopuruak: 1.030.000 bidaiari bakoitzak. Harrez gero, gertatutakoa ezaguna da; hegazkinak dira nagusi pertsonen garraioan.
Gaur egun badira ordea untzijabeen artean beste proiektu batzuk. Bidaiariari luxuzko untziak, konforta eta segurtasuna eskainiz, turismorako jendea erakartzeko lehia bizian ari dira. Hegazkinak untzien aldean azkarrak badira, itsasoko nabigazioak ere badu bere xarma. Eta oporretan zeini ez litzaioke gustatuko Mediterranioan zehar adibidez untzian aste-pare bat lasai igarotzea?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3c7c46c39eb3 | http://zientzia.net/artikuluak/lau-dira-lau/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lau dira, lau - Zientzia.eus | Lau dira, lau - Zientzia.eus
Euskal Herriak bazter zoragarri eta paregabeak eskaintzen dizkigu naturzaleoi. Horietako lau ekarri ditugu gure orrialdeetara eta bertara joateko proposamena egiten dizugu.
Euskal Herriak bazter zoragarri eta paregabeak eskaintzen dizkigu naturzaleoi. Horietako lau ekarri ditugu gure orrialdeetara eta bertara joateko proposamena egiten dizugu. Lau dira, lau - Zientzia.eus Lau dira, lau
Geografia
Uda partean gaude eta hau izaten da bidaiak eta txangoak egiteko urteko garairik egokiena. Egun luzeek eta eguraldi epelak leku eta inguru berriak ezagutzeko parada ezinhobea ematen digute. Gainera edonondik inguratzen gaituen natura oparo egoten da urte-sasoi honetan. Euskal Herriak bazter zoragarri eta paregabeak eskaintzen dizkigu naturzaleoi. Horietako lau ekarri ditugu gure orrialdeetara eta bertara joateko proposamena egiten dizugu. Laurek badute ezaugarri amankomun bat: URA.
KAKUETA: URA ARTISAU BILAKATU DA
Kakuetako arroilan sartzen denak jasotzen duen lehenengo inpresioa, freskotasuna da. Uraren burrunbaz konturatuko zara ondoren eta azkenik hezetasun ikaragarriak eratutako landaredi berde-trinkoak liluratuko zaitu. Bidezidorretik aurrera egiten duzun heinean giroak bere baitan harrapatuko zaitu eta laster baino lehenago zeure burua uraren, arroken eta berdearen osagai seintituko duzu.
Kakuetako arroila Zuberoan dago eta Ehujarre eta Holtzarteko arroilekin batera Euskal Herriko mendi-bazterrik ederrenetakoa osatzen du. Bertara iristea ez da zaila. Atarratzera iritsita, Larraineko bidea hartu behar da eta Ligi pasata ezkerrera Santa Garazira daraman aldapari eutsi eta Euskal Herrian ekialdeen dagoen herrira iritsi baino hiru kilometro lehenago Kakueta daukazu. Sarrerak balio dituen 10 liberak ordaintzeak merezi du!
Argazkiak: Inaki Irazabalbeitia
PITILLAS: HEGAZTIEN PARADISUA
Kakuetan berdea zen nagusi; Pitillasen ordea, horia da nagusi. Uda ez da akaso Pitillasera joateko sasoirik egokiena. Udako beroak udaberriko kolore berdeak horitu egin ditu, eta ale emankorrez betetako buruak, soroak instant batean garbitzen dituen uztagailuak bildu ditu dagoeneko. Eguerdiko beroan aintzira-mirotza aire-korronteez baliatzen da gora egiteko eta harrapakinak gutxien espero duenean gainera jausten zaio atzapar zorrotzek haren haragia urratzen dutelarik.
Neguan aitzitik, puri-purian dago Pitillaseko aintzira. Iparraldetik bero bila jaitsitako hegaztiek ur eta zerua estaltzen dituzte. Ahateak, antzarrak, murgilariak, koartzak eta abar ugari dira neguan, eta haien garrasiek etengabe urratzen duten isiltasuna.
Pitillaseko aintzirara joateko bideak galbiderik ez du. Iruñeatik Tuterara doan errepidea hartu eta Herriberri pasa eta 8 km-ra Pitillas herriko bidegurutzea ikusiko duzu. Aintzira Pitillas herria pasa eta gero dago.
(Argazkiak: Inaki Irazabalbeitia eta I. Elosegi).
ARTIKUTZA: LASAITASUNA
Urtegira doazen erreketa bat.
Inaki Irazabalbeitia
Artikutza zer den ederki asko ezagutzen dugu donostiarrok; garai batean Donostiako edateko ur guztia bertako urtegitik ekartzen bait zen. Orain Ainarbeko urtegia eraikia izan ondoren, Artikutza haren osagarri bilakatu da. Lasaitasuna da Artikutzaren ezaugarria. Biziak beste erritmo bat du bertan.
Oiartzungo Ugaldetxon gora Bianditzeko leporako bidea hartu behar da. Aldapa jarrai eta etengabean paisaia ikusgarriaz gozatzeko parada izango duzu. Donostia, Jaizkibel, Aiako Harria eta Txingudi badia zure begien aurrean agertuko dira, eta lepoa gainditu ondoren BASOA. Aldapan behera bostehunen bat metro egin ondoren, Goarda-etxearekin egingo duzu topo. Hori gaindiezinezko muga izango da, baldin eta Donostiako udaletxeko Ur-Zerbitzuan baimenik lortu ez baduzu. Bestela, langa zabaldu eta lasaitasunaren erreinura sartuko zara.
Argazkiak: I. Elosegi eta Inaki Irazabalbeitia
ARBAIUN: MENDETAKO LANA
Inaki Irazabalbeitia
Zaraitzu ibaiak milaka urtetan egindako lanaren fruitu da Arbaiuneko arroila. Ehiza-babesgune hau 11,46 hektaeratan zabaltzen da eta bazter zoragarriak ditu ezkutuan. Fauna eta landaredia ikusgarriak dira gainera.
Irunberritik Otsagirako bidean Isogaina igaro eta berehala duzu Arbaiun. Arbaiunera bazoaz, eramazu Martxel Aizpuraren "Arbaiun, gida-liburua" izenekoa; oso baliagarria gertatuko zaizu eta.
(Argazkia: Inaki Irazabalbeitia). |
zientziaeus-8dc9fb8785c8 | http://zientzia.net/artikuluak/hotzikarak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hotzikarak - Zientzia.eus | Hotzikarak - Zientzia.eus
Seguruenik ez da inor munduan gaur aipatuko dugun sentsazioa inoiz jasan ez duenik. Munduko biztanle guztiek sentituko zuten noizbait hotzikararen bat.
Seguruenik ez da inor munduan gaur aipatuko dugun sentsazioa inoiz jasan ez duenik. Munduko biztanle guztiek sentituko zuten noizbait hotzikararen bat. Hotzikarak - Zientzia.eus Osasuna
Seguruenik ez da inor munduan gaur aipatuko dugun sentsazioa inoiz jasan ez duenik. Munduko biztanle guztiek sentituko zuten noizbait hotzikararen bat.
Nahikoa zaila da hitzen bidez sentsazio hau deskribatzea: bizkarrean behera doakigun deskarga elektrikoaren antzeko zerbait da, edo baita urdail-inguruan nabari den sastada moduko bat ere. Dena den, bada sentsazioari lotua doan agerpen bat: larruazala zutitu edo tentetu egiten da, eta horri normalean oilo-ipurdia deitzen diogu. Bestelako funtsezko zeinu bat, hotzikararen bapatekotasuna eta kontrolaezintasuna da. Aldez aurrertiko inolako abisurik gabe azaltzen da hotza dugunean, edota beldurra, urduritasuna edo maitasun-zirrara gogor samarren bat sentitzen dugunean: hotzikara agertu egiten da, eta ezer gutxi egin dezakegu.
Hotzikara eta sukarra. XVIII. mendeko J. Rowlandson-en karikatura.
Azken finean zutitu edo tentetzen dena ez da larruazala bera; larruazaleko biloa baizik, hori gertatzeko azken arrazoiak oraindik oso argi ez dauden arren. Zergatik gertatzen da, bada, larruazaleko bikortadura fin hori eta ileen zutitzea? Beldurrak, hotzak, etab.ek sortutako sentsazioa nerbio-sistemaren goimailako zentruetara iristen da, eta zentru hauek larruazala estaltzen duten ile bakoitzera bereziki zuzendutako seinale nerbiosoa bidaltzen dute.
Hori horrela gertatzen dela gauza frogatua da, baina bada izaera nerbiosoaz gain, ile-zutitzean faktore hormonalen zeregina ere aipatzen duen zenbait autore. Sentsazioa gertatu bezain pronto, giltzurrungaineko muinak adrenalina jariatzen du eta odolean zehar barreiatzen da. Bestalde, nerbio-zuntzen bukaeran odoleko adrenalinaren antzeko beste bitartekari kimiko bat jariatzen da. Bi erreakzio horiek aldi berean gertatzen direnean, hotzikara abiatu egingo da.
Eta zertarako hotzikara, galdetuko du batek baino gehiagok? Gorputza hotzez dagoenean bero-apur bat esperimentatzeko bide bezala onar dezakegu hotzikara, oro har. Animaliekin egindako saio eta esperimentu ezberdinak erakusten dutenez, animaliek hotz dutenean defentsa-mekanismo bezala automatikoki ilea zutitu egiten dute. Horrela gorputz osoko termorregulazioa mantentzen saiatzen dira, h. d. kanpoko hotza eta are gehiago larruazalean sentitzen duten hotza gorputzera sar ez dadin saiatzen dira. Bide honetaz baliaturik beren gorputza kanpoko tenperatura hotzetatik babesten dute.
Airea, hotzaren eta beroaren oso eroale txarra da. Animaliaren ilea tentetzen denean, larruazal gainean doan airea atxilotzen du, gorputzeko beroa gal ez dadin kamara moduko bat sortuz. Azken finean, ile zutituak hesi bat eratzen du, kanpoko hotza gorputzaren barnealdera sar ez dadin.
Hala ere, ez da hotza erreakzio hori sortzen duen eragile bakarra. Nork ez du ikusi katua aurrean zakurra duelako bizkarra konkortuta eta ile guztiak erabat tente dituela?. Ileak zutik jartzen zaizkionean, katuak tamaina handiagoa hartzen du eta itxuraz indartsuago eta mehatxugarriago agertzen da bere etsaien aurrean.
Arrazoi bategatik edo besteagatik, mekanismoa hortxe dago eta hotzikara gaur arte iritsi da. Eta XX. mendeko gizakiak, seguru ez dagoen egoera baten aurrean edota beldur, hotz, etab. denean, hotzikarak izaten ditu, eta izerdi hotzetan bustita larruazalak oilo-ipurdi itxura hartzen du.
Lehen esan bezala, ustekabean agertzen da hotzikara: mekanismo erreflexu bat da eta hiru sentsazio-mota nagusiren aurrean jartzen da martxan: hotzagatik, lehenik; arriskutan gaudenean edo beldurraren ondorioz bigarren, eta maitasunaren inguruko sentsazioren batekin lotua
laztanak, begiradaren bat, etab.
Hotzikarak prebenitzeak, beraz, hiru egoera horiek ebitatzea suposatuko luke eta hori ia ezinezkoa da, eta hirugarren kasuan ezta gomendagarria ere. Kontutan eduki beharra dago, bestalde, hotzikara ez dela kezkatzeko moduko ezer. Ez du inolako kalterik sortzen eta kasurik okerrenean ere, agertu bezain azkar joaten den sentsazio molesto baina iheskor bat besterik ez da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-69c637f7520f | http://zientzia.net/artikuluak/gure-gautxoriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gure gautxoriak - Zientzia.eus | Gure gautxoriak - Zientzia.eus
Inoiz mendira gauez joango bazina eta oihu ikaragarriak entzungo bazenitu, ez beldurtu; gautxoriren bat izan liteke eta. Euskal Herrian, gure hegaztien artean badauzkagu gautxoriak. Hain zuzen gure gautxorien zerrenda zazpi espeziez osaturik dago.
Inoiz mendira gauez joango bazina eta oihu ikaragarriak entzungo bazenitu, ez beldurtu; gautxoriren bat izan liteke eta. Euskal Herrian, gure hegaztien artean badauzkagu gautxoriak. Hain zuzen gure gautxorien zerrenda zazpi espeziez osaturik dago. Gure gautxoriak - Zientzia.eus Gure gautxoriak
Inoiz mendira gauez joango bazina eta oihu ikaragarriak entzungo bazenitu, ez beldurtu; gautxoriren bat izan liteke eta. Euskal Herrian, gure hegaztien artean badauzkagu gautxoriak. Hain zuzen gure gautxorien zerrenda zazpi espeziez (hiru familiaz) osaturik dago.
Mozolo arrunta.
Beraien artean, hontza zuria ( Tyto alba ) da ezagunena. Elizetako kanpandorreetan, biztanlerik gabeko etxeetan edo zuhaitz zuloetan aurki dezakegu, eta beste harrapariek bezalaxe, egagropilak ere egiten ditu. Lurrean umatzen du, habiarik egin gabe. Araldia udaberriko lehen egunetan heltzen denean, gutxienez 4-6 arrautza erruten ditu. Bere ugalketa harrapakin-kopuruaren araberakoa da neurri handi batean. Janaririk ez duenean ez da ugaltzen. Denboraldi oparotan aitzitik, habialdi bi aurrera atera ditzake. Hontza zuria, Tytonidae familiakoa da.
Strigidae familiako bost espezie aurki ditzakegu: apo-hontza ( Otus scops ), hontza handia ( Buho buho ), Mozolo arrunta ( Athene noctua ), urubi arrunta ( Strix aluco ) eta hontza ertaina ( Asio otus ).
Zingira-hontza.
Apo-hontza ( Otus scops ), gautxoririk txikiena dugu (36 cm); zozo arrunta bezalakoa. Gure lurraldeetara martxoa edo apiril aldera heltzen dira, eta bikoteak egin ondoren 3-6 arrautza erruten ditu. Hegazti honen ezaugarririk berezienetakoa hauxe da: arra bi emerekin batera elkartzen da eta urtero bi habialdi ipin ditzakete.
Ontza handia.
Hontza handia ( Buho buho ), tamainuz apo-hontzaren kontrakoa da, hots, gautxoririk handiena dugu (66-71 cm). Gaueko "jaun eta jabe" da jendeak dioenez. Urtean zehar, hontza handia gure herrialdean egoten da. Ez du habiarik egiten, eta lehendik egindako habia zahar, zuhaitz edo harkaitzetan umatzen du. Oro har, 3-6 arrautza jartzen ditu.
Mozolo arrunta ( Athene noctua ) 21-23 cm-koa izan daiteke. Leku zabaletan edo bizidunak dauden tokietan ikus dezakegu. Zuhaitz- edo horma-zuloetan ugaltzen da. Ez du inoiz habiarik egiten eta 3-5 arrautza jartzen ditu.
Urrubi arrunta.
Urrubi arrunta ( Strix aluco ) 37-46 cm bitartekoa da. Bere ezaugarririk bereziena, duen kantu bizkorra da. 8-10 kilometrotik entzun daiteke gau baketsutan. Normalean zuhaitzetan ipintzen du habia, otsail edo martxoan. 2-5 arrautza erruten ditu.
Hontza ertainak ( Asio otus ) 36 cm. ditu. Bere habia beste hegaztiren batek egindako habia zahar batean ipintzen du. Martxo edo apirilean 4-5 arrautza jartzen ditu. Euskal Herrian ez da maiz ikusten, nahiz eta gure lurralde guztian egon.
Apo-hontza.
Familia horretakoak, Euskal Herriko edozein lekutan aurki daitezke, apo-hontza izan ezik. Azken hau, Arabako lautadan eta Piriniotako hego inguruan ez bait dago.
Nahiz eta eguzkiaren argia onartu, zaila da hegazti hauek egunez ikustea. Normalean gauez dihardute eta eguna amaitu ondoren hasten dira lanean.
Bestalde, elikadurari dagokionez, nekazariei gautxoriak mesedegarri zaizkie; intsektu, sator eta hegazti txikiak jaten bait dituzte.
Caprimulgidae familiako gaueko espezie bat bakarrik aurki dezakegu Euskal Herrian: zata arrunta ( Caprimulgus europaeus ).
Zata arrunta (27 cm.), egunean zehar geldirik dago; lurrean etzanda. Gehienetan, ikustea ezinezkoa da bere mimetismoa bikaina izateagatik. Eguzkia sartutakoan hasten da ehizatzen; intsektuak batez ere. Zatek sentimen-ileko lumak dituztenez, intsektuekin topo egindakoan berehala konturatzen dira.
Hontza ertaina.
Bestalde, kantuak zurrumurru etengabea dela dirudi. Askotan bost minutuz ere iraun dezake.
Baso garbietan eta eremuetan bizi da. Beste hegaztiek bezala, ez du zuhaitzetan egiten habiarik; lurrean baizik. Normalean 2 arrautza erruten ditu.
Gaur egun beste hegazti guztiak bezala, gautxoriak arriskutan daude; bai elizatan egiten diren erreformengatik, bai basoak desegiten ari direlako eta baita beste arrazoi askorengatik ere. Beraz, denok egon behar dugu problema honetaz adi, gizarteak ahal den neurrian gure ekosistemaren parte garrantzitsu diren hegazti hauen alde egin dezan.
1. Urte osoan: Hontza zuria, hontza handia, mozolo arrunta, urubi arrunta, hontza ertaina.
Negualdi-area: Apo-hontza. |
zientziaeus-ad207165cda0 | http://zientzia.net/artikuluak/untzi-jokua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzi-jokua - Zientzia.eus | Untzi-jokua - Zientzia.eus
Jokuak izan ohi dira ordenadoretan lehenengo edo gustoen erabiltzen ditugunak. Hemen planteiatzen dugun programa, "untzi-jokua" izenez ezagutzen dena da.
Jokuak izan ohi dira ordenadoretan lehenengo edo gustoen erabiltzen ditugunak. Hemen planteiatzen dugun programa, "untzi-jokua" izenez ezagutzen dena da. Untzi-jokua - Zientzia.eus Programazioa
Jokuak izan ohi dira ordenadoretan lehenengo edo gustoen erabiltzen ditu- gunak. Hemen planteiatzen dugun programa, "untzi-jokua" izenez ezagutzen dena da.
Jokuak izan ohi dira ordenadoretan lehenengo edo gustoen erabiltzen ditu- gunak. Hemen planteiatzen dugun programa, "untzi-jokua" izenez ezagutzen dena da.
Jolaslekua 12x12koa izan beharrean 10x10eko izatea eta erabiltzaileak 50 tiro egiteko muga izateaz salbu, arauak normalean onartzen direnak dira.
Makinak adieraziko dio erabiltzaileari asmatu ala huts egin duen eta irabazletzat edo galtzailetzat joko du, kasuan kasu.
Oharra: Joku hau, PC eta bateragarrietan erabiltzeko programatuta dago.
10 REM UNTZI-JOKUA
20 SCREEN 1 : KEY OFF : CLS
30 DIM A(12,12) : DIM UNTZI$(10,4)
40 REM JOKUAREN ARAUAK
50 LOCATE 4,8 : PRINT "UNTZI-JOKUra jolastera goaz"
60 LOCATE 7,4 : PRINT "Jokuaren arauak oso errazak dira:"
70 GOSUB 1600 : REM JARRAITZEKO EGIKARITU
80 LOCATE 11,4: PRINT "- Zuk untziaren koordenatuak eman"
90 LOCATE 12,6 : PRINT "behar dituzu (letra,zenbakia)."
100 LOCATE 14,4: PRINT "- Untzia ukitzen baduzu, izartxoa"
110 LOCATE 15,6: PRINT "erronbo bihurtuko da."
120 LOCATE 17,4: PRINT "- Huts egiten baduzu,izartxoa desa-"
130 LOCATE 18,6 : PRINT "gertu egingo da."
140 GOSUB 1600 : REM JARRAITZEKO EGIKARITU
150 CLS
160 LOCATE 5,5 : PRINT "Ikus dezagun zein den aurkakoaren"
170 LOCATE 7,5 : PRINT "flota:"
180 LOCATE 9,5 : PRINT "- Hegazkinuntzi bat (4 izartxo)"
190 LOCATE 11,5 : PRINT "- Bi korazatu (3 izartxo)"
200 LOCATE 13,5 : PRINT "- Hiru suntsitzaile (2 izartxo)"
210 LOCATE 15,5 : PRINT "- Lau fragata (izartxo bana)"
220 GOSUB 1600 : REM JARRAITZEKO EGIKARITU
230 CLS
240 LOCATE 10,6 : PRINT "50 tiro egin ahal izango duzu."
250 LOCATE 15,14 : PRINT "ZORTE ON!!!"
260 GOSUB 1600 : REM JARRAITZEKO EGIKARITU
270 CLS
280 REM AMAIA JOKUAREN ARAUAK
290 REM UNTZIAREN POSIZIOA KARGATZEKO BIGIZTA
300 ERREKOP = 1 : LUZERA = 4 : UN = 1
310 FOR I = 1 TO 12 : A(1,I)=1: A(I,1) = 1 : NEXT I
320 FOR I = 1 TO 12 : A(12,I)=1: A(I,12) = 1 : NEXT I
330 FOR I = 2 TO 11
340 FOR J = 2 TO 11
350 A(I,J)=0
430 FOR I = 1 TO 4
440 FOR N = 1 TO 4 : NORABIDEA(N)=N : NEXT N : N = 4
450 J = 1
470 IF J ERREKOP THEN 800
480 RANDOMIZE TIMER
490 X = INT (RND * 10) + 65
500 Y = INT (RND * 10)
510 NN= INT (RND * N) + 1
520 NOR = NORABIDEA(NN)
530 IF NOR = 1 THEN INKX = 1 : INKY = 0
540 IF NOR = 2 THEN INKX = -1 : INKY = 0
550 IF NOR = 3 THEN INKX = 0 : INKY = -1
560 IF NOR = 4 THEN INKX = 0 : INKY = 1
570 L = 1
590 IF A(X-63,Y+1) = 1 OR N = 0 THEN 780
600 REM BITARTEAN
610 IF (L =LUZERA) OR (A(X-63,Y+1)=1) THEN 650
620 L = L + 1
630 X = X + INKX : Y = Y + INKY
640 GOTO 600
660 IF A(X-63,Y+1) = 1 THEN 730
670 FOR LL = 1 TO LUZERA
680 A(X-63,Y+1)=1:UNTZI$(UN,LL)=CHR$(X)+CHR$(Y+47)
690 X = X - INKX : Y = Y - INKY
700 NEXT LL
710 UN=UN+1 : J=J+1
720 GOTO 780
730 FOR II=NN TO N:NORABIDEA(II)=NORABIDEA(II+1):NEXT II
740 N = N - 1
750 NN = INT(RND * N) + 1
760 NOR = NORABIDEA (NN)
810 ERREKOP = ERREKOP + 1 : LUZERA = LUZERA - 1
820 NEXT I
830 REM AMAIA UNTZIEN POSIZIOA KARGATZEKO BIGIZTA
840 REM KONBATE-LEKUA MARRAZTEKO BIGIZTA
850 FOR I = 1 TO 10
860 FOR J = 1 TO 10
870 LOCATE I+6,J+15 : PRINT "*"
880 NEXT J
900 LOCATE 5,16: PRINT "ABCDEFGHIJ"
910 FOR I=7 TO 16 : LOCATE I,13 : PRINT I-7 : NEXT I
920 REM AMAIA KONBATE-LEKUA MARRAZTEKO BIGIZTA
930 REM JO DUZUN ALA EZ KALKULATZEKO BIGIZTA
940 UKI=0 : URA=0 : TIROAK=0
950 REM BITARTEAN
960 IF UKI=20 OR TIROAK = 50 THEN 1450
970 LOCATE 19,5: PRINT "Untziaren koordenatuak?"
980 LOCATE 20,5: INPUT "Letra :",X$
990 LOCATE 20,5: PRINT SPC(15)
1000 IF (ASC(X$) 64) AND (ASC(X$) 75) THEN 1050
1010 LOCATE 22,5 : PRINT "Ikus letrak (majuskulak)"
1020 N = 500 : GOSUB 1650 : REM PAUSA EGIKARITU
1030 LOCATE 22,5 : PRINT SPC(20)
1040 GOTO 980
1050 LOCATE 20,5: INPUT "Zenbakia :",Y$
1060 LOCATE 20,5: PRINT SPC(15)
1070 IF (ASC(Y$) 47) AND (ASC(Y$) 58) THEN 1120
1080 LOCATE 22,5 : PRINT "Ikus zenbakiak"
1090 N = 500 : GOSUB 1650 : REM PAUSA EGIKARITU
1100 LOCATE 22,5 : PRINT SPC(20)
1110 GOTO 1050 |
zientziaeus-0463ad1b580d | http://zientzia.net/artikuluak/ibm-personal-system2-ps2/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-08-01 00:00:00 | news | unknown | eu | IBM personal system/2 (PS/2) - Zientzia.eus | IBM personal system/2 (PS/2) - Zientzia.eus
IBM-k PS/2 ordenadore-familia berria aurkeztu du. Hau lau maila desberdinetan bana daitezkeen 8 ordenadore-konfigurazioz osatua dago.
IBM-k PS/2 ordenadore-familia berria aurkeztu du. Hau lau maila desberdinetan bana daitezkeen 8 ordenadore-konfigurazioz osatua dago. IBM personal system/2 (PS/2) - Zientzia.eus IBM personal system/2 (PS/2)
Azken bolada honetan IBM etxea ixil xamar baldin bazegoen ere, oraingo honetan berriro indartsu datorrela dirudi. IBM-k PS/2 ordenadore-familia berria aurkeztu du.
PS/2 familiako 50 eredua.
IBM-k PS/2 ordenadore-familia berria aurkeztu du. Familia hau lau maila desberdinetan bana daitezkeen 8 ordenadore-konfigurazioz osatua dago.
30 eredua, mahai gaineko ordenadore pertsonala da; betiko PC-a baino konpaktoagoa eta zertxobait azkarragoa. Eredu honen barnean bi aukera daude; 3.5 hazbeteko bi disket-unitate izatea (720 Kbyte disketeko) edo disket-unitate bat eta 20 Mbyteko disko gogorra.
Honen gainetik, eta benetan PS/2 belaunaldian sar daitekeen lehena, 50 eredua dago. Honek konfigurazio bakarra eskaintzen du: 3.5 hazbeteko disket-unitate bat eta (1.44 Mbyte diskoko) eta 20 Mbyteko disko gogorra.
Bi eredu hauek ditugu mahai gaineko bakarrak. Ondorengo eredua, 60a, lurrean zutik eduki beharrekoa da. Honek ere bi konfigurazio posible ditu: 1.44 Mbyteko eta 3.5 hazbeteko disket-unitate bat eta 44 edota 77 Mbyteko disko gogorra.
Eta eskalaren goikaldean PS/2 80a, zeina 32 biteko ordenadorea bait dugu. Honek hiru konfigurazio izan ditzake: 1.44 Mbyteko eta 3,5 hazbeteko disket-unitatea eta 44.70 edo 115 Mbyteko disko gogorra.
Gaur egun PS/2 familia berri honek MS-DOS sistema eragilearen DOS 3.3 bertsio eguneratu eta potenteagoarekin funtzionatuko du, Operating System/2 erabilgarri ez dagoen bitartean.
PS/2 familiako 60 eredua.
PCrekin bateragarriak ote? Gaur egun, PCetan exekutatzen den softwarea PS/2 berrietan ere egikari daiteke, baldin eta 3.5 hazbeteko disketetara pasatzen bada. Hardware aldetik ere badirudi PCei konektatzen zaizkien periferikoak PS/2ei ere problema handirik gabe konekta dakizkiekela. Hori bai, PCetako hedapen-txartelak PS/2 30ean bakarrik erabili ahal izango dira; beste ereduek ez dute onartuko.
Oraingoz, eta prozesu-abiadura salbuespen dela, familia berri honen abantailak ez dira beste munduko gauzak. Hala ere, datorren urtean OS/2 sistema eragilea datorrenean egoera hau asko aldatuko dela espero da.
Dena den, PS/2 30arentzat ez du aurrerakuntzarik suposatuko; OS/2 sistema ez bait da eredu honentzat diseinatua egongo. Honek DOS 3.3 sistemarekin jarraitu beharko du. Hau dela eta, eredu honek ez du etorkizun handiegirik; alde batetik ez PC ez benetako PS/2 ez delako eta bestetik prezioa ere PC bateragarriena baino dexentez altuagoa delako.
Beraz, beste hiru ereduak eskainiko dutenaren zain geratu beharko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-55b55e112d85 | http://zientzia.net/artikuluak/ekologiaren-ikuspegi-berria-gaia-hipotesia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ekologiaren ikuspegi berria. "Gaia" hipotesia - Zientzia.eus | Ekologiaren ikuspegi berria. "Gaia" hipotesia - Zientzia.eus
Gaia Gaia hipotesiak dioenez Lurraren atmosferaren tenperatura eta konposizioa, planetako bizitza osoak, hau da, biotak, aktiboki erregulatua dago. hipotesiak dioenez Lurraren atmosferaren tenperatura eta konposizioa, planetako bizitza osoak, hau da, biotak, aktiboki erregulatua dago
Gaia Gaia hipotesiak dioenez Lurraren atmosferaren tenperatura eta konposizioa, planetako bizitza osoak, hau da, biotak, aktiboki erregulatua dago. hipotesiak dioenez Lurraren atmosferaren tenperatura eta konposizioa, planetako bizitza osoak, hau da, biotak, aktiboki erregulatua dago Ekologiaren ikuspegi berria. "Gaia" hipotesia - Zientzia.eus Ekologiaren ikuspegi berria. "Gaia" hipotesia
1987/06/01 Margulis, Lynn Sagan, Dorion Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ekologia
Gaia hipotesiak dioenez Lurraren atmosferaren tenperatura eta konposizioa, planetako bizitza osoak, hau da, biotak, aktiboki erregulatua dago. Orain arteko teoria zientifikoek aldiz, Lurreko bizia ingurune nagusiki estatiko batean murgildurik eta horretara adaptaturik egotea zuten oinarritzat, eta beraz, hipotesi berri honek dakarren ikuspegiak aldaketa sakona suposatzen du.
Sarrera
Bizidunen multzoak, Lurraren atmosferaren tenperatura eta kontzentrazioa kontrolatzeko bideak ditu.
Gaia hipotesia, guztiz arlo desberdinetako ikerlarien artean interes handia sortzen ari da azkenaldi honetan, eta litekeena da bere ildotik ekologia berri baten sustraiak botatzea. Zein da hipotesi honen oinarri zientifikoa eta zeintzu bere ondoriorik eztabaidatuenak?
Hipotesi honen lehen formulazio modernoa, James Lovelock-ek egin zuen. Izena bere lagun William Goldin idazleak ("Eulien Jauna" liburuaren egileak) eman zion.
Gaia hipotesiak, hasteko, zera esaten du: atmosferako gas erreaktibo guztien proportzioa eta tenperatura, konstante mantendu direla oso denbora luzean, kanpo-perturbazio guztiei aurre eginez.
Oihanen ebaporazio/transpirazioak kontrolatzen du atmosferako ur-lurrinaren kontzentrazioa.
Bereziki aipagarria da, atmosferan gasak bere oreka kimikoetatik urrun egonda ere, beren proportzioa konstante mantendu izatea. Beraz teoria honek, biziak bere ingurune propioa sortzen duela iradokitzen du. Biziak dinamikoki erreakzionatzen du krisi kosmiko eta orokorren aurrean; adibidez eguzki-erradiazio hazkorraren aurrean edo atmosferan oxigenoa agertu zenean. Aurre egite hori, bi modutara uler daiteke: eritzi klasikoak, hau da, darwinianoak dioen bezala, krisia gainditu ahal izateko egokituz edo bestela aktibitate biologiko propioaren bidez kontraerasota . Gaia hipotesiak beraz, Lurreko bizia ulertzeko ikuspegi berri baterako euskarri teorikoa eskaintzen du, bai alderdi zientifikotik eta baita filosofikotik ere.
Tenperaturaren puntuari gagozkiolarik, astronomo gehienek Eguzkiak azken lau mila milioi urtetan bere argitasuna handitu egin duela esaten dute; logikoa litzateke beraz, lurrazaleko tenperatura ere igo egin dela pentsatzea. Baina fosiletatik ondorioztatu ahal izan denez, tenperatura ia konstante mantendu da. Gaia hipotesiaren arabera, tenperaturaren egonkortasun hori lurrazaleko biziaren eraginez gertatu da. Lovelock-ek, bizidunen hazkunde, portaera eta aniztasunean oinarritutako kontzeptu zibernetikoetatik abiatzen den eredu sinple baten bidez azaldu du biziaren berezko ezaugarriek lurrazaleko tenperaturaren erregulazio aktiboa eragiten dutela. Lovelock-ek bitxilorez bakarrik osatutako mundu bat sortu eta aztertu du, Eguzkiaren argitasuna bezalako faktore garrantzitsuak biotak teorikoki kontrola ditzakeela frogatzeko. Bere eredutan ez dago ezkutuko indarrik; tenperaturaren erregulazio biziaren ezaugarri ezagunen ondorio besterik ez litzateke.
Kimika atmosferikoaren erregulazioa
Erregulazio atmosferikoa organismoen hazkunde- eta metabolismo-iharduerei lepora dakieke; sufre eta karbonoa duten gas atmosferikoak eta nitrogenoa transformatzeko gaitasuna duten mikroorganismoei bereziki. Lovelock-ek bere Bitxilore-Mundua izeneko eredua plazaratu aurretik, batzuek zera zerabilkiten buruan: metanoaren kontzentrazio atmosferikoaren gaineko nolabaiteko kontrola bazegoen, gauza bera gerta zitekeela tenperaturarekin ere.
Latitude ertainetan lurrazaleko tenperatura 5 eta 15ºC-ko tartean mantendu da ia denbora osoz azken hiru milioi urtetan.
Horretaz gainera, J. Shukla eta Y. Mintz-ek zera demostratua zuten: oihanen ebaporazio/ /transpirazioak kontrolatzen zuela atmosferako ur-lurrinaren kontzentrazioa, eta ondorioz, kontzentrazio honekin zerikusirik zuten eguraldiaren zenbait ezaugarri ere bai. Nahiz eta ikerlari hauen lana Gaia ikuspegitik egina ez egon, beraiek jakin gabe hipotesi horren aldeko adibide bat eman zuten. Halaxe da; biotak ingurunearen mantenuan duen eragina aztertzen duen zenbait lan, orain Gaia hipotesiaren argitan berrikus daiteke.
Baina, nola gerta daiteke organismoek atmosferako konposizioa eta tenperatura aktiboki erregulatzea? Batzuentzat zaila da milioika urtetan zehar inolako aurrikuspenik eta planifikaziorik gabe lurrazala biotak erregulatu ahal izana sinestea.
Kritika hauei aurre egiteko, eta gorago esan dugunez, Lovelock-ek "Bitxilore-Mundua" izeneko eredua formulatu zuen biotak tenperatura nola erregulatzen duen azaltzeko. Eredu honek tenperatura aztertzen du, berau organismoen portaeren bidez nola kontrola daitekeen argitzeko asmoz. Eredua, organismoen hazkunde-ezaugarrien eta sistema zibernetikoen analogia batean oinarritzen da.
Astronomo askoren ustez, Eguzkiaren argitasuna %10 handitu da azken lau milioi urtetan, baina lurrazaleko tenperatur aldaketa ez da hain handia izan.
Eredu sinplifikatu bat dela aurretik onartuz, jarraian zera ikusiko dugu: tenperatura biziaren oso ezaugarri ezagunen ondorio nola izan daitekeen azaltzeko gai dela. Ezaugarri ezagun horiek ondorengoak dira: hazkunde esponentzialerako potentziala eta tenperaturarekiko aldakorrak diren hazkunde-erritmoak. Hau da, hazkunde-erritmo azkarrena biztanleria bakoitzarentzat optimoa den tenperaturan gertatuko da eta jaitsi egiten da tenperatura optimotik aldendu ahala, muturreko goi- eta behe-tenperatura dituelarik.
Tenperaturaren erregularizazioa azaltzen saiatuko den edozein teoriak, zenbait behaketa izan behar du kontutan: Bai Afrikako hegoaldean, eta bai Australian topatu diren aintzinako haitz ez-metamorfizatuek, garai haietan bizia existitzen zenik ea agertzen duten. Bi sedimentu horiek 3 milioi urte baino gehiago dituzte. Geroztik hona, Lurrean bizia etengabe egon dela adierazten duten aztarnak jaso ahal izan dira eta honek argi adierazten du lurrazaleko batezbesteko tenperaturak uraren irakite-tenperatura ez duela gainditu; ezta izozte-tenperatura baino tenperatura baxuagorik jasan duenik ere.
Latitude ertainetan lurrazaleko tenperatura 10°C baino beherago ez dela jaitsi onartzen bada, eta glaziazio-tarteak laburrak izan direla kontuan izanik, lurrazaleko tenperatura seguruenik 5 eta 15°C-ko tartean mantendu da azken hiru milioi urtetan. Aldiz, astronomo askoren ustez, Eguzkiaren argitasuna %10 handitu da azken lau milioi urtetan. Ondorioz, biziak (gaia hipotesiaren arabera, noski) termostato batek bezala jokatu du. Nahiz eta Eguzkiaren argitasunaz ditugun balioak oso zehatzak izan ez, honek ez du "Bitxilore-Munduaren" emaitzen baliozkotasuna zapuzten; eredu honek, argitasunaren 0,6 baliotik, 2,2 baliorainoko (egungo argitasuna 1,0 izanik) aldaketak onartzen bait ditu.
Sistema zibernetikoek zenbait aldagai konstante mantentzen dituzte, nahiz eta baldintza perturbatzaileak beregan eragin. Sistema hauek homeostatikoak* direla esaten da, bere aldagaiak (tenperatura, norantza, presioa, argiaren intentsitatea, etab.) abiapuntu finkoen arabera zehazten badira. Horrelako abiapuntu finkoen abiabide izan daitezke termostato bateko 22°Cak edo hezegailu bateko %40ko hezetasuna. Abiapuntua konstantea ez bada (aldakorra denboran zehar baizik) puntu operatibo esaten zaio. Puntu operatiboak erabiltzen dituzten sistemei, homeorretiko** esaten zaie, eta homeostatikoekiko kontrajarriak dira. Gaia erregulazio-sistema homeostatikotzat baino gehiago homeorretikotzat jo daiteke.
Bitxiloreen mundua.
Sistema zibernetiko guztietan, gutxienez ondorengo alderdiak definitu behar dira: sentsorea, sarrera, irabazpena (positiboa ala negatiboa izan daiteke) eta irteera. Sistema hauetan egonkortasuna segurtatua dago, erroreak zuzentzeko gaitasuna dutelako. Errore-zuzenketa hori egin ahal izateko, irteerako balioak nolabait sentsorera itzuli behar du, sarrera berri batek irteeran sortu den diferentzia konpentsa dezan. Analisi zibernetiko hau Gaia hipotesiari aplikatu nahi izan zitzaion, eta horrela sortu zen Lovelock-en eta Andrew Watson-en Bitxilore-Munduaren eredu matematikoa.
Bitxilore-munduaren eredua
Gorago esan dugunez, bitxilore-munduaren eredua lurrazaleko tenperatura nola kontrola daitekeen azaltzeko sortu zen. Oso suposaketa sinpleak egiten ditu: bitxilore argi eta ilunen populazio polimorfo bat besterik ez dago. Bitxilore hauen ugalketa, efektibo eta asexuala da bere albedoaren*** balioa edozein delarik ere. Bitxilore guztiz beltzek, hau da, 0 albedokoek, argi guztia xurgatzen dute eta guztiz txuriek, hau da, 1 albedoa dutenek, argi guztia isladatzen dute. Albedoa 0,4ekoa bada, honek zera esan nahi du: argiaren %40 isladatu egiten duela eta %60 xurgatzen duela gorputz horrek.
Orain zera suposatuko dugu: eguzkiaren argitasuna 0,6 baliotik abiatu eta gutxi gorabehera bikoiztu egiten dela. Beste suposizio bat zera da: tenperatura optimoa berdina dela bitxilore argi eta ilunentzat. Beren hakzundea ezinezkoa da 5°C-ko tenperaturaz azpitik eta handiagotu egiten da tenperatura igo ahala 20°C-ra heldu arte. Hortik aurrera hazkundea berriro beherantz doa tenperaturaren igoerarekin batera 40°C-ra heldu arte, non hazkunderik ez bait dago.
Bizidunen populazioaren hazkunde-erritmo maximoa tenperatura optimoan gertatzen da.
Tenperatura txikitan bitxilore ilunenek bero gehiago xurgatzen dutela suposatzen da eta horregatik argiak baino azkarrago hazten direla ere bai. Tenperatura altutan, aldiz, bitxilore argiek bero gehiago isladatu eta galtzen dute eta horregatik ilunak baino azkarrago hazten dira. Orain ikus dezagun zenbait grafiko.
Grafiko guztietan hazkunderako dagoen azalera konstantea dela suposatzen da. Eguzkiaren albedoa 0,5 dela eta konstante mantentzen dela suposatzen da arbitrarioki.
Bitxilore ilunek tenperatura baxutan estaliko dute azalera maximoa, eta sortuko duten tenperatura lurrazaleko batezbestekoa baino altuagoa izango da. Bitxilore argiek batezbestekoa baino tenperatura baxuagoak sortzen dituzte, eta horregatik tenperatura altutan errazago ugaltzen dira eta orduan estaliko dute azalera maximoa.
Lau grafiko aztertuko ditugu orain. Grafiko batetik bestera aldatzen den gauza bakarra, bitxilore argi eta ilunen albedoa da. Lehenengo grafikoan bitxilore argi eta ilunen albedoa berdina da eta gainera eguzkiarenaren berdina. Kasu honetan planetaren albedoa konstante mantentzen da 0,5 balioan, eta Lurreko batezbesteko tenperatura igo egiten da Eguzkiaren argitasuna handiagotu ahala. Ezaguna da organismo eukarotiko askoren hazkundea (eta gure adibideko bitxiloreekin ere gauza bera gertatzen da) tenperaturaren funtzio zuzena dela. 5°C-az azpitik eta 40°C-az gainetik ez dago kazkunderik eta hazkunde-erritmorik azkarrena 20 eta 30°C bitartean gertatzen da.
Bigarren grafikoan, bitxilore argien albedoa 0,6koa eta ilunena 0,4koa dela suposatzen da. Baldintza hauetan, hau da, bien albedoak desberdinak direnean eta gainera Eguzkiarenarekiko ere desberdina, homeostasirako joera agertzen da. Bitxilore ilunen kurbak adierazten duenez, beren hazkundea handiagoa da tenperatura baxuagotan. Aldiz, bitxilore argiek beroa galtzen dutenez, azalera handiagoak estaltzen dituzte tenperatura altuagotan (argien kurba). Tenperaturaren kurba aurreko grafikokoarekin konparatuz, zera ikusiko dugu: kasu honetan tenperatura ez dela argitasunarekiko funtzio zuzena, baizik eta tarte estu batean (0,8 eta 0,1 bitarteko argitasun-tartean) egonkortu egiten dela.
Hirugarren grafikoan bitxiloreen albedoak 0,7 eta 0,3 direla suposatzen da eta laugarrenean 0,8 argientzat eta 0,2 ilunentzat. Ikus ezazue, grafikoetan aurrera joan ahala tenperaturaren kontrola gero eta argitasun-tarte handiagoan gertatzen dela. Bizidunik gabe munduak izango lukeen tenperatura lerro etenaren bidez azaltzen dugu. Eguzki-argitasun baxutan, ikus grafikoak, bitxilore ilunak dira hedatzen direnak, baina guztiak hil egiten dira argiek indar hartu dutenean.
Bitxilore argien bizi-muga tenperatura altuagotan dago, baina muga horietara heltzean, bitxilore-munduko tenperatura eta bizidunik gabeko mundukoa berdina da. Bitxilore argien albedoa 0,9 eta ilunena 0,1 direnean, tenperaturaren erregularizazioa eguzki-argitasuna 2,2 aldiz handiagoa egiten den tarte osora hedatzen da. Jeneralean bi populazioen albedoen arteko tartea zenbat eta handiagoa izan, are eta joera handiago izaten da homeostasirako.
Itsasoko gazitasuna ere konstante mantendu da.
I. Elosegi
Luze aritu gara Bitxilore-Munduari buruz hitz egiten, baina arrazoia hauxe da: gure ustez oso garrantzitsua da tenperaturaren homeorresi-mekanismo orokor baten hastapena azaltzeko tenperatura desberdinen menpeko hazkunde esponentzialaren ezaugarriak aski direla argi ikustea. Jeneralean, dibertsitatearen ugaritasunak (bi motatako bitxiloreak eta albedoen arteko gero eta diferentzia handiagoa) erregularizaziorako eta populazioaren tamainaren hazkunderako gaitasun handiagoa ematen du.
Bitxilore-Mundua ez da eredu bat baizik. Hala ere, eta bertan egiten den sinplifikazioa handia izanagatik, garbi erakusten du biosferaren homeorresi termala ez dela sorginkeria eta mekanismo bat baduela. Eredu honetan lortutako ondorioak jeneralizatuz, denbora luzez itsasoko uretako gazitasuna konstante mantendu izana, eta atmosferan gas erreaktiboak koexistitzea, bizidunen eraginagatik izan daitekeela pentsatu da. Bitxilore-Munduaren ereduaren ekarpenik nagusiena zera da: homeorresi orokorra posible dela biologian orain arte erabiltzen den dogma bakar bat ukatu gabe.
Lurra gas erreaktiboz inguratua dago oraindik ere
Gaia hipotesiaren arabera, Lurrak, bere osotasunean, makina zibernetiko erraldoi edo organismo zentzudun batek bezala jokatzen du. Herrialde askotako sinismen zaharrekin bat dator hipotesi hau, baina hori baino arrazoi sendoagoa bada hipotesi horrek sortzen duen erakargarritasunerako: zientziaren arlo desberdin askotako informazioa era moderno eta sendoan bildu eta horietan oinarritzen da. Litekeena da, bere ebidentziarik argiena Bitxilore-Munduarena ez izatea, baizik eta Lovelock-en espezialitatetik etortzea: kimika atmosferikotik.
II. taula. Planeta desberdinetako atmosferaren konposizioa.
Kimikaren arloan, Lurraren atmosfera ez da "normala". I. Taula aztertuz, zera ikusten dugu: %20 oxigeno duen atmosfera batean beste gasei legozkiekeen proportzioetatik oso urrun daudela gasak atmosferan. Gas erreduzitu asko atmosfera oxidatzailean. Horixe da gure atmosferako egoera. Horren ebidentziak konbentzitu zuen Lovelock Viking untzi espaziala Martitz-era bidaltzea (bertan bizirik ote zegoen ala ez ezagutzeko) guztiz alferrikakoa zenaz: Martitzen atmosferak oreka kimikoaren legeak betetzen ditu, eta beraz bere ustez han ez daiteke bizirik izan. Lurraren atmosfera ez da inolaz ere Artizar eta Martitzeko atmosferen bitartekoa. Bi hauen osagai nagusia, karbono(IV) oxidoa da eta ia oxigeno askerik ez dago. Lurraren atmosferan aldiz, osagai nagusia nitrogenoa da eta oxigenoa airearen bostena besterik ez da.
II. Taulan, beste zenbaiten artean, bizirik gabeko Lurraren atmosferaren eta egungo atmosferaren alderaketa azaltzen da. Bizirik gabeko Lurrean, beroa, karbono(IV) oxidoz inguratua eta oxigenorik gabea izango litzateke. Lurrak bere auzokideekin antzekotasun handiagoa izango luke. Sistema kimikoki egonkorrean, oxigenoak eta nitrogenoak erreakzionatu egingo lukete eta nitrogeno-oxido pozointsuzko kantitate handia sortuko litzateke.
Beraz, beste gas batzuen aurrean ez-egonkorrak diren gas hauek kantitate handitan gure atmosferan existitzeak, nahikoa izan beharko luke pentsalari razional guztiak gaur egun testuliburuetan esaten dena, (hau da, gure atmosfera aspaldidanik konstantea eta inertea dela) berrikusten hasteko. Errealitatean bortizki erreakzionatzeko joera duten gasak, atmosferan mantendu egiten dira eta gainera bizitzarako egokiak diren proportziotan.
Lurraren atmosferako gasen proportzioak ez dira espero zitezkeenak.
Atmosferari dagokionez Gaia teoriaren arabera, bizitzak bere iraupenerako beharrezkoak dituen gasak etengabe sintetizatu eta eliminatzen ditu. Biziak kontrolatzen du atmosferako gas erreaktiboen proportzioa. Martitzek, Artizarrak eta bizirik gabeko Lur hipotetikoek atmosfera kimikoki egonkorrak izango lituzkete eta beren konposizioaren %95 karbono(IV) oxidoa izango litzateke. Baina, bizi gareneko planeta honek, bere atmosferan ez du %0,03 karbono(IV) oxido besterik. Bitxikeria hau, fotosintesi-prozesuaren ondorio besterik ez da.
Bakterio, alga eta landareen fotosintesiak etengabe behar du karbono(IV) oxidoa eta airetik hartu ondoren egitura solidoetan finkaturik geratuko da. Landareak eta mikrobio fotosintetikoak batetik eta orokorrean hauetaz elikatzen diren beste bizidun guztiak bestetik, hiltzen direnean lurrean geratzen dira karbono organiko edo erreduzitu moduan. Eguzkiko energiaren bidez fotosintesia burutuz, eta ondoren beren heriotzaren bidez, landare, alga eta bakterioek atmosferako karbono(IV) oxidoa harrapatu eta lurperatu egin dute. Horregatik, hasieran lurraren atmosferan ugari zen gasa, bizia dela eta, egun gutxiago dago.
Bestalde pentsa dezagun atmosferako oxigeno-proportzioa konstante mantendu dela denbora luzean zehar. Atmosferako oxigeno-proportzioa oso neurri txikian besterik ez bada ere jaitsiko balitz, arnasketarako beharrezko dugun bizidun asko eta asko suntsitu egingo ginateke. Aldiz, oxigeno-proportzioa gaur ezagutzen duguna baino zertxobait altuagoa izango balitz, edozer gauzak (oihanek adibidez) berehala su hartuko lukete. Beraz, badirudi biotak atmosferako oxigenoaren eta beste gasen kontzentrazioa kontrolatzen duela.
!. Taula.
Hala ere, hipotesi honek badu ukatzailerik. Zientzilari horien ustez zaila da Lurreko organismo guztiek bizirako baldintzak nola kontrolatu "ezagutzea". Lovelock-ek kritiken aurrean hartu duen jarrera lehentxeago ikusi dugun Bitxilore-Munduaren eredu matematikoa lantzea izan da. Orain behintzat mistizismoz kutsaturiko hipotesia denik ez dago esaterik; matematikazko artileria guztia jarri bait du bere teoriaren alde lanean.
Baina bizitza errealean, bitxiloreak alde batera utzirik, mikrobioek dute paperik garrantzitsuena; beraiek bait dira konposatu arraro eta erreaktiboak produzitu eta kontrolatzen dituztenak. Seguruenik beraiek dira Lurraren antzinako termostaxiaren oinarri ere; beroa gordetzen duten gasen produkzioaren bidez, hain zuzen. Eboluzioaren ikuspegitik, mikrobioak dira Gaia sisteman ezartzeko aurrelariak. Zentzu honetan, biziaren goragoko mailen formak elkarreragiten duten mikrobio-multzoak direnez, Gaia fenomenoa fenomeno mikrobiotartzat har liteke. Gu, mikrobioz osatuak garenok, Gaia ren parte gara.
Ekologiari begiratuz, Gaia hipotesiak tokitxo bat uzten du gizakion bizitzaren azterketarako. Orain denbora gutxi sortuak gara, eta nahikoa berriak eta seguruenik ez oso helduak Gaia ren ikuspegitik. Bestalde, asteroideak espaziora desbideratu edo beste planetatako bizia kolonizatzeko dugun potentzialak, Gaia ren posibilitateak ugaltz
e |
zientziaeus-b8185d68e0cb | http://zientzia.net/artikuluak/burdinbidea-eta-lehiakideak-2000-urteak-erronka-jo/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Burdinbidea eta lehiakideak: 2000. urteak erronka jotzen du - Zientzia.eus | Burdinbidea eta lehiakideak: 2000. urteak erronka jotzen du - Zientzia.eus
2000. urtea hortxe daukagu eta uste baino lehen XXI. mendean barrena ibiliko gara. Garraioak ezpairik gabe, garrantzi handia izango du orduan. Garraio-mota desberdinek borroka bizian ihardungo dute bezeroa erakartzeko.
2000. urtea hortxe daukagu eta uste baino lehen XXI. mendean barrena ibiliko gara. Garraioak ezpairik gabe, garrantzi handia izango du orduan. Garraio-mota desberdinek borroka bizian ihardungo dute bezeroa erakartzeko. Burdinbidea eta lehiakideak: 2000. urteak erronka jotzen du - Zientzia.eus Burdinbidea eta lehiakideak: 2000. urteak erronka jotzen du
1987/06/01 Sarriegi Eskisabel, Andoni Iturria: Elhuyar aldizkaria
Garraioak
2000. urtea hortxe daukagu eta uste baino lehen XXI. mendean barrena ibiliko gara. Garraioak ezpairik gabe, garrantzi handia izango du orduan. Herrialde aurreratuetan Nazio-Produktu Gordinaren %8 garrario-ihardueren inguruan mugituko dela kalkulatu da. Garraio-mota desberdinek borroka bizian ihardungo dute bezeroa erakartzeko eta honek sortuko dituen kostuetan puntu hauek garrantzi berezia izango omen dute:
* Atetik atera lastertasunez eta segurtasunez igorpenak egiteak
* Maiztasunak
* Sarbide- eta formalitate-erosotasunak
* Zerbitzuak duen portaera komertzialaren nolakotasunak.
Zerbitzua hautatzen duen bezeroari, erabiltzaile huts baino gehiago, bezero formaltzat hartua den segurtasuna emango dion tratamendua alegia, eta bere beharrizanak, gustoak, arazoak etab. garraio-katearen mutur batean hasi eta besteraino puntuz puntu kontutan hartuko zaizkion ziurtasunak axola izango dio.
Burdinbidea erantzun egokiak emateko gai izango al da? Beste garraiobideak zein egoeratan izango dira? Horiei erantzuna bilatzen saiatuko gara artikulu honetan.
HEGAZKINAK
Aire-konpainia guztiek, bestelakoek bezalaxe, ekoizkortasuna dute helburu, edo bestela esanik, etekina. Mundu-mailan obratutako urte loriatsuetako hedakuntzaren eta eraldaketaren ondoren, erregai-prezioek jasandako gorakada bortitza iritsi zen eta jakina denez, ekoizpen-kostuen %30 suposatzen du honek. OACIk berriki 1972-82 hamarkadari buruz argitaratutako zifretan ikusten denez, trafikoa bikoiztu egin bide da 10 urteotan, (1. koadroa), baina:
Hegaldi-orduak %12 bakarrik igo dira.
Konpainien baliabide guztiak, ez dira %18az goitik igo. (Hegaldietako pertsonala %35 igo da)
Hegazkin-ekoizkortasuna %40 igo da.
Horrela bada, hegazkin-konpainiek ere, probatua dute egungo krisia, bai materialaren aurrerapen teknikoen arloan, bai sareen ustiapen eta antolakuntzan edo ez egin izanagatik huts egindako baliabideetan, eta baita burubelarri saiatutako lehiaketetan ere.
Kontua hain zuzen ere honetan datza: Gaurregun hegazkinek, beren benetako ustiapen-kostu errealaren azpiko tarifak darabiltzaten ala ez jakitean.
Hegazkin-konpainiak baikor ageri dira datorren hamarkadari begira. Alde batetik, %7ko trafiko hazkuntza espero dute eta bestetik kostuen beherakuntza omen dator, erreaktore-egileek motoreen %20-30 kontsumo-beherapenak iragartzen dituztelako.
Aurrerapen hauek, mehatxuak ote burdinbideentzat?. Erantzuna ere ematen du gai batzuetan. Nazioarteko bidaiarientzako ohe-kamainentzat, ziurraski bai. Jadanik ohe-bagoi soila arriskutan dago eta ez edozein lekutan; gaurregun abiadura handiekin dabiltzan Japonia eta Frantzia bezalako herrialdeetan ere bai, edo eta bihar ibiliko diren DRFn (Almaniako Errepublika Federalean), Italian, etab.
Hegazkineko tarifa, burdinbidearentzat jipoi bilaka daiteke, orain urteko iharduerarik makaleneko denboraldietan egiten duen bezala, beherapenak eskaintzen baditu. Hara bada hemen, garraioak denboraldien araberako espiralean eta ordutegi-alorrenean kateatuta eta eskaintza hauen ondorio orokorra, eskariari halako karga bat ematea da.
ERREPIDEAK
1. Koadroa.
1960-70 hamarkadan errepidetako garraioaren ekoizkortasuna asko handitu zen. Errepidetako garraioaren booma jazo zen. Baina, gora jotzen jarraituko al du garraio-mota honek? Egia esan, datu garbi eta argigarri asko ez dago eta kostuan eragiten duten lau faktoreak aztertu beharko dira. Hauek dira faktore horiek.
Gastu finkoak (aseguruak, bidesariak, ...)
Erregaiak
Materiala (mantenimendu eta berrikuntza)
Elementu hauek izango duten eboluzioan egongo da errepidetako garraioaren lehiatasunaren gakoa. Hauei ikusten zaien etorkizuna 2. koadroan biltzen da. Koadroari begira, egia esan, zaila gertatzen da prebisio zehatzik egitea. Hala ere, joera, gaurkoaren mailan mantentzea edo zertxobait igotzea dela, dirudi.
UBIDETAKO GARRAIOA
Ubidetako garraioari dagokionean, ezin uka daiteke berau garraio-sistema ekonomikoa denik, nahiz eta oraindik ere, uretako tarifaren kontzeptua, nahikoa lainotsua izan: Nork ordaintzen du azpiegitura eta zer eragin du beronek kostuetan? Erantzuna ziurraski asko aldatuko da herrialde batzuetatik beste batzuetara. Barneko nabigazioa kolpatu duen krisia –Europa guztian bederen– aldi berean egiturazkoa da (energi ekoizpeneko sektorean aldaketa sakonak) eta baita halabeharrezkoa ere (siderurgia eta eraikuntzaren krisia).
2. Koadroa.
Soberakin handi samarra ematen da kargaleku-eskaintzetan, pleita-eskaintzekiko konparatuta (% 15-20 !). Baina, untzigintzako enpresen gehiengo nabariak (%80ak) ez duela untzi bat baino gehiago kontutan hartzen bada, erraz pentsa liteke prezioak beheragotik ezartzen direla; tarifa publikoak baino askoz beherago ere bai. Baldintza hauetan, lehiaz ez dago ia hitzik ere egiterik. Barneko nabigazio europarra, arrunta eta bastoa da bizitzen jarraitu ahal izateko: Egingo ote da azpiegituren birbulkada-egitasmorik?. Edozein kasutan ere, Rhin/Danubioren arteko elkarketako lanen irtenbideak (1.990?), nazioarteko merkatua sakonki eraldatuko du.
BURDINBIDEA
Burdinbideek lehiakideen erronkei erantzuteko dituzten bitartekoak, honako atal hauetan bana daitezke:
Azpiegiturak
Zirkulaziorako materiala edo material zirkulatzailea
Ingurunea
A) Azpiegitura
3. Koadroa.
Arlo honetan, orain arte bederen, burdinbide-azpiegiturak gutxiegi erabiliak izan dira. Egungo egoerak trafiko gehiago onar dezake eta gainera egin diren inbertsioak oso mugatuak izan dira. Lan gutxi egin da ibilbideak hobetzen.
Ibilbideak hobetzeak, abiadurak asko handitzeko bidea dakar, eta seinaleztapena berrantolatuz eta erreien armazoia etengabe aldatuz berriz, ardatz bakoitzeko karga eta galiboa handi daiteke. Honek gainera abiaduraren handitzea ere ekarriko luke. Hala ere, burdinbide mistoetako (karga + bidaiariak) abiadura-muga fisikoa 200 km/h-tan dago azpiegitura ona daukaten herrietan: Britainia Haundia, Frantzia, Alemania Federala eta Sobiet Batasunean. Lurralde hauetan abiadura handien aldeko faktoreak, lurralde launak eta erradio handiko kurbak gertatzen dira. Trafiko mistoak desabantaila nabaria du.
Karga handiek trenbidea kaltetzen dute eta ondorioz abiadura handirik ez dago erabiltzerik. EEBB-tan egin diren esperientziek hori darakusate bederen. Aurrera begira, burdinbide espezialduen banaketa egitea pentsa liteke; batzuek bidaiari-trafikorako eta besteak merkantzi trafikorako. Proposamen honek ahalmen-arriskua du, zeren eta gauza jakina bait da, linea baten ahalmena zirkulazio-abiaduraren diferentziak kaltetu egiten duela eta areago oraindik hartaz baliatzen diren trenen eginkizunek. Hau, trenbide-sare europearrak merkantzi trenekin 100 km/h abiaduraren mugara ahalik lasterren iristea erabaki izanaren arrazoietako bat da.
B) Material zirkulatzailea
Azken urtetan krisiak jota egon da barne-nabigazioa Europan.
Material zirkulatzaileak, batezbeste, sektoreetako inbertsioen erdia irensten du eta burdinbideak, beste garraio-mota batzuekiko duen lehiagarritasunarentzat, elementu erabakitzaileak ditu bere barnean.
Bestalde eta hau ere esan beharra dago, berrikuntza teknikoetan etekinik handiena ateratzen duena da. Hegazkinekin eta beribilekin konparatuta, burdinbideko material honen bizia, luzea da. Merkataritzaren ibilbidean irauteko eta garraiatu behar diren produktu berrietara egokitzeko nahiz bidaiarien gusto eta beharrizanei erantzuteko, bagoi eta kotxeak, tren-makinak salbu, maizago berritu ahal izan beharko lukete.
Material eboluzionagarriak ere pentsa daitezke. Adibidez, barnekalde guztia beren bizierdia igarotzean alda liezazkiekeen kotxeak, era honetan gustoetan egunera joan ahal izateko. Bagoietan hala ere, maniobra-marjina estuagoa dago edozein interes tarteko dela ere. Hala ere, bagoi hauentzat egokierazko nazioarteko merkatua ipin liteke eta garapen ekonomiko lasterra luketen herrialdeek, bizierdia burututako bagoiak salduko lizkiekete etengabeko beharrizanak dituztenei. Hegazkinek eta beribilek horrela egiten dute!
Trenak azpiegitura aldatu beharko du, abiadura handiko trenei tokia uzteko.
Edozein modutan ere, beharrezkoa da erabiltzen diren produktuen iraunkortasun-propietateak guretzat onuragarriago bilakatzea eta helburu bakar baten inguruan ahal den burutsuena elkartzea: mantenimendua laburtu; alegia 3 milioi km ibili ondoren bakarrik tailerrera sartuko diren tren-makinak, milioi bat km egin ondoren sartuko diren kotxeak eta beren bizitzan behin bakarrik tailerreratuko diren bagoiak.
C) Ingurunea
Garraio-sistema hau, bere lehiakideen aldean, lagun ontzat duke ekologi zientziak, bere segurtasun, energi kontsumo, poluzio eta zarata kontutan hartuta.
1.- Segurtasuna
Burdinbideek segurtasun-arloan, egoera ona edo oso ona dute. Mila milioi bidaiari eta kilometroko hildako bidaiarien kopurua honako hau da:
Burdinbideetan (UICren estatistika)
Ibilgailu automobiletan (CEMTen estatistika)
30
Honek ere, badu ordea bere atzekaldea. Komunikabideek eragin handiagoa damaiote istripua burdinbidean gertatzeari, errepidean gertatzeari baino eta eritzi publikoa askoz ere gehiago asaldatzen dute. Errepidetako heriotzetara ohitu egin gara, eta beren presioa inoiz ere ez da begibistan jartzen estatuetako kontabilitateetan.
Burdinbideak urteetan zehar eman digun autosegurtasunak, edozein aurrerapen teknikok ere gutxienez segurtasun berdinarekin lan egitea eskatzen du. Are gehiago oraindik, sistema lehiakideetakoa hobetzen denean. Hegazkingintzak ere aurrera darrai; aireportuetan gero eta ekipamendu konplexuagoak eta seguruagoak ipintzen ditu. Errepideetakoa ere aurrerantz doa, trafiko-kopuruak igo arren, istripu-jasaleena ia mantendu egiten da eta zenbaki absolutuetan. Material arriskutsuen garraioan, egoera sendoa du burdinbideak.
Estatuek gero eta arrisku gutxiago onartzen diote errepideari eta halako erregelamenduak aplikatzen (RID etab.). Burdinbideak ezin dute hori ahaztu. Beraz, burdinbideetako segurtasunak, ahultzeko joera duela dio azkenaldian eta lehengo garaipenekin ez dagoela liluratzerik. Oraindik istripu gehiegi gertatzen da pasonibeletan. Erremedioa, jakina eta garestia da: kentzea edo langa automatikoak ipintzea. Errepideen mantenimendu-zerbitzuek batzuetan eskuhartzen dute lan honetan, baina ez behar adinako mailan.
Orokorrago hitz eginez, burdinbideen automatizazioa, sarritan, segurtasun handiagoz egiten da, aldez aurretik tasa bat jarri ezin bada ere. BART delakoak ordea, sistema elektronikotan eta kristalen barruan ere, akatsak bilauki gorde daitezkeela erakutsi du eta ondorioz, egiaztapen- eta ontzat-emate sisteman logika berri bat ezarri beharra dagoela. Beraz gaur egun, sistema elektronikoen segurtasuna, kontroleko testen efikazian dago, hemendik aurrera adibidez mikroprozesadoreek dauzkaten sistema integratuen berenezko segurtasunaz hitz egiteak zentzurik ez duela ikusia delarik.
2. Energi kontsumoa eta poluzioa
Pertsonen garraioan, burdinbideak duen gehiengoa izugarria da eta ongi jakina, busen autoestratetakoa salbu. Arlo honetan gutxi eztabaidatzen dira zifrak eta ondorengo koadroan adierazten da pgb-tan (petrolio-gramo baliokideetan), bidaiariko eta kilometroko emanda:
Kamioizaleek burdinbidea berekin batera beribilen aurka joatea nahiago luketen arren, burdinbideen sektorea jabetu da beribilak edo autoak bere etsai zireneko garaiak paseak direnaz. Treneko bezero oro, lehen, orain eta gero, beribilzale izan da; orain ere hala da eta gero ere halaxe izango da.
Burdinbideentzat, auzoko zerbitzuak eta hiriarteko garraioenak gizarteari bete beharrekoak dira, eta ekarri ere energi aurrerapen itzelak ekartzen dizkio gizarteari.
Burdinbideak ordea, has daitezela beren buruak zaintzen: beren lehiakideek, berak baino lasterrago aurreratzen dute azkenaldian. 2.000. urteari begira, beribilek % 40ko energi aurrezkia iragartzen dutela eta kamioiek % 30 ingurukoa, hegazkinek %35ekoa eta burdinbideek bien bitartean %15 ingurukoa besterik ez. Azkeneko zifra honek, eskasa lirudike, baina nola jarrai dezakete burdinbide guztiek beren energi erabilpenak hobetzen? Funtsean bi eratan:
Energia gutxiago behar duten instalazio finko eta material zirkulatzaileak zerbitzuan jarriz: aerodinamika, arintasuna, eraldaketa-organoen estatika, erregai-motak(Diesel motoreentzat fuel pisua erabiliz).
Bitartekoak hobeto erabiliz (parke, ibilbide, bideraketa eta gisakoen kudeaketa elektronikoa...)
Gauza jakina da bestalde, elektrifikazioa, berez duen barne-errentagarritasunaz gainera, ingurunearen aldeko dela:
Petrolio-menpekotasuna murrizten duelako eta 20 urtera begira bederen aireko ibilbideetarako %100ekoa izango delako.
Garraiobidearen poluziorik sortzen ez duelako. Bestalde ordea, errepideak berak asko aurreratu du (motoreen eta ihes-gasen erreglaia, sapai-deflektoreak, bihurgailu katalitikoak, etab.) eta burdinbideen abantaila, (jadanik nahikoa ahula) murriztu egingo da gauzak horrela jarraituz gero.
Orohar bada, energi arloko argudioak, burdinbidearen alde daude.
3.- Zarata
Garraiotzako bitartekoen zarataren aurkako borroka, duela 20 bat urtetik hona hasita dago herrialde garatuetan: Aireportuei suertatu zitzaien hastea, gero beribilen aldia iritsi zen eta orain burdinbidea dago begi-ninietan.
4. Koadroa.
Trafiko berbera ibiltzeko, burdinbidea errepidea baino isilagoa da, zeren eta soinu-igorpenak balio absolututan konparagarriak baldin badira ere, etenak dira burdinbideetako trenen kasuan, errepideetan etengabeak diren bitartean.
d) Garraio-antolakuntza
Garraio-antolakuntzari dagokionean, merkantzienari begiratzen zaio batipat eta helburu gisa, segurua, lasterra eta malgua izatea eskatzen da. Horretarako, tren-blokeari bagoi espezialdu berriak sartzea (kimika, laboreak, frutak edo barazkiak, edukinontzi bidezko garraioa) eta tren-blokeen tamaina, merkataritzarako bideragarri den neurrian doitzea proposatzen da.
Bestalde, informatikak asko lagun diezaioke trenbideen garraio-antolakuntzari, bai zerbitzu-hobekuntza eragiten duelako eta baita zirkulazioan lagungarri delako ere.
e) Kudeaketa
Burdinbideak, oinak kateaz lotuta ditu: Eskulanak izugarri igotzen ditu kostuak. Europan, % 60 oro har. Inongo enpresaririk ezingo litzateke bizi XXI. mendean handicap honekin. Soluzioak ordea, oso desberdinak lirateke munduko bazter desberdinetan.
1.983an, Sir Peter Parker-ek, Railwaymen Elkarte Nazionalaren Kongresuan esanaren arabera bidaiari- eta merkantzi trafikoaren eskaintza, asko hobetu beharra dago, beribil, bus, kamioi eta hegazkinen aurrean lehiakide izateko.
Hori lortzeko, antolakuntz pisuak arindu, hierarkian zehar esplikatu, komentzitu eta ihardutea proposatzen da. Azkenik, burdinbidearen bermatzailerik onenak berrikuntza eta aurrerapen teknikoa dira. Gaur defentsiban dago, baina erasora iragan behar du eta horretarako faktore bat abiadura lasterra da. Etorkizuna beraz, honako hauen esku dago:
Ahalmen tekniko eta merkataritzakoa bezeroa zerbitzeko. Burdinbideen ongizatea, bezeroarena dela batipat.
Ekoizpen-kostuak menperatzea: eskulana eta inbertsioak. Burdinbideetako langileen aurka ez, baizik beraiekin eta gobernuen aurka ez, baizik beraiekin menperatzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a5f47bf5eb20 | http://zientzia.net/artikuluak/izarrarteko-espazioan-zabalduak-ote-daude-biokimik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izarrarteko espazioan zabalduak ote daude biokimikaren oinarriak? - Zientzia.eus | Izarrarteko espazioan zabalduak ote daude biokimikaren oinarriak? - Zientzia.eus
Ikusia dugunez, astronomoak baikor dira eguzki-sistema berrien aurkikuntzari dagokion arazoan. Nola erantzun diezaiokegu bizia Unibertsoko beste leku batzuetan existitzen den galderari?
Ikusia dugunez, astronomoak baikor dira eguzki-sistema berrien aurkikuntzari dagokion arazoan. Nola erantzun diezaiokegu bizia Unibertsoko beste leku batzuetan existitzen den galderari? Izarrarteko espazioan zabalduak ote daude biokimikaren oinarriak? - Zientzia.eus Izarrarteko espazioan zabalduak ote daude biokimikaren oinarriak?
1987/06/01 Arregi Bengoa, Jesus Iturria: Elhuyar aldizkaria
Nola erantzun diezaiokegu bizia Unibertsoko beste leku batzuetan existitzen den galderari?
Hamaika argi-zipristinez betetako zerua. Izar hauetako zenbatetan egon dira bizia garatu ahal izateko baldintzak?
Ikusia dugunez, astronomoak baikor dira eguzki-sistema berrien aurkikuntzari dagokion arazoan. Baikortasun honek beste galdera bati leku egiten dio: nola erantzun diezaiokegu bizia Unibertsoko beste leku batzuetan existitzen den galderari?
Gure eguzki-sistemaren esparruan ezezko erantzuna nahikoa oinarritua dago. Viking espazialuntziak biziaren arrastoak aurkitzera Martitzerantz zuzendu zituztenean, jakina zen beste planeten giro-baldintzek (tenperatura, eguratsik eza edo eguratsen konposizioa,...) ez zutela guk ezagutzen dugun moduko bizirik garatzen utziko. Martitzen azterketaren emaitzak ere ezezkorrak izan ziren.
Viking ibilgailu espazial biak, 1976.eko udan lurrartu zuten planeta gorrian eta hiru esperimentu egin zituzten bizia aurkitzeko: lehenengo, eguratsaren konposizioaren neurketa, hurrengo, konposatu organikoen kantitatearen neurketa eta azkenik mikroorganismo bizidunak aurkitzeko esperimentu-sail bat. Lehenengo saioan ez zen ur-lurrinaren arrastorik aurkitu eguratsean eta badakigu horrek biziaren iraupenerako zer esan nahi duen. Konposatu organikoen presentzia ere minimoa da; mila milioiko zati bat baino gutxiago. Kantitate hori eroritako meteoritoen ekarpenaren ondorioz egon beharko lukeena baino txikiagoa da.
Beraz, konposatu organikoak suntsitu egin direla adierazten digu horrek; eguzkiaren erradiazio ultramorearen eraginez seguraski. Mikroorganismoen iharduera metabolikoa detektatzeko saio-saila izan da zalantza-izpi batzuk utzi dituena. Esperimentuek zenbait aldaketa kimiko agerian jarri zuten, baina prozesu biokimikoak direla egiazta ezin daitekeenez, ezin daiteke biokimikoak ez direnik ere esan. Dena den, zientzilaritan gehienek, esan dugunez, bizia ez dela existitzen uste dute. Baina, oraingo honetan ere ez dugu sistemaren mugetan gelditu nahi eta beste izar batzuen inguruan bizia aurkitzeko aukeraz mintzatuko gara.
Arazo hau aztertzerakoan, gure galaxian gaur egun existi daitezkeen geurearen antzeko planeta bizidunen kopuruaren probabilitate-kalkulua egitea ohizkoa da; hala nola, honako aldagai hauek erabiliz egin daitekena: N, gure galaxiaren izar-kopurua; P p , izar batek planetak izateko duen probabilitatea; P f , sistema bakoitzean bizia garatzeko baldintza fisikoak betetzen dituen planeta bat egoteko probabilitatea; P b , horietako planeta batean bizia garatzeko probabilitatea; D, biziak planetan iraun dezakeen denbora, eta T, galaxiaren adina. Probabilitate bakoitzak hurrengoa baldintzatzen duenez, kalkulua honako adierazpen honen bidez egingo genuke:
P = N . P p . P f . P b . D/T
Formula erraza eta polita badirudi ere, ez du erabilera handirik magnitude hauetako gehienak oso kalkulagaitzak direlako. Horregatik badira mota honetako formulak oso toki txikian ilunpe handia gordetzen dutela esaten dutenak. Estimazioak egiteko agertzen zaigun arazorik handiena, zera dugu: bizia duen planeta bakar bat bakarrik ezagutzea; Lurra hain zuzen ere. Horregatik ezinezkoa da kalkulu zehatzak eta fidagarriak lortzea. Beraz, ba, beste bide berri batzuk urratu beharra dago. Hori izan da F. Hoyle eta bere laguntzaile den N.C. Wickramasinghe-k egin dutena. Orain komentatuko dugu biziaren sorrerari buruzko beraien teoria.
Hasteko, teoriaren garapenaren testuingurua aztertuko dugu pixka bat. Eboluzionismoa biologia modernoaren oinarrian dugu. Baina eboluzionismoa zentzu zabalean hartuko dugu. Ez espezieen eboluzioa –eboluzio darwindarra– kontuan izanez bakarrik; substantzia inorganikoetatik izaki bizidunak sortzera eraman zuen eboluzio prebiotikoak ere kontutan harturik baizik. Lehenengo aldiz J.B.S. Haldane eta A.I. Oparin-ek proposatu zuten eboluzio prebiotiko honen ondorioz dator Hoyle-ren teoria. Bere ustez etapa hau ez zen erabat Lurrean gertatu. Bizia garatzeko beharrezkoa den zenbait konposatu oso ugari omen dago espazioan eta bertatik erori ondoren jarraitu omen zuen eboluzioak Lurrean.
Hau honela izango balitz, biziaren sorrera beste maila bateko fenomeno batzuekin –izarren eta izar arteko hautsaren eboluzioarekin, adibidez– lotu beharko genuke. Gurearen antzeko planeta-sistema gehiagoren existentziaren arazoa, izarren jaiotza eta eboluzioarekin lotuko genituzke. Hipotesi honek ez du kontraesanik sortzen S.L. Miller-en salda primitiboaren antzeko esperimentuekin, hasiera batean pentsa daitekeenez. Salda primitiboaren esperimentuek ez dute Lurrean prozesu horiek gertatu zirela frogatzen; gerta zitezkeela baizik.
Beraz, orain aurkeztu behar dugun aukera berria onargarria balitz, Miller-ek deskribatutako prozesuak beste toki batean gertatu zirela suposatu beharko genuke. Gainera, Hoyle-ren teoria honekin Haldane-Oparin-enari egiten zaion objezio garrantzitsueenetako bat gainditzen dugu: biziaren sorrera-prozesuaren laburtasuna. Lurra uste bezala orain dela 4.500 milioi urte eratu bazen, milioi bat urte bakarrik pasatu zen lehenengo organismo konplexuak sortu arte. Hori oso epe laburra da molekula ezorganiko sinpletatik izaki bizidunetara pausoa emateko.
Aurreko paragrafoan Hoyle-ren teoriaren muina azaldu dugu, baina oraindik ez ditugu aztertu ideia horien atzean dauden datu esperimentalak. Analisi hori egin baino lehen bizia posible egiten duten konposatu garrantzitsuei buruzko informazio txiki bat emango dugu datu haien balorazio zehatzagoa egin ahal izateko.
Nagusiki konposatu organikozko hiru talde ditugu biziaren garapenerako beharrezkoak: aminoazidoak, nitrogenodun baseak eta porfirina. Hauekin batera oso prozesu garrantzitsua aipatu behar dugu: polimerizazioa. Prozesu honen bidez berdinak edo antzekoak diren bi molekula elkartu egiten dira ur-molekula bat galduz. 1. eskeman ikus daitekeenez, aminoazidoen polimeroak proteina deitzen ditugun katea luzeak eratzen dituzte. Proteinak bizidun guztietan agertzen dira eta oso funtzio ugari eta espezializatuak betetzen dituzte.
Adibidez, hemoglobinak oxigenoa hartzen du, gero ehunei emateko. Nitrogenodun baseak fosfato talde batekin (P) eta ribosa edo desoxirribosa izeneko azukreekin elkar daitezke ribonukleotidoak (RN) eta desoxirribonukleotidoak (DN) hurrenez hurren emanez. RN-ren polimerizazioak azido ribonukleikoa (RNA) ematen du; azido honek bizidunek galtzen dituzten bezalako proteinen eraketa posibilitatzen du. DN-en polimerizazioak azido desoxirribonukleikoa (DNA) ematen du eta honek RNA-ren eta bere buruaren berdina den molekulen berreraiketa lortzen du. Beraz, honek bizidunen berezitasunik espezifikoenetako bat ziurtatzen du: ugalketa. (Ikus 1. eskema).
Aipa ditzagun porfirinak azkenik. Hauetako bat klorofilako molekularen oinarrizko osagaia da, eta horretan datza bere garrantzia, zeren klorofila ezinbestekoa bait da biziaren existentziarako. Izan ere glukosako molekulen eraketan parte hartzen du, landaretan gertatzen den 1. eskemako hirugarren erreakzioaren arabera. Gero glukosako molekulak polisakaridoen familiako katea luzeak eratzen dituzte (almidoia eta zelulosa), nondik beraien aktibitatea burutzeko bizidunek energia lortzen bait dute. Horregatik dira hain garrantzitsuak.
Goazen bada, lehen aipatzen genituen froga esperimentalak aztertzera. Teoriak biziaren oinarriak espaziotik etorriak direla dioenez, bertara jo beharko dugu oinarrizko konposatuen bila. Konkretuki, izarrarteko materian eta meteoritotan aurkituko ditugu.
Izarrarteko hodeiak gasez (%97) eta hautsez (%3) osaturik daude. Osagairik ugariena hidrogenoa da, noski, eta gas egoeran aurkitzen da, hiru era hauetakoren batean: hidrogeno atomiko neutro, hidrogeno ionizatu ala hidrogeno molekular egoeran. Baina hidrogenoaz gain beste substantzia asko ere aurkitu da gas egoeran, izarrarteko hodeien igorpena espektruaren banda guztietan aztertuz.
1. eskema.
Beren artean konposatu ezorganiko eta organiko sinple asko dago; baina horiez gain gure gaiarekin loturik egon daitezkeen eta nahikoa konplikatuak diren beste zenbait ere bai. Adibidez, azido zianhidrikoa (HCN), formaldehidoa (H 2 CO), etanola (C 2 H 5 OH), metil amina (CH 3 CH 2 H), azido isozianikoa (HNCO), zianamida (H2NCN), azetaldehidoa (HCOCH 3 ), binil zianuroa (H 2 C=CHCN) eta abar. Eta formaldehidoak eta metil aminak glizina –oinarrizko aminoazidoetako bat– emateko erreakziona dezakete.
Hautsaren konposizioari dagokionean, Hoyle eta bere laguntzaileen ustez konposatu organikoek garrantzi handia dute. Konposizioaren ereduak oso baldintza konkretuei erantzun behar diete. Alde batetik hauts horrek nahikoa albedo handia du argi ikuskorrarentzat. Bestalde, hautsak zurgatzen duen erradiazio-kantitatea uhin-luzeraren alderantzizkoarekin handiagotzen da, baina zurgapenaren txikiagotze bat (minimo erlatibo bat) aurkezten du 2200 Å-eko luzerarentzat, eta azkenik, argia polarizatzen du.
Hasiera batean grafito, zenbait izotz ezorganiko, polimero organiko eta silikatoz osaturiko nahasteaz pentsatu zen, baina horrek ez zien aztertutako igorpen- eta absortzio-espektruei erantzuten. Substantzia berriekin saiatu beharrak, zelulosa ikertzera eraman zuen eta inork uste ez bazuen ere, polisakarido hau izan zen espektruari ondoen egokitu zitzaiona. Honek zera esan nahi du: hautsaren portzentaia haundi bat polisakaridoz osaturik dagoela. Horretaz gain zenbait izarren absortzio-espektrua karbono eta nitrogenoz eraturiko eraztunez osoturiko konposatuen existentziaren bidez azal daitekeela frogatu da. Horien artean zenbait porfirina egon zitekeen.
Ikus dezagun orain meteoritoen ikerketaren ekarpena zein izan den. Meteoritoen artean karbonodun kondrita izeneko taldekoak dira gehien interesatzen zaizkigunak. Hauek haitzez osaturik daude batez ere, eta horietako batzuetan zenbait aminoazidoren presentzia egiaztatu da; batzuk bizitzarako beharrezkoak direnetakoak eta beste zenbait Lurrean existitzen ez zirenak.
Guzti hau kontuan izanik, zail gertatzen da biziaren oinarriak Lurrean ezik espazioan garatu direla ez onartzea. Hori horrela bada, logikoa da konpostu horiek eguzki-sistemaren eraketaren azken faseetan, gero bertan eboluzionatzeko Lurrera erori zirela pentsatzea. Eta ondorioz, beste planeta-sistema batzuen eraketan ere gauza bera gerta zitekeela onartu egin behar dugu. Horrek gainera, hasieran aipatutako formulako P b probabilitatearen estimazioan eragina du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9f5baa08d40c | http://zientzia.net/artikuluak/neutrino-iheslariak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Neutrino iheslariak - Zientzia.eus | Neutrino iheslariak - Zientzia.eus
Eguzkiaren muinak aztertzeko modu bakarra, eguzki-neutrinoak ikertzea da. Neutrinoak, eguzkiaren gunean sortzen diren partikula txiki eta ia masarik gabekoak dira.
Eguzkiaren muinak aztertzeko modu bakarra, eguzki-neutrinoak ikertzea da. Neutrinoak, eguzkiaren gunean sortzen diren partikula txiki eta ia masarik gabekoak dira. Neutrino iheslariak - Zientzia.eus Neutrino iheslariak
Astronomia
Astronomiaren misteriorik handienetako bat (eguzki-neutrinoena) argitu asmoz egindako lana, utzi egin beharko dute laster astronomo iparramerikarrek dirurik ezak jota.
Eguzkiaren gunean gertatzen den aktibitatea ia ikustezina da astronomoentzat, gainazal distiratsuak barnea iluntzen duelako. Eguzkiaren muinak aztertzeko modu bakarra, eguzki-neutrinoak ikertzea da. Neutrinoak, eguzkiaren gunean sortzen diren partikula txiki eta ia masarik gabekoak dira. Eguzkiaren eremu magnetikotik ihes egiten dute eta espaziora barreiatzen dira.
1967az gero, Ray Davies-ek zuzendutako taldea piszina baten tamaina duen tanga batean talka egiten duten neutrinoak detektatzen ari da. Tanga fluido berezi batez betea dago Dakota-ko urre-meategi baten sakonean. Tangan talka egiteko ziren neutrino guztiek, ez dute honelakorik.
Neutrinoen arazoa, Lurrera iritsi baino lehen horiei zer gertatzen zaien jakitea edo detektoreak benetan horiek detektatzeko balio duen jakitea da. Eguzki-neutrinoei bi gauza gerta dakieke: Lurrera iritsi baino lehen haustea, edo beste zerbait bilakatzea. Antza denez, ameriketarrek ez dute erantzunik emango. Europa eta Sobietar Batasunean gogor ari dira arlo hau lantzen.
Sobietar zientzilariek, tunel bat zulatu dute Kaukaso Mendietan eta bertan galiozko pieza bat ipini dute (65 tona pisatzen ditu piezak). Neutrinoak detektatuko omen ditu. Erroma inguruko Gran Sasso tunelean lan beretsua egiten dihardute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-baee8778088c | http://zientzia.net/artikuluak/itsasoak-harea-eraman/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsasoak harea eraman - Zientzia.eus | Itsasoak harea eraman - Zientzia.eus
Gineako korrontea, munduko bortitzenetakoa, Bolikosta eta Nigeria arteko kostaldean dago eta urtero 1,5 milioi metro kubiko harea eramaten du.
Gineako korrontea, munduko bortitzenetakoa, Bolikosta eta Nigeria arteko kostaldean dago eta urtero 1,5 milioi metro kubiko harea eramaten du. Itsasoak harea eraman - Zientzia.eus Itsasoak harea eraman
Ingurumena
Ozeano-korronteak Afrikan Mendebaldeko kostaldea ekortzen ari dira eta eskualde horretako herrietan turismoa eta industria arriskutan jartzen ari dira. Arazo honen erantzukizuna, egin berri presa batek omen dauka.
Gineako korrontea, munduko bortitzenetakoa, Bolikosta eta Nigeria arteko kostaldean dago eta urtero 1,5 milioi metro kubiko harea eramaten du. Hau ikaragarria izan daiteke Ghana, Togo eta Benin-entzat.
Adituen ustetan, 1961.ean Ghanan egin zen Akasombo-ko presan egon daiteke arazoaren iturria. Presak, Volta ibaiak jalkinak itsasoraino eramatea oztopatzen du. Horregatik itsasoak eramaten duen harea ordezkatuko duenik ez da kostaldera iristen.
Ghanako Keta hiriaren arrasto gutxi gelditzen da. Voltaren bokaletik 30 km-ra zegoen hiri hau itsasoak irentsi du.
Gainera, Togoko kostaldeko biderik gehienak itsasoak irentsi ditu. 1984.ean, 24 ordutan itsasoak Ghana eta Benin-en arteko bidearen 100 metro jan zituen.
Adituak bestalde, ez dira ados jartzen higadura-prozesu erraldoi honek izan dezakeen irtenbideari buruz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3afff73a7451 | http://zientzia.net/artikuluak/pedalez-hegan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pedalez hegan - Zientzia.eus | Pedalez hegan - Zientzia.eus
Pedalez eragindako abioien hegaldi-recorda hautsi dute.
Pedalez eragindako abioien hegaldi-recorda hautsi dute. Pedalez hegan - Zientzia.eus Pedalez hegan
Joan den urtarrilean pedalez eragindako abioien hegaldi-recorda hautsi zuen Glenn Tremml izeneko amerikarrak Mojave desertuan. Pedalei eraginez 60 km egin zituen airean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-92e22ba48146 | http://zientzia.net/artikuluak/unibertsoaren-etorkizuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Unibertsoaren etorkizuna - Zientzia.eus | Unibertsoaren etorkizuna - Zientzia.eus
Kosmologisten artean bi ideia nagusi daude unibertsoaren etorkizunari buruz: mugagabeki zabaltzen ari den unibertsoarena eta kontrakoa.
Kosmologisten artean bi ideia nagusi daude unibertsoaren etorkizunari buruz: mugagabeki zabaltzen ari den unibertsoarena eta kontrakoa. Unibertsoaren etorkizuna - Zientzia.eus Unibertsoaren etorkizuna
Astrofisika
Kosmologisten artean bi ideia nagusi daude unibertsoaren etorkizunari buruz: mugagabeki zabaltzen ari den unibertsoarena eta kontrakoa; egoera supertrinkoraino uzkurtuko den unibertsoarena.
Arazo honen giltzarria, unibertso beraren dentsitatea da. Dentsitate txikiak beti hedatuz jarraituko duen unibertsoa adierazten du. Dentsitate handiegiak, kolapsatuko den unibertsoa adierazten du.
Joan den urtean Princenton unibertsitateko Edwin Loh eta Earl Spiller astronomoek egin dituzten dentsitate-neurketa berrien arabera, unibertsoaren dentsitatea eredu baten edo bestearen bilakaera mugatzen duen dentsitatearen baliotik oso gertu omen dago.
Orain arte egin diren neurketek unibertso hedagarriaren ereduaren aldekoak izan dira. Unibertsoaren dentsitatea neurtzeko, unibertso-bolumen jakin bazuetan zeuden galaxiak kontatzen ziren, beren masa batzen zen eta espazioaren bolumenaz zatitzen zen. Loh eta Spiller-en arabera, horrela lortutako balioak ez dira erabat baliagarriak, zeren eta unibertsoan dagoen materia beltza ez bait da kontutan hartzen eta hau uste baino handiagoa izan daiteke.
Bi astronomo hauek lortutako datuek, Einstein-de Sitter-en ereduarekin bat datoz. Eredu honek, unibertso hedagarri edo uzkurgarri uniforme eta homogenoa (zeinetan grabitatea kontutan hartu beharreko indar bakarra bait da) proposatzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d398c6e895f6 | http://zientzia.net/artikuluak/txernobil/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txernobil - Zientzia.eus | Txernobil - Zientzia.eus
Duela urtebete eskas, Txernobil-eko zentral nuklearraren istripu tamalgarria gertatu zen.
Duela urtebete eskas, Txernobil-eko zentral nuklearraren istripu tamalgarria gertatu zen. Txernobil - Zientzia.eus Energia
Duela urtebete eskas, Txernobil-eko zentral nuklearraren istripu tamalgarria gertatu zen. Joan den urtarrilean zentrala estali duen sarkofagoaren azken plaka ezarri zuten.
Erradioaktibitate-isurietatik babesteko, sobietarrek bikezko piramide bat eraiki dute eta kanpo-azal guztia altzairuzko plakez estali dute. Guztiaren gainetik plastiko hermetiko bat jarri diote. Urtarrilean, barneko material erradioaktiboen tenperatura 130° C-koa zen artean eta sarkofagoari haizatze-sistema bat ipini behar izan diote.
Haizaketa-airea egokiro iragazita, argazkian ikusten den tximinitik kanporatzen da, 3 milicurie/egun erradioaktibitatea baino gutxiago duelarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dccd9e1eb20f | http://zientzia.net/artikuluak/desagertutako-ozeanoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Desagertutako ozeanoa - Zientzia.eus | Desagertutako ozeanoa - Zientzia.eus
Duela 200 milioi urte ozeano bat existitzen zen Siberiako bihotzean.
Duela 200 milioi urte ozeano bat existitzen zen Siberiako bihotzean. Desagertutako ozeanoa - Zientzia.eus Desagertutako ozeanoa
Geologia
Duela 200 milioi urte ozeano bat existitzen zen Siberiako bihotzean. Aintzinako ozeano honek ez zuen mendikaterik sortu, Alpeak, Ural edo Karpato Mendietan gertatu zen bezala. Sobietarren aurkikuntza honek, garrantzi handia izan dezake, zeren eta honelako tokietan mineral erabilgarriak sortzeko baldintza egokiak gertatzen bait dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-97e354aaee8c | http://zientzia.net/artikuluak/nyos-katastrofe-baten-arrazoiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nyos. Katastrofe baten arrazoiak - Zientzia.eus | Nyos. Katastrofe baten arrazoiak - Zientzia.eus
1986.eko abuztuaren 21ean Nyos-eko Iwi laku-kraterea gas hilgarri baten fabrika bilakatu zen. Adituen arabera, honelako katastrofeak ezin dira aurresan. Zergatik?
1986.eko abuztuaren 21ean Nyos-eko Iwi laku-kraterea gas hilgarri baten fabrika bilakatu zen. Adituen arabera, honelako katastrofeak ezin dira aurresan. Zergatik? Nyos. Katastrofe baten arrazoiak - Zientzia.eus Nyos. Katastrofe baten arrazoiak
Osasuna
Zer gertatu zen joan den abuztuan Kamerun-eko Nyos lakuan? Erabateko erantzunik oraindik ez badago ere, puntu asko argitu da jadanik.
Hala ere itzul gaitezen tragedia gertatu zeneko egunera. 1986.eko abuztuaren 21ean Nyos-eko Iwi laku-kraterea gas hilgarri baten fabrika bilakatu zen. 1800 lagunetik gora, azienda asko eta makina bat animalia basati, gasak hil zituen. Hiru ordutan zehar, gas-hodeiak 14 km-ko erradioa zuen zona bat estali zuen.
Nola gertatu zen katastrofe hura? Hiru aditu frantsesek erantzuna eman dute. Katastrofearen jatorria, karbono (IV) oxidozko leherketa freatiko baten ondorio izan da. Honek lakua zeharkatu zuen eta airea baino astunago denez, maldan behera joan zen 50-70 km orduko abiaduraz.
Adituen arabera, honelako katastrofeak ezin dira aurresan. Zergatik? Gasa ateratzen den momentuan populazioari abisua emateko segundo gutxi batzuk besterik ez daudelako. Honelako fenomenoekiko sentikor izan daitezkeen zonak markatzea ordea, posible da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2a1003a5dd49 | http://zientzia.net/artikuluak/iguanak-platerean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Iguanak platerean - Zientzia.eus | Iguanak platerean - Zientzia.eus
Dirudienez, iguanaren haragia oilaskoarenaren modukoa da eta bere arrautzak propietate afrodisiakoak omen dauzka.
Dirudienez, iguanaren haragia oilaskoarenaren modukoa da eta bere arrautzak propietate afrodisiakoak omen dauzka. Iguanak platerean - Zientzia.eus Iguanak platerean
Dietetika/Elikagaiak
Dirudienez, iguanaren haragia oilaskoarenaren modukoa da eta bere arrautzak propietate afrodisiakoak omen dauzka. Hona bada animali proteinaren iturri baliagarri bat. Hori da bederen Smithonian Institute-ko Dagmar Weiner-ek proposatzen duena. Bere ustetan narrasti handi hau egoki haziz gero, elikadura-arazo asko konpon daiteke. Berak, 1200 iguana kutxatan hazi ditu.
Operazio hau WWF delakoak babesten du eta helburu hirukoitza du: goseak dauden populazioak elikatu, arriskuan dagoen animalia bat salbatu eta oihan tropikala babestu. Gero uztak hazteko basoa erretzea ez da batere egokia, zeren eta urte gutxiren buruan zolua guztiz hondatua gelditzen bait da. Iguanak haziko balira, zolua askoz ere egokiago zainduko litzateke eta luze iraungo luke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-12de586afa39 | http://zientzia.net/artikuluak/kopiatzerik-ez-dagoen-papera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kopiatzerik ez dagoen papera - Zientzia.eus | Kopiatzerik ez dagoen papera - Zientzia.eus
Aurki, Voiron izeneko etxea paper-mota berezi bat saltzen hasiko da. Paper horretan idatzitakoa ez dago fotokopiatzerik.
Aurki, Voiron izeneko etxea paper-mota berezi bat saltzen hasiko da. Paper horretan idatzitakoa ez dago fotokopiatzerik. Kopiatzerik ez dagoen papera - Zientzia.eus Kopiatzerik ez dagoen papera
Patenteak/Asmakizunak
Aurki, Voiron izeneko etxea paper-mota berezi bat saltzen hasiko da. Nahiz eta itxura eta formatu arrunta izan, badu berezitasun aipagarria: paper horretan idatzitakoa ez dago fotokopiatzerik.
Nocopi etxe kanadarrak asmatu duen paper hau, tinta gorriskaz estalita dago. Tinta honek, papera fotokopiagailuaren lanpararen aurrean ipintzen denean, testuaren inguruko argia absorbatzen du. Paper hau, oso egokia da informazio konfidentziala bikoiztua izatea nahi ez denean. Babesa, noski, ez da erabatekoa; testua eskuz edo argazkiz kopia daiteke eta.
Paper hau salgai dago EEBBtan, eta Frantzian aurki izango da. 250 DIN A 4-ko paketetxoak 160 libera inguru kostako da; hots, 0,64 libera edo 13 pta. orria.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e15066ecc22b | http://zientzia.net/artikuluak/urpean-mozkorrik-gabe/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Urpean mozkorrik gabe - Zientzia.eus | Urpean mozkorrik gabe - Zientzia.eus
Hyderliox-a, hidrogeno, helio eta oxigenoz osatutako nahastea da eta bere konposizioa sakoneraren arabera aldatzen da.
Hyderliox-a, hidrogeno, helio eta oxigenoz osatutako nahastea da eta bere konposizioa sakoneraren arabera aldatzen da. Urpean mozkorrik gabe - Zientzia.eus Urpean mozkorrik gabe
Osasuna
Itsas sakonean arituko den gizakiarentzat erremedioa hydreliox delakoak eskain dezake. Hyderliox-a, hidrogeno, helio eta oxigenoz osatutako nahastea da eta bere konposizioa sakoneraren arabera aldatzen da. Nahaste honek lentalarien bi arazo ezagun konponduko ditu: sakoneko mozkorraldia eta presio altuko nerbio-sindromea. Nahaste hau erabiliz, 520 metroko sakoneraraino iritsi dira batere arazorik gabe. Berri ona lentalarientzat ezpairik gabe.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-039227e7571d | http://zientzia.net/artikuluak/hiltzaile-zoragarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hiltzaile zoragarria - Zientzia.eus | Hiltzaile zoragarria - Zientzia.eus
Armiarma karrramarroa, hor dago erne bere harrapakina noiz etorriko.
Armiarma karrramarroa, hor dago erne bere harrapakina noiz etorriko. Hiltzaile zoragarria - Zientzia.eus Hiltzaile zoragarria
Lorea al da? Berigatu berriz. Bere hankek sepalo itxura daukate eta bere azalak pausatua dagoeneko lorearen kolorea du. Armiarma karramarroa da eta hor dago erne bere harrapakina noiz etorriko. A zer nolako laguna nektar eztitsuaren bila doan intsektu axolagaberentzat!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3eaa19cd6de5 | http://zientzia.net/artikuluak/narrasti-berri-bat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Narrasti berri bat - Zientzia.eus | Narrasti berri bat - Zientzia.eus
Gekoa muskerraren antzeko narrastia da eta mundu osoko zona epel guztietan aurki daiteke.
Gekoa muskerraren antzeko narrastia da eta mundu osoko zona epel guztietan aurki daiteke. Narrasti berri bat - Zientzia.eus Narrasti berri bat
Zoologia
Gekoa muskerraren antzeko narrastia da eta mundu osoko zona epel guztietan aurki daiteke. Gekoek gainera zaunka moduko garrasiak egiten dituzte.
Duela gutxi, Iran-Irak gerraren frontearen lurraldean geko-espezie berri bat aurkitu da. Gekoen artean handiena da eta 40 cm-ko luzera izan dezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d0eefac9dd31 | http://zientzia.net/artikuluak/gorosti-natura-ezagutuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gorosti: natura ezagutuz - Zientzia.eus | Gorosti: natura ezagutuz - Zientzia.eus
Grabagailu kaseta hartu eta ondoko elkarrizketa hau eduki genuen, Tuteran jaioa eta Burlatako Institutuko biologi Katedratiko den Luis Migel Garcia Bonarekin.
Grabagailu kaseta hartu eta ondoko elkarrizketa hau eduki genuen, Tuteran jaioa eta Burlatako Institutuko biologi Katedratiko den Luis Migel Garcia Bonarekin. Gorosti: natura ezagutuz - Zientzia.eus Gorosti: natura ezagutuz
Grabagailura kaseta hartu eta ondoko elkarrizketa hau eduki genuen, Tuteran jaioa eta Burlatako Institutuko Biologi Katedratiko den Luis Miguel Garcia Bonarekin.
Luis Miguel García Bona.
Joxerra Aizpurua
Larunbat goizeko bederatziak dira. "Radio Pamplona" delakoaren parean autobusa nire zain dago, lepahezurreraino beteta. 20 urteko neska-mutilak 50 urteko andre-gizonekin nahasturik daude. Hala ere, Begoña Ujer-ek leku bat prestatu du bere ondoan ni eser nadin. Autobusa irten da eta aurrean dagoen Luis Miguel Garcia Bona-k mikrofonoa hartu du. Etxauriko haitzen historia geologikoaz hitzegiten ari da. Bertako lurren ezaugarriak adierazten ditu eta errepidearen ezkerraldean ikusten ditugun makal kanadiar eta haltza beltzei buruzko ezaugarriak ere bai.
Santa Engraziako ermitaren azpian lehenengo geldiunea egin dugu. 20 minutuko ibilaldian Luisek bidean edo bide-bazterrean ikusten diren zuhaitz, landare eta harkaitzen bizitza ekologikoaren berri eman digu. Izen tekniko gutxi aipatzen du. Naturaren logika aplikatuz, zergatik zuhaitz-mota hauek eta besteak ez, zergatik hemen sasiak dauden eta hor ez, zergatik nahiz eta guztiek zapaldu bide-erdian dagoen landare honek bizirik irauten duen etab. azaltzen digu. Hau da, natur zientziak dibulgazio eran lantzen ditu.
Autobusera sartu eta berriro errepideari jarraitzen diogu. Bigarren geldiunea, eta nagusiena, Eraulen egin dugu. Irantzuko Monastegiko bidea hartu eta aurrekoan bezala Luisek mila xehetasun eta azalpen eman digu oinez goazen bitartean.
Tximistak jotako zuhaitza.
Joxerra Aizpurua
Bazkalosteari dagokion patxadaz, grabagailura kaseta sartu eta ondoko elkarrizketa hau eduki genuen, Tuteran jaioa eta Burlatako Institutuko Biologi Katedratiko den Luis Miguel Garcia Bonarekin.
Elh.: Noiz eta nola hasi zen Gorosti? Zein helburu ditu?
Luis: ANAN natur zientzi elkartea desagertu zenean, hutsune bat geratu zen Nafarroan natur zientzien arloan. Orduan, ekintza batzuk antolatu nituen, hala nola, natur asteak, onddo eta flora-erakusketak, ibilaldi botanikoak, etab. Ekintza hauetarako " Principe de Viana " erakundeko eta Nafarroako Diputazioaren laguntza eduki nuen eta jende-talde bat bildu zen ekintza haien inguruan.
Talde hartako partaideak, biologo, maisu eta afizionatuak ziren batez ere, eta honela sortu zen Gorosti elkartea. Helbururik garrantzitsuena, dibulgazio-iharduerak edozein pertsonarentzat antolatzea izan zen. Prozesu hau orain dela 3 urte gutxi gorabehera gertatu zen eta lehen urtea izugarri mugitua izan zen: jendearen aurrean gure elkartea aurkezteko iharduera ugari antolatu bait genuen.
Arestian aipatu dut zein den helbururik nagusiena, baina, beste helburu batzuk ere baditugu.
Santa Engraziako bidean arteez inguraturik.
Joxerra Aizpurua
Alde batetik, ikasketak bukatu berri dituzten guztiei laguntza eta gure esperientzia eskaini nahi dizkiogu. Bestalde, edozein gizasemek natur zientziako gairen bati buruz kontsultarik egin behar badu, horretarako leku bat ere eskaini nahi diogu. Erakunde publikoetatik etortzen zaigun eskaintzari ere erantzuten diogu. Horregatik, irakasleentzako ikastaroak, gazteentzako natur konponketak, etab. antolatzen dira.
Gure ekintzen artean, dudarik gabe, Aranzadi izeneko baserri-eskolaren zuzendaritza eramatea da garrantzitsuenetakoa. Baserri-eskolak 50 ikasle dauzka eta bertan gure elkarteko sei irakasle aritzen dira lanean. Ikasleei nekazaritza eta abeltzantzarekin erlazionatuta dagoen guztia erakusten zaie. Sekain-lurretako nahiz ureztatutako lurretako nekazaritza, oilo, ardi, behi, zerri, untxi, zizare, marraskilo, erle, etab.en hazkuntza eta gazta, txorixo, mami, urdaiazpiko etab.en lanketa erakusten zaizkie.
Elh.: Nola erantzuten die jendeak zuen ekintzei?
Luis: Erantzuna ona da, eta gero eta hobea. Hasieran, gure burua ezaguterazi behar genuelako ekintza asko antolatu genuen. Baina, gaur egun prestatzen ditugun ekintzak talde txikientzat dira, hau da, 60-100 bitarteko taldeentzat; gero eta kalitate hobea nahi bait dugu.
Elh.: Zeintzu dira zuen finantzazio-bideak?
Edozein harri-puskak baditu bere ezaugarriak.
Joxerra Aizpurua
Luis: Lehen esan dut, elkartea sortu aurretik " Principe de Viana " erakundeak sustatzen zituela antolatutako ekintzak. Baina, elkartea sortu eta gero, egoera aldatu egin zen eta instituzioetatik datozkigun eskaerak guztiz finantzatzen badizkigute ere, ez da gauza bera gertatzen gure kasa antolatutako ekintzetan; hauetan kostu osoaren zati bat bakarrik finantzatzen bait digute. Beste diru-iturri bat bazkideen bitartez lortzen duguna da. 300 bazkide ditugu gutxi gorabehera eta bakoitzak 1.800 pta. ordaintzen du urteko.
Elh.: Zein asmo dituzue etorkizunerako?
Luis: Orain arte egindako bidea ona izan dela uste dut eta ildo beretik segituko dugu. Orain artekoa hobetu egingo dugu eta ez dibulgazio-maila bakarrik; ikerketa-maila ere landu nahi dugu. Elkartea lan-zentru bilakatu nahi dugu. Horrela edozein biologo, perito edo afizionatuk bere lana aurrera eraman ahal izango du. Aldi berean material desberdinak pilatuz museo eraginkor bat sortu nahi dugu. Bertan, ikusmaterialekin batera material erabilgarriak ipiniko dira.
Elh.: Zuek Gorosti izeneko aldizkaria argitaratzen duzue. Konta iezaguzu zein den aldizkariaren funtzionamendua.
Luis: Edozein ekintza egiten denean berari buruzko idazkirik gelditzen ez bada, ahaztu egiten da normalean. Hori gerta ez dadin, gure ekintzak burutu aurretik gidoiak prestatzen ditugu beti. Material hau bildu eta enkoadernatuta daukagu.
Arte zoragarriak ikusi genituen.
Joxerra Aizpurua
Elkartea sortu ondoren, argi geneukan aldizkariaren beharra genuela. Aldizkari honen bitartez ondoko helburuak bete nahi genituen:
Ahoz egiten ditugun dibulgazio-lanei jarraipena ematea.
Nafarroako naturari buruzko zenbait alderdi jendeari erakustea.
Naturarekin erlazionaturik dauden aktualitate-gaiak tratatzea.
etab.
Beraz, gai klasiko deritzonak (hala nola, armiarma, perretxiko, trikuharri, etab.) aktualitate-gaiekin (hala nola, karramarro, lorategiko landareak, zumarren gaitza, etab.ekin) nahasten ditugu.
Urtero lau ale atera nahi baditugu ere, finantzazio-oztopoak direla eta, udaberrian ateratzen dugun ale honekin konformatu beharko dugu oraingoz. 2.000 ale ateratzen ditugu eta salgai dago liburudendatan.
Elh.: Beste ezer aipatzekorik ba al duzu?
Luis: Bukatzeko, bi ekintza aipatu nahi nituzke bereziki. Batetik ONCE (Itsuen elkartea) elkartearentzat azken bolada honetan antolatzen ari garen ibilaldiak. Bestetik Nafarroako monumentu megalitikoen markaketa.
Erauletik abiatu ginen.
Elh.: Mila esker, Luis.
Arratsaldeko bost t'erdietan bukatu genuen ateraldia.
Ondoren, autobus-geltokira sartu nintzen eta kafea hartzen nuen bitartean, egunean zehar izandako esperientzia ordenatu nahian aritu nintzen. "Esperientzia hau ezin al da beste euskal probintzietara hedatu?" pentsatu nuen. Baina, segituan aurkitu nuen erantzuna: "Aranzadi badaukagu" . Hori bai, Aranzadi goimailako ikerketetan aritzen da. Ez al da posible Gorostik dibulgazio-arloan egiten duenaren antzekoa beste lekuetan ere egitea? Aranzadikoek dute erantzuna.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8fc6c549af2d | http://zientzia.net/artikuluak/jose-luis-munoa-oftalmologoarekin-solasean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jose Luis Munoa oftalmologoarekin solasean - Zientzia.eus | Jose Luis Munoa oftalmologoarekin solasean - Zientzia.eus
Guk oftalmologiaren etorkizuna argiago ikustearren Jose Luis Munoarengana jo dugu hain zuzen ere.
Guk oftalmologiaren etorkizuna argiago ikustearren Jose Luis Munoarengana jo dugu hain zuzen ere. Jose Luis Munoa oftalmologoarekin solasean - Zientzia.eus Jose Luis Munoa oftalmologoarekin solasean
1987/06/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Elkarrizketak
Begiak berdeak, urdinak, ilunak, ..., izan daitezke, baina, beren funtzioa ikustea da. Guk Jose Luis Munoa oftalmologoarengana jo genuen etorkizuna argiago ikustearren. Bere bulegoan argi gutxi zegoen, baina, bere ahotik jariatzen ziren hitzek zeramaten behar zen argia.
Begiak berdeak, urdinak, ilunak, ..., izan daitezke, baina, beren funtzioa ikustea da. Gaurko gizartean, istripuak eta gaixotasunak direla medio, ikusmen-maila ona mantentzea ez da batere erraza. Hortaz, askotan jo behar izaten dugu oftalmologoengana. Guk ere jo genuen batengana oftalmologiaren etorkizuna argiago ikustearren; Jose Luis Munoarengana, hain zuzen ere. Bere bulegoan oso argi gutxi zegoen, baina, segituan ulertu genuen honen zergatia, zeren eta bere ahotik jariatzen ziren hitzek bait zeramaten behar zen argia.
Elh.: Zer esan dezakezu munduan nahiz Euskal Herrian oftalmologiak jasan duen eboluzioari buruz?
Munoa: Oftalmologiaren eboluzioa eta teknologiak azken 20 urteotan izan duen eboluzioa bat datoz. Begia berehalako esplorazioa egiteko gorputzeko organo bakarra denez, aurrerapen teknologiken aplikazio guztiak etengabe kontrola daitezke. Hortaz, medikuntzan egin diren ikerketa asko eta askok oftalmologia hartu dute oinarritzat. Arlo honetan metatutako esperientziak posible egin du medikuntzaren beste zenbait arlotan teknika berriak aplikatu ahal izatea. Horixe gertatu da, adibidez, laserrarekin; traumatologian eta dermatologian laserra erabiltzen orain hasi badira ere, oftalmologian 20 urte daramatzagu lan horretan.
Bestalde, teknologiaren eboluzioa hain bizkorra da, non oftalmologiaren eboluzioa oso zail eta konplexu bihurtu den. Espainian oftalmologiak maila altua izan du betidanik. Besteak beste, Cajal-ek sortutako eskola aipagarria da. Honek eman bait zien lehen kutsu zientifikoa bertan egindako ikasketei. Baina, oftalmologiaren gunea lekuz aldatu egin da denboran zehar; hau da, teknologiaren aurrerakada izan duten nazioek oftalmologiaren mailarik gorenena eskuratu dute. Beraz, orain arte indar handiegirik ez zeukan oftalmologia frantziarra, adibidez, goimailako oftalmologia bilakatu da.
Espainian teknologiak beste naziotako bultzada izan ez duenez, oftalmologiak beste nazio aurreratuen eskutik joan behar izan du. Euskadin, gainera, inbertsio sanitarioak alor honetan ez dira behar adinakoak izan, eta maila ona mantendu bada, esfortzu pertsonalengatik izan da. Asociación Oftalmológica del Norte izeneko erakundean biltzen gara inguru honetako zenbait oftalmologo eta urtero egiten ditugun bi batzarretan gai honekiko ikuspuntuak elkarri adierazten dizkiogu. Eusko Jaurlaritzak begi-globoen transplantetarako koordinatzaile bat jarri duela aipatu beharra dago.
Arlo honetan joan den urteko ekainaren 5 eta 6an kirurgiaren lehen kurtsoa antolatu genuela aipatu behar dut eta bertan pelikula bat produzitu genuela ere bai. Pelikula hau ospitale eta unibertsitate desberdinetan erabili izan da eta guk ere oftalmologiaren mundura zerbait aportatzen dugula esan daiteke.
Elh.: Teknologia berrien arloan, ultrasoinua modan dago. Zer esan dezakezu gai honetaz?
Munoa: Guk daukagun ultrasoinuzko makinaren bitartez, begi-globoko diagnostiko klinikoak berehalakoak dira. Sistema honek ez dauzka erradiazioak dituen problemak. Ez dago bigarren mailako ondoriorik adibidez eta gainera oso erabilterraza da. Begi-globoaren ezaugarri fisikoak ematen dizkigun beste aparatu bat ere badago. Aparatu hau sistema informatiko baten barnean kokatuta dago normalean, eta honela, ez diagnostikoak bakarrik; kasu bakoitzean zein lente jarri behar den ere berehala jakin dezakegu.
Elh: Eta zein da fidagarritasun-maila?
Munoa: Fidagarritasuna %90-95koa da; errorea dioptria bat baino txikiagoa da. Begi-lausoen kasuan, adibidez, diagnostikoa egina dator aparatu hauen bitartez eta problemarik latzena operatzeko unean azaltzen da; problema teknologikoa hain zuzen ere. Teknika kirurgikoak hain dira konplikatuak, non egin behar izan dugun birziklapena izugarria izan den. Hala ere, teknika berri guztiak konpetentzi maila berarekin asimilatzea ezinezkoa da. Beraz, espezializazioak gero eta garrantzi handiagoa dauka.
Elh.: Sozialki non somatu da hobakuntza?
Munoa: Alde batetik ebaketa ondoko denboraldiak txikiagotu egin dira eta aldi berean erosoagoak ere badira. Ez da zaintza berezirik behar eta gaixoa egun gutxi barru bere lanera itzul daiteke. Bestalde, filosofia kentzaile edo anputatzailea desagertzen ari da eta filosofia funtzional bati bidea zabaltzen ari zaio, hau da, pertsonari ez zaio gaitza sendatu bakarrik egin behar; baldintzarik onenetan utzi ere egin behar da.
Elh.: Aldeko nahiz kontrako eritziak sortzen dituen keratotomia erradialari eta miopia konpontzeko ebaketari buruz zer esan dezakezu?
Munoa: Keratotomia erradiala polemikoa bada, epe luzerako arrisku potentzial bat egon daitekeelako da. Arriskua espekulazio hutsa besterik ez da. Honekin zera esan nahi dugu: keratotomia oso teknika berria denez, ez da nahikoa denbora pasa bere abantailak baieztatzeko, hau da, perspektiba historikoa oso motza da edozein eritzi emateko. Eta hau ez da Euskal Herrian bakarrik gertatzen; mundu guztian baizik.
Beraz, alde batetik jendeak itxaropena badu era honetako tekniken aurrean, baina bestetik teknika berri guztiek sortzen dute horrelako kezka. Gainera, miopia zuzentzeko teknika hau ez da helburu estetikoekin bakarrik aplikatzen; helburu fisikoekin ere bai; hots, askotan zenbait lanetan aritzeko ikusmen-mailaren exigentzia handia izaten denez, teknika kirurgikoak nahitanahiezkoak dira.
Elh.: Mila esker. |
zientziaeus-586bf8f9caab | http://zientzia.net/artikuluak/nabigazio-modernoaren-sorrera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nabigazio modernoaren sorrera - Zientzia.eus | Nabigazio modernoaren sorrera - Zientzia.eus
Gaur egun satelite bidezko nabigazioa telefono-zenbaki internazional bat markatze hutsez lortzea ez da ameskeria. Baina duela ehun urterarte ezinezkoa zen lurrazaleko edozein puntu erreferentzia bakar batekiko definitzea.
Gaur egun satelite bidezko nabigazioa telefono-zenbaki internazional bat markatze hutsez lortzea ez da ameskeria. Baina duela ehun urterarte ezinezkoa zen lurrazaleko edozein puntu erreferentzia bakar batekiko definitzea. Nabigazio modernoaren sorrera - Zientzia.eus Nabigazio modernoaren sorrera
Historia
Gaur egun satelite bidezko nabigazioa telefono-zenbaki internazional bat markatze hutsez lortzea ez da ameskeria. Baina duela ehun urterarte ezinezkoa zen lurrazaleko edozein puntu erreferentzia bakar batekiko definitzea. Arazoa, zera zen: dozena bat meridiano baino gehiago zegoen, eta bakoitzak haietako bat hartzen zuen 0 longitude gisa. Frantziarrek Pariseko meridianoa aukeratu zuten, errusiarrek Pulkova-koa, Indian ere beste batzuk baziren, Napoli, Cadiz, Stock-holm, Greenwich eta abarretan ere bai.
Harrison-en 1735. urteko kronometroa.
Meridiano asko edukitzeak, ordua kalkulatzerakoan ezadostasunak sortzen zituen, eta estatu desberdinetako nabigazio-mapek erreferentziak ere desberdinak zituzten. Zailtasunak zituzten beraz marinelek Herri bateko mapatik bestera aldatzen zirenean. Europa eta Ameriketa bitartean dabiltzan hegazkin militarrek oraindik ere oztopo berbera dute. Estatu Batuetako eta Europako kartografoek sistema desberdinak erabiltzen bait dituzte Lurra definitzerakoan.
1884.eko urrian, 25 Herritako ordezkariak bildu ziren Washington-en 0 longitudeko meridianoa zein izango zen erabakitzera. Nahiz eta frantziarrak kartografia modernoan aintzindari izan eta haiek gustora gelditu ez, Greenwich-eko meridianoa hartu zen erreferentziatzat.
Batzuek diotenez, Britainia Haundia itsas potentziarik handiena zelako aukeratu zen Londres-eko meridianoa. Beste batzuen eritziz ordea, untzietan %65ak Greenwich-eko meridianoa eta gainontzekoek beste hamar meridiano desberdin erabiltzen zituztelako aukeratu zen.
Sestante eta kronometroak, latitudea eta longitudea neurtzeko aparatuak alegia, XVIII. mendeko hasieran hobetuak izan ziren. John Hadley-k oktantea egina zuen 1730.ean, eta bost urte geroago John Harrsion-ek itsas zabalerako lehen kronometroa burutu zuen. Harrison-en kronometroa, penduludun lehengo erlojuaren ordez erabili zuten. Penduludunak, bi pisu zintzilik zituenak, ez bait zuen balio itsaso txarra zegoenean.
Posizioa zehatz-mehatz definitzeko neurgailuak agertu zirenean, kartografoek beren mapetan ozeano eta kontinenteak egiazko forma errespetatuz marraztea lortu zuten. Jean Picard-ek gradu baten zabalera neurtua zuen Pariseko meridianoan 1669.ean. Hiru urte geroago, Pariseko behatokia eraiki zenean, kartografo frantziarrak jo eta ke hasi ziren lanean. 1682. urterako, eklipseak eta Jupiter-en sateliteak aztertuta, Frantziako kostaldeko 24 lekuren posizioa finkaturik zuten. Datu hauek Guillaume Delisle-k 1700 eta 1726. urte bitartean argitaratutako mapak egiteko erabili zituen. Guillaume hau hartzen da hain zuzen lehen kartografo modernotzat.
Lurrak neurtzen ari ziren topografoek, posizioa definitzeko beste sistema osagarri batzuk ere asmatu zituzten. Puntuen artean lurrean hagak edo kateak ipintzen zituzten. Puntu arteko distantzia 8 km edo gehiagokoa izan zitekeen. Distantzia honela neurtu ondoren, beste puntu batzuk finka zitezkeen triangelaketaz. Hagen luzera standarda 20 oinekoa zen (6,1 metrokoa) eta kateena 100 oinekoa (304 metro).
Hagez distantzia neurtzeak baditu bere oztopoak; Beren luzerak zerbait aldatu egiten bait dira tenperatura eta hezetasunaren eraginez. Hori dela eta, triangelaketarako oinarria neurtzerakoan egindako akatsak biderkatu egiten ziren gero eta gehiago.
Hadley-ren koadrantea. 1730. urte ingurukoa.
Agrimentsore italiar eta frantziarrek, kobre edo letoizko muturrak zituzten zurezko hagak erabiltzen hasi ziren. Hagen artean tartetxo bat uzten zuten eta tartetxoak zurezko konpasez neurtzen. Sistema korapilotsua zen, baina hagak luzatzea eta batak bestea bultzatzea ekiditen zuten.
William Roy-k 5 miliako (8 kilometroko) lerro bat 1784.ean Ingalaterrako hegoaldean neurtu zuenean, pinuzko hagak erabili zituen 100 oineko (30,48 metro) altzairuzko kateaz neurtu ondoren. Azken neurketa, beirazko tutuez egin zuen. Beste batzuek, elkar konpentsatzen zuten metalezko hagak erabili zituzten; zabalkuntz koefiziente desberdinetako hagak alegia. Borda frantziarrak kobrea eta platinoa erabili zituen 1792.ean eta Bessel-ek Prusiako triangelaketa burutu zuen 1836.ean burdina eta zinkezko hagaz.
1825.ean, Thomas Colby-k haga konpentsatu berezia asmatu zuen. Burdina, letoia eta altzairuaz konpentsatzen zituen zabalkuntza desberdinak. Colby-ren neurgailua, 1827/8.ean erabili zuten Irlandako lehen triangelaketan eta Ingalaterran 1849.ean. Neurketa-abiadura, orduko sei haga edo eguneko 140 metrokoa zen.
Nahiz eta sistema hau arlotea izan, oso zehatza zen. Roy-k Hounslow Heath-en (oraingo Heathrow aireportuan) neurketak egin zituenean, beirazko tutuak euskarri batzuen gainean ipini zituen, eta euskarri hauek soldaduek gordetzen zituzten gauaz behiek honda ez zitzaten. Egiaztapena egin zenean, 1/158.000eko akatsa aurkitu zuten; bost zentimetro zortzi kilometrotan.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-6b3fe2dc2b86 | http://zientzia.net/artikuluak/botikak-zein-ordutan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Botikak zein ordutan? - Zientzia.eus | Botikak zein ordutan? - Zientzia.eus
Askotan, medikamentuen hartzea erritmo batekin nahas daiteke eta ezusteko ondorioak eduki.
Askotan, medikamentuen hartzea erritmo batekin nahas daiteke eta ezusteko ondorioak eduki. Botikak zein ordutan? - Zientzia.eus Botikak zein ordutan?
Osasuna
Giza bizitza, odol-mailen aldakuntzan, jariaketan eta barne-substantzien eta botiken metabolismoan eragina duten erritmoz erregulatzen da.
Erritmo biologiko horien ezagutzak zenbait eritasunen diagnostiko zehatzagora eraman gaitzake. Askotan, medikamentuen hartzea erritmo batekin nahas daiteke eta ezusteko ondorioak eduki.
KURAREaren eragina, muskulu-erlaxatzaile bezala, azkarragoa da egunez gauez baino, antzeko dosiak injektatzen badira. Lasaigarri gisa erabiltzen den LORAZEPAM botika, gehiago zurgatzen da goizeko zazpiak aldera. ASPIRINA azkarrago eliminatzen da gernuan gaueko hamaiketan goizeko zazpietan baino. Alergikontrako askok eraginkortasun txikiagoa dute, baina iraupen luzeagoa ordea, goizean hartzen badira. Onddoek sortutako eritasunak tratatzeko erabiltzen diren botikak eguerdian hartzen direnean, giltzurrunarentzat ez dira kaltegarriak.
Datu guzti horiek laguntza handia eskaintzen diote terapeutikari, pertsona bakoitzaren ezaugarri bereziak ere kontutan eduki behar diren arren. Unerik aproposena aukeratzerakoan, ordua ezezik janaria eta edariekin eduki ditzakeen interferentziak ere hartu behar dira kontutan: zurgatzen den botika-kopuru eta abiadurari dagokionez batez ere, KETOKONAZOL antifungikoa eta TETRAZIKLINAK adibidez, jatorduez kanpo hobeto zurgatzen dira.
Zurgapenaz gain, elikagai batzuek eragin negatiboa dute zenbait botikarekiko. Beste kasu batzuetan, ordea, interakzio edo elkarrekintza positiboa izan daiteke: sulfamidak, adibidez, hobeto zurgatzen dira janari koipetsuekin batera hartzen direnean. Edariei dagokienez, esnea ez da oso egokia: ez litzateke hartu behar antiazidoekin; ezta tetraziklina edo bestelako antibiotikoekin ere.
Ura da benetan kaltegabekoa edo, askotan, onuragarria; lehengai aktiboen disoluzio-abiadura azkartzen du, bestelako gaiek (potasioaren gatzek edo zenbait antiinflamatoriok) sortzen duten hestegorriko suminkortasuna baretzen du eta beste ahotiko forma farmazeutiko guztiekin batera eman daiteke.
Alkoholak ere, gai medikamentoso askotxoren zinetika eta metabolistmoa nahas dezake. LITIOAK alkoholari zor zaion eszitazio eta narritadura txikiagotzen ditu, baina KAFEINA edo ANFETAMINAK ez dira gai bere eragin deprimitzaile ezabatzeko. Edari alkoholikoek ekintza edo eragin ezberdinak dituzte, segun eta zein botikarekin nahasten diren: DIAZEPAM lasaigarriaren eta PENIZILINAREN zurgapena txikiagotzen duten bitartean, ERATORRI NITROGENODUNen eta zenbait BENTZODIAZEPINArena handiagotu egiten dute.
Behin eta berriro alkohola ahoratzeak sortzen duen urdail eta hesteetako suminkortasun-egoerak zenbait ANTIPARASITARIOren hestean zeharreko iragapena errazten du.
Ikusi ditugun adibideek erakusten digutenez, botika edo medikamentua erabat eraginkorra izan dadin aldi berean zein elikagai eta edari hartzen diren eduki behar da kontutan, biorritmoez batera, eta guzti horien gainetik medikuaren aginduak eta botikariaren aholkuak bete.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-719f9a7504a0 | http://zientzia.net/artikuluak/jalkin-harrien-sailkapena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jalkin-harrien sailkapena - Zientzia.eus | Jalkin-harrien sailkapena - Zientzia.eus
Dikotomian oinarritzen diren programak, ordenadorez oso erraz programa daitezke. Espezieen sailkapena oso erabilia da, ordenadoreen bidez oso erraz sailka daitezke espezieak.
Dikotomian oinarritzen diren programak, ordenadorez oso erraz programa daitezke. Espezieen sailkapena oso erabilia da, ordenadoreen bidez oso erraz sailka daitezke espezieak. Jalkin-harrien sailkapena - Zientzia.eus 40 PRINT "Programak, jalkin-harriak sailkatzeko gako bat ematen du"
50 PRINT : PRINT "JALKIN-HARRIEN SAILKAPENA"
60 FOR I = 1 TO 6000 : NEXT I
70 PRINT : PRINT "Horretarako berezitasun batzuk jakin behar dira"
80 FOR I = 1 TO 4000 : NEXT I
90 CLS
100 INPUT "Laginak CIH-rekin erreakzionatzen al du (B/E)";A$
110 IF A$ = "B" OR A$ = "b" THEN 190
120 INPUT "Uretan disolbagarria al da (B/E)";B$
130 IF B$ = "B" OR B$ = "b" THEN PRINT "GATZA DA." : GOTO 250
140 INPUT "Kolore argia al du (B/E)";C$
150 IF C$ = "E" OR C$ = "e" THEN PRINT "IKATZA DA." : GOTO 250
160 INPUT "Azkazalez marratzen al da (B/E)";D$
170 IF D$ = "B" OR D$ = "b" THEN PRINT "IGELTSUA DA." : GOTO 250
180 PRINT "HAREARRIA DA." : GOTO 250
190 REM BESTELA
200 INPUT "Itxura heterogeneoa al du (B/E)";B$
210 IF B$ = "B" OR B$ = "b" THEN PRINT "KONGLOMERATUA DA." ; GOTO 250
220 INPUT "Erraz desegiten al da (B/E)";C$
230 IF C$ = "B" OR C$ = "b" THEN PRINT "BUZTINA DA." : GOTO 250
240 PRINT "KARARRIA DA.";
250 PRINT : PRINT "Programaren amaia"
260 END |
zientziaeus-5e0f95059863 | http://zientzia.net/artikuluak/identifikaziorako-sistema-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Identifikaziorako sistema berria - Zientzia.eus | Identifikaziorako sistema berria - Zientzia.eus
Kaleratu duten identifikaziorako sistema berria, ahotsaren ezagupenean oinarritzen da.
Kaleratu duten identifikaziorako sistema berria, ahotsaren ezagupenean oinarritzen da. Identifikaziorako sistema berria - Zientzia.eus Identifikaziorako sistema berria
Periferikoak
Texas Instrument eta Voxtron etxeek kaleratu duten identifikaziorako sistema berria, ahotsaren ezagupenean oinarritzen da.
Orain arte metodo ugari erabili izan ohi da identifikazio-egiaztapenerako, hala nola, hatz-markak, idazkeraren ezaugarriak etab. etab., baina orain pertsonen ahotsa hauek bezain fidagarria eta ezagutzen errazagoa gertatzen da.
Gainontzeko sistematan, identifikazio-datua eduki ondoren ordenadorean gordeta dauden datu-fitxategiak sekuentzialki aztertu behar dira, datu horiek fitxategietan aurkitzen diren ala ez jakiteko. Ahotsarekin aldiz, ordenadoreak hitz egiten ari den pertsona berak dioena den ala ez egiaztatzea nahikoa izango du.
Dagoenekoz zenbait ordenadore ahotsa ezagutzeko gai da. Beraiek hitz egitea ote da hurrengo pausoa?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-78d0780e48b4 | http://zientzia.net/artikuluak/apple-bihur-daitekeen-pc-a/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Apple bihur daitekeen PC-a - Zientzia.eus | Apple bihur daitekeen PC-a - Zientzia.eus
TANDY etxeak TRACKSTAR hedapen-txartela sortu du. Helburutzat, PC bateragarri bat APPLE II bihurtzea da.
TANDY etxeak TRACKSTAR hedapen-txartela sortu du. Helburutzat, PC bateragarri bat APPLE II bihurtzea da. Apple bihur daitekeen PC-a - Zientzia.eus Apple bihur daitekeen PC-a
Softwarea
Oraingoan TANDY etxea izan da berrikuntza sortu duena; TRACKSTAR hedapen-txartela hain zuzen ere, zeinak PC bateragarri bat APPLE II bihurtzea bait du helburutzat.
Honela, APPLEen liburutegiko programa-multzo osoa PCan erabilgarri izan daiteke. Bateragarritasun honen erabilpena oso erraza da. Erabiltzailea eragozpen handirik gabe pasa daiteke MS-DOSekin lan egitetik Apple moduan lan egitera. Posible da sistema batek programa bat erabili ondoren beste sistemaren programa batekin lan egin eta atzera berriro lehengo programara segundo gutxi barru itzultzea ere.
Fitxategiak, Apple disket batetik beste MS-DOS disket batera pasatzeko balio duen zerbitzu-programarekin batera eskaintzen da. Guztia 3.552 liberatan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f6abb9321850 | http://zientzia.net/artikuluak/nafarroako-autobidearen-proiektua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nafarroako autobidearen proiektua - Zientzia.eus | Nafarroako autobidearen proiektua - Zientzia.eus
Gipuzkoako Foru-Aldundiak eta Nafarroako Gobernuak sinatutako akordioan Irurtzun eta Oria ibarra standard altuko autobide batez lotzea erabaki zen. Aurrikusitako obraren eta bere ezaugarri nagusien deskribapena egingo dugu.
Gipuzkoako Foru-Aldundiak eta Nafarroako Gobernuak sinatutako akordioan Irurtzun eta Oria ibarra standard altuko autobide batez lotzea erabaki zen. Aurrikusitako obraren eta bere ezaugarri nagusien deskribapena egingo dugu. Nafarroako autobidearen proiektua - Zientzia.eus Nafarroako autobidearen proiektua
Ingurumena
Nafarroako Foru-Aldundia bere lurraldeko errepideen administratzailea izan da betidanik eta autoestraten plangintza zela eta, Ebroko Erriberatik Frantziako mugarainoko konexio paralelo bat bultzatzea erabaki zuen.
Hirurogei eta hirurogeitamargarren hamarkadetan, Espainiako autoestrata gehienen aurrikuspen, proiektu eta eraikuntza egin ziren. Trafikoaren hazkundea zela eta, autoestraten plangintza nazionala eratu zen. Bertan, erradio-egituran oinarritzea komenigarritzat jo zen, hau da, Madril jatorritzat hartuz I, II, III, IV, V eta VI errepide nazionaletan oinarritzea.
Plangintza honetan kontutan hartutako beste ibilbide batzuk, ondokoak izan ziren: Ebro ibarra, Guadalquivir ibarra eta Asturias eta Gaztelaren erdialdearen lotura, Pajares mendigaina pasatuz.
Nafarroako Foru-Aldundia bere lurraldeko errepideen administratzailea izan da betidanik eta autoestraten plangintza zela eta, Ebroko Erriberatik Frantziako mugarainoko konexio paralelo bat bultzatzea erabaki zuen alde batetik eta Euskal Herri, Aragoi eta Kataluniarekin zeuden trafiko-konexioak hobetzea bestetik.
Horregatik, Ebroko Autoestrata eta Kantaurikoa lotuko zituen eta Nafarroa zeharkatuko zuen autoestrata baten eraikuntza eta ustiapena bultzatu zituen. Beharrezko gestioak egin ondoren, Ebroko Erriberatik Irurtzunerainoko 99 km-ko autoestrata burutu zen 1979. urtean. Ipar mutur hau Kantauriko autoestratarekin lotu gabe gelditu zen, baina orografi oztopoak eta kostu altuak medio, proposamen desberdinetara zuzendu zituzten ikerketak.
Hala ere, 1986ko uztailaren 23an Gipuzkoako Foru-Aldundiak eta Nafarroako Gobernuak sinatutako akordioan Irurtzun eta Oria ibarra standard altuko autobide batez lotzea erabaki zen, Administrazio bakoitzak bere lurraldean dagokion autobide-trailua eraikiko zuelarik.
Egindako estudioen arabera, ibilbidea zehaztu zen eta Gipuzkoako Billabona eta Andoainen artean dagoen Aduna herria abiapuntutzat hartu zen.
Honela Nafarroako autoestrata eta Kantauriko autoestrata lotuta geratzen dira.
Ondoren, aurrikusitako obraren eta bere ezaugarri nagusien deskribapena egingo dugu.
Ibilbidea, Iparretik Hegora, hauxe izango da: Aduna EN-Iekin lotura, Billabona, Elduain, Berastegi, Leitza, Areso, Gorriti, Azpiroz, Lekunberri eta Irurtzun; hemen, dagoen autoestratarekin elkarketa egingo da. Ibilbide hau Aduna - Lekunberri bitartean zehaztuta dago, baina Lekunberri - Irurtzun bitartean ez. Hortaz, hemen azalduko diren obren ezaugarriak, aipatutako trailuari hau da, Aduna - Lekunberri bitarteari dagozkionak izango dira. Autobideak Gipuzkoan egingo duen ibilbidea 16'8 km-koa izango da eta Nafarroan egingo duena 16'4 km-koa.
Oria ibarra, Gipuzkoako zatia hasiko deneko ingurua, 45 kotan dago. Gipuzkoako zatiaren bukaera, Leitza inguruan dago 615 kotan. Kota-diferentzia honen eraginez, autobideak gorako aldapa izango du Nafarroa eta Gipuzkoaren mugaraino. Autobideko punturik altuena, Gorozmendi parean dagoena da. Puntu hau Adunatik 12,800 km-ra dago.
Honela, Araiz ibarrean 5 kilometrotan igotzen dena autobidean 12,8 kilometrotan igo behar da.
Autobideak ez du 250m baino erradio txikiagoko kurbarik edukiko. Kurbak klotoideak izango dira, hau da, erradioak ibilbidearen arabera aldatuko dira eta zati zuzenen kopurua oso txikia izango da ohizko arauei jarraituz.
Autobidearen abiadura espezifikoa 80 km/h izango da.
Lurraldea oso menditsua denez, lur-mugimenduak eta tunelak egin beharko dira. Proposatutako tunelak ez dira oso luzeak eta ez da uste zailtasun-maila handia izango dutenik, txosten geologikoak ikusiz gero. Hala ere, tunelak beti oztopo dira injineruentzat eta halaber puntu ahul ere bai komunikabideetan, zeren eta aireztapen, argiteria eta zainketa bereziak behar bait dituzte.
Paisaia eta ekologiaren ikuspegitik abantailak badituzte ere, istripu-arriskuak eta garraio berezietarako mugak dituzte.
Nafarroa-Gipuzkoa autobidean, Gipuzkoari dagokionez, hiru tunel eraikiko dira. Horietako bat, Urdalekukoa, 350 m-koa eta besteak 250 m eta 200 m-koak. Nafarroan, Azpirozen, 230 m-ko tunela egingo da eta Lekunberri-Irurtzun tartean premien arabera.
Tunelak independenteak izango dira galtzada bakoitzarentzat eta beren azalera beste autoestrata-tunelen antzekoa izango da; bi zirkulazio-erreia izango ditu, bakoitza 3'5 m-koa, bazter-bideak 1,5 m-koak eta espaloiak metro batekoak.
Autobidearen zeharkako ebakidurari buruz, ondoko datuak eman ditzakegu: 3'5 m-ko bi erreia, 1'5 m-ko bazter-bidea kanpotik eta 0'5 m-koa barnetik, galtzadak bereizteko 1'5 m-ko erdibitzailea eta 0'5 m-ko kanpoko bermak. Hortaz, errodadur galtzada gutxienez 20'5 m-koa da.
Eraikuntza honek zubi eta zubibide garrantzitsuak izango ditu. Adunan hasiko den trailuak, zubi nahiz zubibide handiak izango ditu, Oria ibaia, Madril-Irun trenbidea eta EN-I errepidea gainditzeko. Aurrerago, zenbait zubi eta zubibide beharrezkoak izango dira, zenbait ubide, ibar eta bide gainditzeko. 400 m-ko bat, 200 m-ko bi eta mugan Leizaran ibaia zeharkatuko duen zubi berezi bat azpimarratuko ditugu bereziki: Nafarroako trailuan 300 m-ko zubibide bat, 200 m-ko beste bat eta goiko eta azpiko zenbait pasabide.
Bestalde, eraikuntz lanak egiten diren aldi berean, ingurugiroa babesteko beste ekintza batzuk ere burutuko dira. Lan hauek arreta bereziz egingo dira: espezie autoktonoak landatu, lurkentzeagatiko ezpondak tratatu (belarra ereinda), bazterrak egokitu nahiz biribildu eta zuhaitzak landatu egingo dira.
Bertako faunak izango duen eragina zaindu nahi da eta horretarako autobidearen azpitik pasabide ugari egingo da piztientzat.
Inguruko erreka eta ibaietan produktu arriskutsuen isurketek sor ditzaketen kalteetatik ihes egiteko, dekantazio-ganbara duten kutxatilak eraikiko dira. Honela, istripu baten eraginez galtzadan isuritako likidoa kutxatilan geratuko da eta geroago jaso ahal izango da.
Hain ohizkoak ez diren beste zenbait lan ere azpimarragarri dira, hala nola, balazta-bide edo geratzeko bideak. Arrazoia hauxe da: Gipuzkoako trailuak 12,8 km-ko aldapa dauka, batzuetan malda %6ra iristen delarik. Horregatik, ibilgailu batek, pisutsua bada are eta gehiago, matxuraren eraginez balaztatu egin behar badu, noizbehinka hondarrezko bidea alboan izatea komeni da.
Zaintza- eta laguntza-zerbitzuak ez dira faltako, zeren eta autobidearen 33,3 km-tan edozein emergentzia gerta bait daiteke.
Loturei dagokioenez, ondoko hauek aurrikusten dira: Gipuzkoan Aduna, Amasa eta Berastegin, eta Nafarroan Leiza, Areso, Gorriti, Lekunberriko Iparraldea eta Lekunberriko Hegoaldean.
Geralekuez gain begiratokiak prestatuko dira inguruaren edertasunaz gozatu ahal izateko.
Bi administrazioek egindako aurrikuspenak betetzen badira, 1992. urtean lana bukatzear egongo da.
Une honetan Baldintza Tekniko eta Ekonomiko-Administratibozko Pleguak prest daude. Proiektua aurtengo martxoan hasi da erredaktatzen eta urtebete inguru beharko da guztia burutzeko. Okupazio-lurrak lortzeko desjabetzapen-izapideak egin beharko dira eta honela 1989. urtean posible izango da obrei hasiera ematea.
Kostuei dagokienez 1985. urtean egindako aurrikuspenak ondokoak dira (Aduna - Lekunberri).
Gipuzkoako zatia 10.000 milioi pezeta
Nafarroako zatia 12.000 milioi pezeta.
Lekunberri eta Irurtzunen artean 12.000 milioi gastatuko direla pentsatzen da.
Kantitate hauek 1987. urtean zehar gehiago zehaztu beharko dira.
Distantziei dagokienez, tarte desberdinenak hauexek izango dira:
Donostia-Aduna 15 km
Gipuzkoako muga-Lekunberriko Saihespidea 16'4 km
Lekunberriko Saihespidea-Irurtzuneko Lotura 18'2 km
Irurtzuneko Lotura-Iruñea 15 km
Batezbesteko abiadura 100-110 km/h izango dela kontutan hartuz, 47 minutu beharko dira bide osoa korritzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-85f1f8a99a4e | http://zientzia.net/artikuluak/inaki-antiguedad-ekin-solasean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Iñaki Antigüedad-ekin solasean - Zientzia.eus | Iñaki Antigüedad-ekin solasean - Zientzia.eus
Udako Euskal Unibertsitatearen Iruñeko XII. ekitaldian zehar egin genituen elkarrizketei jarraipena ematen diegu. Ale honetara, Iñaki Antigüedad geologoaren eritziak ekarri ditugu.
Udako Euskal Unibertsitatearen Iruñeko XII. ekitaldian zehar egin genituen elkarrizketei jarraipena ematen diegu. Ale honetara, Iñaki Antigüedad geologoaren eritziak ekarri ditugu. Iñaki Antigüedad-ekin solasean - Zientzia.eus Udako Euskal Unibertsitatearen Iruñeko XII. ekitaldian zehar egin genituen elkarrizketei jarraipena ematen diegu. Ale honetara, Iñaki Antigüedad geologoaren eritziak ekarri ditugu.
Elhuyar.- Gaur UEU-ko ekitaldiaren barnean zure doktorego-tesiaren agerpena egin duzu. Laburbilduko al diguzu zertaz diharduen zure doktorego-tesiak?
Iñaki Antigüedad.- Tesiaren izena, apur bat luzea izan da: "Nerbioi/Ibaizabal arroaren azterketa hidrogeologikoa: sistema akuifero karstikoen ikerketari ekarpena". Nolabait izenean agertzen denak edo hor dagoen banaketak argi adierazten du gero tesiaren mamian bertan ere aurki daitekeen banaketa hori. Hain zuzen maila bitan egin dut nik ikerketa; batetik Ibaizabaleko ikerketa hidrogeologikoa egin dut. Horretarako, ba bueno, lurralde konkretu bat (Bizkaia eta Arbako Lurraldea) hartu dut. Nerbioi eta Ibaizabal ibaiek osatzen duten arroa juxtu bi ibai horiek batzen diren tokiraino hartu dut.
Arroa ia ia 1000 km 2 -koa edo dela uste dut; 950 km 2 -koa konkretuki. Lana zerotik hasi dugu, zeren orain arte behintzat ez bait zegoen inolako ikerketa hidrogeologikorik. Ikerketa, arro guztian ibiliz, ikusiz eta datuak jasoz egin dut. Horrela horko litologia edo horko formazio geologiko guztietan azaltzen diren uren karakterizazio hidrokimikoa lortu da eta formazio guztiek hidrogeologiaren aldetik interesik ez dutenez, formaziorik permeable edo iragazkorrenak dira baliagarrienak. Beraz, mugatu egin ditugu alde iragazkor horiek zeintzuk diren. Material iragazkorrenak eta hiru unitate handi bereiztu ditugu. Hirutatik bi unitatetan, material karbonatodunak daude (kararrizko formaziotan hain zuzen, Itxinakoa eta Aramotz-Anboto).
Gero hirugarren unitatea, oso interes handikoa da, lurpeko uren edo hidrogeologiaren aldetik begiratuta. Oiz mendialdea da unitate hori. Oiz mendialdeko materialak, ez dira kararriak; harearriak dira, baina oso interesgarriak. Arroaren beste material guztiek, izan dezakete garrantzi konkretua ur-problema konkretu bati erantzun konkretua ematerakoan. Bai, baina hidrogeologiaz ari garenean, emari handiaz eta ur-kantitate edo bolumen handiaz ari gara, eta material horiek ez dute handirik.
Beraz batetik zerotik hasi eta karakterizazio hidrokimiko orokorra eginda eta bestetik interes hidrogeologikorik handieneko alderdiak mugatu eta alderdi horietan sare hidrometrikoa jarri da. Emariak edo kaudalak kontrolatzeko, zenbait neurgailu jarri dira hor. Iturburu batzuetan, eta erreketan zehaztu ere egin dira (kuantifikatu) errekurtsoak; zenbat ur sartzen den, zenbat ateratzen den, nondik, etab. Beraz ikerketa hidrogeologiko arrunta izan da alde horretatik. Gero tesian beste bigarren ikerketa-maila bat ere badago. Hor ikerketa hidrogeologikoa baino gehiago matematikoa edo egin da.
Kontua zera da: jarritako neurgailu horiek eman duten informazioa, azken batez emariaren kontrol etengabekoa izan da. Hiru urte t'erdiz egon gara etengabe datuak kontrolatzen. Oraindik ere jarraitzen dute, baina tesirako hiru urte t'erdiko epea hartu dugu. Hortik beraz, datu pilo bat ateratzen da. Bestetik bostehunen bat analisi kimiko ere egin ditut eta bakoitzean igoal 20, 25, 30 determinazio-elementurena. Guzti hori ere, datu-kopuru handia da eta datu horiek berez barruan gordetzen duten informazio hori atera ahal izateko, beste ikerketa bat egin da. Zer metodologia, zer bide matematiko erabil daitezke informazio horretaz baliatzeko? Eta hori izan da bigarren ikerketa-maila. Hor matematika aldetik analisi-mota bi aplikatu dira batez ere; oso inportanteak.
E.- Beste maila batera etorrita eta tesia alde batera utzita; Euskal Herrian geologoak ez dira oso ezagunak. Biologo, kimikari eta fisikariez pixka bat entzuten da, gutxitan bada ere. Geologoez ordea ezer gutxi entzuten da Euskal Herrian. Zein da Euskal Herrian egiten diren Geologi lanen egoera gaur egun?
I.A.- Geologia, egia da, irakaskuntza unibertsitarioan anaia txikia edo txikienetarikoa izan da. Oso geologo gutxi egon da eta egon diren gutxi hauek kanpora atera ez direlako. Oso gutxitan ikusi da Geologiaren helburu praktikoa. Baina Zientzi Fakultatea bada eta horretan dauden betiko bost atal horiek konparatuta, zenbat jende ateratzen da lizentziatu urtero eta zenbat hasten da (irakaskuntza aparte utzita) bere espezialitatean lanean? Azken hiru urte hauetan handik atera eta beren espezialitatean lanean gehien topatu dutenak geologoak izan dira.
Eta kontua zera da: gaur egun (eta ez Euskal Herrian bakarrik; mundu-mailan baizik), Geologiak aurrerapen itzela egin du eta azken batez errekurtsoen problematika azaltzen da: erregaiak... petrolioa, gasa edo beste era guztietako mineralak. Gaur egun ura bera ere mineral kontsideratzen da, nahiz eta solidoa ez izan. Gaur egun diru asko ari dira inbertitzen naturak eskaintzen dituen errekurtso horiek ahalik eta modu egokienean ezagutzearren, eta horretarako geologoak behar dira, ez?
Euskal Herrian badira geologi enpresa pribatuak, eta estatu-mailan nik esango nuke... beno meagintzan ere bai eta nik uste dut apostu handia egin duela Administrazioak; Energiarako Euskal Erakundea sortu denetik batez ere. Hor geologoak sartu dira. Beraz egia da ez garela ezagunak. Harriak oso abstratuak dira, baina harriek gordetzen dituzten aberastasunak, horiek oso inportanteak dira.
Azken batez sistema ekonomiko guztiak eta nazio guztietan (batez ere nazio garatuetan) aurrerabide horiek beti daude lurrari kendutako errekurtsoetan oinarrituta. Beraz edozein plangintza ekonomikotarako oinarria beti errekurtso naturala da. Eta horretan geologoak, bakoitzak bere espezialitatean, badauka zer esanik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b784ae64b102 | http://zientzia.net/artikuluak/untzigintzaren-historia-xi-irratitelegrafia-eta-ra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzigintzaren historia XI: irratitelegrafia eta radarra - Zientzia.eus | Untzigintzaren historia XI: irratitelegrafia eta radarra - Zientzia.eus
Irratitelegrafia asmatu baino lehen, itsasoko untzietan isiltasuna zen nagusi. Untzijabeek bazekiten itsasoko bidaia noiz hasi zen, baina ez zekiten noiz amaituko zen.
Irratitelegrafia asmatu baino lehen, itsasoko untzietan isiltasuna zen nagusi. Untzijabeek bazekiten itsasoko bidaia noiz hasi zen, baina ez zekiten noiz amaituko zen. Untzigintzaren historia XI: irratitelegrafia eta radarra - Zientzia.eus Untzigintzaren historia XI: irratitelegrafia eta radarra
1987/06/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Irratitelegrafia asmatu baino lehen, itsasoko untzietan isiltasuna zen nagusi. Portutik irten, itsaso zabalean zehar joan eta helmugara iritsi arte, untziak ezin zuen inolako laguntzarik jaso estutasunak jotakoan.
Lehenengotako irratia.
Irratitelegrafia asmatu baino lehen, itsasoko untzietan isiltasuna zen nagusi. Portutik irten, itsaso zabalean zehar joan eta helmugara iritsi arte, untziak ezin zuen inolako laguntzarik jaso estutasunak jotakoan. Untzijabeek bazekiten itsasoko bidaia noiz hasi zen, baina ez zekiten noiz amaituko zen. Gutxi gorabeherako kalkuluak egingo zituzten gehienez ere.
Itsaso zabalean ordea, gauza asko gerta zitekeen. Ekaitzagatik edo beste zerbaitegatik untzia hondoratu egin zela eta jendea ito egin zela maiz entzuten zen. Nabigazioak arriskua berekin zuen inola ere. Ez da harritzekoa beraz Guglielmo Marconi-k Morse seinaleak bidaltzea untzientzat baliagarria zela pentsatzea.
Marconi-k bere lehen saiakuntza Reno-ko Pontecchio-n 1895.ean egin zuen. Emitigailutik hargailura zeuden bi kilometrotan zehar morse sinaleak transmititu zituen haririk gabe.
Marconi-ren inguruko laguntzaileak, berehala jabetu ziren asmakuntzaren garrantziaz, eta Posta-ministraritza britainiarra ere bai. Britainia Haundian, berehala eskaini zioten nahi adina laguntza zientzilari italiarrari.
Marconi-k, aurrez beste zientzigizon batzuk (Hertz, Onesti, Lodge, Tesla, Popoff, Braul eta abarrek) lortutako asmakizun eta aurrerapenak egoki konbinatu eta aplikatu zituen.
Jendaurrean lehenengo saioak, Salisbury-n egin zituzten 1896. urtean. Lau kilometroko distantziara igorri zituzten seinaleak. Berehala, Dublin-eko estropadetako kronika irratiz bidaltzea lortu zuten.
Lehen saio haien ondorioz, Marconi konpainia sortu zen asmakuntza berriaren aplikazioak lantzekotan. 1898. urteko abenduaren bukaeran, bi faroren arteko komunikazioa burutu zuten irratiz. Faro bat Mantxako Kanalean ainguratutako "East Goodwin" untzian zegoen. Bestea, lehorrean; South Foreland lurmuturrean.
Hilabete gutxiren buruan, faro-untziak larri zebiltzan bost untzientzako laguntza-seinaleak igorri zituen. Seinale haiei esker salbatutako kargamentu batek, 53.500 libera balio zituen; Britainia Haundiko faro-untzi guztiak irratiz hornitzeko behar zena baino hamar aldiz gehiago, Marconi berak aditzera eman zuenez.
Guglielmo Marconi 1908. urtean.
1899. urtean, Britainia Haundiko itsas armadaren maniobratan saio asko egin zituzten gau eta egun irratia erabiliz. 74 miliara zeuden untzien arteko irratizko komunikazioak lortu ziren. Bi urte geroago, Marconik Ternua-ko St. Johns eta Britainia Haundiko Cornwall-en artean irratiz seinalea pasarazi zuen lehen aldiz Atlantiar Ozeanoan zehar.
Froga haren eraginez, guztiak agertu ziren Marconi-ren asmakizunaren alde eta Cunard Line konpainiak bere "Lucania" untzia irrati-emisore eta irrati-hargailuz hornitu zuen. Denbora gutxi barru, konpainiako untzi guztiak zeuden irrati eta guzti.
Irratiari esker, geroztik jende asko salbatu da itsasoko istripuetan; 1909.ean bertan esate baterako, "Florida" eta "République" transatlantikoek elkar jo zutenean. "Titanic"en hondoratze famatua berriz, ez dago isilpean uzterik. 1912. urtean iceberg-arekin talka egin zuenean, irratiz igorritako seinaleen ondorioz untzi asko hurbildu zitzaion laguntzera.
Untziak irratia medio isolaturik ez bazeuden ere, " ikustea " falta zuten. Gauez zebiltzanean, behe-lainoa zegoenean, inguruan beste untziak zituztenean, aurrean edo azpian oztopoak zeudenean eta abarretan, untziak guzti haiek detektatzea komeni zen. Behar zuen " ikusmen " hura, radarrak eskaini zion.
Nahiz eta radarraren funtsa XIX. mendean Maxwell ingelesak adierazitako uhin elektromagnetikoak izan, frantziarrek eta iparrameriketarrek osatu zituzten lehen radarrak.
Iparramerikan 1922. urteaz gero hasiak ziren radarra garatzen. Izan ere Potomac ibaian igarotzen ziren untziek irrati-seinaletan interferentziak sorterazten zituzten. Frantzian berriz, 1936. urtean "Normandie" izeneko untzian radarra ipinia zutela adierazi zuten. Radarrak, lau miliako distantziara oztopo handiak (untziak, iceberg-a, etab.) detekta zitzakeen. Oztopo txikiak berriz, milia batera.
1936. urtean bertan Le Havre-ko portuan ere ipini zuten radarra, eta 1939.erako gerrauntzi eta portu askotara hedatua zegoen.
Baina bigarren mundu-gerra hasi zenean, radarrez Britainia Haundia bezain ondo beste inor ez zegoen hornitua. Thames ibaiaren bokalea adibidez, radarrez babestua zegoen, kostalde osoa bezalaxe. Radar bakoitza 150 kilometrorainoko distantziaraino heltzen zen, eta airean 300 kilometroraino ere bai.
Radarra.
Ingalaterrako batailan, Goering-en hegazkinak eta V-2 misilak aldez aurretik detektatu zituzten, eta italiarrei ere kalte handiak eragin zizkieten britaniarrek itsasoan. Alemanak ere hasiak ziren 1937.ean radarra diseinatzen, baina 1940.ean alemaniako itsas armadak ekipo kaskarra zuen artean eta britainiarren radarrei hurreratu ere ez zitzaien egiten. Aliatuen garaipenean beraz, radarrak izan zuen zerikusirik.
1940. urtean, Britainia Haundiak Ameriketako Estatu Batuei radarraren sekretua erakutsi zien. Horregatik, japoniarren aurkako gerran ere erabilia izan zen, eta 1945. urtean amaitu zenean eman zuten ofizialki erabilpenaren berri.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ac1c2b965ffd | http://zientzia.net/artikuluak/joku-logikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Joku Logikoak - Zientzia.eus | Joku Logikoak - Zientzia.eus
Raymond Smullyan Joku Logikoen sorkuntzan saiatu da gehienbat, argitaratu duen bibliografia bere lanaren lekuko delarik.
Raymond Smullyan Joku Logikoen sorkuntzan saiatu da gehienbat, argitaratu duen bibliografia bere lanaren lekuko delarik. Joku Logikoak - Zientzia.eus Joku Logikoak
Matematika
Raymond Smullyan Joku Logikoen sorkuntzan saiatu da gehienbat, argirataratu duen bibliografia bere lanaren lekuko delarik.
Ale honetan, Joku Matematikoen sorkuntzan oso trebea den egile baten aurkezpena egitea erabaki dugu. Egilea Raymond Smullyan iparamerikarra da. Raymond Smullyan Joku Logikoen sorkuntzan saiatu da gehienbat, argirataratu duen bibliografia bere lanaren lekuko delarik.
Hona hemen Raymond Smullyan-ek gaztelaniaz argirataratu dituen liburuen fitxa bibliografikoak:
¿La dama o el tigre? y otro pasatiempos lógicos
Editorial Catedra - Colección Teorema
Alicia en el país de las adivinanzas
Editorial Catedra - Colección Teorema
¿Como se llama este libro?
Editorial Catedra - Colección Teorema
ISBN 84-376-0297-1
Aipatutako liburu hauetatik lehena aukeratu dugu bertan agertzen diren problema moduko joku batzuk proposatzeko.
Liburuan kontatzen denez, errege baten alaba hain zen ederra non ezkongaien multzoa erregearen pazientziak jasan zezakeena baino dexentez handiagoa bait zen. (Liburuak ez du hori esaten, baina kontrakorik ere ez, eta hori pentsatzea nahiago dugu).
Erregeak, aberatsa zenez, ez zuen bere alabarentzat senar aberatsa nahi, ez horixe; aukeran argia izango zen gizona nahiago zuen. Horregatik, makiabeliko xamarra zen ministrari baten laguntzaz, froga gogorrak prestatu zituen ezkongaiak kanporatzeko. Froga gogorrak ziren; arriskugarriak bait ziren, aurrerago ikusteko aukera izango dugunez. Gogorrak eta zailak ziren, segituan egiaztatuko dugunez.
Ezkongaiak ate-kopuru aldakorra zuen gela batera eramaten zituzten. Aipatutako ate bakoitzean, txartel bana zegoen; ate horien atzean ezkutatzen zen gelan, berriz, tigre bat edo desiratutako printzesa liraina. Txartel horiek esaten zutena ondo ulertuz gero eta bertan agertzen ziren mezuak ongi konbinatuz burututako arrazonamenduari esker, posible zen printzesaren gela zein zen asmatzea. Baina argi jokatzen ez bazuten eta ateratako ondorioa okerra gertatzen bazen, heriotza prest zuten tigrearen hatzaparretan. Parte hartzeko ausardia eta adimen zorrotza beharko zuen irabazleak. Horixe zen erregeak nahi zuena eta hau da prestatu zuen froga.
Liburuan agertzen diren froga guztietatik hiru aukeratu ditugu honera ekartzeko. Gehiago nahi duenak badaki nora jo.
Lehen froga
Hona hemen geletako txarteletan jartzen zuena:
Erregeak ohar bat egin zuen: bi txartelek egia esaten dute edo biak gezurrak dira. Zein da ezkongaiak printzesa lortzeko ireki behar duen atea? I-a ala II-a?
Bigarren froga
Hona hemen geletako txarteletan jartzen zuena.
Erregeak ohar bat egin zuen: ezkerreko gelan dama badago, bertako txartelak egia dio; tigrea badago, berriz, gezurra. Eskuineko gelan gauzak alderantziz gertatzen dira, hots, barruan dama badago txartelak gezurra dio; tigrea badago, berriz, egia. Zuk, ezkongaia bazina, zein ate irekiko zenuke?
Hirugarren froga
Hona hemen bederatzi geletako txarteletan jartzen zuena. Bai, ondo irakurri duzu, bederatzi gela zituen, bat aukeratzeko, ezkongai gaixoak.
I |
zientziaeus-3bece513c6ec | http://zientzia.net/artikuluak/disko-optikoak-informatikaren-munduan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Disko optikoak informatikaren munduan - Zientzia.eus | Disko optikoak informatikaren munduan - Zientzia.eus
Disko optikoak oso ezagunak dira elektronikaren munduan, baina azken bolada honetan informatika-arloan ere arrakasta handia izan dute.
Disko optikoak oso ezagunak dira elektronikaren munduan, baina azken bolada honetan informatika-arloan ere arrakasta handia izan dute. Disko optikoak informatikaren munduan - Zientzia.eus Disko optikoak informatikaren munduan
Periferikoak
Disko optikoak oso ezagunak dira elektronikaren munduan, baina azken bolada honetan informatika-arloan ere arrakasta handia izan dute. Disko malguek edo disketek eskaintzen duten trukagarritasuna eta disko gogorrek duten kapazitatea biak batera eskaintzen bait dizkigute disko optikoek.
Mota askotako disko optikoak daude: irakurketarako soilik direnak (OORM, Optical Only Read Memories), behin idaztea eta askotan irakurtzea onartzen dutenak (WORM, Write Once Read Many) eta nahi adina aldiz irakurri eta idaztea onartzen dutenak (WMRA, Write Many Read Always). Gaur egun erabiliena bigarrena da. Teorikoki hirugarren modalitatea izango litzateke interesgarriena, baina oraindik ez ditu emaitza onegiak ematen eta bere prezioa altuegia da.
Mota hauetako dispositibo edo gailuekin lan egiterakoan ohizkoena, disko gogorra laneko disko bezala erabiltzea eta disko optikoan irakurri besterik egin behar ez diren programak gordetzeko erabiltzea izango da; honela aprobetxatuko bait dira gehien, bai disko gogorraren eta bai optikoaren ezaguarriak. Dena den, disko gogorren lagungarri bezala erabiltzeaz gain, beste aplikazio batzuetarako egokiak izan daitezkeela pentsa daiteke.
Esate baterako, testua eta irudiak tartekatuta edukitzea posible izan daiteke, eta bestalde, disko hauek postaz bidal daitezke inongo problemarik gabe, ekipo desberdinen arteko informazio-trukaketa burutuz. Arlo honetan, posible da telekomunikazio-sareekin prezio-konpetentzian sartzea.
Disko optikoak direla eta, aurreko urtean Microsoft etxeak MS-DOS sistema eragilearen 3.10 bertsioa eta ondorengo egokitzapena adierazi zuen. Egokitzapena baino gehiago, disko optikoen gestioa barneratuko duen zati bat eranstea izango litzateke.
Disko optikoek 500 Mbyteko edukiera izan dezakete.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-eef49e347b02 | http://zientzia.net/artikuluak/mace-programa-eta-utilitateak-disko-gogorren-segur/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | MACE programa eta utilitateak, disko gogorren segurtasunerako - Zientzia.eus | MACE programa eta utilitateak, disko gogorren segurtasunerako - Zientzia.eus
MACE programak ezabatutako fitxategietan edota formateatutako diskoetan zegoen informazioa berreskuratzeko aukera emango digu.
MACE programak ezabatutako fitxategietan edota formateatutako diskoetan zegoen informazioa berreskuratzeko aukera emango digu. MACE programa eta utilitateak, disko gogorren segurtasunerako - Zientzia.eus MACE programa eta utilitateak, disko gogorren segurtasunerako
Softwarea
DOS sistema eragilean egonda fitxategi bat ezabatzen dugunean, katalogoa edo direktorioa eta fitxategien esleipen-taula (FAT) moldatzen dira, baina fitxategiak diskoan hartzen zituen sektoreak ez dira garbitzen. Era berean, FORMAT komandoaren bidez disko gogorrari formatua ematen zaionean, sektore akastunak zeintzuk diren aztertu eta katalogoa hasieratzen da, baina diskoaren edukina ez da aldatzen. Beraz, ezabatutako fitxategietan edota formateatutako diskoetan zegoen informazioa berreskura daiteke.
MACE programak eskainiko digu posibilitate hau. Berreskurapena totala izan daiteke, baldin eta gure ekipoa MACE programak eskaintzen dituen prebentzio-sistemekin egokitua baldin badago. Bestela, berreskurapena partziala izango da.
Segurtasun-arazo honetaz gain, disko gogorretan atzipen-denbora kontutan hartzeko faktorea da, eta hau fitxategi desberdinen arteko sektore-banaketarekin lotuta dago. Diskoetako atzipen-denbora asko murriz daiteke katalogoek ezabatutako fitxategien sarrerak ez badituzte, eta erabilgarri dauden fitxategiak ahalik eta zatiketa gutxien baldin badute. MACE-k, optimizazio hau automatikoki burutzen duten utilitate-programak ere eskaintzen ditu.
Programa honen prezioa 15.800 pta.koa da (BEZik gabe).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9b75cb1b3b15 | http://zientzia.net/artikuluak/piriniotan-marmota-hedatzen-ari-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Piriniotan marmota hedatzen ari da - Zientzia.eus | Piriniotan marmota hedatzen ari da - Zientzia.eus
1948.ean sartutako marmoten kopurua handitzen ari da.
1948.ean sartutako marmoten kopurua handitzen ari da. Piriniotan marmota hedatzen ari da - Zientzia.eus Piriniotan marmota hedatzen ari da
Ekologia
Lehenengo marmotak 1948.ean sartu ziren Piriniotan, Alpetatik ekarritako aleez kolonia bat antolatu zenean. Orduz gero marmoten kopurua handitzen ari da eta kolonia berriak etengabe aurkitzen dituzte.
Marmotek Piriniotan harrapatzaile espezifikorik ez dutenez eta oso moldagarriak direnez, beldurgarri heda daitezke eta arazo ekologiko larriak sor ditzakete Piriniotan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f4308fe0efae | http://zientzia.net/artikuluak/leuzemia-erradioaktiboa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Leuzemia erradioaktiboa - Zientzia.eus | Leuzemia erradioaktiboa - Zientzia.eus
Bonbak plutonio eta tritioa libratu zuten eta 19 urte geroago ondorio hilgarriak somatzen hasi dira.
Bonbak plutonio eta tritioa libratu zuten eta 19 urte geroago ondorio hilgarriak somatzen hasi dira. Leuzemia erradioaktiboa - Zientzia.eus Leuzemia erradioaktiboa
Osasuna
1968.eko urtarrilaren 21ean, lau bonba atomiko zeramatzan B-52 abioi ameriketar bat, Groenlandiako Thule basearen inguruan jauzi zen. Bonbak ez ziren lehertu, baina zuten plutonio eta tritioa libratu zuten eta 19 urte geroago isuri honen ondorio hilgarriak somatzen hasi dira. Beren gaixotasunak HIESaren antz handia du eta leuzemia moduko baterantz eboluzionatzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ae2c6ba20b75 | http://zientzia.net/artikuluak/principiak-300-urte-3-isaac-newton-lurra-eta-zerua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Principia"k 300 urte (3) Isaac Newton, lurra eta zeruaren lokarri - Zientzia.eus | "Principia"k 300 urte (3) Isaac Newton, lurra eta zeruaren lokarri - Zientzia.eus
Zeruaren misterioetan sartu arren, Galileo-ren arrakasta Lurraren azaletik hurbil dauden gorputzen higidura deskribatzeko erlazioetan zetzan.
Zeruaren misterioetan sartu arren, Galileo-ren arrakasta Lurraren azaletik hurbil dauden gorputzen higidura deskribatzeko erlazioetan zetzan. "Principia"k 300 urte (3) Isaac Newton, lurra eta zeruaren lokarri - Zientzia.eus "Principia"k 300 urte (3) Isaac Newton, lurra eta zeruaren lokarri
1987/06/01 Duoandikoetxea, J. Andoni Iturria: Elhuyar aldizkaria
Historia
Zeruaren misterioetan sartu arren, Galileo-ren arrakasta Lurraren azaletik hurbil dauden gorputzen higidura deskribatzeko erlazioetan zetzan. Bestalde, Eguzkiaren inguruko planeten biraketa azaltzeko, Kepler-ek bere izeneko hiru legeak eman zituen. Ez zirudien bi aurkikuntza hauek zerikusirik zutenik, eta argi zegoen edozein ez zela harreman ezkutu horri argi emateko gauza...
Annus mirabilis
1. irudia. PM: Ilargiak denbora-tarte batean bere higidura tangentzialaren poderioz bete zezakeen bidea. PM': Ilargiak Lurraren erakarpen soila dela bide, bete zezakeen bidea
denbora-tarte berean
Cambridge-n, Newton-ek Aristoteles-en eta filosofo natural ofizialisten lanak ikasi behar izan zituen; bere iraultza zientifikoa burutzeko giro desegokia hain zuzen. Baina 1665ean izurritea heldu zen Ingalaterrara eta Newton-ek Cambridgeko unibertsitatetik alde egin zuen, Woolsthorpe-ra (bere jaioterrira) itzulirik. Bertan, ikasle-eginkizunetatik aske, bere kreatibitatearen frogapen ugari eman zituen, hala nola, fluxioen ikerketaz, argiaren naturaz eta grabitazioaz. Hain zuzen, beste zientzilari asko bezala, higidura zirkularraren atzetik zebilela, indar zentripetuaren legea aurkitzera heldu zen.
Ordurako, Huygens-ek ebatzia zuen problema hau, baina Newton-ek ez zuen horren berririk. Aurkikuntza independente honek, honako prozesu honi jarraitu omen zion, esfera huts baten barneko gainazalean higitzen den bola bat imajinatuz: aldez aurretik ezagutzen zuen inertziaren printzipioaren arabera, bolatxoak bide zuzena egiteko joera du, baina, zirkularki higitzen denez, haren hitzetan aipatzen den ondorio honetara irits daiteke: zirkularki higitzen diren gorputz guztiek zentrutiko bultzada bat pairatzen dute. Koantitatiboki ere, indar honi adierazpen matematikoa emateko kapaz izan zen Newton; hau da, F V 2 /R.
Bestalde, urte batzuk geroago aitortu zuenez, bere etxaldeko larretan gogoetan jarririk zegoela, sagar baten erorketak bultzatu zuen Lurraren grabitatea Ilargiaren orbitaraino nola hel zitekeen pentsatzera. Sagarrarena, historia ala gezurra izatea, beste kontu bat da: Gauss metafora delakoaren alde egon bazen ere, Newton-ek aipatu zuela egia omen da.
Lurraren zentrutik urrunduz goazen heinean (hala eraikuntzarik altuenetan, nola mendirik garaienetan) grabitateak eraginik duenez, zergatik ez da Ilargiaren orbitaraino hedatuko? Newton-ek, burutazio hau dela eta, Ilargia bere orbitan mantentzen delako arrazoia hori berori zela ondorioztatu zuen. Eta, higidura zirkularraren legea eta Kepler-en hirugarrena (R 3 /T 2 = kte) Eguzkiaren eta planeten kasurako erabiltzen zena! konbinatuz:
F V 2 /R = 4 . 2 R 2 /T 2 . R = 4 . 2 /R 2 . [R 3 /T 2 ];
Beraz, F R -2 , distantziaren karratuaren alderantziaren legea aurkitu zuen; nahiz Eguzkia eta planeten kasurako, nahiz Lurra eta beronen inguruan higitzen den Ilargiaren kasurako egokia.
Beraz, Ilargia bere orbitan mantentzeko behar den indarra eta Lurraren azalean dagoen grabitate-indarra konparatu zituen (Ilargia eta eskutik jausitako gorputz bat Lurrerantz erakartzen direneko distantzien bidez), oso emaitza hurbilak aurkituz ; ez, ordea, arrazoi zuenaz ziurtasuna izateko bezain hurbilak.
2. irudia. Ezkerrean, erortzen den gorputz baten bidea, Lurraren zentruraino luzaturik. (Newton-en arabera). Eskuinean, grabitatzen den gorputz baten Lurraren barruko bidea. (Hooke-ren arabera).
Zergatik ez zetozen bat aipaturiko emaitza horiek? Bada, maiz esan ohi da ezen teoria eta behaketen arteko desberdintasunak lurraren erradioaren neurketa txarrean zuela kausa. Nolanahi ere, neurri desapropos honegatik, beste faktore batek hartu behar zuela parte ondorioztatu zuen; bortize cartesiarrak hain zuzen ere. 23-24 urte zituela, Unibertsoaren gakoa eskuratzeko lehen urratsa eman zuen Newton-ek. Hala ere, pentsakizun hauek ez ziren berehala gizarte zientifikora heldu, eta goian aipatu dugun erroreak ikerketa hauek lagatzera bultzatu zuen Newton, 1679 arte.
Hooke-rekin
1679.eko azaroan, Erret Elkarteko idazkari izanik, Hooke-k, Newton-ekiko istiluak ahantzi nahian, eskutitz bat bidali zion, higidura planetarioaren gaineko bere analisia aipatuz. Newton-ek ez zuen erantzun nahi, baina hala ere, Lurraren errotazioa frogatzeko esperimentu bat deskribatu zion Hooke-ri: demagun dorre batetik erorketa askean dagoen gorputz bat; dorrearen goiko parteko abiadura tangentziala oinarrikoa baino handiagoa denez, gorputza ekialderantz desbideratuko da (forma espiraleko bideari jarraituz) Lurraren zentrurantz. Hooke ohartu zen erroreaz: bere ustez, gorputzaren bidea elipsoidearen antzerako zerbait izango litzateke.
Beraz, ordurarte Newton ez zen jabetu baldintza horien pean jausten den gorputza higidura orbitalaren printzipioen menpe zegoenik. Kasu honetan, Hooke-ren intuizioa nagusitu zen, eta ustekabean harrapatu zuen Newton. Honek, akatsagatik haserre, Hooke-ren ideia zuzendu nahi izan zuen, grabitate uniformearen hipotesipean. Berriro ere tronpatu egin zen Newton eta bozkarioz beteta, Hooke-k honelaxe adierazi zion: bere ustez grabitatea distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzionala zen.
Urte batzuk geroago, eskutitz honek Hooke-rengandiko hainbat eta hainbat plagio-salaketa ekarriko zion Newton-i, " Principia " argitaratu zenean. Hala eta guztiz ere, Halley-ri aitortu zionez, Hooke-k eginiko espiralaren zuzenketak higidura orbitalaren gakoa aurkitzera behartu zuen Newton. Horregatik, limite eta infinitesimalen metodoa erabiliz, hauxe ondorioztatu zuen: Kepler-en bigarren legea indar zentralarekiko baliokidea zela eta elipse-eiteak indar hori distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzionala izatera behartzen zuela, orbiten problema behin betirako ebatziz.
1680.ean, Newton-ek, Hooke-k zuzendua izatea bat ere gustatzen ez zitzaionez, berriz apurtu zuen harekiko postatrukea; artean grabitazio unibertsalaren kontzeptura ailegatu ezinik, dinamika orbitalekin soilik bait ziharduen.
Grabitazio unibertsala eta " Principia "
1684.eko abuztuan, Edmond Halley Cambridge-ra abiatu zen, Newton bisitatzera. Halley-k zera galdetu zion Newton-i: ea honen ustez zein zen Eguzkiaren inguruko planeten bidearen eitea. Newton-ek bazekien erantzun zuzena (frogatu egin zuelako, alegia): elipsea. Halley-k eskatutako paperak aurkitu ez zituenez, hiru hilabete geroago, " De motu corporum in gyrum (Biratzen duten gorputzen higiduraz) " izeneko lana bidali zion. Ez jatorrizko problemaren ebazpenarekin bakarrik; dinamikaren zientzia orokor baten hazi matematikoekin ere bai. Lan hau urte bereko abenduan aurkeztu zen Erret Elkartean.
Woolsthorpe Manor, Newton-en etxea.
Hurrengo bi urteetan, zirimola kreatibo asezinean sarturik " De motu " liburuxka abiapuntu izanik, Newton-ek bere maisulana zen " Philosophiae Naturalis Principa Mathematica " idatzi zuen; zientzia modernoaren oinarrizko lanik gorenena. 1686.eko apirilean, I. liburuaren eskuizkribua aurkeztu zen Erret Elkartean, eta honen partaideek liburua berehalaxe inprimatzea deliberatu zuten. Egia esan, Halley-k berak aurreratu behar izan zuen inprimatzeko dirua, Elkarteko amanuense izanik. Hortik aparte, Halley-k, Hooke-ren salaketaren berri eman zion Newton-i.
Berez, salaketa honek ez zuen funts handirik: alde batetik, Hooke-ri ez zitzaion egundo grabitazio unibertsalaren kontzeptua burura etorri, eta beste aldetik, (gogora ditzagun izurritea gertatu zeneko urteak) Newton-ek Hooke-k baino askoz lehenago aurkitu zuen distantziaren karratuaren inbertsoaren legea. Guzti hau ezezik, sistema hau egoki isladatzeko potentzia handiko matematikak behar ziren (Newton-en analisia), eta Hooke-ren hornidura bakarra mugagabeko intuizio harrigarrian zetzan; beste ezertan ez. Haserre bizian, Newton-ek Hooke-ren aipu guztiak bere liburutik garbitu, eta, are larriago, III. liburua argitara emango ez zuenaren mehatxua egin zuen. Zientziaren zorionerako, Halley-k konbentzitu zuen. Newton-ek beronen tratatu aparta hautsita utz ez zezan, 1687.eko uztailean inprimatze-prozesua buruturik egonik, Samuel Pepys-ek (Erret Elkarteko zuzendaria bait zen) " imprimatur " delakoa sinatu zuen.
Esan bezala, hiru " liburu "tan zatitu zen " Principia ". Lehenengoan, dinamika finkatzeko garrantzi handiko zenbait definizio eman ondoren, hain ospetsu diren hiru legeak aurkeztu zituen Newton-ek:
I. legea: " gorputz orok pausagunean ala higidura uniforme eta zuzeneko egoeran dirau, inprimaturiko indarrek egoera hori aldaerazten dietenean salbu ". Newton-ek berak aitortu legez, Galileo-rengandik hartu zuen printzipio hau, bere sisteman birformulatzeko.
II. legea: " higidura-aldaketa, inprimaturiko indar eragilearekiko proportzionala da, eta indar hori inprimatzen deneko lerro zuzeneko norabidean egiten da ". Kasu honetan ere, Galileo-ri mailegatu zion ideia muga ezezagunetaraino garatuz; indar zentripetuen deskribapenarekin batez ere.
III. legea: " beti, akzio bakoitzerako berdina den erreakzioa dago. Gorputz biren elkarrekintzak beti dira berdinak eta aurkako parteetarantz zuzenduak ". Lege hau, aurreko biak ez bezala, erabat berria zen. Grabitazio unibertsalaren kontzeptua bazegoen jadanik Newton-en buruan: lege honi jarraituz, grabitazioa ezin zen Eguzki-sistemara soilik murriztu: aldiz, planeta, satelite, kometa eta izar guztiak lege honen pean higitu behar zuten.
Ezari ezarian, " puzzle "-aren zati guztiak bilduz zihoazen era logikoan. Adibidez, Picard-ek egina zuen Newton-i hainbeste burukomin eman zion erradioaren neurketa zehatza (askotan idatzi denez, neurketa hori Newton-en eskuetan zegoela hain urduri jarri zen, ezen, urduritasunez, aspaldiko kalkulua berregin ezin eta laguntzaile batek burutu behar izan bait zuen).
Korronte grabitazionalez ibiliko zatekeen eta betirako higidura duen makina baten eskema; Newton-ek egina.
Bestalde, I. liburuko XII. atalean, esfera baten erakarpen-indar grabitatorioa esferaren masa osoa masa-zentruan bailegoen gertatzen dela frogatzea lortu zuen, oso frogapen dotorea erabiliz (Newton bera ere txunditurik geratu zen horren aurrean).
II. liburuan, Descartes-ek Aristoteles-en filosofia arbuiatu zuen modu berean, Newton-ek " bortize cartesiarren " teoria deusezten du. Esaterako, LII. proposizioan, teoria horrek Kepler-en legeak ezin dituela bete erakutsi zuen: hau da, fluido marruskatzailezko bortizeetan barnako higidura zirkularra, grabitatearen pean, ibilbide espiral bilakatuko litzateke, eta beraz, planetek Eguzkia joko lukete. Erdi Aroko kristau-teologia geozentrikoa behera erori zen.
III. liburuko VII. proposizioan, Newton-ek bere aurkikuntzarik ospetsuena aurkeztu zuen; grabitazio unibertsalaren legea " grabitatem in corpora universa fieri, eamque proportionalem esse quantitati materiae in singulis ". Hau da, gorputz guztiei dagokien grabitate-indarra dagoela; daukaten materi kantitatearekiko proportzionala. Egungo hitzetan esanda, " gorputz biren artean sortzen den elkarrekintza grabitatorioa, beraien masekiko zuzenki proportzionala eta bien arteko distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzionalak diren bi indar erakarle berdinen bidez adierazten da " (Fisika Orokorra (II) U.E.U.ko Fisika-Saila). Koantitatiboki, honelaxe idatz dezakegu:
F = G . m 1 m 2 /e 2 ,
non m1 eta m2, gorputz bien masak, r beraien arteko distantzia eta G, grabitazio-konstantea diren.
Lege honen bidez, Newton-ek " demokratizatu " egin zuen Unibertso osoa, ordurarte asmatutako zeruko gorputzetarako hierarkia suntsituz. Horren tresna baliagarria eskuetan izanik, Newton-ek oso abantaila handia zuen mendeetan zehar ulertu gabe zeuden anitz fenomeno azaltzeko:
Mareen gorabeherak, itsasoen gaineko Eguzkiaren eta Ilargiaren grabitazio-efektuak elkarrekin loturik.
Lurraren masa oinarritzat harturik, Eguzkiaren eta planeten masak lortzeko bidea ireki zuen.
Planeten biraketa-ardatzaren aldaketaren zergatia seinalatu zuen, ekinozioen prezesioa argituz.
Errotazioa dela kausa, planeten ardatzak berekiko elkartzut diren diametroak baino txikiagoak direla aurresan zuen.
Kometei dagokienez, berauen ibilbidea zuzena denaren hipotesia lagata, lerro koniko bat betetzen dutelako ondorioa atera zuen. 1680.eko kometari orbita parabolikoa atxeki zion, eta hurrengo urteetan, Halley-k, Newton-en teoria erabiliz, bere izeneko kometaren benetazko bidea adierazi zuen: eszentrikotasun handiko elipsea, gutxi gorabehera 75 urteko periodoarekin.
Azkeneko urteak
Trinity College XVIII. mendearen bukaeran.
Apika bere kreatibitaterako ahalmena ahiturik, Newton-ek ez zuen garrantzi handiko ekarpenik egin " Principia " argitaratu ondoren. Beste eginkizunetan ziharduela, Ilargiaren posizio zehatza finkatzeko ahaleginak egin zituen behin eta berriro, Eguzkiaren eta Lurraren erakarpenak kontutan harturik. Horretarako, Erret Behatokiko zuzendari zen Flamsteed-ekin hainbat arazo izan zuen, zeren, Ilargiaren posizioei buruzko haren behaketen emaitzak erabili beharrean aurkitzen zela, bere botere handiaz baliatu bait zen horiek eskuratzeko Flamsteed-en nahiaren kontra. Gure planetaren zenbait aberrazio azaltzera heldu zen, baina, noski, ezinezko gertatu zitzaion Ilargiaren posizio zehatza erabakitzea (" bospasei ekuaziotan ", nahi zuen legez); hiru gorputzen problema ebaztea ezinezkoa bait da.
Azkenik, Newton-en eragina (bai zientzi mailan, bai filosofian), guztiz garrantzizkoa gertatuko zela esango dugu. Zientziari buruz eraiki zuen kontzeptuak Einstein heldu arte iraun zuen. Euler, Lagrange, Hamilton eta beste zenbait zientzilarik, haren iturritik edanez bikaindu egin zuten Newton-en sistema. Herschel astronomoak Urano aurkitu zuen, etab. Guzti horien atzetik, Newton-en arnasa nabari zitekeen, bidea argitzen...
3.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-be65162b5cca | http://zientzia.net/artikuluak/eragingailu-elektrikoak-robotikaren-aroan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eragingailu elektrikoak robotikaren aroan - Zientzia.eus | Eragingailu elektrikoak robotikaren aroan - Zientzia.eus
Elektronikak eta mikroinformatikak osatzen duten "garunaren" eta mekanikak eskaintzen dituen sostengu eta higidura-organoen artean badira zalaparta handirik gabe aurrerapen bikaina egiten ari diren beste organo batzuk: eragingailuak.
Elektronikak eta mikroinformatikak osatzen duten "garunaren" eta mekanikak eskaintzen dituen sostengu eta higidura-organoen artean badira zalaparta handirik gabe aurrerapen bikaina egiten ari diren beste organo batzuk: eragingailuak. Eragingailu elektrikoak robotikaren aroan - Zientzia.eus Eragingailu elektrikoak robotikaren aroan
Elektronikak eta mikroinformatikak osatzen duten "garunaren" eta mekanikak eskaintzen dituen sostengu eta higidura-organoen artean badira zalaparta handirik gabe aurrerapen bikaina egiten ari diren beste organo batzuk: eragingailuak.
Automatizazio aurreko eragingailuak
1. irudia. Abiadura-kaxa.
Makinen automatizazioa izugarrizko aurrerapenak ari da egiten azken bi hamarkada hauetan. Elektronika eta informatika aipatzen dira beti aintzinapen horien eragile gisa. Izan ere mekanikak egin ditzakeen berrikuntzak askoz mugatuagoak bait dira. Hala eta guztiz ere, elektronikak eta mikroinformatikak osatzen duten "garunaren" eta mekanikak eskaintzen dituen sostengu eta higidura-organoen artean badira zalaparta handirik gabe aurrerapen bikaina egiten ari diren beste organo batzuk: eragingailuak.
Automatizazioa iritsi baino lehen makinen organo higikorren abiadura aldatu ahal izateko, abiadura finkoko motore elektrikoak eta abiadura-kaxak erabiltzen ziren. Hauetan, eskuz aldatzen ziren engranaje-konbinazioak aurkitzen ziren
1. Ir.
Korronte zuzeneko motoreen ekarpena eta hauen eboluzioa
Motore elektrikoen artean korronte zuzenekoak dira abiadura aldatzeko erraztasunik handiena eskaintzen dutenak. Makinen aitzinapenetan, motore hauei esker, abiadura-kaxak kendu ahal izan dira.
Korronte zuzeneko motore konbentzional batek estatore deritzon atal finkoan korronte zuzenez elikatuz fluxu magnetikoa sortzen duen harilkatu bat izaten du; induktore deritzona.
2. irudia. Korronte zuzeneko motorez eta erreguladore elektronikoz osatutako eragingailua.
Errotore esaten zaion atal biragarriak, induzitu izenaz ezagutzen den beste harilkatu bat du.
Motorearen ardatzak mekanikoki dituen ezaugarriak M biraketa-momentua (Nm-tan neurtzen dena) eta n biraketa-abiadura (s -1 -etan neurtzen dena) dira.
Magnitude mekaniko hauek magnitude elektromagnetikoekin dituzten erlazioak, erraz ulertzeko moduan jarrita, honako hauek dira:
M = K 1 I
n = K 2 V - IR
non:
K 1 eta K 2 = makinaren egiturari dagozkion konstanteak eta
R = induzitutako zirkuituaren erresistentzia elektrikoak bait dira.
Energiaren banaketa-sareko korronte alternotik abiatuz (demagun 380 V - 50 Hz) korronte zuzeneko tentsio aldagarria lortzeko, tiristorez osatutako artezgailuak erabiltzen dira. Ikus 2. irudia.
Erraz ulertzeko, ardatzak M biraketa-momentu bat emateko ( konstantez) I korronte bat eskatzen du. Baldintza hauetan n biraketa-abiadura aldatzeko U induzituko tentsioa aldatu behar da.
3. irudia. Korronte zuzeneko motoreen hiru belaunaldi. Hirurak biraketa-momentu izendatu beretsukoak. 1. Induktoreduna. 2. Iman zeramikoduna. 3. Lur arrarozko iman iraunkorrezkoa.
Korronte zuzeneko motoretan egindako aurrerapen inportante bat, korronte zuzenez elikatutako induktorearen ordez iman iraunkorrak erabiltzea izan da.
Abantailak nabariak dira:
Induktoreko harilkaturik eta hau elikatzeko tentsio-iturririk eta zirkuiturik ez da behar.
Induktoreko potentzi galerak deuseztea. Horrela, motorea berdin berotuta biraketa-momentu handiagoa lortzen da.
Biraketa-momentuaren eta -abiaduraren erlazioa lineal bihurtzen da, erregulazioa erraztuz.
Motoreak tamaina txikiagoa du.
Polo gehiagoko motoreak egin daitezke eta horrela abiadura txiki-txikiak ere dardararik gabe lortzen dira.
Iman iraunkorretan bertan, aldaketa handiak egin dira. Hasieran ALNICO (Aluminio/nikel/kobalto/titanio/burdina) aleaziozkoak ziren, gero zeramikoak eta ondoren lur arrarozkoak (samarioa, kobaltoa, etab. dutenak). Aurrerapen honi esker, azeleraziotan eta dezeleraziotan M handiak lortzeko I handiak erabil daitezke, desmagnetizatzen gero eta zailagoak diren imanak egiten direlako.
Esan gabe doa, gaur egungo robotetan ezaugarri dinamiko onak, erantzun-denbora laburrak, edo, bestela, J inertzi momentu txikiak eta M biraketa-momentu handiak ezinbesteakoak direla. Gogoan izan azelerazioa
= /J dela.
Ikatzik gabeko motoreak (Brushless motors) eta hauentzako kontrol elektronikoak
4. irudia. Korronte zuzeneko ohizko motore baten kolektorea eta ikatzak dituena.
Orain arte aipatutako korronte zuzeneko motore guztiek errotorean kolektorea eta honekin kontaktua egiten duten ikatzak beharrezkoak dituzte. Hauxe da hain zuzen korronte zuzeneko motoreen erabiltzaileei buruhausterik handienak sortzen dizkien atala: txinpartak, ikatzen eta kolektorearen higadura, ezaugarri dinamiko eskasak, zarata, etab.
Multzo hori konmutadore mekaniko bat da. Konmutazio hori elektronikoki makinatik kanpora eginez gero, ikatzen edo eskuilen beharrik ez da.
Printzipio honetan oinarrituz sortu dira brushless deritzen motoreak. Hauetan motorearen atal nagusiak alderantzikatu egin dira korronte zuzeneko ohizko motoreekiko: induzitua estatorean dago, eta induktorea (iman iraunkorrez egina) biragarria da:
Konmutazio mekanikorik ez dagoenez, motorea elika daiteke sareko tentsioz, burdineko potentzigalerak estatorean bakarrik izaten direnez hozteko sistema eraginkorrak erabil daitezke, harilkatua erraz egiten da (automatikoki ere egin daiteke) eta tenperatura neurtzeko zundaz harilkatu hau babestea erraza da. Abantaila handiak dira hauek denak. Koska errotorearen eraikuntzan dago: imanak hautatzean eta muntatzean bereziki. Lur arrarozko imanak zeramikoak baino askoz ere garestiagoak dira, baina tamaina txikia eta ezaugarri dinamiko onak behar direnean, robotetan esate baterako, beharrezkoak dira.
Iman hauek errotorean era fidagarrian itsastea da beste arazotako bat.
5. irudia. Korronte zuzeneko brushless sistema baten uhin-forma tipikoak.
Apur bat gehiago sakon genezake korronte zuzeneko motoreen eta brushless motoreen arteko konparazioan. Batzuek brushless motoreak konmutazio elektronikodun korronte zuzeneko motoreak direla esaten dute, baina eraikuntzaren aldetik zuzenagoa litzateke agian korronte alternoko motore sinkronoak direla esatea; horixe bait da makina sinkronoen egitura
autoetako alternadoreena esate baterako
Ikatzik gabeko motorezko eragingailu hauek, motore sinkrono batez eta hau elikatzen duen erreguladore estatiko (elektroniko) batez osaturik daude, elikaduraren fasea errotorearen posizioarekin lotuta dagoelarik.
Korronte zuzeneko motoretan kolektoreak, induzituarekin mekanikoki bat eginda bait dago, korrontea posizioaren arabera zirkuitutik zirkuiturako konmutazioa egiten du.
Bruhless motoreen erregulazioa
Motoreak eta honi konektatutako oinarrizko elektronikak kanpotik begiratuta dituzten ezaugarriak honako printzipiozko eskema honen bidez ikus ditzakegu:
Indar elektroeragile sinusoidaleko motoreak ardatzei eragiteko
6. irudia.
Zenbakizko kontroldun makinetan eta produkzio-sistema malguetan bihurgailu trifasiko batez (gehienetan transistorez egina) indar elektroeragile sinusoidaleko motore bat elikatzen da.
Gaur egun gehienetan bi erregulazio-bigizta izaten ditu honelako sistema batek. Ikus 6. irudia.
Barnekoa korronte-bigizta da. Sistemaren denbora-konstante mekanikoak ez du eraginik bigizta honen erantzun-denboran. Horregatik oso lasterra da eta biraketa-bigizta da. Honi esker abiadura-gorabeherarik gabe mantentzen da ardatzaren biraketa-abiadura txikitan.
Kasu gehienetan posizio-bigizta batek osatzen du sistema.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d86652173c8c | http://zientzia.net/artikuluak/noiz-iritsi-zen-lehenengo-aldiz-gizakia-ameriketar/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Noiz iritsi zen lehenengo aldiz gizakia ameriketara? - Zientzia.eus | Noiz iritsi zen lehenengo aldiz gizakia ameriketara? - Zientzia.eus
Orain arte, Beringen itsasartea zeharkatuta duela 13.000 urte iritsi zela uste zen. Azkeneko aurkikuntza antropologikoek data hori zalantzan ipini dute. Noiz eta nola gertatu zen Ameriketaren kolonizazioa?
Orain arte, Beringen itsasartea zeharkatuta duela 13.000 urte iritsi zela uste zen. Azkeneko aurkikuntza antropologikoek data hori zalantzan ipini dute. Noiz eta nola gertatu zen Ameriketaren kolonizazioa? Noiz iritsi zen lehenengo aldiz gizakia ameriketara? - Zientzia.eus Noiz iritsi zen lehenengo aldiz gizakia ameriketara?
Orain arte, Beringen itsasartea zeharkatuta duela 13.000 urte iritsi zela uste zen. Azkeneko aurkikuntza antropologikoek data hori zalantzan ipini dute. Noiz eta nola gertatu zen Ameriketaren kolonizazioa?
Duela 30.000 urte inguru pintatutako harria. Pintura hauek Brasilen aurkitu dira.
Gu geu, Homo Sapiens Sapiens-a alegia, duela ehunen bat mila urte Afrikan sortu ginen eta duela 40.000 urte Afrika, Europa, Asia eta Australian zehar sakabanatu ginen. Hamar milaka urte batzuetan, Neanderthaleko gizakiarekin, (Homo sapiens neanderthalensis-ekin) elkarturik bizi ginen. Baina duela 35.000-40.000 urte, homo sapiens sapiens-a beste hominido guztiei nagusitu egin zitzaien, Europa, Afrika, Asia eta Australian.
Eta Ameriketan, zer? Eskuraezina zuten orduan gizaseme primitiboek. Nahiz eta oso sapiens izan, Ozeano Barea edo Atlantikoa zeharkatzea lortu zutela pentsatzea latza da. Eta izoztaro batean Beringen Itsasartea zeharkatu bazuten? Tenperatura jaistean, itsasoei lurrintzen zaien uraren zati handi bat bertara euri moduan itzuli beharrean, izotz eta elur moduan metatu zen. Uraren maila jaitsi egin zen eta Beringen Itsasartea istmo bilakatu zen. Honelako egoeran esploradore primitibo haiek Asiatik Ameriketara pasatzerik izango zuten. Alabaina, bigarren oztopoarekin egingo zuten topo: Baretik Atlantikora (gaurko Kanada aldean) zegoen izotzezko hesi itzel batekin.
Ameriketan ezagutzen diren giza aztarnarik zaharrenek 12.000 urte inguru dituzte. Datu honen arabera, Ameriketaren kolonizazioa beste kontinenteena baino beranduago hasi zela dirudi; azken glaziazioaren bukaera aldean izango zen.
Lehenengo kolono haiek, Siberiako mongoliarrak ziren; Lena-ren ibarretik zetozenak eta Beringo Itsasarteko zubia zeharkatu ondoren Kanadako izotz-hesia zeharkatzea lortu zuten, ireki zen pasagune batetik joanez. Glaziazioaren ondorengo beroaldiak, Kontienente osoan azkar barreia zitezen erraztu zuen.
Hau da mende hasieraz gero onartzen den ideia. Ideia hau oso egoki datorkio garai haietarako suposa daitekeen egoera ekologikoari. Izoztaroak bere maximoa, duela 18.000 urte izan zuen. Oraindik dirauen klimaren beroketa, duela 13.000 urte hasi zen. Honek, itsas uren maila igo erazi egin zuen eta urek duela 10.000 urte Beringo istmoa moztu egin zuten. Mamutaren ehizean zebiltzan giza taldeek, 3.000 urte inguru izan zituzten istmoa zeharkatu eta Alaskara iristeko. Ameriketa osoan sakabanatzea, denbora-arazoa besterik ez zen izango beraz.
Hala ere, kronologia hau bertan behera erortzen ari da azkeneko datu antropologiko eta arkeologikoen kausaz. Karbonoaren bidezko datazio-metodoek, gizasemea Hegoameriketan duela 32.000 urte bizi zela adierazten dute. Gainera, hegoameriketan zenbait tokitan duela 15.000-20.000 urteko pinturak aurkitu dira. Ekain-en euskaldunen arbasoak pintatzen ari ziren garai berean, Inkenek lan berdinean ziharduten.
Ameriketaren kolonizazioari buruzko ideien berrazterketa, duela 13 urte hasi zen. Orduan, antropologo frantses eta brasildarrez osatutako talde bat, Brasileko iparrekialdeko Pedra Furada (Zulatutako Harria) izeneko tokian lanean hasi zen. Toki hau giza aztarnez josita dago eta munduko aztarnategirik handientzat jotzen da. Milaka urtean zehar pilatutako aztarna eta hondakinak biltzen dira Pedra Furadan. Bertan bildutako aztarnak sistematikoki karbono 14-az datatzen ziren, eta iaz egurrikatzez osatutako lagin batek 32.160 ±100 urteko adina eman zuen. Datu hau, paretetik eroritako harri pintatu batetik hartutako beste lagin batek konfirmatu egin zuen.
Bestetik, Thomas Dillehay antropologo iparrameriketarrak antzeko beste aurkikuntza bat egin du Mexikoko Monte Verde-n; 33.000 urte dituzten zur-puxkak, landutako harriak eta egurrikatza.
Datu hauen eta beste batzuen arabera, badirudi Ameriketarako emigrazioa uste baino lehenago gertatu zela; duela 32.000 urte, batzuen eritziz. Beste batzuek gainera, proposatutako bidea ere zalantzazkoa dela diote.
Zein da bide hori? Thor Heyerdahl esploratzaile norveigiarrak, kolonizatzaile primitibo hauek Ozeano Barea untziz zeharkatu zutela dio. Hasiera batean ideia harrigarria badirudi ere, kontutan hartzekoa da. Australia kolonizatu zuten gizakiek untziz pasa behar izan zuten. Asia eta Australia artean, 100 km zabaleko itsasartea zegoen. Beste adibide bat, duela 3.500 urte baino gehiago Ozeano Bareko irlak kolonizatu zituzten polinesioena da. Alabaina, gizaseme primitibo hauek duela 40.000 urte untzi soil batzuez Ozeano Barea edo Atlantikoa mutur batetik beste batera zeharkatzerik izan zutela pentsatzea, gaitza da.
Ameriketako lehenengo gizasemeak Alaskan zehar etorri zirela pentsatzeak zuzenago dirudi. Hala ere, emigrazioa uste baino lehenago gertatu zen.
Aro koaternarioa duela 127.000 urte hasi zen eta hamarren bat mila urtez iraun zuen beroaldi bat etorri zen. Ondoren, duela 100.000 urte izoztaro batek itsasoaren maila 70 m jaitsi erazi zuen. Beroaldi eta itzotzaldiak txandaka egon ziren, duela 75.000 urte gertatu zen izoztaro handia iritsi arte. Honek, hamabost mila urtez iraun zuen. Duela 62.000 mila urte, posible zen artean Siberiatik Alaskara oinez joatea. Bi mila urte geroago erabat ezinezkoa zen hori. Segidan beste glaziazio batzuk (-52.000 eta -40.000 urte) gertatu ziren duela 28.000 urte hasi zen azken izoztaro handia baino lehenago.
Duela 35.000 urte gizasemea Ameriketan bazegoen. Beranduen duela 40.000 urte hasi eta bost mila urte geroago amaitu zen izoztaroan pasatu zuen Beringen Istmoa. Baina zein motatako homo sapiens-a zen? Sapiens sapiens ala sapiens neanderthalensis-a? Garai hartan bata eta bestea elkarrekin bizi ziren artean.
Azken hauek, besteek bezala jantziak janzten zituzten, harriak lantzen zituzten, elikagaiak sutan erretzen zituzten ... Ameriketako lehenengo gizasemea nolakoa izan zen orduan? Inmigrazio-olde bat ala gehiago izan al zen? Horien hezurrak topatzen ez diren artean, airean geldituko dira galdera guzti hauek.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6a07790b98ed | http://zientzia.net/artikuluak/aingiren-misterioa-urratu-nahian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Aingiren misterioa urratu nahian... - Zientzia.eus | Aingiren misterioa urratu nahian... - Zientzia.eus
Kondaira askoren iturri, Euskal sukaldari berrien artean jaki gustagarri eta zenbaitzuen diru-iturri izan eta den animalia interesgarri honi buruz, ezer gutxi dakigu. Non jaiotzen da?
Kondaira askoren iturri, Euskal sukaldari berrien artean jaki gustagarri eta zenbaitzuen diru-iturri izan eta den animalia interesgarri honi buruz, ezer gutxi dakigu. Non jaiotzen da? Aingiren misterioa urratu nahian... - Zientzia.eus Aingiren misterioa urratu nahian...
Zoologia
Jaki gustagarri eta zenbaitzuen diru-iturri izan eta den animalia interesgarri honi buruz, ezer gutxi dakigu oraindik. Non jaiotzen da?. Ibai-aingira izanik, non erruten du?. Zergatik ez dugu behin ere aingira-arrautzarik aurkitzen?
Heldutasun sexuala lortu duten aingirak naturan inoiz harrapatzerik lortu ez denez, saiakuntzak laborategitan egin dira, eta prozesua burutzerik ere izan da tratamendu hormonal egokiak aplikatzeari esker. Hona hemen heldutasun sexualera heldu diren ar (txikiena) eta eme (emearen sabelaldea handitua izatearen arrazoia urrautzak dira) bat.
Kondaira askoren iturri, Euskal sukaldari berrien artean jaki gustagarri eta zenbaitzuen diru-iturri izan eta den animalia interesgarri honi buruz, ezer gutxi dakigu oraindik. Non jaiotzen da?. Ibai-aingira izanik, non erruten du?. Zergatik ez dugu behin ere aingira-arrautzarik aurkitzen?..1886. urtean hasi ziren arrain bitxi honen bizia zertxobait ezagutzen.
Dena den, eta janari gisa eskea handiagotzen doan neurrian arrantzarako teknikak hobetzen joan arren, gero eta aingira gutxiago harrapatzen da. Berez, mundu osora zabaldu diren aingirak itsasoan era naturalean ugaldu izan dira. Gaurdaino ugalketa hau nola egiten duten ez da ikusi eta laborategietan arrakastaz lortzerik ere ez da izan. Honen arrazoia, aingirek duten ziklo biologiko berezian datza.
Zikloak bi aldi ditu: hazkuntzaldi luzea batetik kontinentetako ur gezetan (non epe honetan aingirek sexualki heldutasunik ez duten) eta itsasoan burutzen den ugalketaldi naturala (hau, sargazoen itsasoko zenbait puntu ezezagunetan burutzen da, aingira europarra nahiz ameriketarra izan). Beraz, aingiraren ugalketa-mekanismoaren ikerketak interes bikoitza du: ekonomikoa batetik eta arrain bitxi hauen ugalketa fisiologikoaren interes biologikoa bestetik.
Berez, aingiren ugalketari buruzko misterioak (ugalketa, ekoizteko puntuak, ugalketa-funtzioak, etab.), gizakiak aintzina-aintzinatik kezkatu ditu. Aristoteles izan zen, bere Animalien historia eta animalien sorrerei buruzko tratatua izeneko liburuan, arrain hauen sorrerari buruzko gaia plazaratu zuen lehena. Arrain hauetan, ez zen ez hazirik eta ez arrautzarik aurkitzen. Plinus-en ustez berriz, haitzen kontra igurtziz askatzen zaizkien azal-puxketetatik sortzen ziren aingirak.
Aingira europarren larba gazteen (preleptozefaloen) aurkikuntza, mende honen hasieran Sargazoen itsasoan gertatu zen. Leptozefaloak (A), aldeko itsas korronteei esker, gutxi gorabehera hiru urte iraungo duen bidaia burutu ondoren Europako kostara helduko dira. Kontinenteko plataformaren gainean, larbak ur gezatan murgildu eta ibaian gora joango diren angula (B) bilakatuko dira. Ur gezatan angulak aingira hori (C) bilakatuko dira. 10 urtetik 20 urte bitartean, aingira horiek (C) nahikoa bizimodu lasaia dute eta emeak arrak baino handiagoak egingo dira. Zikloaren fase hau burutu ondoren, zilar-aingira (D) bihurtuko dira eta ondoren itsasoratu egingo errute-lekuetarantz. Zilar-aingirak, oraindik sexualki heldutasunera iritsi gabeak dira, eta Sargazoen itsasorantz egiten duten ugalketa-migrazioan lortuko dute beharrezko duten heldutasun sexuala.
XVII. mendean, Leuwenhoek-ek, hesteetako har bizkarroiak eta angulak nahastuta, aingira bizierrulea zenaren ideia defendatu zuen. Linneo eta Lacepedek gerora ere defendatuko zuten ideia hau. XVII. mendean Francesco Redi italiar naturzaleak zilar-aingiren itsasoratzea eta angulak ibaian gora joaten ikusita, aingirak itsasoan ugaltzen zirela esan zuen, bete-betean asmatuz.
Azkenik, XIX. mendean eta bi alditan egin zen aingiraren larba-fasearen aurkikuntza. 1856. urtean J. Kamp alemaniarrak Mediterranioko, Leptocephales brevirostris izeneko arrain berri bat aurkitu zuen eta 40 urte geroago, R. Grassi eta S. Calendruccio italiarrek, aingiraren larba zela frogatu zuten. Bestalde, mende honen hasieran argitu zen neurri handi batean aingiraren zikloa, J. Scmidt daniarrari esker. Hau, aingira-larbak sistematikoki bilatzen aritu zen eta aingira europar eta ameriketarraren ugalketa-zona aurkitu zuen Sargazoen itsasoan, Mexikar Golkoaren aurrez aurre. Bertan aurkitu ziren preleptozefalo izeneko larbarik gazteenak.
Gaur egun badakigu aingira europarraren edo ibai-aingiraren zikloa zein den: Sargazoen itsasotik leptozefalo izeneko larbak, Golkoko korronteek bultzaturik eta gutxi gorabehera hiru urteko bidaia egin ondoren, Europako kostara helduko dira. Kontinenteko ezpondara iristerakoan, gure artean hain preziatua den angula bilakatuko da. Angulak gauez barneratzen dira ibaietan. Ur hauetan bizi eta aingira bihurtuko dira. 10etik 20 urte bitartean, aingira hori izeneko aingirek bizimodu lasaia daramate.
Bitarte horretan intsektuak, moluskuak, arraintxoak eta baita aingira txikiagoak ere etengabe janez asko hazten dira. Fase hau igaro ondoren, aldaketa berriak jasaten dituzte. Azaleko kolorearen aldaketa da guztien artean nabarmenena eta hortik datorkie izen-aldaketa ere; zilar-aingira deitzen bait zaie orduan. Heldutasun-maila honetara iritsitakoan, Sargazoen itsasorantz abiatzen da itzulerarik izango ez duen bidaia egitera. Ibaian beherako bidaia talde handitan egiten dute, bertan aurkituko dituzten oztopoak kontutan hartu gabe.
Beren helburua Antillak eta Bermuden artean aurkitzen den itsaso urrunera heltzea da. Bidean lortuko dute beharrezkoa duten heldutasun-sexuala eta bertara iritsitakoan, 1.000 metroko sakoneran gutxi gorabehera, eme bakoitzak 10 milioi arrautza erruten ditu. Hauek, ernaldu ondoren hautsi egingo dira larbak sortuz.
Heldutasun sexuala lortzen dutenean, aingirei bizkarra ilundu egiten zaie, begiak handitu eta elikatzeari utzi egiten diote, hondoetarantz egin beharreko migraziorako prestatzen hasten direlarik. Aingiraren haragia, zuria, fina eta apur bat gozoa da, eta estimu handia du zenbait lekutan. Ez ordea Euskal Herrian; hemen angula bait da preziatuena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d0bddc778708 | http://zientzia.net/artikuluak/itsasoko-uren-jatorriaz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsasoko uren jatorriaz - Zientzia.eus | Itsasoko uren jatorriaz - Zientzia.eus
Kometatxoz bonbardatua izaten da Lurra egunero. Kometa hauek urtero itsas maila milimetro-laurehunena igotzen dute.
Kometatxoz bonbardatua izaten da Lurra egunero. Kometa hauek urtero itsas maila milimetro-laurehunena igotzen dute. Itsasoko uren jatorriaz - Zientzia.eus Itsasoko uren jatorriaz
Ozeanografia
Eguratsa ukitzerakoan ur bilakatzen diren hamaika kometatxoz bonbardatua izaten da Lurra egunero. Iowa-ko unibertsitateko Louis Frank-en arabera, kometa hauek urtero itsas maila milimetro-laurehunena igotzen dute. Lurraren bizialdia kontutan hartzen badugu, ozeanoak betetzeko adina ur ekarri dute kometek.
Frank astronomo ospetsua da, eta esaterako, berak beste inork baino tresna gehiago izan du EEBBtan bidalitako bidaia espazialetan. Ideia harrigarria da dio Frank-ek baina harrigarriagoa zera da: zientifikoki behera botatzerik ez egotea.
Bere teoria egia baldin bada, Lurraren historiari eta eboluzioari buruzko ideiak erabat aldatu beharko dira. Ozeanoak pixkana-pixkana eratu direla esan nahi du horrek eta ez bapatean, askok uste duten bezala. Gainera, izoztutako kometa handi batzuen guneek eguratsarekin talka eginda iraun bazuten, karbonoa eta karbono-konposatuak sar zitzaketen Lurrera. Eta bizia?
Frank hainbat urtetan aritu da teoria berri hau hausnartzen, eta bere ustez kometen bila hasteko garaia heldu da. Oso argi-detektore sentikorrak dituzten teleskopio optikoak programatu beharko lirateke bilaketarako. Kometak elur-bolen modukoak lirateke eguratsera iritsitakoan.
Frank kritikatzen dutenen arabera, kometa horiek baleude dagoeneko detektatuak beharko luketela diote. Frank-ek ordea, inoiz bilatu ez direlako ez direla detektatu dio.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-617039a19124 | http://zientzia.net/artikuluak/garai-bateko-arrainak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garai bateko arrainak - Zientzia.eus | Garai bateko arrainak - Zientzia.eus
Lerrakuntzak, arrainak ekialderantz eraman zituen eta arrain fosil hauen ondorengoak horrexegatik daude Ozeano Barean egun.
Lerrakuntzak, arrainak ekialderantz eraman zituen eta arrain fosil hauen ondorengoak horrexegatik daude Ozeano Barean egun. Garai bateko arrainak - Zientzia.eus Garai bateko arrainak
Paleontologia
Argazkietan ikus ditzakezuen fosil eder hauek, Italiako Verona hirian daude. Hiri txiki hau harro egon daiteke duen fosil-bilduma zoragarri honetaz. Fosil hauen inguruan Mendebaldeko zientzi museorik zaharrena zabaldu zen XVI. mendean.
Veronako lehenengo fosilak 1552. ean aurkitu ziren. Orain arte 10.000 tik gora aurkitu dira eta urtero 25-30 fosil berri aurkitzen dira. Guztiek, hiritik 40 km-ra dagoen Bolca mendiko hobi batean dute jatorria.
Duela 50 milioi urte Tetis itsasoak Italiako iparraldea estaltzen zuen eta Bolca mendiaren magalak besarkatzen zituen. Klima tropikala zen gainera. Gero kontinenteen lerrakuntzak arrainak ekialderantz eraman zituen eta arrain fosil hauen ondorengoak horrexegatik daude Ozeano Barean egun.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c4ce10d74d18 | http://zientzia.net/artikuluak/angkor-garai-baten-lekuko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Angkor, garai baten lekuko - Zientzia.eus | Angkor, garai baten lekuko - Zientzia.eus
Angkor Vat, berritzen hasi da arkeologo indiarrez osatutako talde bat.
Angkor Vat, berritzen hasi da arkeologo indiarrez osatutako talde bat. Angkor, garai baten lekuko - Zientzia.eus Angkor, garai baten lekuko
Giza zientziak
Angkor Vat, eliza den hiria, berritzen hasi da arkeologo indiarrez osatutako talde bat. Khmer-en santutegi eta hiriburu izan zen Angkor, 1431.ean utzi zuten siamdarren oldarraren ondorioz. Hiria guztiz ahaztua egon zen XIX. mendean frantsesek berraurkitu zuten arte.
Denborak, landare eta animalien kolonizazioak eta gerrek, oso egoera txarrean utzi dute arte-mirari hau. Hasi berri diren lanen ondorioz, jainko-jauregiaren zenbait zatiren berreraikuntza osoa egingo da. Sei edo zortzi urte beharko dira lanak erabat bukatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-45373cfe75a2 | http://zientzia.net/artikuluak/urazpiko-sinbiosia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Urazpiko sinbiosia - Zientzia.eus | Urazpiko sinbiosia - Zientzia.eus
Indiar Ozeanoan anemona erraldoiak eta arrain anemonak sinbiosian bizi dira.
Indiar Ozeanoan anemona erraldoiak eta arrain anemonak sinbiosian bizi dira. Urazpiko sinbiosia - Zientzia.eus Urazpiko sinbiosia
Ekologia
Indiar Ozeanoan anemona erraldoiak eta arrain anemonak sinbiosian bizi dira. Baina arrain bakoitzak bizi deneko zuloa nola ezagutzen du? Tronpatzen bada eta okerreko anemonara badoa, nola geldi daiteke?. Ikerlari japoniar batzuk erantzuna aurkitu berria dute. Anemona-espezie bakoitzak konposatu kimiko berezi eta propioak sintetizatzen ditu eta lagunak honen deiari jarraitzen zaizkio. Arrainek substantzia desberdinak nola identifikatzen dituzten, beste kontu bat da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e60ac936c078 | http://zientzia.net/artikuluak/nafarroako-autobidea-ekologiak-badu-zer-esanik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nafarroako autobidea. Ekologiak badu zer esanik - Zientzia.eus | Nafarroako autobidea. Ekologiak badu zer esanik - Zientzia.eus
Mende honen hasiera aldean egin omen zen Donostia eta Iruñea lotzeko eta orduko premiei ongi erantzuteko errepidea. Ale honetan ekologisten eritzia ekarri dugu. Hurrengo baten proposatzaileena ekarriko dugu.
Mende honen hasiera aldean egin omen zen Donostia eta Iruñea lotzeko eta orduko premiei ongi erantzuteko errepidea. Ale honetan ekologisten eritzia ekarri dugu. Hurrengo baten proposatzaileena ekarriko dugu. Nafarroako autobidea. Ekologiak badu zer esanik - Zientzia.eus Nafarroako autobidea. Ekologiak badu zer esanik
1987/04/01 Autobidearen aurkako koordinadora Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ingurumena
Mende honen hasiera aldean egin omen zen Donostia eta Iruñea lotzeko eta orduko premiei ongi erantzuteko errepidea.
Geroztik urte-andana ederra pasatu da, eta begi-bistakoa denez egoera ekonomikoa, biztanleen kopurua eta horrekin batera trafikoa eta komunikazio-beharrak guztiz aldatu dira. Gure administrazioak berriz, errepide horretan egin dituzten obrak eta hobekuntzak, zabalkuntzak, zoladura berriak, seinalizazioak, zenbait kurben konponketa puntual etab. egitera mugatu dira, baina trazatuari ezer gutxi egin diote, eta hortik sortu da gaur egun errepideak erakusten duen egoera tamalgarria; trafikoa arin eta seguru mantentzeko gauza ez izatea alegia.
Guk konstatatzen dugu hori, eta lehendabizikoak gara Donostia eta Iruñea, Gipuzkoa eta Nafarroa, bide on eta seguru baten bidez ongi lotu behar direla aldarrikatzen. Baina honekin eginbide hori edozein moduz egiteko ez dugu karta txuria eman nahi.
Gaurko proiektuaren nondik-norakoak. Historia pixka bat
Areso eta Gorritiren arteko bideunea; aberastasun paisajistiko handikoa eta pagadi heldu eta osasuntsua duena. Eraso kritikoa jasango luke.
Orain dela bost urte, Irurtzun-eraino irixten den autopistari jarraipena emateko eta gehienbat bere bideragarritasun ekonomikoa lortu ahal izateko, Tolosako autobidearekin elkartzeko autopistaren proiektua aurrera eraman nahi izan zen. Oposizio handia sortu zen eta proiektua bertan behera utzi behar izan zuten.
Iazko udaberri aldean hasi ziren berriz ere zurrumurruak gure herrietan zabaltzen, nahiz eta zenbait alkatek (Lekunberri eta Gorritikoak lekuko) Nafarroako Gobernura joan, argitasunak eskatu eta beren herrietara hutsik itzuli beharra izan.
Maiatzaren azken aldean, Nafarroako Parlamentuak, bapatean onartu zuen Autobidearen aurreproiektua, eta alegazioak aurkeztu ahal izateko hilabeteko epea jarri zuten. Parlamentuko talde guztiek eman zioten baiezkoa, nahiz eta erabakia hartzeko informazio gutxi eta kaxkarra izan.
Uda aldean Gipuzkoako Batzarrek autobidea juridikoki bideratzeko egin nahi duten Plan Berezi eztabaidagarria aprobatu zuten. Euskadiko Ezkerrak ezezkoa eman zion.
Bistan denez, Administrazioak informazio publikoa egiteko, proiektuaz ongi jabetzeko, jendea biltzeko eta alegazioak ongi egin ahal izateko aukeratu duen garaia ez da egokiena eta erabaki hori ez da kasualitatez sortua izan.
Geroago, Nafarroako Gobernua eta Gipuzkoako Diputazioa Mugiroko bentan elkartu ziren eta bi erakundeek proiektuan eduki behar duten partaidetzak nolakoa izan behar duen zehazteko eta koordinazioarako elementuak prestatzeko Hitzarmena sinatu dute.
Aurreproiektua informazio publikorako epe barnean zegoelarik honelako hitzarmena sinatzea, herriei eta eragindakoei mesprezu handia egitea da eta garbi frogatzen du Administrazioaren prepotentzia eta harrokeria. Gauzak eginak, erremediorik gabekoak, itzulezinezkoak balira bezala aurkeztu nahi bait dituzte hasiera-hasieratik.
Proiektua
Hau izango litzateke, eraikiko balitz, autobidearen iraganbidea, Leizarandik Aresotik, Gorrititik eta Azpiroztik.
Aldez aurretik erabakia dute Iruñea eta Donostia autobidez lotzea, eta autobide izateak esan nahi duen baldintza guztiez gainera hots: lau karril edukitzea, %6ko malda maximoa, 250 metrotik beherako erradioak dituzten kurbarik ez egitea…
Guzti hau aldaezinezko abiapuntu hartuta, ordenadoreen bidez lau trazatu posibleren diseinuak egin dituzte eta diseinu horien inpaktu edo eraginaren ikerketak enkargatu, trazatu bakoitzak zer ondorio sozial, ekologiko, ekonomiko… eta abar duen jakiteko.
Eraginaren ikerketak, jasangarriena Huitzikoa zela erakutsi zuen. Hala ere, arrazoiak zein diren azaldu gabe beste bat aukeratu dute; beharbada aurretik erabakia zutelako, edota apika Huitziko alternatiban tunel bat egin behar zelako eta tunelak gaurko gure injineruen mamu beltzak omen direlako, edo agian Leitzako herri dinamikoa hurbilegi dagoelako.
Dena dela, honelakoxea da proiektua: Irurtzundik Mugiro-ko bentaraino hurrengo fase baterako utziko dute. Orain Mugiroko bentatik abiatuz Lekunberri ezker aldean utzita, Azpirotz herriaren gainetik Gorriti eta Areso zeharkatu nahi dituzte. Handik Berastegiko Urto aldera joan eta Urtotik Larre-ko San Lorentzo eta Ipuliño mendien tartean dagoen Gorotzmendiaren lepotik Leizaran ibarrera sartu nahi dute. Handik Billabona eta Andoainera iritxiko lirateke azkenik.
Eraginaren ikerketa
Gauza bitxiak esan ditzakegu aipaturiko ikerketa honi buruz. Bere helburuari buruz lehenengoa; ez bait da enkargatu Iruñea eta Donostia elkartzeko ondorio sozio-ekonomiko, kultural eta ekologikoen ikuspuntuak kontutan hartuta modurik egokiena zein den jakiteko azterketarik. Esan dugunez, aurretik erabakitako trazatu posible horietan eraginik txikienekoa zein den aztertu dute. Arazo horrek bakarrik, balio osoa kentzen dio ikerketaren emaitzari; areago oraindik aukeratzerakoan jaramonik ez diotela egin kontuan hartzen badugu.
Ikerketan zehar, egon litezkeen eraginak lau mailatan baloratzen dira: "compatible, moderado, severo y crítico" ikerketan erabilitako gaztelerazko hitzetan. Ikerketak berak maila kritikoak suposatzen duena definitzean, zera esaten du: "kritikoa beste aldetik, onartua izan daiteke hala ere, eta konpontzeko neurriak paratzearekin konpongarria edo integragarria ez izan arren, suerta daiteke epe luzera begira ingurugunearen nolakotasunaren aldaketa sakona, zeinaren bitartez, egoera berriari egokituz, espazio integratua armonia zenbaitekin lortuko bait da".
Beldurgarria gertatzen da balorazio hau, zeren berari esker proiekturik okerrena, eragin eta kalterik handienak sortzen dituena, justifikatua gelditzen bait da. Gure kasuan eritzi honek erreserba natural behar lukeen Leizaran ibarraren nolakotasunaren aldaketa gotorra onartzera eramango gintuzke, epe luzera "gune integratu" hipotetiko gerta litekeen espazio berri baten truke.
Horrelako zubi bat, baina lau aldiz luzeagoa eta altuagoa. Neurrigabeko obra bat ingurune birgin bakarrean.
Bestalde, eraginak mailakatzerakoan ez da erizpide zehatzik erabiltzen: lurrazaleko uren kutsadura kronikoa (11.6 eta 15.9 kilometroetan gertatzen dena) moderatua omen da, errekatxoak desagertzea, sei puntutan errekatxo-ertzak suntsitzea, biaduktuak eta uso-taldeen ibilbideak aldatzea ere moderatua da. Lurrazpiko uren kutsadura (gero Elduain eta Tolosan erabiliko direnak) moderatua omen da. Latza kontsideratzen da Gipuzkoako 14 kilometrotan zehar zuhaiztiak eta belar-soroak hondatzea.
Honek Gipuzkoan bakarrik hemengo baso autoktonozko 21,86 Ha,52,97 Ha pinudi eta antzekoak, 17,11 Ha belar-soro, 12,39 Ha sasi-zuhaitz suntsitzea esan nahi du, eta guzti hori obra egiteak inguruan sortuko duen eragina kontutan hartu gabe. Paisaiaren aldaketa, eta sentimenezko faktoreen eraberritzea ere latza da. Beste eraginak baloraezinezkotzat jotzen dira, baina nolanahi ere grabeak dira, hala nola, lurren harroketan suertatuko den soberakina (non sartu ez dakiten 2.000 milioi m3 lur izango dira).
Oro har, eta mailakatzearen subjektibotasuna ahaztu gabe, "Eraginaren ikerketa" egin dutenek eragin latzekotzat jotzen dute aukeratu den alternatiba. Eragin sozio-ekonomikoa aztertzerakoan seriotasunez egina denik ezerk ez digu pentsarazten. Aitzitik, gaia sakondu gabe eta fribolitate handiz egin dela dirudi.
Proiektuari egiten diogun kritika
Proiektuaren historia eta inguruak, baldintzak eta egin den "Eraginaren ikerketa" ikusi ondoren, ikus ditzagun orain proiektuari egiten dizkiogun kritikak:
Arazo hauez gain Administrazioaren jokamoldea ere kritikatzen dugu. Izan ere informazio gutxi eta manipulatua erabili izan dute, ez dituzte interesatu eta afektatuak kontutan hartu, eta oposizio bideragarririk kabitzen ez denaren inpresio psikologikoa biztanleengan sortu nahian aritzen dira.
Iruñea eta Donostiaren arteko trafikoaren bilakabideak ez du autobide berri bat eraikitzea justifikatzen.
Nafarroan informazio publikorako jarri den dokumentazioan, errepideen trafikoaren analisia eta zerbitzurako gaitasuna estudiatzen duen ikerketa-lan bat agertzen da. Bertan zera adierazten da: normalean bi karril eta %4tik gorako malda dagoen zatietan hirugarren karrila duen errepideak onar lezakeen trafikorik handiena 17.153 auto/egun dela.
"Errepidea estreinatuko den momenturako kalkulatzen den trafikoaren intentsitatea 5.000 auto/egun izanik, trafikoa 3,4 aldiz gehitu beharko litzateke errepidea gainezkatzeko. Gaur egun trafikoa oso finkaturik aurkitzen denez, hurrengo urteetarako %0 eta %2 bitarteko hazkuntz indizeak espero ditzakegu. (MOPU delakoaren Errepideen Plan Nagusiaren aurrikuspenak 1.985). Beraz urteko %2ko hazkuntzaz 62 urte beharko lituzke errepideak asetasun-mailara iristeko". Aurreproiektuaren dokumentuak aipatzen dituen zifra hauetatik gora, autobidea egitea beharrezkoa izango litzateke.
MOPU delakoak, berriz, 10.000 auto/egun kantitatetik gora autobideaz pentsatzen has daitekeela esaten du. Kontutan hartu "hasi" aditza erabiltzen duela.
Beraz, dokumentazio ofizialak berak onartzen duenez 10.000 auto/egun kopurutik gora autobidea egitea kontsideratzen has daiteke; 17.153 auto/egun kopurutik gora berriz, beharrezkoa da.
So egin diezaiegun orain trafikoaren estatistika ofizialei.
Har dezagun orain, Iruñetik Donostiara joateko egin daitezkeen aukera ezberdinek erakusten duten trafikoaren bilakabidea:
Iruñea-Donostia N-240 errepideko trafikoa 34 Km- harrian hartua.
Azter ditzagun zerikusia izan dezaketen beste errepideen datuak ere:
Zenbaki hauetatik bi ondorio garrantzitsu atera ditzakegu:
Trafikoaren indizeak azkeneko urteotan finkaturik daudela edota beharaka doazela.
Iruñetik Donostiara joateko aukera daitezkeen bide ezberdinetako trafikoa lotzen badugu ere, Autobidea egitea kontsideratzen hasteko lehen aipatu dugun kopurura ez dela iristen. Errepide horietan dagoen trafiko lokala kentzen badugu, (%50 seguru asko) zenbakiak oraindik txikiagoak dira.
Guzti hau, orain dagoen trafikoari dagokionez. Baina zer gerta dakioke trafikoari hurrengo urteetan? Gipuzkoan eta Nafarroan, eta Aragoan ere bai, biztanleen hazkuntza demografikoa %0tik hurbil dago, edota 0z azpitik.
Industri produkzioaz ere, gauza bera esan liteke. Etorkizuneko industri-ereduak ez du Errepideetatiko garraioen gehikuntza sortuko. Beste bide ezberdinak hartuko ditu industriak: informazioaren garraioa, informatika, telematika … eta abar. Beraz biztanlegoaren hazkuntza arrarorik gertatzen ez bada, hurrengo urteetako trafikoa gaurko indize berdintsuetan mantenduko da ia dudarik gabe. Beraz, gaurko trafikoak eta hurrengo urteetan espero dezakegunak ez dute justifikatzen autobide berria egitea.
Autobide berriaren diseinu zakarra
Leizarango kanala, bere ibilbideko zenbait zatitan suntsituta geratuko litzateke.
Autobidearen antezedentea izan zen autopistaren proiektu ezeztatuak, ibarren hondoetatik jotzen zuen, jabego pribatua ukituz … eta horregatik oposizio handia sortu zen. Autobidearen diseinatzaileek oraingoan, jabego pribatu horren oposizioa gainditu nahirik mendi-gailurretatik doan autobidea aurkezten digute: ibarren hondoetatik urruti, jabeko komunalak ukituz,
oposizio inportantea egin dezaketen herrietatik at
Honekin oposizioa txikiagotu egin dute, baina diseinu zakar-zakarra egitera bultzatuak izan dira. Honela, autobidearen trazatua parte handi batean 600 eta 700 metroko altuera bitartean joango da; Ipar aldera begira gainera. Denok daukagun esperientziak erakutsi digunez, Azpirotzeko portuak (605 m) maila berezia markatzen du: elurra eta hormarena hain zuzen. Eta oraindik okerragoa: bertako biztanleek (artzaiek, laborariek) segurtatzen dutenez, urtearen sei hilabetetan laino handiak egoten dira altuera horretan; hilabetez elurrak eta negu osoan jelak eta hormak.
Autobidearen diseinatzaileek ez dute hau kontutan hartu; ezta gutxiago ere. Honek nahitanahiez autobidearen proiektua ezabatu egiten du. Honelako eguraldiekin, zer nolako bide arin eta segurua egin nahi digute?.
Azpirotz, Gorriti, Areso suntsitzen ditu
Hiru herri hauek bizitzarako erabiltzen dituzten baliabideak serioski kaltetuak gelditzen dira; konpondu ezinezko eran. Lur-eremuak desagertu egingo lirateke, herrietan bertan luebakiak ere utziko dituzte eta lur-garraio handiak egingo dira Azpirotz gainean. Gorriti aldean eta Aresoren erdian obra handiak egitera behartuak izanen dira autobidearen bultzaitzaileak, lur-soroak deuseztatuz, aziendarentzako bazkatokiak txikiagotuz eta aspalditik dagoen bizimodu harmonikoa izorratuz. Izadiarekin aspalditik mantentzen duten oreka ekologikoa hautsiko litzateke.
Leizaran ibarra
Gipuzkoako birika, erreserba naturala eta gorde eta zaintzeko tokia izan behar lukeen Leizaran ibarra, goitik behera hondatzen da. Ibarrak bere baitan gordetzen duen potentzia naturala autobidearen menpe eta zerbitzuan jarriko da. Abere, pizti, ur garbi, landare, zuhaitz eta ekosistema propioaren aberastasunik ez da zainduko eta potentziatuko.
Lainoa: bailara ezagutzen dutenentzat berria ez den ondorio klimatologikoa. Instituzioek ez dute kontutan hartu eta orain ez dira hutsune tekniko horretaz kargu egiten.
Guztiz alderantziz gertatuko da; irauteko eta berpizteko ezintasunean aurkituko dira. Autobidearen aurkako argudio ekologikoak, Leizaranen hartzen du bere zentzu osoa. Zibilizazio basatiak bakarrik (ingurugiroari eta aberastasun naturalari inolako errespeturik ez dionak bakarrik) egin lezake honelako astakeria.
Autobidea egiteko ez dago oinarri juridikorik
Autobide hau egiteko proiektuak, ez du oinarri juridikorik ez "Errepideen plan nazional" delakoan, ez "Autopisten plan nazionalean", ez MOPU delakoaren planetan eta ezta hirigintz ordenamendurako emanak diren erzipide orokorretan ere. Areago: Konstituzioaren aurkakoa ere gerta liteke; bi komunitate autonomoei dagokien obra estatuak bakarrik har bait dezake bere gain.
Oinarri juridikorik eza gainditu ahal izateko, modu zakar bat aukeratu dute: "Plan Berezi" baten bitartez egitekoarena hain zuzen. "Plan Berezia" izan ere, kasu honetan ez dagoen Hirigintz Plan orokorrago baten garapena besterik ez bait da. Arlo honetakoak izan dira hain zuzen koordinakundeak formalismo juridikoaren aldetik aurkeztu dituen alegazio eta errekurtsoak.
Diru asko alferrik galtzea eta hondamena
Proiektuan diotenez, 22.000 milioi gastatuko dituzte obra honetan. Mementu honetan Tolosatik-Beasainerantz egiten ari diren autobidearen kilometro bakoitzak, egiten errazagoak izanik, kilometroko 1.000 milioi baino kostu handiago du.
Egiten askoz ere zailagoa den obra honek, kostu hori izanen du kilometroko gutxienez. Beraz haiek esaten dutena baino bi halako izanen da benetako gastu ekonomikoa kasurik hoberenean.
Nafarroan eta Gipuzkoan, eta krisi gorrian sartua dugun gizarte honetan, justifikatua gelditzen ez den obra honetan baino lehenago, beste mila proiektu beharrezkoagotan erabili genezake dirutza hori.
Leizaran bailara, Gipuzkoako azken zonalde birjina; autobide-proiektuak, eta honen eraikuntzarako azpiegitura beharrek (kamioiek, garabiek, eta abarrek) suntsituko luketena.
Autobidearen zakuan sartu nahi dituzten diru horiek, obra publikoen alorrean ere helburu garbiago eta zuzenagoz erabil genitzake: herri askotan barianteen arazoak konpontzea: (Tafalla, Noain, Irurtzun, Lekunberri, …), Nafarroa-Gipuzkoa komunikazio-sarea modu osatuz konpontzea: (adibidez Leitzatik Tolosarako bidea), trenbide eta garraio publiko eroso eta onak jartzea, Iruñea-Donostia N-240 errepide bera konpontzea. Iparraldearekin Nafarroak dituen komunikazio txarrak hobetzea.
Gure alternatiba
Guztiz normala eta naturala izango litzateke beren zentzu onean mantentzen direnentzat, edota aitortu ezinezko helburu eta interesik ez dutenentzat, Iruñea eta Donostia arteko komunikazioen arazoari irtenbideak bilatzerakoan gaur dagoen errepidea nola hobe daitekeen estudiatzea. Izan ere Administrazioak egin ez duenari esker daukagu errepidea hain kondizio txarretan. Zentzuzko lehen urratsa errepidea nola arraio konpon daitekeen ongi estudiatzea izango litzateke.
Hainbeste kalte sortzen duen obra egiten hasi baino lehen, hainbeste diru sartu baino lehen, ez ote lituzke Administrazioak beste aukera guztiak ongi estudiatu behar?
Guk baietz uste dugu, eta gure aldetik, eta dauzkagun bitarteko tekniko eta ekonomiko urriekin beste alternatiba egokiago, normalago eta naturalagoa ematen dugu: hots, gaur dagoen errepidea hobetzea, autobidean gastatu nahi duten diruaren parte bat erabiliz. Azpirotzeko portua tunel baten bidez azpitik pasatzea (klimatologiaren erasoak aldi berean gaindituz), edota portuaren diseinu berri-berria egitea (hirugarren karrilak egitea, herrietan herriek beraiek nahi duten moduan barianteak egitea, kurbak kentzea eta tunelak erabiltzea), proposatzen dugu.
Amasatik begiratuta paisaian ikusten den tarte hori, 100 metroko altuerako eta %6ko maldadun zubi baten bitartez gaindituko lukete.
Segur gaude horrela Iruñea eta Donostia arteko komunikabide on, seguru eta arina lortuko genukeela, Irurtzunen haizpeak zulatu gabe, Azpirotz, Gorriti, Areso eta Leizaran pakean utzita eta Irurtzundik Lekunberrira doan pasabide naturalari etorkizun oparoa eskainiz. Administrazioak alternatiba hau kontutan hartzea, nahitanahiezko obligazioa du gure ustetan.
Autobidearen bultzatzaileen arrazoiak
Iruñea eta Donostia hobeto komunikatu behar direla.
Nafarroa Europako industri produkzioaren dinamikaren barnean, eta Europako garraio-sarearen baitan sartzeko azken aukera dela.
Lehenengoari dagokionez guztiz bat gatoz gu.
Bigarren arrazoia ematen diguten bitartean, Iruñea eta Baigorri, Eugi eta Urepeletik barrena lotuko lukeen errepidea ari dira planteiatzen. Bide honek ez al luke beteko Europarekin elkartu nahi hori? Oraingo errepidea hobetuz gero, ez ote genuke helburu bera lortuko?
Jakin badakigu honelako obrak egitea negozio handia dela egiten dituenarentzat, eta horien lekuko ezin argiagoa Nafarroako autopistaren kasua da. Hor bilatu beharko genuke benetako arrazoia seguru aski. Gure gizarteak jasaten duen militarizazio prozesuak eta NATO-ren barnean egoteak ere zerikusia izan lezake arazo honetan.
Sakoneko arazoa
Komunikazio-zentzu osoagoa erabili behar dugu: ez dugu errepide bakar batera mugatu behar. Komunikazioaren zentzu irekia, osoagoa, izan behar dugu: Belate, Lizarrusti, Etxegarate eta Berako errepideak ondo jarri behar dira, garraio publiko on eta efikazak ipini (trenbidea eta autobusa), autopistetako peajea kentzea, herretarako barianteak…
Areso. Aurrerapenaren izenean herri honen Gorriti eta Azpirozen bizitza sozio-ekonomikoa hautsi nahi da.
Gure agintariek hartu duten erabakia, filosofia desarroilistaren barnekoa dela esan dezakegu: inguruarekiko errespeturik gabekoa. Autobidea izateari lehentasuna ematen diote eta lurra, inguru geografikoa nahiz aberastasun naturalak bigarren mailan jarrita, obra handi horretara egokitu egiten dituzte.
Herri zibilzatuak berriz, inguruari eman beharko lioke lehentasuna eta lurrari egokitu behar dio komunikabidea. Hori izanen da Europan eta etorkizunean murgiltzeko duintasunezko modu bakarra.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-91fe95e8e87c | http://zientzia.net/artikuluak/marinelik-gabeko-untziak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Marinelik gabeko untziak - Zientzia.eus | Marinelik gabeko untziak - Zientzia.eus
Garai batean, untziko lemari pilotuak edo kapitainak gogor eutsi behar zion. Gero, pilotu automatikoa asmatu zuten, eta portu desberdinen artean lemarik ukitu gabe gida zitekeen untzia. Orain, satelite bidezko nabigazioari esker untziak tripulaziorik gabe joan daitezke itsasoan zehar.
Garai batean, untziko lemari pilotuak edo kapitainak gogor eutsi behar zion. Gero, pilotu automatikoa asmatu zuten, eta portu desberdinen artean lemarik ukitu gabe gida zitekeen untzia. Orain, satelite bidezko nabigazioari esker untziak tripulaziorik gabe joan daitezke itsasoan zehar. Marinelik gabeko untziak - Zientzia.eus Marinelik gabeko untziak
Garraioak
Garai batean, untziko lemari pilotuak edo kapitainak gogor eutsi behar zion itsasoko bidaia osoan zehar. Gero, pilotu automatikoa asmatu zuten, eta portu desberdinen artean lemarik ukitu gabe gida zitekeen untzia. Orain, satelite bidezko nabigazioari esker untziak tripulaziorik gabe joan daitezke itsasoan zehar.
Untziko zubian batera lanean ari ziren bi gizonak, orduerdi bat lehenago elkar ezagutu zuten. Pasaiako pilotua, txalupan iritsi zen eta lokarrizko eskailera batean gora untzira igo zen. Han Pasaiako uretan zegoen karga-untziko kapitainari zera galdetu zion:
"Lehenago hemen inoiz izan al zara?".
Kapitainak ezetz adierazi zion.
Pilotuak zubiaren ingurua miatu zuen VHF irratiaren bila. Untziaren sakonera eta beste zenbait datu eskatu ondoren, aginduak ematen hasi zen. "Lekeitio" untzia (pisu gordina 505 tonakoa zuen), kapitaina leman zelarik kaietara hubiltzen ari zen:
"bost istriborrera" … "untziaren erdian orain, mesedez" … "abiadura maximoa" … "utzi poliki joan dadin".
Gila itsas hondoa ia ukituz pasa eta itsasora zihoazen beste untzi batzuk gurutzatu ondoren, azkenean "Lekeitio" untzia portuko kaian zegoen. Pilotuak, bere lana burutua zuen:
"Untzia bere lekuan prest duzu, jauna. Amarrak askatu!!".
"Ainhoa" atoiuntziko patroiarekin eta pilotuarekin hitzegiteko erabili zuen VHF irratia, zarataxo batez itzaldu egin zen. Lemaren ondoan, apal baten gainean, Txillardegi-ren liburu bat, bi kikara (haietan ekarri zieten kafea kapitainari eta pilotuari lanean ari ziren bitartean) eta zigarrotxo-paketea zeuden. Kapitainak lema utzi ondoren, "pilotai orria" sinatu zuen pilotuarekin batera. Gero, elkar agurtu eta lurrera jaitsi ziren, Suedia-ra eramateko txatarra untziratu bitartean sortuko zen zaratatik ihes egitearren.
Eskarmentuak agindu bezalako pilotaia zen hura, eta horrelaxe bakarrik maneiatzen ziren untziak trafiko handiko portutan oraintxe arte.
Itsas edo ibai-portuetako 1.600 pilotuk, beren barrutietan portutik irten edo portura sartzen den edozein untzi gidatzeko baimena dute. Gabarra txikia ala petroliountzi ikaragarria eraman edo atera dezakete. Pilotu hauek ezagutzen bait dituzte portu horretako itsasoaren hondoa, mareak, azken aldaketak eta arriskuak. Bestetik, untzi bakoitzaren portaera ere ezagutzen dute, eta nabigazio-tresna aurreratuenak (pilotu automatikoa barne) erabil ditzakete.
Azken bizpahiru urte honetan, pilotu automatikoa ezagutzen asko saiatu dira, eta hori ezinbestekoa gertatu zaie gainera portutako pilotuei. Izan ere 300 tona gordineko pisutik gorako ia guztiek eta untzi txikiagotan ere beste askok gidaritza automatikoaren aukera dute.
Normalean, pilotu automatikoak itsaso zabalean erabili izan dira, baina itsas-ertzean portuko agintarien eraginetik at pilotuek berek aurkeratu nahi izan dute zein gidaritza-mota erabili; automatikoa ala eskuzkoa.
Itsas Pilotuen Elkarte Europarrak, dei bat bidali zien bere barrutiko Herrietako agintariei. Portu inguruetako gidaritza legez ez arautzea eskatzen zuten eta pilotuak berak aukera zezala gidaritza-mota. Pilotuari ez zitzaion sistema bat ala bestea ezarri behar.
Mundu guztira zabaldua dagoen gidaritza automatikoak (bai merkatal zereginetan eta bai eginkizun militarretan) itsaso zabalean oso egokia dela frogatu du; lan eta erregai gutxiago behar bait da horrela. Pilotu automatikoa konektatzeak, lemazainak besoak gurutzatzea esan nahi du. Lemazaina han egongo da geldirik badaezpada ere, agian larrialdi batean edo patroiak pilotu automatikoa kentzea aginduko diolakoan.
Pilotu automatikoa funtsean, 1930. urte inguruko birakonpasaren, irratikontrolaren eta bigarren mundu-gerran agertutako teknika berrien garapen konplexua da.
Untziaren portaera, itsasoko ezaugarriak eta baldintza meteorologikoak kontutan hartuta, informazioa pilotu automatikoari sartzen zaio. Informazio honekin batera, nabigazio-posizioarekin batera erabiltzen da, eta posizioaren berri, lurreko irrati-postuetan eta laguntza-postuetan jakiten dute. Batzuetan gainera, satelitez igorritako datuak sartzen dira untziko konputagailura zenbait unetako posizioa zehatz-mehatz finkatzeko.
Satelite bidezko nabigazio-sistema, John Hopkins unibertsitatean sortu zen. "Transit" izena du, eta 1967. urteaz gero merkatal nabigaziora hedatu da. Hemendik urte batzuetara ordea, "Transit" sistema agian beste batez ordezkatua izango da; Iparrameriketan Aireko Armadak erabiltzen duen beste sistema batez alegia.
Pilotu automatikoa konektatuz gero, aurrez ezarritako posizio-parametroetara egokitzen da untzia. Norabide-akatsak etengabe zuzentzen ditu untziak lemari automatikoki eraginez. Hori dela eta untzigileek, goxoki mugitu eta alferrikako marruskadurarik sor ez dadin, lema egokiak garatu dituzte.
Itsaso zabalean untzien arteko talkarik gerta ez dadin, laguntza handia eskaintzen dute untziek daramatzaten radarrek. Pilotu automatikoak jasotzen ditu radarraren seinaleak, eta aldi baterako norabidea aldatu edo alarma jo ere egiten du. Dagoenekoz, 10.000 tonatik gorako untziek posizio-radar automatikoa derrigorrezkoa dute.
Pilotu automatikoa funtsean, norabide-akatsa dagoenean lemari eragiteko konektatzen den zirkuitu elektrikoa da. Untzia norabide zuzenera itzultzen denean, zirkuitua itzaldu egiten da.
Watford-eko S.G. Brown konpainiak, Britainia Handiko Itsas Armadaren maniobratarako uhin-formako ibilbidea ezartzen duen pilotu automatikoa garatu du. Uhin-forma horren zabalera gainera programatu egin daiteke nahierara.
Croydon-eko Racal Marine Controls enpresak erregaiaren aurrezpena hartu du kontutan bere pilotu automatikoa burutzerakoan, eta asko saldu du; untzi japoniarretan ipintzeko batez ere.
Labur esanda, pilotu automatikoen artean desberdintasunak badira, baina ia denak oinarri berdintsuak dituzte. Lemako unitateak, untziaren norabidea ezarri eta kontrolatzen du eta zerbait urrutirago popan dagoen beste unitate batek, norabide-motorea kontrolatu eta maneiatzen du.
Norabide-akatsak zuzentzeko lemari zenbat gradu eragin ere sakon aztertua izan da. Gradu asko eragiteak erresistentziak sortzea eta erregai gehiago xahutzea esan nahi du.
Garai bateko nabigazio-tresneria. Goian isladapen-koadrantea. Erdian 1785.eko Ramsden sextantea. Behean XVIII. mendeko sextantea.
Pilotu automatikoak, ez du untziaren abiadurarik aldatzen, baina itsasoan puntu batetik bestera desplazatzeko ibilbiderik zehatzena eta egokiena ezartzen du. Garbi frogatu da hori azken urteotan.
Eta horrek honako galdera hau sorterazten du berehala: Lemazainak ezezik, gainontzeko marinel guztiek ere utz al dezakete untzia bakarrik itsaso zabalean?
Askotan esan denez, petroliuntzi batek milaka kilometroko bidea bakar bakarrik egin dezake marinelik gabe, baldin eta aurrez konputagailu-programa bati loturik badago. Sistema beraz, zera litzateke: untzia itsaso zabalean jenderik gabe ibiltzea, eta bidaiaren bukaeran, helikoptero batez tripulazioa untziratzea. Untziak gainera itsasoan talkak gerta ez daitezen radarra balu, marinelik gabeko nabigazioa marinelduna baino seguruagoa litzatekeela diote.
1984.eko urtarrilaren 15ean, kostazain eskoziarrak txunditurik zeuden. 745 tonako "Pergo" merkatal untzi daniarra Dunbar-eko iparraldean argiak pizturik eta motoreak martxan zituela atrekatu zen. Norvegiatik irtenda 320 kilometro egin zituen jenderik gabe berak bakarrik.
Historia bi egun lehenago hasi zen. Stonehaven-eko irratiak TOR plataformatik ekialdera zegoen eta bost marinel zituen untziaren S.O.S.a jaso zuen. "Arazo larriak" omen zituzten olatu handien artean zebilen merkatal untzian. Beste untzi batzuk eta helikoptero norvegiar bat laguntzera joan zitzaizkion. Helikopteroak, marinelak jaso eta lehorrera eraman zituen, untzia bakarrik utziz. Helikopteroa gero berriro ere itsasora joan zenean, untzirik ez zuen aurkitu, eta hondatu egin zela pentsatu zuten.
Baina pilotu automatikoak dirudienez, untzia zuzen gidatu zuen bere helmugaraino. Lloyd etxeko arduradunek ziotenez, "Pergo" untziak Suediatik 900 tona ongarri zituela irten zuen, Montrose eta Leith-en deskargatzekotan, eta Eskoziara joan zen. Bere branka harkaitza jota zerbait matxuratua bazegoen ere, marea igotakoan flotatu eta hiru arrantzuntzik atoian eraman egin zuten Leith-eraino.
Ustekabean eta ezinbestean burututako bidaia hau, errepika ote daiteke nahita?
Sperry etxeko Willian Szupnar injineruaren eritziz, marinelik gabeko bidaia hori egin daiteke. Segurtasunari dagokionez zailtasunak daudela dio, eta jendeak ez duela hori nahi. Kapitainak berak agindu nahi izaten omen du.
Japoniatik ere bidai mota honi buruzko zurrumurruak iritsi dira. Izan ere automatizazio-kontutan oso aurreratuak daude eta kostuen eraginez marinel-kopurua murriztea interesgarri gertatzen da enpresentzat.
Azken hiru urte honetan, "World Progress" (241.000 tonakoa) petroliuntzian saioak egin dituzte Japonia eta Pertsiako Golkoaren arteko atzera-aurreratan. Konpainiak, etengabe eta automatikoki untziaren posizioari buruzko informazioa jaso nahi du lehorreko bulego nagusian. Horrela, itsasoan dauden bere untzien informazio etengabea lortu ahal izango luke.
Satelite bidezko telex automatikoei esker, petroliuntziaren unean uneko ezaugarri nautiko, meteorologiko eta mekanikoen berri ematen da. Untziak gainera logitude/latitude bihurgailua du eta lehorretik bidalitako posizioari buruzko mezuak irakurtzen ditu. Saiakuntzak egin direnean, transmisioak "Inmarsat" erakundearen satelite geoegonkorren arabera aurrez finkatutako ordu jakinetan egin dira. Satelite geoegonkor hauek, Ozeano Barearen eta Indiar eta Atlantiar Ozeanoen gainean daude.
Japoniako Gobernuak ere badu interesik marinel gutxiko untziak egin daitezen. Untzitan, lan desberdin asko egingo duten marinel gutxi nahi dute. Garraio-ministraritzakoek, untzigileek lehorretik maneia litezkeen kontrol-sistemak egin ditzaten nahi dute, itsasoko bidaia automatikoagoak lortzeko asmoz.
Untzi japoniar askotako motoreek, urteak daramatzate automatikoki lan eginez, eta ministraritzan hamabi pertsona baino gutxiago behar dituzten untziez pentsatzen ari dira. Hamabi pertsona baino gutxiago gainera, kapitaina, sukaldaria eta denak kontutan hartuta izango dira.
Giro honetan beraz, marinelik gabeko untziekin saioak egitea ez da harritzekoa. Untzi nagusi batetik kontrolatutako marinelik gabeko flotaren ideia, "Untzi Japoniarren Garapenerako Elkartea" aztertzen ari da.
Baina beste alderdi batzuk ere kontutan hartu behar dira. "Nazioarteko Itsas Erakundea"ren eta beste erakunde batzuen arauak ere hor daude, eta horien arabera edozein untzitan tripulari-kopuru minimoa eduki behar da. Aseguru-etxeekin eta segurtasun-arauekin gorabeherak egongo lirateke.
Radarraren bidez untziaren pilotu automatikoak oztopoei itzuri egiten die.
Britainia Haundiko Garraio-Ministraritzak, pilotu automatikoak desegoki erabiltzearen salaketa egin du, galerak ebaluatu ondoren. Ministraritzak gomendatu zuenez, ikuspen txikiko lekuetan zaintzaileak eta lemazaina ipini behar dira, badaezpada ere eskuzko kontrolera berehala itzuli ahal izateko.
Arauak, alda daitezke, noski, baina bitartean nabigazio automatikoa hedatzen ari da. Itsasgizonak, kezkati daude, eta ez dakite gerora aurrerakuntza hauek mesede ala kalte egingo dieten. Badakite Garraio-Ministraritza japoniarra untziak portura automatikoki sartu eta irteteko sistemak prestatzen ari dela. Britainia Haundian ere Gales-eko Unibertsitatean, Cardiff-en, antzeko lanetan ari da Bill Canner.
Untziak doitasunez gidatzearren, portuaren bi aldetan abioitarako erabiltzen diren bi DME faro emisore ipintzea proposatu zuen. DME faroek, distantziak neurtuko lituzkete. Emisore hauek UHF-n lan egiten dutenez, radarrarekiko nahasketarik ez litzateke egongo. Kanal estuetan eta maniobratan nabigatzaileei laguntzearren ULCC baten brankan eta popan DME emisoreak ipintzea ere proposatu zuen.
Oraingoz ordea, kostalderik gehienetan untziak gidatzeko beharrezkoa da pertsona. Pilotu hauek, beren ikasketak eta tituluak dituzte eta bidaiaren zatirik zailena burutzeko gai diren bakarrak ditugu.
Gerora, agian untzian ez da gidatzeko pertsonarik beharko, baina oraingoz pilotua alde batera uzterik ez dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c4384286c4ce | http://zientzia.net/artikuluak/zuhaitz-igelak-anfibiorik-dotoreenak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zuhaitz-igelak: anfibiorik dotoreenak - Zientzia.eus | Zuhaitz-igelak: anfibiorik dotoreenak - Zientzia.eus
Igelak anfibio bitxi eta ederrak dira. Horien arteko ederrena, zuhaitz-igela, aztertzen du. Nola gusta dakizkioke inori horren, hotz, heze, lirdingatsu eta irristakor diren animaliatxo nazkagarri horiek?
Igelak anfibio bitxi eta ederrak dira. Horien arteko ederrena, zuhaitz-igela, aztertzen du. Nola gusta dakizkioke inori horren, hotz, heze, lirdingatsu eta irristakor diren animaliatxo nazkagarri horiek? Zuhaitz-igelak: anfibiorik dotoreenak - Zientzia.eus Zoologia
Gauza jakina da jadanik, gizarte zibilizatu eta gero eta urbanizatuago honetan Natura eta planetaren lurrazalean bizilagun ditugun animalia, landare eta gainontzeko izakiak, gero eta arrotzago gertatzen zaizkigula. Teknologiazko bizimodu moderno honetan murgildurik aurrera atera nahian saiatzen garen bitartean, gure inguruan (eta itxuraz beren etorkizunaren larritasunaz jabetu gabe) hain inozoki diharduten gainontzeko bizidunekiko harremanak —pertsonalak beharko luketenak, besteak beste— zeharo galdu ditugu, eta ondorioz sekulako ezjakintasuna nagusitu da animalia eta landareen bizimodu, beharrizan, eta baita eskaintzei ere dagozkien arloetan.
Ezjakintasunarekin batera —edota bere ondorioz— sarritan bazterreratze nabaria ere gertatzen da zenbait animali talderen kasuan, anfibioak erreakzio honen adibide garbia direlarik. Nola gusta dakizkioke inori horren hotz, heze, lirdingatsu eta irristakor diren animaliatxo nazkargarri horiek?. Egia esan, anfibioak luzaroan mezpretxatuak izan dira gure kulturan —gastronomikoan ezik—; apoak, txantxikuak, arrubioak... betidanik sorginkeriarekin lotutako praktika eta kondairarik lizunenekin bat eginda ageri izan dira. Sorginkeriak desagerterazita, animali talde higuingarri eta likistzat hartu dira apo eta igelak.
Baina anfibioen ikasketetan abiatzen hasi orduko, sentipen desbideratu guzti horiek berehala jausten dira, eta baita liluraz ordezkatu ere; zertxobait hurbiltzera ausartuz gero, aporik beldurgarrienaren begiak sekulako kolore-mosaiko ederra gordetzen duenaz ohartzen bait gara. Hala ere, Euskal Herriko anfibioen artean badira honelako ahalegin gogorren beharrik gabe, eta beren begi-bistako edertasunaren indarrez, populuaren nazka guztiak gainditzeko gai izan diren igeltxo bitxi eta lirain batzuk: zuhaitz-igelak alegia ( Hyla sp. ).
Zuhaitz-igel arrunta ( Hyla arborea ) 5 cm-ko luzera duen igeltxo dotorea dugu, lehen begirada batean deigarrien gertatzen dena bere kolore berde bizi eta distiratsua izanik. Burua txikia du, luze baino zabalagoa; begi lateralak, handi eta nabariak, muturraldean hasi eta atzeko hanketaraino doan marra ilun batean txertatuta ageri dira, igeltxo honen superbizipenerako hain derrigorrezkoa den mimetismoa formaren itxuraldatzeaz osatuz. Sabela zuria izaten da alde bentraletik, eta baita lepapea ere, emeetan behintzat. Arretan aldiz, lepapeak kolorazio aldakorra aurkez dezake: hori edo marroixkatik berderainokoa. Honek badu bere funtzioa, noski. Izan ere arren lepapean, araldiko kantuak egiteko erabiltzen duten zorro bokala kokatzen bait da. Udaberrian, apirila eta maiatza bitartean hain zuzen, arrak erreka- eta aintzira-bazterretan kantuka hasten dira, horretarako lepapeko aho-zorro koloreduna puztuz, deialdi akustikoari bisuala ere gehitzen diotelarik.
Garbi dagoenez, igelak orokorrean bizimodu lurtarrerako adaptazio-maila handia lortu duten animaliak dira, eta atzeko hanka luze eta zalu horiei esker, jauzi ikaragarriak egiteko trebetasun itzela dute. Baina zuhaitz-igelen kasuan, jauzitarako espezializazioa areagotu egiten da: sustratoari hobeki eusteko, hatzamar bakoitzaren bukaeran kopadura diskoidal bana izaten dute, hau Hylidae familiaren bereizgarria delarik. Zuhaitz-igelak jauzi bat egitean begiak ixten ditu, eta ez ditu berriro irekiko bere helmuga jo arte. Momentu horretan, eta kopaduretako epidermi bikortsu eta hezeari esker, itsatsi egiten da, horretarako sabelaldeko azalaz ere baliatuz. Guzti hau dela eta, zuhaitz-igelek ur-masen bazterretako landaredia kolonizatu dute, ihi eta zuhamuxketan izkutatzen direlarik.
Baina uretatik atera eta lehorraldea kolonizatzeak badauzka higidura-sistema baino oztopo larriagoak. Eta depredatzaileengandik hanka egiteko, jauzi lirainak baino zertxobait gehiago behar izan dute. Horregatik, zuhaitz-igelen epidermian txertatuta, eta beste anuro askotan gertatzen den bezalaxe, depredatzaileentzat toxiko diren substantziak jariatzen dituzten pozoin-guruinak agertuko dira. Beraz, eta sistema honek etsai guztientzat balio ez badu ere, (erreka-sugeentzat, besteak beste — Natrix sp. —) depredatzaileren batek zuhaitz-igel bat ustekabean harrapatuko balu, pozoin horien poderioz berehala askatuko luke.
Baina ez pentsa zuhaitz-igela ikustea hain erraza denik! Igeltxo bihurri hauek, larruazalaren kolorazioa aldatu eta sustratoarena hartzeko gai direnez, mimetismoa izango dute lehen defentsabidea, eta beraz ordu asko egoten dira adar edo ihi bati helduta, argizarizkoak balira bezain geldirik. Dena dela, kolorazio-aldaketa horiek ez dira beti sustratoaren arabera gertatzen, eta berari eragiten dioten faktoreak ugariak dira: beldurra, humorea, hezetasun- eta tenperatur aldaketak, zeruaren kolorea, etab. Eta honetatik datorkio igeltxo bitxi honi gizakiongandiko harrera ona besteak beste; barometro naturaltzat erabili izan delako alegia. Honen arabera, eta normalena kolore berdea izanik ere, erraza da zuhaitz-igel urdinak, marroixkak, grisak jaspeztatuak edota ia zuriak ere aurkitzea.
Aipatu dugunez, zuhaitz-igelen espezializaio guzti hauek lehorreko bizimodurako moldaketak dira, baina hala ere honek ez du esan nahi urarekiko menpekotasuna gainditu dutenik; ezta gutxiagorik ere! Izan ere ornodun txiki hauek normalean uretatik gertu bizi behar dute, eta anfibio gehientsuenetan bezalaxe, derrigorrezkoa zaie gorputzaren hezetasun-maila mantentzea, deshidratazioa arrisku larria izanik. Hau dela eta, zuhaitz-igelen aktibitate-aldia, arratsean hasi eta goizalderarte luzatuko da, eta araldian ezik, egunez ez dira agerian ibili ohi. Era berean, uda oso beroa gertatuz gero, zuhaitz-igelek estibaziorako joera izango dute, eta kanpo-baldintzak hobetu arte putzutako lokazpetan, goroldio-azpitan edota landareen sutraietan izkutatzen dira, udako sargoritik ihesi. Beren gorputzaren tenperaturaren kontrolik ez dutenez, ingurunea hotzegia gertatzen zaienean ere, aktibitatea galdu egiten dute, neguko letargian sartuz. Hibernazio honek urritik martxorarte irauten du.
Eguraldia zerxobait epeltzean, eta ur-ertzak mota guztietako landare berri eta freskoz jazten direnean, Udaberriko Jaiak hasten dira animalia askorentzat, eta baita zuhaitz-igelentzat ere. Apirila hasterako, eta emeei aurrea hartuz, zuhaitz-igel arrak dotore jazten dira. Lepapeko zorro bokaleko koloreak indartu egiten zaizkie sasoi honetan, sarritan tonalitate moreak agertuz. Eta egitura honi esker, garai bateko koblakariak balira bezala, eta talde handitan elkartuta, beren kantu zaharra aldarrikatzeari ekiten diote.
Kantu horren garrantzia ikaragarria da ugalketarako; deialdi hutsaz gain, elkarrezagupenerako ere balio bait du. Izan ere, zuhaitz-igel arrunta ( Hyla arborea ) eta hegoaldeko zuhaitz-igela ( Hyla meridionalis ) elkarrekin bizi diren lekuetan, bi espezieen arteko hibridazio eza kantuen ezberdintasunean oinarritzen omen da (Paillete, 1967), behaketa hau antzina espezie bereko subespezietzat jotako bi zuhaitz-igel hauek espezie ezberdintzat hartzeko erizpide bilakatu delarik.
Ugalketa uretan gertatzen da, kanpo-ernalketa anplexo axialez burutzen delarik. Zuhaitz-igel arra emearen bizkar gainera igotzen da, eta eskuen barnekaldean dauzkan maskurrei esker, emeari besoen atzekaldetik estu-estu eusten dio, honela denbora luzez mantenduz. Posizio honetan, jadanik garatuta dauzkan arrautzak kanporatzen laguntzen dio emeari. Eta arrautza hauek kanpora doazen heinean, arrak jariatutako espermioaz ernaldu egingo dira.
Errunketa edo arrautz jartzea gauez izan ohi da, eme bakoitzak (putzuaren hondoan multzoka) ehundaka ale uzten dituelarik.
Arrautzaren garapenak 12-15 egun irauten du, baina epe hau uraren tenperaturarekin alda daiteke. Orduan, larbaren muturraldeko guruin espezifiko batzuek, arrautzaren kapsularen hausteari eragiten dion substantzia bat jariatzen dute, eta eklosioa gertatzen da. 5-8 mm-ko larba jaioberriak ez dauka ia higitzeko ahalmenik; hiru egunetan, begiak, sudurtzuloak eta ahoa agertuko zaizkio, eta brankia eta isatsaren agerpenarekin batera, jadanik zapaburu esango diogun animaliatxoa mugitzen hasiko da.
Sasoi honetan, zuhaitz-igel gaztea —zapaburu hori bait da zuhaitz-igel berria— fitofagoa da, landareak alatuz (janez) elikatzen den animalia, beste elikagaiak erabil baditzake ere. Zapaburuak adibidez, ura xurgatu eta bertan doazen plankton eta hondakin organikoak iragaziz bizi dira; zurgatutako ura buruaren ezkerraldera irekitzen den hodiantzeko egitura baten bidez kanporatuko dute, hodi hau espirakulu izenaz ezagutzen delarik.
Zapaburuaren garapenak hiru bat hilabete behar ditu, nahiz eta berriro ere epe hau tenperatura eta beste zenbait faktoreri lotuta ageri. Denbora honetan gertatzen diren eraldaketak izugarriak dira: begi-bistakoak diren hanken agerpena eta isatsaren galeraz gain, beste moldaketa fisiologiko sakonak ere derrigorrezkoak izango dira; bizimodu urtarretik lurtarrera pasatzeak eskatzen dituenak, hain zuzen. Epidermia iragazkaitz bilakatuko da, eta zentzumen-organoak ere ingurune berriari egokitu beharko zaizkio. Bestalde, fitofago izatetik depredatzaile izatera pasako direnez, aho, barail, eta liseri-hodian ere eraldaketa nabariak gertatuko dira.
Prozesu guzti hau amaitzean, zuhaitz-igel gaztea lehorrera ateratzen da, eta ez da gehiago uretara itzuliko, handik hiru edo lau urtera heldutasun sexuala lortu arte.
Baina, hau ehundaka arautzetatik bakar batzuek besterik ez dute lortuko. Eta azkenean, hainbeste arrautza jartzearen zentzua hor legoke: heriotz-maila handi horretan alegia.
Dena dela, zuhaitz-igelen arazoak beste alde batetik ere badatoz egun. Gizarte industrialak inguruneari emandako jipoiaren parterik handiena agian habitat hezeek jaso dutela gauza jakina da; putzu eta zingirak leku zatarrak direla esaten da, gaisotasunen iturri, edota behintzat, hauek zabaltzen dituzten eltxoen sorleku —eltxo horiek gure etxe-alboko solairuan ere sortzen direla ahaztuz—. Arrazoi horiek direla eta, zuhaitz-igelen bizilekuak zementoz estaltzen dira, hauek emigrazio edota desagerpenera behartuz.
Arazo hau larriagoa da hegoaldeko zuhaitz-igelen kasuan ( Hyla meridionalis ). Hego Euskal Herrian igeltxo hau es da Donostia aldean baino aurkitu, eta behaketak aspaldidanik badatoz ere (Bosca, 1879), inguru zehatz batera mugatzen direnez, kolonia eskaz eta isolatu bati dagozkiola suma daiteke. Ba arazo hauek kontutan hartu gabe, edo okerragoa dena, honi buruz ideiarik izan gabe, azken hiru urte honetan hegoaldeko zuhaitz-igelak bizi zirenetako bi putzu handi lehortu egin dituzte. Martxa honetan liburutan besterik ez ditugu ikusiko!
Ez ote da zuhaitz-igel nazkagarri horiei ere arreta handiagoz begiratzeko ordua?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b171937c0f1f | http://zientzia.net/artikuluak/ilargiko-harrien-patua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ilargiko harrien patua - Zientzia.eus | Ilargiko harrien patua - Zientzia.eus
Zientzilari-talde honek, Ilargiko harriek ez dituztela beren sekretuak argitu esango dizu, eta baita beste hau ere: eginiko lehenengo ikerketen ondorioz Ilargiari buruz emandako irudia guztiz okerra ez bada ere, ez dela osoa.
Zientzilari-talde honek, Ilargiko harriek ez dituztela beren sekretuak argitu esango dizu, eta baita beste hau ere: eginiko lehenengo ikerketen ondorioz Ilargiari buruz emandako irudia guztiz okerra ez bada ere, ez dela osoa. Ilargiko harrien patua - Zientzia.eus Ilargiko harrien patua
Astronomia
Ilargiko harri hitzak esan eta jendea ahozabalik geldituko da. Baina Houston-eko (Texas) Johnson Zentru Espazialeko zientzilariak ez ordea. Zientzilari-talde txiki honek, Ilargiko harriek ez dituztela beren sekretuak argitu esango dizu, eta baita beste hau ere: eginiko lehenengo ikerketen ondorioz Ilargiari buruz emandako irudia guztiz okerra ez bada ere, ez dela osoa.
Houston-eko Johnson Zentru Espazialean gordetzen da sei Apolo bidaietan ekarritako Ilargi-materialik gehiena. Bi eginkizun dauzka Zentruak: materiala gordetzea eta materiala ikertzea. Bertan, Ilargiko harriak, lurra, laginak, harea eta hautsa gordetzen dira.
Biltegi hau, helburu konkretu eta zehatz batekin eraiki zen; laginen kutsadurari ihes egitea. Lurrean guztia edo ia guztia kutsaturik dagoenez, helburua ez zen erraza. Har dezagun beruna adibide moduan. Soldadurako berun-tanta bakar batean, jasotako 382 kg Ilargi-materialetan baino berun gehiago dago. Beruna, oso gutxi baldin badago ere, nahitatezkoa da laginen adina kalkulatzeko.
Beste substantzia arruntago batzuek Ilargi-materialaren purutasunari eraso diezaiokete. Oxigenoa hauetako bat izan daiteke. Oxigenoak, Ilargiko materialek duten burdinarekin erreakziona dezake herdoila emanez. Ura beste zenbait osagairekin nahas liteke, buztina sortuz. Eta kasualitatez ikerlari baten eraztunak laginak urrez kutsatuko balitu, "baten batek urre-sukarra piztu dezake Ilargian" adierazi digu John Dietrich arduradunetako batek.
Hasiera batean, Ilargi-materialak bere jatorrizko egoeran (hutsean alegia), gordetzea pentsatu zen. Teknikoki hau ezinezkoa gertatu zen. Orduan, egurats-presio normala erabiltzea erabaki zen. Hori mantentzeko nitrogeno-gasa (geldoa eta ez-erreaktiboa da) erabiltzen da. Nitrogenoak ez lituzke laginak kutsatuko.
Apoloek ekarritako altxorra, nitrogenoz betetako eta ondo itxitako kutxetan aztertzen da. Kutxen beirazko paretetan itsatsiak, teflonez gainestalitako kautxuzko eskularruak daude. Honela, ikerlariek laginak maneia ditzakete zuzenean ukitu gabe.
Kutxen barneko nitrogenoaren presioa laborategiko egurats-presioa baino zerbait handiagoa da. Kutxak guztiz hermetikoak izango ez balira, barneko nitrogenoaren presioak kanpoko aireari sartzen ez lioke utziko. Gainera, laborategira sartzen den airea arreta handiz iragazten da eta etxeko airearen presioa baino zertxobait handiagoan mantentzen da. Presio-hesi bikoitzak, Houston-eko airea laginak dauden tokitik at mantentzen du.
Biltegi batean, jadanik analizatu diren laginak gordetzen dira. Lagin guztiak, beren azken egoera edozein izanik ere, biltegi horretan biltzen dira. Lagin bakoitzarekin dossier zehatz eta detailatu bat dago. Dossier horretan laginak zein analisi eta froga jasan dituen adierazten da. Bigarren biltegian, oraindik aztertu gabe daudenak, beren osotasunean daudenak, gordetzen dira.
Zientzilariak lanean.
Ilargiko zenbait lagin, dauden egoeran aztertzen da. Hala ere baten bat hautsi behar denean, arreta handiz eta poliki-poliki zerratzen da diamantezko hortzak dituen altzairu herdoilgaitezko zerra bat erabiliz. Zerrak nitrogenoz betetako kutxetan daude eta laginak bertara transferitzen dira. Zerraketaren urrats guztiak arretaz fotografiatzen dira, lagin berri bakoitzaren hasierako kokatzea erregistratzearren. Doug Blanchard arduradun nagusiak adierazi digunez, "lau bider bost zentimetroko harri bat zerratzea, hilabete osorako proiektua da".
Apoloek ekarri zituzten laginen %74 ukitu gabe dirau oraindik, %3 beste zenbait ikerketa-zentrutan utzita daude, %5 aztertua eta gordea izan da, %2 hezkuntz lanetan erabiltzen da (erakusketa etab...) eta %2 guztiz hondatua izan da, analisi-teknika hondatzaileak erabili direlako. Gelditzen den beste %14, Iparrameriketako Aire-Armadaren Broaks basean gordetzen da. Horrela, Houstonen laginak hondatzeko zerbait gertatuko balitz, ikerketak jarraitzeko ziurtasun-ondare bat balegoke.
Apoloek ekarritako materialik gehiena oraindik aztertzeke badago, eta horri atera zaion informazioa exhaustiboa izan ez bada ere, Ilargiko materialen azterketak Ilargiaren jatorriari buruz zueden ideiak sinpleegiak zirela erakutsi du.
Horietako teoria batek, Ilargia Lurraren fisio batetik sortu zela proposatzen du. Bigarren batek ko-akrezioa proposatzen du, hau da, Ilargia eta Lurra une berean eratu zirela hauts eta gasezko eskualde berean. Hirugarrenak, Ilargia Lurraren grabitateak harrapatutako gorputz ibiltaria dela esaten du. Zientzilarien ustetan, harrapatzearen teoria ez da oso fidagarria; oso zirkunstantzia berezi eta konkretuak behar bait dira horretarako. Koakrezioaren eta fisioaren teorien zailtasunak Ilargiaren kimikaz dakigunean oinarritzen dira.
Urtutako harri bolkanikoak presio baxutan bapatean jartzen direnean, gasak bortizki ateratzen dira egitura porotsu hau utziz. Basalto hau, Mare Imbrium delakoan bildu da. Burdina asko eta aluminio gutxi du Lurreko harriekin konparatuta.
Datazio isotopikoak, Lurra, Ilargi eta meteorito gehienek adin berdina dutela dio: 4600 milioi urte. Lurraren eta Ilargiaren gainazaleko materialak (burdina, aluminioa, magnesioa, kaltzioa) berdintsuak dira, nahiz eta proportzio desberdinetan egon. Baina Ilargia Lurrarekin konparatzen badugu, lehenak oso material hegaskor gutxi dauka, hots kadmio, indio, bismuto eta zinkak bezalako fusio-puntu baxuko elementuak urri dira. Nikela eta urrea ere eskas dira.
Doug Blanchard-en eritziz, diferentzia hauek zera adierazten dute: Ilargia eta Lurra ez direla hauts eta gasezko hodei berdinetik eratu eta Ilargiak Lurraren fisio-jatorririk ez duela. Horrela gertatu izan balitz ere, Ilargiak ezingo zituzkeen elementu hegaskorrak maila horretan galdu. Bestalde, gainazalaren konposizioan antzekotasunak dituztenez, gorputz arrotzak ez direla garbi dago.
Ilargiaren jatorriari buruzko egungo teoriek, arazoari erantzuna emateko, harrapatzea eta fisioa konbinatzen dituzte. Proposatzen denez, Lurraren historiaren hasieran planetoide batek talka egin zuen gure planetarekin. Talka horren ondorioz Lurrak gainazaleko material asko jaurti zuen. Hau gertatu zen unean, material astunak Lurraren gunean pilatuta zeuden eta arinak gainazalean jadanik. Ilargia, hondakin horien akreazioaz eratu zen. Teoria guztiak, oinarrizko ideia honen barianteak dira.
Teoria hauek, Apoloek ekarritako laginen etengabeko analisiaren ondorio dira. Houston-eko Graham Ryder geologoak, zera dio: "Harriei so eginez gero, argi eta garbi dago duela 4.400 eta 4.600 milioi urte gutxienez Ilargiaren erdia urtu zuen zerbait gertatu zela". Ilargia Lurretik banandu egin zen eta azalean aluminio ugariko materialak gelditu ziren, magmazko Ozeano baten gainean.
Ilargiaren historiaren hurrengo fasea, duela 3,9 milioi urte izan zen, eta meteoritoen bidezko bonbardaketa handi batez markatuta dago. Honek, Ilargiaren azala guztiz aldatu zuen. Zeharka bada, Ilargiak bide ematen die geologoei gorputz planetarioen adina ezagutzeko. Ilargiaren azaleko kraterizazio-geruza erreferentziatzat har daiteke kraterizatutako planeten adina kalkulatzeko.
Duela 3.300 edo 3.600 urte, bulkanismoa hasi zen Ilargian eta itsaso leunak (zimurtasunik gabeak) sortu zituen. Hau izan zen azkeneko gertakizun garrantzitsua Ilargiaren historia geologikoan.
Ilargiaren eboluzioan erantzunik gabeko arazo ugari dago oraindik. Maskoiak (itsasoekin erlazionatutako eskualde supertrinkoak) badaude esaterako. Hauek 200 km-ko erradioa daukate eta masa-kontzentrazio handiegiak daude; grabitate-eremua ingurutan baino 9,1 aldiz handiagoa izan dadin eragiten dutenak hain zuzen. Maskoiak oso laba trinkoz botatako sakonuneak edo inpaktu-gorputzen hondakinak diren inork ez daki.
Ilargiaren beste bitxikeria bat, bere masa-zentruaren kokapena da. Masa-zentrua, Lurretik 2 km gertuago dago zentru geometrikoa baino. Gainera Ilargiaren kanpo-geruzak Lurrari begira dagoen aldean 60 km-ko lodiera duen bitartean, alde izkutuan 100 km-koa du. Pasa diren denboraldi neurrigabe edo eoietan, nahikoa denbora izan du Ilargiak bere aurpegirik astunena Lurrari begira jartzeko.
Ilargiaren beste arazo bat, magnetismoarena da. Magnetismorik ez dago. Zundetatik egin diren neurketek, Ilargi guztia hartzen duen eremu magnetikorik ez dagoela erakutsi dute. Apolo misioek ekarritako laginek, hondar-magnetismoa oraindik badute. Magnetismo hau, aspaldiko erlikia da; harriek garai batean, orain desagertua den eremu magnetiko batean kristalizatu zirenean hartu bait zuten. Zer gertatu zaio eremu magnetikoari? Zergatik desagertu zen?
Inork ez daki.
David Mckay, zentruko beste ikerlari bat, Ilargiko zoluaren (regolitaren) barietateak aztertzen ari da. Eguzkiaren historia hurbila ezagutu nahi du. Eguzki-haizearen partikula energetikoek harrietan utzitako arrastoen bila dabil. Ilargiko harri zaharrek, garai batean gainzalaean egon eta milioika urtetan lurperatuak egon direnek, agerian egon zireneko arrastoak dauzkate. Arrasto fosil hauek, garai batean eguzkiaren aktibitatea zein izan zen erakutsi dezakete.
Hala eta guztiz ere, Ilargiko harrien azterketei jarraipena emateko badago beste arrazoi nagusi bat. Mckay-k dioenez, Apoloen ondoren utzitako ideiari (Ilargira betirako itzultzeari) berriro eusteko garaia heldu da. Laginen azterketak Ilargiaren baliabideak zeintzu diren esango digu, eta baita espazioaren kolonizazioaren bidea zabalduko duen Ilargiko basea nola eraiki ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d680a0238eab | http://zientzia.net/artikuluak/borax-a-menturaren-ildotik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Borax-a, menturaren ildotik - Zientzia.eus | Borax-a, menturaren ildotik - Zientzia.eus
Kimikaren ikuspegitik aztertuta, Borax izeneko substantzia sodio borato hidratatua da. Substantzia hau ez da agian jendartean oso ezaguna, baina produktu askoren osagarri bazterrezina da.
Kimikaren ikuspegitik aztertuta, Borax izeneko substantzia sodio borato hidratatua da. Substantzia hau ez da agian jendartean oso ezaguna, baina produktu askoren osagarri bazterrezina da. Borax-a, menturaren ildotik - Zientzia.eus Kimika
Kimikaren ikuspegitik aztertuta, Borax izeneko substantzia sodio borato hidratatua da. Substantzia hau ez da agian jendartean oso ezaguna, baina produktu askoren osagarri bazterrezina da. Esaterako, beira-zuntza eta ongarriak bezain produktu desberdinek boraxa dute osagaien artean. Egun munduan ekoizten den boraxik gehiena (%90), Iparrameriketako Nevada eta California estatuetako mugan erauzten da, Heriotzaren Haran ezagunaren ingurutan. Boraxaren inguruan bada bestalde, mentura-kutsu zirikagarria.
Winters-ek 1885. urte inguruan aurkitutako lehenengo hobia; Harmony
izenekoa.
Aintzinatik erabili izan da boraxa teknologian. Babyloniarrek jadanik, boraxa urrearen soldaduran erabiltzen zuten urtugarri moduan. Egyptiarrek enbaltsamaziotan boraxa gehigarri moduan erabiltzen zutela ia segurua da. Txinan boraxezko bernizak ezagunak ziren eta zeramikagintzan aplikatzen zituzten distira ikusgarriak lortzeko.
Arabiarrek duela 2000 urte boraxa ezagutzen zuten, eta baurach izenez ezagutu ere.
Europan askoz beranduago izan genuen boraxaren berri. Marco Polo veneziarrak Mongoliatik ekarri zituen lehenengo kristalak bolborarekin batera. Veneziako urreginak, boraxa erabiltzen hasi ziren babyloniar zaharren moduan eta laster ohizko merkatal gai bilakatu zen karabana-bideetan.
Hala eta guztiz ere, boraxa substantzia ezezagun eta erabilpen murritzekoa zen XIX. mendean Californiako hobiak aurkitu ziren arte. Eskasia zen bi fenomeno hauen arrazoi nagusia. Tibet-eko, eta XVII. mendeaz gero Toscana eta Txileko, hobiek ez zuten kantitate askorik ekoizten. Horrexegatik, boraxa urria eta garestia zen.
Californiako boraxa
Boraxaren erabilpenaren hedapena, Californiako Heriotzaren Haranarekin estu-estu lotuta dago. 1881.aren inguruan bertan aurkitu ziren borax-hobi itzelek, produktuaren hedapena bultzatu zuten.
Urte hartan, T. Coleman negoziogizon californiarrarentzat lan egiten zuen esploratzaile batek, Aaron Winters izeneko urre-meatzari bati boraxa nola detektatu irakatsi zion. Winters eta bere emazte Rosie-k urre-meatzaritzarako kontzesio bat zeukaten Heriotzaren Haranaren ingurutan. Winters-ek ederki asko ezagutzen zuen Harana eta han ia nonnahi aurki zitezkeen kristal zuri ederrek txundituta zeukaten. Coleman-en esploratzaileak erakutsi bezala, kristalei azido sulfurikoz eta alkoholez tratatu ondoren su eman zienean, gar berde distiratsuak atera ziren. Boraxaren mentura hasia zen.
Heriotzaren harana
Boraxezko kristal zuriak.
Boraxaren historian oso paper garrantzitsua jokatu duen haran honek, ongi merezia du aztertua izatea, eta ez horrexegatik bakarrik; baita bere izakera bereziagatik ere.
California iparraldeko haran honek ondo merezia du izen hori. Ameriketako tokirik lehorrena eta beroena da. Tantarik ere jausi ez direneko urteak ez dira harrigarriak. Eta ari duenean ez dago itotzeko beldurrik. Gainera oso luze (225 km) eta estu (8-24 km) den haran hau, uda partean infernuko sukurtsaltzat har daiteke.
Tenperaturak maiz, 49°C lortzen ditu eta orain arte neurtu den tenperaturarik altuena 57°C izan zen 1913. urtean. Eguzkipean dagoen zoluaren tenperaturak, noski, giro-tenperatura gainditzen du eta 88°C-koak neurtu izan dira. Ez da harritzekoa bada, toponimian Furnace creek (Labearen erreka) eta antzeko terminoak aurkitzea.
Heriotzaren Haranean biltzen den landaredia eskasa da eta horrelako baldintza gogorretara adaptatutakoak, hala nola meskitea, kreosota-zuhaixka eta kaktusa, topatzen dira. Udaberriko euriekin Heriotzaren Haranaren itxura zertxobait alaitzen da basamortuko landareen lorez. Animaliak ugari dira, eta gaueko bizimodura moldatutakoak: untxiak, antilope katagorria, kanguro arratoiak, koioteak, etab.
Heriotzaren Harana duela 200 milioi urte bukatu zen prozesu geologiko baten ondorio da. Itsas jatorria duten jalkin-harriez osatuta dago. Boraxak eta bertan aurki daitezkeen beste konposatu batzuk, itsas adar hori lehortu zenean hauspeatzen hasi ziren. Beraz boraxak itsaso hartako disolbatutako gatzetan du jatorria. Gainera, itsaso baten lehorketan jatorria izateak, beste bitxikeria aipagarri bat ekarri dio Heriotzaren Haranari: Ameriketako puntu lehorrik baxuena izatea. 86 metro ditu itsas mailaz azpitik tokirik baxuenean.
Boraxaren eztanda
Heriotzaren Haranaren berri emateko, Aaron Winters-en arazoak alde batera utzi ditugu. Gure lagunak, haraneko kristal zuriak boraxezkoak zirenaz ohartu zenean, Coleman-engana jo zuen eta kontzesioa saldu egin zion. Horrela, Colemanen borax-inperioa jaio zen; urteak igarota US Borax izeneko konpainia izango zena eta munduko borax-ekoizpenaren zatirik handiena kontrolatzen duena.
20 mandoz tiratutako gurdi-trena; boraxaren lehenengo urteetan Heriotzaren Haranean zehar mea garraiatzeko erabiltzen zena.
Borax-eskariak gora jo zuen. Ondorioz, Colemani arazo latza sortu zitzaion. Heriotzaren Haranean zuen mea (nahi adina zegoen itxuraz), basamortuko 250 km-tan zehar garraiatu behar zuen gertuen zegoen trenbideraino eramateko eta merkatuan jarri ahal izateko. Ez zen txantxetako arazoa!
Mandoak eta gurdiak erabiltzea izan zen irtenbidea. Boraxa garraiatzeko gurdi sendo bereziak diseinatu zituzten. Aurreko gurpilak atzekoak baino txikiagoak ziren eta denek altzairuzko ardatzak zituzten. Gurdiaren kutxa 4,25 m luze, 1,30 m zabal eta 2 m sakon zen. Gurdiak hutsik 3.400 kg pisatzen zituen eta boraxez beteta 12.000 kg. Ahalik eta mea gehien garraiatzeko, bi gurdi bata bestearen segidan jartzen ziren eta hauei lotuta 4.500 litro ur zeraman tangagurdi bat. Tren moduko guzti horri tiratzeko 10 manda bikotek osatutako talde bat erabiltzen zen.
Sei urtetan zehar, 1883.etik 1889.erarte, modu honetan garraiaturik 10 milioi kilo borax atera ziren Haranetik. Beroa, haizeak eta tximist-ekaitzak gaindituz, lan izugarria egin zuten mando eta gizonek.
Denboraz, manda taldeak eta gurdiek osatutako irudia mundu osoan zabaldutako sinbolo bilakatu da.
Egun, manda taldeen eta menturazaleen garai mitiko haiek urrun daude, eta Boraxaren industriak meatzaritza klasiko eta aurreratuaren bideak jorratzen ditu.
Boraxaren erabilpena
Hasieran aipatu dugunez, boraxak, edo zehatzago esanda boraxetik lor daitezkeen boro eta bere konposatuek, erabilpen zabala dauka. Hala eta guztiz ere, borax-deribatuen erabilpen-eremurik handiena beira-zuntzaren industrian dago. Detergente eta xaboien industrain ere asko erabiltzen da.
Egungo borax-hobia, Boron
California
Elementu lagungarri moduan erabiltzen da detergenteen formulaziotan; alde batetik base eta azidoak neutralizatuz produktu indargetzaile moduan jokatzen duelako eta bestetik likidoen gainazal-tentsioa txikiagotzen duelako. Bestalde, azido borikoa boraxetik lortzen da. Erabilpen zabala izan du (dauka?) itsaskien kontserbazioan (gorritasuna mantentzen bait die) toxikoa dela konprobatu den arte. Azkenik, boraxa, zeramikagintzan, erregaigintzan, kosmetikogintzan eta beste eremu askotan ere erabiltzen da.
Boraxaren inguruan luze mintza gintezke, baina idazlana luzeegi gerta ez dadin honenbestez bukatuko dugu gaurkoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fd5c5007972e | http://zientzia.net/artikuluak/oroimena-gure-garuneko-ordenadorea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Oroimena, gure garuneko ordenadorea - Zientzia.eus | Oroimena, gure garuneko ordenadorea - Zientzia.eus
Gure gizartearen azken jostailua ordenadorea dela esan genezake. Ohartu al gara geuk ere "ordenadorea" geure garunean badugunaz?. Eta zein da, bada, ordenadore hori? Erantzuna oso sinplea da: oroimena.
Gure gizartearen azken jostailua ordenadorea dela esan genezake. Ohartu al gara geuk ere "ordenadorea" geure garunean badugunaz?. Eta zein da, bada, ordenadore hori? Erantzuna oso sinplea da: oroimena. Oroimena, gure garuneko ordenadorea - Zientzia.eus Oroimena, gure garuneko ordenadorea
Anatomia/Fisiologia
Gure gizartearen azken jostailua ordenadorea dela esan genezake. Baina ohartu al gara geuk ere "ordenadorea" geure garunean badugunaz? Eta zein da, bada, ordenadore hori? Erantzuna oso sinplea da: oroimena.
Gaur egun informatika guztion ahotan dabil; gure gizartearen azken jostailua ordenadorea dela esan genezake. Eta informatikaren aro honetan toki guztietan entzuten eta irakurtzen dira ordenadoreenganako laudorio eta gorespenak. Ez daude gaizki alabantza guzti horiek, noski, baina ohartu al gara geuk ere "ordenadorea" geure garunean badugunaz?. Eta zein da, bada, ordenadore hori? galdetuko du irakurleak. Erantzuna oso sinplea da: oroimena.
Oroimena ordenadore batekin parekatzea ez da inolako gehegikeria, eta konparazio hau ez da berria, inolaz ere. Gure oroimena ordenadorerik ahaltsu eta azkarrena baino trebe eta abilagoa dela beldurrik gabe esan genezake, nahiz eta ordenadore batek bezalaxe lan egin ez.
Ume bat jaiotzen denean, bere garuna guztiz egituratua dago. Aurrerantzean oso gutxi aldatuko da. Gorputzeko beste zelulak ez bezala, garuneko zelulak (neurona izenekoak), lehenengo hilabeteetatik aurrera berdin-berdin mantentzen dira. Eta gorputzeko beste zelula guztiak etengabe berritzen diren bitartean, zergatik neuronak ez? Beste batzuek ordezkatuko balituzte, gordeta daukaten informazio guztia galduko litzatekeelako, eta garuna pixkanaka desegin eta suntsituz joango litzatekeelako, hain zuzen.
Pentsatzen denez, gure oroimena eratzen duen sistema guztiz konplexua 15.000 milioi nerbio-zelulaz osaturik dago. Bai, ongi irakurri duzue; 15x10 9 neurona, garunean zehar kokaturik daude. Zelula hauetako bakoitza beste neurona askori lotua dago telefono-zentral baten antzera elkarren artean sare zarratu bat eratuz. Neuronak kableen papera jokatuko lukete. Baina gure oroimenak ez du ordenadore batek bezala funtzionatzen, lehen esan dugunez. Garun-zati bat falta denean (erauzi egin delako, edota gaitz batek jota funtzionatzen ez duela geratu delako), garunean gordeta zeuden informazioak, gelditzen den garun-zatian mantentzen dira. Ordenadore bati, ordea, osagai bat kentzen badiogu, bertan gordetzen diren datuak galdu egingo dira.
Eta oroimena non dago kokatua? Garuneko zein zatitan? Oroimena ez da bihotza edo gibela bezala ikus daitekeen organoa. Oroimenaren kokapen zehatza jakin nahirik, Karl Lashley ikertzaile amerikarrak ia 25 urtetan esperimentuak burutu zituen erakutsitako arratoi-talde bat erabiliz. Arratoi bakoitzari garun-azalaren zati ezberdin bat erauzki zion, eta horrela, lehen ikasitakoa ahaztu baldin bazuten, oroimena non kokatzen zen jakin ahal izango zuen. Dena den, ez zuen inolako ondorio zehatzik lortu: erauzitako area edozein izanik ere, animaliek ez zuten ezer ahazten. Asko jota ere, beren oroitzapenak zirriborratuagoak agertzen ziren. Oroimena, leku zehatz batean kokatua egon beharrean, garun osoan zehar barreiatua dagoenaren seinale da hori.
Berriz ere ordenadoretara itzuliz, aparatuari XVIII. mendeko euskal idazleen zerrenda eskatzen badiogu, aurrena idazle guztien zerrenda aurkeztuko du eta ondoren, XVIII. mendekoak hautetsiko ditu. Gure garunak ez du horrela funtzionatzen, ezagutza batzuk aurrena eta ondoren beste batzuk aurkeztuz. Gure oroimenak datu guztiak aldi berean aurkezten dizkigu.
Bestalde, gizakian (eta itxura denez beste animalia batzuetan ere bai, maila ezberdinetan noski), epe laburrerako oroimena eta epe luzerako oroimena bereizten dira. Adibide batez errazago ulertuko da. Kalean goazela gauza bat ikusten dugu: trafiko-seinaleak, iragarkiak, gurekin gurutzatzen diren beste oinezkoak, gora eta behera dabiltzan kotxeak, semaforoak, era guztietako dendak ... Guztiaz ohartzen gara, baina minutu gutxi barru ez gara ezertaz oroitzen.
Eta eskerrak horri! Egunez egun eta urtez urte gure begien aurretik pasatzen den guztiaz oroituko bagina, zoratu egingo bait ginateke. Normalean, edozein unetan jasotako inpresioak oso epe laburrerako oroimenak jasotzen ditu, eta neuronaz neurona igarotzen dira. Baina oso zirrara fuertea izan ez bada, korronte elektriko hori ahitu egiten da, eta oroimena hil. Alderantziz gertatzen denean, inpresio edo zirrara gogorra (edo interesgarria) suertatu denean alegia, korronte hauek sinopsi berezien bidez epe luzerako oroimenera iristen dira, eta hantxe pilatzen.
Oroimena zertxobait aztertu dugu. Baina zer esan, ordea, ahazteari buruz? Nori ez zaio gertatu lagun batekin topo egin kalean eta bere izenaz ahaztua egotea. Edo "mihiaren puntan" daukagun datu horretaz gogoratu ezina? Kasu horiek hutsalak dirudite, baina beste egoera batzuetan (azterketa edo oposiziotan, adibidez) ondorio dezentez grabeagoa izan dezakete. Ahazteari buruz, mota bat baino gehiago badirela esan dezagun. Batetik, inoiz ondo ikasi gabeko datuak ahaztean ditugunekoa (hurbileko oroimenera soilik iritsi zirenak). Bestetik, une jakin batean, data edo izen batez ezin oroit gaitezkeenekoa, nahiz eta xehetasun hori gure garunean ongi grabaturik egon (eta gutxien espero dugunean berriro ere irteten da sakontasunetik): Kasu hauetan, larrialdi-egoeratan bereziki, jariatutako hormonek sinapsiak blokeatzen dituzte, eta ezagutzak azaleratzeko erabiltzen ditugun bideak etenik geratzen dira.
Eta eskolan hainbeste kostatako ezagumenduak nola galtzen dira? Haiek bagenekizkien benetan, eta zergatik ez zaikigu grabatuak geratu? Ba, itxuraz, garai hartan hain garrantzitsuak iruditu ez zitzaikigulako; ez gintuzten benetan hunkitu. Inork ez bait ditu ahazten, ordea, garai batean beretzat esanahi handia eduki zuten liburu edo filmeak, edota atsegin handiz burutu zuen lan nekoso hura.
Gizakien oroimena liburu baten antzekoa da; behin eta berriz azpimarratutako orrialdeetan irekitzen denaren antzekoa.
"Oroimena, inozoen dohaina da" esaten omen zuen Menendez y Pelayo-k. Horrela azaltzen zuen adimenarekin duen zerikusi eskasa.
Gure oroimenak ez du ordenadore batek edo bideo-grabagailu batek bezala funtzionatzen: datuak hautetsi egiten ditu .... baina sentimenduei kasu eginez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b780926daea8 | http://zientzia.net/artikuluak/ozono-maila-txikiagotzen-ari-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ozono-maila txikiagotzen ari da - Zientzia.eus | Ozono-maila txikiagotzen ari da - Zientzia.eus
Antartikoko atmosferaren ozono-kantitatea %40 txikiagotu da. Aldi berean, Ipar Poloan fenomeno berdina gertatzen ari da, maila apalagoan. Hau dela eta, zientzilariak gizakiaren etorkizuna hein handi batean baldintza dezakeen fenomeno honen zergatia ikertzen ari dira.
Antartikoko atmosferaren ozono-kantitatea %40 txikiagotu da. Aldi berean, Ipar Poloan fenomeno berdina gertatzen ari da, maila apalagoan. Hau dela eta, zientzilariak gizakiaren etorkizuna hein handi batean baldintza dezakeen fenomeno honen zergatia ikertzen ari dira. Ozono-maila txikiagotzen ari da - Zientzia.eus Ozono-maila txikiagotzen ari da
Antartikoko atmosferaren ozono-kantitatea %40 txikiagotu da. Aldi berean, Ipar Poloan fenonemo berdina gertatzen ari da, nahiz eta maila apalagoan izan. Hau dela eta, zientzilariak gizakiaren etorkizuna hein handi batean baldintza dezakeen fenomeno honen zergatia ikertzen ari dira.
Sarrera
1985.eko maiatzean Joe Farman, B. Gardiner eta J. Shanklin jaunek 1959. urtetik aurrera Halley Bay estazioan (Weddell itsasoaren ertzean) egindako atmosfera-neurketak " Nature " aldizkarian argitaratu zituzten. British Antartic Survey -ko (ingurugiroari buruzko ikerketak egiteko erakunde britainiarra) hiru ikerlari hauek ziotenez, Hego Poloko atmosferan ozono-mailaren txikiagotzea %40koa izan da 1979-1985 bitartean. Beste zenbait erakundetako ikerlariek datu hauek baieztatu egin dituzte. NASAko geofisikari diren Aldrin Krueger eta Richard Stolarski jaunek diotenez adibidez, 1984.etik 1985.erarte %16 txikiagotu omen da ozono-maila.
Ozonoaren fisika
Ozonoa ekuatorean sortzen da 40 km-ko altueran, eta poloetarantz barreiatzen da. Nahiz eta atmosferan zehar portzentaia txikitan egon, garrantzi handikoa da, zeren eta izpi ultramoreen igarotzearen kontrolatzailea bait da, hau da, eguzkitik datozkigun izpi ultramoreen portzentaia bat uzten du pasatzen. Bestalde, termo baten funtzioa ere betetzen du, egunez eguzkiko izpiek ekartzen duten beroa metatuz. Bero hau metatuko ez balitz, gauetan sekulako izotzak egingo lituzke. Beraz, ozono-kantitatearen txikiagotzeak oreka ekologikoaren aldaketa ekarriko luke alde batetik eta azaleko gaixotasunak (minbizia, erredurak, etab.) nahiz mutazioak bestetik.
Ozono-mailaren txikiagotzea urrian gertatzen da, hau da, udaberri australaren hasieran. Abendutik aurrera ozono-maila normaldu egiten da.
Hego Poloko zirkulazio atmosferikoan antizikloiek eta depresioek duten eragina, Ipar Polokoan baino txikiagoa da. Hego Poloko atmosferak uhin-higidura eduki beharrean higidura zirkularra dauka. Higidura honi zurrunbilo polar deitzen zaio. Beraz, Poloa ondoko luraldetatik isolatuta gelditzen da. Negu polarrak irauten duen bitartean, gaua da. Baina irailean eguzkia azaltzen da eta orduan, aldaketa batzuk gertatzen dira. Zurrunbiloaren erdialdean airea igo egiten da eta ertzetan jaitsi. Urria eta azaroaren artean, sortutako desoreka termikoak Atlantiko aldera bidaltzen du zurrunbiloa. Egoera honek Antartikoa erreaktore kimiko bihurtzen du.
Irudiko misil antzeko horrek ez du gerra-arazoekin zer ikusirik. Atmosferaren azterketarako Antartidan erabiltzen ari den zunda da.
Fenomeno hau ezagutu nahian, lau ikerlari-talderen artean banatu dute lana. Horretarako ozonozundak, gailu optikoak dituen abioi bat eta espektrometro infragorri bat erabiliko dituzte beste tresna batzuekin batera. Jadanik egindako neurketen bitartez, zenbait datu ezagunak dira, hala nola, ozonoaren gutxiagotzea 20-30 egunetan eta 12-20 km-ko altueran gertatzen dela.
Ozono-mailaren txikiagotzea: lau teoria
Gaur egungo ikerketek esaten dutenaren zain gauden bitartean, lau hipotesi nagusi daude fenomeno hau esplikatu nahian. Ikus ditzagun laburki.
Lehenengo hipotesiak dioenez, zurrunbiloaren erdialdetik igotzen den airea ozonotan oso pobrea omen da, eta zurrunbiloaren ertzetatik jaisten dena aldiz, oso aberatsa; baina Guy Brasseur Belgikako Institutu Espazialeko ikerlari ospetsuak baztertu egin du teoria hau.
Bigarren hipotesia, eguzkiaren eraginean datza. Zenbait ikerlarik dioenez, eguzki-izpiek nitrogeno oxidozko molekulen sorkuntza bultzatzen dute ozonozkoak deuseztuz. Zenbait arrazoirengatik teoria hau ere baztertua izan da.
Hirugarren hipotesiak, gizakiaren eragina hartzen du kontutan. Poluitzaileen eragina aipatzen da konkretuki eta hauen artean hidrokarburo halogenatu batzuk, hala nola, aerosoletan propultsatzaile bezala erabiltzen direnak. Konposatu hauen metaketek kloroa askatzea bultzatuko lukete eta honek ozonoaren suntsitzea eragingo luke. Ikerlarien ustetan, hipotesi honek badauka bere funtsa; baina, hala ere puntu asko eta asko ilun geratzen da.
Azken hipotesiak arrazoi naturalak ematen ditu. Hipotesi honen arabera epe motz eta ertainera ez dago zer kezkaturik ondoko arrazoiengatik:
Zientzilariak prozesua hurbiletik aztertzen ari direlako.
Prozesu itzulezinak izaten ez direlako.
Beste prozesu naturalen antzeko iraupena dutelako.
Azken iruzkinak
Hipotesi hauetatik, ondorio batzuk atera ditzakegu. Fenomeno naturala baldin bada, bertatik aztertu beharko dira eta fenomeno hauek hobeto ulertzeko aukera ona izango da. Baina, artifiziala bada eta egoera honen erantzunkizuna poluitzaileek baldin badute, arazoaren konponbidea gizakaren esku geratzen da.
Era batera ala bestera, azken errealitatea berdina da, hau da, ozonoaren gutxitzeak Lurra jotzen duten izpi ultramoreen kantitatea handiagotu egingo luke eta ondorioz lehen aipaturiko azaleko minbizia ezezik, landare eta animalien hiltzea, mutazioak, atmosferaren aldaketa etab. luze bat gertatuko lirateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9b45b494ecc6 | http://zientzia.net/artikuluak/telebista-pantaila-launerantz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Telebista-pantaila launerantz - Zientzia.eus | Telebista-pantaila launerantz - Zientzia.eus
Irudiak sortzeko metodo berri honek, beirazko banda mehe eta paraleloz osatutako sarea du. Londreseko Zientzi eta Teknologi Ikastetxe Inperialean, pantaila launa garatzen ari dira azken aldi honetan.
Irudiak sortzeko metodo berri honek, beirazko banda mehe eta paraleloz osatutako sarea du. Londreseko Zientzi eta Teknologi Ikastetxe Inperialean, pantaila launa garatzen ari dira azken aldi honetan. Telebista-pantaila launerantz - Zientzia.eus Teknologia
Londreseko Zientzi eta Teknologi Ikastetxe Inperialean, beste gauza batzuen artean pantaila launa garatzen ari dira azken aldi honetan.
Irudiak sortzeko metodo berri honek, beirazko banda mehe eta paraleloz osatutako sarea du. Banda hauek bideo-seinaleak produzitutako argi gorri, berde eta urdina panel batean gora gidatzen dute. Une egokian, elektrodo batzuek bandekin kontaktuan dauden kristal likidoak ( liquid crystal ; LC) konmutatzen dituzte eta argiak zeharkatzen ditu telebista- edo ordenadore-irudiak eratzeko.
Londreseko Zientzi eta Teknologi Ikastetxe Inperialean, beste gauza batzuen artean pantaila launa garatzen ari dira azken aldi honetan. Pantaila hau beste edozeinen antzik ez duen azalera handiko kristal likidozko "display"a da. Ordenadore eramangarrien kristal likidozko pantailak ez bezala, hau koloretakoa da, irudi distiratsu eta kontrastatua ematen du eta behatzeko angelu zabala eskaintzen du. Display honek, kontzeptu bakar batean uhin-gidari optikoak eta konmutazio elektronikoa elkartzen ditu.
Telebista-pantaila launak, zutabe bertikaletan antolatutako beirazko uhin-gidari optikoak ditu. Zutabe hauek, ia ikustezin diren elektroko-lerroz beterik dagoen bierazko panel batez estalita daude. Kristal likidozko materiala banda bertikal eta beirazko orriaren artean tartekatuta dago. Banda bakoitzaren beheko muturrean dauden hiru LED diodo koloredunak sekuentzia horizontalez pizten dira telebista-seinale gorri, berde eta urdinaren arabera. Aldi berean desplazamendu-erregistro batek elektrodo horizontalei lerroz lerro tentsio alternozko pultsuak aplikatzen dizkie. Elektroko eta banden arteko gurutze bakoitzean, eremu elektrikoak kristal likidozko molekulak lerrokatzen ditu argia igarotzen utziz. LED-en hautapenak, irudi-elementu gorri, urdin eta berdeak gehi txuriak (hiru LED-ak batera piztuta daudenean) sortzeko bidea ematen du.
Nahiz eta Londreseko ikastetxe honetan kontzeptu hau garatzen hasiberria izan, telebista- ordenadore- eta beste antzeko pantailentzako hobekuntza garrantzitsua da. Datu-komunikaziotako enpresa britainiar bat proiektua bultzatzen ari da, produktu hau ahalik eta lasterren merkatuan sar dadin.
Pantaila honen oinarria, zera da: beirazko banda mehe baten barrukaldetik bidalitako argi-sorta, bandaren luzeraren edozein tokitan argi-puntu moduan leiho-sistema baten bidez askatzea.
Argi-askapen kontrolatu hau, beirazko orri bat eta beirazko banda mehez osatutako zutabeen artean kristal likidozko materiala tartekatuz lortzen da. Kristal likidozko display-etan molekulek voltaiaren eraginpean argia blokeatu edo igarotzen utzi egiten dute, irudia osatuz. Aipatzen ari garen panel esperimental honetan, banden kontra zanpatutako materialak daude. Berauen errefrakzio-irudi baxuei esker, beirazko bandak argia eroatean eraginik ez sortzeko moduan orientaturik daude normalean material horien molekulak.
Baina bandaren puntu jakin batean errefrakzio-indizea handitzeak, leku horretan banda garden bihurtzen du, argiaren igarotzea oztopatu ordez. Indizea aldatzeko, beirazko paneleko elektrodo-lerroei voltai pultsuak aplikatzen zaizkio. Pultsu hauen eremu elektrikoak, kristal likidozko molekulen orientazioa eta errefrakzio-indizea aldatzen ditu. Kristal likidozko materialak banda optikoak ukitzen dituenez, argia irten diateke irudi-elementu txiki bihurtuz.
Panelaren diseinua, aplikazio bakoitzaren arabera egokitu beharko da. Telebista-pantailan esate baterako, elektrodo-lerro horizontalen kopurua telebista-standardaren lerro-kopuru bera izango litzateke. (Europan 625; E.E.B.B.etan 525).
Telebistaren kasuan ere, beirazko banda bertikal bakoitzaren zabalera 2 mm-koa izango litzateke, hauetako ehundaka horman jartzeko egokia den 1'2 metro zabalerako panela osatuz. Banda bakoitzak hiru LED diodo (L.E.D; light emithing diode) izango lituzke bere beheko muturrean: bata gorria, beste bat berdea eta bestea urdina. Bideo-seinalearen osagai gorri, berde eta urdina bereizten dituen banatzaile batek, beirazko zutabe bakoitzeko diodoak aktibatuko lituzke. Eta elektrodoen voltaiak konmutatzen dituzten zirkuituek, bideo-seinalearekin doitasunez sinkronizatuta, argiari aldegiten utziko liokete telebista-irudiak osatuz.
Hau da teoria. Eta printzipioak prototipoan funtzionatzen du. Baina oraindik lan handia dago egiteko. Batetik kristal likidoaren konmutazioaren denbora-konstanterik onena lortzen eta bestetik suspertze-denborak motzagoak egiten, konmutazioaren ondoren nahi ez den argi-iraupena baztertu ahal izateko. Hauexek dira faktore kritikoak. Arazo hauek gaindituz gero, gainontzekoa erraza izango litzateke eta telebista-pantaila handia eta launa urte gutxi batzuen buruan prest egongo litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dc9d6ff1c289 | http://zientzia.net/artikuluak/basoak-sutan-soluziorik-ba-ote/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Basoak sutan: soluziorik ba ote? - Zientzia.eus | Basoak sutan: soluziorik ba ote? - Zientzia.eus
Uda partean suteen berriak maiz izaten ditugu gure artean. Zenbait lekutan baso eta mendiak kixkalita ikus daitezke suteen ondorioz. Nazio askok arazo hau jasan baldin badu ere, Mediterranioko lurraldeak izan dira azken urteetan gehien erre direnak.
Uda partean suteen berriak maiz izaten ditugu gure artean. Zenbait lekutan baso eta mendiak kixkalita ikus daitezke suteen ondorioz. Nazio askok arazo hau jasan baldin badu ere, Mediterranioko lurraldeak izan dira azken urteetan gehien erre direnak. Basoak sutan: soluziorik ba ote? - Zientzia.eus Basoak sutan: soluziorik ba ote?
Ingurumena
Uda partean suteen berriak maiz izaten ditugu gure artean. Zenbait lekutan baso eta mendiak kixkalita ikus daitezke suteen ondorioz. Nazio askok arazo hau jasan baldi badu ere, Mediterranioko lurraldeak izan dira azken urteetan gehien erre direnak.
Sute ugariko estaturik bada, Espainia da adibide egokiena. Urtero milaka hektarea erretzen dira eta gainera urtez urte erretako azalera zabalduz doa. Taulan azken hogeitabost urtetako datuak ematen ditugu. Bertatik atera daitezkeen ondorioak kezkagarriak dira benetan.
Zigarro bat gaizki itzalia edo poxpolua edo nekazariek lurra garbitzearren erretzen dituzten sasietatik suteak hasten direla esaten bada ere, %70etan hasieran inork ez daki zer gertatu den.
Beraz, arretaz ibiltzea eskatzen diguten propaganda-kanpainekin batera, ikerlariek beste bide batzuk urratu dituzte.
Suhiltzaileak lanean.
Ikerketak basoaren autodefentsa indartzera doaz, hau da, sutea gertatutakoan eta gizasemeen partehartzerik gabe suteari aurre egiteko natura gai izatea. Kontrasuak oso ezagunak ditugu gure mendietan eta egoki suertatzen dira zenbait kasutan. Hala ere, ikerlariak konturatu dira sutea bultzaten duen arrazoirik indartsuenetakoa sasi eta horbelak osatzen duten "zikinkeria" denaz. "Zikinkeria" hau urtetan zehar hazi da, zeren eta lehen orain baino abel saldo gehiago bait zegoen eta sasi nahiz belarrak kentzen zituzten. Aldiz, gaurregun saldoen beherakada medio, sasi eta belarrak nagusitu egin dira mendietan eta ondorioz sute-arriskua handiagotu.
Mendi eta basoen garbiketari ihes egiteko, bi bide bultzatu nahi dira. Batetik, abel saldoak ditugu. Hauetan ahuntzak dira "sasi-garbitzaile" nagusienak eta horregatik, ahuntz-taldeak sute-arriskua dagoen zenbait basotara eraman. Era berean, artaldeek belarrak janaz ere laguntzen dute basotako zoluak garbi edukitzen. Abel saldo hauen eragina nahi dena izan dadin, ongi ezagutu behar da esperimentatu nahi den zonaren ekosistema.
Bestetik, sua bera dugu mendien babesle nagusienetakoa. Baina, nola liteke hau?
Suteen jokamoldea aurreikusi ahal izateko laborategietan ikerketa asko egiten ari dira.
Harrigarri gerta daiteke suteen aurka sua erabiltzea, baina badirudi sua kontrolpean ematea mesedegarri dela. Zenbait ikerketa-zentrutan bide hau urratu dute zuhaitz-espezie bakoitzaren sukoitasuna neurtuz. Horri esker, badakigu Aleppo pinua suarekiko ahulenetakoa dela, adibidez.
Kontrolpeko suak non, noiz eta nola egin behar diren, zona bakoitzaren ezaugarriek aginduko dute. Argi dago lurra oso lehorra dagoenean eta haize handia egiten duenean ez dagoela kontrolpeko sua egiterik. Beraz, ekintza-mota hauek negu inguruan egiten dira. Nahiz eta orain arte ez esan, kontrolpeko suarekin sasi, horbel eta belar lehorrak ezabatzen dira eta halaber lurra aberastu egiten da.
Laburbilduz, suteak beti gertatuko dira, baina aurretik neurri minimo batzuk hartzen badira, jasan daitezkeen kalteen arriskua asko txikiagotuko da.
Euskal Herrira hurbilduz eta suteen informeak irakurriz, bi ohar aipatu behar dira.
Alde batetik sute gehienak pinua ("pinus insignis" ospetsua) dagoen lekutan gertatu direla. Eta bestetik, zenbait lekutan, Aralarren adibidez, aspaldidanik ez dela suteen berririk eduki. Are gehiago, pagoa dagoen lekutan zail da suten berririk izatea. Beraz, suteen aldetik Euskal Herrian ez litzateke zaila izango zuhaitz-espeziearen aukeraketa; ezta?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a307a58879e7 | http://zientzia.net/artikuluak/zientziaren-historia-erromatarren-aroa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zientziaren historia: erromatarren aroa - Zientzia.eus | Zientziaren historia: erromatarren aroa - Zientzia.eus
Erroma K.a. 753. urtean izan zen fundatua. Bere hasierako mendeetan zehar, besteak bezalako nazio normala baino ez zen izan, baina K.a. III. mendetik aurrera garrantzi handiagoa hartzen hasi zen.
Erroma K.a. 753. urtean izan zen fundatua. Bere hasierako mendeetan zehar, besteak bezalako nazio normala baino ez zen izan, baina K.a. III. mendetik aurrera garrantzi handiagoa hartzen hasi zen. Zientziaren historia: erromatarren aroa - Zientzia.eus Zientziaren historia: erromatarren aroa
Historia
Erroma K.a. 753. urtean izan zen fundatua. Bere hasierako mendeetan zehar, besteak bezalako nazio normala baino ez zen izan, baina K.a. III. mendetik aurera (gerra punikoez gero, alegia) garrantzi handiagoa hartzen hasi zen. Hala ere, urte guzti hauetan nekazal eta borrokalari-herri zen heinean, ez zen arazo filosofiko eta zientifikoez gehiegi arduratu eta bere kezka kulturalak, nolabait esateko, administralgo eta zuzenbideari buruzkoak ziren, bereziki.
Erromatarrak K.a. 168. urtean Mazedoniaren konkista zela eta, Greziako kulturarekin harreman hertsian hasi ziren. Hasiera batean kontaktu hauek ez ziren batere errazak. Erromatarrek Erroman Greziako kultura eta fisolofia sartzean arriskua baino ez zuten ikusi, zeren beren bitartez erromatarren benetako nortasuna eta berezitasunak zalantzan edo pikotan jar bait zitezkeen.
Horregatik Erromako kontserbadoreenak, (Caton adibidez) sarrera honen aurka jarri ziren. Baina, kultura kultura da eta nahiz eta hasiera batean zientziaren edo, hobeto esanda, teknikaren emaitzak baino bereganatu nahi ez bazituen, pixkanaka pixkanaka kulturaren gainontzeko adarrak ere errotu egin ziren Erroman. Horregatik, K.a. I. mendean erromatarrek mundua oinperatuta bazeukaten ere, kultura grekoak Erroma zeukan oinpean.
Ciceron adibidez, (K.a. 106-43) bere garaian grekoen zientziari buruz ezagutzen zena De Natura Deorum izeneko lanean biltzen saiatu zen. Honekin batera eta giza gorputzaz teoria teleologiko bat eraikiz, sineskeria eta magia-sinesmen batzuk gogorki astindu zituen.
Aldi hartan Ciceronen garaikide zen Lukrezio Karo bizi zen. Gizon honen bizitzari buruz, agian politikatik at bizi eta oso bakarti zelako, ezer gutxi dakigu, eta dakiguna Ciceronen bitartez.
De rerum natura izeneko poema-lan handia idatzi zuen. Lan hau, filosofia epikureoaren defentsa sutsua da; bere fisika atomistikoarena bereziki. De rerum natura sei liburutan dago banatuta, eta bere izenak dioenez, gauzen izakera adierazi nahi du: beren sorrera, garapena eta bukaera. Lukreziok unibertsoaren ikuspegi fisiko bat eman nahi du, bide batez zenbait eritzi mitologiko baztertuz.
Beraz, Lukreziok zientzia defendatu zuen eta, garai hartan zenbait arrazoirengatik pil-pilean zeuden sineskeriei eraso zien. Bere lehenengo liburuan hau argi adierazten du, erlijioa krimen askoren iturri izan dela aitortzen duenean: Tantum religio potuit snadere malum . Liburu honetan, materia espazio hutsean eta beren artean banatuta dauden zatikiez osatuta dagoela baieztatzen du. Bere eritzi eta adibideen bitartez saiatu zen hutsa mugagabekoa dela demostratzen. Baita unibertsoa infinitua dela eta atomoaren ideia zenbatezinezkotik atera behar dela frogatzen ere.
Bigarren liburuan, atomoen higidurari buruz arduratzen da. Higidura atomikoa ez da probidentziala; atomoak alabeharrezko desplazamendu irregularrez higitzen dira eta honek posibilitate kausal baina bide batez libreak sortzen ditu. Bere eritziz, unibertsoaren materi kopuru osoa beti bera da, nahiz eta atomoak desberdinak izan.
Hirugarren liburua Epikuroren goraipatzeaz hasten da, baina zientziaren ikuspegitik ez dauka horrenbesterainoko garrantzirik: Arimaren izaerari buruz arduratzen bait da. Lukreziok arima zatikiz osatuta dagoela esaten du eta adimenarekin batera gorputzaren parte bat dela aitortuko du.
Laugarren liburuan bere simulacra k ekarriko ditu. Simulacra hauek, zuzenean behatu ezinezko fenomenoak dira: ilusioak, imajinak, etab. Lukrezio, fenomeno guzti hauek gure begietaraino iristen diren atomoen emanazioen bitartez adierazten saiatuko da eta ispiluetan isladatzen diren imajinen bitartez adibide ederrak emango ditu. Jakintza bidetik zentzuen sentsazioen lehentasuna ezarri zuen eta, nahiz eta hauek batzuetan errakuntzara eraman, egiazkoak direnean ezagueraren oinarri direla esango digu. Beraz nolabait, gaur eguneko psikologiaren sortzaile bera dela esan dezakegu. Bitalismoaren aurka materialismoa defendatu zuen eta organo bakoitza guk erabiltzeko egin dela ukatuz, erabilpenak organoa egiten duela aldarrikatuko du.
Bostgarren liburuan astronomia (zeru-gorputzen higidurak, Eguzkiaren eta Ilargiaren tamainak, beren fase eta eklipseak, etab, etab.), eboluzio organikoa (mailakatze bat jarriz: landareak, gero animaliak, azkenik gizakia) eta antropologia (prehistoriako gizakiaren maila, teknikaren garrantzia gizonaren garapenean, hizkuntzaren sorrera, suaren aurkikuntza, etab, etab.) estudiatzen ditu.
Bere azkeneko liburuan meteorologia, geografia eta medikuntza izango ditu aztergai. Ikus dezakegunez Lukrezioren lana benetako lan entziklopedikoa izan zen eta antzinako Erromak erakus dezakeen adibide arrazionalistarik handiena bera dela esan daiteke.
Mende honetakoa eta guretzat garrantzi handia duen beste gizona, Caius Julius Caesar (K.a. 100-44) da. Honek, Sosigenes-en laguntza teknikoaz egutegi juliar erreformatua jarri zuen. Egutegi honetan urteari hirurehun eta hirurogeitabost egun eta laurdena egokitzen zaizkio. Kalkulu hau zertxobaitez luzeegia da eta denbora iragan ahala egunen eta urtaroen arteko desegokitasun bat zekarren. Baina, berean jarraitu zuen 1582. urterarte. Artean errakuntza hamar egunekoa zen eta Gregorio XIII. Aita Sainduak zuzentzea agindu zuen.
Caesar-ek Inperio erromatarraren mapa bat marrazteko plana egin zuen, baina ez zuen burutu. Mapa azkenik, Agripak Augustoren garaian egin ahal izan zuen eta ez hori bakarrik, munduaren mapa handi bat ere bai.
Caius Julius Caesar.
Urte hauetan distiratsu agertzen den beste gizon handia, Vitrubio dugu. Bere bizitza ia ezezaguna da. Fano-ri eraikitako basilikaren arkitektoa dela suposatzen da eta beraz, K.a. I. mendearen bigarren erdian bizi zela pentsatzen da. Lan bakar bat egin zuen: De architectura . Lan hau hamar liburutan dago banatuta: Lehenengoan arkitekturaren printzipioak aztertzen ditu. 2.ean arkitekturaren historia eta materialak. 3.a joniar tenpluei buruzkoa da. 4.ean gai hori tenplu doriko eta korintioarretara hedatzen du. 5.ean lan publikoez arduratzen da: antzokiak, bainuetxeak eta kaiak. 6.ean etxeez: etxe hiritar nahiz baserriak. 7.a barneko dekorazioari buruzkoa da. 8.ean uraren horniketa estudiatzen da. 9.ean koadranteak eta ordulariak ikertuko dira, eta 10.ean, azkenik, injinerutza mekanikoa eta militarra ditu gaitzat.
Vitrubioren lana, ezpairik gabe, entziklopedikoa dela esan behar dugu. Ez da inolaz ere arkitekturari buruzko lan isolatu soila. Historiatik hasi eta arteetaraino, arkitekto baten hezkuntza osorako behar diren gai guztietaz arduratzen da. Vitrubio, gaur egun humanista hitzaren bitartez ulertzen dena izan zen. Hala ere, alderdi teknikoak ere oso ondo ezagutzen eta aztertzen ditu.
Ikusitako bi erromatar entziklopedista hauekin batera, beste hiru entziklopedisten izenak aipa ditzakegu orain, nahiz eta beste haiekin alderatuz beren ospea askoz ere txikiagoa izan. Hauek Marcus Terentius Varron, Plinio Zaharra eta Seneca dira.
Marcus Terentius Varron, K.a. 116-27 bitartean bizi zen. Bere bizitzaren parterik handienean politiko eta militarra izan bazen ere, zahartzaroan zientziari lotu zitzaion eta, beste zenbait gairen artean, zazpi liburu zientifiko idatzi zituen. Varron-ek zientziaren entziklopedia gisako zerbait egin zuen eta bederatzi alorretan banatu zuen: gramatika, dialektika, erretolika, geometria, aritmetika, astronomia, musika, medikuntza eta arkitektura.
Varron-en jarraitzaileek sailkapen hau ertaroraino mantendu zuten, bi azkenekoak, hots, medikuntza eta arkitektura, alde batera utzirik. Honela zazpi sail zituzten: Trivium eta quadrivium izenez, zazpi arte liberalak osatu zituen. Varronek bada, erromatar zientziaren geroko garapenerako egoki izango zitzaion hezkuntza eta kultura greko osoa ekarri zuen.
Plinio Zaharra, K.o. 23-79 urte bitartean bizi zen. Naturalis historia izeneko eta hogeitamazazpi liburuz osatutako lan entziklopedikoa idatzi zuen. Oinarri gisa, aurrekoen lanak aztertu zituen. Lan honetan, ehun eta berrogeitasei erromatar eta berrehun eta hogeitamasei autore grekoren lanak erabili zituen; gehienak desagertu zirenak hain zuzen. Naturalis historia n dagoen hari nagusia, Natura gizasemearen zerbitzutan egotea da, eta gauza naturalen deskribapena egiten duenean beti gizakia hartuko du erreferentziatzat.
Erroma hiria.
Seneca, azkenik, askoz ere inportanteagoa da fisolofi arloan zientziarenean baino. Baina, arlo honetan ere aipatu behar dugulakoan nago. Bere bizialdiak K.a. 3. urtetik K.o. 65.erarte iraun zuen. Filosofiaz estoikoa zen eta ildo honetatik fenomeno naturalen deskribapen osoa egiten saiatu zen bere Naturalis questiones izeneko lanean. Lan honetan astronomia, meteorologia, fisika eta geografiaz arduratuko da bereziki. Baina, beste erromatar asko bezala etikaren arazoez gainontzekoez baino askoz ere gehiago arduratu zenez, fisikoa baino gehiago moralista izan zela aitortu behar dugu.
2.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-a9dbe5266358 | http://zientzia.net/artikuluak/untzigintzaren-historia-x-urpekuntzien-sorrera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzigintzaren historia X: urpekuntzien sorrera - Zientzia.eus | Untzigintzaren historia X: urpekuntzien sorrera - Zientzia.eus
Lehen urpekuntzia, David Bushell-ek eraiki zuen Iparrameriketan. 1771. urtean proiektua osatua edukitzetik 1776.ean uretaratu bitartean oso denbora gutxi igaro zitzaion, noski.
Lehen urpekuntzia, David Bushell-ek eraiki zuen Iparrameriketan. 1771. urtean proiektua osatua edukitzetik 1776.ean uretaratu bitartean oso denbora gutxi igaro zitzaion, noski. Untzigintzaren historia X: urpekuntzien sorrera - Zientzia.eus Untzigintzaren historia X: urpekuntzien sorrera
1987/04/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Urpekuntziaren sorreran, helizea ezartzeak eta torpedoa erasotzeko arma gisa erabiltzeak berebiziko garrantzia izan zuten.
Narcis Monturiol-ek egindako Ictineo urpekuntziaren maketa. 1860. urtean Bartzelonako uretan murgildurik ibili zen.
Lehen urpekuntzia, David Bushell-ek eraiki zuen Iparrameriketan. 1771. urtean proiektua osatua edukitzetik 1776.ean uretaratu bitartean oso denbora gutxi igaro zitzaion, noski. Britainiarren aurkako independentzi gerra izan ere, eragile bortitza bait zen.
Bushnell-en urpekuntziak, alderdi launetik lotutako bi maskorren itxura zuen. Erabat zurezkoa zen, eta goiko zulo eliptiko bati esker, pertsona bakarra sar zitekeen. Sabaizuloa, larruz hornitua zegoen eta barrutik nahiz kanpotik eragin zitezkeen torlojo bikoitzez erabat ixten zen.
Urpekuntziak barruan, arrautza itxurako gela bakarra zuen. Zuloa eta kanpoko hormaren arteko lekua, ur eta lastarentzako espazioa zen. Torlojo-sistema baten bidez, ura sartu eta untzia hondora zitekeen. Ura kanpora botatzeko, ponpa batzuei eskuz eragin behar zitzaien. Lasta ere (berunezko pieza bat), bota zitekeen azkar azaleratu nahi bazen.
Urpekuntzia aurrera desplazatzeko, helize bat zuen; eskuz eragin behar zitzaion helizea. Urpekuntzia, lema baten bidez gida zitekeen eta torpedoa ere bazeraman etsaien untziari azpian itsastearren.
Urpekuntziko gidaria, aulki finko batean eserita zegoen, eta eskueran zituen aginte-tresna guztiak, ilunpetan ere erabiltzeko moduan.
Barruko aire-berrikuntzarako, bi tutu zituen. Batetik, kanpoko aire garbia sartzen zen, eta bestetik barrukoa ateratzen. Balbula-sistema bati esker, urak barrura sartzeko modurik ez zuen.
Gidariak, leihatila batzuk zituen untzitik kanpora zegoena ikustearren. Sakonera-iragartzeko tresna gainera, gai fosforeszentez estalia zegoen eta haren argia ere lagungarri gertatzen zen kanpokoa ikusteko.
Urpekuntzi hartan Erza Lee sarjentua saiatu zen 1776. urteko udan New York inguruko fragata britainiar bat hondatzen. Bi urte geroago, sarjentu berberak Cerbero untzi britainiarrari torpedoa itsastea lortu zuen.
1797. urtean, Robert Fulton eta David Bushnell-ek topo egin zuten Frantzian. Bushnell-ek urpeko nabiagazioaz aholkuak eman zizkion Fulton-i eta horien ondorioz grinatu zen urpekuntzi bat egitera.
Fulton-ek baldintza batzuk ipini zizkion Frantziako gobernuari eta 1798.ean akordio batera iritsi baziren ere, 1800.ean egin zituzten lehen probak Sena ibaian. Gero, itsaso zabalean saiatu ziren.
Fulton-en Nautilus urpekuntziak, arrainaren forma zuen, baina kanpoko estalkiak uraren azalean belauntziaren antza ematen zion. Sistema bereziei esker, masta jaitsi egiten zuten eta bi minututan urperatzea lor zazakeen. Barruan, hiru gizon joan zitezkeen eta arnasa hartzeko sistema egokia zuten. Kanpoko aire garbia sartzearren ez zegoen tuturik. Airea, 200 atmosferatan pilatuta gordetzen zen urpekuntziaren barruan bonbona erregulagarri batean.
Nautilus urpekuntziak gerran parte hartzerik ez zuen lortu. Mantxako Kanalean untzi britainiarrek ihes egin bait zioten bitan.
Fulton-ek beraz, 1803. urtean bere Nautilus a baztertu egin zuen eta desegin. Europan ordea, urpekuntziak egiteko eta hobetzeko hazia ereinda zegoen. Alemanian, Wilhelm Bauer-ek 1850.ean bere Brantaucher edo urpeko suemailea burutua zuen. Helizeari eskuz eragin behar zitzaion, eta polea batzuen bidez barruko pisua lekuz alda zitekeen. Urpekuntzia altzairuz egina zen.
Urpekuntzi desberdinak.
Katalunian, Cadaques-en Narcis Monturiol-ek koralaren arrantzoan zeuden oztopoak aztertu zituen. Orduan burutu zuen Ictineo aren (untzi-arrainaren) proiektua. Arrain formakoa zen untzia; zazpi metro luzekoa. Barneko gela zilindrikoan sei pertsona sartzen ziren, eta beren eraginez desplazatzen zen urpekuntiza. 1859. urteko ekainaren 28an itsasoratu zuten Bartzelonan. Bi ordu t'erdiz ibili zen uretan batera eta bestera.
1864.urteko urriaren 2an, bigarren Ictineo a itsasoratu zuen Monturiol-ek. Bigarren urpekuntzi hau, hamazazpi metro luzekoa zen eta bi metroko altuera zuen. Altzairuzko kasko bikoitzeko untzi ura, zortzi orduz ibili zen batetik bestera itsasoan 30 metroko sakoneran. Ictineo ak sei zaldiko lurrin-makina zuen urazalean desplazatzeko, eta bi zaldiko beste bat urpean joan ahal izateko. Urazalean, galdara ikatzez berotzen zen. Urpean berriz, erreakzio kimikoen beroaz. Metal-hautsez kloratoak deskonposatuz, Monturiol-ek beroa eta arnasteko oxigenoa bide batez lortzen zituen.
Karbono(IV) oxidoa karesnez zurgatuta, arnasteko airea garbitzen zen. Bi kaskoen arteko tartea airez ala urez beteta, itsasoan azaleratzea ala hondoratzea lortzen zuen. Ibiltzeko berriz, pala bikoitzeko helizearen eraginaz baliatzen zen.
Monturiol-ek eraikitakoa zen benetako lehen urpekuntzia. Baina gobernuak laguntzeari utzi egin zion, eta proiektu berriak bertan behera gelditu ziren.
Garai hartantxe, 1863.ean, Frantzian Plongeur izeneko urpekuntzia eraiki zuten. Bere 42,5 metro luze eta 6 metro zabalekin, 453 tona garraiatzeko gai zen. Altzairuz osatutako untzi hark, aire konprimatuzko propultsioa zuen. Oreka- eta maniobra-lanak burutzeko zailtasunak bazituen ere, Plongeur urpekuntziak bide eman zuen gero emaitza bikainak lor zitezen.
0.0/5 rating (0 votes) |