id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-ff701fbfc0d7 | http://zientzia.net/artikuluak/dinosaurioak-berriro-ere/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dinosaurioak berriro ere - Zientzia.eus | Dinosaurioak berriro ere - Zientzia.eus
Bi geokimikari amerikarren ustez, dinosaurioen bapateko desagerpenaren, esplikazioa atmosferako oxigenoaren gutxiagotzean egon liteke.
Bi geokimikari amerikarren ustez, dinosaurioen bapateko desagerpenaren, esplikazioa atmosferako oxigenoaren gutxiagotzean egon liteke. Dinosaurioak berriro ere - Zientzia.eus Dinosaurioak berriro ere
Paleontologia
Dinosaurioen bapateko desagerpena bi geokimikari amerikarren ustez, atmosferako oxigenoaren gutxiagotzean egon liteke esplikazioa.
Dinosaurioen bapateko desagerpenari buruz idatzi dugu jadanik aldizkariaren orrialde hauetan eta antza denez idazten jarraitu beharko dugu, gertakizun hori azaltzeko teoria berriak etengabe sortzen ari dira eta. Azkenekoa bi geokimikari amerikarri, Robert Berner eta Gary Landis-i, zor diegu.
Hauen eritziz atmosferako oxigenoaren gutxiagotzean egon liteke esplikazioa. Anbarean harrapatutako airearen konposizioa aztertuz, duela 80 milioi urte gaur baino %50 oxigeno gehiago omen zegoen. Oxigeno-kantitatea orduz gero murriztuz joan da.
Orain arte, atmosferaren konposizioa sortze-une beretik gutxi gorabehera konstante mantendu dela uste izan da. Amerikarren azterketa hau egin arte ezagutzen ziren aire-lagin zaharrenak poloetako izotzetan harrapatutakoak ziren eta beren adina 160000 urte ingurukoa zen. Tarte horretan atmosferaren konposizioak konstante iraun du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cb10a62f11cc | http://zientzia.net/artikuluak/jaiotza-goiztiarrak-ugaltzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jaiotza goiztiarrak ugaltzen - Zientzia.eus | Jaiotza goiztiarrak ugaltzen - Zientzia.eus
INSERM institutuak egindako azterketaren arabera, jaiotza goiztiarrak itxuragabe ugaldu dira azken urteotan Frantzian.
INSERM institutuak egindako azterketaren arabera, jaiotza goiztiarrak itxuragabe ugaldu dira azken urteotan Frantzian. Jaiotza goiztiarrak ugaltzen - Zientzia.eus Jaiotza goiztiarrak ugaltzen
Osasuna
INSERM institutuak egindako azterketaren arabera, jaiotza goiztiarrak itxuragabe ugaldu dira azken urteotan Frantzian.
Kezka handia sortu du Frantzian egindako inkesta batek. INSERM institutuak egindako azterketaren arabera, jaiotza goiztiarrak itxuragabe ugaldu dira azken urteotan Frantzian. 1971-74 urteetan % 6,1 zen jaiotza goiztiarren portzentaia. Hau beherantz joan zen eta 1982.erako %4 inguruan egonkortu zen. Baina data horretatik hona gora joan da eta 1985.erako %4,8ra iritsi zen. Gainera joera gora jotzekoa da eta zenbait tokitan % 7,7ra iritsiak dira.
Jaiotza goiztiarrak ugaltzearen arrazoia zera dateke: haurdunaldian dauden emakumeen segimendu mediku txikiagoa egitea; lehenengo sei hilabeteetan batez ere.
Arazoa kezkagarria da, zeren eta ume jaioberriaren osasun-egoerarentzat arriskua handiagoa izateaz at, umeen hilkortasun-tasa hazi egin bait daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b0c14a2871a9 | http://zientzia.net/artikuluak/helikoptero-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Helikoptero berriak - Zientzia.eus | Helikoptero berriak - Zientzia.eus
Munduko helikopterorik handiena, Vertol 360 izenekoa, probatzen hasi ziren joan den udan Boeing-Vertol etxean.
Munduko helikopterorik handiena, Vertol 360 izenekoa, probatzen hasi ziren joan den udan Boeing-Vertol etxean. Helikoptero berriak - Zientzia.eus Helikoptero berriak
Aeronautika
Munduko helikopterorik handiena, Vertol 360 izenekoa, probatzen hasi ziren joan den udan Boeing-Vertol etxean.
Helikopteroak lau besoko bi errotore egitura %25 arinagoa denez, prestazio handiak eskaintzen ditu: 25-30 pasaiari edo 4 tona karga garraia ditzake 350 km/h abiaduraz. Gainera lurrartze-trena ezkutagarria du. Horrek erregai-kontsumoa jaitsi egiten du eta onodrioz autonomia luzatu.
Hau ez da helikoptero erraldoi bakarra. Joan den azaroan EH-101 izenekoa hasi ziren probatzen Britainia Haundian. Bost besoko eta errotore bakarreko helikoptero honek 300 km/h abiadura eta 1 400 km-ko autonomia maximoa izango du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4da89ea0584d | http://zientzia.net/artikuluak/planeta-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Planeta berria? - Zientzia.eus | Planeta berria? - Zientzia.eus
Hawai-ko unibertsitateko E. Becklin eta California-ko unibertsitateko B. Zuckerman astronomoek, planeta berri bat aurkitu dute.
Hawai-ko unibertsitateko E. Becklin eta California-ko unibertsitateko B. Zuckerman astronomoek, planeta berri bat aurkitu dute. Planeta berria? - Zientzia.eus Planeta berria?
Astronomia
Hawai-ko unibertsitateko E. Becklin eta California-ko unibertsitateko B. Zuckerman astronomoek, planeta berri bat aurkitu dute.
Gorputz hau Jupiter baino 1,5 aldiz handiagoa eta 10 aldiz beroagoa da. Lurretik 46 argi-urtera dago eta Giklas 29-38 izarraren inguruan giraka dabil. Objetu berriaren bolumena nano marroi bati dagokio. Nano marroien egitura, planeta eta izarraren arteko zerbait da.
Aurkikuntza hau ziurtatzea falta da eta balio handiko proba izango da planeta-sistemak nonahi aurki daitezkeenaren alde.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f257fb557e57 | http://zientzia.net/artikuluak/foka-detektibea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Foka detektibea - Zientzia.eus | Foka detektibea - Zientzia.eus
Foka New York-eko aquariumean entrenatzen ari dira urpeko objetuak berreskura ditzan.
Foka New York-eko aquariumean entrenatzen ari dira urpeko objetuak berreskura ditzan. Foka detektibea - Zientzia.eus Foka detektibea
Museoak
Fokak New York-eko aquariumean entrenatzen ari dira urpeko objetuak berreskura ditzan.
Bestela iruditzen bazaizu ere, argazkiko fokak ez du bere buruaz beste egiteko asmorik. New York-eko aquariumean entrenatzen ari dira urpeko objetuak berreskura ditzan. Entrenatzaileen ustetan, fokak oso baliagarriak gerta dakizkioke poliziari New York-eko portuko ur zikinetara desagertarazi asmoz jaurtikitako objetuak berreskuratzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dc69c88fc243 | http://zientzia.net/artikuluak/eebbtako-naturgune-babestuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | EEBBtako naturgune babestuak - Zientzia.eus | EEBBtako naturgune babestuak - Zientzia.eus
Iparrameriketako EEBBek lurralde zabala hartzen dute. Bertan naturak espresiobide desberdin asko hartu du. Hauetako batzuk ezagutzeko aukera izango dugu.
Iparrameriketako EEBBek lurralde zabala hartzen dute. Bertan naturak espresiobide desberdin asko hartu du. Hauetako batzuk ezagutzeko aukera izango dugu. EEBBtako naturgune babestuak - Zientzia.eus EEBBtako naturgune babestuak
Ingurumena
Iparrameriketako EEBBek lurralde zabala hartzen dute. Bertan naturak espresiobide desberdin asko hartu du; Mohave basamortuko eremu idorretatik Laku Handien inguru hezeraino, Mendi Harritsuen gorritasuna ahaztu gabe. EEBBtan ugari dira bestalde, naturaren zaintzaren ikuspegitik babestutako eskualdeak. Horietako batzuk mundu osoan ezagunak dira, Yellowstone edo Arroil Handia esaterako, eta planeta guztitik etorritako turista-andana handiak erakartzen dituzte. Badira ordea guretzat, europarrontzat, ezezagunak baina besteak bezain ederrak diren batzuk.
Deabruaren atea izenekoa Delvi's Lake-n.
M.J.B.
Mundu osoan ezagunak diren Yellowstone eta Arroil Handia izeneko ingurune babestuak, Parke Nazionalen kategorian kokatzen dira. Hauen ardura eta kudeaketa aginte federalaren esku dago. Badira hala ere aginte estatalaren eta aginte lokalaren ardurapean dauden beste hamaika ingurune babestu; State Park eta County Park izenekoak dira hurrenez hurren. Hauetan paraje ikusgarri asko gordetzen da eta bisitariak badu zertaz gozatua.
Artikuluxka honetan Laku Handien ingurutan kokaturik dauden hiru Parke Estatalen berri emango dugu. Bi Wisconsin estatuan daude ( Devil´s Lake eta Copper Falls ) eta hirugarrena Minnessotan ( Gooseberry Falls izenekoa). Hirurok txoko polit eta ikusgarriak dira eta basabizitza oparoa eskaintzen dute.
Devil's lake state park
Zozo papagorria ugaria da nonahi.
I.X.I
Errepidea utzirik Devil´s Lake-rako bidean sartzen denean, bisitariak ustekabe handi batekin topo egiten du. Wisconsin-eko bide zabal eta zuzenak, errepide estu, maldatsu eta bihurgune itxiz jositako bihurtzen dira. Ustekabea lilura bilakatzen da, bihurguneak utzi eta harrizko bi hormatzarren artean dagoen ur gardenezko laku ederra begi-bistaren aurrean jartzen zaionean. Lakuaren ertza kilometroerdi batez inguratu ondoren, hegoaldeko picnic-areara iritsiko da eta bertan automobila utzirik in- guruak esploratu aurretik bainu freskagarri bat, uda partean behintzat, har dezake.
Tokiak deabruarena baino gehiago ( devil = deabrua ), aingeruena dirudi.
Dortoka.
M.J.B.
Geologiaren ikuspegitik interesgarria da oso Devil lakuaren historia. Lakua Wisconsin ibaiaren inguruan dagoen muino-eskualde batean dago kokaturik. Muino hauek oso zaharrak dira eta koartzitaz (zementatutako harea) osatuta daude. Garai batean eskualde osoa itsasoak estalita zegoen. Ibaiek ekarritako jalkin eta sedimentuak pilatuz joan ziren eta hareak lehendabizi harearria sortu zuen eta azkenik koartzita.
Sai papagorria zeru urdinaren kontra.
Gero itsasoak atzera egin zuenean, koartzita gorantz bultzatua izan zen eta lakuaren ertzean dauden bi hormatzarrak osatu zituen. Ostera itsasoek eskualde hau berreskuratu eta estali egin zuten eta higadurak ekarritako hareaz eta buztinaz bete zen berriro.
Itsasoak atzera egin zuen betirako eta Wisconsin ibaiak eta bere adarrek itsasoak ekarritako sedimentuak garbitu egin zituzten koartzita berriro ere agerian utziz. Historia honen azkeneko kapitulua, duela hamabost mila urte gertatu zen; glaziazioak jo zuenean hain zuzen ere. Glaziareek egun duen itxura eman zioten Devil lakuari. Glaziareek ibigu berri bat eman zioten Wisconsin ibaiari eta horri esker Devil lakua da orain eta ez ibaia.
Copper falls.
M.J.B.
Geologiazko ohar hauek egin ondoren, bada picnic-area utzi eta parkeari bisita bat egiteko tenorea. Markatutako hainbat bide eta bidezidor badago eta horietako edozein har dezakegu gure bisitaldian. Hala ere, bide guztiek 150 m-ko hormatzarretan gora eramango gaituzte. Amildegiaren ertzetik dagoen ikuspegia, oso ederra da. Laku osoa ikusteaz at, inguruko basoak ere hor dira eta zertxobait itxaronez gero sai papagorrien hegalaldia ere ikusi ahal izango da.
Ertzetik ikusitakoaz liluratutik basora sartuko zara, eta hor erne ibiliz gero, basabizitzaz gozatzerik izango duzu. Basoa azal zuriko urkiz osaturik dago nagusiki, baina tartean astigarrak, intsusak eta haritz bakan batzuk ere ikus daitezke. Txorien kantua lagun izango duzu ibilaldi osoan zehar.
Animalia ugari dago Devil lakuan. Parkearen eremuan hegazti-motak baino gehiagok egiten dituzte habiak. Jadanik aipatu ditugun sai papagorriez aparte, eskinoso urdin zaratatsua, zozo papagorria, okil sabelgorria, negu-txepetxa eta modu guztietako beleak dira aipagarrienak. Narrastien artean baso-kriskitinsugeak dira aipagarrienak, baina hauekin ez dago kezka handirik izan beharrik. Badira noski arriskutsuak ez diren suge-motak eta baita dortokak ere. Ugaztun-espezieak 30 inguru dira. Hauen artean bisitariak errazen ikusiko dituenak lur-katagorria, katagorri grisa eta untxiak izango dira.
Bisitariak belarriak erne eta begiak irekita badaramatza, izango du zer ikusia.
Copper falls state park
Kaio-hauskara ilunabarrean hegan.
I.X.I.
Bad ibaia, ibai gaiztoa alegia, Wisconsin-eko iparraldeko Ashland konterrian dagoen Caroline lakuan jaiotzen da. Superior lakurainoko bere ibilgu motzean, laba beltzez osatutako harri gogorrak topatu zituen garai batean eta uraren indarrak zulatu zituen Copper Falls izeneko arroil txikia eta bertako urjauzi ikusgarriak landu ere bai. Harriaren beltza, buztinaren gorria eta bitsaren zuritasuna nahasi egiten dira bertan, basoaren berdetasunarekin ikuskizun xarmangarria eskaintzen dutelarik.
Loreak ere ikusgarriak dira.
I.X.I.
Hiru kilometro luzeko arroilaren eta urjauzien inguruan kokatzen da Copper Falls State Park izenekoa. Tokia hezea da oso eta ibaiaren ibilgua inguratzen duten bide eta bidezidorretan fresko dago udako egunik beroenean ere. Urkiaren azal zuria da basoan nagusi. Hala ere, zenbait haritz eta lertxun ere ageri da eta urjauzien aldamenean zedroa ere bai. Bide-bazterrean perretxikoren bat (ziza horiak edota gibelurdinak) topatzea ez da harrigarria. Uda-partean joria eta erraza da bizia lur emankor honetan. Neguan ordea, elurrak hilabete luzetan zehar guztia estaliko du eta izaki bizidun askok neguloaren lozorroan murgildurik egingo diote aurre zero azpiko tenperaturari.
Devil's Lake-eko picnic-area.
I.X.I.
Hostoak berde direneko honetan, hegaztien kantua hondo-musika moduan darabilgu belarrietan eta inoiz okilak zuhaitzen enborrak zulatzean egindako "tap-tap"ak perkusioaren erritmoa gogoraraziko digu. Normalean, entzun egingo ditugu ikusi baino gehiago orkesta miresgarri honetako maisuak.
Motore-hotsa ateratzen duten burduntziak maizago ikusiko ditugu ordea, eta beren kolore-sorta ederrak erretinan grabaturik geldituko zaizkigu. Ilunabarrean, igelen kroaka ozena nagusituko da eta ilargiaren erreinua konkistatuko du. Beste animalia batzuk ez dituzu ez ikusiko eta ezta entzungo ere, basoaren itxitasunean segundo llabur batzuetan ez bada. Hala ere hor daude eta oreinaren oinen arrastoa segitzen ari zaren bidexkan ikus dezakezu eta ibai-ertzera hurbildurik mapatxeak bere gaueroko joan-etorrietan utzitako seinaleak ere bai.
Katagorri grisa.
I.X.I.
Ikuskizuna da polita Copper Falls -en. Ibaiak milioika urtetan harrian zulatutako bidean urak egiten dituen jauzi-mauziei begira hamaika orduz egon liteke kasik ohartzeke. Uraren ozentasuna eta hegaztien kantu desberdin ugariak (birigarroaren kantu armoniotsutik beleen garraisi urraturaino) nahasi egiten dira. Urak korrontean behera eramandako zuhaitz-enborrek, garai batean ur hauetan ibili ziren indioen kanoak ekartzen dizkigute gogora.
Marmota.
I.X.I.
Hona lehen aurpegi zurbila hurbildu zenean, Txippewa larrugorriak bizi ziren. Beren arbasoek mendetan zehar erauzi zuten inguruko hobietatik kobre hutsa armak eta erremintak egiteko. Kobrearen kultura honen aztarnak badaude parkean.
Duela ehun urte iritsi ziren hona lehenengo europarrak. John Tyler kapitaina izan zen lehenengoa eta Txippewa indioek erakutsi zioten lurralde hau 1871.ean. Larruzuriek aberastasunaz duten gutizia gauza ezaguna da eta Copper Falls lurraldea ezagutzearekin batera ustiatzearen asmoa sortu zen. Joan den mendearen bukaeran eta mende honen hasieran kobre-meategi bat egon zen egun parkea dagoen tokian. Meatokia bertan behera utzi behar izan zuten etekin handirik ematen ez zuelako.
Gooseberry falls state park
Superior lakua Gooseberry-tik gertu.
I.X.I.
Wisconsin utzi eta Minnessota-ra abiatuko gara azken gune babestua bisitatzera. Hori bai, ez dugu Superior lakuaren ingurua utziko; Gooseberry (arakatz euskaraz) State Park izenekoa lakuaren ertzean kokaturik bait dago hain zuzen. Parke honek badu beste biek ez duten xarma bitxia. Baso trinkoan murgildurik zabiltzalarik kaioen txirrioak entzutea dateke akaso xarma horren eragilea.
Gooseberry ibaiak Superior lakuan isurtzen ditu bere urak eta bere bokalean kaio hauskaren habi-lurralde garrantzitsuenetako bat dago. Bertan ehundaka kaio-bikotek egiten dituzte habiak eta umeak hazten. Kaioen txirrio lotsagabeek basatxorien kantuaren armonia hausten dute.
Basoa itxia da Copper falls-en.
I.X.I.
Bokalearen inguruan bost urjauzi landu ditu Gooseberry ibaiak eta hauen inguruan antolatu den parkean basabizi naharoa biltzen da, hartz beltz handi eta beldurgarrietatik hasi eta hamaika forma eta koloretako intsektu txikiekin bukatzeraino. Tartean okilak, mapatxeak, marmotak, zozo papagorriak, erbiak eta negu-txepetxak dira azpimarragarrienak. Baina parkeko animalien errege, orein buztanzuria da. Bere oinen arrastoa bide eta bidexketako lokatzean markaturik ikus daiteke nonahi. Zailagoa suertatuko da arrastoaren egilea ikustea. Basoaren argi-iluntasunean ezkutaturik zaila da oreina nabaritzea eta gizakiarekiko izuak ihes egin erazten dio. Urkien artean orban marroixka bat korrika ikusten duen bisitaria, oso kontent egon daiteke.
Untxia.
I.X.I.
Europarren oinordekoentzat aspalditxotik da Gooseberry ibaia ezaguna. 1670.ean jaso ziren honi buruzko lehenengo berriak. Izena Shur des Groseilliers esploratzaile frantsesari zor omen dio. Hala ere 1870.erarte ez zuen alderdi hau gizaki zuriak ustiatu. Orduantxe hasi ziren lehenengo arrantzaleak inguru hauetan lanean. Berehala, 1890.aren inguruan alegia, aizkolariak jarraitu zitzaizkien eta basagintzaren negozioa handi bilakatu zen eskualde osoan.
Orein buztanzuria. Gooseberry falls-en oreinek lokatzetan utzitako arrastoak erraz ikusten dira. Orein izua ikustea ez da ordea horren erraza.
I.X.I.
Basagintz konpainiek ibaiaren bokalean eraiki zituzten faktoriak eta bi trenen bidez basoan botatako zuhaitzak zerrategietara eramaten ziren. Basagintza intentsibo eta sute batzuen ondorioz, pinu zuria erabat desagertua zen 1920.eko hamarkadaren hasierarako. (Gizakiaren zarraztakeriaren adibide egokia benetan!) Basozaleek, lehengaia bukaturik hanka egin zuten. Orduantxe, 1937.ean, lortu zuen Goosebrry-k gaur duen estatusa.
Garai bateko pinu zuri erraldoiak oraindik hazi ez badira, basoa itxia eta ederra da, (zein oparo eta emankor den natura!) bertan lertxuna, urkia eta pinu zuri gazteak nahasturik daudelarik.
Amaitzeko
Burduntzien zarata Copper falls-en ezaugarria da.
I.X.I.
EEBBtako naturgune babestueei egin diegun bisita motz hau amaitutzat jotzen dugu. Gauza berriak ikusi edo ikasi ostean komenigarria izaten da ikusitakoa eta ikasitakoa poliki-poliki ausnartzea eta posible bada ondorioak ateratzea. Eta parke hauek bisitatu ondoren guk ondorio hau atera dugu: ingurune babestu egoki bat antolatzeko bi gauza besterik ez dira behar: paisaia ederra eta BORONDATEA. Lehena ugaria da oraindik gure Euskal Herrian, bigarrena...
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8d5d33af60b6 | http://zientzia.net/artikuluak/ikas-ezazu-zeure-osasunari-ispiluan-antzematen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ikas ezazu zeure osasunari ispiluan antzematen - Zientzia.eus | Ikas ezazu zeure osasunari ispiluan antzematen - Zientzia.eus
Baina inoiz ohartu al gara ispiluak gure osasun-egoerari buruzko argibide asko eman diezagukeenik? Norberaren itxura, ondoren ikusiko dugunez, asaldura askoren berri emango digu.
Baina inoiz ohartu al gara ispiluak gure osasun-egoerari buruzko argibide asko eman diezagukeenik? Norberaren itxura, ondoren ikusiko dugunez, asaldura askoren berri emango digu. Ikas ezazu zeure osasunari ispiluan antzematen - Zientzia.eus Ikas ezazu zeure osasunari ispiluan antzematen
1988/04/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Baina inoiz ohartu al gara ispiluak gure osasun-egoerari buruzko argibide asko eman diezagukeenik? Norberaren itxurak, ondoren ikusiko dugunez, asaldura askoren berri emango bait digu.
Guztiok igarotzen ditugu minutu asko ispiluaren aurrean. Baina inoiz ohartu al gara ispiluak gure osasun-egoerari buruzko argibide asko eman diezagukeenik? Norberaren itxurak, ondoren ikusiko dugunez, asaldura askoren berri emango bait digu. Horregatik gomendatzen dizut artikulu hau irakurtzen jarrai zaitezen; osasuntsu zaudela adieraziko dizuten ZEINURIK nagusienak hortxe aurkituko bait dituzu. Horrela balitz, zorionak!. Bestela, ez larritu, baina edonola ere zoaz zeure medikuarengana.
MIHItik hasiko gara. Edukazio txarrekoa den arren, atera eta begira iezaiozu ispiluan. Arrosa kolorekoa bada, ongi zaude. Oso mihi gorria, infekzio-motaren baten adierazgarri izan daiteke; geruza zuria duen mihiak (mihi saburrala) liseriketaren asaldura edota elikadura desegokia adierazten du adibidez. Dena den, mendebaldeko azturak, gantzetan aberats diren jakiak eta elikagai-hondarrak direla eta, gutariko gehienok mihia nahikoa zuria edukiko dugu. Ez larritu, beraz!
Zenbait kasutan, mihian zimur-modukoak edo irregulartasunak nabariko dituzu. Mihi-mota honi geografiko deritzo, eta ez dauka erlaziorik inolako eritasun zehatzekin.
Ikusi duzu zenbat datu jaso daitekeen mihiari begiratze hutsetik. Begira iezaiezu inguruko HORTZEI. Itxuraz aparte (zikinak, higiene ezagatik) ea kolore horiskarik duten (arrazoi asko), mantxa berdeskarik (fluor gehiegikeriagatik) edota txantxarrik dagoen.
Hortzen inguruan dauzkazu, bestalde, HORTZOIAK. Eskuilaz ukitzerakoan odoletan jartzen badira edo handituak badaude (hortzarekin duten lotunean halako eten bat nabaritzeraino), eritasun periodontal edo hortzoiaren eritasun bezala ezagutzen dena duzu eta odontologo batengana joatea komeni zaizu.
Ahoa zertxobait gehiago irekitzen baduzu, ahoa barrutik MUKOSA izenaz ezagutzen den ehun batek tapizatzen duela ikusiko duzu. Mukosa hori ere alda daiteke. Lehenik ahoko mukosa (larruazal eta beste mukosek bezalaxe) zurbilagoa, izan daiteke anemia baten adierazle. Ahoko mukosaren kolore normala arrosa bait da. Beste eritasun batzuek ere lesioak sor ditzakete mukosa horretan (eskarlatina, elgorria, errubeola). Sukar tifoideak ultzerak dakartza aho-barnean. Askotan, mukosa sumindua dago, tabakoaren eraginez, kolorez gorritua. Etab.
Orain arte ezer arrarorik aurkitu ez baduzu, jarrai ahoaren barrura begira. Han, barne aldean, aho-gangaila ikusiko duzu erdian, eta bi albotara zutabe moduko batzuk; haragitsuak, aurreko eta atzeko pilare deituak. Beheraxeago, berorien artean, oraindik erauzi ez badizkizute behintzat, AMIGDALA izeneko bi organo ikusiko dituzu. Handituak, suminduak eta zorne-puntutxo batzuekin ere ager daitezke. Kasu honetan, infekzioa dago; amigdalitis deritzona (angina ditxosoak), seguraski behin baino gehiagotan jasango zenuena.
Honaino iristeko pazientziarik eduki baduzu, ahoa isteko baimena daukazu, irakurle. Pixka bat goraxeago begiratzen baduzu, zeure begiekin egingo duzu topo eta horietan gauza asko dago ikusteko. Lehenik BETAZALAK ikusiko dituzu. Handituak badauzkazu giltzurruneko edo nerbioetako gaitzen bat eduki dezakezu, edo askoz ere arruntagoa dena, gauetan lo gutxi eginda zabiltza aspalditxoan. Alderantziz, betzulo handiak badituzu (eta hori zure ohizko itxura ez da) agian arazo larriren bat eduki dezakezu. Batzuetan betazal bat bestea baino eroriagoa dagoela ikus daiteke. Honen arrazoia sortzetikoa izan daiteke, edota lesioren bat (nerbio, muskulu, edota biei batera erasan diezaiekeena).
Begiaren inguruan jarraituz, inoiz ez zenion kasu handirik egingo begia eta betazalak estaltzen dituen mintzari, handitua dagoenean izan ezik. Gertaera honi KONJUNTIBITIS deritzo: konjuntiboa gorritu egiten da, handitu eta kasu batzuetan zornatu ere bai. Hala ere, gauza gehiago ikus daiteke konjuntiboan: pigmentazioak, kolorea horiska denean minoriaren susmoa emango digu (gibeleko edo behazuneko asalduraren bat); kolore grisa, ordea, arraroagoa da.
Azkenik, irisari dagokionez, ikus ezazu ea bere itxura normala den, hau da, ea inolako irregulartasunik edo akatsik nabarmentzen den. Ezin esan genezake besterik, irisean zehar diagnostikoa egiten saiatzen direnek eritasun-mordo baten zeinu eta markak aipatuko lituzketen arren. Gauzatxo bat erantsi daiteke, ZURE BETSEIN edo BEGI-NINIAK berdinak badira, erabat normala dela. Garuneko lesioek (edo argi batek, toxikapenak, alkoholarena kasu) begi-niniak txikiagotu edo handiagotu egingo dituzte.
AURPEGIra begiratzen jarraitzen baduzu, arrosa kolorea duela ikusiko duzu, inolako asaldurarik ez badago. Kolore zurbilagoa giltzurruneko eritasunak edota anemiak dituztenetan ohizkoa da. Ubela edo moreak, ordea (ezpainetan denean bereziki) birika edo bihotzeko arazoren baten susmoa dakarkigu. Tonu horiska, gibeleko lesioaren sinonimo bezala jo daiteke, etab. Hala ere, kolore-aldakortasuna oso handia da normaltasunaren barruan: horregatik, nekazarien eta oro har eguzkitan luzaro egoten direnen larruazala eta egun osoa bulego batean pasatzen duten pertsonena ez dira berdinak.
BELARRIei ere kasu egin behar zaie; beraz, jira zaitez apaur bat eta begira iezaiezu. Belarriak oso zurbil ikusten badituzu, posible da, berriro ere, anemiaren bat edukitzea. Oso kongestionaturik badaude, ordea, litekeena da presio arteriala altua izatea. Belarri handiak osasun-egoera bikainarekin identifikatu izan dira eta belarri txikiak izaera ahul eta gaixoberekin, baina identifikazio horrek ez du inolako arrazoi zientifikorik.
EZPAINei dagokienez, lehen ere esan dugu beren kolore normala arrosa dela (zerorrek pintatu ez badituzu, noski!). Zureak urdinskak badira, bihotz edo biriketako lesioren bat eduki zenezake. Era berean, ezpainetan zauriak agertzea inolako garrantzirik gabeko zerbait izan daiteke edota minbizi baten lehen aztarna (kontuz erretzaileak, puroak eta batez ere pipa erretzen dutenak). Beraz, denboraldi normalean sendatu ez zaizun zauri edo lesioren bat ezpainetan baldin baduzu, komeni da medikuarengana joatea. Ezpain inguruan (eta baita aurpegi osoan ere) agertutako zimurrek pertsonaren izaera eta nortasunarekin eta bizimoduaren stressarekin zerikusia dute.
Orain artean aurpegiko txokoak aipatu dizkizugu. Aurrerantzean gorputzeko beste zati batzuei ere behatzeko eskatuko dizugu. Lehenik, kontutan har ezazu ia SIMETRIKOA izan behar zenukeela, hau da, zure gorputzaren ezkerraldeak eskuinaldearen oso antzekoa izan behar lukeela. Bi eskuak konparatzen badituzu, desberdintasun txikia dutela ikusiko duzu, eta daudenak ezkerra edo eskuina izateak justifikatzen ditu. Begira iezaiezu, bada, gorputzaren bi aldeei. Horixe da anormaltasunak aurkitzeko lehen pausoa.
LARRUAZALean bultoak ager daitezke (kisteak, pikorrak, kozkorrak, etab.), minbizia zer izanik ez dutenak. Dena den, komeni da bat aurkitzean aldian behin kasu egitea. Ez utzi ahaztuta. Normalean ez dira bapatean desagertuko, baina ez zaitez alferrik larritu. Zoaz medikuarengana eta honek lasaituko zaitu.
Badira hezurren artean GILTZADURAK izeneko lotuneak. Handituak daudela iruditzen bazaizu eta azkenaldian kolperik hartu ez baduzu, erreuma izan daiteke. Adi egon ea minik ere baduzun, edota giltzadura horretan beste aldekoaren parean mugimendurik galdu duzun.
ZIRKULAZIOko arazorik badugun ala ez jakiteko gure pultsu arterialak palpa edo hazta genitzake. Hartzen errazena pultsu erradiala da; erpuruari dagokion ertzean eskumuturrean hartzen dena. Pultsua azkar badoa urduri gaude, eta mantso badoa, ordea, lasai. Normalean, minutuko 80 pultsazio edukiko ditugu, baina pertsonaren izaerak, kirolak, konstituzioak, etab.ek zifra hori alda dezakete, inolako eritasunik eduki gabe.
SISTEMA BENOSOari dagokionez, tronboek, obesitateak eta sedentorismoak barizeak dakartzate; gehienetan zangoetan agertzen diren barizeak. Beste batzuetan, barize horiek sabelean nabarmendu daitezke, eta bapatean agertuko balira medikuari kontsultatzea hobe litzateke.
ILEaren banaketa osasun-zeinua da, nahiz eta pertsona osasuntsu askori ilea erori egiten zaien (herentzia, konstituzioa, hormonen sobera, etab) eta, baita alderantziz ere, ile asko duten pertsonek gaixotasunak eduki ditzaketen.
Normalean, SABELA, barneko lesioak erreproduzitzeko gai izaten da. Horregatik, bularrezurraren azpian, eta erdi-erdian minik sentitzen badugu, posible da urdailean arazoak edukitzea. Beheraxeagoko minek hestelodi eta hestemeharrekoak adierazten dituzte. Eskuinaldeko (saihetsezurren azpiko) minak, gibel eta behazunaren asaldurak ekarri behar lizkiguke burura. Dena den, sabeleko minak bihotzekoak bezalaxe oso irradiatuak izaten dira; alegia, nahikoa sarri gertatzen da minak zona horretako barne-organoarekin inolako zerikusirik ez edukitzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b9a0e35c7f8c | http://zientzia.net/artikuluak/etxebizitzatako-zaborren-tratamendua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Etxebizitzatako zaborren tratamendua - Zientzia.eus | Etxebizitzatako zaborren tratamendua - Zientzia.eus
Ingurugiroarentzat mesedegarri eta aberastasun-iturri izan daitekeen industria bat: etxebizitzatako zaborren tratamendua da.
Ingurugiroarentzat mesedegarri eta aberastasun-iturri izan daitekeen industria bat: etxebizitzatako zaborren tratamendua da. Etxebizitzatako zaborren tratamendua - Zientzia.eus Etxebizitzatako zaborren tratamendua
Ingurumena
Ingurugiroarentzat mesedegarri eta aberastasun-iturri izan daitekeen industria bat.
Inork ez du etxe-inguruan zabortegirik nahi, baina aitortu beharra dago era guztietako zikinkeriak eta hondakinak biltzen dituzten biltegi nardagarri horiek industria probetxugarri baten oinarri izan daitezkeela. Urrutira joan gabe gure artean ere hasiak dira ahalbide hori gauzatzeko lehen esperientziak ikusten. Donostian orain dela gutxi plastikozko ontziak biltzen hasiak dira plastikogintzarako lehengaiak berreskuratzeko. Beirazko ontzi eta botilak ere Euskal Herriko hainbat herritan biltzen dira, dagoeneko horietako paisaian ohizko elementu bihurtu diren edukinontzi ipurtandi horietan. Zaborren ustiapenaren lehen urratsak baizik ez dira horiek. Askoz urrunago ere joan daiteke ordea bide horretatik.
Zaborra tratatzeko bide bat errausketa da.
Kamioiak zaborra deskargatu egiten du eta ondoren nahastu egiten da bero-ahalmena berdintzearren.
Gaur egun zenbait hiritan unibertsitateetako ikertzaile-taldeak zabor-bilketaren ondoren plastikozko zakuak zabaldu eta hauen edukina aztertzen, sailkatzen eta pisatzen aritzen dira. Berez ikerketa-mota hau ez da berria, zeren arkeologoek erabili izan bait dute hondakinen azterketa antzinako zibilizazioei buruzko datuak lortzeko. Gaur egungo zaborren ikerketak ere hainbat datu jakingarri eskain dezake gure zibilizazio xahutzaile honi buruz.
Zaborra era askotako hondakinek osatzen dute: jaten-hondarrek, hondatutako tresnek, garbitasun-lanetan bildutako zikinkeriak, jadanik erabilgarria ez dela pentsatzen den edo gehiago eduki nahi ez den hainbat gauzak. Zabor-bilketaz arduratzen diren zerbitzuek kamioitan garraiatu eta zabortegietan isuri izan dute beren edukina. Kasurik onenean, zabortegi sanitario dei ditzakegunetan, egunero deskarga berria lurrez estaltzen da kiratsari eta arratoiei itzurtzeko.
Zaborra tratatzeko bide bat errausketa da.
Errausketa labe berezitan egiten da.
Era honetako zabortegi bat asetzeraino betetzen denean, beste leku bat edo beste irtenbide bat bilatu behar da egunero berritzen den arazo gogaikarri honi aurpegi eman ahal izateko. Milioi bat biztanleko hiri handi batean, EEBBetan behintzat, mila tonatik gora zabor sortzen du egunero. Zaborrak biltzen dituzten kamioiek gero eta urrunago joan behar izaten dute beren zama isurtzera; inork ez bait du bizi den auzotik hurbil zabortegirik nahi.
Karga nazkagarri horretan material baliagarri asko izaten da ordea. Besteak beste burdina, aluminioa, kobrea, zinka, eztainua, beruna eta letoia. Material guzti hauen benetako meatzaritza egin daiteke zabortegietan. Zabortegi bat meatze asko baino errentagarriago izan daiteke. Batzuek esaten hasiak dira zarama aberastasun-iturri bikaina izan daitekeela.
Zaborra tratatzeko bide bat errausketa da.
Sortutako beroa energia elektrikoa lortzeko erabil liteke.
Injineruek mineralak prozesatzeko makineria egokitzen dihardute hondakinak probetxugarri bilakatzeko, hala nola zinta garratzaileak, baheak, ehierak, eta burdinkiak bereizteko imanak. Baita material arinak banantzeko haizagailuak ere: papera, plastikoak, larrua, zatarrak,... Substantzia batzuek erre daitezke energia eskuratzeko. Oxigeno urriko errekuntz ganbaratan pirolisi deritzon prozesu baten bidez hondakin organikoak deskonposa daitezke gasa erauzteko eta gas hau hoztu ahala olio-itxurako erregai bihurtu.
Honela material baliotsuak eta energia berreskuratzeaz gain zabortegi berriak bilatzeko beharra murriztu egingo litzateke.
Zaborra tratatzeko bide bat errausketa da.
Errautsak atera egiten dira. Hauek errepideen oinarria egiteko adibidez, erabili daitezke.
Promesa liluragarri hauek batzuetan porrot egin izan dute; egin izan den zenbait esperientzia ez bait da uste bezain ongi irten, dela instalazioek matxura ugari izan dutelako, dela emaitza ekonomikoak txarrak izan direlako edo errekuntzaren ondorioz airearen poluzioan eragin kaltegarriak izan dituztelako. Zaborren parte organikoa ongarriak ekoizteko ere erabil daiteke. Ideia hau 1970. urtearen hamarkadan hasi zen garatzen. Irtenbide honek ekar lezake gainera bestelako onurarik. Izan ere ongarri kimikoek simaurra ordezkatu duten heinean humusa hondatu egin da.
Hori egiten segiz gero, epe laburrean uztak hobetzeko aitzakiarekin epe luzera lurzorua antzutzea besterik ez litzateke egingo. Zenbait enpresa etxeetako zaborretatik ongarriak ekoizten ari da Frantzian, esate baterako. Denek antzeko prozedura erabiltzen dute: zaborrak sailkatu eta txikitu egiten dituzte, gero hondakin organikoak ongarri bihurtzen dituzte, eta hondakin erregarriak bikortatzen edo errausten eta metalak berreskuratzen dituzte.
Zabortegi kontrolatua.
Zaborra materia geldoaz (hareaz adibidez) estaltzen da.
Prozedura horietako batean zaborrak txikitu egiten dira, ondoren burdinkiak magnetikoki eta plastiko, paper eta ehunkiak baheketaz banatzen dira. Azkena aipatutako elementu arinok lehortu eta bikortatu egiten dira. Ehotako parte organikoa zilotara eramaten da eta han zortzi egunetan edukitzen da, egun biz bat jiratuz. Batzuetan hondakin organiko likidoak gehitzen dira fase honetan; hondakin-urei kendutako lohiak, adibidez. Hemendik aurrera ongarria beste aste batzuetan ontzen eduki daiteke, hala komeni baldin bada.
Beste prozedura batean zaborrak txikitu ostean, elementu arinak haizagailuen bidez bereizten dira. Elementu arinok erregaigintzara bideratzen dira eta enparatua ongarrigintzara. Erregaia, kasu honetan ere, bikortatu egiten da. Ongarritarako hartu dena, berriz, materia organikoa zirzilatzen duen zilindro birakari batean sartzen da. Hiru egun pasata gero materia organikoa bahetu egiten da eta honi beira-zatikiak kentzen zaizkio dentsitate-diferentziaz baliatuz.
Zabortegi kontrolatua.
Prozesu osoa bukatu denean zelai berdeak lortzen dira.
Prozedura hauen bidez 10 tona hiri-hondakinetatik 4 tona humus eta 2,5 tona erregai bikortatu lor daitezke.
Zaborretatik ateratako ongarri honek ez du oso fama ona, askotan behar baino kalitate txarragokoa izaten duelako beharbada, tartean plastiko- eta beira-puskak dituela. Hau erremediatzeko ere ari dira lanean batzuk. Biologoek ikertu dituzte fabrikazio-prozesuak eta lortu dute ongarri garbiagoa. Ongarriekin batera lortzen diren erregai bikortatuak ere hobetu egin dituzte, erretzerakoan kloroa kenduz hidrogeno kloruroaren gas korrosiboa aska ez dezaten.
Prozedura hobetu honetan elementu organikoak homogenizatu egiten dira eta hiltegitako hondakinekin eta arazketa-lohiekin nahasten, hartzidurarako hezetasun egokia lortu arte. Hartzidura era kontrolatuan egiten da presiorik gabeko eguraspenez eta hezetasuna eta tenperatura kontrolpean mantenduz. Bi aste pasa ondoren biomasa zabaldu egiten da bi hilabetez ondu dadin. Honen ostean dentsitate-diferentzia aprobetxatuz beira-zatiak eta metal-pusketak banantzen dira.
Zaborra pilatzea antiekonomikoa da.
Berrikitan zeresan handia eman duen beste prozedura bat ere asmatu da. Funtsean zaborretatik elementu fluidoak eta solidoak banantzeko metodo bat da. Zaborrak 800 bar-etik gorako presioz konprimatzen dira. Horrela elementu organikoen deskonposizioa lastertu egiten da. Ateratzen den likidoa produktu organikoen erabiltzaileei saltzen zaie. Parte solidoa erregai gisa erabil daiteke, baina bikortatua baino erabilgaitzagoa da eta gainera kloroaren arazoa eta burdin zepena oraindik ebatzi gabe daude.
Azken metodo honen osagarri bat metanizazioa da. Prozesu honen bidez elementu organikoek ongarria ematen dute eta gainera hartzidurak sortzen duen metanoa eskuratzen da. Emaitzak interesgarriak izan daitezke, ekologiaren ikuspegitik batez ere, baina oraingoz errentagarritasun ekonomikorik ez da erdietsi.
Gauza bat behintzat baiezta daiteke, etxebizitzatan sortzen diren zaborren tratamendua aro berri bat ezagutzen hasi dela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-67372844a186 | http://zientzia.net/artikuluak/lurraren-bihotza-nolakoa-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lurraren bihotza nolakoa da? - Zientzia.eus | Lurraren bihotza nolakoa da? - Zientzia.eus
Geologoek aspaldian sinetsi dute Lurraren bihotza osatzen duen bola solidoa eta esferikoa dela. Sismologoen artean dabil auzia, eta arazoa laster argituko dutelakoan gaude.
Geologoek aspaldian sinetsi dute Lurraren bihotza osatzen duen bola solidoa eta esferikoa dela. Sismologoen artean dabil auzia, eta arazoa laster argituko dutelakoan gaude. Lurraren bihotza nolakoa da? - Zientzia.eus Lurraren bihotza nolakoa da?
Geologia
Geologoek aspaldian sinetsi dute Lurraren bihotza osatzen duen bola solidoa eta esferikoa dela, baina gaur egun horietako batzuek besterik uste dute; rugby-ko baloiaren antzekoa dela alegia. Sismologoen artean dabil auzia, eta arazoa laster argituko dutelakoan gaude.
1. Irudia. Lurraren barne-egitura. Kanpo-geruzak 10 eta 70 kilometro bitarteko lodiera du. Gero goi- eta behe-mantua daude (silikato solidoz osaturik). 1900 metrotik zentrurantz burdina dago: egoera likidoan lehendabizi eta solidoan zentruan.
Guztiok dakigunez, Lurra biribila da, edo hobeto esan, ia biribila eta ia biribila izate horrek kilikatzen ditu hain zuzen zientzilariak. Izan ere guk zapaltzen dugun zoruaren azpian bolkanak, kontinenteen desplazamenduak, lurrikarak, eremu magnetikoak eta abar eragiten dituzten fenomenoak gertatzen bait dira. Fenomeno eta higidura hauen ondorioz, Lurraren barne-egitura aldatu egiten da eta gainazalean mendi nahiz bailarak sorterazten dituzte. Lurrazpian berriz, sakoneko geruzetan irregulartasunak agertzen dira.
Lurraren barneko egitura eta bertako irregulartasunak adierazi nahi izatea, harrigarria da; sagar baten barruan zer dagoen ebaki gabe jakin nahi izatea, bestela esanda.
Kontutan hartu behar den datu bat, hau da: orain arte gizakiak egin duen zulorik sakonena Soviet Batasunean (Murmansk-en) dagoela eta hamabi kilometro dituela (Lurraren gainazala berriz, zentrutik 6.380 kilometrora dago). 2.000. urte inguruan, 14.000 metroko beste zulo bat egina egongo omen da Alemaniako Bavaria-n. Egingo den zulaketan, 6.000 metroraino erreminta konbentzionalak erabiliko omen dituzte; petrolioa ateratzeko modukoak.
Hortik aurrera, motore berezi bat estreinatuko dute; bereziki diseinatutakoa alegia. Motorea bera zuloaren sakontasunean egongo da diamantedun buruari eraginez, eta aldi berean zuloaren ardatzetik dituen desbiderapenak etengabe zuzenduko zaizkio. Material horrek gainera 300°C-ko tenperatura eta 4.000 atmosferako presioa jasan beharko ditu; horiek bait dira 14 km-ra dauden baldintzak.
Eta 14 kilometro sakontzeko zailtasun horiek badaude, Lurraren zentrura iristea zer den atera kontu. Baina Lurraren bihotza bertara joan gabe aztertzea, posible da gaur egun. Horretarako sismografia erabiltzen dute zientzilariek, medikuek gorputzaren barrena aztertzeko erradiografia eta ekografia bezalaxe. Lurrikara dagoenean izan ere, uhin mekanikoak sortzen dira; soinu-uhinen antzekoak eta sismografo izeneko aparatutan urrutira erregistra daitezkeenak. Uhin hauek sismografora noiz iritsi diren aztertuta, Lurrazpiko egituren berri izan dezakegu. Horrela jakin da Lurrazpian geruza desberdinak daudela.
Lurraren zentruan, nukleo solidoa dago eta bere inguruan nukleo likidoa (ikus irudia). Gero mantua dator, bi zatitan banaturik: behe-mantu eta goi-mantuetan hain zuzen. Konposizio kimikoa edo kristal-egoera dute desberdina bi zati hauek, nahiz eta oraindik zehatz-mehatz hori jakin ez. Azken-azkenean, kanpo-geruza edo azala dago.
Lurrazpiko geruza hauek, urtetan zehar aurkitu izan dira. Nukleo likidoa zegoela adibidez, 1906. urtean jakin zen, eta barrurago nukleo solidoa zegoela 1936. urtean deskubritu zuen Inge Lehmann danimarkarrak.
Lurra espazioan geldirik balego eta bere oreka-egoerara iritsi balitz, barruko geruza horiek erabat esferikoak izango lirateke, materialik astunenak barnean eta arinenak kanpoan leudekeelarik.
Lurrak ordea, bere ipar-hego ardatzaren inguruan birak ematen ditu eta horregatik zertxobait zapalagoa da poloetan eta gizenagoa ekuatorean. Hori ordea, ez da kanpo-geruzan bakarrik gertatzen; mantuan eta nukleoan ere horixe gertatzen bait da. Lurra gainera, espazioan desplazatu egiten da eta ez du bere orekarik lortzen. Horregatik, barne-higidurak irregulartasunak sortzen ditu. Barne-irregulartasun hauek, Lurraren "bizia" adierazten dute eta duela gutxi neurtu dituzte. Planetaren neurriak kontutan hartzen badira, barneko irregulartasunak ez dira handiak; 10-12 kilometrokoak altueraz. Nukleoak adibidez, Atlantikoaren hegoaldean irregulartasuna du (ez da esferikoa) eta sateliteak pare horretan pasatzen direnean zergatik jaisten diren orain dela gutxi jakin da.
1984. urtean bestetik, sismologoek mantuaren forma erabat ezagutzea lortu zuten eta gaur egun nukleoaren forma nolakoa den erabaki berria dute.
Aurkikuntzak horrela gertatu izana erabat normala da. Lehen ikerkuntzatan Lurrazaletik hurbil hedatzen ziren uhinak erabili zituzten. Gero sakonera handiagotan hedatutako uhinez baliatu dira mantu eta nukleoaren berri jasotzearren. Horri esker, mantuan materia solidoa higitu egiten dela ikusi dute. Izan ere, solido perfektua bakarrik da deformaezina eta lurrazpian solido perfekturik ez dago. Likidoen antzera, baina askoz ere abiadura txikiagoan, solidoak ere isuri edo jariatu egiten dira, glaziareen antzera.
2. Irudia. Lurrikarak soinu-uhinen antzekoak sortzen ditu eta Lurrazpian zehar hedatuz gero urrutiko estazioan jasotzen dira. Uhin batzuk mantua zeharkatu eta nukleoan isladatzen dira. Besteak mantuan hedatzen dira eta besteak kanpo-geruzan.
Lurrazpiko mantuan, materia solidoak konbekziozko higidurak ditu abiadura txikian, urak ontzi batean irakin baino lehen dituen bezalaxe. Ur beroa (mantu-zati beroa gure kasuan) gora joaten da eta hotza (mantu hotza alegia) behera. Mantu beroa, bolkanak dauden lurraldeen parean gora etortzen dira eta ozeanoen erdi aldeko pareko plakak konprimatu egiten dituzte, kontinenteak aldarazteko indar eginez. Kontinente arteko zonetan berriz, mantua hotzagoa da eta behera doa.
Sismologiak eskainitako datuei esker, kontinenteen desplazamenduei buruzko teoriak ziurtatu egin dira. Kontinenteak, mantuaren gainean daude eta hauen konbekzio-higiduren (askotan zeiharrak dira eta ez bertikalak) eragina jasaten dute.
Nukleoa, 2.900 kilometro inguruko sakoneran hasten da eta presio nahiz tenperaturaren eraginez, materialaren konposizioa eta egoera desberdina da. Burdina likidoa hasten bait da puntu horretan. Mantu eta nukleo likidoaren arteko muga ordea, ez da erabat esferikoa. Hamar-hamabi kilometroko irregulartasunak daude bertan.
Nukleo likidoan gainera, zurrunbilo handiak sortzen dira eta horiek omen dute Lurraren eremu magnetikoarekin zerikusia.
Burdinazko nukleo solidoa azkenik, askoz ere deformatuagoa da. Polo aldetara ekuatore aldera baino 100 kilometro handiagoa da erradioa, eta hori asko da, noski, nukleo solidoaren batezbesteko erradioa 500 kilometrokoa izanik. Rugby-ko baloiaren itxura du beraz Lurraren bihotzak.
Zientzilari batzuk ordea, dudatan daude. Forma hori izan ere, nola izan daiteke egonkor? Nukleoko kristalak anisotropoak direlako ez ote dute sismologoek forma hori erregistratu? (Kristal anisotropotan uhinak norabide batean azkarrago hedatzen bait dira).
Hauek eta antzeko galdera asko daude oraindik erantzuteko, Lurraren bihotza nolakoa den zehatz-mehatz ezagutu dezagun. Dena dela, Lurraren bihotza ez da Jules Verne-k bere nobelan deskribatu bezala laku, itsaso, onddo erraldoi eta dinosaurio ikaragarriz betetakoa; orekarik gabeko eta higiduraz betetako materia biziduna baizik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c6cbbf6fe95f | http://zientzia.net/artikuluak/seigarren-indarra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Seigarren indarra - Zientzia.eus | Seigarren indarra - Zientzia.eus
Fisikariek indar berri bat aurkitu dute naturan; seigarren indarra alegia. Lan honek grabitateak bi osagai ez-newtondar dituela konfirmatzen du.
Fisikariek indar berri bat aurkitu dute naturan; seigarren indarra alegia. Lan honek grabitateak bi osagai ez-newtondar dituela konfirmatzen du. Seigarren indarra - Zientzia.eus Seigarren indarra
Fisika
Fisikariek indar berri bat aurkitu dute naturan; seigarren indarra alegia. Lan honek grabitateak bi osagai ez-newtondar dituela konfirmatzen du.
Fisikariek indar berri bat aurkitu dute naturan; seigarren indarra alegia. Lan honek grabitateak bi osagai ez-newtondar (bata erakartzailea eta aldaratzailea bestea) dituela konfirmatzen du.
Massachusetts-en dagoen EEBBetako Geofisika-Laborategiko ikerlariek, grabitate-indarra sendotzen duen beste bat aurkitu berri dute. Indar berri honek, 200 metrorainoko distantzian eragiten du. Duela gutxi beste fisikari batek, Frank Stacey-k, metro gutxiko distantzian grabitatea ahultzen duen indar bat aurkitu du.
Lehenengo begiratuan bi emaitza hauek kontrajarriak dirudite. Baina Stacey-ren ustetan bi indar hauek elkarturik bizi daitezke arazorik gabe.
Talde amerikarrak grabitatearen azelarazioa, 600 m-ko telebista-dorre batean neurtu dute altuera desberdinetan. Grabitatearen erakarmena bost hamarmilioirenetan sendotzen duen indar bat aurkitu dute. Eragin posible guztiak (mareak, urmailaren aldaketak eta dorrearen eta airearen erakarmen grabitatorioa) kontutan hartu ondoren, sendotzeak segitu egiten zuen. Sendotze hori, neurketan itxaron zitekeen errorea baino hamar aldiz handiagoa zen.
Amerikarrek ez zuten erakarpen-indarra topatzea nahi; kontrakoa baizik.
Zientziak lau indar nagusi onartzen ditu: grabitate-indarra, elektromagnetikoa, indar nuklear ahula eta indar nuklear bortitza. Lehenengo biek distantzia handitan lan egiten dute eta besteek atomo barneko distantzietan.
Teoria kuantiko grabitatorio modernoen zenbait bertsiok, grabitatearen bi osagai berriak (bostgarren eta seigarren indarrak alegia) partikulatzat hartzen ditu. Partikula hauek indar elektronmagnetikoarekin erlazionatuta dauden fotoien modukoak lirateke. Partikula hipotetiko hauek grabifotoia eta grabieskalarra dira hurrenez hurren. Hauen masa oso txikia izango litzateke; 110 -9 elektronvoltekoa. Protoiaren masa adibidez, 938 milioi elektronvolt-ekoa da. Grabifotoia eta grabieskalarra, partikularik arinenak izango lirateke.
Guzti honek guk ezagutzen dugun grabitatearen legean eraginik ez du (planeta eta izarren higidura kalkulatzeko alegia), baina fisikaren teoria bateratua lortu nahi duten fisikarien kasuan bai.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3867ab85f6d0 | http://zientzia.net/artikuluak/eguzki-hoztailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzki hoztailea - Zientzia.eus | Eguzki hoztailea - Zientzia.eus
Konpainia bretoi batek, eguzkitiko energiaz baliatzen den munduko lehenengo hozkailua aurkeztu du.
Konpainia bretoi batek, eguzkitiko energiaz baliatzen den munduko lehenengo hozkailua aurkeztu du. Eguzki hoztailea - Zientzia.eus Eguzki hoztailea
Ingurumena
Konpainia bretoi batek, eguzkitiko energiaz baliatzen den munduko lehenengo hozkailua aurkeztu du.
Brissounneau Lotz Marine (BLM) konpainiaren ustetan honelako hozkailuak oso erabilgarriak izan daitezke hirugarren munduan, botika eta txertoak kontserbatzeko energia elektrikorik ez dagoen tokietan.
Sistemak bi substantzia erabiltzen ditu: metanola eta ikatz aktibatua. Gaua eta egunaren artean dagoen tenperatur diferentzia erabiltzen du oinarritzat. Egunean zehar, eguzkiak bi substantziak dituen eguzki-panela berotzen du. Beroak metanola lurrintzen du eta presio altuan dagoen gas bihurtzen da. Gasa balbula batean zehar, panelaren atzekaldean, itzalean, sigi-saga doan tutu kondentsatzailean sartzen da. Tutuan, metanol gaseosoa kondentsatu egiten da eta beste balbula batean zehar lurringailura pasatzen da, non presio baxuan likidoa berriro gas bilakatzen den. Presio baxuko baldintzetan behar den bero sorra, gordetze-ganbaratik erauzten da eta hau hoztu egiten da.
Gauez, panelean dagoen lurrina hoztu egiten da eta metanola likidotzen den heinean lurringailutik lurrina erauzten du, sortzen den hutsa konpentsatzeko. Honek ere lurringailuan presioa baxu mantentzen du eta zikloa aurrera darrai. Metanola paneletan sartzen den neurrian kondentsatzen da eta ikatzak xurgartzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-52eb384e1fcd | http://zientzia.net/artikuluak/nyos-lakua-arriskugarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nyos lakua arriskugarria - Zientzia.eus | Nyos lakua arriskugarria - Zientzia.eus
Nyos lakuko presa hautsiko balitz 20 m-ko ur-horma batek 30 km egingo lituzke ibarrean behera bi ordutan. Hondamena beldurgarria litzateke!
Nyos lakuko presa hautsiko balitz 20 m-ko ur-horma batek 30 km egingo lituzke ibarrean behera bi ordutan. Hondamena beldurgarria litzateke! Nyos lakua arriskugarria - Zientzia.eus Nyos lakua arriskugarria
Ekologia
Nyos lakuko presa hautsiko balitz 20 m-ko ur-horma batek 30 km egingo lituzke ibarrean behera bi ordutan. Hondamena beldurgarria litzateke benetan!
Duela bi urte uda partean Kamerunen dagoen Nyos lakutik berri tamalgarria heldu zen, 1700 lagun hari isuritako gas-hodei batek ito zituelako. John Lockwood geologo amerikarra zuzen baldin badago, Nyos lakua berri txarrren iturri izan daiteke berriro ere. Lakuan pilatzen diren 50 milioi m 3 ur, eusten duen presa naturala gaindituz isuri egin daitezke beheragoko ibar populatuan hondamena sortuz.
Lakua duela 400 bat urte eratua da, errauts bolkanikoak bertan pilatuz presa moduko bat sortu zenean. Orduan presa 200 metro lodi zen, baina urak higatua izan da eta egun 48 m besterik ez ditu. Gainera urtero 1,8 metro mehetzen ari da. Zientzilarien ustetan, presa hautsiko balitz 20 m-ko ur-horma batek 30 km egingo lituzke ibarrean behera bi ordutan. Hondamena beldurgarria litzateke benetan!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bf9ab5355c30 | http://zientzia.net/artikuluak/kaltzio-ioi-negatiboa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kaltzio-ioi negatiboa - Zientzia.eus | Kaltzio-ioi negatiboa - Zientzia.eus
Teoria kimikoak esaten duenez, kaltzio-ioi negatiborik ez dago. Kaltzio-ioi guztiak positiboak dira.
Teoria kimikoak esaten duenez, kaltzio-ioi negatiborik ez dago. Kaltzio-ioi guztiak positiboak dira. Kaltzio-ioi negatiboa - Zientzia.eus Kimika
Teoria kimikoak esaten duenez, kaltzio-ioi negatiborik ez dago. Kaltzio-ioi guztiak positiboak dira.
Atomoek konfiguraziorik egonkorrenean egituratzeko joera dute. Hau lortzearren, zenbait atomok (ez-metalek normalean) elektroiak hartzen dituzte eta karga negatiboko ioiak eratzen dituzte. Beste batzuk (metalek normalean) elektroiak galdu eta ioi positiboak sortzen dituzte.
Kaltzioak, metala izanik, ioi positiboak sortzen ditu jeneralean. Baina Oak Ridge National Laboratory delakoan lanean ari diren kimikari batzuk kanpo-geruzan hiru elektroi dituen kaltzio-ioia, ioi negatiboa alegia, aurkitu dute. Kaltzio-ioi negatibo honek ez-egonkorra beharko luke izan eta mikrosegundo laburretan desintegratu.
Kaltzio-ioi negatibo honek bi elektroi ditu 4s geruzan eta bat 4p geruzan.
Zalantzan jarri behar al da teoria? Ez gure aburuz. Salbuespenak beti salbuespen bait dira.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-342690aea4fe | http://zientzia.net/artikuluak/hies-emakumezkoak-arriskuan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | HIES: emakumezkoak arriskuan - Zientzia.eus | HIES: emakumezkoak arriskuan - Zientzia.eus
HIESaren birusa oso azkar hedatzen ari da Kampalako emakume gazteen artean.
HIESaren birusa oso azkar hedatzen ari da Kampalako emakume gazteen artean. HIES: emakumezkoak arriskuan - Zientzia.eus HIES: emakumezkoak arriskuan
Osasuna
HIESaren birusa oso azkar hedatzen ari da Kampalako (Uganda) emakume gazteen artean.
Kampalan haurdun dauden emakumeen ia %25ak birusaren antigorputzak zeuzkan joan den urteko otsailean, argitaratu berri den txosten batek dioenaren arabera. Daturik adierazgarriena zera da: hamaika hilabetean, kutsatutakoen kopurua bikoiztea. New York-en ordea, eragindako emakumezko haurdunen kopurua %2 da eta gainera emakumezko hauek arrisku-talde izenekotan biltzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8ad6cdf532c6 | http://zientzia.net/artikuluak/euli-bitxia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euli bitxia - Zientzia.eus | Euli bitxia - Zientzia.eus
1941.etik hona euli erraldoi honen alerik ez zen ezagutzen.
1941.etik hona euli erraldoi honen alerik ez zen ezagutzen. Euli bitxia - Zientzia.eus Zoologia
1941.etik hona euli erraldoi honen alerik ez zen ezagutzen.
1941.etik hona euli erraldoi honen alerik ez zen ezagutzen. Baina bost urteko James Morris haurrak irudietan duguna aurkitu berri du Dunedin-eko (Zeelanda Berria) bere etxe ondoan. Exsul singularus izeneko euli hau munduko eulirik bitxiena da. Ezer gutxi ezagutzen da berari buruz. Bere larbarik ez da ezagutzen eta ale heldu gutxi batzuk besterik ez dira aztertu. Gauzarik ezagunena tamaina da: 5 cm ingurukoa bait da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-02ab0617b3d8 | http://zientzia.net/artikuluak/haltzara-fruitu-bila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haltzara fruitu bila - Zientzia.eus | Haltzara fruitu bila - Zientzia.eus
Haltzak nobait bihotzik ez du eta horregatik akaso ez du jendartean fama handirik. Hala ere haltzak funtsezko premiei erantzutzen die.
Haltzak nobait bihotzik ez du eta horregatik akaso ez du jendartean fama handirik. Hala ere haltzak funtsezko premiei erantzutzen die. Haltzara fruitu bila - Zientzia.eus Haltzara fruitu bila
Botanika
Gaztelaniazko "pedir peras al olmo" euskaraz "haltzara fruitu bila joatea" dugu. Esaera zahar honek haltzaren antzutasuna adierazi nahi du. Era berean, euskal literaturan haltza idortasunaren sinboloa da. Lerro hauen bidez, mendeetan zehar hain gaizki kontsideratua izan den zuhaitz honen irudia garbitzea nahi genuke, behin betirako.
Haltza.
Haltzari termino eratorriak haltzara eramaten gaitu derrigorrez. Horrela, euskaldun jendeek haltza-zuraren aintzinako erabilera arrunt eta ezagunena adierazi zuten. Baina, zuhaitz infrabaloratu honek baditu hain ezagunak ez diren beste aplikazio ekologiko batzuk.
Haltza Alnus glutinosa (Linn.), 20-22 metroko altuera izan ohi duen zuhaitz ertaina dugu. Baldintza berezitan 35 metroko altuera har dezakeen zuhaitz hau, erraz ezagutu dezakegu; urte osoan zehar ikusten diren konoak (koniferoek dituzten antzerakoak) dituen planifolio bakarra bait da. Bere batezbesteko bizitza-epeak, nekez gainditzen du mendea.
Enbor zuzenak, bigarren mailako adarrak (oso zabalak) garatzen ditu. Azala gaztea denean, leuna eta arre-berde kolorekoa da, baina urteekin batera ilunduz doa (kolore gris iluna, ia beltza hartu arte) luzetarako arrailak eraturik. Kukula (hostoez trinko horniturik) hasieran, bere abartze nagusi monopodikoa dela medio piramidala eta erregularra da.
Gero, zuhaitza zahartzen denean, kukula biribildu egiten da irregularki abarkatuz.
Apiril-maiatzean agertzen diren hosto erorkorrak, alternoak, luzeraz 4-10 cm-koak dira. 5-8 nerbio-pare, linbo biribila eta peziolo motza dute. Gaineko azala launa da (ertz horztuna) eta zabalera apize inguruan da. Hostoen udako berde-ilun kolorea udazkenean ilunagotu egiten da, ia beltzera iritsiz. Hostoak, gazteak direnean, glutinosoak dira, hots, itsaskorrak.
Otsail-martxoan botatzen ditu lore monoikoak, amentu-motako lore-elkarteetan baturik. Beraz hostoak baino lehenago, zintzilik dauden eta arreak, luzeak eta zilindrikoak diren amentu arrak zabaltzen dira polen horia askatuz. Orduan, nola edo hala tente mantentzen diren amentu emeak (gorrixkak, gorri motel kolorekoak, pendukulu motz eta ezkata zimurtsu nabarikoak) ikus ditzakegu. Polinizazioaren ondoren, udazkenean, heldu eta lignifikatu egiten diren fruituak berde koloreko kono biribil bihurtzen dira, pina txikiaren itxura harturik. Haziak udazkenean sakabanatzen dira, nahiz eta pinatxoak beste urtebeteko epeaz arbolan iraun. Hazi bakoitza, uretan flotatzeko gaitasuna ematen dioten flotatzaile bi dituen garau xumea da.
Oso abarkaturik dagoen sustrai-sistema azalekoa eta trinkoa da, gehienbat, sakonera txikiko lur hezeetan. Ez du sustrai nagusi berezirik; ezta gaztea denean ere. Sustrai sekundarioak inklinatuak edo ia horizontalak dira, eta haietatik, finkapenerako hirugarren mailako sustrai bertikalak sortzen dira.
Sustraiek, zentimetro batzuetako diametroa duten burmuintxo itxurako noduluak dituzte. Nodulu hauetan bizi den askomizeto sinbionteak atmosferako nitrogenoa finka dezake. Nitrogenoaren finkapena, tenperatur eta presio-baldintza arruntetan, aireko nitrogeno atmosferikoa amoniakoraino erreduzitzean datza. Prozesu honek, inolako ongarri nitrogenaturik gabe, landarearen hazkundea errazten du; amoniakoa bere fotosintesi-produktuetan erantsi egiten bait du, proteina bihurtuz. Nitrogeno-aborokin edo soberakinek lurra aberastu egiten dute. Beraz, nitrogenoa airetik hartu ezin dezaketen landareak aborokin honetaz balia daitezke beraien hazkunde-prozesua burutzeko.
Haltzadien zur-hurrupakuntzak ondorio ekologiko garrantzitsuak ditu: Ibai-ertzeko basotxoak gaztetu egiten dira; haltza, zuhaitz aintzindari bezala haziaz ondo ugaltzen bait da, eta gainera, zepatik erraztasun handiz kimatzen bait da.
Inausketek, gainera, finkapen-prozesuari lagun diezaiokete; nitrogenoa finkatzeko nodulu gazteak zaharrak baino eraginkorragoak bait dira, eta era berean, noduluaren adina, kokaturik dagoen sustraiaren adinarekin erlazionatzen da.
Horrela, finkapen-tasak oso aldakorrak direnez, kontutan hartu behar genituzke ondorengo finkapen-baldintzak:
Landarearen adina eta sendotasuna
Inguru-baldintzak
Hori dela eta, finkapen-tasa maximoa eta minimoa 325 eta 56 Nkg/ha urteko estimatu dira.
Haltza, hazkunde azkarra duen espeziea da; argizalea, eta tenperaturaren aldakuntza handiak jasateko gai ere bai. Hezetasun iraunkorra duten zolu solteak behar ditu, hots, oso maila freatiko altua duten zoluetan kokatzen da, uraren mugimenduz eragindako higaduraren aurka babesten dituelarik. Beraz, ibaibide eta aintziretako ertzean, turbategitan eta zelai hezetan agertzen da gehienbat. Normalean, ibai, erreka, amildegi, mendoitz heze, gune zingiratsuetan, eta beste zenbait lekutan ugaria da.
Sustraietan nabariak diren noduluak.
Haltzarekin asoziaturik agertzen diren espezieak, ondorengoak dira: Salix jeneroko espezieak (sahatsa, zumea, etab.) lizarra ( Fraxinus excelsior ), makala ( Populus nigra ) eta landare nitrofiloak, asuna ( Urtica jeneroko espezieak) eta laharra ( Rubus ulmifolius ) batez ere. Haltzek emandako nitrogenoaz hazteko baliatzen diren belarrak ugari dira.
Haltza, itzal handia ematen duen zuhaitza da. Fisiologoek diotenez, itzal berdea ematen du; espektro ikuskorra selektiboki absorbatzen bait du, urgainean argitzala mantendurik. Horrez gainera, hostoa berandu erori eta laster agertzen zaio. Hori dela eta, arraba eta ur-landareen hazkundea erregulatuz, ubidearen kolmatazioa galerazten dute. Nitrogeno-aborokinek urak fertilizatzen dituzte gainera, sare trofikoak potentziatuaz (batez ere fitoplankton mailan) eta horren ondorioz arrain-produkzioa hazi egiten da.
Haltzaren sustraiek lurra ibai-higaduraren kontra babestu eta toki askotan uholak eta uholdeak galerazten dituzten hezi naturalak sortu dituzte.
Bestetik lehenengo urratsetan, zuhaitz-formazio artean nitrogenoa finkatzen duten zuhaitzak dira nagusi. pHa aldatu eta nitrogenoz eta materia organikoz lurra aberastu egiten dute, climax-basoaren ezartzea erraztuz. Alnus glutinosa , haritzak, pagoak eta lizarrak sorterazten dituzten jarraipenetan urrats garrantzitsua da.
Lur-hurrupakuntza intentsiboak eta lurraren kalitate txarrak sorterazten dituzten arazoak gainditzeko erabiltzen den zuhaitza haltza dugu:
Kultibo intentsiboaren eraginez agorturik geratu diren lurrak errekuperatzeko erabili ohi dute Danimarkan.
Baso degradatuak errekuperatzeko, Alemanian.
Errepidegintzak sortutako lur solteak finkatzeko, higadura galerazteko eta zolu hauek beste espezieek koloniza ditzaten ere erabiltzen da Alemanian.
Txekoslovakian oso trinkoak diren lurrak eta Alemanian burdin-aborokinak dituzten humuseko zoluak produktibo bihurtzeko.
Hareak eta dunak finkatzeko Txekoslovakian, Islandiako turberak eta Poloniako lur zingiratsuak kolonizatzeko ere erabiltzen da.
Haltzaren hostoak eta pinatxoak.
Europa osoan, ibai eta kanalak erregulatzeko landatzen dira haltzak. Horrela dragatuak gutxituz, diru-kopuru garrantzitsua aurreratzen da.
Haltzaren zuraz, eskalapoiak, kutxak, isats-girtenak, jostailuak, etab. egiten dira; erraztasun handiz lantzen eta torneatzen bait da. Zur hau gainera ondo tindatzen denez, altuera handia duten zuhaitzez haltzariak egiten dira, gero zur noblezkoak balira bezala komertzializatzen direlarik.
Tindagaiak egiteko ere erabiltzen da. Finkagarri-motaren arabera, arreak, beltzak, gorriak, berdeak eta horiak lor daitezke. Azala, taninoak dituenez, larruak zurratzeko erabiltzen zen. Aintzinan, haltzaz egindako ikatzaz bolbora egiten zen.
Hostoak, gure baserritarrek ezagutzen dutenez, oin minduak osatzeko, eta zehaturik zauri osagaitzetan bulnerario bezala erabiltzen da. Azal egosia bestalde, aho- eta amigdala-hanturaren kontra eta sukarraren kontrako bezala ere erabil daiteke.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-1380d95f323b | http://zientzia.net/artikuluak/mundakako-itsasadarra-ibilaldi-ekologikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mundakako itsasadarra: ibilaldi ekologikoa - Zientzia.eus | Mundakako itsasadarra: ibilaldi ekologikoa - Zientzia.eus
Mundakako itsasadarra izenaz, Gernika herritik itsasoraino doan Oka ibaiaren bokalea ezagutzen da. Ikuspuntu ekologikotik Mundakako itsasadarraren eremua askoz zabalagoa da.
Mundakako itsasadarra izenaz, Gernika herritik itsasoraino doan Oka ibaiaren bokalea ezagutzen da. Ikuspuntu ekologikotik Mundakako itsasadarraren eremua askoz zabalagoa da. Mundakako itsasadarra: ibilaldi ekologikoa - Zientzia.eus Mundakako itsasadarra: ibilaldi ekologikoa
Ingurumena
Gernika-Mundakako itsasadarra izenaz, Gernika herritik itsasoraino doan Oka ibaiaren bokalea ezagutzen da. Ikuspuntu ekologikotik Mundakako itsasadarraren eremua askoz zabalagoa da; Gernikako haran osoa eta arro hidrografikoaren barruan kokatzen diren alboko mendi eta basoak sartzen bait dira.
Ikuspuntu horretatik, bere geografia hiru eremu handitan bana dezakegu: kostaldea bere padurarekin, baserria inguratzen duen nekazal aldea eta basoa.
Ogoño itsaslabarra.
Kostaldearen ezaugarririk nabarmenena bere edertasuna da. Matxitxakotik Ogoñoraino dauden hondartza eta itsaslabar malkartsuek milaka turistarentzat erakargarritasun handia dute. Izaro irla, estuarioaren erdigunean kokatuta dagoena, eta Ogoñoko aldapa bertikalak Euskal Herrian dauden paradisu ornitologiko bakarrenetarikoak dira. Izan ere, Ogoñon ur-hegaztien populazio garrantzitsuak kokatzen dira (Kaio hauskara, Kaio iluna eta Ubarroi mottoduna) eta baita zenbait harrapakari harkaiztar (Belatz handia eta Belatz gorria) ere.
Itsasadarrean sartuz gero, Mundakako barratik aurrera, hondartzak eta limoz eta buztinez osotutako eremuak (zentzu ekologian padurak deitzen direnak) aurki ditzakegu. Padura hauek beraien alderik altuenetan lezkadiz ordezkaturik agertzen dira, Foru eta Kortezubi igarotzean Oka ibaiak egiten dituen meandroek sorterazten dituzten eremu hezeetan hain zuzen.
Atxarreako artadia.
Alderdi heze hauetako flora eta fauna garrantzi handikoa da, hainbat ikerketa zientifikok frogatu duenez. Gernikako padura honek hegazti migratorio eta negutarrentzat duen garrantzia, nazioartean guztiz onartuta dago eta horregatik zenbait erakunde europarrek bere interesa agertu du eremu hau babes dadin. Itsasadarrean ikusi diren hegazti desberdinak 200 baino gehiago dira eta hauetatik 100 baino gehiago horrelako leku hezeekin erlazionatuta daude. Bestalde, desagertzeko zorian dauden ur-hegazti batzuen superbizipenak (mokozabalarena adibidez) Gernikako paduren moduko eremuen babesa eskatzen du.
Baserria inguratzen duen nekazal aldea, landeta izenekoa, Euskal Herriko kostaldeko paisaiaren benetako arima da, eta garrantzi ekologiko handikoa gainera. Beronen ezaugarririk garrantzitsuena paisaia artifiziala izaten da; gizakiaren eraginez sortu bait da. Paisaia honen egitura konplexua da; larrebelardiz, laborantzaz, baserriz, hostozabalen eta pinuen zuhaiztiz osatuta bait dago. Honen ondorioz aberastasun botanikoa eta faunistikoa lehen mailakoa da. Animalia desberdinei behatzeko habitatik onena izatez gain, ikerketa zientifiko desberdinek adierazi dute Ipar Europatik datozen hegazti txiki askoren superbizipenerako oso garrantzitsua dela; 1985 eta 1987ko negu gogorren moduko sasoietan batez ere.
Ohizko nekazaritza.
Haraneko eremu garaiak, basoz estalita agertzen dira. Baso gehienak naturalistikoki behintzat oso pobretuta agertzen dira; gizakiak burutu dituen neurriz gaineko mozketen ondorioz batez ere. Izan ere, gure arbasoen garaian, haranaren zatirik handienak betetzen zituzten harizti eta hostozabalen baso mistoak, gaur egun ia desagertuta daude. Baso, landare eta animalia desberdinen kontserbazioa, aipatutako azken ostozabalen zuhaiztien babespenaren menpe dago maila handi batean. Artadi kantauriarra, berriz, oraindik nahikoa hedatuta dago. Ereñozar, Atxerre, Foru eta Busturiko kararrizko mendietan agertzen da eta ukaezinezko garrantzi botaniko-geologikoa du. Bere baitan, aurki daitezke oraindik Basakatua, Katajineta eta Lepazuria. Bestalde, duten garrantzi historikoa dela eta, ezagunak dira Atxeta (Foru), Ereñuko Arizti (Ereño) eta Santimamiñe-ko (Kortezubi) kobak.
Padura.
Eremu zabal honen kontserbazioa, askotan aipatu da azkenaldi honetan komunikabideetan. Kezka hau, egin izan diren ikerketa zientifiko desberdinen ondorio izan da.
Lan hauen artean garrantzitsuena Aranzadi Zientzi Elkarteak burutu zuen eta berori izan zen UNESCOren oinarria, eskualde hau Gizaki- eta Biosfera (MAB)-Programan sartzeko. Programa hau eremu naturalen eta berorietako baliabide genetikoen kontserbazioaz arduratzen da. Horretarako, Biosfera-Erreserba izeneko eremu babestuen nazioarteko sare baten sorrera bultzatzen da. Eremu babestu hauen helburuak ondoko hauek dira:
Animali eta landare-komuniateen dibertsitatea eta osotasuna kontserbatzea eta horrela dibertsitate genetikoa babestea.
Ingurugiro-ikerketa eta ikerketa ekologikoak burutzeko bide egokiak eskainztea.
Heziketa-zerbitzuak.
Lezkadia Busturian.
Eremu bat UNESCOren Erreserba bezala onartzeko, arrazoiak desberdinak izan daitezke. Erreserbarik gehienak gutxi eraldatutako eremu naturalen adibide adierazgarriak (baso tropikalak, goimendiko ekosistemak...) izaten dira. Urdaibai, berriz, gizagintzaren ohizko eraginez sorturiko paiasaia orekatu gisa oso eremu egokia delako Erreserba izendatu zen.
MAB programaren barruan estatuko bederatzi erreserba sartzen dira, eta haren eraginez erreserbek ikertzeko eta heziketa eta azterketa ekologikoak egiteko posibilitateak eskaini behar dituzte. Horretarako, dagozkien gobernuek babestu egin behar dituzte aipatutako erreserbak, UNESCO-k eman dituen urratsak, Urdaibai erreserbak gizartearentzat duen garrantzia azpimarratzeko balio du eta aldi berean bere kontserbazioa gauzatzeko laguntza morala eskaintzen du.
Armeria Maritima.
Tamalez, Mundadako itsasadarraren babeserako behar den legeak egin barik segitzen du, nahiz eta behar-beharrezkoa izan. Beraz ahalik eta arinen egin beharko litzatekeena, Busturialderako lege berezi bat burutzea da. Lege horrek patronatu baten eraketa eskatuko luke, erakunde hori eskualdeko udaletxeek, baserritarren elkarteek, talde kulturalek, ekologistek etab.ek osatuko luketelarik. Patronatuaren funtzioa eremu horretan egiten diren ekintza sozio-ekonomiko, ekologista eta pedagogikoak bultzatzea litzateke. Lege horren arabera, babes berezi batez, eremurik garrantzitsuenak eta ondoen kontserbaturik daudenak mugatu egin beharko lirateke.
Beraren erabilpena kulturala eta zientifikoa izango litzateke batipat. Ildo honetatik, kostaldeko itsaslabarrak, Izaro irla eta padurak bereziki, botere publikoek erosiko balituzte guztiz interesgarria litzateke. Horrela kontrola zehatzagoa litzateke eta ekintzak aproposagoak.
Txirri iluna.
Erreserba ekologiko hauek inguratzen, eta babesten, baserriak kokatzen direneko nekazal aldea aurkitzen da. Beronetan aipatutako Patronatuaren lehenengo zereginak, baliabideen ikerketa, ohizko gizagintzaren bultzada eta baserritarren ekonomiaren hobekuntza izan beharko lukete. Patronatuak izan beharko lituzkeen funtzioen barnean, hauek ere egon beharko lukete: paisaia kontserbatzeko ekintzak (ohizko basoak mantentzea, baserri zaharrak berriztatzea...) burutzen dituzten baserritarrentzat edo gizagintzaren ohizko lanak mantentzeaz gain ingurune naturala babesten dutenentzat gordailu ekonomiko bat eratzea. Horrela, aipatutako ekintzetarako diru-laguntza eskaini ahal izango litzateke.
Lertxun hauskara.
Azkenik, eremu babestu horretan ikerketa zientifikoak eta ingurune-heziketak izan beharko lukete eginkizunik garrantzitsuenetakoak. Nekazal, abelazkuntz eta arrantz baliabideen bultzada, beste garapen-mota baten ikerketa, eta ikasketa botaniko eta zoologikoak landu beharko lirateke. Adibide bezala, oso interesgarri litzateke hegaztiak aztertzeko eta ikertzeko Ornitologi Zentru bat eratzea. Bestalde, oso eremu txikian habitat desberdin asko dagoenez, oso toki egokia da ingurugiro-heziketarako programak egiteko eta bultzatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ee3a21634262 | http://zientzia.net/artikuluak/parke-natural-piriniarra-nafarroan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Parke natural piriniarra Nafarroan - Zientzia.eus | Parke natural piriniarra Nafarroan - Zientzia.eus
Parke Nazionalen legea 1960koa da eta honen fruituetariko bat 1967an Mendebaldeko Piriniotako Parke Nazionala izan zen. Nafarroako ekialdeko mugatik 3,5 km-ra dago eta aurreparkea muga bertaraino iristen da.
Parke Nazionalen legea 1960koa da eta honen fruituetariko bat 1967an Mendebaldeko Piriniotako Parke Nazionala izan zen. Nafarroako ekialdeko mugatik 3,5 km-ra dago eta aurreparkea muga bertaraino iristen da. Parke natural piriniarra Nafarroan - Zientzia.eus Parke natural piriniarra Nafarroan
Ingurumena
Ingurune babestuaren kontzeptua, hots, bere ezaugarri nabarmenengatik ohizko baliabide-ustiapenerako erabiltzen ez den eta lege naturalen araberako eboluzioa ahalbidetzen duen arautegi egokia duen espazio oso edo ez hain zabalaren kontzeptua, nahikoa modernoa da. Izan ere munduko lehen Parke Nazionalarekin, EEBBetako Yelowstonekoarekin, 1872an hasi bait zen erabiltzen.
Honek, ez du esan nahi parkeez gain ondo kontserbaturiko ingurune naturalik ez dagoenik; ezta data hori baino lehen balio naturalistiko handiko espaziorik ez zegoenik ere. Baina lurralde baten zati garrantzitsua legalki eta definitiboki babesteko erabakia, egintza guztiz garrantzitsua (eta eskola sortuko zuena gainera) izan zen.
Mendi-pinua Larran.
J. Elosegi
EEBBetako adibidea, neurri handi edo txikiagoan beste herrialdeek imitatu egin dute, nahiz eta batzuk horretan aspalditik aritu eta beste batzuk berriki hasi diren.
Espainian 1916. urteko Parke Nazionalen legearekin (Europako lehenengotakoa) ingurune babestuen sarearen sorkuntzari hasiera eman zitzaion. Sare horren lehenengoko mailak Covadonga eta Ordesako parke naturalak dira. Askoz ere geroago, 1975ean, Ingurune Natural Babestuen legea promulgatu zen. Lege hau ingurune babestuen figura legal desberdinekin, Parke Nazional, Erabateko Erreserba, Parke Natural eta Paraje Naturalaren figurekin osatzen saiatzen da. Azken lege hau oso era murriztuan erabili zen urte askotan, Naturaren babeserako konpetentziak Komunitate Autonomoetara transferitu ziren arte.
Frantzian, ingurune naturalen babesaren garapena beranduago hasi zen. Parke Nazionalen legea 1960koa da eta honen fruituetariko bat 1967an aitortutako Mendebaldeko Piriniotako Parke Nazionala izan zen. Parke honen mendebaldeko muga Nafarroako ekialdeko mugatik 3,5 km-ra dago eta aurreparkea muga bertaraino iristen da. Gero Parke Natural Erregionalen andana (21 gaur egun) aitortu zen, hauen artean guretzat hurbilenekoa Landatakoa izanik.
Ingurune babestuen oinarrizko egitura Estatu zentralisten erizpideen arabera ezarri zenez, 1980.eko hamarkadaren hasieran Eukal Herriak babes juridiko sendoko inongo ingurunerik ez zuenaren paradoxarekin egiten dugu topo.
Nafar Pirinioaren balio naturalistikoa
Sarrioa udaberriko jantzian.
A. Senosiain
Legalki babestutako ingurunerik ez egoteak, ez du esan nahi giza ihardueraren aztarna urriko lurralde-muturrik gureganaino iritsi ez denik, edo arrazoi desberdinengatik natura baldintza onetan mantendu ez denik, eta are gutxiago balio aipagarririk ez dagoenik. Edozein behatzaile arretatsuk ezagutzen ditu gure geografiako han-hemenkako txoko hauek. Zalantzarik gabe Nafar Pirinioak toki pribilegiatua dauka naturgune honen artean eta Aezkoa, Zaraitzu eta Erronkariko haran-buruek babesa eta tratamendu berezia merezi duten balio naturalak dituzte.
Erronkari garaiko mendi-gailur altuenetan Euskal Herriko alpetar zoruari dagokion lurralde bakarra aurkitzen da, bere flora- eta fauna-espezie karakteristikoekin.
Azpialpetar zoruak duen elementurik aipagarrienetarikoa pinu beltzezko ( Pinus uncinata ) da, zeina Larrako paraje paregabeetan hazten bait da. Gainera paraje honek badu beste berezitasun bat; izan ere, zona karstikoa da, garapen handiko nahiz munduko desnibelik handieneko lurrazpiko sare hidrologikoa duena.
Izei zuriak ( Albies alba ) hemen du munduko mendebaldeko muga (Aezkoako haranean) eta pagoarekin ( Fagus sylvatica ) baso mistoak eratzen ditu. Oso famatuak dira Iratikoak, bertan Cuestion Zaraitzuar mendiko Lizardoia eta Erronkariar Belagoako Aztaparretako naturgune birjinak daudelarik.
Pinu gorrizko ( Pinus sylvestris ) pinudiek pagadi-izeidiekin banatzen dute baso-azalera, zeinak larre, harkaitz eta lur-landuekin batera mosaikoa osatzen bait dute.
Iratiko basoa.
J. Elosegi
Paisaia honetan fauna interesgarria mugitzen da bestalde. Hona hemen fauna honen espezierik esanguratsu eta aipagarrienak: Hartz arrea ( Ursus arctos ), sarrioa ( Rupicapra rupi-capra ), oreina ( Cervus elaphus ), orkatza ( Capreolus capreolus ), basurdea ( Sus scrofa ), erbinude zuria ( Mustela erminea ), desman piriniarra ( Galemys pyrenaicus ), lepahoria ( Martes martes ), ugatza ( Gypaëtus barbatus ), arrano beltza ( Aquila chrysaëtos ), lagopodoa ( Lagopus mutus ), basoilarra ( Tetrao urogallus ), zozo paparzuria ( Tordus torquatus ), okil beltza ( Dryocopus martius ) eta okil gibelnabarra ( Dendrocopos leucotos ).
Natur elementu hauek giza interbentzioaren aztarnarik falta ez den paisaian txertaturik daude. Baina aztarna horiek, batzuk oso zaharrak gainera, multzoari elementu natural eta artifizialen osotasun armoniotsuaren ezaugarriak atxekitzen dizkiote eta ez ekosistema naturalarena soilik.
Giza interbentzio hauen frogak, monumentu megalitiko prehistorikoen hondarretan, Belagoa eta Abodiko trikuharrietan, Azpegiko Cromlechetan, Urkuluko dorre erromatarrean, borda zaharretako arkitektura herrikoian eta geroztikoak diren interbentzioetan, hala nola Belagoako mendi-aterpean, aurki daitezke.
Pagadia.
J. Elosegi
Hala ere aipatu behar da Nafar Pirinioaren kontserbazio-egoera ona ez dagokiola babes-borondate konzienteari. Aitzitik, distantziak eta topografia malkartsuak baliabideen ustiapenerako oztopo izan diren neurrian eta bidenabar, baldintza klimatikoen ondorioz ingurune degradatuen birsortze errazaren eraginez mantendu dira egoera on horretan.
Lurralde honen interes naturalistikoarekiko herritarren atxekipen hain ezagunaz gain, errekonozimendu ofiziala ere izan du. 1975ean adibidez ICONAk argitaratutako Paisaia aipagarrien Inbentario Nazionalean Nafarroan 10 ingurune aipatzen baziren, hauetako 4 Piriniotakoak ziren: Pagadiak, Irabiakoak 3.000 Ha eta Larrakoak 3.000 Ha, Aezkoako eremuak 1.000 Ha, Auritz eta Orreagako lautadak 500 Ha. ICONA eta Urbanismoko Zuzendaritza Orokorraren 1978ko Babes bereziko Naturguneen Inbentario irekian, Nafarroan inbentariatutako 7 ingurunetatik 3 piriniar zonakoak ziren: Larra 3.400 Ha, Iratiko Pagadiak (Aezkoako Mendiak barne) 13.448 Ha, Quinto Real 5.970 Ha. Baina errekonozimendu honek ez zuen gerotxorarte ondorio legalik izan.
Proiektuaren idea eta Parkea sortzeko baliabideak
Nafar Pirinioan ingurune babestua sortzeko idea lehenengoz, Francisco Intza eta Fernando Redón urbanistei Nafarroako Diputazioak enkargatutako Belagoako ingurunearen Antolaketa-Planean 1973an agertzen da. Plana burutu zutenek eski-pista handi bat egiteko hasierako idea, beste apalago batez eta Zaraitzu eta Aezkoako haran garaietarantz, mendebalderantz jarraituko zuen Parke Naturalaren proiektuaz ordezkatu zuten.
Irabia urtegia.
J. Elosegi
1980ean Nafarroako Aurrezki-Kutxak argitaratutako " Navarra. Guía ecológica y paisajística " liburuan, Parke Natural Piriniarraren barnean Nafarroako ingurune babestuen sarea izan zitekeena zirriborratzen da.
1985ean, Lurralde-estudioen Institutuaren aginduz egindako Nafarroako Inguru Fisikoaren Estudioa. Lurraldearen babes eta erabilerarako arauak txostenean, berriro ere Parke natural Piriniarra agertzen da ingurune babestuen sarearen pieza nagusi gisa.
Idea bidea eginez doa eta bere onarpena gero eta hedatuago dago.
Naturaren kontserbazio-gaietan Estatuak Nafarroako Foru-komunitateari konpetentziak transferitzearen ondorioz, bi lege garrantzitsu onartu dira, eta hauek Parke Natural Piriniarraren sorkuntza erraz dezakete.
1987ko apirileko lurraldearen babes eta erabilerarako Arau Urbanistiko Erregionalen legean, Erabateko Erreserba Aztaparreta (174 Ha), Ukerdi (309 Ha, Larrako bihotzean) eta Lizardoia (64 Ha), eta Erreserba Natural Larra (2.353 Ha) eta Mendilatz (119 Ha) aitortzen dira. Horrez gain, Lurraldearen gestio-era gisa, Parke Naturalaren figura finkatzen da. 1986ko azaroko Lurralde-Antolaketarako legean, Parke Naturalaren aitorpenera iristeko metodorik egokiena den Inguru Fisikoaren Antolaketarako Planen arautegia definitzen da.
Belagoa harana.
J. Elosegi
Nafarroako Gobernuaren Lurraldearen Antolaketarako Sailak 1986ko Uztailean argitaratu zuen " El Parque Natural Pirenaico en Navarra. I. Larra-Belagoa " liburua Gobernu Foralak Parke hau sortzeko duen benetako borondatearen froga da.
Nafar Pirinioko Parke Naturalaren etorkizuna
Etorkizuneko parke honen muga zehatzak, eginkizun dauden estudioek finkatu behar dituzten arren, hasieran behinik behin badirudi Ibañetatik Hiru Erregeen Mahairaino hartuko duela, Orbaizta, Iriberri, Otsagi, Uztarroze eta Izabako herrien inguruko mendebaldeko mugarekin. Ezin da baztertu mendebaldetik Quinto Realeraino eta hegoaldetik haran-buruko herrietako batzuk hartuko dituenaren idea ere.
Badirudi lurralde honetarako Parke Naturalaren figura dela egokiena; ez bait litzateke batere logikoa Parke Nazionalarena hartzea, eritzi orokorraren arabera, honek baliabide-probetxamendu guztiak kanpoan uzten dituenean.
Parkearen helburu nagusiak oso labur ondorengoak izango lirateke:
Naturaren babesa, eta horretarako lehen urratsa, erreserbak aitortzea litzateke.
Ekogarapena sustatzea, hots, kontserbaizoarekin bateragarriak diren iharduera produktiboak, hala nola, basogintza, abelazkuntza eta nekazaritza.
Gizakiaren eta naturaren arteko harremanak hobetu, kanping, kirol, txango, animali eta landare-behaketa, bisita gidatuak, etab... sustatuz.
Ikerketa sustatu, bai naturarena eta baita nekazal probetxamenduena ere.
Helburu hauek lortzeko, Parke naturalaren aitorpen legalaren ondoren, ekipo zuzendaria antolatu behar da, bertan administrazioak, zientzilariek, babesleek eta, noski, afektaturiko herrietako bizilagunek ordezkatuta egon beharko lukete.
Bigarren fasean interesgarriagoa litzateke Nafar Parke hau, zatiketa autonomiko eta muga estatalez gaineko Pirinio batean sartzea, dimentsio eta proiekzio europarreko Parke handia eratuz.
(Mariaje Jauregi-k euskaratua) |
zientziaeus-6719951501e7 | http://zientzia.net/artikuluak/zaborra-ez-dugu-lurrazalean-bakarrik-pilatzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zaborra ez dugu lurrazalean bakarrik pilatzen - Zientzia.eus | Zaborra ez dugu lurrazalean bakarrik pilatzen - Zientzia.eus
Lurretik 563.265 kilometrora dagoen zabaltasunean kanika-tamainuko metal-zati batek benetan ñimiñoa eta bakarra dirudi. Baina ñimiñoa eta bakarra izateari ez dio utziko.
Lurretik 563.265 kilometrora dagoen zabaltasunean kanika-tamainuko metal-zati batek benetan ñimiñoa eta bakarra dirudi. Baina ñimiñoa eta bakarra izateari ez dio utziko. Zaborra ez dugu lurrazalean bakarrik pilatzen - Zientzia.eus Zaborra ez dugu lurrazalean bakarrik pilatzen
Astronautika
"Orain dela urte batzuk satelite bat milaka zatitan apurtu zen, sateliteen aurkako armen proba batean. Ordutik hona satelitearen metal-zati txikiak Lurra-ren inguruan ibili dira bira eta bira, bala batek duena baino ehun aldiz abiadura handiagoa izanik radarrak detektatu gabe eta ibilbide ezezagunetan zehar.
Lurretik 563.265 kilometrora dagoen zabaltasunean kanika-tamainuko metal-zati batek benetan ñimiñoa eta bakarra dirudi. Baina ñimiñoa eta bakarra izateari utziko dio, zeren Estatu Batuek espazioan duten X-izpidun teleskopio bakarra zatikiren batekin elkarjotze bidean bait dago."
1983.eko ekainean, posta-seilu baten tamainuko pintura-puska batek, kratere hau egin zuen Challenger-en leihoan.
Oraindik ez da gertatu, baina gerta daiteke. Orbitako satelite eta gidatutako untziek kolisioak izan dituztenaren gero eta ebidentzia handiagoa dago. Talka hauek ordea, ez dira oso larriak izan.
Gure planetaren inguruko espazioa poluitua dago. Iparrameriketako Aire-Defentsarako Sistemak (NORAD) gaur egun radarrez 6.194 objektu hautematen ditu espazio lurtar eta planetartekoan. Hauetako 300 bakarrik dira martxan dauden sateliteak. Golf-pilotaren tamainuko 40.000 zati inguru eta bilioika txikiago, radarrak ez ditu hautematen. Objektu hauen artean, erabilitako jaurtigailu-zatiak, jaurtigailu-panelak, lehertutako sateliteen zatiak etab. aurki daitezke. Baita astronauten eskularruetatik irristatuta galdu diren hainbat erreminta ere.
Espazioko zaborraren jatorria
Zalantzarik gabe, espazioko hondakinen proportziorik handiena jaurtigailu-zati eta sateliteen leherketan sortua da. Laurogei lehertzapen inguru sorterazi dituzte erabilitako jaurtigailuen estalduren konbustioek eta espazioko armen probarako nahita egin diren lehertzapenek.
Jaurtigailu-zatien aurrez planeatu gabeko lehertzapenak, jaurtiketa egin eta urteetara gerta daitezke. Johnson Zentru Espazialeko Karl Henize-k dioenez, itxuraz jaurtigailu-zatietako erregaiak banatzen dituen pareta meheak korroitu egiten dira, honela erregaiak nahastu eta lehertu egiten direlarik.
Estaldura batzuk (Delta jaurtigailuarena, adibidez) hiru urte egon eta gero erretzen dira. Eta orain dela gutxi Ariane jaurtigailu-zati bat orbitan urtebete inguru egin ondoren lehertu zen, milioika zati jaurtikiz.
Espazioan nahita eginiko lehertzapenak gizakia espazioan sartu zenetik gertatu dira. 1950.eko hamarkadaren azken aldera Estatu Batuek buru atomikoak lehertu zituzten atmosferaren goi aldean eta orbita baxuetan. Eta belaunaldi batean zehar amerikarrek eta sobietarrek Lurraren orbita baxuan eginiko defentsa-probetan 10 milioi hondakin pieza inguru injektatu dituzte orbita baxu eta altuetan.
Houston espazio-zentruko ikerlariek batezbeste metro karratuko 54 zulo aurkitu zituzten Solar Maximun izeneko satelitearen paneletan.
Sobietar Batasunak 1982.eko ekainean proba antisateliteen geldialdia luzatzea erabaki bazuen ere, Estatu Batuek probak egiten segitu egin zuten. 1985.eko irailean Solwind, eguzki-ikerketan ziharduen satelitea, misil esperimental batek suntsitu zuen. NORAD-en datuen arabera Solwind satelitearen suntsiketak hiru mila zati hautemangarri eta zenbatu ezin ahala zati txikiagoz osatutako 480 kilometro luzeko lainoa utzi zuen. Proba honen ondoren ordea, espazioko objektuen aurkako proba antisateliteak debekatu egin zituen kongresuak. Baina espazioan nahita egindako lehertzapenik berriena 1986.eko irailean geratatu zen, Defentsa Estrategikorako Programaren saioen barruan.
Nahiz eta istripuz edo nahita lehertzapen gehiago sorterazi ez, jadanik orbitan dagoen zatiki-piloak hondakin gehiago produzi dezake. NASAko zientzilarien ustez, espazioko partikulek elkar jotzen duteneko abiadura izugarriak, segundoko 8-10 kilometro, ehundaka edo agian milaka partikula gehigarri sorteraz ditzake, elkar jotzen duten zatikien tamainuaren arabera. Partikula hauek gehitzeak beste satelite edo partikulekin talkak katen erreakzioan sorteraz ditzakete eta ondorioz Lurraren inguruan hondakin-gerriko bat agerterazi.
Jende askok uste ez badu ere, espazioa ez da autogarbitzailea. Lurretik hurbileko orbitan dauden objektuak atmosferara erakartzen errazagoak izan arren, 290 kilometrora dauden partikulek egunak eta hilabeteak beharko dituzte atmosferan berriro sartzeko. Eta orbitan irauten duten bitartean, satelite eta astronauten lanerako mehatxu dira.
Zientzi misioen erasogarritasuna
480 kilometrora (espazio-estazioak ezartzen edo teleskopioak eta bestelako satelite zientifikoak orbitan jartzeko ohizko altueran ari bazara), hondakin ingurunean zaude, diote adituek.
NASA 1983ko ekainetik aurrera hasi zen hondakinez kezkatzen. Garai hartan, seilu baten tamainuko txatar-zati batek Challenger Espazio–Jaurtigailua kolpatu egin zuen.
Era berean espazioko partikula hauek zer nolako kalteak sor ditzaketenaren proba grafikoa 1984ean Challenger-eko astronautek Solar Maximum Mission izeneko satelitea 563.265 kilometrora lau urte pasa ondoren berreskuratzea izan zen. Satelitearen mikrofotoetan milaka krater ikus zitezkeen kanpoko aluminioan.
Hubble Espazio-Teleskopioa 1988an jaurtikitzea espero da (17 urterako) eta posible da misio osoa burutu arte ez irautea. Hondakinek teleskopioa suntsitzeko ehuneko bateko posibilitatea dago; 5-10 milimetroko hondakinek jotzen badute bai behintzat.
Satelitearen kanpo aldean lanean ari diren astronautentzat oso arriskutsuak izan daitezke espazioko hondakinak.
Hamar zentimetroko zatiarekin edo haundiagoarekin elkarjotzeak, espazio-teleskopioa suntsitu egingo luke. Satelite askok ez bezala, Espazio-Teleskopioak hurbiltzen ari zaion hondakin-zati baten bidetik urruntzeko ez du motorerik. Tamainu horretako hondakinak hautemateak ez luke beraz lagunduko.
Lurretik eginiko astronomian dituen ondorioak
Space Shuttle eta Mir Sobietar espazio-estazioa bezalako objektu handiak begi hutsez erraz ikus daitezke. Beste batzuk ez dira begiz hautamengarriak, baina emultsio fotografiko sentikorrez bai. Lurretik orbita hurbiletako satelite gehientsuenak eta espazio-hondakinak ilunabarra baino ordu batzuk geroago edo egunsentia baino lehenago soilik ikus daitezke. Ez dira beraz oztopo Lurrean kokaturiko behatokientzat.
Baina Lurretik 36.000 kilometrora orbita geoegonkorretan dauden satelite apurtu eta jaurtigailu desintegratuen kasuan arazoa serioagoa izango litzateke, zeren zaborra etengabe ikusiko eta desintegrazio-epea infinitua izango bait da.
Lurrean kokaturiko astronomiarentzat, espazio-hondakinek sortutako arazoaren seriotasuna astronomoa egiten ari den ikerketa-motaren araberakoa izango da. Puntu distiratsu bat ortzean aztertzeak, adibidez, ez du arazorik. Argi-sarrera estua eta foku-distantzia f/8 eta f/11 artean duten espektrografoek ez dute eraginik jasango. Eta ikuspen-eremua 25 gradu karratu baino txikiagoa dutenek, oso noizbehinka jasotzen dute sateliteren bat.
Baina astronomoak ortzearen eremu zabalak aztertzen edo ia hauteman ezin daitezkeen objektuak fotografiatzen eta esposaketa luzeak egiten ari badira, plaketan satelite-arrastoak ager daitezke.
Biktima nagusiak, foku-distantzia txikiaz esposaketa luzetarako erabiltzen diren teleskopioekin egindako behaketak dira; Californiako Palomar Behatokiko Schmidt teleskopioekin eta Behatoki Anglo-Australiarrekoarekin egindakoak esate baterako.
Dena den, astronomo optikoek eritzi desberdinak dituzte hondakinek beren lana nola eragiten duten aipatzean. Batzuentzat satelite-arrastoak hain garrantzizkoak ez badira ere, beste batzuek arrastodun plakak erabat baztertzen dituzte; lantzen ari diren zientzia honetan eragin handiegia dutela kontsideratzen bait dute.
Jaurtigailu baten leherkuntza; Titan izenekoa kasu honetan. Eztanda lur-mailan ordez espazioan gertatu izan balitz, hamaika hondakinez beteko zukeen.
Hondakinetarako partikula minimoek irrati-transmisioekin interferituz irrati-astronomia ere honda dezakete.
Espazioa garbitu al daiteke?
Espazio-hondakina arazo serio bihurtuko da zerbait egiten ez bada. NASA eta beste zenbait konpainiatan ari dira ea Lurraren bueltan dagoen hondakina garbi daitekeen aztertzen. Prebentzioak, bestalde, praktikoagoa eta kostuaren aldetik efektiboagoa dirudi.
Sateliteak gero eta modularragoak dira, eta hau dela eta, kanpoko zenbait gailuren beharra gero eta txikiagoa da. Eta NASAren prozedura berri batek (hegalaldian jaurtigailuaren erregai guztia erabiltzen duenak) jaurtigailu-estaldurak lehertzearen arazoa baztertzen du.
Zer gehiago egin daiteke? Agian kontutan hartzekoa litzateke prebentzio-neurrien inguruan nazioarteko akordio bat lortzea. Zoritxarrez, nahita eginiko espazio-lehertzapenei buruzko debekua lortzea zaila izango litzateke; erabaki zientifikoa baino gehiago erabaki politikoa bait da. Nolanahi ere, nazioarteko espazio-hondakinei buruzko akordiorik gabe, bakarkako esfortzuak alferrikakoak izango dira.
Lurraren inguruko espazioa gizakiak zaborrez betetzen jarraitzen badu, tresna zientifiko finak gora bidaltzea arriskutsu bihurtuko da eta, ezbeharra gertatuz gero, garestia. Hubble Espazio-Teleskopioa bezalako misioa behar baino lehen itzaltzea edo desagertzea, kalkulaezinezko tragedia izango litzateke; zenbat informazio galduko litzatekeen edo horrelako beste bat orbitan jartzea zenbat kostatuko litzatekeen ez bait dago ebaluatzerik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-770150a4a157 | http://zientzia.net/artikuluak/fisika-newtondarren-faltsazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fisika Newtondarren faltsazioa - Zientzia.eus | Fisika Newtondarren faltsazioa - Zientzia.eus
Newtonen liburu famatua argitaratu zuenaren 300. urteurrena aurten ospatzen ari dela eta, Newton-en teoriari buruzko alderdi filosofikoaz aritzeko eskatu didate. Eta horixe egingo dut hain zuzen.
Newtonen liburu famatua argitaratu zuenaren 300. urteurrena aurten ospatzen ari dela eta, Newton-en teoriari buruzko alderdi filosofikoaz aritzeko eskatu didate. Eta horixe egingo dut hain zuzen. Fisika Newtondarren faltsazioa - Zientzia.eus Fisika Newtondarren faltsazioa
Fisika
Newton jakintsuak "Principia Mathematica" liburu famatua argitaratu zuenaren 300. urteurrena aurten ospatzen ari dela eta, Newton-en teoriari buruzko alderdi filosofikoaz aritzeko eskatu didate. Eta horixe egingo dut hain zuzen. Newton-en teoria, gaur eguneko zientziaren filosofo ospetsu zenbaitek nola ikusten duen azalduko dizuet. Baina kontuz! Filosofo horien jarrerak desmitifikatzaileegiak izango dira, eta beraz, zailak onartzen. Zuek duzue horretan hitza. Lan hau gainera, Newton-en mendeurrena ospatzeko "Elhuyar. Zientzia eta Teknika" aldizkariak argitaratutako azken artikulua da.
Metodo zientifikoa, metodo irekia
Metodo zientifikoak daraman prozesua ondokoa da:
Esperimentalki gertaera konkretu batzuei behatzen zaie. Behaketa konkretu hauek askotan enuntziatu singular hitzaren bidez adierazten dira.
Behaketa-multzo egoki bat daukagunean eta metodo induktiboa erabiliz, hipotesi orokor batera heltzen gara.
Gero hipotesi orokor horri lege deduktiboak aplikatuz, gertaera berriak deskribatzen dira eta baita indukzioa egin baino lehen genituen gertaera zaharrak ere.
Baina prozesu hau ez da ziklo horretan ixten. Denbora pasata lege berriarekin ados ez dagoen zenbait behaketa azaltzen hasten da eta anomalia horiek denborarekin handitu egiten dira, kalitatez nahiz kantitatez. Eta une historiko batean lehen genuen lege berria (edo teoria) krisian sartzen da.
Krisi horren erantzunak teoria berri bat sorterazten du. Beraz:
Sistema ireki honen prozesuan lortutako legeak gero eta eremu zabalgoak betetzen dituzte (L 1 L 2 L 3 ...).
Hau da hain zuzen, laburki esanda, metodo zientifikoaren funtzionamendua.
Newton-en metodoa eta metodo zientifikoa
Newton-en teoria izan da historikoki aipatu den adibidea metodo zientifikoaren funtzionamendua azaltzeko.
Newton-en garaian jadanik zenbait lege mekaniko ezagutzen zen (Kepler-en legeak, erorketa askea, itsas mareak, kometen legeak, etab...), baina lege horien arteko lokarririk ez zegoen. Newton-ek, abstrakzio- (indukzio-) prozesu baten bitartez mekanika orokor bat sorterazi zuen, mekanika klasikoaren oinarriak jarri zituen eta horen gain XVIII. eta XIX. mendeetan zehar oso edifizio konplexu eta heldua eraiki da.
Eraikuntza horretan Kant-ek parte hartu zuen Newton-en sistema fisikoari oinarri filosofikoa ematen. Euler-ek eta Laplace-k sistema fisikoaren matematizazioa betetzen dute Newton-en aparatuari izugarrizko boterea emanez. Zentzu horretan aipatzekoa da mekanika klasikoak fenomenoak aurresateko duen gaitasuna. Gaitasun hori publiko egin zen astronomiarekin.
1846. urtean Urano planetak bere orbitetan zituen anomaliak aztertzen (Newton-en grabitazioaren teoria erabiliz) beste planeta baten existentzia postulatu zen. Gottfried Galle astronomoak, geroago teoriak aurresaten zuen Ortzearen toki zehatz batean Neptuno aurkitu zuen. Horrela jende guztiaren artean Newton-en teoriaren baliagarritasun enpirikoa egiaztatu egin zen.
Eredu newtondarra bere heldutasunean oso sistema konplexua izango da eta sistema zinetiko-gorpuzkular deituko zaio. Sistema honen bidez unibertsoan garai hartan ezagutzen ziren fenomeno guztiak (elektromagnetikoak ezik) higiduran dauden zatikien funtzioan definituak agertzen dira).
Baina hain boteretsu eta osorik azaltzen zen sistema honetan ere, konfliktibo ziren behaketak sortzen hasi zitzaizkion. Adibidez, argiaren abiaduraz higitzen den jariakina ez dator bat mekanika klasikoak aurresaten zituen balioekin, atomoan dauden elektroien orbitek zergatik irauten duten misterioa da eta gorputz beltzaren erradiazioa zer esanik ez. Arazo guzti hauek (eta beste zenbaitzuek) mekanika klasikoa krisian jarri zuten, gaur egungo fisikaren muin diren teoriak sortu arte (Erlatibitatearen teoria eta mekanika kuantikoa).
Badirudi beraz (zientzilari askok horrela onartzen du) Newtonen teoriaren kasuan metodologia zientifikoaren funtzionamendua zehatz-mehatz betetzen dela.
Zientzia saltoka ote dabil
T.S. Kuhn, zientziaren filosofo ospetsuak dioenez teoria zientifikoak etengabeko eboluzioan daude. Eboluzio horretan aurrerakuntzak gertatzen dira, zeren teoria berriek zaharrek baino arazo zientifiko gehiago betetzen bait dute. Baina, eta hau da Kuhn-en erizpide originala, eboluzio horiek ez dira jarraiak; diskretuak baizik. Zientziaren historia aztertzen badugu, garbi ikus daiteke aldakuntza zientifikoak saltoka ematen direla eta prozesu zientifikoa iraultzen bidez gertatzen dela (eta ez metatzearen bidez).
Saltoka ari den prozesu honetan, jauzi bakoitzean paradigmaren (1) ordezkapen bat gertatzen da, paradigma berriak zaharra ukatzen duelarik. Beraz, teoria berriak ez du aurrekoa behar, prozesu baten katemaila bezala. Ez. Teoria berriak zaharra hautsi egiten du. Teoria (paradigma) zaharra eta berria elkartezinak dira; bateraezinak. Beraz, lehen metodo zientifikoan azaldu dugun eskema ez da baliagarri eta ondoko beste eran interpretatu behar da.
Eskema honen arabera (Kuhn-ena) teoria zaharrek ez dute ezer aportatzen berrietarako. Teoria bakoitzak gero eta ezagutzaren eremu zabalagoa estaltzen du, baina teoria horien arteko erlazio logikorik ez dago.
Honen arabera beraz, Einstein-en dinamika eta Newton-ena inkonpatibleak dira. Einstein-en teoria onartzen badugu, onartze horrek Newton-en teoria errefusatzera bultzatzen gaitu.
Newton-en mekanika eta Einstein-enaren arteko leizea gaindiezina
Mekanika erlatibistatik baldintza zenbait jartzen baldin bada (adibidez, inertzi sistemen arteko abiadura erlatiboa oso txikia bada) posible da mekanika newtondarra lortzea. Beraz, badirudi mekanika klasikoa erlatibitatearen barneko egitura berezi bat dela. Eta maila batean horrela da. Neurketarekiko, dudarik gabe, mekanika klasikoa eta erlatibista lotuta daude (lehena bigarrenaren kasu berezi bat da). Konbentzionalista batentzat eta instrumentalista batentzat hemen bukatzen da diskusioa, zeren eta teoriak Natura menperatzeko tresna erabilgarriak baino ez bait dira.
Newton 60 urte zituenean.
Baina errealistarentzat gauzak ez dira horrela. Errealistarentzat teoria zientifikoak tresnak dira.
Baina tresna horiek ez dira Natura menperatzeko bakarrik. Natura ulertzeko baizik. Eta horren arabera, teoria baten neurketak baino interes handiagoa hartzen dute kontzeptuek.
Esandako guzti hau oso garrantzitsua da Newton-en eta Einstein-en teoriak aztertzen ditugunean, zeren eta mekanika newtondarrak erabiltzen dituen kontzeptuak (luzera, masa, etab...) eta mekanika erlatibistak erabiltzen dituenak (luzera erlatibista eta masa erlatibista) zeharo desberdinak bait dira. Adibidez, luzera mekanika klasikoan espektroko uhin-luzeraren bidez definitua gelditzen da, baina luzera erlatibista definitzeko elementu berri bat sartzen da; inertzi sistemen artean dagoen abiadura erlatiboa. Masarekin beste horrenbeste gertatuko litzateke.
Hortaz, bi teoria horien esangura fisikoa desberdina da, nahiz eta egoera konkretu batzuetan neurketak berdin eman.
Baina ez hori bakarrik. Kuhn-en eta Feyerabend-en eritziz, teoria horiek ez dira desberdinak; baztertzaileak baizik. Alegia, mekanika newtondarrean masa kontzeptua erabiltzen badugu, horrek zera esan nahi du: erlatibitatean ezin dugula masa hitza erabili, eta hori egiten badugu (eta egiten da normalean) oso nahasketa arriskutsua sartzen ari gara teoria horren kontzeptualizazioan. Zentzu horretan hau esan daiteke: gaur eguneko zientzilari batzuk esfortzu handiak egiten ari direla masa erlatibista eta luzera erlatibista birdefinitzeko, teorian agertzen diren elementuak bakarrik erabiliz.
Jantziak Cambridgen XVII. mendean. 3. Trinity College delakoko graduatugabea. 5 Backelor of Arts. 7, 8, 9 eta 10 Master of Arts.
Bide honetatik abiatuz, hasieran izenburutzat agertzen zen esaldia baiezta daiteke: Newton-en mekanikaren eta Einstein-en mekanikaren artean gaindiezinezko leizea dago.
Nola baloratu teoria zientifikoak?
Orain arte esandakoarekin koherente izateko, eta ondorio bezala, honakoa baieztatuko dugu:
Einstein-en teoria egia baldin bada (eta oraingoz badela dirudi) Newton-en teoria faltsua da (nahiz eta baldintza konkretu batzuetan erabilgarria izan).
Erlatibitatearen ordezkoa sortzen denean, erlatibitatea faltsua dela esango dugu eta egiazkoa berria.
Teoria bati eska diezaiokegun gauza bakarra hau da: bere kontzeptuen arabera unibertsoaz ikuskera koherentea ematea.
Prozesu historiko honetan norantza bihur daiteke eta luzaroan faltsutzat hartuak izan diren teoriak berriz errekuperatuak izan daitezke. Materiaren uhin/gorputz izakeraren historia luzea, adibide argi bat izan daiteke.
Zientzia beraz, etengabe aldatzen ari da gero eta teoria zabalagoak eta konprenigarriagoak egituratzen, baina ez dakigu (eta ez dago jakiterik) egiazkoak edo faltsuak diren.
Teoria berri bakoitzak egiten duena, errealitateaz ikuskera berri bat ematea da.
OHARRAK
(1) paradigma Kuhn-en eritziz, mundu zientifikoak unibertsalki onartzen duen markoa da, non denbora-tarte luze batean fenomenoen interpretazioa nahiz ikerketa zientifikoa zuzentzen diren. Zentzu horretan beraz, Newton-en mekanika eta Einstein-ena paradigmen bi adibide garbi dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8427652ab18b | http://zientzia.net/artikuluak/islamiar-zientzia-kultur-zubi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Islamiar zientzia, kultur zubi - Zientzia.eus | Islamiar zientzia, kultur zubi - Zientzia.eus
Islamiarren sorrera, berez, 622. urtean izan zen, hots, Mahomet profetak Yatrib-era ihes egin zuen urtean. Hiri honek handik aurrera Medina izena hartuko zuen. Islamiar kulturaren jatorriak lehenagokoak ziren.
Islamiarren sorrera, berez, 622. urtean izan zen, hots, Mahomet profetak Yatrib-era ihes egin zuen urtean. Hiri honek handik aurrera Medina izena hartuko zuen. Islamiar kulturaren jatorriak lehenagokoak ziren. Islamiar zientzia, kultur zubi - Zientzia.eus Islamiar zientzia, kultur zubi
Islamiarren sorrera, berez, 622. urtean izan zen, hots, Mahomet (Muhammad) profetak Yatrib-era ihes egin zuen urtean. Hiri honek handik aurrera Medina (Madinat al-Nabi) izena hartuko zuen. Zer esanik ez, islamiar kulturaren jatorriak lehenagokoak ziren.
Mahomet eta familia.
Mundu musulmanak arraza, hizkuntza eta kultura desberdineko herriak besarkatu zituen, baina herri guzti hauen artean oinarri amankomun bat bazegoen: Arabiar Penintsula, hain zuzen. Penintsula hau, garai hartan ere, basamortu izateko bidean oso aurreratua zegoen, eta beraz, gizakiek bizimodu normala izateko zailtasunak baino ez zituzten aurkitzen. Horregatik tribu batzuk Pertsiar Golkotik abiatu ziren eta beste batzuk Syria eta Transjordania-ko oasietan kokatu ziren. Hala ere, Arabiar Penintsulako biztanleen eta penintsulatik at zeuden arabiarren artean ez dago bereizketa egiterik; bien arteko mugagabeko basamortu jarraiek eta bizikera nomadak jatorrizko loturari eutsi bait zioten.
Islamaren sustraiak
Baina, basamortu horiek islamiar munduaren kultura baldintzapetzen zuten. Hasteko, basamortuek bizimodu tribala iraun erazten dute eta baita bizimodu-mota honek berekin duen guztia ere: elkarbizitzaren oinarria hurbiltasuna da eta hurbilekoa edo lagunurkoa tribukidea da, hots, odol berekoa eta ez besterik. Hasierako kontzeptu fisiko hau, gero ahaidetasun izpiritualera hedatuko da. Bestalde, basamortuek gosearen mamutzarra plazaratzen zieten behin eta berriro.
Beraz, uraren, bazkaren eta abereen urritasuna zela eta, ondasun guzti hauen jabegoaren eztabaida oso garrantzitsua zen. Aldi berean, eguraldiaren zakartasun eta zailtasunak (hondar-ekaitz batek biziaren azkeneko aztarna ere garbi zezaken) pentsakera fatalista (ia arduragabetasuna sortzerainokoa) eta, erraz uler daitekeenez, menturarako izpiritua bultzatzen zituen. Mundu honek VII. menderarte geldirik iraun zuen. Baina, mende horretan Mahomet-en bultzada izpirituala dela eta, mundua konkistatzera abiatuko zen.
Esandako testuinguru gogor honetan sortu zen Islama. Islamaren erlijio-ikuspegiaren funtsa, hauxe da: Munduaren jaun eta sortzaile den Jaungoiko bakar batean eta bere azkeneko profeta den Mahomet-en sinestea. Baina, islamaren jaiotzak erlijio-helburuarekin batera helburu soziala ere bazekarren, hau da, arabiar guztien batasuna lortzearena. Helburu hau erdiesteko, islamak zenbait lotura-elementu desberdin bereganatu zuen: judutar jatorriko sineskera batzuk (Testamentu Zaharreko aipamenak, bereziki), kristautasunaren beste batzuk (Jesus eta Ama Birjina) eta arabiar paganismoaren hondarrak (Ka'ba-ren gurpena).
Islamaren erlijio-biziaren oinarrian fedea, otoitzak, baraua, limosna eta bizian zehar gutxienez behin Meka-ra erromes joatea zeuden. Oso laster, horiei Gerra Santua gehitu zitzaien. Hasieran, azkeneko hau tribu nomaden harrapaketa-espedizioen ondorengoa baino ez zen, nahiz eta geroago beste esangura berezia hartu.
Islamaren mundu honetatik (galbahe honetatik) antzinako kultura (grekoena bereziki) iragan erazi zen, horrela islamiar kultura sorteraziz. Kultura honek VII. mendetik XI.erarte munduko lema gidatu zuen. Baina, hori ulertzeko islamaren hedakuntza ikusi behar da aldez aurrertik.
X. mendean bere gailurreraino iritsi zen islamaren hedakuntza, zalantzarik gabe Mahomet-en predikuekin erlazionatu behar da. Mahomet 622ko uztailaren 16an Meka-tik atera zen Medina-rako bidea hartuz. Denbora iragan ondoren eta nahiz eta borrokatan beti irabazle atera ez, Meka-ra garaile itzuli zen. Bere heriotzerako, 632ko ekainaren 8rako, ia Arabiar Penintsula osoak islama onartua zuela eta batasuna egina zegoela esan daiteke. Arabiarrak, fedearen bitartez elkartuta eta gerrarako ezaguera gutxiko agintarien gidaritzapean mundua konkistatzera abiatu ziren.
Islamaren hedakuntza
XII. mendeko mapa mundia; Alldrisi-k egindakoa. Goikoa, behekoa baino modernoagoa da, nahiz eta azkena XIV. mendea Frantzian egina izan.
Ondorioak guztiz onak eta bapatekoak izan ziren beraientzat. Hori ulertzeko, bereganatu zituzten herrien egoera kaskarra eduki behar dugu kontutan; baina hala ere, mendea baino epe txikiagoan egindako hedakuntza ikusita, harridura baino ez zaigu sortzen: 636. urtean Syria, Mesopotamia 637. eta 641. bitartetan, Palestina 640. ean eta Egypto 642.ean. Aldi berean Pertsiar Golkoa eta Indiar Ozeanoa inguratuz, 637.ean Pertsiara sartu eta 656.ean menperatu zuten. 670.ean Afrikako iparraldea eta Tunisia hartu zituzten eta Marokko 698.ean. Iberiar Penintsulara 711.ean sartu ziren, eta 721.ean, Pirinioak gaindituz Rhodano ibaiaren ertzetaraino iritsi ziren.
Baina, 732.ean Poitiers-en jasan zuten hondamena zela eta, Europatiko zabalkuntza gelditu egin zen. Dena dela, bitartean Ekialdetik jarraitu zuten, eta XI. mendearen hasieran Sicilia, ekialdeko Afrika eta
Madagaskar bereganatu ondoren, Indiaraino heldu ziren. Hala ere, mende honetan dinastien arteko borrokak eta sortutako sekta desberdinen arteko gorabeherak medio, islamaren deseraketa politikoa nahiz erljiosoa hasia zegoela esan behar da.
Lehenengo urratsak
Dena dela, beren hedakuntza hasi arte arabiarrak erabat isolaturik zeudenik ez dezagun pentsa. Aldez aurretik mugetako zenbait tribu, erromatarrekin eta bizanziar grekoekin harremanetan zegoen eta beraiengandik zenbait ikaskizun jaso ere egin zuten. Horregatik, arabiar batzuk bizanziar inperioaren zerbitzu zibilean lan egiten (Syrian, bereziki) ikus ditzakegu. Beraz, islamaren leherketa izan aurretik arabiarren artean zenbait pertsona jakitun egon bazegoen eta horrek zientzia grekoak gero egingo zuen zenbait ekarpen berenganatzea erraztu egingo zuen.
Hauetako tribu batek, Omeia izenekoak, erromatarren aliatu izan ondoren Syria osoa hartu zuen lehenengo kalifaldiari Damaskon 661. urtean hasiera emanez. Omeiak hasieratik helenizatuta zeuden eta Damaskon zientzilari batzuk elkartu ondoren 700. urtean behatoki astronomiko bat eraiki zuten. Baina, arabiar helenizatu hauek ez zeukaten erlijioaren fanatismoak sorterazten zuen bultzada eta indarra eta 747. urtean Abassid-en menpera erori ziren. Hauek beren kalifagoa Bagdad-en ipini zuten. Abasidak, helenizatu baino gehiago pertsiartu egin ziren, menperatu zuten lurraldearen kultura bereganatuz.
Horregatik pertsiarren bideari jarraituz, V. mendean Jundishapur-en medikuntza eta astronomiako eskola bat eraiki zuten. Eskola honetara, bigarren kalifa abassidak (al-Mansur-ek, alegia) Bagdadera kanpoko zientzilari batzuk ekarri zituen. Hauen arteko Manka indiar astronomoak, bere lurraldeko zientzilan batzuk (Siddhantak, Txaraka eta Susruta) arabierara itzuli zituen. Hirugarren kalifak, Harun al-Rasid-ek hain zuzen, lan grekoen originalak biltzea agindu zuen eta laugarrenak, al-Mamun-ek, 828. urte inguruan lan horiek itzultzeko Jakinduri etxea sortu zuen.
Bertako itzultzaile nagusiena Hunayn ibn Ishaq (809-77) nestoriarra zen. Honek Galenoren medikuntzari buruzko idazlan gehienak itzuli zituen eta baita Ptolomeoren astronomia ere. Bera hil ondoren, lan hau laurogeitamar bat ikaslek eraman zuten aurrera eta hauen artean bere semea aipatu behar dugu. Honek Ptolomeo eta Euklidesen lanak itzuli zituen. Bere iloba Hubays-ek berriz, Hippokratez eta Dioskoridesen lanak.
Al-Mamun-ek 829.ean Bagdaden behatoki astronomiko bat fundatu zuen. Bertan, al-Fargani-k hasiera eman zien bere behaketa astronomikoei. Hau hil ondoren (850. urte inguruan) al-Battani eta ibn Quorra sabeoek, hots, astroen gurtzaileek, lan horri jarraipena eman zioten. Gizon hauek Mesopotamiako Harran-etik zetozen. Han antzinako babiloniar erlijioak, bere astrologia eta astroen gurpenarekin sabeo izeneko sektaren itxura hartuz tinko iraun zuen XIII. menderarte, hau da, mongoliarrek desegin zuten arte. Al-Battanik-k lortutako ekliptikaren inklinazioaren eta ekinokzioen prezesioen balioak, Ptolomeorenak baino zehatzagoak izan ziren. Bide batez eguzkiaren eszentrikotasuna aldatuz zihoala ere aurkitu zuen. Garai hartan, al-Juwarizni-k indiar zenbakiak nahiz kalkulu bideak mundu musulmanera sartu zituen.
Medikuntza
Ibn Maymun
1135-1204
Medikuntz arloan lehenengo idazle musulmana al-Razi (865-925) dugu. Hau Bagdad-en aritu zen lanean eta ehun lan baino gehiago idatzi zituen. Ezagunena Liburu Osoa izenekoa da eta bertan garai hartan ezagutzen ziren medikuntza greko nahiz indiar edo Ekialde Hurbilekoa aurki daitezke. Behar bada, txinar medikuntzari ere zerbait zor zitzaion, zeren jakin izan denez txinar jakintsu bat al-Razi-rekin (mendebaldean Rhazes) urtebete baino gehiago egon zen arabiera ikasten eta Galenoren lanak txinerara itzultzen.
Hala ere, dirudienez Galenok txinar medikuntzan ez zuen eragin handirik izan, baina txinarren artean hain garrantzi handia izango zuen pultsuaren esanahia hurrengo sendagile musulman nagusiaren Medikuntzaren Kanona izeneko lanean agertzen da. Sendagile hau Bujara-ko Ibn Sina (Avicena), 980-1037, da. Ez al-Razi-k eta ez Ibn Sina-k ez zituzten Galenoren teoriak hobetu, baina praktika aldetik askoz droga-kopuru handiagoa ezagutzen zuten.
Alkimia arabiarra
Nahiz eta Alkimiaren aztarnak oso antzinatik etorri, arabiarren artean berebiziko garrantzia lortu zuela (IX. mendean bereziki) aitortu behar da. Bere aintzindaria Yabir ibn Hayyan, izengoitiz Mistikoa , zen. Gureganaino heldu diren Yabir-en (edo Geber-en, mendebaldean ezagutzen zen bezala) lanak, dirudienez X. mendean sekta mistiko batek ( Garbitasunaren Anaiak izenekoak hain zuzen) egindako bilduma da. Alkimiak nahiz alde batetik erlijio mistikoarekin eta bestetik kimikarekin erlazionatuta egon, betidanik nolabaiteko alderdi ez-ofizial bat izan du.
Islamean erlazio horiek beste inon baino argiago agertzen ziren. Erlijio musulman ortodoxo ofiziala sunni izeneko sektarena zen, baina jendearen artean sufien mistika oso zabalduta zegoen. Sufien arteko sekta erradikalenetako bat, qarmata izenekoa zen; hauen ustez gizaki guztiak berdinak dira, eta berdintasun hori lortzeko hezkuntza zen beharrezkoa. Horregatik eskolak eraikitzeari ekin zioten eta baita entziklopediak prestatzeari ere.
Oso oso interesatuak zeuden artisauntzan, eta islamean artisau-elkarteak beraiek garatu eta antolatu zituzten. Beren ideiak zabaltzeko hiri desberdinetan eskolak ireki zituzten. Horietako batean, Basora-koan hain zuzen, alkimiaren oinarrizko gorputza idatzi zuten. Gorputz hau, idazten hari ziren entziklopediaren atal bat baino ez zen. Entziklopedia hartan berrogeitamabi ataletik hamazazpi gai zientifikoak ziren. Lan hau Bagdad-eko sunni ortodoxoek heretikotzat hartu ondoren, erre egin zuten. Azkenik, XI. mendean Garbitasunaren Anaiak ezabatuak izan ziren.
Grekoengandik musulman ortodoxoek heredatu zuten arrazonamendu deduktiboaren aurka zeuden Garbitasunaren Anaiak . Arrazoiaren gainean misterioak ipintzen zituzten eta hauek aztertzeko bide enpiriko bat erabil zitekeela onartzen zuten. Beren eritziz gizakia, unibertso osoaren mikrokosmo bat baino ez da. Ideia hau, mundu guztiko, alkimilari nahiz mistikoentzat oso gustagarria izan da beti. Ideia honen arabera arabiar alkimilariek ezagutzen zen munduaren egituraren eta gizakiarenaren arteko analogia plazaratu zuten lehenengo aldiz.
Kimikaren arloan substantzia naturalak bi sailetan banatzen zituzten: gorputzak eta izpirituak . Sailkapen hau eta gizakiengan onartzen zituzten gorputza eta arimarena analogoak dira. Izpirituak substantzia lurrinkorrak ziren bitartean, ez-lurrinkorrak gorputzak ziren.
Alkimialari musulmanek gauza guztiak, eta metalak bereziki, merkurioaren eta sufrearen printzipioen arteko interakzioaren bitartez osatuta zeudela pentsatzen zuten. Teoria hau ez zen erabat originala. Sufrearen printzipioa (esentzia eraginkorra, arra eta sukoia) txinoen Yang-a eta Aristoteles-en Meteorologiaren hats ketsua da. Merkurioarena, aldiz (esentzia hartzailea, emea eta likidoa), txinoen Yin-a eta Meteorologiaren hats bustia. Musulman hauek metalen transmutazioa onartzen zuten eta beraz, metal batetik hasi eta beste bat lor zitekeela sinesten zuten. Grekoek ezagutzen ez zituzten substantzia kimiko batzuk erabiltzen zituzten, hala nola, azido mineralak eta gezala. Azken honi Txinako elurra deitzen zioten.
Papergintza
Medikuntz liburu bateko anatomi irudia.
Papergintza musulmanek txinarrengandik jaso zuten, gero mendebaldera eramateko. Samarkanda-ko borrokan (704. urtean, hain zuzen), musulmanek zenbait paperegile txinar harrapatu zuten eta hauek beren teknika erakutsi zieten. Ondorioz, 751. urtean Samarkandan bertan papera egiteko musulmanen lehenengo lantegia ireki zen. Bigarrena, 793.ean eraiki zen Bagdad-en. 900. urterako Egypton zegoen teknika hau eta 1100. inguruan Espainiara sartu zen, handik Europako iparraldera iragateko.
Baina, hasieran mertzenari ziren selyuquie -ak, pixkanaka-pixkanaka kalifatzaren kontrola hartzen ari ziren eta lortu ondoren Bagdad-en izugarrizko gainbeherakada kulturala gertatu zen. Zenbait jakintsuk turkoekin segitu zuen; 1.123.ean hil zen Umar Jayyam olerkari eta matematikariak adibidez. Honek Al-Juwarizmi-ren matematika garatu zuen eta azkeneko honek ekuazio koadrikoak baino estudiatu ez zituen bitartean, berak kubikoak garatu zituen.
Beste batzuk, aldiz, ekialdera abiatu ziren; India musulmanera, hain zuzen. Al-Biruni pertsiarra esate baterako, Gazna-n, Afganistan-en gelditu zen eta bertan Indiako historia idatzi zuen. Hala ere, gehiengoak mendebaldera joko du; Alkairo aldera bereziki, bertan Jakinduri etxea 995.etik eraikita zegoen eta.
Basora-tik zetorren Ibn Al-Haytan (Alhazen), 965-1038. Jakintsu hau optikaz arduratu zen batipat eta Euklides eta Ptolomeo-ren teoriaren aurka zegoen. Bere ustez, argi-izpiak ikusten ziren objektuetatik zetozen begietara, eta ez alderantziz, antzinakoek pentsatzen zuten bezala. Bestalde, izpi hauek edozein iturritik esferikoki hedatzen zirela esaten zuen. Berak egindako lenteei buruzko ikerketa esperimentalak zirela eta, gaur eguneko lenteen teoriatik oso oso hurbil ibili zela esan behar da. Errefrakzioaren arloan Ptolomeoren legea, hots, bi inguruneren arteko distantzia batean errefrakzio-angelua eta eraso-angelua proportzionalak izatea egia dela (baldin angeluak oso txikiak badira, eta ez bestela) frogatu zuen.
Garai hartan Alkairo-n lanean ari zen beste jakintsua, Ibn Yunus astronomoa dugu. Hau 1009.ean hil zen. Bere aurreko bi mendeetan egindako behaketa astronomiko guztiak bildu ondoren, taula astronomiko berriak prestatu zituen. Bera baino pixka bat lehenago, Alkairon bertan Al-Mas'udi aurki dezakegu (957.ean hila). Honek Natur Historia entziklopedikoa idatzi zuen eta bertan munduan egindako haizerroten lehenengo adierazpena irakur daiteke. Errota hauek ardatz bertikala zeukaten eta untzi baten antzerako belak zituzten.
Egyptoko fokua
Egypton garapen zientifikoak, ayyubiar sultanekin aurrera egin zuen. Dinastia honen fundatzailea izan zen Salah al-Din (Saladino). Mediku bezala, Espainatik Ibn Maymun (Maimonides) judutar filosofoa eraman zuen. Ibn Maymun-en (1135-1204) lan gehiena filosofikoa zen, baina medikuntzaz ere arduratzen zen, Galenoren zenbait teoria kritikatuz. Kritika honetan zehatzagoa izan zen. Alkairon bertan, pixka bat geroago aritu zen Damaskotik etorritako Ibn al-Nafis (1210-88) medikua.
Honen eritziz bihotza banatzen duen horma (septuma, alegia) Galenoren eritziaren aurka solidoa eta pororik gabekoa zen, hots, odolak bere barnetik ez zeukan pasatzerik eta beraz, eskuineko bentrikulutik ezkerrekora joateko biriketatik iragan behar zuen. Horregatik, Ibn al-Nafis-ek zirkulazio txikiko teoria plazaratu zuen, baina zoritxarrez bere teoria hau ez zen zientziaren gorputzean sartu eta ahaztuta gelditu zen.
Espainian, zientzilari musulmanen hirugarren taldea aurki daiteke. Han Damaskoko lehenengo omeiar kalifatzaren ondorengo batek 755.ean Al-Andalus izeneko erreinu independentea fundatu zuen. Bertako Cordoban 970. urtean liburutegi bat eta akademia zientifiko bat ireki zituen. Geroago, antzerako eraundeak beste hirietan ere eraikiko ziren; Toledon bereziki. Garai hartan Abu-l-Qasis (Abulkasis) Cordoba-ko gorteko medikuak hogeitamar ataleko medikuntzari buruzko lan ikaragarria idatzi zuen. Azkeneko atalean kirurgia aztertzen da. Gai hau musulmanek nahikoa baztertuta zeukatela esan beharra dago.
Cordoba. Islama Espainian
Cordoba-ko Al-Zar-qali (Azarkiel: 1029-87) izeneko astronomoak 1080.ean toledotar taula astronomikoak egin zituen eta Ptolomeoren zeruaren eskema aldatu egin zuen. Espainiako musulmanek Aristotelesen eragina zela eta munduaren sistema fisikoki errealaz sinesten zutenez gero, ptolomeoar sistema gogor kritikatzen zuten. Korronte honek bere isladapen filosofikoa Ibn Rusd-en (Averroes: 1125-98) lanetan aurkitu zuen.
Kirurgi tresnak.
Mugimendu honi Zaragoza-ko Ibn Bayya-k (Avenipace-k 1139.ean hila) eman zion hasiera, gero Granada-ko Abu Bakr-ek (Abubacer-ek, 1185.ean hila) eta Al-Bitruyi-k (Alpetragius-ek 1200. urte inguruan hila) eman zioten jarraipena. Ptolomeo-ren epizikloaren adierazpidea arbuiatu egin zuten, beren ustez planetek puntu geometriko baten inguruan ez eta zentru-gorputz erreal baten inguruan biratu behar dutelako.
Beraz, Aristoteles-ek onartutako Eudoxo-ren homozentru-esferen sistema oinarritzat hartuz, zeruen sistema berri bat eraiki nahi izan zuten. Saiakera honetan ez zuten arrakastarik izan. Eudoxo-k berak ez zuen planeten hurbilketa eta urrunketa adierazterik lortu, eta pentsa daitekeenez XII. mendean ezagutzen ziren zerutar gorputzen higiduren zailtasunak adierazteko askoz ere korapilotsuagoak ziren.
Espainian musulmanen zientziak, zenbait hiritan kristauek menperatu ondoren ere, segitu zuen; Toledo-n bereziki (hau 1085.ean izan zen hartuta). Bide horretatik zabaldu zen gero mendebaldera. Bide honen bitartez iritsi zen papergintzaren txinatar teknika ere. Dirudienez musulmanek mongoliarren inbasioen aurretik ez zuten ez bolbora eta ez su-armarik ezagutzen. Ezta txinatarren inprimatzeko sistemarik ere. Txinatarren inprimatzeko tekniken lehenengo adierazpena, Al-Banakati (1200 urte inguruan) pertsiar musulman jakintsuaren lanetan agertzen da.
Mongoliaren eragina
Mongoliarrek Asiako mutur bateko ekialdeko kalifatzaren partea bereganatu zuten bitartean, Sung txinatar dinastiak beste muturra menperatu zuen. Nahiz eta hasieran bai batak eta bai besteak arabiarrak baino basatiagoak izan, oso laster menperatutako herrien kultura bereganatu egin zuten. Horregatik mongoliarren konkistak bukatu ondoren, ekialdearen eta mendebaldearen arteko erlazioak lehen baino askoz ere errazagoak ziren. Ondorioz, Marko Polo-k (1254-1324) Txinaraino joan eta bertan bulego inperialean goi-mailako postua lor zezakeen edo Mar Jaballaha (1244-1317) txinatarra mendebaldera etorri ondoren nestoriarren patriarka izendatua izan zen.
Mongoliarren lehen erasoak Txinaren aurka joan ziren, Gengis Khan-en gidaritzapean (1214. urtean). 1233.ean Souboutai jeneralak Pien Ching-en zegoen txinatarren munizio-fabrika konkistatu zuen, eta langileei bizia barkatu zienez gero, 1235.ean Europako kanpainarako bolbora nahiz granadak erabili ahal izan zituen. Hau dela eta, behar bada Europan bolbora eta su-armak mongolen eskutik sartu ziren. Bide beretik etor zitekeen beste aurrera bidea, inprenta da. Jadanik Txinan argitaratzen ziren barajak mongoliarren inbasioen ondoan agertu ziren Europan, eta tradizioak dioenez, beren jatorria ekialdea da. Trukean, hamahirugarren mendean Txinara Europatik mongoliarren bitartez alkohol-edari distilatuak eta betaurrekoak heldu ziren.
Mongoliarrek txinatar zibilizazio osoa beregantu zuten eta administralgoan zeuden letratuak erabili zituzten nahiz eta goimailako postuetan Marko Polo bezalako atzerritarrak ipini. Pekin-en behatoki bat ireki zuten eta mendebaldeko musulmanen eta bertako txinatarren ardurapean jarri gainera. Garai eta zibilizazio hartako zenbait tresna kontserbatu egin da. Paris-en, adibidez, 1362.ean Samarkanda-ko Abn Ahmad-ek Pekin-eko bere nagusi mongoliarrentzat prestatutako arabiar eta txinatar hizkiz idatzitako ilargi-taulak kontserbatzen dira.
Mendebalderago, Gengis Khan-en bilobak (Hulagu Khan-ek) 1258.ean Bagdad menperatu ondoren ekialdetar abassidar kalifatzari bukaera eman zion. Hulagu Khan-ek Azerbaidjan-en (Maragha-n, bereziki) behatoki bat zabaldu zuen eta bertako Visirraren eskutan (aldi berean astronomoa zen eta) jarri zuen. Behatoki honetan 400.000 idazlan baino gehiago pilatu ziren eta bertara leku guztietako astronomoak hurbildu ziren.
Behatoki hartatik hurbil 1294. ean moneta-papera argitaratu zen eta argitarapen honetan letra txinatar etaarabiarrak erabili zituzten. Zenbait urte georago, Rasid al-Din (1247-1316) pertsiar medikuak txinatarren inprimaketa-bideen adierazpen zehatza eman zuen. Mongoliarren zientziaren azkeneko bultzada, Ulugh Beg-ek (1394-1449), Tomerlan-en bilobak, eman zuen, 1420ean Samarkanda-n behatoki astronomiko bat eraikiz. Bertan Hiparko-k ikertutako izarren posizioak berriro kartografiatu ziren eta Tycho Brahe-ren (XVI. mendean) aurreko zehatzenak dira.
5.0/5 rating (3 votes) |
zientziaeus-0f5e4fa91f1b | http://zientzia.net/artikuluak/biogasa-mozkin-garbia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Biogasa: Mozkin garbia - Zientzia.eus | Biogasa: Mozkin garbia - Zientzia.eus
Gaur eguneko zibilizazioari atxekitzen zaion ezaugarrietariko bat
Gaur eguneko zibilizazioari atxekitzen zaion ezaugarrietariko bat Biogasa: Mozkin garbia - Zientzia.eus Biogasa: Mozkin garbia
Gaur eguneko zibilizazioari atxekitzen zaion ezaugarrietariko bat hondakin produzitzaile izatearena da, eta egon badago arrazoirik horretarako. Izan ere, munduko hiririk handienetan, biztanle bakoitzak milaka kilo zabor produzitzen ditu urteko eta honek arazo latzak dakartza: Zer egin hondakin-mordo honekin?
Biogasa instalazio industrialean lortzeko metodoetako bat.
Hondakin likidoak jasotzeko kobaina.
Bero-trukagailua: hemen hondakinak tenperatura jakin bateraino berotu egiten dira.
Erreaktorea, non substantzia organikoen hartzidura gertatzen den.
Biogasa bildu eta metatzeko tanga zilindrikoa.
Biogasaren irteera.
Lohi-irteera. Hau substantzia aktibo biologikoak produzitzeko nahiz ongarri gisa erabilia da.
Hiri hauen ingurumarietan ez dago jadanik tokirik zabortegiak kokatzeko eta zaborrak gero eta urrutirago eraman behar izaten dira. Hondakinak urrezko bihurtzen ari dira; hauen garraioa eta ezabapena izugarri kostatzera iritsi da.
Gainera kontutan eduki behar da hondakin-produzitzaile ez direla hiritar indibidualak bakarrik; beste zenbait enpresak ere laguntzen diete egiteko horretan.
Egia da hondakin hauetako asko berez itzuliko dela naturara. Baina noiz? Substantzien errotazio naturalaren abiadura oso motela da prozesu teknologikoenaren aldean. Gainera hondakina abandonatzen bada, kutsakor ere bihurtzen da ingurugiroaren kaltetan.
Egokiena, gizarteak produktuaren norabidea aurrez planifikatu izana litzateke. Baina zientzia arazoa konpontzen saiatu arren, gaiak korapilotsu darrai.
Ondorengo lerroetan, arazoa konpontzeko ahalegin horretan aurkitutako bide batez arituko gara, hau da, hondakinak biogas bihurtzeaz. Dirudienez arrakasta handia duen bidea da bestalde.
Hona hemen ganadu-hondakinetatik biogasa eta ongarrien produkziorako eskema:
Ganadutegia
Lohia lurrean sartzea.
Soroetako euri artifiziala.
200 urte igaro dira dagoeneko aire sukoia edo metanoa aurkitu zenetik. Gas hau, substantzia organikoen deskonposizioa oxigenorik gabe gertatzen zen edonon aurki zitekeen. Urtegi, aintzira, ibai, itsaso eta kloaketako uretako lohian metanoa eratzea prozesu biologikoa dela frogatuta dago; bakterio anaerobikoei, hots, oxigenorik gabe bizi diren bakterioei esker buruturiko prozesua bait da.
Baina ez hori bakarrik. Ideia hau garatuz, substantzia organikoak metano bihurtzearen prozesu hori lurraren sabelean ere gertatzen dela frogaturik dago, eta ondorioz, mendetan zehar eratutako gas naturalaren hobi asko bakterioen iharduera bitalaren ondorio lirateke.
Ondorengo urratsean, metanoaren jatorri biologikoari eta ekologi arazo larriei buruzko teoriak, hondakin organikoez industrialki metanoa elaboratzearen ideia ikertzaileengan txertatzen saiatu ziren. Zibilizazioaren borondatez egindako prozesu teknologikoen abiadurak substantzien naturako berezko errotazioarenak baino askoz handiagoak badira, zergatik ez azeleratu substantzia organikoen erabilera-mekanismoa? Bakterioei erosoak gerta lekizkiekeen baldintzak jarri, eta planetaren erraietan baino bortitzago sortuko lukete metanoa.
Ideia honetatik abiatuz hasi ziren ganadutegietan sortutako hondakinetatik biogasa eta ongarriak lortzeko lehenengo instalazioak eraikitzen. Gerora ugaldu egin dira. Paraleloki bioenergetikaren beste bide batzuk ere urratzen hasi ziren, hala nola, organikoak, gasaren sintesia, gasolina artifizialaren lehengaia, etab... Baina hala eta guztiz ere, biogasa lortzeko bideari ikusten zitzaion irtenbiderik egokiena.
Metanoaren produkzio-mekanismoa
Biogasaren erabilpenerako aukerak aztertu baino lehen, metanoaren produkzio-mekanismoaz zertxobait adieraziko dugu.
Granja eta baserrietan animaliak hazteko metodo berrien aplikazioz hondakin organiko asko pilatzen da. Txerritegietan sortzen den txerri-gernuaren maneiuak eta oilategietako hondakinen maneiuan planteatzen diren arazoak ezagunak dira esaterako. Biogasa konponbide bat izan daiteke.
Biogasa substantzia organikoen hartziduraren ondorioz eratzen da; hartzidura hori, 1etik 9 mila m3-ko erreaktore berezietan, egoera guztiz anaerobikotan mikroorganismoen nahasketa naturalaren bidez gertatzen delarik. Egia da erreaktoreetan kargatzen diren hondakinek oxigeno-kantitate jakin bat badutela, baina hori anaerobiko fakultatibo deituriko bakterioek berehala zurgatuko dute. Bakterio hauek gai dira gas bizigarrian garatzeko edo hori gabe bizitza-mota anaerobikoa eramateko.
Hartzidura-tenperatura hondakinen eta hauen kutsaduraren arabera aukeratzen da. Hondakinak sanitarioki garbiak badira, erregimen mesofilikoa (30-40°C) erabiliko da. Eliminatu behar diren mikrobio arriskutsuak, brelminto-arrautzak, belar txarren haziak, etab.... baldin badituzte, edo prozesua azeleratzea garrantzitsua baldin bada, erregimen termofiloa (55-60°C) izango da aukeratuko dena. Hain tenperatura handitan, mikroflora patogenoa entregatu egiten da eta prozesu berak 20 egun ordez 5-10 bat irauten ditu.
Erreaktoreetan, substantzia organikoak transformazio-bide korapilotsua igarotzen du. Lehenengo polimero biologikoak (proteinak, koipeak, polisakaridoak, azido nukleikoak eta beste zenbait) bakterio-talde berezi batzuen eraginez hidrolizatu egiten dira, konposatu sinpleagoak (pisu molekular handiko alkoholak, azido organikoak, peptidoak, aminoazidoak, etab...) eratzen direlako.
Haiek, bestalde, bakterio azidogenoekin hartzitzen dira; azido koipetsu hegaskor, pisu molekular txikiko alkohol, hidrogeno, gas karboniko, amoniako eta hidrogeno sulfuro bihurtzen dira. Substantzia hauek ondoren, beste deskonposizio-prozesu bat jasaten dute, azido azetiko eta formikoa, hidrogenoa, gas karbonikoa eta mikroorganismo azetogenoak lortzen direlarik. Azkenik, bakterio metanogenoek burutzen dute biogasa askatzearen lana, zeinaren osagaiak metanoa (%70eko proportzioan) eta gas karbonikoa (%30) izaten bait dira.
Granja eta baserrietan animaliak hazteko metodo berrien aplikazioz hondakin organiko asko pilatzen da. Txerritegietan sortzen den txerri-gernuaren maneiuak eta oilategietako hondakinen maneiuan planteatzen diren arazoak ezagunak dira esaterako. Biogasa konponbide bat izan daiteke.
Ganadutegi eta hegazti-granjako hondakinek berez dute mikroorganismoen lan -nahasketa. Hauen aktibitate bitalerako nahikoa da substantzia organikoak deskonposa daitezen tenperatura egokia pH-a (hau da hidrogeno-ioien kontzentrazioa) eta lehengaia erreaktorera iristeko abiadura jakina aukeratzea. Beste hondakin batzuetan erreaktoretan hartzitzeko, horretarako bereziki prestatutako kultibo-nahasketa gehigarria sartzen da. Oraingoz, sistema metanogenetikoa ez dago nahikoa aztertua, baina fidagarritasunez funtzionatzen du eta zabortegiko ia substantzia organiko guztiak erabiltzea posible da.
Substantzia organikoen deskonposizioan ez da biogasa soilik eratzen; nitrogeno mineralizatua, fosforoa, potasioa, etab... dituen lohia ere lortzen da. Lohia ongarri gisa erabil daiteke.
Zabortegietan alferrik galtzen da materia organikoa.
Biogas-zentraletan lohia hirietako gorozki-uren jalkinak elaboratzearen ondorioz lortzen da. Erreaktoretan, tenperaturaren (50-55°C) eraginez egiazko purifikazio sanitarioa jasaten du eta horregatik gai da nekazaritzan erabiltzeko.
Teknologia honek beste ildo batetik ere jo du. Hartzidura-abiadura bostkoiztea lortu da. Erreaktorean hartzitutako biomasa-zatia atera eta tutueriatik datorren lehengaiarekin nahasten da. Gainera mikrobioek eragindako substantzia organikoen deskonposizioa, hau erreaktorera iritsi baino lehen hasten da. Prozesu nagusiaren aldizkotasuna bost aldiz txikiagoa izatea lortu da, eta ondorioz, baita erreaktoreen bolumena eta hauek eraikitzeko gastuak txikiagotzea ere.
Baina hartzidura metanikoaren prozesua beste modu batera azeleratzeko frogak ere egiten ari dira. Erreakzioan parte hartzen duten bakterio anaerobikoen espezieak ezagutuz gero, aukera zuzenduaz baliatuz, aktibitate handiko txerto-stockak lortu ahal izango dira. Hauek erreaktorera sartuz hartzidura bortizki intentsifikatuko da.
Bestalde, azido azetikoaren metanorainoko deskonposizioaren erreakzioa deskribatua izan da dagoeneko. Azido di- eta trikarboxilikoak (substantzia organikoen espezie batzuen deskonposizioaren bitarteko produktuak) elkarketa metanogenetikoan metanoa maila zelularrean ( in vivo ) sintetizatzerakoan katalizatzaile indartsuak direla ezagutzen da, eta honela, posible egiten da substantzia organikoak metano bihurtzeko kateetatik bat azeleratuz, biogasaren eraketa 10 aldiz gehitu eta abiadura handiagotzea.
Moskun dagoen biogasa sortzeko planta. Hauetako erreaktore bakoitzean 12.000 m 3 biogas eratzen dira egunero.
Biogas-produkziorako teknologi metodo modernoak, %85eko hezetasuna baino handiagoa duten hondakin likidoak erabiltzeko kalkulatuta daude. Honek, argi dago, abantaila handia eskaintzen du, zeren eta hartzidura-prozesua etenik gabe burutzen bait da. Baina egia da bestalde, Lurrean substantzia organiko lehor gehiago dagoela eta ezagutzen diren teknologien arabera prozesu hauek burutzeko ur asko behar da. Adibidez, gure hirietako 60 milioi tona hondakin solido elaboratzeko urteko mila milioi m 3 ur beharko lirateke. Eta gainera gero birpurifikatu egin beharko lirateke. Dena den bidea egiten ari dira, %60ko substantzia lehorra duten hondakinen hartzidura bidez biogasa lortzeko teknologia eraikitzeko saioak eginez.
Etorkizun handiko beste lehengai bat zoikaitza da. Honen mundu-erreserbak 270 mila milioi tona ingurukoak dira, edo beste era batera esanda, 100 bilioi m3 biogas eta ongarri organo-mineral.
Biogasa lurrean edo uretan horretarako bereziki kultibatutako alga eta halogiloetatik ere atera daiteke. Mota honetako biomasa energetiko aren industri landaketa padura edo urtegietan egin daiteke. Egiten ari diren ikerketen arabera, ur-azaleraren m 2 -ko 20 g landare bil daiteke egunero, udako begetazio-aldian. Honela, udaren buruan hektarea bakoitzen 24 t biomasa lor daiteke. Erreaktoretan elaboratu ondoren 12 mila m 3 gas emango du, zeina 10-12 tona erregai konbentzionalen baliokide bait da.
Petrolioaren ustiakuntzen lagungarri
Gaur egun, munduan esploratutako petrolio-erreserbak 200 mila milioi tonakoak dira. Honen produkziorako metodo modernoek %40-50 soilik ateratzeko gai dira, hau da, 100 mila milioi tona erabili gabe geratuko dira. Bide hau aprobetxatzeko ere zenbait ikerketa egiten ari dira; hondar-petroleoaren gasifikaziorako bioteknologia eratzen, hain zuzen. Hondar-petrolioaren gasifikazioa bakterio metanoeratzaileen laguntzaz biogas bihurtu eta kanpora ateratzea litzateke helburua.
Aztertutako prozesu hauen erabilera praktikoak, biogasaren industriaren garapen intentsiboagoari lagunduko dio.
Ondorio gisa
Ikusi dugunez gure etxeetan, lantegi eta baserritan sortzen diren hondakin organikoek (janari-hondarrak, uztondoak, txerrijanak, ...) erabilpen estimagarria izan dezakete. Orain arte hondakin hauek zabortegietan alperrik galtzen ziren eta maiz eritasun kutsagarrien eramaile eta transmititzaile diren arratoi eta intsektuen jana bihurtzen ziren. Hondakin organikoen metanizazioa, gas bihurtzea alegia, energi iturri berriztagarri garrantzitsua izan daiteke epe laburrera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-25595bb0b64d | http://zientzia.net/artikuluak/masa-galduaren-kandidatu-exotikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Masa galduaren kandidatu exotikoak - Zientzia.eus | Masa galduaren kandidatu exotikoak - Zientzia.eus
Materia ikustezinaz ari garenez, pentsatzekoa da materia hori itxura ez-arruntean agertuko dela; bestela ez litzateke hain detektagaitza.
Materia ikustezinaz ari garenez, pentsatzekoa da materia hori itxura ez-arruntean agertuko dela; bestela ez litzateke hain detektagaitza. Masa galduaren kandidatu exotikoak - Zientzia.eus Masa galduaren kandidatu exotikoak
Astrofisika
Materia ikustezinaz ari garenez, pentsatzekoa da materia hori itxura ez–arruntean agertuko dela; bestela ez litzateke hain detektagaitza.
Azken alean zenbait zatikiren aipamena egin genuen materiaren itxura berezi horien adibidetzat. Baina zatikiez hitz egiterakoan mekanika kuantikoaren objekzio guztiak kontuan izan behar baditugu ere, beti lor dezakegu nolabaiteko adierazpide bat. Orain deskribatzen saiatuko garen enteak, berriz, zeharo izaera ezberdinekoak ditugu: monopolo magnetikoak ditugu. Akats hauen sorreraren azterketak, gainera, Unibertso beraren hasierako aldiunetararte garamatza. Uste denez, akatsak big-bang leherketa gertatu ondoreneko 10 –35 segundoan hasi ziren eratzen.
Lanean hasteko, lehenengo hutsaren kontzeptua zehaztu beharko dugu pixka bat. Hutsaz hitz egiterakoan ez dugu ezerez ideala irudikatu behar. Kuantikaren arloan deskribapena nahikoa zaila da, Heisenberg-en ziurgabetasunaren printzipioak hutsak berezko egitura izan dezan aukera ematen duelako. Printzipio honen bertsio baten arabera fenomeno baten azterketan ezin daiteke zein aldiunetan gertatu den eta energi balantzea zein izan den zehaztasun osoz finkatu. Zehatzago esanda: energi balantzearen balioaren ziurgabetasunaren eta aldiunearen ziurgabetasunaren biderkadurak ezin du Planck-en konstantea baino haundiagoa izan.
Fenomenoaren iraupena oso laburra bada, energiaren ziurgabetasuna haundia da. Beraz, epe laburrak kontsideratuz huts mekanokuantikoak energia izan dezake. Energia horrek zatiki-antizatiki bikoteak sorteraz ditzake, adibidez. Are gehiago, gaur egungo zatiki-teoriak Higgs-en eremu deitzen direnen existentzia aurresaten dute. Eremu hauek hutsari datxekie, hau da, hutsaren egituraren parte dira eta beraien balioen arabera hutsak energi egoera ezberdinak har ditzake, hala nola, gure azalpenetan erabiliko ditugun benetako hutsa eta huts faltsua.
Akats topologikoak zer diren ondo ulertzeko, zatikien teoriek gaur egun hartu duten bideari buruzko zenbait hastapen ere beharko ditugu. Teoria hauen garapenerako eman diren azken pausoak bateratze-teorien arlora jo dute. Ideia nagusia hauxe dugu: lehen hiru indar ezberdin zirenak (elektromagnetikoa, elkarrekintza ahula eta elkarrekintza bortitza) indar edo elkarrekintza bakar batean bateratzen dira. Bateratze-mekanismoa simetriaren bidez lortutako erlazioa da. Hau da, Unibertsoa fase simetriko batean dagoenean hiru indar hauek bakar batean bateratzen dira, eta simetria hori hautsi egiten denean, hiruen arteko ezberdintasunak agertzen dira.
Hobeto ulertzeko, mekanikako adibide bat jarriko dugu konparaketa gisa. Ontzi zilindrikoan likidio bat badugu, molekulen banaketa berdina irudituko zaigu ontzia biratu arren. Beraz, likido hau lege simetriko baten bidez deskribatua izango da. Baina likidoa kristaldu arte hoztu egiten badugu, atomoak ardatz kristalografikoen arabera ordenatzen dira eta simetria galtzen da.
Antzeko zerbait dugu, bada, zatikien bateratze-teoriekin: simetriaren hausturaren eragileak tenperatura eta Higgs-en eremuak dira. Tenperatura 10 27 K baino haundiagoa den artean Higgs-en eremu bien balioak nuluak dira (horrek ez du existitzen ez direnik esan nahi; fluktuazio kuantikoen oreka-balioa zero dela baizik) eta egoera simetrikoan gaude. Tenperatura kritiko horretatik behera Higgs-en eremuetako bat gutxienez ez-nulua da eta indarrak bereiztu egiten dira.
Fase–aldaketa honela gertatzekotan ez genuke besterik esan beharko, baina bateratze–teorien kalkuluak parametro arbitrario askoren menpean daude eta beraien balio logiko batzuentzat egoera berezi bat lortzen da. Arrazoia balio horiek sortzen duten materiaren hozketa-abiadura eta faseen arteko trantsizio-abiaduren ezberdintasunean datza. Lehenengoa askoz ere haundiagoa izango litzateke eta ondorioz tenperatura 10 27 K mugatik behera asko jaitsiko litzateke Higgs-en eremuen balioak oraindik nuluak izanik, hau da, fase simetrikoa hautsi gabe.
Fenomeno hau, azken batez, hain ezaguna den gainozketa-fenomeno horietakoa dugu. Adibidez, ura -20°C-raino hoztea lor daiteke solidotu gabe, hots, fase likidotik solidora trantsizioa gertatu gabe. Aipatu ditugun baldintza hauetan hutsak oso egoera berezia hartuko luke: huts faltsua deitu duguna. Hau benetako hutsa baino askoz ere energetikoagoa da. Horregatik, bere egoeratik benetakora eboluzionatzeko joera du. Horrekin batera fasea aldatu egiten da. Akats topologikoak prozesu honen bukaeran sortu ziren eta fase-aldaketak iraun zuen artean Unibertsoak hedapen izugarria jasan zuen.
Hasieran esan dugunez, fase-trantsizioa Unibertsoa sortu ondoreneko 10 –35 segundoan hasi zen, bere iraupena 10 –32 segundokoa izan zen eta denbora horretan Unibertsoaren diametroa 10 50 aldiz haundiagotu zen gutxi gorabehera.
Orain akatsak nola eratu ziren ikus dezagun. Esan beharrik ez dago espazioko eskualde ezberdinetan trantsizioa modu ezberdinetan gertatu zela: Higgs-en eremuen balioak zero egingo ez dituzten fluktuazio kauntikoen zoritasuna dela eta, Higgs-en eremuek hartzen dituzten balioak ezberdinak dira eskualde ezberdinetan eta haien arabera simetria hautsiko fase ezberdinak ditugu.
Izoztu behar den uraren analogia berrartuz, zera genuke: ura izozten denean kristal-sare bat eratzen du, baina ur-kantitatea oso haundia bada, ardatz kristalografikoen orientazioa ezberdina izango da eskualde ezberdinetan. Era berean, huts faltsutik benetakora iragatean eremu ezberdinen mugetan ere akatsak sortzen dira. Nolabait definitzeko, bada, akats topologikoak hutsaren era energetikoak gordetzen dituzten eremuak dira. Beraien dimentsioen arabera honako hauek izan daitezke: monopolo magnetikoak puntualak direnean, sokak dimentsio bakarrekoak badira eta hormak bi dimentsio dituztenean.
Masa galduaren arazoari dagokionean, lehenengo biak dira interesatzen zaizkigunak. Monopolo magnetikoak polo bakar bateko imanak edo karga magnetikoa duten izakiak dira. Ezagutzen ditugun karga elektrikoen alderantzizko jokaera izango lukete, geldiunean eremu magnetikoak sortuz eta higitzen hastean eremu elektrikoak ere bai. Materia ilunarentzat izan zezaketen erakarpenari dagokionez, bere masa protoiarenaren 10 16 aldiz haundiagoa dela jakin behar dugu; oso haundia inola ere.
Sokak akats unidimentsionalak direla esan dugu. Bere diametroa 10 -30 cm-koa izango litzateke. Luzerari dagokionez, infinituak eta irekiak ala eraztun itxurakoak izan daitezke. Masari dagokionez beraien dentsitatea izugarria izango litzateke; 10 22 g/cm gutxi gorabehera. Bestalde, sokei garrantzi berezia ematen zaie, existituz gero Unibertsoaren hasierako aldiunetako masa-banaketan eragin haundia izango luketelako. Puntu honen azterketak aspaldidanik eztabaidatzen den arazo bat argitzen lagunduko luke. Zeintzuk sortu ziren lehenengo? Galaxiak, gero kumulu eta superkumulutan elkartzeko, ala superkumuluak, gero kumulu eta galaxiatan banatzeko?
Bukatzeko zera esango dugu: soka kosmikoak ez direla zatikien teoria supersimetrikoetan definitzen diren soka eta supersokekin nahastu behar. Hauek, zatikiak ulertzeko modu berria dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2619134b60d4 | http://zientzia.net/artikuluak/trenbidearen-iboomia-europan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Trenbidearen booma europan - Zientzia.eus | Trenbidearen booma europan - Zientzia.eus
Bukatu berri den urtearen azken partean trenbidearen inguruko eztabaida izan dugu Euskal Herrian. Trenaren etorkizuna, lehen bezain ilun dago gure aburuz. Gure Herrian errepideak trenbideari irabazi egin dio nonbait.
Bukatu berri den urtearen azken partean trenbidearen inguruko eztabaida izan dugu Euskal Herrian. Trenaren etorkizuna, lehen bezain ilun dago gure aburuz. Gure Herrian errepideak trenbideari irabazi egin dio nonbait. Trenbidearen booma europan - Zientzia.eus Trenbidearen booma europan
Historia
Bukatu berri den urtearen azken partean trenbidearen inguruko eztabaida izan dugu Euskal Herrian, Urola trenbidearen ixtea dela eta. Manifestazio, eritzi-emate eta posizionamendu guztien ondoren gauza bat bakarrik gelditu da garbi: urolatarrek beren trenari dioten atxekimendua. Trenaren etorkizuna ordea, lehen bezain ilun dago gure aburuz. Gure Herrian errepideak trenbideari irabazi egin dio nonbait.
Britainia Haundiko Inter City trena.
Maiz gure trenei buruz ari garenean eta hauen akatsak, atzerapenak eta desegokitasunak aipatzen ditugunean, gure Herria Europa ez denaren beste froga bat dela esaten dugu. Eta horrela dirudi trenbidearen kasuan bederen. Europan trenbidea bultzatzen ari direnean eta etorkizunerako plan zabal eta eragingarriak planteatzen ari diren une berean, gure artean errentagarritasun delako hitz magikoa aho-ezpainetan dutelarik trenak ixteari ekiten diote gure agintariek. Horrek ez dirudi bide egokia... irakur bestela.
Europako herri gehienetan, trenbide-sare berri edo berriztatu bat martxan jartzen ari dira (ikus mapa). Gainera, trenbide-sare hori tunel eta errepide berriekien hertsiki loturik dago. Horregatik eta etorkizunean eraikiko diren tunel eta zubiei esker, Dunedin-etik Ankararaino trenetik jaitsi gabe joan ahal izango da. Eskoziako Dunedinen trenera igoko den bidaiaria Britainia Haundiko Inter City abiadura azkarreko trena hartutik Dover-eraino joango da.
Bertan, trena utzi gabe, Mantxako Kanalaren azpitik doan tunelaren ahoan barrena abiatuko da. Frantziara iritsi ondoren, Europa kontinentaleko trenbide-sarea erabiliz Istambuleraino iritsiko da eta Europa eta Asia, Bosforoa gurutzatuz, lotuz egongo den tunelaren bidez Ankararaino ailegatuko da. Bidaia osoa azkarra, erosoa eta segurua izango da gainera.
Azter ditzagun banan-banan hori lortzeko eman nahi diren urratsak.
Britainia Haundian badago jadanik abiadura azkarreko trenbidezko lotura Dunedin eta hegoaldeko kostaldearen artean. Mantxako Kanalaren azpian doan tunela, trenbide-tunela izango dena, eraikitzen hasi dira jadanik eta 1993.erako bukatua egon liteke. Britainia Haundian asmoa trenen abiadura bizkortzea da; 200 km/htik 225 km/hra.
Frantziako TGV-k errekor guztiak hautsi ditu.
Frantziako Train à Grande Vitesse (TGV) txit ezaguna da. Tren honen lehenengo linea 1983.ean zabaldu zen Paris eta Lyon artean. Inbertsioak handiak, itzelak zehatzago esan, izan ziren, baina TGVk izan duen arrakastak (16 milioi bidaiari urteko) guztiz justifikatzen du egindako inbertsio hori. TGVko linea berri bat egiten ari dira egun. Honek Y itxura du eta adar bat Nantesera doan bitartean bestea Bordeleraino helduko da. Azken hau Euskal Herriraino iritsiko da azkenik; Hendaia bait du azken itua. TGV berri honi esker Paris eta Bordele arteko bidaia lau ordutik hiru ordura laburtuko da. TGVaren beste linea batek, Paris-Brussela-Kolonia linearen adarra izango denak, Mantxako tunelaren lotura egingo du.
Alemaniako Errepublika Federalean bi linea azkar berri eraikitzen ari dira. Linea hauek Mannhein eta Stuttgart hiriak eta Hannover eta Würzburg hiriak lotuko dituzte. Mendebaldeko Alemaniako trenek 400 km/h abiaduraz ibiliko dira. Trenbide berriak 1991.erako bukatuko dira eta hasiera batean trenak 250 km/h abiaduraz bakarrik ibiliko dira.
Italian ere lanean ari dira arlo honetan. Erroma eta Firenze arteko Direttisima eraikitzen ari dira une honetan. Italiako gobernuak 1969.ean onartu zuen linea hau eraikitzea, baina arazo bat dela, bestea dela, 1986.erarte ez da lehenengo zatia zabaldu eta 1989.ean zabalduko da erabat. Bien bitartean Messinako itsasartea gurutzatuz Sizilia eta kontinentea lotuko dituen zubiaren eraikuntzarako lehenengo urratsak aurten ematen hasiak dira. Zubi hau eraikitzea, Kanaleko tunela eraikitzea bezain garestia izango da. Honen arrazoia Sicilia lurrikarekiko sentikorra izatea da. Horrexegatik zubiak lurrikarak pairatzeko gai izan behar du.
Europako trenbide berrien proiektuari ematen ari garen gainbegirada bukatzeko, Jugoslavia iparretik hegoaldera zeharkatzen duen 1300 kmko trenbidea bikoizten eta hobatzen ari direla esan behar da. Trenbide honen asmoa Europako Ekonomi Elkartea osatzen duten beste herriak Greziarekin trenez egoki lotzea da.
Azaldutakoan ikusten denez, asmo eta proiektu asko dago Europa guztian zehar trenbideak zabaltzeko eta berauen zerbitzua hobatzeko; etorkizunean trenak merkantzien zein bidaiarien garraioan zati handi bat berreskuratzearen alde egin bait da. Azkar, eroso eta seguru, horixe da lema.
-3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-df26b86f6fd3 | http://zientzia.net/artikuluak/ortografia-lantzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ortografia lantzen - Zientzia.eus | Ortografia lantzen - Zientzia.eus
Programa honen helburua zenbait hitzen ortografia lantzea da. Aldi bakoitzean hitz bat azalduko da pantailan.
Programa honen helburua zenbait hitzen ortografia lantzea da. Aldi bakoitzean hitz bat azalduko da pantailan. Ortografia lantzen - Zientzia.eus Ortografia lantzen
Programazioa
Programa honen helburua zenbait hitzen ortografia lantzea da. Aldi bakoitzean hitz bat azalduko da pantailan.
Programa honen helburua zenbait hitzen ortografia lantzea da. Aldi bakoitzean hitz bat azalduko da pantailan. Hitz hori zuzen idatzita egon daiteke edota akatsen bat eduki dezake. Eskatuko zaizuna bi kasuetako edozeinetan hitza zuzen idaztea da. Programak asmatu duzun ala ez adieraziko dizu, oker zabiltzan kasuetan erantzun zuzena emanez.
Hemen aurkezten dizugun programa nahikoa era sinplean egina dago eta hitz konkretu batzuk landu dira. Gure asmo nagusia mota honetako programak nola idatz ditzakezun azaltzea da; gero bakoitzak ikusiko du lantzea interesatzen zaizkion hitzak zeintzuk diren eta aldaketaren bat egin nahi duen ala ez.
Kasu honetan hitzak soilik landu badira ere, badaude beste posibilitate batzuk: definizio bat emanda definitutako hitza edo kontzeptua galdetu edota testu bateko zenbait hitz zuzentzea eskatu.
Oharrak:
Programa honetan galderak egiteko garaian, hitzak aleatorioki aukeratzen dira DATA sententziatan sartutako datuetatik (310. lerroa).
Baina aleatoriotasunak badu eragozpen bat, eta hauxe da: zenbakiak edozein momentutan errepika daitezke eta hori gertatuz gero galdera berbera behin eta berriz errepika daiteke segidan. Hau ebitatzeko iragazki edo filtro bat jarri dugu; honekin azkeneko galdera aurrez egindako n galderatatik desberdina izatea ziurtatzen da. Iragazkia taula batez egin dugu. Aleatorio berri bat ateratzen den bakoitzean, lehendik daudenekin konparatu beharko da, eta desberdina bada taulan azken elementu bezala gorde, zaharrena (1.a) kenduz. (320-370 lerroak).
Errepikaketak bakantzea nahi izanez gero, taularen luzera handiagotzea nahikoa da. Kasu honetan 5 elementuko taula erabili dugu.
Kasu honetan erantzunak minuskulaz idatzi beharko dira programak onar ditzan, baina maiuskulaz ere onartzeko ez dago inongo eragozpenik. Hori lortzeko ondoko aldaketak egin beharko dituzu:
– DATA sententziatan erantzuna maiuskulaz ere sartu.
– Irakurketa egiterakoan datuak hirunaka irakurri (380 lerroa)
– Erantzuna konparatzerakoan bi datuekin konparatu: minuskulaz dagoenarekin eta maiuskulaz dagoenarekin.
Programak eskaintzen dituen aukeretatik lehenengo 4. aukerak amaitzeko baldintza 15 galdera zuzen erantzutea da. 5. aukera amaitzeko berriz 50 asmatzea. (220 lerroa). Aukera bat amaitzen den bakoitzean programa berrabiarazi gabe beste batean sartzeko posibilitatea eskaintzen da (460 lerroa).
10 REM ORTOGRAFIA LANTZEN
20 DIM FIL(5) : J=0
30 KEY OFF: SCREEN 1,0 : CLS
40 LOCATE 12,6 : PRINT "ORTOGRAFIA LANTZEKO PROGRAMA"
50 FOR I=1 TO 2000 : K=K+1 : NEXT I
60 CLS : RANDOMIZE TIMER
70 LOCATE 4,15 : PRINT "MENU NAGUSIA"
80 LOCATE 7,9 : PRINT "1. H-z edo H-rik gabe"
90 LOCATE 9,9 : PRINT "2. TX, TS edo TZ"
100 LOCATE 11,9 : PRINT "3. X, S edo Z"
110 LOCATE 13,9 : PRINT "4. A organikoa, bai ala ez?"
120 LOCATE 15,9 : PRINT "5. Guztiak nahasian"
130 LOCATE 17,9 : PRINT "6. Programa amaitu"
140 LOCATE 20,6 : INPUT "Zein aukera landu nahi duzu";AUK
150 IF AUK 1 OR AUK 6 THEN LOCATE 20,6 : PRINT SPC(34)
: GOTO 140
170 LOCATE 2,12 : PRINT "ORTOGRAFIA LANTZEN"
180 LOCATE 7,6 : PRINT "Hona hemen aztertu behar duzun"
190 LOCATE 9,6 : PRINT "hitza:"
200 ONGI=0
220 IF (AUK 5 AND ONGI=15) OR (AUK=5 AND ONGI=50) THEN 470
230 REM AUKERA
240 IF AUK=1 THEN KOP=19 : RESTORE 540 : GOTO 300
250 IF AUK=2 THEN KOP=25 : RESTORE 560 : GOTO 300
260 IF AUK=3 THEN KOP=22 : RESTORE 590 : GOTO 300
270 IF AUK=4 THEN KOP=23 : RESTORE 610 : GOTO 300
280 IF AUK=5 THEN KOP=89 : RESTORE 540 : GOTO 300
290 GOTO 490
310 ALE = INT (RND*KOP) + 1
320 I=1 : AURKITUA$="FALTSUA"
330 WHILE AURKITUA$="FALTSUA" AND I =J : IF FIL(I)=ALE THEN
AURKITUA$="EGIAZKOA" ELSE I=I+1 : WEND
340 IF AURKITUA$="EGIAZKOA" THEN 310
350 IF J 5 THEN J=J+1 : FIL(J)=ALE : GOTO 370
360 FOR K=2 TO 5 : FIL(K-1)=FIL(K) : NEXT K
370 FIL(5) = ALE
380 FOR I=1 TO ALE : READ HITZA$,HITZA1$ : NEXT I
390 LOCATE 13,1 : PRINT SPC(39)
400 LOCATE 13, INT ((40-LEN(HITZA$))/2) : PRINT HITZA$
410 LOCATE 19,6 : PRINT "Idatz ezazu behar duen bezala:"
420 LOCATE 21,INT ((40-LEN(HITZA1$))/2) : INPUT "",ERAN$
430 LOCATE 23,6 : IF ERAN$=HITZA1$ THEN PRINT "ONGI!!!" :
ONGI=ONGI+1
ELSE PRINT "GAIZKI! ";HITZA1$;" behar zuen."
440 FOR I=1 TO 2000 : K=K+1 : NEXT I
450 LOCATE 19,6 : PRINT SPC(31) : LOCATE 21,1 : PRINT SPC(39) :
LOCATE 23,6 : PRINT SPC(31) |
zientziaeus-9fe7a56a64be | http://zientzia.net/artikuluak/ordenadore-eramangarriak-etorkizunik-bai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordenadore eramangarriak, etorkizunik bai? - Zientzia.eus | Ordenadore eramangarriak, etorkizunik bai? - Zientzia.eus
Ordenadore hauek, muga bat dute; korronte elektrikoari konektatuta egon behar dute eta hauxe da hain zuzen ere ordenadore eramangarriekin gainditzen den eragozpena.
Ordenadore hauek, muga bat dute; korronte elektrikoari konektatuta egon behar dute eta hauxe da hain zuzen ere ordenadore eramangarriekin gainditzen den eragozpena. Ordenadore eramangarriak, etorkizunik bai? - Zientzia.eus Ordenadore eramangarriak, etorkizunik bai?
Hardwarea
Ordenadore hauek, muga bat dute; korronte elektrikoari konektatuta egon behar dute eta hauxe da hain zuzen ere ordenadore eramangarriekin gainditzen den eragozpena; hauek bateria bidez funtzionatzen bait dute.
Dagoeneko, leku gehienetan erabiltzen diren ordenadoreek ez dute leku finko batean higitu gabe zer egonik. Behar izanez gero, oso gomendagarria ez bada ere, bulego-barnean lanpostu batetik bestera eraman ditzakegu problema handiagorik gabe. Baina ordenadore hauek, mahai gaineko ordenadore bezala ezagutzen direnak, muga bat dute; korronte elektrikoari konektatuta egon behar dute eta hauxe da hain zuzen ere ordenadore eramangarriekin gainditzen den eragozpena; hauek bateria bidez funtzionatzen bait dute.
Ekipo txikiak dira (3.5 kg.tik 7 kg.ra bitartekoak), likidozko, beirazko edo plasmazko pantaila dute eta gaur egun zenbait lekutan, EEBBtan adibidez, batetik bestera ibiltzera behartuta dagoen profesionalarentzat behar-beharrezko erreminta dira. Eta baita etxean lanean segitu nahi dutenentzat ere, noski.
Printzipioz makina hauek mahai gaineko ordenadoreek burutzen dituzten lan gehienak egiteko gai direla esan daiteke, beti ere memori edukiera kontutan eduki beharko delarik. Makina hauetan eskutitzat, txostenak, etab. idatz daitezke, eta ez hori bakarrik; baita zuzendu eta ondoren inprimatu ere, edota beste ordenadore batera bidali ere modem-a erabiliz.
Gaur egun, eta estatu-mailan behintzat, ordenadore hauek ez daude oso hedatuak; alde batetik oraindik garesti samarrak gertatzen direlako eta bestetik lana batipat, bulegoan edo etxean egiten delako, ez da oso normala bidaiatan jendea ordenadorearekin lanean ikustea. Gainera, etxean lana egin nahi izanez gero badirudi, prezioak kontutan izanda, mahai gaineko mikroordenadore bat erostea egokiagoa dela.
Dena den, denbora pixka batera produktu berri honen bezeria hazten joango dela dirudi; banka- eta kazetaritza-arloetan batez ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-be5707331335 | http://zientzia.net/artikuluak/amstrand-pc-1640-bereizmenik-altuena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Amstrand PC 1640, bereizmenik altuena - Zientzia.eus | Amstrand PC 1640, bereizmenik altuena - Zientzia.eus
Berriro ere Amstrad etxea da PC 1640 ECD eredu berriarekin datorkiguna.
Berriro ere Amstrad etxea da PC 1640 ECD eredu berriarekin datorkiguna. Amstrand PC 1640, bereizmenik altuena - Zientzia.eus Amstrand PC 1640, bereizmenik altuena
Berriro ere Amstrad etxea da PC 1640 ECD eredu berriarekin datorkiguna.
Makina berri honen ezaugarririk nabarmenenak, koloretako monitore aurreratua eta orain arte ezagutu den bereizmenik altuenetarikoa izatea dira.
Ordenadore honek EGA tarjeta grafikoa dauka eta 640x350 puntu helbideragarritako bereizmen maximoa lor dezake barruan daraman Barne Grafiko-egokitzaileari esker.
PC 1640 ECD-k aurkezten duen konfigurazio standard-a honako hau da: 16 biteko 8086 prozesadorea, 640 K-ko memoria nagusia, 5 1/4 hazbeteko disketa, 2 botoiko sagua, denbora errealeko barne-erlojua, bolumen kontrolagarriko bozgorailua, serie eta paralelozko komunikazioak eta arkatz optikorako hargunea.
Testu moduan 40 eta 80 zutabe onartzen ditu, non karaktere bakoitza 8 x 14 puntuko matrize batez definitzen bait da EGA txartelerako eta 8 x 8 puntutako matrize batez EGArako, kasu bietan 16 kolore erabil daitezkeelarik.
Modu grafikoan bi bereizmen-mota eskaintzen ditu: bereizmen ertaina (320 x 200 puntu helbideragarri eta 4 kolore) eta bereizmen altua (640 x 200 puntu eta 2 edo 16 kolore). Baina hauetaz gain badu beste bereizmen bat ere; bereizmen grafiko altua deritzona, 640 x 350 puntu eta 16 kolorekin lan egiteko aukera ematen duena.
Ekipoarekin batera MS-DOS 3.2 sistema eragilera eta Digital etxeko GEM ingurunea eskaitzen dira.
Hiru konfigurazio posible daude: 5D, 5 1/4 hazbeteko disket batekin, DD 5 1/4 hazbeteko bi disketekin eta HD 5 1/4 hazbeteko disket bat eta 20 M-ko disko gogor batekin.
Ekipo berri honen salmenta-prezioa 219.000 pta.tik (+BEZ) konfigurazio txikienarentzat, 360.800 pta.raino (+BEZ), konfigurazio handienarentzat, bitartekoa da; DMP 3000 inprimagailu bat barne delarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b8e5c89bc28a | http://zientzia.net/artikuluak/suaren-arriskuan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Suaren arriskuan - Zientzia.eus | Suaren arriskuan - Zientzia.eus
Eraikuntza, areto eta eta abarretan sute bat gertatzen denean, badira merkatuan produktu fotoluminiszente batzuk, baina adituak ez daude oso ziur beraien efektibotasunaz.
Eraikuntza, areto eta eta abarretan sute bat gertatzen denean, badira merkatuan produktu fotoluminiszente batzuk, baina adituak ez daude oso ziur beraien efektibotasunaz. Suaren arriskuan - Zientzia.eus Suaren arriskuan
Teknologia
Eraikuntza, areto eta abarretan sute bat gertatzen denean, argiteria eta beste instalazio elektrikoek huts egiten dute eskuarki. Jendeari orduan zail gerta dakioke azkar ihes egitea. Areto publikoen arautegiaren arabera, horrelako kasuetan bateriaz elikatutako argikuntza motel batek funtzionatzen hasi behar du ihesbidea non dagoen adierazteko. Argi hauek ordezkatzeko badira merkatuan produktu fotoluminiszente batzuk, baina adituak ez zeuden oso ziur beraien efektibotasunaz.
Britainia Haundian berriki egin diren azterketa batzuek aditzera eman dutenez, jendeak berdintsu korritzen du pintura fotoluminiszentez pintatutako korridore eta eskaileretan eta emergentzi argiz argiztatuetan.
Material fotoluminiszenteek argiaren energia absorbatzen dute eta ondoren gradualki askatzen dute. Argi natural zein artifizialak kargatzen ditu. Etengabe igortzen dute, baina inguruko argiztapena maila batetik behera pasatu arte ez dute gure begiek hori nabaritzen. Aztertutako materialek argiztapena bukatu eta ordubetez jarraitzen zuten argitzen.
Dudarik gabe pintura fotoluminiszente hauek baliagarriak izan daitezke sutetan biziak salbatzen laguntzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-46a05c68a835 | http://zientzia.net/artikuluak/disko-gogor-eramangarria1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Disko gogor eramangarriak - Zientzia.eus | Disko gogor eramangarriak - Zientzia.eus
Ordenadore eramangarrien etorkizuna zalantzan jartzen bada ere, badirudi disko gogor eramangarriek arrakasta handia izango dutela.
Ordenadore eramangarrien etorkizuna zalantzan jartzen bada ere, badirudi disko gogor eramangarriek arrakasta handia izango dutela. Disko gogor eramangarriak - Zientzia.eus Disko gogor eramangarriak
Hardwarea
Ordenadore eramangarrien etorkizuna zalantzan jartzen bada ere, badirudi disko gogor eramangarriek arrakasta handia izango dutela.
Ordenadore eramangarrien etorkizuna zalantzan jartzen bada ere, badirudi disko gogor eramangarriek arrakasta handia izango dutela; askotan gertatzen bait gara datuak leku batetik bestera eraman beharrean. Informazioa nahikoa laburra denean, disketez molda gaitezke nola eta hala, baina mugatu behar dugun informazio-kopurua handiagoa denean, zenbait arazorekin egiten dugu topo.
Teknologia aurrera doan neurrian arazo hauei konponbidea aurkitzen saiatu da zenbait etxe eta azkenik Tandon izenekoa izan da atzipen-denbora lasterreko lehen disko gogor eramangarria kaleratu duena: Personal Data Pac izenekoa. Eramangarria izateaz gain barneratzen dituen irakurketa/idazketa-buruen blokeoari eta idargetze-sistemari esker datuen segurtasun osoa ziurtatzen du. Personal Data Pac-en unitatea kaxa gogor batez estalitako "txasis" baten barnean doa. Beraz, edozein bidaia egiteko eta zoritxarreko erorketak jasateko prest dago.
Entxufatzea nahikoa da aurretik konfiguratutako eta hautatutako software-liburutegia erabili ahal izateko. Beraz sistema segurua, fidagarria eta guztiz eramangarri da Personal Data Pac-ek eskaitzen duena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f8ea45e8c94f | http://zientzia.net/artikuluak/dena-distiratsu-eta-pozointsu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dena distiratsu eta pozointsu - Zientzia.eus | Dena distiratsu eta pozointsu - Zientzia.eus
Harrapakariak pozoina jatera erakartzen dituzten intsektuek, sarritan oso kolore biziak dituzte. Baina zer interes du harrapakinak bere etsaien bistan jartzeko?
Harrapakariak pozoina jatera erakartzen dituzten intsektuek, sarritan oso kolore biziak dituzte. Baina zer interes du harrapakinak bere etsaien bistan jartzeko? Dena distiratsu eta pozointsu - Zientzia.eus Dena distiratsu eta pozointsu
Harrapakariak pozoina jatera erakartzen dituzten intsektuek, sarritan oso kolore biziak dituzte. Baina zer interes du harrapakinak bere etsaien bistan jartzeko?
Kakalardo deigarri hau lasai asko bizi da Costa Rica-ko palmandotan.
Harrapakari eta harrapakinaren arteko eboluzio etengabean, espezie batzuek harrapakariarentzat ez direla gustoko janari adierazteko bideak garatu dituzte. Intsektu askok horretarako beren gorputzetan substantzia kimikoak metatzen dituzte. Beste batzuek, erasotzen dietenean, guruin berezietatik antzeko substantziak jariatzen dituzte. Batzuetan intsektuak sintetizatu egiten ditu substantzia engainagarri hauek. Sarritan intsektuak, jaten dituen landareetatik lortzen ditu.
Beste intsektu batzuek, erle, liztor eta liztortzarrak esaterako, beren eztenkada mingarriak direla medio, ez dira harrapakarientzat hain gustoko. Defentsa kimikoak ez dira ordea intsektuen kontua bakarrik: apo tropikal eta beste zenbait apo-motak, ezagutzen diren toxina biologikorik potenteenak sortzen dituzte. Oso dosi txikiek harrapakariaren bihotza gelditu, paralizatu edo segundo gutxitan bere nerbio-sisteman garrantzi handia duten zatiak geldi erazten dituzte.
Adar-puska hila dirudi, baina bizirik dago irudiko sitsa. Animalia gehienak harrapakarietatik izkutatzen dira...
Harrapakin pozointsu batzuk, ikusten zailak dira. Sits muturroria, ( Phalera bucepala ) esate baterako, ikusten zaila da: urkiaren adarra imitatzeko kamuflatu egiten da.
Harrigarria gertatzen zaiguna zera da: harrapakin kaltegarri gehienak, ikusten zailak izan gabe beren burua ahalik eta ikusterrazen bihurtzen saiatzea. Kolore biziko marra eta puntu gorri, hori, zuri, purpura eta beltzak dituzte, distiratsuak dira eta ibilera ikusgarria dute. Kolorazio aposematiko edo abisatze-fenomenoa deitzen zaio horri. Darwin-en ustez, zapore txarreko intsektuak, itxura iluna izatetik kolorazio distiratsua izatera pasatzen badira, esperientziarik gabeko harrapakariek errazago ikusiko lituzkete mutari horiek eta sarriago jango.
Oharterazte-fenomenoak defentsa-estrategia bezala porrot egin behar duela dirudi.
Mota honetako kolorazioak, espezie desberdin askotan eboluzionatu du. Beraz bere desabaintaila konpentsatuko duen abantailaren bat izan behar du nahitanahiez. Erantzun posible askotxo eman izan da Darwin-en garaitik gaur arte, baina badirudi gaur egun zuzenak aukeratzeko pausoak ematen ari direla.
...baina Hego Ameriketako igel pozointsu honek guztiz bestela jokazten du.
Alfred Russel Wallace naturzaleak zera pentsatu zuen: agian harrapakari batek harrapakin pozointsu bat ebitatzen askoz errazago ikas zezakeela materia kaltegarria kolore biziekin lotuta bazegoen. Argi gorri keinukari bat ukitu eta deskarga elektrikoa jasotzen baduzu, agian esperientzia hori (deskarga hori bera) disko gris ilun bat ukituz jasota baino askoz ere hobeto gogoratuko duzu.
Wallace-k zioenaz aparte, badago ordea beste hipotesi alternatibo bat. Esperientziarik gabeko harrapakari batek, kolore bizidun harrapakinari kolore ilunak dituenari baino askoz ere sarriago eraso diezaioke, eta horrela lehen motakoa baztertzen azkarrago ikasi. Argudio honen arabera, harrapakariek kolore bizidun harrapakinak baztertzen azkarrago ikasten dute. Ez esperientzia bakoitza efikazagoa delako; esperientzia horiek denbora-tarte txikian gertatzen direlako baizik.
Sussex-eko Unibertsitatean Paul Harvey eta kideek txitak itxitura batean jarri eta zapore txarreko janari-zatiak bota zizkieten. Ikertzaileek janari-erdia zoluaren kolore berdinez tindatu zuten, ia ikustezin bihurtuz. Beste janari-erdiak zoluarekin kontrastatu egiten zuen, horrela ikusterraz bihurtuz. Proba baten hasieran, txitek janari ikusterrazetik gehiago jan zuten. Segituan ikasi zuten janari-mota hori ez mokokatzen.
Har honen kolore deigarriak bere zapore txarra gogorarazten dio harrapakariari.
Aitzitik, hasieran oso gutxitan jan zuten ia ikustezina zen janaria. Baina eskarmentu luzearen ondorioz, inoiz ez zuten ikasi deigarri ez zen janaria erabat baztertzen ere. Emaitza hauekin honako ondorio honetara iristen gara: zapore bereko harrapakinak emanez, txitek (elikatzen hastean) harrapakin kaltegarria zenbat eta sarriago aurkitu are eta azkarrago eta hobeto ikasten dute harrapakin hori baztertzen.
Zoritxarez, saiakuntza honek ez du hipotesi alternatiboa ukatzen, hau da, kolorazio deigarriak azkarrago baztertzen ikasten laguntzea.
Hau frogatzeko, hasiera batean eskermenturik gabeko harrapakari batek kolore deigarriko harrapakinei eta besteei proportzio berdinean eraso diezaien antolatu behar dituzte gauzak ikertzaileek. Tim Roper eta kideek txitekin zenbait saio egin ondoren zera lortu zuten: txitek zapore txarreko janari-zatiak baztertzen azkarrago ikasten dute janari horrek kolore bizia badu. Gainera, txitak kolore bizidun janariaz denbora luzeagoan gogoratzen dira. Badirudi, bada, Wallace-k arrazoi zuela.
Hegaztiek janari ezatsegina baztertzen ikasteko behar duten denboran eta mokokada hori gogoratzen duten denboran eragina izan dezake kolorazioak.
... intsektu makilak harrapatu ez izateko erabiltzen du.
Aipatu kolorazioak, beste abantaila batzuk ere izan ditzake. Leeds-eko Unibertsitateko John Turner-en ustez, kolorazio deigarria ez da garrantzitsua harrapakina deigarri bihurtzen duelako; ezberdin bihurtzen duelako baizik. Berak dioenez, berrikuntza hau dela eta errazago zaio harrapakariari harrapakinaren itxura elementu kaltegarriekin lotzea. Ideia hau bultzatzen duten bi arrazoi daude gutxienez: errazago da estimulu deigarri bat ikastea, eta deigarritasun horrek harrapakina elementu berri bezala agerterazten du.
Gai honi bukaera emateko beste zerbait ere aipatu behar da. Hegazti batzuek ez dute kolore deigarriak dituzten intsektuak baztertzen ikasi beharrik. Berez baztertzen dituzte. Werner Schuler eta Elke Hesse-k Göttingen-eko Unibertsitatean egindako saiakuntzetan argi geratu da hori.
Marrak izateak ez du batzuek berez duten baztertzeko joera hori handiagotzen.
Eta zergatik dute hainbeste intsektuk kolorazio deigarri marraduna? Agian marrek kamuflaia eta kolorazio deigarri gisa jokatzen dute. Urrutixeagotik begiratuz, marrak harrapakinaren ingurua ezabatu eta ikusten zail bihur dezakete (zebrak, esaterako). Gertutik begiratuz, marrek harrapakina ikusterraz bihurtzen dute.
Marisorginak klamufaia harrapakinak zelatan ehizatzeko erabiltzen duen bitartean...
Harrapakari batzuek harrapakinak berez baztertzearen eboluzioak ezartzen du harrapakari eta harrapakinaren arteko burrukan hemendik aurrera egingo diren saiakuntzak. Kolore bizidun intsektuek toxinak jariatzeari utz diezaiokete, edo kaltegabeko intsektuek kolorazio distiratsua hartuz beren burua babes dezakete. Harrapakari batzuek, animalia batzuen toxinak ebitatzeko bideak garatu dituzte, beren fisiologia edo portaera aldatuz. Adibidez, erlatxoriek erleak jan aurretik beren eztenkadak ebitatzen dituzte. Hemen kolorazio deigarriak ez du inolako abantailarik, zeren kolorazio horrek harrapakina ikusterraz bihurtzen bait du.
Naturzaleak mendetan zehar interesaturik agertu dira animalien kolorazioaz. Eboluzioaren eredu berriek galdera berriak sorterazi dituzte animalien koloreez. Animalien kolorazioari buruzko ikerketak, zientzia eta estetika elkartzen direneko puntua eskaintzen digu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1facd47151c1 | http://zientzia.net/artikuluak/venezia-salbatzeko-obrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Venezia salbatzeko obrak - Zientzia.eus | Venezia salbatzeko obrak - Zientzia.eus
Itsasoarekin ezkondutako hiri hau mundu osoan da ezaguna. Mediterraneo osoan 1000 urte baino gehiagotan bere botere politiko eta ekonomikoa senti erazi zuen hiria, itsasoak irentsita izateko arrisku bizian dago.
Itsasoarekin ezkondutako hiri hau mundu osoan da ezaguna. Mediterraneo osoan 1000 urte baino gehiagotan bere botere politiko eta ekonomikoa senti erazi zuen hiria, itsasoak irentsita izateko arrisku bizian dago. Venezia salbatzeko obrak - Zientzia.eus Venezia salbatzeko obrak
Itsasoarekin ezkondutako hiri hau mundu osoan da ezaguna. Italiako iparraldean dagoen itsas porturik handiena den honek, Mediterraneo osoan 1000 urte baino gehiagotan bere botere politiko eta ekonomikoa sentierazi zuen.
R. Arrasate
Badira beste hiri batzuk ere irletan eraikiak edo kanalez zeharkatuak. Badira arte ugari dutenak edo botere ekonomiko handikoak, baina Venezia alde batera utzi beharra dago. Beste zerbait da.
Hiriaren kokapena guztiz bitxia da: ipar ekialdetik hego-mendebaldera hedatzen den eta 51 km-ko luzera duen laku baten erdialdean dago. Gainera laku hau Adriatiko itsasotik oso hurbil dago, lakua eta itsasoa irlaz eta penintsulaz osatutako lur-zerrenda estu batek banantzen dituelarik.
Hiriaren erdigune historikoa irlatxo eta zingira gainean eraikita dago, hiru kilometro luze eta kilometro t'erdi zabal hartzen dituelarik. Hiri modernoaren muga lakuaren 150 km-ko perimetroa da eta honen barnean hamar irla nagusi daude hirigune zaharra dagoenekoaz aparte. Lehorrean dauden Mestre eta Marghera herri industrialak ere, Veneziako udalerrikoak dira 1927az geroztik.
Veneziak bere antzinako irlatasuna apur bat galdua du 1846an eraikitako 3 km inguruko trenbideak eta 1932an eraikitako errepideak lehorrerako komunikazioa bideratzen dutenetik.
R. Arrasate
Kokapen honek idazle, pintore eta zinegileen inspirazioa bazkatzeko eta turistak erakartzeko abantailak dituen arren, bertan bizi direnei larrialdi ugari ekarri die.
Behin baino gehiagotan Adriatikoak, haserre jarri eta Venezia itsasotik bereizten duten dikeak gainditu izan ditu, edota eurite handiren batek uholdeak ekarri. San Markos-en plaza gelditu izan da metro bateko uren azpian, lau mila etxebizitza hondatuta eta galera ekonomiko izugarriak utziz.
Horretaz aparte, irlak hondoratzen ari dira aspalditik, baina orain iragandako mendeetan baino askoz lasterrago.
Veneziako hiriak ingurunearen erasoaldietatik babesteko duen beharrari erantzuteko, 120 mila milioi pezeta kostako diren eta hamabi urtetik gora iraungo duten lanak eskatuko dituen proiektu bat abiarazi zuten duela urtebete.
Lanok ez dira nolanahikoak: kilometroka ezponda konpondu, kanalak dragatu, beste batzuei eusten dieten hormak berritu, lakuaren urek uholdetan hartzen duten lur-azalera handitu, dikeak indartu eta zenbait irla altxatu.
Veneziak duen beste arazo larri bat ere konpondu nahi litzateke proiektu honetan; airearen poluzioarena, alegia. Etxebizitzetako eta industriako keek daramaten anhidrido sulfurosoak sortzen duen azido sulfurikoak eta marearteko zonetako landareen usteldura naturalaren ondoriozko poluzioak monumentuetako harriak jaten ari dira.
Nolanahi ere, proiektu honetako lanik behinena Adriatiko itsasoa eta lakua elkartzen dituzten hiru bokaleak zeharkatzeko presa erraldoi batzuen eraikuntza da.
Proiektuaren ausardia ez datza ordea, presa hauen tamainan soilik. Presen izaera ere guztiz berezia izango da. Ez litzateke hiri eder honetako paisaia hondatu nahi hormatzar batzuk eraikiz. Horregatik urpeko presa berezi batzuk egitea proposatzen da. Hogei metro luze eta 5 metro diametroko ontzi metaliko batzuk egingo lirateke eta bata bestearen ondoan jarriko errenkadan.
Ontzi hauek urpean egongo lirateke etzanda, urez beterik, hormigoizko oinarri batzuetan sartuta. Ohizkanpoko marea bat datorrenean airea sartuz ura aterako litzaieke goialdeko muturra urgainera pixka bat irten dadin eta lakua itsasotik isola dezaten.
Lakuaren hondoan etzanda leudekeen zilindro hauei (a) aire konprimatua sartuz, barneko ura aterako litzaieke (b) eta Arkimedesen printzipioaz baliatuz zutik jarriko lirateke bokaleak ixteko (c).
Printzipioa erraz ulertzen da, baina praktikan konplikazio handiak izango ditu korrosioari itzurtzeko, maniobrak egiteko, instalazioak kontserbatzeko, etab.
Proiektuaren barneko lan batzuk hasiak diren arren, presen eraikuntza hau ez dago oraindik erabakita ere. Gauzak ondo aztertu nahi dira eta jakin ea itsasuntzien joan-etorriek ez duten oztoporik aurkituko edo lakuaren poluzioarekin zer geratatuko den. Aldeko erabakia aurrera irteten bada, 1998an ekingo zaio itsaspeko presa horien eraikuntzari.
Historian zehar Veneziarrek lakuari ura lapurtu diotelako, zolua hondoratzen ari delako eta itsasoaren maila bera ere gorantz doalako, gaur egun 320 milioi m3 ur sartzen dira marea bakoitzean lakura; orain dela mende bat sartzen zenaren bikoitza.
Nahikoa da hegohaize gogor samarrak jotzea itsasoko ura lakura sar dadin.
Lakua eta itsasoa zeharo isolatzea ameskeria hutsa da, bai hiriaren bizitza ekonomikoa galerazterik ez dagoelako eta baita lakua pozoin-putzu bilakatuko litzatekeelako ere. Gaur bertan ere nahikoa gertatzen da hori, zeren poeten inspirazio-iturri diren kanalek, paradoxaz, industrialdeetako milaka tona honakin toxiko garraitu bait dituzte.
R. Arrasate
Lanei ekin baino lehen lakuaren maketa bat egin da Padova-tik hurbil dauden Voltabarozzo-ko laborategietan, kanaletan zehar eta irlatxoen inguruan iragaten diren ur-korronteen parametro asko 1:250 eskalan aztertzeko. Lido-ko bokalearen itxiturak korronteetan izango duen eragina ikertzeko 15000 m 2 -ko beste maketa bat egin da. Itsasazpiko presak osatuko dituzten ontziak ere ari dira entseiatzen erresistentziaren aldetik eta dardarekiko izango duten portaeraren aldetik.
Itsasaldetik dike luzeak egin beharko dituzte uhinen energia gutxienez %35 txikiagotzeko, presak gehiegi higa ez daitezen.
Proiektuaren arazorik larrienak ez dira ordea nahitanahiez teknikoak izango. Veneziarren oneritzia eta adostasuna lortzeak, ingurunea errespetatzeak, turismoa uxatu gabe lan handi hauek egiteak etab. beste hainbat oztopo gainditu beharra ekarriko dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e947f42f695a | http://zientzia.net/artikuluak/andrei-tupolev-hegazkingintzan-aintzindari/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Andrei Tupolev. Hegazkingintzan aintzindari - Zientzia.eus | Andrei Tupolev. Hegazkingintzan aintzindari - Zientzia.eus
1908. urteko udazkenean, Tver-eko basoetan zegoen Andrei Tupolev Mosku-ra joan zen hogei urte zituelarik. Bere helburua, Eskola Tekniko Inperialean injineru mekaniko izateko ikasketak egitea zen.
1908. urteko udazkenean, Tver-eko basoetan zegoen Andrei Tupolev Mosku-ra joan zen hogei urte zituelarik. Bere helburua, Eskola Tekniko Inperialean injineru mekaniko izateko ikasketak egitea zen. Andrei Tupolev. Hegazkingintzan aintzindari - Zientzia.eus Andrei Tupolev. Hegazkingintzan aintzindari
1908. urteko udazkenean, Tver-eko basoetan zegoenPustomazobo herrixkatik Andrei Tupolev Mosku-ra joan zen hogei urte zituelarik. Bere helburua, Eskola Tekniko Inperialean injineru mekaniko izateko ikasketak egitea zen.
Tupolev-en hegalaldia planeagailuz. 1909. urtea.
Garai hartan Errusian hegazkingintzarako zaletasun handia zegoen. Jende asko hurbiltzen zen Jodinka-ko zelaietara lehen hegalaldiak ikustera, eta han N.Zhukovski zen pertsonaia nagusia; hegazkin-diseinatzaile eta pilotuen artean batez ere.
Garai hartan Errusian zerabiltzaten hegazkinak, inportatuak ziren, eta Zhukovski-k diseinatzaile-talde bat sortu nahi zuen han bertan.Egun batean Mosku-ko unibertsitateak erakusketa aeronautikoa antolatu zuela eta, Andrei Tupolev ikaslea Zhukovski jaunarekin harremanetan hasi zen. Zhukovski-k ikaslerik azkarrenak beregana bildu zituen, laborategi aeronautikoa antolatuz. Laborategirako ordea, tunel aerodinamikoa behar zuen, eta lan horren ardura Tupolev-i utzi zion.
Orduan inor gutxik zekien tunel aerodinamikoak egiten, baina Tupolev-ek bere kalkuluak eginda tunela prest utzi zuen lanerako. Gero, kalkulu gehiago eginda, planeagailu berri bat diseinatu eta eraikitzeari ekin zion. Haize-bolada bat aprobetxatuz, bere planeagailu berriarekin Tupolev gaztea aireratu egin zen, eta Jauza ibaia gainetik pasatuta beste ertzean lurrartu zuen.
1911. urtean ordea, arazoak izan zituen poliziarekin. Mitin iraultzailetan parte hartu zuela eta, atxilotu egin zuten. Laster bere aita Pustomazobo-n hil egin zen ordea, eta hara joan ondoren bertan bizitzen utzizioten. Gero handik berriro Mosku-ra ekartzeko Zhukovski eta bere lagunek berenak eta bi jo behar izan zituzten.
ANT-2 hegazkina.
Lehen mundu-gerra hasi zenean, industria aeronautikoaren egoera tamalgarria zen. Horregatik jeneralek Zhukovski-rengana jo zuten zerbait egin zezan, baina diseinurako bulegoa eta hegazkin-fabrika esperimentala ukatu egin zitzaizkion.
Urte batzuk geroago, 1917.ean, Sovietar Batasunean iraultza dugu eta 1918.ean Aerohidrodinamika-Institutu Zentrala sortu zen eta Tupolev-ek bertan gauza askoren ardura hartu zuen bere gain: erakundearen antolaketa, material eta laborategien prestaketa, diseinua, eraikuntza etab. zuzendu behar zituen.
Zhukovski azken aldera gaixo zegoen eta Andrei Tupolev beti bere ondoan izaten zuen.Biek ere asmo bat zuten nagusi: sovietar hegazkin handi eta astunak egitea.Nolakoak izango ziren ordea hegazkin haiek? Zurezkoak? Hegal bikoitzekoak?
Egia esan, garai hartan zurezko biplanoak egiten ziren gehienbat eta Junkers alemanak bakarrik egiten zituen duraluminioz hegazkin esperimentalak. Dena dela, Tupolev-ek ideiak garbi zeuzkan orduan: hegazkin metalikoak eta planobakarrak egin behar ziren airearen kontrako erresistentzia txikia izan zezaten. Hegazkinaren karga-ahalmena, abiadura, distantzia eta hegalaldi-altuera hobetzearren, potentzia handiagoko motoreak behar ziren.
Ipar polora joandako Tupolev abioia.
1922 eta 1923. urteetan, ANT-1 hegazkina egin zuen 35 urte zituen Tupolev-ek; zur eta aluminioz egindako planobakarra hain zuzen. Hogeitamabost zaldiko motore bakarrekoa zen hegazkin hura.
1924. urtean ANT-2 eredua eraiki zen. Erabat metalikoa zen eta bi eserleku zituen: gidariarena eta bidaiariarena. Metalak portaera aerodinamiko ona eduki zuen eta erresistentzia mekaniko ona ere bai.
1925. urtean ANT-3 eta ANT-4 ereduak eraiki zituzten eta baita azken hauen bertsio militarra ere: TB-1 bonbaketaria. ANT-3 hegazkinean M. Gromov pilotuak Mosku – Konisgberg – Berlin–Paris - Vienna - Praga -Mosku buelta hiru egunetan burutu zuen ordurarteko marka denak hautsiz. 7000 kilometro baino gehiago egin zituen Gromov-ek bidaia hartan.
Tupolev-ek orduan, karga-ahalmen handiko eta distantzia luzetarako hegazkin astunagoak egiteko asmoa zuen. Horretarako ANT-4 ereduan motoreak hegaletan zeuden eta hegal barruan erregaiandelak. Sistema horri esker hegazkina airean zebilela hegaletako erregaiaren pisua txikiagotu egiten zen eta gainerantzeko hegazkingile guztiak ere sistema berari jarraitzen hasi ziren.
Andrei Tupolev bere lankideekin.
1929. urtean ANT-7 eredua egin zuen Tupolev-ek, eta ANT-9 bederatzi plazakoa ere bai. 1930.ean, ANT-6 eta ANT-8 hegazkinak aireratu ziren eta hurrengo urtean ANT-14 izenekoa; 40 bidaiarirentzako lekua zuena.
Aldi berean hegalaldi internazional desberdinak burutu ziren. Mosku-tik Tokio-ra atzera-aurrera 1927.ean ANT-3 batek burutu zuen adibidez eta ANT-4ak Moskutik Iparrameriketaraino 10.000 kilometro baino gehiago egin zituen.
Tupolev bere eredu berriak hobeto aztertzearren, eskala naturalez egindako zurezko maketaz baliatzen zen. ANT-20 eredua eraikitzerakoan (munduko handiena orduan), zailtasun bereziak gainditu ziren. Hegazkina 63 metro zabal eta 35metro luze zen, lurrartzeko gurpilek bi metroko diametroa zuten eta bere zortzi motoreen bidez 7.200 zaldiko potentzia eman zezakeen. 1950. urterarte hura izan zen hegazkinik handiena.
1934. urtean, Tupolev-en ANT-25 hegazkinak munduko marka hautsi zuen; 75 ordutan 12.411 kilometroz egin bait zuen hegan. ANT-25 hegazkinak bazituen bi berezitasun: batetik lurrartzeko trena tolesgarria zen eta bestetik hegala hegazkina baino bi bider t´erdi luzeagoa zen.
Espainiako gerra zibilean, Tupolev-ek diseinatutako ANT-40 bonbardariak burruka egin zuen nazien hegazkinen kontra. Beste guztiak baino azkarragoa zen ANT-40 hura.
Geroxeago, helizearen ordez erreakziozko motoreak agertu ziren, eta 1946. urtean Yak-15 eta MIG-9 erreaktoreak aurkeztu zituzten; baita TU-12 bonbardaria ere. Tupolev-ek orduan erreakziozko TU-16 bonbardaria eraiki zuen. Oso azkarra zen (1.000 km/h abiadura lortzen zuen) eta TU-104 bidaiari-hegazkina egiteko oinarritzat aukeratu zuten. TU-104 ereduak 100 eserleku zituen, 800 km/h abiadura gainditzen zuen eta gelditu gabe 3.000 km egin zitzakeen.
Geroxeago Tupolev-ek munduko hegazkinik handiena ipini zuen martxan. TU-114 ereduak 170 bidaiari garraia zitzakeen 900 km/h abiaduran. Moskutik New York-era 12 ordutan iristen zen.
Ondoren TU-124, TU-134 eta TU-154 hegazkinak etorri ziren, eta baita TU-144 eredua ere; bidaiarientzako lehen hegazkin supertsonikoa.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-e6d07a04947f | http://zientzia.net/artikuluak/nola-hazten-da-basoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nola hazten da basoa? - Zientzia.eus | Nola hazten da basoa? - Zientzia.eus
Basoa heldutasunera nola iristen den jakin nahi duten ekologoek, arazo latz baten aurrean topatzen dira. Galera zera da, zuhazitz-mota desberdinak nola hazten dita lur-, ur- eta argi-hornikuntza mugatuak izanik?
Basoa heldutasunera nola iristen den jakin nahi duten ekologoek, arazo latz baten aurrean topatzen dira. Galera zera da, zuhazitz-mota desberdinak nola hazten dita lur-, ur- eta argi-hornikuntza mugatuak izanik? Nola hazten da basoa? - Zientzia.eus Nola hazten da basoa?
Basoa heldutasunera nola iristen den jakin nahi duten ekologoek, arazo latz baten aurrean topatzen dira; prozesua ikaragarri geldia izatearekin alegia.
Tornadoak botatako basoa.
Zera da galdera garrantzitzuenetako bat: zuhazitz-mota desberdinak nola hazten dira lur-, ur- eta argi-hornikuntza mugatuak izanik? Zuhaitz helduak kendu eta gazteak eta haziak besterik gelditzen ez direnean zer gertatzen den jakin nahi dute bereziki ikerlariek. Izan ere, zuhaitzekin lan egitea gauza zaila da. Basogintzan, suteek eta lubiziek ekosistema osoa aldatzen dute eta berotegietan egin daitezkeen saioak artifizialak eta mugatuak dira. Orain Iparrameriketako ikerlariek laborategi natural egoki bat bilatu dute tornado batek hondatutako eskulade batean.
1985.eko maiatzaren 30ean tornado-sorta bat ibili zen Ohio estatu iparramerikarreko ekialdean. Bertan Alleghany izeneko parke nazionala eta basoa daude eta tornadotako bi parke horretan zehar igaro ziren. Tornado hauek zuhaitzak bere erroetatik atera zituzten. Chris Peterson, Jersey Berriko unibertsitateko ikerlaria, baso horretako Tionesta eskualdean ondorioen ikerketa ekologiko bat egiten ari da. Tionesta omen da gainera EEBB ekialdean dagoen baso birjinik handiena.
1986.eko uztailean Petersonek hondatutako zona duten eta kilometro bateko luzera duten hiru lerro aukeratu zituen. Lerro bakoitza osorik dagoen basoan hasten da, hondatutako zona zeharkatzen du eta beste aldean bukatzen da hondatu gabeko zona batean. Berak eta bere lankideek landarediaren egoera hiru lerroetan aztertu dute eta sailak markatu dituzte. Lau urteren buruan, baso batean zuhaitz helduak kentzen dituzunean besterik aldatu gabe zer gertatzen den jakitea espero du Petersonek.
Eskualde honetako muino eta mendixkak estaltzen dituzten zuhaitzak ederrak dira; zenbaitzuk 50 m baino altuagoak. Tsuga Kanadiarrak ( Tsuga canadensis ) zuhaitz dominatzaileak dira. Beste espezie batzuk, urki horia ( Betula lutea ), urki gerezikara ( Betula lenta ), pago hostoandia ( Fagus grandifolia ), gereziondo beltza ( Prunus cerotina ) eta astigar ( Acer ) hiru espezie dira. Tornadoak zuhaitz helduzko andana bat erauzi zuen. Hondakinen erorketak suntsitu ez dituen metro bat baino gutxiagoko zuhaitzak kalterik gabe iraun zuten. Eroritako zuhaitz asko 300-400 urte bitartekoak ziren eta zuhaitz gazteak lehenengo aldiz hartu zuten eguzkiaren argia zuzenean.
Basoan, lurraren estalkiaren zatirik handiena pagoek osatzen dute. Zuhaitz zaharragoen kerizpean pago hauek oso geldiro hazten dira. Tornadoak jotako zonetan nagusi dira orain pagook. Hauek orain lehian hasiko dira azkarrago hazten diren urkiekin eta oso azkar hazten den eta aski eskaxa den gereziondo beltzarekin. Pagoek garaitzen badute, hurrengo belaunaldiko zuhaitz dominatzaile izango dira.
1985.eko tornadoa ez da Tionesta eragin duen bakarra. 1870.ean beste tornado batek orain aztertzen ari diren zonatik gertu dagoen 120 hektareako zona bat hondatu zuen. Zona horretan gereziondo beltzen proportzioa ingurukotan baino altuagoa da. Petersonek ordea ez du uste berriztatzen ari den basoak bide beretsuari segituko dionik, fauna XIX. mendetik hona aldatu delako. Orein buztanzuria ( Odocoileus virginianus ) da egungo bertako ugaztunetan handi garrantzitsu bakarra, zeren eta berauen populazioa kontrolatzen zituzten otsoak eta beste harrapakariak ehiztariek akabatu bait dituzte. Petersonek dioenez, ez du 5 cm baino altuago den eta oreinak jan gabe dagoen tsuga landarerik ikusi. Tsuga da oreinen janaririk preziatuena, baina astigarra eta gereziondoa ere jaten dituzte. Pagoa bestalde, ez dute ukituko eta honek abantaila emango dio beste espezieen aurrean.
Zuhaitz berrien kimuak.
Tionestako espezieen lehia honetan aurten eragina izan dezakeen beste faktore bat agertu da. Portetria zurimarroia, zeinaren harrak iparrameriketako beste baso batzuk debastatu bait ditu, tornadoaren zonan kokatu da. Harrek pagoa nahiago dute eta oreinen eraginari kontrajartzen zaizkio. Egun tornadoak eragindako zonan hostorik ere ez duen zuhaitzik badago. Zuhaitz asko urtebeteko hostoen galera pairatzeko gai dira, baina harrak itzuliko balira hil egingo lirateke.
Petersonek arreta handiz aukeratu ditu zonak eta argi-, zoru- eta drenaje baldintza desberdinak dituztenak aukeratu ditu. Sailetako batzuk zona irekitan daude eroritako zuhaitzetik urrun. Beste batzuk hondakin-mordo baten artean daude. Haizeak tsuga handiak deserrotu dituenean zulo sakonak utzi ditu. Ekaitza pasatu eta bi urtera toki horietan ez da ezer hazi. Zorua zuhaitzen pean ehundaka urtetan egon denez, ez du zuhaitz inguruko zoruak duen humusik. Beste toki batzuetan, hondakinen adar eta hosto ustelak zorua aberasten ari dira. Enbor itzelek aitzitik, bertan iraungo dute 40-60 urtez. Zenbait zona Petersonek hondakinez garbitu ditu ekintza honen eragina aztertu ahal izateko.
Lau urteren bururan Petersonek datu-mordoa izango du eta hazten ari den basoaren ekologia ulertzen lagunduko dute akaso.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-517aa64ded20 | http://zientzia.net/artikuluak/untzigintzaren-historia-xv-iizotzaustekoaki/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzigintzaren historia XV: izotzaustekoak - Zientzia.eus | Untzigintzaren historia XV: izotzaustekoak - Zientzia.eus
Poloetako itsasoetara altzairuzko untziak lehen aldiz joan zirenean, zurezkoek baino portaera txarragoa erakutsi zuten. Byrd jaunaren espedizioa zurezko untzi batek salbatu zuen.
Poloetako itsasoetara altzairuzko untziak lehen aldiz joan zirenean, zurezkoek baino portaera txarragoa erakutsi zuten. Byrd jaunaren espedizioa zurezko untzi batek salbatu zuen. Untzigintzaren historia XV: izotzaustekoak - Zientzia.eus Untzigintzaren historia XV: izotzaustekoak
Poloetako itsasoetara altzairuzko untziak lehen aldiz joan zirenean, zurezkoek baino portaera txarragoa erakutsi zuten. 1928-1930.ean, Byrd jaunaren espedizioa zurezko untzi batek salbatu zuen. Izan ere Eleanor Bolling izenekoa (altzairuzkoa), ez zen gauza izotz-plakatan zehar ibiltzeko.
Izotzaustekoen forma klasikoa. Alboko marruskadurak asko frenatzen du eta erregai asko kontsumi erazten.
Zurezko untziak 1839. urteaz gero sendotu egiten ziren izotzaren presioa jasan zezaten, baina 1899. urterarte ez zen benetako izotzausteko untzirik egin. Lehenengoa Yemark izenekoa izan zen; Makarov almirantearen diseinuz Britainia Haundian Errusiarentzat egina hain zuzen.
Geroztik, marka eta aldakuntza berriak etengabe izan dira izotzausteko untzietan. 1914. urtean adibidez, Vilkitski komandanteak Vladivostok-etik Arkangel-eraino bi izotzausteko eraman zituen, nahiz eta hamar hilabetean izotz artean geldirik egon behar izan. Bigarren Mundu-Gerraren ondoren, lurrin makinaren ordez diesel motoreak ipini zituzten propultsiorako, eta 1957. urtean, energia nuklearrez eragindako Lenin izotzausteko untzia agertu zen.
Untzi hauek hautsi behar duten izotza ordea, ez da beti berdina izaten. Bi izotz-geruza desberdin egoten dira itsaso hotzetan. Bata urtaro batean bakarrik poloetako itsasoen bazterretan (polotik urrun samar) eta haizeak jotzen duen lekuetan sortutakoa da. Izotz-geruza hautsita egoten da flöe izeneko plataformak osatuz. Plataformei eta plataformen arteko kanalez osatutako multzoari pack izena ematen zaio.
Finlandia inguruan mota honetako izotz-geruza egoten da itsasoan eta nahikoa erraz hausten dira. Han dabiltzan izotzausteko untziek, hondoa ia erabat launa dute eta brankan helizeak dituzte. Untzi-bularra izotz-plakaren gainean ipintzen denean, motore independentez eragindako helizeak (brankakoak), gilatik izotza kendu egiten du. Horrela, azpian euskarririk ez duelako, izotza errazago hausten da.
Izotzausteko untzi hauetako batzuetan gainera, azpian aire konprimatua injektatzen da alboetara izotza eta untziaren arteko marruskadura txikiagoa izan dadin.
Lenin , izotzausteko untzi atomiko sovietarra.
Beste era bateko izotz-geruza egoten da ordea polotik hurbileko itsasoetan. Hango pack -a gogorragoa da eta untzi indartsuagoak behar dira. Normalean izotzaustekoek, indar hutsez lan egin izan dute; brankaz eta beren pisu guztiaz izotza kolpatuz. Izotza hautsi ezin bada ordea, untzi barruko ur-deposito batzuetatik ura beste ur-deposito batzuetara pasa behar da. Horela branka jaso egiten da eta gero kolpera jaitsi izotz-geruza hausteko. Batzuetan, lastran doan ur honetaz baliaturik albaka okertzen da untzia, izotzetan preso gera ez dadin. Azken aldian, izotzausteko batzuek beso biragarrizko helizeak daramatzate, izotz-geruzatan hobeto ibiltzearren.
1977. urtean, Arktika izeneko izotzausteko untzi sovietarra Ipar Polora iritsi zen, hango pack gogorra ebakita. Murmansk-etik abuztuaren 9an abiatu zen eta zortzi egunean 2700 milia nabigatu ondoren, helburura iritsi zen. Itsasuntzi hark, propultsio nuklearra zeukan eta bere autonomia mugagabekoa zen.
Alemania eta Finlandia-k, izotzausteko untzientzat ez dute energia nuklearrik aukeratu. Arazo teknikoa baino gehiago ekonomikoa da ordea horretarako arrazoi nagusia. Izan ere Arktika bezalako itsasuntziek, propultsio atomikoa alde batera utzita gainerantzean diseinuz erabat normalak dira.
Izotzausteko untzi berriek brankan itzotz-plaka zabal ebakitzen dute. Gero gilak hautsi eta alboetara bidaltzen du.
Alemanian dena dela, diseinu berriko izotzaustekoak egiten hasiak dira. Untzi-bularra goian egongo da, baina urpeko branka launa izango da; ia lehorreratzeko txalupa handiena bezain launa. Itsasuntziaren energia zinetikoa eta pisua aprobetxatuko dira izotz-geruza hausteko, baina ganibetak gazta ebakitzen duen antzera lan egiteko diseinua emango zaio. Brankan irekitako kanala ez du gero kaskoak alboetan zabaldu beharko. Izan ere gila zorrotzak izotz-pusketak alboetara bidaliko ditu. Diseinu berri honi esker, untziaren errendimendua hobea da eta propultsio atomikorik gabe ere lan egin daiteke.
Dena dela, gero eta izotzausteko gehiago egingo direla ez dago ukatzerik. Polo inguruetan hain zuzen aberastasun asko dago (petrolioa, gasa, mineralak, etab.) eta itsaso izoztuetan nabigatzeko premia gero eta handiagoa da. Segurtasunez nabigatzea ordea, beste gauza bat da. Maiz gertatu izan bait dira buruhausteak itsaso izoztu horietan.
1983.eko urrian adibidez, 26 sovietar untzi geldirik geratu ziren ez atzera eta ez aurrera Siberiako iparraldean eta beste hainbeste ere larri zebiltzan. Lenin izotzausteko nuklearrak berak ere ez zuen hara inguratzerik izan eta helikopteroz garraiatu zituzten preso zeuden marinelentzako janariak. Gero Arktika (orain Leonid Brezhnev izena du) eta Sibir untzi atomikoak hurbildu ziren, oztopo eta neke asko gainditu ondoren.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2f3cec4af41f | http://zientzia.net/artikuluak/zein-da-jan-neurri-egokia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zein da jan-neurri egokia? - Zientzia.eus | Zein da jan-neurri egokia? - Zientzia.eus
Jan-neurri orekatua zer den nola defini dezakegu? Umeen hazkunderako beharrezkoak diren osagai guztiak edota pertsona helduetan osasuna mantentzeko behar direnak dauzkana izango litzateke jan-neurri orekatua.
Jan-neurri orekatua zer den nola defini dezakegu? Umeen hazkunderako beharrezkoak diren osagai guztiak edota pertsona helduetan osasuna mantentzeko behar direnak dauzkana izango litzateke jan-neurri orekatua. Zein da jan-neurri egokia? - Zientzia.eus Zein da jan-neurri egokia?
Dietetika/Elikagaiak
Jan-neurri orekatua zer den nola defini dezakegu? Umeen hazkunderako beharrezkoak diren osagai guztiak edota pertsona helduetan osasuna mantentzeko behar direnak dauzkana izango litzateke jan-neurri orekatua. Beraz, horrelako jan-neurriak karbohidratoak (azukreak), proteinak, gantzak (koipekiak), bitaminak eta zenbait elementu kimiko (burdina eta kaltzioa adibidez) eduki behar lituzke.
Osasuntsu irauteko jan-neurri orekatua hartu behar da.
Zenbait eritasunetan jan-neurri bereziak behar dira. Diabetean adibidez, azukre eta karbohidratoen kontsumoa jaitsi beharra dago. Giltzurrun-insufizientzian proteinak eta potasioa dira murriztu beharrekoak; gai hauen metabolismoan sorturiko produktuak ezin bait dituzte iraitzi erasandako giltzurrunek. Gibeleko gutxiegitasunean ere sarritan gutxitu behar dira proteinak.
Pisua jaisteko modurik egokiena, egunero kaloria gutxiago hartzea izaten da. Nola ulertzen da hori? Gorputza makina bezalakoa da; bere eguneroko ihardunean aurrera egiteko erregaiak behar dituena. Balantze honetan, janarien bidez ahoratzen ditugun kaloriak gorputzak bere eguneroko lanean erretzen dituenak baino gehiago direnean, soberan (edo erre gabe) geratu diren kaloria horiek pilatu egiten dira. Horregatik, mehartzeko erabiltzen diren jan-neurri guztien funtsa horixe da: kalorien kopurua txikiagotzea.
Dieta egokiagoa izan dadin, barazki gehiago eta animali jaki gutxiago jan behar da.
Eta zer da kaloria? Fisikan, bero-kantitateak neurtzeko onartu den unitatea. Ur-gramo baten tenperatura 14,5°C-tik 15,5°C-ra igotzeko behar den bero-kantitatea. Bere laburdura cal da. Askotan kaloria erabili beharrean kilokaloria erabiltzen da (kilokaloria = 1.000 kaloria). Beroa energi mota bat denez, kaloria ere energi unitate bat da.
Argi ikusten da, beraz, pertsonaren lanbidearen arabera egunero beharrezkoak dituen kalorien kopurua ez dela beti berdina izango. Ondoren, pertsona helduen eta umeen batezbesteko beharrizan energetikoak adierazten dira 1 eta 2 taulatan.
Ikusten denez, atseden-egoeran gizonenzko batek 2.700 kaloria behar ditu egunero, eta 600 bat gehiago lanagatik. Guzti hori segurtatzeko, pertsona heldu osasuntsu baten eguneroko anoak proteina, lipido eta karbohidratoak neurri batzuen barnean gorde behar ditu: 80-120 g proteina, 50-70 g lipido eta 350-500 g karbohidrato hain zuzen.
Dieta egokiagoa izan dadin, barazki gehiago eta animali jaki gutxiago jan behar da.
Dieta edo jan-neurria egokia izateaz gain osasuntsua ere izan dadin, iradokizun batzuk eman daitezke:
Jaki prestatu edo ontziratu gutxiago jan.
Barazki gehiago eta animali jaki gutxiago jan.
Hondakinetan aberatsak diren janari gehiago jan.
Gantz gutxiago, eta bereziki animali gantz gutxiago jan.
Gatz gutxiago ahoratu.
Esnekien balio energetikoa handia da, baina gantz-edukin handia dute.
Beti ere kontutan eduki behar da, tentagarrienak gutxien gomendatzen diren produktuak direla: gazituak, gozoak (azukrea) edota esnekiak (gantz gehiegi).
ARRAUTZAK. Proteina, mineral eta bitaminatan aberatsak dira, baina baita gantzetan ere; kolesterolean bereziki.
ESNEA, GAZTA. energetiko handia dute, baina bere gantz-edukina altua da. Edukin hau zertxobait jaisten da esne deskrematuan.
HARAGIA. Proteinatan aberatsa da, baina baita gantzetan ere. Haragi zuriak (oilasko edo indioilarrarenak, adib.) gorriak baino gantz gutxiago du.
Umeek jaten dutena bereziki zainduz, geroko ajeak baztertuko dira.
ARRAINA. Proteinatan aberatsa da eta gantz-edukin txikiagoa du askoz ere haragiak baino. Energi iturri egoki eta merkea da.
PATATAK. Kaloriatan aberatsak dira, eta beraz energi iturri egokia.
BARAZKIAK. Hondakinak eta funtsezko bitaminak eskuratzen dizkiguten janari bikainak dira. Hala ere, gehiegi kuzinatzen direnean mantenugai baliozkoak galdu egiten dira.
FRUTAK. Mantenugai eta zuntzen iturri egokia dira. Janaririk gehienen antzera gordinik kontsumitu behar dira eta bere sasoian, balio mantentzailerik gal ez dezaten.FRUTA-ZUKUAK. C bitaminaren iturri egokia. Egin berriek eta azukrerik gabekoek dute elika-baliorik handiena.
KONTSERBAK. Jan-neurria aldatu eta atseginagoa egiten dute. Askotan azukre-edukin altukoak dira. Sarritan partzialki kuzinatuak daudenez, zenbait mantenugai alferrik galtzen da.
Gozokiekin kontuz ibili behar da.
OGIA. Kaloria eta bitaminen iturri egokia. Hobea da ogi beltza zuria baino (dietetikaren ikuspegitik); lehenengoaren zuntz-edukina bigarrenarena baino dezentez handiagoa bait da.
GURINA. Kaloria eta gantzetan aberatsa. Margarinak animali gantz eta kaloria gutxiago ditu.
AZUKREA. Kaloriatan oso aberatsa da, baina ez du beste inolako balio mantentzailerik.
ARDOA. Edozein jatorduren osagarri egokia da, baina beste edozein edari alkoholiko bezala, neurriz hartu behar da.
ZERBEZA. Kaloriatan aberatsa izanik, ez du beste balio mantentzailerik.
KAFEA, TEA. Balio mantentzaile gutxi edo batere gabekoak. Gehiegi hartzen badira, bihotzeko taupadak (edo palpitazioak) gehitu ditzakete.
1. taula. Pertsona helduen energi beharra eguneko.
2. taula. Ume eta gazteen energi beharra eguneko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-29ea51b239f2 | http://zientzia.net/artikuluak/roboten-ikusmena-zertan-den/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Roboten ikusmena zertan den - Zientzia.eus | Roboten ikusmena zertan den - Zientzia.eus
Jakina da robotak programaketei itsu-itsuan jarraitzen zaizkiela. Baina robotak nolabaiteko ikusmenez hornitzen badira, erabakiak hartzen has daitezke.
Jakina da robotak programaketei itsu-itsuan jarraitzen zaizkiela. Baina robotak nolabaiteko ikusmenez hornitzen badira, erabakiak hartzen has daitezke. Roboten ikusmena zertan den - Zientzia.eus Roboten ikusmena zertan den
Robotika
Robotak industri prozesutan parte hartzen hasi zirenetik urte batzuk igaro dira. Jakina da robotak programaketei itsu-itsuan jarraitzen zaizkiela. Itsu hitza azaldu dugunean, edozein makinak daukan ezaugarrietako bat besterik ez dugu aipatu nahi izan. Baina makinak (edo gure kasuan robotak) nolabaiteko ikusmenaz hornitzen badira, erabakiak hartzen has daitezke.
Egoera solidoko laser batek soldatzen ari den juntura argiztatzen du. Bideo-kamera batek robota egiten ari den lanaz informatzen du.
Robotak besteak beste, pertsonak zenbait lanetan ordezkatzeko jaio ziren. Roboten hezurdura diseinatu ahal izateko, zerbaitetan oinarritu beharra zegoen. Oinarritzat hartutako eredua giza gorputza izan zen. Beraz, roboten hezurdurak gure gorputzaren zati bat edo batzuk gogorarazten dizkigu. Hasieran robota, pertsona itsu, gor eta ukimenik gabea zela esan daiteke.
Beharrek eskatu ahala, robotak osatu eta hobetu egin dira. Hasieran, higidura-kopuruari ekin zitzaion. Gero, sentsoretan lan egin zen eta gaur egun ikusmena lantzen ari dira. Zer esanik ez, higidura-kopurua egokitzeko giza besoa eredutzat hartu zen eta sentsoreen funtsean giza ukimena zegoen. Dagoeneko irakurle, ikusmena lantzeko eredutzat gure gorputzeko zein zati hartu den asmatuko zenuen: begia, noski.
Baina robotak nola ikus dezake?
Lehendabizi, ikusi nahi denaren irudia hartu behar da (hori telebista-kamera baten bitartez egiten da). Eta gero ikusitakoa identifikatu egin behar du robotak (hori ordenadore bitartez egiten da). Azkenik, irudia identifikatua izan ondoren, ordenadoreak era bateko ala besteko aginduak zuzenduko dizkio robotari.
Aipatutako hiru urrats hauetan bigarrena da buruhausterik handienak sortzen dituena. Hala ere, zenbait teknika aplikatzen hasiak dira eta ondoko lerroetan astindu bat emango diogu urrats honi.
Arestian giza begia eredutzat hartu beharrekoa dela esan badugu, zera ere esan beharra dago: begia gorputzeko organorik ezagunena (zientifikoki) dela. Ezaguera hau izan da hain zuzen ere, teknikariek aprobetxatu dutena.
Begietatik ikusten duguna garunera joaten da. Bertan metatua dagoen irudiren batekin erlazionatzerik badago, ezaguna egingo zaigu eta beraz, jakin egingo dugu zer egin. Aldiz, ikusitakoa garunean metatutakoarekin erlazionatzerik ez badago, ezezaguna gertatuko zaigu eta ondorioz ezingo dugu erantzun fidagarririk eman. Hala ere, ezezaguna zaigun irudien ezaugarriak ezagun bihur ditzakegu beste nonbaitetik edo norbaitengandik ikasiz. Ikasitako informazioa garunean gordeko dugu eta beraz, ezezaguna zitzaigun irudia hurrengo txanda batean ikusten badugu ezaguna gertatuko zaigu. Hari honi jarraituz zera esan dezakegu: ikusitakoa ezagutzea, irudia metatutako informazioarekin alderatzean datza eta ezaguera esperientzien metaketan datza.
Prozesu honen barnean murgiltzen den kontzeptua, adimenarena da. Hau da, ikusmenaren eremua landu ahal izateko adimenarena ere landu beharko da.
Objektu bat identifikatzerakoan, arazoak segituan hasten dira. Oinarrizkoenetako bat hauxe da: hiru dimentsioko objektu baten bistak ematen dituzten bi dimentsioko irudiek, gehienetan ez dute zerikusirik objektu berarekin.
Identifikazio-adibiderik sinpleenetako bat, irudi baten ertzak ezagutzea da. Irudi batean ertzak azaltzen badira, argiaren tonalitate edo intentsitate desberdinak daudelako da. Hau, normalean, objektuen ingurunetan gertatzen da. Gaur eguneko ordenadore-teknikak ez dira argi-intentsitatearen aldaketak detektatuz objektuak identifikatzeko gai. Zenbakizko analisi-metodoak dira aldiz, ertzak detektatzeko erabiltzen direnak.
Gainazalak detektatzeko laserrezko scannerrak erabiltzen dira. Neurketa guzti hauek egin ondoren, bildutako datuen analisia da teknikariek duten desafiorik handiena.
Teknikariek zein bide matematiko eta tekniko erabiltzen duten ez dugu azalduko. Pil-pilean dagoen gaia dela eta, hilero aurkikuntza berriak egiten ari direla bakarrik esango dugu.
Bukatzeko, artikulu honetan azaletik azaldutako kontzeptu baten inguruko burutazio bat plazaratu nahi dugu: "robotek ikusi ahal izateko adimen-maila bat behar dute, nahiz eta oso primarioa izan".
Dudarik gabe, adimen-maila hori handiagotuz joango da denboran zehar eta beraz, robotek gero eta pertsona gehaigo ordezkatuko dituzte. Eta ez produkzio-prozesutan bakarrik; gure bizitzako edozein ekintzatan baizik. Hau dela eta, gizakiok zer eginkizun izango dugu mundu honetan?. Zerk bereiztuko gaitu makina adimentsuetatik? Gure adimenaren posibilitateak akaso?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bd59428acf5f | http://zientzia.net/artikuluak/jolas-matematikoak-otsaila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jolas matematikoak. Otsaila - Zientzia.eus | Jolas matematikoak. Otsaila - Zientzia.eus
Ondoko irudiak eta berauei loturik dagoen proposamena: zuzenki guztiak lerro bakar baten bidez gurutzatu behar dira, zuzenki bat bera ere bi aldiz gurutzatu gabe.
Ondoko irudiak eta berauei loturik dagoen proposamena: zuzenki guztiak lerro bakar baten bidez gurutzatu behar dira, zuzenki bat bera ere bi aldiz gurutzatu gabe. Jolas matematikoak. Otsaila - Zientzia.eus Jolas matematikoak. Otsaila
Ondoko irudiak eta berauei loturik dagoen proposamena: zuzenki guztiak lerro bakar baten bidez gurutzatu behar dira, zuzenki bat bera ere bi aldiz gurutzatu gabe.
Ezagunak izango dituzue ondoko irudiak eta berauei loturik
dagoen proposamena: zuzenki guztiak lerro bakar baten bidez gurutzatu behar dira, zuzenki bat bera ere bi aldiz gurutzatu gabe.
Beste irudi honetan ikusten den
bezala, proba bat egin ondoren zuzenki bat gurutzatu gabe geratu da. Behin eta berriro saiatuta, ez dugu ebazpenik aurkitu. Orduan burura ondoko galdera datorkigu: Ba al du ebazpenik proposamen honek? Galdera honi erantzuna ematen saiatuko gara artikulu honetan.
Horretarako, irudian ikusten den
bezala eskualdeak izendatuko ditugu. Eta eskualde batetik beste batera pasatu garela adierazteko, zera egingo dugu:
A eskualdetik B eskualdera pasatzean AB idatziko dugu. B eskualdetik C eskualdera pasatzean BC, eta bi urrats hauek elkartuz, hau da, A-tik B-ra eta B-tik C-ra pasatzean ABC idatziko dugu. Ikusten denez, zuzenki bat pasatzea bi letraz adierazten dugu. Bi zuzenki pasatzea, ordea, hiru letraz. Orain arte, eskualde batetik beste batera pasatzean ez dugu zein zuzenkitatik pasa behar den esan; ez bait du arrazonamendu honetan garrantzirik izango.
Guzti hau kontutan hartuz, gure irudian pasa behar diren zuzenkien kopurua 12 denez, problemari ebazpena bilatzeko 13 letrako segida bat idatzi behar dugu. Segida honek baldintza batzuk bete beharko ditu, orain ikusiko dugunez.
A eta D eskualdeen artean hiru zuzenki daude. Beraz AD eta DA bikoteak hiru aldiz agertu behar du segidan. AB edo BA bikoteak, ordea, behin bakarrik; A eta B eskualdeen artean zuzenki bakar bat bait dago. Arrazonamendu berberari jarraituz, AC edo CA bikoteak behin, BC edo CB bikoteak ere behin eta BD edo DB eta CD edo DC bikoteek hiru aldiz agertu behar dute. Beraz orain, konbinazio hauek dituen 13 letrako segida bat aurkitzean dago gakoa. Segida hau bilatzen hasi baino lehen, teorikoki posible den ala ez aztertuko dugu.
Bi eskualde eta bion artean zuzenki bakar bat izango bagenu, eskualde hauen
letrak behin bakarrik agertuko lirateke letra-segidan: AB edo BA. Baina bi eskualdeen artean hiru zuzenki izanez gero, letra bakoitza bi aldiz agertuko litzateke: ABAB edo BABA. Eta bost zuzenki izanez gero, hiru aldiz ikusiko genuke letra bakoitza: ABABA edo BABABA.
Hau da, orokorrean, bi eskualdeen arteko zuzenki-kopurua n zenbaki bakoitia
balitz letra bakoitza n+1/2 aldiz agertuko litzateke.
Zer gertatuko da bi eskualdeen arteko zuzenki-kopurua bikoitia denean? Kasu
honetan zein eskualdetan hasten garen kontutan hartu beharko dugu. Hau da, bi zuzenki izanez gero, A eskualdean hasten bagara ABA izango dugu, baina B eskualdean hasiz gero BAB lortuko dugu. Lau zuzenki izango bagenitu A
eskualdean hasiz gero ABABA agertuko litzateke eta B eskualdean hasiz BABAB lortuko litzateke.
Orokorrean, zuzenki-kopurua (n) zenbaki bikoitia bada, lerroa hasten den eskualdearen letra n/2 + 1 aldiz agertuko da eta bestearen letra n/2 aldiz.
Hemen egin duguna, bi eskualderekin gertatzen da. Baina bi baino eskualde gehiago dagoenean, emaitza hauek ez dira aldatzen; zuzenki bat pasatzean bi eskualde bakarrik kontutan hartzen bait ditugu; lerroa hasten eta bukatzen deneko eskualdeak alegia.
Gure irudira itzuliz, lau eskualde ditugu. A, B eta C eskualdeak, bost zuzenkik mugatzen dituzte. D eskualdea, ordea, bederatzi zuzenkik. Gorago ikusi duguna aplikatuz, zera idatz dezakegu: lehenengo zutabean eskualdeak;
bigarrenean, eskualde bakoitza mugatzen duten zuzenkien kopurua; eta hirugarrenean letra bakoitzak agertu behar dueneko aldi-kopurua. Azken zutabeko zenbakiak batuz 14 lortzen dugu, hau da, eskualde guztiek agertu behar duten aldi-kopurua 14 da, baina hasieran esan dugunez 13 letrako segida bat aurkitu behar dugu. Beraz kasu honetan ez dago ebazpenik.
Problema hauek orokorki aztertuz, ibilbidea eskualde batean hasi behar dugunez eta eskualde bakoitza mugatzen duten zuzenkien kopurua kontutan hartuz, letra bakoitzak agertu behar duen aldi-kopurua determinatuko dugu.
Zuzenki-kopurua n bakoitia bada, letra n+1/2 aldiz agertuko da. n bikoitia bada n/2 aldiz, beste eskualde batetik hasiz gero edo n/2 + 1 eskualde honetan hasten bada. Emaitza hauek kontutan hartuz, ondoko baieztapena froga daiteke: zenbaki hauen batura zuzenki-kopurua gehi bat bada, problemak badu ebazpen bat. Batura hori zuzenki-kopurua deneko kasuak ere badu ebazpen bat, hasten den eskualdea zuzenki-kopuru bikoitiak mugatzen badu, zeren kasu honetan esandako eskualdea n/2 + 1 aldiz agertuko bait da. Gainerako kasuetan ez dago ebazpenik.
Esan beharra dago, ebazpide hau Euler matematikariak bere garaian planteatutako Koenigsberg-eko zubien problemari emandako bera dela. Gure kasuan orduko zubiak zuzenkiak dira. Bukatzeko hona hemen beste bi irudi, ebazpena aurkitzen saia zaitezten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fc2c6047107d | http://zientzia.net/artikuluak/begitxindorrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Begitxindorrak - Zientzia.eus | Begitxindorrak - Zientzia.eus
Nork ez du egunen batean betazalean grano gorri bat duela azaldu zaion senide, lagun, auzoko edo lankideren bat? Begitxindorra molestoa eta nekosoa da, eta prebentzioa posible da.
Nork ez du egunen batean betazalean grano gorri bat duela azaldu zaion senide, lagun, auzoko edo lankideren bat? Begitxindorra molestoa eta nekosoa da, eta prebentzioa posible da. Begitxindorrak - Zientzia.eus Begitxindorrak
Osasuna
Nork ez du egunen batean betazalean grano gorri bat duela azaldu zaion senide, lagun, auzoko edo lankideren bat? Begitxindorra molestoa eta nekosoa da, eta beste kasu batzutan ez bezala prebentzioa posible da.
Nork ez du egunen batean betazalean grano gorri bat duela azaldu zaion senide, lagun, auzoko edo lankideren bat?. Gure gaurko gaia ez da hil ala bizikoa, noski, baina bere txikitasunean begitxindorra molestoa eta nekosoa da, eta beste kasu batzutan ez bezala prebentzioa posible da.
Espezialistek bi motatako begitxindorrak bereizen dituzte: kanpokoa bata eta barrukoa bestea. Kanpokoa da arruntena, jende guztiak ezagutzen duena. Bere
arrazoia
Zeis-en guruinen inflamazio edo hantura bat da, eta horregatik guruin horien jarioa betiletan zehar kanpora botatzen da. Baina beste mota bateko begitxindorrak ere badira; barnekoak, Meibomio-ren guruinetan sortzen direnak. Bai kanpoko eta bai barneko begitxindorrak, hantura-prozesu bat bezala hasten dira: ingurua gorritu egiten da, hazkurea sentitzen; gero eta handiago eginez doa bikorra.
Arrazoiak asko dira, eta arazo honen inguruan datuen topiko edo uste faltsuak ere bai. Batzuen ustez, begitxindorrak umeen gauza dira, eta hori ez da egia, umeetan pertsona helduetan baino gehiagotan sortzen diren arren. Zergatik haurtzaroan maizago agertu? Umeek beren begiak gehaigotan ukitzen dituztelako (eta ez beti esku garbiekin), eta bestalde, giro kutsatu edo kontaminatuen aurkako erresistentzia txikiagoa dutelako. Higieneak garrantzi handia du, eta alor honetan umeak ez dira arretaz ibiltzen.
Baina badira bestelako arrazoiak ere: konjuntibitis kronikoak, ikusmenaren graduazio okerra, edota betaurrekorik ez eramatea adibidez. Pertsona batek behar bezalako antiojurik ez darabilenean; burutu behar duen esfortzuak nolabait esateko betazalen defentsak ahuldu egiten ditu eta begitxindorrak jasateko arriskua handiagoa izaten da. Gauza bera gertatzen da pertsona bat, ordu luzez, argi desegoki batekin lanean edo irakurtzen aritzen denean.
Azkenik, beste kasu batzuetan, begitxindorrak gorputzeko arazo orokor batzuei lotuta daude: zoldurei (defentsak txikiagotzen dira) eta eritasunakin batzuei, diabeteari kasu.
Begitxindorrak prebeni daitezke, baina prebentzio hau oso orokorra da. Lehen-lehenik ikusmena (eta begiaren inguruko egitura eta sistema guztiak) aztertu: ea ikusmena egokia den, betaurrekorik behar duen, edota bestelako arazo kronikorik pertsona horrek ba ote duen. Prebentzioko bigarren neurria, eta zalantzarik ez, neurririk erraz eta eraginkorrena higiene egokia da. Zikintasuna eta begitxindorrak adiskide minak dira: normalean higienerik ezak inflamazioa du bere ondorio logiko eta ezinbestekoa. Garbitasun-neurriak umeetan bete behar dira bereziki, ohitura egokiak eta osasuntsuak txiki-txikitatik bultzatuz.
Baina, dena den, eman dezagun begitxindorra sortu dela eta begian agertu zaigula jadanik: hazkura ditxoso hori nabari dugu, eta molestia arin batzuk, baina betazala ez dago oraindik oso handitua eta ezta gorriegia ere. Oraindik sortzen ari den begitxindorra dugu eta lehen fase honetan hotzak prozesua gerarazi egingo du, eta inflamazioak ez du aurrera egingo: giltza hotz bat, edo zapi batean bildutako izotz-zati bat eragin handikoak izan daitezke lehen hamar-hamabi orduetan.
Hala ere prozesuak aurrera egin baldin badu, eta zorne-apur bat ere ageri baldin bada hotzak ez du ezertarako balio, eta erabat alderantzizko erremedioa erabili beharko da: beroa, zirkulazioa bizkortu eta inflamazioa hel dadin. Bikorra gorriago agertuko da, handiagoa, baina inflamazioa lehenago amaituko da.
Zenbait kasutan beharrezkoa izan daiteke betilea kentzea, horrela likidoaren kanporatzea erraztu eta begitxindorra desagerterazteko. Espezialistarengana joan beharra ere gerta daiteke: honek begitxindorra harraskatu eginto du eta beharrezkoa balitz erabat erauzi ere bai. Baina hori gutxitan gertatzen da, eta oro har begitxindorra molestiatxo bat besterik ez da izango; egun batzuen buruan desagertuko den molestia txikia.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-61ec577ff250 | http://zientzia.net/artikuluak/homeopatia-zer-da-medikuntzaren-adar-hau/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Homeopatia, zer da medikuntzaren adar hau? - Zientzia.eus | Homeopatia, zer da medikuntzaren adar hau? - Zientzia.eus
Samuel Hahnemann-ek sortu zuen homeopatia. Farmazia, kimika eta toxikologiazko ezagumendu sakonak zituen. Bere idatzietan dioenez, sendatzeko zituen bitartekoen urritasunagatik eta drogen eragin zehatza ez jakiteagatik besteak sendatzeko gai ez zela sentitu zuen eta horregatik utzi egin zuen medikuntza.
Samuel Hahnemann-ek sortu zuen homeopatia. Farmazia, kimika eta toxikologiazko ezagumendu sakonak zituen. Bere idatzietan dioenez, sendatzeko zituen bitartekoen urritasunagatik eta drogen eragin zehatza ez jakiteagatik besteak sendatzeko gai ez zela sentitu zuen eta horregatik utzi egin zuen medikuntza. Homeopatia, zer da medikuntzaren adar hau? - Zientzia.eus Homeopatia, zer da medikuntzaren adar hau?
Historia
Samuel Hahnemann-ek sortu zuen homeopatia. Prussiako Meisen-en jaio zen 1755.eko apirilaren hamarrean. Farmazia, kimika eta toxikologiazko ezagumendu sakonak zituen. Sendagile moduan zenbait urtez lan egin ondoren, lanbide hori utzi egin zuen. Bere idatzietan dioenez, sendatzeko zituen bitartekoen urritasunagatik eta drogen eragin zehatza ez jakiteagatik besteak sendatzeko gai ez zela sentitu zuen eta horregatik utzi egin zuen medikuntza.
Samuel Hahnemann.
Ondorengo urteetan itzulpenak egitea ogibide harturik lan egin zuen. Egun batean kininaren propietate toxikoei buruzko Cullen doktorearen Medikuntz tratatua itzultzen ari zelarik, harrituta gelditu zen. Tratatuan esaten zenez, substantzia horrek dosi toxikoetan aldizkako sukarra sortzen du, baina substantzia berori aldizkako sukarra sendatzeko ere erabiltzen da.
Errebelazio honetatik abiatuz, Hahnemann droga hau bera hartzen hasi zen eta bere lehenengo intuizioa baieztatzen joan zen denboraren poderioz. Saiakuntza hau beste pertsonekin esperimentatu zuen eta emaitza bera lortu zuen. Saiakuntza hori oinarritzat hartuz, ondorengo printzipio hau ezarri zuen: Sukarrak desegiten dituen kininak, sukarraren itxurak sortzen ditu pertsona osasuntsuarengan.
Kinina ondoren beste substantziekin (sufrea, belladonna, pulsatilla, etab.) saiatu zen, emaitza bera lortuz. Horrela gaixotasuna eta sendagaiaren artean dagoen etengabeko erlazioa egiaztatu eta honako lege hau ondorioztatu zuen:
Pertsona osasuntsuarengan sintomak sortzen dituen substantziak, sintoma berauek aurkezten dituen gaixoa senda dezake.
Antzekotasunaren legea da homeopatiaren lehen printzipio nagusia.
Askotan droga bat hartuta, oso dosi txikietan bada ere, droga horren eragin toxikoak esperimentatzailearengan gaizkoadura txar baten eran irauten duela egiaztatzen du Hahnemann-ek. Beraz gero eta toxiko-kantitate txikiagoak erabiltzen ditu eraginkortasun terapeutikoa galtzeko arriskuan jarriz.
Baina une honetan bere bigarren aurkikuntza handia egin zuen: disoluzio bakoitza gogorki astinduz (sukuzioa), gero eta toxikotasun txikiagoko baina indar handiagoko sedagaia lortzen du. Beraz sendagai homeopatikoa substantzia diluitu eta dinamizatuez osatuta dagoela esan dezakegu. Hau da homeopatiaren bigarren printzipio nagusia.
Pertsona osasuntsuarengan egindako saiakuntzak
Pertsona osasuntsuarengan substantzia ezberdinekin egindako saiakuntzari patogenesia deitzen zaio. Sendagai baten patogenesia, sendagai hori hartzean pertsona osasuntsu batek esperimentatzen duen sintoma-multzoa da. Homeopatikoki prestatzeko sendagaia hartzean aldaketa dinamikoa gertatzen da pertsonarengan. Aldaketa dinamiko hau, sintometan erakusten da.
Esate baterako, Pultsatill a hartzen badugu, aire zabalean egoteko gogoa, aho lehorra egarririk gabe, gaizkoadura leku itxietan, nahigabeko negarra, hobekuntza kontsolatzean, inbidia, zeloak, etab. esperimentatzen ditugu. Hori gure energiaren aldaketa dinamikoa litzateke. Gaixo kontsideratzen dugun pertsona sintoma beroriekin badatorkigu antzekoa izango zaion sendagai hori emango diogu eta bere oreka psikofisikora itzuliko du.
Hahnemann-ek emandako diluzio infinitesimalen printzipioak, hartutako substantzien kantitatea asko txikitzen du eta hauek eraginkorrak dira.
Homeopatiak, lehenengo sendagaiak pertsona osasuntsuarengan duen eragina aztertzen du, ondoren gaixoari aplikatzeko. Gizakiarengan, saiakuntzetan erabiltzen diren animaliek erakutsi ezin dezaketeen erreakzio subjektibo asko dago.
Sendagai bakarra
Homeopatian sendagai bakar batek gaixotasunaren sintoma guztiak sendatzen ditu eta bakarrik ematen da.
Alopatian (Medikuntza arruntean) ez bezala, homeopatian ez da sengadai-aldaketa edo polifarmazia erabiltzen. Aldi bakoitzean Hahnemann-ek sendagai bakarra erabili bait zuen. Hahnemann ez zegoen polifarmaziarekin ados, elkarrekin erabilitako bi sendagairen eragina ezin zela aurrikusi uste zuelako; bakoitzaren eragina neurri handi batean ezezaguna denean batez ere. (Beraz aldi bakoitzean sendagai bakar bat hartu behar da eta ez bi edo hiru elkarrekin).
Hahnemann-en lanaren mamia, sintomak edo gaixotasunak sendatzea garrantzitsuena ez izatea da; gaixoa ulertzea baizik.
Tratamendua ez dagokio organo berezi bati; berezkoak diren jarauntsia, konstituzio, mota morfologiko, izaera eta psikismoa duen ingurune ekonomiko eta sozial konkretu batean bizi den pertsonari baizik.
Bizi-printzipioa
Hahnemannek, berak Bizi-printzipio deitzen duen gizakiaren ikusmolde energetikoa garatzen du. Gaixotasuna Bizi-printzipio honen anabasaren ondorio da eta printzipio hau berrezarri gabe ezin da osasuna berreskuratu. Hohnemannen ikuspegitik izakiak animatzen dituena eta beren ekintzak zuzentzen dituena energia da. Bizi-energia honek, osasun-egoera egokia egon dadin nahitaezkoak diren ordena eta armonia funtzionala mantentzen ditu.
Bizi-indar hau alteratzen denean, nahaste funtzionalak sortzen dira eta ehunen aldaketak izaten dira gero. Baina luze igaro daiteke gorputzean kalte organikorik gertatu gabe, bizi-indar horren anabasa besterik ez dagoelarik. Esate baterako, lehenengo aldiz gibel-kolikoa sufritzen duen pertsona, une horretatik aurrera kontsideratzen da gaixo. Hala ere badira hilabeteak, urteak beharbada, gaixo zegoela eta kolikoa gertatu arte azaldu ziren sintoma anormalei ez zitzaien kasorik egin. Hau da, kolikoa askoz ere sintoma ikusgarriagoa delako eta gaixotasunaren etapa lesionalaren hasiera ikuskorra markatzen duelako hartzen da gaixotzat.
Bizi-indarraren anabasa hau kausa askok sortua izan daiteke eta sintoma-multzo baten bidez azaltzen da. Sintoma horiek, alteratutako bizi-indar hori birrordenatzeko baliagarri zaizkigu, kalte organikoak azal daitezen eragotziz. Hori lortzen ez bada, bizi-indarraren anabasa funtzio eta ehunen aldaketa patologiko bilakatzen da.
Beraz gaixotasun lokalak (hepatitisa, amigdalitisa, artrosisa, etab.), anabasa dinamiko honen adierazpenak dira. Gaixotasun hauek anabasa zuzentzeaz kezkatu gabe kentzen badira, zauri organikoa sendatua izango dugu, baina ez gaixoa; bizi-indar desorekatuarekin jarraitu eta geroago desoreka horren ondorioz gaixotasun gehiago jasango bait ditu. Esate baterako: pomadaren bidez beste sintomei jaramorik egin gabe ekzema bat kentzea ez da sendatzea, zeren eta azala gaixorik badago organismo osoa gaixorik dagoelako da.
Botika homeopatikoek landaretan dute jatorria %50ean. Hala ere animaliak (erleak esaterako) eta mineralak ere erabiltzen ditu.
Horregatik geroago gaixo bera asma duela itzultzen denean, zenbaitek gaixotasun ezberdina dela kontsideratzen du, baina oraingo honetan ere gaitza lehen zuzendu ez den bizi-indarraren desorekaren beste agerpen bat da; lehen pomadaz sintoma bakarrik tratatu bait zen, pertsona bere osotasunean batere kontutan hartu gabe.
Bizi-indarren alterazioa sintoma guztiengatik nabaritzen da. Hau da, gaixoak jasatzen dituen ondoez sentsorial, psikiko eta fisikoengatik eta medikuak gaixoarengan ikus ditzakeen gauza guztiengatik, eta horrek, dagokion sendagaia aurkitzeko bide bakarra izan behar du.
Gaixoaren berezitasun guztiei sendagaiaren egokitzapenaren behar honek, gaixo batzuk besteengandik bereizten dituzten mauz txikienak aztertzera behartzen du.
Beraz Homeopatian ez dago gaixotasun bakoitzarentzat sendagai bat, zeren eta sintomatologiaren arabera sendagai ezberdinak eman diezazkiekegu gaixotasun bera duten bi pertsonei. Esate baterako: amigdalitisa askatzen duten bi pertsonetan batek minduagoa eskuineko aldea izan dezake eta besteak ezkerrekoa. Gainera eskuin aldekoa oso suminkorra egongo da eta ezkerrekoa ez. Bat egarri izango da, bestea ez eta horregatik gaixo bakoitzaren berezitasunak bilatu beharko ditugu sintoma guztiak estaltzen dituen sendagaia aurkitu arte. Sendagaia ezberdina izango da gaixo bakoitzarentzat; bakoitzak gaixotasuna (amigdalitisa) bere erara adierazten bait du, eta tratatu behar duguna ez da gaixotasuna: bere ezaugarri guztiekin gaixoa baizik.
Antzeko sendagaia gaixoak aurkezten dituen sintoma guztiei badagokie, hura hartzean sintoma-multzo osoa desagertu egingo da eta honekin batera gaixotasuna.
Supresioa
Organismoak etengabe, bere barnetik energia askatzen du; erdigunetik inguruetara. Bizi-energia honen adierazpen librearen aurka doan edozein gauzak, bizi-disfuntzioa sortuko duen desoreka energetikoa erakarriko du. Disfuntzio horren ondorioz sintoma mordoa agertuko da, hala nola: atsekabeak, depresioak, fobiak, inflamazioak, zorna-jarioak, ultzerak, tumoreak, etab. Beraz sintoma guztiek gaixoarengan jatorri amankomuna dute eta baita beren artean oso erlazio estua ere. Esate baterako ekzema, buruko mina, iluntasunarekiko beldurra, kontzientzi estutasuna eta amigdalitisa edukitzeko joera konektatuta egongo dira.
Zer da supresioa? Sintoma edo gaixotasuna era isolatuan sendatzea da, sintoma guztiak eta gaixoaren biopatografia kontutan hartu gabe.
Supresioaren ideia ez da arraroa Medikuntza Klasikoan. Medikuntza hori gaixoari traba egiten dion guztia kentzen saiatzen da eta sendatutzat hartzen du supresioa egindakoan. Horrela sendatzen da beherakoa, opiozko sendagai edo lehorgarrien bidez gaixotasuna kenduz; edo bozioa edo fibroma berauek erauziz sendatzen dira; edo ekzema pomaden bidez barruratuz sendatzen da.
Homeopatia marjinala da gure artean, baina erabilpen zabala du Frantzian. Botika homeopatiko komertzialak.
Honenbestez gaixoa bere gaitzez sendatuta dagoela uste da, eta handik epe batera sintoma behiak aurkezten baditu, kendutako gaitza eta agertu berriaren artean ez da erlaziorik ezartzen.
Supresioen ondorio txarrak ezagutzeak, gaitz berria agertzen denean gaixoaren aurrekinetan kendutako edo diotenez sendatutako beste sintomatologiarik ba ote dagoen bilarazten digu.
Homeopatiak aspalditik ezagutzen du supresioaren ideia eta bere ondorio txarrak.
Efektu txar horiek era askotakoak dira eta ondorioak ustekabekoak eta bereziak izan daitezke. Adibidez, askotan jario baten supresioa edo erupzio batena, maiz asma, buruko mina edo erreumatismoa agertzea dute ondorio.
Ezezagunagoa dena eta batez ere zientzia ofizialak onartzen ez duena, zera da: aldaketa askoz ere gehiago eta maiz askoz ere larriagoak, supresio baten ondorio izatea.
Organismoan oraindik ezagutzen ez ditugun metastasi- edo substituzio-mekanismoak badirela onartu behar dugu. Baina nahiz eta ezagutu ez, mekanismo hauek badira eta zentzu horretan behaketa sistematikoak egin beharrean aurkitzen gara.
Jarioa moztu, haurtokia erauzi edo garatxo soil bat kendu baino lehen, aurkako eta aldeko arrazoiak baloratu behar ditugu. Bizi-indarraren gainazaleko zatiaren desorekak sortutako sintomak (garatxo, jarioa, etab.) bakarrik kontutan hartzen baditugu eta horiekin batera beti azaltzen diren sintoma sakonagoak baloratzen ez baditugu, supresio bat egingo dugu. Hori egin nahi ez badugu, gaixoaren aldaketa dinamiko eta sakona tratatu beharko dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-37d2196cae3a | http://zientzia.net/artikuluak/maratoriak-muskuluen-egitura-aldatzen-du/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Maratoriak muskuluen egitura aldatzen du - Zientzia.eus | Maratoriak muskuluen egitura aldatzen du - Zientzia.eus
Azterketa baten arabera, esfortzu fisiko luzeak eragiten dituen aldaketa muskularrei buruz datu-mordo bat bildu da.
Azterketa baten arabera, esfortzu fisiko luzeak eragiten dituen aldaketa muskularrei buruz datu-mordo bat bildu da. Maratoriak muskuluen egitura aldatzen du - Zientzia.eus Maratoriak muskuluen egitura aldatzen du
Anatomia/Fisiologia
Duela lau urte atleta batek marka polita jarri zuen: zazpi astetan 3500 km korritzea hain zuzen ere. Tarte horretan ikerlari-talde batek korrikalariaren funtzio korporalak aztertuz aritu zen. Azterketa horri esker, esfortzu fisiko luzeak eragiten dituen aldaketa muskularrei buruz datu-mordo bat bildu zen.
Atletak 46 urte zituen eta bere gazte-denboraz gero 30 km korritzen ditu egunero. Kirugilariek bere izterreko muskulu-laginak erauzi zituzten froga hasi eta bukatu ondoren. Ikerlariek laginak mikroskopio elektroniko eta optikoaren bidez aztertu dituzte: zelula-kopurua, tamaina, itxura, aktibitate kimikoa eta odol-hornikuntza.
Lasterketaren ondoren, muskuluen kalte handiegiaren arrastoak zeuden; zirkulazio lokalean izandako huts errepikatuen ondorioz sortuak hain zuzen. Ehun muskularra hil egin zen eta ehun konektiboaz ordezkatu zen. Baina ehun muskular berria birsortu egiten zen, berriztatze-prozesuaren atal bezala.
Gauzarik harrigarriena zera izan zen: lasterketa guztia bukatu zenean muskuluaren egitura nabarmenki aldatua egotea. Zuntzak txikiagoak ziren eta berauetako asko 1 motakoak ziren. Mota honetako zuntzek energia gutxiago erabiltzen dute eta astiroago uzkurtzen dira. Gainera, 2 motako zuntzetako asko (hauek oxigeno eta energia gehiago behar dute) 1 motako bihurtu edo hil egin ziren.
Fenomeno hau laborategi-baldintzen pean dauden animalietan bakarrik ikusi izan da. 2 motako zuntzek muskulutan mina sortzen duen azido laktikoa metatzen dutenez, beren ezabapenak gorputzak duen alarmaren desaktibatzea dakar.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7ecc089146c7 | http://zientzia.net/artikuluak/bi-hankeko-basapizti-harmatuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bi hankeko basapizti harmatuak - Zientzia.eus | Bi hankeko basapizti harmatuak - Zientzia.eus
Arroilaren barnean genbiltzala Ilunberriko iturburutik gertu bost kartutxo huts aurkitu genituen. Bi hankeko basapizti horien gizatasunik eza adierazteko seinale hoberik ba al da?
Arroilaren barnean genbiltzala Ilunberriko iturburutik gertu bost kartutxo huts aurkitu genituen. Bi hankeko basapizti horien gizatasunik eza adierazteko seinale hoberik ba al da? Bi hankeko basapizti harmatuak - Zientzia.eus Bi hankeko basapizti harmatuak
Ekologia
Ilunberri eta Otsagi lotzen dituen Iso mendatearen ingurutan Euskal Herriko parajerik ederrenetako bat dago. Arbaiuneko Arroila deritzo toki horri. Zaraitzu ibaiak hamaika mila urtetan mendian zulatutako ebakidurak aparteko edertasuna du eta bertan basabizia ugaria eta naharoa da. Dudarik gabe horrelako ingurune bat zaintzea guztiz zentzuzkoa da. Horregatik, Arbaiuneko Arroila aspaldi Ehiza-Babesleku izenatu izan zen eta Erreserba Natural iaz.
Tamalez, ez dirudi lege aldetiko babes hau nahikoa denik Arbaiun bere osorik mantentzeko. Horrela adierazten du bederen joan den urtarrilaren lan hara joan ginenean egin genuen aurkikuntza penagarriak. Arroilaren barnean genbiltzala Ilunberriko iturburutik gertu bost kartutxo huts aurkitu genituen. Irudikoa han jasoa duzue. Beren burua ehiztaritzat daukaten eta eskopetaz horniturik dabiltzan bi hankeko basapizti horien gizatasunik eza adierazteko seinale hoberik ba al da?
Naturari begirunerik ez badiogu gure herriak aurrerabidean egindako saioak ahuntzaren gauerdiko eztula izango dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a8618e887036 | http://zientzia.net/artikuluak/bisitariek-parkea-arriskutan-jarri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bisitariek parkea arriskutan jarri - Zientzia.eus | Bisitariek parkea arriskutan jarri - Zientzia.eus
Tenerifen dagoen Teide izeneko parke nazionalean landaredi berezia eta propioa dago eta horrexegatik hamaika turistak bisitatzen du, baina, landaredi berezia arriskutan jar lezakete.
Tenerifen dagoen Teide izeneko parke nazionalean landaredi berezia eta propioa dago eta horrexegatik hamaika turistak bisitatzen du, baina, landaredi berezia arriskutan jar lezakete. Bisitariek parkea arriskutan jarri - Zientzia.eus Bisitariek parkea arriskutan jarri
Ingurumena
Tenerifen dagoen Teide izeneko parke nazionalean landaredi berezia eta propioa dago eta horrexegatik hamaika turistak bisitatzen du. Kalkulatu denez, milioia inguru turistek bisitatzen dute urtero eta hauek bertako landaredi berezia arriskutan jar lezakete.
Bisitari hauek, parketik at arruntak diren landare-espezieen haziak daramatzate beraiekin. Hauetako hazi arrotz askok ez du parkean irauterik lortzen, baina beste batzuk bai.
Botaniko britainiarrez osatutako talde batek, 14 espezie berri inbasore iraunkortzat bataiatu ditu. Hauen artean sabi hostozuria dago; munduko 5 espezie hedatuenetakoa.
Parkeko begiraleak bertako landareek iraun dezaten lan egiten dute. Garai batean landare arrotzak erauzi eta erre egiten ziren. Bide-bazterrak zainduko balira eta inbasore berriak errotu baino lehenago erauziko balira, hobe izango litzateke. Paradoxaz, jatorrizko landardiaren iraupena segurtatzeko eta turistengan erakarmena segurtatzeko, turistei sarrera debekatzea izango litzateke biderik zuhurrena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-385b130bc5c6 | http://zientzia.net/artikuluak/arrainentzako-igongailua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arrainentzako igongailua - Zientzia.eus | Arrainentzako igongailua - Zientzia.eus
Ibaian gora dabiltzan izokinek gizakiak jarritako oztopo artifizialak aurkituko dituzte.
Ibaian gora dabiltzan izokinek gizakiak jarritako oztopo artifizialak aurkituko dituzte. Arrainentzako igongailua - Zientzia.eus Arrainentzako igongailua
Ekologia
Zientzi berri hauetan 2000. urterako Rhin ibaian izokinak ikusi nahi dituztela aipatzen dugu. Izango dituztela espero dugu, baina ibaian gora dabiltzan izokinek gizakiak jarritako oztopo artifizialak aurkituko dituzte. Horixe da hain zuzen Frantziako Garona ibaian gora dabiltzan izokinei Golfech inguruan gertatzen zaiena. Bertan eraikitako urtegiaren presak, izokinen erruterako bidea galerazi egiten du. Arazoa, arrainentzako igongailu bat eraikiz konpondu da.
Izokinak saldotan ibiltzen dira. Presara inguratzen direnean ur azkarragoko korronte batek erakarriko ditu 'eta igongailuaren ahora erakarriak izango dira. Hortxe hamar minutuero burdin sare bat itxiko da eta arrainak 3m3-ko bolumena duen ontzi batean harrapatzen ditu. Ontziak arrainak barruan dituelarik gora egiten du eta 22 m gora egin ondoren arrainak ibaira eramango dituen ubide batean utziko ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-05d4b9490267 | http://zientzia.net/artikuluak/rhin-ibaia-garbitzeko-plana/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Rhin ibaia garbitzeko plana - Zientzia.eus | Rhin ibaia garbitzeko plana - Zientzia.eus
1986.eko azaroan Rhin ibaian gertatua berri triste eta tamalgarria izan zen; orain, Rhin ibaia garbitzeko estrategia bat martxan jarri nahi dute.
1986.eko azaroan Rhin ibaian gertatua berri triste eta tamalgarria izan zen; orain, Rhin ibaia garbitzeko estrategia bat martxan jarri nahi dute. Rhin ibaia garbitzeko plana - Zientzia.eus Rhin ibaia garbitzeko plana
Ingurumena
1986.eko azaroan Rhin ibaian gertatua berri triste eta tamalgarria izan zen; Sandoz etxearen erruz izandako uren pozoinketaren kausaz hain zuzen. Gertakari ilun horrek ibaiaren magalean kokatzen diren herrien agintarien kointzientziak harrotu ditu nonbait, eta Rhin ibaia garbitzeko estrategia bat martxan jarri nahi dute.
Estrategia honek hiru fase izango ditu. Lehenengo fasean, poluitzaile handienen kontzentrazioa txikiagotzeko hartu beharreko neurriak aztertuko dira. Bigarren urratsean, poluitzaileen isurketa geldi eraziko da eta isurketa azidentalik egon ez dadin neurriak hartuko dira. Fase hau 1995. erako bukatu nahi da. Azkenik, hirurgarren fasearen bukaeran, 2000. urtean ibaiaren urak izokina bizitzeko bezain garbiak izatea nahi da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fad85d8228ab | http://zientzia.net/artikuluak/otsoak-apeninotan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Otsoak apeninotan - Zientzia.eus | Otsoak apeninotan - Zientzia.eus
Euskal Herrian desagertua dugu otsoa, baina gure faunaren zati garrantzitsua izan denaren hamaika arrasto utzi ditu.
Euskal Herrian desagertua dugu otsoa, baina gure faunaren zati garrantzitsua izan denaren hamaika arrasto utzi ditu. Otsoak apeninotan - Zientzia.eus Otsoak apeninotan
Ekologia
Gizakiak amorruz akabatu duen animalirik badago, otsoa da bat. Euskal Herrian desagertua dugu otsoa, baina gure faunaren zati garrantzitsua izan denaren hamaika arrasto utzi ditu kontakizun, deitura, armarri zein toponimian. Italiako Apenino Mendietan otsoa galzorian egon zen, baina zorionez hartutako babes-neurriei esker aurrera egiten ari da eta azken erroldak aditzera eman duenez 250 otso bizi dira egun inguru haietan.
Euskal Herrian horrelako berririk izatea pozgarria litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a58ce7327b23 | http://zientzia.net/artikuluak/hemen-direla-martiztarrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hemen direla martiztarrak! - Zientzia.eus | Hemen direla martiztarrak! - Zientzia.eus
Irudian ikusten den untzia, eguzki-energiaz elikatutako automobilik azkarrena da.
Irudian ikusten den untzia, eguzki-energiaz elikatutako automobilik azkarrena da. Hemen direla martiztarrak! - Zientzia.eus Hemen direla martiztarrak!
Energia berriztagarriak
Ez ikaratu. Irudietan ikusten duzuena ez da Lurra inbaditzera Martitzetik etorritakoek ekarritako untzia. Berori, eguzki-energiaz elikatutako automobilik azkarrena da. Sunracer edo Eguzki-korrikari honek 56,7 km orduko abiadura lortu zuen joan den irailean Arizonako basamortuan. General Motors etxeak eraikitako kotxe honek aurreko marka 17 km-tan hautsi du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-674ab5ad1940 | http://zientzia.net/artikuluak/definizio-handiko-telebista-europarra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Definizio handiko telebista europarra - Zientzia.eus | Definizio handiko telebista europarra - Zientzia.eus
Joan den urteko uda partean definizio handiko telebista europarraren lehenengo irudia ikus ahal izan ziren Berlineko Funkaustellung delakoan.
Joan den urteko uda partean definizio handiko telebista europarraren lehenengo irudia ikus ahal izan ziren Berlineko Funkaustellung delakoan. Definizio handiko telebista europarra - Zientzia.eus Definizio handiko telebista europarra
Teknologia
Joan den urteko uda partean definizio handiko telebista europarraren lehenengo irudia ikusi ahal izan ziren Berlineko Funkaustellung delakoan. Eureka programaren barnean dagoeen projektua martxan jarri eta urtebetera, zinemaren kalitateko irudiak ematen dituzten kamera eta hargailuen prototipoak aurkeztu dira.
Honekin Europak erantzun azkarra eman dio japoniarren mehatxuari. NHK Japoniako telebista-katea handiak bertako industriaren laguntzaz definizio handiko telebista-sistema bat prestatu du eta hau mundu-arau legez inposatu nahi du munduko telebista-merkatua menperatu ahal izateko. Halere, 1986.eko ekainean Jugoslaviako Dubrovnik hiri ederrean Irratidifusiorako Nazioarteko Batzorde Aholkuemaileak (INBA) egindako bileran japoniarren proposamena bertan behera utzi zen.
Japoniarrek 1125 lerroko sistema proposatzen zuten (egungoak 625 ditu), pantaila bi aldiz luzeago altuago baino izango litzateke eta 60 Hz-eko maiztasunean egingo luke lan. Europarrak ez zeuden horrekin ados eta egun munduko telebisten bi herenek 50 Hz-etan egiten dutela lan gogorarazi zuten. Gainera satelite bidezko telebistaren igorpenari zuzendutako arau berri bat aurki sartuko da indarrean eta arau hau Europan antolatu denez, europarrek egindako inbertsioak salbatu nahi zituzten. Horrexegatik D2MAC arau horretan oinarritutako definzio handiko telebista-sistema martxan jartzea erabaki zuten. Sistemak 50 Hz-etan, 1250 lerrorekin eta 5/3 formatuan egingo du lan.
Telebista europarra, orain arte merkatu-arerio izan diren Thomson eta Philips-ek garatuko dute elkarlanean. Noiz izango da salgai? Diseinatzaileak ez dira data ematera ausartzen, baina 1990-92 tartean koka liteke data hori. Fabrikatzaileen ustetan definizio handiko telebista, aretotan jartzeko banatuko da eta pantaila handitan proiektatuko da. Hargailuak astunegiak dira (70-80 kg) eta baldarregiak ere bai etxetan jarri ahal izateko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-afdf4534d0fe | http://zientzia.net/artikuluak/metanola-etorkizuneko-erregaia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Metanola, etorkizuneko erregaia? - Zientzia.eus | Metanola, etorkizuneko erregaia? - Zientzia.eus
Etorkinean automobilek erregai berria izan dezakete; metanola. Manitoba-ko unibertsitateko Hyman Gesser ikerlariak gas natural erregai-mailako metanol bihurtzeko prozesu berri bat aurkeztu du.
Etorkinean automobilek erregai berria izan dezakete; metanola. Manitoba-ko unibertsitateko Hyman Gesser ikerlariak gas natural erregai-mailako metanol bihurtzeko prozesu berri bat aurkeztu du. Metanola, etorkizuneko erregaia? - Zientzia.eus Metanola, etorkizuneko erregaia?
Energia
Etorkinean automobilek erregai berria izan dezakete; metanola alegia. Orleans Berri hirian American Chemical Society delakoak egin berri duen bilera batean, Manitoba-ko unibertsitateko Hyman Gesser ikerlariak gas natural erregai-mailako metanol bihurtzeko prozesu berri bat aurkeztu du. Bere ustetan prozesu hau gasolina-produkzioarekin lehia ekonomikoan has daiteke.
Metanola gasolinaren alternatiba erakargarria da garbiagoa delako, eta gainera, errekuntz energia txikiagoa du. Azken honek zera esan nahi du: nitrogeno-oxido gutxiago jaurtikitzen direla. Gasolinak baino oktano-maila handiagoa duenez gainera, ez du oktanaia handitzeko berunezko aditiborik behar. Metanola bestalde likidoa denez, gasolinaren alternatiba gaseosoak baino erosoagoa da saltzeko eta banatzeko.
Badu noski desabantailarik ere. Toxikoa da alde batetik eta bestetik gasolina-tangen soldadurak disolbatzen ditu. Era berean gasolinak baino lurrin-presio handiagoa duenez, gasolina-ponpa honda dezake. Hala ere arazorik larriena metanola modu merkean lortzean datza.
Egun metanola bi urratsetan sintetizatzen da gas naturaletik edo koketik abiatuz. Lehenengo urratsean metanoa (gas naturala) eta ura nikelezko katalisatzaile bero batean zehar pasarazten dira syngas izeneko hidrogenoz eta karbono (II) oxidoz osatutako nahastea lortzen delarik. Ondoren, nahastea beste katalisatzaile batean zehar presio altutan (50-100 atm.) pasarazten da metanola lortzeko. Prozesu honegatik ezin du gasolinarekin lehiatu.
Gesser eta bere lankideek bost urteko lanaren fruitu moduan metanola gas naturaletik urrats batean lortzeko metodoa .martxan jarri dute. Metanoa airetan erretzen da karbono(IV) oxidoa eta ura sortuz. Aire-horniketa mugatuz ordea, metanoa metanolera partzialki oxida daiteke. Presio, tenperatura eta oxigenoaren kontzentrazioa doituz, metanola %8 etekinarekin sintetiza daiteke. Esaten denez, metodo hau ohizkoa baino %20 merkeagoa da.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-a399feb36697 | http://zientzia.net/artikuluak/minbizia-borrokatzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minbizia borrokatzen - Zientzia.eus | Minbizia borrokatzen - Zientzia.eus
Kanadiar kirurgilari batek burmuin-minbizia borrokatzeko metodo berri bat garatu du.
Kanadiar kirurgilari batek burmuin-minbizia borrokatzeko metodo berri bat garatu du. Minbizia borrokatzen - Zientzia.eus Minbizia borrokatzen
Osasuna
Kanadiar kirurgilari batek burmuin-minbizia borrokatzeko metodo berri bat garatu du. Burmuineko minbiziak zailak dira kimikoki tratatuak izateko. Honen arrazoitako bat zera da: gorputzak substantzia asko odoletik burmuinetara pasa daitezen eragozten duen hesi moduko bat izatea. Botika askok ez dute odola/burmuina hesia gaindituko, edo handiegi direlako edo gantzetan disolbagarriak ez direlako.
Egungo botika antikantzerigenoak oso toxikoak dira bestalde eta ez die minbizia duten zelulei espezifikoki erasotzen. Hazte azkarreko zelula guztiak hiltzen dituzte, nolakoak diren begiratu gabe.
Badago hirugarren arazoa ere. Botika tumoreraino iritsi beharrean odolean banatzen da eragina izan aurretik.
Tratamendurik egokiena, botika zuzenean tumorean jartzea izango litzateke. Hau da hain zuzen Guy Bouvier-ek, Montrealeko Notre Dame ospitaleko neurokirurgilariak, egin duena. Bere metodoak ez du kirurgia handirik behar eta ederki dabilela dirudi.
Bouvier-en teknika ez da guztiz berria eta epilepsia elektrodoen bidez tratatzean izandako esperientzia aplikatu du minbizia katetereen bidez tratatzeko. Katetereak plastikozko hodi malguak dira eta gorputzean likidoak sartzeko erabiltzen dira.
Kirurgi lanetan hasi baino lehenago tumorearen hiru dimentsioko mapa egiten du scanner baten bidez. Ondoren kirurgiaz katetereen ahoak tumoretik 1 cm-ra ipintzen ditu eta prest dago botika sartzeko. Horrela 10-14 egun egon ondoren, hodiak atereak izaten dira eta prozedura bukatutzat ematen da.
Bouvier-en arabera, katetere jartze eta kentzeak ez du ondoriorik eta gainera gaixoek ez dituzte kimioterapiaren ohizko ondorioak, (nausea eta ile-galtzea) pairatzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-afd72cf6f833 | http://zientzia.net/artikuluak/garai-bateko-trirremeak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garai bateko trirremeak - Zientzia.eus | Garai bateko trirremeak - Zientzia.eus
Kristau-aroa hasi baino 600-300 urte lehenago trirremea guda-untzirik nagusiena zen ekialdeko Mediterraneoan.
Kristau-aroa hasi baino 600-300 urte lehenago trirremea guda-untzirik nagusiena zen ekialdeko Mediterraneoan. Garai bateko trirremeak - Zientzia.eus Garai bateko trirremeak
Giza zientziak
Kristau-aroa hasi baino 600-300 urte lehenago trirremea guda-untzirik nagusiena zen ekialdeko Mediterraneoan. Hamaika kontakizun eta ipuin epikok aipatzen du untzi hau eta izena alde bakoitzean hiru arraunlari-ilara izateari zor dio. VI. mendeaz gero zeharo ahaztua egon da.
Duela bost urte zenbait espezialista ingelesek, afal osteko solasadian trirreme bat eraikitzearen ideiaz aritu ondoren, egitearen erabakia hartu zuten. Lana ez zen amateur batzuena, horiren artean John Coates, Britainia Haundiko armadaren arkitekto-buru izandakoa bait zegoen. Aintzinako plano eta deskribapenak aztertu ondoren lanari ekin zioten eta joan den urteko udan uretaratu bota zen Greziako kostaldean.
Untzia Oregon-eko pinuz eraiki da, egun Mediterraneo ingurutan pinuak horren luze hazten ez direlako. 39 m luze du, 22 tona desplazatzen ditu eta 130 cm-ko kalatua du. 170 arraunlarirentzako postuak daude hiru ilaratan jarririk eta goi-ilarakoek bakarrik ikusten dute itsasoa. Trirremea uste baino azkarragoa da: 28-30 arraunkada minutuko emanez 21,7 korapiloko abiadura lortzen du. Hori bela bakarra zabaldu gabe gainera.
Trirremeak ospea merezia zuen, dudarik gabe!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8c757f96fab3 | http://zientzia.net/artikuluak/bolizaleen-errua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bolizaleen errua - Zientzia.eus | Bolizaleen errua - Zientzia.eus
Kenian iazko udan egin den bilera batean aditzera eman denez, munduko boli-eskaera elefante-populazioaren %5-10 tartean dago.
Kenian iazko udan egin den bilera batean aditzera eman denez, munduko boli-eskaera elefante-populazioaren %5-10 tartean dago. Bolizaleen errua - Zientzia.eus Bolizaleen errua
Ingurumena
Naturaren babesaz arduratzen direnak daude azkenik elefantearen urritzearen kausari buruz. Bat datoz orain, jendea elefanteak akabatzera lur beharrak ez eta boliaren trafikoak bultzatzen duela aitortuz.
Kenian iazko udan egin den bilera batean aditzera eman denez, munduko boli-eskaera elefante-populazioaren %5-10 tartean dago. Elefanteak poliki ugaltzen dira: baldintzarik egokienetan ere bere hazkuntz tasa ez da %7 baino handiagoa. Honek populazioaren %2 urritzea dakarke urtero. Populazioak bolizaleen presioari aurre ezin egitea arazo serioa da. Populazioa gero eta gazteagoagoa izanik, haginak txikiagoak dira eta ondorioz ale gehiago behar dira eskaria asetzeko.
Bilera horretan erosleen artean bolirik ez erosteko kanpaina bat aurrera eramatea erabaki zen, elefanteen populazioa mantentzeko helburua duten beste neurri batzuen artean. Beste neurri bat zera da elefanteen populazioaren irautean interesik handiena dutenak beraiek direla bolizaleak konbentzitzea, epe luzean boli-iturria ziurtatu nahi badute behinik behin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fb9597be19b2 | http://zientzia.net/artikuluak/moskitoak-nonahi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Moskitoak nonahi - Zientzia.eus | Moskitoak nonahi - Zientzia.eus
Quebec-eko unibertsitateko ikerlari batzuek utzitako pneumatiko zaharrak moskitoak ugaltzeko toki ezinobeak direla aurkitu berri dute.
Quebec-eko unibertsitateko ikerlari batzuek utzitako pneumatiko zaharrak moskitoak ugaltzeko toki ezinobeak direla aurkitu berri dute. Moskitoak nonahi - Zientzia.eus Moskitoak nonahi
Ekologia
Animalia batzuen moldagarritasuna gauza harrigarria da. Gainera hauetako batzuk gizakiaren ekintzen ondorioez ederki baliatzen dira; kaioak eta arratoiak lekuko. Gauza beretsua esan liteke moskitoez. Ezaguna zen moskitoek ur geldiak, urmael, putzu, aintzira eta antzekoak behar dituztela arraultzak errun eta ugaltzeko.
Quebec-eko unibertsitateko ikerlari batzuek utzitako pneumatiko zaharrak moskitoak ugaltzeko toki ezinobeak direla aurkitu berri dute. Euritetan pneumatikoen barne aldean metatutako ura oso gustokoa dute moskitoek erruteko eta larbak hazteko. Zenbait animaliarentzat gizakiaren zabarkeria kalte baino gehiago mesede da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-69bb2667bb0c | http://zientzia.net/artikuluak/hiru-dimentsioko-bideoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hiru dimentsioko bideoa - Zientzia.eus | Hiru dimentsioko bideoa - Zientzia.eus
Toshiba Toshiba etxeak hiru dimentsiotan filmatzen duen bideo-kamera plazaratu berri du. etxeak hiru dimentsiotan filmatzen duen bideo-kamera plazaratu berri du
Toshiba Toshiba etxeak hiru dimentsiotan filmatzen duen bideo-kamera plazaratu berri du. etxeak hiru dimentsiotan filmatzen duen bideo-kamera plazaratu berri du Hiru dimentsioko bideoa - Zientzia.eus Hiru dimentsioko bideoa
Irudiak/Soinuak
Bideoaren munduak izugarrizko abiadaz egiten du aurrera. Berrikuntza baten ohiartzuna oraindik bukatu ez denean berriaren lehenago notak entzuten ditugu. Bideoaren azken berrikuntza hiru dimentsiorekin erlazionaturik dago. Toshiba etxeak hiru dimentsiotan filmatzen duen bideo-kamera plazaratu berri du.
1, 67 kg bakarrik pisatzen ditu eta VHS-C formatoa darabil. Irudiak bi objektibo desberdinetatik jasotzen ditu, bi hargailu desberdinez biltzen ditu eta bi irudiak batera proiektatzen ditu. Hiru dimentsioen inpresioa izateko, betaurreko bereziak jantzi behar dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-60a0a2d15d85 | http://zientzia.net/artikuluak/pozoin-eskasia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pozoin-eskasia - Zientzia.eus | Pozoin-eskasia - Zientzia.eus
Asiako Kara Kum basamortuan dagoen sobietar errepublikan suge-kopurua ikusgarri jaisten ari da, bertan sugeak pozoina kentzeko ehizaten dira.
Asiako Kara Kum basamortuan dagoen sobietar errepublikan suge-kopurua ikusgarri jaisten ari da, bertan sugeak pozoina kentzeko ehizaten dira. Pozoin-eskasia - Zientzia.eus Zoologia
Turkmenia-n, Asiako Kara Kum basamortuan dagoen sobietar errepublikan suge-kopurua ikusgarri jaisten ari da. Sobietar errepublika honetan sugeak pozoina kentzeko ehizaten dira eta pozoin-iturri nagusienetako bat da.
Turkmeniako Nekazal Institutuko Herpetologiako sailaren arduradun den Ovez Sopyev-en hitzetan: Suge-pozoinak, urreak baino zenbait aldiz gehiago balio du egun. Gramo bat nahikoa da hamaika tona produktu farmazeutiko egiteko.
Azken urteotan ugaltze-zonatan egin diren suge-harrapaketak, beren iraupena arriskutan ipini dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-69a0d52f35f5 | http://zientzia.net/artikuluak/bonbila-lauangeluarrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bonbila lauangeluarrak - Zientzia.eus | Bonbila lauangeluarrak - Zientzia.eus
Philips etxeak diseinu lauangeluarra duten bonbila-mota bat plazaratu berri du.
Philips etxeak diseinu lauangeluarra duten bonbila-mota bat plazaratu berri du. Bonbila lauangeluarrak - Zientzia.eus Bonbila lauangeluarrak
Philips etxeak bonbila-mota berri bat plazaratu du. Bonbila hauek diseinu lauangeluarra dute. Honi eta anpuluaren opalizazioari esker, igortze-gainazala ohizko bonbila gardenarena baino 400 aldiz handiagoa da. Gainera argia uniformeago barreiatzen da eta isladak askoz ere txikiagoak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6c0c5a68d2c9 | http://zientzia.net/artikuluak/zarauzko-erriberetako-parkea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zarauzko erriberetako parkea - Zientzia.eus | Zarauzko erriberetako parkea - Zientzia.eus
Euskal Herriko kostalde basatia, ez da toki egokia haizearen ekintzaz dunak sortzeko. Hori dela eta, Zarauzko ekialdeko hondartzan aurkitzen den duna-lerroa erlikia ekologikoa dela baiezta dezakegu.
Euskal Herriko kostalde basatia, ez da toki egokia haizearen ekintzaz dunak sortzeko. Hori dela eta, Zarauzko ekialdeko hondartzan aurkitzen den duna-lerroa erlikia ekologikoa dela baiezta dezakegu. Zarauzko erriberetako parkea - Zientzia.eus Zarauzko erriberetako parkea
Ingurumena
Parke honen helburua ekosistemak ezagutzea, maitatzea eta babestea izan arren, didaktika-mailan dituen posibilitateak ezinhobeak direla uste dugu. Euskal Herriko kostaldeko ekosistemak oso murrizturik aurkitzen direnez, hauetariko azkenetako bat berreskuratu, babestu eta ordenatu nahian, Zarauzko Izadi Taldeak zona horretan egindako aurreproiektuaren berri ezagutzeko aukera izango dugu.
Parkearen aberastasunak.
Hasieratik PARKE hitza ikusteak harrituko du zenbait, baina ez du horrek ezer harritzekorik. Parke hitzak berehala zerbait zaindua eta babestua dakargu burura, eta badira parke urbanoak, mendi-parkeak, parke naturalak, etab. Parke-mota guzti hauen artean Erribera parkeak ere izaten dira; ibai- edo erreka-ertzen inguruan sortzen direnak alegia. Baina, azter ditzagun parke honen mugaketa eta garrantzi ekologikoa.
Euskal Herriko kostalde basatia, ez da toki egokia haizearen ekintzaz dunak sortzeko. Hori dela eta, Zarauzko ekialdeko hondartzan aurkitzen den duna-lerroa erlikia ekologikoa dela baiezta dezakegu.
Parkearen airetiko argazkia.
Kostaldeko dunek ekosistema berezia osatzen dute. Itsasoarekin oreka dinamikoan dagoen sistema osatzen dute, eta bertan agertzen diren bizidunek, maila handiko espezializazioa lortu behar izan dute beren iraupena ziurtatzeko.
Itsasotik barrura abiatzen garenean, Zarauzko padura topatzen dugu. Padura hauek era guztietako presioak jasan dituzte, gure ibai eta erreketako bokaleetan bakar batzuk bakarrik gelditzen direlarik. Hurrengo orrialdeetan, padura hauek ekologi aldetik oso garrantzitsuak direla ikusiko dugu.
Itsasotik urrutirago, ur gaziko padura ur gezako padura bihurtzen da, beste landare- eta animali mota desberdinak agertzen direlarik.
Zarauztarrek zona hauei erribera deitzeko ohitura izan dutenez, Erriberetako parkea izendatu dugu.
Duna mugikorra.
Bertan lezkadiak nahikoa ugari izaten dira, bertako faunarentzat bere kontserbazioa ezinbestekoa delarik.
Aipatzekoak dira, eta oso garrantzitsuak gainera, parkearen barruan agertzen diren beste ekosistemak ere: itsas labarrak, itsas maldak eta harraldea. Lehenago aipatutakoek hauekin batera osatzen duten ekosistema-multzoa, parkearen barruan integratzen da, osotasun hori mantentzea oso garrantzitsua izanik.
Parkearen ekosistema desberdinak aztertu baino lehen, bere historia geologikoaren laburpena egingo dugu.
Zarauzko historia geologikoa, oso interesgarria gertatzen da, bertan sortutako diapiroak inguru honen egitura geologikoa markatu duelako. Horregatik historia honen barruan diapiroak izandako aldaketak, labur aztertuko ditugu.
Baina zer dira diapiroak? Oso plastikoak diren harri batzuk. Zarauzko egoeran, buztina eta igeltsuak hain zuzen. Esfortzu baten edo batzuen eraginpean presiorik txikieneko aldetara jotzen dute. Esfortzu hauek alboetatik eta goitik direnean, barneko materialek gorantz joko dute beren gainerako geruzak deformatuz eta apurtuz. (Ikus ondoko argazkia).
Astiko padura: erreka eta lezkadia.
Behe-tertziarioan (66-23 m.u.), diapiroak bere prozesua segitzen zuen. Ondoren, Europa eta Iberia plakek talka egin zuten. Horren ondorioz Pirinioak altxatu ziren eta berarekin batera, Zarauzko itsas azpian, diapiroak sortutako edo utzitako material guztiak ere bai.
Hemendik aurrera higadura bortitzak eraso zion inguru guztiari eta diapiroak utzitako material bigunak erraz higatu ziren, bitartean material gogorrek (Sta. Barbara eta Talaimendi-k) bertan irauten zutelarik.
Historia geologikoaren laburpena ikusi ondoren, paisaia, fauna eta landaretza aldetik aipamen bat egingo dugu.
Urteak eta urteak igarota, itsasoaren aurreratze eta atzeratzearen gorabeherak, haizearen ekintza, higadura eta abar izan zituela eta, Zarauzko erribera osatu zen. Aurrekaldean, itsasoari begira harea-muino luze bat, haizearen ekintzaz eratu zen, hegoaldera buztinaren gainean erribera ederra osatu zelarik. Nola edo hala, barrukaldean kokatzen zen ura itsasoratu egin behar eta errekatxo asko osatu zen, hauek azkenean handiago batean elkarturik. Harea-muinoa zeharkatuz, urak itsasora iritsi ziren. Hain zuzen Zarauzko ekialdean gertatu zen eraketa morfologiko hartan, gaur egun Erriberetako parkea kokatzen da.
Diapiroa.
Gure arbasoak kostaldeko lekurik erosoenak habitatzen hasi ziren, bere inguruko morfologia etengabe aldatuz: gero eta gehiago eraikiz, hondartza eta dunaren gainean hasi ziren kokatzen. Hegoaldean bestalde, osatutako ordeka zabala zelai eta soroez banatua izan zen. Errekaren kanalizazioa, errepideak eta abar luze bat egin ziren gero.
Gaur egun azkeneko arrastoa gelditzen zaigu. Erlikia bezala kontserbatu da. Baina segi dezagun historia kontatuz. XIII. mendean Fernando III.ak Zarautz hiribildu izendatzean, abere eta landareez aipamen berezi bat egin zuen. Animali zerrenda luze batean, besteak beste hauek aipatu zituen ugari bezala: erbiak, azeriak, basakatuak, erbinudeak, azkonarrak, kattagorriak, eperrak, galeperrak, oilagorrak, itsasahateak, hegaberak, bagausoak, kaioak, beleak eta abar.
Arrainen artean, antxoa, legatza, itsasaingira, langosta, txitxarroak, lupiak, itsaskabrak, txipiroiak, txibiak, olagarroak, erreboilak, lengoraduak eta abar.
Landaretan, hauek aipatu zituen: haritzak, gaztainondoak, intxaurrondoak, lizarrak, zumarrondoak, ereinotzak, pikondoak, gereziondoak eta olibondoak.
Sta. Barbara mendi hareatsuak, higadurari eutsi egin zion.
Lore-mota desberdinak ere aipatu zituen: arrosak, krabelinak, liliak, iraunloreak, lobelarrak, kamamilak eta barazki-pilo bat.
Horietako asko eta asko gaur egun Erriberetako parkean aurki daitezke, aipamenaren balioa konfirmatuz. Gainera XVIII. mendeko aipamen batzuek ere konfirmatzen dute pertsonaia honek esandakoa.
Laburpen historiko hau bukatzeko, hona hemen bidaiari batzuen aipamenak.
Wilhelm F. Von Humbolt jaunak honela zioen: Zarautz itsasarte batean kokaturik dago. Honen ertza hareazkoa da eta lekuaren egoera lehorra eta ez oso polita. Atzeko zelaiak ere ez du oraindaino ibilitako lurraldeak duen orlegi-ugaritasunik. Jaun honek dudarik gabe lehorturiko landaredun duna luze bat aurkitu zuen; udan etorri bait zen. Atzekaldean, erreka-ertzetan lezkadiak ikusi zituen, kolore orlegia nahikoa eskasa izanik.
Harraldea.
Juan Mañe y Flaquer-ek (1866-1867. urtean) honela zioen: Zarautz Kantauri Itsasoaren ertzean kokatua dago, Santa Barbara mendiaren oinetan eta legoa erdidun ingurumariko ordeka eder eta zoragarri baten mendebal-ertzean. Aipatutako mendi horretatik kulankari jarraitzen duen muino politen zerrendak, Talaimendi-n bukatzerainokoak, itsasoak iparraldetik hersten duen zirkulu ezberdin baten itxura ematen dio paisaiari.
Aipamenak honela segitzen du: Zarauzko jolasik berezienetakoa, ahateen ehiza da. Hotzak hasten direnean, Iparraldetik ahate-mordoak agertzen dira eta goizeko bederatziak edo hamarrak aldera hondartzatik hurbil herri inguruan jira bat eman eta berriro lehenengo lekura joaten dira. Ilunabarrean doaz ehiztariak hondartzara eta bertan banatuta (batzuk hemen besteak han) oso polita izan ohi da herriko jende prestua ahateak itsasotik jeiki eta mendietara abiatzeko unea itxaroten ikustea. Ahate-mordoa azaltzen da eta zerua ilun ere jartzen dute; hain dira ugari...
Mende honen hasierako argazkia.
Ikusten denez, Zarauzko ingurua natura aldetik oso leku garrantzitsua izan da, gelditzen den Erriberetako parkea are eta garrantzitsuagoa izanik.
Erriberetako parkearen ekosistema desberdinak
Dunak. Zarauzko Ekialdean, parkearen bihotzean, dunak aurkitzen dira. Duna hauek mugikorrak eta finkoak izaten dira. Alde mugikorra, aurreko aldean aurkitzen da (erreka aldean ere bai), eta itsasoaren eragina jasaten du. Duna mugikor hauen atzekaldean, Golf-zelaiaren barruan, duna ondo finkatua agertzen da landaretzari esker. Duna hauek paisai aldetik duten garrantziaz aparte, bertan agertzen den landaretza oso garrantzitsua da, espezie batzuk Euskal Herriko bakarrenetarikoak izanik.
Landaretza honek oso moldaera bereziak agertzen ditu: hosto txikiak eta haragitsuak, sustrai-aparatua oso bortitza, uraren probetxamendu egokia, kontzentrazio osmotiko handiak, estomen murrizketa...
Gaur egungo egoera.
Aipatzekoa da, duna mugikorrean espezie batzuk agertzen direla ere; duna finkatuan agertzen ez direnak hain zuzen. Badira endemiko diren bakar batzuk. Badira mende honen hasierako aipamenak dituztenak eta gaur egun gure parkean garatzen direnak ere, eta denon eginkizuna patrimonio natural hau kontserbatzea eta maitatzea izango litzateke. Gure asmoa ez da bertan agertzen diren espezie guztiak aipatzea. Dunetako 46 espezie (landaretza psamofiloa) sailkatu ditugula bakarrik esango dugu.
Zarauzko Izadi Taldearen ustez horietako 6 espezie Euskal Herrian desagertzeko zorian aurkitzen dira eta 18 espezie dira Gipuzkoan desagertzeko arriskuan aurkitzen direnak. Bestalde, dunetan beste bizidun asko agertzen dira: marraskiloak, kilkirrak, kakalardoak, tximeletak, intsektu makilak, dunetako matxinsaltoak, dunetako liztorrak, sugandilak, muskerrak eta hegazti desberdinak.
Itsas-lilipa.
Ia koaternario osoan itsasoko uren maila orain baino beherago egon zen eta ibaiek ildo sakonak industen zituzten bokaletan. Izotzak urtu zirenean itsas mailak gora egin zuen eta badiak sedimentuz bete ziren, itsasoaren eta ibaien ekarkinekin padurak eratuz.
Padurak biosferako ekosistema produktiboenetakoak dira, faktore hauen eraginez batez ere:
Itsasoko eta ibaietako dunek etengabe bertaratzen dituzten eta han sedimentatzen diren ekarkinei esker sortzen diren mantenugaiek garantizatzen dute paduraren emankortasuna.
Bertan garatzen den landaretza oso balio handikoa da eta espezie batzuek azkeneko bizilekua bilatzen dute gure parkean. Ur gazizko edukina oso handia den padura honetako landaretzaren 26 espezie sailkatu ditugu, horietako bat Euskal Herrian desagertzeko zorian eta 4 espezie Gipuzkoan desgartzeko arriskuan egonik.
Migrazioen fenomenoa oso garrantzitsua da. Ur-hegazti eta limikoloek padura hauek atsenaldiak egiteko erabiltzen dituzte. Gure parkean 110 espezie desberdin ikusi ditugu. Horietako 66 legearen babespean aurkitzen dira eta honako hauek aipatzekoak dira: Murgil handiak, zangak, kaioak, lertxunak, amiltxoriak, kurriloak, uroilandak, itsasmikak, txirritxoak, txirriak, kuliskak, kurlintak, zankaluzeak, abozetak, ahateak, antzarak,...
Lertxun gorria.
Erribera. Parkearen hegoaldean erribera agertzen da. Ur-gezaren nagusitasuna nabarmena izan arren, itsasgorak ere eragiten dio aipaturiko zonari. Baldintza hauetan bizidun ugari izaten da errekatxoetan, lezkadietan eta haltzadietan agertzen direnak. Erribera honetan agertzen diren espezie batzuk ere Euskal Herrian bakarrenetarikoak direla baiezta dezakegu.
Erriberetako parkearen ekosistema desberdinei amaiera emateko, itsas labarrak, harraldea, maldak eta belardiak ahaztu ditugu eta parkearen barruan oso garrantzitsuak dira. Bertan mota guztietako bizidunak agertzen dira.
Arreta handia merezi du Moilarria-ren gainean agertzen den kargalekuak ere. Funtzionatzen mende honen hasieran hasi zen, baina berehala porrot egin zuen eta patrimonio historiko kultural honek ere parkearen balioa indartu egiten du.
Muskerra.
Erriberetako parkearen eboluzioa eta ekosistema desberdinak aztertu ondoren, ikus ditzagun beste arazo batzuk. Zarauzko Izadi Taldeak parke honen aurreproiektua egiterakoan, txosten geologiko, ornitologiko eta botanikoaz aparte, bere lurraldearen antolamenduari eutsi behar izan zion.
Aurreneko arazoa, parkearen bihotzean bertan ISURBIDEAREN proiektua aurkitu zuen; gaur egun martxan dagoena hain zuzen. Zarauzko udalkide eta obrako arduradunekin bilera batzuk egin ondoren, gure postura garbi utzi genuen, hots, isurbideak parkeari ostikada handia emango dio (halaber gauza positibo batzuk ere izango ditu) eta horren truke parkearen hobekuntzarako neurri konkretu batzuk eskatzen ditugu. Alde batetik kentzen zaiona bestetik bueltatu egin behar zaio.
Istingorra.
Beste arazo bat, betelanarena izan da, zeren hauek inongo eta inolako kontrolik gabe egiten bait dira. Denuntzia asko egin ondoren, gaur egun arazo honek konponbidea izan dezakeela dirudi. Hala ere, administrazioaren aldetik ez da jokaera oso garbi ikusi.
Bestalde badaude konponezinezkoak diren beste arazo batzuk. Adibidez, autopista eta errekaren kanalizazioa. Hala ere neurri batzuk proposatu ditugu ahal den neurrian parke natural baten itxura izan dezan.
Asti aldean dauden erreka eta errekatxoak oso garrantzitsuak dira parkearentzat. Denen ertzean lezkadi-zerrenda bat uztea proposatu dugu, fauna desberdinak babesa bila dezan.
Lezka.
Bukatzeko, ehiza ere aipatu behar dugu. Erriberetako parkearen hedadura guztian ehizatzea debekatu egin beharko litzateke. Zona hauetan hotzak estutzen duenean hegazti askorentzat babesleku bakarra izaten da. Halaber hegazti-pasea denean atsedenaldiak egiteko leku aproposa da. Badirudi proposamen hau lehenbailehen beteko dela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-54f122b1177a | http://zientzia.net/artikuluak/bizkaiko-azken-betizuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizkaiko azken betizuak - Zientzia.eus | Bizkaiko azken betizuak - Zientzia.eus
Betizuak euskal larrebehiak dira. Andoni Rekagorrik Bizkaiko azkenak Dimako Arkaola baserrian bildu ditu. Beregana jo dugu eta luze elkarrizketatu dugu.
Betizuak euskal larrebehiak dira. Andoni Rekagorrik Bizkaiko azkenak Dimako Arkaola baserrian bildu ditu. Beregana jo dugu eta luze elkarrizketatu dugu. Bizkaiko azken betizuak - Zientzia.eus Bizkaiko azken betizuak
Elkarrizketak
Bizkaiko mendietan, Gorbeia eta Urkiola bitartean, Arkaola baserria dago. Dimatik Otsandiorako errepidean Indusi ibaiaren iturburuetaraino igota, ezker aldera pistan kilometroerdia joanda heldu gara mendixka gainean dagoen baserrira. Han Andoni Rekagorri psikiatrak betizuak dauzka, bertako Pedro Elexpe baserritarraren begiradapean. Hona hemen Andoni berarekin izan dugun elkarrizketa.
Lira-itxurako adarrak.
I.X.I.
Andoni. Zer dira betizuak?
A.R.- Betizua, behi-arraza bat da. Izenak dioenez behi izuak dira, basokoak, mendikoak. Lehen jendeak behi horiek basotik okeletarako hartzen zituen eta gainera herrietan jokoak egiten zituzten behi horiekin. Gaur eguneko toreaketa joko horietatik atera dela pentsatzen dut.
Zein ezaugarri dituzte betizuek beste behi-arrazekin konparatuz gero?
A.R.- Behi hauek urte guztian basoan egoten dira; negu eta uda. Horregatik basora egokituta daude eta belarraz gain sasiak ere jaten dituzte; dena aprobetxatzen dute basoan. Ahuntzek eta betizuek edozer jaten dute mendian, baina mendirako betizuak hobeak dira, zeren ahuntzek gauza txarrak ere egiten dituzte; pinu-landareen puntak jan adibidez, eta betziuek ez. Beraz basoan edukitzeko hobeak dira betizuak. Dena den basora erabat egokituta daudelako, hobeak dira betizuak hezitako behiak baino.
Betizuak txikiagoak dira, eta ez dute besteek adina okela ematen. Txikiagoak eta kolorez gorriak dira betizuak, aspaldiko arraza pirenaikoa denez. Arraza pirenaikoa berezia da eta kanpoko beste arraza batzuekin ere nahastua izan da hobetzearren. Kolorez gorria da arraza hau eta buztan-gailur altukoa. Adarrak lira-formakoak dituzte eta karamelo-koloreko adarpuntak. Mutur eta azkazal gorrikoa da. Errapean ileak edukitzen dituzte, aintzina-aintzinakoek bezalaxe. Muturluzeak dira.
Eta portaeraz?
Andoni taldea gobernatzen.
I.X.I.
A.R.- Arratiako zekorra, txikerra baina gogorra euskal esaerak erantzuten dio galdera horri. Basoan urte guztian dagoenez, umea ere mendian egiten du. Orduan esne gehiago edukitzen du betizuak. Gero udazkenean txahalak txakurrez (zezentxakurrez) hartu eta etxean gizendu edo kendu egiten dira hiltegira eramanda.
Zuk ere udazkenean txahalak kentzen al dituzu?
A.R.- Nik ez. Nik txahalak urte guztian mendian edukitzen ditut. Neguan txahalak hartu eta betizuengandik aparte ipintzen ditut, urtero txahalak egin ditzaten. Osterantzean bi urtetik behin egiten dute umea.
Zuk mendian dituzun betizuak arraza garbikoak ala nahasiak dira?
A.R.- Mendiko betizu asko, nahastuta dago beste arrazekin. Ni garbienak, nahastugabeak, hartzen saiatu naiz, baina horrelako asko ez dago. Nik lau dauzkat arrazaz garbi-garbiak eta beste zortzi zertxobait nahasiak. Batek adibidez, lira itxurako adarrak ditu, baina puntak atzerantz okertuak, eta ez alborantz garbiek bezala. Beste batek alborantz ditu adarpuntak, baina zabalegiak.
Beste batek muturra ez du hain gorria, etab. Dena dela morfologikoki garbi-garbiak lau baditut; Fenotipoz garbiak alegia. Genotipoz zer diren ordea, oraindino ez dakigu. Txahalak irteten direnean ikusiko dugu. Bat beltza ateratzen bada adibidez, betizuaren genotipoa ez da arraza pirenaikoari dagokiona.
Mendian libre daudenak arrazaz garbiak al dira?
Betizu-taldea.
I.X.I.
A.R.- Ez, ez. Jendeak beti ekonomiari begiratu dio. Sorian adibidez behi handiago eta gogorragoak, etekin hobea ematen dutenak daudela jendeak entzuten badu, handik ekartzen dute ganadua bertakoa kenduz. Horregatik daude mendian okelatarako hobetutako behi pirenaiko heziak. Hemengo mendietan adibidez, betizuak batetik eta behi pirenaiko nahasi eta heziak bestetik daude.
Mendian libre daudenez, arraza berez nahasteko ere erraztasun handia egongo dela pentsatzen dugu.
A.R.- Orain hori nahikoa kontrolatua dago. Nik neure betizuak hesitako lurraldean dauzkat eta besteek taldeka edukitzen dute beren ganadua mendian. Taldeak hamabosten bat hezitako behi edukitzen du bere zezenarekin. Talde horietako zezenak arrazaz pirenaikoak direnez, talde bateko zezena bestera joateak ez dio axola handirik. Gainera jendea astean behin edo basora joaten da bere taldeaz arduratzera. Talde horiek dena den, hezitako behiez osatuak daude eta horiek maneiatzea oso erraza da.
Betizuak kontrolatzea zailagoa izango da, noski.
A.R.- Bai. Gaitzagoa da. Horregatik dauzkat nik hesi barruan. Kanpoan uzten badituzu, ez dituzu inoiz ere ikusiko. Ezta egun guztian basoan beren ondoren ibilita ere. Berrehun metrora zaudenean entzuten edo usaintzen bazaituzte, akabo. Izkutatu egiten dira. Usaimen fina dute.
Eta zergatik dute hain entzumen eta usaimen ona?
Arkaola inguruak.
I.X.I.
A.R.- Bueno. Hori beren defentsa da. Larrialditan beren irtenbidea ihes egitea da. Etsaia etortzen bada, urrundu egiten dira. Etsaia datorrela jakiteko ordea, zarata entzun egin behar dute. Zarata ordea gauza askok sor dezake eta horregatik usainaren bidez identifika dezakete etsaia. Horregatik dute usaimena hain garrantzitsua.
Gaur egun ordea, hartz edo otsorik ez dute mendian. Orain beraz, zein dute etsaia?
A.R.- Orain beste etsai batzuk daude. Gizakia adibidez. Berentzat gizakia etsaia da. Beren senean gizon baten aurrean ihes egiteko joera dute, baina leku itxi batean ihes egiterik ez badute, suharrek gizakiari aurre egiten diote. Leku zabalean badaude, ihes egiten dute eta leku itxian defenditu egiten dira. Zerekin? Ba, adarrekin.
Eta betizu asko al dago Euskal Herrian?
A.R.- Ez, ez. Batzuk Goizueta aldean, Nafarroan, eta beste batzuk Lapurdin. Goizuetakoak gainera ez dakigu zenbateraino nahastuak dauden. Lehen asko ziren: Gipuzkoa, Bizkaia, etab. Hemen bertan Dima aldean, duela lau urte berrehunen bat baziren. Denak garbiak ez, noski. Ni garbienak jasotzen saiatu naiz. Morfologikoki garbienak eta gainera portaeraz suharrenak.
Zuk batzuk hartu ez bazenitu, betizuak hemen galduko al ziren?
Gizakiari ihes egiten diote.
I.X.I.
A.R.- Bai. Nik hemen batzuk gordetzeko hartu ez banitu, akabo. Horregatik erosi nituen hain zuzen. Pintatzaileen koadroek adibidez beren lekuan zintzilikatuta egon behar duten bezalaxe, betizuek mendian egon behar dute. Nik neureak mendiak dauzkat.
Eta nola eskuratu zenituen?
A.R.- Hemengo baserritar batek berrogei betizu zituen, Ereño-ko beste batek ere bazituen, beste baserritar lagun batek (Jose Antoniok) ere bai, etab. Ni Dimara bizitzera etorri nintzenean, hemengo mendietan betizuak zeudela jakin nuen eta ikustera joaten ginen. Baina Diputazioa sanitate-kanpaina egiten hasi zen. Hori urtero egin behar da eta horretarako gutxienez urtean behin ganadua bildu, txertoak ipini, tuberkulosis, bruzelosis etab. aztertu egiten dira.
Beraz urtero zezentxakurrak, eskopetak etab. hartu eta urtero mendira joan behar betizuak biltzera eta txertatzera. Hori oso zaila da. Mendian betizu bat harrapatzea gaitza da. Ez dakizu zein zaila den hori. Gainera berrogei badituzu, atera kontu. Baserritar bati harrapatzerakoan hiru betizu hil egin zitzaizkion. Nik batzuk erosi nituenean era bi hil zitzaizkidan basoan harrapatzerakoan. Zezentxakurrekin borrokan egiten dute, errekara sartu, adarkatu; zein zaila izaten da lan hori! Gero agian betizua errepidera ateratzen da, errepidea itxi egin behar, ... zer eskandalu izaten da hori!.
Andoniren betizurik ederrena.
I.X.I.
Kortak ere egiten dira mendian. Diputazioa ere ibili zen mendian kortak egitekotan, baina urte baten kortak egin eta hurrengo urterako apurtuta egoten dira. Benetan zaila da betizuak eskueran edukitzea.
Horiek horrela, baserritarrek zer egin zuten?
A.R.- Baserritarrek urte batean betizuak txertatu eta berehala hiltegira eramaten hasi ziren. Orduan kezkatu nintzen ni. Hori ezinezkoa da pentsatu nuen. Ez dakit zertarako, baina batzuk behintzat gorde egin behar dira. Beraz baserritarrak betizuak biltzera joaten zirenean, ni ere beraiekin nintzen eta gustokoen batzuk erosi egin nituen. Ondo kostatu zitzaizkidan, baina hamabi betizu eta zekor bat neureganatu nituen. Beste betizu guztiak galdu ziren. Artzai batek bakarrik ditu hemen betizuak mendian, baina kanpotik ekarritako beste kasta batekoak dira; ez dira hemen bertakoak.
Zuk zeure ganadutegian behi gutxi duzu. Ez al duzu gero odolkidetasun-arazorik izango?
A.R.- Bai. Odolkidetasuna gauza txarra ala ona izan daiteke. Arraza guztiak (limusina, txarolesa, etab.) horrela sortu dira; odolkidetasunaz. Izan ere odolkidetasunaz dena transmiti daiteke: gauza txarrak (gaisotasun bat adibidez) ala gauza onak (suhartasuna adibidez). Jakina, behiek genotipoan argaltasunaren ezaugarria badute, odolkidetasunaz urtetan zehar gero eta zekor argalagoak aterako zaizkigu.
Betizuak gobernatzeko erabiltzen dira zezentxakurrak.
I.X.I.
Baina betizua suharra bada eta ume suharrak baditu, ume arra ama suharrarekin nahastuta ondorengo suharragoak aterako dira. Beraz, odolkidetasunaz kontu hori eduki behar da; nahi ditugun ezaugarri positiboak bakarrik transmititzekoa.
Jakina, odolkidetasunik ez baduzu, ardura hori eduki beharrik ez duzu, baina odolkidetasunaz zekor hobea ateratzeko aukera badago.
Baina horretarako aukera genetiko txikia dago, eta bati gaitz bat sartzen bazaio denak kutsatzeko arriskua dago.
A.R.- Bai. Gaitza bide batetik badator, bide hori kendu egin behar da. Nire betizu batek ume txarra egiten badu, hori kendu eta besteekin jarriatu beharko da. Gauza gaizki atera daiteke, baina ez derrigorrez.
Honelako negozien kostuak handiak izango dira. Zuk inolako diru-laguntzarik ba al duzu?
A.R.- Bai. Diru asko kostatzen da honelako gauza bat. Lehenengo urteetan gehiago gainera, zezen suharrak ateratzen ez badira ezin dituzu zezenplazara eraman. Nik zezenplazara zezen onak bidali nahi nituzke, eta lehenengo urteetan begira aritzen zara asko aukeratuz. Betizuak oso garestiak ez dira berez, baina instalazioak bai. Beste edozein ganaduk baino hesi sendoagoak behar dituzte. Izan ere kanpora ateratzen bazaizkizu, ekartzea ez da txantxa. Larreak alokatu egin behar dira, kamioiratzeko instalazioak egin behar dira, zezenketarako (tentatzeko) plazatxoa ere bai, korta bereziak zezenen bat aparte edukitzeko. Beraz betizuak, instalazioak eta lurrak batuta, kostuak handiak dira. Suhartasuna berez da garestia.
Gorri, zezena.
I. Azkune
Jakina. Ni aritu naiz subentzioen bila, baina orain arte dena nik ipini dut. Kotxe berria erosi ala hau erosi, etxebizitza erosi hala hau erosi, tabernara joan ala behiak zaintzera mendira joan, nik aukera hau egin dut. Diputazioan ibili naiz subentzio bila, baina dirulaguntzak produkzioko ganadutegientzat bakarrik daudela esan didate. Izan ere hemen askok ez dakite zezen suharra zer den. Batzuk bai, badakite, eta ondo gainera. Baina politikan dagoen zenbaitek ez. Zezen suharrak aipatu eta zera esaten dizute: Andalusiako gauzak, ez?
Eusko Jaurlaritzak, ezagutu beharko lituzke euskal animalien berezitasunak, ez?
A.R.- Bai. Gainera Jesus Altuna-rekin hizketan egon nintzen eta hark ere zera zioen: Hori gorde egin behar da. Hori ezin daiteke galdu. Gutxienez erreserba bat eduki behar da. Okela produzitzeko balio ez badu ere, hori kultura da. Gure ondorengoek jakin egin behar dute hemen ahuntzak, betizuak, pottokak, baserriak, etab. egon direla eta daudela. Gainera betizuena erreserba genetikoa ere bada, eta ez dakigu hemendik berrogei urtera hori produkziorako baliagarria izango den ala ez.
Ezaugarri genetiko batzuk galtzen badira (klimarekiko erresistentzia, elikadura pobreaz irautea etab.), gero horien premia egon daiteke. Diputazioak abididez zezenen hazia hartu eta hoztuta kontserbatu behar luke. Gauza horiek ez dago galtzerik. Galdu eta gero bila ibiltzea tristea da. Diputazioak edo Eusko Jaurlaritzak zerbait egin behar lukete. Ni joaten naiz eta oso ongi iruditzen zaie, baina hortik aurrera ez dago ezer.
Eta arazo guzti horietan satisfazio pertsonalik izaten al duzu?
I.X.I.
A.R.- Bai, asko. Satisfazio gabe hainbeste diru gastatzea,... Satisfazio morala batez ere. Neure izakera horrelakoa da, neure ilusioa. Besteek gordetzen ez duten gauza bat nik gordetzen dut. Lagun asko ere egin ditut betizuei esker. Pozik aritzen naiz honetan. Agian hemendik urte batzuetara zerbait onik aterako da; agian ez. Dena dela, ikerketa guztiek gutxienez gauza bat erakusten dute: deskuidaturik gabiltzala, besterik ezean. Orduan beste batek nere hankasartzeak ez ditu egingo.
Mila esker Andoni guztiagatik. |
zientziaeus-1b35f33dcacc | http://zientzia.net/artikuluak/naturaren-babesaren-egoera-euskal-herrian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Naturaren babesaren egoera Euskal Herrian - Zientzia.eus | Naturaren babesaren egoera Euskal Herrian - Zientzia.eus
Naturari behar eta merezi duen begirunea badiogu eta ingurugiroa behar bezala zaintzen badugu, esku artean dugun ondarea, gurea bakarrik ez dena, gure oinordekoei luzatzeko aukera izango dugu.
Naturari behar eta merezi duen begirunea badiogu eta ingurugiroa behar bezala zaintzen badugu, esku artean dugun ondarea, gurea bakarrik ez dena, gure oinordekoei luzatzeko aukera izango dugu. Naturaren babesaren egoera Euskal Herrian - Zientzia.eus Naturaren babesaren egoera Euskal Herrian
1988/02/01 Barandiaran, Mariaje Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Arbaiun, Kakueta, Pitillas, Gernikako itsasadarra, Aralar... dira, beste batzuen artean, Euskal Herrian ditugun paraje eder eta liluragarrietako batzuk.
Irunberriko arroila.
I.X.I.
Guk horietaz gozatzerik badaukagu. Horietan naturarekin bat izan gaitezke eta naturaren nagusitasunaz jabe gaitezke. Gure seme-alaba eta ilobek aukera berdinik izango al dute? Gure esku dago hori. Naturari behar eta merezi duen begirunea badiogu eta ingurugiroa behar bezala zaintzen badugu, esku artean dugun ondarea, gurea bakarrik ez dena, gure oinordekoei luzatzeko aukera izango dugu.
Hamaika eraso jasan ditu naturak gure artean. Euskal Herria txikia da eta biztanleria nahikoa handia du. Ondorioz, gizakiak naturan egiten duen presioa areagotu egiten da. Erasoa Kantauri Itsasoari begira dagoen isurialdean nabaritzen da batez ere. Basoak bota egin dira eta espezie arrotzez landatu, animaliei eraso egin zaie (kasu askotan iraungiz), ibai eta errekak zikinduak daude, mendiak orbainez josirik zentzurik gabe egindako pisten kausaz eta padura eta inguru hezeak lurrez eta betegarriz estali dira. Euskal Herriko garai bateko ekosistemak aldaturik eta degradaturik daude eta toki gutxi batzuetan soilik jarraitzen dute jatorrizko egoeran.
Gure gizartea naturarekiko begirunean hezi behar da. Hala ere hori ez da nahikoa. Gizartea naturarekiko begirunean hezteaz aparte naturgune berezi horiek jasan ditzaketen erasoetatik babestu egin behar ditugu. Horretarako lege egokiak egin eta aplikatu behar dira. Ingurune eta lurralde babestuak, euskaldunon ondare naturalak iraungo duela ziurtatzeko modu bat (ez bakarra) dira. Zein egoeratan daude ingurune babestuak Euskal Herrian?
Naturak Euskal Herrian duen babes-maila aztertzeko unean Euskal Herri penintsularrari mugatuko gatzaizkio Ipar Euskal Herriari buruzko daturik bildu ahal izan ez dugunez. Tamalgarria izanik ere Euskal Herria osorik hartu ezinik gabiltza maiz.
Estatuko egoera
Urola ibaia Beduan.
I.X.I.
Ingurune babestuek Euskal Herri penintsularrean duten egoera aztertu baino lehen, Espainiako legeriak ingurugiroa babesteko zein aukera ematen duen aipatuko dugu. Estatuan lege-andana zabal bat arduratzen da ingurugiroaren babesaz. Ondokoak dira aipagarrienak: Ingurune Natural Babestuen Legea, Mendien Legea, Ibai-Arrantzaren Legea, Uraren Legea eta Zoruaren Legea. Hauen artean babesari zuzenki lotutako legeak, Ingurune Natural Babestuen Legeak alegia, lurralde babestuak lau maila desberdinetan sailkatzen ditu: Interes Zientifikoko Erabateko Erreserbak, Parke Nazionalak, Interes Nazionaleko Paraje Naturalak eta Parke Naturalak.
Maila hauek banan-banan azter ditzagun.
Babes-mailarik handiena Interes Zientifikoko Erabateko Erreserbek daukate. Normalean azalera handiko lurreremuak ez dira eta gainera oso interes zientifiko handia dute. Ikerketa zientifikoari mugatzen zaizkio ingurune babestu hauek. Hauen helburua bikoitza da. Alde batetik, ingurune horiek erabat babestu, gorde eta hobatzea nahi da eta bestetik horien aldaketa, perturbazioa, hondamena eta transformazioa eragingo duten ekintzei ekidin nahi zaie. Maila honetako tokirik ez da Euskal Herrian, nahiz eta Nafarroako Gobernuak argitaratutako legerian aipatzen diren Erabateko Erreserbak oso antzekoak izan. Kategoria honetakoa Doñanako Parke Nazionalean dagoen Erreserba Biologikoa da esaterako.
Parke Nazionalak bestetik, hedadura handiko lurraldetan ezartzen dira eta beren helburu nagusiena gizakiak oraindik ukitu ez dituen ekosistemak, berean iraun dezaten, babestea da. Normalean oso paraje ederrean kokatzen dira. Ez dago Euskal Herrian parke nazionalik, baina asko dira Huesca-ko Ordesa-n dagoena bisitatzen dutenak.
Kakueta.
I.X.I.
Paraje Naturalak bestalde, azalera murritzeko interes bereziko alderdiak dira.
Azkenik, Parke Naturalen helburu nagusia, babesaz at, gizakiak naturarekin dituen harremanak erraztea da. Helburu hezitzailea daukate azken finean. Euskal Herrian badugu parke natural bat: Nafarroan Bidasoaren magalean dagoen Bertiz Jaurreria alegia (Ikus Elhuyar. Zientzia eta teknika 3. alea)
Azaldu ditugun azken hiru mailatan posible da baliabide naturalak erabiltzea, bisitarientzat zabalik egotea adibidez, eta babes-helburua mantentzea. Lehenengoan ez dago horrelakoa egiterik. Berean eta ukitu gabe utzi behar dira ingurune horiek.
Euskal Herriko egoera
Administratiboki Euskal Herri penintsularra bi komunitate autonomotan erdibiturik dago. Zatiketa hori naturaren babeserako hartu diren neurriei eta babesaren egoerari ere aplika dakieke. Alor honetan bi egoera zeharo desberdin dago. Badute bi komunitateek ardatz amankomun bat; legislazioak ematen diena alegia. Eta hau ez da txantxetako puntua, egokiro erabiltzeko borondatea baldin badago. Bestelakoa da ordea bi komunitateek eskubide horretaz egiten duten erabilpena.
Nafarroako Foru-Komunitateak eta Euskadiko Komunitate Autonomoak ingurugiroari buruz estatuan egiten denaren lege-garapena egin dezakete alde batetik. Bestetik, mendien maneiurako eta zoruaren plangintzarako (arau urbanistikoak ezartzeko ahalmena esaterako) konpetentzia esklusiboak dauzkate. Azken posibilitate hau oso erreminta boteretsua da, zeren eta ingurune babestuak diseinatzeko, sailkatzeko, mailakatzeko eta ezartzeko ahalmena ematen bait du. Nafarroan adibidez bide hauxe erabili dute zoruaren erabilpena sailkatzeko eta bide batez ingurune babestu desberdinak definitzeko.
Irati.
I.X.I.
Euskadiko Komunitate Autonomoaren egoera, guztiz penagarria da. Alde batetik estatuan dagoen legeria ez du aplikatu eta bestetik legeria propiorik ez du sortu. Nafarroan aitzitik, estatuko legeria aplikatu da eta honen hutsuneak betetzeko bertakoa sortu da.
Nafarroako egoera
Aipagarria da Nafarroako Gobernuak, orain arte, izan duen jarrera. Alde batetik Estatuko legeak ematen dizkion aukerak erabili ditu eta bestetik lege horiek osatzeko foru-lege propioak promulgatu ditu.
Lehenengoaren aplikazioaren ondorioz 1984.az gero Bertiz Jaurerria Parke Naturala da, 2000 Ha hartzen dituelarik.
Bestalde, Lurraldearen Erabilpen eta Babeserako Hirigintz Arauen Foru-Legeak, Estatuaren legerian kontutan hartzen ez den zenbait alderdi garatzen du. Foru-Lege honen arabera lau mailatan banatzen dira babestutako eremuak: Erabateko Erreserbak, Erreserba Naturalak, Kokagune Naturalak eta Aisiarako Area Naturalak. Lehenengoak babes-mailarik handiena du eta azkenekoak txikiena.
Foru-Lege honek eraginda, badira gaurregun 3 Erabateko Erreserba eta 38 Erreserba Natural Nafarroan. Erabateko Erreserbak, Isaban (Ukerdi eta Aztaparreta) eta Otsagin (Lizardoia) daude. 38 Erreserba Naturalen artean Pitillaseko aintzira, Arbaiun eta Ilunberriko arroilak, Olleta eta Putxerri mendiak aipa daitezke.
Nafarroako legeak babestutako guneak, 41 alegia, asko direla dirudi. Hala ere ez da asko guztira hartzen duten azalerari so egiten badiogu: 9 500 Ha, hau da, Nafarroako azaleraren %1. Azalera hau estatuan babestuta dagoenarekin (%0,39) eta Europan dagoen batezbestekoarekin (%0,62) konparatzen badugu, aski handiagoa denaz ohartuko gara. Hala ere eta gure aburuz, hau ez da nahikoa eta azalera hori ahal den neurririk handieneraino zabaldu beharko litzateke.
Komunitate autonomoko egoera
Txingudi badia.
I.X.I.
Nafarroako egoera utzirik, abia gaitezen Komunitate Autonomoaren babes-egoera zein den ikustera. Luze aztertu gabe hiru probintzietan tamalgarria denaz ohartuko gara. Arabar, bizkaitar eta gipuzkoarrok gure ingurugiroak duen babes-ezaren aurrean lotsaturik ibili beharko genuke. Legeria estatala ez da aplikatu eta bertako legeriarik ez du Eusko Jaurlaritzak promulgatu. Komunitate Autonomoan, behar bezalako ingurune babesturik ez dagoela esan daiteke. Alde batetik Ehiza-babeslekuak eta Ehiza-debekuguneak daude. Eremu hauetan babes-neurri bakarra ehizarik ez egitea edota baldintza berezipean egin ahal izatea da. Bestetik Eskualde-Parke izeneko batzuk daude. Hauen helbururik nagusiena, gizakia naturarekin harremanetan jartzeko gune bereziak antolatzea da; jendeak aisialdiak igarotzeko tokiak mugatzea alegia.
Komunitate Autonomoan, Nafarroan hartutako bidetik jo nahi izan zen garai batean eta asmo horrekin LOTU (Lurraldearen Antolakuntza eta Urbanismo-Legea) izeneko bat diseinatu zuten Ingurugiro-Sailodetzan. Lege-proposamen hau Lege-Biltzarrera bidalia izan zen bertan eztabaidatua izan zedin, baina 1987.eko martxoan koalizio-gobernu berria osatu zenean Lege-Bitzarretik kendua izan zen. Asmo, gure ustez txalogarri, hori ahuntzaren gaurerdiko eztularen modukoa izan da.
Komunitate Autonomoko ingurugiroa ez dago babesturik. Are gehiago esango genuke: erabateko babes-falta dagoela eta laster baino azkarrago babes-neurririk hartzen ez bada, gure oinordekoek natura-ondare degradatua jasoko dute.
Ondorio moduan
Dudarik gabe ingurune naturalek beren berezko egoeran iraun dezaten babes-neurriak hartu beharko dira eta lurralde zabalak neurri batean edo bestean babestutzat deklaratu behar dira. Hala ere bide honetan egindako esfortzu guztiak hutsalak gerta daitezke, baldin eta bestalako neurri laguntzaileak hartzen ez badira. Gizartea naturarekiko maitasunean eta begirunean heztea da garrantzitsuena. Alferrikako lana da lurralde zabalak babestea, horien esanahi, funtzio eta betebeharrez gizartea kontzientziatzen ez bada. Jai genuke zona babestuak zarraztakeria eta hondamendiaren itsasoan irla birjinen modukoak izango balira. Ingurune babestuak naturarekiko begirunearen irudi dira, baina begirunea ez litzateke hauetara bakarrik mugatu beharko. Zertarako balio izango luke esaterako, babestutako ibai-zati batean urak igarabak bizitzeko bezain garbiak izatea, baldin eta zona horretatik at ibaiak biziari eusterik izango ez balu?
Euskal gizartea tamalez eta zorigaiztoz ez dago naturaren maitasunean hezia eta penagarria izanik ere horrela dela onartu behar dugu. Astakeria galantak egiten dira gure herrian eta erantzukizuna guztiona da. Zati handi batean guk aukeratutako agintariena da, neurri egokirik hartzen ez dutelako alde batetik eta borondante handirik agertzen ez dutelako bestetik. Baina beste zati batean gurea ere bada, gure ekintzek hori frogatzen dutelako. Zenbat dira adibidez, beren buruak naturzaletzat eduki eta mendira joaten direnean: hondakinak bertan uzten dituztenak?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2cdbcb95d604 | http://zientzia.net/artikuluak/zientzia-newtondarraren-oinarri-filosofikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zientzia newtondarraren oinarri filosofikoak - Zientzia.eus | Zientzia newtondarraren oinarri filosofikoak - Zientzia.eus
Newton Fisika modernoaren sortzailetzat hartua izan da. Bere liburuko lorpenak garaikide zein ondoko zientzilariengan sortutako lilurak zerikusi handia du.
Newton Fisika modernoaren sortzailetzat hartua izan da. Bere liburuko lorpenak garaikide zein ondoko zientzilariengan sortutako lilurak zerikusi handia du. Zientzia newtondarraren oinarri filosofikoak - Zientzia.eus Zientzia newtondarraren oinarri filosofikoak
Fisika
Newton Fisika modernoaren sortzailetzat hartua izan da. Bere Philosophiae Naturalis Mathematica (1687) ( Natur Filosofiaren Printzipio Filosofikoak ) liburuko lorpenak garaikide zein ondoko zientzilariengan sortutako lilurak zerikusi handia du. Elhuyar. Zientzia eta Teknika aldizkariko beste zenbait artikulutan ikuspegi zientifikotik aztertuak izan dira lorpen horiek. Irakurtzen duzun honetan haren Zientziaren Filosofia, eta zehatzago, Fisika modernoari bide ematen dioten metodologia eta epistemologi oinarri orokorrak aurkeztuko ditugu, bere filosofi presupostu orokorrak (metafisikoak, teologikoak, esoterikoak, etab.) gerorako utziz.
A. NEWTON-EN METODOLOGIA
Newton-ek bere biziaren azkeneko urteak moneta-etxearen arduradun bezala egin zituen. A makina akuinatzailea. B akabera emateko makina.
Newton-ek bere burua natur filosofotzat zuen. XVII. mendean natur filosofo hitzak zera adierazten zuen: izadiaren fenomenoak, hots, gorputzen higidura eta ibilbideak, argi-izpiak eta abar ikertzen zituena. Natur filosofoa, beraz, egungo fisikaria zen. Eta bere lan gorenaren izenburuan azaltzen den Philosophiae Naturalis gure egungo Fisika besterik ez da. XVII. mendean bi pentsakera zeuden eta horien sintesia izango da Fisikaren sorrera. Alde batetik pentsakera fisiko-matematikoa (Descartes, Cavalieri, Fermat, Pascal, Barrow edo Huygens-en eskutik datorkiguna) eta bestetik, hain matematikoa edo deduktiboa ez, baina enpirikoago eta esperimentalagoa dena, (Gassendi, Boyle edo Hooke-rena). Zientzia berria, Fisika alegia, Newton-en bi hildo horien artean zerturiko sintesiaren emaitza da.
Hipotesiak eta fenomenoak
Zientzia newtondarraren abiapuntua, indarren koantifikazio-azterketan datza. Indarrak ezin dira ikusi, baina zenbakien bidez adieraz daitezke. Ondorioz, izadian gertatzen diren fenomenoen azalpena, finkatu beharko diren printzipio fisiko-matematikoekin (mekanikoekin) bat datorren indarren konposaketazko (sintesizko) sistemari jarraituz egin dezakegu. Hauxe da lehen helburua: printzipio mekanikoen zehaztapena.
Horretarako, hipotesi hutsean oinarrituriko azalpenak eragotziz (ikus Opticks -en (1704) hasiera), arrazoiaz (hau da, kalkulu matematikoaz) eta esperimentazioaz bakarrik balia gaitezke. Hemen hipotesia enpirikoki egiaztatzeke dagoen azalpena dugu. Mintzaira newtondarrean beraz, hipotesiak aurretik finkaturiko onarpen kausalak dira; ez daude egiaztapen esperimentalaren menpean(1). Hipotesiak fisikoak edo mekanikoak izan daitezke.
Newton-ek hipotesi fisiko hitza zentzu zehatzean erabiltzen du: egiaztapenik gabeko azalpen kausal gisa agertzen den Izadiko indar, substantzia edo egitura izendatzeko. Hipotesi fisikoa, berak baieztatzen dituen propietateetarako gorputz eta higidura neurgarrien azterketan erabil daitekeen kantitatezko analisi-mota berbera onartzen duenean, hipotesi mekaniko bihurtzen da. Beraz, Newton-ek funtsik gabeko premisa gisa ulertutako hipotesi fisikoak eragozterakoan, propietate neurtezinen azterketa eragozten zuen.
Dena den, nabari da Newton-ek hipotesiak hitzaren esanahi modernoan zertzen zituela ere, hots, geroago egiaztapen esperimentala jasan behar duten pentsamendu gisa. Aieru hauei Newton-ek bere zahartzaroan queries edo questions (galderak) deitzen zien. Queries baieztatuak edo eragotziak diren bitartean, kontrastatze esperimentalera bideratzen ez duten hipotesi mekanikoak (horrela hipotesi gisa geratuz, query a izatera iritsi gabe) baieztatu gabeko azalpenak dira, zergatizko fikzio hutsak, alegia.
Ez da pentsatu behar ordea, Newton-ek hipotesi okerrik sekula egin ez zuenik. Kontraesan nabarmenetan ere sartu zen, bere Principia -ren Scholium Generale ko hypotheses non fingo rekin. Leku desberdinetan formulatzen ditu horrelako hipotesiak (2) : Unibertso-sistemaren erdigunearen gelditasunaren ustea, edo argiaren izaerarekiko (eter ingurunean transmititzen diren gorputz-partikulez osatua dagoela ustea) adibidez. Hala eta guztiz ere, kasu hauetan Newton-ek hipotesi gorpuzkularraz ari denean adibidez, argi bereizten du aieru gisako ulerpenaren eta honekiko berak duen teoriaren artean; bigarren hau bide esperimentalez erdietsia zuelarik, jakina. Hauxe da beti zehatz agertuko zaigun puntua: froga daitekeen eta ezin daitekeenaren arteko bereizketa zorrotza.
Esperimentalki froga daitekeena bakarrik onartu behar da, hots, fenomenoetatik eratortzen dena. Fenomenoak bere zientzigintzaren abiapuntu dira ( argue from Phenomena without feigning Hypotheses ). Jakina, fenomenoak inplikazio zuzenak dituzten datu esperimentalak edo behagarriak dira, baina Newton-engan behaketa-kopuru finituan bakarrik oinarritzen diren legeak ere bai. Horregatik Kepler-en legeei esplizituki fenomeno izena ematen die. Bere aburuz legetzat baino gehiago datu behagarrien kopuru finitutik inferitzen diren erregulartasun enpirikotzat jo genitzake.
Analisi/Sintesi Metodoa
Zientziak fenomenoetatik (datu behagarri eta erregulartasun enpirikoetatik) abiatu behar du eta analisi eta sintesi (edo Konposaketa ) deritzon metodoaren arabera ihardun. Metodoaren lehen zatiak ( analisia , aipatu bezala) esperimentu eta behaketetatik abiatu behar du lege edo printzipioen izaera edukiko duten ondorioak lortzeko, eta horretarako inferentzia analogikoan oinarritutako indukzio bidea bakarrik erabili (III. Erregela aipatzerakoan zehatzago ikusiko dugu).
Esperimentaziotik edo arrazonamendu matematikoaren bidez erdietsitako egietatik ez datorrena, ez da onartua izango printzipio horien aurkako objekziotzat. Newton-ek, bere Opticks -en 3. query an dioskunez, azterketa-prozedura honekin higiduretatik hauek sorterazten dituzten indarretara pasa gaitezke, eta orokorrean, ondorioetatik beraien zergatietara eta zergati partikularretatik beste orokorragoetara, arrazoiketa zergatirik orokorrenean bukatu arte.
Sintesiari dagokion fasea, honetan datza: aurkitutako zergatiak onartu eta printzipiotzat hartuz, printzipio horietatik erator daitezkeen fenomenoak azaldu, emandako urrats guztiak frogatuz. Prozesu guzti honetan hipotesiek ( queries galdera zentzuan) balio heuristiko handia dute: kontrastatu behar diren ikerketa bideei hasiera damaiote. Hala ere, hipotesi hauek ez dira azaldu behar azken sistematizazioan, zeren honek analisi/sintesi prozedura bikoitzean finkaturiko zeretara bakarrik jo bait dezake analogi indukzioa eta frogaketa matematikoaren bidez.
Zientzilariak nolakoa izan behar duen
XVIII. mendearen bigarren erdiaz geroztik zientzilari-elkarteak ia aho batez onartzen du, ez analisi/analisi metodoa bakarrik, Newton-ek Principia -ren III. liburukiaren hasierako Regulae Philosophandi (filosofatzeko erregelak) atalean era laburrean azaltzen dituen ikusmolde logiko eta epistemologikoak ere:
I. erregela: Gauza naturalen zergatitzat, beren itxura azaltzeko gauza direnak baino ez ditugu onartu behar.
II. erregela: Ondorio natural berdinei, zergati berdinak atxeki behar dizkiegu.
III. erregela: Gure esperimentuen mugen barnean diren gorputz guztiei gorputzen kualitateak, gorputz ororen propietate unibertsaltzat hartu behar dira.
IV. erregela: Filosofia esperimentalean, aurkako edozein hipotesi asmatu arren ere, fenomenoetatik egiazko edo ia egiazko eran indukzio orokorraren bidez inferi daitezkeen proposizioak bilatu behar ditugu, eta hori proposizioak zehatzagoak edo salbuespenei lotuak egin daitezkeen beste fenomeno berri batzuk gertatu arte egingo da.
Lehendabiziko bi erregelek ideia bera azaltzen dute funtsean: zientziaren oinarriak, Galilei-k esan bezala, ahalik eta sinpleena izan behar du.
III. erregelan Newton-en filosofia esperimentala ren (zientzia fisiko berriaren) enpirismoa Descartes-en apriorismoari kontrajartzen zaio, zeren dagokion eranskinean azaltzen duenez, gorputz guztiak batabestean sartezinak izatea ez dugu atzematen arrazoiaren bidez, sentsazioaren bidez baizik. Erabiltzen ditugun gorputzak batabestean sartezinak direla aurkitzen dugu eta hortik ondorioztatzen dugu sartezintasuna gorputz guztien propietate orokorra dela.
Horrela izanik, hipotesien fikzioak utzi egin behar ditugu eta esperimentuetan oinarritu; hauexek bait dira bakuntasunean funtsaturiko izadiaren analogiaz hitzegitea permititzen digutenak. Analogia horrek indukziozko inferentziak zertzeko bide ematen digu, esperimentu finitu batzuetatik gorputz ororen kualitate orokorrak atera ahal izateko. Lockiar sustraizko enpirismo honetan oinarrituriko, eta Descartes–en innatismoaren aurka (honek gorptuz materialen ezaugarri orokor bakar bat adieraztea lortu bait zuen: hedadura), Newton-ek batabestean sartezintasunaz gain, gorputzen beste kualitateak azaldu zituen, hala nola, gogortasuna, higikortasuna, mugikortasuna,...
IV. erregelak III.ean azaldutakoan sakondu nahi du; azken hau bere garaian (eta gaur egun ere bai) nekez onartua bait zen. Horretarako, IV. erregelak zientzi jokabide zuzenaren agindurik gorena eman nahi du: gertakariei lotu behar gatzaizkie, eta hauek hipotesi abstraktu eta filosofikoekin bat ez badatoz, bihoaz hipotesiok pikotara!
B. GOGARTE EPISTEMOLOGIKOAK
I.B. Cohen-ek zientzigintzan tankera newtondar deitu dionari Regulae Philosophandi ek hasiera damaiote: fenomenoetatik abiatuz, printzipioen erdiespena, gero hauetatik berriro goragoko mailako beste fenomeno batzuk frogatzeko.
Newton 64 urte ituelarik.
Orain arte zera aztertu dugu: hipotesiak , queries edo hipotesiak gaurko zentzuan, fenomenoak, metodoa eta erregela newtondarrak. Kepler-en legeen (zeintzuk Newton-ek, aipatu bezala, erregularitate enpirikotzat jotzen bait zituen) antzeko erdiespenak, indukziozko abstrakzioaren lehen maila suposatzen zuen. Hala ere, printzipioek aurrekoa baino goragokoa den abstrakzioaren bigarren mailan kokatzen gaituzte.
Printzipio mekanikoak
Fisikaren printzipioak, legeak dira zentzu hertsian. Beren enuntziazioan ratio edo proportzio bat adierazten dute, edota, gaurkoagotua den adierazpena erabiliz, formula matematiko bat edo funtziozko erlazio bat. Printzipio mekanikoek, zera adierazten dute: zientzilariek fenomenoa edo fenomeno-multzo bat nola ulertu duten, eta ulerpen honetan matematikak sortzen du zehaztasunik handiena. Newton honetaz erabat jabetu zen. Bere printzipio mekanikoen formulazioak neurketak eskatzen ditu, eta horretarako neurketa-arauak (kantitatezko datuen arteko ratioa baino ez direnak) finkatu behar dira.
Horregatik, neurketa-arau berri bat atzematea, lege fisiko berri bat aurkitzea dela esan daiteke. Principia etan Mekanika axiomatizatuaren aurkezpena hasten duten masa eta momentum aren ( higidura-kantitate aren) definizioek argi adierazten dute kontzeptu horiek neurketa-arauak beraien esanguran barneratzen dituztela. Kontzeptu hauetatik abiatuz, neurketa-arauak printzipio mekanikoetara ere barneratzen dira. Bi definiziook honela daude formulatuta:
I. definizioa: Materiaren neurria bere dentsitate eta bolumenaren arabera adieraziko da.
II. definizioa: Higidura-kantitatearen (momentumaren) neurria abiadura- eta materi kantitatearen arabera adieraziko da.
Era berean, indarraren esangura (geroxeago ikusiko dugun legez, indarraren izaerari buruz hipotesirik luzatu nahi ez izan arren ere) masa eta azelerazioaren arteko biderkaduraz lortutako neurria da. Neurri hori honela lortzen da: II. definizioaren arabera, higidura-kantitatea = m.v; higiduraren bigarren lege newtondarraren arabera (3) , higidura-kantitatearen aldaketa (hau da, momentum aren aldaketa) sorterazi duen indarrarekiko proportzionala da. Ondorioz higidura-kantitatearen aldaketa sorterazi duen indarraren neurria da. Honela finkatzen da indarraren neurria masa eta azelerazioaren arteko biderkadura gisa (nahiz eta bere gaurko formulazioa Euler-ri, eta ez Newton-i, dagokion).
Printzipio aktiboak
Izadiaren fenomenoak matematikoki adierazitako printzipio mekanikoen arabera azaldu behar dira, lehen ikusi dugun prozesuaz baliatuz: ondorioetatik zergatietara eta hauetatik beste orokorrago batzuetara lehen zergatia eskuratu arte. Baina Newton-ek zergati hori ez dela mekanikoa aitortzen du. (28. Querya , Opticks ).
Honela izanik bada, mekanizismoa (hau da, natur fenomenoen azalpena lege mekanikoen arabera soilik egitea) gaitzesten du eta egile dibino batenganako sinestea baieztatzen du, zeren eta beste toki batean dioenez, planetek dituzten higidurak ez bait daitezke zergati natural baten ondorio izan; Agente Adimendu baten lana baizik.
Horregatik, fenomenoen zergatietan hierarkia bat sortzen da: Jainkoa jatorrizko printzipio eginkorra da, printzipio mekanikoak printzipio pasiboak diren bitartean. Adibidez, azken hauek bakarrik baleude, higiduraren lehen lege newtondarraren arabera (inertziaren printzipioaren arabera, alegia) ez legoke inolako higidurarik munduan. Beste printzipioren batek eragin behar die gorputzei, higi daitezen (eta, behin hasiz gero, horretan diraute). Printzipio aktiboek, eraginkorrek, egon behar dute. Jainkoa da, noski, horietan lehena, baina badira beste batzuk ere: grabitazioa eta prozesu kimiko eta alkimikoetan parte hartzen duten indarrak, adibidez.
Printzipio eraginkor hauek ez dira zientzilari esperimentalaren azterketatik at gelditzen. Horregatik azaltzen da alkimiarekiko eta beste alderdi teologikoarekiko (garaiko neoplatonismoak eraginda) Newton-en interesa (4) . Izan ere, alkimiak izpiritu eraginkorrak materialetan ikertzen ditu, eta natur filosofiak (Fisikak) berak, fenomenoen itxuratik abiatuz Izaki gorpuzgabe, bizidun, adimendun eta nonnahi den existentziari dagozkien arazo teologikoak ebazten lagundu behar du.
Munduaren elementu eraikitzaileak
Newton-en aburuz bere zientzia fisikoaren garrantzirik handiena lehen zergatira hurbiltzeko ikerlaguntzan datza. Haatik, bere proiektuaren orokortasuna lortu ez zuenez, munduaren ikerketara mugatu zen.
St. Martin's Streeteko etxea. Newton bertan bizi zen.
Descartes-entzat mundua bi elementuz (hedadura eta higiduraz) osaturik baldin badago, Newton-entzat materiaz (partikulen kopuru infinituz), higiduraz (lege mekanikoen arabera azaltzen den indar eragileen emaitzaz) eta espazioz (absolutu gisa ulertuz, partikulak eta gorputzak bertan higitzen direlarik) osaturik dago.
Mundua eraikitzen duten hiru elementuei beste laugarrena gehitu behar zaie: erakarpena (5) . Mundua harmonizatzen duen elementua izanik ere, ez da bertako partaide. Jainko-jatorrikoa izan daiteke edo egile material baten ondorio. Edonola ere, norberak bere eritziari eutsi diezaioke; esplikazio zientifikoarentzat ez bait dago desberdintasunik zergati materialaren eta inmaterialaren artean. Berak Principia ren Scholium Generale n idazten duenez, garrantzizkoena zera da: guretzat, nahikoa da grabitatea benetan badela eta azaldu ditugun legeen arabera jokatzen duela, eta gainera, zeruko gorputzen eta geure itsasoaren higidura guztiak ulertzeko balio duela jakitea. Grabitazio-legearen erabilpen orokorrak beraz, Unibertso newtondarraren batasun fisikoa berrezartzen du eta aldi berean bere osotasun intelektuala damaio.
Ez da harritzekoa grabitazio orokorraren kontzeptua hasieran eztabaidagarri suertatzea. Izan ere, Newton-en ikuskera berriko erakarpenaren posibilitatea ukatu zen. Grabitatea, honela azaltzen zen: gorputz astunen munduaren zentrugunearekiko joera bezala. Newton-ek bere kontzeptua berria dela irakokitzen du; Izadiaren higidurak azaltzen dituena, nahiz eta beren zergati ontologikoa zein den jakin ez. Hala ere, garai hartako zientzilaririk nagusienek (Leibniz eta Huygens-ek besteak beste) ez zuten onartu kontzeptua, urrutira eragitearen nozio horrek obskurantismo atzerakoiaren kutsua zuela eta. Dena den, eta Newton-en iharduera esoterikoari buruzko artikuluan ikusiko dugunez, urrutira eragite honek alkimia eta neoplatoniarren errealitatearen ikuskera magikoa isladatzen du.
Itxuraz iluna den printzipio hau (eta Huygens eta Leibniz-en eritzian ezeren azalpen gisa onartu ezin zitekeena, berak ere aurretik argitua izan behar bait zuen) eta bertatik eratortzen diren arazoak izango dira Newton-i gogoeta frango eskatuko diotenak. Horien ondorioa Principia liburua da. Honekin, zientzia berri bati hasiera ematen zaio; zergatikotasun fisikoaren ikusmolde dinamikoan oinarrituta dagoenari eta metafisika teistari lotuta agertzen zaigunari, bigarren hau zientzi newtondarraren osagarri bezala ulertu behar ez baldin bada ere, bere sisteman zerbait hutsala baino gehiago suposatzen duelarik.
Gaur egun, Newton-en ekarpenetatik alderdi zientifiko hutsa (agian, berarentzat garrantzi txikienekoa) geratzen zaigu.
BIBLIOGRAFIA
BECHLER, Z. (bil.), Contemporary Newtonian Research ,
Dordrecht, Reidel, 1982.
COHEN, I.B., The Newtonian Revolution , Cambridge, Cambridge
University Press, 1980.
KOYRE, A., Etudes newtoniennes , Paris, Gallimard, 1968.
NEWTON, I., Optica , Madrid, Alfaguara, 1977.
NEWTON, I., Principios matemáticos de la Filosofía natural ,
Madrid, Ed. Nacional, 1982.
TRUESDELL, C.A., Ensayos de historia de la Mecánica , Madrid,
Tecnos, 1975.
OHARRAK
Newton-ek hipotesiekiko zuen jokaera, zientziaren Historia eta Filosofian zerturiko polemikarik latzenetarikoen zioa izan da (eta oraindik da). Ez dezakegu hemen polemika honen berri eman, baina normalean Newton-ek beraietaz gero eta eritzi txarragoa zuela onartzen da. Hasieran lege orokorraren sinonimo izatetik ( De motu Corporum , 1684) Principia -ren 1713.go argitalpenari erantsitako Scholium Generale n anatemizatuak izatera pasatu ziren, hemen arbitrarietate eta fikzioaren sinonimo gisa agertzen zaizkigularik. Zalantzarik gabe aldaketa honetan zerikusi handia ukan zuen Descartes eta Leibniz-ekin edukitako polemikak.
Hipotesien aurkako anatema ugariago eta gogorragoak bere Opticks liburuan dira. Liburu honen 31. Query an zera idatzi zuen: For Hypotheses are not to be regarded in experimental Philosophy, eta 28.ean zera irakurtzen dugu: the main Business of natural Philosophy is to argue form Phenomena without feigning Hypotheses (Natur Filosofiaren zeregin nagusia da hipotesiak asmatu gabe fenomenoetatik abiatuz aztertzea.
Lege hau oraindik ere oso eztabaidagarria da. Batzuek indar kontzeptuaren definizio tautologikotzat jotzen dute. Besteek lege enpirikotzat. Izan ere, bata ala bestearen aldeko jarrera, bakoitzak duen filosofi korrontearen araberakoa da (razionalismo, enpirismo, etab.). Nire ustez, edukin enpirikorik gabeko metalegea da eta lege mekanikoak nola erabili behar diren argitzeko soilik balio du.
Alderdi hauei dagozkien disziplinei artikulu bat eskainiko diegu aldizkari honetan bertan.
Koyré-k azpimarratu du erakarpen eta grabitazioa bereiztea zein egokia den, eskuarki sinonimo gisa erabiltzen badira ere. Grabitatea, natur gorputzean zuzenki jasotako kualitate sentigarria da. Erakarpena aldiz, kualitatiboki zehaztuak diren bi gorputzen artean urrutira akzionatzea da. A. Koyré, Etudes newtoniennes , 11-12 orr.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-32c68d617985 | http://zientzia.net/artikuluak/carusoren-moduan-baleak-kantari/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Carusoren moduan baleak kantari - Zientzia.eus | Carusoren moduan baleak kantari - Zientzia.eus
Zetazeoak urpeko bizimodura hobekien moldaturiko ugaztunak ditugu, horrekin batera animaliarik handien eta astunenak direlarik. Gaur egun existitzen diren espezie guztien artean, Zetazeoak garunik handiena dute eta horri lotuta beste hainbat ezaugarri.
Zetazeoak urpeko bizimodura hobekien moldaturiko ugaztunak ditugu, horrekin batera animaliarik handien eta astunenak direlarik. Gaur egun existitzen diren espezie guztien artean, Zetazeoak garunik handiena dute eta horri lotuta beste hainbat ezaugarri. Carusoren moduan baleak kantari - Zientzia.eus Carusoren moduan baleak kantari
Zoologia
Zetazeoak urpeko bizimodura hobekien moldaturiko ugaztunak ditugu, horrekin batera animaliarik handien eta astunenak direlarik. Ordena taxonomiko honen barruan badira perfekzio hidrodinamikoa ia lortua duten formak.
Gaur egun existitzen diren espezie guztien artean, Zetazeoek garunik handiena dute eta horri lotuta beste hainbat ezaugarri; hala nola, hilabete osoak igaro ditzakete lorik egin gabe, kantuak entonatzen dituzte, migraziorik luzeenak dituzten ugaztunak dira,...
Baleen arteko digantea, bestalde, inoiz esistitu den animaliarik handiena dugu. Mesozoikoko dinosauriorik handiena (Brakiosaurioa alegia) baino hiru aldiz astunagoa da; balea urdina 38 metroko luzera eta 165 tonara irits bait daiteke.
Voyager I eta II espaziuntzietan 90 minutuko disko bat doa, bertan, Beethoven-en 5. sinfonia, ume baten negarra, euria, lantegi baten sirenotsa eta baleen kantua grabatuta daudelarik, beste mundutako izaki posibleei informazioa emateko asmoz.
Zetazeoen hariari jarraituz, famili unitate txikitan bizi diren animalia sozialak ditugu baleak. Zetazeo guztientzat bizitza sozialak garrantzi handia du eta isolatutako indibiduoa, etsipenez gaixotu egiten da. Bizirik irauteko derrigorrezkoa zaie egitura soziala; oreka psikologikoa mantentzeko batez ere.
Talde bereko animaliek elkarri lagundu, arriskuez abisatu, janaria elkarren artean bilatu, jolastu eta abar luze bat batera egiten dituzte.
Guk imajinatzen dugun baino askoz ere konplexu eta eboluzionatuagoak izan daitezke baleen sozietateak, zeren oso memoria ona dute, distantzia luzeetara komunika daitezke, oso izaki sentiberak omen dira, nortasun indibidualen arteko diferentzia nabariak dituzte, amatasun-sena eta elkarri laguntzekoa oso sendoak dira, are esanguratsuagoa dena, inteligentzia berezia dute; gainerako animaliena baino (gizurdeena izan ezik) handiagoa.
Elkarren arteko komunikazioa
Britainia Haundiko arrantzaleek, balea zuri handia itsas kanario ezizenez ezagutzen dute; itsas aldea lainoak eskutatzen duenetan oso argi entzun bait daitezke bere deiadarrak.
Hori horrela bada ere, ikerlarien artean denbora luzez baleak gorrak zirela pentsatu izan da; belarriak agerian ez bait dituzte. Geroxeago jakin da belarriak badituztela, entzumena hobekien garatu duten ahalmena delarik. Belarrien tokian, ahoaren ondoan hain zuzen ere, entzumen-hodi hestuak (1-5 mm) azalez babesturik dituzte.
Itsasoa batere gardena ez izanik, urazpitan sudurrak eta begiek ezer gutxitako balio dezakete; oso leku sakonetara jeisten badira batez ere, eta zetazeoak batzuetan mila metroraino jaisten dira, zeroiak kasu, zefalopodo erraldoiak ehizatzera. Argia gehienez berrehun metroraino iristen da. Beraz, ur sakonagotan balio duen zentzu bakarra entzumena da. Gainera askotan leku ilunetaraino jaisten ez badira ere, ur uherretan gutxi ikusten da eta begiek ezin dute inolaz ere beren funtzioa bete. Hori dela eta, baleek oso ongi darabilten ahalmena, entzumena alegia, eboluzioan zehar garatu ahal izan dute.
Esan bezala entzumenerako oso ongi prestatuta daude beren belarriak, geureak baino ahaltsuagoak direlarik. Animalia hauek 170.000 Hertz-eko maiztasuna duten soinuak jaso ditzakete. Gizakiak dezakeena baino askoz gehiago da hori; gu gehienez 20.000 Hertz-era iritsi bait gaitezke. Beren maiztasun-banda geurea baino zabalagoa da, eta jaso zein emiti ditzaketen zenbait soinu, guk entzun dezakegun soinurik grabeena baino areago dira.
Entzumenarekin batera, soinuak emititzeko ahalmena ere oso aurreratua dute. Oro har, nahi dutenaren arabera ondoko bi soinu-mota hauek emititzen dituzte: ekolokaziozkoak eta elkarren artean komuniatzekoak; azken hauei kasu askotan abesti deritzegu, oraingoz beren izaera eta esangura zehatzak ilunak zaizkigun arren.
Xibarta balea.
Baina, nola sor dezakete soinurik benetazko aho-sokarik ez badaukate? Izan, badute laringe eta aho-sokentzako barrunbea.
Beren aire-hodia barailen arteko hutsunetik sudur-barrunberaino hedatzen da, bertan ehun zelularreko geruza tinko batez finkatuta dagoelarik. Horrela, ahotik sartutako ura ezin da sudur edota biriketara heldu.
Soinurako mekanismoa, sudurraldean kokaturiko balbula, tutu eta zaku-sare harrigarri batean omen datza, organo honek murgilketa- nahiz flotazio-prozesuetan ere parte hartuko lukeelarik. Azken batez, laringea lotzen duen ehun zelularra bibraraziz lor dezakete soinua, eta hau sudur-barrunbean dauden aire-poltsetan anplifikatuko litzateke. Guzti honekin batera, baleak edozein soinu emititu ahal izateko aire beharrik ez duela aurkitu da. Soinuaren joaldietan zehar aire-burbuilarik ez bait du botatzen; soinua aurreraxeago esan bezala, laringe aldeko ehuna bibraraziz sortzen da eta.
Orain arte baleak, soinua nola sortzen duen aztertu dugu, baina soinu guztiak ez ditu funtzio berdinetarako erabiltzen. Zetazeoengan oso aurreratuta dagoen sistema ekolokazioa da, edo bestela esan, Naturak aspaldi asmatutako radarra, zeina soinuak emititu eta atzera berriz oihartzuna jasotzean bait datza. Ekolokazioaren bidez baleak inguruan dituen oztopoek isladatutako uhinen oihartzuna interpretatuz, begiak erabili gabe ikus dezake.
Barailetako eta kopeteko gantza isladatutako seinale akustikoen erdieroale eta anplifikadore bihurtzen da.
Xibarta eta umea.
Beraz, orain arte esan bezala, baleak emiti omen dezake zenbait uhin-mota, alde batetik orientatu ahal izateko eta bestetik nolabaiteko komunikazioa sortu ahal izateko.
Hainbat zetologok ukatu egin du baleek soinu arraro eta erritmikoak emititzen dituztenean informazioa trukatzen dutenik, baina espezialista asko benetazko komunikazioa delakoan bat dator.
Baleen espezie guztiek ez dute berbaldi handirik egiten. Batzuek marraka eta tintin solteak baino ez dituzte emititzen. Baina beste batzuek urpeko kontzertu antzekoak ematen dituzte, elkarri erantzuten diotelarik.
Kanturik ederrenak xibarta delako balearenak dirateke. Horregatik balea abeslari ezizena ematen diete leku askotan. Balea honen kontzertuetan gaiak, aldaketak, esaldi-asmoak, galdera-erantzunak, ... desberdindu daitezke. Dena den akustika-ikerlariek ahalegin handiak egin badituzte ere, oraindik ez dute baleen hizkuntza itzultzerik lortu.
Soinu-multzo bakoitza portaera jakin batekin lotu beharko genuke, baina baleak urriegi dira lortu ahal izateko, eta esperimentazio-baldintzak zailegiak. Animalia hauek taldetan daudenean, kontzertu harrigarriak ematen dituzte aldizka. Balea bakoitzak bakarrik dihardu orduerdi luze batean, gero elkarren artean solasaldiak sortzen direlarik. Baurre, kexu eta modulazio harrigarriek osatzen dituzte erraz azter daitezkeen soinu-sekuentziak. Kontzertuak itsas gainazal azpian, metro batzuetako sakoneran, zenbait orduz ematen dituzte. Arnasa hartzera igo behar dutenean, ez dituzte kantuak mozten, baina sortzen duten perturbazioak distortsionatu egiten ditu. Kantu bakoitzean behin besterik ez dute arnasa hartzen eta beti gai berean.
Talde bereko balea guztiek abesti bera abesten dute, urtetik urtera kantuak aldaketa txikiak izan dituelarik.
Balea grisa saltari.
Espezie guztietan abesti-garaiak araldian zehar irauten du; alegia, lau hilabetez gutxi gorabehera. Honen ondoren isiltasuna ia erabatekoa izaten da, migrazio luzeak betetzen dituzten artean.
Hasieran, arrek baizik ez zutela kantatzen uste zen, eta gainera ernalketa garaiarekin kointziditzen zuela ikusiz, kantuak emeak seduzitzeko zirelako ondorio okerra atera zen. Emeek ere ordea, seaska-kantak izan zitezkeenak abesten zituztela frogatu zen geroxeago.
Baleen portamoldea ikertzen duten ikerlariek, zetazeoei egindako espektrogramak gainontzeko animaliei egindakoekin konparatzerik ez dute.
Espektrograma hauetan zera ikus daiteke: kantuek, errepikagarriak diren arren, eboluzionatu egiten dutela astetik astera, inprobisazio berriak egiten diren neurrian.
Baleak daukan jokabide musikala bezain konplexu eta inbentiboa duen beste animaliarik ez dago; gizakia ezik jakina.
Musika-emaitza bakoitzak sortzetiko alderdia eta erdietsitako alderdia adierazten ditu, hau da, baleek konposaketarako badituzte alde batetik arau finko batzuk eta bestetik talentua, benetazko irudimena frogatzen dutelarik.
Katxalotea.
Nahiz eta baleek benetazko kantuak sortu ez (oso maiztasun txikiko ohiuskak emititzen bait dituzte) abesti hitzak badu zentzurik, hitz honekin soinu erregularren sekuentzia adierazi nahi dugu eta.
Normalean sei gai desberdinek osatzen dute abesti bakoitza; gai bakoitza zenbait esaldik, eta esaldiak bi-bost soinu desberdinek.
Interpretazio bakoitzean soinuek elkarri jarraitzen diote ordenaketa berean, eta gai bat lagatzen bada, mantentzen direnen sekuentzia ez da aldatzen.
Nahiz eta talde batetik bestera gai desberdinak izan (eta baita talde baten barnean ere) abesti guztietan oinarrizko egitura eta balea guztientzako ordena orokorra azaltzen dira. Baita baleak itsaso desberdinetakoak badira ere, eta baleen artean kontakturik dagoen ala ez kontutan hartu gabe ere.
Lehen aipatu dugunez , abestiak aldatu egiten dira urtez ure. Aspaldi onartutako hipotesia, hots, baleek isiltasun-denboraldian abestiak ahaztu egiten zituztenaren ustea, gaur egun ez da aintzakotzat hartzen. Hainbat urtetan zehar egindako errejistroek frotatu egiten dute baleek migrazioetan ez dituztela ahazten; utzi zituzten moduan berrartzen dituztela baizik. Oso memoria ona dute, beraz, aldaketak ez dira isiltasun-denboraldian sortzen eta honek froga dezake aldaketak ez direla azarearen edo ahaztearen emaitza. Aitzitik, abestiak hobetuz doaz, esaldi irregularrak galdu egiten dira, abestiak organizazio hobea lortzen du, gero eta abesti koherente eta zehatzagoak emanez.
Baleek emititutako zenbait soinu oso urrun entzun daiteke; maiztasun txikikoak txit ondo hedatzen bait dira uretan zehar. Balea urdinaren emisioak oso grabeak dira eta ehundaka kilometrotako distantziatara trukatzen omen dute informazioa.
Xibartaren isatsa.
Xibarta baleak, adibidez, 20 Hertz-eko soinuak emititzen ditu eta horren maiztasun txikiko soinuak itsasoak kasik ez ditu zurgatzen.
Roger Payne, biologo amerikarrak kalkulatu du, itsas sakoneko soinu bideak erabiliz, 20 Hertz-eko maiztasunean oso distantzia handitara lor dezaketeela baleek komunikazioa. Hau da, itsas zabaleko mutur batetik bestera mintza omen zitezkeen arazo handirik gabe. Agian, baleek beren historiaren parte handienean zehar, komunikazio-sare global bat eduki ahal izan dute.
Milioika urtetan zehar, animalia handi hauek (aldi berean adimentsu eta komunikatiboak izanik) eboluzionatu egin dute benetazko areriorik izan gabe. Gero XIX. mendean, itsasoetan agertu berriak ziren bapore-untziek soinu-kutsadura handiari eman zioten hasiera. Itsasuntzi komertzial eta militarrak ugaldu eta areagotu diren heinean, itsas hondoko zarata (batez ere 20 Hertz-etan) nabarmendu egin da.
Itsasoetan zehar komunikatzen ziren baleek gero eta zailtasun handiagoak jasan behar izan dituzte, komunika zitezkeen distantzia arinki laburtu egin delarik. Orain dela 200 urte, xibartak komunika zitezkeeneko distantzia tipikoa, mila kilometro edo gehiagokoa izan zitekeen apika; baina gaur egun oso kilometro gutxitan zehar heda daiteke soinua.
Hizkuntza eta adimena
Ikerlari bakar batzuen ustez, zetazeoen bizitza lasaia ikusita, garun kontenplatiboa izango lukete, beren aktibitate gehienak ludikoak liratekeelarik. Aldiz, espezialista gehienek ez dituzte ludikotzat jotzen aktibitate gehienak; aipatutako kantuetan orain arte deszifratu gabeko benetazko egitura linguistikoa baizik.
Zerea ura bizkarreko zulotik jaurtikitzen.
Zetazeoen adimenaren gaia oso eztabaidatua izan da askotan, orain arte oso ikerketa gutxi egin delarik. Hala ere, izan duten garapen zerebralak, beren portaera indibidual eta sozialak, eta komunikaziorako ahalmenak, planeta honetako animaliarik intelijenteenetakoen mailan jar zitzakeen.
Intelektu edo arrazoiaren kokapen fisikoa entzefaloaren kanpokaldea (neokortex delakoa) dela pentsatzen da. Zenbat eta garapen zein tamaina handiagoak izan, konplexutasun handiagoa duela pentsatzen da eta animalia horren intelijentzi maila ere handiagoa omen da.
Paleontologoen eritziz, hainbat espezietan neokortexa duela zenbait milioi dozena urte agertu zen, garunaren alderik modernoena delarik. Beren eboluzioa oso azkarra izan da; zetazeo eta hominidoengan batez ere. Beraz gizakiak zein baleek antzeko funtzio kognoszitiboak izan ei zitzaketen.
Gizakiaren garunak kilo t'erdi gutxi gorabehera pisatzen ditu, baina balea batenak 10 kilo ere pisa ditzake. Eboluzioan zehar erabiltzen ez diren organoak desagertu edo enuldu egiten direla, gaur egun gehienek onartzen dute. Beraz, garun handi horrek baleei eman diezaiokeen inteligentzia, nolabait erabilia izatea posible litzateke. Bestalde funtzio linguistikoak bete ahal izateko garunak tamaina kritikoa lortu behar duela onartzen da, eta lengoaia sortzeko behar omen den tamaina kritiko hori zetazeoen garunek badute. Paleontologoen ustetan baleak duela 20 milioi bat urte lortu zuen, hau da gizakiak baino askoz lehenago.
Egindako ikerketa neurofisiologiekoetan neokortex aldean hartzaile sentsorial eta motoreak badituztela ikusi da. Gainera garun-azalaren alde ixila oso garatua dute; gizakiak baino areago. Esan bezala entzefaloa garaturik dago oso, eta garun-hemisferioek zirkunboluzio-kopuru handia dute. Entzumen-nerbioak erabat garatuz, ahalmenik garatuena entzumena da eta ultrasoinuak ere entzun ditzakete.
Balea grisa.
J. Lilly biologoaren ustetan, zetazeoek duten soinu-lengoaia eta gizakiena arras desberdinak lirateke; gurea imajinetan oinarritzen bait da.
Indibiduoen arteko harremanak janaria lortzeko edo ugalketarako ezezik, arriskualdietan elkarri laguntzeko zein jolasteko ere badira. Guzti horrek adieraz liezagukeen komunikazio- eta intelijentzi mailak, ikerketa sakon baten zai ditugu oraingoz.
Oraindik, hala ere, baleak helburu komertzialekin baino ez ditu ikusten zenbaitek. Gutxienez artikuluan aipatutako ezaugarriak kontutan hartuz, amaiera eman diezaiogun sarraskiari behin betikoz. Hala bedi.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c674c3f31d1c | http://zientzia.net/artikuluak/unibertsoaren-masa-galdua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Unibertsoaren masa galdua - Zientzia.eus | Unibertsoaren masa galdua - Zientzia.eus
Hubble-k aurkitutako Unibertsoaren hedapena hasieran gertatutako leherketa baten ondorio bezala azaltzen du.
Hubble-k aurkitutako Unibertsoaren hedapena hasieran gertatutako leherketa baten ondorio bezala azaltzen du. Unibertsoaren masa galdua - Zientzia.eus Unibertsoaren masa galdua
Astrofisika
Leherketa Handiaren teoria edo Standard Big Bang Model delako ereduak arrakasta handia izan zuen Unibertsoaren sorrera eta eboluzioaren gaineko zenbait arazo argitzerakoan.
Arecibo-ko irratiteleskopioa munduko handiena da. Hala ere, Unibertsoan teleskopio eta irratiteleskopioen bidez ikus eta detekta daitekeena baino materia gehiago dagoen susmoak badira.
Teoria honek Hubble-k aurkitutako Unibertsoaren hedapena hasieran gertatutako leherketa baten ondorio bezala azaltzen du. Grabitate-legea da hedapenaren kontrapuntua, objektu guztien elkarrekiko urruntze-abiadura txikiagotuz lan egiten duelarik. Aurkako efektu hauen azterketak, etorkizunari buruzko galdera bat iradokitzen du: Unibertsoaren hedapenak mugagabeki jarraituko al du ala grabitatearen eraginak hedapena gerarazi eta sorrera-uneko moduko beste kolapso bat ekarriko du?.
Erantzunak Unibertsoaren materi kantitatearekin zerikusia du, noski. Grabitateak hedapena geraraz dezan dentsitateak izan behar duen balio minimoari, dentsitate kritiko deitzen zaio eta c bidez adierazten da. Zer esanik ez, zenbat eta hedapen-abiadura haundiagoa izan, are eta balio haundiagoak beharko dira dentsitate kritikoarentzat. Beraz, c galaxien urruntze-abiaduren neurketetatik abiatuz kalkulatzen da eta egun onartzen den balioa c = 2. 10 –29 g/cm 3 da, hau da, gutxi gorabehera 10 atomo hidrogeno metro kubikoko.
Unibertsoaren gaur egungo dentsitatearen balioa ( c ) balio kritikoa balitz, Unibertsoa infinitua dela onartu beharko genuke, bere geometria ohizko geometria euklidearra izango litzatekelarik, hau da, geometria launa. Kasu honetan grabitate-indarrak hedapena geraraziko luke, baina ezingo luke ondorengo kolapsoa sorterazi. Gaur egungo dentsitatea c baino haundiagoa izanez gero, Unibertsoa finitua izango litzateke, geometria esferikoa —bi punturen arteko distantziarik laburrena ez litzateke zuzen bat, zirkunferentzi arku bat baizik— eta hedapenari kolapsoak jarraituko lioke.
0 balio kritikora iritsi ezik, Unibertso infinitu eta geometria hiperbolikoan biziko ginateke. Aukera hauek 0 = 0 / c parametroaren bidez adierazi ohi dira. Begi bistakoa denez, lehenengo aukera, unibertso launarena, 0 = 1 kasuari dagokio; esferikoarena, berriz, 0 1-i eta hiperbolikoa 0 1-i. Beraz, oso garrantzitsua da dentsitatearen neurketa fidagarriak lortzea eta horretarako eginiko saioetatik etorri dira ustekabeak azken urteotan.
Unibertsoan teleskopio eta irratiteleskopioen bidez ikus eta detekta daitekeena baino materia gehiago dagoen susmoa ez da gaur egungoa. J. Oort-ek 1930.ean eta F. Zwicky–k 1933.ean materia ikustezinaren beharra proposatu zuten sistemaren zenbait higidura azaltzeko. Dena den, bere igarpenaren bidez detektatu ahal izan dugun materia unibertsoan den ehunena besterik ez izatea dugu inork espero ez zuena. Hala ere, gaur egungo teoriak bide horretatik doaz. Detektatu gabeko horrelako masa-kantitate haundiaren existentziak bere izaerari buruzko arazoak sortzen ditu, materia era ez-barionikoan egon daitekeen hipotesia sendotuz. Hau da, nabaria egin den hutsune hori ez litzateke ezagunak ditugun protoi, neutroi (barioiak) eta elektroiz osoturikoa; Unibertsoaren eboluzioaren hasierako urratsetan sortutako beste zatiki berezi batzuez baizik.
Ondorio hauei eusten dieten oinarri esperimentalak galaxia eta galaxi kumuluen mailetan lortuak dira. Bestalde, kosmologi mailan gaur egun ondo finkatutzat ditugun teorien araberako zenbait kalkuluk, neurketa horiek iradokitako ondorioak indartzen dituzte.
Oinarri esperimentalei dagokionez, lehenengo froga galaxien biraketa-higiduraren neurketek ematen digute. Beraien arabera galaxien diskoen kanpo aldean (30 kiloparsec-eraino) diren hidrogeno-hodeien biraketa-abiadura ez da barne aldeko izar eta hodeiena baino txikiagoa, Newton-en grabitazio-legeak aurresaten duen moduan. Irudian ikus daitekeenez, abiadura launa bilakatzen den kurba baten bidez deskribatzen da, ustez haloan dagoen masa baten bidez azaltzen den eragin baten existentzia behartuz.
Lortutako balioen arabera, galaxia arrunt baten masak bere igorpen elektromagnetikoari esker detektatu duguna hamarkoiztuko luke, hau da, ez dugu galaxien masaren %90 nabaritzen. Unibertsoan guk ikusi ahal izan dugun masa besterik ez balego, dentsitatearen balioa Unibertsoa isteko behar denaren %1 edo %2 besterik ez litzateke izango. Galaxien biraketa-abiadura azaltzeko behar den masa-gehikuntza onartuz, 0 balio kritikoaren %10 – %20 tartean legoke.
Kumuluak eta superkumuluak aztertzerakoan emaitzak antzekoak dira. Nahiz eta galaxien masatzat biraketa-abiadura azaltzeko behar dena kontsideratu, egitura haien azterketa dinamikoak zera agerterazten du: beste bide batzuetatik nabaria egin den kumuluen eta superkumuluen egonkortasuna azaltzeko galaxien ekarpenak suposatzen duena baino masa gehiago behar dela.
Emaitza hauek ikustean neurketa-prozesuan oker sistematikoren bat dagoela pentsa dezakegu; baina emaitza esperimentalen fidagarritasuna baieztatzen duen oso argudio teoriko garrantzitsua dugu.
Unibertsoaren eboluzioaren lehenengo urrratsetan elementurik arinenak sortu ziren nukleosintesi prozesuen bidez. Orduan sortu ziren elementuen kantitateak bertan zeuden protoi eta neutroien kopuruaren funtzio ziren, noski. Hau kontuan izanik, gaur egungo elementu hauen hidrogenoarekiko ugaritasun erlatiboak orduko barioien ugaritasuna mugatzeko aukera ematen du. Kantitate hori konstantea denez, gaur egun sortzen duen dentsitatea kalkula daiteke. Zenbakiak ipinita zera lortzen bait da: materia arruntaren dentsitatea c -ren %20ren ingurukoa dela.
Azkeneko parrafoetan esandakoarekin, eta nahiz eta galaxien eta kumuluen dinamika azaltzeko behar den masa-kantitatea oso haundia izan, agian onargarria izan liteke unibertso ireki eta hiperbolikoa, ikusten ez den materia ere arrunta izanik; baina hipotesi hau ezin daiteke mantendu teoria kosmologikoek deskribatzen duten panoramaren barnean.
1980. urtean A. H. Guth-ek, zatikien teoria berrietan oinarrituz, hobekuntza sakon bat erantsi zion big-bang ereduari, beste zenbait arrakasten artean launtasunaren arazoa azalduz. Gaur egun Unibertsoa, guk ezagutzen dugun mugetaraino launa da, eta orain arte ere horrela izan denaren frogak ditugu; baina big-bang ereduaren arabera W-ren hasierako balioa 1 izan ez balitz Unibertsoaren eboluzioarekin bat baliotik asko urrunduko litzateke, kurbadura nabaria egingo litzatekeelarik. Unibertso inflaziokoiaren teoriaren (honela deitu ohi zaio Guth-en teoriari) arabera Unibertsoak 10 50 aldiz haunditu zuen bere bolumena (horregatik inflazioaren aipamena) bere eboluzioko oso fase goiztiar eta labur batean (t = 10 –35 segundoan hasita eta 10 –32 segundoko iraupenaz).
Handitze itzel honek Unibertsoaren kurbadura ia guztiz desagerterazi zuen, puxika batena puzten dugunean txikiagotzen den moduan. Beraz, -ren balioa ia-ia bat egin zen eta ordutik jasan duen aldaketa ez da nabaria izateko bestekoa. Onartu beharrean gaude, beraz, 0 = 1 dela, hots, 0 = c dela, unibertsoa launa dela eta, ondorioz, bertan den materiaren %80 gutxienez ez dela protoi eta neutroiz osotutakoa.
Gure galaxia; Esnebidea alegia. Galaxien biraketa-higiduraren neurketak Unibertsoaren masa ezkutuaren arazoa ebazten lagun dezake.
Jadanik izenburuan aipatzen genuen gaiari zuzenki heltzeko ordua dugu, bi galdera nagusiri erantzuna emanez. Bata materia hotz horren banaketari buruzkoa; bestea, zer esanik ez, bere izaerari buruzkoa.
Lehenengoari dagokionean ikertzaileak serioki kontsideratu dute galaxiak materia kondentsazio haundienen adierazgarri izan ez litezkeeneko aukera. Gorago eman ditugun datuen arabera, galaxien masak c -ren %20ren kontu besterik ez du ematen. Beraz, Unibertsoa isteko behar den beste %80 galaxiarik ez dagoen eskualdeetan egongo litzateke.
Izaerari buruz ezin dugu gauza zehatz gehiegi esan. Arazoa aski ezezaguna da kandidatu asko egon daitezen. Beharbada, ziurtasun haundienaz baieztatu daitekeena lehenengo aipatu ziren kandidatuen (neutrinoen) desegokitasuna dugu. Baztertzearen arrazoi nagusia honako hau da: neutrinoz betetako unibertso batean superkumuluak eta kumuluak eratu ondoren galaxiak denbora asko beharko lukete kondentsatzeko, prozesua Unibertsoak duen adinaren erdiarekin amaituko litzatekeelarik. Kuasarrak bezalako egitura zaharren existentziak, hipotesiaren baliagarritasuna ukatzen du.
Beste kandidatu guztiek hasierako akats garrantzitsu bat agertzen dute: beraien existentzia teoriko hutsa izatea alegia. Gainerakoan, badirudi beraietako zenbait nahikoa egokiak izan zitezkeela hauteman gabeko materia hotzaren tokia betetzeko. Gehienak zatikien fisikaren teorien beharrak dira eta bi talde nagusitan sailka daitezke: bosoi arinak, hots, espin osoko zatiki arinak (beraien masa protoiarenaren 10 –14 eta 10 –10 -en artean daude) eta zatiki astunak (protoiarenaren 1 eta 1000-ren tarteko masakoak).
Aukera gehien eman zaion lehenengo taldeko zatikia, axioia da. Zatiki hau energi maila altuetan elkarrekintza nagusien artean existitzen den simetria batek sortutako beharra da. Axioi hauek simetria haustean hondoko eremu bat sortuko lukete (hondoko mikrouhinen erradiazioaren antzekoa) geroago multzo haundietan pilatzeko, materia galduaren azalpen izanez. Bigarren taldekoen artean ospe haundienekoak supersimetriaren teoriaren ondorio sortu direnak ditugu. Supersimetria fermioiak (espinerdiko zatikiak, adibidez protoiak neutroiak eta elektroiak) eta bosoiak (espin osokoak, adibidez fotoia eta gluoia) erlazionatzen dituen simetria berri bat dugu.
Honek ezagutzen ditugun lau elkarrekintza nagusiak (elektromagnetikoa, ahula, bortitza eta grabitatea) bakar batean bateratuko lituzke eta orain arte ezagutzen diren zatiki bakoitzarentzat beste berri bat aurresaten du: fotoiarena fotinoa, grabitoiarena grabitinoa, elektroiarena selektroia, neutrinoarena sneutrinoa, etab. Guzti hauen artean agian grabitinoa eta fotinoa dira aipagarrienak. Grabitinoak, neutrinoaren kasuaren aurka, galaxien eraketa azal dezakete, baina ez superkumuluena. Protoiaren masaren 1 eta 50 aldien tarteko masa duten fotinoak ere masa galduaren osagai izan zitezkeen, baina hauentzat ere badaude gainditu gabeko zailtasun batzuk.
Azkenik beste bi kandidatu aipatuko ditugu: monopolo magnetikoak eta big-bang-aren sokak. Hauek ez dira zatikiak; Unibertsoaren eboluzioaren hasierako urratsetan sortutako akats topologikoak baizik. Baina izaki hauetaz asko hitz egin da azken aldi honetan. Horregatik hurrengo alean sakonkiago aztertuko ditugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-024784cd2067 | http://zientzia.net/artikuluak/euskal-herriko-orkideoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euskal Herriko orkideoak - Zientzia.eus | Euskal Herriko orkideoak - Zientzia.eus
Kotiledoi bakarreko landare ikusgarri hauek aipatzen ditugunean, oihan tropikaletan aurkitzen diren landareei buruz ari garela pentsa dezakegu. Munduan zehar ezagutzen diren 20000 espezieetaik gutxi gorabehera 70 espezie aurki ditzakegu, Europan 170 espezie ezagutzen direlarik.
Kotiledoi bakarreko landare ikusgarri hauek aipatzen ditugunean, oihan tropikaletan aurkitzen diren landareei buruz ari garela pentsa dezakegu. Munduan zehar ezagutzen diren 20000 espezieetaik gutxi gorabehera 70 espezie aurki ditzakegu, Europan 170 espezie ezagutzen direlarik. Euskal Herriko orkideoak - Zientzia.eus Euskal Herriko orkideoak
Kotiledoi bakarreko landare ikusgarri hauek aipatzen ari garela pentsa dezakegu. Ba, gure artean munduan zehar espezie aurki ditzakegu, Europan 170 espezie ezagutzen ditugunean, oihan tropikaletan aurkitzen diren landareei buruz ezagutzen diren 20000 espezieetatik gutxi gorabehera 70 direlarik.
Orkideoek egokitasun biologiko interesgarriak aurkezten dituzte. Hiru mota bereiz ditzakegu: lurtarrak, saprofitoak eta epofitoak .
Lehenengoak, lurrean finkaturik hazten dira, behar diren elikagaiak bertatik hartzen dituztelarik. Saprofitoak, deskonposatzen ari den gai organiko hilean bizi dira (onddoen arabera). Epifitoak, enbor eta hostoen gainean hazten dira. Ez dira parasitoak eta oihan tropikaletan sortzen den lurrinetik elikatzen dira. Euskal Herrian ez dira aurkitzen.
Egokitasun hauei esker, orkideoak baldintza eta bizileku desberdinetan desarroilatzen dira: baso, zelai, turbategi, sastrakadi, harea-muino, mendi, zingira eta abarretan.
Orkideoen ezaugarri orokorrak
Orkideo gehienak tuberkuludunak izaten dira, sustrai sortaka-tudunak gutxienak izanik. Tuberkulu hauen barruan dauden elikagaiei esker landarea ondo desarroilatzen da. Loratua dagoen orkideo baten sustraia aztertzen badugu, gehienetan bi tuberkulu aurkitzen ditugu (batzuetan hiru); bata nahikoa zimeldua, bestea sendoa eta ondo betea. Lehenengoa aurten landarea ondo desarroila dadin erabilitakoa da. Bestea hurrengo urterako gorde egingo da. Azkeneko hau ondo osatzen bada, hurrengo urtean sortuko den orkideoa oso ederra izango da. Tuberkulu hauek era desberdinetakoak izan daitezke: arrautza-formakoak, esferikoak eta palmatuak.
Hostoak, zurtoina eta loreak
Hostoak espiralean edo bi ilaratan agertzen dira. Batzuetan oinaldearekin zurtoina inguratzen dute, gehienetan klorofilaren funtzioa betetzen dutelarik. Normalean lantza-formakoak, osoak, nerbiodunak, puntugabekoak eta puntudunak espezie berean ager daitezke.
Zurtoina, landare-ardatza da, tentea eta tamaina aldakorrekoa. Zilindrikoa edo angelutsua izanik, bere luzeran zehar hosto txiki batzuk braktearen antzera agerdaitezke.
O. mascula ren hosto-barietatea.
Loreak, galburu edo matsalkoetan, braktea baten gainean kokatzen dira. Lorearen morfologia oso berezia da; insektuen erakarpena gerta dadin lorautseztapenerako moldatua.
Lorearen zatiak
Kukuluan hiru sepalo koloredun agertzen dira. Korolako hiru petalotatik bi, sepaloen antzekoak dira eta hirugarrena, labeloa, ezpain baten itxurakoa. Labelo honek oso kolore desberdinak har ditzake, oso deigarria delarik. Honen atzekaldean lorezilak kokatzen dira, estigmarekin batera zutabe bat eratuz. Lorezilak bat edo bi dira, normalean bietako bat emankorra delarik. Lorauts-zaku bakoitzaren lorauts–aleak, masa batean (polinioa) bildurik geratzen dira, bilketa hau substantzia liskatsu baten bidez gertatzen delarik. Substantzia honen bidez, intsektuetan lorautsa ondo itsasita gelditzen da, polinizazioaren zikloa betez.
Obulutegi azpikoak, lobulubakarrekoa, 2-3 estigma direlarik. Haziak oso ugariak dira. Obulutegi bakoitzean gutxi gorabehera 100.000 aurki daitezke. Egitura sinplekoa denez, oso baldintza egokietan bakarrik ernetzen dira.
Ondoko argazkietan ikusten denez, espezie berberak lore-kolore desberdinak ager ditzake. Barietate guzti hauek botanikoen lanak zaildu egiten dituzte. Batzuentzat subespezie berriak dira hauek eta, zenbait familiatako espezie-kopuruaren adostasunera ez dira iristen. Dudarik gabe, orkideo hauen bizilekuak aldatzen direnaren arabera (eta gaur egun hori biziki gertatzen ari da) desagertzera edo inguruneak eskatzen duen moldaerak agertzera jo beharko lukete. Espezie batzuk gaur egun, bizileku desberdinak ari dira kolonizatzen, eboluziorako egokitasun bereziak agertuz.
Dactylorhiza maculata. Espezie berberak lore-kolore desberdinak izan ditzake.
Ondoko landarea (Dactylorhiza maculata), beste espezie batzuekin batera, gure inguruko belardietan sakabanaturik aurkitzen da. Bertan ibiltzen diren abereek landare hauek oso osorik errespetatzen dituzte. Hala ere, etsai arriskutsu hauen kontrako burruka irabazi arren, erabiltzen diren ongarri kimiko eta pestizidak orkideo hauek desagerterazten ari dira.
Serapias cordiera izenekoa.
Orkideo batzuek hedatzeko joera dute. Gure lurraldeko iparraldean nahikoa arrunta da hau; kostaldean batez ere eta egunetik egunera gehiago zabaltzen ari da.
Gymnademia conopsea.
Orkideo usaintsu hau, 200 m-tik behera ikustea oso arraroa da. Gure mendi-gailurretan ikus daiteke. Europan 2500 m-ko altueran ikusi izan da. Landare askotan gertatzen den bezala bere izen zientifikoa aztertzen badugu, espezie hau mugatzeko erabilitako bidea oso adierazgarria denaz kontura gaitezke. Adibidez conops hitzak grekoz, eltxoa adierazten digu. Bere loreei begiratzen badiegu, eltxoen forma dutela pentsa genezake.
Orchis mascula.
Orkideoak historian zehar, Euskal Herrian ere erabili dira. Gehien erabili den orkideoa, Orchis mascula izan da; Araban batez ere, ahulezia eta prostataren gaisotasunak sendatzeko. Bestalde, erabilia izan da afrodisiako bezala (griegoz orchis hitzak barrabilak adierazten ditu). Bere erraboiletatik almidoi tankerako substantzia bat lortzen da; basorina hain zuzen. Elikagai bezala erabiltzeko balio handikoa da, baina zorionez ekonomi aldetik ez da batere errentagarria. Erreboilak erabiliz edari bat ere prestatzen da.
Orchis mascula . Garapen-zikloa.
Orkideo honen banaketa
Espezie hau oso arraroa da Euskal Herrian. Jenero honen barruan 3 espezie besterik ez dira ezagutzen; bi Asian desarroilatzen dira eta bestea gure mendi aldeko basoetan agertzen da.
Orkideo hau, landare saprofitoa da, hots, klorofilarik ez du sortzen eta bizi ahal izateko materia organikoa parasitatu beharrean aurkitzen da. Botaniko batzuen ustez, orkideo honen ziklo biologikoa are eta konplexuagoa da. Mikorriza dei- turiko prozesu baten bidez, orkideo honen sustraien eta onddo batzuen arteko harreman sinbiotikoa gertatzen da. Hau da, landare honek materia organikoa onddoen bidez lortzen du, batasun honetan inolako arazorik gertatzen ez delarik.
Batasun edo espezializazio handiko parasitismo-mota hau, orkideotan behin baino gehiagotan gertatzen da eta landare hauen hazien garapenarako ezinbestekoa da.
Asoziazio honek, orkideoak lekuz aldatzea ezinezkoa bada oso zaila izango dela frogatzen du.
Platanthera chlorantha ren banaketa. Oso arraroa da. Zelai eta basoko soilunetan agertzen da.
Platanthera chlorantha.
Jenero honen barruan, munduan zehar ezagutzen diren 80 espezietan bi besterik ez dira agertzen Euskal Herrian.
Landare hauen loreek guruin berezi batzuk izaten dituzte. Hauek isurtzen dituzten usain goxoek intsektuak erakartzen dituzte, polinizazioaren zikloa ziurtatuz.
Landare hauen ezproiak oso luzeak direnez, nektarraren bila datozen insektuek tronpa luzekoak izan behar dute. Bestalde loreen kolore zurixkak, polinizazioa gauez gertatzen dela esan nahi du
gaueko tximeleten bidez
Goian: Ophrys fusca lorearen xehetasuna. Behean: Ophrys fusca subsp . fusca ren banaketa.
Mediterranio aldean nahikoa ugaria den landare hau gure lurraldeko iparraldean oso arraroa da; hegoaldean berriz, ugariagoa. Belardi, basotako soilune eta itsas maldetan bereziki agertzen da. Aurrena loratzen den orkideoa dugu hau, eguraldiaren laguntzaz neguan ager daiteekelarik.
Familia honen berezitasunik aipagarriena, lorearen formari dagokiona da, hots, espezializazio-maila handia agertuz, loreek insektu emeen era izatea lortu dute, polinizazioaren zikloa segurtatuz. Gainera espezializazio-maila handiagoa dute, intsektu emeek sortzen dituzten usain bereziak ere lortuz. Horrela insektuak engainaturik, landare hauetara bere funtzio biologikoa betetzera hurbiltzen dira. Honen ondorioz, zera pentsa deza- kegu: orkideoak asko ugaltzen badira, intsektuak urritu egingo direla eta alderantziz. Hala ere intsektuen ezagatik edo, espezie batzuek ( Oprhys apifera ) autopolinizatzea lortu dute.
Familia honen barruan, barietate eta hibrido ugari agertzen da. Europan gutxi gorabehera 30 espezie agertzen dira. Horietan 12 bakarrik ugaltzen dira Euskal Herrian.
Ophrys apifera Listera ovata
Europan nahikoa arrunta den espezie hau, gure lurraldean arraroa da. Bizkaian ez da agertzen ondoko mapan ikus daitekeenez. Leku hezetan agertzen da bereziki (hariztitan, haltzaditan,...); batez ere gai organikoz osaturiko lurzoruetan.
Normalean landare honen egoera (orkideo-espezie gehienetan gertatzen denaren arabera) bertako basoak desegiten baditugu nahikoa larria izango da. Dudarik gabe, neurriak hartu beharra dago. Adibide modura Europako zenbait naziotan, orkideo-espezie asko legez babestuta daude.
Goian: Listera ovata. Behean: Loreen xehetasunak.
Serapias parviflora.
Ondoko mapan espezie honen banaketa agertzen da. Espezie hau inoiz, artadi eta kostaldeko zona hareatsuetan ikus dezakegu.
Jenero honen barruan dauden espezieen kopurua ondo mugatzeko, botanikoen artean oraindik ere eztabaida handiak sortzen dira, zeren eta jenero honek hibridoak sortzeko joera handia bait du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e5865c022e93 | http://zientzia.net/artikuluak/zientzia-bizanzion-medikuntza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zientzia Bizanzion. Medikuntza - Zientzia.eus | Zientzia Bizanzion. Medikuntza - Zientzia.eus
Bizanziar medikuntzaren sorrerak, Alexandriako eskolarekin erlazio hertsia du. Dakigunez, III. mendetik VII. arte medikuntzari buruz garrantzirik handienetako tokia Alexandria izan zen.
Bizanziar medikuntzaren sorrerak, Alexandriako eskolarekin erlazio hertsia du. Dakigunez, III. mendetik VII. arte medikuntzari buruz garrantzirik handienetako tokia Alexandria izan zen. Zientzia Bizanzion. Medikuntza - Zientzia.eus Zientzia Bizanzion. Medikuntza
Bizanziar medikuntzaren sorrerak, Alexandriako eskolarekin erlazio hertsia du. Dakigunez, III. mendetik VII. arte medikuntzari buruz garrantzirik handienetako tokia Alexandria izan zen.
Filosofoa.
Nahiz 390. urtean bere Liburutegiaren lehenengo erreketa izan, bere eraginak aurrera jarraitu zuen eta bertan zientziak eta filosofiak berriro guztiz batuta (greziarren jokaeraren aurka) medikuntzaren garapenarako oso giro egokia sortu zen.
Giro hau zela eta enpirismo eklektikoa errespetatzen zen bitartean, siriar, egyptiar, judutar nahiz kristauen ekarpenak egokitzen ziren. Baina, denbora aurrera joan ahala eta baldintza politikoengatik, egunetik egunera hiriburu berriaren (hots, Konstantinopolis-en) garrantzia handiagoa egiten zen eta kultur gizon nahiz medikurik ospetsuenak bertara joaten ziren bizi izatera eta, bide batez, lanera.
Umar I kalifaren armada 641. urtean Alexandrian sartzen ari zen bitartean, Konstantinopolis-eko giroa oso bestelakoa zen: musulmanak oso oso urruti daude, ez dute inongo arriskurik suposatzen eta bizimodu lasaia aurrera eraman daiteke. Horregatik Alexandria itzaltzen ari den bitartean Konstantinopolis-eko lorapena erraz uler daiteke. Bestalde kristautasuna, mugimendu heterodoxoak zapaldu ondoren, bere arorik oparoenean aurkitzen zen.
Artean, Zisma iragarriko zuen borroka ikonoklasta hasteke zegoen. Kristautasunak, bere botereaz jabetuta eta zabaltze-aldian zegoelarik, zenbait errealitate materialen aurrean jarrera positiboa hartu zuen. Eta giro aberats honetan (hots, aldi berean paganoa eta espirituala, estua eta lasaia) eta bere garaiko seme zen botere seguru baten agintaritzapean, medikuntzak Bizanzioren bizitzan leku berezia bete zuen, bide batez garapena lortuz.
Irudi honetan bi anaia siamdar bereizteko operazioa deskribatzen da.
Honela, semiologiak, terapeutikak, etab.ek, azken ordezkari bezala Galeno izango duen aroan egindako saiakera anatomiko nahiz fisiologiko apalak gainditu egingo dituzte. Beraz, ez da guztiz egia bizanziar medikuak bildumagile baino ez zirela esatea.
Arlo honetan, bestetan ez bezala, antzinako idazlanen bildumak egiteaz gain ekarpen garrantzitsuak lortu zituzten.
IV. mendea arte medikurik onenen kabia Grezia izan zen, baina hurrengo bi mendeetan Alexandriak hartu zuen ohore hori eta Galeno eman zion munduari. Aro honi alexandriar deritzo eta VII. mendearen erdia arte iraun zuen. Bitartean bizanziar mediku on asko azaldu zen.
Aro honen egoera Pergamoko Oribasios-en Bilduma medikoa eta Sinopsis izeneko lanak gogoan hartu gabe ulertzea zaila da. Bilduma hirurogeitamar alez osatutako lana zen, baina gaur arte herena baino ez da iritsi. Bertan, aurreko ezagueren sintesiarekin batera bere ohar baliotsuak azaltzen dizkigu Oribasios-ek. Terapeuta zuhur honek, gai honi buruz dibulgazio-lan bat idatzi zuen, Euporistak hain zuzen. Liburu hau urtetan eta urtetan erabili izan da eta XVIII. mendean artean Pariseko unibertsitatean testuliburu bezala erabiltzen zen.
Aipatu behar den beste izen bat, seigarren mendean bizi izan zen Amida-ko Aezio da. Hau Goi Mesopotamiako Amida herrian jaioa zen. Alexandrian estudiatu ondoren, mediku gisa Konstantinopolisen lan egin zuen: garai hartan zegoen leku desberdinen arteko erlazioaren lekuko kontsidera dezakegu. Konstantinopolisen Justinianoren mediku izatera iritsi zen. Bere Tetrabiblion izeneko lana lau liburuz eta hamasei hitzaldiz dago osatuta. Medikuntza praktikoaren bilduma da eta oso gauza berri gutxi dauka. Bertan Galeno, Oribasios, Arkigenes eta Sorano-ren emaitza batzuk aurkitzen dira.
Veneziako San Markos elizako mosaikoa.
Aipatu behar dugun beste izena Egina-ko Pablo da. Honek medikuntzaren izeneko lana idatzi zuen. Zoritxarrez gaur egun zazpi liburu baino ez dira kontserbatzen. Antzinako lanetan oinarritu bazen ere, Pablo ez zen kopista huts eta itsu horietakoa izan. Aldiz, eritzi kritiko batez aukeraketa zehatzak egin zituen eta ez zuen bildurrik izan, eritzi horren arabera, zuzenak ez ziren gauzak, nahiz Hipokratesenak izan, baztertzeko. Lana, bere emaitza eta ohar pertsonalekin osatu eta biribildu zuen. Zazpi liburuen artean garrantzirik handiena duena, seigarrena da. Hau kirurgiari buruzkoa da eta medikuntzaren arlo honetan, Celso ondoren egindako aurrerapenak nahiz anatomia ez jakiteak suposatzen zuen oztopoa gainditzeko kirurgilariek behar zuten trebetasuna ikus ditzakegu.
Asia Txikiko Lidiako Tralles hirian 525. urtean Alexandro jaio zen. Estefano bere aita medikua zen. Bere familiaren ekonomi mailari esker Italia, Galia, Hispania eta Ipar-Afrikan ibili ahal izan zen. Horri eta bere etxeko giroari esker, jakintza-maila sendoa lortu zuen medikuntzan. Bere egoitza, Erroman finkatu ondoren, hamabi liburu idatzi zituen. Hauetan, patologia eta gaur egun esango genukeen barneko gaitzen sendabideak agertzen dizkigu.
Zer esanik ez, honek bere aurrekoen bibliografia erabili zuen, baina Aeziok bezala, oso era kritikoan eta mila ohar ipiniz. Garai hartan medikuntzak erabiltzen zituen gaiak adierazteko, idatz dezagun Alexandroren liburuen zerrenda: I. Buruko eta garuneko gaitzak, frenitisa, epilepsia eta melankolia; II. Oftalmologia; III. Otologia; IV. Angina; V. Biriketako gaitzak; VI. Pleuritisa; VII. Urdaileko gaitzak; VIII. Kolera, sabelminak; IX. Gibeleko minak, disenteria; X. Hidropesia; XI. Giltzurrunetako eta gernu-bideetako gaitzak; XII. Hezueria.
Justantinus.
VII. mendeaz geroztik konstantinopolistar aroa esaten dena daukagu. Arabiarrek Konstantinopolisi bigarren setiaketa egingo diote eta VIII. mendearen hasieran inperioa Egeo-aren itsas bazterra baino ez da izango. Honek Greziaren eragina areagotu egin zuen. Hala ere, garai hartan zientziaren arloan garrantzirik handiena izan zuen gertaera, nahiz gezurra iruditu, imajinei buruz sortutako eztabaida izan zen.
Eztabaida hau hasieran teologikoa baino ez zen, baina gero arazo politiko nahiz sozial bihurtu zenez gero, zientziaren arloan bere eragina izan zuen. Garai hartan zientzia monastegietako liburutegietako liburuetan zegoen gordeta eta sortutako iskanbilen ondorioz haien kontrako erreakzioak kamustu egin zuen zentru haien eragina. Bestalde, guzti honek sorterazi zuen askatasunik ezak, zientziaren garapenak behar duen giroari atzerapena ezarri zion.
Eztabaida ikonoklastak ezabatu eta gero, IX. mendean Teofilo enperadoreak irakaskuntza publikoa berrezarri zuen. Eginkizun honek, monastegietan berriro agertu zuen lasaitasunak eta irakaskuntza pribatuaren hazkundeak, bizanziar errenazimentuaren sorrera eragin zuten; hau IX., X. eta XI. mendeetan zehar garatu zen. Bertan IX. mendean Tesalonikako Leon artzapezpikuak astronomia, matematika eta medikuntzari buruz idatzi zuen. Aldi berean Fozio Konstantinopoliseko patriarkak bere garaiko ezagumenduen bilduma ikaragarria egin zuen, Myriobiblion izeneko lana idatziz. Hau 279 liburuz dago osatuta.
XI. mendean Mikel VII. Dukas enperadorearen Simeon Seth medikua aipatu behar dugu. Hau guztiz gizon entziklopedista zen. Bere garrantzirik handiena kultura arabiarren eta bizanziarraren arteko zubia izatearena da eta arabierazko zenbait liburu grekora itzuli zuen. Horretaz gain elikagaien propietatei buruz Syntagma izeneko liburua idatzi zuen eta medikuntzari eztabaida ikonoklasta zela eta galdutako ospe soziala nolabait berreskuratzen lagundu zion.
Egina-ko Pabloren lanaren argitalpena: 1567.ean egindakoa. Bere lanek aintzinako munduaren medikuntza eta arabiarrena lotzen dituzte.
XII. mendean bizanziar inperioaren bukaera hasi zen; tira-bira sozio-politikoak, egoera ekonomiko tamalgarria, ekialdeko debozioaren ezarrera eta honek ekarriko zuen hesikiasta izeneko mugimendu kietista (oinarriz zientziaren etsaia eta antiintelektuala), gurutzatuek XIII. mendearen hasieran Konstantinopolisen eta Egeo itsasertzeko zenbait lekuren konkistak direla eta, Bizanzio Nizeako eta Trebisondako inperio txiki-txikietara bakarrik mugatu zen. Giro eta egoera hartan Bizanzioko zientziak, beherakada izugarria jasan zuen.
Hala ere, 1261. urtean Mikel Paleologo-k berreskuratu egin zuen Konstantinopolis eta bertan Alexandriako Mirepsos aurki dezakegu. Honek Dinameron izeneko liburua idatzi zuen. Farmakopea ikaragarria da, metodikoa eta osoa, eta bertan 2656 formula desberdin aurki ditzakegu. Lan honek mediku guztien mirespena lortu zuen eta XVIII. mendea arte Mendebaldean botikagida nagusi bezala erabilia izan da. Funtsezko aldaketarik gabe Pariseko Medikuntz Fakultatean 1651. urterarte testuliburu bezala jarraitu zuen.
Handik aurrera egoera ez zen oso egokia zientzia garatzeko eta noizean behin garrantzi handirik gabeko izenen bat edo beste agertzen bada ere, bizanziar aroa bukatutzat jo daiteke.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-3a29e7d83950 | http://zientzia.net/artikuluak/untzigintzaren-historia-xiv-itsas-hondoa-miatzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzigintzaren historia XIV: Itsas hondoa miatzen - Zientzia.eus | Untzigintzaren historia XIV: Itsas hondoa miatzen - Zientzia.eus
Ozeanografia, oso zientzia berria da eta itsasoaren azterketaz dihardu. Zientzia honek itsasoaren hondoa aztertzen du.
Ozeanografia, oso zientzia berria da eta itsasoaren azterketaz dihardu. Zientzia honek itsasoaren hondoa aztertzen du. Untzigintzaren historia XIV: Itsas hondoa miatzen - Zientzia.eus Untzigintzaren historia XIV: Itsas hondoa miatzen
1987/12/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ozeanografia, oso zientzia berria da eta itsasoaren azterketaz dihardu. Zientzia hau, mende honetakoa dela esan daiteke gainera. Izan ere XIX. mendearen bukaerarte, itsasoaren azala bakarrik ezagutzen zen.
1. irudia. Itsas hondoko misterioak arakatzera doa lentalaria.
Kostako landare eta arrainak sailkatzen saiatzen ziren gehienez ere. Itsasoaren hondoa aztertzeko, soka luze bati muturrean berunezko pisu astun bat ipinita egindako zunda besterik ez zuten.
Itsasoko urak berak, bazituen argitu gabeko misterioak. Garai batean, itsasoko uraren gatza lurreko higadurari zor zitzaiola pentsatzen zuten. Baina eritzi hau laster baztertu zen itsasoko urek zenbat gatz duten kalkulatu zutenean. Itsasoko uretan izan ere, 5 x 10 16 tona gatz daude: Lur osoa 150 metroko geruza batez estaltzeko adina hain zuzen. Geroztik, itsasoko uren konposizioa eta bertan dauden elementu kimikoak zehatz–mehatz aztertuak izan dira.
Itsas hondoko biziari buruz ere, aurkikuntza garrantzitsuak egin dira. Hasiera batean, zera pentsatzen zen: behin sakonera batetik aurrera, beheko presio handiak eta iluntasuna medio bizitzarik ez zegoela.
Eritzi hau ordea, zalantzan jartzen hasi ziren joan den mendean. Izan ere 2000 metroko sakoneran egon zen telegrafo-kable bat jaso zutenean, molusku eta oskoldunak atera ziren. Geroztik, 1910. urtean, Monakoko Alberto printzeak 6000 metroko sakoneran bizi den arrain bat harrapatu zuen. Monakoko Ozeanografi-Museoan dagoen arrain hau, 50 zentimetro luze da, erabat beltza, eta buru gainean begidun antena malgua duena.
Filipinak Irletako itsasoan dagoen zuloak, 11000 metroko sakonera du eta handik, anemona zuri txikia atera zuten.
Landareei dagokionez, fitoplanktona eguzkiaren argia iristen den lekuetan bakarrik dago, baina ilunpetan sartu ahala, klorofilaren ekintzarako zelulak desagertu egiten dira. Horien ordez, beste batzuk daude, eta azalean bezain ugaria ez bada ere, landaredi garrantzitsua bada ur ilunetan.
Itsasoko uretan bestetik, planktona dago, eta ez da ahaztu behar edozein izaki bizidunentzat (hasi balea handitatik eta animalia mikroskopikotaraino) elikagaia dela. Horregatik egin da hainbeste ikerketa planktonaren inguruan.
Planktonarekin zerikusia izan dezakeen beste fenomeno bat, ultrasoinuzko uhinek topatzen duten hondo misteriotsua da. Hondo misteriotsu honek, oihartzuna sortzen du uhinetan: egunez 200 eta 400 metro bitarteko sakoneran egoten da hondo hori, egunsentian urazalean, eta gauez desagertu egiten da. Batzuek diotenez, zooplanktonaren migrazioei esker gerta daiteke fenomeno hori, baina gauza garbirik ez dago.
2. irudia. Itsas hondoa miatzeko miniurpekuntzi telegidatua: Pisces VII sovietarra hain zuzen.
Nolanahi ere, azken urteotan itsas hondoko ilunpetan bazterrak miatzen eta fenomenoak argitzen etengabe aritu dira. 1932. urtean adibidez, Artiglio untzi italiarreko teknikariek 120 metroko sakoneran hamar urtez zegoen Egypt itsasuntzi britainiarraren karga ateratzea lortu zuten.
120 metroko sakonerak handia zirudien orduan, baina bigarren mundu-gerra amaitu zenean, distantzia handiagotara jaitsi ziren batiskafoei esker. Otis Barton injineruak eta Beebe naturzale amerikarrak egin zuten saioa aipagarria da. Burdinurtuzko esfera hutsa egin zuten. 1,37 metroko barne-diametroa eta gutxienez 37,5 mm-ko paret-lodiera zuen esferak. Hiru leihatilatxo ere bazituen. 1934. urtean, 900 metroko sakoneraraino iristea lortu zuten.
Bi zientzilari haiek ikusi zutenaren arabera, 600 eta 700 metro bitarteko sakoneran, arrain fosforeszente asko da itsasoan.
1948. urtean Barton-ek antzeko esfera eraiki zuen, baina hormari lodiera handiagoa emanez. Horrela, 1350 metroraino murgildu zen.
Balentzia haien eraginez, Auguste Piccard irakasle suitzar ezaguna lehen batiskafoa proiektatzen hasi zen. Horren ondorioz F.N.R.S.2 izeneko lehen batiskafoa egin ahal izan zuen Zientzi Ikerketarako Belgiar Fundazio Nazionalaren laguntzaz.
Lehen batiskafo hura, pertsonarik gabe 1380 metrorainoko sakoneraraino jaitsi zen Dakar inguruko itsasoan. 1938. urtean, matxuratu egin zen batiskafoa eta Frantziako Armadak bereganatu zuen.
1954. urtean, Armada frantsesak F.N.R.S.3 batiskafoa eraiki zuen, eta Dakar-en parean itsaspean 4050 metroraino hondoratu ziren Houot kapitaina eta Willm injinerua. Sakonera haietan batiskafoaren hormak 9 zentimetrotik 7 zentimetrora mehetu ziren presio ikaragarriaren eraginez.
3. irudia. Hona hemen Cousteau Komandante frantziarrak itsas hondoko bazterrak miatzeko erabiltzen duen batiskafoa.
Aurrez ordea, 1953. urtean, Auguste Piccard jauna bere seme Jacques-en laguntzaz 3700 metroraino jaitsia zen Mediterranioko Tirraniar itsasoan. " Trieste " izeneko batiskafoaz baliatu ziren horretarako.
1958. urtean "Trieste" untzia Iparrameriketako Armadak bereganatu zuen, eta bi urte geroago Jacques Piccard eta Donald Walsh tenientea Guam irlaren inguruan (Ozeano Barean) 11521 metroko sakoneraraino jaitsi ziren. Goitik beherako bidaia hark, 4 ordu eta 48 minutu iraun zuen. Itsas hondoan orduerdiz egon ondoren, beste 3 ordu eta 17 minututan igo ziren gora. Batiskafoak, 1187 kg/cm 2 -ko presioa jasan behar izan zuen.
Eta amaitzeko, hona hemen itsas hondoaren konkistan mugarri izan diren ekintza batzuen laburpena:
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b66742a9b829 | http://zientzia.net/artikuluak/1957eko-urriak-4-kateak-hautsi-ziren-eguna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1957.eko Urriak 4, kateak hautsi ziren eguna - Zientzia.eus | 1957.eko Urriak 4, kateak hautsi ziren eguna - Zientzia.eus
Sputnik 1ak kateak hautsi zituela esatea gehiegitxo izan daiteke akaso, baina gizateriaren historian aro berri baten hasiera markatu zuen.
Sputnik 1ak kateak hautsi zituela esatea gehiegitxo izan daiteke akaso, baina gizateriaren historian aro berri baten hasiera markatu zuen. 1957.eko Urriak 4, kateak hautsi ziren eguna - Zientzia.eus 1957.eko Urriak 4, kateak hautsi ziren eguna
1987/12/01 Barandiaran, Mariaje Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Sputnik 1ak kateak hautsi zituela esatea gehiegitxo izan daiteke akaso, baina gizateriaren historian aro berri baten hasiera markatu zuenik ezin uka.
Sputnika jaurtia izaneko biharamunean A. A. Blagonravov irakasleak, satelitearen deitaileak azaldu zituen Washington-en.
Sputnik 1ak kateak hautsi zituela esatea gehiegitxo izan daiteke akaso, baina gizateriaren historian aro berri baten hasiera markatu zuenik ezin uka. Imajinazioaren kateak aspalditik hautsirik zeuden idazle eta irakurleen artean eta egun hartan Sobiet Batasunak espazioan jarritako lehenengo giza tresnak espazioko menturaren hildora bideratu zituen eszeptikoenak ere.
Sputnik 1a ez zen gauza handia, 84 kg pisatzen zituen ozta-ozta, baina bere eragina handia izan da benetan. Inor gutxik pentsa zezakeen duela hogeitamar urteko urriaren lau hartan (eta berritasunaren lehenengo sorpresa gainditu ondoren) urte gutxiren buruan satelite bat orbitan jartzeak ez zuela inortxo ere harrituko. Egun gizakiak espazioan jarritako zundek gure planeta-sistemaren muga gainditzear daude urruneko izarretarako bidaia luzean. Tarte honetan, gure botek ilargiaren milaka urtetako pakea urratu dute; guk bidalitako zunda automatikoak gertuen ditugun planetetan (Artizar eta Martitzen) pausatu dira; kanpo-planeta erraldoien bila bidalitako zundek gure sistemaren egitura eta egoerari buruz ikuspuntu berria eman digute; eta, agian garrantzitsuago dena, gure eguneroko bizia aurrera eraman ahal izateko ezinbesteko bihurtu da sateliteek emandako eta sateliteen bidez transmititutako informazioa.
Egun arrunt zaigu espazioaren mundua; egunerokoa alegia. Baina 1957.ean guztiz bestelakoa zen. Sputnikaren jaurtitzeak eragin handia izan zuen mundu osoan eta EEBBtan bereziki. Zein izan zen egun haietan bizi izan zen giroa?
Sputnikaren jaurtipenaren aurrean egondako erreakzioak, bi taldetan banatu ziren, mundua politikoki garai hartan bi bloketan zatitua zegoen legez. Mendebaldekoen lehenengo erreakzioa sorpresa izan zen. Guzitek lehenengo satelitea espazioan EEBBak jartzea espero zuten. Bigarren erreakzioa, kritika izan zen (EEBBei egindakoa alegia, jaurtigailu egoki bat prestatzeko momentuan beharrezko ziren esfortzuak egin ez zituztelako).
Laika, zakur kosmonauta Sputnik 2an.
EEBBtako gizartearentzat kolpe handia izan zen. Bigarren Mundu-Gerra irabazi ondoren eta energia atomikoaren oinarriak jarri ondoren, espaziorako lasterketan atzean geldituak ziren. Amerikarren harrokeria oso erasana gelditu zen. Ezaguna zen, eta iragarria ere bai, sobietarrak satelite bat orbitan jartzekoak zirela, baina amerikarrek ez zieten iragarpenei kasorik egin; sobietar propagandatzat hartu bait zituzten. Amerikarren ustetan espazioan jarriko zen lehenengo giza tresna, Cañaberal lurmuturretik jaurtia izango zen.
Harropuzkeria izan zen iparramerikar batzuen erantzuna. Satelitea edozeinek jaurti zezakeen burdin puska zela esan zuen Itsas Operaziotarako buru zen Bennet almiranteak esaterako. Baina Patrick Donovan britainiar kazetariak orduantxe idatzitako hitzek laburbiltzen bide dute hobekien amerikar populazioaren eritzia: Herri totalitarista batek, ikerketa-proiektu nagusi batean esfortzua eginez, herri demokratiko aberats bat gaindi dezakeenaren ideia ezinezkotzat jotzen da.
Hala eta guztiz ere, Sputnikaren jaurtiketak iparramerikarrak, prestigio arrazoiengatik hasiera batean, espaziorako lehiaketan murgildu zituen nahiz eta haiek lehiaketa zegoenik onartu nahi izan ez.
Bestalde, Sputnikaren jaurtitzeak sortu zuen trauma areagotu egin zen urte bereko azaroaren 3an sobietarrek bigarren Sputnika orbitan jarri zutenean. Hau, bestea baino hamabost aldiz astunagoa zen eta Laika zakurra zeraman barruan. Amerikarren harrokeria are gehiago mindu zen. Sobietarrek bi satelite orbitan jarriak zituzten eta iparramerikarrak lurrera loturik zirauten artean zenbait arazo mekaniko gainditu ezinik. Amerikarrek 1958.eko urtarrilaren 31 arte itxaron egin behar izan zuten beren Explorer Ia espazioan jarri arte. Garai hartan bizi zen giroaren adierazgarri Edward Teller fisikariak Ilargian zer aurkitzea espero zuen galdetu ziotenean esandakoa izan daiteke: Errusiarrak .
Amerikarren lehenengo saioak porrot egin zuen 1957-eko abenduaren 6ean. Vanguard TV3 sateliteak bulkada galdu zuen.
Beste blokean eta espero zitekeenez, espaziorako bidean izandako arrakasta honek propagandarako ateak zabaldu zituen. Esandako honen lekuko Tass agentziak berria iragartzerakoan idatzitakoa da: Badirudi egungo belaunaldi hau, gizarte sozialista berriko populuaren lan libre eta konszienteak gizakiaren ametsik ausartena errealitate bihurtu duenaren lekuko izango dela.
Espazioaren menturak itzuli-mitzuli asko egin du ordutik hona, nahiz eta 1957.eko urriaren laua hortxe kale-kantoian egon. Sputnikaren jaurtitzeak sortu zituen ohiartzunak oraindik erabat bukatu gabe daudelarik, horizonte berriei begira dabil duela hogeitamar urte jaio zen mentura interesgarri eta erakargarri hori.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-58a2a50c9838 | http://zientzia.net/artikuluak/gibela-gorputzeko-laborategia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gibela: gorputzeko laborategia - Zientzia.eus | Gibela: gorputzeko laborategia - Zientzia.eus
Gizakiaren gibela askotan izan da fabrika batekin konparatua, eta ez arrazoirik gabe. Gibelaren existitzeko arrazoia, gorputzeko beste organoei darraien babespean datza.
Gizakiaren gibela askotan izan da fabrika batekin konparatua, eta ez arrazoirik gabe. Gibelaren existitzeko arrazoia, gorputzeko beste organoei darraien babespean datza. Gibela: gorputzeko laborategia - Zientzia.eus Gibela: gorputzeko laborategia
Osasuna
Gizakiaren gibela askotan izan da fabrika batekin konparatua, eta ez arrazoirik gabe. Gibelaren existitzeko arrazoia, gorputzeko beste organoei darraien babespean datza.
Gizakiaren gibela askotan izan da fabrika batekin konparatua, eta ez arrazoirik gabe. Gure gorputzeko fabrika ikaragarri horretan langile espezializatu eta oso trebeak etengabe ari dira lanean, organo ezberdinetatik datozkien produktu guztiak (proteinak, gantzak eta gluzidoak bereziki, baina baita alkohola, botikak, toxikoak, etab. ere) gai ezberdinetara metabolizatu asmoz: bata gorputzaren mantenu energetiko orokorrerako, erreserbarako beste bat eta azkenik, hirugarren multzo bat, hondakinak eta gai toxikoak, kanporatuak izateko.
Betidanik eman izan zaio garrantzi handia gibelari. Denbora luzez bizitzaren kokaleku nagusi bezala onartua izan zen eta bihotzarekin batera odolaren jatorri ere bai. Bere funtzionamendua hain konplexua eta ezinbestekoa denez, gibela transplante-teknika berrietara azkenik hurbildu den giza organoa izan da.
Gibela, bihotz eta biriken azpian kokaturiko organu triangeluarra da.
Gibela, organo diferentziatu eta berezi bezala, ornodunetan soilik ikusten da. Oskoldunek, adibidez, errai txiki bat besterik ez dute, eta bere funtzioa ez da oso ongi ezagutzen oraindik. Milioika urtetako eboluzioaren ondoren, 1500 gramo eskas pisatzen dituen organo hau beste edozein gorputz-zati baino eraginkorragoa da; gaur egun bostehun eginkizun ezberdinetik gora burutzen bait ditu eta ez bata bestearen atzetik, aldi berean baizik. Ikus ditzagun, bada, eginkizun horietatik nagusienak.
Odol-plasmak sintetizatzen dira (albumina, globulinak, etab.), odol-basoen konponketan aritzen diren langile-tropak ere berak sortzen ditu, odolaren gatzapen edo koagulazioan ere parte hartzen du (protronbinaren bidez, beste faktore batzuen artean). Proteinen metabolismotik datozen aminoazidoetatik abiatuta proteinak sortzen ditu ehunetarako, urean transformatzen gero eta azkenik berriro ere aminoazido bilakatzen ditu.
Gibela ordezkaezina bihurtzen duen eginkizunetako bat, glukoerregulatzaile izatea da. Funtzio honi esker mantentzen dira odoleko glukosa-mailak neurri normaletan. Nola betetzen du gibelak eginkizun hori? Soberan dagoen glukosa glukogeno moduan pilatuz. Gero, glukosa behar denean, pilaturiko glukogenotik askatuz eta aminoazidoetatik glukosa sortuz. Arratoiekin egindako proba klinikoetan ikusi denez, jatekorik ematen ez zaienean, gluzemia (h. d. odoleko glukosa-maila) astebetean mantentzen da inolako aldaketarik gabe. Gibeleko glukosa-gordailuak, ordea, hutsik agertzen dira hogeitalau ordu pasa direnerako. Baina hirugarren egunean, gordailuak berriro betetzen dira, gibelean pilatutako gantza glukosa bihurtzen delako.
Ikusi dugunez, gibelak, gorputzaren beharrizanen arabera egiten du lan, gaiak transformatuz eta ondoren berriro ere transformatuz. Baina gibela ez da horrenbestez geratzen. Glukosa-soberakinak gantz bihurtzen ditu, eta bere usteen arabera —eta askoren disgusturako, nola ez— banatzen gorputzean zehar (horiexek izaten dira itxura itsusten diguten kilo madarikatuak). Bestalde, gantzak metabolizatu egiten ditu, kolesterola sintetizatzen, suntsitutako zelula hilak gorputzetik kanporatzen ditu, destoxikapen-prozesurik nagusienak bere kontura doaz, etab.
Baina gibelaren abantailak ez dira horrenbestez bukatzen. Gorputzeko edozein organok eraso, zauri edo pozoadura baten aurrean minaz erantzuten badu ere, gibelaren kasuan ez da hori gertatzen; zorionez. Bestela garunak etengabe jasoko lituzke seinaleak. Gibelaren lana eta autoerrekuperazioa, isilekoak eta jarraiak dira. Eta ez hori bakarrik: arratoi bati gibelaren hiru laurdenak erauzten bazaizkio, geratzen den laurdena berehala hasten da erregeneratzen, eta ia lehenago zuen ahalmen guztia berreskuratzera iristen da. Dena den, gibelak baditu bestelako bide batzuk alarma-seinalea bidaltzeko. Horrela, alkohol-maila gehiegizko eta luzea, zaurien orbaintze zailago edota odoljarioetarako joeraz agertzen da.
Gibelaren existitzeko arrazoia, gorputzeko beste organoei darraien babespean datza. Alkoholaz gainezka, lepo eginda dagoen gibelak, adibidez, pertsona edozein zolduraren arriskutan jartzen du, gibelak berak ondoriorik jasan ez arren. Horra hor gibelak urte luzetan gehiegikeriak nola edo hala konpontzen ibili ondoren, prestatu digun mendekua.
5.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-e6ef26b80821 | http://zientzia.net/artikuluak/itsas-plataformak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsas plataformak - Zientzia.eus | Itsas plataformak - Zientzia.eus
Bermeo aurrean dagoen gas-hobia ustiatzeko Gaviota izeneko plataforma eraiki zen. Itsasoaren sakonera 106 m-koa den leku batean kokatuta dago eta hobiraino iristeko 2000m. zulatu behar izan dira.
Bermeo aurrean dagoen gas-hobia ustiatzeko Gaviota izeneko plataforma eraiki zen. Itsasoaren sakonera 106 m-koa den leku batean kokatuta dago eta hobiraino iristeko 2000m. zulatu behar izan dira. Itsas plataformak - Zientzia.eus Itsas plataformak
Bermeo aurrean (8 km itsas barruan) dagoen gas-hobia ustiatzeko Gaviota izeneko plataforma eraiki zen. Itsasoaren sakonera 106 m-koa den leku batean kokatuta dago eta hobiraino iristeko 2000 m. zulatu behar izan dira.
Plataformaren detailea.
Hala ere, badira baldintza larriagotan eraiki diren beste plataforma batzuk, baina guztiek antzeko arazo eta eginkizunak dauzkate.
Itsas plataformak 1947tik aurrera erabili izan dira urazpiko hobitan zegoen petrolio nahiz gas naturala ateratzeko. Data hau baino lehen zenbait plataforma eraiki izan da, baina ez itsas barnean egitura isolatu gisa; hondartzetan edo espigoi-muturretan baizik.
Hiru argazki hauetan itsas plataformak eraikitzearen hiru fase ikusten dira. Goiko irudian, untzi batean garraiatzen ari dira plataformaren oinak. Erdiko irudian, plataforma atoian eramaten ari dira bere kokagunera. Eta beheko irudian, plataformaren bizilekuak kokatzen ari dira garabi bidez.
Hasieran, plataformak itsas-sakonera txikitan eraiki ziren, hau da, 30 m-ko sakoneratan. Geroago eta beharren arabera, sakonera handiagotan zulatu behar izan da. 1978. urtean Mexiko aldean eraikitako Cognac izeneko plataformak adibidez, 312 m-ko sakonera zeukan.
Plataformek, oro har, ondoko osagai hauek dauzkate: alde batetik egitura erresistentea, bestetik zubia eta beste zenbait ekipo nahiz zerbitzu lagungarri, eta azkenik zulatzeko tresneria eta instalazioa.
Zatirik garrantzitsuena egitura da; berak ekipamendu eta instalazio guztiaren pisua eta itsasoko olatu nahiz korronteen eragina jasan behar bait ditu. Adibidez, egindako estimazio batzuen arabera, Ipar Itsasoko plataforma batek 20 urtean zehar 100 milioi olatu jasan behar dituela pentsatzen da.
Egiturak zurrunki lotuta egoten dira itsas hondora eta beraiek malguak direnez, olatuen talkaz eta haizearen eraginez sortutako bibrazioak inguruko urak moteldu egiten ditu.
Egitura osatzen duten habe eta zutabeen kalkulua oso korapilotsua da, zeren eta faktore meteorologiko, hidrodinamiko, ozeanografiko, geotekniko etab. kontutan hartu behar bait dira.
Plataformaren zubiak itsasoaren gainazalaren gainetik altuera jakin bat eduki behar du. Horretarako itsaso horretan azkeneko 100 urteetan izandako olaturik handienaren altuera kontutan hartzen da. Datu hau ez da berdina itsaso guztietan. Adibidez Ipar Itsasoan 32 m hartzen da, Mexikoko Golkoan 25 m eta Pertsiakoan 15 m.
Zubian, zulatzeko tresneria, petrolioa tratatzeko instalazioak, garabiak, energi sorgailuak, jendearentzako lojamenduak etab. daude. Lehorrean 5000 m 2 beharko lukeena, plataforman askoz ere leku txikiagoan sartu behar da. Horretarako zenbait etxebizitza eta bloketan banatzen da egitura.
Bi irudi hauetan plataformen egituraren detaileak ikus daitezke. Garabi ugari egoten da plataformen zubian, kargatze- eta deskargatze-lanak errazteko.
Plataforma gehienen egitura sare metalikoz egina da. 3000 plataforma (gutxi gorabehera) daude egitura hau dutenak. Hala ere, gutxi batzuk beste egiturak dauzkate. Azken hauetakoa Ipar Itsasoan dagoen Statfjord/C plataforma da. Plataforma hau eraikitzeko eginiko lehenengo lana, oinarria izan zen. Oinarria 24 gorputz zilindrikoz osatuta zegoen.
Hauetariko lau luzatu egin ziren (hauen gainean zubia jartzeko). Gorputz zilindrikoak airez beteta multzo osoak gorantz jo zuen eta honela garraiatu ahal izan zen itsasoan zehar itsasuntzi batzuez baliatuz. Kokagunera iritsitakoan gorputz zilindrikoak urez bete ziren eta multzo osoak beherantz jo zuen itsas hondoaren gainean ezarriz.
Sakonera handiagotan plataformak eraikitzeak, arazo handiak dakartza. Hala ere, egitura malguen bitartez 1000 m-ko sakoneratan plataformak eraikitzea lortu da.
Petrolio edo gasa dagoen tokira iritsi ahal izateko, zulaketa bat baino gehiago behar izaten da. Hauetako batzuk bertikalak dira eta beste batzuk, aldiz, desbidazio-angelu batez egiten dira.
Zulaketa bukatu ondoren erauzketari ekiten zaionean, hobiaren barne-presioa muga batzuen artean mantendu behar da. Horretarako ura edo gasa injektatzen da bertara, konpresorez baliatuz.
Azkenik, ateratako petrolioari daukan ur, karbono oxido eta kloruroak kentzen zaizkio alde batetik eta gas naturala bestetik. Prozesu hauek plataforman bertan egiten dira eta lortutako produktuak kostako andeletara olioduktu eta gaseoduktuen bitartez garraiatzen dira.
Ekaitz gogorrenen erasoei aurre egiteko diseinaturik daude itsas plataformak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5e184731663d | http://zientzia.net/artikuluak/ilargi-itxura/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ilargi itxura - Zientzia.eus | Ilargi itxura - Zientzia.eus
Arrain askoren buztanak, zergatik dute ilgora itxura? Azterketa baten arabera, forma horrek animaliek beren ingurune naturalean duten desplazamenduari asko laguntzen die.
Arrain askoren buztanak, zergatik dute ilgora itxura? Azterketa baten arabera, forma horrek animaliek beren ingurune naturalean duten desplazamenduari asko laguntzen die. Ilargi itxura - Zientzia.eus Ilargi itxura
Biologia
Arrain askoren buztanak, zenbait itsas ugaztunen buztanak eta hegazti batzuen hegoek, zergatik dute ilgora itxura?
Estetika izan daiteke arrazoia. Baina benetan naturak, estetikoa izanik ere, ez dio estetikari begiratzen; funtzionalitateari baizik. Californiako Davis unibertsitatean egin diren azterketen arabera, forma horrek animaliek beren ingurune naturalean duten desplazamenduari asko laguntzen die.
Higidurak sortzen dituen zurrunbiloak aztertuz, konfigurazio honek dituen abantaila aerodinamikoez jabetu dira ikerlariak. Adibidez, hegaluzeak horrelako buztana dauka eta jakina da abiadura handiz igeri egiten duela. Bestalde, hegoak croissant itxurakoak dituzten hegaztiek emaitza hobeak dituzte eliptikoak dituztenak baino.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-eb5394dc49e5 | http://zientzia.net/artikuluak/izarrarteko-bidaiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izarrarteko bidaiak - Zientzia.eus | Izarrarteko bidaiak - Zientzia.eus
1980.eko hamarkadan izarrarteko hegalaldiei buruz hitz egitea errealista izatea al da? Ozta-ozta hogeitamar urte pasatu dira gizakiak lehen aldiz Sputnik 1, orbitara bidali zuenetik. 1903an egin zen gizona barruan zela lehen hegalaldia.
1980.eko hamarkadan izarrarteko hegalaldiei buruz hitz egitea errealista izatea al da? Ozta-ozta hogeitamar urte pasatu dira gizakiak lehen aldiz Sputnik 1, orbitara bidali zuenetik. 1903an egin zen gizona barruan zela lehen hegalaldia. Izarrarteko bidaiak - Zientzia.eus Izarrarteko bidaiak
1980.eko hamarkadan izarrarteko hegalaldiei buruz hitz egitea errealista izatea al da? Ozta-ozta hogeitamar urte pasatu dira gizakiak lehen aldiz untzi bat, Sputnik 1, orbitara bidali zuenetik. 1903an egin zen gizona barruan zela lehen hegalaldia.
Jaurtigailu kimikoak erabili dira orain arte. Jaurtigailu hauek oso desegokiak dira izar arteko bidaiarako.
Gaur egun hasiberriak gara gure atmosfera baino haruntzagoko azterketak egiten. Pioneer 10 eta 11 eta Voyager 1 eta 2 Jupiterren grabitate indartsuak azeleraturik dagoeneko irtenda edo laster irtetzear dira eguzki-sistematik. Beren abiadura segundoko 9 kilometro ingurukoa izango da eta proportzio honetan milaka urte beharko lituzkete gertuen dagoen izarrera inguratzeko.
Urrutirago joan al gaitezke eta izarren benetako azterlari bihurtu? Horrela bada, zein propultsio-metodo erabil genezake? Zein arazori egin behar diogu aurre?
Jaurtigailua eta propultsioa
Dirudienez untzi bat jaurtikitzeko metodo praktiko bakarra jaurtigailua da. Eta orain arte aurkitu dugun jaurtigailu-mota praktiko bakarra jaurtigailu kimikoa da.
Jaurtigailu kimikoek Newton-en hirugarren higidura-legearen arabera funtzionatzen dute; akzio bakoitzak kontrako erreakzio berdina duela alegia.
Jaurtigailu kimikoek erregai solido edo likidoak erretzen dituzte eta konbustio-ganbaran oxidatzailea izugarrizko tenperatura altuan dago. Ihespide-gasek oso abiadura handian bultzatzen dute jaurtigailua. Propultsio-jaurtigailuen propietate garrantzitsuenetako bat bultzada da. Jaurtigailu kimikoen bultzada nahikoa handia da, zeren ihespide-gasak oso proportzio altuan kanporatzen bait dira. Baina espazioan daudelarik beren erakargarritasuna txikiagotu egiten da erregai-kopuru izugarria kontsumitzen dutelako.
Ondorioz, propultsio kimikoaren bidez funtzionatzen duen edozein espaziuntzik erreserbatu behar du bere hasierako masatik frakzio handia erregaiarentzat, eta hala ere motoreak erregaia oso azkar kontsumitzen duelako bultzada oso denbora txikian mantentzen du.
Mota honetako jaurtigailuak etorkizunean erabiliko ditugu. Datorren mendean maila txikiko ekitaldietan eta espazioa maneiatzeko erabiltzen jarraituko dugu. Baina izarrarteko bidaietan propultsio kimikoaren bidezko jaurtigailuak erabat desegokiak dira: beste teknologia batzuk jarri beharko dira jokoan.
Arrakastarako formula
Izarren arteko distantzia ikaragarriak kontutan hartzen baditugu, gaur eguneko espaziuntzi bizkorrenak ere barearen martxa du. Pioneer 10ak, esate baterako, 32000 km/h inguruko azken abiadura izango du. Proportzio honetan 140000 urte beharko lituzke untziak izarrik gertuenera iristeko, zuzeneko norabidean baldin badoa. Ez da benetan hunkigarria. Baina formula sinple batek adierazten digu egoera hau nola hobetu:
v f = v e log e (m i /m f )
non v f jaurtigailuaren azken abiadura den, ve hasierakoa, mi bere hasierako masa eta mf azkenekoa.
Transbordadore espazial moduko untziek ez dute balio izarrarteko bidaia egiteko.
Jaurtigailu kimikoek 4 kilometro segundoko hasierako abiadura lor dezakete. Azken abiadura altua izan dadin (m i /m f ) proportzioa igotzen doa. Masa-ratio hau mozteko bide bat (honela, erregai-kopuru berdinarekin masa erabilgarri handiagoa lortuko litzateke) zatikako jaurtigailua erabiltzea da. Zati bakoitza erabili ondoren bota daiteke. Masa-galtze honek lagun dezake, baina izarrarteko bidaia praktikoak burutzeko adina ez.
Fisio nuklearreko erreaktore edo ioi-kondukzioan oinarritutako jaurtigailu-sistemak dagoeneko probatu dira. Fisio-jaurtigailuaren atzean dagoen ideia zera da: hidrogeno likidoa bezalako fluido bat erregai-tanketik erreaktore nuklearraren gunetik zehar ponpatzea. Fluido hau oso gas bero bihurtu eta kanporatu egiten da, jaurtigailua bultzatuz. Horien ondorioz gertatzen den abiadura ez da, ordea, espaziuntzi batek behar duen bezain handia.
Ioi bidezko jaurtigailuak, bestalde, zesio-ioiak bezalako partikula kargatuen korronte bat jaurtikitzen du, lehenik partikulak fisio-erreaktorez hornitutako eremu elektriko batean azeleratuta gero. Dena den, ihes-abiadura (segundoko 50 km inguru) izarretaranzko hegalaldirako ez da nahikoa.
Egunen batean posible izango da segundoko 1000 kilometroko ihes-abiadura duten ioi-jaurtigailuak garatzea, baina jaurtigailu hauek ere ez lituzkete arazo guztiak konponduko.
Espaziuntzi batek izarrarteko hegalaldia burutzeko beharko lukeen abiadura agian fusio-jaurtigailua erabiliz lor daiteke. Baina fusio-erreakzioak sorterazteak hidrogeno-plasmaren tenperatura 100 milioi Kelvin baino gehiago igotzea eskatzen du. Arazo arantzatsua etorkizunean zuzentzeko.
Oinarrizko fusio-gaiaren bariazio bat, pultsu nuklearreko jaurtigailua da; Daedalus Proiektuaren funtsa, Elkarte Interplanetario Britainiarrak proposatutako untziaren diseinua.
Izarretaranzko bidaia
Fusio-erreakzio sinpleak ez dira arazoaren muturra, zeren Einstein-en erlatibitatea ere agertzen da eskenatokian. Teoria honen arabera, abiadura handian doan espaziuntzian denbora gutxitu egiten da abiadura txikiagoan doan objektu baten ondoan. Abiadura handiko untzietan erlojuak Lurrean baino astiroago doaz. Baina hau ez da guztia, zeren honelako abiadura handietan neurriak laburtu egiten bait dira eta masak handitu.
Efektu hauen eskala oso abiadura handitan benetan dramatikoa da. Espaziuntziak argi-abiaduraren ehuneko 10a baldin badu, gauzak ez dira asko aldatuko: Daedalus-eko erlojuek, adibidez, orduko 18 segundu bakarrik galduko dituzte.
Untziaren abiadura argi-abiaduraren hiru-laurdena baldin bada, erlatibitatearen ondorioak nabarmenak dira. Untziko denbora Lurrekoaren bi heren izango da. Untzia, mugimenduaren norabidean, bere neurriaren heren bat laburtuko da eta bere masa 1.5 aldiz handiagoa izango da.
Inoiz beste izar batera iristen bagara, han topa ditzakegun planetetan Martitzerako diseinatutako domo hauen antzekoak eraiki beharren izan gintezke.
Honek, jakina, aukera berriak sartzen ditu: oso abiadura handiko jaurtigailu batean astronautentzat denbora gutxitzen bada, izarretarantz bidaiak egiteko perspektibak erakargarriago bihurtzen dira.
Segundoko 270.000 kilometro eginez eta azelerazio- eta dezelerazio-denboraren beharra alde batera utziz, tripulazioa Proxima Centauri-ra 23 hilabetetan iritsi daiteke. Azterketa egiteko hamazortzi hilabete eransten badizkiogu, ekitaldi guztia burutzeko bost urte inguru beharko ditu tripulazioak. Lurrean, ordea, hamaika urte pasatuko lirateke. Bidaia luzeagotan eta abiadura handiagoekin egoera are eta dramatikoagoa da. Sirius-a argi-abiaduraren ehuneko 99.9ko abiaduran joan-etorria egiteko (5.3 parsec) astronauta-bizitzaren bederatzi hilabete nahikoa izango lirateke. Baina lurrera itzultzean Sirius-eko tripulaziokoak hamazazpi urte pasatu direla ikusiko dute.
Hamazazpi urtetan teknologia eta gizartea alda daitezke, baina agian ez drastikoki. Baina imajinatu zer gerta litekeen honelako abiaduran galaxiaren erdira —10.000 parsec— joanez gero. Bidaia egiteko, astronauten arabera, 3000 urte inguru beharko lirateke. Lurrean, ordea, 65000 urte joanak izango lirateke!
Erretrorreaktorea izarretarantz
Pultsu nuklearreko jaurtigailuaren bidez saiakuntza batzuk egin ondoren, untzi-diseinatzaileek askoz azkarragoa den zerbait aurkitu nahiko dute. Izarrarteko erretrorreaktoreak (ISR) dirudi aukera inteligentea.
Orain dela 25en bat urte R.W. Bussard deiturikoak honako ideia hau zirriborratu zuen: espaziuntziak izarrarteko medioa bera erabiliko zuela erregai-iturri moduan, alegia. Sare moduko tresna bat erabiliz, untziak bere aurrekaldean milaka kilometroko sailean izugarrizko eremu magnetiko indartsua sorteraziko zuela. Eremu magnetiko honek inguruko hidrogeno-ioi guztiak erakarriko lituzke, eta ioi hauek untziaren barnean kokaturiko fusio-erreaktorean erabiliko lirateke.
Bussard-en ustez, erretrorreaktoreak (ISR) 1-g azelerazio ideala lortu ahal izango luke, aipatu tresnaren azalera ioi-dentsitate altuko 10.000 kilometro karratu izatetik dentsitate baxuko 10.000.000 kilometro karratu izatera aldatzen badu.
Erretrorreaktorearekin, zenbat eta abiadura handiagoa are eta hobe. Abiadura handitzen bada, espazioko bi edozein punturen arteko distantzia txikitu egiten da. Puntu honetan lurreko eta untziko ikertzaileen ikuspegiak ez lirateke bat etorriko. Honen arabera, erretrorreaktoreak zenbat eta abiadura handiagoa eraman, bere aurrekaldeko ioiak are eta hurbilago ikusten ditu. Argi-abiaduraren ehuneko 99.9ko abiaduran Lurra eta gune galaktikoaren (10.000 parsec) arteko ioiak 450 parsec-eko zilindroan pilaturik agertuko lirateke.
Erretrorreaktorearentzat posibilitate zoragarriak daude. Imajina ezazue honelako untzi bat eguzki-sistematik pultsu nuklearreko jaurtigailuaren bidez irteten. Hilabete batzuk barru sare moduko trikimailua martxan jarriko du, hasieran hidrogeno-ioi gutxi erakarriz, baina denbora aurrera doan neurrian gero eta gehiago irentsiz. Distantzi konpresio erlatiboak gero eta ioi gehiago erakartzen ditu sare-sailaren barrura, eta motorea, etengabe gehitzen doan erregaiz elikatzen da. Baina badu kontrako efektu bat ere eta zera da: erretrorreaktorearen masak ere handitu egin behar duela. Ondorioz, gehitzen den bultzada hori ez da abiadura irabazteko baliagarri.
Konta ezin ahala izar.
Guzti honek ez du muturrik. Imajina dezagun honelako erreaktore baten bidez posible dela unibertsoko distantziak hilabete, egun eta ordu gutxiren barruan ibiltzea. Hau honela izanik, bidaiarientzat norantza bakarreko bidaia izango litzateke. Tripulazioko partaideak ezingo lirateke etxera itzuli; beraiek ezagutzen duten etxera behintzat.
Izarrak kolonizatzea
Giza izakia zalantzarik gabe joango da espaziorantz, lehenik hurbileko munduak kolonizatuz: ilargian base bat behatokiekin eta hotela; base txikiagoa Martitzen: agian egoitza zientifiko bat Ganimiden, ondoren urrutiago dauden Titan eta Triton-en jarriaz.
Eta gero izarrak. Daedalus-en antzeko probek beren azterketa-lana bukatu ondoren, Lurretik 6 parsec-era dauden 61 Cygni, Tau( ) Ceti edo Sigma Pavonis izan daitezke hurrengo jomugak. Aurrerago, ISR (Interstellar ram-jet) teknologia erabiliz, hamar parsec-ez hitz egin dezakegu eta gero ehunekoez.
Giza izakia Galaxiara doan neurrian, aurkitzen dituen baldintzetara egokitu beharko du. Agian beste izaki burutsuen eraginez, kultura, etika, zientzia eta arte berriak sor daitezke. Homo Sapiens a bera ingurune berrietara egokitzeko fisikoki eta intelektualki aldatuz eboluzioaren beste linea batzuetan adarka daiteke.
Eta guzti hau Esne-Bidea Galaxiako oso zati txiki batean gerta daiteke; delako Galaxia hau 200 bilioi izarrez osatutako disko-itxurako kolekzioa dugu eta aldi berean unibertsoko bilioi galaxietako bat. Nahiz eta giza izakia gertuen dauden izarrak kolonizatzera iritsi, gure espeziekoen espaziorantzko bidaiak ez du hastea besterik egingo.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2687462e6155 | http://zientzia.net/artikuluak/supereroaleak-atzo-fikzio-gaur-errealitate/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Supereroaleak: atzo fikzio gaur errealitate - Zientzia.eus | Supereroaleak: atzo fikzio gaur errealitate - Zientzia.eus
Gure munduko historia zientzien historia dela esatea, gehiegi esatea izan daiteke. Supereroaleek zientzian izango duten eragina aldez aurretik neurtzea zaila da. Hala ere zerbait garrantzitsuaren aurrean gaudenaren susmoak badaude.
Gure munduko historia zientzien historia dela esatea, gehiegi esatea izan daiteke. Supereroaleek zientzian izango duten eragina aldez aurretik neurtzea zaila da. Hala ere zerbait garrantzitsuaren aurrean gaudenaren susmoak badaude. Supereroaleak: atzo fikzio gaur errealitate - Zientzia.eus Supereroaleak: atzo fikzio gaur errealitate
1987/12/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Fisika
Gure munduko historia zientzien historia dela esatea, gehiegi esatea izan daiteke. Baina, zientziek historian izan duten eragina uka ezinezkoa da. Supereroaleek zientzian izango duten eragina aldez aurretik neurtzea zaila da. Hala ere zerbait garrantzitsuren aurrean gaudenaren susmoak badaude. Ea, irakurle, ondoko artikulua irakurri ondoren eritzi berekoa zaren.
Eroalerik hoberenak: supereroaleak
Paul Chu irakaslea.
Metaletan, atomoetatik urrutien dauden elektroiek hodei elektronikoa osatzen dute. Bi punturen artean potentzial-diferentzia bat sortuz, hodei elektronikoa norantza batean higitzen da. Hauxe besterik ez da korronte elektrikoa.
Baina elektroiek, beren higiduran, zenbait oztopo aurkitzen dute. Alde batetik, karga negatiboa dutenez, elkar aldaratzen dute eta bestetik, nukleo atomikoekin talka egiten dute.
Aipatutako oztopo hauek dira hain ezagunak zaizkigun ondoko kontzeptu fisikoen oinarri: erresistibitate elektriko eta Joule efektuaz galdutako beroaren oinarri alegia.
Egun, korronte elektrikoa erabiltzen dugun aplikazio guztietan egiten dugu topo bai erresistibitate elektrikoarekin eta bai Joule efektuaz galdutako beroarekin.
Esanak esan, zer da supereroankortasuna? Tenperatura baxutan, zenbait metal eta aleaziok erresistibitatea galtzen du, hau da, hodei elektronikoak ez du oztoporik aurkitzen bere higiduran eta ez dago energi edo bero-galerarik.
Ondoko lerroetan fenomeno honen zergatia aztertuko dugu.
Ohizko tenperaturatan elektroiek hodei bat osatzen badute ere, ez da berdin gertatzen tenperatura baxutan. Egoera honetan elektroiek bikoteak osatzen dituzte eta elektroi hauetako batek nukleo atomikoren batekin talka egiten duenean, galdutako energia bikoteko beste elektroiak jasoko du.
Zoritxarrez, egoera hau lortu ahal izateko oso tenperatura baxutan erabil behar dira eroaleak; adibidez, aluminioa -272°C-tan eta beruna -266°C-tan. Behin hotz-maila hau lortuz gero, hoztaile baten beharrean gaude tenperatura hori mantendu ahal izateko. Normalean helio likidoa erabiltzen da eta jakina da helioa urri eta garestia dela. Ikertzaileak esparru hau ikertzen hasi zirenean, argi zeukaten ohizko materialak erabiliz ez zutela aurrerapen nabaririk lortuko. Beraz, ikerketa material berrietara zuzendu beharra zegoen; material sintetiko organikoetara eta zeramikoetara konkretuki.
Magnetikoki esekita dagoen trena.
Bide hau hartuta, emaitzak berehala etorri dira. Are gehiago, iraultza zientifiko baten aurrean gaudela esan daiteke. 1986. urtearen bukaeran adibidez Alex Müller eta George Bednorz ikertzaileek -238°C tenperaturan supereroale bat aurkitu zuten. (Bi ikerlari hauek, 1987.eko Fisikazko Nobel Saria jaso dute aipatu aurkikuntzagatik! Ikus Sariei buruzko artikulua 15. orrialdean). 1987. urtarrilean Paul Chu-k (Houston-eko unibertsitateko ikertzailea) -180°C tenperaturan supereroaletzat har zitekeen materiala aurkitu zuen. Ikertzaile honek aurtengo maiatzean -48°C tenperaturan utzi zuen marka.
Artikulu hau idazten ari garen une honetan, ez dakigu zehatz-mehatz zeintzuk izan diren azkeneko errekordak; ikerkatziale nahiz etxe komertzialek sekretupean gordetzen bait dituzte emaitzak, baina zurrumurruek diotenez, giro-tenperaturan supereroale den material bat baino gehiago omen dago.
Non nabarituko supereroaleen abantailak?
Mikroelektronikan ere aplikagarri izango dira.
Zenbait aplikazio aurrera badezakegu ere, beste askorekin ez da berdin gertatzen. Hala ere, gure ustetan ondoko eremu hauetan izango dira aurrerapenik nabarienak:
Sentikortasun handiko neurketa-tresneria. 10-11 Oersted baino eremu magnetiko txikigoak, 10–17 baino potentzial-diferentzia txikiagoak eta 10–23 Watt baino potentzia txikiagoak neurtu ahal izango dira.
Konmutazio-denbora 10-10 segundokoa duten gailu elektroniko supereroankorrak. Ondorioz, ordenadore ultralasterrak lor daitezke.
Magnetikoki eskegitako trenek 700 km/h abiadura lor dezakete.
Energia gordetzeko eraztun supereroankorrak erabiliko dira eta beraz, energiaren metatzeak ez du zailtasun berezirik edukiko. Horregatik, gaur egun perspektibak guztiz aldatuko dira eta energiaren eskasiak ez gaitu hainbeste kezkatuko.
Aipatuko aplikazioak martxan jartzeak ez pentsa denbora luze joko duenik. Datorren hamarkadan ohizkoak izango dira ikerketetan hasitako bideari jarraitzen badiote. Ez egin dudarik!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3502c9d1b095 | http://zientzia.net/artikuluak/mendel-en-analisia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mendel-en analisia - Zientzia.eus | Mendel-en analisia - Zientzia.eus
Mendel-en legeak, beren oinarri estatistikoa dela medio, ordenadorearen bidez erraz ikas daitezke. Bestalde, kalkulua konplikatzen doan neurrian programaren zailtasuna era geometrikoan konplikatzan dela jakin behar da.
Mendel-en legeak, beren oinarri estatistikoa dela medio, ordenadorearen bidez erraz ikas daitezke. Bestalde, kalkulua konplikatzen doan neurrian programaren zailtasuna era geometrikoan konplikatzan dela jakin behar da. Mendel-en analisia - Zientzia.eus Mendel-en legeak, beren oinarri estatistikoa dela medio, ordenadorearen bidez erraz ikas daitezke.
Bestalde, kalkulua konplikatzen doan neurrian programaren zailtasuna era geometrikoan konplikatzen dela jakin behar da.
Mendel-en legeak elkarrizketaren bidez ikasteko hurbilketa besterik ez da ondoko programa hau. Horretarako adibide sinple bat erabiliko da.
Demagun izaera heredagarri zehatz bat dugula; kolorea adibidez. Gorria adierazteko G erabiliko dugu eta zuria adierazteko berriz Z. Honetaz gain, lehentasuna nork duen ez da adieraziko.
Kromosoma bakoitzeko gen bat kontsideratuko da eta, bi pertsonen genotipoak zehaztasunez eman ondoren, lehen belaunaldiko seme-alaben genotipoa zein izango den jakin nahi da. Erantzuna eman ondoren, ordenadoreak erantzun errealarekin konparatuko du eta zuzendu ala ez erabakiko.
Lehen genotipoak, ordenadoreak aleatorioki sortuko ditu eta erabiltzaileari komunikatuko dizkio.
Adibidez, gurasoetako bat GZ bada eta bestea ZZ, ondoko emaitza izango da erreala:
G
eta lehen belaunaldiko seme-alaben genotipoa berriz, ondokoa:
GZ ZZ ZZ GZ
Oharrak:
1.- Ikusiko duzunez, programa honen 400. lerroan CSRLIN funtzioa erabili da. Funtzio honek kurtsorea une jakin batean aurkitzen deneko lerroa itzultzen du emaitzatzat.
Lerro honen helburua zera da: pantailan erabiltzaileari egingo zaizkion galderak 1. zutabean egin ordez barrurago idaztea. Horretarako LOCATE X, Y sententzia erabili da, non X-ek lerroa eta Y-k zutabea adieraziko bait dute.
Gure kasuan Y berdina izango da ziklo osoan, baina X-ek gehituz joan behar du sententzia burutzen den bakoitzean. Bestalde, sententzia hau bi FOR sententzien barnean dagoenez, ezinezkoa zaigu lerroa I eta J indizeen bidez adieraztea. Beraz, eta INPUT sententziak kurtsorea hurrengo lerrora automatikoki eramaten duenez, aski da CSRLIN funtzioa erabiltzea.
Behar bada, beste soluzio posible bat bururatuko zaizu, hau da, INPUT sententzian testua sartzerakoan zuriguneak ipintzea. Dena den, jakin ezazu CSRLIN funtzioa ere erabil daitekeela.
2.- Elkarrizketa bidezko programa gehienetan pausagune batzuk sartu behar izaten dira, erabiltzaileak erakusten zaizkion pantailak irakurtzeko denbora izan dezan.
Askotan, pausagune hauek finkoak izaten dira, hau da, programatzaileak definitzen ditu eta berdinak izaten dira programa burutzen den bakoitzean.
Pertsona bakoitzak erritmo desberdina eramaten duela kontutan hartuz gero, aurrera jarraitzeko nahia tekla bat sakatuz adieraztea izango da egokiena eta hauxe da hain zuzen ere programa honetan 250-290 lerroetan egiten dena. Bestalde, eta INKEY funtzioak sakatutako tekla guztiak kontutan hartzen dituenez, komenigarria izaten da tekla bat sakatzeko mezua pantailan azaldu aurretik sakatu diren teklak ahaztu eraztea. Horrela izan ezean, pantaila irakurtzeko denborarik gabe pasatuko litzaiguke. Hori da hain zuzen ere 270-280 lerroetan egiten dena.
10 REM MENDEL-EN ANALISIA
30 LOCATE 5,31 : PRINT "MENDEL-EN ANALISIA"
40 LOCATE 9,7 : PRINT "Programa honen helburua, Mendel-en analisi sinple bat burutzea da."
50 LOCATE 12,7 : PRINT "Bertan, lehen belaunaldiko seme-alaben genotipoa aztertuko da. Bes-"
60 LOCATE 14,7 : PRINT "talde, kromosoma bakoitzeko gen bat bakarrik hartuko da kontutan."
70 LOCATE 17,7 : PRINT "Ezaugarriak G (GORRIA) eta Z (ZURIA) letraz adieraziko dira."
80 REM ERABILIKO DIREN MATRIZEEN DIMENTSIONAKETA
90 DIM AITA$(2),AMA$(2),SA$(2,2),E$(2,2)
100 REM GURASOEN GENOTIPOEN SORMEN ALEATORIOA
110 RANDOMIZE TIMER
120 FOR I=1 TO 2
130 A=CINT(RND) : B=CINT(RND)
140 IF A=1 THEN AITA$(I)="G" ELSE AITA$(I)="Z"
150 IF B=1 THEN AMA$(I)="G" ELSE AMA$(I)="Z"
160 NEXT I
170 REM LEHEN BELAUNALDIKO SEME-ALABEN GENOTIPOEN KALKULUA
180 FOR I=1 TO 2
190 FOR J=1 TO 2
200 SA$(I,J)=AITA$(I)+AMA$(J) |
zientziaeus-b1bedfd717dd | http://zientzia.net/artikuluak/prolog-pc-entzat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Prolog PC-entzat - Zientzia.eus | Prolog PC-entzat - Zientzia.eus
ACT etxeak, adimen artifizialaren arloan hainbat produkturen garatzaile eta banatzaileak, Xilog V2, PC eta bateragarrientzat Prolog lengoaiaren bertsio berri bat aurkeztu du.
ACT etxeak, adimen artifizialaren arloan hainbat produkturen garatzaile eta banatzaileak, Xilog V2, PC eta bateragarrientzat Prolog lengoaiaren bertsio berri bat aurkeztu du. Prolog PC-entzat - Zientzia.eus Adimen artifiziala
ACT etxeak, adimen artifizialaren arloan hainbat produkturen garatzaile eta banatzaileak, Xilog V2, PC eta bateragarrientzat Prolog lengoaiaren bertsio berri bat aurkeztu du. Bertsio berri honek arau standard-ak betetzen ditu. Beraz, bertsio honetan sortutako programak miniordenadoreetan ere funtzionatu ahal izango dute. 200 erregelatik gora ditu eta hiru bertsio daude: hasiberrientzat (1.174 F), garapenerako (5.811 F) eta profesionalentzat (8.183 F)
Interesgarria da benetan adimen artifiziala eta sistema adituen arloan erabilienetakoa den lengoaia PC-tan erabili ahal izatea. Prolog-en egindako programek ez zaizkio sekuentzia bati jarraitzen; zuhaitz-egiturari baizik. Soluzioaren bilaketan zuhaitzaren adar batetik edo bestetik abia daiteke, hartu duen bidea okerra dela ohartutakoan atzera jo eta beste bide batetik jarrai daitekeelarik; hau da, hain zuzen ere backtraking (atzera jotze) deritzona. Hau dela eta, prozesu-denborak txikiagotzeko bilaketa horiek paraleloan egiteko posibilitatea aztertu da eta paralelotasun hau onartuko duten mikroprozesadoreen sorketa ikertzen ari da. Gaur egun guzti hau IBM 3083 eta Macintosh Plus-ean simulatzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d7cdf1870c24 | http://zientzia.net/artikuluak/nexus-sistema-adituen-sortzailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nexus, sistema adituen sortzailea - Zientzia.eus | Nexus, sistema adituen sortzailea - Zientzia.eus
Sistema adituak, aditu baten jokabidea simulatzen duten aplikazio informatikoa dira. Badaude merkatuan sistema aditu hauen garapenerako erreminta lagungarriak eta hauetako bat Mind Soft etxeak kaleratu duen Nexus dugu.
Sistema adituak, aditu baten jokabidea simulatzen duten aplikazio informatikoa dira. Badaude merkatuan sistema aditu hauen garapenerako erreminta lagungarriak eta hauetako bat Mind Soft etxeak kaleratu duen Nexus dugu. Nexus, sistema adituen sortzailea - Zientzia.eus Nexus, sistema adituen sortzailea
Softwarea
Sistema adituak, izenak dioenez, aditu baten jokabidea simulatzen duten aplikazio informatikoak dira. Sistema hauek inferentzi erregelaz osatutako ezagumendu-multzo handi batean oinarritzen dira batipat. Ezagumendu-multzo hauetatik ondorioak ateratzeko, inferentzi motore batez baliatzen dira.
Dagoeneko, baduade merkatuan sistema aditu hauen garapenerako erreminta lagungarriak eta hauetako bat Mind Soft etxeak kaleratu duen Nexus dugu; sistema adituen sortzailea. Honek, informatika tradizionala eta adimen artifizialaren arteko lotura ezarri du. Beraz, erregelen bidez nahiz aginduen bidez adierazitako ezagumenduak landu ditzake. Ezaugarri honek erabiltzailearen beharretara ondo egokitutako sortzaile bihurtzen du.
Sistema adituen sortzaile honek, 640 Kb-ko memoria eta bi disket-unitate dituzten IBM PC eta bateragarrietan eta Macintosh Plus-ean funtzionatzen du oraingoz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-42a11bcfff12 | http://zientzia.net/artikuluak/minitel-aren-emulazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minitel-aren emulazioa - Zientzia.eus | Minitel-aren emulazioa - Zientzia.eus
Datu-baseak ugaltzen ari diren honetan, interesgarria izan daiteke mikroordenadorea datu-base hauek kontsultatzeko erabiltzen den terminal bezala erabiltzea; hau da, MINITEL-a emulatzea.
Datu-baseak ugaltzen ari diren honetan, interesgarria izan daiteke mikroordenadorea datu-base hauek kontsultatzeko erabiltzen den terminal bezala erabiltzea; hau da, MINITEL-a emulatzea. Minitel-aren emulazioa - Zientzia.eus Hardwarea
Hona hemen aukera ederra mikroordenadoreen jabeentzat. Datu-baseak ugaltzen ari diren honetan, interesgarria izan daiteke mikroordenadorea datu-base hauek kontsultatzeko erabiltzen den terminal bezala erabiltzea; hau da, MINITEL-a emulatzea. Hau egitea ez da batere zaila eta ezta garestia ere. Mikroordenadoreari modem bat konektatzea aski da.
MINITEL terminal bat edukiz gero, datu-basetako edozein informazio eskura daiteke, eta ez hori bakarrik: baita mikroordenadorean normalean erabiltzen ditugun testu-lanketa edota beste edozein programatan landu ere. Kontsulta hauek egiteko nahikoa da telefono-dei bat egitea. Datu-basetik jasotzen dugun informazioa disko batean ere gorde daiteke.
UZEI elkarteak esate baterako, sortua du jadanik EUSKALTERM datu-basea, non landu dituzten hiztegietako hitz eta informazio guztia kontsulta bait daiteke. Ikusten duzuenez, euskal terminologiari buruz izan ditzakegun zalantzak argitzeko bide ezinhobea eskaini digute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3249ad94c73a | http://zientzia.net/artikuluak/ordenadore-pertsonala-erantzungailu-automatiko-bez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordenadore pertsonala erantzungailu automatiko bezala - Zientzia.eus | Ordenadore pertsonala erantzungailu automatiko bezala - Zientzia.eus
Ordenadore pertsonalek burutzen dituzten ekintzez gain, erantzungailu automatiko belaza funtzionarazten dion tarjeta bat kaleratu da.
Ordenadore pertsonalek burutzen dituzten ekintzez gain, erantzungailu automatiko belaza funtzionarazten dion tarjeta bat kaleratu da. Ordenadore pertsonala erantzungailu automatiko bezala - Zientzia.eus Ordenadore pertsonala erantzungailu automatiko bezala
Softwarea
Orain arte ordenadore pertsonalek burutzen dituzten ekintzez gain, erantzungailu automatiko bezala funtzionarazten dion tarjeta bat kaleratu da. Dirudienez, behin tarjeta instalatutakoan ordenadoreak telefonoak jotzen duenean egiten ari den lana utzi, telefono-deiari erantzun eta ondoren utzitako lanari berrekiteko nahikoa da software egokia martxan jartzea.
Jasotako mezuak modu digitalean gordetzen dira ekipoko disko gogorrean. Bestalde behar den bakoitzean erabiltzaileari pantailan deiaren berri emango zaio. Tarjeta honekin mezuak buzoietan gordeta ere utz daitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e3c3447503d9 | http://zientzia.net/artikuluak/1987eko-nobel-sariak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1987.eko Nobel Sariak - Zientzia.eus | 1987.eko Nobel Sariak - Zientzia.eus
Medikuntzako Nobel Sariaren hartzaileak, Susumu Tonegawa japoniarrak, gizakiaren sistema inmunologikoaren ulermenaren bidean oso ekarpen garrantzitsuak egin ditu. Fisika eta Kimikazko Nobel Sariak, pil-pilean dauden eremuetan lan egiten duten ikerlarieri banatu zaizkie.
Medikuntzako Nobel Sariaren hartzaileak, Susumu Tonegawa japoniarrak, gizakiaren sistema inmunologikoaren ulermenaren bidean oso ekarpen garrantzitsuak egin ditu. Fisika eta Kimikazko Nobel Sariak, pil-pilean dauden eremuetan lan egiten duten ikerlarieri banatu zaizkie. 1987.eko Nobel Sariak - Zientzia.eus 1987.eko Nobel Sariak
Sariak
Urtero bezala aurten ere Nobel Sariak banatu ditu Suediako Nobel Akademiak. Zientziaren inguruan aurten emandako sariei buruz zerbait azpimarratu behar bada, hartzaileen egokitasunari buruz komunitate zientifikoan egon den adostasuna da. Medikuntzako Nobel Sariaren hartzaileak, Susumu Tonegawa japoniarrak, gizakiaren sistema inmunologikoaren ulermenaren bidean oso ekarpen garrantzitsuak egin ditu. Fisika eta Kimikazko Nobel Sariak, pil-pilean dauden eremuetan lan egiten duten ikerlariei banatu zaizkie.
Japoniar bakartia...
Susumu Tonegawa inmunologo japoniarrak jaso du aurtengo Medikuntzako Nobel Saria gorputzak eritasunak borrokatzeko erabiltzen dituen antigorputzak nola sortzen diren azaltzeagatik. Inmunologoak aztoratzen zituen arazo bat ebatzi du.
Tonegawa biologi irakaslea da Massachusetts Institute of Technology famatuan. Hala ere saria eman dioteneko ikerketak ez zituen bertan burutu; Basel-eko Inmunmologi Institutuan baizik 1971-1981 urteen bitartean. Tarte honetan, 1984.ean Medikuntzako Nobel Saria jaso zuen Niels Jerne teorikoarekin lan egin zuen.
Giza antigorputzek duten itxura. Lau proteina-kateaz osaturik daude: bi luze eta bi motzez. Kateak sufre-zubiz loturik daude elkarren artean.
Tonegawa ordea ikerlari praktikoa da. 1976.ean argitara eman zuen txosten batean, antigorputzen sorrera eragiten duten gene desberdinak kromosoma batean nola biltzen diren ikusia zuela adierazi zuen.
Tonegawaren saioek, William Dreyer eta Claude Bennett-ek 1960.ean argitaratutako teoria bat konfirmatzen dute. Egile hauen arabera antigorputzak osatzeko proteina desberdinak zoriz edo azarez konbinatzen dira. Garai hartan ordea inortxok ezin zuen konbinaketara eraman zezekeen mekanismoa azaldu. Arazoa zera zen: gorputzak bilioika antigorputz desberdin nola egin zitzakeen. Antigorputz hauek zai egoten dira birus eta bakterioak gorputzean sartu arte. Guzti horien artean bat bakarra izango da egokia inbasoreari aurre egin eta suntsitzeko.
Dilema hauxe da: antigorputzen eraketa geneen mende egonik eta hauek 100 000 desberdin baino ez izanik, bilioika antigorputz diferenteen sorrera nola kontrola dezaketen. Tonegawak paradoxa hau argitu du.
Odolaren zenbait zelula zurik, B-zelula deitutakoek, sortzen dituzte antigorputzak. Gizaki heldu batean bilioi bat inguru B-zelula daude eta bakoitza mota berezi bateko antigorputza sortzeko gai da. Antigorputzen kopuruak hortaz, ezin du B-zelulen kopurua gainditu.
Giza antigorputzak lau proteina-kateaz eginak daude. Hauetako bi luzeak dira eta beste bi motzak. Kateok Y itxurako antolamendua eratzen dute, (ikus Irudia). Y-aren adarrak oso aldagarriak dira eta hain zuzen hauek dira etsaia identifikatzen dutenak. Gainera horien bidez estekatzen zaizkio inbasoreari. Lotuak egonez gero, antigorputzaren buztanak aldaketak pairatzen ditu eta sistema inmunologikoa martxan jartzera eragiten du. Orduan sistema inmunologikoak bere arma guztiak lanean ipintzen ditu arrotza garbitzeko.
Katea luzearen zati aldagarria hiru genez mugatuta dator: V, D eta J geneez alegia. Katea motzak V eta J geneak besterik ez ditu. Gizakiengan 200 V gene, 20 D gene eta 4 J gene daude.
Tonegawaren saioek zera eman dute aditzera: gene hauek aleatorioki konbinatzen direla ugaztunaren garapenean zehar. Honela milaka zati aldagarri desberdin eratzen dira. Eta antigorputz bakoitzean lau zati aldagarri daudenez, konbinazio posibleak bilioiraino igotzen dira.
Ikusitakoaren arabera guztiz egokia izan da Tonegawari Nobel Saria ematea. Hala ere ikerketa-lanak taldean egiten diren garai honetan, harrigarria da berari bakarrik saria ematea eta horixe azpimarratzen zuen berak ere.
...Kimikari-hirukotea...
Lehn laborategian lanean.
Kimikako Nobel Saria hiru lagunen artean banatu dute aurten. Bi iparramerikarrak dira (Charles Pedersen eta Donald Cram) eta bat frantsesa (Jean-Marie Lehn). Sariak hiru hauek molekulen identifikazioan " ostalari/gonbidatu " kimika izenaz ezagutzen denean egin duten lana saritzen du. Molekularen identifikazioak ikerketa-eremu zabal eta naharoa ireki du, eta ez kimikan soilik; baita biologian, medikuntzan eta materialen zientzian ere.
Horregatik, kimikariek ulertzen dute egun proteinen moduko molekula erraldoi batek beste molekula bat nola identifikatzen duen eta horrekin selektiboki nola errakzionatzen duen. Biologoek ere antigorputzek antigenoak nola identifikatzen dituzten ulertzerik izan dute. Eta oinarri berdinak erabilita, kimikariak sentsoreak diseinatu dituzte ingurugiroan dauden pozoin eta produktu toxikoak detektatzeko. Medikuntzan, botika berriak diseinatzea posible izan da. Entzima erraldoiek betetzen dituzten funtzioak laborategian sintetizatutako molekula txikien bidez betetzea posible da.
Molekulen identifikazioaren kontzeptua, txiripa baten seme da. Duela 24 urte Pedersen Du Pont konpainia kimiko handiarentzat lanean ari zela, ustekabeko aurkikuntza bat egin zuen. Bere saioetako batean kontaminatutako lehengai bat erabili zuen. Erreakzioaren emaitza moduan, albo-produktu bat lortzen zuen produktu nagusiarekin batera. Pedersen kimikari arduratia izanik, ez zuen albo-produktua arraskan behera isuri eta identifikatzeko lana hartu zuen. Konposatuak oso egitura berezia eta ez-ohizkoa zuenaz konturatu zen. Eraztun moduan ipinirik 12 karbono-atomo eta sei oxigeno-atomo daude eta oxigeno-atomoen artean bi karbono-atomo daude. Kimikariek zikloeter edo koroa eter esaten diote anto- lamendu honi orain.
Zikloeter hauen kimika aztertzen hasi zirenean, sekulako ustekabeak izan zituen Pedersenek.
Sodio hidroxidoa, sosa kaustikoa alegia, ez zen bentzeno eta eterraren moduko disobatzaile organikoetan disolbatzen. Baina Pedersenek bere albo-produktua disolbatzaile organikoari eransten zionean, sodio hidroxidoa osorik disolbatzen zen. Zer zen konposatu berriak egiten zuena?
Pedersen.
Sodio hidroxidoa, sodio-ioi positiboz eta hidroxido-ioi negatiboz osatuta dago eta indar elektroestatikoek ioiek elkarrekin mantentzen dituzte konposatua egonkorra eginez. Ura eransten zaionean, honek indar elektrostatikoak apurtzen ditu eta ur-molekulek ioiak inguratzen dituzte. Seik ioi bakoitza. Honela sodio hidroxidoa uretan " sakabanatzen " da; disolbatzen da, kimikarien hizkera erabiliz. Bentzenoa eta eterraren moduko disolbatzaile organikoek ezinezkoa dute indar elektrostatikoak apurtzea eta ondorioz ez dituzte sodio hidroxidoa eta antzeko konposatuak disolbatzen.
Pedersenen konposatuak ordea, substantzia ionikoak disolbatzeko ahalmena du. Bere sei oxigeno-atomoek sodio-ioia inguratzen dute uraren sei molekule egiten duten modu berean. Sodio-ioia koroatua legez ikusten da eta horrexegatik koroa eter esan zien Pedersenek bere konposatu berriei.
Koroa eterren lehenengo erabilpenetako bat, sodio eta potasioaren moduko ioiak disolbatzaile organikoetan disolbatzea izan zen. Erreakzio kimiko batzuk metal hauek behar dituzte aurrera egiteko. Hauetako batzuk gainera disolbatzaile organikotan bakarrik gertatzen dira eta fase akuosotik fase organikora ioiak transferitzea arazo latza izan daiteke. Koroa eterrek arazo honi ebazpidea ematen diote.
Kimikariek edozein metalen neurriko koroa eterrak sintetiza ditzakete eta bide horretaz baliatuz metal baliotsuak erauzi daitezke nahastetatik. Elektrodo batean koroa eter espezifiko bat jarriz gero, metal jakin bat detektatzeko erabil daiteke. Biologoek ere etekina atera diote aurkikuntza honi. Izan ere, antibiotikoen eragite-bidea eta urzale diren sodio- eta potasio-ioiak urzale ez diren zelulen mintzak nola zeharkatzen dituzten ulertu ahal izan dute. Bigarren kasuan, koroa eterren moduko mintzetan ioi horiek pasatzeko zuloak irekitzen dituztela uste da.
Koroa eterrek ez dituzte metalak soilik hartzen. Beren baitan molekulak ere har ditzakete. Puntu honetan sartzen da bigarren saritua (Donald Cram) kontakizun honetara.
Cram egun California-n Los Angeles-eko unibertsitateko irakasle bada ere, Pedersen-ek koroa eterrak aurkitu zituenean Du Pont-entzat egiten zuen lan. Cram zeraz konturatu zen: koroa eter bereziak sintetizaturik posible izan zitekeela molekula kiralak bereiztea. Molekula hauen arteko desberdintasun bakarra bata bestearen ispilu-irudi izatea eta beste propietateak berdinak izatea zen. Molekula kiralak bereiztea da entzimek egiten dutena, zeren eta prozesu biokimikoetan molekula kiraletako bakar bat soilik bait da eragingarria. Hortaz, koroa eterren bidez nahaste kiraletatik osagaietako bat bakarrik erauz zitekeela pentsatu zuen eta bide honetaz produtu kimiko, farmazeutiko eta agrokimiko bereziak sintetizatzera hel zitekeela.
Cram eta bere emaztea.
1973.erako artikulu-oldeak produzitzen zituen Cram-en laborategiak. Bere lehenengo arrakasta, proteinen osagai diren aminoazido kiralak bereizteko gai zen koroa eterra sintetizatzea izan zen.
Berak asmatua da ostalari-gonbidatu kimika izena. Koroa eterra ostalaria izango litzateke eta honek hartzen dituen molekulak gonbidatuak.
Cram-en laborategiak koroa eterren funtzioak bete zitzaketen beste molekula-egitura batzuk ere sintetizatu zituen; esfera eta esferaerdi hutsen itxurakoak. Esferanoak eta hemiesferanoak dira hauek.
Hirugarren saritua Du Pont connection aren beste adar bat da. Jean-Marie Lehn-ek ere Du Pont-erako egiten zuen lan, baina beste adar batean. Berari bururatu zitzaion Pedersen-en bi dimentsioetako koroa eterrak hirugarren dimentsiora zabaltzea. Horretarako koroa originalaren bi oxigeno-atomo bi nitrogeno-atomoz ordezkatu zituen. Nitrogeno-atomoen bidez bi koroa eter elkarlotu zituen konposatu biziklikoak lortuz. Kriptanoak dira konposatu bizikliko hauek. Kriptanoek koroa eterrak baino selektiboagoki erauzten dituzte katioi metalikoak. Gainera Lehn-ek biologikoki eraginkor diren substantzia biologikoak identifikatzen dituzten ostalariak diseinatu ditu; azetikolina neurotransmititzailea identifikatzen duena esaterako.
Kimikari hauen lanari esker ez da posible izango entzima bat laborategian sintetizatzea, baina bere funtzio berdinak beteko dituen molekula txiki eta sinpleagoak sintetizatzea bai.
...Eta fisikari-bikotea
Aurtengo Fisikako Nobel Sariak harridura apur bat sortu du inguru-minguru zientifikoetan. Arazoa ez da Georg Bednorz eta Alex Müller-ek supereroaleei buruz egin duten lan aipagarriagatik merezi ez izatea; merezi dutela guztiek esaten bait dute. Azkartasuna da koxka.
Errekor guztiak hautsi dituzte Bednorz eta Müller-ek.
Bednorz eta Müller-ek supereroaleen eroate-muga 12°Ctan igotzeagatik jaso dute saria. Aurkikuntza hau 1986aren hasieran gertatu zen eta ez zen argitaratu urte bereko iraila arte. Hortaz Nobel Saria beren emaitzak argitaratu eta ozta-ozta urtebetera eskuratu dute. Jazoera hau harrigarria da, zeren eta Suediako Zientzi Akademiak oso zuhur eta zorrotz jokatu asmoz, urteak ez eta hamarkadak uzten bait ditu aurkikuntza bat saritu arte. Normalean aurrerakuntza zeintifiko batek urteak behar izaten ditu onarpen zabala izan arte eta horixe da Suediako Akademiak itxaroten duena.
Supereroaleei buruzko informazioa ale honetako 67. orrialdean Joxerra Aizpuruak idatzitako artikuluan aurki daiteke
Bednorz eta Müllerek Zurich-eko IBMren laborategian dihardute lanean eta azpimarragarria da iazko Fisikako Nobel Saria laborategi bereko Gerd Binning eta Heinrich Rohrer-ek jaso izatea. Gertaera hau puntako ikerkuntza unibertsitatetik enpresa transnazional handien laborategietara lerratu denaren seinale omen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-038cbc79da07 | http://zientzia.net/artikuluak/pneumatikoak-aurten-100-urte/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pneumatikoak aurten 100 urte - Zientzia.eus | Pneumatikoak aurten 100 urte - Zientzia.eus
1887. urtean, John Dunlop albaitariak bere semearen trizikloari gurpil pneumatikoa ipini zion Belfast-en. XIX. mendearen bukaeran hedatuko zen bazter guztietara automobilaren arrakastarekin batera.
1887. urtean, John Dunlop albaitariak bere semearen trizikloari gurpil pneumatikoa ipini zion Belfast-en. XIX. mendearen bukaeran hedatuko zen bazter guztietara automobilaren arrakastarekin batera. Pneumatikoak aurten 100 urte - Zientzia.eus Pneumatikoak aurten 100 urte
Materialak
1887. urtean, John Dunlop albaitariak bere semearen trizikloari gurpil pneumatikoa ipini zion Belfast-en. Hurrengo urtean patentatu zuen eta 1890. urtean hasi ziren Dunlop Company enpresan pneumatikoak fabrikatzen. Dena dela, gurpil pneumatikoaren printzipioa 1846.ean patentatua zegoen jadanik, geroago jakingo zenez, baina XIX. mendearen bukaeran hedatuko zen bazter guztietara automobilaren arrakastarekin batera.
1. irudia. Lehen pneumatiko desmuntagarria. 1891. urtea.
Ezer baino lehen, pneumatikoa egiteko erabiltzen den eta lehengai nagusi den kautxuari buruz argibide batzuk emango ditugu. Jatorriz Brasilekoa den kautxu izeneko landarearen azalari ebakia egiten bazaio, esne antzeko likidoa jariatzen du; latexa hain zuzen. Latexaren herena, goma hutsezko partikulaz osatua dago.
Goma, material interesgarria zen joan den mendearen hasieran. Material iragazkaitzak osatzeko egokia izango zela pentsatzen zuten, baina goma eguraldi hotzetan substantzia gogorra zen eta eguraldi berotan bigun eta itsaskorra. Charles Goodyear iparrameriketarra, gomaren arazoak 1834. urtean kilikatu zuen. Ezaugarri egonkorrak zituen goma lortzearren, beste batzuek bezala goma sufrearekin nahastu zuen. Egun batean, nahastea ustekabean suaren ondoan gelditu zen, eta oso errea ez zegoen alderdiak elastikotasun aproposa zuen. Zati hura, goma lehor eta malgua zen; berotutakoan eta hoztutakoan bere ezaugarriak galtzen ez zituena. Gero Goodyear-ek goma eta sufrezko nahasteak tenperatura altuagotara ipini zituen eta goma bulkanizatua lortu zuen. Goodyear-ek 1844. urtean patentatua da bulkanizazioa .
Joan den mendearen bukaeran eta mende honen hasieran, kautxu naturala erabiltzen zen erabat pneumatikoak egiteko; landareari kendutako latexa alegia. Hegoameriketan oihan tropikalean produzitzen zen hasieran kautxu naturala, baina geroztik Asiako hegoaldeko basoetatik ateratzen dute ia dena.
1910. urtean kautxu naturalaren prezioa oso altua zen, eta estatu industrializatuek kautxua artifizialki lortzeari ekin zioten. Alemanian adibidez, 1912. urtean kautxu sintetikozko pneumatikoak fabrikatu ziren. Kautxu naturalaren prezioa jaitsi egin zen ordea, eta sintetikoa egiten lehen mundu-gerran hasi ziren berriro. 1918.ean sintetikoa baztertu egin zen ostera.
Dena dela 1932. urteaz gero kautxu naturalak jasandako prezioaren gorakadak, kautxu sintetikoa egitera behin betirako bultza zituen fabrikatzaileak. Gainera kautxu sintetikoak, petroliotik ateratakoak, bigarren mundu-gerraz gero naturala bezain elastikoak dira, eta polibutadienoak adibidez, kautxu naturalak baino bi aldiz gehiago irauten du.
Ondoko taulan urte desberdinetako kautxu natural eta sintetikoen munduko kontsumoak ematen dira:
Gaur egun kautxu sintetikoa erabat nagusitu da pneumatikogintzan, prezio eta kalitatea medio, eta kautxu naturala gero eta gutxiago erabiltzen da.
Bizikletatik automobilera
Dunlop-ek 1887. urtean bere semearen trizikloari pneumatikoa ipini zioenetik, beste fabrikatzaile batzuk ere hasi ziren lan horretan. Edouard eta Andre Michelin anaiek adibidez, bizikletentzako pneumatiko berria patentatu zuten 1891. urtean. Pneumatiko desmuntagarria zen hura; barruan kamara independentea zuena.
Paris-Brest-Paris karreran ziklisten artean arrakasta handia izan ondoren, pneumatiko-mota hau erabat hedatu zen.
1894. urtean, pneumatikoak zaldi-kotxetan erabiltzen hasi ziren, eta urtebete geroago (1895.ean), lehenengo aldiz automobilari ipini zizkioten. 25 km/h abiaduran Eclair izeneko autoak Parisetik Bordelerainoko bidaia egin zuen.
Lau urte geroago, 1899.ean, 100 km/h abiadura gainditu zuen lehen aldiz pneumatikoz hornitutako automobil batek; Jenatzy jauna 106 km/h abiaduraraino iritsi bait zen bere bolido antzeko automobilean.
Mendearen hasieran, 1905. urtean, izotz gainean ibiltzeko pneumatikoei kanpokaldetik iltzeak ipintzen hasi ziren lehenengo aldiz. 1908.ean berriz, autobusetan atzeko gurpiletan pneumatiko bikoitzak ipini zituzten. 1914. urtean automobiletan gurpil desmuntagarriak ipintzen hasi ziren. 1937.ean, hari metalikoz egindako bastidorea zuten pneumatikoak agertu ziren. 1946.ean, pneumatiko erradiala agertu zen. 1954.ean berriz, kamararik gabeko pneumatikoak egin zituzten lehen aldiz.
2. irudia. Pneumatiko erradial baten ebakidura.
Eta horrela, urtez urte hobakuntzak ezarriz, gaur egungo perfekzio ikaragarria lortu da hainbeste exigitzen zaion eta askotan hain baldintza txarretan lan egiten duen pieza biribil honetan.
Pneumatikoa barrutik
Pneumatikoa, ibilgailuen pieza garrantzitsuenetakoa da. Gidariaren eta bidaiarien segurtasuna, pneumatikoekin hertsiki lotuta dago hein handi batean. Horregatik pneumatikoa ez da kautxu-pusketa bat. Pneumatikoa egiteko material desberdin asko behar izaten da; 200 produktu kimiko desberdin baino gehiago. Kautxu naturala ala sintetikoa, ikatzezko beltza, altzairua, kotoia edo rayona, sufrea, plastikotzaileak, azeleratzaileak, antioxidatzaileak, oxido metalikoak, koloratzaileak, pigmentuak etab. zehatz-mehatz konbinatu behar izaten dira.
Pnumatikoek barruan zer izaten duten erakusteko, ondoko irudian altzairuzko hariz egindako ehunak dituen pneumatiko erradiala hartu dugu oinarritzat.
Normalean pneumatikoak altzairuzko hariak paraleloki (erradialki) ipinita osatzen den (1) bastidorea izaten du. Errodadur bandaren azpian, altzairuzko hariz egindako ehunak (2) gurutzatuta ipintzen zaizkio, eta orpoan (7), babesgarri (3) baten barruan altzairuzko kablez egindako (4) uztaiak ditu. Kanpotik, (5) errodadur banda ikus daiteke bere (6) eskultura eta guzti. Saihetsa (8) ere ikusten da.
Garai bateko pneumatikoen bastidorea, ehun desberdinak diagonalki ipinita osatzen zen eta gurpila biraka ari zenean diagonalki ipinitako ehunen artean marruskadurak sortzen ziren. Horrek beroa ere berekin zuen eta pneumatikoaren iraupena laburragoa zen. Bastidore diagonalean gainera, saihetsa lodiagoa da eta kurbatan errodadur banda osorik lurraren kontra egon dadin oztopo ere bai.
3. irudia. Gurpil normala (ezkerrekoa) eta berezia (eskuinekoa), betea (goian) eta hustuta (behean).
Pneumatiko erradialek, bastidoreko hariak erradio eran daudelako saihets malguagoa dute eta kurbatan errodadur banda lurrari itsatsita egoten da. Bestetik bero gutxiago sortzen da pneumatiko erradialetan eta iraupen luzeagoa dute. Bastidoreko altzairuzko hariak, 0,1 mm-ko diametroa eta 250 kg/mm 2 erresistentzia dutenak iza-ten dira.
Gezurra badirudi ere, formulako automobilak izan dira pneumatiko diagonalak erabiltzen gehien aritu direnak. Duela hiruzpalau urte bakarrik hasi bait ziren hauek erradialak erabiltzen.
Pneumatikoak errodadur bandan dituen kanalak (eskultura), uraren kontrakoak dira. Errepidea bustia dagoenean, ura kautxuarentzat labaingarria da. Horregatik errodadur bandan kanal batzuk egiten dira, eta bentosa-efektua eginez, ura kanpora bidaltzen da. Horrela pneumatikoa lurrari hobeto itsasten zaio.
Pneumatiko barruko ehunak egiteko, garai batean kotoia erabiltzen zen, baina rayonak baztertu egin zuen. Gaur egun altzairuzko ehunak asko erabiltzen dira, baina azken aldian zuntz bereziekin probak egiten hasiak dira.
Gurpil-zulaketaren arazoa
Automobiletan askotan arriskutsua gertatzen da (abiadura handia bada batipat) arantza, iltze edo zerbaitek pneumatikoa eta kamara zulatzea. Barruko airea irten egiten da gurpil horretatik eta automobilak nahiz motoak desoreka arriskutsua jasaten du.
4. irudia. Lasterketa-automobiletan pneumatiko egokien aurrerapenak berebiziko garrantzia du lasterketa irabazi nahi bada.
Arazo hori konpontzearren, 1954. urtean Estatu Batuetan kamararik gabeko pneumatikoa agertu zen. Kamararen ordez, barruko aldetik goma bigunezko geruza bat du pneumatiko honek. Iltzeren bat sartzen denean airea irteten hasten bada, barruko goma bigunak zuloa ixteko joera du eta pneumatikoak presioa polikiago galtzen du. Llanta bereziak behar dituzte pneumatiko hauek, orpotik airea gal ez dezaten. Balbula ere llantan bertan izaten dute.
Azken aldian ordea, gurpil-zulaketaren arazoa konpontzeko bada proposamen berriagorik. Llanta eta pneumatiko berezia ikus daiteke ondoko irudian, normalaren ondoan. Bi pneumatikoak beteta eta hustuta erakusten dira bertan. Pneumatiko berezian, zulatuta husten denean, llanta berezia errodadur bandaren barneko aldean apoiatzen da eta arriskurik gabe jarrai daiteke garajeraino. Pneumatikoa zulatuta 100 km lasai egin ditzake automobilak 80 km/h abiaduran.
Gurpil berri honek, beste arazo bat ere konpontzen du. Izan ere batezbeste automobil-gidariak bost urtetik behin izaten du gurpil-zulaketa. Horregatik, bere ibilgailuan bostgarren gurpila erabili behar izaten du beti. Sistema berri honekin berriz, bostgarren pneumatikoaren premiarik ez legoke.
Pneumatikoak jasan behar duena
Automobil handi bat jendez beteta dagoenean, 1.500 kg pisatzera hel daiteke eta 160 km/h abiaduran joatea nahikoa normala da gaur egun. Abiadura horretan, pneumatikoek 44 metro egiten dituzte segundo bakoitzean. Horrek zera esan nahi du: minutuero 1320 aldiz tolestatzen eta destolestatzen zaiola saihetsa. Pneumatikoak gainera, eginkizun asko du. Automobilaren pisua bere gain du, eta baita bideko zenbait koska jan beharra ere. Motoreak emandako potentzia transmititu behar du ibilgailua aurrera joan dadin, eta norabideari eutsi behar dio gidariak bolanteari eragiten dionean obedituz. Bidean doala, indar zentrifugoak eta alboko haizearen eraginak jasan behar ditu.
Gidariak frenoa sakatzen duenean, pneumatikoak lurrari itsatsita segitu behar du; baita errepidea bustia badago ere. Horretarako gainera, lurrarekiko kontaktu-azalera orri honena baino txikiagoa da.
Pneumatikoak isila izan behar du, errodadur erresistentzia txikikoa, presioari denbora luzez eutsiko diona, aldatzen erraza, etab.
Guzti hori lortzen du pneumatiko onak, askotan horretaz konturatzen ez bagara ere.
Duela 100 urte John Boy Dunlop jaunak bere semearen trizikloari pneumatikoak lehen aldiz ipini zizkionetik, buelta asko emana da pneumatikoa, baina teknika berrien laguntzaz, are eta gehiago emateko dauzkala esan daiteke. Izan ere informatika, X izpiak, espektrografia, mikroskopio elektronikoa, erresonantzia magnetiko nuklearra, zinematografia ultraazkarra eta abarren bidez egiten diren ikerketek beren fruituak emango bait dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a75a9a83f5bf | http://zientzia.net/artikuluak/kukua-kantu-bat-baino-gehiago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kukua, kantu bat baino gehiago - Zientzia.eus | Kukua, kantu bat baino gehiago - Zientzia.eus
Esaera zahar eta ezagun batek dioenez, apirilaren lehen egunetan kukuaren kantua lehendabiziko aldiz entzutean poltsikoak dirurik ez badaukazu, lazerian ibiliko zara urte horretan. Zerbait badaukazu ordea, urte ona izango duzu.
Esaera zahar eta ezagun batek dioenez, apirilaren lehen egunetan kukuaren kantua lehendabiziko aldiz entzutean poltsikoak dirurik ez badaukazu, lazerian ibiliko zara urte horretan. Zerbait badaukazu ordea, urte ona izango duzu. Kukua, kantu bat baino gehiago - Zientzia.eus Kukua, kantu bat baino gehiago
1987/12/01 Angulo Pinedo, Rikardo Iturria: Elhuyar aldizkaria
Zoologia
Esaera zahar eta ezagun batek dioenez, apirilaren lehen egunetan kukuaren kantua lehendabiziko aldiz entzutean poltsikoak dirurik ez badaukazu, lazerian ibiliko zara urte horretan. Zerbait badaukazu ordea, urte ona izango duzu.
Udaberrian, mendira joan zarenean seguru asko kukuaren kantua entzungo zenuen. Nahiz eta bere kantua oso ezaguna izan (hain bizi, sendo eta garbia izateagatik), jende askok ezin dezake esan kukua ikusi duenik. Kukuaren kantuak, beste hegazti batzuenak bezala, emeak bere lurraldea erreklamatzeko funtzioa betetzen du, eta aldi berean arrengandik lurraldea defenditzekoa. Emeak ar batzuekin erlazioak dituenez, poliandrikoa da.
Zuhaitz eta zuhaixkadun lekuetan bizi daiteke; hain zuzen ere, paramo, padura, lur landu, landa eta basoetan.
Kukuaren ( Cuculus canorus ) taila 28-33 cm-koa izaten da. Kontutan hartu behar da isats luzea daukala, gainetik lumaia grisa eta azpitik zuria xingola grisekin; hegalaldian gabiraiekin nahas daiteke. Arra eta emea berdinak dira, salbuespen bat izan ezik; emeen artean badago barietate hepatiko izenekoa, gainetik kolore gorriska daukana.
Kuku arruntak eta kuku mottodunak ( Clamator glandarius ) soilik osatzen duten kukuliforme ordena Europan; arrunta Euskal Herri osoan aurki daiteke, baina bigarrena, hau da, kuku mottoduna, Hego Nafarroa Garaian bakarrik ikus daiteke.
Oro har, negua Afrikako hegoaldean igaro ondoren martxoaren azken egunetan edo apirilean heltzen da Euskal Herrira. Bidaia 9000 kilometrokoa da eta normalean gauez eta bakarrik egiten du. Uztailaren hasieran heldua hegoalderantz joaten da berriro ere beroaren bila. Gazteak ordea irailaren azken egunetan joaten dira.
Kukuaren berezitasunik garrantzitsuena, bere ugalketa da, hots, ez du habiarik egiten: beste hegaztien habietan ipintzen ditu arrautzak. Parasitismo hau gehien jasaten duten espezieak, besteak beste, txantxangorria, txepetxa, txinboa, buztangorria, txioa eta buztanikara dira. Kuku mottodunak, berriz, mika eta belabeltzen habietan ipintzen ditu arrautzak.
Kukuak ez du habiarik egiten. Beste hegaztien habietan ipintzen ditu arrautzak.
Hamabi arrautza ere jar ditzake besteen habietan. Beste txorien habietan arrautza bana ipintzen du mokoz edo zuzenean errunez, antza bertako bana ere erregularki kentzen duelarik. Eme batzuek hogeitazazpi arrautza ere ipin ditzakete. Jeneralean, mota bereko txori-habiak bilatzen ditu, hain zuzen ere, bera elikatu duten espeziekoak. Kukuaren eta aipatu espezieen arrautzak antzekoak dira; bai kolorez, bai formaz. Dirudienez, aitaren askazitik ez eta amarenetik heredatzen da arrautzen kolorea.
Horregatik, hautespen naturala kukuaren eboluzioan oso inportantea izan dela esan da. Kukuen txitak beren inguruan dagoen guztia, ostalarien arrautzak eta txitak, habiatik kanpora botatzen ditu, bizkar eta hegoez bultzatuz. Lau egun pasatu ondoren, habiakideak kanpora botatzeko instintua desagertu egiten zaio; normalean bera besterik ez bait da gelditzen habian.
Borobila beltza: Ugalketa-area: kuku arrunta. eta bestea, Ugalketa-area: kuku mottoduna.
Bakarrik egonda, etengabe janaria eskatuko dio bere amaordeari. Txori txikiek kuku gaztea elikatzeko, beraren mokora heltzen ez direnez, haren buruan pausatu edo haren aurrean hegaka egin behar dute. Hiru aste pasa eta gero pisu handia daukanez, alde egingo du habiatik hurbileko abarretan ibiliz. Hiru aste geroago, hegaz egiten badaki eta bere burua elikatzeko gai izango da.
Hegazti ankerra dirudien arren, gure basoetan lan garrantzitsua egiten du. Pinudietan batez ere, gehienbat pinu-beldarrez elikatzen da eta. Lipu, zizare eta intsektuak ere jaten ditu.
Horregatik, kukua defendatu egin behar dugu; gure basoetako pinu-beldarraren izurriari aurka egiteko ezagutzen den defentsa gutxietariko bat bait da bera.
Bibliografia
ALDAZ Y EMAZABEL, J. 1918. Catálogo de las aves observadas en Guipúzcoa y Vizcaya. MEM.R.SOC.ESP.HIST.NAT. 10:459-508
BERNIS, F. 1954. Prontuario de la Avifauna española. ARBEOLA:1, 3-85.
ELOSEGUI ALDASORO, I. 1985. Atlas de aves nidificantes. Navarra. Ed. Caja de Ahorros de Navarra.
GALARZA IBARRONDO, A. y FERNANDEZ GIL, A. 1980. Gure hegaztiak. Nuestras aves. Petronor. 131. pp;
ITZIAR TA AGUIRRE, M. 1966. Gure txoriak. Kuliska sorta; 62, Itxaropena, Zarautz. 203. pp.
PETERSON, R; MOUNFORT, G y HOLLOM, P. AD. 1967. Guía de las aves de España y demás países de Europa. Ed. Omega. 416. pp.
FAUS, J.M. 1986. Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako ornodunak. Administración de la Comunidad Autónoma de Euskadi.
U.Z.E.I. 1984. Biologia/1. Landare eta animalien izenak, izendegia. U.Z.E.I. Donostia. 533 pp.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1d6e155e4787 | http://zientzia.net/artikuluak/mark-anderson-ekin-solasean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mark Anderson-ekin solasean - Zientzia.eus | Mark Anderson-ekin solasean - Zientzia.eus
Wisconsin-eko unibertsitatean bada "Water Chemistry" izeneko sail bat. Sail honetan, izenak dioen legez, urari buruzko azterketak egiten dituzte. Sail honetako "
Wisconsin-eko unibertsitatean bada "Water Chemistry" izeneko sail bat. Sail honetan, izenak dioen legez, urari buruzko azterketak egiten dituzte. Sail honetako " Mark Anderson-ekin solasean - Zientzia.eus Wisconsin-eko unibertsitatean bada "Water Chemistry" izeneko sail bat. Sail honetan, izenak dioen legez, urari buruzko azterketak egiten dituzte. Sail honetako "professor"etako batengana jo dugu uraren kimika zertan dagoen azal diezagun.
Elhuyar– "Water Chemistry" Wisconsineko unibertsitateko sailetako bat da. Azalduko al diguzu mesedez zein den sailaren lan-eremua?
Mark Anderson– Uraren kimikak, ura disolbatzailerik garrantzitsuena deneko disoluzio eta esegiduren azterketa egiten du. Duela 25 urte hasi ziren eremu honetan lanean Wisconsineko unibertsitatean osasunaren kimikaren adar moduan. Ikasle graduatuek, masterra edo doktoradutza egiten diharduten ikasleek alegia, egiten dute lan sail honetan eta beren jatorria bariatua da: Injinerutza zibila, ingurugiro-injinerutza, injunerutza kimikoa, geokimika, zoruaren kimika eta kimika orokorra.
Bertan lan egiten duten irakasleak aparte, 22 ikasle graduatuk lan egiten dute egun uraren kimika izeneko sail honetan.
Hasiera batean, proiektu hau laku eta ibaien moduko ur-sistemak aztertzeko antolatu zen. Egun, sistema heterogenoen azterketa eta beste zenbait industri proiektu ere lantzen da.
Water Chemistry delakoaren etxea Madisonen.
E.– Zu sail honetako ikerketa-talde baten buru zara. Azalduko al diguzu zure taldeak lantzen duen lan-eremua?
M. Anderson– Nere taldeak, koloideen kimika aztertzen du; burdin, titanio-, aluminio- eta silizio-oxido hidratatuen koloideak batez ere. Sistema hauen interfasea eta partikula/partikula elkarrekintzak aztertzen ditugu. Guzti hau alor hauetan aplikatzen da: mintz zeramiko, katalisatzaileen prestakuntza, fotokatalisatzaile eta sentsore zeramikoen alorrean.
E.– Langitza hori aurrera era-man ahal izateko, zein teknika erabiltzen duzue?
M. Anderson– Alde batetik "in situ" teknikak erabiltzen ditugu eta bestetik teknika standardak. Azken hauen artean, gainazalean gertatzen diren karga-aldaketak aztertzeko elektroforesia eta titrazio potentziometriokoa erabiltzen ditugu. Partikulen tamaina eta partikulen ordenaketa aztertzeko argi-sakabanatze kuasiestatikoa eta protoi-korrelaziozko espektroskopia erabiltzen ditugu.
Gainazalean gertatzen diren erreakzioen kimika interpretatzeko infragorrizko espektroskopia eta barne-isladapen zilindrikoa erabiltzen ditugu. Erreakzio-beroak neurtzeko mikrokalorimetria egokia gertatzen zaigu. Beste teknika batzuk X izpiko difrakzioa, elektroi-difrakzioa, analisi termiko diferentziala eta termograbimetria dira.
E.– Zure taldeak lurrazpiko uren poluzioa aztertzen du. Zein ondoriotara iritsi zarete?
M. Anderson– Mikropoluitzaileak oxidoen gainazalean nola absorbatzen diren aztertzen ari gara. Oxido hauek oso ondo absorbatzen dituzte solutu organiko eta ez-organikoak eta hauen migrazioa atzeratu egiten dute. Guk lortutako mekanismoak modelatzaileek erabiliko dituzte ondoren mikropoluitzaileen jokamoldea aurresateko.
Gaurregun, molekulen mugimendua kuantitatiboki aurresan ahal izateko puntutik urrun gaude. Gainazal solido batean zein espezie absorbatuko diren kualitatiboki esaterik badugu. Horretarako zenbait aldagai fisiko/kimiko kontutan hartu behar izango dugu: pHa, indar ionikoa eta solutuaren kontzentrazioa. Hala ere interpretazio kuantitatiborik ez daukagu.
E.– Etorkizunari begira, zein asmo eta proiektu dauzkazu?
M. Anderson– Gure lan-eremurik kitzikagarriena, mintz zeramikoen alorra da. Guk garatutako partikula/partikula teknologia erabiltzen ari gara solak sortzeko. Sol hauek gelifikatu egiten dira aerogel eta xerogel, zeintzuek mintzak eratzen bait dituzte, bilakatuz. Koloide hauen kimika kontrolatuz poroen tamaina eta mintzaren egitura kontrola ditzakegu. Mintz hauek katalisian, fotokatalisian, ultrairagazketan, alderantzizko osmosian eta mikrorreakziotan erabil daitezke. Uste dugunez beste hamar urtez arituko gara oraindik lan-alor honetan.
E.– Elkarrizketa honi amaiera emateko, galdera orokor bat egin nahi dizut. Zein da uren egoera EEBBtan?
M. Anderson– Une honetan EEBBtan uraren kalitateari buruz daukagun arazo larrienetako bat, lurrazpiko uren poluzioa da. Hondakinen botatzeaz ez gara orain arte kezkatu eta egun arazoaren neurriaz ohartzen ari gara. Lurrazpiko tangetan gertatutako isuriak, hondakin toxikoen botatze eta zabortegi inkontrolatuak, gure ur-erreserben kalitatea arriskutan jartzen ari dira. Arazo hauek konpodu beharra dago eta horretarako, urak garbitzeko alegia, teknologia aurreratu eta sofistikatuak erabili beharko dira. Mintz zeramiko aurreratuen bidezko fotokatalisia horretarako teknika egokia izan daiteke etorkizunean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-423167af4466 | http://zientzia.net/artikuluak/kreazionismoa-ez-da-zientzia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kreazionismoa ez da zientzia - Zientzia.eus | Kreazionismoa ez da zientzia - Zientzia.eus
Darwin-ek eboluzioaren teoria plazaratu zuen une beretik, Iparrameriketako erlijio-fundamentalistak eboluzionismoaren kontrako gatazkan ari dira.
Darwin-ek eboluzioaren teoria plazaratu zuen une beretik, Iparrameriketako erlijio-fundamentalistak eboluzionismoaren kontrako gatazkan ari dira. Kreazionismoa ez da zientzia - Zientzia.eus Kreazionismoa ez da zientzia
Eboluzioa
Darwin-ek eboluzioaren teoria plazaratu zuen une beretik, Iparrameriketako erlijio-fundamentalistak eboluzionismoaren kontrako gatazkan ari dira; deabruaren lana eta materialismo komunistaren troiako zaldia dela kontsideratzen bait dute. Beraien arabera, Bibliak esandakoa ere (edo beraiek interpretatutakoa) irakatsi behar da eskoletan.
Bibliaren esanei jarraituz, munduak lau mila urte baino ez lituzke izango eta animalia guztiak eta landare guztiak Jainkoak sortutakoak eta Noek uholdetik salbatutakoak izango lirateke. Kreazionisten jarrera hau nahikoa aurrerakoia da mendearen hasieran kreazionismoaren irakaskuntza soila defendatzen zutela kontutan hartzen ez badugu.
1981.ean Iparrameriketako kongresuak Balance Treatament Act delakoa aprobatu zuenean, kreazionistek gudua irabazita zutela zirudien. Lege horren arabera, bi ikuspuntuak orekatsuki irakatsi behar ziren eskoletan. Baina lege hori errekurritua izan zen Goi-Gortean eta tribunal honek baliorik gabe utzi du. Goi-Gortearen arabera kreazionismoa sinismen erlijiosoa da eta eboluzionismoa zientzia. EEBBtako konstituzioaren arabera legeak sinismen erlijioso jakin bat bultzatzerik ez duenez, legea antikonstituzionala da.
Erabaki honi esker 1927.ean gertatutakoa ez errepikatzea lortuko da. Orduan, Tennesse-ko estatuak Scopes izeneko natur zientzien irakaslea auzitara eraman zuen eboluzionismoa irakasteagatik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7644623665e0 | http://zientzia.net/artikuluak/izarren-eraketa-zuzenean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izarren eraketa zuzenean - Zientzia.eus | Izarren eraketa zuzenean - Zientzia.eus
Egin duten teleskopio hau bere modukoen artean handiena izan da aurki Hawaiinn martxan jarriko da. Teleskopio honek espazioaren eskualde milimetrikoa aztertuko du.
Egin duten teleskopio hau bere modukoen artean handiena izan da aurki Hawaiinn martxan jarriko da. Teleskopio honek espazioaren eskualde milimetrikoa aztertuko du. Izarren eraketa zuzenean - Zientzia.eus Izarren eraketa zuzenean
Astronomia
Irudian ikus daitekeen teleskopio hau bere modukoen artean handiena izango da eta aurki Hawaiinn matxan jarriko da. Teleskopio honek espazioaren eskualde milimetrikoa aztertuko du.
Mauna Kea izeneko 4200 m altuerako tontor bolkanikoan egongo da kokatua eta bertan eguratsaren ur-lurrinak ez ditu behaketak eragotziko.
15 m-ko diametroa du eta 300 GHz baino frekuentzia handiagoak aztertuko ditu. Bere antena 276 panelez osatuta dago eta milimetroaren hiru milioirena baino zehaztasun handiagoa du. Espektroaren alderdi hau ia esploratu gabea da eta irratiastronomia eta infragorrizko astronomiaren artean kokatzen da.
Uhin milimetrikoen eskualdean egindako sarrera honek, astronomoek espazioko gas-hodei trinkoen azterketa egitea erraztuko du. Eskualde hauek izpi ikuskorrekiko opakoak dira, baina uhin milimetrikoen tartean dauden izpiekiko erabat gardenak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7a47d3a61a43 | http://zientzia.net/artikuluak/algak-hezurrak-osatzeko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Algak hezurrak osatzeko - Zientzia.eus | Algak hezurrak osatzeko - Zientzia.eus
Alga unizelularren hezurdurez osatutako hezur artifizialak inplantatzea proposatzen dute Rolf Ewers eta Christian Kasperk kirurgilari alemanek.
Alga unizelularren hezurdurez osatutako hezur artifizialak inplantatzea proposatzen dute Rolf Ewers eta Christian Kasperk kirurgilari alemanek. Algak hezurrak osatzeko - Zientzia.eus Algak hezurrak osatzeko
Medikuntza
Alga unizelularren hezurdurez osatutako hezur artifizialak inplantatzea proposatzen duen Rolf Ewers eta Christian Kasperk kirurgilari alemanek. Protesiak egiteko orain arte erabili den material zeramikoa kaltzio fosfatoa izan da.
Material hau hezurrekin konpatiblea izanik ere, haiek baino 200 aldiz porositate txikiagoa du eta arazoak sortzen dira hezur/protesi interfasean. Alga unizelularrez egindakoa protesiak arazo hori gainditzen dute porositate antzekoa dutelako, eta horrela ehun oseoak eta odol-basoak hobeto integratzen dira hezur artifizialean. Lotura hobea eta iraunkorragoa da.
Hezur artifizialak kaltzio karbonatoz osatuta daude eta tratamendu berezia izan behar dute, erabili baino lehen. Tratamendu honen bidez protesiak konpatibleak izatea lortzen da. Gizakiekin egingo diren lehenengo saioak urte bukaera baino lehenago burutuko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1721eb087901 | http://zientzia.net/artikuluak/elementurik-astunena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Elementurik astunena - Zientzia.eus | Elementurik astunena - Zientzia.eus
Sobietar zientzilariz osatutako talde batek, elementu kimikorik astunena isolatu duela aldarrikatu du.
Sobietar zientzilariz osatutako talde batek, elementu kimikorik astunena isolatu duela aldarrikatu du. Elementurik astunena - Zientzia.eus Elementurik astunena
Kimika
Sobietar zientzilariz osatutako talde batek, elementu kimikorik astunena isolatu duela aldarrikatu du. Elementu berri honen zenbaki atomikoa 110 da.
Juri Oganesian-ek zuzendutako taldeak bi saio eraman ditu aurrera. Batean, argona-40, 18 protoi dituena, 92 protoi dituen uranio-236z bonbardatu dute. Bestean, 20 protoi dituen kaltzio-40a 90 protoi dituen torioz bonbardatu dute. Sobietar zientzilarien ustetan fisioaren ondoren lortutakoa, 110 protoi dituen elementua da. Honek 9 milisegundoko batezbesteko bizia omen du.
Aldarrikapen hau ez da guztiz onartua izan eremu berean lanean ari diren zientzilari guztien artean. Askoren eritziz sobietarren saioetatik ez dago elementu berri bat sintetizatu dela esateko nahikoa datu.
Elementu astun berrien sortzearen atzean dagoen interesa zera da: 114 protoitik gorako elementuak nahikoa egonkor direla uste izatea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-633a186cd26a | http://zientzia.net/artikuluak/aluminiozko-pila-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Aluminiozko pila berria - Zientzia.eus | Aluminiozko pila berria - Zientzia.eus
Aluminioz egindako pila berri bat hasiko dira aurki komertzializatzen EEBBtan.
Aluminioz egindako pila berri bat hasiko dira aurki komertzializatzen EEBBtan. Aluminiozko pila berria - Zientzia.eus Aluminiozko pila berria
Energia
Aluminioz egindako pila berri bat hasiko dira aurki komertzializatzen EEBBtan. Pila aluminiozko anodo batez eta gatz-disoluzio batean murgildutako aire-katodo batez osatuta dago. Aluminio/oxigeno erreakzioak pila alkalino arruntak baino hiru aldiz energia gehiago sortzen du.
Hauetako hamar bateria erabiltzen dituen hiru gurpileko automobil elektrikoa martxan jarri da, pila hauen iraupena oso luzea da, bi tabako-paketetxoen tamaina duen pila batek 24 orduko iraupena du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-48b9372ae7e3 | http://zientzia.net/artikuluak/malawi-lakuaren-sekretuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Malawi lakuaren sekretuak - Zientzia.eus | Malawi lakuaren sekretuak - Zientzia.eus
Negu honetan Malawi lakuan murgilduko dira zientzilariak. Urrunetik gidatutako miniurpekuntzi baten bidez ikerlariek laku honen ekosistema delikatua aztertu ahal izango dute.
Negu honetan Malawi lakuan murgilduko dira zientzilariak. Urrunetik gidatutako miniurpekuntzi baten bidez ikerlariek laku honen ekosistema delikatua aztertu ahal izango dute. Malawi lakuaren sekretuak - Zientzia.eus Malawi lakuaren sekretuak
Ekologia
Negu honetan lehenengo aldiz, Afrikako ekialdean dagoen Malawi lakuan murgilduko dira zientzilariak. Urrunetik gidatutako miniurpekuntzi baten bidez ikerlariek laku honen ekosistema delikatua aztertu ahal izango dute.
Miniurpekuntzi hau Iparrameriketako laku handietan erabilia izan da jadanik. Baina bada desberdintasun esanguratsu bat Ameriketako Laku Handien eta Malawi lakuaren artean. Haiek oso gazteak (12000 urte) eta biologikoki nahikoa antzuak diren bitartean, hau oso zaharra da (20 milioi urte) eta biziaren joritasuna bete-betean darakusa.
Uste denez Malawi lakuan ur gezetako 300-400 arrain-mota desberdin dago. Gainera, arrain hauek bereziak dira eta ez dira munduko beste lakuetan aurkitzen. Batzuk bertako biztanleen proteina-iturri garrantzitsu dira; beste batzuek salneurri handiak dituzte akuario-arrain moduan.
Azterketa hauen bidez lakuan gertatzen diren elkarrekintza biologiko konplexuak ezagutu, edo argitu bederen, nahi dira. Honekin bestalde, antzeko beste laku batzuetan gertatu diren hondamendi ekologikoei ekidin nahi zaie. Antzeko jatorri eta egitura duen Victoria lakura arrain arrotzak sartu ziren arrantza ugaritu nahiean. Arrain hauek, Niloko perkak eta klupeidoek alegia, bertako arrainak, ia erabat baztertu dituzte. Gainera ingurutako biztanleei ez zaie arrain berri horien zaporea gustatzen.
Espero dezagun ikerketa hauek Malawi lakuan gordetzen den ondarea alferrik ez galtzeko balio izatea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f80732b52c46 | http://zientzia.net/artikuluak/skia-eta-ekologia-ez-omen-datoz-bat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Skia eta ekologia ez omen datoz bat - Zientzia.eus | Skia eta ekologia ez omen datoz bat - Zientzia.eus
Pasa den uda honetan lagun asko hil da Alpe Mendietan euriteen ondorioz gertatutako luizien kausaz. Luizi hauek, skiatzeko pistak zabaltzeko egiten diren zuhaitzak botatzeagatik gertatzen omen dira.
Pasa den uda honetan lagun asko hil da Alpe Mendietan euriteen ondorioz gertatutako luizien kausaz. Luizi hauek, skiatzeko pistak zabaltzeko egiten diren zuhaitzak botatzeagatik gertatzen omen dira. Skia eta ekologia ez omen datoz bat - Zientzia.eus Skia eta ekologia ez omen datoz bat
Ingurumena
Pasa den uda honetan lagun asko hil da Alpe Mendietan euriteen ondorioz gertatutako luizien kausaz. Aldatzetan behera jauzitako oldeek, mendiaren edertasunaz gozatzen zebilen hamaika bizitza eraman du berekin. Ustekabeko luizi hauek, skiatzeko pistak zabaltzeko egiten diren zuhaitzak botatzeagatik gertatzen omen dira. Aldatz handitan dauden arbolek, beste zenbait funtzioren artean, lurrari eusten diote. Arbolak falta direnean, lurrak heldulekurik ez du eta orduan euriteen ondorioz bigundu eta maldan behera joan daiteke. Zuhaitzak botata, gaineko lur-geruza babesik gabe galditzen da alegia.
Alpe Mendietako basoak bi gaitzek jota daude. Alde batetik, skia oso kirol herrikoi bihurtuta gero eta pista gehiago behar izan da kontsumitzaileen eskaerari erantzun ahal izateko. Horren ondorioz ehundaka kilometro karratu baso bota izan da azkeneko hamar urteetan. Zenbait datu, adierazgarri dira. Austrian 5800 km trenbide dagoen bitartean, 6000 km ski-pista dago.
Bestetik, zuhaitzak poluzioak jota daude. 1986.ean egindako azterketa batek aditzera eman duenez, 60 urte baino zaharrago diren zuhaitzen bi heren poluzioak kaltetuta zeuden ia osorik. Baso-zientzilariek esaten dutenez, kaltetutako zuhaitz hauek ordezkatzea oso zaila gertatzen da ingurugiroaren laztasuna dela kausa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e84869c00407 | http://zientzia.net/artikuluak/metala-zer-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Metala zer da? - Zientzia.eus | Metala zer da? - Zientzia.eus
Elektrizitatea eta beroa erraz garraiatzen dituen materiala da metala.
Elektrizitatea eta beroa erraz garraiatzen dituen materiala da metala. Metala zer da? - Zientzia.eus Metala zer da?
Kimika
Galdera hau ergeltzat jo dezake irakurle batek baino gehiagok; kimikazko edozein testu-liburutan erantzuna aurki daiteke eta. Elektrizitatea eta beroa erraz garraiatzen dituen materiala da metala.
Ba metalaren definizioa zein den ez dago horren garbi. Ezaguna da elementu guztiak nahikoa hozten direnean metalek bezala jokatzen dutela. Bestalde, eroaleak isolatzaile bilakatzen dira presio– eta tenperatur baldintza egokiak jarriz gero. Gainera azken urteotan korronte elektrikoa eroan dezaketen konposatu organikoak sintetizatu izan dira; poliazetileno plastikoa adibidez.
Zilegi dirudike beraz, egoera metalikoaren definizio egokiagoa emateak. Horixe egin berri dute John Emsley eta Peter Edwards kimikariek New Scientist zientzi astekari britaniar ezagunean. Hauek metala definitzeko eroankortasuna gerta dadin behar den atomo-kopuru minimoa adieraziz egin daitekeela proposatzen dute. Zenbat zilar-atomo behar dira zilarra eroale izateko? 1500 nahikoa al dira? Ba ez; 1500 zilar-atomoetan elektrizitatea eroango duten elektroiak lokalizatuegi daude eta ezinezkoa zaie atomo desberdinen artean zirkulatzea. Zilarraren kasuan eroalpena gertatzeko 10000 atomo behar dira gutxienez, hots, metalaren egitura kristalinoa ikusi ahal izateko behar den atomo-kopururik txikiena.
Metodoa egokia dateke akaso! |
zientziaeus-3ed3c1be6af6 | http://zientzia.net/artikuluak/zuria-ala-gorria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zuria ala gorria? - Zientzia.eus | Zuria ala gorria? - Zientzia.eus
Azterketa-serie batek aditzera eman duenez, Sirio izar egonkorra da eta bere lagun den Sirio B nano zuria da.
Azterketa-serie batek aditzera eman duenez, Sirio izar egonkorra da eta bere lagun den Sirio B nano zuria da. Zuria ala gorria? - Zientzia.eus Zuria ala gorria?
Astronomia
Sirio, gure galaxiako izar zuririk distiratsuena da. Aintzinako astronomoek zergatik esaten zuten gorria zela? Astronomo amerikarrez osatutako talde batek erantzun bat proposatu berri du. Hipotesi bat hartu dute abiaburutzat: izar nano bat bapatean erraldoi bihur daitekeela eta berriro uzkurtu tarte labur batean.
Sirio izar egonkorra da eta bere lagun den Sirio B nano zuria da. Azterketa-serie batek aditzera eman duenez, Sirio B asko konprimatutako karbono(IV) oxidoz osatuta dago ia erabat. Honen gainean helioz osatutako geruza mehe bat eta hidrogenozko egurats bat daude.
Helio eta hidrogenoaren fusioak sortutako bero itzelak eguratsaren hedatzea ekarri zuen eta bere hasierako tamaina baino milaka aldiz handiago bilakatu zen. Nano zuria erraldoi gorri bihurtu zen. Tenperatura txikiagotu egin zenean, izarrak hasierako tamaina berreskuratu zuen. Teoria honen arabera erromatarrek zakurraren izar gorria izenez ezagutu zutena ez da gaur eguneko Sirio bere lagun nanoa baizik.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-618473efa27e | http://zientzia.net/artikuluak/katurik-lirainena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Katurik lirainena - Zientzia.eus | Katurik lirainena - Zientzia.eus
Gepardoa katurik lirainena dela esaten da, baina kopurua behera joan da azken urteotan.
Gepardoa katurik lirainena dela esaten da, baina kopurua behera joan da azken urteotan. Katurik lirainena - Zientzia.eus Katurik lirainena
Zoologia
Gepardoa katurik lirainena dela esateak ez dirudi astakeria handia. Tamalez bere edertasuna oroimen hutsa izan liteke urte gutxi barru. Afrikako basa animalia asko bezala, gerpardoen kopurua behera joan da azken urteotan.
Gertaera honen kausak guztiz ezagunak dira: bere habitataren murrizpena, gehiegizko nekazaritza, desforestazioa, demografiaren handitzea, furtibismoa eta argazki-safariek sortutako ondoezak.
Animalia honek ez du ume askorik egiten eta gainera kautibitatean umeak izatea oso harrigarria da. Guzti honen ondorioz, gepardoak 1970.ean 14000 izatetik egungo 3000ra pasa dira.
Gepardo-populazioen egonkortasuna ziurtatzeko esfortzu handiak egiten ari dira. Horien artean intseminazio artifiziala dago. Probatu berri den metodo batean ernaldutako gepardo-obuluak katu emetan kokatzen dira eta gero umeak zesarearen bidez ateratzen dira erditzerakoan. Honelako teknikak lagungarri izan daitezkeela espero da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a8197d365ccc | http://zientzia.net/artikuluak/abiadura-kaxa-automatiko-berria-automobiletan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abiadura-kaxa automatiko berria automobiletan - Zientzia.eus | Abiadura-kaxa automatiko berria automobiletan - Zientzia.eus
Ford eta Fiat automobil-etxeek automobilentzako transmisio berri bat aurkeztear daude; abiadura-aldaketa tradizional, eskuzkoa zein automatikoa, ordezka dezakeena.
Ford eta Fiat automobil-etxeek automobilentzako transmisio berri bat aurkeztear daude; abiadura-aldaketa tradizional, eskuzkoa zein automatikoa, ordezka dezakeena. Abiadura-kaxa automatiko berria automobiletan - Zientzia.eus Abiadura-kaxa automatiko berria automobiletan
Ingeniaritza
Ford eta Fiat automobil-etxe ezagunak automobilentzako transmisio berri bat aurkeztear daude; abiadura-aldaketa tradizionala, eskuzkoa zein automatikoa, ordezka dezakeena.
Transmisio berria, ziklomotore automatikoetan erabilitako sistema batean oinarritzen da. Bi diskoz osaturik dago. Batek bere diametroa indar zentrifugoaren arabera aldatzen du eta honela desbiderkatze-erlazio finala zerotik infinituraino aldatzen du praktikoki. Transmisioa altzairuzko xaflatxoz egindako uhal baten bidez egiten da. Uhal honek 1,6 l zilindradako eta 12,5 kg. m-ko momentua duen motoreetan erabiltzeko balio du gehienez.
Transmisio-sistema honen abantailarik nabariena sinpletasuna eta pieza kopuru txikiagoaren beharra da. Gainera, transmisio honen kontsumoa eskuzkoarenaren parekoa da. Gidatzea leunagoa da. Hala ere, automobilak dituen prestazioak pixka bat moteltzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-de7d07d22d99 | http://zientzia.net/artikuluak/martitzeko-kronika/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Martitzeko kronika - Zientzia.eus | Martitzeko kronika - Zientzia.eus
Viking Orbiter 1 sateliteak igorritako irudiak aztertu dituzte eta Marinaris haranean ikus daitezkeen orban beltzak tximinia bolkanikoak direla esan dute.
Viking Orbiter 1 sateliteak igorritako irudiak aztertu dituzte eta Marinaris haranean ikus daitezkeen orban beltzak tximinia bolkanikoak direla esan dute. Martitzeko kronika - Zientzia.eus Martitzeko kronika
Astronomia
Martitzen kratere gazteak aurkitu dira. Horrexegatik Martitzeko aktibitate bolkanikoa uste baino berriagoa dela pentsa liteke. EEBBtako Houston-eko unibertsitatean Viking Orbiter 1 sateliteak igorritako irudiak aztertu dituzte eta Marinaris haranean ikus daitezkeen orban beltzak tximinia bolkanikoak direla esan dute.
Tximinia hauen formak eta egitura tektonikoei lotuta egoteak, bulkanismo-mota berezi baten aurrean (Piroklastikoa) gaudela adierazi nahi dute. Bulkanismo-mota hau orain arte Lurra eta Ilargiarena bakarrik izan da. Gainera, tximinien morfologiak eta haizeak oraindik barreiatu ez dituen hauts-pilek, kratereak gazteak direla ematen dute aditzera. Zaharrenak milioi urte gutxi batzuk besterik ez ditu.
Ideia hau konfirmatzen bada, Martitz orain arte uste baino denboraldi luzeagoan izan da aktiboa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4ab21d5c89a7 | http://zientzia.net/artikuluak/segurtasun-handiagoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Segurtasun handiagoa - Zientzia.eus | Segurtasun handiagoa - Zientzia.eus
Ikatza ateratzeko teknika berri bat jarri dute martxan Frantzian Darcy-ko meategietan.
Ikatza ateratzeko teknika berri bat jarri dute martxan Frantzian Darcy-ko meategietan. Segurtasun handiagoa - Zientzia.eus Segurtasun handiagoa
Industria
Meatzaritza lanbide arriskutsua dela gauza jakina da. Arriskua txikiagotzen duen orori ongietorria egiten diote meatzariek. Ikatza ateratzeko teknika berri bat jarri dute martxan Frantzian Darcy-ko meategietan.
Teknika tradizionalean ikatza erauzten den bitartean galeriari eutsi egin behar izaten zaio luizirik gerta ez dadin. Honek, alde batetik eskulan handia eta bestetik mantenimentu zorrotza eskatzen du. Arriskua handia da eta lanaren zati bat bakarrik, kargatzea, dago mekanizaturik. Teknika berriak arrabotatzeko platera erabiltzen du.
Ikatza bi altuera desberdinetan erasoa izaten da. Arrabotatzeko bi makina daude. Batak behekaldetik egiten du lan eta besteak goikaldetik. Ikatza behe partean ikus daitekeen uhal garraiatzailera erortzen da eta uhalak eramaten du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c8de732b43a6 | http://zientzia.net/artikuluak/automobil-eguzkizalea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Automobil eguzkizalea - Zientzia.eus | Automobil eguzkizalea - Zientzia.eus
Ford etxeak furgoneta berezi bat egin du: sapaian 1,2 m^
Ford etxeak furgoneta berezi bat egin du: sapaian 1,2 m^ Automobil eguzkizalea - Zientzia.eus Automobil eguzkizalea
Energia berriztagarriak
Irudietan duzuen furgoneta, berezia da. Ford etxeak egin du eta sapaian 1,2 m2-ko eguzki-panelak dauzka. Panel hauek eguzki-galdatan 130 Watt eta itzalean 80 Watt ekoizteko gai dira.
Eguzki-panel hauek sortutako energia bi bateria handitan eta furgonetaren baterian gordetzen da. Bateria hauek batera 280 Ampere/ordu gorde ditzakete ilunpetan erabili ahal izateko.
Alternadore batek korronte zuzena alterno bihurtzen du eta honela furgonetak etxetako tresna elektriko arruntak horni ditzake. Esaterako, rock-talde bat bide-ertzean geldi daiteke eta hozkailuan txanpaina hozten ari den bitartean kontzertu inprobisatu bat jo dezake.
Furgoneta hau hala ere, saiakuntz aldian da oraindik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3afc04ae7d4e | http://zientzia.net/artikuluak/ura-likido-berezi-baten-bitxikeriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ura: likido berezi baten bitxikeriak - Zientzia.eus | Ura: likido berezi baten bitxikeriak - Zientzia.eus
Uraren ezaugarri bitxi eta bereziek ez dute kimikaren zenbait lege betetzen, baina horri esker, biziaren garapenerako beharrezko dugun zenbait baldintza betetzen da. Uraren portaera bitxi eta gaitasun harrigarriak ikusiko ditugu.
Uraren ezaugarri bitxi eta bereziek ez dute kimikaren zenbait lege betetzen, baina horri esker, biziaren garapenerako beharrezko dugun zenbait baldintza betetzen da. Uraren portaera bitxi eta gaitasun harrigarriak ikusiko ditugu. Ura: likido berezi baten bitxikeriak - Zientzia.eus Ura: likido berezi baten bitxikeriak
1987/10/01 Barrenetxea, Tere - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Kimika
Uraren ezaugarri bitxi eta bereziek ez dute kimikaren zenbait lege betetzen, baina horri esker, biziaren garapenerako beharrezko dugun zenbait baldintza betetzen du. Uraren portaera bitxi eta gaitasun harrigarriak ikusiko ditugu eta bere egituraren arabera uretan espero zitekeenetik noraino urruntzen den aztertuko dugu. Zaila da uretan normaltzat jo daitekeen ezaugarririk topatzea.
Legerik betetzen ez duen molekula
X. Barandiaran
Oxigeno-atomo bat hidrogenozko birekin uztartua da ura: H 2 O; horixe besterik ez. Formula guztiz sinplea eta ezaguna; dudarik gabe, ikasi dugun lehena. Hain molekula sinplea izanik, badirudi horretaz ezer ezagutu nahi bada nahikoa litzatekeela kimikari buruzko edozein oinarrrizko testuliburu hartu eta bertatik ondorioak ateratzea. Bere egiturak ez du bestelako berezitasunik iradokitzen.
Uraz beti esan den lehen gauza, hauxe da: egoera puruan, ez kolorerik, ez usainik, ez zaporerik duen likidoa dela. Baina hortik aurrerako propietateak guztiz bereziak dira eta berezitasun horri esker dago bizia gure planetan.
Celsius-ek termometroa asmatu zuenean, bi propietate hauek hartu zituen oinarritzat: uraren irakite-tenperatura eta izozte-tenperatura. Lehenengoa 100°C-rekin bat etor erazi zuen eta bigarrena 0°Crekin. Tartea ehun zati berdinetan banatu zuen, bakoitzak gradu bat azalduz. Honela sortu zen tenperatura neurtzeko lehen tresna. Celsius-ek ez zekien ordea, bi propietate hauek urarengan ez direla arruntak magnitudeari gagozkiolarik. Zientzilariek badakite likido baten irakite-puntuak molekularen tamainarekin zerikusia duela. Hau da, molekulak, zenbat eta txikiagoak izan orduan eta irakite-puntu baxuagoa dute.
Horren arabera urak, bere tamainako beste molekula batzuekin alderatuz gero, legokiokeena baino askoz ere irakite-tenperatura altuagoa du.
1. Taula. Oxigenoaren hidruroak ez dio bere taldeko hidruroek jarraitzen dioten legeari jaramonik egiten.
Beste alderdi batetik ere azter daiteke puntu hau, eta ondorioa antzekoa izango da. Ezaguna da taula periodikoko talde bereko elementuetatik eratorritako konposatuen propietateak edonolakoak ez direla; taulan duten lekuaren arabera aurresan daitezkeela baizik.
Oxigenoa, sufre, selenio, teluro eta polonioaren talde berekoa da eta urak, —oxigenoaren hidruroak—, talde honetako elementuen hidruroen formula bera du: H 2 S, H 2 Se, H 2 Te, H 2 Po. Konposatu guzti hauen irakite-tenperatura ezaguna da eta erregularki handituz doa suferaren hidrurotik polonioareneraino; azken hau pisuagoa bait da.
Urak aldiz ez dio erregulartasun horri jaramonik egin eta dagokion irakite-tenperatura baino dexentez altuagoa du. Horri esker, ura likidoa da guretzat arruntak diren tenperaturatan eta ez gasa, familia horretako gainerako hidruroak bezala.
Izozte-tenperaturarekin ere antzeko zerbait gertatzen da: taldeko beste elementuen hidruroenarekin alderatuz altuago da; -100°Ctik gertu ibili beharko lukeena, 0°Ckoa da.
Ikus 1. taula
Sistema periodikoaren legeen kontrako uraren bihurrikeria dela eta, urak lurrean agertzen dituen egoera likido eta solidoa ez-normala k dira, zeren eta legeei jarraituz gero, gas-egoeran egon behar bait luke.
Uraren beste ez-normaltasun bat aipatuko dugu ondoren: izotza ura baino arinagoa da. Horregatik geratzen dira iceberg-en tontorrak urtetatik kanpo. Puntu honi buruzko esperientzia fisikoa guztiz kontrakoa da, zeren eta gainerako substantzia guztiak pisuagoak bait dira egoera solidoan (dentsitate handiagoa dute) egoera likidoan baino.
Horregatik, urtutako metal batera metalaren puska solido bat botaz gero, ez du sekula flotatuko; hondoratu egingo da.
Uraren dentsitateak tenperaturarekin dituen aldaketak ere izugarri bitxiak dira. Substantzia guztiak beroarekin dilatatu egiten dira eta hotzarekin uzkurtu. Baina ura ez da horrekin bakarrik konformatzen eta 4°Ctan du bere dentsitate maximoa. Tenperatura honen azpitik hozten jarraituz gero, espero zitekeenaren kontra bere bolumena handituz doa izoztz bihurtu arte. Horregatik lehertzen zaizkigu botilak hozkailuan ahaztuta uzten ditugunean.
Beirazko botilak portaera normala du eta beraz hoztuz doan neurrian uzkurtuz doa, baina urak beti kontrakoa egin behar eta izoztean bere bolumena handiagotu egiten du. Eta azkar ez bagabiltza, ondorioa ezaguna da: beira-puskak hozkailuan eta botila berri bat freskatzen jarri beharra.
Urak bere itsasorako bidean mendetan zehar landu du lurrazal osoan.
I.X.I.
Dentsitate maximo honen beste ondorio ekologiko eta askoz ere garrantzitsuagoa, erreka, itsaso eta lakuak azaletik hondorantz izoztea da. Honela, azaleko izotz-geruzak isolatzaile gisa jokatzen du eta ur izoztuen azpian biziak iraun dezake.
Euriaren ondoren, haitz-tarte txikietan geratutako ura izozten denean, izotzaren bolumen-handiagotze horrek sortutako izugarrizko presioaren ondorioz, haitza puskatzea gerta daiteke edo behintzat pitzadurak sortzea.
Uraren beste ezaugarri garrantzitsu bat, duen bero-ahalmen handia da eta honek ere ondorio itzelak ditu ekologian; eguraldiaren erregulatzaile moduan adibidez.
Neguak bere lehen eguraldi hotzak bidaltzen dizkigunean urak izotz eta elur era hartzen du, gordea zuen bero-kantitate handia askatuz. Honela, neguko egun hotzak ez ditugu bapatean sentitzen; giro-tenperatura mantsoago hozten bait da.
Eta alderantziz, izotzak eta elurrak urtzean bero-kantitate handia hartzen dute ingurutik eta egun beroak polikiago sentitzen ditugu.
Beste alde batetik, itsas korronte beroak egotea ere (Gulf Stream bezalakoak) garrantzi handia du eguraldiaren erregulazioan. Korronte hau eguraldi tropikaleko lurretatik Artiko eta Antartikoko lurralde hotzetaraino heltzen da eta beroa askatuz doa bere bidaian. Arazo honetan gorabeheran dagoen bero-kantitatea benetan sinesgaitza da. Ikus ditzagun zifrak:
Urak bere itsasorako bidean mendetan zehar landu du lurrazal osoan.
I. Elosegi
Gulf Stream-ek orduko airera askatzen duen energi kantitatea 200 bilioi ikatz-tonaren erreketatik sortutakoa adinakoa da. Tona-kantitate hori urteko ikatz-ekoizpenaren 2/3 da gutxi gorabehera. Beste era batera esanik, uraren bero-ahalmen altuak posibilitatzen du ozeanoek eguzkitiko energia absorbatu eta energi biltegi erraldoi bihurtzea. Esan dugunez, ur-masa erraldoi hauek poliki-poliki lurralde hotzetarantz higitzen dira energia bero moduan askatuz eta ondorioz eguraldia epelduz, tenperatur aldaketa gogorrak gerta ez daitezen.
Egia da naturan egunero gertatzen diren mila gauzatara ohitu egin garela eta ohituraren ohituraz horien aurrean harritzeko gaitasuna eta beren arrazoia bilatzeko jakinmina galdu egin dugula. Pentsatu ahal duzu sekula euria zergatik dagoen ia tanta biribilez osatua? Hau uraren propietate bitxi baten ondorio da.
Zenbait metal likidorena, merkurioarena adibidez, eta zenbait gatz funditurena ezik, uraren gainazal-tentsioa beste edozein substantziarena baino altuagoa da. Gainazal-tentsioak ura gainazal baten gainean ez zabaltzeko eta tanta moduan geratzeko eragiten duen indarraren neurria ematen du; olioan eta gasolinan gauza bera gertatzen da.
Uraren gainazal-tentsioa txikiagoa balitz, haizerik txikienarekin ere itsasoko urek kostaldeko lurrak busti egingo lituzkete. Era berean gure euritako eta gabardinek ezer gutxi egingo lukete urak gainazal-tentsio txikia izango balu; tarterik txikienean zehar pasatuko bait litzateke. Hala ere, tentsoaktibo izeneko produktuen apurrek erraz txikiagotzen dute uraren gainazal-tentsioa. Beste likidoek ez duten propietate hau dela eta, ura (izerdia) arbolatako tutu kapilar guztiz estuetan gora 80 m edo gehiagoz igo daiteke, goi-goian daude orriak elikatzeko.
Ur-molekularen eta sor ditzakeen eranskin molekularren irudiak. Uraren konstante dielektriko altuaren ondorio da bere disolbatzaile-gaitasuna. Ur-molekulak hidrogeno-zubi bidez elkar daitezke molekula askotako multzoak osatuz.
Eskuak garbitzeko xaboia erabiltzeak ere, badu bere arrazoia; xaboia tentsoaktiboa da, eta erabiliko ez bagenu, uraren gainazal-tentsio altua dela eta ura ez litzateke zirrikitu guztietara helduko, hau da, ez lizkiguke eskuak ondo bustiko .
Ura biziaren prozesuetan
Aztertu ditugun propietate guzti hauen argitan, erraz esan dezakegu ura ez dela oso likido arrunta. Eta ziurta diezakegu gainera uraren propietateen artean normaltzat jo daitekeen bakar bat aurkitzea zaila izango dela. Portaera berezi honek garrantzi handia du zientziaren eta teknikaren atal askotan, baina orain hori alde batera utzi eta urak gure planetako biziak iraun dezan jokatzen duen papera aztertuko dugu.
Urak ia erreakzio biokimiko guztietan parte hartzen du. Ikus ditzagun giza gorputzak energia lortzeko dituen bideak. Guztiok dakigu, besteak beste karbono-hidratoez elikatzen garela eta hauek direla gorputzaren funtzio guztietarako behar den energiaren iturri. Karbono-hidratoek energia bihurtzeko gertatu behar duen erreakzioa, ondorengoa da: glukosaren erreketaren ondorioz, oxigenoa dela medio noski, ura eta karbono(IV) oxidoa sortzen dira.
Giza gorputzak eguneko behar duen ur-kantitatea 2,5 l da gutxi gorabehera. Ur hori jan eta edanaren bidez lortzen dugu, baina baita goian aipatu dugun erreakzio horren bidez ere. Azken bide honetatik pertsonako eta eguneko sortzen den ur-kantitatea 0,3 l-koa da. Era honetara pertsona eta animaliek kontsumitzen ditugun karbono-hidrato eta ura berriztatuko ez balira, laster agortuko lirateke. Oreka naturala landareen bidez lortzen da; erreakzio bera baina kontrako norantzan egiten bait dute eguzkitiko energiaren laguntzaz. Hau da, landareek ur eta karbono (IV) oxidotik abiatuz karbono-hidratoak sintetizatzen dituzte. Eragiketa sinple honetako erreinu begetalak 3 bilioi litro ur behar ditu egunero.
DNA molekula.
Aztertzen ari garen erreakzio honetarako pertsonako eta eguneko 185 l oxigeno behar dira. Airean oxigenoa %21 besterik ez denez, eta giza biriken efizientzia %14koa izanik, egunero 6300 l aire arnastu behar ditugu. Zifra hauek ez dute gure gaiarekin (urarekin) erlaziorik, baina komenigarri iruditu zaigu aipatzea, gure inguruneaz, eta bereziki, landareen lanaz dugun dependentziaz jabe gaitezen.
Urak biziaren prozesuetan duen inplikazioaren beste alderdi bat, bere disolbatzaile-gaitasunari loturik datorkigu. Bera da organismo bizidunetan zehar substantzien garraiorako bidea. Horretarako urak hautsi egin behar ditu egoera solidoan dagoen gorputzaren atomo edo molekulen arteko loturak, atomo edo molekula horien gorputzetik bereiztuz uraren baitan gera daitezen. Gaitasun hau dela eta, azukreak goza dezake kafesnea edo sukaldeko gatzak janaria gazitu.
Uraren disolbatzaile-gaitasunaren beste ondorio bat, oinarri biokimiko bezala jokatu ahal izatea da. Oraintxe ikusi dugu urak disolbatzaile bezala gorputzen egitura desegiteko duen gaitasuna eta orain kontraesana dirudien beste zerbait esaten ari gara; oinarri biokimikoa ren papera duela. Gezurra badirudi ere, hor ez dago kontraesanik; funtzio beraren alderdiak bait dira biak. Lehenengo alderdiari gagozkiolarik, urak azukrea edo gatza bezalako substantzia sinpleak mantentzen ditu disoluzioan, baina bigarrenean entzimak bezalako substantzia konplexuak egiturari eusten laguntzen dio.
Entzimak, gorputzaren funtzioak aurrera eramateko beharrezkoak diren erreakzio biokimikoak bideratu ahal izateko naturak sortu dituen substantziak dira. Entzimak proteinak dira, aminoazidoz osatutako molekula erraldoiak. Entzimek, perlazko idunekoek bezala forma (espazial) asko har dezakete. Entzimen kasuan disposizio espazial hori guztiz garrantzitsua da, bere funtzioa betetzeko disposizio espazial guztiz zehatza eta beste entzima guztiengandik desberdina izan behar duelako.
Animalia baten gibeleko zelula bat. Zientzilariek ez dute oraindik ondo ezagutzen urak zelulan zein paper betetzen duen.
Zientzilariek disposizio horiek posible egiten dituzten indarrak zeintzu diren ez dituzte oraindik ondo ezagutzen, baina segurua zera da: funtzio honetarako ura beharrezkoa dela. Edozein arrazoi dela eta entzima inguratzen duen ur-disoluzioaren konposizoa aldatzen bada, proteinak bere forma propioa galdu egiten du eta ondorioz, baita bere funtzioa betetzeko gaitasuna ere.
Urak oinarri biokimiko bezala jokatuz proteinaren egitura nola mantentzen duen ez dago garbi oraindik. Esan daiteekeena zera da: uraren eta proteinaren arteko loturak oso ahulak direla eta oso erraz perturbatzen direla.
Oinarri biokimikoa ren papera ez da entzimen arlora mugatzen. Gauza bera gertatzen da beste zenbait oinarrizko egitura biologikotan; DNAaren helize bikoitzean, adibidez.
Ikusi ditugun bi alderdi hauen argitan, hau da, ura disolbatzaile eta oinarri biokimiko bezala, urak biologian jokatzen duen papera estatikoa dela pentsa daiteke. Baina, noski, hori ez da horrela: urak, fluido biologiko bezala, bizitzeko beharrezkoak diren substantziak (elikagaiak, oxigenoa) behar diren tokietara garraiatzen ditu eta era berean, metabolismoak sortzen dituen hondakinak kanporatu egiten ditu.
Portaera hau ikusteko, zifra batzuk emango ditugu. Bihotz-taupada bakoitzean 70 ml odol ponpatzen dira. Minutuko 70 taupada egiten dituela kontutan hartuz, eragiketa sinpleak egin eta hauxe lortu dugu: eguneko 7000 l odolek zirkulatzen du gure gorputzean zehar. Beste zenbait organok ere, giltzurrunak adibidez, ur-kantitate handiak tratatu behar izaten ditu.
Gero eta larriagoa da ur-faltaren arazoa gure planetan.
Urak bizidunengan duen presentzia beraz garrantzitsua dela ikusi dugu, baina ez uste bizidun guztiok ur-proportzio bera dugunik. Biziaren forma guztiek eta indibiduo zehatz baten ehun guztiek ura dute, baina proportzio desberdinetan. Giza gorputzaren pisuaren %60 ura da eta marmokarenaren %99,5. Gure gorputzean berriz, garuna eta muskuluak dira ur-proportziorik altuena dutenak eta hezurrek txikiena. Ezaguna da zelula bakoitzak bere funtzionamendurako, ur-kantitate minimo bat beharrezkoa duela, baina ez da gauza handirik ezagutzen urak zelulan dituen propietateei buruz.
Bere egoera, distribuzio, funtzio eta betebeharrak eta bere irteera eta sarrerako kontrol-mekanismoak ezezagunak dira oraindik. Horregatik ez dakigu ondokoa bezalako arazoen arrazoia. Arazoa hauxe da; ehunak izozten direnean, duten uraren %20 ez da sekula izozten; ezta oso tenperatura baxutan ere. Badirudi zenbait ur-molekula babestu eta ezkutatuak geratzen dela eta ezin dutela izotzezko kristalean tokatuko litzaiekeen lekurik hartu. Ur izoztezin hau ez da bizidunengan bakarrik agertzen; mineralen poro mikroskopikoetan ere antzeko zerbait gertatzen da.
Eta bukatzeko ikus ditzagun uretako zenbait animalia eta landare bere baitan bizitzeko nola moldatzen diren.
Uraren dentsitatea airearenarekin konparatuz hain da altua, ze edozein gorputz uretan airetan baino 800 aldiz arinagoa bait da. Horren ondorioz, uretan bizi diren landare eta animaliek ez dute lurrean bizi direnek bezalako eskeleto konplexurik behar. Baina guztiak ez dira abantailak. Oxigenoak uretan duen disolgabarritasuna mugatua da eta beraz, ur-ingurunean bizi direnek arnasketarako zailtasunak dauzkate eta arnasketa-sistema konplexuak garatu behar izan dituzte.
Argi dago beraz uretan murgildurik bizitzeak badituela bere arazoak, baina ez dira txikiagoak ura oso eskas duten lurraldetan bizi direnenak. Ingurune horietan bizitzera egokitu diren bizidunek, ez dute horregatik urarekiko dependentzia txikiagoa. Alderantziz, pagatu behar izan duten prezioa oso garestia izan da; ura kontserbatzeko mekanismo guztiz konplexuak garatu behar izan bait dituzte.
Urazpiko bizidunek oxigenoa eskuratzeko mekanismo konplexuak garatu behar izan dituzte.
Gure planetan dagoen uraren parterik handiena ez da geza; gazia baizik, eta ur gezaren %0,003a besterik ez dugu erabiltzerik. Ur honen parterik handiena Poloetan dago eta beste ur gezazko iturri nagusia atmosferako ur-lurrina da. Urtero lurrintzen den ur-kantitatea 450.000 bilioi litrokoa dela kalkulatu da. Kantitate hau zenbaterainokoa denaz konturatzeko, pentsa ezazue ur hori gure planetan uniformeki zabalduko balitz 106 cm altuerako ur-geruza sortuko lukeela. Lurrin honen %75 euri moduan berriro ere zuzenean itzultzen da ozeanotara eta gainerakoaren parte bat ibaien bidez ere ozeanotara doa.
Atmosferako ur-kantitatea 12000 bilioi litro besterik ez da. Beraz, zatiketa sinple bat eginez atmosferako ura urtero 37 aldiz birziklatzen dela aurkituko dugu.
Esan beharrik ez dago, (baina hala ere esan egingo dugu) biztanleria eta biztanleko ur-kontsumoa handituz doazen neurrian, eta guretzat erabilgarri den planeta honetako ur-gezeren proportzioa txikia izanik, ur hornidura arazo zientifikoaz gain politikoa eta ekonomikoa ere badela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a4ad0b13921c | http://zientzia.net/artikuluak/landareak-ez-dira-soroetan-bakarrik-hazten/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareak ez dira soroetan bakarrik hazten - Zientzia.eus | Landareak ez dira soroetan bakarrik hazten - Zientzia.eus
Gaur egun, munduan zehar sakabanaturik dauden laborategi desberdinetako ikertzaileei esker, zelula eta ehun begetalen ugalketarako
Gaur egun, munduan zehar sakabanaturik dauden laborategi desberdinetako ikertzaileei esker, zelula eta ehun begetalen ugalketarako Landareak ez dira soroetan bakarrik hazten - Zientzia.eus Landareak ez dira soroetan bakarrik hazten
Nekazaritza
Orain dela 50 urte bere lehenengo urratsak eman zituen teknikak, zientzia-fikzioaren mundua utzi eta guztiz iraultzailea den nekazaritza-metodo bihurtu da. Gaur egun, munduan zehar sakabanaturik dauden laborategi desberdinetako ikertzaleei esker, zelula eta ehun begetalen ugalketarako in vitro hazkuntza, fase komertzialera iritsi da.
Landare batetik datozen zelulak oso ezaugarri desberdineko zepak eman ditzakete. Irudi honetan cantharatus roseus landarearen puska berean dute jatorria. Landaketa jarraien ondorioz zenbait zelula-mota desberdin isolatu dira eta hauen desberdintasuna kolorean dago. In vitro hazkuntzarako behar diren baldintzak dira gertakizun honen kausa.
Izan ere, dagoeneko zenbait laborategitan, teknika hau ohizko iharduera bihurtu da. Landare bakar batetik, elkarrekiko bikiak diren eta milaka alez osatutako uzta lortzen ari dira periodikoki: infiniturainoko ugalketa biologikoa ailegatu zaigu.
Beste batzuetan berriz, espezie begetal berriak edo bi espezie ezberdinen arteko hibrido egokiak sortu ahal izateko izugarrizko ahaleginak egiten ari dira.
Era berean, zenbait landare-mota kutsatzen zuen gaixotasun birikoak baztertzea eguneroko lana bilakatu da. Birus-kutsadurarik gabeko aleak mantentzen dituzten probeta-landareen bankuak prest daude nekazarientzat.
Aipatutakoak agian, probeta-landareen arloan ikusgarrienak gerta daitezkeen hiru lehenengo aplikazio zuzenak ditugu. Tartean arazo latzak agertu arren, in vitro hazkuntzak beste abantaila gehiago ere eskuratzen digula aztertzen saiatuko gara.
Gure aiton-amonengana artajorran ari zirenean hurbildu eta beren baratzeko patata- eta tomate-landareak erabiliz, bion fruituak batera emango zituen landarea sor genezakeela adierazi bagenie, beste ezer esan baino lehen aitzurra hartu eta ondoan lanean hasteko erantzungo ziguketeen. Beste ezer hura gainera, honakoa litzateke: eta herdoilik gabekoa izango da landarea; birusik gabeko landare sanoa, alegia.
Historio hau, edo honen antzekoa, gaur egun errealitate bihurtu digute bioteknologoek. Zenbait landare komertzialen in vitro hazkuntz metodoa, sistematikoki burutzen da dagoeneko.
Bioteknologiaren eremu konkretu honek (askotan probeta-ume kontzeptuaren analogiaz probeta-landarearen metodo deitzen zaio) normalean ondorengo abantaila eta hobekuntzak eskuratu edo eskuratuko dizkigu:
Landareen ugalketan klasikoki erabili izan diren teknikak geldoegiak direla eta, in vitro hazteko metodoan iraultza izugarria gertatzen ari da. Landare bakar baten ugalmen infinitua lortzeaz gain (honela produkzio-denbora eta kostua murriztu direlarik), landare bera kutsatzen zuten gaisotasun birikoak baztertzea lortu da; hots, metodo honen bidez, landareen osasun-kalitatea, hobetu egin da.
Landare-produkzioaren beste sail batean berriz (begetalen hobekuntza genetikoaren arloan hain zuzen) bai mutanteen eta bai hibrido somatikoen bidez egindako ikerketak direla medio, sekulako garrantzia hartu du sistema honek.
Horretaz gain, orain arte ezinezkoa zena ere errealitate bihurtu da: indibiduo haploideen hazkuntza lor daiteke. Hau da, zelula sexualetatik (anterak, mikrosporak eta abar) abiatuz, dotazio genetiko normalaren erdia duten landare osoak sor daitezke.
Beste maila batera pasatuz, zientzi alorrean erantzun morfogenetikoei buruz egiten diren ikerketak erraztu egiten dituela ere ezin dugu ahaztu.
Azkenik, eta nolabait hipotesi modura oraingoz, landare tropikaletatik isolatu den produktu asko (farmako, pestizidak eta aromatizatzaileak) behar bada maila industrialean ekoiztea lortuko da, landare-zelulak mikrobiologoek egiten duten modura hartzidura-ontzietan kultibatuz.
Historia apur bat
Hain deigarria iruditu dakigukeen ugalketa nola egin dezakegun aztertzen hasi baino lehenago, araka ditzagun bere oinarriak. Goazen teknika hau posible izan dadin bultzatu duten ideien historiari buruz (gaingiroki bada ere) zertxobait aipatzera.
Landare-zelulak hazteko ingurune solidoa zein likidoa erabil daiteke.
Gatozen horretarako, bibliografiak sorreraz aurkezten digun urtera. Mende honen hasieran, 1902. urtearen inguruan, Haberland ikerlariari landare-zelula guztiz totipotentea izan zitekeela bururatu zitzaion; hau da, zientzilari honek zelula somatikoa landare osoa birsortzeko gai zela zioen.
Arta zelulak isolatu eta kultibatzen saiatu bazen ere, ez zuen inolako arrakasta esperimentalik lortu. Porrotaren arrazoi nagusiak bi izan zitezkeen: bere lanetarako aukeratu zuen landare kotiledoibakarra egokia ez izatea batetik (artoa berez nahikoa desegokia bait da in vitro ugalketarako), eta hazkuntz erregulatzaile edo hazkuntz faktoreen erabilerarik eza bestetik, geroago frogatu zenez.
Bigarren urratsa, Hanning-ek eman omen zuen bi urte georago; kruzifero taldeko landare baten enbrioia isolatu eta in vitro haztea lortu zuenean, alegia.
Ikerketak aurrera zihoazen bitarte horretan, 1934. urtean, White tomate-sustraiak beste inolako organurik gabe jarraian kultibatzea posible zenaz ohartu zen. Ikerketa-lan haietan legami aterakinak erabili zituen zelulen elikagai-iturri bezala. Egindako saioetan B bitamina derrigorrezkoa zela erakutsi zuen.
1946. urterarte ordea, ez zen landare guztia birsortzea lortu: E. Bell-ek EE.BB.etan, Lupinus sp. landarearen zurtoin-erpinak kultibatuz, emaitza oneko erregenerazio osoa lortu zuen lehen aldiz.
Lan arrakastatsu honen aurretik, jadanik hamar bat urte lehenago, auxinek (azido indolazetikoaren eratorri kimikoak) landare-hazkuntzan eragin berezia zutela nabaritu zen, esperimentu desberdinen bitartez hazkuntz erregulatzaile bezala identifikatuak izan zirelarik.
Azken aurkikuntza honekin loturik eta E. Bell-en lanen aintzindari legez, Gautheret eta Nobecourt-ek azenarioa ikertzen ari ziren bitartean landare honetan eta hormona-talde honen jokaeraren ondorioz in vitro tumore baten itxurako baba sortzen zela ikusia zutela ere badakigu.
Geroago, probeta-landareen historian ahaztu ezinezko gertaera suertatu zen urtean (1952.ean hain zuzen), G. Morel eta C. Martin frantziarrek (landareen meristemo-ehun apikala birusen erasoen aurrean kaltegabeko zatia gertatzen zela egiaztatu nahiean ari zirelarik) landare erpinak bakarrik haziz, hiru birus-motaz kutsatutako dalietatik abiatuz gaitz horien arrastorik gabeko landare berriak kultibatzeko gai izan ziren. Sendaturiko dalia helduen ezaugarriak guztiz normal mantentzen zirela aipatu behar da.
Kultibaketa- eta birsorketa-prozesuaren eskema.
Kultiboaren hasiera, birusez garbia den organo aukeratuaren zatia (1) hormonadun ingurunea daukan hodira sartzean datza (2). Berorrek, hormona bakarra dauka (indol azetiko izeneko auxina gure adibidean) eta baba deituriko egitura sorteraziko du (3), zelulen ugalketa eragingo duelarik.
Bigarren pausoan (4), astindura geldien bidez, bakandu egiten dira zelulak, eta bahe batean zehar pasaraziz, zelula isolatuak banatu egiten dira.
Ondoren, bigarren hormona, bentziladenina (zitokinina), duen ingurunean ezartzen dira. Zelula bakoitza, ugaldu egiten da eta diferentziaz sustrai, zurtoin eta hostodun landare txikiaren forma hartu arte haziko da (6).
Guzti hau, zelularen totipotentziari esker gertatzen da, hots, zelula begetalak bere genomioaren potentzialitatea osotasunean adierazteko duten gaitasunari esker. 5.ak zelula-kultiboaren berrereinketa adierazten du.
Handik aurrera, eszeptizismoaren indarra ahuldu gabe, metodoa anitz landare-motari aplikatzen saiatu da makina bat ikerlari.
Nahi adina mota eta neurriko datu eta emaitzak ondorioztatu dira lan esperimental guzti horietatik.
Zertan datza ugalketa-modu hau?
Probeta-landareen sistemak, ugalketa-modu naturalean du bere oinarria: ugalketa begetatiboan hain zuzen.
Sexu-zelulen bidez ugaltzerakoan gertatzen denaren kontra, erreprodukzio era honetan, mitosiak bakarrik hartzen du parte. Ama zelula somatikoak, ondorengo gisa beren artean genetikoki guztiz berdinak diren kume zelulak sortzen ditu, aldi berean hauek gurasoarekiko ere genetikoki berdinak izaten direlarik.
Horiek horrela, edozein ugalketa begetatibotan gertatzen denaren antzera genetikoki berdinak diren indibiduoen hedapena onartzen du, ama landaretik klon homogenoak aterako direlarik.
Edonola ere, landare osoa birsortzeko prozesu mitotikoaz gain desberdinketa zelularra eta organogenesi egokia beharrezkoak dira. Lehenengoa erraz samar lortzen baldin bada ere, ondoko biek hamaika buruahuste ekarri dute.
Landareen ugalketa begetatibo konkretu honetan ari diren aditu gehienek, honela sailkatu ohi dituzte prozesuaren garapen-etapak.
Esate baterako, errizogenesia (sustrai-kimuaren birsorketa) auxina ipintzeak bakarrik eragin dezakeela edota saiodian hormona hau kantitate txikitan gehitu eta zitokinina-kontzentrazio altua edukitzearen ondorioz kimuaren morfogenesia induzitzen dela ezaguna da.
Beste hau esatea ere komeni da: gaur egun oraindik hormona begetalen eremua nahikoa ezezaguna gertatzen zaigula alegia. Izan ere, orain arteko lan eta erabilera guztiak enpirikoak izan bait dira. Autore batzuen eritzi kritikoaren arabera, talde kimiko hauen eta animali hormonen artean egin izan den analogia gehiegizkoa izan da, ikerketen planteamenduak proposatzeko orduan behintzat.
Baina ez dira hazkuntz faktoreak saiodiko kultibo-ingurunean jartzen diren substantzia bakarrak: Oro har, ura, gatz mineralak, azukreak, zenbait bitamina eta azido organiko, eta pH egokia mantentzeko disoluzioak ere gehitzea beharrezkoa da.
Hala eta guztiz ere kasu askotan lanak zein landare-motak espezifitate handirik eskatzen ez duenez, legami aterakinak erabiliz ordezkatzen dira hain garesti eta neketsu gertatzen diren inguruneak.
Landaretan azaltzen diren hazkuntz erregulatzaile nagusienak. 60. hamarkadan, hormonologi arloan izandako aurrerapen garrantzitsuak, in vitro ugalketaren garapenari lagundu diote.
Ondoren elikagai guztioi, mikrobiologi lanetan normalean erabiltzen den tratamendua jasan erazten zaie: agar-agar substantzia lingirdatsuaz nahastuko dira konsistentzia emateko.
Materiala prest edukitzeko, azkenik esterilizazio sakona egingo da. Derrigorrezko urrats hau arreta handiz betetzeaz gain, esperimentua arrakastsua izan dadin iharduera osoan zehar asepsia-neurri garrantzitsuak hartu beharko ditugu.
Honen arrazoia bistan da kultibo-inguruneen osagaien zerrendari begiratzen badiogu: izugarrizko mikroorganismo-piloa hazteko hain elikagai gozoez osotutako ingurunea aurkitzea zaila litzateke.
Hau dela eta, hazkuntz gela argiztatuak esterilizatu egingo dira eta ereinketarako kanpai klasikoa erabili beharrean fluxu laminarreko kanpai berezian ardura handiz aritu beharko dugu.
Mugarik gabeko ugalmena: superanizketa
1960. urtearen inguruan, meristemoen bidez sortutako landaretxoak, mikroadaxketan zatikatu zitezkeela eta behin eta berriz kultibo-ingurune berrian ezartzea posible zela ikusi zen. Prozesu guztia maiztasun egokiz burutzen bazen, milaka ale berri sor zitekeen aintzindari bakar batetik abiatuz.
Aukera berri honi esker, klon sanoak saioditan kontserbatzea lortu da, horrela, leku txikian berietate sanoez osatutako aleen bankua antola daitekeelarik.
Arazoak
Sistema honen aplikazioa fruitarboletan heda dadin, ikerketak aurrera doaz.
Gaur egun, metodoak eskaintzen duen azkartasuna dela eta, sistema hedatua dagoen herrietan (A.E.F., EE.BB., Japonia eta Frantzian) landare-teknikariek probeta-kultiboa erabili dute. Basagereziondoen klonik hoberen, intxaurrondo eta haritz-mota interesgarrien ugalketa-lanetan dihardute.
Ugalketa infinitua. Meristemo-kultiboen bidez sendatuak izan diren landareak bizkarroien aurka inmunizatu gabe gelditu direnez, komenigarria da izurrite kasuetan mota desberdinetako aleak, klon sanoak dituzten bankuetan mantentzea. Mikroadaxken metodoa jadanik normalean aplikatua izan da zenbait landareren ugalketan; orkideoen ugalketan esate baterako.
Zuhaitzei buruzko lanen aurrerapenak ordea, polikiago doaz. Landare egurtsua belarrezkoa baino konplexuagoa denez, aurretik lehenengoen garapenaren fisiologia eta biokimika hobeto ezagutzea nahi eta nahiezkoa dugu. Are gehiago: zuhaitz hauek basotan epe luzerako landatzen direnez, arriskutsuegia litzateke ugalketa bide hau in vitro teknikaz lortutakko material berriak modu tradizionalez lortutakoekin konparatuz dituen abantailak zehatz-mehatz ezagutzen ez ditugun bitartean erabiltzea.
Klon-kopuru eta -mota aberatsa haztea derrigorrezkoa da; basoetako espezieen kasuan batez ere, heterogeneitate genetikoa ziurtatzeko. Hala ez balitz, ale guztiak berdin-berdinak direnez ingurugiroaren aldaketaren bat azalduko balitz edo izurriterik balego, ale guztiek berdin erantzungo luketenez izugarrizko hondamena edukiko genuke.
Klonketaren erraztasun eta errentagarritasunak, ezaugarri genetikoen murriztapenarekin batera, nahi eta ezko katastrofe ekologikoa ekarriko liguke.
Mutageno kimiko eta fisikoen erabileraren ondorioz, hobekuntza genetikoaren arloan jadanik aditzera eman diren lorpenik ikusgarrienen arteko bat komentatuko dugu, gehiegi sakontzeko asmorik gabe. Minnesota-ko Unibertsitate bateko biologo-talde batek, arta hostoak erasotzen zituen onddo mikroskopiko baten toxinen aurkako erresistentzia duen arta barietate berria sortu eta garatu du. Onddo-toxina zelula-kultiboan gehituz eta ondoren enbrioi garaileen selekzioa eginez lortu zuten barietate berri hori.
Zalantzarik gabe, azaldutakoak sarrera gisako adibideak besterik ez ditugu. Aurrerantzean, beste bioteknologiei esker, (besteak beste, protoplastoen garapenari eta injinerutza genetikoak metodologia berri hau osatzeari esker) gure iharduera tradizionalak sekulako bultzada, iraultza agian, jasango duelakoan gaude.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7110b1e18484 | http://zientzia.net/artikuluak/barroasia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Barroasia - Zientzia.eus | Barroasia - Zientzia.eus
Erleen gaixotasun larri honen beldur euskal erlazainak. Erleei buruz ezer asko ez dakiena harriturik izango da, noski, erleek gaixotasunak badituztela entzutean.
Erleen gaixotasun larri honen beldur euskal erlazainak. Erleei buruz ezer asko ez dakiena harriturik izango da, noski, erleek gaixotasunak badituztela entzutean. Barroasia - Zientzia.eus Komunikabideetara heldu denean, berri hau zerbait arraro eta bitxi bezala eman dute airera. Erleei buruz ezer asko ez dakiena harriturik izango da, noski, erleek gaixotasunak badituztela entzutean.
Erregina.
I.X.I.
Noski, erleak ere jaio, bizi eta hil egiten dira eta hiltzearen arrazoia ez da armiarma edo txoriren batek jan duenarena bakarrik izaten. Ez dute gaixotasun gutxi izaten erleek, akaroek, amebek, bakterioek edo birusek sortuak. Erleek bezalaxe, beste intsektuek ere izango dituzte beren gaixotasunak, baina gure interes ekonomikoak ukitu arte (onerako edo txarrerako) ez dugu ahelgin handirik egingo zeintzuk diren jakiteko.
Barroasia gaixotasun berri bat da gure artean, orain heldu dena edo heltzear dagoena. Berria izateak beldurra sortzen du, ohituta ez gaudelako, eta aurrez ondo informatuak egotea gauza ona genuke, halako esaera hura egia gerta ez dadin: Ez dakiena itsua bezalakoa da.
Nondik datorkigu barroasia
Asiatik Europara, Frantziatik Catalunyara, Catalunyatik Espainiara eta Espainiatik Euskal Herrira. Hona egin duen bidea.
Barroasia sortzen duen akaroa ( Varroa jacobsoni Oud. ) Oudemanns-ek deskribatu zuen lehendabiziko aldiz 1904ean Java irlan bertako Apis cerana erlean aurkituta. Erle horrengan ez zen nonbait hain kaltegarria. Gero 1950.eko hamarkadan Errusian, Japonian eta Txinan gure espezieko Apis mellifica erle arrunta sartu zutenean honengana igaro zen eta horren bidez Europarako bidea hartu zuen.
Europan 1976an detektatu zen Rumania, Jugoslavia eta Alemania Federalean; 1980an Austrian; 1982an Italia eta Frantzian; 1983rako Frantziako Ekialde osoan hedatua zegoen eta laster Ipar-Catalunyaraino heldu zen. Hego-Catalunyara 1985eko abenduan sartu da, Gironara, eta 1986ko abuztuan foko garrantzizkoak agertzen dira Espainian: Toledo, Cuenca, Ciudad Real eta Albaceten; halaber, Valentziako Alacanten. Urrian Almeria, Jaen eta Granadan.
Hain denbora gutxian hain urrun dauden lekuetan agertzearen arrazoia, transhumantzian aurkitu behar da; alegia, gaixotasuna dagoen leku batean denboraldi batean erleak eduki, gaixotasuna harrapatu eta inolako kontrolik gabe beste leku batera eramatearekin sortu dela egoera hau.
Geroztik han eta hemen toki gehiagotan agertu dira erle kutsatuak eta beldurgarri den mapa hau ikus dezakegu gaur egun, nahiz eta Espainiako beste zenbait probintzia gehiago ere markatu beharra izan, ziur aski dagoeneko.
Arabaraino ailegatu da eta Nafarroako hegoaldean ere egotea normalena litzateke; Valentziako erlazainek erromero eta almendrondoetara urtero ekartzen bait dituzte hara.
Nola bizi zen barroa akaroa
Barroa akaro bat da, araknido bat; beraz, armiarmaren klasekoa. Zortzi hanka ditu eta 1.1 x 1.5 mm neurtzen du; marroi-gorriska da. Arrak emeak baino askoz txikiagoak dira eta zuri-horiskak dira.
Barroa erlauntz batera iristen denean, operkulatzeko bi egun falta zaizkion gelaska larbadun batera sartuko da eta operkulatzen dutenean barnean geratuko. Operkulatu eta 60 ordura errungo du bere lehendabiziko arrautza eta ondorengoak 30 orduz behin.
Lehen arrautzetik emea jaioko da, bigarrenetik arra eta ondorengoetatik emeak. Arra, behin kopulatu ondoren, hil egingo da.
Barroaren lau eme, erle-ninfa baten operkuloan.
I.X.I.
Larba edo ninfaren gainean jaio diren akarokume hauek haren hemolinfa edo odola xurgatuz biziko da. Erlamando-habiak nahiago dituzte langileenak baino; erlamandoa handiagoa izanik jan gehiago aurki bait dezakete. Erregina-habian ez da akarorik aurkitzen, infestazioa oso handia ez bada.
Barroa ez da gelaskatik irtengo erle umeak operkulua urratu eta irten arte. Orduan, akaroa irtengo da eta beste erle baten gainera edo operkulatzeko dagoen beste gelaska bateko larba baten gainera joango da.
Behin gelaskatik irten ondoren erle helduei ere erasotzen die, beren goputzean itsatsi eta odola xurgatuz. Akaroaren kolorea eta erlearena oso antzekoak dira eta erlearen sabelaldearen azpikaldean kokatzen denean, lakaina edo segmentuen arteko mintz biguna zulatuz, erabat mimetizatua geratzen da eta zail gertatzen da begiratu batean ikustea.
Infestazioa handia denean, erle helduak oso urduri jartzen dira, bere gorputzetik barroak kendu nahiean. Egoera horretan lana uzten dute eta erlauntzeko dinamika, lana eta antolamendua apurtu egiten dira.
Gaixotasunaren sintomak
Gaixotasun honek jotako erle bati ez zaio begiratu batean inolako gauza nabarmenik sumatzen, gaixotasuna sartu eta beste bi urtean, baina erlauntz barnean indartzen aritzen da eta konturatzen garenerako berandu izan daiteke.
Barroaren eme heldua; 4 hanka-pare dauzka.
Bi urte horiek igaro ondoren honako sintoma hauek ager daitezke:
Erlea, kolonia osoa, alegia, ahultzen hasten da eta laugarren urterako hil egingo da ziurrenik. Nondik datorkio ahultze hori?
Barroak erlearen hemolinfa edo odola xurgatzen du eta ahuldadea dakarkio horrek erlari. Euliak ahultzen hasten badira, kolonia osoa ere ahultzen hasten da. Gainera, akaroak egindako zaurietatik beste gaixotasunak sar dakizkioke, egoera txarragotuz.
Kutsapena aurrera doan heinean, larba bakoitzari akaro askok erasotzen dio eta ondorioz erle anormalak jaiotzen hasten dira: abdomena txikiagoa dutenak, hegogabeak edo atrofiatuak dituztenak, eta baita hankagabeak ere. Erle anormal hauek atakan agertzen hasten dira; beren lagun sanoek kanporatzen bait dituzte beste zaborrak balira bezala.
Beraz, batetik erleak ahulak daude eta berri gutxiago jaiotzen denez, galtzera dator erlea. Kontu izan behar da, gaixotasunak indar handia hartzen duenean erregina berari ere erasotzen diotela eta arrautzak egiten ere ez diotela bakean uzten.
Sintoma hauei begira egotea, ordea, beranduegi izan daiteke eta diagnostiko goiztiarra egitea da egokiena. Izan ere, erlauntz bateko %20 baino gehiago baldin kutsaturik badago, ez du inongo tratamendutan hasteak merezi eta hobea da sutan erretzea.
Diagnostiko on eta azkarra egiteko lau bide aipatuko ditugu:
Sartu 100-300 erle hondo zuriko ontzi batean eta ur irakina isuri gainera eta 5-10 minututan astindu; akaroak hondora doaz eta han ikus daitezke.
Alkoholetan sartu 100-300 erle bizi eta 2-3 minututan astindu ontzia. Sare fin batean iragazi, 2.5 mm-ko sarebegikoan, eta hondo zuriko ontzian behatu iragazkina.
Paper zuria baselinaz edo, koipeztatu eta erlauntz barnean oinarri edo hondoaren gainean ipini. Ondo itxi zulo eta zirrikitu guztiak eta akarizida batez keaztatu barnetik. Orduerdi bat inguru eduki itxita eta gero paper koipeztatu horri behatu, han barroarik agertzen den ikusteko.
Bi hilabetez edo, sare batez babesturiko plastikozko orri bat ezarri erlauntz barnean, hondoaren gainean. Neguparteko bi hilabete horietan abarasketatik eroritako zabor artean ikusi beharko litzateke akaroa, erlauntz horretan balego.
Gaixotasunaren kontrako tratamendua
Ez da gauza erraza barroaren kontrako borroka. Batetik, gelaska operkulatuetan babesten delako eta bestetik zenbait tratamenduren aurrean erlea bera galduko litzatekelako.
Erleak.
I.X.I.
Barroa sartu den inongo naziotatik desagertzerik ez da oraindaino lortu, eta urteroko tratamendu baten bidez, indarrik har ez dezan lortzen dute eta horrela, berarekin batera bizitzen ohitu.
Eskualde batean barroa agertu denean tratamendua eskualde hartako denek egitea komeni da. Bestela, batek kentzen duena besteak zabalduko bait du.
Folbex VA -ren bidez ematen den tratamendua da Espainiako estatuan ontzat emanda dagoen bakarra. Ciba-Geigy-koa da eta bere printzipio aktiboa bromopropilatoa da.
Taktic, Boehringer Etxekoa, erregistratua dago Espainian behi, txerri eta ahunztaren parasitosien kontra. Printzipio aktiboa amitraza du. Aspalditik erabiltzen da beste nazioetan barroasiaren kontra ere.
Petricin, Bayer Etxekoa, caumaphos printzipioduna, ondorengo beste biekin batera erabiltzen da Europako beste nazioetan.
Klartan, flubalinatoa du eta Sandoz Etxeak komertzializatua. Esperimentazioan dago oraindik.
Apitol, Ciba-Geigy Etxekoa.
Tratamendua ezti-sasoitik kanpo egin behar da; ahal dela umesabi edo umekaiorik ez den garaian. Akaroa gelaska operkulatuetan ugaltzen dela esan dugu gorago. Gela operkulatuan dagoela tratatzen badugu, guk sartutako produktuak ez dio kalterik egingo. Komeni da barroa guztiak gelaskaz kanpo egotea.
Badira erle-janari bidez akaroarengana iristeko modua egin nahi duten saiakera batzuk ere, alegia, akarizida jarabe batean nahasturik erleari eman eta doala honen odoleraino; Akaroak erleari odola xurgatzen dionean akarizida bereganatzen du akaroak, bertan behera hilez. Erlazainarentzat bide egokia litzateke hau, ke bidez erlea endredatu gabe eta keaztatzeak dituen nekerik gabe.
Nola zabaltzen da barroasia
Barroa erle batetik bestera igarotzeko, gaixorik dagoenarekin kontaktuan egon behar du onik dagoenak, edo bestela erle gaixoa egon den toki berean egotean kutsatu. Barroak ez du hegan egiten eta oinez bakarrik igarotzen da alde batetik bestera.
Berez, 3-5 km/urteko hedapena lor dezake barroasiak, erle gaixoek edo erlakumeek eramanda. Bestela esaten bada ere, erlauntz bateko erle asko galtzen da eta deskuidaturik beste batean sartzen; Beren gorputzean akarorik balute, beste erlauntz berrian ugalduko litzateke.
Baina arrazoia berezko zabalkunde hau bakarrik balitz, lasai egon gintezkeen urte askotan; oraindik Alemaniara iritsi gabe egongo bait zatekeen, agian. Gizakiak zabaldu du, ordea, erleak handik hona eraman eta ekarriz. Transhumantzia da, hitz batean, hedapen bizkor honen arrazoia.
Prebentzioa
Oraindik barroa ez dugun eskualdetan sar ez dadin, aitzineurri batzuk hartu behar dira. Hona hemen batzuk:
Ez da barroasia deklaratua dagoen inolako tokitatik erlerik, ez materialik, ez erle-produkturik ekarriko kontrol gogorrak ezarri gabe.
Transhumantzia eginez, gure eskualdera datozenei sanitate-gida eskatu behar zaie. Erlazain-Elkarteak ere interesatuak dira kanpaina horretan eta arau hori betetzen ez duen oro salatu egin beharko lukete.
Urtero erlazain guztiok geure erleen azterketa eskatu behar diogu Administrazioari, eta gaixorik aurkituz gero tratamendua egitea. Erleak sano edukitzeaz ez du erlazainak bakarrik arduratu behar; zeharbidez erleak nekazaritza osoari dakarkion mesedea erlazantzaz gainekoa bait da.
Administrazioarekin jarraituz, bakoitzari dagokion menpe-barrutian dauden erle guztien erregistroa egin beharko du lehenbaitlehen. Halaber, erlauntz zahar eta antigualekoak kendu eta modernoetan ezartzeko erraztasunak eta laguntzak eman; haietan ezinezkoa bait da detekzio-kanpainak egitea.
Zentzu horretan gure Diputazioak hasi dira detekzio-kanpaina batzuk egiten, baina urrun gaude oraindik gure probintzietako benetako egoera ezagutzetik. Diru eta giza baliabide gehiago behar du kanpaina honek, euriak presa egiteko dugula harrapa ez gaitzan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6b0e92f1f665 | http://zientzia.net/artikuluak/abioitan-helizeak-berriro/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abioitan helizeak berriro - Zientzia.eus | Abioitan helizeak berriro - Zientzia.eus
Abiogintzan helizea erreakzioko motoreek baztertu egin zuten. Baina orain, erregaiaren garestitzea dela eta, berpiztealdia dute. Hala ere, oraingo helizeek ez dute lehengokoen antzik; diseinu berrikoak, bikoiztuak dira, eta turborreaktoreek bezain errendimendu onak lor ditzakete.
Abiogintzan helizea erreakzioko motoreek baztertu egin zuten. Baina orain, erregaiaren garestitzea dela eta, berpiztealdia dute. Hala ere, oraingo helizeek ez dute lehengokoen antzik; diseinu berrikoak, bikoiztuak dira, eta turborreaktoreek bezain errendimendu onak lor ditzakete. Abioitan helizeak berriro - Zientzia.eus Abioitan helizeak berriro
Aeronautika
Abioigintzan helizea erreakzioko motoreek baztertu egin zuten. Baina orain, erregaiaren garestitzea dela eta, berpiztealdia dute. Hala ere, oraingo helizeek ia ez dute lehengokoen antzik; diseinu berrikoak, bikoiztuak dira, eta turborreaktoreek bezain errendimendu onak lor ditzakete.
Hamilton Standard etxearen azken emaitza. Propultsio-helize bikoitz honek (2x6 hegats) 3,5 metroko diametroa du. 11.000 zaldiko turbinaren eraginez, aurten hegan egingo du.
Abioigintza, benetan alor harrigarria da. Arrakastaz erabili izan den zenbait teknologia, halako batean zokoratu egingo dute, eta zenbait urtetan ilunpetan egon ondoren, bertute berriez jantzirik pil-pilean jarriko dute berriro. Horrelako zerbait ari zaio gertatzen globo gidagarriari; zenbait globozaleren eskutik modan jartzez ari bait da azken aldian.
Antzeko zerbait gertatu zaio helizeari. Egia da oraindik ez dela abioitatik erabat desagertu, baina bide horretan abiatua zen. Orain ordea, ikerketa-laborategitan bapatean ugaltzen hasi dira eta mila modutako saioak jasaten ari da. Diotenez gainera, garraio-abioitan maiz ikusiko ditugu hemendik aurrera. Baina guzti horrek funtsik baldin badu, zer ari da gertatzen ikerketa-laborategitan? Helizearen iraultzaren atarian gaudela egia ote da?
Lehen abioiek, helizeari esker hegan egin dute. Hori bait zen zilindrozko motorearen indarra propultsio bihurtzeko sistemarik egokiena; egokiena eta bakarra ere bai mende honen hasieran.
Baina 1939.ean, ehizegazkin aleman batek 700 km/h abiadura pasa zuenean, helizezko propultsioaren mugak nabarmentzen hasi ziren. Minutu gutxi batzuetan motorea gehiegi berotzen zen eta hozketa-sistemak ezin zuen arazoa konpondu.
Helizearen hegatsak airea jotzeko duen abiadura, biraketa- eta translazio-abiaduraren konbinazioa da; gero eta handiagoa hegatsaren muturrera hurbildu ahala.
Soinuaren abiaduraren inguruan (Mach 1en inguruan) 330 m/s edo 1190 km/h abiaduran eta itsas mailan, hegatsaren ondoko airearen fluxuak perturbazio konplexuak jasaten ditu airearen konprimagarritasuna medio: talka-uhinak agertzen dira, lorratz aerodinamikoa asko hazten da, esfortzu aerodinamikoen indar ordezkariaren aplikazio-puntua desplazatu egiten da eta 0,7 Machetik gora airearen fluxua eta errendimendua kalitatez jaisten hasten dira. Labur esanda, helize klasikoa duen hegazkina 0,65 edo 0,7 Machetik aurrera oso gaizki ibiltzen da.
Hegazkin honetan, 7 tona indarreko turborreaktore baten ordez 11 tona indarreko hegats bikoitzeko helizea (3,6 metro diametrokoa) ipini da. Foto hau iazko abuztuan aterea da. Aurten, MD-80 birreaktorean ipiniko dute honelako helizea.
Bigarren mundu-gerran, alemanek errekazio-abioak seriez fabrikatzen hasi ziren, baina horretaz gain airearen fluxu sonikoak birsortzeko tunel aerodinamikoa ere egin zuten. Tunel aerodinamiko hau, Austrian egitekotan ziren, baina azkenean Frantzian eraiki izan zen Modane-Avrieux-en. Zortzi metro diametroko zuloan, soinuaren abiadura lortzen du aireak, eta berrogei urte geroago, sekula baino erabilgarriagoa da orain helize azkarrekin saiakuntzak egiteko.
Baina gatozen helize eta hegats hauek nolakoak diren ikustera. Injineruek erabaki zutenez, hegatsek meheak eta zorrotzak izan behar zuten; muturra gutxi biribildua zutenak. Izan ere hegaldian abioiaren abiaduran potentziak adina garrantzi dute hegoen aerodinamikak eta helizeak.
Soinuaren abiadura gainditzearren, helizea alde batera utzi behar izan zuten eta hegazkinen hegoei forma egokiak eman zizkieten. Beraz, gezi-formako hegoak zituzten turborreaktoreak agertu ziren. Horiek izan dira orain arte jaun eta jabe. Gerra-abioitan ere, abiadura eta potentzia lortzearren, oso erabiliak dira.
Turborreaktore hauek bazuten eta badute ordea akats handi bat: kontsumo ikaragarria. Kilo bat indar ordubetean egiteko, kilo bat erregai behar dute, eta horrek zenbait abioitan bost tona orduko esan nahi du. Material asko eta ordu luzetan egin beharreko garraioetarako beraz, turboerreaktoreek erregai gehiegi xahutzen zuten.
Urteetan zehar, fluxu bikoitzeko eta gero eta errendimendu hobeko turborreaktoreak agertu ziren, eta azkenean, helizearen erabilpenera itzultzen ari dira. Dena den zenbait kasutan helizea gas-turbinaz eraginik beti erabili da; karga txiki eta ertaineko garraio-abioitan adibidez.
Baina helizeari oztopo asko ikusi zaio orain arte: bibrazioak, pisua, zarata, konponketa garestia, translazio-abiadura mugatua, etab. Helizeak bazuen hala ere abantaila handi bat: kontsumo txikia. Baina erregaia merke zegoenez, abioien erabilpen-gastuetan eragin txikia zuen eta ez zen kontutan hartzen. Baina fluxu bikoitzeko turborreaktoreak garatzeari ekin ziotenean agertu zen helizea berriro.
General Electric/SNECMA-ren UDF abioi honek, turborreaktore normalek baino %25 gutxiago erretzen du.
Turborreaktore hauetan, turbinaren parte batek aire hotza botatzen duen haizagailuari eragiten dio. Aire hotz hau, atzera botatzen du haizagailuak, baina gas-turbinak motorearen erditik botatzen duen gas berozko zorrotada baino askoz ere abiadura txikiagoz.
Higidura-kantitatearen printzipio fisikoa aplikatuz, propultsio-errendimendua aire-kantitate handia abiadura txikian jaurtikita hobea dela ikusten da. Abiadurak beti ere translazio-abiadura baino handiagoa izan behar du, noski.
Praktikan, fluxu bikoitzeko turborreaktoretan propultsio-errendimendua hobea da disoluzio-koefizientea handiagotzen den neurrian. "Disoluzio-koefizientea", haizagailuak botatako aire-kantitatearen (aire hotza) eta gas-turbinak jaurtikitako aire-kantitatearen (aire beroa) arteko erlazioa da. Horregatik, disoluzio-koefiziente handiak nahi izaten dira.
Kontutan hartu behar da ordea haizagailu handia astuna dela, eta kanpoko euskarri zirkularra ere bai. Horrek gainera, beste oztopo aerodinamiko bat ezartzen du abioian. Horregatik, irtenbide desberdinak hartu dira abioi desberdinetan. Fluxu bikoitzeko turborreaktoreak dituen gerra-abioiaren disoluzio-koefizientea, 0,25 eta 1 bitartekoa da; entrenamendu-abioietako motoreetan berriz, 1 eta 3 bitartekoa, eta oraingo garraio-abioitakoetan 4 eta 6 bitartekoa. Turbopropultsoreetan, helizearen diskoa zeharkatzen duen aire hotzaren fluxua eta turbomotorearen aire beroarenaren arteko erlazioa, 40 eta 60 bitartekoa izan daiteke. Horrek berekin duen erregai-aurrezpena beraz, oso kontutan hartzekoa da; batzuetan erabilpen-kostuaren %40 erregaitan xahutzen dela gogoan izanik berriz, zer esanik ez.
Petrolioaren prezioak gora egin zuenean, kontsumoari begiratzen hasi ziren injineruak. Hegazkinaren forma aerodinamikoa hobetuta, kontsumoa %10 jaistea lortu dute. Gas-turbinatan tenperatura eta presio handiagoak erabilita, beste %10 inguru, etab. Hurrengo urteetan material berriei (arinagoei) esker beste %10en bat aurreztea ere espero da.
Injineruek, sistema guztiak landu dituzte kontsumoa jaistearren eta horietako bat helize berriena izan da. Arazorik latzenetakoa, hegatsei forma egokia ematea da. Horretan aurrerapen handiak egin ditu NASAk eta Hamilton Standard-ek. Hauek "propfan" (fan = haizagailua) izenez bataiatutako helize ultrasonikoa diseinatu dute.
UDFren motorearen ebakidura ikusten da. Bi turbina mantso mailakatu, 1200 b/min abiaduraz biratzen dira. Hegats biragarriak dituzte kanpokaldean. Ez dago beraz erreduktorerik.
Lehen saiakuntzak, tunel aerodinamikoan egin ziren eta aerodinamikaz gain helizeak ateratzen zuen zarata ere aztertu zuten. Lortutako emaitza onek, abioigile bat baino gehiago bultzatu dute propfan sistema aztertzera. General Electric etxeak bere UDF (Un Ducted Fan) hegazkinean gas-turbina eta propfan bikoitza erabiltzen du. Boeing etxeak ere aditzera eman du 1992.ean 150 plazako antzeko "7J7" eredua aterako duela. Douglas eta Lockheed etxeek beren interesa agertu dute propfan-aren inguruan.
Propfan-aren eredu desberdinei begira, ia guztiak bikoitzaren aldekoak dira, bakunaren ondoan errendimenduan %8 edo 10eko aldea dagoelako. Helizearen inguruan eraztun finkoa jartzea ala ez jartzea erabakitzerakoan ordea, guztiak ez daude hain ados. Kanpo-eraztundun propfan-a, seguruagoa da. Errendimendu hobea izateaz gain, hegats bat hautsita ere kalteak txikiagoak izango lirateke. Kanpo-eraztunarekin bestetik, helize ultrasonikoaren efektu akustikoak desagerterazi egiten dira. Efektu akustiko hauek, helizearen hegatsen inguruko paretetan nekea sor dezakete. Horregatik, propfan libreak (kanpo-eraztun gabeak), abioiaren atzekaldean bakarrik ipin daitezke. Eraztundunak ordea, edozein tokitan ipinita ere ez dituzte arazo horiek sortzen. Gainera eraztunari esker propfan-aren diametroa txikiagoa izan daiteke errendimendu hobea duelako.
Kanpo-eraztunak bere desabantailak ere baditu ordea. Pisua du eta konponketak erraz egiteko oztopo da. Baita hegazkinaren aerodinamikarentzat ere. Horregatik Boeing eta Douglas etxeek, eraztunik gabeak eta abioiaren atzean ipinitako propfan-ak aukeratu dituzte.
Beste aukera bat, turbina eta helizeen abiadurarik egokienak lortzeko erreduktore bat ipintzea da. Baina erreduktorea astuna da eta lekua behar du. Gainera potentzia zurgatzen du, hoztu egin behar da, etab. Guzti hori kontutan harturik, eritziak erdibanaturik daudela dirudi: batzuk errendimendu onaren zale dira, eta besteak berriz sinpletasunaren zale.
Erreduktorerik ez badago, propfan-ak zuzenean turbinako gurpilei lotzen zaizkie, eta horregatik, motore-armazoiaren atzeko aldean. Erreduktorea baldin badu ordea, helizeak aurrean ipin daitezke turbopropultsore klasikotan bezalaxe, eta turbinako gas beroak ez du hegatsen oinik ukituko.
NASAren eraginez, Allison, Hamilton Standard eta Lockheed bildu egin dira propfan bakuna, kanpo-eraztunik gabea eta 3 metro diametrokoa frogatzeko. 6.000 zaldiko turbomotre batek eragingo dio erreduktorea duen propfan honi. Lurrean saiakuntzak egiten ari dira jadanik eta airean ere, hegazkinari ipinita, berehala hastekoak dira.
Rolls-Royce-k, 20 edo 25 tonako indarretarako turbina mantsoak proposatzen ditu; erreduktorerik gabeak eta kanpo-eraztundunak, errendimendua hobetzearren.
General Electric etxea berriz, 1985.ean SNECMArekin elkartu zen eta 3. irudiko propfan-a garatu dute. Hauek 1990. urtean propofan sistemaz abioiak normal egitea espero dute.
Alemanian eta Frantzian ere hasi dira propfan-ekin saioak egiten. Baina Europan agian arlo honetan aurreratuena dagoena Rolls-Royce britainiarra da. Irtenbide desberdinak proposatzen ditu etxe honek. Honako hauek hain zuzen:
4 eta 11 tona bitarteko propultsio-indarretarako, propfan bikoitza, kanpo-eraztunik gabea eta erreduktoreduna.
11 eta 18 tona bitarteko propultsio-indarretarako, errotore bakarrekoa, kanpo-eraztunduna eta erreduktoreduna.
20 tona inguruko propultsio-indarretarako, propfan bikoitza, kanpo-eraztunduna eta erreduktorerik gabea.
Saiakuntza guzti hauen ondorioz, 0,8 Macheko abiaduraz azpitik propfan sistemak arrakasta izango duela esan daiteke. Helizearen bigarren aroa hastear dago beraz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ff0553c79db4 | http://zientzia.net/artikuluak/xv-ueu-ahaztuko-ez-den-ekitaldia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | XV. UEU, ahaztuko ez den ekitaldia - Zientzia.eus | XV. UEU, ahaztuko ez den ekitaldia - Zientzia.eus
Uda pasa da eta berarekin UEUren ekitaldi berri bat; XV.a kasu honetan. Udako Euskal Unibertsitatearen ekitaldi berri honek baditu ezaugarri bereziak.
Uda pasa da eta berarekin UEUren ekitaldi berri bat; XV.a kasu honetan. Udako Euskal Unibertsitatearen ekitaldi berri honek baditu ezaugarri bereziak. XV. UEU, ahaztuko ez den ekitaldia - Zientzia.eus XV. UEU, ahaztuko ez den ekitaldia
Energia
Uda pasa da eta berarekin UEUren ekitaldi berri bat; XV.a kasu honetan. Udako Euskal Unibertsitatearen ekitaldi berri honek baditu ezaugarri bereziak. Salmonella ren gertaera anekdotikoa (ez horren anekdotikoa ospitalean egon zirenentzat) alde batera utzirik, badu XV. ihardunaldi honek zer konta.
Andoni Sagarna gure elkarteko zuzendariak sarrera-hitzaldi interesgarria egin zuen terminologi bankuei buruz. Terminologia orokor eta teknikoaren arteko desberdintasunak aipatu ondoren, terminologi bankuen beharraz eta egituraz mintzatu zen.
DISZIPLINARTEKO GAIAK ABERASGARRI
UEU topaleku da eta bertan unibertsitate-zentru desberdinetan dabiltzanek elkar ikusteko eta ideiak trukatzeko aukera ederra dute. Horrexegatik, disziplinarteko gaiei pisu berezia ematen zaie UEUn. Aurten, Newtonek duela 300 urte argitaratutako " Philosophia naturalis principia matematika " liburua izan da aitzakia. Fisikariek, matematikariek eta filosofoek Newton eta berak zientziari egindako ekarpenak aztertu dituzte. Sei hitzaldi eta mahainguru baten bidez jorratu zen Newtonen zientzia eta eragina. Hauetxek izan ziren hitzaldiak: " Newtonen iraultza zientifikoaren zenbait puntu: ontologia eta inkonmentsurabilitatea " A. Mtz Lizardui; " Newtonen pentsakera antimekanizista: zientzia eta teoria " A. Ibarra;" Newton eta kalkulua " J. Duoandikoetxea; " Newton eta mekanika " A. Duoandikoetxea; " Newton eta optika " J. R. Etxebarria eta " Newton alkimiaren erreinuan " I. Irazabalbeitia.
Balere Bakaikoak bere azken urtea bete du UEUko buruzagi gisa.
Gainera, " Newtonen zientzia eta filosofia " mahaingurua, bereziki aberasgarria izan zen eta hiru ordu luzetan zabaldu zen eztabaida. Andoni Ibarraren ustetan Newtonek erabiltzen duen metodoa axiomatikoa da. Principia liburuaren sarreran axioma batzuk ezartzen ditu eta beste gauza guztiak horietatik ateratzen dituen ondorioak justifikatzeko erabiltzen ditu Newtonek. Joxerra Etxebarria ez zegoen honekin ados eta Ibarrak ondorio horretara liburu bat aztertuta iritsi dela dio. Berak ere Principian metodo axiomatikoa erabiltzen duela hein batean dio, baina beste liburu batzuk ("Optika" esaterako) aztertzen badira, metodo esperimentala erabiltzen duela ikusten da. Sarrera honen atzetik entzuleei ere zabaldu zitzaien hitz egiteko aukera.
Matematika
UEUn biltzen diren matematikariak ez dira asko, baina gai interesgarriak ukitzen dituztenik ezin uka. Sailburusa den Arantxa Urkaregik datu-analisiaren muina aztertu du. Datu-analisia dimentsio anitzezko estatistikaren atal bat da eta bere teknikak errazak dira; algebra linealean oinarritzen bait dira. Datu-analisiak bestalde, oso aplikazio-eremu zabala du: sozioekonomia, demografia, nekazaritza, soziologia...
Jabi Duoandikoetxeak kristalak eta kuasikristalak aztertu zituen. Hona hemen bere hitzak:" Naturan agertzen diren materialak bi eratakoak izan daitezke: amorfoak eta kristalinoak. Bigarrenen ezaugarririk nabarmenena simetri propietate handiak izatean datzan bitartean , lehenengoek ez dute horrelakorik eta X izpiekin estudiatzerakoan mantxa bat ematen dute. Translazio,biraketa eta isladapenaren bidezko aldaezintasunak aztertuz kristal-mota posibleak zeintzuk diren ikus daiteke: talde kristalografikoak alegia.
Klaseen arteko solasaldia.
Duela gutxi laborategian sintetizatutako material batzuetan simetria pentagonala nabaritu zen X izpien bidez. Jakina da simetria hori kristaletan ezinezkoa dela. Hortaz kristalak ezin zitezkeen izan. Hala ere, materiala ez da guztiz amorfoa eta horrexegatik kuasikristal esan zaio. Kuasikristalen eredu matematikoa Penrose-ren arlauzamendua da."
Fisika
Urtero bezala Fisika-sailean gauza asko egin dira eta guztien artean zerbait aipatzekotan J.F. Tobar Arbuluk " Mirari kuantikoa " izenburupean emandako ikastaroa eta F. Plazaolaren " Fisika eta armagintza " hitzaldi interesgarria aipatuko genituzke. Plazaolak, fisikariek armen garapenean duten papera azaldu zuen. Bestalde, gertakizun hau ez dela atzerrian bakarrik gertatzen; gure artean ere jazoten ari dela azpimarratu zuen eta adibide gisa zera esan zuen Euskal Herriko arma-lantegiei buruz: " Garai batean eskopetak egiten ziren; orain misilak "
Natur zientziak
Natur Zientzien urteroko langintzan ziklo itxurako zerbait gertatzen da. Zenbait urtetan gai monografikoen azterketari lotzen zaizkio eta beste batzuetan gai dispertsuagoak ukitzen dira. Aurtengoan azken hau gertatu da. Ukitutako gaien artean bi iruditu zaizkigu aipagarri: Hecho aldera egindako ibilaldia eta erleekin egindako praktikak.
Koldo Nuñez sailburuak honen berri ematen digu: "Aurten Hecho aldera joan gara. Aste osoan ibilaldia teorikoki prestatu dugu eta asteburuan joan gara. Hecho harana oso interesgarria da geologiaren aldetik eta bertara mundu osoko geologoak biltzen dira harriak,seismoturbinitak hain zuzen, aztertzera. Hechon dauden harriak mesozoikoan agertu ziren. Garai hartan, orogenia alpinoa hasi zen eta bertan zegoen itsasoaren plataformaren zati handiak behera erori ziren lehenengo seismoekin eta harri-mota ikusgarri eta handiak sortu zituzten.
Lan praktikoak ere tokia du UEUn. Argazki honetan kimikariak ditugu lanean. Non sartu dira aurten?
Erleekin ere praktikak egin ditugu. Jendeak taldeka Martxel Aizpuruak ekarritako erlauntzak aztertu ditu"
Informatika
Informatikariek aurten aztertu duten gairik nagusiena irakaskuntzarekin lotuta egon da eta OHOko irakasleei informatikak irakaskuntzari eskaintzen dizkion baliabideak azaldu zaizkie.
Tratatutako beste gai batzuk "Mikroprogramazioaren oinarriak", "Itzulpen automatikoa" (Ordenadorez lagunduriko itzulpenaren deskribapen orokorra egin da), " Euskarazko analizatzaile morfologikoa "(Adimen artifizialean gehien erabiltzen den LISP lengoaiaz inplementatutako programa honek esaldi baten hitz bakoitzerako analisi morfologiko posible guztiak ematen ditu), "PROLOG programatzeko beste era bat " eta " Euskaraz idatzitako algoritmoentzako aurrekonpiladorea " izan dira.
Koldo Nuñez, Natur Zientziatako sailburua.
Hau da zientziaren ikuspegitik XV. UEUk eman duen fruitua. Hala eta guztiz ere, UEUren ekitaldi honek badu puntu negatibo garrantzitsu bat: kimika sailaren porrota alegia. Aspalditxo, garai batean oso ondo ibilitako sail hau ahuldu xamarra zebilen eta aurten, ustez programa erakargarri eta interesgarri baten aurrean, ikaslegoak huts egin du. Ondorioz kimikarik ez da aurten egon. Gertaera tamalgarri honen kausak lasai eta sakonki aztertu beharko dira eta datozen urteei begira kimikariak berriro UEUn biltzeko modua ikusi behar da.
Iruñekoa bukatu da, azaroaren bukaeran Donostiako hitzaldiak emango dira eta bitartean Baionan iparraldeko ekitaldia dago. Badu UEUk zer eginik urtea bukatu baino lehen!
Badira UEUra datozenen artean klasiko deitu genitzakeen horietakoak. Klasiko, urtero etortzen direlako esaten zaie. Aurten horietako hiru izan ditugu faltan. Mariaje Barandiaren Ameriketako Wisconsis aldean dabil teknika eta ezagumendu berriz jabetu asmoz. Jazinto Iturbe, gure erretoreordea, peritonitis maltzur batek jota Gurutzetako ospitalean izan dugu (lerro hauek kalean direnerako osatuta egon zarela espero dugu). Eta Martxel Ensunza tesia bukatzeko azkeneko bultzadatxoa emanez ibili da.
Parisetik datorren matematikaria
Enrike Zuazuak bere doktorego-tesia irakurri du UEUren barnean. Hori aitzakiatzat harturik beregana jo dugu elkarrizketa hau burutzera.
Elhuyar- Hitz lauz, zertaz da zure tesia?
Enrike Zuazua- Ebuluziozko diren deribatu partzialetako ekuazioen ebazpenen propietate kualitatiboak aztertu dira. Kontsideratutako ekuazioen artean uhin-ekuazioa eta plaka bibrakorraren ereduak ikusi ditugu. Aztertutako gai nagusienak hiru izan dira: Ebazpenen infinituko konportamoldea, ebazpenen oszilazio-propietateak eta ebazpenen kontrolagarritasun zehatza.
E- Tesi teoriko ala praktiko bezala definituko zenuke?
E. Z.- Tesi honetan aztertzen diren gaiak nolabait matematika aplitatuzkoak dira. Tesi hau "Laboratoire d'Analyse Numèrique" izenekoan egin da hots, laborategi aplikatu batean. Hala ere hanka bat alde batean eta bestea bestean du. Guztiz numeriko edo informatikoa den matematika eta matematika teorikoaren artean kokatua dago. Guk lantzen ditugun ekuazioak fisikatik datozkigu eta hain zuzen nere tesian plaka bibrakorren ereduak aztertzen dira. Dena dela, guk azterketa guztiz teorikoa egiten dugu.
E- Orain arte Parisen izan zara , zer egin behar duzu gaurtik aurrera?
E. Z.- Nire asmoa behintzat Euskal Herriko Unibertsitarera itzultzea da.
E- Hona etorrita, Parisen egiten zenuen lana egiterik izanen duzu?
E. Z.- Nik egiten dudan lana Bilbon ere egin dezaket. Parisen uhin-puntan zaude beti eta une guztietan jendea zertan ari den badakizu. Bilbon daukazun arriskua zera da: Parisetik etorri eta handik hiru urtera ikasten ari zinena oraindik ikasten egotea, modan dauden problemak galtzea. Horregatik nere ustez beharrezkoa da matematika aldetik gure inguruan potente diren Madril eta Pariseko unibertsitateekin harremanak maiz izatea, hango jendea ekarri eta hemengoa hara joan. Dinamika horretan sarturik, nik ez dut uste problema handiak daudenik Bilbon egonda.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6f7a135ce385 | http://zientzia.net/artikuluak/sistema-malguak-cadcam-en-osagai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sistema malguak: CAD/CAM-en osagai - Zientzia.eus | Sistema malguak: CAD/CAM-en osagai - Zientzia.eus
Marrazketa eta diseinu automatikoak alde batetik, eta programaz egindako piezen sorkuntza automatikoak bestetik CAD/CAM-a osatzen dute.
Marrazketa eta diseinu automatikoak alde batetik, eta programaz egindako piezen sorkuntza automatikoak bestetik CAD/CAM-a osatzen dute. Sistema malguak: CAD/CAM-en osagai - Zientzia.eus Sistema malguak: CAD/CAM-en osagai
Industria
Marrazketa eta diseinu automatikoak alde batetik, eta programaz egindako piezen sorkuntza automatikoak bestetik CAD/CAM-a (ordenadorez lagunduriko diseinua/ordenadorez lagunduriko fabrikazioa) osatzen dute. CAD/CAM sistemek eskainitako malgutasuna eta produktu-garapenerako denboraren laburpena, fabrikazioan frogatu behar dira. Hau gertatzeko FMS-ak (fabrikazio malguko sistemak) behar dira, hau da, ZKK-zko (zenbakizko kontrol konputerizatua) makineria bere periferikoekin integratu behar da.
Sarrera
Erreferentzi gisa, CAD-a ordenadorez lagunduriko diseinu eta marrazketa onartzen dituen funtzioez ekipaturik dagoela esan daiteke.
Bestalde, CAM-ak prozesuak analizatzen ditu eta makina-, mekanizatu-, muntai, nahiz ikuskapen-datuak prestatzen ditu ordenadorearen laguntzaz.
Teknologia aurreratuak duen makineri kostuaren handitzearekin, benetazko soluzio ekonomikoak hiru lan-txanda eskatuko lituzke. Baina bizitza-kalitatearen hobetzea, hirugarren lan-txandarekin gero eta kontrajarriago dago.
Hortaz, instalazio nahiz makineriaren kostuak estali nahi badira, eskulanetik ahalik eta independenteena den funtzionamendu era behar da.
Soluziorik finkoenetako bat produkzioaren automatizazio malgua da, hots, sistema malguen erabilpena.
FMS-ren azpian konplexutasun handiko nahiz txikiko mikroprozesatzailea duten makinak, sistemak eta ekipoak daude eta lan-prozesuei ondoko baldintzak bete erazten dizkiete:
Malgutasuna: produktu era desberdinak automatikoki egikaritzeko makina edo sistema batek duen kapazitatea da.
Birprogramagarritasuna: sistemaren ardura duen pertsonak, sistema hau produktu berri bati egokitzeko erraztasuna alegia.
Zein area teknologikotan aplikatzen dira sistema malguak?
Mikroprozesatzaileari esker, makina gehienen lan-zikloak automatizatu egin dira. Honela, artezteko makinak, tolestatzekoak, puntzonatzekoak, tutuak kurbatzekoak, zizailak, zerrak, enbutizio-prentsak etab. (mekanizazio- eta torneaketa-zentruak ahaztu gabe) programa daitezke.
Mekanizazio-zentrua, robot batez elikatua.
Eremu zabal honen barruan, txirbil-harroketazko piezen mekanizaziora mugatuko dugu gure azalpena. Besteak beste, bost area aztertuko ditugu:
ZKK-z zuzendutako makineria.
Txirbilen ezabaketa automatikoa
ZKK-z zuzendutako makineria
Fabrikazio malguak, egituren diseinu eta kalkuluak berrikustera bultzatu ditu fabrikatzaileak. Beraz, ondoko ezaugarriak kontutan hartu behar dira:
Egituren zurruntasuna, efektu estatiko eta dinamikoak eragindako deformazioak txikiagotuz.
Mekanizazio zehatza eta finkapen-planoen nahiz errodadur bideen kontrol geometrikoa, paralelismoak eta elkartzutasunak ahalik eta onenak izan daitezen.
Gaurregun mekanizazio- eta torneaketa-zentru gehienak txasis modularretan oinarrituz eraikitzen dira; zabal dimentsionatutakoak eta nerbiodunak txasisetan. Kalkuluak ordenadorez egiten dira eta aldaketa termikoak kontutan hartzen dira espero ez diren deformazioak gerta ez daitezen.
Desplazamenduak errodamendu-irristailu bitartez egiten dira gidari-lasaierak txikiagotuz. Translazio-ardatz bakoitza boladun torlojo batez ekipaturik dago. Torlojoa bihurdurarik gabe eta lasaierarik gabe eransten zaio erreduktorerik gabeko motore bati. Posizioa kaptagailuen bitartez kontrolatzen da.
Ikuskapena prozesuan
Robotaren higidura aurreikus daiteke robota eduki gabe.
Badirudi ikuskapen automatizatuaren joera bukaerako kontrola ezabatzea dela. Horretarako piezak fabrikazio-prozesuan kontrolatzen dira. Ondoren aipatuko ditugun funtzioak sentsore/ /haztagailu direkzioanitzekotan oinarritzen dira. Azken hauek gorputz eta ziri batez osaturik daude.
a) Prozesuan dauden piezen neurketa automatikoa
Erremintaren ordez neurketa-haztagailu elektroniko bat jartzen da eta ondoren pieza zenbait puntutan ukitzen da.
Emititutako seinaleak ZKK-ri bidaltzen zaizkio eta honek behar diren programa-aldaketak aginduko ditu.
b) Erreminten doikuntza automatikoa
Beste haztagailu batek, lan egin aurretik eta lan egin eta gero kontrolatzen du erreminta. Txirbil eta hozte-likidotik urrun egon behar du eta makinaren txasisari lotuta.
c) Erremintaren bizitzaren kontrola
Erreminta bat era automatikoan eta malguan lan egiten ari bada, gerta daiteke bere bizitza teorikoa gainditu ahal izatea. Arazo honi itzurtzeko, denbora jakin batez lan egin ondoren erreminta aldatu egiten da.
d) Piezaren lerrokatze automatikoa
Zenbait piezaren mekanizazioan, piezaren posizioa lan-planoarekiko zaindu behar da. Nahikoa da pieza sentsore batez bi puntutan ukitzea ZKK-ak errore angeluarra kalkulatu ahal izateko eta beharrezko zuzenketak egiteko.
e) Diferentzia termikoen konpentsazioa
Askotan mekanizazioan suertatzen diren akatsak aldaketa termikoen eraginez izaten dira. Fenomeno hauek ez dira batere neurterrazak. Hala ere sentsore eta haztagailuen bitartez gutxi gorabeherako datuak jaso daitezke.
f) Kontrol egokitzailea
Arlo honetan motore nagusiaren ebaketa-potentziaren kontrolari jarraitzen zaio. Honela, nahiz eta erremintak higadurarik jasan, aitzinapena aldatuz ebaketa-baldintzak manten daitezke motorearen karga maximoa aldatu gabe.
Erreminten aldaketa automatikoa
Maneiagailu edo automatismo batek erreminta aldatzen du ZKK-ak agindu ahala. Aldaketa, erremintaren bizitza bukatu denean edota pieza baten mekanizazioaren barnean buka daitekeenean, egiten da.
Piezen aldaketa automatikoa. Robot industriala
Mekanizazio-zentrutan palatxo-karrusela erabiltzen da piezen aldaketarako.
Torneaketa-zentrutan robot maneiatzaile bat nahikoa izaten da. Ez zortzi edo hamar ardatzekoa; nahikoa bait da lauzpabostekoa.
Txirbilen ezabaketa automatikoa
Robotaren sentsibilitatea ez da behar bezala kontrolatzen.
Gainbegiratzailerik gabeko sistema batean txirbilen ezabaketa da kontutan hartu behar dugun faktore garrantzitsuenetako bat.
Ez dago soluzio standardik txirbilak ezabatzeko, baina ondoko faktoreak lagungarri gertatuko zaizkigu:
Hozteko likidoa ugari erabili
Haizabideen posizioa eta kopurua aldatu
Aire-zorrotada olio-dutxekin nahastu
Arazo hau gainditzeko behar den denbora erabili, zeren eta gero garestia gerta bait daiteke.
Konbinatu eskuila mekanikoa olio-dutxarekin.
Zelula malgua
Zelula erako eraikuntza asko dago, baina gehienak nahiz eta automatikoak izan, ez dira malguak. Automatikoa den zelula bati malgu hitza eransten zaionean, bertatik pasatzen diren pieza-loteak minimoak dira eta gerta daiteke lotea unitarioa izatea. Produkzio era honi erantzun ahal izateko, ZKK-zko makinak ondoko area eta prestazio teknologikoez osatu behar dira:
Zelularen sarreran piezen identifikazio automatikoa, sistema desderdinak erabiliz (ikusmena, ukimena,...).
Makinen arteko piezen transferentzia automatikoa.
Makinak, palatxo-karruselik gabe jadanik, robot industrial baten ondoan kokatzen dira. Robot honek ondoko berezitasun eta kontrol-ezaugarriak eduki behar ditu
- 6 askatasun-mailarako ardatzak
- egitura polarra, cartesiarra edo giltzatua
- 40/60 kg-ko karga-kapazitatea
Zelularen kontrol osoa daraman miniordenadorea
Lantegi malguak
Lantegi hauek, zenbait zelula malgu daukate ZKK-zko makina anitzekin.
Era honetako lantegian ondoko faktoreak hartu behar dira kontutan:
Oinbarneko garraio automatizatua: honetarako robot/orga erabiltzen da. Piezak nahiz erremintak garraiatzeko erabiltzen da.
Gordailu automatikoak: ordenadorez zuzendutako mantenimenduak eta gordailu automatikoak, inbentarioa eguneratzen dute.
Oinaren kontrol osoa: mini ordenadore bat edota gehiago egon daiteke. Bat lantegiko fabrikaziora zuzenduta dago, eta beste bat produkzio- nahiz gordailu-gestiora.
Azken irazkinak
CAD-ek aplikazio-eremu zabala dauka; satelitetan adibidez.
Sistema malguek, makina erreminten eremuan bete-betean eragiten dute. Jakina da sektore honek Euskal Herrian zenbaterainoko garrantzia duen. Krisiak gure enpresak erdi-erditik harrapatu baditu ere, badirudi zenbait enpresa berpizten hasiak direla. Horretarako eskulana gutxitu, teknologiak berritu etab. behar izan dira. Azken finean produktibitatea hobetu egin da eta oso arraroa gertatzen da zenbakizko kontrolik gabeko makineria ikustea. Gehienek integraturik daukate sistema hau.
Baina, 1992. urtean beste otso beltz batek mehatxu egingo dio gure ekonomiari, hau da, Europako Ekonomi Elkarteko Estatuek merkatu librea osatuko dute. Beraz, zenbait produktu babesten duten arantzelak desagertu egingo dira. Besteak beste, Espainia egoera honetan agertuko da, eta noski, Euskal Herria ere bai. Beraz, konpetitibitatea areagotu egingo da penintsula-mailan atzerriko enpresen eraginez eta bizirik iraun nahi bada, produktibitatea hobetu beharko da.
Hobekuntza hau sistema malguen eskutik etorriko da. Hori bai, enpresa nahiz produktu bakoitzak bere sistemak beharko ditu. Bestalde, sistema malgu baten diseinu- eta kokapen-kostuak gehiegizkoak dira enpresa txiki eta ertainentzat. Egia da Euskal Herriko Ikerketa-Zentruek beren ikerketak ildo honetara zuzendu dituztela, baina beste naziotan berdin gertatzen ari da. Beraz, etorkizuna iluna izan daiteke gure Herriko ikerlari eta politikoek bat egiten ez badute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-19b6010607b3 | http://zientzia.net/artikuluak/hidrogenoa-erregai-gisa-europan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hidrogenoa erregai gisa Europan - Zientzia.eus | Hidrogenoa erregai gisa Europan - Zientzia.eus
Hidrogenoa, petrolioaren ordezko erregai posiblea da. Elektrolisiaren forma aurreratuei esker, gutxienez Europako bi nazio hidrogenoa erabiltzen has daitezke.
Hidrogenoa, petrolioaren ordezko erregai posiblea da. Elektrolisiaren forma aurreratuei esker, gutxienez Europako bi nazio hidrogenoa erabiltzen has daitezke. Hidrogenoa erregai gisa Europan - Zientzia.eus Hidrogenoa erregai gisa Europan
Hidrogenoa, petrolioaren ordezko erregai posiblea da. Elektrolisiaren forma aurreratuei esker, gutxienez Europako bi nazio hidrogenoa erabiltzen has daitezke.
Hidrogenoz betetako honelako tangak, paisaiaren elementu arrunt izan daitezke aurki.
Europako Ekonomi Elkartea, petrolioarekiko daukan menpetasuna txikiagotu eta ordezkatuko duen zerbaiten bila ari da. Hidrogenoa izan daiteke irtenbidea. Gasak baldintza guz tiak betetzen ditu. Ibilgailu eta zentral elektrikoak horni ditzake. Hidrogenoa gainera ondo garraia daiteke: gas-egoeran presio altuko gasbide eta botilatan; egoera likidoan tanga-kamiotan; eta baita egoera solidoan ere beste elementu kimikoekin konbinatuz (hidruro metalikoak edo ziklohexanoa, esate baterako). Badago oraindik hidrogenoa erabili ez izanaren arrazoi bat; gehiegi kostatzea, garestia izatea, alegia.
Uraren elektrolisia
Gakoa, uraren elektrolisiaren errendimenduan datza. Hidrogenoa kantitate handitan sor dezakeen prozesua dugu berau. Elektrolisia, honela gertatzen da: korronte elektrikoa elektrodo batetik bestera uretan zehar pasa eta likidoa hidrogenoaren bi zati eta oxigenoaren zati batean disoziatzen da. Aske utzitako gasen kopurua elektrodoen artean pasatzen den korrontearekiko zuzenki proportzionala da.
Gaur egungo elektrolisigailuak hidrogeno-kantitate handiak merke produzitzeko ez dira gai. Horregatik, orain dela urte batzuk Europako Ekonomi Elkartea teknologia efikazagoaren inguruan ikertzen hasi zen. Frantzia eta Belgika dira, dirudienez, teknologia berria martxan jartzeko estaturik aproposenak, elektrizitate asko zentral nuklearretatik eta energi iturri berriztagarrietatik produzitzen dutelako. Hidrogeno-ekonomiatik hurbilen dauden estatu europarrak dira.
Burutu ziren ikerketak ikusi ondoren, Elkarteak elektrolisi aurreratuari laguntza gehigarria ematea kontutan har zezakeen. Baina ezer egiten hasi aurretik, Elkartea industriak nolabaiteko interesa ager dezan zain dago.
Hidrogenoz eragindako automobil esperimentalak. Daimler-Benz etxearenak.
Hidrogenoaren merkaturik zabalena, hau da, konsumo normalaren bi herenak, ongarrientzako amoniako-produkzioa da. Beste sail garrantzitsuak, petrolioaren errefinatzea eta industria kimikoa dira. Azken arlo honetan metanola produzitzeko behar da gas hori. Hidrogenoaren beste zenbait arlo txiki, hauexek dira: elikadura, elektronika, injinerutza, zuntz sintetikoen produkzioa, elementu kimikoak eta mineralak prozesatzea, etab.
Paul Glynn-ek, EEEko hidrogenoari buruzko adituetako batek esaten digunez, HYTECH izeneko ordenadore-eredu sinple bat idatzi zuen, hidrogenoa produzitzeko gastuak ebaluatzeko. Eredu honek, gaurtik 2000. urterarteko hidrogeno-eskaera betetzeko elektrolisia, gas naturala eta ikatzaren gasifikazioa konparatzen ditu.
HYTECH-en arabera, Belgikan eta elektrizitate-prezioei buruz data mugatuan oinarrituz, 2000. urterarte elektrolisi aurreratua amoniakoaren produkzioan ez da baliagarria gertatuko. Elektrolisigailua gauean eta asteburuetan bakarrik (Belgikako elektrizitatearen prezioak baxuenak direnean alegia) martxan jartzea ez litzateke ez errentagarria eta ez praktikoa izango. Baina Belgikak elektrizitatea saltzeko duen era ikusita are garestiagoa izango litzateke prozesua etengabe martxan jartzea.
Petrolio-errefinategiak dira bigarren hidrogeno-kontsumitzaileak, munduko produzioaren %20 gastatzen dutelarik. Une honetan, errefinategiek behar duten gas gehiena petrolioaren albo-produktu bezala lortzen dute. Baina, 15 urte barru, petroliotik sufrezko poluitzaileak kentzeko eta petrolio-produktu astunak arinetan zatitzeko, hidrogeno-iturri osagarriak beharko dituzte. Gaur egun Frantziako petrolio-errefinategiek duten arazoa zera da: gasa lurrazpian almazenatzeko lekurik ez edukitzea. Honek zera esan nahi du: udako hilabeteetan elektrolizatutako nahikoa hidrogeno likidoa almazenatu beharko dutela, neguan irauteko.
Dena den, noizbehinka petrolio-errefinategiei ordaindu beharko zaie 10 megawatteko indarra, behar duten eta etengabe martxan dauden elektrolisigailu txikiak mantentzeko. Honelako 8 instalazio txiki nahikoa izango lirateke petrolio-industrian hidrogenoak duen merkatuaren %8 estaltzeko.
Petrolio-errefinategiek Belgikan, amoniako-produkzioak duen arazo berberarekin topo egiten dute.
Heindenburg zepelinaren istripua. Jendearengan hidrogenoarekiko mesfidantza sortu zuen.
Kontsumitzaile espezializatuek munduko hidrogenoaren produkzioaren %10 behar dute. Urtean %5 igoko da; hidrogenoaren beste edozein merkatu baino bizkorrago.
Elektrolisi aurreratuak gora egingo
Ordenadore-ereduaren predikzioak zuzenak badira, 2000. urterako elektrolisi aurreratuak Europako Ekonomi Elkartean erabiltzen den hidrogeno guztiaren ehuneko 6, edo 30 petajoule, horni lezake (petajoule bat 10 15 Joule dira). Beharrezko diren 25 elektrolisigailu eraikitzea 525 milioi libera esterlina inguru kostako litzateke.
Kanada-ko Hidrogeno-Sistemen Institutuaren ustez, EEEak elektrolisgailu aurreratuak esportatu ere egin ditzake. Munduko leku askotan behar den hidrogenoa ekoizteko hidroelektrizitatea merke eta ugari sorterazteko gai dira. Beste batzuk jadanik indar nuklearraren menpe daude (Suedia, Finlandia, Suitza, etab.) Institutuaren ustez, EEEtik kanpo dauden nazioek urteko 90 petajoule hidrogeno produzi ditzakete elektrolisi aurreratuaren bidez. Europak beharrezko diren elektrolisigailuen heren bat horni dezakeela pentsatuz, EEEak konmunitate barruan saltzen den bakoitzeko bat esporta dezakeela espero da.
Elektrolisi aurreratua aplikatzeak ez du seguruenik ere EEEan lanpostu berririk sorteraziko, baina ekipamendua esportatzeak 1990. urteko hamarkadan 26.000 lanpostu galduko lituzke. Esportazio hauen bidez eta komunitateko petrolio-inportazioak txikiagotuz, hidrogenoak EEEko pagamendu-balantzari urteko 110 milioi libera esterlinaz lagun liezaioke.
Mozkin hauek, eta agian gehiago, izan genitzake 2000. urterako. Baina lehenik, Europako enpresa-zuzendariek elektrolisi aurreratuan interesa agertu behar dute; goimailako teknologia baliagarria dela frogatzeko adinakoa hain zuzen.
0.0/5 rating (0 votes) |