id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-7c3832c06c27 | http://zientzia.net/artikuluak/karratu-majikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Karratu majikoa - Zientzia.eus | Karratu majikoa - Zientzia.eus
Programa honek maila bakoitiko karratuak bakarrik sortzen ditu. Horren arrazoia oso sinplea da: maila bakoitiko karratu guztiek erregela berdinari jarraituz osatzen dira, baina erregela honek ez du balio karratuaren maila bikoitia bada.
Programa honek maila bakoitiko karratuak bakarrik sortzen ditu. Horren arrazoia oso sinplea da: maila bakoitiko karratu guztiek erregela berdinari jarraituz osatzen dira, baina erregela honek ez du balio karratuaren maila bikoitia bada. Karratu majikoa - Zientzia.eus Karratu majikoa
Matematika
Ale honetan sorgin-karratuen gaia aztertu nahi dugu.
Oraingo ale honetan sorgin-karratuen gaia aztertu nahi dugu. Jakina denez sorgin-karratua izan dadin, ondorengo baldintza hauek bete behar ditu:
zenbaki desberdinez osaturik egotea.
zutabe, errenkada eta diagonal guztietan dauden zenbakien batura berdina izatea.
Adibidez
Sorgin-karratuen gai hau oso zaharra omen da eta dirudienez Matematika txinatarraren asmakizuna da. K. a. 1000 bat urte lehenago horrelako karratuak ezagunak omen ziren Ekialde Urruneko lurralde haietan.
Baina urteak pasatu dira, eta Informatikaren aroan gaudenez, ale honetan propostzen duguna zera da: maila desberdinetako sorgin-karratuak sortuko dituen programa bat prestatzea.
Egin ere, horixe egin dugu eta ondorengo lerrootan doakizue. Dena dela programa honek maila bakoitiko karratuak (3,5,7,9,11...) bakarrik sortzen ditu. Horren arrazoia oso sinplea da: maila bakoitiko karratu guztiek erregela berdinari jarraituz osatzen dira, baina erregela honek ez du balio karratuaren maila bikoitia bada. Gai honi, maila bikoitia duten karratuen gaia alegia, ondorengo artikulu baterako utziko dugu hain zuzen.
Programa azaldu baino lehen, azken oharra: sorgin-karratu baten zenbakirik txikiena edozein izatea posible denez, guk 1-10 tarteko zorizko balio bat aukeratu dugu. Hortaz, programak maila bakoitzeko 10 karratu desberdin sortuko ditu zorizko eran.
Programa honek sor dezakeen mailarik altuena 49 da, aldagaiak balio horretaraino dimentsionaturik daudelako. Maila altuagoa nahi izanez gero, dimentsio hori aldatu beharko genuke.
3. maila: 3 x 3 sorgin-karratua
11
errenkada, zutabe eta diagonalen batura = 726
10 CLS:KEY OFF:RANDOMIZE TIMER
12 DIM VALOR (50,50), NUM (50,50)
15 LOCATE 1,1:INPUT "karratuaren maila...",N
16 P=(N+1)/2:IF N-2*INT(N/2)= 0 THEN GOTO 15
20 FIL=1:COL=P:ALEA=INT(10*RND+1) :NUM=ALEA:VALOR(1,P)=1:NUM(1.P)=ALEA
40 FOR K=1 TO N*N-1
50 NUM=NUM=1 :COL=COL+1:FIL=FIL-1
60 IF COL N THEN COL=1
70 IF FIL 1 THEN FIL=N
80 IF VALOR (FIL,COL)=1 THEN GOTO 82 ELSE GOTO 90
82 FIL=FIL+2:COL=COL-1:IF COL N THEN COL=COL-N
83 IF COL 1 THEN COL=COL+N
84 IF FIL 1 THEN FIL=FIL+N
85 IF FIL N THEN FIL=FIL-N
90 NUM(FIL,COL)=NUM |
zientziaeus-39da091b460f | http://zientzia.net/artikuluak/alfabetikoki-ordenatu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Alfabetikoki ordenatu - Zientzia.eus | Alfabetikoki ordenatu - Zientzia.eus
Zenbakiz edo letraz osatutako zerrenda ordenatzea eguneroko lelo bilakatu den une honetan, badu programatzaileak arazo honi berehalako irtenbidea aurkitzeko beharra.
Zenbakiz edo letraz osatutako zerrenda ordenatzea eguneroko lelo bilakatu den une honetan, badu programatzaileak arazo honi berehalako irtenbidea aurkitzeko beharra. Alfabetikoki ordenatu - Zientzia.eus Alfabetikoki ordenatu
Programazioa
Taula alfabetikoki ordenatu nahi dugula. Orain, eta zure imajinazioa martxan ipiniz, pentsa ezazu taula hau bost leihatilez osatutako T izeneko taulako batean metatu dela.
Zenbakiz edo letraz osatutako zerrenda ordenatzea eguneroko lelo bilakatu den une honetan, badu programatzaileak arazo honi berehalako irtenbidea aurkitzeko beharra. Bestalde, administrazio-mailako edozein programak ere, badu programa honen antzeko egitura. Beraz, hau kontutan hartuz, programatzeari ekingo diogu.
Bertan erabiliko dugun metodoa, ohizko metodoa duzu eta honako honetan datza:
Demagun C A D E B moduko taula alfabetikoki ordenatu nahi dugula. Orain, eta zure imajinazioa martxan ipiniz, pentsa ezazu taula hau bost leihatilez osatutako T izeneko taulako batean metatu dela:
Bestalde, badugu R izeneko ordezko erregistro bat.
Berau hasiera batean hutsik dago gainera.
Hemen eman beharko diren pausoak, honako hauek dira:
Zerrendako lehen elementua hartu (T1=C)
Jarraian datorrenaren aurrekoa edo atzekoa den ikusi. Aurrekoa balitz, hirugarrengoarekin konparatu beharko litzateke. Aldiz, atzekoa izango balitz, ordenaz trukatu beharko lirateke. Horretarako erabiltzen den bidea, honako hau da:Gauza bera egin letra guztiekin. Horrela T1 leihatilan agertuko den letra, ordena alfabetikoaren arabera, lehenengoa izango da.
Prozesua hasieratu, baina T2 leihatilan dagoen letrarekin kasu honetan.
Horrela guztiak amaitu arte.
Honela jokatuz gero, programak zerrenda alfabetikoki ordenatzen du. Baina emaitzak aurkezteko garaian, bi zerrenda ipiniko dizkigu; bata ordenatu gabea eta bestea ordenatua.
OHARRA: Ordenatu nahi den hitz-zerrenda oso luzea baldin bada, agian (zenbait ordenagailuetan) memoria gordetzeko aginduaren (CLEAR) erabilpena beharrezkoa izango da. Ikus ordenagailuari dagokion eskuliburuan CLEAR aginduari buruz esaten dena.
10 REM ** ALFABETIKOKI ORDENATU ** |
zientziaeus-1a8936cce14e | http://zientzia.net/artikuluak/bide-zaharrarekin-berria-egin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bide zaharrarekin berria egin - Zientzia.eus | Bide zaharrarekin berria egin - Zientzia.eus
Galtzada zaharraren materialak erabiliz galtzada berria egitea da makina berri baten lana.
Galtzada zaharraren materialak erabiliz galtzada berria egitea da makina berri baten lana. Bide zaharrarekin berria egin - Zientzia.eus Bide zaharrarekin berria egin
Teknologia
Galtzada zaharraren materialak erabiliz galtzada berria egitea da makina berri baten lana. Galtzaden konponketarako lantegi ibiltari hau, bi unitatez osatuta dago: ARC 600 izenekoaz (lanaren zatirik handiena egiten du) eta ARC Dosage-az (materialak nahasi eta zabaldu egiten ditu). Azken honek ponpa bolumetriko bat du, zeinak ura, gehigarriak eta galtzada zaharreko materialak nahasten bait ditu. Ura eta gehigarri berrien proportzioa %4-6 ingurukoa bakarrik da.
ARC 600-ak galtzada zaharrari eraso egiten dio eta wolframio karburozko hortzak dituen fresa baten bidez galtzada 33 cm-raino altxatu egiten du. Ondoren, puskatutako material hau altzairuzko barra batzuen artean pasatzen da gehiago xehetzearren. Galtzada zaharraren hondarrak eta gehigarriak oregailu batean nahasten dira ondoren.
Materiala galtzada zaharraren oinarriaren gainean zabaltzen da eta xafla baten bidez zapaltzen. Galtzada zaharraren oinarrien mailari ondo doitzeko, sistema hidrauliko bat erabiltzen da.
Ondoren ohizko prozeduren bidez (hots, ohizko tresneria erabiliz) errodatzeko geruza zabaldu behar da, horrela bidea erabat osatua egon dadin.
Prozedura honen bidez %30-50 merkeagotzen da galtzadaren berrikuntza.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-de97e3cb59d3 | http://zientzia.net/artikuluak/bela-badator-berriro/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bela badator berriro - Zientzia.eus | Bela badator berriro - Zientzia.eus
Wind Star pakebotearen ezaugarririk nabariena belak zabalduta izatea da. Teknologia garatuenek eta antzinako belek bat egin dute energia aurreratzeko.
Wind Star pakebotearen ezaugarririk nabariena belak zabalduta izatea da. Teknologia garatuenek eta antzinako belek bat egin dute energia aurreratzeko. Bela badator berriro - Zientzia.eus Bela badator berriro
Ingeniaritza
td class="art-testua" valign="top">
Irudian duzuen untzia, Wind Star pakebotea da, eta bere ezaugarririk nabariena belak zabalduta izatea da. Bere lana, Caribean zehar bidaiatan aritzea izango da.
Belaranzko joera hau ez da atzerapausoa; guztiz bestelakoa baizik. Teknologia garatuenek eta antzinako belek bat egin dute energia aurreratzeko.
Untzi honek 155m-ko luzera du eta belauntzi zaharrek gutxitan izaten zuten 100 m-ko luzera. 50 m luzeko lau mastetan dituen sei belak zabaltzeko maniobra guztiak, automatikoak dira. Programa informatiko batek drakonezko 2000 m2 bela zabaltzeko ala biltzeko erabakia hartzen du, untziko kapitainak norabide eta abiadurari buruz emandako aginduak kontutan hartuz. Nahikoa dira hamar minutu bela guztiak bilduta izateko. Ordenadoreak gainera, balantzaren aurkako egonkorgailuak eta lastrea ere kontrolatzen ditu.
Belak izateak ez ditu motoreak baztertzen. Wind Star untziak 1400 zaldiko hiru diesel dauzka. Untziak behar duen energia elektrikoa hornitzen dute, itsas uraren desgazitze-sistema martxan mantentzen dute eta beharrezkoa izanez gero belen ordez eragiten dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4b0c4739da45 | http://zientzia.net/artikuluak/zu-lasai-berak-garbituko-du/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zu lasai; berak garbituko du - Zientzia.eus | Zu lasai; berak garbituko du - Zientzia.eus
Asmatu duten robot txiki honek, 480 m^
Asmatu duten robot txiki honek, 480 m^ Zu lasai; berak garbituko du - Zientzia.eus Zu lasai; berak garbituko du
Robotika
Robot txiki hau, 480 m2 ordubetean garbitzeko eta argizariztatzeko gai da. Gizon batek hamar ordu beharko lituzke lan berdina egiteko.
Toshibak eraikitako robot honen helburua, garbitasunerako pertsonalak sortzen dituen kostuak murriztea da, noski. Robot hau, toki handietan bakarrik erabiliko da: aireportu, tren- eta autobus-geltoki, bulego handi eta antzeko eraikutzatan alegia.
Robotak 25 m minutuko egiten ditu. Oztopoei ihes egiteko eta pareteraino dagoen distantzia ebaluatzeko, gas-giroskopo bat, uhin supersonikozko detektagailu bat eta laser-teledetektagailu bat dauzka.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bdb636427a82 | http://zientzia.net/artikuluak/desagertutzat-jotako-txoria-aurkitu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Desagertutzat jotako txoria aurkitu - Zientzia.eus | Desagertutzat jotako txoria aurkitu - Zientzia.eus
Betirako galduta zegoela uste zen marfil-okil hegaztia topatu dute.
Betirako galduta zegoela uste zen marfil-okil hegaztia topatu dute. Desagertutzat jotako txoria aurkitu - Zientzia.eus Desagertutzat jotako txoria aurkitu
Zoologia
Kubatarrak pozik egon daitezke; betirako galduta zegoela uste zen marfil-okil izeneko hegazti bat topatu bait dute irlaren ekialdean.
Aurkitutako txoria, emea da eta benetazko aurkikuntza zientifikotzat jo daiteke. Izan ere bada urte-mordo bat Kuba, Mexiko edo Estatu Batuetan hegazti hau ikusten ez zela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c0225723100c | http://zientzia.net/artikuluak/ariketa-fisikoa-kaltegarri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ariketa fisikoa kaltegarri? - Zientzia.eus | Ariketa fisikoa kaltegarri? - Zientzia.eus
Estres fisiko eta emozionalak atleten inmunitatean duen eragina aztertzeko zenbait azterketa egin dute sobietarrek.
Estres fisiko eta emozionalak atleten inmunitatean duen eragina aztertzeko zenbait azterketa egin dute sobietarrek. Ariketa fisikoa kaltegarri? - Zientzia.eus Ariketa fisikoa kaltegarri?
Osasuna
Kirola eta ariketa fisikoa baino gauza osasuntsuagorik ez dagoela pentsatzen da. Zientzilari sobietar batzuen arabera ordea, oker egon gintezke. Estres fisiko eta emozionalak atleten inmunitatean duen eragina aztertzeko zenbait azterketa egin dute sobietarrek. Bere neurrian egindako ariketek, sistema inmunologikoa sendotu egiten dute, baina neurriz gain egindakoek antigorputzak zeroraino jaitsi eraz ditzakete. Lehiaketen ondoren atletei ateratako odol-laginak aztertuz lortu dituzte ondorio hauek.
Ondorengo azterketek, sistema inmunologikoaren ahultze honen kausa zenbait hormona (intsulina eta serotonina esaterako) izan zitekeela eman zuten aditzera. Adrenalinak ordea kontrako efektua du. Ariketa laburrek, gogorrak izanik ere, odolean dagoen adrenalina-maila igoerazi egiten dute eta antigorputzen mailak berean irauten du. Ariketa fisiko luzeagotan, beste hormonek ekiten diote lanari eta sistema inmunologikoa ahuldu egiten da.
Beraz, kirola onuragarria da; baina, gauza guztiak bezala, bere neurrian eginda.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-246b11041f35 | http://zientzia.net/artikuluak/paludismoari-aurre-egiteko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Paludismoari aurre egiteko - Zientzia.eus | Paludismoari aurre egiteko - Zientzia.eus
Paludismoari aurre egiteko bide berri eta kurioso bat jarri dute martxan Somaliako iparraldean.
Paludismoari aurre egiteko bide berri eta kurioso bat jarri dute martxan Somaliako iparraldean. Paludismoari aurre egiteko - Zientzia.eus Paludismoari aurre egiteko
Medikuntza
Paludismoari aurre egiteko bide berri eta kurioso bat jarri dute martxan Somaliako iparraldean. Helburua, artzain nomaden populazioa babestea da. Hauengan, paludismoaren ohizko prebentzioak (intsektizidak erabiltzea batez ere) ez dira eragingarriak. Bestalde, zenbait eskualdetan, paludismoaren bektore den moskitoaren larbak desagertu egiten dira, Oreochromus spilurus arrainak janda. Somaliako osasun-arduradunek paludismoari aurre egiteko, arrain goseti hauek erabiltzeko asmoa dute. Dagoeneko, frogak egin dituzte.
Burao-ko eskualdeko ur-putzuetan arrain hauek sartu dituzte (arrain bat 3m2-ko) eta moskitoak ia erabat desagertu egin dira eskualde horretatik. Gainera paludismoaren eragina %20-tik zerora jaitsi da. Agintarien lana orain, zera da: artzainek arrainak haz ditzaten konbentzitzea. Gainera, arrain hauek bertako biztaleentzako proteina-iturri polita izan daitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-04b0a81c3f3c | http://zientzia.net/artikuluak/urdin-zena-hori-izango-ote/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Urdin zena hori izango ote? - Zientzia.eus | Urdin zena hori izango ote? - Zientzia.eus
Yang-tsen-Kiang ibaiak horrenbeste lohi eramateari uzten ez badio, aurki Ibai Horia izango da.
Yang-tsen-Kiang ibaiak horrenbeste lohi eramateari uzten ez badio, aurki Ibai Horia izango da. Urdin zena hori izango ote? - Zientzia.eus Urdin zena hori izango ote?
Ingurumena
td class="art-testua" valign="top">
Yang-tsen-Kiang ibaiak (gure artean ibai Urdina izenaz ezagunago denak) horrenbeste lohi eramateari uzten ez badio, aurki Ibai Horia izango da. Hain zuzen ere ibai Horiak lohi-garraitzaileen arteko mundu-recorda du. Txinako ibai luzea pairatzen ari den egoerak, zientzilariak larritu egin ditu.
Ibaiaren ibilguaren lehenengo zatian gertatzen ari den desforestazio ikaragarrian datza arazoa. Desforestazioak higadura handia eragiten du eta euri-urak ibairaino eramaten du lohia. Egun, 1967.ean baino 400 g lohi gehiago darama.
Yang-tsen-kiang-en uherdura-tasa, Nilo, Amazonas eta Mississippi ibaien uherdura-tasen baturarena adinakoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c91bc26d63fc | http://zientzia.net/artikuluak/begi-barneko-lentetxoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Begi barneko lentetxoak - Zientzia.eus | Begi barneko lentetxoak - Zientzia.eus
Begi barneko lentetxoak, prozedura kirurgiko labur baten bidez begilausoa daukaten pertsonei jartzen zaizkie.
Begi barneko lentetxoak, prozedura kirurgiko labur baten bidez begilausoa daukaten pertsonei jartzen zaizkie. Begi barneko lentetxoak - Zientzia.eus Begi barneko lentetxoak
Medikuntza
zken urte hauetan begiko kirurgiak aurrerapen handia izan du. Begi barneko lentetxoen (BBL) eremua izan da aurreratu deneko arlo bat. BBLak, prozedura kirurgiko labur baten bidez begilausoa daukaten pertsonei jartzen zaizkie. Gaisotasun hau pertsona helduek izaten dute eta itsu bihurtzen ditu. BBLak jartzen direnean, ikusmena ia erabat berreskuratzen da.
BBLen eremuan gertatu berri den aurrerakuntza, silikoneztatutako kautxuz egindako lentetxo bigunak dira. Lentetxo hauek, begian ahalik eta trauma txikiena sortzeko diseinatu dira eta urte gutxiren buruan orain arteko lentetxo zurrunak ordezkatuko dituztela espero da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4ffbb075cb8d | http://zientzia.net/artikuluak/baso-fosila-ipar-poloan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Baso fosila ipar poloan - Zientzia.eus | Baso fosila ipar poloan - Zientzia.eus
Axel Heiberge kanadiar ugartean aurkitutako baso fosilak 45 milioi urte dauzka.
Axel Heiberge kanadiar ugartean aurkitutako baso fosilak 45 milioi urte dauzka. Baso fosila ipar poloan - Zientzia.eus Baso fosila ipar poloan
Paleontologia
Axel Heiberge kanadiar ugartean aurkitutako baso fosilak 45 milioi urte dauzka. Ipar polotik 1100 km-ra dagoen baso hau, munduko baso fosilik ederrena omen da.
Basoa ez dago harri bihurtuta, eta aurkitzaileek egurra ebaki eta sua piztea lortu dute. Alabaina, basoa oso ondo kontserbatuta dago. Basoak kilometro karratu bat du eta bertan izei eta sekuoia bezalako espezie ezagunetatik aparte, jadanik desagertuta dauden zuhaitz-espezieak ere badaude.
Zuhaitzetako batzuek zutik diraute oraindik eta beste batzuek lurrean daude. Hosto-multzoak ere aurkitu dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-127287430b48 | http://zientzia.net/artikuluak/haririk-gabeko-elektrizitatea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haririk gabeko elektrizitatea - Zientzia.eus | Haririk gabeko elektrizitatea - Zientzia.eus
Elektrizitatea mugitu gabe maneiatzea, hari eta entxufeak kentzea, posible da printzipio fisiko arruntak erabiltzen dituzten sistemen bidez.
Elektrizitatea mugitu gabe maneiatzea, hari eta entxufeak kentzea, posible da printzipio fisiko arruntak erabiltzen dituzten sistemen bidez. Haririk gabeko elektrizitatea - Zientzia.eus Haririk gabeko elektrizitatea
Elektrizitatea mugitu gabe maneiatzea, hari eta entxufeak kentzea, posible da printzipio fisiko arruntak erabiltzen dituzten sistemen bidez. Horiek aplikatzeko, une egokia aukeratu behar da; ekonomikoki eskuragarriak direnean eta kontsumitzaileek onartzeko prest daudenean aplikatu behar bait dira sistema horiek.
Bada jadanik urte gutxiren buruan elektrizitatearen banaketa eta instalazioa erabat alda dezakeen zenbait berrikuntza.
Horietako bat, iturri elektriko izenekoa da. Bi elementu ditu iturri elektrikoak; maiztasun handiko zirkuitu elektroniko batez elikatutako potentzi igorle bat eta korronte-kontsumitzailean kokatuta dagoen hargailu bat. Igorle eta hargailuak, nukleo magnetiko batean sartuta dagoen bobina bat erabiltzen dute. Tresna bat (eta barruan daukan bobina) igortze-bobinaren parean jartzen denean, bi bobinen artean indukzio magnetikozko fluxua sortzen da eta tresnan indar elektroeragilea eragiten du. Igorlea txikia da (gazta txiki baten tamainakoa) eta edozein tokitan disimulatuta eduki daiteke. Bobina hartzailea lanpara-oinetan eta tresnen barnean erraz disimula daiteke.
Bigarren berrikuntzak, "Consor" izena dauka eta aparatu elektriko eta etengailuen arteko hariak baztertzen ditu. Aparatuen konmutazioa irrati-uhinen bidez egiten du. Teleaginteak eta aparatu elektrikoak irrati-frekuentzia berdinean egiten dute lan. Igorlea (teleagintea) 9V-eko pila batez elikatzen da eta kontsumo minimoa du. Irrati-uhina igortzeko nahikoa da, teleaginte arruntetan bezala, botoia sakatzea. Teleaginte ohizkoetan agintea sakatzeko unean tresnaren aurrean egon beharra badago ere, kasu honetan horrelakorik ez da behar.
Oztopoek ez dute irrati-uhina gelditzen. Irrati-uhinen bidezko telekomandoaren ahalmena 25 m-koa da toki itxietan, eta 50 m-koa irekietan. Beraz, komunean egonik egongelan dagoen argia itzali, sukaldeko labea martxan jarri edo gelako berogailua pizteko aukera daukazu tresna honetaz.
Aparatu elektriko bakoitzak hargailu bat izan behar du bere baitan. Gainera eta bakoitzean kode berezi bat ezarriko zaio igorle/hargailu-sistema bakoitzari, etxe horretako teleaginteaz bakarrik funtziona dezaten. Bestela, eta teleaginte guztiek maiztasun berdinean lan egiten dutenez, zure telebista pizterakoan, nahi gabe alboko bizilagunaren ikuzgailua martxan jar zenezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-19382a416697 | http://zientzia.net/artikuluak/dromedarioak-horiek-dira-animaliak-horiek/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dromedarioak. Horiek dira animaliak, horiek! - Zientzia.eus | Dromedarioak. Horiek dira animaliak, horiek! - Zientzia.eus
Animalia harrigarrik bada, dromedarioa da bat dudarik gabe. Basamortuan eguzki galdatan ibil daiteke, gutxi janez eta are gutxiago edanez.
Animalia harrigarrik bada, dromedarioa da bat dudarik gabe. Basamortuan eguzki galdatan ibil daiteke, gutxi janez eta are gutxiago edanez. Dromedarioak. Horiek dira animaliak, horiek! - Zientzia.eus Dromedarioak. Horiek dira animaliak, horiek!
Zoologia
td class="art-testua" valign="top">
Animalia harriagarrik bada, dromedarioa da bat dudarik gabe. Basamortuan eguzki galdatan ibil daiteke, gutxi janez eta are gutxiago edanez. Bere gorputzaren pisuaren laurden bat gal dezake arazorik gabe. Ondoren, deshidratatutako dromedarioak 200 litro ur edan ditzake minutu gutxi batzuetan, galdu duen guztia bereskuratuz. Edozein animaliarengan, ur-orekaren horrelako aldaketa arriskutsua da, odolaren kontzentrazioa aldatzen delako.
Odolaren kontzentrazioa mantentzeko ardura duten organoak, giltzurrunak dira. Dromedarioaren giltzurrunak txundigarriak dira. Une batean gernu dentsu eta iluna sor dezakete eta handik ordu t'erdira kolorerik gabeko gernua. Basamortuko beste animaliek ez dute honela jokatzen eta ahuntzek eta ardiek bi egun behar dituzte ur-maila bere egoera normalera etor dadin.
Bi biologo israeldarrek, Z. Etzian eta R. Yagil-ek, dromedarioaren hidratazio-sistema aztertu dute. Deshidratatutako ugaztunengan, gernuaren ura odolean birzurgatua izan dadin eragiten duen hormona antidiuretikoaren (ADH) sintesia handitzen du garuin pituitarioak. Animalia batek ur asko edaten duenean, odola diluitu egiten da, eta pituitarioak ADH gutxiago sintetizatzen duenez, ur gehiago galtzen da gernuaren bidez. Une berean, beste hormona batek (aldosteronak) odolak sodioari eutsi diezaion, diluzioaren efektua minimizatuko duena, eragiten du.
Baldintza normaletan mekanismo hau nahikoa da, baina zenbait animaliarengan berhidratazio azkarrak sistemaren kolapsoa dakar. Odola diluituegia badago (hipotonikoa alegia), globulu gorriek osmosiz ura zurgatzen dute eta lehertu egiten dira (hemolisia). Ingurugiro lehorrean bizi diren aziendek, maiz izaten dute hemolisia. Desertuko ahuntz eta ardiek nahiz eta ur asko edan, horrelakorik ez dute jasaten; ura urdailean gordetzen dutelako eta poliki-poliki zurgatzen dutelako.
Dromedarioengan ordea, ura zuzenean sartzen da odolera eta giltzurrunak eta beste organoak azkar moldatzen zaizkio egoera berriari. Nahiz eta ADH produkzioa murriztu eta aldosterona-produkzioa handitu, odola diluitu egiten da. Hala ere, dromedarioaren globulu gorriek ondo pariatzen dute diluzio hori.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a2dd2371cc98 | http://zientzia.net/artikuluak/txikia-baina-astuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txikia, baina astuna - Zientzia.eus | Txikia, baina astuna - Zientzia.eus
Pluton, gure sistemako planetarik urrunena da eta lehen uste baino txikiago eta astunagoa da. Astronomoek orain arte pentsatu duten bezala metano solidoz osatutako "izotz zikineko bola" ez dela.
Pluton, gure sistemako planetarik urrunena da eta lehen uste baino txikiago eta astunagoa da. Astronomoek orain arte pentsatu duten bezala metano solidoz osatutako "izotz zikineko bola" ez dela. Txikia, baina astuna - Zientzia.eus Txikia, baina astuna
Astronomia
Pluton, gure sistemako planetarik urrunena da eta lehen uste baino txikiago eta astunagoa da. Zera esan nahi du honek: astronomoek orain arte pentsatu duten bezala metano solidoz osatutako "izotz zikineko bola" ez dela. Harriak eta izoztutako ura ere izan beharko ditu. Ondorio honetara iristeko, Plutonen sateliteak (Txaronek) planetaren aurretik pasatzean sortutako itzalaren azterketa erabili dute astronomoek.
Txaron Plutonen aurretik pasatzen denean, honen azalaren zati bat izkutatu egiten du eta distira osoa txikiagotu egiten da. Astronomoek gainera, Txaronen orbita ezagutzen dutenez, uneoro non dagoen badakite. Horregatik, Plutonen argia moteltzen hasten denean badakite planetaren ertza non dagoen. Distiraren moteltzea arretaz aztertuz, Pluton eta Txaron-en tamainak ezagutu daitezke.
Behaketek adierazi dutenez, Pluton-en diametroa 2.200 km-koa da, hots, Ilargiarenaren bi heren pixka bat goitik behetik. Lehen, Ilargiaren tamainakoa zela uste zen.
Txaronek Plutonen inguruan egiten duen orbitak, planetaren grabitatearen neurria ematen digu, eta ondorioz baita planetaren masa ere; Lurrarenaren laurehun eta berrogeitamarrena. Masa eta tamaina ezagutuz, dentsitatea lor liteke eta dentsitatetik konposizioa. Pluton Ilargiaren tamainakoa balitz, ura baino zertxobait arinagoa izango litzateke. Honek, metanoaren moduko dentsitate baxuko substantziaz osatuta legokeela esan nahiko luke. Tamainaren neurketa berriek, ura biano bi aldiz astunagoa dela adierazi dute, eta planetak harriak eta ur solidoa izango dituela.
Pluton, eguzki-sistemako zazpi ilargi baino txikiagoa da. Bere Ilargia aitzitik, nahikoa Ilargi handia da; 1160 km-ko diametroa du. Hots, gutxi gorabehera Plutonen tamainaren erdia du (planeta eta satelite baten arteko tamaina-ratiorik handiena alegia). Pluton eta Txaronek, planeta/ilargi-sistema bat baino gehiago "planeta bikoitz"en moduko sistema osatzen dutela esan daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-244fc8d750e2 | http://zientzia.net/artikuluak/eroale-organikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eroale organikoa - Zientzia.eus | Eroale organikoa - Zientzia.eus
Zientzilari britainiar batzuek, lehenengo eroale ez-metalikoa aurkitu dute. Bi dimentsiotan zehar eroaten du zero absolutuaren inguruko tenperaturan.
Zientzilari britainiar batzuek, lehenengo eroale ez-metalikoa aurkitu dute. Bi dimentsiotan zehar eroaten du zero absolutuaren inguruko tenperaturan. Eroale organikoa - Zientzia.eus Eroale organikoa
Materialak
Zientzilari britainiar batzuek, lehenengo eroale ez-metalikoa aurkitu dute. Eroale honek bi dimentsiotan zehar eroaten du zero aboslutuaren ingurko tenperaturan. Honelako metal molekularrak ordenadoreen osagai magnetiko eta elektrikoen kostua asko merka dezake.
Orain arte prestatu izan diren metal molekularrek, norabide batean zehar bakarrik eramaten dute elektrizitatea. Material hauen molekulak, oso ondo ordenatutako ilaratan pilatzen dira. Molekula bakoitzak ahul lotutako elektroi-sistema bat dauka. Molekulak pilatzen direnean, elektroiak gainjarri egiten dira pilaketaren norabidean. Hauxe da aipatutako molekulen eroaltasunaren arrazoia. Metalen antzeko egitura sortzen zaie horrela. Metalen eta metal molekularren arteko egitura-diferentzia, azken hauetan egitura metalikoa norabide bakar batean bakarrik egotea da.
Material hauek hozten direnean (-170/-25°C tartean) beren eroaltasuna galdu egiten dute. Honen kausa, tenperatura baxutan pilatutako kristal-sarean gertatzen diren ez-egonkortasun eta distortsioek egitura elektronikoa hondatzea da.
Ilaren artean elkarrekintza elektroniko gehigarriak egonez gero, bi gauza gertatuko lirateke. Lehendabizi, materialaren egitura elektronikoa bi dimentsiotara zabalduko litzateke. Bigarrenez, kristal-egitura tenperatura baxuen bidezko distortsioen aurrean sendoagoa izango litzateke.
Hau da Allan Underhill-ek zuzendutako eta zientzilari galestarrez osatutako talde batek lortu duena, paladioaren konplexu organometaliko bat sintetziatzean. Konplexu honen molekulak, bi norabidetan pilatzen dira. Hala ere, material honek tenperatura baxutan eroateko, presio handipean (12.000 atm.) egon behar du.
Presio baxuak, molekulen berrantolamendu txikiak eragiten ditu eta energi zuloak sortzen dira; egitura elektronikoaren eroaltasuna hondatzen dutenak hain zuzen. Presio altuek berrantolamendu horiek baztertzen dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-33714424fc59 | http://zientzia.net/artikuluak/xangai-xangai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Xangai!, xangai!... - Zientzia.eus | Xangai!, xangai!... - Zientzia.eus
Txinako Xangai hiriko agintarien arazo bakarra ez dirudi ikasleen manifestazioak direnik. Poluzioak burukomin handiak sortzen dizkie.
Txinako Xangai hiriko agintarien arazo bakarra ez dirudi ikasleen manifestazioak direnik. Poluzioak burukomin handiak sortzen dizkie. Xangai!, xangai!... - Zientzia.eus Xangai!, xangai!...
Ingurumena
Txinako Xangai hiriko agintarien arazo bakarra ez dirudi ikasleen manifestazioak direnik. Poluzioak burukomin handiak sortzen dizkie. Xangaiko giroa horren erretzaile denez, euriak nylonezko alkandorak ere erre egiten ditu. Inoiz Ekialdeko Paris deitua izan den magapolis hau, 40 urteko utzikeriaren ondorioak pairatzen ari da egun.
Xangaiko agintariak, hiriko estolderi sistema berritzeko mila milioi dolarreko aurrekontu bat kontsideratzen ari dira. Egunero, etxe eta lantegietatik 3,4 milioi m3 hondar-ur isurtzen dira Suzhon erreka eta Huangpu ibaira. Suzhon erreka hilik dago eta urteak dira biziaren azken aztarnak galdu zituela. Huangpu ibaiaren egoera zertxobait hobea da. Xangaiko agintariek kiratsaren indizea erabiltzen dute poluzio-maila adierazteko: 365 egunetatik 364 egunetan Suzhon erreka kiretsua egon da eta 165 egunetan egoera berdina izan du Hauangpu ibaiak.
Xangaiko poluzioa hirukoiztu egin da azken berrogei urteetan, eta gaur 12 milioi lagun bizi dira bertan. Estolderi sistemak ordea, ia berrikuntzarik ez du izan.
Xangaiko agintariak aztertzen ari diren proiektuak, Yang-tsen-Kiang ibaian hondakinak isuriko dituen 40 km-ko tunela egitea proposatzen du. Ideiaren proposatzaileen eritziz, Yang-tsen-Kiang-en estuarioa gai izango litzateke hondakin guzti horiek hartzeko.
Uraren poluzioa ez da arazo bakarra. Airearen poluzioak eta poluzio akustikoak ere pisu handia dute. 1984.ean hirian dauden 8000 fabriketako lanen ondorioz 44 tona/km2 hauts jaulki ziren Xangaiko lurretara.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fc610b4fec77 | http://zientzia.net/artikuluak/lurrazpian-mendiak-omen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lurrazpian mendiak omen - Zientzia.eus | Lurrazpian mendiak omen - Zientzia.eus
Lurraren nukleoa ez da esfera perfektua; mantoaren mugan mendiak eta ibarrak dauzka. Hau da bederen ikerlari-talde batek joan den abenduan aditzera eman zuena.
Lurraren nukleoa ez da esfera perfektua; mantoaren mugan mendiak eta ibarrak dauzka. Hau da bederen ikerlari-talde batek joan den abenduan aditzera eman zuena. Lurrazpian mendiak omen - Zientzia.eus Lurrazpian mendiak omen
Geologia
Lurraren nukleoa ez da esfera perfektua; mantoaren mugan mendiak eta ibarrak dauzka. Hau da bederen "California Institute of Technology" delakoko ikerlari-talde batek joan den abenduan American Geophysical Union-en bileran aditzera eman zuena. Olafur Gudmundson-ek zuzendutako taldea, lurrikarak aztertu ondoren iritsi da ondorio horretara.
Mantoa, urtutako harriz osatutako eskualdea da; Lurraren azal mehe eta nikel/burdinazko nukleo likidoaren artean dagoena. Mugaren mapa osatzeko, tomografia sismiko izeneko teknika erabili dute geologoek. Teknika hau, medikuek garunaren imajinak lortzeko erabiltzen dutenaren antzekoa da. Imajina osatzeko nukleoa zeharkatzen dituzten lurrikaren presio-uhinak erabili dituzte. Geologoek bildutako datuen arabera, nukleoak "mendiak" Australia ekialdean, Ozeano Barearen iparrekialdean, Ertamerika eta Asia zentralean omen ditu.
"Ibarrak" ordea, Ozeano Barearen hegomendebaldean, Ekialdeko Indietan, Europan eta Mexikon detektatu dira. Mendi eta ibarrak manto liskatsuaren zirkulazioaren ondorio dira. Harri hotz dentsuan jausi egiten dira, depresioak sortuz. Harri arin beroek ordea, gorantz egiten dute nukleoa atoian eramanez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c006af0af58a | http://zientzia.net/artikuluak/planetak-bilatzeko-teleskopioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Planetak bilatzeko teleskopioa - Zientzia.eus | Planetak bilatzeko teleskopioa - Zientzia.eus
Arizonako Unibertsitateko hiru astronomok 16 metroko infragorrizko espazio-teleskopio bat eraikitzea proposatu dute.
Arizonako Unibertsitateko hiru astronomok 16 metroko infragorrizko espazio-teleskopio bat eraikitzea proposatu dute. Planetak bilatzeko teleskopioa - Zientzia.eus Planetak bilatzeko teleskopioa
Astronomia
Arizonako Unibertsitateko hiru astronomok 16 metroko infragorrizko espazio-teleskopio bat eraikitzea proposatu dute. Teleskopio honen bidez, Lurraren tamainako planetak bilatuko lirateke 10 argi-urteko erradioan dauden izarretan.
Teleskopioa, eraiki ahal izateko handiegia da. Beraz, zatiak Lurrean egin eta piezak espazioan jarri ondoren, bertan mekano baten moduan muntatuko litzateke.
Teleskopio honen giltzarria, iluntze-eraztun bat da. Eraztun honek izarraren infragorrizko interferentzia estaliko luke eta planetak igorritako erradiazioa ez litzateke bere eguzkiarenaren barnean galduko. Planetaren eguratsaren infragorrizko espektroak, haren konposizioaren berri emango liguke. Bizitzarik dagoen ala ez jakitea ere, posible litzateke. Eguratsean ozonoa egotea, horren adierazle izango litzateke.
Ideia polita da. Hala ere luze joko du martxan jarri arte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b96a4786d2a8 | http://zientzia.net/artikuluak/beroaren-maitale/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Beroaren maitale - Zientzia.eus | Beroaren maitale - Zientzia.eus
Manatiek, itsas ugaztun geldo eta handi horiek, beroa maite dute. Horregatik 20ºC-tik jaisten denean, toki epelagoetara mugitzen dira.
Manatiek, itsas ugaztun geldo eta handi horiek, beroa maite dute. Horregatik 20ºC-tik jaisten denean, toki epelagoetara mugitzen dira. Beroaren maitale - Zientzia.eus Beroaren maitale
Ekologia
Manatiek, itsas ugaztun geldo eta handi horiek, beroa maite dute. Giro hotza ezin dute jasan. Horregatik uraren tenperatura 20°C-tik jaisten denean, toki epelagoetara mugitzen dira. Garai batean, Floridako manatiak negua zetorrenean hegoalderantz abiatzen ziren epeltasun bila.
Egun, horrelakorik ez dute egiten. Kostaldean kokatuta dauden zentral elektrikoen ur berozko isurbideen inguruan metatzen dira bero bila. Han urak nahikoa epel daude, zentralari darion ur beraoren kausaz.
Guzti hau oso onuragarria gertatu zaie Floridako biologoei, zeren eta honela arriskuan egon litekeen espezie baten eboluzioa erraz kontralatu bait dezakete.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9b4c27486bd6 | http://zientzia.net/artikuluak/ordenadore-bidezko-itzulpena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordenadore bidezko itzulpena - Zientzia.eus | Ordenadore bidezko itzulpena - Zientzia.eus
Ordenadorez lagunduriko itzulpen-sistema bat prestatu dute. Itzultzaile profesionalen errendimendua bikoiztuko duen sistema hain zuzen.
Ordenadorez lagunduriko itzulpen-sistema bat prestatu dute. Itzultzaile profesionalen errendimendua bikoiztuko duen sistema hain zuzen. Ordenadore bidezko itzulpena - Zientzia.eus Ordenadore bidezko itzulpena
Softwarea
ITT enpresaren Itzulpen eta Hizkuntzalaritzarako Zentruan ordenadorez lagunduriko itzulpen-sistema bat prestatu dute; itzultzaile profesionalen errendimendua bikoiztuko duen sistema hain zuzen. Miniordenadore baten bidez, posible da ingelesetik (ingelesera) gazteleratik (gaztelera), frantsesetik (frantsera) eta alemanetik (alemanera) itzultzea. Sistema honek %60-70eko doitasuna du. Gainontzekoa, hau da, azken zuzenketa, itzultzaileak egin behar du. Argi dago honelako sistemak dituen abantailak.
Sistema hau batez ere elektronikari buruzko materiala itzultzeko erabiltzen ari dira.
Dena dela, erabateko itzulpen automatikoa lortuko den eguna nahikoa urruti dago oraindik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7e23b32201e4 | http://zientzia.net/artikuluak/petrolioa-lurraren-erditik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Petrolioa lurraren erditik - Zientzia.eus | Petrolioa lurraren erditik - Zientzia.eus
Guztiok dakigu jakin, petrolioa garai bateko animalia eta landareen hondakinetatik datorrela. Suedian hasi berri den zulatze-proiektu batek, guztiok oker gaudela demostratu nahi du.
Guztiok dakigu jakin, petrolioa garai bateko animalia eta landareen hondakinetatik datorrela. Suedian hasi berri den zulatze-proiektu batek, guztiok oker gaudela demostratu nahi du. Petrolioa lurraren erditik - Zientzia.eus Petrolioa lurraren erditik
Energia
Guztiok dakigu jakin, petrolioa garai bateko animalia eta landareen hondakinetatik datorrela. Suedian hasi berri den zulatze-proiektu batek, guztiok oker gaudela demostratu nahi du.
Gehienek petrolioa eta gas naturala (metanoa da ia erabat) substantzia biologikoetatik datozela uste dute. Landare eta animalien hondakinak lurperatuak izan ondoren presio eta tenperatura handiak pairatu eta hidrokarburo bilakatu direla dio teoriak. Duela 100 urte lehenengo aldiz teoria hau plazaratu zenean, posible zen bakarra zirudien, lurrazalean eta sakonean agertzen ziren likido arrotz horien iturburua adierazi nahi bazen. Garai hartako kimikarientzat ezinezko zen petrolioa bezalako hidrokarburoak biologiaren laguntzarik gabe sor zitezkeela pentsatzea. Guztiak konposatu organikoak ziren.
Bazegoen gainera teoria honi laguntzen zion beste faktore bat: orduko zientzilariek Lurra garai batean urtutako pilota bat izan zela eta ondoren hoztuta solidotu egin zela uste zuten. Horrelako egoera ezin zuen inolako hidrokarburok gainditu eta aukera gutxi zegoen hidrokarburoak urtutako masatik edo hoztutako beste produktuetatik sortzeko. Abiapuntu hau hartuta, petrolioaren jatorria hondakin organikoetan zegoela pentsatzea erabat zilegi zen.
Hala ere, baziren ados ez zeuden eritziak; Dimitri Mendeleiev kimikari errusiar ezagunarena horietako bat. Petrolioaren jatorriari buruzko tratatu bat idatzi zuen, non petrolioaren iturburua lurraren sakonean zegoela aldarrikatzen bait zuen. Bere ikuspegiaren aldeko arrazonamendu asko eman zuen eta hauetako asko zilegi dira oraindik.
Jatorri biologikoari buruzko zalantzak ez ziren horrenbestez bukatu. Zientzilari asko, Sobietar Batasunean batez ere, jatorri ez-biologikoaren aldeko proben bila ibili da, eta baita bildu ere. Hala ere, jatorri biologikoaren teoriak tinko dirau; are eta gehiago bere aldeko proba kimikoak pilatzen diren heinean. Petrolioak molekula konplexuak ditu, zeintzu markatzaile biologiko espezifikoak bait dira; fosil kimikoak alegia.
Gainera petrolioaren zenbait frakziok aktibitate optikoa darakusa, hots, argiaren polarizazio-planoa biratzeko gai dira. Aktibitate optikoa duten molekulek argi polarizatua ezkerrerantz ala eskuinerantz desbideratzen dute. Substantzia jakin batean, molekula batzuek eskuinerantz desbideratuko dute argi polarizatua eta ezkerrerantz beste batzuek.
Normalean, molekula-kopuru handiak elkarturik egoten direnez, ezkerreranzko desbidazioa eskuineranzkoaren berdina da eta efektua osorik hartuta desbidaziorik ez egotea da. Izaki bizidunek, substantzia organiko bat sintetizatzen dutenean, molekula-mota bakar bat sintetizatzen dute; argi polarizatua eskuinerantz desbideratzen duena ala ezkerrerantz desbideratzen duena bakarrik. Beraz, jatorri biologikozko substantzietan mota bakar bat dagoenez, argi polarizatuaren desbidazioa jazoko da. Beraz, aktibitate optikoa jatorri biologikoaren adierazle da.
Bi geraera hauek arazoa betirako garbitu zutela zirudien; petrolio eta metanoaren jatorri biologikoa, eta beste hidrokarburoena era berean, frogatua zegoen.
Hala eta guztiz ere, arazoak hor zirauen. Petrolioaren banaketa geografikoa ez dago oso argi. Bestalde, aurkitutako petrolio eta gas naturalezko hobiek, aurrez pentsatutakoa ehun aldiz gainditu dute. Aurrez egindako estimaziotan, jatorri biologikoa hartu zen kontutan.
Hidrokarburkoak biologiarik gabe sintetizatu ezin zitezkeenaren eritziak, bere horretan jarraitu zuen astronomilariek hidrokarburoak Eguzki-sisteman karbono-konposaturik arruntenak zirela aurkitu arte. Jupiter, Saturno, Urano eta Neptunok, metano eta beste hidrokarburozko kantitate itzelak dituzte eguratsean. Titan-ek, Saturnoren sateliteak, metanozko eta etanozko hodei trinkoak ditu eguratsean. Kometa eta asteroideek hidrokarburo-mota batzuk dituzte. Zaila da biologiak material hori sortua izatea.
Zulatze-lanak prestatzen Suedian.
Lurra arroka likidozko pilota baten moduan eratu zeneko ideia, aspaldi utzi zuten alde batera. Orain badakigu jakin, Lurra solidoen metaketaren ondorioz sortu zela. Fusio partzial batek, arroka arinezko geruza bat eratu zuen, zeina lurraren kanpo-geruza osatzen duen mantu solidotik disgregatu bait zen. Beraz mantu horretatik fluido hegazkorrak sortu zirela pentsatzea zilegi da.
Ozeanoen ura eta eguratseko nitrogenoa horrela sortu ziren. Karbono elementua Lurraren gainazalean eta jalkinetan (oxidatua karbonato moduan eta oxidatugabea ikatz moduan) ugaria da. Hala ere, karbonoa oinarrizko arrokan (zeintzuen higaduraz jalkinak sortzen bait dira) osagai minoritarioa da.
Beraz karbonoak sakoneko mailetatik igo egin behar izan du fluido moduan, kanpo-geruzan horren ugaria izateko. Gainera, antza denez denbora geologiko guztian zehar aritu da azaleratzen, jalkin berrienetan ugariagoa izateak adierazten duen legez. Karbono(IV) oxidoa eta metanoa izan daitezke fluido horien osagai garrantzitsuenak. Eguratsa oso oxidatzailea izanik, karbono guztiak karbono(IV) oxido moduan bukatu zuen bere bidea.
Meteoritoak, gorputz planetarioak sortu zireneko garaien lekuko dira. Hauen konposizioak garai hartako gorputzen konposizioaz informazioa eman diezaguke. Meteorito-mota guztien artean bat bakarrik egon daiteke karbonoa Lurrera kantitate handitan ekartzeko moduan; kondrita karbonotsua hain zuzen. Kondrita karbonotsuek, Lurraren sakontasunean lurperaturik presio eta tenperatura altuak pairatuz, hidrokarburo likidoak (metanoa nagusi izanik) sortu zituzten.
Era berean karbono(IV) oxidozko kantitate txikiak sortzea ere posible da. Hasiera batean hala ere, karbono hori kontrita karbonotsuak osatzen dituzten hidrokarburo ia solidoen moduan egongo zen. Lurreko hidrokarburoen iturburua biologiaren ondorio zenaren usteak ez du beraz oinarri sendorik.
Erupzioek azaleratu izan dituzte diamanteak sakonera handitatik. Diamantea karbono hutsezko forma da eta 150 km-ko sakoneran dauden presioak behar ditu eratzeko. Argi dago beraz, oxidatu gabeko karbonoa ugari dagoela hor behean. Horiek horrela, zilegi da diamantearekin batera karbonoaren beste forma erreduzitu batzuk ere (metanoa esaterako) egongo direla pentsatzea. Metanoa alegia, diamanteen arteko poroetan detektatu izan da.
Geologoek denbora luzez, hor behean dauden tenperatura eta presio altuek metanoa eta beste hidrokarburoak disoziatuko zituztela uste izan dute. Orain egin diren azterketek ideia horri kontra egiten diote, termodinamikaren kalkulu berriek bezalaxe; zeren presio ikaragarri horiek molekulak egonkortu egingo bait dituzte. Presio- eta tenperatur baldintza horietan petrolioaren osagai diren molekula-motak egotea espero dute. Ez dago, tamalez, hori laborategian demostratzerik; laborategitan ez bait da lortu horrelako presio- eta tenperatur baldintza gogorrik.
Pentsa kondrita karbonotsuaren egosketak karbonoa eta hidrogenoa ematen dituela, eta honen ondorioz metanoek molekula astunenekin batera goranzko bidea hartzen duela. Igoeran magma likidoa dagoen tokietatik igarotzen bada, orduan, magman dagoen oxigenoak fluido hauek oxidatuko ditu eta azalera ura eta karbono(IV) oxidoa iritsiko dira. Baina fluidoak arroka arteko zulo, zirrikitu eta arrakalduretatik gora badoaz, arroken gainazalean dagoen oxigenoa aurki ahituko da eta metanoa eta petrolioa aldaketarik gabe bidearen bukaeraraino iritsiko dira. Petrolioa eta gasa sakonera txikiko jalkinen poroetan pilatuko dira.
Kutsadura biologikoa
Petrolioan dauden fosil molekularrek eta beste molekula biologikoek, material biologikoaren bidezko kutsadura besterik ez dute adierazten. Kutsaduraren iturria, petrolioaz elikatzen diren bakterioengan dago. Kimikariek, ia petrolio guztietan hopanoide izeneko konposatu-mota aurkitu dute. Konposatu-mota hau bakterioen zelulen paretean sortzen da. Gainera petrolioak, beste kutsatzaileak jalkinetan dagoen materia organikoan zehar migratzen duenean hartzen du. Seguraski, jendeak gauza hauek lehenago ezagutu izan balitu, petrolioaren jatorri biologikoaren teoriak ez zituzkeen horren sendo onartuko.
Zenbait kimikarik, beren zalantzak plazaratzen jarraitzen zuen; petrolioa hidrogenoz aseta zegoen lurperatutako material biologikoan eta hidrogeno-eskasia espero zitekeen. Hauentzat petrolioa, biologikoki kutsatutako substantzia abiologikoa gehiago zen jatorri biologikozko zerbait baino.
Hala ere, jatorri biologikozko teoriek duten arazorik handiena, helioa egotea da. Petrolio eta gas natural ugari duten Lurraren zona askok, helio ugari du aldi berean. Komertzialki erabiltzen den helioaren iturria, gas naturala da. Helioa metanoarekin asoziatua agertzen ez den oso leku gutxi da Lurrean. Erlazio hau azaltzea ezinezkoa da, baldin eta metanoaren jatorria lurperatutako hondakin biologikoak direla esaten bada. Biologiak ezin izan du parterik hartu helioaren kontzentrazioan, helioa gas geldoa denez gero.
Bestalde, hidrokarburoak globalki nola banatuta dauden ikusteak, jatorri biologikoaren teoriari azaroak sortzen dizkio. Ekialde Hurbilak zergatik du horrenbeste hidrokarburo? Turkiako hegoekialdeko mendiek, Tigris ibaiaren ibarrak, Pertsiako mendi tolestuek, Pertsiako Golkoak eta Saudi Arabiako ordeka launek zerikusi gutxi dute elkarrekiko, petrolio eta gasez ondo hornitutako putzuak izatetik at. Inork ez du aurkitu eskualde horiek lotzen dituen ezer. Petrolio-eremuak aro geologiko desberdinetakoak dira, eta aldi berean gordailuei eusten dieten harri-motak ere desberdinak dira. Hondakin biologikotan diren jalkinak aurkitzeko saioak, ustel gertatu dira eta horrenbeste gas eta petrolio sortzen duen iturriari buruz ez dago akordiorik.
Gainera, hidrokarburo-hobiek pilaketa bertikala erakusten dute. Petrolioa edo gasa sakonera txikitan dituzten hobiek, maiz sakonago ere izaten dituzte beste batzuk eta inoiz oinarrizko arrokaren azpian ere bai.
Lurrean oso sakon lurperatuak dauden materialak hobien oinarri direla onartzen badugu, hobiak desberdin banatuak egongo dira eta ez dute erlazio sinplerik Lurraren azalaren egoerarekiko. Lurralde batean pilatzen den gas edo petrolio-kantitatea, zenbait faktoreren araberakoa da; behe-mailetatik datorren horniduraren garrantzia eta goranzkako migrazioari lagun diezaiokeen faila eta beste fenomeno tektonikoen magnitudearen araberakoa adibidez. Ekialde Hurbilean horniketak emankorra dirudi; zulo guztiak betetzeko adinakoa. Espero dezakegu beraz hobiek pilaketa bertikala izatea.
Petrolio eta gasarekin batera gertatzen diren beste fenomenoak ere, uler ditzakegu. Helioa, harrien erradioaktibitatearen ondorio da nagusiki. Gasak, bere goranzko bidaian harrapatu eta garraiatu egingo luke. Helio eta metanoaren asoziazioak, metanoak distantzia luzea egin duela (sakonera handitatik datorrelako seguraski) adierazten du. Merkurioa eta beste aztarna-osagaiez berdintsu pentsa daiteke. Kerogenoa (batzuen ustetan landare-jatorrikoa da), gorantz zihoan gas eta hidrokarburoen hauspeaketaz sor zitekeen. Aurkitzen ditugun arrazoi guzti hauek emanda ere, Lurreko hidrokarburoek jatorri biologikoa dutenaren ideia zaila da baztertzen.
Jatorri ez-biologikoaren teoria frogatzeko, hidrokarburo-hobi handiak aurkitu behar dira biologiak hobi horien eraketan parte hartzeko aukerarik izan ez duen tokiren batean. Eskandinaviako aintzinako granito-geruzak dirudi egokiena horretarako. Azpiko geruzari hidrokarburoa balerio, Suediako granitoa hidrokarburotan aberatsa den zona baten gainean legokeela esan nahiko luke. Honek, Norvegian dauden hobi aberatsak nola sortu diren adieraziko luke. Badakigu gainera, Suediko granitoaren arrakaldura askotan bike-hobiak (azpikaldean darizkion hidrokarburoetatik sortutakoak) daudela. Suediako granitoan porositate-zonarik balego, gasa eta petrolioa edukitzea espero daiteke.
Ideia hauek buruan nituela Suediako Energi Bulegoarekin harremanetan jarri nintzen. Hango talde batek, Tord Lindbo-ren zuzendaritzapean dagoenak, nere asmo beretsuak zituen. Harri porotsua egon daitekeeneko zonen artean, Suedia zentraleko Siljan eraztunak, (Europan meteoritoek sortutako inpaktu-kratererik handienak) zirudien egokiena. Ikerketak hasi bezain laster, ebidentzia asko topatu zen egiturari gasa eta petrolioa zerizkionaren alde. Aspalditik zekiten inguruko baserritarrek ur-putzuek gas erregaiak sortzen zituztela. Gainera, ikerlariek kraterearen jalkin-hobi txikietan petrolio-jario asko topatu zuten.
Hiru urteko ikerketen ondorioz, Lurreko petrolio eta gasetan aberats diren zonen gas-jarioetan gertatzen diren fenomeno guztiak, Suediako area honetan ere gertatzen dira, argi gelditu zenez. Ikerlariek, jariotako metanoaren oxidazioaz eratutako karbonato bereziak topatu zituzten eta baita jarioei laguntzen dien aztarna-metal batzuk ere. Taldeak, bostehun metroraino zulatu zituen zazpi zuloetan metanotik deribatutako karbonoa topatu zuen eta baita hidrogenoa, metanoa, etanoa, etilenoa eta propanoa ere.
Datu gehiago lortzen da, grabitatearen azelerazio lokala neurtzen denean. Lurrazpian dauden harriak trinkoak baldin badira, grabitatearen azelerazioa handiagoa izango da bestela baino. Kasu honetan, oso balio baxuak neurtu dira, beste inpaktu-kratereetan neurtutakoekin konparatuz. Geologoen ustetan, harriaren porositate-handiagatik gertatzen da honela.
Poroek betetzen duten espazioa oso handia da grabitatearen neurketek adierazten dutenez. Hauek gasez beteta baldin badaude, area hau munduko gas-eremurik garrantzitsuenetakoa izango da. Hala ere urez bateak egon daitezke, nahiz eta gainazlean agertzen diren petrolio- eta gas-seinale asko daudela kontutan harturik hau guztiz zalantzazkoa izan. Nahiz eta poroen zati txiki bat bakarrik hidrokarburoz beterik egon, komertzialki erabilgarria izan daiteke eremua.
Joan den udan Suediako Energi Bulegoak zulatze-programa berri bati ekin dio. 4.500-6.000 metroko sakoneraraino iristeko asmoa dago. Suediako saio honek gauza asko argi ditzake hidrokarburoen jatorriari buruz. Ikerlari suediarrek granitotako sakonera honetan hidrokarburoa nahikoa topatzen badute, iturri biologikoak ez dirudi posible. Gas-kantitate handiak aurkituko balira, (komertzialki ustiratu ahal izateko modukoak) oraindik behe-geruzari gasa dariola esan nahiko luke. Gainera, susmatzen ez den beste toki askotan ere gauza bera gerta daiteke. Horregatik, hidrokarburo-hobi gehiago ezagutu daiteke eta baliabide hauen erreserba ezagunak hazi egingo dira.
Beraz Siljan eraztuneko zulatze-programa inportantea da, eta ez saio zientifiko bezala bakarrik harturik. Munduko energi horniketarako ere garrantzi handia izan dezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-47661b12e065 | http://zientzia.net/artikuluak/principiak-300-urte-2-isaac-newton-kalkuluaren-sor/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Principia"k 300 urte (2) Isaac Newton, kalkuluaren sortzaile - Zientzia.eus | "Principia"k 300 urte (2) Isaac Newton, kalkuluaren sortzaile - Zientzia.eus
Kalkulu infinitesimala, deribatua eta integralaren inguruan eratu den Matematikaren saila da. Eta Historiako liburuei kasu eginez gero, Newton eta Leibniz izan ziren, nor bere aldetik, Kakuluaren sortzaileak.
Kalkulu infinitesimala, deribatua eta integralaren inguruan eratu den Matematikaren saila da. Eta Historiako liburuei kasu eginez gero, Newton eta Leibniz izan ziren, nor bere aldetik, Kakuluaren sortzaileak. "Principia"k 300 urte (2) Isaac Newton, kalkuluaren sortzaile - Zientzia.eus "Principia"k 300 urte (2) Isaac Newton, kalkuluaren sortzaile
1987/04/01 Duoandikoetxea Zuazo, Javier - EHUko matematika irakaslea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Fisika
Kalkulu infinitesimala, deribatua eta integralaren inguruan eratu den Matematikaren saila da. Eta Historiako liburuei kasu eginez gero, Newton eta Leibniz izan ziren, nor bere aldetik, Kalkuluaren sortzaileak. Hauxe da, hain zuzen ere, Newton-en ekarpen nagusia Matematikan eta horri eskainiko diogu artikulu hau, Leibniz-en ikuspuntua beste lan batean aurki daitekeelarik (Elhuyar 10, 1984, 157-166 or.).
Bidea egiten
Greziako Matematika, Geometrian oinarritzen zen neurri handi batean, eta normala dirudi irudi launen azalera eta solidoen bolumena kalkulatu nahi izatea. Modu berean, Fisikaren lehen pausoak ematerakoan grabitate-zentrua lortzeko interesa ere erakutsi zuten. Problema horietariko erresultaturik gehienak, Arkimedes sirakusarrari zor zaizkio (K.a. III. mendean): elipse eta segmentu parabolikoen azalerak, biraketa-solido askoren bolumena (esfera, elipsoidea, paraboloide-segmentua, etab.) eta gehienen grabitate-zentrua, esate baterako.
Baina Arkimedes-ek ez zeukan gaurko Kalkuluak eskaintzen duen formulazio erraza (funtzio bakar baten integralak Arkimedes-en zenbait erresultatu ematen du) eta problema bakoitza berria zen berarentzat. Emaitzak lortzeko bere intuizio geometrikoaz baliatu zen, askotan irudia oso zati txikitan deskonposatu eta hauek irudi ezagunen bidez (triangeluak, laukiak, zilindroak) hurbilduz batura eginez. Gero, justifikatzeko, Eudoxo-rengandik harturiko " exhauzio-metodoa " erabiltzen zuen.
Handik laster Matematika (kalkuluarekin zerikusia zuena gutxienez) lozorran gelditu zen eta berarekin Arkimedes-en lanak. Arabiarrek ekarri zituzten lan horiek Europako mendebaldera, non XVI. mendean ekin zioten berriro estudiatzeari. XVII. mendearen hasieran Arkimedes-en lanak ulertzen zirela esan daiteke, fruitu berriak emateko adina bederen. Newton-engana heldu arteko berrogeitamar urte horietan izenak eta erresultatuak pilatu egin ziren: Kepler, Cavalieri, Torricelli, Roberval, Descartes, Fermat, Pascal, Wallis, Barrow, etab.
Descartes-en eskutik etorri zen Geometria Analitikoak, eragin handia izan zuen Kalkuluan; kurben adierazpen algebraikoak problemen formulazio berri eta arina ekarri bait zuen. Garrantzi handiko pausu bat problemen sailkapenarena izan zen, talde nagusi bi eginez: ukitzaileen problemak eta azaleren problemak, izenok eredu nagusietatik hartzen dituztelarik. Lehen taldeko problemak (kurba bati zuzen ukitzailea egin puntu batean edo maximo eta minimoak kalkulatu) ia guztiz berriak ziren; Matematika zaharrean ez bait dira agertzen, eta deribatuaren bidez ebazten bait dira. Bigarren taldekoak, ordea, Arkimedes-ek formulatuak dira eta integrazioari lotzen dizkiogu gaur egun.
Goian aipaturiko matematikarien artean, Fermat izan zen problema hauen ebazpenetan aurreratuena. Maximo eta minimoen kalkulurako, adibidez, metodo hau eman zuen: A balioa aurkitu, zeinarentzat [F(A + E) - F (A)] / E = 0 den, E = 0 eginda (zatidura lortu ondoren). Deribatuaren itxura badu ere, ez dago limiterik hemen; Fermat-ek polinomioentzat egiten bait du eta hor zatidura zehatza da beti. Integrazioan, gure gaurko
formularen baliokide geometrikoa ezagutzen zuen; Cavalieri, Pascal edo Roberval-en lanetan ere frogatua gutxi gorabehera.
Eta Newton heldu zen
Newton gazteak Matematikako liburuak berekaxa irakurriz Kalkulu-lanetan ari zirenen berri izan zuen eta laster menperatu zituen haien teknikak. Formazio autodidaktiko hau ez da harrigarria, Unibertsitatetan gai horretaz kurtso arruntik ematen ez zela kontutan harturik. Izatekotan, Barrowren laguntza edukiko zuen; bai liburu-hautaketan, eta baita honek urtebetez emandako ikastaldian ere. Dena dela, ezaguna da orduko Newton-en eskutik pasatu zirela eta biren eragin handia izan zuela: Descartes-en Geometria eta Wallis-en " Arithmetica Infinitorum " liburuena, alegia.
Baina Newton-ek 1665-66 urteetan denei aurrea hartu zien; ordurarte inork ez bezala ikusi bait zuen problemen gakoa non zegoen eta konponbidea zein zen: deribatua egiteko erregela bat eman, integrala deribatuaren alderantzizkoa zela erakutsi eta problema desberdinetan aplikatze-bidea adierazi zuen.
Newton-ek kantitate aldakor guztiak denborarekiko neurtzen zituen (denbora uniformeki aldatzen den edozein kantitate dela esan zuen geroago): fluenteak ziren. Aldaketa-abiadurei, aldiz, fluxioak deitzen zien. Kurba laun bat abzisa eta ordenatuaren higidurak sortua da eta bai x eta bai y delakoek beren fluxioak dituzte, x eta y. Kurbaren ekuazioa emanda, fluxioen arteko erlazioa lortu nahi du. Nola lortuko du? x eta y-ren ordez x + x o eta y + y o ipini kurbaren ekuazioan, hasierakoa aprobetxatu berria laburtzeko, o delakoaz zatitu eta gero o hau 0 egin. Metodoa, estiloaz aparte, gaurkoa da, deribatu inplizitua ere egin daitekeelarik.
Adibidez, y = x m/n deribatzeko, yn = xm erlazioari aplikatuko dio bere metodoa: (y + y o ) n = (x + x o ) m berdintzaren alde biak binomioaren formulaz tratatu, y n eta x m kenduta o delakoaz zatitu eta gero o hori anulatu ondoren, n y n-1 y = m x m-1 x erdiesten du. Aski da y-ren ordez x m/n ipintzea,
deribatu ezaguna edukitzeko.
Kalkuluaren oinarrizko teorema edo integrazio eta deribazioaren alderantzizkotasuna, Barrow-k formulatu zuen geometrikoki " Lectiones Geometricae " liburuan (1670ean argitaratua), baina ez dirudi horren balioaz jabetu zenik. " Newton-Leibniz-en formula " da haren aurkezpenik errazena: F' = f bada,
edo bestela,
hots, azaleraren abzisarekiko deribatua funtzioa (edo ordenatua) da. Ikus dezagun Newton-en formulazioa. Biz y = f (x) kurba bat eta s = azalera (ABC) (ikus irudia); azalera hau BC zuzenki bertikala paraleloki higitzean sortzen da. Biz x = AB eta egin dezagun ABED paralelogramoa AD = 1 harturik. Orduan, x = azalera (ABDE); azalera hau BE-ren higidurak sorterazten du. Bi azalera horien gehikuntz abiaduren erlazioa, Newton-ek dioenez, BC eta BE-ren erlazioaren berdina da, hau da, s/x = BC/BE = f(x).
Behin hau erabakiz gero deribatzea errazagoa denez, integralen taulak edukiko ditu deribatuenak atzekoz aurrera harturik. Honela, dena den, kurba asko ezin ditu oraindik integratu eta posibilitateak zabaltzeko Wallis-engandik hartutako ideia bati jarraituz zera egin zuen: funtzioen seriezko garapenak kontsideratu eta hauek gaiz gai integratu serie berri bat lortzeko (konbergentzi arazoei kasurik egin gabe, jakina).
(1 + x) m -ren hedapenari, m osoa denean, Newton-en binomio deitzen bazaio ere, benetan interesgarria gertatzen da m ez-osoa denean; orduan polinomioa ez eta serie infinitua bait da. m bi zenbaki osoren erdian (1/2, 3/2, ...) dagoeneko kasuaren erantzuna zor zaio Newton-i; koefizienteentzako polinomioen koefizienteek duten erregela bera aplikatzen dela erakutsi bait zuen.
Egiten ari zenari oinarri eman nahian, Newton-ek gehikuntzen erlazioak aipatuko ditu: fluxioa " gehikuntza sortuberrien lehen erlazioa " edo " gehikuntza suntsikorren azken erlazioa " da. Irudiari begiratuz, demagun abzisa apur bat aurreratzen dugula; orduan, azalera gehitu egiten da eta azaleraren eta abzisaren gehikuntzen arteko erlazioa lortu behar da, baina fluxioa " lehen erlazioa " da, higitzen hasi aurretikoa ... Halaber, prozesua atzerantz kontsideratuz gehikuntzak suntsitu, desagertu egiten dira eta " gehikuntza suntsikorren azken erlazioa " da fluxioa. Zehaztu gabeko limitearen ideia susma daiteke honen atzetik.
Ohoreak partitu egin behar
Newton-en lanen artean Kalkuluarekin zerikusia dutenak hauexek dira: " De Analysi per Aequationes Numero Terminorum Infinitas " (1669 inguruan idatzia, 1711n argitaratua), " Methodus Fluxionum et Serierum Infinitorum " (1671n idatzia, 1736an argitaratua), " Tractatus de Quadratura Curvarum " (1693an idatzia, 1704ean argitaratua) eta " Principia "ren lehen orrialdeak (1687). Ikusten denez, hogei urte pasatu ziren erresultatuak lortu eta kaleratu bitartean eta horrela, 1675ean, Leibniz bere aldetik antzeko erresultatuetara iritsi zen. Leibniz-en lehen artikulua 1684ean kaleratu zen " Principia "ri hiru urtez aurrea harturik.
1698an Fatio de Duillier-ek, Newton-en lagunak, liburu bat kaleratu zuen, non honi meritu osoa aitortu zion Leibniz-ek plagioa egin zuela salatuz. Leibniz-ek bere buruaren defentsa egin zuen eta hamar urte pasatu ziren bigarren erasoa Keill-en artikulu batean etorri arte. Artikulu hau Erret Elkarteko aldizkarian atera zen eta Leibniz-ek, elkartekide izanik, 1711n idazkariari arazoa garbitzea eskatu zion.
Elkarteburua Newton zelarik, batzorde bat izendatu zen eta batzordearen erabakia are eta gogorragoa izan zen Leibniz-entzat. Gainera, " Commercium Epistolicum " eskutitz-bilduma argitaratzea erabaki zuten, Leibniz-en aurka. Hauen inguruan eztabaida garraztu egin zen eta Leibniz-en zenbait lagun ere Newton-en errore batzuez ohartu zen. Leibniz-ek, 1714ean, " Historia et origo Calculi differentialis " saioa idatzi zuen bere egia kontatzeko. Bi urte geroago hil arren, Newton-ek erasoka jarraitu zuen.
XX. menderarte erabaki gabe egon da puntu hau, baina Leibniz-en eskuizkribuak aztertu direnean behin betirako aitortu zaio zeukan meritua eta, gaur, biei dagokie Kalkuluaren sortzaile izatearen ohorea. Eztabaidak, hala ere, kalte handiagoa egin zuen Inglaterran: bertako matematikariak eta kontinentekoak aldendu egin ziren eta Kalkuluaren garapena ia osorik Leibniz-en ildotik etorri zen.
Bide berriak eta oinarri sendoak
Kalkuluaren hedapena, oso arina suertatu zen sortuberri ziren aldizkariei esker. " Acta Eruditorum " aldizkarian bakarrik, ehunetik gora artikulu daude Leibniz-en lehenengotik hasi eta hurrengo hogeitabost urteetan; gehienak Leibniz-ek berak eta Bernouilli anaiek idatziak. XVIII. mendean Kalkulua gailurrera helduko zen metodo berri eta aplikazio ugariekin, Euler-en izena bere garaikideen oso gainetik jarri behar delarik. Berarekin batera, bernouillitarren bigarren belaunaldia, D'Alembert eta, beranduago, Lagrange nabarmentzen dira.
Baina bazuen Kalkuluak jatorrizko bekatu bat eta Berkeley apezpiku inglesak gogor salatu zuen 1735ean, " The Analyst " liburuan: arrazonamenduaren oinarrian aipatzen ziren Newton-en " kantitate suntsikorren azken erlazioak " eta Leibniz-en " infinitesimalak " onartezinak ziren errigorearen aldetik. Berkeley-ren hitzetan: " Bigarren edo hirugarren fluxioa eta bigarren edo hirugarren diferentziala irents dezakeenak, ez luke kezkarik agertu behar, ene ustez, Jainkotasunaren arazoetan ", hau da, bata eta bestea sinismen-kontuak dira. Hori bai, lorturiko erresultatuak ez ditu zalantzan jartzen.
Ehun urte lehenago Cavalieri-k "errigorea filosofoen arazoa da eta ez matematikariena " idatzia zuen arren, Kalkulua oinarri sendoetan eraikitzen saiatu ziren matematikariak eta aipagarria da D'Alembert-ek " Encyclopedie "rako limite kontzeptuari emandako garrantzia. XIX. mendearen hasieran Bolzano-k Pragan eta Cauchy-k Parisen limitearen definizio egokia eman zuten (gaurko edozein liburutan dagoenaren baliokidea) eta hura oinarritzat harturik deribatua definitzen da.
Integrala, Cauchy-rekin, deribatuaren alderantzizkoa izatetik limite baten bidez definitzera pasatu zen eta orduan bien arteko alderantzizkotasuna frogatu behar izan zuen. Integrala bere bide propioari jarraitu zitzaion eta Neurriaren teoria delakoa sortu zuen; Lebesgue-k XX. mendearen hasieran burutu zuena hain zuzen. Integralaren definizio orokorra emateaz gain, diferentziazio-teorema lortu zuen, hots, Newton-Leibniz-en teoremaren formulazio modernoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-03aa71770ef2 | http://zientzia.net/artikuluak/ikaluzai-eta-ikleini-en-teoriak-hamaika-dimentsiok/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kaluza eta Klein-en teoriak: hamaika dimentsioko mundua - Zientzia.eus | Kaluza eta Klein-en teoriak: hamaika dimentsioko mundua - Zientzia.eus
Materia definitzeko ditugun lau oinarrizko indarretatik bi batu egin dira esperimentalki. Indar bortitza batzeko Batasun Handieneko Teoriak sortu dira. Baina fisikari teorikoek teoria superzabal baten bila dabiltza lau indarrak marko teoriko soil baten elkartzeko.
Materia definitzeko ditugun lau oinarrizko indarretatik bi batu egin dira esperimentalki. Indar bortitza batzeko Batasun Handieneko Teoriak sortu dira. Baina fisikari teorikoek teoria superzabal baten bila dabiltza lau indarrak marko teoriko soil baten elkartzeko. Kaluza eta Klein-en teoriak: hamaika dimentsioko mundua - Zientzia.eus Kaluza eta Klein-en teoriak: hamaika dimentsioko mundua
1987/04/01 Martinez Lizarduikoa, Alfontso Iturria: Elhuyar aldizkaria
Fisika
Materia definitzeko ditugun lau oinarrizko indarretatik bi batu egin dira esperimentalki (elektromagnetikoa eta ahula). Indar bortitza batzeko Batasun Handieneko Teoriak sortu dira (esperimentalki frogatu gabe oraindik). Baina fisikari teorikoek teoria superzabal baten bila dabiltza lau indarrak marko teoriko soil batean elkartzeko. Horretarako Supersimetria deritzen ereduak sortu dira, Supergrabitazioaren teoria orokorrak moldatuz. Baina, N=8 teoria supergrabitatorioa da errealitate fisikoarekin egokitasunik handiena duena. Teoria horrek suposatzen duenaren arabera, espazioak eta denborak kuantizatuak eta aldakorrak izan behar dute distantzia superlaburretan.
1.- Kaluza-ren eredua eta grabitazioa
Urrutitik begiratuta, kableak lerro kurbatua dirudi. Hurbilagotik begiratuta ordea, P puntua zirkulua dela ikusten dugu. Baliteke guk hirudimentsioko espazioan normalean puntu bezala hartzen duguna espazioko beste dimentsio baten inguruko zirkulu txiki bat izatea. Hau da Kaluza eta Klein-ek indar elektromagnetiko eta grabitatorioen teoria bateratzailean duten oinarrizko ideia.
Einstein-en aspaldiko ametsa (eremu grabitatorio eta elektromagnetikoa deskribapen geometrikoaren bidez batzea) Theordor Kaluza fisikari poloniarrak bere eskuetan berrartu zuen eta 1921. urte inguruan Maxwell-en teoria elektromagnetikoa geometriaren bidez adierazten saiatu zen. Baina horrelako proiektua aurrera eramateko, geometria bera birmoldatu behar zen, Elektromagnetika geometria horren barnean molda zedin.
Hori lortzeko Kaluza-k, espaziorako dimentsio gehigarri bat postulatu zuen, era horretan naturaren baitan dagoen jarraiki geometrikoak lau dimentsio espazial eta denbora bat izango zituelarik. Bost dimentsioko mundu honetan grabitatzioa, grabitate arruntaren eta Maxwell-en eremu elektromagnetikoaren batuketaren emaitza izango litzateke. Gure pertzepzioa bost dimentsiora zabaltzeko gai izango bagina, indar-eremu bakar bat atzemango genuke: grabitatorioa. Teoria honen arabera, uhin elektromagnetikoa bostgarren dimentsioaren uhindura baino ez litzateke izango.
Kaluza-ren teoriak arrakasta matematiko handia lortu zuen. Baina bazeukan gainditu ezinezko koxka ederra ere. Alegia, unibertso espaziala lau dimentsiokoa baldin bada, zergatik ez dago laugarren dimentsioa fisikoki atzematerik? Laugarren dimentsio hori maina matematiko bat besterik ez ote da izango?
2.- Klein-en egitura pentadimentsionala
1926. urtean Oscar Klein fisikari suediarra Kaluza-ren egitura pentadimentsionalaren eta mekanika kuantikoaren konpatibilitatea frogatzen saiatu zen. Horretarako Schrödinger-en ekuazioaren bertsio berri bat eman zuen bost dimentsioei egokituta. Klein-entzat laugarren dimentsio espazialak existentzia erreala dauka.
Hau hobeto ulertzeko demagun lerro bat, eta lerro horren puntu bakoitzari elkartua dagoen zirkulu bat suposa dezagun. Dimentsio bateko lerroaren eta dimentsio bateko zirkuluaren elkarkidetzak bi dimentsioko zilindroa sorterazten du. Era berean demagun plano bat, plano horren puntu guztiak zirkulu bati egokituta daudelarik; orduan, bi dimentsioko planoaren eta dimentsio bateko zirkuluaren elkarkidetzak hiru dimentsioko jarraiki bat sorteraziko du.
Arrazonamendu berberarekin asma liteke hiru dimentsioko jarraiki bat eta puntu bakoitzean zirkulu bat eransten zaiola, zirkulu txiki horiek laugarren dimentsioan kizkurtuak daudelarik. Kiribil hauek ez lirateke espazioan bertan kizkurtuko; espazioaren barnean ez bait daude. Kiribil hauek egiten dutena espazioa bera hedatzea da.
Klein-ek, bost dimentsioko unibertsoa sorterazten duten zirkulu horien zirkunferentzien kalkuluari ekin zion. Horretarako elektroi eta beste partikulen kargak, hala nola haien arteko indar grabitatorioak, ere kontutan hartu zituen. Kalkuluak eginez gero, zirkulu horien luzera 10 -30 cm koa izango litzatekeela aditzera eman zuen.
Horren zifra txikiak, bostgarren dimentsioa zergatik atzematerik ez dagoen zuzen adierazten digu. Zifra hori hain txikia denez, izaki bizidun bat ezezik atomo bera ere ezin izango litzateke horrelako dimentsiotan zehar mugitu.
Horrelako dimentsioa, atomoaren barnean kokatua dago. Hain sotila den egitura detektatzeko, zenbait argi-urteko luzera lukeen zatiki-azeleragailua eduki beharko genuke.
3.- Kaluza-Klein-en ereduen jeneralizazioa: hamaika dimentsioko mundua
Kaluza/Klein-en eredua urte batzuetan zehar ahaztua izan zen. Hala ere azkeneko urteetan eredu honen grina sortu da zientifikoen artean, baina orain testuinguru desberdinean: Batasun Handieneko Teorien eta Teoria Supergrabitatorioen testuinguruan alegia.
Naturako indarrak batzeko asmoz, Unibertsoaren zazpi dimentsio ezezagun proposatu dira teoria batean. Egitura trinko txiki bezala adieraz daiteke; esferako puntu bakoitzak une bakoitzean esfera bat itsatsia balu bezala. Koordenatu-lerroen elkargunetan dauden esferak, teoria berrian postulatutako dimentsio gehigarri bilduak dira. Esferak, planoarekiko puntu bakoitzean ukitzaile dira. Gainera esfera eta planoak lau dimentsio bakarrik sortzen dituzte, eta ez teoriako 11. Lau dimentsioak, puntu bat zehazten duten lau koordenatuak dira.
Kaluza/Klein-en teoria Fisikaren arloan berrintegratu da eta horretarako indar-eremuen simetria Naturarengan barnekoa den egitura geometriko baten emaitza dela suposatzen da. Are gehiago, gauge simetriak dimentsio espazial berriei erantsitako geometri motak dira.
Kaluza/Klein-en teoria orokortuak bete beharko lituzkeen arazoak, ondoko hirurak dira. Lehenik, eremu fermioniko bat bete beharko du gure unibertsoan dauden fermioiak adierazteko. Baita eremu bosoniko bat (gutxienez) ere adierazi beharko luke, eta noski, eremu grabitatorioa (izkutuan dauden dimentsio kiribilduen jatorria hain zuzen). Baldintza guzti horiek betetzen dituen eredua 11 dimentsioko supergrabitatearen bertsio bat da. Beraz, Kaluza/Klein-en teoria modernoak 11 dimentsioko unibertso bat postulatzen du. Hamaika dimentsio horietatik zazpi, kiribilduak egongo lirateke maila bateraino, non behaketa zuzenarentzat izkutaturik geldituko bait lirakete.
Kiribilduak agertzen diren dimentsioei, topologi mota asko dagozkie, eta egokiena zein den aukeratzeko prozesu zehatz bat eraman behar da:
Supergrabitatearen ekuazioak ebatzi.
Ebazpide horietatik zenbait, lau dimentsio espazial-denboral eta zazpi dimentsioko forma topologiko itxiari egokituko litzaizkiekenak aukeratu.
Gero, ekuazioen ebazpideari dagokion gainazal bakoitzaren simetri multzoa aztertuko genuke.
Simetri multzoak, grabitatearekin batu behar den gauge teoria ez-abeliarra definitzen digu.
Gainazal itxi desberdinek simetri mota desberdinak dituzte, eta bakoitzak Batasun Handien Teoria desberdin bat definitzen du.
Bukatzeko, gainazal itxiek baimentzen dituzten uhin geldikorren egiturak aztertzen dira. Egitura horiek, teoriak lau dimentsioko espazio-denbora arruntean aurresaten dituen zatikien ezaugarriak definituko dituzte.
4.- Heptaesfera
Lor daitezkeen topologia guztietan matematikariek topologia berezi bat aukeratu dute bere ezaugarriengatik: Heptaesfera (esferaren zazpi dimentsioko baliokidea). Eredu horren bidez atomo txikienetik galaxia handienera bitarteko egitura guztiak deskribaturik gelditzen dira.
Zazpi dimentsioko esfera hau deformatzen bada, simetrien izkutatzea eta bapateko etendura ager ditzake. Arrazoi hauengatik eredu hau optimotzat hartua izan da.
Posible ote litzateke esfera hau zundatzea eta fisikoki atzematea?. Orain dela gutxi egindako kalkuluen arabera, heptaesfera honen zirkunferentziaren luzera 10 -32 cm koa da. Dimentsio hau, Fisikan erabiltzen den eta zentzu fisikoa duen distantziarik txikienaren ondoan kokatzen da; Planck-en distantzian alegia.
Heisenberg-en ziurgabetasun-printzipioaren arbera Kaluza/ /Klein-en heptaesfera zundatzeko beharko genukeen energi maila, protoiaren masa baino 1019 aldiz handiagoa izango litzateke. Energi maila honetan hamaika dimentsioko egitura espazio-denborala ikus genezake. Baina hori lortzeko Ortzeko Esne-bidea bezain handia den zatiki-azeleragailu bat beharko genuke.
Dena dela azkeneko urte hauetan egindako ikerketetan arazo garrantzitsuak azaldu dira eta arazo horiek askotan ez dira konpatibleak guk ezagutzen eta aztertzen dugun lau dimentsioko munduarekin. Arazo horietako bat ondokoa da: Aztertutako hamaika dimentsioko mundu guztietan neutrino destrogiro eta lebogiroen existentzia aurresaten da. Hori guk daukagun esperientziarekin ez dator bat. Gure munduan neutrino guztiak lebogiroak dira.
Lokarri edo korden forma duen partikula txiki batek, dimentsio bakarra du. Superkorden teorian, kordak guztiz txikiak dira eta 10 dimentsioko antzeko espazio eta denboran higitzen dira. Unibertsoko orrientzako superkorden teoriak dituen propietateak gaur egun asko ikertzen ari dira eta matematika kontenporaneoaren arazo garrantzitsu batzuekin harreman estua dute.
Badago beste arazo bat ere. Kaluza/Klein-en munduetan kiribilduak dauden dimentsioek beste dimentsio espazio-denboralei oso kurbadura handia ematen diete. Horrek gaur egungo behaketa astronomikoekin kontraesan ederra sorterazten du, zeren eta azkeneko hauen arabera unibertsoak duen batezbesteko kurbadura ia-ia nulua bait da.
5.- Gaur egungo perspektibak
Aipatutako arazoak eta grabitazio kuantikoaren infinituen arazoak presente egon dira azkeneko urte hauetan. Gaur egun (1985 urtean zehar egindako aurrerapenen arabera) hamar dimentsioko unibertsoaz hitz egiten da zientifikoen artean eta unibertso hori azaltzeko Superkorden teoria (1) deritzonak itxaropen handiak sorterazi ditu.
Puntu honetara helduta, erabiltzen diren gauge teoria ez-abeliarrak garatzeko hamar urte inguru behar izan zirela gogoratuko dugu. Horregatik supergrabitatearen eta Kaluza/Klein-en teorien arteko harremanak sendotzeko, seguraski zenbait urtek pasatu beharko dute. Bitartean, lan teorikoak eta teoria horiek inplikatzen dituzten matematika bereziak garatu beharko dira.
Matematika/Fisika binomioak gero eta garrantzi handiago dauka. Supergrabitatearen teoria fisikoa bultzatu zuen aurkikuntza matematikoa, zenbaki antikonmutanteena izan zen. Grabitazio kuantikoaren teoria fisikoak behar duen matematika, sortu gabe dago oraindik.
OHARRAK
Teoria berri honetan, oinarrizko zatikiak (kuantoak), bibratzen ari diren korden bitartez ordezkatzen dira. Bibrazio bakoitzari zatiki bat dagokio. Superteoria honetan korden teoria eta supersimetria konbinatzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b894075bbffa | http://zientzia.net/artikuluak/eguzki-sistema-gehiagoren-aurkikuntzaren-atzetik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzki-sistema gehiagoren aurkikuntzaren atzetik - Zientzia.eus | Eguzki-sistema gehiagoren aurkikuntzaren atzetik - Zientzia.eus
Eguzkiaren inguruan biratzen ari diren planetak eta beste gorputzak zoriaren ondorio diren ala, aitzitik, jaiotze-prozesu beraren parte ditugun.
Eguzkiaren inguruan biratzen ari diren planetak eta beste gorputzak zoriaren ondorio diren ala, aitzitik, jaiotze-prozesu beraren parte ditugun. Eguzki-sistema gehiagoren aurkikuntzaren atzetik - Zientzia.eus Eguzki-sistema gehiagoren aurkikuntzaren atzetik
Astronomia
Eguzkiaren inguruan biratzen ari diren planetak eta beste gorputzak zoriaren ondorio diren ala, aitzitik, jaiotze-prozesu beraren parte ditugu.
Gure Eguzki-sistemaren ezagumenduak eta beraren osagaien azterketak berez sortzen dituen arazo guztiez gain, gai hau beti beste galdera batekin lotua aurkezten zaigu: gurearen antzeko planeta-sistema gehiago ba ote dauden ala ez, alegia. Baina erantzuna aurkitzeko, galdera, egoki planteiatu behar da. Nahitaezkoa da gure Eguzki-sistemaren sorrera Eguzkiak izar bezala izan zuen jaiotze-prozesuarekin lotzea. Argitu beharrekoa, beraz, hauxe dugu: Eguzkiaren inguruan biratzen ari diren planetak eta beste gorputzak zoriaren ondorio diren ala, aitzitik, jaiotze-prozesu beraren parte ditugun.
Ikerketen gaur eguneko egoerak, bigarren hipotesiaren aldeko izatera garamatza. Uste denez, izarrak galaxietan ugari diren hauts-hodeien uzkurtze-prozesuaren amaiera dira. Hasiera batean hodei hauen dentsitatea oso txikia izaten da eta ez dute uzkurtze-joera nabaririk izaten. Prozesua kanpo-agente batek eraginda hasten da; inguruko supernoba baten leherketak edo galaxiaren beso bat gurutzatzean sortutako talka-uhinak kasu. Konpresioaren lehenengo fasean hodeia zatitu egiten da, protoizar deituko dugun zati bakoitza konprimatzen jarraitzen delarik.
Beta Pictoris, Canopus izugarritik urrun ez dagoen izarra, Pintorearen konstelezioko laugarren magnitudekoa da. 55 argiurteko distantziara dago eta izar gaztea izanik (mila milioi urte baino gutxiago du) Eguzkiaren antzeko ezaugarriak dauzka.
1983.ean astronomoen jakinmina piztu zuen. IRAS sateliteak bere inguruan materia hodei bat somatu zuen. Materi hodei hau Eguzki-sistemaren erradioaren hirukoitza da. Planeta-sistema ote?
Uzkurtzeak biraketa-abiaduraren handitzea dakar, eta ondorioz, hodeia deformatu egiten da disko itxura hartuz. Materiarik gehiena erdialdean pilatzen da, noski, eta bertan izarra sortuko da konpresioaren ondorioz barnean lortzen den tenperatura erreakzio termonuklearrak sorterazteko bestekoa denean. Bitartean diskoaren kanpokaldean planetak eratzen dira, bertan diren haitzen arteko talka eta pilatze-prozesuaren ondorioz. Azkenik, erdigunean sortu berri den izarraren haizeak inguruko gas eta beste hondakin guztiak kanporatzen ditu.
Azaldu dugun prozesu honek errealitatea ondo deskribatzen baldin badu, planeta-sistemak ez lirateke zoriaren ondorio; prozesu arrunt batenak baizik. Uste honetan oinarritzen dira azken urteetan beste eguzki-sistema batzuen existentzia agerian jartzeko egin diren saioak. Orain arte emaitza positiborik lortu ez bada ere, ikertzaileak baikor daude etorkizunari begira. Ikus dezagun, bada, zeintzu izan diren emandako pausoak eta epe laburrerako egitasmoak.
Planeten detekzio-teknikak ez dira teleskopioz eginiko behaketa arruntetan oinarritzen. Planetek islada dezaketen argia ez da aski Lurretik eginiko behaketen bidez bere ama-izarretik bereizteko. Izar ikuskorren lagun ilun hauen (planeta nahiz izarren) bilakuntz teknika, hasiera batean gorputz horiek izarrean duten grabitate-eraginean oinarritu ziren.
Teoria sinplea da: batabestearen inguruan higitzen ari diren bi gorputzek egiten dituzten birek, masa-zentruan dute erdigunea. Horregatik lagun ilunak dituzten izarrek ez dute ibilbide zuzenik egiten, eta behatuko liratekeen bibrazio moduko perturbazioen anplitudeek, inguruan leudekeen gorputzen informazioa emango ligukete. Dena den, teknikak erraza ematen badu ere, neurketak egitea oso lan gaitza da eta, beraz, interpretazioak polemika bukaezinak sortu ditu.
Teknikaren aintzindaria P. van de Kamp astronomoa izan zen. 1930. urtean hasi zen hurbileko zenbait izarren argazki bidezko segizioa egiten. Perturbazio gehien agertu zituen izarra, Barnard izenekoa izan zen: 1938-63 bitartean eginiko neurketen arabera, van de Kamp-en izarrak 1,5 aldiz Jupiterren masako gorputz bat zuen biraka inguruan. Emaitza deigarriagoa agertatu zen masa horretako gorputz batek planeta izan behar zuelako, eta ez izarra hasieran espero zen bezala (gorputz baten masak 0,05 Eguzkiarena —50 aldiz Jupiterrena— izan behar du erreakzio termonukelarrak sorterazteko).
Astronomoek laster ekin zioten argitaratutako datuen azterketari. Pentsa daitekeenez, era honetako datuen baieztapenean arazorik zailena datuak biltzeko behar zen denbora izan zuten; baina lana beste inolako konparaziorik egin gabe baztertua izan zen B. Harrington-ek 1950. urterarte hartutako datuak balaiagarriak ez zirela frogatu zuenean. Datuen azterketa sakon baten ondoren, behatutako izar guztiek oso antzeko perturbazioak agertzen zituztenaz konturatu zen. Horrek, eragilea teleskopioa izan zitekeela pentsarazi zion.
Egin beharreko konprobazioak egin eta gero, aipaturiko urtean teleskopioen lenteak ongi kokatzeko mugituak izan zirela jakin zuen. Ordurarte hartutako datuak baztertu beharra izan arren, van de Kamp-ek lanean segitu zuen eta 1976.ean Barnard izarrak bi planeta zituela zioen lan bat argitaratu zuen. Baina aurrekoarekin izandako intzidenteak van de Kamp-en sinesgarritasuna zalantzan utzi zuen eta astronomoen komunitateak eszeptizismo handiz hartu zituen emaitza hauek.
Arazoa orain dela hiru urte indarberritu zen, IRASek izpi infragorrizko iturriak aztertzeko jaurtikitako satelitearen datuak analizatutakoan. Milaka iturri berri aurkitzeaz gain, IRASek teorikoki aurresandakoa baino infragorri-igorpen handiagoa erakutsi zuen oso izar ezagun batzuetan; Vega eta Beta Pictoris-en adibidez. Astronomoek demasia horri eman ziezaioketen azalpen bakarra, inguruan izan zitezkeen planetetan oinarritzen zen.
Ideia hauxe da: planetek energia asko hartzen dute izarretik; gehiena gainera, uhin-luzera txikiko igorpenetik. Baina energia honen berrigorpena infragorriaren eremuan gertatzen da. Horregatik infragorriaren banda da onena planeten detekziorako; izarren eta planeten igorpen infragorrien zatidura askoz ere txikiagoa bait da argi ikuskorrean baino. Begibistakoa da azken kasu honetan izarraren argiak planetak islada dezakeena guztiz ekilpsatzen duela.
Teknika berri honek van de Kamp-enarekiko duen abantaila jakinda, B. Smith eta R. Terrile-k Beta Pictoris infragorriz argazkitan atera zuten. Beraien ustez, Beta Pictoris materi disko batez inguraturik dago, diametroa gutxi gorabehera 20 aldiz Eguzki-sistemarena izanik. Erdigunean berriz, ilunune bat ikusten da. Terrile-k dioenez, iluntasuna izarraren haizeak bere inguruko gas eta hauts guztiak kanporatu dituelako sortu da. Dena den, astronomo denak ez daude ados interpretazio honekin, eta beste izar batzuen datuak jaso badira ere, azterketa oraindik bukatu gabe dago.
Infragorrien arloan eginiko behaketen hurrengo aurrerakada, D. McCarthy-ren eskutik etorri da a priori kaltegarritzat jo zitekeen eguratsaren eragina probetxatzerakoan. Teknikaren izena infragorri hurbileko lohiune-interferometria da eta eguratsaren turbulentziak argiaren hedapenean duen eragina da bere funtsa. Turbulentzia horiek direla eta, teleskopioak ematen digun izarraren irudia 1000 inguru lohiune txikiz osaturik dago. Argazkiak oso esposizio-denbora laburrez eginda interferentzi lohiune horiek lortuz gero, izarraren posizioaren informazio zehatza lor daiteke. Horixe da hain zuzen ere McCarthy-k diseinatutako Two-Tum-mied Toad II (TTT II) detektoreak egiten duena. Bere bereizmena 0,01 arkusgundokoa da.
TTT II-ren erabilpenak, eman du beste lagundun izar baten emaitza; VB8 izarra. Bere laguna, VB8B izendatu da eta berezitasun garrantzitsu bat agertzen du: bere masa 60 aldiz Jupiterrena da eta ondorioz ezin daiteke esan izarra ala planeta denik. Batzuen ustez marroia delako izarren adibide litzateke, hau da, bere eraketa izarrenaren berdina izango litzateke, eta ez planetena bezalakoa, baina ezingo lituzke erreakzio termonuklearrak mantendu izar bezala argitzeko. Teknologiaren garapen azkarrak tresna guztiak hobetzeko aukera ematen du, eta baita berriak diseinatzeko ere.
Azken adibide gisa, G. Gatewood-en Multichanel Astrometric Photometer (MAP), zuntz optikoa, fotometro eta konputagailu modernoenak erabiliz eginikoa, aipatuko dugu. Zientzilari honek van de Kamp-ek erabilitako bibrazioen teknika bera erabiltzen du, baina neurketak askoz ere zehatzagoak dira (0,005 arkusegundoko bereizmena du) eta askoz ere denbora gutxiago behar da ondorioak ateratzeko moduko neurketak izateko. Hori lortzeko, oso estu grabatutako marra beltzak dituen plaka garden bat erabiltzen du. Plaka higituz, izarraren eta bere lagun posiblearen argiak modu ezberdinez desbideratzen ditu aipaturiko abantailak lortuz.
Bukatzeko, zera esango dugu: arazo honetan lanean ari diren astronomo guztiak puntu batean ados daudela. Ikerketari erabateko bultzada emateko, teleskopioak espaziora atera behar dira sateliteen bidez, eguratsaren eraginari ekiditeko. G. Gatewood-ek uste duenez, bere MAP-ek 0,000001 arkusegundoko bereizmena lortuko luke baldintza horietan. McCarthy-k dioenez, VB8 izarraren irudien bereizmena 100.000 aldiz handituko litzateke.
Konkretuki B. Harrington eta bere laguntzaileak, seguraski 1988.ean jaurtigailuaren bidez orbitan ipiniko den Hubble Space Telescope prestatzen ari dira. R. Terrile-k ere bere koroagrafoa 1990.ean espazioan egon daitekeela uste du. Azkenik, astronomo denak Astrometric Telescope Facility (ATF) delakoaren jaurtikitzearen zain daude. Tresna honek beste zenbait esperimenturekin batera, MAPa konektatua eramango luke. Beraz, baikor izan gaitezke eta arazoa denbora gutxi barru ebazpen-bideetan sar daitekeela pentsa dezakegu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-172823608377 | http://zientzia.net/artikuluak/geminga-ezezagunaren-beste-izen-bat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Geminga: ezezagunaren beste izen bat - Zientzia.eus | Geminga: ezezagunaren beste izen bat - Zientzia.eus
Zientzilariek azken urteetan erlazionatzen saiatu diren bi fenomenoren gaur egungo ezagutze-egoera deskribatuko dugu.
Zientzilariek azken urteetan erlazionatzen saiatu diren bi fenomenoren gaur egungo ezagutze-egoera deskribatuko dugu. Geminga: ezezagunaren beste izen bat - Zientzia.eus Geminga: ezezagunaren beste izen bat
1987/02/01 Arregi Bengoa, Jesus Iturria: Elhuyar aldizkaria
Astronomia
Zientzilariek azken urteetan erlazionatzen saiatu diren bi fenomenoren gaur egungo ezagutze-egoera deskribatuko dugu.
Oraingoan ere gure Eguzki-sistemarekin zerikusia duten fenomeno batzuez arduratuko gara. Zehaztasun handiagoz esateko, zientzilariek azken urteetan erlazionatzen saiatu diren bi fenomenoren gaur egungo ezagutze-egoera deskribatuko dugu. Ikusiko dugunez, orain arte ez da erlazio horren aldeko erabateko frogarik aurkitu, eta ikerketak, jaso beharko liratekeen datu berrien zain daude. Hala ere, eztabaidak ez du interesik galtzen; batetik, aipatzen dituen gaien garrantziagatik (erlatibitatearen teoria orokorrak aurresaten dituen grabitate-uhinen kasua), eta bestetik, zientziak astronomiaren eta astrofisikaren arloetan nola aurreratzen duenaren adierazgarri delako.
Fenomenoen aurkikuntzaren kronologia errespetatzeko, lehenengo 1972.ean SAS-2 satelite estatubatuarrak aurkitutako izpien iturriaz mintzatuko gara. Zoritxarrez, SAS-2ak iturri horren existentziaren berri besterik ez zuen bidali, Lurraren inguruan orbitatzen hasi eta zortzi ordutara izan zuen matxuraren kausaz.
Eguzki-koroaren X izpiko argazkia.
Zientzilariek ez zuten informazio gehiagorik izan europarrek COS-B satelitea 1975. urtean bidali zuten arte. Espazialuntzi hau ere, iturriak aurkitzeko gertatua zegoen eta lanean aritu zen sei urte luzeetan, hiru igorle besterik ez zituen erregistratu (igorle-mota honen urritasuna ez da harrigarria; oso energia handiko izpiak direnez, beraien sorrerrak prozesu bereziak eskatzen bait ditu). Aurkitutako iturrietako bi, lehenagotik ezagutzen ziren eta pultsar bezala katalogaturik zeuden. Hirugarrena, SAS-2ak hiru urte lehenago ezagutzera emandako bera zen.
Oraingo honetan COS-B sateliteak bidaltzen zituen datuak aztertzen zituen ikertzaile-taldeak, objektu berria bataitzeko ardura hartu zuen. Astronomo milanarrek Geminga (Geminis eta gammaren kontrakzioa) proposatu zuten, beraien dialektoan hitz horren esangura ez dago ezer delako. Gaitzizen horren arrazoia, bere nortasunaren beste datu gehiagoren faltan datza: bere posizioa ondo mugatua ez bazegoen ere, ezin zen argi ikuskorreko edo espektruko beste banda bateko igorpenekin identifikatu.
COS-B ia zazpi urtez egon zen informazioa jasotzen eta denbora-tarte horretan Geminga-k hilabeteko 5 periodotan bakarrik igorri zituen aipaturiko izpien sortak, Lurraren norabidean behintzat. Datuen urritasunak ez du azterketarako aukera handirik ematen, baina seinalearen periodo bat aurkitzeko saioak egin dira, jasotako uhinak Fourier-en transformatuaren bidez analizatuz. Analisi hauen ondorioak, 160 min-ko periodoa ematen diote Gemingaren seinaleari. Balio hau Lurraren biraketaren periodoaren bederatzirena da hain juxtu ere, eta kointzidentzia horregatik fenomenoa Lurraren biraketaren ondorio izan zitekeela pentsatu zuten zientzilari batzuek.
Hurrengo pausoa, azken zalantza hauek argitzea izan zen, noski. Horri buruz eginiko lan ezberdinek, %80 eta %99 bitarteko probabilitateak ematen dituzte seinalea Gemingan sortua izatearen alde. Baina hauekin batera beste arazo garrantzitsu eta argitu ezinezko bat ere bazegoen: zer distantziatara dago Geminga?. Xehetasun hau 1981.eko udaberrian hasi zen ebazten, X izpiko iturriak aztertzeko jaurtikitako Einstein sateliteak izpi-mota horretako igorle berri bat aurkitu zuenean. Geminga behatua izan zen eskualdearen zentruan.
Espazialuntzi hau ere laster matxuratu zen, baina bidalitako informazioak bi ondorio eman zituen: lehenengoa, gure astroaren posizioa zen (195.1º luzera eta 4, 2º latitudea, dimentsio bakoitzean 3'ko erroreaz) eta bigarrena distantziaren muga maximoa. Muga hau sateliteak jasotako X izpietan ikusitako ahultasunik eza kontutan hartuz determinatu zen. Izarrarteko hautsaren dentsitatea oso txikia bada ere, erradiazioak beti jasatzen du zurgapen txiki bat; baina lehen esan dugunez, zientzilariek Gemingaren igorpenetan ez zuten defektu hori aurkitu eta horren arrazoi bakarra hurbiltasuna dugu. Esandakoa dela eta, distantzia maximoa 300 edo 325 argi-urtetan finkatu zen.
Datu hau ezagutu zenean, zenbait zientzilarik Geminga Eguzkiaren izar laguna izan zitekeenaren hipotesiarekin espekulatu zuten (arazo honetaz aldizkariko 2. alean arduratu ginen). Baina 1983.ean hartutako datuek aukera hori ukatu egin zuten. Urte honetan, lehenengo Gemingaren posizioan zegoen 21,2 magnitudeko izar bat aurkitu zen. Geroago, Exosat satelite europarra berriz ere X izpiak aztertzen saiatu zen eta Einstein sateliteak aztertutakoak baino maiztasun pixka bat txikiagoetan, besteetan aurkitzen ez zen zurgapena baieztatu zuen.
Bigarren behaketa honek, Geminga distantzia maximoaren ingurunetan dagoela suposatzera garamatza; lehenengoak, berriz, kontrako bi ondorioen aurrean jartzen gaitu. Batetik, teleskopioz eginiko behaketak astroaren paralaxia neurtzea posibilitatu zuten. Hau 0,2' baino txikiago zenez, Gemingaren distantzia minimoa 16 argi-urte ingurutan finkatu zen, lerro batzuek gorago esandakoa baieztatuz. Bestetik, argiaren kolorearen arauera izarra K mota espektralekoa izango litzateke eta talde horretako izar tipiko baten berezitasunak kontuan izanik, Gemingak 48.000 argi-urte ingurutara egon beharko luke ikusten den bezala ikusteko.
Orain arte lehenengo fenomenoa deskribatzen saiatu gara. Goazen bada honekin erlazionatu nahi izan dena aztertzera.
Bigarren fenomeno hau 1976.ean plazaratu zen, zientzilari-komunitatean oso eztabaida biziak sortuz. Erreakzioa ez da harritzekoa; fenomenoa deigarria da benetan. Eguzkiak oszilazio mekanikoak jasaten ditu, hots, bere gainazala igo eta jaitsi egiten da periodikoki, eta periodoa 160 min-koa (!) da. Nola baztertu fenomeno biak erlazionatzeko tentazioa?. Esan dugunez, oso eztabaida gogorra izan zen fenomenoa egiazkoa zenaren eta Lurraren biraketaren ondorio zenaren defendatzaileen artean.
Talde ezberdinak saiatu ziren neurketak egiten, denak ondorio berdinera iritsiz. Azken froga frantses-talde batek lortu zuen, Hego Polora joan eta bertako udan eguneko 24 orduetan neurketak eginez. Hauek lortu zuten periodoa, 160,01 min-koa izan zen eta Lurraren Eguzkiarekiko higidura kontutan hartuz, Philieas Fogg efektuak bibrazio bat gutxiago jasotzera garamatza. Zuzenketa hau kontutan hartuz, periodoa Gemingarenaren berdina da. Oszilazioaren anplitudea, bestalde, 1584 m-koa da.
Fenomeno bien arteko lotura, Gemingak izpien igorpenarekin batera sortuko lituzkeen grabitate-uhinetan legoke.
Gorputz bat geldiunean dagoenean, ez du grabitate-uhinik sortzen; ezta biraketa-higidura hutsa baldin badu ere. Biraketak beste higidura sekundario batzuk izan behar ditu (prezesioa adibidez) edo bestela sistema bitarra izan behar du. Horrez gainera, higitzen diren masak oso handiak izan behar dute (izarren masen mailakoak) eta beraien abiadurak ere bai. Baldintza hauek kontuan izanik, pultsarrak jo dira grabitate-uhinak sortzeko moduko astro detektagarri apropostzat. Pultsarrak, izar batzuek beraien bizitzaren azkenaldera jasaten duten grabitate-kolapsoaren ondorio ditugu.
Karramarroaren nebulosa, bertan pultsare bat dago. Geminga horrelako bat izan daiteke.
Kolapsoaren ondorioz, izar guztiaren masa hamarren bat edo beste kilometrora pilatzen da oso abiadura azkarrean higituz (ehundaka bira segundoko mailakoak), momentu angeluarraren kontserbazioaren arabera. Beraz, astrofisikariek Geminga prezesio-higidura duen pultsarra edo bi pultsarrek osatutako sistema izatearen aukera kontsideratu dute. Horrela, Eguzkiaren bibrazioa Gemingan sortutako grabitate-uhinen eraginaren ondorio litzateke.
Orain arte hipotesi hoberik aurkitu ez bada ere, aipatutako honek ere badu zenbait puntu ilun. Bat Meudon-eko Behatokiko ikertzaileek agerian ipini zutena dugu. Talde honek, Geminga pultsar-bikotea zela suposatuz egin zituen kalkuluak. Lortutako emaitzen arabera, bikotearen masak 1000 aldiz Eguzkiarena izan beharko luke eta Plutonen orbita inguruan egon. Lehen esandakoak errepasatuz, begibistakoa da Geminga ez dagoela distantzia horretara. Beste arazo bat, Eguzkiaren bibrazioaren periodoa ezagutzen denetik bat ere aldatua ez izatea da.
Pultsarren energi igorpen guztiak, beraien higiduren energiaren kontura egiten dira. Horrek zera esan nahi du: pultsarren biraketak gero eta astiroago gertatu behar duela eta horrek igorpen-periodoaren aldaketa sortuko lukeela. Grabitate-uhinen kasuan konkretuki, periodoaren aldaketak erantzun berdina eragingo zukeen Eguzkiaren bibrazioetan; baina esan dugunez ez da horrelakorik ikusi. Azkenik, eta hau ere esan egin behar da, Geminga pultsarra izatekotan, irrati-uhinik igorriko ez lukeen bakarra izango litzateke.
Hauxe dugu, bada, ikerketen gaur eguneko egoera. Hasieran esaten genuenez, ez dago fenomeno bien erlazioaren aldeko erabateko frogarik, eta badira erlazio hori ez dela existitzen esaten dutenak. Seguraski ez dugu erantzunik izango uhin-mota ezberdinak jasotzeko satelite berriak orbitan jarri arte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-29c7864c55c8 | http://zientzia.net/artikuluak/argia-eta-koloreak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Argia eta koloreak - Zientzia.eus | Argia eta koloreak - Zientzia.eus
Bainerako kanila tantaka ari da. Segundo bakoitzeko tanta bat erortzen da, bainerako uretan uhin txiki bat sortuz. Bidaia hori bizpahirutan egin ondoren, uhina guztiz desgertuko da.
Bainerako kanila tantaka ari da. Segundo bakoitzeko tanta bat erortzen da, bainerako uretan uhin txiki bat sortuz. Bidaia hori bizpahirutan egin ondoren, uhina guztiz desgertuko da. Argia eta koloreak - Zientzia.eus Argia eta koloreak
Fisika
Bainerako kanila tantaka ari da. Segundo bakoitzeko tanta bat erortzen da, bainerako uretan uhin txiki bat sortuz. Bidaia hori bizpahirutan egin ondoren, uhina guztiz desagertuko da.
Bainerako kanila tantaka ari da. Segundo bakoitzeko tanta bat erortzen da, bainerako uretan uhin txiki bat sortuz. Sortu ondoren, uhina bainerako paretetarantz hedatuko da gero eta zirkulu handiagoa osatuz, eta paretak jo ondoren atzera buelta egingo du berriro erdirantz etorriz. Baina bueltakoan indar txikiagoa dauka; uhina ahulduta bait dator. Bidaia hori bizpahirutan egin ondoren, uhina guztiz desagertuko da. Hori gertatzen ari den bitartean tanta berriek uhin berriak sortuko dituzte, guztiek bide berdina eginez.
Uhinen maiztasuna, denbora-unitateko puntu batetik pasatzen diren uhinen kopuruak ematen digu. Pentsa dezagun gure baineran segundoko tanta bakar bat erortzen dela; ondorioz, maiztasuna 1 uhin/segundo izango da. Uhin-luzera ondoz ondoko bi uhinen tontorren arteko distantzia da. Bainerako adibidean 45 cm-koa dela suposatuko dugu. Gure adibidean beraz, segundoko uhin bakar bat sortzen da eta aurrekoarekiko duen distantzia 45 cm-koa da. Hemendik ondorio hau atera dezakegu: uhin horiek 45 cm-ko bidea egiten dute segundo batean eta horixe da beren abiadura. Uhin baten abiadura , bere uhin-luzeraren eta maiztasunaren arteko biderkadura da, beraz.
Soinuaren uhinak airean hedatzen dira.
Itsasoko uhinak, bainerakoak bezala, bidimentsionalak dira, hau da, bi dimentsiotan hedatzen dira; uraren azalean alegia. Soinuaren uhinak aldiz, iturritik abiatu eta espazioan zehar hedatzen dira; beraz hirudimentsionalak dira. Soinuaren uhinetan airea konprimatu egiten da uhinaren tontorrean eta bi tontorren artean aldiz, airearen dentsitatea txikiagoa izaten da. Uhin hauek gure belarrietara heltzen direnean, soinua entzuten dugu eta soinu horren tonua altuagoa irudituko zaigu uhinen maiztasuna zenbat eta handiago izan. Tonu musikalak maiztasun diferenteko uhinen adibide dira. DO zentralaren oinarrizko tonuak adibidez, 265 uhin/segundo maiztasuna du. Zein da beraz, bere uhin-luzera?. Edo gauza bera beste modu batera galdetuz, zein distantzia egongo litzateke bi tontorren artean, uhin horiek ikuskorrak balira?
Galdera horri erantzuteko soinuaren abiadura zein den ezagutu beharko dugu aurrez: soinuaren abiadura airean 340 metro segundokoa da itsas mailan. Baineraren kasuan bezala, uhin-luzera aurkitzeko, abiaduraren eta maiztasunaren arteko zatiketa egingo dugu eta honela DO zentralaren oinarrizko tonuaren uhin-luzera 1,3 metro dela lortuko dugu.
Argi ikuskorraren espektroa.
Bestalde, giza entzumena ez da soinuaren uhinak jasotzeko aparatu perfektua. Badira guk jaso ezin ditugun maiztasun txikiegiak (20 uhin segundoko baino txikiagoak) eta altuegiak (20.000 uhin segundoko baino altuagoak). Beraz gure entzumenak, oso ederki adaptatua egon arren, baditu bere mugak.
Argiaren uhinak eta soinuarenak antzekoak dira. Biak dira hirudimentsionalak eta maiztasuna, luzera eta abiadura neur dakieke. Baina argiaren uhinek badute alderdi bitxi bat: ez dute inolako euskarririk behar hedatzeko. Eguzki eta izarretatik heltzen zaigun argia, espazioan zehar bidaia luzea egin ondoren heltzen da eta espazio horretan ez dago ezer. Espazio horretan, astronautek ezin diote elkarri entzun irratia erabiliz ez bada; baina elkar ikus dezakete inolako trabarik gabe.
Pertsonok ikus dezakegun argiaren frekuentzia, oso altua da: 600 bilioi uhin inguru heltzen dira gure begietara segundo bakar batean. Argi ikuskorraren uhin-luzera 0,00005 cm-koa da.
Maiztasun desberdinetako soinu-uhinak tonu diferente bezala entzuten ditugula aipatu dugu lehentxeago. Antzeko zerbait gertatzen da argiarekin ere: maiztasun desberdinetako argi-uhinek kolore diferenteak sortzen dituzte. Argi gorriaren maiztasuna 460 bilioi uhin segundoko da; argi morearena aldiz, 710 da. Maiztasun bakoitzak kolore desberdina emango du.
Baina giza ikusmena ere mugatua da. Maiztasun handiegi edo txikiegiko soinuak entzuten ez ditugun bezalaxe, badira ikusi ezin ditugun argi-maiztasunak; ikusi ezin ditugun koloreak alegia. Batzuek, guk ikus ditzakegun uhinek baino maiztasun handiagoa dute (gamma izpiek adibidez 100 trilioi uhin segundoko) eta beste batzuek txikiagoa (irrati-uhinek adibidez). Argiaren espektrua maiztasun altuenetatik hasi eta txikienetara igaroz, gamma izpiak, X izpiak, argi ultramorea, argi ikuskorra, argi infragorria eta irrati-uhinak topatuko ditugu. Uhin guzti hauek hutsean hedatzen dira eta bakoitza argi-mota desberdin bat da, argi ikuskor arrunta bezalaxe.
Argi ikuskorra deitzen dena da pertsonok ikus dezakegun argi bakarra. Gure gorputzek irrati-uhinak edo X izpiak transmititu eta jasotzeko gaitasuna balute, distantzia luzetara komunikatzeko eta gauza guztiz txikiak miatzeko aukera izango genuke. Zergatik ez dute gure begiek norabide horretarantz eboluzionatu? Hori azaltzen saiatuko gara ondoren.
Edozein materialek, maiztasun jakin batzuetako argia zurga dezake, baina ez bestetakoa. Substantzia bakoitzak bere zaletasun propioak ditu. Maiztasun batzuk, gamma izpiak adibidez, era guztietako materialek zurgatzen dituzte. Horren ondorioz, gamma argiak ezin ditu bidaia luzeak egin: objektu guztiek zurgatzen dute; baita aireak ere, eta beraz, metro batzuk ibili ondoren desagertu egiten da. Eguzkiak igortzen dituen gamma izpiek, ez dute Lurrera iristeko aukerarik; bidean topatzen duten atmosferan zurgatuak geratzen bait dira. Lurra beraz, guztiz iluna da gamma izpientzat.
Antzeko zerbait gertatzen zaie X izpiei eta argi ultramore eta infragorriko maiztasun gehienei ere. Argi ikuskorra aldiz, askoz ere neurri txikiagoan zurgatzen dute material gehienek. Airea adibidez, gardena da gehienetan argi ikuskorrarentzat. "Smog" edo mota horretako kutsaduraren kasuan, airean dauden partikula txiki horiek argi ikuskorraren parte bat zurgatu eta beste bat isladatu egiten dute eta horregatik ikusten dugu koloredun airea horrelako kasuetan. Horixe da Bilbori kolore nabar ezaguna ematen dion fenomenoa.
Guretzat baliagarri izango den argiak, nahitanahiezkoa du atmosferan zehar, absorbitua izan gabe, hedatu ahal izatea. Gamma izpiek erabilkortasun txikia dute, berehala zurgatuak izaten direlako. Eguzkiak igortzen duen energiaren proportzio handia, argi ikuskor motakoa da. Beraz, hau litzateke gure begiak argi honetara eta ez beste maiztasunetako argietara egokitzeko beste arrazoi bat.
Ikus dezagun orain koloreak zer diren. Argia edozein landare berdetara iristen denean, maiztasun gorri eta urdinak absorbituak geratzen dira, eta berdea aldiz isladatu egiten da. Horregatik iruditzen zaigu guri landare hori berdea dela.
Grafikoak egin daitezke kolore bakoitzak isladatzen duen argi-proportzioa aztertuz. Argi gorria zurgatu eta urdina isladatzen duen edozein objektu, urdin izango da guretzat. Zerbait txuri ikusten dugu, kolore guztiak gutxi gorabehera neurri berean isladatzen dituenean. Baina esandako horrek kolore gris eta beltzerako ere balio du. Txuri eta beltzaren arteko diferentzia ez datza isladatzen den argi-maiztasunean; isladatzen den argi-proportzioan baizik.
Astronautek espazioan elkar ikus dezakete, baina ez dute elkar entzuterik irrati bidez ez bada.
Ezagutzen dugun objekturik distiratsuena, elur eroriberria da dudarik gabe. Argiaren %75 besterik ez du isladatzen ordea. Beste muturrean balus edo tertziopelo beltza, adibidez, egongo litzateke; honek, erasotzen dion argiaren oso proportzio txikia besterik ez du isladatzen.
Beraz, bi gauza txuria eta beltza bezain diferente direla esateak, ikuspuntu honetatik behintzat ez du zentzu handirik; txuria eta beltza gauza bera bait dira. Diferentzia, zurgatzen ez duten edo isladatzen duten argiaren proportzioan dago, eta ez kolorean.
Bizidunek gauza askotarako erabiltzen dituzte koloreak: eguzki-argia zurgatu eta fotosintesiaren bidez energia sortzeko, oiloek beren gurasoei ahoa non duten gogorarazteko, intsektuen atentzioa erakartzeko, ezkutatzeko etab. luzea. Guzti hau argiaren izaerari, izarren fisikari, airearen kimikari eta eboluzioaren prozesuari esker gauzatzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ec7610f9124b | http://zientzia.net/artikuluak/musika-ez-da-artea-soilik-matematikoki-ere-azter-l/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Musika ez da artea soilik, matematikoki ere azter liteke - Zientzia.eus | Musika ez da artea soilik, matematikoki ere azter liteke - Zientzia.eus
Entzumena edo sentikortasuna hunkitzen duten soinuen segida bezala definitzen da musika. Baina, soinuz osatutako edozein segidak sentikortasuna hunkitzen duen ala ez zehazki adieraztea zaila da.
Entzumena edo sentikortasuna hunkitzen duten soinuen segida bezala definitzen da musika. Baina, soinuz osatutako edozein segidak sentikortasuna hunkitzen duen ala ez zehazki adieraztea zaila da. Musika ez da artea soilik, matematikoki ere azter liteke - Zientzia.eus Musika ez da artea soilik, matematikoki ere azter liteke
Matematika
Entzumena edo sentikortasuna hunkitzen duten soinuen segida bezala definitzen da musika. Baina, soinuz osatutako edozein segidak sentikortasuna hunkitzen duen ala ez zehazki adieraztea zaila da. Horrela soinua aztertzerakoan, alde batetik fenomeno fisikoa eta bestetik entzuten den doinua bereizi behar dira.
Zehatz-mehatz esanda, soinua, soinu-uhin bat airearen bitartez gure belarri barneetara heltzen denean entzuten duguna da. Psikologi hitzetan, soinu-uhinak kinada bezala gugan sortzen duen erantzuna da soinua. Soinu-uhinaren propietate fisikoak soinuaren ezaugarri bezala nabaritzen ditugu. Ezaugarririk garrantzitsuenak tonua, ozentasuna eta tinbrea dira.
Tonua
Eskalan, gero eta nota zorrotzagoak hartzen baditugu, DO, RE, MI... tonuz igotzen ari garela iruditzen zaigu. Tonu hau notaren ezaugarria da eta soinu periodikoen kasuan nabaritzen dugun altuera, soinu-uhinaren maiztasunarekin erlazionatuta dago. Adibidez, Erdiko DO deritzon notari dagokion maiztasuna 261.63 Hz-ekoa da. (Hertz = Oszilazio bat segundoko).
Ozentasuna
Ozentasuna, soinuak, entzuterakoan duen indarra da, soinuaren intentsitatearekin erlazionatuta dagoelarik. Intentsitatea Watt metro karratukotan neurtua izan arren, normalean dezibeletan adierazi ohi da. Adibidez, 80 km orduko abiaduraz doan auto baten zarata-maila, gutxi gorabehera 45-50 dB-ekoa da.
Tinbrea
Xirulak eta danborrak, nota berbera ozentasun berberaz jo dezakete, baina doinuak ez dira berdinak izango. Soinuaren zentzazioa gogorra, biguna, leuna, gozoa, berota, iluna, etab... izatea eragiten duen ezaugarria tinbrea da. Soinuan nabaritzen ditugun ezberdintasun hauek soinu-uhinaren propietate fisikoen ondorio dira, baina propietate hauek zehaztea eta definitzea zaila da.
Lortu nahi dugun helburua, soinuak matematikoki analisatzeko modua aurkitzea da, hau da, soinuak objektu matematiko bezala erabili ahal izatea.
Dena den, lehen, zehazki zer analisatu nahi dugun adierazi behar dugu, hau da, soinuaren zein ezaugarrirekin lan egitea interesatzen zaigun. Guretzat ezaugarririk garrantzitsuena tonua edo altuera da. Kanta interesgarriagoak lor ditzakegu ozentasuna (hots, bolumena) eta tinbrea konstante eutsiz eta altuera aldatuz, altuera finkatu (hots, nota bakarra erabiliz) eta ozentasuna eta tinbrea aldatuz baino. Gure lan honetan, nota musikaletara, hau da, soinuaren tonura mugatzeak logikoa dirudi.
Asko zehaztu gabe, azter dezagun zertxobait kontzeptu hau. Soinu periodikoetan, tonua, soinu-uhinaren maiztasunarekin erlazionatuta dagoela esan dugu. f maiztasuna T periodoaren alderantzizkoa da, non periodoa soinu-uhinaren periodikotasunaren denbora-tartea den, ziklo segundoko eta Hertz-etan neurtzen delarik.
Nota bakoitzari maiztasun berezia dagokio. Eskalan aurrerantz goazenean, DO, RE, MI... maiztasuna igoz doa, baina notaren aurrerapenaren zentzazioa aritmetikoki igotzen den bitartean, maiztasuna progresio geometrikoari jarraitzen zaio.
...DO130.81138.59RE146.83155.66MI164.81FA174.61185.00SOL196.00207.65LA220.00233.08SI246.94DO261.63...
Zortzidun bakoitzeko, maiztasuna bikoiztu egiten da. Zortzidun bakoitzean 12 tonuerdi daudenez, tonuerdi bakoitzaren maiztasuna aurreko tonuerdiaren maiztasuna = 12 ÷2 1.0594631 faktore konstanteaz biderkatuz lortzen da. Horrela zehazten ditugun maiztasunak, ez dira errealak; fisikoak eta hurbilduak baizik. Baina hurbilketa hau nahikoa ona da, maiztasun hauen bidez eratzen den eskala, eskala tenperatu deitzen delarik.
Tonuaren kontzeptuan zertxobait sakondu ondoren, ikus dezagun nola azter dezakegun. Grafikoki adierazten saiatzeak logikoa dirudi. Pentagrametan, adibidez, tonu eta iraupen ezberdineko notak marrazten ditugu. Nota bakoitzak bi balio zehazten ditu eta alderantziz; bi balioz zehaztuta geratzen da. Tonua eta iraupena dira balioak. Bi balio hauek, koordenatu-ardatz batzutan marrazten saia gaitezke. Abzisa-ardatzean denbora adieraziko dugu eta ordenatuetan, altuera. Honela, pentagramako nota bakoitza koordenatu-ardatzetako zuzenki batez ordezkaturik geratzen da.
Notak, iraupenari dagokionez, biribilak, zuriak, beltzak, kortxeak, kortxeaerdia, etab... izan daitezke, non iraupen bakoitza aurrekoaren erdia den. Abzisetan, unitatetzat, adibidez, kortxeaerdia har dezakegu. Zehaztasun handiagoa behar bada, beste denbora-unitate txikiagoa hartzea besterik ez dago. Logikoa denez, denbora negatiboa ez da onartzen eta honenbestez, abzisak ardatz positiboan aurreratuz doaz.
Ordenatuetan, unitatea tonuerdia izango da. 7'5 zortzidun LAn hasita eta DOn amaituta hartzea nahikoa da, zeren eta pianoaren zabaldura musikala hau da eta beste musika-tresna ezagunen zabaldurak txikiagoak dira. O puntua bezala Erdiko DO nota har dezakegu, adibidez, eta hemendik hasita beste nota guztiak marraztuko ditugu. Eskala tenperatua horrela finkaturik, nota bakoitzaren altuera
Korrespondentzia edo adierazpide hau erabiliz, kanta bakoitzari (edo, hobeto esanda, melodia bakoitzari, edozein kanta melodia ezberdinez konposatzen dela harturik) grafiko bat dagokio, eta alderantziz, grafiko bakoitzak melodia bat adierazten du.
Korrespondentzia hau bijektiboa da, hots, grafiko batek melodia bakar bat ordezkatzen du, aldiberean, alderantziz, melodiak, berari dagokion grafikoa zehazten duelarik. Melodiak ematen digun zentzazioa notak igoz doazela (hots, gero eta zorrotzagoak direla) baldin bada, grafikoa ere igoz joango da eta notak jaitsiz badoaz, grafikoa beherantz joango da, hau da, nota horiei dagozkien zuzenkiak beherantz joango dira.
Melodia jarraia dela iruditzen bazaigu, jarraitasun hau grafikora transmitituko da. Era berean, melodia etena baldin bada (isilaldiak adibidez), grafikoa etena izango da. Beste hitz batzutan, grafikoak ematen digun informazioa, melodiaren informazio berbera da. Ezberdintasuna, ikusten dugun informazioa ulergarriagoa izatean edo lan egiteko duen erraztasunean datza.
Funtsean, gauzak errazteko, 2 nota aldiberean ezin daitezkeela jo kontsideratuko dugu, hau da, bi nota bertikal berean, hots, denbora-tarte berean baldin badaude, nota horiek bi grafiko ezberdineko notak direla suposatuko dugu. Horrela, grafikoa injektiboa izango da; baina bestalde, ez du suprajektiboa izan beharrik, zeren eta melodiako isilaldiak, grafikoan, tarte huts bihurtzen bait dira.
Analisatzen ari garen ikasbide hau pentagramaren antzeko beste adierazpide grafikoa besterik ez da. Pentagrametan marraztutako edozein kantari, grafiko bat dagokio. Kanta indartsuago edo ahulago, arinago edo polikiago, etab... jo behar dela adierazteko pentagrametan erabiltzen diren oharrak, edota sinbolo guztiek (loturek, puntutxoek, etab...), grafikoan sinbolo berezia izan dezakete.
Horrela, funtsean edozein kanta, grafikoa irakurriz jo daiteke. Baina, teorian egin daitekeen gauza izan arren, praktikan oso zaila da. Edozein kanta hartuta, berari dagokion grafikoa ikusita, kanta hori nabaritzea zaila da.
Adierazpide honek duen abantaila, zera da: edozein melodia, berari dagokion grafikoaren bitartez, matematikoki analisatu ahal izatea. Esate baterako, propietate batzuk era honetara defini genitzake: melodia altua dela diogu, nota guztien altueraren batezbesteko aritmetikoak balio finkatu bat gainditzen duenean, edota, adibidez, nota guztien iraupenaren batezbestekoa konstante bat baino txikiagoa bada melodia azkarra dela diogu, etab... Beste era batera esanda, kantak (dagozkien grafikoen bitartez) matematikoki analisa ditzakegu. Nolanahi ere, kuriositatez, edozein kantaren aurkakoa (bere grafikoarena), inbertsoa, biak aldiberean, etab... entzun ditzakegu.
Ideia honetan oinarriturik, adibide gisa, 2 ordenadore-programa sinple horiek ditugu. Lehenengoan, funtzioa 10. lerroan emanda, grafikoa marrazten ari den bitartean, melodia entzuten da, eta bigarrenak, nolabait, alderantzizkoa egiten du. Melodia, nota bakoitzeko 2 zenbakiz DATAn bitartez emanda, eta dagokion grafikoa aldiberean agertzen dira. Bi programa hauek oso sinpleak dira. Bigarrenak, adibidez, ez du isilaldirik onartzen.
Orain arte egindako gauza guztiek, eredu tekniko eta programek, praktikan ez dute balio handirik. Edozein kanta hartuta bere grafikoa ikustea nahi izatekotan, lehenengo partitura behar dugu, gero notak bi zenbaki bihurtu behar ditugu (altuera eta iraupena), eta azkenik, ordenadorean tekleatu behar dira. Lan zaila eta neketsua izateaz gain, huts egitea oso erraza da. Kanta, ordenadorean zuzenean sartzea askoz komenigarriagoa litzateke.
Esate baterako, horrelako gauzaren bat egitea oso onuragarria izango genuke: kanta zinta batetan grabatu, zinta hau ordenadorearekin nolabait elkarturik egongo litzatekeen kassette batetara sartu, eta kantaren melodia ezberdinak bereizi ondoren, melodia hauek eta heuren grafikoak pantailan aldiberean agertzeko, ordenadoreari beharrezko aginduak eman. Baina hau, jadanik, informatikaren eremuan sartzen da.
Hau egiteko aukera izango bagenu, pausu bat gehiago aurreratuko genuke: ez bakarrik kantak analisatzeko, baizik eta kanta berriak sortzeko, hau da, ordenadoreak kanta berriak asma zitzan saiatuko ginateke. Funtsean, zorizko grafikoa, hau da, zuzenkien altuera eta iraupena zorizkoak dituen grafikoa marraztuko dugu. Baina, berari dagokion melodia entzutean, zentzurik ez duela antzematen dugu; ez diogu esanahirik aurkitzen. Erlazionatu gabe dauden nota batzuren segida bezala entzuten da.
Zer egin beharko litzateke melodiek (hots, grafikoek) zentzu edo esanahia izan dezaten? Erantzun behar dugun galdera hau da: Zer du "Ikusi mendizaleak" melodiaren grafikoak, zorizko grafikoak ez duena, kantak esanahia eduki dezan? Galdera honi erantzuna emango bagenio, ordenadoreak zentzuzko grafikoak soilik marrazteko programa egingo genuke eta grafiko hauen bitartez (hots, melodiaren bitartez), kanta berriak sor genitzake. Dena dela, hau egiteko, oraindik lan asko egin behar da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5aa3ef04c191 | http://zientzia.net/artikuluak/zurezko-etxeak-siberian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zurezko etxeak siberian - Zientzia.eus | Zurezko etxeak siberian - Zientzia.eus
Zurezko etxagintzak Siberian nolako garrantzia duen ikusteko, nahikoa da herrixketan ehundik larogeitamar bizileku honelakoak direla adieraztea.
Zurezko etxagintzak Siberian nolako garrantzia duen ikusteko, nahikoa da herrixketan ehundik larogeitamar bizileku honelakoak direla adieraztea. Zurezko etxeak siberian - Zientzia.eus Zurezko etxeak siberian
Arkitektura
500.000 biztanleko Irkust hirian, zurezko etxe asko aurki daiteke hiri barruan, bai bakarka eta baita kaleak osatuz ere.
Zurezko etxagintzak Siberian nolako garrantzia duen ikusteko, nahikoa da herrixketan ehundik larogeitamar bizileku honelakoak direla adieraztea. 500.000 biztanleko Irkust hirian, zurezko etxe asko aurki daiteke hiri barruan, bai bakarka eta baita kaleak osatuz ere. Esaten dutenez, pisu batekoak bertakoek eginak dira eta bi pisukoak, europear tratalariek eginak.
Irkusteko zurezko etxegintz museoa: defentsarako dorrea.
Etxearen solairua, berrogeiren bat zentimetroko betelanez altxatuta egiten dute, edo gaur egun hormigoiz. Hormak, etzandako enborrez osatzen dira; lau edo hiru aldeetatik labratutakoez. Alde labratugabea dutenek, alde hori kanpora begira ipinia izaten dute. Enbor tartean zirristurik gera ez dadin, kotoi moduko zerbait jartzen dute, baina orain dauden kolei esker, elkargune horiek ez dute arazorik sortzen. Etxe-izkinak, gehienetan enborrak gurutzatuz (errebaje bidez), osatzen dituzte.
Hormetan leiho-zulotan bi orriko leihoak ipintzen dituzte, kanpotik zurezko leihatilez hornituz. Geletako sabaiak ere, enborrak etzanda jarririk egiten dituzte; tarteka ipiniaz eta oholez goitik eta behetik estalirik. Argia nahikoa handia bada, zutabe bat jartzen dute; behar den tamainukoa. Guk entresaka egiten dugun neurriko enbortxoez, bere aldapak emanez ipinirik, osatzen dute teilatuaren eta gapirioen armazoia, gero dena oholez estalirik. Orain ohol hauen gainetik ia etxe guztietan uralita jartzen dute, eta hainbeste ikusten delako edo, ez du begibistan minik ematen egia esan. Barruan, sukaldean, sua egiteko labe moduko bat egiten dute buztinez, baina beste kontu bat litzateke horren berri ematea.
Sabaiaren detailea.
Garai bateko etxeetan behintzat, bi sukalde izaten zituzten; zikina eta garbia , eta bietan sua pizten zuten. Zikina zen abereen eguneroko janariak prestatzeko, eta negu gogorrean baita abere batzuk babesteko ere; hala nola, zerrikume, txahal, etab. Sukalde garbia, bixitariak hartzeko zen batez ere eta han edukitzen zituzten jantzi-kutxak eta etxeko gauzarik baliagarrienak, bixitariek ikus zitzaten noski. Bi sukalde hauetan buztinezko sulekuek bereizten zituzten gelak, eta bien artean egoten zen logela orokorra.
Elurretan ibiltzeko lera.
Aparteko gela batean zuten sauna. Gela honek bi leiho txiki zituen. Bat zurezko leihatila batez estalia (behar zenean haizea berritzeko) eta bestea kristalez estalia, barrukoek kanpokoa eta kanpokoek barrua ikusteko. Honela aukeratzen omen zituzten gazteek andregaiak. Izkina batean, zurezko zolua falta zen, eta bere partez lurra zegoen. Han egiten zuten sua gainean harri-pilo bat ipiniz. Hauek berotzen zirenean, goitik behera ura jaurtitzen zuten.
Aintzina, etxe hauek (isbek) ez omen zuten tximinirik suaren beroa hobeki aprobetxatzearren; baina gero erosotasunagaitik edo, tximiniak ipintzen hasi ziren. Orain, eraikuntz sistema berdintsuez jasotzen dituzte datxak .
Datxa hauek baso edo leku aparte xamarretan egiten dituzte, oporretarako eta asteburutarako. Hauetarako lurra, lur guztia Estatuarena denez, Estatuak alokatzen die nahikoa merke. Area batekoa izaten da gutxi gorabehera eta prezioa bi mila pezeta urteko gutxi gorabehera. Gero etxea —datxa— norberak jasotzen du eta egindakoaren jabe izaten da, nahi badu saltzeko eskubidea ere izanik. Kuriosoa da, baina kilometrotako basoez inguratuak egonik, ez dute zotz bat ere hartzen etxea egiteko. Basoak Estatuarenak dira eta berak saltzen die behar duten zura, oso merke bada ere.
Horiek horrela, lantxo honen helburua ez da zehaztasun teknikoak ematea; zura Euskal Herrian etxagintzan erabil daitekeela frogatua uztea baizik. Gaur egun zenbait gauzatako erabiltzen dela esan daiteke; ate, leiho eta zoluetarako. Baina nik garbi utzi nahi nukeena zera da: badagoela zurezkoak egiterik horma, teilatu-estruktura, eta bi hitzetan esanda, etxe osoa.
Gai honetaz geure arteko betiko leloa izanen da Euskal Herriko zati haundi batean behintzat euri asko egiten duela eta gehiegizko hezetasun honek usteldu egiten duela. Baina, Siberian ere euria dexente egiteaz gain, elurra botatzen du barra barra negu luzean, eta hor diraute zurezko etxeek. Gakoa zalantzarik gabe, tratamendutan egon daiteke. Aspaldiko errusiarrek ba omen zituzten belar bereziak eta haien lurrinez egurrak ongi asetzen zituzten.
Errusiarrak Siberiara iritsi zirenean, hamazazpigarren mendean, bertako enda autoktonoak (buriato, jakuto, evenko eta abarrek) makilaz eta larruz osatutako txabola eramangarri batzuetan bizi ziren. Zituzten etxe eta jantziak ikusi ondoren, ezin daiteke zalantzan jarri Iparrameriketako indioak horiekin loturik daudenik. Beraz ttipia k zer diren jakinez gero, badakigu nolakoak ziren Siberiako lehen biztanleen bizilekuak.
Zura lantzeko erremintak.
Errusiarrak paraje hartara heldu zirenean, gaur egun dauden eran aurkitu zituzten sinetsi ezinezko baso ikaragarriak (urki eta izeiez horniturik gehien bat), eta esaerak dioenez errusiarra haizkoraz otsoak hortzak erabiltzen dituen eran (trebetasun berdinez) baliatzen bada, gehiago sakondu gabe uler genezake zurezko etxeak bapatean sortzea.
Berriketa honetan ea zertan ari garen esan dezake norbaitek. Euskal Herrian ez izei eta ez urki asko dugu, baina beste zenbait zuhaitz-mota eta batez ere insignis pinua badugula erantzun genezake. Zuhaitz-mota honek paper-oletarako eta paisaiak izorratzeko soilik balio duela esango digute, baina Australian eta Zeelanda Berrian etxagintzan erabiltzen dutelarik (pinuz, zubiak ere egiten dituzte), garbi dago insignis aren balio eskasa geure artean sarri ibili diren ipuinetako bat dela.
Angara ibai ondoko herrixka bat.
Nori komeni zaio ipuin horiei eustea?... Zuraren kontserbazioaren gakoa beste honetan datza: TRATAMENDUAN. Eta erraz konpreni liteke hori telefono- eta indar-hariak damatzaten zurezko posteak ikusiz. Siberiako zurezko etxeek ere (ez daude pintaturik), kolore ilun berdina dute. Horrek, antzeko tratamendua ematen dietela esan nahi du.
Horixe da ba, lerro hauetatik atera behar litzatekeen ondorioa: Euskal Herriak baliabide gutxi duela eta ikasi egin behar genukeela ditugun apurrei etekin hobea ateratzen. Jakin dezagula geure lurraren emaitzei benetako Balio Erantsia ematen; denaren beharra izango bait dugu datozen une gogorretan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9da07570d495 | http://zientzia.net/artikuluak/skiatzea-gero-eta-errazagoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Skiatzea gero eta errazagoa - Zientzia.eus | Skiatzea gero eta errazagoa - Zientzia.eus
86-87ko neguan ohizko skiei material ultraberrituak aplikatzeko aukera egongo da. 1987. urtean ski on bat luzea, malgua, izotzarekiko itsatskorra eta elur zanpatugabean pasatzeko modukoa izan daiteke.
86-87ko neguan ohizko skiei material ultraberrituak aplikatzeko aukera egongo da. 1987. urtean ski on bat luzea, malgua, izotzarekiko itsatskorra eta elur zanpatugabean pasatzeko modukoa izan daiteke. Skiatzea gero eta errazagoa - Zientzia.eus Skiatzea gero eta errazagoa
Materialak
86-87ko neguan ohizko skiei material ultraberrituak aplikatzeko aukera egongo da. "Abaraska"-erako ebakidura duten taulak edozein skiatzaileren esku jarriko dira; material batzuk, (kevlar eta karbono-zuntza, adibidez), dauden goimalatik jaitsi egingo dira jende gehiagoretzat eskuragarri izatearren; neguko lehiaketa-skien bibrazioen aurkako materialak ski gehiagotan erabiliko dira merkatu egingo direlako, hots, taula osatzen duten xaflen artean, birak ematerakoan edota jauziak egiterakoan sortutako bibrazioak xurgatzen dituzten materialak sartuko dira. Gaurregun, bota taulari itsasteko dauden tresnen bidez (fijazioen bidez), orain arte bateragarri ez ziren marka desberdinen elkarketak lor daitezke. Horregatik 1987. urtean ski on bat luzea, malgua, izotzarekiko itsatskorra eta elur zanpatugabean pasatzeko modukoa izan daiteke.
Radar isladatzailea botetan
Gailu elektronikoa daraman zinta botan itsasten da, irudian ikusten denaren antzera. Teknologia suediarren azken fruitu honen gakoa, elur-roldeek duten arriskuan datza. Sistema elektroniko honen izena, Recco da, eta ez da botetan bakarrik ipintzen; baita erropatan, oskitxotan, motxilatan etab.etan ere.
Recco-ak ski-estaziotan erabiltzen dituzten detektagailu modernoek emititzen dituzten norabide bakarreko radar-uhinak isladatzen ditu. Recco-ak bidalitako oihartzuna helikoptero batetik ere jaso daiteke.
Prezioa ez dago guztiz zehaztuta; oraingoz botekin batera saltzen da.
Ehun berria: 8 aldiz isolatzaileagoa
Ehun honen izena Cap 20 da. Ehunaren iragazkaiztasuna erabatekoa da, hau da, ez da ur-tantarik pasatzen; aldiz, gorputzak transpiraziorako behar dituen aireak eta ur-lurrinak ondo pasatzen dute ehuna. Begibistaz ez da ezer berezirik ikusten; ez Gore-Tex ik, ez Teflon ik eta ezta plastifikaziorik ere. Hauxe da, bada, ehun honen ezaugarririk bereziena, hots, tratamendua ikustezina izatea. Anoraka egiteko behar denaren prezioa, 18.000 pta. ingurukoa da.
Termostatoa duen anoraka
K-Way enpresak atera du artikulu esperimental hau. Berez dotorea den eta kolore biziak dituen anorak honek, hotzaren aurkako armadura osoa dauka. Poltsiko-motxilak daukan estaldura, plastiko aluminizatuzkoa da; ehun batzuetan erresistentziak josirik daude, eta hauek bizkarrean dagoen bateria arin bati konektatzen zaizkio. Bero-autonomia 4 ordukoa da eta bero-maila termostato batez erregulatzen da. Anorak honek skiatzeko ezezik motoz ibiltzeko ere (adibidez) balio du.
Gainera, elur-roldeen aurkako Recco radar-isladagailua erantsita dauka. Baita K-Way Bip a ere. Elur-roldeek skiatzailea azpian hartu badu, zelula fotosentikorrak ez du argirik jasotzen eta garraisi moduko soinua ateratzen du, inguruko edozein pertsonak entzun dezan. Prezioa 70.000 pta.koa da. Ez da txantxetakoa!
Fijazioak: edozer agoantatzen duten 4 errodamendu
Betidanik Tyrolia etxeak arreta berezia izan du botak azkar askatzen eta fijazioen marruskadura txikiagotzen. Fijazioak diseinatzerakoan, bihurdura-indarrak, aldamenerako flexioengatiko erorketak, etab. kontutan hartu behar dira; baita, zola eusten den plakan eta boten muturretan sortzen diren marruskadura parasitoak ere.
Horregatik "400" serieko fijazioetan Teflon-ezko lau errodamendu (beraien ardatzekiko higikorrak dira) ikus daitezke. Nahiz eta oinetakoaren zola hondatu, botak lau puntu hauetan ondo eutsita jarraituko du. Fijazio hauen prezioa, 10.000 pta.koa da gutxi gorabehera.
Hiru bota multirreglatu
Lehenengo bota, Salomon etxeak aurkezten du eta ondoko ezaugarri hauek dauzka:
Ixteko gakoa oin gainean (kanpotik ikus daiteke)
Aurreko oinarria erregulatzeko 5 posizio
Barneko presioa orpoa blokeatuz lortzen da. Doikuntz torlojo mikrometrikoz lortzen da.
Oin-zolaren posizioa 4 eratara erregula daiteke
Aurre aldeko inklinazioaren doikuntza 3 posiziotan (15°, 18°, 21°)
Bigarren bota, Trappeur etxearen eskutik datorkigu. Karbono-zuntza erabiltzen duenez, pisuaren %20 aurrezten da. Doikuntzak lau dira; denak ikustezinak. Lehenengoa orkatilan (orpoa ondo posizionatzeko), bigarrena oinlepoan, hirugarren aitzinapenerako (3 posizio) eta azkena aurrekaldeko presioa arintzeko. Hauez gain beste bi ezaugarri gehiago dauzkate etxe honetako botek: alde batetik Recco isladatzailea erantsita dago eta bestetik erresistentzia bidezko berogailua du oin azpian.
Azkeneko bota, Dolomite enpresa italiarrak aurkezten du. "DS 500" eredua da eta ondoko ezaugarriak dauzka:
Doikuntza mikrometrikoa, botaren atzetik egin daiteke; presioa oinlepoan egiten da orpoari eusteko.
Prentsagailua, oinari ondo eusteko
Hauez gain, berogailu elektrikoa etab. ere aurki ditzakegu bota hauetan.
Bota hauen prezioa 30.000 ÷ 40.000 pta.koa da.
Fondoko skia: errail gaineko skia
Orain arte "alpino" izeneko skiaz eta bere osagaiez hitzegin dugu. Atal honetan fondoko skiaren alorrean Rossignol etxeak aurkeztutako berrikuntza adieraziko dizuegu.
Jakina da fondoko skiatzaileek betidanik azaldu duten arazoa, hau da, ski estua mutur batetik finkaturik dagoen oinetako ez-zurrun batez gidatzeak, orpoan zentraketa-arazoak sortzen ditu; malda handiak igotzerakoan edo jaisterakoan adibidez.
Arazo hau gainditzeko asmoz, Rossignol etxeak skiaren gainekaldean errail-erako erliebea osatu du. Oinetakoaren zolak, errailaren eme-erako erliebea du. Horregatik, oina bere luzera osoan skiaren gainean dagoenean, ez dago ez aldemenerako lasaierarik eta ezta oinaren deszentraketarik ere. Prezioa 50.000 pta. ingurukoa da.
Monoskia motxilan
Chistian Roche ikertzaileak monoski desmuntagarri bat asmatu du. Gailuak, bi pieza bitartekari eta finkapen-sistemaren bitartez, minutu batean "alpino"erako ski-pare bat lotzen du.
Skiak pixkat bereizturik geratzen direnez, lortutako estabilitatea ona da. Prezioa 10.000 pta.koa da gutxi gorabehera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-47e6ae2c4fbe | http://zientzia.net/artikuluak/untzigintzaren-historia-ix-baporeen-hedapena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzigintzaren historia IX: baporeen hedapena - Zientzia.eus | Untzigintzaren historia IX: baporeen hedapena - Zientzia.eus
Robert Fulton-en Clermont baporea, 1807. urteko abuztuaren 17an New York-etik abiatu eta hurrengo egunean iritsi zen Clermont hiriko portura, 180 kilometroko bidea egin ondoren.
Robert Fulton-en Clermont baporea, 1807. urteko abuztuaren 17an New York-etik abiatu eta hurrengo egunean iritsi zen Clermont hiriko portura, 180 kilometroko bidea egin ondoren. Untzigintzaren historia IX: baporeen hedapena - Zientzia.eus Untzigintzaren historia IX: baporeen hedapena
1987/02/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Garraioak
Robert Fulton-en Clermont baporea, 1807. urteko abuztuaren 17an New York-etik abiatu eta hurrengo egunean iritsi zen Clermont hiriko portura, 180 kilometroko bidea egin ondoren.
Robert Fulton-en Clermont baporea, 1807. urteko abuztuaren 17an New York-etik abiatu eta hurrengo egunean iritsi zen Clermont hiriko portura, 180 kilometroko bidea egin ondoren. Gero handik irten eta zortzi ordu barru Albany-ko portura heltzea lortu zuen. Hogeitamabi ordutan New York eta Albany lotu zituen bapore hark. Albany-tik New York-era itzultzen, beste hogeitamar ordu pasa zituzten.
Untzia, New York eta Albany arteko bidaiak behin eta berriz eginaz aritu zen. Baporezko nabigazioa, jaioa zen jadanik.
Clermont untzia, berritu eta luzatu egin zuten hurrengo urtean, jendearen eskeari hobeto erantzutearren. Beste bapore berri batzuk ere egin ziren ordea Iparrameriketan. Rariton, Car of Neptune eta batez ere Livingston izenekoak, fama handia lortu zuten. Bapore hauek beste linea batzuetan aritu ziren atzera-aurrera.
Europan bapore bidez garraio-zerbitzua lehen aldiz, Eskozia-ko Clyde badian ipini zuten. John Robertson-ek egindako baporeak hiru zaldiko motoreaz eragindako lau gurpil zituen, eta 1812.eko abuztuan hasi zen Glasgow eta Greenok-en artean jendea garraiatzen.
1818. urtean, David Napier-ek Rob Roy baporearen bitartez lotu zituen Holyhead eta Dublin. Untzi hark, 30 zaldipotentziako motorez eragindako bi gurpil zituen.
Frantzian baporeak geroxeago hedatu ziren. 1816. urtean eraiki zuen Jouffroy-ko markesak bat Sena ibaian ibiltzeko, baina 1828. urtean Frantzian jadanik 71 bapore zeuden, haietako 13 atoiuntzi zirelarik.
Britainia Haundian, ugariak ziren baporeak. 1824. urtean 150 untzi zeuden, eta 1835. urtean 500.
Mantxako Kanala, 1816. urtean zeharkatu zuen bapore batek lehen aldiz. Pierre Audriel eta Rajol jeneralak Margery izeneko untzia erosi zuten eta Elisa izena ezarri zioten. Hamahiru zaldiko motorea zuen 70 tonako bapore hura, Newhaven-etik Parisera abiatu zen martxoaren 17an. Bidean, ekaitzak harrapatu zituen, eta gorabehera handiak izan ondoren, Le Havre-ko portura iritsi ziren azkenean, 17 orduko bidaia burutuz. Martxoaren 29an Parisera heldu zirenean, jendetza handia bildu zen bidaiariak eta untzia txalotzera.
Gurpil eragile bakarreko baporeek, leku handiagoa zuten karga eta bidaiarientzat.
Urte berean, Majestic izeneko untzi britainiarrak 200 bidaiari garraiatu zituen kanala zeharkatuz, eta zerbait geroxeago beste bi bapore ingelesek ( Caledonia eta Lady of Lake izenekoek) Britainia Haundia eta Alemania lotu zituzten.
1821. urtean, Frantzia eta Britainia Haundiaren arteko lotura iraunkorra ezarri zuten. Irlandarako bidean ari zen Rob Roy baporea, Dover-Calais-eko linean hasi zen lanean. 24 ordu eta 45 minututan burutzen zuen bidaia eguraldi ona zegoenean.
Urte batzuk geroago, 1826. ean, Londres eta Amsterdam bitarteko linea estreinatu zen, eta 1836.ean, zerbitzu berezi bat ere bai Folkeston eta Boulogne bitartean. Bapore egoki batzuetara, Londres-etik zetozen trenak sartzen ziren, eta gero itsasoz Boulogne-ra iritsitakoan, burdinbidean ipintzen zituzten berriro. Horrela trenbidea Londres-etik Frantziaraino luzatu zuten.
Atlantiar Ozeanoa lehendabizikoz, 1819. urtean zeharkatu zuen Savannah baporeak. New York eta Liverpool hirien arteko bidaia maiatzaren 25a eta ekainaren 22a bitartean burutu zuten. Hiru masta eta baporezko motorea zuen untziak. Moses Rogers kapitaina izan zen Savannah en gidaria, eta bidaiaren erdia baino gehiago motorearen eraginez egin bazuten ere, gainontzekoa belaz burutu zen ezinbestean; erregaia bukatu bait zitzaien.
Liverpool-etik, untzia Kopenhave, Stockholm eta San Petesburgo aldera abiatu zen, Europan baporea norbaitek erosiko zuen esperantzatan. Erostunik ezean, Rogers kapitaina Ameriketara itzuli zen, berriro ere Ozeano Atlantiarra zeharkatuz.
India alderako bidaiak, geroago hasi ziren. Baporeek ikatz asko behar izaten zuten, eta bidaia luzea zenean, lehorreratu eta erregaia hartu beharra zegoen.
Dena den, Enterprise izeneko untzia, 500 tona merkantzia eta 400 tona ikatz zituela abiatu zen 1825.eko abuztuaren 16an Johnston kapitainaren agindupean. 60 zaldiko bi motore zituen baporea, abenduaren 9an heldu zen Kalkutara. Bitartean, Esperantza Oneko Muturra-n ikatza hartu zuen. Bidaia 103 egunetan burutu bazen ere, motoreek 64 egunez eragin zuten.
Espainian lehen baporea, Sevillan hasi zen lanean 1817.eko uztailaren 8an, Sevilla eta Sanlucar de Barrameda bitarteko linean.
Paletazko albo-gurpilen eraginari esker maniobrak erraz egiten zituzten baporeek.
1830. urte inguruan bestetik, untziaren propultsioa hobetzeko saio asko egin zen, baina urratsik nagusiena, paletazko gurpilaren ordez helizea ipintzea izan zen.
1836. urtean, Hendon-eko Francis Petit Smith britainiarrak helizea diseinatu eta egin zuen. Sei tonako untzi txiki bati ipini zion eta emaitza onak lortu zituen.
Almirantego britainiarrak, untzi handiagotan saioak egin zitzan eskatu zion. Horretarako, Arkimedes untzia (200 tonakoa) utzi zioten. Smith-ek, 80 zaldiko motorea eta helizea ipini zizkion. Bere saiotan, untziak 9 milia/ordu abiadura lortu zuen, eta Mantxako Kanalean nahiz Ipar-Itsasoan zehar ibili zen.
Urte berean, 1836.ean, Ericson suediarrak bere Herrian egindako helizea Ameriketan sartzea lortu zuen. Smith-ek asmatutakoaren oso antzekoa zen.
Harrez gero merkatal untzietara gero eta gehiago hedatu zen helizea. Paletadun gurpilezko baporeak, ibaietako lineatan iraun zuten eta bigarren mundu-gerran baino lehentxeago desagertu ziren erabat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7d5fde578a59 | http://zientzia.net/artikuluak/sumendiak-eta-klima/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sumendiak eta klima - Zientzia.eus | Sumendiak eta klima - Zientzia.eus
Aurtengo udan hotza pasa behar ote dugu? Aurtengo negua nolakoa izango ote da? Iragarpen hauek badute ohizko bizimoduan ezinbesteko eragina. Sumendien edertasuna bizi-bizian.
Aurtengo udan hotza pasa behar ote dugu? Aurtengo negua nolakoa izango ote da? Iragarpen hauek badute ohizko bizimoduan ezinbesteko eragina. Sumendien edertasuna bizi-bizian. Sumendiak eta klima - Zientzia.eus Sumendiak eta klima
Klimatologia
Leningradon kokaturik dagoen Behatoki Geofisiko Nagusiko zientzilariek, eguzkitiko izpi bakoitzarentzat eguratsak izan duen gardentasunaren datuak metatu eta aztertu dituzte azken ehunkadan.
Aurtengo udan hotza pasa behar ote dugu? Aurtengo negua nolakoa izango ote da? Bada munduan zehar makina bat jende horrelako galderei aurrez erantzuten ahalegintzen denik. Baina gaur-gaurkoz meteorologoen iragarpenak ez dira guztiz fidagarriak. Epe luzera iragartzen direnak batipat; eguraldiak behin baino gehiagotan ustekabeko aldaketak bait ditu.
Dena den, eta guztiz fidagarriak ez izan arren, iragarpen hauek badute ohizko bizimoduan ezinbesteko eragina. Hala nola nekazal uztan, hotzaldiak pairatzeko zentral termikoen prestakuntzan, elurteen eta uholdeen prebentzioan, etab.etan. Beraz, hauek dira fisikoek, biologoek, geografoek eta beste zenbait ikertzailek planetan sortzen diren aldaketa klimatikoei eta bereziki berauek ekoizten dituzten kausei beren denbora eta arreta eskaintzeko arrazoia.
Leningradon kokaturik dagoen Behatoki Geofisiko Nagusiko zientzilariek, eguzkitiko izpi bakoitzarentzat eguratsak izan duen gardentasunaren datuak metatu eta aztertu dituzte azken ehunkadan (1880-1980). Globozunden bidez, sumendietako erupzio-produktuak dauzkaten lekuetan probak egin dira. Sumendien jaulkipenen ondorioz, beste arrazoien artean, aldatzen ari den estratosferaren konposizio kimikoari buruzko informazioa jaso zuten. Eta atera daitekeen ondorioa, bakarra da: sumendiek badute Lurraren kliman eragina, eta eragin nabarmena gainera.
Eguratsaren behe parteak, bi aire-geruza ditu: troposfera (lurra eta ekuatore parean lurretik 16-18 kilometro eta poloen parean 8-10 kilometro arteko airez osatzen den geruza da hau) eta estratosfera (50-55 kilometroraino zabaltzen den aire-geruza). Estratosferaren zati garrantzitsu bat ozono-geruzaz beterik aurkitzen da eta geruza honetan tenperatura aldakorra da; altuera handiagotzen den neurrian tenperatura igo egiten da.
Troposferan aldiz ez; hemen, altuera handiagotu ahala tenperatura jaitsi egiten da. Ozono-geruzak, uhin motzeko eguzki-erradiazio bortitzetatik babesten du planetako geruza; ozonoak edozein bizidunentzat kaltegarria den erradiazio ultramorea xurgatu eta ondoren banatzen duelako gertatzen da hau. Beraz, ozonoaren erradiazio termikoak direla medio, ozonoak berotegi modura jokatzen du, lur-gaineko beroa mantenduz.
Sumendiaren aktibitate-hasierako etapan, bapateko lehertzearen aurretik, gas erako produktu asko jaurtitzen da eguratsera: lurrina, gas karbonikoak eta sulfurosoak, nitrogeno oxidoak... Erupzio-garaian, CO 2 , SO 2 , CH 4 eta eskegita geratzen diren sumendiko hautsen zatiki txikienaz ere asetzen da airea. Gas- eta hauts-hodeia berehala zabaltzen da gainazalera eta troposferan dauden etenetatik estratosferara. Gas sulfurosoa (SO 2 ) sulfuriko-tanta bilakatzen da.
Beraz eta ondoriozta daitekeenez, estratosfera geruza pixkanaka hedatzen eta aireztatzen den aerosolez osatzen da. Jadanik ikerketen bidez erabakita dagoenez, ingurugiro eta erupzio-potentziaren funtzioan hauen isurtze-denbora 0,8 eta 1,5 urte bitartean kokatzen da eta jakin dakigunez, denbora-tarte horretan isurtze horrek badu planetako eskalan giro-erregimena aldatzeko adina ahalmen.
Klima zehazteko garaian, jasan den eguzkitiko erradiazio-kopurua oso kontutan hartzen da. Aerosol estratosferikoaren geruzak gainera, eguzkitiko erradiazioa isladatzen du neurri handi batean. Bestalde, izpi ultramoreak berak xurgatzen ditu. Beraz, estratosferan metaturik dagoen gas- eta hauts-geruza dela medio, Lurreko gainazalera heltzen den eguzkitiko energi kopurua —ohizkoarekin konparatuz— txikiagotu egiten da.
Errauts eta gasen jaulkipena nabarmena denean, hots, kopuru handiz igortzen denean eta erupzioak maiz izaten direnean, hasieran tenperatura igo egiten da: gas eta hautsez osatutako geruzak babesgarri gisa jokatzen du; mantu modura. Ondoren, urteko batezbesteko tenperatura Lurrean jaitsi egiten da, izotz-mantua Ekuatorerantz desplazatuz.
Bestalde klimak, kontinentean ekoizten diren erupzioekin ura dagoen tokietan ekoizten direnekin baino egokiago erreakzionatuko du; zeren eta izotz-zonaren hazkundearen ondorioz, planetaren isladapen-ahalmena handiagotu egiten bait da. Aurrez aipatutako ondorioak berriz, denboran zehar desplaza daitezke. Maiz gertatzen denez, erupzio izenez bereziki ezagutzen den unearen aurretik, kraterreko gas ugarien jaulkipenak izaten dira.
Sumendietako aktibotasunaren pultsazioak izan zitezkeen aintzinako izotz-geruzaren aurrerapen eta atzerapenaren kausa nagusienetako bat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3f9471803194 | http://zientzia.net/artikuluak/egarria-alarma-seinale-bat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Egarria: alarma-seinale bat - Zientzia.eus | Egarria: alarma-seinale bat - Zientzia.eus
Gure gorputzaren osagai nagusienetariko bat ura da; neurri edo muga batzuen barnean konstante mantentzen den osagarria.
Gure gorputzaren osagai nagusienetariko bat ura da; neurri edo muga batzuen barnean konstante mantentzen den osagarria. Egarria: alarma-seinale bat - Zientzia.eus Osasuna
Gure gorputzaren osagai nagusienetariko bat ura da; neurri edo muga batzuen barnean konstante mantentzen den osagarria.
Gure gorputzaren osagai nagusienetariko bat (nagusiena ez esateagatik) ura da; neurri edo muga batzuen barnean konstante mantentzen den osagarria. Pertsona heldu baten gorputzeko pisuaren %60 gutxi gorabehera ura da. Portzentaia hau ezberdina da gorputzeko gantzaren arabera: pertsona mehar edo argaletan %65 den bitartean, pertsona lodi edo obesoetan %55eraino jaisten da. Gorputza guztiz gantzik gabe hartuko bagenu (ia ezina gertatzen da, bestalde), uraren proportzioa askoz ere konstanteago mantenduko litzateke; %75.
Ura, gorputzean, bi espazio handitan banatzen da: bi heren zelulen barnean dagoena, eta gainerantzekoa zelulaz kanpoko likidoetan (odola, linfa, etab.). Eta banaketa hau uraren gatz mineral eta gai organikoen edukinari oso lotua dago; zelula-barnea potasioaren ioitan aberats den bitartean, zelulaz kanpoko likidoak sodioaren ioitan dira ugari. Sodioa eta potasioa beren espazio propioetan mantentzen dira, baina urak mintzak zeharka ditzake, zelula-barneak kanpora eta alderantziz igaroz.
Zelulaz kanpoko espazioan ur-galera bat gertatzen denean, zelulek beren ur-zati bat eskaintzen dute, konpentsazio gisa. Egoera honetan zelulek nolabaiteko deshidratazio bat jasaten dute; EGARRI ZELULAR izenda genezakeena. Gure gorputzeko zelulek oso aldaketa txikiak onartzen dituzte ur-kopuruari dagokionez, eta horrexegatik bizi-egoera normala mantendu ahal izateko, kanpora irteten den ur horren ordainez gorputzak likidoa behar du eta normalean edarien bidez ahoratzen da.
Baldintza normaletan, gurea bezalako klima batean eta gurea bezalako bizimodu batekin, egunero bi litro t'erdi ur galtzen dira: litro t'erdi gernuaren bidez (pix egiterakoan), 30 ml arnasketarekin, beste litroerdi bat larruazalean zehar (nahiz eta izerditu ez) eta gainerantzekoa eginkaietan. Dena den, galdutako ur guzti hori egunero berreskuratzen du gozputzak, edaten dugunarekin (litro bat gutxienez), jaten dugunak duen urarekin (beste litro bat gutxi gorabehera), eta gure metabolismoko erreakzioetatik sortzen den uretik (300 bat ml).
Baina zenbait egoeratan (beroa, ariketa, etab.) ur-galera hau normala baino handiagoa suertatzen da. Beraz, eta beti pertsona osasuntsuei buruz ari garela, oso ingurugiro beroetan eta lan-baldintza gogorretan egun batean 5-10 kg gal daitezke izerdituz, eta noski, honek edariak ugaltzea eskatzen du derrigor, gorputza egoki mantendu nahi bada (10-14 litro ur eguneko).
Ur-oreka hori ur-ekarpenak (edariak) gutxitu direlako, edo ur-galerak ahoratutako ura baino handiagoak direnean hausten denean, gorputza EGARRI da. Ahoa lehorra sentitzen da eta egarri-sentsazio hau gorputzarentzat argi gorria piztea bezalakoa da; geure erreserbak ahitu egin direla eta gorputzak gehiago eskatzen duenaren lehen seinalea. Gorputzeko ur guztiaren %10 galtzeak, aldaketa larriak suposa ditzake, eta %25 galtzen bada, heriotza berehala dator.
Klima epeletan, pertsona heldu bat urik batere edan gabe 10-14 egunetara hiltzen da. Baina iraute-epe hori asko murrizten da basamortu beroan baldin badago: egoera honetan, itzalean 30°Cra adibidez, inolako ariketarik egin gabe gorputzak 4 bat litro galtzen ditu eguneko eta 4 egun t'erdiz iraun dezake ezer edan gabe. Ariketarik egiten badu (gauez ibiltzea, adibidez), bizirik gutxiago iraungo du (3 egun t'erdiz).
Zer da gauzarik hoberena egarria kentzeko?. Ura, inolako zalantzarik gabe, eta gatz mineralak baldin baditu, hainbat hobe. Nahiz eta oso atsegina ez izan, itsasoko ur-baso bat izotz-puska batzuekin diluituta oso eraginkorra izan daiteke. Eguneroko ur-galerak konpentsatzeko goragardoa, esnea, zukuak edo infusioak (tea edo kafea, adibidez) uraren ordain egokiak izan daitezke. Edari freskagarri azukredunei dagokienez, azukre-kopuru jakin batetik aurrera —litroko 25-50 g-tan dago ezarria muga— likido horiek ez daukate ehunetara sartzerik, eta horregatik ez dute inolako eraginik egarria kentzeko. Eta esan dezagun, adibide gisa, soda batek litroko 100g azukre baino gehiago dituela.
2.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-64de07d10fbf | http://zientzia.net/artikuluak/historiaren-lekuko-diren-zuhaitzak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Historiaren lekuko diren zuhaitzak - Zientzia.eus | Historiaren lekuko diren zuhaitzak - Zientzia.eus
Hauetako batzuk 4900 urte dauzkate. Gure planetako bizidunik zaharrenak dira. Kalifornian bizi dira zuhaitz hauek.
Hauetako batzuk 4900 urte dauzkate. Gure planetako bizidunik zaharrenak dira. Kalifornian bizi dira zuhaitz hauek. Historiaren lekuko diren zuhaitzak - Zientzia.eus Historiaren lekuko diren zuhaitzak
Hauetako batzuk 4900 urte dauzkate. Gure planetako bizidunik zaharrenak dira. Kalifornian bizi dira zuhaitz hauek.
Zuhaitzak kaltetu gabe barne-eraztunei laginak ateratzeko teknika.
Hare ekaitzen erasopean, harriz jositako zoluan tinko diraute sekuladanik. Kalifornia eta Nevada artean dauden White Mountains delakoetan lurrean ezagutzen diren izaki bizidunik zaharrenak bizi dira: Pinu bizardunak ( Pinus aristata edo pinus longaeva ) alegia. Zuhaitz hauek 4000 urte inguru dauzkate eta hauen arteko zaharrenak 4900 bete ditu jadanik. Benetan marka ederra zuhaitz hauena, koniferoen batezbesteko bizia 200-300 urte ingurukoa dela kontutan hartzen badugu batez ere.Pinu hauek joan den mendeaz geroztik ezagutzen badira ere, White Mountains-eko hauek 1959.ean aurkitu eta datatu ziren.
Pinu bizardunak mendeetan zehar zoluari sendoki iltzatuak egon dira. Hala eta guztiz ere ez dira denbora luze horretan gehiegi hazi; luzeenak 7,50 metro besterik ez bait du neurtzen. Antza denez, pinu bizardunak 100 urtero 2,5 cm bakarrik hazten dira. Zergatik horren gutxi? Horretan datza bere zahartasunaren gakoa. Pinu bizardunaren zura erdi hilik dago, baina basamortuaren lehorra dela eta ez da usteltzen. Zenbait zelula bizirik mantentzen ditu beti zurgizenaren azpian. Honekin izerdiaren zirkulazioa segurtatu egiten du.
Bestalde, enborrek jasan behar izan dituzten baldintza klimatologiko eta ekologikoen zauriak eta orbainak markatuta dauzkate. Gainontzeko landareditik isolatuak bizi dira, 300 m-tik gora ia zolu lehorrean. Haizeen bidean dauden batzuk, lurrarekiko paralelo jarrita daude eta gainera higadurak agerian jarri dizkie sustraiak. Pinu bizardunen zahartasunak eta adaptaziorako duten ahalmen miresgarriak txundituta utzi ditu botanikariak. 1958.az gero pinu hauek babestuta daude eta ikerketa zientifikorako erabiltzen dira. Oso historia zaharra kontatzen duten liburu irekitzat har daitezke pinuak.
Pinuen eraztunetan beren bizitzan jasan dituzten aldaketa klimatikoak markatuta daude. Eraztunen kontaketak (jakina da urtero eraztun berri bat izaten dutela zuhaitzek), zuhaitzaren adina ematen du eta eraztun hauen lodierak zuhaitzak jasan dituen baldintza klimatikoak erakusten dizkigu. Beraz, eraztunak aztertuta posible da prehistoriatik hona egon den klimari igertzea. Gainera, hildako pinuen azterketa ere posible da. Basamortuaren lehorrak duela 9.000 urteko enborrak osorik mantendu ditu.
Pinu bizardunen azterketak, bigarren iraultza sortu du historiaurrearen kronologian. Lehenengoa erradiokarbonoaren bidezko datazioa izan zen. Pinu bizardunak esaterako, eguratseko karbono-14a konstante mantendu denaren hipotesia behera bota dute. Karbonoaren 14 pisu atomikoko isotopoaren portzentaiak azken 3500 urtetan bakarrik iraun du konstante.
Ihartuta daudela badirudi ere, sasoi onekoak dira.
Pinuen azterketaren bidez posbile izan da karbono-14arentzako kalibrazio-kurba bat egitea. Kurba hau erabilita, erradiokarbonoz erdietsitako adin-datuen doiketa egitea posible izango da. Horregatik aintzinako zenbait gertakizunen datazio berria egingo da eta baita kronologia berria ere; zeren eta adin-datu horietara iristeko eguratseko karbono-14aren proportzioak denboran zehar konstante iraun duela postulatu bait da.
Gure Ekain eta Altxerriko arbasoen garaikideak hor daude Kaliforniako mendietan historiaren lekuko mutu direlarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-77cd9e6ae046 | http://zientzia.net/artikuluak/izadi-elkarte-naturzale-usurbildarra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | IZADI: elkarte naturzale usurbildarra - Zientzia.eus | IZADI: elkarte naturzale usurbildarra - Zientzia.eus
Zenbait naturzale usurbildarrek sortu duten IZADI elkartearen berri ematen digu Daniel Palacios-ek. Berarengana hurbildu gara berarekin hitzaspertu bat egiteko asmoz.
Zenbait naturzale usurbildarrek sortu duten IZADI elkartearen berri ematen digu Daniel Palacios-ek. Berarengana hurbildu gara berarekin hitzaspertu bat egiteko asmoz. IZADI: elkarte naturzale usurbildarra - Zientzia.eus IZADI: elkarte naturzale usurbildarra
Elkarrizketak
Gure herriko pertsonengan bada makina bat asmo eta ideia, baina gorputz hartzeko garaian pentsa ezinezko eragozpenez inguraturik aurkitzen gara. Dena den, eta galerak galera, aurrera irteten dutenak ere badaude. Usurbildar batzuk asmo horietako bat burutu zutenaren berri izan genuen, eta lehenengo gainbegiradaren ondorioz interesgarria iruditu zitzaigunez, berria zehaztasun handiagoz biltzen ahalegindu gara. Horretarako, egitasmo horretan hasieratik lanean ihardun duen Daniel Palacios-engana hurbildu gara berarekin hitzaspertu bat egiteko asmoz. Hots, hau irakurrita ohartuko zarenez, edozein egitasmo aurrera eraman ahal izateko, horretan ihardungo duten bi "txoro" elkartzea askotan aski izaten da. Beraz, ideiaren bat baldin baduzu, animo eta aurrera.
Elhuyar.- Guregana heldu den aldizkari baten bidez, IZADI aldizkariaren bidez hain zuzen ere, zuen berri izan genuen; Usurbilen Zientzi Elkarte bat eratu zenaren berri alegia. Agertuko al zeniguke, bizpahiru hitzetan, Elkartearen istorioa?
Epaimahaikoek beren ekitaldian. Ezkerretik hasita bigarren dagoena da Daniel Palacios Jauna.
Daniel Palacios.- Honen istorioa, 1968-69 inguruan hasi zen. Garbi-alai elkarte artistiko-musikalak atal desberdinak zituen eta hauen artean mendizaleek osatzen zutena. Bertan, mendizale-elkartearen barnean, mikologi taldea eratzea eta Tolosako txapelketan parte hartzea erabaki genuen. Ondorengo urteetan, Tolosako, Galdakaoko, Gasteizko etab.eko txapelketetan parte hartu genuen, nahikoa maila erosoa lortuz gainera.
Baina, garai hartan Arantzadik eta Gipuzkoako beste zenbait mikologi elkartek zituzten erizpideekin ez geunden zeharo ados, zeren lehiaketarantz zuzendurik zeuden txapelketak ez bait ziren batere didaktikoak. Stand bakoitzean espezie bera behin baino gehiagotan agertzea, eguneroko leloa zen eta talde indartsuek espezie berberak biltzen zituzten.
Epaimahaikoek adibidez 30 stand-i begiratu behar zieten, eta nahiz eta behin eta berriz aztertu, gaizki sailkatutako onddoren bat pasatzea ez zen harritzekoa. Bestalde, bertara zihoan jendeak, onddoak era desberdinez sailkatuak aurki zitzakeen eta ongi sailkatuak gainera; zeren eta sailkatzeko era desberdinak bait daude, eskolen arabera. Eskola desberdinen artean, anglosaxoniarra eta frantsesa dira ezagunenak. Beraz, eta hau ikusirik, lehiaketa-mota hauek arbuiatzea erabaki zen.
Nahiz eta aurrez baliagarriak izan, garai hartan ez zuten balio. Hau zela eta, lekuz aldatzen joango ziren erakustaldiak antolatzea irtenbide egokia iruditu zitzaigun. Lehiaketatik at geratu eta stand bakarra egoten zenez, gure espezialistek epaimahaian egon beharrean onddoak sailkatzen zituzten. Gainera, deskuidatzeko arriskua urritu egiten zen eta erakusketak, jendeari dagokionez, didaktikoagoak bilakatzen ziren. Laupabost urte igaro ondoren, sakabanatu egin ginen eta bakoitzak bere aldetik jo zuen.
Neuk harrez gero, mikologi lanetan ihardun dut eta 1980.ean (Andatza mendizale-elkarteak antolatu zituen bostgarren ihardunalditan) gaztetxoei zuzendutako mikologi lehiaketa antolatu zen, geuk parte hartuz. Zeren mikologiazko lehiaketa lokalak, diapositiben bidez egindako proiektuak etab. aurrera jarraitzen laguntzen ziguten. Onddoak ezaguterazteko bide egokia zen; hitzaldiak antolatzen ziren etab. Hau ikusirik erakustaldi bat antolatzea erabaki zen.
Erakustaldia eratu ondoren, bazterturik geneuzkan kezkak azaleratu egin ziren eta jakina, kezka hauen artean ez zegoen mikologia bakarrik. Zeren eta gure ustetan, mikologia bakarrik lantzen bagenuen, puntazko jokuan ona den pelotari baten modukoak izango ginatekeen; beso bakarra garatuko bait genukeen, eta gure asmoa gorputz osoa garatzea zen. Beraz, hau kontutan hartuz, botanika, ornitologia eta beste zenbait arlo ere landu behar zela erabaki genuen, zerbaitetarako balioko zuen lana egin nahi bagenuen behinik behin.
Pleurotus ostreatus -en hazkuntza esperimentala.
Une hartan bazen Usurbilen hau aurrera eramateko prestatuta zegoen jendea. Hala nola, botanika arlorako Errekondo, berez Laborantz Injineru Teknikoa izanik gai honetaz jantzirik bait zegoen. Arantzadi elkartean ornitologi arloan lanean ari zen Angel Nuñez ere hor zegoen, ornitologi asmoak burutzeko. Laborategi- eta aholku-lanetarako berriz, Isidoro Iturralde pertsona egokia ikusten genuen, zeren naturarekin hertsiki loturik bizi den pertsona izateaz gain biologoa bait da, eta azkenik neroni sartu nintzen mikologi lanetan.
Beraz, ikus dezakezunez, Arantzadin elkarlanean genbiltzan bi geunden herrian; Angel eta neu, eta bestalde, ongi prestaturik zeuden beste bi: Errekondo eta Iturralde. Beraz eta nolabait esateko, nahikoa eratua geneukan bizkarrezurra. Ez ginen umezurtzak eta bagenekien zer egin nahi genuen. Fitxak osatuz eta udaletxeari diru-laguntzak eskatuz, martxan hasi ginen. Gaur egun, 29-32 bazkide izango ditu elkarteak.
E.- Elkartea nolabait eratu ondoren, zeintzu izan ziren gerora emandako aurrerapausoak?
D.P.- Ekintzak burutzen hasi ginen eta hasiera emateko asmoz, Maiatzean egiten den Natur Astea antolatu zen. Bertan, garaiari dagozkion onddoak, udaberriko onddoak hain zuzen ere, garaiko botanikazko espezie batzuk, etab. biltzen dira. Erakusketa hauek antolatzen ziren heinean, herrian fosilez kezkaturik zeuden pertsonak bazeudela ohartu ginen. Beraiek bazuten jadanik nahikoa fosil, baina sailkatu gabe. Beraz, Arantzadin paleontologian espezializatuta zeudenekin harremanetan hasi ginen eta beraiek sailkatu zituzten.
Ondoren, fosil hauekin erakustaldi bat burutu zen, zenbaitzurengan kezka sortuz. Honen ondorioz, fosilen bilaketarako espedizioak ere antolatu dira; Burgosko Ordejón de Abajo-raino joan gara. Azkenaldi honetan, Deban ihardun gara eta berriro joateko asmotan gabiltza. Dirudienez, eta gauzak nola doazen kontutan hartuz, beste adar berri bat eraiki beharrean izango gara; jendearengan horretarako nahia ikusten bait da. Bestalde eta Andatza mendizale-elkartearekin elkarlanean, mikologi ihardunaldiak antolatzen dira.
Bertan, mikologiarekin eta natur zientziekin zerikusia duten edozein motatako lehiaketak antolatzen dira (argazkiak, marrazketak,...); diapositibak proiektatzen eta jadanik arrakasta hartzen ari den gauza bitxia ere hor dago, onddoen jangarritasunaren berri ematen ahalegintzen ari gara. Horretarako era guztietako onddoez mikologi prestaketak burutzen dira eta era desberdinez gainera: ohizko nahaskiak, kroketak, pateak, etab., ondoren jendeari banatzen zaizkio. Hasiera batean, normala denez, jendea kontuz zebilen; baina orain, prestatzen den guztia jaten da. Gugan konfidantza dutela dirudi.
Beste ekintzak?, mikologi ikastaroak, ornitologia, mikologia eta botanikari buruzko hitzaldiak, onddoek ekoizten dituzten toxikazioei buruzko hitzaldiak, argazki lehiaketak etab. Jakina, material-biltze lanetan ere ari gara: ikerketarako materialak, mikroskopioaren bidez egindako argazkiak, exsiccatak...; jadanik, mikologi arloan bakarrik, hirurehunen bat diapositiba dauzkagu. Bibliografi lanetan ere bagabiltza.
E.- Arantzadi elkartea behin baino gehiagotan aipatu duzunez, esango al zeniguke zeintzu diren zuen arteko harremanak edo zuen kontura zabiltzate?
D.P.- Ez, ez gabiltza geure kontura bakarka, zeren eta gaur egun Gipuzkoa-mailan bakarka abiatzea onartezinezko luxua bait da, eta neroni izan nintzen elkarte-nortasuna galdu gabe, Arantzadi elkartearen bazkide izatea proposatu nuena, besteek onetsi zutelarik. Horrela jokatzeak abantaila besterik ez bait dakar; hala nola, beraien esperientziaz baliatzea, beraiengana jo ahal izatea, geure bidea erraztea etab. Beraz, makina bat arrazoirengatik gaur egun Arantzadi elkarteko bazkide gara. Honetaz gain, IZADIko bi taldekide aktibo Arantzadin, geure kontura, sarturik gaude eta badaude beste laupabost ere, nahiz taldekide aktibo ez izan, Arantzadi elkartearekin harremanetan daudenak.
E.- IZADIko taldekide aktiboak, herritarrak al dira? Hots, usurbildarrak al dira denak?
D.P.- Bai, denok geure buruak herritartzat jo ditzakegu, zeren gehiengoak bertan jaioak edo bertan bizi garenak bait gara. Bakarren batzuk (Mikel Laboaren semea eta Landaberri ikastolako andereño bat hain zuzen ere) ez dira herritarrak. Baina, nahikoa herritartzat har daitezke.
E.- Zuek antolatzen dituzuen ekintzak, Usurbilgo herriari zuzenduak al daude?, edo esparru zabalagoa hartzen duzue?
D.P.- Usurbilgo eskualdera zabaldurik gaude; maneiatzen dugun dirua gutxi bait da eta ez gara gehiagora iristen. Bestalde, nire ustetan, beste elkarte-motak edo beste elkarte batzuk landu ditzaketen alorretara sartzea ez zait bidezkoa iruditzen. Geure burua besteena baino hobeagotzat jotzea izango bait litzateke, eta hori ez zait zilegi iruditzen. Aldiz, gure asmoa bestelakoa da: beste elkarteekin elkarlanean aritzea alegia. Baina dena den, nohizbehinka eta gaia interesgarria iruditzen bazaigu, parte hartzen dugu.
Aspaldi ez dela, iazko apirilean, Bilboko Iberduero taldearen eskutik gureganatutako minerologia eta paleontologiazko materiala erabiliz erakustaldi bat antolatu genuen herrian. Hasieran, astebetekoa egitea pentsatu genuen, baina jendearen eskaera zela medio, beste astebetez luzatu beharrean gertatu ginen. Erakustaldi hau, Usurbilgo eta inguruko ikastetxeetara zuzendua zegoen.
E.- Zein motatako harremanak mantentzen dituzue ikastetxeekin?
D.P.- Ikastetxeei begira lan egitea da gure nahia, zeren inguruan dagoen guztiaren berri biltzea bait da gure asmoa. Hau da, Usurbilgo berezko eskualdean sartzen den flora eta faunaren zentsua osatzea edo egitea da epe luzera daukagun helburua. Eta zuk dakizunez, mota honetako lana burutu ahal izateko, agian 20ren bat urtek igaro beharko du (gehiago ez bada), eta elkarteak artxiboak eratzeko duen arrazoia hau da. Bestalde, guk eskualde honetan lan egiteak, Gipuzkoa- eta Euskadi-mailako ikasketak osatzeko egokiera ematen du eta hori da oraingoz planteiatuta daukagun bidea. Beraz, hau aurrera eraman ahal izateko, ikastetxeetara jo behar dugu. Beraiek izango bait dira ekintza hauen jarraitzaile eta beste berri batzuren sortzaile.
E.- Lehen aipatu duzunez, materiala biltzen zabiltzate: diapositibak, datuak etab. Non gordetzen duzue material hau? Ba al duzue biltzeko leku finkorik?
Lepiota eretacea.
D.P.- Ageri-alde ikastetxe publikoan biltzen gara. Bertako laborategia, armairu batzuk eta material egokia utzi digute gainera. Utzi diguten materialaren artean bada Nikon etxeko mikroskopio bat eta bera erabiliz esperientzia berria edo Euskadi-mailan hain ezaguna ez den esperientzia bat bideratu nahi dugu. Jakin badakigu, Nikon mikroskopioari telebista-pantaila akopla dakiokeela eta ondorioz edozein zelula-mota mikroskopioa erabiliz telebista-monitorean ikus daitekeela. Beraz, klaseak normal eman daitezke, ikasleak mikroskopio aurretik banan-banan pasa gabe. Hots, gure eritziz, edo nire eritziz behintzat, oso esperientzia bitxia izan daiteke.
E.- Hasieran aipatu dugunez, IZADI aldizkariaren bitartez izan dugu zuen berri. Zerk eraginda plazaratu duzue aldizkari hau?
D.P.- Jadanik esan dizudanez, talde finko samarra ginen, zer lortu nahi genuen bagenekien eta bakarren batzuk lehenagotik idazteko edo zerbait argitaratzeko ohitura genuen. Beraz dibulgazio-mailako aldizkaria eratzea bururatu zitzaigun. Bururatzetik plazaratu arte jasan genituen makina bat buruhauste; jendeak idazteari beldur bait zion. Baina azken finean, Isidoro, Nuñez eta neu animatu ginen, eta besterik gabe aurrera jarraitzea erabaki. Zer gertatu zitzaigun?.
Oso gauza sinplea: aldizkaria plazaratu ahala geure buruak ezaguterazteko beharra ikusi genuen eta hauxe izan zen dibulgazio-mailaz gain zerbait serioagoa egiteko arrazoia; hots, ikerketa-lanak plazaratzeko beharra. Bestalde, hau kontutan hartzeko gauza da: bertan gauden batzuk dugun idazteko eragatik, dibulgazio-mailara egokitzea oso neketsua eta zaila gertatzen zaigu. Hau da, gazteei egokitutako lengoaiaz idaztea lan handia zen guretzat, eta horrela burutu zen aldizkariaren lehen alea. Lehenengo alea zenez, kritiken zain geratu ginen.
Hasiera batean kritikak baikorrak izan ziren, baina mota guztietako kritikak izan genituen. Hauen artean hizkuntzarena, gaztelania gehiegi erabiltzen genuela eta euskara soilik erabili beharko genukeela hain zuzen ere. Honi buruz badugu geure eritzia eta honako hauxe da: idazten den lana zientzi mailako edo dibulgazio-mailakoa baldin bada, idazleak menderatzen duen hizkuntzan idatzi behar da. Hori bai, beste hizkuntzari sor zaion begiruneari amore emanez, beste hizkuntzan laburpen bat idatziz. Hori beti bete izan dugu.
Baina zer gertatzen da? ornitologia, toxikazio eta mikologiazko gaiak zerbait menderatzen ditugunak ezin dugula euskaraz idatzi, ez bait dakigu, eta ondorioz, itzulpen laburtuaz baliatzen gara. Bestalde, Jakoba Errekondo dibulgazio-mailako gaietara mugatu denez, euskara bigarren mailako hizkuntza bilakatu dela dirudi. Nire eritziz euskara, euskal idazleak prestatzen diren heinean behar duen lekua hartuz joango da. Baina hori bai!, beste hizkuntzan laburpen bat egitea behartua egongo da eta beharrezkoa ikusiko balitz, ingelesez ere bai.
Bigarren alearen planteamendua egiteko garaia iritsi zenean, zenbait mikologi elkarte frantsesen zorionak jaso genituen, eta nik neure lanari ekin nion. Badakit gutxik irakurriko duten lana dela, baina dirudienez Europa-mailako zenbait sektoretan onartua izan da. Beraz aurrera. Madrildarrek, katalanek eta galiziarrek ere zoriondu gaituzte. Gure asmoa, dibulgazio-maila eta ikerketa-maila tartekatzean eta aldi berean ongi bereiztean datza. Aldizkaria ikusterakoan ohartuko zinenez, erdikaldean badaude animaliak bereizteko hanka-markak eta ziluetak. Oso erraz irakurtzeko eran agertzen dira gainera.
Hauxe izan da gure helburuak bideratzeko eta jendearen ondorioak aztertzeko asmoz eman den lehen urratsa. Lehenengo alean loreen ziluetak erabiliz, horrelako zerbait egiten ahalegindu ginen. Zenbait ikastolatan jadanik erabiliak izan direla ere bakadigu. Beraz, ikus dezakezunez eta nolabait adierazteko alderdi zientifikoaz eta separata modura prestatutako alderdi dibulgatiboaz osaturik plazaratu nahi dugu aldizkaria. Honen maiztasuna, urterokoa izaten da.
Inguruko ikastetxeetan (Usurbil, Lasarte,...) aldizkaria doan banatzen da. Hots, aldizkariaren banatze-esparruaren gehiengoa ikastetxeak dira eta geratzen diren ale bakanak, beste elkarteekin trukatzeko erabiltzen dira.
E.- Aldizkaria doan banatzen bada, nondik lortzen duzue aurrera jarraitzeko dirua?
Laccaria latericia.
D.P.- Diru-laguntzaz baliatzen gara; Udaletxeak eta Diputazioak eman diguten diru-laguntzaz. Azken alerako, aurrezki-kutxak ere lagundu digu.
E.- Orain arte, IZADI elkarteari eta IZADI aldizkariari buruz ihardun gara eta ez dugu zutaz ezertxo ere esan. Bizpahiru hitzetan agertuko al zeniguke zure curriculum vitae-a.
D.P.- Nire curriculum profesionala inprimatzaile izatea da, eta ikasketei buruz zera esango dizut; nekazaritza-ikasketak hasi nituela Burgos-eko nekazaritza-eskolan. Baina bizitzak sortzen duen zenbait arrazoirengatik, ikasketak bertan behera utzi beharrean aurkitu nintzen. Karrera horretan, bazen fitopatologia izeneko asignatura bat. Berau, onddoek landareetan ekoizten duten gaitzetaz arduratzen zen, eta nik asignatura hura gorrotatu egiten nuen. Garai hartan nork esango zukeen mikologian arituko nintzenik?
41. urte inguruan gosearen gosez, proteinaeta bitamina-gabeziaz jota makina bat tuberkuloso bazegoen. Bestalde, Euskal Herrian, herritarren ezjakintasunagatik edo, alferrik galtzen ari zen proteina asko, eta neu horretaz ohartu egin nintzen. Hau izan zen, mikologi lanetan hastera bultzatu ninduen arrazoia.
E.- Zure alorrera bilduz, zeintzuk dira azken aldi honetan egin diren aurkikuntzarik aipagarrienak?
D.P.- Mikologian, arazoa nahikoa konplikatua dago. Eskola anglosaxoniarrari jarraitzen diotenek eskola frantsesari jarraitu genionoi fosil deitzen gintuzten, eta ondorioz adostasun batetara heldu ginen; eskola anglosaxoniarrari jarraitzearen adostasunera alegia. Erabaki hau, erizpideak bateratzerantz jo zuteneko mikologo-batzarre baten ondorio da. Beraz, sailkapenak birmoldatu beharrean aurkitu gara. Bestalde, mikroskopio- eta irradiazio-ikerketen erizpideak nagusitu dira eta ondorioz artifizialki lortutako espezie berriak agertzen ari dira.
Artifizialki diodanean, lehen beste izenez ezagutzen zirela eta orain sailkapen berriak direla medio, izendapen berriaz sailkatzen direla esan nahi dut. Sortzen ari den taxonomiaren ondorioz, lehen egiten ziren hankasartzeak baztertu egiten dira neurri handi batean. Gaur egun, sailkatzerakoan zehaztasun handia eskatzen da, eta hau dela medio, azkenaldi honetan Laccaria latericia bezalako ziza bereziak aurkitu ditugu. Honek, Laccaria laccata ren antz handia du eta mimosen habitatean bizi da. Espezie hau, arrotza da; Brasilen du bere jatorria. Martxoaren hasieran edo otsailaren azkenaldera agertzen den aurrenetakoa da.
Nire ustetan, oso hedatua dagoen ziza da. Baina lehen esan dugunez, eta Laccaria laccata zizaren berdintsua denez, jendeak ez dio jaramonik egin; Laccaria laccata oso ezaguna bait da. Guk dakigunez, Laccaria latericia -ren bibliografiarik ez da ia inon agertzen. Bi Laccaria hauen artean dagoen desberdintasuna, bata biesporikoa eta bestea tetraesporikoa izatean datza. Norbaitek aurkitu eta Arantzadira eraman zuen.
Aztertu ondoren Laccata ez zenaz ohartu ginen; biesporikoa bait zen. Biesporikoen artean bila aritu ginen, baina ez genuen honen aipamenik aurkitu. Aipamen berria zen. Hasieran, Europa-mailan egiten zen lehen aipamena zela uste genuen; baina dirudienez, italiarrek aurrez aipatu zuten eta guk geneukan erreferentziazko aipamena Iparrafrikakoa zen. Penintsulan gu izan gara aipatu dugun lehenengoak. Frantzian berriz, ez dakit aipatu den ala ez; ez bait dut hango berririk. Aipatu ez badute ere, nire ustetan, luze baino lehen aipatuko dute; oso hedaturik dagoen ziza bait da.
Iaz hemen Usurbilgo baratza batean aurkitu genuen beste espezie interesgarria ere, aipatzekoa da. Europa-mailan ongi espezifikatu gabe dagoen espeziea da gainera. Europan, Lepioten azpimultzoak egokitzen ari diren une honetan, ez daude sailkapenak zeharo burutuak. Aipatzen dugun ziza hau, multzo honetakoa da. Lepiota cretacea izeneko ziza da hain zuzen ere, eta gauza bitxia oraingoan ere: Lepiota nauccina -ren berdintsua da.
E.- Eskerrik asko eta beste bat arte, Daniel.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bffc85b49468 | http://zientzia.net/artikuluak/iprincipiaik-300-urte-1-isaac-newton-iprincipiai-r/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Principia"k 300 urte (1). Isaac Newton, Principia-ren egile - Zientzia.eus | "Principia"k 300 urte (1). Isaac Newton, Principia-ren egile - Zientzia.eus
Badaude Zientziaren historian garrantzi handiko mugarri diren pertsona eta lanak. Oraingo honetan Newton nor zen azaltzen da eta hurrengoetan haren ekarpenetara hurbilduko gara.
Badaude Zientziaren historian garrantzi handiko mugarri diren pertsona eta lanak. Oraingo honetan Newton nor zen azaltzen da eta hurrengoetan haren ekarpenetara hurbilduko gara. "Principia"k 300 urte (1). Isaac Newton, Principia-ren egile - Zientzia.eus "Principia"k 300 urte (1). Isaac Newton, Principia-ren egile
1987/02/01 Duoandikoetxea Zuazo, Javier - EHUko matematika irakaslea Duoandikoetxea, J. Andoni Iturria: Elhuyar aldizkaria
Historia
Badaude Zientziaren historian garrantzi handiko mugarri diren pertsona eta lanak. Horietarikoak dira, zalantzarik gabe, Isaac Newton eta bere Philosophiae Naturalis Principia Mathematica liburua; 1687an argitaratua. Liburu honen hirurehungarren urtea betetzean, Elhuyar. Zientzia eta Teknika aldizkariak artikulu-sail bat aurkeztuko du: lehen honetan Newton nor zen azaltzen da eta hurrengoetan haren ekarpenetara hurbilduko gara.
Lehen urteak (1642-1661)
Isaac Newton Lincolnshire konterriko Woolsthorpe-n (Inglaterran) jaio zen 1642.eko Eguberri egunez, egutegiaren aldaketaren kausaz Kontinentean urtarrilaren 4a zelarik. Ama, (Hannah Ayscough, gainbehera etorritako familia onekoa), espero baino zenbait aste lehenago erditu zen. Aita (Isaac hura ere, bertoko lurjabe analfabetoa) hiru hilabete lehenago ehortzi zuten. Gorputz nimiño hark lehen eguna bizirik iraungo zuela uste ez bazuten ere, 84 urte betetzeraino heldu zen.
Hiru urte pasa orduko, Hannah berriro ezkondu zen, North-Witham-era, bertako Barnabas Smith eliz ministrariarekin. Isaac Woolsthorpe-n gelditu zen ama aldeko amonaren babespean. Gurasorik gabe bizi behar honek betirako markatu zuen Newton-en izaera, bere bizitzan zehar erakutsitako psikosiak eta paranoiak horretan omen zuten sorrera eta. Urte batzuk geroaro (1662) koaderno baten bekatu-zerrenda bat idatzi zuen eta oso adierazgarria den hau agertzen da: Aita eta ama smithtarrak erre nahi eta etxea beraiekin. 1653an, alargundu berria Hannah Woolsthorpe-ra itzuli zen beste alaba bi eta seme batekin, ostera ere egoera ekonomiko onean.
Hurrengo urtean Newton Grantham-eko King's School-era sartu zen. Heziketa arrunta eman zioten eta garai hartan erakutsi zuen meriturik handiena eskulan mekanikoak (erlojuak, haizerrotak, etab.) burutzeko trebetasuna izan zen. Semerik zaharrena izanik, amak familiako ondasunen arduradun nahi zuen, baina Isaac ez zen horretarako gauza eta Hannah-k amore eman eta berriro eskolan jarraitu zuen. Laster, osaba baten ahaleginez, Cambridge-ra sartu zen.
Cambridge-n (1661-1696)
1661.ean sartu zen Newton Cambridge-ko "Trinity College"n, bere ikaskideak baino zaharrago eta ez-ohizko heziera izan ondoren. Hasieran, klasekide dirudun eta katedratikoentzako morroi-lana eginez lortzen zuen mantenua. Cambridge-ko orduko irakaskuntza ofizialean, Europako beste Unibertsitateetan legez, Aristoteles-en filosofia zen artean nagusi; Koperniko, Kepler, Descartes eta Galileo-ren aurrerakuntzak egon arren, eztabaida bizian zeuden artean eta irakasle gutxi batzuek bakarrik bultzatzen zituzten.
Newton ere Aristoteles-en filosofiarekin hasi, baina laster ideia berrietara hurbildu zen; Pierre Gassendi-ren atomismora ere bai. Aldaketaren seinale da utzi zigun esaldi hau: amicus Plato, amicus Aristoteles, magis amica veritas, hau da, Platon-en laguna, Aristoteles-en laguna, baina egia da ene laguna. Besteen aurretik paratzeko estudioetara gogor dedikatuz eta Barrow irakasle handiaren gidaritzapean, 1665.ean "Bachelor of Arts" gradua erdietsi zuen.
Urte hartan Matematika eta Fisikan puntakoa zen; bere aldetiko ekarpenak emateko gertu zegoen. Baina izurritea Inglaterrara heldu eta Unibertsitatea itxi egin zutenez, Newton Woolsthorpe-ra erretiratu zen, bertan urtebete inguru pasatzera. Garai honi annus mirabilis deitzen zaio. Orduan bideratu bait zituen Newton-ek bere hiru emaitza nagusiak: Kalkulu Infinitesimala, Grabitazioaren legea eta argi eta koloreen teoria.
Hurrengo urteetan Newton-en karrera geldiezina izan zen: lehenengo "Trinity"ren kide izendatu zuten (1667), laster, "Master of Arts" gradua eskuratu zuen (1668) eta ondoren "Lucasian professor" izeneko postua. Aparteko mailako postu hau Barrow-rena zen, baina antza denez, Newton-i eman ziezaioten utzi egin zuen. Irakasle moduan urtean ikastaro bat eman behar izan zuen Newton-ek, eta lehen urte hauetan Optika irakatsi zuen; arrakasta handirik gabe hain zuzen.
1669 Newton-ek bere lehenengo isladapen-teleskopioa eraiki zuen eta Charles II. erregeak ikus zezan gortera bidali zuten. Aurrerapausu hau zela eta, 1672an Erret Elkarteko ("Royal Society") partaide aukeratu zuten. Izendapen honek Elkarte aurrean bere lan bat aurkeztera behartu zuen, gogoz kontra bazen ere. Hitzaldiak kolore eta argiaren natura zuen gaitzat eta Hooke-k egin behar izan zuen hari buruzko txostena, bien arteko lehen eztabaidari hasiera emanaz. Ordurarte Newton-en lanen berri oso jende gutxik bazuen, aurrerantzean are eta isilago egongo zen, barnean bi indar kontrajarriak borrokan zituelarik: bere lanagatik miresmena sortu nahia eta kritikarekiko beldurra. Hooke-rekiko eztabaida hori lau urtez luzatu zen eta Huygens, Pardies eta beste zientzilari batzuek ere parte hartu zuten bertan.
Liskar hauen ondorioz, Alkimia eta Kimika, Teologia, Historia eta beste gai desberdin batzuetan ihardun zen. Bere gelan isolatuta, gutxi jan eta gutxi lo eginez, orduak pasatu zituen bere arragoen gainean, esperimentu zaharrak burutzen, tradizio hermetikoa lantzen. Tentsio honen pean, nerbio-atake bat pairatu zuen 1678.ean eta hurrengo urtean suertaturiko amaren heriotzak ere asko hunkitu omen zuen.
Aspalditik alde batera laga zituen Dinamika-ikerketei berrekin zien 1679.an. Ondorioz, Hooke-rekin beste eztabaida bati hasiera eman zion; grabitazioaz oraingoan. Ostera alde batera utzi zituen lan hauek, eta 1684.ean itzuliko zen beraietara, Edmond Halley-ren galdera bati erantzutearren. 1682an agertu zen kometarik famatuenari izena eman zion astronomo honi emandako erantzuna, "De Motu" (Higiduraz) deritzon liburuxkan gauzatu zen.
Hauxe izan zen bi urte geroago burutu zuen Philosophiae Naturalis Principia Mathematica liburuaren abiapuntua; 1686an Royal Society-n aurkeztua eta hurrengo urtean argitaratua, Halley-ren arretaz. Hooke-k plagioa salatu zuen, grabitazioaren legea berarengandik hartua zela aldarrikatuz; zentzu handirik gabeko plagioa izan ere. "Principia"n aurkitzen dira Fisika modernoaren oinarriak, eta argitaratuz gero, Newton-en izena mundu osoko zientzilarien gailurrera iritsi zen, Inglaterrako gazteen buru bilakaturik.
Handik aurrera ez zuen ia ikerketa zientifikorik egin. Aldiz, saio alkimikoak eta estudio erlijioso-teologikoak ugariagotu egin zituen. Erlijio-kontuan Hirurtasun Saindua ukatzen zuen, hots, Arrio heretiko ezagunaren doktrinari jarraitzen zion, eta hau isilpean gordetzen zuen arren, Inglaterra kotoliko bihurtzeko James II.aren zioaren aurka agertu zen publikoki. Lehenago ere, katedra mantentzeko zina egin beharraren beldur, apezgoari uko egiteko baimena lortu zuen erregearengandik, ohitura hautsiz. William III.a errege izendatu zutenean, 1689.ean, Parlamenturako hautatu zuten Unibertsitatearen ordezkari.
1693. urteari "urte beltza" esan zaio: alde batetik, Fatio de Duillier suitzarra, Newton-en lagun kuttuna, Londres-etik Suitzara joan zen, honek egin zion berarekin Cambridge-n bizitzeko gonbiteari uko eginez; bestetik, laborategian etengabeko lana egiteagatik ia lorik egin gabe egon zen denbora luzez (hamabost egunez ordu bana eta beste hurrengo bost egunetan bat ere ez, aitortu zuenez). Guzti honek buruan kalte egin zion eta udazkenean erotu egin zen, Samuel Pepys, John Locke eta beste lagun batzuekiko erlazioak hautsiz. Hilabete batzuk geroago, zoramena gainditu zuen eta ezagunei barkamen-eske hasi zen. Cambridge-tik aldegiteko unea heldu zitzaion.
Londres-en (1696-1727)
Unibertsitateko lana utzita, 1696.ean Londres-era joan zen Moneta-etxeko begirale bezala. Postu hau lortzeko Lord Halifax-en laguntza izan zuen. Hau Newton-en loba zen Catherine Barton-en edertasunaz liluraturik bait zegoen. Diru-faltsifikatzaileen kontrako pertsekuzio gogorrean hasi zen eta hemeretzi urkaerazi zituen. 1700. urtean Zuzendari izatera iritsi zen.
"Royal Society" ere hurbilago zuen eta 1697an bertako Kontseiluko partaide izendatu zuten, eta 1703an, Hooke hil zen urte berean, lehendakari. Bitartean Paris-eko "Académie des Sciences"en atzerriko partaide modura hartu zuten. 1705.ean Anne erreginak "Sir" egin zuen; zientzilari batek lehenengoz lortu zuen izendapena. Hau zela eta, "College of Heralds" delakoarentzat bere genealogia idatzi zuen, gezurrez beterik: gurasoen ezkonteguna esaterako, aurreratu egin zuen, garaiz leheneko jaiotzagatik susmo txarrik atera ez zezaten.
Garai horretan petsonaia ezaguna zela eta, handikien artean bizi zen. Ez zuen, hala ere, boterea aspaldiko adiskideei laguntzeko erabili: Fatio bere ideia erlijiosoengatik kartzeleratua izan arren, Newton-ek ez zuen ezer egin. Bai ordea, bere interesen alde aritzeko: John Flamsteed, Greenwich-eko Erret astronomoak hainbat urtetan zehar bildutako datuak eskuratu nahirik, bere "Royal Society"ko lehendakaritzaz baliatu zen eta Halley-ren laguntzaz datuok inprimaerazi egin zituen, nahiz eta Flamsteed azkenean garaile atera eta liburuak banatu aurretik erre.
Bitartean beste eztabaida luze batean sarturik zegoen Newton: oraingoan bere mailako filosofo eta matematikari zen Leibniz germaniarrarekin, Kalkulu Infinitesimala asmatzearen lehentasunaz. Gaur egun biei aurkikuntza independentea aitortzen zaien arren, orduan borroka sutsua gertatu zen bien aldetiko plagio-salaketak amaigabeak izanik; Leibniz hilda ere (1716), Newton-ek erasoari ekin zion.
Gaztaroko lanetan oinarritzen zen argiaren teoria urte luzez gordeta eduki eta 1704.ean argitara eman zuen; Hooke hil eta hurrengo urtean. "Opticks"en edizio hau ingelesez azaldu zen, ohituraren kontra, bi urte geroago latinezkoa agertu zelarik. Ondoko urteetan "Principia" eta "Opticks"en argitalpen berriak prestatu zituen eta beste lan ezezagun batzuk plazaratu: "Arithmetica Universalis" eta 'De Analisi", adibidez. Newton hil eta gero argiataratu zen "The Chronology of the Ancient Kingdoms Amended", non aintzinako erregeen kronologia bat proposatzen duen, eta "Observations upon the Prophecies of Daniel and de Apocalypse of St. John", non bere sinismen heretikoak lehen aldiz erakusten diren.
1725.ean behazun-harrien gaitzak jota, birikak gaixotuta, Kensington-era abiatu zen, bizitza soziala utzirik, aire fresko eta garbiaren bila. Heriotza gertu zuelarik ere ekin zien Moneta-etxeko ardura eta "Royal Society"-ko lehendakaritzari, Catherine bere loba eta beronen senar zen John Conduitt-en konpainiaz gozatuz. Bere bizitzako azken egunetan, paperak, eskuizkribuak eta zenbait eskutitz erre egin zituen. 1727.eko Martxoaren 20an hil zen, aberats, Fisikaren berriaren aintzindari gisa. Mende orotan zeharreko zientzigizonik gorenenaren gorpua Westminster abatetxeko zutoiartean ehortzi zuten, 84 urte zituela.
"Principia"ren edukia
"Principia" liburua Dinamikaz ari da gehienbat. Lehen partea Kalkulu Infinitesimalaren laburpen batez hasten da, baina ez du ia erabiltzen liburuan zehar. Berak erresultatuak lortzeko erabili arren, liburuaren aurkezpenean grekoen metodoa aplikatu zuen. Horregatik esan ohi da grekoek idatz zezaketen liburua dela.
Zenbait definizio eta higiduraren hiru lege oinarrizkoak eman ondoren, hiru "liburu"tan zatitzen du bere lana. Lehenengoan gorputzen higiduraz ari da: indar desberdinek zernolako higidura-motak ateratzen dituzten eta higidura desberdinei zein indar-mota dagokien. Halaber, esfera baten erakarpen-indarra masa zentruan bailegoen gertatzen dela erakusten du; buruhausteak ekarri zizkion arazoa berau.
Guzti hori higidura hutsean gertatzen dela suposatuz egiten duenez, bigarren partean ingurunearen oztopoa kontsideratzen du, liburuko parterik pobreena osatuz. Hirugarren atalari "Munduaren sistema (matematikoki)" deitu zion eta bertan Grabitazioaz dihardu. Zenbait astroren higidura aztertu eta gero, zera ondorioztatzen du: indar bakar batek azaltzen ditu Ilargiaren higidura, Jupiter-en sateliteena, planetena Eguzkiaren inguruan, kometena, Lurrera jausten diren gorputzena eta itsasoaren mareak.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-dd585259c3d9 | http://zientzia.net/artikuluak/matematika-beltza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Matematika beltza - Zientzia.eus | Matematika beltza - Zientzia.eus
Bi galdera: Zer izen du gaizkileek gordetzeko aukeratu zuten erakunde famatu eta ohoredunak? Nola bereizi zituen hirukotean Sasik gaizkileak?
Bi galdera: Zer izen du gaizkileek gordetzeko aukeratu zuten erakunde famatu eta ohoredunak? Nola bereizi zituen hirukotean Sasik gaizkileak? Matematika beltza - Zientzia.eus Matematika beltza
Matematika
Kotxe baten barruan eta Urbieta kalean gora, Amaratik erdialdera datorrela, gizon serio bat ikusten da; gure historio honetako protagonista, Sasiletrau detektibea.
Donostian gaude. Urgul menditik behera begiratuz, paisaiak dutxa dirudi. Euria gogotik ari du. Haize leun eta epelak bultzaturik, urak kortina luze eta mehe bat ematen du. Hiria eszenategia da.
Euria, etxeak bustitzen baino gehiago grisez pintatzen ari da; bestelako egunetan nabarmenak diren diferentziak berdintzen, desegiten. Badirudi normalean baino gertuago, hurbilago, aurkitzen direla eguraldi tristeari aurre eginez.
Beherago, kalean dabilen jendeak ez du gora begiratzen; burumakur balkoiek eta teilatuen hegalek eskainitako estalpea bilatzen du. Aurpegi gehienetan, eguraldiaren tristurak sorterazten duen keinu barrurakoia ikus daiteke.
Kotxeak, berriz, gustora. Kolore metalizatuek giro honetan lortzen bait dute beren distirarik matizatuena, metalikoena. Horrelako kotxe baten barruan eta Urbieta kalean gora, Amaratik erdialdera datorrela, gizon serio bat ikusten da; gure historio honetako protagonista, Sasiletrau detektibea.
Sasiletrauren kotxea Bellas Artes antzokia izandako etxearen parean pasatzen denean, guanteran daukan irratiaren argi gorria piztu egin da eta horrekin batera txaketan daraman aparatu txiki baten alarmak soinu zorrotz bat zabaldu du.
Bai, esan.
Urbieta kaleko Gipuzkoako Aurrezki-Kutxaren bulegora bi gaizkile sartu dira. Armaturik daude.
Bale, banoa. Ziur al zaudete bi direla?
Horrela esan digute bertatik.
Bale. Hots egin informazio gehiago lortzen duzuenean.
Sasiletrauk kotxea azeleratu nahi duenerako, kale erdiko semaforoa laranja dago, eta etsi-etsian azeleradorea hondoraino zapaldu du. TAO-OTA zaintzeko egoten diren polizia urdin horietako batek txistua jo dio, baina Sasiletrauk kasorik egin gabe aurrera jarratiu du. Gizon gogorra da; arrisku guztietarako prest dagoen horietakoa.
San Martin kaleko semaforoa berde dago. Aurrean Aurrezki-Kutxaren bulegoa bere begiz ikus dezake jadanik. Horra! Bertatik bi pertsona ateratzen ikusi ditu. Ingurua segundo batez miatu ondoren, korrika hasi dira aurreko espaloian aurkitzen den Azoka aldera. Sasiletrauk kotxea kale erdian frenatu du. Segundoerdian zutik dago kanpoan eta beste erdian korrika ikusten du bere burua garraisi bizian. Gaizkileak harrapatu, harrapatu!.
Gaizkileek atzera begiratu ondoren, merkatuan ez sartzea erabaki dute eta espaloitik atera gabe Abenida aldera abiatu dira. Sasiletrau atzetik dute. Merkatu-etxea pasatu denean, bide berari jarraituz San Martzial kalea zeharkatu dute. Sasiletrau atzetik doakie, baina gertuago.
Espaloi berrira heldu ahala, topatu duten eskuineko lehen sotora sartu dira. Sasiletrauren aurpegian keinu ironikoa nabari da; nereak dira . Eskaileran gora arnas hotsa da iluntasunean bereizten den gauza bakarra. Piso bat, beste bat, Sasiletrau gaizkileengandik oso gertu dago; arnas hotsa eten egin da. Hirugarrenera sartu dira pentsatu du Sasik —horrela deitzen bait diote bere lagunek—, eta lehengo keinu ironikoaren ordez unerik zailenetarako gordetzen duen aurpegi difusoaren maskara ikusten zaio.
Pistola eskuan, gorputza aurrera eta pixka bat makurtua, atea kolpe batez ireki du. Pasiloaren eskuinaldean argia ikusten da eta idazmakinen zarata intermitentea entzuten. Pasiloaren izkina atzean utzita, argia eta zatara hobeto heltzen dira. Gela batetik datoz.
Salto batez, pistola bi eskuez helduta, Sasi gelaren atarian dago. Burua altxa, eta begiek ikusten dutena ezin du sinetsi: bertan hiru dira makinaz idazten dihardutenak.
Handik ordu batzuetara hiru pertsona horiek eta Sasiletrau detektibea argi bakarra eta txikia duen beste gela batean aurkitzen dira. Gaizkileek gezurra esan ohi dute —pentsatu du Sasik—. Ezer izkutatzekorik ez dutenak, berriz, egiazaleak dira .
Inspirazio-izpi honetan oinarriturik, bere argumentazioan segitu du, baina hiru hauetako bat gaizkilea ez denez, egiazale bakarra dago hirukote honetan. Ebidente Klemente.
Deteniturik aurkitzen den batengana hurbildu da gure detektibe ausarta eta bi aldiz pentsatu gabe zera galdetu dio:
Zu al zara gaizkiletako bat?
Ez jauna. Ni ez naiz gaizkile zoro horietakoa. Zinez esaten dizut.
Sasik despistatua ikusten du bere burua. Gezurra bada?, eta egia bada?. Nola jakin?
Bigarrengoarengana doa eta ahots nekatu, opako, batez:
Froga iezadazu zu ez zarela gaizkiletako bat, —bota dio aurpegira. Honek, isiltasun mingarriz erantzun dio.
Hirugarrenarengana doa eta galdera berdina luzatu dio. Honek azkar asko erantzun du:
Ni izan banaiz, beste horiek ez dira izan. Tontoa ez bazara ipuina bukatu da.
Bai, bukatu da.
Bi galdera: Zer izen du gaizkileek gordetzeko aukeratu zuten erakunde famatu eta ohoredunak?
Nola bereizi zituen hirukotean Sasik gaizkileak?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e636b1ad1394 | http://zientzia.net/artikuluak/ordenadoreen-teklatua-baztertzera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordenadoreen teklatua baztertzera? - Zientzia.eus | Ordenadoreen teklatua baztertzera? - Zientzia.eus
Informatika-lanetan ari direnak ezin esan teklatua erremintarik egokiena denik. Badirudi frantsesek arazo honi konponbidea aurkitu diotela: teklatua baztertzea.
Informatika-lanetan ari direnak ezin esan teklatua erremintarik egokiena denik. Badirudi frantsesek arazo honi konponbidea aurkitu diotela: teklatua baztertzea. Ordenadoreen teklatua baztertzera? - Zientzia.eus Ordenadoreen teklatua baztertzera?
Softwarea
Informatika-lanetan ari direnak bi edo hiru hatzekin eta begiak tekletatik kendu gabe tekleatzen ahalegin guztiak egiten ikusirik, ezin esan teklatua erremintarik egokiena denik. Badirudi frantsesek arazo honi konponbidea aurkitu diotela: teklatua baztertzea.
Duela hiru urte Xavier Maury-k mikroordenadore batek eskuz idatzitako testuak analizatu ahal izateko sistema garatzeko asmoa agertu zuenean, ezinezkoa zirudien. Espezialistek, makina handietan bakarrik egin zitekeela ziurtatzen zuten, baina Maury jaunak guzti honi kasu handiegirik egin gabe aurrera jarraitu zuen bere lanarekin. Arazoa ondo aztertu ondoren, metodo enpiriko batez iritsi zen soluziora. Zenbakizko Taula batean koordenatu-zerrendaz gordetako informazioa analizatzeko erreminta batzuk ideiatzen hasten da.
Bat kurba itxiari dagokiona, beste bat bigizta bakarrari edota dimentsio erlatiboari dagokiona. Honela, irudi- edo forma-banku bat osatu zuen, non letra, digitu eta zeinu guztien itxurak egongo bait ziren koordenatu-zerrendaz gordeak. Zenbakizko taulan idatzitako karaktereren bat identifika zezala programari eskatzen zitzaionean, karaktere horren itxura bankuko irudi edo forma guztiekin konparatzen zen; kasurik onenean karaktere zuzena ematen zuen.
Karakterea, identifikatua izan ondoren, pantailan erakusten zen eta fitxategi baten ASCII kodean gordetzen. Baina arazoa ez zen han amaitzen; idazkera normalean letrak bata besteari lotuta bait daude. Karaktereak identifikatzeko kriterio-kopurua eta denbora asko handitu behar izan ziren.
Hau ikusirik, lan honetan ari ziren injineruek zenbait anbiguotasun onartzea eta programa gaitasun autodidaktiko batez hornitzea erabaki zuten. Horrela, emandako karaktere bat identifikatzeko existitzen ziren kriterio edo ereduak aski ez baziren, errore bat gertatzen zen. Erabiltzaileak egindako zuzenketa, kontutan hartuko zuen programak eta bere aurreko kriterioen artean gordeko. Metodo honi jarraituz, programa zenbat eta gehiago erabili are eta errore gutxiago izango lirateke.
Nola agertzen da Pertsonal Writer erabiltzailearentzat? Programa, egokitzapen-sesio batez hasten da, non idazlearen idazkeraren ezaugarriak ikasiko bait ditu. Prozesu hau bi edo hiru orrialde birkopiatzean datza, ondoren programak analiza ditzan. Analisi honetatik lortutako emaitzak, lehen aipatutako datu-bankuan gordeko dira eta baita letra eta zeinu bakoitzaren kriterioak ere. Une honetatik aurrera, idazkera erregularra baldin bada, programak, errorerik gabe irakur dezake. Baina kasu hau ez da ohizkoena.
Beraz, beste idazkera batzuk ere aurrikustera behartzen du. Programaren pertsonalizazio honek, bakoitza bere irudi-bankua sortzera behartzen du. Lehendabiziko ikasketa hau burutu ondoren, erabiltzailea beste aukera batzuetara pasa daiteke. Testu-tratamendua erabili nahi izanez gero, bere irudi-bankua irekitzea nahikoa izango du. Teklatua eta xaguarekin erabilgarri zituen komando eta aukera guztiek ere eskura edukiko ditu (menuak, barneraketa, zuzenketa, etab.).
Are gehiago, 200.000 hitzez osatutako hiztegia atxeki dakioke programari. Identifikatutako letra-multzoa hiztegiko hitzen batekin bat datorren ala ez ikusiko da; letra bakar baten diferentzia badute, errore bat izan daiteke. Orduan programak, gehien hurbiltzen zaion hitza aukeratuko du eta akats ortografikoa zuzentzeko posibilitatea izango du.
Baina ez dezagun ametsik egin: errore sintaktikoen zuzenketa ez dago oraindik Personal Writeren eskuetan; ez dezagun pentsa kualifikatutako pertsona batek irakurri ezin duen testua Pertsonal Writer-ek irakurriko duenik ere. Beraz, berrikuntza honek ez du medikuen artean zabalkunde handia izango.
Dena den, kurtsibaz eta azkartasun normalez idatzitako testuak arazorik gabe irakurtzeko gai da. Errore-kopurua, mekanografia ez dakien operadore batek tekleatzerakoan egiten dituen erroreekin konparatuta, baxuagoa da. Bestalde, programa guztiak izango dira erabilgarriak, teklatua eta xaguaren beharrarik gabe.
Pertsonal Writera ez dago oraindik merkatuan. Aurtengo lehenengo hiruhilekoan azken egokitzapenak burutu ondoren egongo da kalean Macintosh Plus-entzako bertsioa eta IBM PC eta bateragarrientzat hurrengo sei hilabeteetan. Eragozpen bakarra prezioa izan daiteke; 12.000 frankotik 15.000rako tartean egongo bait da, programak eta taula digitalizatzailea barne direlarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c2fee53a12d1 | http://zientzia.net/artikuluak/programen-azalak-portadak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Programen azalak (Portadak) - Zientzia.eus | Programen azalak (Portadak) - Zientzia.eus
BASIC Lengoaian egindako programa honek, LOGOren filosofian oinarritutako emaitza du.
BASIC Lengoaian egindako programa honek, LOGOren filosofian oinarritutako emaitza du. Programen azalak (Portadak) - Zientzia.eus Programen azalak (Portadak)
BASIC Lengoaian egindako programa honek, LOGOren filosofian oinarritutako emaitza du.
BASIC Lengoaian egindako programa honek, LOGOren filosofian oinarritutako emaitza du.
Grafikoak eta irudiak egiteko oso aproposa da. Irudiko teklen bidez kontrolatuko dugu marraketaren norabidea. 3 norabide ditugu, baina hauetako bi alternatiboki sakatuz gero, beste bat lortzen da.
Adibidea:
Edozein unetan marraketaren kurtsorea non dagoen jakin nahi bada, Z tekla sakatu. Honek zera egiten du: marraketarako arkatza jaso eta bere ordez borragoma ipini. Beraz, zurigunetxo bat ikusi ahal izango dugu. Gainera marrarik ezabatu nahi bada, nahikoa da Z moduan norabide desberdinetako teklez eragitea. Ez ahaztu A rkatzik gabe ezin dela marraketarik egin. Beraz, orain A moduan (Arkatz moduan) ipini beharko dugu.
A tekla sakatuz.
Marraren kolorea aldatu nahi izanez gero, teklatuko 1, 2, ....... 7, 0, teklak sakatuz lortzen da. Hau da:
1.... urdin iluna
Lortu duzun irudia gustokoa ez baduzu, Q tekla sakatu eta dena ezabatuko da.
Batzutan irudi bati testua jartzea nahi izaten da. Horrela bada, sakatu
teklak. Idazmakina moduan daukazu teklatua orain.
Agertzen den izartxoak (*), kurtsore lana egiten du.
Baldin eta zuzenketarik egin nahi bada,
teklak sakatuz egingo da.
Idazmakina modutik grafiko modura pasa ahal izateko, sakatu.
Orain arte azaldutakoarekin irudi linealak egin daitezke, baina biribilezko irudia egin nahi bada J sakatuko dugu. Orduan zirkuluak egiteko prest dago, baina lehenago diametroa eman behar dugu.
Beraz, zirkuluak egiteko honela jokatu behar da:
Zirkulu moduan ipini J sakatuz.
Diametroaren neurria eman D sakatuz, behin, bi bider, hiru bider, etab., guk nahi dugun diametroaren neurria lortu arte. Aldi bakoitzeko, diametroak 5 bailo du.
Zirkulua egikaritu, C tekla sakatuz.
Zirkulu modutik atera nahi bada, X tekla sakatu eta grafiko lineal modura itzuliko da.
Hauxe da programa honek egin dezakeena, baina programa irekia denez gero, zeuk ere maneia dezakezu zeure gustora ipintzeko; teklen kontrola aldatzeko edo beste edozein motatako ahalmenerako adibidez. Horretarako nahikoa duzu azpirrutina eranstea.
Nork erabil dezake programa hau? Egia esan, edozeinek.
Esate baterako 3 eta 4 urteko haurrek zenbakiak eta koloreak bereizten ikasteko, gora eta behera, ezker/eskuin kontzeptuak lantzeko eta abar. 5 urtetik gorakoek, irudiak egiten ikasteko. Irudi hauek izan daitezke programetarako azalak. Ez ahaztu idazmakina moduak eskaintzen dituen abantailak; programa baten atalean testua ipini nahi denerako batez ere.
1 REM "Jesus M. Iturriotz © 1986"
5 PAUSE 0 : CLS :REM "Menua mantendu tekla bat sakatu arte"
10 LET X = 100 : LET Y = 1 :REM "X eta Y definitu"
20 IF X 0 THEN LET X = X + 1 :REM "Pantailaren ezkerraldetik ez ateratzeko"
30 IF X 255 THEN LET X = X - 1 :REM "Pantailaren eskuinaldetik ez ateratzeko"
40 IF Y 0 THEN LET Y = Y + 1 :REM "Pantailaren behealdetik ez ateratzeko"
50 IF Y 175 THEN LET Y = Y - 1 :REM "Pantailaren goialdetik ez ateratzeko"
60 PLOT X, Y :REM "Puntua marraztu"
70 IF INKEY$ = "K" THEN LET X = X + 1 :REM "Eskuinerantz"
80 IF INKEY$ = "H" THEN LET X = X - 1 :REM "Ezkerrerantz"
90 IF INKEY$ = "U" THEN LET Y = Y + 1 :REM "Gorantz"
100 IF INKEY$ = "n" THEN LET Y = Y - 1 :REM "Beherantz"
110 IF INKEY$ = "i" THEN LET Y = Y + 1 :LET X = X + 1 :REM "Gorantz-eskuinerantz"
120 IF INKEY$ = "m" THEN LET Y = Y - 1 :LET X = X + 1 :REM "Beherantz-eskuinerantz
130 IF INKEY$ = "b" THEN LET Y = Y - 1 :LET X = X-1 :REM "Beherantz-ezkerrerantz"
140 IF INKEY$ = "y" THEN LET Y = Y + 1 :LET X = X - 1 :REM "Gorantz-ezkerrerantz"
150 IF INKEY$ = "q" THEN CLS :GOTO 10 :REM "Pantaila garbitu"
160 IF INKEY$ = "z" THEN INVERSE 1 :GOTO 20 :REM "marrak borratu"
170 IF INKEY$ = "A" THEN INVERSE Ø :GOTO 20 :REM "Arkatza erabili"
180 IF INKEY$ = "1" THEN INK 1 :GOTO 20 :REM "kolore urdin iluna"
190 IF INKEY$ = "2" THEN INK 2 :GOTO 20 :REM "kolore gorria"
200 IF INKEY$ = "3" THEN INK 3 :GOTO 20 :REM "morea"
210 IF INKEY$ = "4" THEN INK 4:GOTO 20 :REM "berdea"
220 IF INKEY$ = "5" THEN INK 5 :GOTO 20 :REM "urdin argia"
230 IF INKEY$ = "6" THEN INK 6:GOTO 20 :REM "horia"
240 IF INKEY$ = "7" THEN INK 7 :GOTO 20 :REM "txuria"
250 IF INKEY$ = "0" THEN INK O :GOTO 20 :REM "beltza"
260 IF INKEY$ = "@" THEN GOSUB 1000 :REM "idazmakina"
265 IF INKEY$ = "J" THEN GOSUB 1100 :REM "zirkuluak"
270 GOTO 20
1000 LET C = 1 :LET L = 0 :REM "idazmakina"
1010 PAUSE 25 :IF INKEY$ = "" THEN GOTO 1010
1020 IF INKEY$ = "#" THEN RETURN :REM "grafiko modura itzuli"
1030 IF C 32 THEN LET L = L + 1 : LET C = 1
1040 LET n = PEEK 23560 :IF n = 13 THEN LET L = L + 1 : LET C = 1
1050 PRINT AT L, C-1, CHR$ PEEK 23560; "*";
1060 IN INKEY$ = "-" THEN PRINT AT L, C-2; " ":LET C = C-2
1070 LET C = C +1
1080 GOTO 1010
1100 LET D = 0 :REM "zirkuluak egiteko azpirrutina"
1105 IF INKEY$ = "" THEN GOTO 1105
1110 IF INKEY$ = "D" THEN LET D = D +5
1120 IF INKEY$ = "C" THEN CIRCLE X, Y, D
1125 IF INKEY$ = "X" THEN RETURN
1130 GOTO 1105 |
zientziaeus-a5acccf04693 | http://zientzia.net/artikuluak/32-biteko-mikroprozesadoreentzat-sistema-eragile-b/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 32 biteko mikroprozesadoreentzat sistema eragile berriak - Zientzia.eus | 32 biteko mikroprozesadoreentzat sistema eragile berriak - Zientzia.eus
Alde batetik, Xenix V/386, Unix sistemaren bertsioa dago. Urtearen hasieran kalean aurkitzea espero da. Hau dela eta Seattle etxeak beste bi produktu berri atera nahi ditu urtearen hasieran.
Alde batetik, Xenix V/386, Unix sistemaren bertsioa dago. Urtearen hasieran kalean aurkitzea espero da. Hau dela eta Seattle etxeak beste bi produktu berri atera nahi ditu urtearen hasieran. 32 biteko mikroprozesadoreentzat sistema eragile berriak - Zientzia.eus 32 biteko mikroprozesadoreentzat sistema eragile berriak
Softwarea
td class="art-testua" valign="top">
Compaq 386 mikroordenadorea kaleratu den une honetan eta 80386 mikroprozesadorean oinarritutako beste makina batzuen aurkezpena epe motzean espero den une honetan, gerora erabiliko den sistema eragilearen inguruan zalantza handiak sortu dira, eta jakina denez, IBM-k bere asmoak argitzen ez dituen bitartean zalantzek jarraituko dute.
Hala ere, DOS 3-1 sistema eragilea behin behineko soluzioa besterik ez dela argi dago, zeren eta muga garrantzitsua bait du; modu birtuala eta multiataza ez ditu barneratzen. Jarraituko dion sistema eragileari dagokionez, Microsoft-ek ez du informazio gehiegi aurreratu nahi. Hiru linea desberdinetan ari da lanean. Alde batetik, Xenix V/386, Unix sistemaren bertsioa dago (Microsoft etxeak egindakoa). Urtearen hasieran kalean aurkitzea espero da. Sistema eragile hau oso ezaguna izan arren eta merkatuan bide berriak irekitzen hasi arren, eragozpen bat du: DOS sistemaren gaurko bertsioarekin bateragarria ez izatea.
Hau dela eta, Seattle etxeak beste bi produktu berri atera nahi ditu urtearen hasieran. Lehenengoa 80386 prozesadoreari egokitutako WINDWS ingurune operatiboaren bertsio berezia izango litzateke. Scott Treseder-ek (Konpainiako bozeramaleak) dioenez, bertsio honek sistema eragilea barneratuko du eta programa bat baino gehiago une berean eta beraien artean interferitu gabe egikaritzea onartuko du. Hau lortzeko, mikroprozesadoreari modu birtualean funtzionarazi beharko litzaioke; aplikazio edo programa bakoitzarentzat 8086 prozesadorea simula dezan.
Bigarren produktua, hain entzuna den DOSen 5. bertsioa da; Advanced DOS 1.0 ere dei daitekeena. Bertsio honek, gauza askoz sofistikatuagoak eskatuko ditu: prozesuen arteko komunikazioa, 16 Mbyteko memoriaren erabilera, multiataza, eta denbora errealeko prozesuen kontrolerako utilitateak. Sistema eragile hau, oraingo PC-en erabiltzaileek dituzten beharrak baino konplexuagoak betetzera zuzendua dago eta aplikazio-mota berri baten agerpena eragingo du, hala nola, datu-base banatuak, prozesuen kontrolerako sistemak etab.
Baina, produktu hauek kaleratzen ez diren bitartean, software-etxe asko merkatuan dagoen hutsunea bete nahian sistema eragile berriak garatzen ari dira. Hau da PC/MOS/386 Software Luik etxeak egindako sistemaren kasua. Funtsean, multiataza barneratzen duen MS-DOSen bertsio bat da; dauzkaten programekin gustora egon arren, programa-multzo bat batera egikaritzea nahi izango luketeen erabiltzaileei zuzendua hain zuzen. Pick etxeak aldiz, guztiz kontrako jokaera izan du. Etxe honek eskaintzen duen sistema eragilea, ez da MS-DOSekin bateragarria.
Azkenik, hiperbegiraleak ere existitzen dira; hauek memorian une berean sistema eragile bat baino gehiago kargatuta edukitzea onartzen duten kontrol-programak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0ce96b41cabe | http://zientzia.net/artikuluak/iritxi-da-azkenean-apple-ii-gs-a/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Iritxi da azkenean apple II GS-a - Zientzia.eus | Iritxi da azkenean apple II GS-a - Zientzia.eus
APPLE II GS-a, heziketarako prestatuak zeuden beste APPLE mikroordenadoreen eta gestiora zuzenduta zegoen Macintosharen arteko hutsunea betetzera dator.
APPLE II GS-a, heziketarako prestatuak zeuden beste APPLE mikroordenadoreen eta gestiora zuzenduta zegoen Macintosharen arteko hutsunea betetzera dator. Iritxi da azkenean apple II GS-a - Zientzia.eus Iritxi da azkenean apple II GS-a
Hardwarea
APPLE II GS-a, heziketarako prestatuak zeuden beste APPLE mikroordenadoreen eta gestiora zuzenduta zegoen Macintosharen arteko hutsunea betetzera dator. Posibilitate grafiko zabalak eskaintzen ditu. Horren gaiz 16 biteko mikroprozesadore bihur daitekeen 65 C815 mikroprozesadore berria ere badu. Beraz, Macintosh-ekin eta gainerako IBM PC-ekin bateragarri egitea ez dirudi lan zaila.
8 Mbyte-raino zabal daitekeen 256 Kbyteko RAM memoria du, eta Mbyte bateraino zabal daitekeen 128 Kbyteko ROM memoria. Mikroordenadore honen eragozpen bakarra, bere prezioa izan daiteke: 12.900 F.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-84079ee06d47 | http://zientzia.net/artikuluak/compaq-deskpro-386/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Compaq DeskPro 386 - Zientzia.eus | Compaq DeskPro 386 - Zientzia.eus
Compaq Computers etxeak, merkatuan dagoen ordenadore pertsonal potenteenetakoa aurkeztu du.
Compaq Computers etxeak, merkatuan dagoen ordenadore pertsonal potenteenetakoa aurkeztu du. Compaq DeskPro 386 - Zientzia.eus Compaq DeskPro 386
Hardwarea
Simo erakustazokan agertutako berrikuntzen artean, Compaq Computers etxe amerikarrak aurkeztu duen ordenadore pertsonala da merkatuan dagoen potenteenetakoa; Compaq DeskPro 386. Hona hemen bere ezaugarriak: 32 biteko Intel 80386 mikroprozesadore bat, 80287 koprozesadore matematikoa barneratzeko ahalmena, 14 Mbyte-ra zabal daitekeen Mbyte bateko RAM memoria, 40, 70, edo 130 Mbyteko disko gogorra, MS-DOS edo XENIX sistema eragileak.
Sistema honen prezioa, 130 Mbyteko disko gogorra barne delarik, bi milioi pezeta ingurukoa izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b87a5f8a0068 | http://zientzia.net/artikuluak/amstrad-pc1512/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Amstrad PC1512 - Zientzia.eus | Amstrad PC1512 - Zientzia.eus
Amstrad etxeak aurkeztu duen mikroordenadore berria, IBM PC-ekin bateragarria da.
Amstrad etxeak aurkeztu duen mikroordenadore berria, IBM PC-ekin bateragarria da. Amstrad PC1512 - Zientzia.eus Amstrad PC1512
Hardwarea
Amstrad etxeak aurkeztu duen mikroordenadore berri hau, IBM PC-ekin bateragarria da.
"PC 512" ekipo hau oso ekipo osatua da eta prezio egokia du. 512 Kko RAM memoria dauka, monitore helbideragarria, xagua, grafikoak eta koloreak, inprimagailu eta beste periferiko batzuentzako interfacea, erlojua eta sistema eragile garrantzitsuenak barneratzen dituen software-paketea: MS-DOS 3.2 (Microsoft) DOS PLUS eta CPM (Digital Research) eta GEM (Digital Research). Guzti hau 139.900 pezetaren truk lor dezakezu. Beraz, ganga ederra.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3f41bbd5ef93 | http://zientzia.net/artikuluak/grabitazio-kuantikoa-teoria-supergrabitatorioak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Grabitazio kuantikoa. Teoria supergrabitatorioak - Zientzia.eus | Grabitazio kuantikoa. Teoria supergrabitatorioak - Zientzia.eus
Elektrodinamika kuantikoak lortutako arrakastak zientzilariak eremu elektromagnetikoa eta ahula batzera bultzatzen ditu, eta horretarako gauge simetria boteretsuagoa asmatu behar da.
Elektrodinamika kuantikoak lortutako arrakastak zientzilariak eremu elektromagnetikoa eta ahula batzera bultzatzen ditu, eta horretarako gauge simetria boteretsuagoa asmatu behar da. Grabitazio kuantikoa. Teoria supergrabitatorioak - Zientzia.eus Grabitazio kuantikoa. Teoria supergrabitatorioak
Elektrodinamika kuantikoak lortutako arrakastak zientzilariak eremu elektromagnetikoa eta ahula batzera bultzatzen ditu, eta horretarako gauge simetria boteretsuagoa asmatu behar da.
Sarrera
1. irudia. Argi-konoa. Espazioko puntu jakin batetik eta momentu jakin batean eskuragarri diren unibertsoaren zonak definitzen ditu. Grabitazioa koantifikatzen badugu, konoaren formak ordenarik gabe fluktua dezake distantzia txikitan.
Elektrodinamika kuantikoak lortutako arrakastak zientzilariak eremu elektromagnetikoa eta ahula batzera bultzatzen ditu, eta horretarako gauge simetria boteretsuagoa asmatu behar da. Simetria berri hori spin-eko simetria isotopikoan eta simetriaren bapateko etenduran oinarritzen da. Teoria elektroahul hau, 1983an esperimentalki baieztatu zen.
Ildo horri jarraituz, gauge eremu ahaltsuagoa teorizatzen saiatzen ari dira indar bortitza batzeko asmoz. BHT (1) teoriak sortu dira. Teoria hauek egun oraindik ez dira esperimentalki baieztatuak izan. Baina fisika teorikoak ez dauka itxaroterik eta beste eremu zabalagoa teorizatzen hasi da aurreko indarrekin grabitatorioa batzearren. Teoria superzabal hori lortzea da grabitazio kuantikoaren helburua.
1.- Bosoien eta fermioien unibertsoa
Batasunik Handieneko Teoriek (BHT), mundu fisikoaren hiru eremu batzen dituzte, baina laugarrena ez; grabitazioarena alegia. Grabitateak erresistentzia izugarria du beste indarrekin batzeko.
Testuinguru honetan bi arazo sortzen dira. Alde batetik ez dugu ezagutzen lau indarrak batzeko behar den simetriarik. Bestetik ez daukagu oraindik mekanika kuantikoarekiko konpatible izan daitekeen teoria grabitatoriorik, zeren eta grabitazioa grabitoien (eremu grabitatorioko kuantoak) elkartrukaketaren bidez definitu nahi denean, infinituak agertzen dira teoria deuseztatuz.
Baina badakigu zer egin litekeen infinitu horiek desager daitezen: Orain arte edozein teoriak duena baino simetria potenteagoa sorterazi. Eta hori izan zen hain zuzen ere fisika teorikoak aukeratu zuen bidea. 1970. urtean fisikariek lehenengo teoria supergrabitatorioak aldarrikatu zituzten. Teoria hauetan erabilitako simetria hain potentea da, ze naturan existitzen diren indar guztiak batzen bait ditu. Horregatik teoria hauei supersimetriko esaten zaie.
Supergrabitazioa, Einstein-en erlatibitatearen teoriaren jeneralizaio bat da. Supergrabitazioak fenomeno grabitatorioak maila kuantikoan deskribatzen ditu.
Supergrabitazioa, grabitazioaren formulazio supersimetrikoa da. Supersimetria hau, 70. urtealdiaren hasieran formulatua izan zen independente ziren hiru bideetatik. Ikerketa horiek Estatu Batuetan, Sobiet Batasunean eta Europan gauzatu ziren.
Ikerketa horien mamia hauxe da. Unibertsoan dauden zatiki guztiak bi taldetan bana daitezke beren spin-ari dagokionez: Bosoiak eta fermioiak dira bi taldeak. Bosoiak spinik eza edo spin soila duten partikulak dira. Fermioiak, ez: hauek spin-en frakzioak dituzte. Horrek, gure adimenarako oso gogorra bada ere, partikula horiek errotazio bikoitza dutela esan nahi du.
Era honetan banatutako zatikien jokabidea oso bitxia da. Fermoiek ez dute harremanik izan nahi beren familiako beste partikulekin. Jokabide hori Pauli-ren esklusio-printzipioaren bidez definitua gelditzen da. Printzipio horren arabera, bi fermioik ezin dute zenbaki kuantiko berdina elkarren artean banatu.
Hain berekoia den jokabide honen aurrean, bosoiak ditugu. Hauek beren artean lan egiteko ez dute oztoporik jartzen eta taldetan biltzen dira maila bateraino, beren efektuak biderkatuz, non gure neurketa-lanabesen bitartez makroskopikoki detektatuak izan bait daitezke.
Jokabide hori dela eta, fermioien eta bosoien munduak beti batabestearen gisa hartu izan dira mundu zientifikoan. Horregatik, harriduraz hartuak izan ziren teoria supergrabitatorio hauek, zeren eta beraien oinarriak bosoi eta fermioien batasunean bait zeutzan.
2.- Supersimetria
Matematikoki, supersimetriaren operazio bat, Lorentz/Poincaré-ren simetriaren bi erroa egitea da. Fisikoki horren baliokidea, fermioia bosoi bihurtzea da (edo alderantziz).
Teoria supersimetrikoa, ezaugarri konmutatiboa ez duten zenbaki-elementuetan oinarritzen da. Zenbaki horiek sartzearen arrazoia, Pauli-ren esklusio-printzipioarekin erlazionatuta dago. Printzipio honek puntu batetan bi fermioi batera egotea debekatzen du.
Supergrabitatearen jatorria, supersimetriak duen ezaguarri harrigarri batean oinarritzen da. Fermioi-bosoi transfomakuntza behin eta berriz aplikatzen bada alegia, partikula bat espaziodenboran zehar puntu batetik bestera higitzen da. Partikula honen desplazlamendua transformakuntza supersimetriko baten bitartez lortzen bada, horrek supersimetriaren eta espaziodenborazko egituraren artean harreman sakona existitzen dela aditzera ematen du.
Gainera supersimetriaren transformazioaren errepikapena Poincaré-ren transformakuntza baldin bada eta Poincaré-ren inbariantza murriztuak erlatibitate orokorra sorterazten duen simetria dela kontutan hartzen bada, hortik supersimetriaren eta grabitazioaren artean oso konexio estua existitzen dela ondorioztatuko da. Horregatik hasi dira hain zuzen fisikari teorizaleak teoria supersimetrikoak aztertzen.
2. irudia. 10 -15 zentimetroko eskalaraino, elektrodinamika kuantikoaren teoriak balio duen eskalan alegia, espaziodenbora erabat "leun" eta jarraia agertzen da (A). 10 -30 eskalan ordea, imajina horrek ez du balio. Mailatu eta zimur batzuk agertuko lirateke (BN). Planck-en luzerako eskalan (10 -33 cm), J. Wheeler-en arabera espaziodenborak bere topologia betirako aldatzen duen topologia eskaintzen du (C).
Gauge teoria supersimetrikoaren oinarria da lehen esan dugunez, bi errotazio supersimetrikoek espaziodenboran sorterazten duten desplazamendua. Fisikoki honako erara interpreta daiteke: Supersimetria baten transformakuntzaren errepikapenak zatiki fisiko bat desplazarazten du.
Teoria supersimetriko murriztua lortzeko, simetria (errotazio) bakoitzari gauge eremu bat erantsi behar diogu. Bitartean espaziodenboran sortutako desplazamendua Poincaré-ren transformazioa da. Transformazio hori dela eta, grabitoia gauge partikula egokitzat har liteke. Horrela, besterik gabe teoria supersimetrikoa teoria supergrabitatorio bihurtzen da.
Supergrabitateak bada, erlatibitate orokorraz deskribapen bat ematen digu, bere hizkuntza kuantikoa delarik. Teoria honek 3/2 spin-eko partikulen existentzia aurresaten du. Partikula horien behaketa esperimentalak supergrabitazioari bultzada handia emango lioke.
3.- Supergrabitazioaren teoria orokorrak
Lehen aipatutako supergrabitatea, teoria batuzko multzoan orokortu izan da, multzo horri Supergrabitazioaren teoria orokor esaten zaiolarik.
Multzo horretan 8 teoria ditugu. Horien artean N=1 da (2), grabitazioa bere jatorriko eran. Eta potenteena N=8 da. Eredu honetan oso ugaria den zatiki-familia definitzen da. Familia horretan 70 partikula ditugu. Partikula horien artean gaur egun ezagutzen diren guztiak eta aurkitu behar diren beste hainbeste koka daitezke. Horrelako eredu batek fisikaren eremu guztiak batzen ditu. Beste erara esanda, teoria hori, Natura osoa kontrolatzen duen ente bakar bat izango litzateke. Marko horretan, lehenengo aldiz zientziaren historian, materia eta indarra deskribapen bakar batez azalduko lirateke.
Teori multzo honen lorpenik handiena, haietan lortzen den simetri maila da. Supersimetria, barneko simetriarekin elkartzen denean, grabitoiak sorterazten dituen zatiki guztiak baturik gelditzen dira. Eta hori oso garrantzitsua da, zeren eta diagrama guztiak grabitatorioaren diagramaren funtzioan defini bait daitezke. Eta diagrama guzti horien batura (elkarrekintzen probabilitatea kalkulatzeko) finitua da. Beraz, teoria hauek birnormalizakorrak dira.
Birnormalizazioa, simetria sakona, eremuen batasuna,... horiek dira teoria supergrabitatorioek lortu dituzten helburuak. Fisikariek (fisikari teorizaleek) izugarrizko konfidantza dute teoria horietan. Batzuek, N=8 teoria fisika teorikoaren gailurra dela esaten dute.
Gaur egun arte teoria fisikoak, errealitatea interpretatzeko eredu bezala izan dira hartuak. Eredu horiek hobetu ahala, teoriaren eta erralitatearen arteko elkarsartzea egokitzen zen. Gaur egungo zientzilari batzuk honako eritzia azaltzera ausartu dira:
"N=8 teoria supergrabitatorioak errealitatearekin egokitasun matematiko ikaragarria du, zeren teoria hori ez bait da jadanik errealitatearen eredua; errealitatea baizik".
4.- Espaziodenborazko jarraikiaren kuantizazioa
Grabitazio kuantikoak duen alderik izugarriena eta ilunena, espaziodenborazko markoaren gain kuantizazioak izan dezakeen eragina da.
Lehen aipatua izan denez, teoria batua lortzeko grabitazioak eta mekanika kuantikoak konpatible izan behar dute. Beste erara esanda, eremu grabitatorioa kuantizatu egin behar da. Baina erlatibitatearen teoria orokorrak dioenez, eremu grabitatorioa ez da espaziodenborazko jarraikiaren deformazio bat baino.
Puntu honetan korapilo garrantzitsu bat sortzen da, zeren eta grabitatea kuantizatzen bada, gertakari fisikoen markoa bera ere (espaziodenborazko jarraikia) objektu kuantiko bihurtuko bait da. Eta azkeneko honek izugarrizko inplikazio fisiko-filosofikoak izango ditu.
Eremuen teoria kuantiko arruntean, espaziodenborazko substratoa egonkorra zen. Grabitazio kuantikoaren teorian berriz, euskarri (substrato) hori ez da bere barnean gertatzen diren fluktuazio kuantikoez bakarrik eragina izango; bera ere fluktuakorra izango da.
Ikuspuntu honetatik mikrokosmo-mailan espaziodenborazko markoaren jokabidea aztertzen badugu, hiru maila desberdin agertuko zaizkigu.
Lehenengo mailan, 10 -12 cm-ko maila espazialean gutxi gorabehera (Planck-en luzera baino askoz maila altuagoa da), atomoaren nukleoa aurkitzen dugu. Maila honetan, eremu grabitatorioaren fluktuazio kuantikoak oso txikiak dira, eta substratoaren geometria jarraitzat har daiteke.
Distantzien maila jaisten bada eta 10 -30 cm-ra heltzen bagara (Planck-en inguruko uhin-luzera), BHT eskalara murgiltzen gara (3). Maila honetan, substratoaren geometrian fluktuazio garrantzitsuak agertzen hasten dira eta lehen topologia launa zena orain zimurtua azaltzen da.
Distantzien eskalan jaisten jarraitzen badugu, Planck-en luzeraraino helduko gara (10 -30 cm); esangura fisikoa duen distantziarik txikienera. Hemen espaziodenborazko jarraikiak indartsu fluktuatzen du, ekaizpean itsasoko olatuen artean aurkituko bagina bezala. Espaziodenbora hau kuantizatua dago eta bere egitura kausala fluktuakorra eta definitu gabekoa da.
3. irudia. Einstein eta Rosen-ek 1935.ean pentsatutako bi gainazalen espazioan, eremu elektrikoaren indar-lerroak beheko gainazalean elkartu egiten dira eta goikoan banatu (A). Espazio honen geometriak, beheko gainazalean karga elektriko negatibo efektiboa agerterazten du, eta positiboa goikoan. Horren antzera, fluktuazio topologikoa bi karga efektibo (positiboa eta negatiboa) sortzeko iturria izan daiteke (B). Wheeler-en ereduak iradokitzen duenez, fluktuazio topologikoak izan daitezke "oinarrizko partikulen" kausa.
Planck-en eremuaren eskalan ez dago iraganaldia eta geroaldia bereizterik. Hain izugarri txikiak diren distantzia hauetan, seguraski erlatibitate ez-kuantikoan permititzen ez diren prozesuak gerta daitezke; argiaren abiadura baino handiagoak diren beste abiaduren existentzia adibidez.
5.- Topologia aldakorra
Testuinguru honetan Wheeler-ek asmatutako topologia aldakorraren kontzeptua sortzen da. Kontzepzio horren arabera eremu ahulak Planck-en eremuetara estrapolatzen badira, geometriaren fluktuazioak oso oldartsuak izan litezke espaziodenbora berean zulo beltzak sorteraziz. Horrelako egoeran, substratoaren topologia errotik aldatua agertuko litzaiguke. Marko horretan, biolentzia eta desoreka errege izango lirateke. Euskarriaren egitura espaziodenboralak oso konplexuak izanik, sortuz eta desagertuz arituko lirateke.
Wheeler-en teoriaren arabera, hain oldartsu den itsaso espaziodenboral horren esitenziak, oinarrizko partikulen bidez bere burua ezagutzera emango luke. Eta partikulen arteko izaera desberdina, kitzikapen bakoitzari erantsitako topologiak zertzen du. Wheeler-ek dioenez, oinarizko zatikien jokabideak ezagutzeko grabitazio kuantikoaren egoeraren izaera ulertu beharko genuke lehenago. Oinarrizko partikulan fenomenologia beraz, geometriaren kimikara laburturik geldituko litzateke.
Zein ote da kaos kuantiko hau deskribatzeko erabil datiekeen eredu matematikoa?. Nola deskribatu marko horretan gertatzen diren trantsizio topologikoak?
Eredu batzuk jadanik proposatu dira (4), baina giro zientifikotan adostasun osorik ez da lortu. Zientzilari batzuek, geometria espaziodenborala bigarren mailako errealitate bezala kontsideratzea proposatu dute. Errealitate horrek Planck-en distantzietan bakarrik izango luke garrantzia. Baina azalpen honek beste arazo bat dakar: Zein ote da errealitatearen izaera berria, grabitazio kuantikoan substrato espaziodenborala ordezkatu behar bada?
Galdera horri emandako erantzuna, bi alde desberdinetatik konformatzen ari da. Lehenengo aldea, orain arte aipatu dugun teoria supergrabitatorioa da, dagozkion bere simetria ahaltsuekin. Bestetik, orain dela hirurogei urte Kaluza-k eta Klein-ek sortu zituzten dimentsio anitzeko munduak berraztertzea da, baina perspektiba kuantikoaren ikuspegitik orain berrinterpretatuak. Dimentsio askotako unibertso horiek izango dira hurrengo kapituluan aztertuko ditugunak.
OHARRAK |
zientziaeus-98fa4e464001 | http://zientzia.net/artikuluak/gupidaz-emandako-artsenikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gupidaz emandako artsenikoa - Zientzia.eus | Gupidaz emandako artsenikoa - Zientzia.eus
Izenburu hau zuen pelikula,
Izenburu hau zuen pelikula, Gupidaz emandako artsenikoa - Zientzia.eus Gupidaz emandako artsenikoa
Izenburu hau zuen pelikula, Frank Capprak zuzendutakoa eta Gary Grant-ek protagonizatutakoa, ikusterakoan algara handiak egin genituen. Gary Grant-en bi izebatxo xahar maitagarriek eskale eta behartsuak munduko sufrimentuetatik libratzen zituzten artseniko pixka baten bidez.
Txerriak hazteko artsenikoa ona omen!
Jendeak asko exageratu du artsenikoak hiltzeko duen ahalmenaz. Neurri handi batean arrazoirik ez zaio falta izan, zeren eta mendetan zehar pozoinik egokiena izan bait zen. Detektaezina zen eta pozointzaileak nahikoa gutxi behar izaten zuen (gramo laurdena baino gutxiago) bere asmoa betetzeko; biktima hiltzeko alegia. Artsenikozko pozoinketaren sintomak eta beste zenbait eritasunenak, oso erraz nahas daitezke. Gainera ematen erraza da. Artseniko zuria (Artseniko(III) oxidoa hain zuzen) izan da konposaturik erabilinea. Uretan ez da oso disolbagarria, baina ardotan nahasturik egoki egingo du lan.
Uste denez Alberto Haundia alkimista (1193-1280) alemanak aurkitu zuen artsenikoa. Ordutik hona, errege, aita saindu eta beste lagun xumeagoek artsenikoaren eragina pairatu behar izan dute. XVIII. mendearen erdialdean alkimiak kimikari bidea zabaldu zionean hasi zen artsenikoaren inguruko misterioa desagertzen. Kimika Analitikoan egindako aurrerabideei esker, 1830.erako artseniko-aztarnarik txikiena ere detektatzea posible zen. Artsenikoaren bidezko erailketen urrezko aroa bukatuta zegoen.
Pozoina baino zerbait gehiago
Egun artsenikoari buruzko eritziak aldatzen ari dira. Antza denez, artsenikoa beharrezkoa da animalien bizitzarako. Gainera, ez omen da lehen uste bezala azaleta birika-minibizien eragile.
70 kg-ko pertsona baten gorputzak 10 miligramo artseniko dauzka batezbeste. Gibela etengabe ari da elementu hau erauzten eta azido dimetilartseniko [(CH 3 ) 2 AsO 2 H] bihurtzen. Artsenikoaren konposatu metilatu honek, artseniko ez-organikoaren %1eko toxizitatea soilik du.
Napoleon handia artsenikoak eraman zuenaren susmoa dago.
Hartzen ditugun elikagaien bidez artsenikoz etengabe hornitzen ari gara gure gorputza. Artsenikoa oso hedatua dago ingurugiroan (zoruan, ur mineraletan eta itsasoan). Jaten dugun guztiak du artsenikoa, nahiz eta janari batzuk beste batzuk baino gehiago izan. Itsas animaliek, arrainek eta itsaskiek, artseniko-kantitate handi samarrak dituzte: ostrek 3,5 ppm (ppm= zenbat milioiren) artseniko dute, muskuiluak 120 p.p.m. izatera iritsi daitezke eta ganbak 175 ppm-ra. Ikusten denez organismo batzuk artseniko-kantitate politak metatzen dituzte gorputzean.
Animaliek ordea, beharrezkoa dute artsenikoa. Oilasko eta ahuntzekin egin diren azterketetan garbi ikusi da artsenikorik gabeko dieta zutenak mantsoago eta makalago hazi direla eta gainera ez direla tamaina normalera iritsi artsenikoa ematen hasi zaizkien arte.
Artsenikoa beharrezkoa zergatik den ez dago garbi. Hala ere, badirudi arrazoia arginina aminoazidoaren metabolismoarekin hertsiki lotuta dagoela eta zink eta manganesoarenarekin ere bai. Bestalde, ezaguna da artsenikoak hemoglobina-ekoizpena bultzatzen duela. Horrexegatik darabilte medikuek artsenikoa anemiaren tratamenduan.
Artsenikoa dosi txikitan, osasunerako kaltegarri ezik onuragarria da. Ur mineral askok, Vichi ezagunak esaterako, bere eragin sendagarriak artsenikoari zor dizkio ziurki. Medikuek artseniko-konposatuak eritasun asko (hala nola, erreuma, artritisa, asma, malaria, diabetea eta gaitz benereoak) tratatzeko erabili izan dituzte. Sifilisaren tratamenduan arrakastaz erabili zen lehenengo botika, Salvarsan ezaguna alegia, artseniko-konposatua zen esaterako.
Bestalde, artseniko-konposatuak hazteko animaliak erabiltzen dira. Baserritarrek "roxarsona" izeneko konposatua erabiltzen dute oiloak eta txerriak hazteko. Azken finean roxarsona azido 3-nitro-4-hidroxiartsenikoa da. Dena den kontuz erabili behar da konposatu hau. Animalia hil baino zenbait egun lehenago emateari utzi egin behar zaio, gorputzean metatu duen artsenikoa libra ahal dezan. Libraketa oso azkarra da eta egun gutxi batzuk barru ehunen artseniko-maila 1 ppm maila onargarriraino jaisten da.
Pozoina pozoin
Pertsona arrunt batek 100 mg artseniko hartzen baditu, lehenengo sintoma botagura da. Hau, hartu eta 15 minututara gerta daiteke edo 12 ordu geroago. Artsenikoa hartutakoan urdailean zenbat janari zegoenaren arabera agertzen dira sintomak. Tamalez, botaka beranduegi hasten da sendatzeko neurriak hartu ahal izateko. Ondoren agertzen den sintoma, beherakoa da. Hartu eta 12 ordura hasten da eta heriotzaz bukatzen. Odol-sistemara sartu den artsenikoak sortzen ditu arazorik larrienak. Gibelak bi egun behar ditu pozoina erauzi eta ezabatzeko. Normalean astirik ez du izaten 36 ordura heriotza sega eskutan duelarik datorrelako. Gizagaixo batzuk 96 ordu iraun izan dute minez.
Artsenikoa.
Artseniko(VI) oxidoa izan da pozointzailetan konposaturik erabiliena. Ia zaporerik gabea da, eta zaporea izanez gero, gozo xamarra da. Artseniko(VI) oxidoa ez da uretan oso disolbagarria, baina nahikoa da disoluzio asea biktimari pasaportea emateko. Ur-baso batean disolbatzen den Artseniko(VI) oxidozko kantitatea nahikoa da 10 bat lagunen bizia itzaltzeko.
Errege eta aita sainduek erabili izan dute artsenikoa eta aldi berean biktima ere izan dira, noski. Borgiar familia oso trebea izan zen artsenikoa erabiltzen. Alexandro VI.a, borgiar Aita Saindua, eta bere Cesare semea, artsenikozko pozoinketaren biktima izan ziren. Orduko gaizki-esaleek ziotenez, 1503.eko Abuztuan antolatutako festa batean beraiek beste gonbidatu batzuk pozointzeko prestaturik zeukaten janaria ustekabean jan omen zuten. Ondorioz Aita Saindua zenbait egun geroago hil egin zen eta Cesare bizirik atera zen. Iruñeko apezpiku izan zen Cesare eta Nafarroan hil zuten azkenean.
Hala ere, borgiarrak deus gutxi ziren beste zenbait pozointzailerekin gonbaratuz gero. XVII. mendean, marka guztiak hautsitako Toffana izeneko emakume bat bazen Sizilian. Aqua Toffana izenez ezagutzen zen edabe bat banatzen zuen eta beronen banaketarako sare izkutua antolatu zuen Napolin (Camorraren jatorria hor ote?). Esaten denez 500 lagun eta bi aita saindu luperatu zituen garaiz lehen.
Antza denez Napoleonek ere jasan zituen artsenikoaren ondorioak. Napoleon-en ileetan normala baino 13 aldiz artseniko gehiago aurkitu da. Hala ere, Napoleon artsenikoaren eraginez hil bazen ez dirudi pozoinketa kriminalaren ondorio izan zenik; ustekabeko pozoinketarena baizik. Santa Helenako etxean paret-paperean erabilitako tindakariak arsenikoa zuen.
Giro heze hartan lizun eta onddoak sortu ziren paperean. Onddoek tindakariekin erreakzionatu egin zuten artsenikoa xurgatuz, eta gero hau trimetilartsina konposatu hegaskor moduan eguratsean libratu zuten. Napoleon-ek trimetilartsina arnastu zuen eta azkenean hil egin zen. Napoleon eta bere zerbitzariak maiz agertu ziren kexu etxearen hezetasunak sortutako giroaz Santa Helenan egin zituzten sei urteetan.
Eta azkenik, artsenikoari buruzko kronika beltz honi amaiera emateko, mende hasieran Manchester hirian gertatutakoa kontatuko dugu. 1900-1901 urteetan 6000 lagun kaltetu zituen artsenikozko pozoinketa masibo batek. Hauetako 70 hil egin ziren. Garagardoa izan zen erruduna. Garagardoa egiteko glukosa beharrezkoa da eta kasu honetan glukosa hori artsenikoz kutsatuta zegoen. Glukosa hau azukretik lortu zen azido sulfurikoaren metodoa erabiliz. Zoritxarrez, erabilitako azido sulfurikoak %1,4 azido artseniosoa zuen. Azido sulfurikoan zegoen, artsenikoaren iturria; hau fabrikatzeko erabili ziren piritetan zegoen zeren eta hauek ohizkoa baino askoz artseniko gehiago bait zuten.
Kontuz! Ez zaitezte gehiegi maite ez duzuen lagunen bat garbitzeko artsenikoa erabiltzeaz pentsatzen hasi. Uzten dituen aztarnak erraz detektatzen bait dira!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-aca7df5f9d39 | http://zientzia.net/artikuluak/japonia-software-krisiaren-aurrean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Japonia software-krisiaren aurrean - Zientzia.eus | Japonia software-krisiaren aurrean - Zientzia.eus
Japoniarrak trebeak dira konputagailu-programak idazten, baina ez dute eraginkortasunik lortzen lan honetan. Automatizazio eta software-liburutegi batek konponduko lituzkete hauek dituzten arazoak.
Japoniarrak trebeak dira konputagailu-programak idazten, baina ez dute eraginkortasunik lortzen lan honetan. Automatizazio eta software-liburutegi batek konponduko lituzkete hauek dituzten arazoak. Japonia software-krisiaren aurrean - Zientzia.eus Softwarea
Japoniarrak konputagailu-programak idazten, baina ez dute eraginkortasunik lortzen lan honetan. Agian, automatizazio eta software-liburutegi batek konponduko lituzkete hauek dituzten arazoak.
Japoniarrak trebeak dira konputagailu-programak idazten, baina ez dute eraginkortasunik lortzen lan honetan. Agian, automatizazio eta software-liburutegi batek konponduko lituzkete hauek dituzten arazoak.
25 urte baino gehiago igaro dira lehen konputagailu japoniarra merkatura atera zenetik. Gaur egun, elektronika-aurrerapenei esker batez ere, konputagailu japoniarrak IBMk egindakoak baino azkarragoak eta fidagarriagoak kontsidera daitezke. Baina, Hardwaregintzan IBM bezain onak bihurtzeko lasterketa honetan, softwarea alde batera utziz joan dira.
Jendearen eritziz honela ez bada ere, software ona idazten dute. Gertatzen dena zera da: ez dutela lana efikazki egiten.
Japoniak hardware potenteak ditu, baina softwareak ez dira hain potenteak.
Dena den, egoera hau aldatzera doa. Japonian, beste lekutan bezalaxe, software-eskaera gora doa eta honek eraginkortasuna berekin dakar. Orain, software-kostuak konputagailu-sistema baten kostuaren %80a suposa dezake. Beraz, arazoa software-krisia deklaratzeko modukoa da. Japoniak 400.000 programadore ditu 900 konpainiatan banaturik. Programadore hauetako %70 baino gehiago mantenu-lanetan ari dira, hau da; lehendik existitzen den softwarea moldatu eta egokitzen, eta ez programa berriak idazten.
Japoniako Nazioarteko Merkataritza- eta Industri Ministraritzak dioenez, programadore-eskaera urtero %26ko gorakada jasaten ari da; eskaintzaren doblea hain zuzen.
Honela jarraituz gero, espezializatutako programadoreen eskaria 600.000 ingurukoa izango da 1990.ean Ministraritzak, software-industria japoniarrak daraman ildoa aldatzea proposatzen du konponbide bezala. Programa bakoitza indibidualki idazteari utzi eta software-produkzio automatizatuagotik abiatu beharko dute. Joan den urtean Merkataritza- eta Industri Ministraritzak SIQMA proiektua (bost urterako proiektua) egin zuen arazo honi amaiera emateko. 70 milioi dolar kostatuko da, baina software-industria japoniarrak dituen arazoak konpontzeko lagungarri izango da.
Software-industriaren eragozpenik nagusiena, konputagailu-egile handien menpe egotea da, hala nola: Fujitsu, Hitachi eta NECen menpe. Hauen interes bakarra, hardwarea saltzea da, software-produkzioa nahitaezko eginbehar bat besterik ez delarik. Beste herrietan, IBM eta IBMarekin elkargarri diren konputagailuak egiten dituzten konpainiek menperatzen dute merkatua. Konpainia hauen nagusitasuna, software-etxe independenteei software-paketeak eginerazteko eragingarria izan da.
Pakete hauek, erabiltzaile-multzo baten beharretara zuzendutako programa-multzoak dira eta elkargarri diren konputagailu guztietan exekuta daitezke. Japonian aldiz, IBMz gain bada konpetentzia gogorrean ari diren beste dozenerdi bat konputagailu-egile. Honen ondorioz, konputagailu-mota desberdin ugari dituzte. Honetaz gain, konputagailu-mota batentzat idatzitako softwarea, ez da beste motatako konputagailuetarako erabilgarri, eta hau ez da ekonomikoki errentagarri.
Europa eta EEBBetako softwarearen %40 eta %60a hurrenez hurren, paketetan saltzen da, gero erabiltzaile bakoitzak bere sistemara egokitzen duelarik. Japonian ordea, paketetan saltzen den softwarea %10a besterik ez da; gehienak EEBBtatik, IBMrekin elkargarri diren konputagailuetan erabiltzeko, inportatuak.
Japoniako software-etxe gehienak hardware-egile berezi bati lotuta daude, hau da, konputagailu-egileen lagungarri bezala, hauen makinak programaz hornitzeko eraikiak izan dira. EEBBetan aldiz, ez da horrelakorik gertatzen.
Hardwarea saltzeko eraman duten burrukan, softwarea dohan eman ohi izan dute askotan egile japoniarrek. Ohitura guztiz txarra da hau, eta honen ondorioz Japonian, bezeroek ez dute softwarea ordaindu nahi.
Hardwarea saltzen duten konpainiek, beren bezeroek behar dituzten programak idazteko programadore-talde bat eskaintzen dute. Programadore hauek subkontratazio bidez lortzen dituzte.
Bezeroen neurrira egindako softwareak, teorian, software-paketeak baino hobea izan beharko luke (bezeroen behar berezietara zuzendua bait dago); baina errealitatean mota hauetako softwarea idazteak ere baditu bere eragozpenak. Programadoreek, diseinu eta frogetarako behar den denborarik ez dute hartzen eta, askotan zerbitzuan jartzen dituzten programak ulergaitzak eta mantentzen zailak izaten dira.
Bestalde, produktu hobeak eginerazteko motibazio handirik ere ez dago.
Japonian, programadore izatea ez da lanbide erakargarriegia: soldata txikia dute, hilean batezbesteko 45 ordu estra sartzen dituzte eta gaur han eta bihar hemen ibili behar izaten dute. Baldintza hauetan ez da harritzekoa ikasle saiatuenak hardwaregintzan aritzea nahiago izatea.
Honetaz gain, programadore japoniarren erretiro-adina 35 urtekoa da. Hau sistema handien garapenerako oztopo izan da; urte askotako esperientzia eskatzen bait du lan honek.
Software-industria japoniarrak dituen arazoek, ez dute luzaroan irauterik izango. Hardware-egileek beren bezeroei softwarea dohan eskaintzen ezin dutela jarraitu ikusi dute. Software-garapenaren kostuak asko igo dira eta hardwarearen prezioak berriz neurrigabe jaitsi. Beraz egileek ezin dute hardware-salmentarekin bakarrik aurrera jarraitu.
Oraingoz, Japoniako konputagailu-egileek ez dira softwarea garatzeko gai. Dena den, softwaregintzan dituzten hutsuneak gainditzeko bideak urratzen hasiak dira. Gutxienez, bezeroen behar zuzenetara lotutako softwarearen ordez software-paketeak idazten hasi behar dutela ikusi dute. Horretarako bezeroek sistema eragile standarra erabiltzera bultzatu behar dituzte.
Konputagailu pertsonaletan CPM eta MS-DOS sistema eragileak nagusitu dira Japonian ere. Egileek beren sistemei buruz guztiz informazio zabala eskaintzen dute, software-etxe independenteek beraien makinentzat programak idatz ditzaten.
Pauso hau garrantzitsua da, ze, zenbat eta software gehiago egikaritzeko gai izan, orduan eta erabilgarriago kontsideratzen bait dira konputagailuak.
Bestalde, orain dela 20 urte, ATT Bell Laborategiko injineruek UNIX sistema eraiki zuten. Sistema honek ezaugarri erakargarriak ditu: alde batetik erabiltzaile-multzo batek une berean erabil ditzake konputagailuaren errekurtsoak. Bestetik, fitxategi batetik ere har ditzakete datuak. Gainera UNIX sistema ez da oso garestia.
UNIXen beste abantaila, bere historian datza. Kalifornia eta Berkeleyko unibertsitateetan eraiki zen, non ikasleek erreminta izeneko programak idatzi bait zituzten. Programa hauek beste programen eraikuntza errazten dute.
Gaur egun, UNIX sistema guztiz ezaguna da Japonian. Goimailako unibertsitateetara sartu denez gero, orain dela 10 urte, UNIX sistema eragile ezagunenetariko bihurtu da. SIGMA proiektuak UNIXa hartu du oinarritzat eta badirudi standarizaziorantz bultzatuko duela.
Hasieran UNIX sistemak konputagailu handi bat behar zuen goimailako programazio-lengoaian idatzitako programak egikaritzeko, eta hau eragozpena izan zitekeen. Baina NEC konpainiak 9800a, 16 biteko konputagailu pertsonala atera zuen merkatura; azkarra eta softwarea garatzeko egokia. Konputagailu pertsonal hau software-industria japoniarra iraultzen ari da.
Aurrerabide hauen bitartez programadoreen produktibitatea gora doa eta software-espezialistek diotenez, programa japoniarrak gero eta sofistikatuagoak izango dira.
Lehen konputagailu pertsonaletarako garatzen zen software gehiena, jolasetara zuzenduta zegoen. Orain aldiz, testu-tratamendurako eta, liburutegi-paketeak ere erabiltzen dira.
Beraz, guztiz zatiturik zegoen merkatuan, sistema eragile ezagun bat bere erreminta , liburutegi eta exekutatzeko gai den makinaz hornituta dugu.
UNIX Japoniako sistema eragile nagusien bihurtu da, baina ez ditu software-arazo guztiak konponduko; adibidez korporazio handietarako (banketxetarako esate baterako) ez da behar bezain azkarra.
UNIXen erabilgarritasuna, beste arazo bat sortzen ari da. Hardware-egileek lehengoak ahaztuta, beren konputagailuentzat egokitzen ari dira UNIX sistema, lehen hasitako bideari jarraitu ordez.
Japoniarrek software-krisia gainditu behar badute, beren gisara bizitzen ikasi beharra izango dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-307e4a345322 | http://zientzia.net/artikuluak/teknologiaren-akatsak-eta-istripuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Teknologiaren akatsak eta istripuak - Zientzia.eus | Teknologiaren akatsak eta istripuak - Zientzia.eus
Iaz istripu ugari eta kaltegarriak gertatu dira goi-mailako teknologian. Istripu horien ondorio kaltegarriak noraino iritsi diren ondo jakiteko, denborak luze pasa beharko du.
Iaz istripu ugari eta kaltegarriak gertatu dira goi-mailako teknologian. Istripu horien ondorio kaltegarriak noraino iritsi diren ondo jakiteko, denborak luze pasa beharko du. Teknologiaren akatsak eta istripuak - Zientzia.eus Teknologiaren akatsak eta istripuak
Teknologia
Iaz istripu ugari eta kaltegarriak gertatu dira goi-mailako teknologian. Sobietarrek Txernobil izan zuten. Istripu horien ondorio kaltegarriak noraino iritsi diren ondo jakiteko, denborak luze pasa beharko du.
Iaz istripu ugari eta kaltegarriak gertatu dira goi-mailako teknologian. Hasieran iparrameriketarrek "Challenger" jaurtigailua galdu zuten; gero, sateliteak propultsatzeko erabiltzen direnetakoen bi kohete, Titan eta Delta izenekoak, lehertu zitzaizkien. Sobietarrek Txernobil izan zuten.
Istripu horien ondorio kaltegarriak noraino iritsi diren ondo jakiteko, denborak luze pasa beharko du. Momentuz, hor daude zazpi hilak, jaurtigailu galeraren kostu ekonomikoak, proiektu espazialaren geldialdia (galaxietako gerra kontutan hartu behar dugu), NASA-ren buruzagi batzuren deskalifikazioa eta abar.
Bestalde, Txernobil-go zentral nuklearraren istripu larriak, berriz ere kolokan jarri ditu energia nuklearraren erabilpen baketsuak. Kasu honetan, nahiz eta zehatz-mehatz asko ez jakin, hilak eta zaurituak ugari izan dira, kalte ekonomikoak oso garrantzitsuak eta (beharbada lehendabiziko aldiz) estatu baten barnean gertatu den istripuaren ondorioak Europako estatu gehienetan nabaritu dira.
Eta panorama ilun hau osatzeko, europarrei "Ariane" jaurtigailua erori egin zaiela esan beharko dugu. Istripu hau dela eta, Ariane proiektu espazialaren hutsak %20raino igo dira.
Dena den, nahiz eta kasu guzti hauek oso aipagarriak izan, "Challenger"-en istripua bereziki telebistaren bitartez zuzen-zuzenean ikusteko aukera izan genuelako, iraultza industriala hasi zenetik istripuak ugari izan direla pentsatu behar da.
Istripuen zerrenda egiten badugu, ia guztien jatorria hiru mota desberdinetan bana daitezkeenaz konturatuko gara:
diseinua
erabilpena
1.- Diseinua
Lehen taldean, aparatuaren diseinua gaizki egiteagatik sortutako akatsak ikertzen dira. Batzutan kalkulatzerakoan datuak oker edo errazegi hartzeagatik sortzen dira, eta bestetan posibilitate guztiak kontutan ez edukitzeagatik.
Diseinuak sortutako istripu larrietaz, adibide asko dugu; joan den mendean oraingoan baino ugariago gainera. Trenbidea sortu zenean adibidez, istripu-kasuak eta pertsonen heriotzak maiz gertatzen ziren, trenaren ardatz eta gurpilen hausturagatik bereziki. Joan den mendearen seigarren hamarkadan Britainia Handian urtero 200 pertsona inguru hil ziren "trenari esker". Kasu gehienetan arazoa "materialen nekea" izan zen; pieza dinamikoetan azaltzen zen fenomeno ezezaguna aldi hartan. Teknikoek gurpilak eta ardatzak pieza estatikoak izango balira bezala kalkulatzen zituzten, trenaren higiduragatik materialaren erresistentzia mekanikoa txikiagotuz aldizkako kargak azaltzen zirela kontutan hartu gabe. Ondorioz, pieza horiek puskatu egiten ziren eta behin baino gehiagotan trena bidetik irten egiten zen.
Beste adibide hurbilagoa eta ondorio kaltegarriak izan zituena (hildakoen kopuru eta merkatu-galeragatik bereziki), Britainia Handiko "Comet" hegazkina dugu. 300 froga-ordu airean gainditu ondoren, 1952. urteko maiatzean lehendabiziko aldiz erreakziozko hegazkin komertziala (ordurarte denak militarrak bait ziren), hasi ziren erabiltzen ingelesak. 1954. urtean "Comet" bat Mediterranio itsasora erori zen, nahiz eta lau egun lehenago problemarik gabe kontrol teknikoak gainditu. Beste istripu batzuk ere gertatu zirela eta, arduradunek munduan erabiltzen ari ziren "Comet" hegazkin guztiak erretiratzea erabaki eta ikerketa-komisio bat izendatu zuten.
Ikerketan, ondoko diseinu-akatsa aurkitu zen: hegazkina airean zegoenean leihoen inguruetan tentsio mekanikoen oso kontzentrazio handia azaltzen zen, eta ondorioz, noizbehinka leiho batzuk hegalaldian puskatu egiten ziren. Ikerketa bukatu ondoren, "Comet" eredua erretiratu egin zen eta Britainia Handiaren aeronautika-arloko fama ona nahiko lurperatua gelditu zen. Honi esker Estatu Batuek ez zuten konpetentziarik aurkitu beren hegazkinak Europan zehar saltzeko.
Bukatzeko, Bigarren Mundu-Gerran "Liberty" itsasuntziekin gertatutakoa aipatuko dugu. Iparrameriketarrek garraio-itsasuntzien produkzio-ahalmena igo egin behar zuten Europako aliatuei armak bidaltzeko. Aldi hartan itsasuntzien eraikuntzan xafla metalikoak lotzeko errematxea zen elementu nagusia, baina prozedura honekin denbora asko pasatzen zen untzia uretaratu arte. Hori zela eta, teknikoei beharrezkoa iruditu zitzaien errematxe-sistema baztertu eta beste berri bat erabiltzea.
Sistema hori soldadura izan zen, baina aldaketa honen atzetik ondorio kaltegarriak eta ulertezinak sortu zitzaizkien. Eraikitako 2500 "Liberty" itsasuntzietatik, 145 bi zatitan puskatu ziren (gehienak uretaratzerakoan) eta gutxi gorabehera beste 700 untzietan matxura larriak azaldu ziren. Kasu honetan, diseinua aldatu gabe soldadura erabilita teknikoek ez zituzten beste faktoreak kontutan hartu. Ondoko bi hauek adibidez: lehendabizikoa, soldadurek materiala hauskorragoa bihurtzeko ahalmena izatea, eta bigarrena, prozeduran zehar piezatan hutsune edo akatsak sortzea normala izatea.
Istripu hauek eta antzekoak ikertzearekin, mekanika-arloan adar berri bat garatu da. Atal honi hausturaren mekanika deritzo, eta gaur egun ez da posible egitura metaliko handiak (itsasuntziak, zubiak, hegazkinak eta abar) hausturaren mekanikaren oinarriak diseinu-kalkuluetan kontutan hartu gabe eraikitzea.
2.- Fabrikazioa
Fabrikazioari gagozkiolarik, piezak egiterakoan azaltzen diren akatsak eta erabilitako materialaren kalitaterik eza hartzen ditugu kontutan. Istripu-mota hauek desagerterazteko, lantegietan kalitate-kontrolerako departamentuak daude. Piezak egiteko erosten den edozein material analisatzerakoan, lantegiak egiaztatu egiten du hornitzaileak bidali dion materialak baldintza zehatz batzuk betetzen dituen ala ez. Bestalde, lantegitik bukatuta irteten diren produktuak kontrolatzerakoan, saltzaileak aztertu egiten du ea hauek kalitate minimoa daukaten ala ez. Berak jarritako minimoak betetzen ez badituzte, piezak baztertu egiten dira.
Dena den, nahiz eta hainbeste kontrol gainditu, istripuak eta galera ekonomikoak askotan gertatzen dira. Alde batetik oso zaila bait da dena kontrolatzea, eta bestetik errealitatearen presio ekonomikoak handiak direlako, askotan gaizki egindako piezez edozer gauza egiten da saltzeagatik.
Eroslearen eskubideak defendatzeko, erosketarako bermetasunak daude. Produktu batean fabrikazio-akatsak baldin badaude, erabiltzen hasi eta lehendabiziko mementuetan azalduko dira. Hori dela eta, bermetasunaren bitartez lantegiaren kalitate-kontrolean aurkitu ez diren akatsak konpon daitezke. Beste kasu batzuetan, produktuaren betebehar soziala garrantzitsua denean, funtzionamendu txarraren ondorioak, onartezinak dira; pertsonen bizia arriskutan bait dago. Joan den hamarkadan Bizkaian lurrin-galdara bati gertatutakoa, hasu hauetako adibide bat dugu.
3.- Erabilpena
Produktuak gaizki erabiltzeagatik sortzen diren akatsak ditugu. Nahiz eta piezak ondo diseinatu eta fabrikatu, gero erabiltzerakoan segurtasun-mugak ez dira gainditu behar.
Duela urte batzuk, Espainiako "Los Alfaques"en gertatutakoa honen adibide dugu. Leku hartan tanga-kamioia lehertu egin zen 200 baino gehiago hilaz. Ikerketa egin ondoren, publikoki esan zen kamioia gainkargatuta zegoela.
Beste adibide bat gure hirietan dugu. Askotan herriko jaietan ospakizun bat kaleetan gertatzen denean, jendeak lekua aurkitzeagatik edozer gauza egiten du; autobuseko geltokietako estalpeetara igotzea adibidez. Aterpe horiek hainbesteko karga jasateko ez daudela diseinaturik kontutan hartzen badugu, noizbehinka istripuren bat gertatzea normala da.
Artikulu honetan, istripu guztiak, hiru taldetan banatu ditugu, baina gure eguneroko errealitatean gauzak askoz ere zailagoak dira, eta batzutan istripua ez da gauza bategatik bakarrik gertatzen; akats-kate baten ondorioz baizik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6e88874249e9 | http://zientzia.net/artikuluak/burdinbidetako-trafiko-europarra-gorantz-doa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Burdinbidetako trafiko europarra gorantz doa - Zientzia.eus | Burdinbidetako trafiko europarra gorantz doa - Zientzia.eus
Europako Ekonomi Elkarteko estatuetako burdinbidezko merkantzi garraioaren eboluzioa aztertzen bada, 1985ean trafiko osoan 3100 milioi
Europako Ekonomi Elkarteko estatuetako burdinbidezko merkantzi garraioaren eboluzioa aztertzen bada, 1985ean trafiko osoan 3100 milioi Burdinbidetako trafiko europarra gorantz doa - Zientzia.eus Burdinbidetako trafiko europarra gorantz doa
1987/02/01 Sarriegi Eskisabel, Andoni Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ingurumena
Europako Ekonomi Elkarteko estatuetako burdinbidezko merkantzi garraioaren eboluzioa aztertzen bada, 1985ean trafiko osoan 3100 milioi tona-kmko gorakada jasan duela ikusten da.
Revue Générale des Chemins de Fer aldizkariak, bere 1986ko Iraileko alean dakarrenez, UIC-k (Union International des Chemins de Fer) baditu burdinbide-sare europarretako trafiko-bolumenen 1985eko datu estatistikoak (nahiz eta Bulgariako (BDZ), Errumaniako (CFR), Greziako (CH) eta Jugoslaviako (JZ) sareetako emaitzak falta izan).
Europako Ekonomi Elkarteko estatuetako burdinbidezko merkantzi garraioaren eboluzioa aztertzen bada, 1985ean trafiko osoan 3100 milioi tona-km ko gorakada jasan duela ikusten da 1984ekoarekiko, gutxi gorabehera %2ko hazkuntza ematen duelarik.
Britainia Haundiko (BR) trafikoaren greba ondorengo gorakada alde batera utzirik (ikatz-meatzarien greba izan bait zuten) tona-km tan markarik handiena Alemania Federalak (DB) agertzen du %6,8ko hazkuntzarekin.
Nazioarteko trafikoa da bestalde 1984 eta 1985ekoak elkatuz gero, aldeko eboluziorik nabarmenenarekin irabazle ateratzen dena. Sektore honetan, tona-km ko hazkundea %11,6koa da Alemaniako Errepublika Federalean (DB), %8,7koa Danimarkan (DSB), %7,5ekoa Herbeheretan (NS), %7,2koa Belgikan (SNCB) eta %17koa Luxembourg-en (CFL). Frantziako SNCF-ean berriz, aurkako joera nabari da.
Iparraldeko sareetako merkantzia edo salgaien trafiko-bolumena berriz, %3,4ean hobetu da 1985ean. Suitzan (CFF) eta Austrian (ÖBB), %2,3 eta %5,8 igo bide da hurrenez hurren.
(*) Albaniako burdinbide-sarea (HSh), 1986ko urtarriletik da UIC-ko partaide. (1985erako aurrikusitako emaitzak. Iturria: UIC-ko Estatistika bulegoa).
Ekialdeko Europan ordea, Alemaniako Errepublika Demokratikoak (DR) bakarrik igo du bere tona-km ko trafiko-bolumena %3,9an.
Bidaiarien garraioari dagokionean berriz, bidaiari-km kopuruaren arabera, trafikoa hazi egin da estatu europarrik gehienetan. Hazkuntzarik handienak Alemaniako Errepublika Federalean (DB) eta Frantzian (SNCF) eman dira, non hurrenez hurren, 2645 milioitan eta 1647 milioitan gehitu dituzten beren bidaiari-km ak. Hazkuntz tasa beraz, Italiako (FS) %0,6tik, Portugaleko (CP) 5,4etik pasa, Alemaniako Errepublika Federala ere bai (DB) %7arekin eta Irlandako (CIE) %13,8 eraino iristen da.
Trafiko-bolumen hau halaber, Txekoslovakiako (CSD) %2,7ko hazkuntzarekin ere ildo beretik doa, nahiz eta Ekialdeko Europako beste estatu guztiek beherantz egin, Alemaniako Errepublika Demokratikoaren (DR) -%2tik Poloniaren (PKP)- %2,3ra bitartean. (Ikus koadroa).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-56716f595cc2 | http://zientzia.net/artikuluak/mirek-pakea-esan-nahi-du/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Mir"ek pakea esan nahi du - Zientzia.eus | "Mir"ek pakea esan nahi du - Zientzia.eus
Pixkanaka-pixkanaka sobietarren estazio espazial berria bere izkutuko sekretuak azaltzen hasi da.
Pixkanaka-pixkanaka sobietarren estazio espazial berria bere izkutuko sekretuak azaltzen hasi da. "Mir"ek pakea esan nahi du - Zientzia.eus "Mir"ek pakea esan nahi du
Astronautika
Pixkanaka-pixkanaka sobietarren estazio espazial berria (Mir izenekoa) bere izkutuko sekretuak azaltzen hasi da.
Joan den urteko urrian Innsbrück-en ospatutako Nazioarteko 37. Astronautika-Kongresuan aditzera eman zenez, aurtengo lehenengo hilabete hauetan hasiko omen da estazioaren etengabeko okupazioa.
1. Amarratzeko pieza— 2. Soyuz T untzia— 3. Sarrera-ataka— 4. Besoaren ainguratze-puntua— 5. Amarratzeko albo-besarkadera— 6. Elkartze-sistemaren antena— 7. Langela— 8. Langelarako ataka— 9. Pilotai eta kontrol-postua— 10. Heldulekua— 11. Armairuak— 12. Eguzki-bateria— 13. Bizikleta ergometrikoa— 14. Lanerako mahaia— 15. Gela bakuna— 16. Komunak— 17. Lababoa— 18. Satelite bidezko komunikaziorako antena— 19. Luzetara amarratzeko besarkadera— 20. Entrenatzeko zolu higikorra— 22. Motore nagusietako bat— 23. Elkarketarako itua— 24. Motorearen blokea— 25. Pasatzeko atakaren estalkia— 26. Behaketa-leihatila— 27. Leihatilaren babesa.
Lotura anizkoitzeko portuari esker, estazioak 4 edo 5 modulu gehigarri onar ditzake. Modulu hauek aurrekaldean gurutze-itxura harturik amarratzen dira. Modulu hauetako bakoitza lan-eremu bati —astronomia, biologia, metalurgia, ..._ lotzen zaio. Modulu guztiak luzetarako ardatzaren norabidean atrakatu behar dira. Ondoren, eta beso luze baten bidez, estazioaren alboetara transferitzen dira.
Guztira, sei ibilgailu espazial dira; bi muturretan eta lau albotan kokaturik amarra daitezke. Lehenengo modulu espezializatua, X izpiko teleskopio bat eramango duena, uda honetan izango da amarratua.
Estazio berak bi gela handi dauzka; bata bizitzeko eta lan egiteko bestea. Mantenu- eta gidatze-lanak sei ordenadorek antolatzen dituzte.
Mir estazioa, Pluton jaurtigailu batek jarri zuen espazioan eta Saliout zaharrak baino zerbait handiago eta astuangoa da: 11,13 m luze; 4,2 m-ko diametro maximoa; 21 tona. Eguzki-panelek 29,73 m-ko zabalera dute eta eguzki-zelulek 76 m2 estaltzen dituzte. Atzekaldean estazioak bi motore nagusi dauzka; 300 kg indarrekoak. Hauek, orbita-aldaketarako erabiltzen dira. Gainera 14 kg-ko 32 erretrokohete dauzka estazioaren jarrera kontrolatzeko. Bertako eguratsa, presio normaleko aireaz osatuko da eta tenperatura 18-28°C bitartean aldatuko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4d9339f44b88 | http://zientzia.net/artikuluak/antartidako-estazio-ibiltaria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Antartidako estazio ibiltaria - Zientzia.eus | Antartidako estazio ibiltaria - Zientzia.eus
Antartidan sobietar estazio batek itsasorako bidea hartu du iceberg baten gainean.
Antartidan sobietar estazio batek itsasorako bidea hartu du iceberg baten gainean. Antartidako estazio ibiltaria - Zientzia.eus Antartidako estazio ibiltaria
Hidrologia
Antartidan sobietar estazio batek itsasorako bidea hartu du iceberg baten gainean. Druzhanaya estazioa hutsik zegoen lerrakuntza hasi zenean, baina joan den abenduan zientzilari-talde batek bertara lanera joan behar zuen Antartidako udaren hasieraz baliatuz. Iceberg-ak bere bizkarrean argentinarrek utzitako "General Belgrano" estazioa ere eraman du.
Sobietarren estazioa 1975.ean eraiki zen; itsas ertzetik gertu, Filchner izotz-geruza handian. 130 lagunek erabiltzen zuten base moduan udan zehar, gertu dituen Pensacola eta Shackleton mendikateetan azterketa geologikoak egiteko.
Izoztz-geruzaren haustura, 1986.eko urtarrilaren 3an detektatu zuen NOAA-9 sateliteak lehenengo aldiz. Orain hiru puska daude, bakoitzak Gipuzkoaren tamaina gutxigorabehera bi aldiz duelarik.
Iceberg handien askatzea fenomeno harrigarria baina ezaguna da. Gertatu berri den hau duela 30 urtez gero espero bazen ere, noiz gertatuko zen ez zen ezagutzen. Espero ez zena, Larsen izotz-geruzako 6000 km2 ere askatuak izatea zen. Izotz-geruzen lodiera kontutan harturik, askatu den izotz guztiak 6000 km3 ur ditu. Hau da, Antartidaren urteroko batezbesteko izotz-galera baino hiru aldiz gehiago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b818f1ca4338 | http://zientzia.net/artikuluak/biziaren-oinarriak-titan-en/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Biziaren oinarriak Titan-en? - Zientzia.eus | Biziaren oinarriak Titan-en? - Zientzia.eus
Astrofisiko frantses batzuk, azido zianhidrikoa identifikatu dute Titan izeneko Saturnoren satelitean.
Astrofisiko frantses batzuk, azido zianhidrikoa identifikatu dute Titan izeneko Saturnoren satelitean. Biziaren oinarriak Titan-en? - Zientzia.eus Astronomia
Astrofisiko frantses batzuk, azido zianhidrikoa (HCN) identifikatu dute Titan izeneko Saturnoren satelitean. Aurkikuntza honek benetako garrantzia du eta ondorioak izan ditzake. Jakina zen Titanen eguratsa berezia zela; oso trinkoa, oso hotza (-183°C zolu-mailan) eta ia osorik nitrogenoz osatua. Hidrogenoa, metanoa, propanoa eta beste zenbait hidrokarburo ere aurkitu dira.
Iharduera kimiko handi honek, molekula konplexuagoen ekoizpena ere eragin lezake. HCN molekularen aurkikuntza, eritzi horren aldeko datua da. Voyager 1 zundak 1980.ean Titanen ingurutik igaro zenean detektatu zuen jadanik, baina ezinezkoa gertatu zitzaion datu zehatzagoak ematea. Irratiteleskopio milimetriko batez lan egin duen talde frantses honek, behar zen froga eman du. Beraz, Titan-en bizia sortzeko baldintza prebiotikoak badaude.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e9d61e3ca0af | http://zientzia.net/artikuluak/jan-bai-baina-janari-beroa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jan bai, baina janari beroa! - Zientzia.eus | Jan bai, baina janari beroa! - Zientzia.eus
Mendizaleek otorduetan janari hotzak jan behar izaten dituzte. Honek badu ordea konponbidea: kontserba-pote autoberotzaileak.
Mendizaleek otorduetan janari hotzak jan behar izaten dituzte. Honek badu ordea konponbidea: kontserba-pote autoberotzaileak. Jan bai, baina janari beroa! - Zientzia.eus Jan bai, baina janari beroa!
Patenteak/Asmakizunak
Egun eguzkitsuan eta zeru urdinaren pean mendian ibiltzea baino plazer ederragorik gutxi dago. Baina tamalez mendizaleek badute arazo konpongaitz bat, pisu handiegirik bizkarrean hartu behar ez badute bederen; otorduetan janari hotzak jan beharra alegia. Honek badu ordea konponbidea: kontserba-pote autoberotzaileak. Pote hauek bi zilindro zentrukidez osatuta daude.
Barneko zilindroaren barnean janaria dago, eta bi zilindroen artean sistema berotzailea. Sistema berotzailea ur eta karez osatuta dago. Ura eta karea mintz batez bananduta daude. Mintza hausten denean, ura eta karea elkartu egiten dira eta erreakzio kimiko exotermikoan sortzen den beroak potean dagoen jana berotzen du. Zer iruditzen zaizu txipiroi beroak Txindokiren tontorrean jatea?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5900d942393a | http://zientzia.net/artikuluak/untzia-eta-automobila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzia eta automobila - Zientzia.eus | Untzia eta automobila - Zientzia.eus
Iparramerikarrek xelebrekeriak laket dituztela gauza jakina da. Hona hemen horren adibide egoki bat.
Iparramerikarrek xelebrekeriak laket dituztela gauza jakina da. Hona hemen horren adibide egoki bat. Untzia eta automobila - Zientzia.eus Untzia eta automobila
Garraioak
Iparramerikarrek xelebrekeriak laket dituztela gauza jakina da. Hona hemen horren adibide egoki bat. Irudian duzuen furgoneta 10 metro luze da eta errepidetan airoso dabil. Ur-bazterrera iristen denean ..., atzeko aldea uretaratu eta hortxe duzu 7 m-ko yate polit bat. Honelako ibilgailua nahi izanez gero, $86.000 (12.000.000 pta.) nahikoa dituzu!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7572d4b02d1f | http://zientzia.net/artikuluak/biomasatiko-energia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Biomasatiko energia - Zientzia.eus | Biomasatiko energia - Zientzia.eus
Estatu Batuetako zientzilariek, material biologikoa etanol bilakatzeko prozesua erabat merkatu dezaketen onddoak identifikatu dituzte.
Estatu Batuetako zientzilariek, material biologikoa etanol bilakatzeko prozesua erabat merkatu dezaketen onddoak identifikatu dituzte. Biomasatiko energia - Zientzia.eus Biomasatiko energia
Energia berriztagarriak
Onddoek, landareak petroliaoren etsai bihur ditzakete. Estatu Batuetako zientzilariek, material biologikoa etanol bilakatzeko prozesua erabat merkatu dezaketen onddoak identifikatu dituzte.
Etanola, gasolinaren arerioa da, zeren eta gaur eguneko automobilak %20 etanol dituen nahasteaz ibil bait daitezke. Gainera, etanolak beruna ordezka dezake oktano-maila handiagotzeko prozesuan. Hala eta guztiz ere, etanola gasolina baino askoz ere garestiagoa da eta bera merkatzeko egin diren esfortzuak antzu suertatu dira.
Honelako zekale-biltegiak etanol-iturri?
Material biologikoaren hartziduraz jadetsitako etanolak, petroliotik ateratakoarekin lehiatu behar du. Esaterako, petrolioaren cracking-ez lortutako etilenoa hidrolizatzea, merkeagoa da azukrea hartzitzea baino. 1970.eko hamarkadan petrolioaren prezioek gora egin zutenean, hartzidurak etanola sintetizatzeko bide egokia zirudien. Egun, petrolioaren kostuak behera egin duenean, hartzidurak ez dirudi horren erabilgarria. Estatu Batuetan egin berri den aurkikuntzak, egoera iraul dezake.
Landareetako material biologikoa %70 zelulosaz eta hemizelulosaz osatuta dago. Material biologiko honek iturri asko izan ditzake; nekazaritza, basoa, elikagai begetalen tratamendua, etab. Hondakin eta zabor hau birziklatzean, bi helburu bete daitezke: poluzioa txikiagotu eta erregaia lortzea.
Etanolaren sintesian, biomasarekin lan egin dezaketen mikroorganismoak behar dira. Baina, lehendabizi biomasa modu liserigarrian jarri behar zaie. Zelulosa eta hemizelulosa osatzen dituzten molekula luzeak hidrolisiz hautsi behar dira azukre osagarriak lortzeraino. Landare-biomasaren hidrolisiak, azukre hartzigarrizko kantitate handia sortzen du. Mikroorganismo gehienak azukretan ito egiten dira edo sortzen duten etanolak hiltzen ditu. Ingurunea diluitu egin behar izaten da mikroorganismoek bizitzerik izan dezaten, eta erreakzioa gelditu egin behar da etanol-kontzentrazioak maila hilgarriak lortu baino lehen.
Onddo berriak, Paecilonyces sp (NF1) izenekoak, abantaila nabariak ditu beste mikroorganismoekin konparatuz. Azukreen kontzentrazio handiagoak jasan ditzake eta kalitate handiko etanol bilakatzen ditu. Gainera tenperatura altuak, 43°C, eta nahikoa ingurune azidoak ere pairatzeko gai da. Zazpi egunez irauten duen prozesuan, 1 g azukretik 0,4 g etanol sortzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-356e8b279aab | http://zientzia.net/artikuluak/bizirik-martitzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizirik martitzen? - Zientzia.eus | Bizirik martitzen? - Zientzia.eus
Duela hamar urte bi Viking zundek, Martitzen egon zitekeen biziaren arazoari amaia eman zioten: ez zegoen bizirik. Uda honetan, han egin zen esperimentu batek bizia egon daitekeela aldarrikatu du.
Duela hamar urte bi Viking zundek, Martitzen egon zitekeen biziaren arazoari amaia eman zioten: ez zegoen bizirik. Uda honetan, han egin zen esperimentu batek bizia egon daitekeela aldarrikatu du. Bizirik martitzen? - Zientzia.eus Bizirik martitzen?
Astronomia
Duela hamar urte bi Viking zundek, Martitzeratu zirenean, Martitzen egon zitekeen biziaren arazoari amaia eman zioten: ez zegoen bizirik. Uda honetan, han egin zen esperimentu bat aztertzen zegoen zientzilari-talde batek bizia egon daitekeela aldarrikatu du.
Gilbert Lovin eta Patricia Straat-ek, zundek egindako esperimentu baten diseinatzaileek, gure esperimentuak Martitzen bizia detektatu bide du esan dute. Zunda bakoitzak hiru saio zeramatzan prestaturik, bizia detektatzeko helburuz. Levin eta Straat-ek prestatutako esperimentuan, mikroorganismoek erradioaktiboki markatutako konposatuak har zitzaketeneko kasua hartzen zuen bere baitan. Saioak emaitza positiboak eman zituen, baina zientzilariek arrazo ez-biologikoen bidez azaldu zituzten. Beste saioek, ez zuten biziaren arrastorik jaso. Horregatik, Martitzen bizirik ez dagoela onartu egin zen guztiz.
Levin eta Straat ez daude ados horrekin. Beren aburuz, adierazpide ez-biologikoa ez zen zuzena; ezta azken hamar urte hauetako ikerketen ondoren ere. Bestalde, zera uste dute: bizia detektatzeko beste bi saioetako bat, material biologiko gutxi duten zoluetan mikroorganismoak detektatu ahal izateko ez zela nahikoa sentikor.
Martitzeko bizi-formarik probableena, likenak dira dirudienez. Ur-iturri bakarra eguratsa deneko tokietan bizi daitezke likenak. Martitzeko eguratsean, urri bada ere, badago ura; bai poloetako eskualde zurietan eta baita planetaren azal arrokatsuaren barnean ere.
Arazoa hor dago. Apurtxo bat itxaron beharko da erantzuna aurkitu ahal izateko; datorren hamarkadaren erdi alderarte hain zuzen. Orduan bidaliko omen da zunda gehiago Martitzera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2ed947f2a349 | http://zientzia.net/artikuluak/tren-konbentzionalik-azkarrena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tren konbentzionalik azkarrena - Zientzia.eus | Tren konbentzionalik azkarrena - Zientzia.eus
Suediako Asea AB enpresak, trenbide zaharretara egokituko den tren azkar baten 20 unitate eraikitzeko agindua jaso du Suediako Trenbide konpainiatik.
Suediako Asea AB enpresak, trenbide zaharretara egokituko den tren azkar baten 20 unitate eraikitzeko agindua jaso du Suediako Trenbide konpainiatik. Tren konbentzionalik azkarrena - Zientzia.eus Tren konbentzionalik azkarrena
Garraioak
TGV frantziarra.
Suediako Asea AB enpresak, XIX. mendeko trenbide zaharretara egokituko den tren azkar baten 20 untiate eraikitzeko agindua jaso du Suediako Trenbide konpainiatik. Teknologia konbentzionala erabiliko duten trenik azkarrenak izango dira.
Tren azkarra edukitzearen alde, herri aurreratu gehienek egin dute apostu. Frantziako TGV edo Japoniako bala trena 200 km/h abiadura gainditzeko teknologia berriek egindako esfortzuaren adibide dira. Hala ere, honelako proiektuek trenbide bereziak behar dituzte. Britainiarren APT izenekoak, trenbide zaharrak aprobetxatu nahi ditu eskegidura pendularreko tren baten bidez. Baina prototipoan sortutako arazoek proiektua atzeratu egin dute.
"Bala ten" japoniarra.
Suediako trenen baitan ideia berdina dago. Dauden trenbideak aprobetxatzeko, Aseak fabrikatutako trenak automatikoki okertuko dira kurbetan indar zentrifugoari kontra egitearren. Sistema honek, bidaiarien erosotasuna handitzeaz gain gaur egun 160 km/h-tik gora gertatzen diren istripuak baztertuko ditu.
APT Britainiarra.
Trenmakinak korronte alternozko motoreez hornitutak izango dira. Horrela korronte zuzeneko motoreekin baino autonomia handiagoa eta mantenu-premia txikiagoa lortuko da. Trenak, lokomotore batez eta bost bagoiz osatuko dira. Guztira 300 bidaiari garraituko ditu; hauetako 50, lehenengo klasean.
Lehenengo ibilbideak, Stockholm eta Goteburg lotuko ditu. Egun lau ordu baino gehiago behar dituen bidaiak, hiru baino gutxiago beharko ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2bd61e86a28e | http://zientzia.net/artikuluak/izotz-aroen-lekukoa-bizirik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izotz-aroen lekukoa bizirik - Zientzia.eus | Izotz-aroen lekukoa bizirik - Zientzia.eus
Australiako zientzilariak, eukalitu harrigarri baten hazi bat hazten ari dira. Hau izan daiteke Australiako azken izotz-aroaz gero ernaltzen den espezie honetako lehenengo hazia.
Australiako zientzilariak, eukalitu harrigarri baten hazi bat hazten ari dira. Hau izan daiteke Australiako azken izotz-aroaz gero ernaltzen den espezie honetako lehenengo hazia. Izotz-aroen lekukoa bizirik - Zientzia.eus Botanika
Australiako National Botanic Gardens izeneko erakundeko zientzilariak, eukalitu harrigarri baten hazi bat hazten ari dira. Hau izan daiteke Australiako azken izotz-aroaz gero (duela 10.000 urtez gero) ernaltzen den espezie honetako lehenengo hazia.
Joan den urtean Hego Gales Berrian aurkitutako eukalitu berri eta harrigarri baten hazi-multzo batetik ernaldu den bakarra izan da. Eukalitu hauen bost ale soilik ezagutzen dira eta bostek 100 m2-ko azalera besterik ez dute estaltzen.
Zuhaitzak, hosto txiki, lodi eta haragitsuak dauzka; olio-guruinez josita daude. Australiako beste 600 inguru eukalitu-espezietatik oso desberdina da eta errudaren familiakoa zela uste izan zen hasiera batean.
Eukalitua bizi deneko lurraldeak, klima moderatua du gaur egun. Hala ere, eukalitu honek badu klima hotzeko eukalituekin lotzen duen zenbait ezaugarri.
Egin diren ernalkuntz saioek gainera hipotesi horri laguntzen diote; eukalitua izotz-aroaren lekuko denari alegia. Ohizko ernalkuntz teknikek, huts egin zuten. Ernaldu den hazi bakarra, haziak lur-geruzen artean estratifikatu ondoren izozkailu batera sartu zirenean ernaldu zen. Loaldia hausteko hotzaren beharra ez da normala Australiako landaretan. Australiako goimendi eta ingurutan bizi direnek bakarrik behar izaten dute hotza.
Hotza behar izatea oztopoa izan da, noski, eukalitu honen hazia naturalki ernal dadin azken 8000 mila urteetan; izotz-aroa bukatu zenez geroztik alegia. Eskualdeko neguak ez dira haziaren loaldia hausteko behar bezain gogorrak. Bestalde, lurrean gelditutako haziak inurrien elikagai izan ohi dira eta gainera hazi-sakabanaketa oso gertakizun harrigarria da; sutearen ondoren bakarrik gertatzen bait da.
Izotzaldietako lekuko den jaioberri horri bizialdi luzea opa diezaiogun.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3739ba2d5c30 | http://zientzia.net/artikuluak/rhin-ibaiak-hamar-urte-beharko-sendatzeko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Rhin ibaiak hamar urte beharko sendatzeko - Zientzia.eus | Rhin ibaiak hamar urte beharko sendatzeko - Zientzia.eus
Europako zientzilariak, Bassel inguruan Rhin ibaian egon diren intsektizida-isuriek sortutako kalteak ebaluatzen ari dira. Hamar urte beharko ditu onera etortzen.
Europako zientzilariak, Bassel inguruan Rhin ibaian egon diren intsektizida-isuriek sortutako kalteak ebaluatzen ari dira. Hamar urte beharko ditu onera etortzen. Rhin ibaiak hamar urte beharko sendatzeko - Zientzia.eus Rhin ibaiak hamar urte beharko sendatzeko
Ekologia
Europako zientzilariak, Bassel inguruan Rhin ibaian egon diren intsektizida-isuriek sortutako kalteak ebaluatzen ari dira oraindik. Suitzako zientzilarien eritziz, Rhin-ibaiak hamar urte beharko ditu onera etortzen. Basseletik behera 300 km ibai, hiltzat jo daitezke eta bertan biziaren arrastorik ezin da topatu. Milioi erdi ingurun arrain hil da Sandoz etxeko fabrikaren isuriaren ondorioz.
Batzuen ustetan, denbora laburragoa behar izango du ibaiak sendatzeko. Horrela pentsatzen dutenetako bat, Michel Goppel, Rhin-eko Poluzioaren Kontrako Nazioarteko Batzordearen zuzendaria da. Bere aburuz, hiru urte pasatuta istripuaren arrastorik ez omen da izango. Denbora-tarte horretan ibaiadarretatik hasita, biziak Rhinaren ibilgu nagusia birkolonizatuko omen du. Hala eta guztiz ere, arazorik nagusiena korrontearen hondoko lohian gelditutako merkurioa da. Hori garbitzeko zenbat denbora behar izango den ez bait dago batere garbi.
Azken urteotan Rhinen garbiketarako egin diren esfortzuak, ahuntzaren gauerdiko eztula izan dira axolagabekeria baten ondorioz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a00d05982f1c | http://zientzia.net/artikuluak/ziklosporina-diabetikoen-laguntzaile/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ziklosporina diabetikoen laguntzaile? - Zientzia.eus | Ziklosporina diabetikoen laguntzaile? - Zientzia.eus
Azterketa kliniko zabal baten ondoren, diabetea tratatzeko metodo batek itxurazko emaitzak sortu ditu.
Azterketa kliniko zabal baten ondoren, diabetea tratatzeko metodo batek itxurazko emaitzak sortu ditu. Ziklosporina diabetikoen laguntzaile? - Zientzia.eus Ziklosporina diabetikoen laguntzaile?
Medikuntza
Oraingo honetan fidagarria dirudi itxaropenak. Munduan lehenengo aldiz, azterketa kliniko zabal baten ondoren, diabetea tratatzeko metodo batek itxurazko emaitzak sortu ditu. Ziklosporina, aztertu den botika, molekula inmunodepresibo bat da eta gaur egun organoen trasplantetan gertatzen den zaputza gainditzeko erabiltzen da.
Diabeteak intsulinaren beharra zergatik duen aspalditik ezagutzen da; intsulinaren fabrikazioan espezializatutako arearen zelula batzuk hondatzen direlako. Animaliengan egin diren azterketek aditzera eman dutenez, sistema inmunitarioan dago arazoaren gakoa. Sistema inmunitarioak arearen zelula horiek arrotz gisa hartzen ditu eta hondatzeari ekiten dio. Hortik sortu zen ziklosporina frogatzeko ideia.
Ziklosporinaz tratatutako diabetiko-taldean %24 erabat sendatzea lortu da. Hau oso kopuru handia da gaixotasuna sendaezintzat jotzen dela kontutan hartzen badugu.
Oraindik zalantzaz hartzekoa bada ere, diabetearen lehenengo urratsetan ziklosporinak gaixotasuna eten dezakeela dirudi. Azterketa gehiago behar dira noski, baina esperantza hor dago!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0a93e4ed802d | http://zientzia.net/artikuluak/bukatu-dira-pelikulak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bukatu dira pelikulak! - Zientzia.eus | Bukatu dira pelikulak! - Zientzia.eus
Argazki-pelikularenak egin du. Hona hemen, koloretako argazki magnetikozko lehenengo sistema.
Argazki-pelikularenak egin du. Hona hemen, koloretako argazki magnetikozko lehenengo sistema. Bukatu dira pelikulak! - Zientzia.eus Bukatu dira pelikulak!
Irudiak/Soinuak
Bai, horrela da! Argazki-pelikularenak egin du. Hona hemen, koloretako argazki magnetikozko lehenengo sistema. Hemen kamera daukagu eta aparte beste hauek daude: disko magnetikoaren 50 imajinak pantailan erreproduzituko dituen irakurle-erregistratzailea; kopiak paperean ipiniko dituen koloretako inprimagailua eta telefono-linea baten bidez imajinak igortzeko hargailu-transmitigailu bat. Liluragarria benetan! Tresna txundigarri honen prezioa hau da: 25.000 libera (500.000 pta.) kamera eta 200.000 libera (4.000.000 pta.) sistema osoa. Dagoeneko Ipar Euskal Herriko dendetan aurki dezakezu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b12663b13742 | http://zientzia.net/artikuluak/mundu-harrigarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1987-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mundu harrigarria - Zientzia.eus | Mundu harrigarria - Zientzia.eus
Sugeak bonbila bi irensteko gai dira oilo-arrautza gustagarriak direlakoan.
Sugeak bonbila bi irensteko gai dira oilo-arrautza gustagarriak direlakoan. Mundu harrigarria - Zientzia.eus Mundu harrigarria
Biologia
Argazkian duzuen erradiografiako sugeak, bista txarra izanik eta betaurrekorik ezean, bonbila bi irentsi zituen oilo-arrautza gustagarriak zirelakoan. Asmatzekoa da zenbat harrituko zen giharreak estutu eta mama goxoa dastatzekotan arrautzak puskatu beharrean osorik eta sendo iraun zutenean. Suge gizarajoak, janariz tronpatzeaz aparte ezin irentsitakoa libratu. Zorionez, erne ibili ziren Floridako Unibertsitateko Albaitaritza-Eskolakoak, eta puntu gutxi batzuren truke, dagoenekoz arrautza berrien bila dabil gure laguna. On egin!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0a7b7096fafb | http://zientzia.net/artikuluak/bihotz-artifiziala-miraria-ala-negozio-iluna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bihotz artifiziala: miraria ala negozio iluna? - Zientzia.eus | Bihotz artifiziala: miraria ala negozio iluna? - Zientzia.eus
Pentsa dezakezunez, medikuntz ikerketetan bide desberdin asko jorratzen da. Baina, nagusienetako bat, giza bihotzari dagokiona dugu, eta berari ekingo diogu ondorengo lerroetan.
Pentsa dezakezunez, medikuntz ikerketetan bide desberdin asko jorratzen da. Baina, nagusienetako bat, giza bihotzari dagokiona dugu, eta berari ekingo diogu ondorengo lerroetan. Bihotz artifiziala: miraria ala negozio iluna? - Zientzia.eus Bihotz artifiziala: miraria ala negozio iluna?
1986/12/01 Arrojeria, Eustakio - Elhuyar Zientziaren Komunikazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Medikuntza
Bihotz-transplantearen belaunaldi honetan, itxaropen berri bati ateak zabaltzen zaizkio; erabat eraginkor izango diren bihotz artifizialak lortzeak dakarren itxaroepnari alegia. Baina oraingoz lortu diren emaitzek, dirudienez, ez dute arrakasta handirik lortu. Eta horretaz gain, honen inguruan ekoiztu diren objekzioak indarberritzen ari dira, bai moral eta baita praktika aldetik ere. Objekzio hauek, giza bihotza eta giza bizitzaren bizkarretik sor daitezkeen negozio ilunetan suspertzen dira.
Gizakiaren amets bilakatu den helburu bati ekingo diogu oraingoan. Jakina denez, gizakiak beti jo izan dugu geure buruaren mugak gainditzerantz eta hauetako bat geure osasunaren gaitzak edo etsaiak deuseztatzea izan da, edo deuseztatzea ez balitz ere onurgarriagoak diren beste batzuetaz ordezkatzea. Arlo honetan kokatzen dira bihotzari hertsiki lotuta dauden ikerketak.
Baina dena den, hau lortzea, benetan gauza zaila da. Zeren bizia duten ehunen konplexutasunek, ordezkapenean eragozpen handia sortzen bait dute eta ondorioz, ordezkapen eraginkor eta erabilkorra lortzea oso zaila da. Beraz, orain bat batean bihotz artifizialez hitz egitea, sorginkera dirudi; nahiz eta bihotza, odola banatzen den ponpa soil bat dela jakin eta ez izan, aintzinan pentsatu ohi zen antzera, aminaren eta sentimenduen kokaleku.
Bihotz-transplantea mundu osora hedatu den une honetan, nahiz eta lortutako arrakasta eztabaidagarria izan, eskuraezinezko bihotz-giharreak duen ezinbesteko eginkizuna makina artifizialak ordezkatuko lukeen, makinak zailtasunak baditu ere, itxaropena zabalduz doa. Bestalde, hauek lortzen dituzten emaitzak ez dira etekin handikoak, nahiz eta 1982an, Jarvik-7 izeneko bihotz artifizialaren ikerketan, 350 milioi dolar (60.000 milioi pezeta) gastatu izan. Hauek dira arlo honetan ematen ari diren lehenengo urratsak eta agian noizbait, inoizko denboran eta diru gehiago inbertituz, arrakasta izatera ere irits daiteke.
Jarvik-7: ponpa pneumatikoa.- Motorea, elkarren txandan gasa barneratzen eta kanporatzen duen konpresorea da. Bentrikulu bakoitzean, oso hedagarria den mitz bat puzten eta husten da; hauek, itxura eta bolumen desberdina dute. Poliuretanoz egindakoak dira eta aluminiozko kaxa zurrunean babesturik aurkitzen dira. Odoljarioa eta taupadaren maiztasuna aparte erregulatzen dira.
Baina batzuk hau ikusirik, kezkatzen hasiak dira; zeren guztientzat ezaguna denez medikuntz muduan bai bait da makina bat behar, eta askok, bihotz artifizialarenak baino lehentasun handiagoa dute. Beraz, nola inberti daiteke horrenbeste denbora, diru eta jakinduria ikerketa hauetan? Areago oraindik; zenbait pertsonek jadanik, arlo honetan lanean ari diren ikertzaile pribatuek negozio ilun bat sortu nahi dutela salatu du. Dagoenekoz, diru asko inbertitzen ari dira, eta ikus daitekeenez, epe laburrera ez da errentagarria; baina epe luzera bai. Hots, beraiek izango bait lirateke arlo honetan hornitzaile bakarrak.
Kontuak kontu, hau aurrera doa eta gainera, Estatu Batuetan, arlo honetako enpresa nagusiak ekimen pribatuak babesteagatik lehia bizian dabiltza Novacor Thermedics eta abar. Saudi Arabiak aldiz, Lapeyre doktore frantsesak Aérospatiale enpresa aeronatukoaren laguntzaz garatu duen modulu esperimentalari bultza nai dio. Utah-eko unibertsitateko kolff eta Iarvik doktore amerikarrak eta Akutsu, doktore japoniarrak aldiz, Jarvik-7 izeneko beraien proiektua finantzatzen ari dira. Dagoenekoz, eta zalantzazko arrakasta lortuz, hiru gaixorengan ipini dituzte. Ikertzaile hauen urteko aurrekontuak, jadanik 50.000 milioi pezeta gainditzen ditu.
Hasieran, Barnard doktoreak burututako lehenengo bihotz-transplanteen ondorioz, kirurgilariek, zaputz arazoak mugatuko edo erabat alboratuko lituzkeen bihotz artifizialaz amets egiten hasi ziren. Baina dena den, neurrigabeko desafio teknologikoa sortu zen: makinak baldintza guztiz zorrotzei erantzun behar zion bilogoi, pisu, iraupen, energi, anatomi eta funtzionamendu-alderditik.
Kolft eta Akutsu-k, aire konprimatuzko lehenego eredua animaliekin probatu zuten 1957ko abenduaren 12an, eta bizirik gehien iraun zuenak, 90 minutu igaro zituen. 1959an berriz, Fumi Joe izeneko txahal batek 221 egunez iraun zuen; honekin, gaur egungo Jarvik-7 bihotz artifizialaren aintzidari izan zen laborategiko prototipo bat erabili zen. Hamar urte geroago, 1969ko maiatzean, gizonezkoei aplikaturiko bihotz artifizialen aroari ematen zitzaion hasiera.
Artur Cooley bihotz-transplantea burutuz.
Houston-eko (Texas) unibertsitatean doktore den Denton Cooley-k berrogeitazazpi urte zituen pertsona batengan aire konprimatuzko bihotz mekanikoa ezartzen zuen. Bihotz hau Domingo Liotta argentinarrak erregulatu zuen. Gaixoak, 54 orduz iraun zuen bihotz artifizial honekin; bihotz naturala transplantatu zioten artean alegia. Egun t'erdi geroago, alboreangoa (pulmonia) zela medio hil zen. Kasu honetan bihotz artifizialak, transplantatzeko bihotz naturala lortu arte behar zen denboraz irauteko balio izan zuen.
Honen ondorioz, eztabaida larriagotu egin zen: ordu bakar batzu aurrezten badira, zertarako horrenbeste ebakuntza? Ez ote ditugu gizakiak akuritzat haru?. Baina Cooley doktoreak bere burua babesteko zera esaten du: bere gaixoak, ezinbesteko aukera izan zuela; beste inoiz izango ez zukeen aukera paregabea.
Garai horretan, birlandaketen kirurgia gorputzak sortzen duen zaputzaren ondorio tamalgarriekin aurrez aurre aurkitzen zen artean. Eta egia esan, era honetako ebakuntzetan hain esperientzia kliniko urria izanik, ez zen erabali hau aurrera eramateko pisuzko arrazoirik ikusten. Sortutako eskandaluak izan zuen Cooley-rengan eragina; ez bait zuen ebakuntza egiteko baimen ofizialik lortu. Ondorioz, diru-laguntza ofizialak eta irakaskuntzarak baimena galdu zituen, eta aldi berean, ospitalean zuen lanpostua ere bai; hau da, kanpora bidali zuten.
Baina ekimen pribatuak bete zuen aginte estatalaren lekua eta hamabi urte geroago, 1981ean, Denton Cooley-k bere lanetan jarraitu zuen. Bere gaixoak, hogeitamasei urteko gizon batek, hiru egunez iraun zuen bihotz artifizialarekin; kasu honetan ere bihotz naturala transplantatu artean. Transplantea egin, eta astebetera hil zen septizemiaren ondorioz. Iniziatiba honek, kondena berriak (medikuen arteko kondenak) jasan ditu. Dena den, esparru honetako saiakuntzak ez dira honekin amaitzen; 1982ko maiatzean, Utah-eko unibertsitateko taldeak, Barney Clark-en toraxean bihotz mekanikoa txertatu zuen.
Lapeyre-k diseinatutako bihotza: Jarvik modeluan oinarritua, baina hobetua.- Giza bihotzaren antza duen bihotz artifiziala, Jarvik diseinatutakoa baina sofistikatuagoa, garatu du Didier Lapeyre-k. Horretarako, arabiarren diru-laguntza izan du. Karkasa, karbono-karbonoz eratua dago, biologikoki aluminioa baino onargarriagoa biologi aldetik, erresistenteagoa eta arinagoa da. Bentrikuluak, poliuretanoz egindakoak dira, baina oso zurruna den trenkada batetaz banaturik aurkitzen dira odoleko zurrunbiloei itzurtzearren. Aspirazio-mintzerantz gasek duten joan-etorrien egokitzea, kable ardazkide bakarraz egiten da.
Honek, azkenburuko kardiomiopatia izeneko gaixotasuna zuen eta normalean, gaixotasun hau jasaten duten pertsonek, oso denbora gutxi irauten dute bizirik (egun batzuk). Transplantatu zitzaion bihotz artifiziala Jarvik-7 izeneko eredu iraunkorra izan zen; ez bait zegoen giza bihotzik eskueran transplantatu ahal izateko eta ez zen izaterik espero ere. Kolff aintzidariaren taldekoa zen William DeVries kirurgilariak egin zuen ebakuntza, eta arrakasta izan zuen. Baina ustegabeko zailtasunak sortu ziren, gaixoaren adina eta bihotz- eta arteri hodien egoera txarraren ondorioz.
Bihotz artifizialak ere badu zenbait akats; berehala eta mota guztitako bitartekoak erabiliz gainditu behar diren akatsak. Operazio ondorenean, gaixoak, bapateko tentsio igoearen ondorioz, burmuineko kongestioa jasaten du. Hau dela eta, gaixoa lur jota geratzen da; ez du bizitzeko gogorik eta medikuen aurrean hiltzeko nahia aitortzen du. Dena den, Barney Clark-en 112 egun iraun zuen bizirik (ia lau hilabete), baina oso egoera txarrean izan zela ere aitortu behar da.
Polemikak sumintasun-mailak hartu zituen berriro, eta kritika latzak jasan ondoren, saiakuntzei amaiera ematea erabaki zuen Utah-eko unibertsitateak. Baina DeVries kirurgilaria, Denton Cooley bezain setatsua izanik, eta sistemaren ona zenaz konbentziturik, Kentucky estatuan kokaturik dagoen Louisville-ko Humana Ospitalera aldatu zen. Mundu guztira hedatuta dagoen ospital katea baten zentru pribatua da ospitale hau, eta medikuntz arloan jakina denez, dirua irabazteko asmoz eratutako katea hain zuzen ere. Baina gaixoari dagokionez, beste inon ez bezalako arreta eta laguntza eskaintzen zaio; eta bestalde, kate honek duen oinarrizko ikerketa- eta irakaskuntz maila oso altua da. Gainera, ekonomiazko eta administraziozko gestioak zehatz-mehatz eramaten dira.
Beraz, hiru atal hauek kontutan hartuz, osasun publikoan lan egiten duten sistema gehienen eredu izan liteke.
DeVries kirurgilariak, Louisville hiriko Humana Heart Institute izeneko ospitalean, bihotz artifizialezko transplante iraunkorra egin zuen. Berak egindako bigarren ebakuntza zen hau (gizakiengan burutzen zen laugarrena). 1983ko azaroaren 25ean Willian Schroeder-i, berrogeitahamabi urte eta azkenburuko kardiomiopatia zuelarik, Jarvik-7 izeneko bihotz mekanikoa ezarri zitzaion. Barney Clark-i egin zioten ebakuntza baino azkarragoa eta eraginkortasun handiagokoa izan zen. Azken honek urte t'erdiko epea gainditzea lortu zuen, baina eragozpen handiak jasanez.
Robert Jarvik doktorea eta berak diseinatutako bihotz-protesia.
1984ko otsailaren 17an, DeVries-ek bere lehia pertsonalean, hirugarren bihotz artifizial iraunkorra transplantatu zuen. Murray Haydon-i ipini zion hain zuzen ere. Berrogeitahamazorti urteko gizona da hau. Baina jakina denez, Haydon egoera larrian egon zen, denbora luze xamarrean arnasbide artifizialari lorturik bizi izan delarik. Dena den, honek ere urte t'erdiko epea gaintzea lortu zuen.
Pentsa dezakezunez, kontraesanak eta tira-birak ez dira oraingoz amaitu. Giza bihotzean transplanteen alde daudenek, ziklosporina erabiltzen hasi zenetik ona (duela sei bat urtetik ona gutxi gorabehera) zaputzaren eragin ezkorra neurri handi batean menperatzen ari direla diote; hots, gorputzak ez duela bihotz artifiziala lehen adina diote; hots, gorputzak ez duela bihotz artifiziala lehen adina arbuiatzen alegia. Estatu Batuetan dagoenekoz, urtero 200 transplantetik gora egiten dira eta hauetatik, %80ek urtebeteko iraupena lortzeko itxaropena dute eta %50ek 5 urtez irauteko itxaropena.
Duela hogei urte inolako irtenbiderik ez zuen teknika bat zuela kontutan hartzen badugu, aurrerapen bikaina egin dela aitortu beharra dago. Beraz, eta aldekoen hitzak erabiliz: zeintzu dira eraginkortasun txikiagoa eta garestiagoa izango den teknika berri bat ikertzen hasteko arrazoiak, esku artean daukagun teknika hau ia menperatu den une honetan? Jarvik-ek, bere izena daraman bihotz mekanikoaren asmatzaileak, 1983an zera idatzi zuen: beste bost edo hamar urte itxaron beharko zela erabat fidagarri izango zen bihotz-protesia lortu ahal izateko, eta nola ez, eroso eta beste edozein gizaki bezala bizi ahal izateko modukoa.
Dekries berriz, areago doa bere adierazpenetan. Honen ustetan, sendagileak une larrietan eskuartean dauzkan baliabide guztien erabilera aztertu eta onartu behar du printzipioz, bat bakarra ere arbuiatu gabe; are gehiago medikuntzaren aurrerapenerako balio duenean eta bide batez etorkizunean giza bizitzak salba daitezkeenean.
Montiès-ek diseinatutako bihotza: bi Wankel motore.- Jean-Raoult Montiès doktoreak, Lions Club-en diru-laguntzaz, bi motore birakariz osatutako bihotz artifiziala eratu du. Motore bana du bentrikulu bakoitzeko. Errotore bakoitzak, bere abiadura aldatzen du gorputzaren beharraren arabera. Honek funtzionatu ahal izateko, barne mikroprozesadorea eta barneko eta kanpoko bateriak behar ditu.
Baina sakonean eztabaidatzen den arazoa, bekoizkeria eta gaitasunaz gain, hautapenaren arazoa da. Aro berriko teknologiaren aurrerapenak ezinbesteko aukerak eskaintzen ditu, eta ondorioz, medikua eta medikuntza orohar, zenbait hautapen egitera behartuak aurkitzen da. Arazoa ezerosoa bilakatu da gainera. Kururgilari militarrek, gerraldian, sailkapen-metodoaz konpontzen dute arazo hau.
Hala nola, zauri arinekoak alboratu egiten dira, ea bakarrik sendatzen diren; oso gaizki daudenak ere alboratu egiten dira (ez dago ez denborarik eta ez bitartekorik hauek salbatzeko); eta tartekoak bakarrik izango dira tratatuak. Medikuntza zibilak berriz, ezin du horrela inolaz ere jokatu. Baina hau ez da hautapenaren aurkako sendagaia eta arazoak hor jarraitzen du. Nortzuk izan behar dute hautatuak?
Iragarpen baikorraren ondorioz zuzpertze fidagarriagoa eskaintzen duten gaixoak izan behar al dute? Edo, itxaropenik txikiena eskaintzen duten gaixoei lagundu behar zaie lehentasunez eta printzipioz nahiz eta arrakasta lortzeko posibilitatea oso urria izan?
Dena den oraingoz bihotz artifiziala, teknologiari dagokionez, guztiz prestatu gabe dagoela begibistakoa da. Bihotz-protesi ideala lortzeko baldintzak urrun daude oraingoz, zeren bitxia izan arren, fisiologoak ez bait dira bihotzeko funtzionamenduaren dinamikari bete-betean erantzungo dion eredua eratzera iritsi oraindik. Gainera, giza bihotzak ez dizkigu bere lan miragarriaren xehetasun guztiak adierazi. Beraz, baliokide izan nahi duen bihotz mekanikoaren eraikuntza eta honen funtzionamendu egokia lortzea, eginkizun zaila da.
Dumas-ek diseinatutako bihotza: motore elektrikoa.- Odola barneratzen eta kanporatzen duen motere elektrikoa jasaten duen U erako barra bati, poliuretanozko mintz baten bidez, loturik doazen bi bentrikuluz osatutako bihotz artifiziala diseinatu zuen Jean Claude Dumas fisikari marseillarak.
Bestalde, ez da oraindik material aproposik aurkitu. Materialak, solidoa eta biologikoki txertagarria izan behar du aldi berean, odolbatuen sortze-posibilitateari itxurtzeko. Besteak beste hauek izan bait ziren Schroeder eta Haydon-ek jasan zuten burmuineko erasoen errudun. Gaur egun, zenbait plastiko eta aleazio elkartuz lortutako materialak erabiltzen dira. Denboraren poderioz, diafragmako poliuretanoa kaltzifikatu egiten da eta ondorioz epe laburrean, tronbo eta ehun-zuntzak sortzen dira aparatuaren inguruan.
Jarvik-7 aparatuaren gailurkbiko balbulak, giza bihotzak inposatzen duen ahalegina baino esfortzu handiagoa jasan behar dutenez gero, ahuldu egiten dira eta ondorioz arazoak sortzen. Gaur egungo ikertzaileak, karbono-karbono materialerantz makurtzen dira. Teknologia bereziz lortutako material konposatua da hau. Higadurarekiko erresistentea izateatik gain, giza gorputzak ez du zapuzten, zeren karbono porotsua bizidun zelulekin bat egiten bait da eta honela, protesi inguruan ehun berriak ekoizten dira.
Behin betirako ezarpena planteatzen denean, materialei buruzko baldintzak oso zorrotz bilakatzen dira: truka ezinezko balbulak, motorearen etekina %90 ingurukoa, bost wattetik beherako kontsumoa, mintzen higadurarekiko erresistentzia iraunkorra izatea, sistema elektronikoen fidagarritasun osoa… Motorearen pisua, oso kontutan hartu beharreko parametroa da eta neurriari hertsiki loturik doa. Erabateko ezarpena lortzea izango litzateke ideala; ponpa eta motorea elkarrekin ezartzea alegia, kanpoko edozein akzesoriori itzuriz. Japoniarrak dirudienez, horretan ari dira lanean dagoenekoz.
Bihotz artifiziala jaso ahal izateko, gaixorik dagoen bihotza prestatu behar da.- Kirurgilariak, berezko bihotza bere eksuineko aurikula eta goiko eta beheko kaba benak mantendu behar ditu, aurikula honen balbula-zuloa birlehortu, bi bentrikuluak osatzen duten blokea kendu birika-arteria mantenduz, ezkerreko balbulari dagokion zuloa birlehortu eta birika-banaketaren gainetik aorta birlehortu.
Baina oraingoz, hori lortzetik oso urrun gaude. Dena den, Barney Clark-i ezarri zitzaion konpresoretik Schroeder-i ezarri zitzaionera badago 25 kiloko aldea, bi urteko epean. Hala ere, konpresore honek 161 kilo pisatzen zituen. Pentsa dezakezunez Schoeder eta Haydon konpresoreari lotuta bizi ziren, baina Peter Heimes injineru germaniarrak asmatu zuen sei kiloko kondentsadore erabilkorrari esker; hauek, bizpahiru orduko atsedena lor zezaketen egunean zehar. Dirudienez, energia nuklearra arbuiatu egin dute (beroa, hondakinak, pilaren pisua). Ohizko bateria elektrikoaren bidez lortzen den elikadura ere arbuiatu egin dute; fidakaitzak eta iraupen laburrekoak bait dira.
Jarvik-7 izeneko bihotz artifizialak ez du gizakiaren torax ingurua kontutan hartzen. Dekries-ek, bihotzaren neurrira egokitzen ziren gaixoak hautatu zituen eta ez alderantziz. Clark, Schroeder eta Haydon-ek bazuten aldez aurretik berezitasun amankomuna: normala ez den bularra, hots, oso bular zabala. Dena den bihotz artifizialaren kokatzea ez zen lan erraza izan.
Bihotz artifizialari buruz egin daitezkeen objekzio guztiak, seguraski, ez dute honen garapena eragotziko. Prestigiozko medikuntza da hau, eta ez denontzakoa; berdintzaile baino gehiago diskriminatzailea. Baina kontuak kontu, etorkizuna baduela dirudi.
Bihotz artifizialaren aldekoen eta aurkakoen arteko guda, lehenengoek irabaziko dutela dirudi. Bihotzeko makina honek jendea liluratzen bait du. Finantza pribatuentzat berriz, onen inguruan sor daitekeen negozioa tentagarria da. Industria espezializatuak berpiztu eta espazio edo aeronautikarekin zerikusia duten industriei desafio egiten dio arazo honek.
Injineru eta kirurgilarien eta fisiologia eta doitasunezko mekanikaren arteko sinbiosiak, amets liluragarriegia dirudi oraingoz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-20ca5f7ac508 | http://zientzia.net/artikuluak/zientziaren-sorrera-grezian-aro-helenikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zientziaren sorrera grezian. Aro helenikoa - Zientzia.eus | Zientziaren sorrera grezian. Aro helenikoa - Zientzia.eus
Alexandro Haundiarekin batera, zibilizazioaren beste aro berri batean sartzen garela esan daiteke.
Alexandro Haundiarekin batera, zibilizazioaren beste aro berri batean sartzen garela esan daiteke. Zientziaren sorrera grezian. Aro helenikoa - Zientzia.eus Zientziaren sorrera grezian. Aro helenikoa
1986/12/01 Bandres Unanue, Luis Iturria: Elhuyar aldizkaria
Alexandro Haundiaren heriotzaren ondoan, bere imperioa sakabanatu egin zen. Sakabanaketa honek sortutako estatu grekoen artean gure helburutarako garrantzirik handiena duena, Egypto, helenizatuta daukagu; berak eraiki bait zuen Alexandria izeneko hiri ikaragarri hura.
Alexandro Haundiaren burua, txanpon batean.
Alexandro Haundiarekin batera, zibilizazioaren beste aro berri batean sartzen garela esan daiteke. Bere aurretik kultura grekoa Mediterranioan zabalduta zegoen, baina berak kultura hau Ekialderantz eramateaz gain Babilonia, Egypto eta Europaren arteko erlazioak areagotu egin zituen. Bide batez, berekin zihoazen zientzialariek geografia eta natur zientziari buruzko datuak bilduz eta pilatuz joan ziren.
Honela hasi ziren aro helenikoaren hiru mende haiek, hots, Alexandroren heriotzatik (K.a. 323. urtean) Augustok erromatar inperioari hasiera eman zion arte (K.a. 31. urtean) hain zuzen ere. Mende hauetan zehar kultura grekoa bere lurraldean bertan gailurreraino iritsi ondoren, beste herrialdetara zabaldu zen, ezagutzen zen mudu guztian nagusi izan arte. Berarekin batera hizkuntza grekoa kultur tresna bezala Italiatik Indoraino hedatu zen eta Erromako nahiz Asiako goimailakoek filosofia eta bizimodu grekoa bereganatu egin zuten.
Alexandro Haundiaren heriotzaren ondoan, bere imperioa sakabanatu egin zen. Sakabanaketa honek sortutako estatu grekoen artean gure helburutarako garrantzirik handiena duena, Egypto, helenizatuta daukagu; berak eraiki bait zuen Alexandria izeneko hiri ikaragarri hura. Egypto, Ptolomeo izeneko dinastiaren agintaritzapean gelditu zen eta dinastia honek iraundako hiru mendeetan zehar eraman zuen Egyptoren lema. Ptolomeotarren ezaugarririk nabariena beren kulturarekiko zaletasun eta grina da: Beraiek eraiki zituzten Alexandriako Museoa (edo Musei eskainitako tokia) eta Liburutegia, hiri hau munduko zientziaren eta kulturaren hiriburu bihurtuz.
Naturari buruzko ezagumendu berriek, pentsakera zientifikoagoa sortu zuten. Garai hartako giroa gaurkoarekin alderatuz, nahikoa antzerakoa zen, nahiz eta gaur makinak dauden tokietan orduan mirabeak izan. Baina, nolabaiteko espezializazioari hasiera eman zitzaiola esan dezakegu. Sistema filosofiko orokorrak eta lan entziklopedikoak alde batera utziz, arazo berezi eta konkretu batzuk besteetatik bereiztu eta mugatu ondoren ikertu ziren. Honek ezagumendu naturalei aurrerakuntza ikaragarria eman zien.
Aro helenikoak bi azpiaro izan zituen: lehenengoan, eremu politiko nahiz filosofiko edo zientifikoen ezagumenduen zabalpena eta sakontasuna egin zen; bigarrenean, aldiz, sorketarako kemena agorturik, ekialdeko erreakzioa gertatu zen. Greko-mazedoniar mundua erreakzio honek eta Erromak harrapatu zuten tartean. Azkenean, Erromak estatu-sistema helenikoa hankaz gora bota ondoren, kultura grekoaren ardura eta lema hartu zuen.
Kultura helenistikoan, elementu grekoa zen nagusi. Hala ere, beste zenbait elementu ere bazegoen. Babiloniako astrologia, grekerazko itzulpenen bitartez zabaldu zen eta berarekin batera Kaldeako astrologiaren ameskeriak ere bai. Honen arabera, zeruan higitzen diren gorputzek (makrokosmoek) gizakien eginkizunak eta geroa (mikrokosmoa) gidatzen dituzte. Hortik "Halabeharraren" konptzetua sortu zen eta astroei gurtzeko joera ere bai.
Astrologia eta magia gizaki guztiengan ezarri zen bitartean, filosofia eta zientzia bakar batzurentzako gelditu zen. Garai hartako eskola filosofiko garrantzitsuena estoizismoa dugu. Txipreko Zenon K.a. 317. urte inguruan hasi zen erakusten geroago Erromako filosofia nagusi bihurtuko zena. Nahiz eta teori mailan estoizismoak bere logika nahiz etikaren oinarri fisika hartu, berez zientzia fisikoarekin harreman txikia izan zuen. Agian eskola honen emaitzarik handiena moralitateari ematen zion garrantzia eta balioa izango da.
Alexandro Handiaren inperioa.
Zientziaren historian honek baino garrantzi handiago Epikuroren sistemak dauka, zeren nahiz eta sistema filosofikoa izan, Demokritoren atomismoan oinarritzen bait zen eta horrela sistema atomistikoa bizirik gorde zuen Lukrezio etorri arte. Azkeneko honek bere Poeman sartu zuen sistema hau, eta betirako gordeleku segurua eman zion.
Samos-eko Epikuro, K.a. 342. urtean jaio eta 270.ean hil zen Atenasen. Platon eta Aristotelesen filosofia idealistaren aurkako erreakzio baten buru izan zen. Erreakzio honek gorputzaren eta adimenaren arteko nolabaiteko dualismoa suposatzen zuen. Epikuroren eritziz, existitzen den guztiak gorputza dauka, nahiz eta gauza batzuk hain txiki izan (atomoak, adibidez), non gure zentzuak ez bait dira gai zuzenki aditzeko. Jainkoak ere badaude, baina hauek ere Naturaren emaitzak dira eta ez bere sortzaileak; guztiz lasai eta zoriontsu bizi dira eta gurtzerakoan inongo itxaropenik edo beldurrik ez dugu izan behar.
Errealitatearen froga bakarra sentipena da; ideiak imajinak baino ez dira. Natura atomoz eta hutsaz dago osaturik. Eta gure mundua, bukatzen ez den denboran eta mugarik ez duen espazioan atomoen arteko konbinaketa guztien artean txiripaz sortutakoa baino ez da.
Gizakia ez dago ez jainkoen gidaritzapean eta ez halabeharraren loturapean; berak uste bezain libre da eta kanpoko eraginetatik aska daiteke jainko bezala bizi izateko. Honela, bihotzaren lasaitasunaz zorion sakona izan dezake. Epikurok, teoria atomistiko eta zentzazionalismoaz baliatuz sistema optimista eraiki zuen.
Geometria
Aristotelesek arrazonamendu deduktiboari induktiboari baino garrantzi handiagoa, eman bazion, bere garaian adimen grekoaren arrakastarik handiena geometria deduktiboak zuelako da eta ez beste ezergatik.
Geometria izenak berak dioenez, agrimentsuraren beharretik sortu zen; premia hau inon baino gehiago Egypton zegoen, zeren Niloren aldizkako uholdeek soroetako mugak ezabatzen bait zituzten. Horregatik, Egypto zen nagusi arlo honetan. Tradizioak dioenez, Miletoko Talesi (filosofo joniko zaharrenari alegia) Egyptora ikustaldi bat egitera joan ondoren agrimentsuraren erregela enpirikoetan oinarriturik espazio eta itxuraren zientzia ideial baten ideia bururatu zitzaion.
Geroago, Pitagorasek eta bere ikasleek teorema berriekin eta ezagutzen zirenen ordenaketa logikoarekin, aurrerapen handia eman zioten Zientziaren arlo honi. K.a. 320. urte inguruan, Rodaseko Eudemok geometriaren historia idatzi zuen. Lan honetako puska batzuk baino ez dira gureganaino heldu. Hala ere, geometria eraikitzearen prozesua nola izan zen jakin daiteke.
Leku berezia merezi du Alexandriako Euklidesek. Honek K.a. 300. urte inguruan eta orduko geometriari buruzko ezagumendu eta lorpen guztiak bildu ondoren guztiz nabari ziren espazioari buruzko axioma bakar batzuetan funtsatuta arrazonamendu logikoaren bitartez matematikaren eta geometriaren gainontzekoa deduzitu zuen, gorputz koherente eta osoa lortuz. Geometria hau, gaur egun estudiatzen da, eta geometria ez-euklidearrak onartzen badira ere, eguneroko arazoetan bera da nagusi. Geometria grekoa, zientzia esperimental modernoekin batera, giza adimenaren lorpenik handienetako bezala kontsideratu behar dugu.
Mekanika
Epikuro.
Hidrostatikaren eta mekanikaren hastapenak, filosofoen lanetan baino gehiago arte praktikotan bilatu behar dira, baina arte praktikoen bitartez lortutako geometriari esker ikasitako metodo deduktiboz ikertuta zientziaren adar honi hasiera eman zitzaiola esan daiteke. Dakigunaren arabera, hori egin zuen lehena Sirakusako Arkimedes izan zen. Hau K.a. 287 eta 212. urteen bitartean bizi zen. Bere lan ikaragarrian, matematika eta ikerketa esperimentala uztartu zituen: konbinaketa honetan problema definitu, zehatz eta mugatuak estudiatzen dira; hipotesi batzuk plazaratu ondoren,beren ondorio logikoak ateratzen dira gero errealitatearekin ados datozen ala ez ikusi eta egiaztatuz.
Arkimedesek gorputzen dentsitate erlatiboaren kontzeptua guztiz argi plazaratu zuen eta bere izena daraman printzipioa ere eman zuen. Diotenez Hieron erregeak bere koroa egiteko enkargua eman zuenean, urre-kopuru bat utzi zuen, baina susmotan zegoen emandako urre guztia koroegileek erabili ote zuten ala ez. Orduan Arkimedesi hau egiaztatzeko eskatu zion. Arkimedesek, bainuan zegoenean, bere printzpioaren intuizioa izan zuen, baina intuizio hori egia ote zen jakiteko, fluidoaren oinarrizko kontzeptuan oinarrituta matematikoki atera eta demostratu zuen.
Bi mila urte lehenago ezagutzen zen palankaz arduratu zen Arkimedes eta berari buruz teoria bat ere eraiki zuen. Arkimedesek teoria hau garatzeko, guztiz nabari ziren axioma batzuk erabili behar izan zituen, edo esperimentu sinple batzuk egiazta zitzaketen proposamen batzuk.
Arkimedesen ardurarik handiena, geometria hutsa zen. Haren ustez bere lorpenik gorenena zilindro baten bolumenaren eta inskribatzen den esferaren arteko erlazioaren aurkikuntza izan zen. Hau lortzeko, zirkunferentziaren luzera neurtu behar zuen. Horretarako, zirkunferentzia inskribatzen eta zirkunskribatzen diren poligonoak erabili zituen. Poligono hauen alde-kopurua handiagotuz, azkenik ia zirkunferentzia izatera heltzen dira.
Honela, zirkunferentziaren eta bere diametroaren arteko erlazioa 3 10/71 baino handiago eta 3 1/7 baino txikiagoa zela demostratu zuen (esan beharrik ez dago hau þ zenbakia dela). Baina bere izenari ospe eta fama eman dioten beste zenbait mekanismori (polea konposatuari, torlojo hidraulikoari eta abarri) berak ez zion garrantzirik ematen.
Arkimedes ez zen biltzaile horietakoa. Bere idazkietan, berak lortutako aurkikuntzak eman zizkigun gehienbat. Eta aintzinako munduak eman duen zintzigizonik bikainena dugula esan behar dugu.
Astronomia
K.a. IV. mendean, aurkikuntza geografikoak handiak izan ziren. Hannon-ek Herkulesen zutabeak gainditu zituen eta Afrikako mendebaldeko kostatik jaitsi zen. Piteas, Britainia Haundia inguratuz itsaso polarretarantz joan zen eta horrez gain Ilargiaren faseak mareekin erlazionatu zituen. Lurra esferikoa zela susmatu zuten eta bere benetako bolumenari buruzko ideia bat edo beste bazegoen. Aurrerapen hauek ez zetozen bat Filolaok asmatutako kontralurraren edo su zentralaren ideiekin, eta astronomia pitagorikoaren parte hauek pikotara joan ziren.
Piteas-ek ilargiaren faseak mareekin erlazionatu zituen lehenengo aldiz.
Hala ere, Ekfantok, (azken pitagorikoetako bat) latitudearen arabera egunaren eta gauaren iraupenaren arteko erlazioa adierazteko teoria sinple bat eraiki zuen. Honen arabera, Lurra espazioaren zentruan bere ardatzarekiko jira-biraka zebilen. Beste horrenbeste esango zuen Pontoko Heraklidesek, K.a. 350. urte inguruan. Honen ustez Eguzkia eta planeta handiak Lurraren inguruan biraka ari dira, baina Merkurio eta Artizarra Eguzkiaren inguruan dabiltza biraka.
Samoseko Aristarko K.a. 310. eta 230. urteen bitartean bizi zen. Beraz Arkimedesen garaikide da, eta eskuratu ahal izan den bere lanean ("Eguzkiaren eta Ilargiaren distantziei buruzkoa") izenak dioen problemak ebazteko geometria oso egokia erabili zuen. Horretarako, Ilargiaren eklipsea dagoenean agertzen diren fenomenoak aztertu zituen eta gero fenomeno hauek Ilargia bere osotasunaren erdian dagoenekoekin alderatuz, Eguzkiaren eta Lurraren diametroen arteko erlazioak 19/3 baino handiagoa eta 43/6 baino txikiagoa izan behar zuela ondorioztatu zuen (hau da, 7/1ekoa gutxi gorabehera). Aurkitutako erlazio hau, egiazkoa baino askoz ere txikiagoa da. Hala ere, ikerketarako oinarri ona da eta Eguzkiaren nahiz Lurraren diametroaz hitz egitea eta Eguzkia Lurra baino handiagoa dela onartzea, oso urrats handia zen bere garaian, noski.
Arkimedesek dioenez, Aristarkoren beste hipotesi bat hau da: "izar finkoak eta Eguzkiak geldirik dauden bitartean, Lurra Eguzkiaren inguruan zirkunferentzia osatuz biratzen da eta Eguzkia zirkunferentzia horren zentruan egongo litzateke". Plutarkok ere teoria hau Aristarkori dagokiola dio. Aristarkok izar finkoen gelditasuna adierazteko, beren distantziek Lurraren orbitarena baino askoz ere handiagoak izan behar zutela suposatu zuen.
Aristarkoren egitura heliozentriko hau, aurrerakoiegia zen bere garaian. Horregatik nahiz eta filosofo batek edo bestek onartu, gehienek arbuiatu egiten zuten. Batzuen eritziz Lurra Unibertsoaren erdi-erdian zegoen bitartean, besteek hondorik gabeko masa solido finko eta egonkorra, hots, zentzuek aditzen duten bezalakoa zela pentsatzen zuten. "Zentzu komunak" alde batetik eta "filosofo gehienen ahotsak" bestetik, teoria geozentrikoaren nagusitasuna suposatu zuten.
Dakigunez, K.a. 370. urte inguruan Znidoseko Eudoxok Eguzkiaren, Ilargiaren eta planeten itxurazko higidurak, zentruan Lurra egonik, beirazko esferetan garraiatuta adierazi zituen. Teoria honetan oinarrituta, ondorengo astronomoek teoria geozentrikoa eraiki ahal izan zuten. K.a. 130. urtean Hiparkok itxura eman zion, geroago Alexandriako Ptolomeok K.o. 150. urte inguruan bere gailurreraino eramango zuen eta XVI. menderarte finko jarraituko zuen teoria geozentriko honek.
Hiparkok, Bitiniako Nizean jaio bazen ere, lehenengo Rodasen eta gero Alexandrian lan egin zuen. Bere idazkien puskak baino ez izan arren, Ptolomeok bere lan osoaren berri utzi zigun. Hiparkok, Babiloniako eta antzinako Greziako ezagumendu asko erabili zuen; astronomiako makina bat tresna asmatu eta beren bitartez nahiko behaketa zehatzak egin ahal izan zituen.
Besteak beste, Ilargirainoko distantzia Lurraren diametroa baino 33 2/3 aldiz handiagoa zela kalkulatu zuen (berez 30,2 da) eta bere diametroa Lurraren herena zela (berez 0,27 da). Trigonometria launaren nahiz esferikoaren asmatzailea dugu eta gure planetako edozein puntu bere latitude eta longitudearen bitartez nola finkatzen den erakutsi zuen.
Kosmogoniaren arloan Hiparkoren hutsik handiena berak onartzen zuen oinarria zen, hots, Lurra Unibertsoaren zentrua zela. Baina, hori alde batera utzirik, ikusten diren fenomenoen adierazpenetan izugarrizko arrakasta lortu zuen. Hiparkok zera esan zuen: Lurra zentrutzat harturik, Eguzkiaren, Ilargiaren eta planeten itxurazko higidurak adieraz zitezkeela, baldin eta hauetako bakoitza zirkunferentzia (epiziklo) batetik joaten bazen eta zirkunferentzia hori, bere osotasunean askoz erradio handiagoko beste zirkunferentzia batean higitzen bazen.
Behaketa zuzenen bitartez, ziklo eta epiziklo horien posizio eta tamainuak jakin zitezkeen: edozein momentutan Eguzkiaren, Ilargiaren eta planeten posizioak aldez aurretik jakin ahal izateko taulak eraiki ziren, eta zehaztasunez Eguzki- nahiz Ilargi-eklipseak ere aurresan ziren. Teoria honen ondorioak urtetan zehar erabiliak izan ziren eta nahiz eta gero astronomo bezala Ptolomeo Hiparko baino askoz ere ezagunagoa izan, aurrekoaren teoriaren nahiz ondorioen oinarria Hiparkori dagokio.
Aro honi bukaera emateko, berriro ere Alexandriako Eskolari begirada bat ematea zilegi iruditzen zait. Eskola honetan lau sail estudiatzen ziren: literatura, matematika, astronomia eta medikuntza. Sail hauetako bakoitza irakasteaz gain, gaurko ikerketa-institutu baten antzera funtzionatzen zuen eta garai hartako munduko liburutegirik handiena han zegoen (400.000 alekoa, alegia). Zoritxarrez gure aroko IV. mendean Teofilo kristau-apezpikuak liburutegiaren parte bat suntsitu egin zuen, eta gelditzen zenari mahomatarrek, Alexandria hartu ondoren, beste horrenbeste egin zioten. Galera hau kulturaren historian triskantzarik handienetakoa dela esan daiteke.
Artikulu honetan ikusitako zenbait zientzilariz gain (Euklides, Hiparko, etab.) eskola honetan beste gizon ospetsuak ere pasa ziren: Herofilo, Erasistrato eta Heron, adibidez. Zientziaren garapenean Eskola honen eragina apartekoa izan zen eta erromatarren aroraino iraun zuen, baina hau beste artikulu batean aztertuko dugu.
5.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-8f2d262869d7 | http://zientzia.net/artikuluak/makina-gizakiaren-zerbitzari-leiala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Makina, gizakiaren zerbitzari leiala - Zientzia.eus | Makina, gizakiaren zerbitzari leiala - Zientzia.eus
Pentsa dezakezunez, medikuntz ikerketetan bide desberdin asko jorratzen da. Baina, nagusienetako bat, giza bihotzari dagokiona dugu, eta berari ekingo diogu ondorengo lerroetan.
Pentsa dezakezunez, medikuntz ikerketetan bide desberdin asko jorratzen da. Baina, nagusienetako bat, giza bihotzari dagokiona dugu, eta berari ekingo diogu ondorengo lerroetan. Makina, gizakiaren zerbitzari leiala - Zientzia.eus Makina, gizakiaren zerbitzari leiala
Medikuntza
Teknikaren aurrerapenak, gizakiaren aukerak areagotzen ditu, baina aldizka eta pixkanaka-pixkanaka osasuna hondatu ere bai; alferkeriari ateak zabaltzen bait dizkio. Horrelakoetan gehien hondatzen dena, sistema kardiobaskularra da. Zer egin horri ihes egiteko? Teknikaren erabilpena arbuiatu? Ezinezkoa da; ezin bait dugu dagoeneko teknikarik gabeko bizimodurik burutu. Beraz, aurrerapenak dakartzan galerak ordezkatzen ahalegindu behar dugu. Horretarako badago jadanik zenbait aukera: ariketa fisikoak, elikadura razionala, ... eta zalantzarik gabe, teknika bera. Horrek, teknikak, bihotz osasuntsuarekiko burrukan badu sendagileekin batera paregabeko itzala.
Bihotzeko kexa-bulegoa
Elektrokardiogramaren iragarpena telefonoz.
Elektrokardiogramaren bidez urrunera diagonostikatzen duen eskualde-zentruan gaude. Bertan, Mosku inguruan kokaturik dagoen Oziori hirixkatik dei larria jaso da. Sabelaldeko mina duen gaixoa heldu da Eskualde-Ospitalera. Baina, sabelaldeko barrunbea arakatzerakoan, ez da inolako anomaliarik aurkitu; dena ongi dago. Zer gertatzen da? Aurreko analisiak aldiz, bihotzeko gaixotasuna duela adierazten du.
Duela hamar urte, gutxi gorabehera, bihotzeko erasoa jasan zuen. "Bigarren deia" ote? Mina bularraldean agertu beharrean sabelaldean agertzeak, ez du sendagilea nahasi behar. Zeren jakina denez, bihotzeko mina edonon eta gutxien espero den lekuan agertzen bait da. Elektrokardiogramak, sendagileen diagnostikoa baieztatuko ote du?
Erregistragailu automatikoak, gailur eta ibarren aztarnak utzi ditu paperezko zintan. Hala ere, ez du bihotzeko erasoaren ohizko koadroa agertzen. Beraz, hasierako diagnostikoa ukatu egin behar al da? Dena dela, kardiologoa ez da erabat ziurtatzera ausartzen. Bihotzaren martxa aztertuko duten espezialisten laguntza guztiz beharrezkoa da, jakina denez.
Duela urte batzuk, Eskualde-Ospitaleko sendagileek kasu horretan zein bide hartu beharko litzatekeen aztertuko zuketen: Moskuko kontsultatzaile bati hots egin, dokumentazio mediko guztiarekin ospitaletik hirira jo edo gaixoa hirira eraman. Hartutako erabakia edozein izanik ere, lehenbailehen egin beharreko gauza litzateke; ez bait dago denbora alferrik galtzerik. Bihotzeko erasoa, berehalako neurriak hartzera behartzen duen egoera bait da.
Gaur egun aldiz, zer egin behar duten erabakitzen ez dute denbora asko igarotzen. Elektrokardiografi saileko erizainak zientzi ikerketarako Mosku eskualdeko M. Bladimirski institutu klinikoko (laburbilduz eta errusieraz: MONIKI telefono-zenbakia markatzen du. Kontsultarako eskakizuna zuzenduko da, gaixoa prestatuko eta ondoren, MONIKIra berriro hots egingo.
Gaixoaren bihotzeko martxaren biopotentzialak erregistratzen dituzten eloktrodoak, transformadore elektriko txiki bati konektaturik daude. Soinu-egokitzailetik, erritmoa mantenduz oszilatzen duen ziztu baxuak irteten du. Erizainak, egokitzailea entzungailuaren beheko aldearekin elkartzen du; mikrofonoarekin alegia. Horrela eginez gero beste muturretik entzuterik bai bait dago. Hasiera batean, telefono-aretoan soinu hau entzuterakoan, linea eteten zuten; lineako akatsen bat ote zelakoan. Baina gaur egun badute soinu honen berri: laguntza eske dagoen giza bihotza dugu.
Diagnostiko eta kontsultarako ekipoaren taulan, kardiograma duen zinta desplazatzen da. Aldamenean, operadorearen bidez erregistratutako gaixoaren datuekin eta gaixotasunaren izenarekin batera formulazioa aurkitzen da. Bihotzaren funtzionamendua ere, pantailan ikusten da. Zentruko buru dagoenak ere, arazoaren larritasunaz jabetzeko erregistroari gainbegirada bat zuzentzea aski du. Beharrezkoa balitz, beste zenbait datu eskatuko lioke kontsultatuak Ozioriko elektrokardiologoari. Apurka-apurka koadroa argitzen ari da.
"Oziori! Oraingoz, behar den guztia badugu. Zu libre geratzen zara!"
"Anamnez-MT" instalazio bereziak, elektrokardiogramaren analisi automatikoaren datuak jaso eta igortzen ditu.
Operadoreak, Demitrov-etik igorri den diagrama jaso ahal izateko taula ordezkatzen du. Mosku eskualdeko beste hiri bat dago linean. Bitarte horretan, Ozioritik jasotako informazioa aztertzen ari da kontsultatua.
Zenbaitetan, arazoa uste baino korapilotsuagoa izaten da pertsona bakar batentzat, eta kasu hauetan, mediku-bilerak burutzen dira; medikuntz zentru honetan lanean diharduten eta itzal handia duten espezialistez osatutako mediku-bilerak. Zentru hau, Sovietar Batasuneko zaharrenetakoa da. Kasu honetan kontsultatuak, luze baino lehen analisia burutzea ahal izan du. Oziorira informazioa azkar bidali da, ondorioak baieztatuz.
Horrela jokatuz, bihotz zerbitzuaren segurtasuna nabarmenki handiagotu da; zeren diagnostikatzeko unean sortzen diren eragozpenak eta egiten diren hankasartzeak direla medio, tratamendu egokia atzeratu egiten bait da, zenbait kasutan egoera tamalgarriak sortuz. Urrunera diagnostikatzen duen elektrokardiogramari esker, Mosku eskualdean berehala ingresatu behar duten gaixoak 15-30 minutu barru ospitaliza daitezke.
Gero eta hedapen handiagoa du sistema honek Sovietar Batasunean. Edozein lekutik igortzen dira gaur egun seinaleak.
Zenbait kasutan, inguruan telefonorik ez dagoenean (ur handitan dagoen arrantzuntzitik, eriautotik etab.etik) irratiz bidaltzen dira seinaleak eta ondoren, telfono-sarearen bidez igortzen.
Urrunera diagnostikatzen duen elektrokardiogramaren barrutiko zentru edo barrutien arteko zentrua, kardiogramen iturri nagusia dezifratzeaz arduratzen da, eta ondoren, dagozkien ondorioak ateratzen dituzte. Beste zenbait gailuren artean, memoria magnetikoa du harrera-gelak. Laguntza behar izanez gero, berehala igortzen da kardiograma eskualde-zentrura. Gaixoaren bihotz-taupada entzutea guztiz beharrezkoa denean, eskualde-zentruan entzunerazten dira. Aparteko kasua baldin bada, eskualde-zentruan taldean aztertzen eta lantzen da kasua. Beraz gaur egun, Kamtxatka-n lanean ari den kardiologoak, Moskun dagoen espizialistaren laguntza lor dezake.
Saratov-eko kardiologiek eta injineruek elkarlanean, "Volná" diagnostiko eta kontsultarako taula eta berarekin konektatzeko igortzaileak sortu dituzte. Sendagileen eritziz, gailuak arrakasta izan du, ongi funtzionatzen du eta ondorioz gailua seriez fabrikatzea burutu da.
NEPTUNOren "motorea"
Giza organismoan kokatzen diren bulkada elektrikozko sorgailu txikiek, bihotz-giharreari eragiten diote erritmo normalean uzkurreraziz. Hala ere bihotz elektriko eragileak miokardioari epe luzeko eraginkortasunez laguntzea, ez da uste den bezain erraz lortzen.
A. Drobyshev, teknologo eta diseinadorea, txahalaren bularrean kokaturiko bihotz mekanikoaren funtzionamenduari behatuz.
Kaunas-ko Medikuntz Insitutuko lankideek, gailu hauen elektrodoak hobetu dituzte; gailu hauek, bizia duten ehunak etengabe ukitzen dituzte. Hauen hobakuntza, ukipen-azaleran oinarritzen da batipat; azalera txikiagotzean. Honen ondorioz, gailuak eta bulkadek ekoizten dituzten erasoaldiak murrizten dira bihotz-ehunetan. Elikadura-iturriko kontsumo energetikoa aurreztea lortu da, bihotz eragilearen funtzionamendu-denbora luzatuz.
Baina zenbait kasutan bihotza, funtzionatzeko ahalmena galtzeraino honda daiteke. Horrelakoetan, eragileak nahi adina eraginagatik ere, ez du ezertarako balio. Bihotzak ez du inolako laguntza onartzeko ahalmenik. Bestalde, organismoak oro har, bizirik iraun dezake. Hemen ondoriozta daitekeen emaitza, bakarra da: hondatutako "bizidun motorea" ordezkatzea.
Kopetean izar-erako zurigunea duen txahala, Neptuno izenez bataiatu zuten. Berau esnatzerakoan, zutitu, ura edan eta eskainitako saralea gosez irentsi zuen... Dirudienez, ez du arrunta ez den ezertxo ere egin. Baina ikerktzaileek ilusioz behatzen diote. Honen arrazoia, 1984ko Martxoaren 13an bere bihotza bihotz artifizial batetaz ordezkatzean datza. Aldaketa egin ondoren txahalak ohizko modura jokatzeak, organismoak ez duela gailu mekanikoa zapuztu eta organo eta ehun guztietara odola behar bezala iritsi dela aiderazten du.
Hala ere, zuhurtasunez jokatu behar zen. Gailuak ongi funtzionatzen zuenaz ziurtatzea oso gutxi zen. Denbora luzez erabil ote daiteke bihotz artifiziala? Ikerktzaileek jadanik burutua zuten eguneroko leloa: ongi ote dago gure Neptuno?
Egunero eta atzerapenik gabe bizierazteko odola ponpatzen duen gailuak, kontraesanean dauden zenbait eskakizunei erantzun behar die: zaurgarri diren odol-zelularekiko sendotasuna eta aldakortasuna konbinatu, potentzia eta fidagarritasuna... odol-jarioarentzat behar bezalako baldintza fisikoak ziurtatuko dituen bihotz artifizialaren barrunbea lortzean datza zailtasun nagusia.
Transplantologi eta Organo Artifizialentzako Institutuko espezialistek "Póisk" (Bilakaera) izeneko eredua burutzea lortu zuten; eta itxura denez, oinarrizko eskakizunei sobera erantzuten die. Neptunori ezarritako bihotz artifiziala honelako eredua izan zen.
Dirudienez, bide onari heldu zioten. Neptunok bi hilabetez iraun zuen bizirik. V. Shumakov-en ustetan, ikerketa-lanetarako eta eguneroko kirurgiarako hilabeteko epea gainditzea, hasiera batean, garrantzitsua da. Egoera hau, bitarteko egoeratzat hartzen bait da; hots, giza bihotza transplantatu arteko egoeratzat eta ez behin-betikotzat. Gaixoaren bihotza hondatu denean eta eskuratzeko moduan beste giza bihotzik ez dagoenean aplikatuko den irtenbidea izango denez, larritasunean baliabide egokia litzateke bihotz artifiziala.
Beste giza bihotza lortzeko adina denbora eskaintzen du; hilabeteko epea aski bait da, eta are gehiago kasu honetan, bi hilabeteko epea denez. Behin-betiko ezarpenari dagokionez, ohizko bizimodua egitea ezinezkoa izango da. Gizakia bolumen handiko kanpo-bateria eramatera behartuta egongo bait da.
Bihotz artifizial autonomoa; munduan sortu den lehenengotakoa.
Egia esan, horrelako gainkarga eramanez ibiltzea ezinezkoa da. Txahalaren bularraldean ezarritako plastikozko bihotz-protesiak ezin du bere kabuz funtzionatu. Kanpoan kokatutako konpresorearen tutuen bidez sartzen den aire konprimatuari esker uzkurtzen da bihotz artifiziala. Aginte elektronikozko blokeak, bihotz mekanikoaren erritmoa erregulatzen du.
Bihotz artifizialaren erabilpen iraunkorra burutu ahal izateko, bihotz artifiziala eta komandoa bularraldean kokatu beharko dira, edo gutxienez, komandoa gorputzari lotu beharko zaio; motxila-erara adibidez. Honela gertatuko balitz, gaixoak ez luke ohizko bizimodua egiteko eragozpen handirik izango.
Jadanik SESBen ari dira bihotz artifizial autonomoa burutzeko bideak urratzen. Berau burutzea, bi arazo konpontzean datza: elikadura-iturria sortzean, eta komando eta kontrol autonomoko sistema erabilgarriak sortzean hain zuzen ere. Ekipoak trinkoa izan behar du eta 700 edo 800 gramo baino gutxiago pisatu behar du. Ezarritako bihotz artifizialaren 5-10 urteko iraupena ziurtatzeko, araztutako plutonio edo tritio biomedikoz osaturiko aldagaia da energi iturri nagusia.
Zenbait eredu trinko desberdinek funtzionatzen du normalki institutuko saiakuntz bankutan. Horietariko bat, motxila-erako "Guertz-02" eredua da. Motxilan kokaturiko motore termikoak, ezarritako bihotz-protesia pultsarazten du. Berari dagokion energi iturriak, plutonio-isotopoa eskaintzen du.
Bestalde, motore elektrikoaz osaturiko bihotz-protesia burutzen ari dira; bihotzari dagokion barrunbean biak txertatzeko eran gainera. Kanpoan geratzen den atal bakarra, pilaz osaturiko elikadura-iturria da.
Institutuko espezialisten eriztiz, ordezko lurrin-makina erabiltzen duen sistema da etorkizunerako itxaropenik handienak eskaintzen dituen bihotz artifiziala. A. Osipov injinerua buru izanik, ikertzaile-talde batek bihotz mekaniko berezia diseinatu du: "Mikron" deritzon bihotz mekanikoa. Honek, dauzkan lan-ezaugarriak direla medio, bihotz naturalaren antza du.
Erabileraren printzipioa berriz, oso erraza da. Isotopo-iturriak, gas edo lurrinaren berokuntza kitzikatzen du. Berau hedatzerakoan, zilindroaren pistoiari bultzatzen dio higidura-transformadorea higieraziz, eta honek, bentrikulu artifizialaren mintzak uzkurterazten ditu.
Gasen hozketa berriz, gasen beroa zurgatzerakoan egiten da, eta ondorioz, pistoia jaisten. Ondoren ziklo osoa errepikatzen da. Horrela jokatuz, bentrikuluen uzkurdura erritmikoa ziurtatzen da. "Mikron-02" eta "Guertz-02" ereduak erabat desberdinak dira. Lehenengoa oso txikia denez, bihotzaren barrunbean sar daiteke; bestea berriz ez. Hau da bien arteko desberdintasunik garrantzitsuena gizakiaren menpekotasunari dagokionez behintzat.
"Mikron" bihotz mekanikoa
1. Plutonio-isotopoa duen ontzi termikoa
2. Mintza uzkurtzerakoan odola bultzatzen duten eskuineko eta ezkerreko bentrikuluak
3. Bentrikulu-mintzaren uzkurdura sortzen duen higidura-aldaketa
4. Sistema energetikoa: lurrin-makina: eskuinetara eta ezkerretara
5. Perikardio artifiziala
bihotza estaltzen duen saretxoa
Medikuntzan bihotz artifizial autonomoaren posibilitatea arakatzea, gai kilikagarria da. Makinaren bidez gaixoek ohizko bizimodua dastatu eta gozatuko bait lukete.
V. Shumakovek 1984.go urtearen amaiera aldera ebaki zuen Olimp txahalak, 100 egun baino gehiagoz iraun zuen bizirik kanpo-komandoz hornitutako bihotz artifizilari esker. Beraz ikus daitekeenez, bihotz naturala aurkitzeko behar den denboraren hirukoitza lortu da jadanik. Oso pauso garrantzitsua da hau; tartean jokoan dagoena, gizakiaren organismoa bait da.
Bihotz artifizial autonomoaren diseinua ere aurrera doa. Jakintsuen ustetan, esperimentu-tauletatik aparte animalien gorputzetan ere ongi funtzionatuko bait luke. Horretaz guztiz konbentzituta daude. Horrela balitz, nahiz eta giza gorputza bizirik mantentzen duena bihotz artifiziala izan, gizakiak ohizko bizimodua egiteko aukera izango luke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5d3cbded7f0e | http://zientzia.net/artikuluak/mihiztadura-lengoaia-eta-goimailako-lengoaiak-noiz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mihiztadura-lengoaia eta goimailako lengoaiak: noiz eta zergatik - Zientzia.eus | Mihiztadura-lengoaia eta goimailako lengoaiak: noiz eta zergatik - Zientzia.eus
Lehenengo belaunaldiko konputagailuak makina-lengoaiaz programatzen ziren. Bigarrenekoak mihiztadura-lengoaiaz. Hirugarren eta laugarrenekoak goimailako lengoaiaz programatzen dira. Boskarren belaunaldikoak, berezko lengoaiatik gertuko lengoaiaz programatuko omen dira.
Lehenengo belaunaldiko konputagailuak makina-lengoaiaz programatzen ziren. Bigarrenekoak mihiztadura-lengoaiaz. Hirugarren eta laugarrenekoak goimailako lengoaiaz programatzen dira. Boskarren belaunaldikoak, berezko lengoaiatik gertuko lengoaiaz programatuko omen dira. Mihiztadura-lengoaia eta goimailako lengoaiak: noiz eta zergatik - Zientzia.eus Mihiztadura-lengoaia eta goimailako lengoaiak: noiz eta zergatik
1986/12/01 Alegria Loinaz, Iñaki Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
Lehenengo belaunaldiko konputagailuak makina-lengoaiaz programatzen ziren. Bigarrenekoak mihiztadura-lengoaiaz. Hirugarren eta laugarrenekoak goimailako lengoaiaz programatzen dira. Boskarren belaunaldikoak, berezko lengoaiatik gertuko lengoaiaz programatuko omen dira.
Lehenengo belaunaldiko konputagailuak makina-lengoaiaz programatzen ziren. Bigarrenekoak mihiztadura-lengoaiaz. Hirugarren eta laugarrenekoak goimailako lengoaiaz programatzen dira. Boskarren belaunaldikoak, berezko lengoaiatik gertuko lengoaiaz programatuko omen dira.
Beraz gaur eguneko konputagailu bat programatzeko, goimailako lengoaiaren bat (BASIC, FORTRAN, COBOL, PASCAL...) menperatu behar da eta lengoaia hori tresna bezala erabiliz, gure problemak ebazten dituzten programak idatziko ditugu. Dena den konputagailu jakin batean, eta areago mikro batean, ezin dugu edozein lengoaia erabili; gure konputagailuak bere Sistema Eragilean inplementatuta dituenetariko bat baizik.
Goimailako lengoaien erabilpenak ez digu makina-lengoaiaz eta batez ere mihiztadura-lengoaiaz (assembler) aritzea baztertzen. Aukera hauek gainera, (mihiztadura-lengoiarena behinik behin) batzutan oso egokiak dira.
Mihiztadura-lengoaia (ASSEMBLER) eta goimailako lengoaiak noiz eta zertarakø erabili behar diren azaltzea da artikulu honen helburua.
Sarrera
Konputagailu batek zuzenean exekutatzen edo egikaritzen dituen aginduak, makina-lengoaiaz idatzita daudenak dira. Makina-lengoaiako aginduak CPUko Kontrol-Unitateak ezagotzu eta egikari erazten ditu. Agindu hauek konputagailuari atxekitzen zaizkio eta nahiko sinpleak dira; bakoitzak eragiketa aritmetiko edo logiko arrunt bakar eta adierazten du. Makina-lengoaiaz agiduak kode bitarren adierazten dira; 0 eta 1 ikurren bidez hain zuzen ere.
Bitarrean programatzea oso astuna gertatzen da, beste eragozpenak alde batera utzita. Horregatik lengoaia sinbolikoak sortu ziren; lehendabizi mihiztadura-lengoaiak eta gero goimailakoak.
Lengoaia sinbolikoz idatzitako programak ezin daitezke zuzenean egikaritu. Makina-lengoaiaz idatzitako programak soilki exekita daitezke zuzenean. Eragozpen hau gainditzea da itzultzaileen helburua.
Programa itzultzaile batek, lengoaia sinbolikoz idatzitako programa datu gisa hartzen du eta egikaritzapenaren ondorioz makina-lengoaiaz idatzitako programa baliokidea sortzen du. Beraz, lengoaia sinbolikoz programatzen dugunean egiten dugun programa ezin daiteke zuzenean egikaritu, exekutatu baino lehen itzulpen-prozesu bat burutu behar da eta.
1. irudia: KONPILADOREAren eskema funtzionala.
Horregatik esaten genuen konputagailu batean ezin dela edozein lengoiatan programatu; lengoaia batean programatzeko bere itzultailearen beharra dagoelako. Programa itzultzaileak makina-lengoaiaz idatzirik daude eta Sistema Eragilearen osagai dira, hau da, erabiltzaileek ezi dituzte programatu behar eta konputagailuak dakarren software lagungarriaren zati nagusienetariko bat osatzen dute.
Itzultzaile-motak
Programazio-lengoaiatik makinak zuzenean ulertzen duen beste lengoaia batera, hau da, makina-lengoaiara, automatikoki itzultzen duen programari, itzultzaile deritzo. Itzultzaileetan mota desberdinak bereizten dira; beste aldetik mihiztatzaileak, mihiztadura-lengoaiazko programak itzultzeko eta bestetik konpiladoreak eta interpretatzaileak goimailako lengoaiak itzultzeko.
Konpiladoreek programa bat itzultzen dutenean, makina-lengoaiazko programa baliokidea (objektu-programa deritzana) lortzen dute, objektu programa hori egikaritzeko prest geratuz (ikus 1. irudia).
Aldiz, interpretatzaileek iturburu-programa ez dut eosorik itzultzen, baizik eta aginduz agindu irakurri, itzuli eta egikaritu egiten dute. Beraz ez dagozkie 2. fase independente (itzulpena eta egikaritzapena); biak bateratu egiten bait dira (ikus 2. irudia).
Goimailako lengoaia bat itzultzeko, konpiladore bat edota interpretatzaile bat erabil daiteke. BASIC, PASCAL eta beste batzuren kasuetarako biak, konpiladorea eta interpretatzailea, eskaini ohi dira. Itzultzailea oso konplexu eta luzea gertatzen denean interpretatzaile moduko inplementazioa ez da komenigarria. Izan ere programa egikaritzeko, interpretatzaileak denbora guztian momorian egon behar bait du, zati handiegia beretzat hartuz. Beraz, lengoaia konplexuetarako gehinetan konpiladoreak erabiltzen dira. Horrexegatik COBOL edo FORTRANerako interpretatzailerik ez dago, konputagailu arruntetan behinik behin.
Itzultzeko bi aukerak daudenean, zein aukeratu?, interpretazioa ala konpilazioa?
Galdera honi erantzun baino lehenago bakoitzaren erabilpenak sortzen dituen bi diferentzia nagusiak aztertu behar dira:
Konpiladore bat erabiltzen denean, programa bat ondo baldin badago bere objektu-programa gorde egin daiteke, eta programa horren hurrengo egikaritzapenetan ez da programa itzuli behar. Aldiz interpretatzaile bat erabiliz, egikaritzapen guztietan itzuli behar da programa.
Programa berri bat konpiladorearen bidez garatzen ari denean, programa probatzeko, lehendabizi osoa itzuliko da, gero egikaritu eta ateratako erroreak zuzendu ondorne aurreko urratsak errepikatu behar dira. Interpretatzailearen bidez egiten bada, programa egilearitu ahala alda daiteke eta momentu berean probatu, programa osoa itzultzen denbora galdu gabe.
2. irudia: INTERPRETATZAILEAREN eskema funtzionala.
Orduan, aurreko galderari erantzuteko, ondoko bi kasuak bereiztu behar dira: Programa berri bat garatzeko, interpretatzaile bat erabiltzea da egokiena, zeren zuzenketek sortutako dituzten probak berehala egin bait daitezke. Programa probatuta dagoenean eta ondo funtzionatzen duenean, hobe da lortzea konpiladorearen bidez objektu-programa baliokidea eta ondoko egikaritzapen guztietan objektu-programa erabiltzea; horrela exekuzio-denbora laburragoa izan da, itzulpen beharrik ez dago eta.
Beraz, lengoaia jakin baterako bi aukerak daudenean garapen-fasean onena interpretatzilea erabiltzea da, baina programa ondo dagoela egiaztatu eta gero. Konpiladorearen bitartez objektu-programa lortuko da esplotazio-fasean erabiltzeko.
Dena dela, askotan ez dago aukeran; sistema Eragileak bakar bat eskaintzen bait du. Mikro gehienetan interpretzailea besterik ez da eskaintzen BASIC lengoaiarako. Mihiztadura-lengoaia itzultzen duten programei, mihiztatzailea (ASSEMBLY) deitzen zaie, konpiladore antzekoak izan arren. Mihiztatzaileek, dagokien ituruburu-lengoaia mihiztadura-lengoaia denez gero, ezaugarri berezi bat dute: itzulpena oso azkar egiten dute iturburu-agindu bakoitzetik makina-agindu bakar bat lortzen bait dure. Beraz itzulpen-prozesua konpiladoreena baino askoz errazagoa da.
Lengoaiaren ezaugarriak
Lengoaia jakin batean itzultzaile-mota bata ala beste erabiltzeak berez dakartzan diferentzietatik kanpo, programazio-lengoaia bakoitzak bere ezaugarriak ditu eta ezaugarri horiek lengoaion erabilpenak mugatzen dituzte.
Hasteko, programazio-lengoaiak bi motatan sailka litezke: goi-mailako lengoaia eta mihiztadura-lengoaiak ondoren bi mota horien ezaugarriak alderatzen dira:
Mihiztadura-lengoaia makinari lotua dagoen bitartean, goimailako lengoaiak unibertsalak dira, hau da, goimailako lengoaia batez idatzitako programa bat konputagailu desberdinetan erabil daiteke ezer aldatu gabe edo aldaketa gutxi eginez. Mihiztadura-lengoaiaz idatzitako programa batek berriz, konputagailu jakin baterako bakarrik balio du.
Mihiztadura-lengoaiak makina-lengoaiarekin lotura handia du, eta beraz, programatik urrutiago dago goimailako lengoaia baino. Hortaz, programen eraikuntza askoz errazagoa gertatzen da goimailako lengoaia batez mihiztadura-lengoaiaz baino eta ondorioz akats edo errore gutxiago sortuko da goimailako lengoaia erabiliz.
Mihiztadura-lengoaiaz programatzen dugunean, jakin badakigu aginduak eta datuak nola inplementatzen diren makina-lengoaian edo behintzat sumatu egiten dugu. Aldiz, goimailako lengoaiak erabilitz, berauek unibertsalak direnez gero, ezin ditugu makina-lengoaia bakoitzaren xehetasunak eta abantailak erabili. Horren ondorioz, problema berbererako mihiztadura-lengoaiaz lortutako objektu-programa azkarragoa izango da eta memori hjartze txikiagoa edukiko du goimailako lengoaiaz lortutakoak baino.
Konputagailuaren osagai edo eragiketa berezi batzuk maneiatzeko (batez ere sistemari deiak egiteko edo sistemaren pean dagoen informazioa eskuratu edo aldatzeko), beharrezkoa da mihiztadura-lengoaia erabiltzea. Kasu honetan, nahitaez erabili behar da mihiztadura-lengoaia.
1. Taula.- Adibideko programen neurriak.
Arrazoi berdinarengatik goimailako lengoaiaz idatzitako programak ulergarriago eta irakurgarriagoak dira mihiztadura-lengoaiaz idatzitakoak baino.
a) eta b) pasarteetako ezaugarriak goimailako lengoiaien erabilpenaren alde daude eta c) eta d) pasarteetakoak aurka. Labur esanda, goimailako lengoaien erabilpenak programa unibertsalagoak, errazagoak, fidagarriagoak eta ulergarriagoak sortzen ditu, baina exekuzio denboran motelagoak eta memori hartze handiagokoak.
Aipatutako ezaugarri batzuk, adibide batez aztertuko ditugu. Adibidean, lehenengo mila zenbaki lehenak kalkulatu ondoren 1000.a idatzen duen programa azaltzen da hiru lengoaia desberdinez: mihiztadura-lengoaiaz, FORTRANez eta PASCALez (ikus 3. irudia). Hiru kasuetan algoritmo berberari jarraitu zaio eta baita programazio-tankerari ere (programazio egituratu izenekoari), VAX 750 izeneko minikonputagailuan inplementatuak izan direlarik.
Adibidea arakatuz, mihiztadura-lengoaiaz idatzitako programaren aginduak ez dira ulertzen, VAX 11 konputagailuaren mihiztadura-lengoaia ezagutzen ez bada. Beste bienak berriz, uler daitezke edozein konputagailutako FORTAN edo PASCAL jakinez gero.
Mihiztadura-lengoaiaz idatzitako programan, aginduak banan-banan ulertzen badira ere, oso zaila gertatzen da osotasunean ulertzea eta aldaketaren bat egitea. Beste bietan aldiz, PASCALezkoan batez ere, programaren ulergarritasuna askoz ere handiagoa da.
Aurreko c) pasartean adierazitako ezaugarriak argiagoa erakustearren, adibidek 3 programak itzuli eta egikaritu egin dira, 1. taulan agertzen diren emaitzak lortuz.
1. taula aztertuz, goimailako lengoaiak erabiliz memori hartze handoagoko eta motelago diren programak sortzen direla ikus daiteke. Horregatik, kasu honetan goimailako lengoaiez idatzitako programetako aginduek hartzen duten memori zatia %50 handiagoa da, (gutxi gorabehera), mihiztadura-lengoaiazko programari dagokiona baino, datuetarako %100era iristen delarik. Exekuzio-denborari begira, mihiztadura-lengoaiazko programa %50 azkarragoa da FORTRANezkoa baino eta %100 PASCALezkoarekin alderatuz. Neurri hauek nahiko orokorrak gertatzen dira nahiz eta adibide honetako memori hartzearen kasuan alde handiegia egon.
Orokorrean goimailako lengoaiaz egindako programak mihiztadura-lengoaiazkoak baino %50 motelagoak eta handiagoak direla esan daiteke.
Aurreko ezaugarriak ikusi eta aztertu ondoren, galdera nagusiari erantzuteko ordua iritsi zaigu. Noiz erabili mihiztadura-lengoaia eta noiz goimailako bat?
Erantzuna bistakoa da orain. Kasu gehienetan goimalako lengoaiak erabiliko dira eta mihiztadura-lengoaia ondoko bi kasu hauetan soilki.
Konputagailuaren zenbait osagai edota eragiketa berezi maneiatzen duen programa edo azpiprograma egiteko, kasu hauetan mihzitadura-lengoaiaren erabilpena ezinbestekoa delako (ikus d) pasartea).
Exekuzio-denbora edo memori hartzea kritikoa denean. Adibidez, goimailako lengoaia batez eraikitako programa bat memorian sartzen ez denean, mahiztadura-lengoaiaz egiten bada sartzeko posibilitatea dago. Denbora errealeko aplikazioetan exekuzio-denbora kritikoa da, beraz, programa osoa edo gehien erabiltzen diren azpirrutimak mihiztadura-lengoaiaz egiteak merezi du.
2. Taula. Programazio-lengoaiarik garrantzitsuenak.
Dena dela, goimailako lengoaia erabiltzen dugunean zein lengoaia aukeratu? Galdera honi erantzutea ez da artikulu honen helburua, baina erabaki hau hartzeko ondoko hiru ezaugarri hauek hartuko dira kontutan
ikus 2. taula
Aplikazio-mota. Ez da berdin gestio-apliakzioa edo apliazio zientifikoa programatzea. Lehenengoetan kalkulu sinpleak eginaz oso datu-kopuru handiak maneiatzen diren bitartean, besteetan garrantzitsuena eta konplexuena kalkulua da. Hori dela eta, badaude kalkulu zientifikora zuzenduriko lengoaiak (FORTRAN, APL...) gestiora zuzendutakoak (COBOL, RPG,...), beste batzu bi alorretan erabiltzen badira ere (PL/1, BASIC, PASCAL).
Eraginkortasuna . Lengoaia batzuk, diseinatu zirenean, kontzeptu hau jo zuten ideia nagusitzat. Horrelakoetan exekuzio-abiadurak, potentziak, efikaziak... du garrantzirik handiena. Hori dela eta, konpiladoreak nahiko handiak gertatzen dira eta ezin daitezke inplementatu konputagailu txikietan. Mota honetakoak dira COBOL, FORTRAN, eta PL/1 lengoaiak. Gaur egun, komertzialki lengoaia-mota hauek gehien erabiltzen dira.
Metodologia . Azken urteotan softwarea egitean gero eta garrantzi handiagoa ematen zaio metodologiari. Eraginkortasuna erizpide nagusitzat hartu ordez, lengoaia batzuk metodologia oneko programen eraikuntzara zuzenduta daude, hau da, lengoaia hauen bidez programa fidagarriagoak, egituratuagoak, sinpleagoakf eta aldagarriagoak egin daitezke. Lengoaia hauen bidez software merkeagoa lortzen da, zeren eta frogatuta bait dago programa baten kostuaren erdia baino gehiago frogetan eta mantzentzean datzala. Mota honetako lengoaia bat, PASCAL da; gaur egun ikasteko egokiena; programatzeko metodologian ohitzen bait du ikaslea. BASIC lengoaiak berriz, ez du batere laguntzen programa egituratuak egitera eta lehenengo lengoaia bezala ikasten dutenek ohitura txar asko hartzen dute.
1. taulan konpara daiteke PASCALezko programa bati dagokion abiadura eta FORTRANezko bati dagokiona. PASCALezkoa %25 motelagoa da, baina 3. irudian ikus daitekeenez, PASCALezko programa hobeto irakurtzen da FORTRANezkoa baino. Gainera PASCAL konpiladoreak askoz ere egiaztapen gehiago egiten du eta ondorioz erroreak lehenago aurkitzen dira frogetarako denbora laburtuz.
Hemen aipaturiko lengoaiak konbentzionalak dira, hau da agintzaileak; ez dira aipatu gaur egun garapen handia duten lengoaia funtzionalak (LISP eta antzekoak) eta erazagutzaileak (PROLOG).
Ez dira aipatu aplikazio zehatzetarako garaturiko lengoaiak ere (GPSS estadistikarako, SIMULA simulaziorako, etab.)
Ondorioak
Programazio-lengoaia aukeratzeko orduan, ondoko erizpide hauek hartu behar dira kontutan:
Problemak konputagailuaren arkitekturarekin eta Sistemarekin zerikusirik baldin badu, gehienetan mihiztadura-lengoaia erabili behar da nahitaez.
Memori hartzea edo exekuzio-denbora kritikoa bada, mihiztadura-lengoaia erabiltzea da egokiena.
Aurreko bi kasuak salbu, goimailako lengoaia erabiliko da eta aplikazio-mota kontutan hartuz erabaki beharko dugu zer kontzepturi ematen diogun garrantzirik handiena: eraginkortasunari ala metodologiari. Egokiena metodologia onari bultzatzen dion lengoaia eraginkorra aukeratzea litzateke, baina horrelakorik ez dago gaur egun. Dena dela, FORTRANeko azken bertsioek, metodologiari bultzatzen diote eta programa egituratuak lortzen dira eraginkortasuna galdu gabe.
Lengoaia aukeratu eta gero programak itzultzeko konpiladorea eta interpretazioa balego, frogetan azken hau erabiliko litzateke eta ondo dagoela egiaztatu eta gero konpiladorearen bidez lortutak objektu-programa erabiliko da esplotaziorako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-88e174afcbca | http://zientzia.net/artikuluak/disko-optiko-ezabagarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Disko optiko ezabagarria - Zientzia.eus | Disko optiko ezabagarria - Zientzia.eus
Jaioberria bada ere, disko optikoak bidea luzea ibili du. Disko ezabagarriarena da azken aurrerapena.
Jaioberria bada ere, disko optikoak bidea luzea ibili du. Disko ezabagarriarena da azken aurrerapena. Disko optiko ezabagarria - Zientzia.eus Disko optiko ezabagarria
Elektronika
Duela zenbait urte (hamar bat), bideo-informazioa metatzeko euskarri bezala disko optikoa (bideo-diskoa) azaldu zen. Baina merkatuaren gorabeherak zirela eta, disko honek ez zuen merkaturatze normala izan. Urte batzuk igaro eta "compact disk" (disko trinkoa) delakoa soinuaren euskarri bezala arrakasta handiz plazaratu da. Bai bideo-diskoa eta bai disko trinkoa, disko optikoak dira eta honek zera esan nahi du: grabatuta daukaten informazioa irakurtzeko, mikroildo-diskoan eta zinta magnetikoan ez bezala, prozedura optikoak erabiltzen direla, informazioaren euskarri (diskoa) eta irakurtzailearen arteko kontaktua baztertuz. Marruskadurarik ezagatik, disko optikoak beste edozein informazio-euskarri baino iraunkorrago gertatzen dira. Gainera disko trinkoan soinua era digitalean grabatuta dago, beste sistemek baino askoz kalitate hobea eskainiz.
1. irudia. Disko optiko ezabagarriaren ebakidura.
Bideo-diskoak oso arrakasta handiko hasierarik izan ez bazuen ere, bere etorkizuna bestelakoa dela dirudi. Baina oraingo honetan bideo-diskoan erreproduzitzeko erabiltzen den sistemaren kalitateari beste ezaugarri garrantzitsu bat erantsi zaio; ezabagarritasuna alegia.
Beraz disko optiko honek erreproduzitzeko ezezik, telebistako edo beste nonbaiteko irudiak grabatzeko ere balio izango du. Ezpairik gabe bideo-disko ezabagarria magnetoskopioarekin konkurrentzia zuzenean jarriko da merkaturatu eta berehala.
Hala ere, hasiera batetan disko optiko ezabagarriak, datuak eta dokumentuak (testuak, argazkiak etab.) metatzeko soilik izango dira erabilgarriak eta bigarren aldi batean irudi animatua metatzeko euskarri bihurtu ahal izango dira.
Dirudienez disko optiko ezabagarriek garrantzi handia izango dute merkatu elektronikoan hurrengo urteotan, zeren eta Xerox, RCA, Philips, Nippon Electric, TDK, Fuji, Sony eta beste enpresetan tankera honetako produktuak azkar garatzen ari bait dira.
Disko optiko ezabagarrian, bideo-diskoak informazioa metatzeko duen gaitasun handia eta zinta magnetikoaren ezabagarritasunezko ezaugarriak batu egiten dira. Batura hau lortzeko erabili diren materialak, Terbio/Burdina (Tb Fe) edo Gadolino/Terbio/Burdinazko (Gd Tb Fe) konbinatuak izan dira.
1982an SONYk garatutako disko ezabagarri batetan erabili zuten materiala, Terbio/Burdina/Kobaltozko (Tb Fe Co) konposatu bat izan zen. 30 cm diametroko disko honetan, 21x30 cm-ko era digitalean 40.000 irudi fisiko edo era analogikoan 35 minutuko programa graba daitezke.
Bideoko irudi animatuak oraingoz ez direla era digitalean grabatzen esan beharra dago; beharko litzatekeen informazio-jarioa maneiatuko lukeen grabatzailea, oraindik ez bait da guztiz garatu. Beraz bideo-informazioa, soinu-informazioa ez bezala, oraingoz era analogikoan soilik meta daiteke.
Disko ezabagarriaren barneko egitura 1. irudian erakusten da. Diskoaren ebakiduran ikusten denez, eragin optiko eta magnetikoekiko sentikorra den Tb/Fe/Co-zko geruza batez osatuta dago eta honen alde bakoitza beste babes-geruza gardenaz estalita dago. Guzti hau diskoaren azaleko material den substratu akriliko batetan murgilduta dago. Geruza sentikorrak eta babes-geruzek, launak izan ordez laserra gidatzeko balio izango duten erliebezko pistak osatzen dituzte. Pista bakoitzak 0,8 mikrako zabalera du eta bi pisten arteko tartea ere 0'8 mikrakoa da.
Grabaketa egiteko, Tb/Fe/Co-aren propietate magnetikoaz baliatzen da. Metatutako informazioaren dentsitatea handitzeko, magnetizazioa elkartzutki (eta ez horizontalki zinta magnetiko arruntean bezala) egiten da. Konposatu honen propietate nagusia, laserraren eraginez berotzean eta eremu magnetiko aldakor baten eraginpean egonik, magnetizazio-norantzaren inbertsioa uztea da. Beraz 500 Oersted-eko eremuan eta 4 mW-eko laserraren eraginpean egindako grabaketa, 1000 Oersted-eko eremu batez eta 5 mW-eko potentziaz ezaba daiteke magnetizazioaren norantza inbertituz.
Grabaketa irakurtzeko Kerr-en efektu optiko/magnetikoa erabiltzen da. Laser izpi baten argi polarizatua diskoaren pistara igortzen da eta argia, materialaren magnetizazio-norantzaren araberako angeluaz (+0'35° ala -0'35°), pistan isladatu egiten da.
Bideo-diskoaren kalitatea zinta magnetikoarena baino hobeagoa denez gero, azkeneko honek bere oraingo gailentasuna galduko duela nabari dago. Hala ere, zinta magnetikoa guztiz desagertzera iritsiko denik ez da oso probablea.
Disko optikoaren eta zinta magnetikoaren ezaugarriak konpara ditzagun. Informazio digitala metatzeko gaitasunari dagokionez, disko optikoak 40 milioi bit/cm 2 meta dezake eta zinta magnetikoak aldiz 2 milioi bakarrik.
Bideozko informazio animatua era analogikoan metatuz (lehen esan dugunez honelako informazioa oraingoz era analogikoan soilik meta daiteke) bideo-disko trinkoak (12 cm diametrokoa) hogei minutuko programa har dezake edo bestela 16.000 kalitate oneko kolorezko argazki finko (bat pista bakoitzeko).
Metatutako informazioaren iraunkortasunari begiratuz gero, disko optikoa zinta magnetikoa baino askoz hobea gertatzen da berriro ere. Grabaketa, diskoan askoz egonkorragoa da eta istripuzko ezabaketaren arriskuak ia arbuiagarriak dira. Gainera laserra erabiltzean diskoaren gainazalarekin kontaktu fisikorik ez dago eta grabaketa eta irakurketa diskoaren higadurarik gabe gertatzen da.
Berrerabilpen posibilitateak, diskoan ia infinitu dira. SONY, MATUSHITA eta 3Mk, disko bakoitza, bere kalitatezko ezaugarriak aldatu gabe, milioi bat aldiz ezaba daitekela baieztatzen dute.
Informazioa bilatzeko unean ere, disko optikoa zinta magnetikoa baino egokiagoa da. Diskoan, aukeratutako zatia aurkitzeko, segundo batzuk nahikoa dira. Kasetean berriz, zinta igaro eraziz segundoak hamarka behar izaten dira.
Disko optiko ezabagarrien produkzioa, hiru formatu hauetan egingo da: 12 cm diametroko disko trinkotan eta 20 cm eta 30 cm diametroko diskotan. Dirudienez disko optikoarekin ez da gertatuko bideoa irakurtzeko sistemekin gertatu zena (hiru sistema ezberdin VHS, ß eta V2000 gauza bera egiteko). Soinua erreproduzitzeko erabiltzen diren disko trinko ez-ezabagarrientzat PHILIPSen sistema, mundu osoan onartu da standard bezala. Horregatik, auzoko dendan erosiko duzun edozein disko trinko edozein markatako edozein aparaturentzat egokia izango da. Disko optiko ezabagarriekin gauza bera gerta dadin espero dezagun.
Interes ekonomiko handiak direla medio, disko ezabagarriari buruzko ikerketa azkar garatzen ari da azken aldi honetan. Datozen urteotan produktu berri hau errealitate komertziala izango dela ziurtzat jotzen da, bai informatikarako eta bai bideo eta audiorako. Frantziako enpresa batek, Verbatin hain zuzen (Kodak-en filiala) disko termomagnetiko ezabagarria 1987.go hasieran komerzializatzeko asmoa duela jakinerazi du. Disko hau datuak gordetzeko erabiliko da eta 100 Megaiatako kapazitatea izango du. Daktilografiatutako 50.000 orrialdeen edukina alegia.
Bestalde Thomson eta Nakamichi-k antzeko disko bat produzitzeko akordioa egin dute. THOMSON-ek diskoa garatuko du eta Nakamichi-k grabatzaile-irakurtzaileak. Lehenengo prototipoak 1986.go bukaerarako prest egongo dira. Audiorako disko trinko ezabagarriak 5 orduko grabaketa-kapazitatea izango du eta disko berak bideorako, alde bakoitzeko, ordubeteko bideo eta audiozko programa baten grabaketa onartuko du.
Etorkizunean Disko optiko ezabagarriak mota guztietako informazioak metatzeko erabil litezke. Hortaz aparatu bakar batez bideoa, soinua eta datuak (software, irudi finkoak, etab...) grabatu eta irakur genitzake. Baina hau honela gerta dadin, normalizazioaren bidetik oraindik denbora luzez ibili beharra dago.
Grabaketa digitala
Soinu-informazioa bi eratara meta daiteke; era analogikoan eta era digitalean alegia. Era analogikoan, aldiune bakoitzean, seinaleak tarte bateko edozein balio har dezake. Beraz teorikoki, balio posibleen kopurua infinitua da. Era honetara grabatzean, anplifikagailuan eta grabatzailean seinaleari zarata (nahi ez den seinalea) gehitu egiten zaio.
Informazioa irakurtzean irakurgailuak, grabatuta dauden seinale guztiak jasotzen ditu; bai seinale ona eta bai zarata. Gero, seinalearen forma neurri batean aldatuz (distortsionatuz), anplifikatu egiten du eta azkenik soinu bihurtzen du.
Era digitalean, aldiune bakoitzean seinaleak aldez aurretik erabakitako bi balio desberdin bakarrik har ditzake. Seinalea grabatzeko, lehenengo anplifikatu egiten da eta gero era digitalera bihurtu bihurgailu analogiko/digital baten bidez.
Informazio digital hau, laser izpiz, disko optiko batean grabatu egiten da. Prozedura honetaz seinaleari zarata ere gehitu egiten zaio. Baina hala ere, laser izpiz informazioa irakurri ondoren, bihurgailu digital/analogikoa seinale ona berreraikitzeko gai da distortsioa eta zarata neurri handian alde batera utziz.
Hau honela, bihurgailuak bi balio jakinen artean bakarrik aukeratu behar duelako da, eta nahiz eta inpultsua distortsionatu eta zaratarekin nahastua izan, bata ala zeroa den bereiztu eta informazio osoa birsortu ondoren era analogikora bihur dezake.
Horregatik grabaketa digitalean hondo-zarata eta distortsioa, analogikoan baino askoz ere txikiagoak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1249644ff238 | http://zientzia.net/artikuluak/dunak-harea-muino-ezezagunak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dunak; harea-muino ezezagunak - Zientzia.eus | Dunak; harea-muino ezezagunak - Zientzia.eus
Dunez hitzegiterakoan, basamortuetako harea-eremu zabalez pentsatzen da normalean. Ilara luze bati jarraituz dabiltzan dromedarioak datozkigu burura. Oraingo honetan galtzear dauden kostaldeko dunez arituko gara.
Dunez hitzegiterakoan, basamortuetako harea-eremu zabalez pentsatzen da normalean. Ilara luze bati jarraituz dabiltzan dromedarioak datozkigu burura. Oraingo honetan galtzear dauden kostaldeko dunez arituko gara. Dunak; harea-muino ezezagunak - Zientzia.eus Ingurumena
Dunez hitzegiterakoan, basamortuetako harea-eremu zabalez pentsatzen da normalean. Ilara luze bati jarraituz dabiltzan dromedarioak datozkigu burura. Hala ere, dunak ikusteko ez dago horren urrutira joan beharrik. Euskal Herrian bertan ere badaude zenbait tokitan; Muskiz eta Zarautzen esaterako. Duna ikusgarriak ikusi nahi izanez gero, hortxe dauzkagu Akitaniako Landak. Eta bestalde jakina da Donostia dunak zituen hareatza batean eraikia dagoela. Oraingo honetan galtzear dauden kostaldeko dunez arituko gara.
Hendaiako hondartza.
Kostaldeko dunek ekosistema berezia osatzen dute. Itsasoarekin oreka dinamikoan dagoen sistema osatzen dute. Orain arte oreka hau, aldakorra izanik ere, naturaren izaeraren barnean kokatzen zen. Egun, gizasemearen eragina dela kausa, oreka apurtzen hasia da toki askotan. Dunek duten eginkizun babestailea, hau da, hauen funtziotariko bat desager daiteke eta harea eta kresala barnealderantz has daitezke sartzen lurralde osoak hondatuz.
Duna ez da toki berean mendetan zehar egoten den harea-piloa. Bizimodu propioa du eta higikorra eta hauskorra da. Itsasoak harea eman eta kendu egiten dio; itsas haizeek atzerantz bultzatzen dute; eta lurreko haizeek bere atzerakada gelditu egiten dute. Dunaren egitura eta iraunkortasuna, berari itsasten zaizkion landareen araberakoa da. Landare gehiago egon ahala, are eta finkatuagoa egongo da duna. Hortaz, landare-estaldurari eraso egiten dionak, dunaren bizitza kinka larrian jartzen du.
Dunak ez dira kostaldeko elementu bizidun soilik. Funtzio asko dituzte. Politak eta ikusgarriak izateaz aparte, ekaitz eta enbaten kontrako hesi gogorrak dira. Itsas haizeen indarra moteltzen dute eta beren kresala hein handi baten zurgatu egiten dute. Ekintza babestaile hauek, alde batetik hondartza bera babesten dute eta bestetik kostaldearen barne aldea ere bai. Uztak, dunen eragin babestaileaz asko profitatzen dira.
Doñanako dunak.
Dunaren eragin babestailea azaltzeko, hondartza eta aurre-hondartzaren arteko trukea hartu behar da kontutan. Aurre-hondartza, olatuen azpian mugildurik dago, baina biak loturik daude eta gorputz bat osatzen dute.Udan zehar profila altxatu egiten da. Uhinak leunak direnez, duna elikatu egiten dute eta loditu egiten da. Uhinak oso azkar lehortzen dira eta indarrik gabe gainera. Eragin eraikitzailea daukate uda partean. Erresakak, hondartzara harea dakarren indarrak baino indar txikiagoa dauka. Aurre-hondartzan murgildurik dauden jalkinak hondartzan azaleratzen dira, eta ezponda txikiak eratuz pilatzen. Hondartzaren malda handiagotu egiten da, harea-ekarpena eta eramatea berdinduta gelditzen diren puntura iristeraino.
Uhin batek indar handiz duna baten kontra talka egiten duenean, bere energia hiru bidez xahutzen da. Alde batetik dunaren aldatz leunak balaztatzen du. Bestetik, hareak balaztatzen du. Harea zurruna ez denez, indargetzaile moduan jokatzen du. Azkenik, datorren uraren indarra moteldu egiten du, ura zurgatuz eta urarekin nahastuz.
Uhinek ez diote hondarrik kentzen hondartzari; dunaren oina desegonkortu egiten dute baizik. Dunaren oinak itsaslabar txiki baten modura jokatzen du. Dunen zikloa egonkorra bada, eragin negatibo hau uda partean konpentsatzen da. Marea altuen eta baxuenaren artean dagoen hondarra gora eta behera ibiltzen da urtean zehar. Kalkulatu denez, hondartz metroko 500 m 3 hareak bidaiatzen du urtero.
Duna, bertan bizitzeko diren landareak hazten direnean finkatzen da. Haizea balaztatua izaten da.
Higadura/eraikitze balantzea, itsasoak eramaten duen adina harea ekartzen duenean bakarrik dago orekan. Hala ere, kostaldeko zenbait zonetan hondartz sistemaz kanpotik jalkinak etortzea gerta daiteke eta baita beste jalkin batzuk betirako itsasoak eramatea ere. Ibaiak lehenengo prozesuaren eragile dira, eta itsas korronteak bigarrenarena.
Olatu, marea-korronte, korronte sakonago eta haizeen eragina batu egiten da hondartzari harea kentzeko. Alderdi honetan azpimagarragaria da haizeak izan dezakeen garrantzia. Haziearen abiadura 15 km/h baino handiagoa denean, harea fina (0,2 mm diametrokoa) eramaten hasten da. Abiadura 18 km/h denean, haizeak kilogramo bat harea metro bateko distantziara eraman dezake ordubetean. Haizearen abiadura bikoizten bada, 36 km/h-ra alegia, 100 kg.m/h eraman ditzake. Eta 72 km/h abiadurako haizeak, 800 kg.m/h garraia ditzake.
Hondartzak jasotzen duen adina jalkin galtzen badu, iraungo du. Jasotzen duena eraman dena baino gutxiago baldin bada, jalkin-balantzea negatiboa denean hain zuzen, hondartzak atzera egingo du, eta honekin batera dunek. Epe luzeago edo motzagoan, hondartza desagertu egingo da. Jalkin-balantzea positiboa bada ordea, hondartza "loditu" egingo da. Hondartza horretan duna higikorrak sortuko dira eta haizeak barne alderantz bultzatuko ditu. Dunak higikorrak izango dira, finkatzeko landarerik ez dagoelako. Dunen higikortasuna, beren gaztetasunaren adierazle izaten da normalean.
Oztopo solidoek (harresiek) duna eta hondartzaren arteko trukea eragozten dute eta epe luzera hondartzaren hondamena dakarte.
Dunak finkatzeko, landareak erabiltzen dira. Landare hauek, kresala jasaten dutenak izaten dira; hareatako ihia ( gropyrum junceum ) esaterako. Landare hauek, dunaren zimurtasuna handitzen dute; haizearen abiadura txikiagotu egiten da eta berak daraman harea lehenago jalkitzen da. Duna erdi-egonkor honetan, beste landare batzuk hazten dira orduan; hazteko harea behar duten landareak dira hauek. Espezie psamofilo izenez ezagutzen dira eta hauen artean arruntena hareondokoa ( Ammophila arenaria ) da.
Landare aintzindari hauen atzean landaredia trinkotzen hasten da; gero eta handiagoa eta ugariagoa da. Landare-asoziazio desberdinak jarraitzen dira bata bestearen atzean: belardi urria, pixkanaka trinkoagoa eta zuhaixka bakunez hornitua; ondoren tamarindoz, isatsez eta gisatsez zipriztindutako belardia eta azkenik angio-itxurako nahiko baso irekia eta pinuz, olibondoz edo artez osatutakoa. Dunaren zenbait zokogunetan euri-ura pila daiteke eta honela ihiak eta lezkak haz daitezke eta zenbait kasutan baita sahatsa ere.
Landarediaren kolonizazioaz aipatu dugun eredu honek sortu ditu egun ezagutzen ditugun duna finkorik gehienak. Glaziaziotan zehar gertatutako glaziareen izozte- eta desizozte-fenomenoekin lotuta dagoen higaduran dauka hareak jatorria. Duela 18.000 urte glaziareak gehien hedaturik zeudenean, itsas maila gaurkoa baino 100 m beherago zegoen. Ondorengo klimaren beroketa jarraiak, poloetako izotzak urtu zituen eta itsas mailaren igoera era berean. Igoera honetan zehar, itsasoak topatzen zituen materialak landu eta modelatu egin zituen; bloketatik errekarriak atera ziren eta hauetatik kaskailuak. Kuartzo-aleak hondar bihurtu ziren eta material finagoetatik lohiak atera ziren... Igotzen ari zela, itsasoak material guzti hauek erraz garraiatzen zituen.
Duna/hondartza sistema:
2. Neguko egoera.
3. Udako egoera.
Gure egungo kostaldea, duela bospasei mila urte eratu zen. Jalkin higikorrezko kantitate handiak bazterrean metatu ziren. Hauen artean danetarik zegoen: harea lodi eta fina, errekarriak eta kaskailuak.
Egun, jalkinen itsas azpiko erreserba bukatu da. Garrantzizko ekarpen bakarra, ibaien eta itsasoen higaduratik dator. Hala ere, gizasemearen eskuak eragin handia du horietan. Itsas hareen erauzketak, kanalizazio-lanek, erreka eta ibaietan egiten diren presek, urtegiek eta portuetako lanek, hein handi batean higatutako materialari hondartzara irits dadin eragozten diote. Honela Ebro eta Rhône bezalako ibai handiek duela mende bat baino lau aldiz material gutxiago itsasoratzen dute.
Badago gainera kontutan hartu behar den beste faktore bat. Atlantiar Ozeanora begira dauden-kostetan itasoaren maila gorantz ari da oraindik 1-2 mm/urte abiaduraz.
Dunaren eratze-prozesua.
Are eta min handiagoa ematen diote dunari probetxu turistikorako bere gainean egiten diren harresiek, hotelek, errepideek edo beste edozein antolamenduk. Dunak itsasoarekin duen oreka apurtzen dute hauek.
Duna beraz guztiok zaindu behar dugun naturaren ondasuna da. Beraz, Landeta aldera eguzkia hartzera joaten garen euskaldunok saia gaitezen dunak babesten: markatutako bideetatik ibiliz eta dunak finkatzen dituzten landareak ez zapalduz. Horrela, gure ondorengoek naturaz gozatu ahal izango dute, guk orain bezalaxe.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-666f83830baa | http://zientzia.net/artikuluak/donostiako-medikuntz-zinemaldia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Donostiako medikuntz zinemaldia - Zientzia.eus | Donostiako medikuntz zinemaldia - Zientzia.eus
Donostian Nazioarteko Medikuntz Zinemaldia horietako bat izaten da. Aurtengo irailaren bukaeran eta urriaren hasieran, zinemaldi espezializatu honen XVII. ihardunaldia.
Donostian Nazioarteko Medikuntz Zinemaldia horietako bat izaten da. Aurtengo irailaren bukaeran eta urriaren hasieran, zinemaldi espezializatu honen XVII. ihardunaldia. Donostiako medikuntz zinemaldia - Zientzia.eus Donostiako medikuntz zinemaldia
Medikuntza
Guztiz ezaguna da Donostian irailero gauzatzen den Nazioarteko Zinemaldi ospetsua. Hala ere, badira Donostian bertan publiko zabalarentzat horren ezagun ez diren beste zinemaldi batzuk. Nazioarteko Medikuntz Zinemaldia horietako bat da. Aurtengo irailaren bukaeran eta urriaren hasieran, zinemaldi espezializatu honen XVII. ihardunaldia burutu da.
1968. urtean hasi zen zinamaldi hau bere lehenengo urratsak ematen. Ordutik hona, bide luzea jorratu du eta baita fruitu oparoak eman ere. Espezializatutako zinemaldi honek badu bezeria berezia: medikuak eta sendakuntzaz arduratutakoak. Hala ere, publiko zabalari eskainitako sailak ere baditu; aurten gerra bakteriologikoari eskainitakoa esate baterako. Lehenengo urte haietan itxiago zen zinemaldiaren ikuslegoa:
Ihardunaldi hauek hasiera batean ateak itxita zuezkaten, eta 15-20 doktore besterik ez ziren biltzen. Publikoa berezia zenez, pelikulak ez ziren ministraritzaren zentsuratik pasatzen. Hala ere, ateak zertxobait zabaldu genituenean, (erizainei, medikuntz ikasleei eta sanitariei) zentsura jasan behar izan zuten bertan aurkeztutako filmeek.
Javier Maria Sada, zinemaldiko idazkariaren hitzak dira hauek.
Gizartea liberalizatuz joan ahala, zinemaldiko ikuslegoa zabalduz joan da. Gaur egun ikusleen arteko %80 lanbidez osasunarekin zerikusia duena izanik ere (mediku, erizain, ikasle...), bada tartean gaiaz interesaturiko publiko zabal bat ere. Hauentzako gainera, ziklo bereziak eskaintzen dira. Beraz, helburua bikoitza du zinemaldi honek; alde batetik osasun-arazoekin zuzenki erlazionatutako lagunei azken aurrerapen eta tekniken berri ematea, eta bestetik gizartearen osotasunari interes orokorreko zikloez eragitea.
Garrantzitsua da antolatzaileentzat gizartean eragin zabala izatea; zinemaldia zerbait itxi eta esklusibo ez bihurtzea:
Urtero guztientzako ziklo bat antolatzen saiatzen gara; pertsona guztien inreresa kitzikatuko duen zerbait egiten. Iaz esate baterako, Euskadin lurrikara edo itsasikararen moduko istripu eta katastrofeak gertatuz geroko egoera tratatu zen. Duela bi urte drogaren arazoa izan zen mintzagai. Aurten gerra bakteriologikoa izan da. Pil-pilean dagoen arazoa eta guztioi dagokiguna. Gaiari buruzko luzemetraia bat proiektatzen da eta ondoren espezialista baten hitzaldia izaten da. Guk aurten, gerra bakteriologikoaren inguruko zikloaren barnean "Alarma-seinalea" izeneko filmea ikusteko aukera izan dugu eta benetan interesgarri deritzogu.
Pozik daude antolatatzaileak jendearengan lortutako arrakastaz. Donostia bezalako hiri batean 500-600 lagun nola edo hala mobilizatzea oso positibotzat jotzen dute.
Bestalde zinemaldiaren 3.000.000 pta-ko aurrekontua aurrera atera ahal izateko, zenbait erakunde ofizial eta pribaturen laguntza ere badute.
Nazioarteko XVII. Medikuntz Zinemaldia Estatistika
Parte hartu duten Herriak: Alemania, Australia, Britainia Haundia, Espainia, Estatu Batuak, Euskal Herria, Frantzia, Italia, Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna eta Suitza.
Proiektatutako filmeak: 58 laburmetraia eta 4 luzemetraia
Partehartzaile-kopurua: 579 lagun |
zientziaeus-6861983b42cd | http://zientzia.net/artikuluak/zenbakiak-ere-jostalariak-dira/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zenbakiak ere jostalariak dira - Zientzia.eus | Zenbakiak ere jostalariak dira - Zientzia.eus
Oraingo honetan Logikako kontuak alde batera utziz, Aritmetikaren mundura bueltatuko gara.
Oraingo honetan Logikako kontuak alde batera utziz, Aritmetikaren mundura bueltatuko gara. Zenbakiak ere jostalariak dira - Zientzia.eus Zenbakiak ere jostalariak dira
Matematika
Prest gaude, matematiko abentura hasteko. Oraingo honetan Logikako kontuak alde batera utziz, Aritmetikaren mundura bueltatuko gara.
Hasteko, gure egoera negargarriaren berri ematea justiziazko kontua iruditzen zaigu. Ez digu inork ere idatzi. Ongi irakurri duzue, bai jauna, inork ere ez batek ere ez. Arrabiaz amorraturik, maiteminduarentzat indiferentzia baino gogorragorik ezer ez, dagoenez, erabaki ausarta hartu dugu: ez ditugu azken artikuluan planteatzen genituen galderen soluzioak emango. Alfer galantak zaretenez gero, zeuentzat kalte. Ez duzue inoiz jakingo guk soluzioa ezagutzen genuen ala ez. Horrela zuek ere guk sentitu dugun indiferentziaren sapore mikatz hori dastatzeko aukera izango duzue.
Tintazko mendeku mingarri hau burutu ondoren, odola epeldu egin zaigu, nerbioak lasaitu eta begietako gorria zuriagotu. Prest gaude, beraz, beste abentura matematiko batean hasteko. Oraingo honetan Logikako kontuak alde batera utziz, Aritmetikaren mundura bueltatuko gara.
Har itzazu kalkulagailua, papera eta luma.
Hona hemen lehen jokua.
Aukera ezazu hiru zifra dituen zenbakiren bat, zuk nahi duzun bat; 563 zenbakia adibidez.
Errepika itzazu zifra horiek berriro ordena berean sei zifrako zenbakia osatuz:
563 æ 563563
Har ezazu azken zenbakia eta 7 zenbakiaz zatitu
563.563 : 7 = 80509
Hartu emaitza eta 11 zenbakiaz zatitu
80509 : 11 = 7319
Hartu berriro emaitza eta 13 zenbakiaz zatitu
7319 : 13 = 563
berriro ere exaktoa, eta gainera hasierako zenbakia;
gehiegi for the body, guau!!!
Zergatik? Hara gure mendekua: jakin nahi baduzu saia zaitez horretan. Guztiz bihotzgogorrak ez garela frogatzearren, ebazpidea zatigarritasuna ikertuz atera dezakezula abisatzen dizugu.
Eta beste zifra desberdinak erabiliz, gauza bera gertatuko al da? Begira ezazu.
Hona hemen beste joku bat.
Aukera ezazu zure gustoko zifra bat, edota arrabiarik handiena ematen dizuna; berdin dio. 5a adibidez.
Errepika itzazu 6 aldiz
Har ezazu zenbaki hori eta 3 zenbakiaz zatitu:
555.555 : 3 = 185.185
Beraz aurreko adibidean sarturik gaude eta ondorioz zenbaki honek lehenago aipatutako propietateak izango ditu.
185.185 : 7 = 26.455
Ikusten duzunez zifren ordena garrantzirik gabekoa da.
Biderka ezazu eskuineko zutabean dagoen zifra batez (3, 6 edo 9az).
753 x 6 = 4518
Zenbaki hau beti izango da 9aren multiplo, bi biderkagaiak 3aren multiplo direlako.
Hemendik, ondorengo truko, matematiko hau atera daiteke:
Eskatu, zuk kalkulagailua ikusi gabe, lehen baldintza betetzen duen zenbaki bat idaztea.
Egizu gauza bera bigarrenarekin eta agindu biderkaketa egin dezan.
Eskatu biderkaduraren zifra guztiak, azkena ezik.
Orduan kalkulagailuak emandako emaitza esango diozu. Zeren eta emaitza kalkulatzeko gelditzen den zifra asmatzeko, nahikoa bait da esandako zifra guztiak batu eta 9aren hurrengo multiplorako falta dena kalkulatzea. Arrazoia begien bistakoa da: zenbaki bat 9aren multiplo bada, bere zifren batura ere 9aren multiplo da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f6df995a96e6 | http://zientzia.net/artikuluak/elkarrizketetan-oinarritzen-diren-programen-ebazpi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Elkarrizketetan oinarritzen diren programen ebazpidea - Zientzia.eus | Elkarrizketetan oinarritzen diren programen ebazpidea - Zientzia.eus
Elkarrizketek garrantzi handia duteneko programak ugariak dira irakaskuntzan. Eta gaur, hemen planteiatzen den programa hau, horietako bat da.
Elkarrizketek garrantzi handia duteneko programak ugariak dira irakaskuntzan. Eta gaur, hemen planteiatzen den programa hau, horietako bat da. Elkarrizketetan oinarritzen diren programen ebazpidea - Zientzia.eus Elkarrizketetan oinarritzen diren programen ebazpidea
1986/12/01 Arrojeria, Eustakio - Elhuyar Zientziaren Komunikazioa Lizaso, Pili - Informatika SailaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Programazioa
Hemen planteiatzen den programaren ebazpena nahiko erraza eta ulerkorra da.
Elkarrizketek garrantzi handia duteneko programak ugariak dira irakaskuntzan. Eta gaur, hemen planteiatzen den programa hau, horietako bat da. Bestalde, azalpen hau egiterakoan gure asmoa, ez da mota hauetako programei zehaztasunez erantzutea izan (nahiz eta horretarako kasu konkretu batean oinarritu); mota hauetako programen aurrean nola joka daitekeen agertzea baizik.
Beraz eta zerorrek, irakurle, baieztatzeko aukera izango duzunez, hemen planteiatzen den programaren ebazpena nahiko erraza eta ulerkorra da. Ordenadoreak erradioa eta beharrezkoa baldin bada, altuera ere eskatuko digu. Ondorenean, eta aurrez emandako aginduen arabera, esfera, kono edo zilindro baten bolumena kalkulatuko du, emaitza adieraziz.
Hona hemen, argibide gisa, programa honen organigrama:
10 REM ** ELKARRIZKETA-PROGRAMA **
40 PRINT "Programa honen bidez esfera, kono edo zilindroen bolumenak kalkulatzen dira"
50 FOR T = 1 TO 1200
60 I = I + 1
100 PRINT "Kalkulatu nahi duzun bolumena zein motatako irudiari dagokio?"
110 PRINT
120 PRINT "Esferarena baldin bada, ipini 1 zenbakia"
130 PRINT "Konoarena baldin bada, ipini 2 zenbakia"
140 PRINT "Zilindroarena baldin bada, ipini 3 zenbakia"
150 INPUT A
160 IF A = 1 THEN GOSUB 200: GOTO 430
170 IF A = 2 THEN GOSUB 270: GOTO 430
180 IF A = 3 THEN GOSUB 350: GOTO 430
190 GOTO 80
210 CLS : PRINT "Esferaren bolumena honako hau da: V = 4 * PI * R ^ 3/3"
220 INPUT "Zenbat balio du esferaren erradioak"; R
230 LET V = 4 * PI * R ^ 3/3
240 PRINT : PRINT "Esferaren bolumena: V ="; V
250 RETURN
260 REM ** Esferaren bolumenaren amaia **
270 REM ** Konoaren bolumena **
280 CLS : PRINT "Konoaren bolumena honako hau da: V = PI * R ^ 2 * H/3"
290 INPUT "Zenbat balio du konoaren oinaren erradioak"; R
300 INPUT "Eta konoaren altuerak"; H
310 LET V = PI * R ^ 2 * H/3
320 PRINT "Konoaren bolumena: V ="; V
330 RETURN
340 REM ** Konoaren bolumenaren amaia **
350 REM ** Zilindroaren bolumena **
360 CLS : PRINT "Zilindroaren bolumena honako hau da: V = PI * R ^ 2 * H"
370 INPUT "Zenbat balio du zilindroaren oinaren erradioak"; R
380 INPUT "Eta zilindroaren altuerak"; H
390 LET V = PI * R ^ 2 * H
400 PRINT "Zilindroaren bolumena: V ="; V
410 RETURN
420 REM ** Zilindroaren bolumenaren amaia **
430 INPUT "Beste bolumenik kalkulatu nahi (BAI/EZ)"; C$
440 IF C$ = "BAI" OR C$ = "bai" THEN GOTO 20
450 IF C$ = "EZ" OR C$ = "ez" THEN 470
460 GOTO 430 |
zientziaeus-f2e88ad81ea1 | http://zientzia.net/artikuluak/nobel-saria2/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nobel sariak - Zientzia.eus | Nobel sariak - Zientzia.eus
Urtero bezala, udazkenarekin batera Nobel Sarien banaketarako ordua iritsi da.
Urtero bezala, udazkenarekin batera Nobel Sarien banaketarako ordua iritsi da. Nobel sariak - Zientzia.eus Nobel sariak
Urtero bezala, udazkenarekin batera Nobel Sarien banaketarako ordua iritsi da. Aurten, azken urteotan ohizko bihurtzen ari den legez, sariak pertsona konkretuei eman ordez ikerketa-taldeei eman zaizkie.
Fisika: atomoen erraietan
John Polanyi.
1986.eko Nobel Saria, mikroskopio elektronikoaren bilakabideari lotua dago eta 50 urteko eztabaida bati bukaera edo eman dio. Saria jaso duenetako batek, Ernest Ruska fisikari alemanak, 1931.ean asmatu zuen mikroskopio elektronikoa. Garai hartan Rheinhold Ruedenberg-ekin ari zen lanean eta honek Ruska-ren ideia hartuta Estatu Batuetan eta Britainia Haundian patentatu zuen.
Alemanian ordea ez zuen Ruedenberg-ek bere lankide gaztearen lanaz jabetzea lortu. Nobel Sari honen bidez munduko komunitate zientifikoak mikroskopio elektronikoaren asmakuntzan eta garapenean lehenengo urratsak Ruska-k eman zituela aldarrikatu du aho batez. Ruska, dagoeneko 80 urte dituelarik, mikroskopio elektronikoaren garapenari lotu zaio bere ikerketa guztietan.
Fisikazko Nobel Sariaren beste zatia, Gerd Binnig-ek eta Heinrich Rohrer-ek osatutako ikerketa-taldeari eman zaio. Hauek ere mikroskopioaren munduan ari dira lanean eta solidoen gainazala atomoz atomo miatzea posible egiten duen tresna bat asmatu dute.
Mikroskopio elektronikoek, objektuen tamainua handiagotzeko elektroi-sortak erabiltzen dituzte argi-izpiak erabili ordez. Honela, mikroskopio optikoez 2000 biderreko handiagotze maximoa lortzen bada, mikroskopio elektronikoen bidez milioi bat bider handiago daiteke tamainua. Mikroskopio optikoen uhin-luzera atomoen batezbesteko tamainua baino 2000ren bat aldiz handiagoa da. Beraz, argi ikuskorrak ezin ditu atomoen egituraren detaileak argitu. Elektroien tamainua atomoarena baino txikiagoa denez ordea, mikroskopio elektronikoaz posible da atomoen egitura azaltzea.
*
(*) Mikroskopio elektronikoaz zehaztasun gehiago izateko, ikus "Zenbat ate, hainbat maratila" ELKAR. 1984. 69. orr.
Kimika: erreakzio kimikoen sekretuak agerian
Gerd Binning.
Erreakzio Kimikoen alderdi fisikoen azterketan aintzindari izan diren hiru lagunek jaso dute Kimikazko Nobel Saria. Dudley Herschbach, Yuan T. Lee eta John Polanyi izan dira hiru irabazleak.
Nobel Saria emateko oinarri izan den lana, 1960.eko hamarkadan egin zuten Herschbach eta Lee-k. Gurutzatutako molekula-sortak izeneko teknika garatu zuten elkarlanean. Teknika honen bidez erreakzio kimiko batean zehar bi molekula hurbiltzeko behar den energia neurtu zuten lehen aldiz.
Polanyi-ren ekarpena, infragorrizko termoluminiszentziaren teknika izan da. Teknika honen bidez Herschbach eta Lee-k egindako lana sakontzea posible izan da eta era berean erreakzio kimiko batean zehar atomoen barnean zer jazoten den ezagutu da.
Kimika Saria jaso duten hiruon nortasuna, berezia da. Herschbach bere gazte-denboran amerikar futbolean famatu bihurtzekotan ibili zen. Lee-k, Taiwan-en jaiotakoak, Marie Curie-ren biografia irakurri ondoren erabaki zuen zientzilari izatea. Eta Polanyi handik hona ibilitakoa da; guraso hungariarren seme, Berlinen jaiotakoa, Manchester-eko unibertsitatean ikasketak egindakoa eta Canadan lanean ari dena. Bere aita Michael Polanyi, Kimikari eta filosofo ezaguna izatetik at Einstein-en laguna zen.
Medikuntza: logela batean hasi zen lana
Cohen.
Medikuntzako 1986.eko Nobel Saria Stanley Cohen-ek eta Rita Levi-Montalcini-k batera irabazi dute. Hazkuntz faktoreei buruz egindako lanagatik izan dira sarituak. Hazkuntz faktoreak, hazten ari diren animalien zelulei buruz informazioa ematen duten proteinak dira. Hauek hazkuntza erregulatzen dutenez, etorkizunean erabilpen bikaina izan dezakete kaltetutako ehunen sendakuntzan.
Bestalde, kantzerraren sendatze-bidean ere, laguntza handia eman dezake zelulen hazkuntz faktoreen ulermenak, zeren eta minbizia zelulen kontrolatugabeko hazkuntza besterik ez bait da.
Lévi-Montalcini.
Rita Levi-Montalcini, egun Erromako "Consiglio Nazionale della Rechercha" delakoaren zelula-biologiazko laborategiko buru da. Nobel Sariraino egin duen bidea ez da erraza izan. Judu-familian jaiota, zientzi ikasketak egiteko bere aitaren egoskorkeria gainditu behar izan zuen. Medikuntz eskolan egin zituen ikasketak, baina zoritxarrez bigarren mundu-gerra ikasketak bukatu bezain pronto lehertu zen.
Judua izanik, faszisten Italian ez zuen lan egiterik. Hortaz, bere etxeko logela batean laborategia antolatu zuen eta bere irakasle izana zen Guiseppe Levi-rekin, judua hura ere, oilo-enbrioien ikerketan aritu zen. Gerra ondoren, Estatu Batuetara joan zen eta han Nobel Saria irabazteko ikerketa-lana burutu zuen Stanley Cohen-ekin batera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-47e600b36ed9 | http://zientzia.net/artikuluak/glaziarea-ezin-gelditu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Glaziarea ezin gelditu - Zientzia.eus | Glaziarea ezin gelditu - Zientzia.eus
Hubbard glaziarea Alaskan daudenetako bat da. Glaziare ikaragarri honek, hondamen izugarria sor dezake ingurugiroan.
Hubbard glaziarea Alaskan daudenetako bat da. Glaziare ikaragarri honek, hondamen izugarria sor dezake ingurugiroan. Glaziarea ezin gelditu - Zientzia.eus Glaziarea ezin gelditu
Hidrologia
Hubbard glaziarea Alaskan daudenetako bat da. Glaziare ikaragarri hau, (150 km-ko luzera du!) aurrera egiten ari da eta hondamen izugarria sor dezake ingurugiroan. Glaziarea 35 m/egun abiaduraz Disenchantment badiara sartzen ari da eta Russel izeneko fiordoa ixten ari da. Ixte honen ondorioz, fiordoa laku bilakatu da azken asteetan. Laku berri hau, urtutako urez betetzen ari da eta bere maila 16,8 metro igo zen abuztuaren erdialderako.
Laku berria ur gezaz eta galziareak garraiatzen dituen hondakinez "poluitzen" ari da. Horrela, itxiturak harrapatutako arrainak, itsas zakurrak, mazopak eta beste zenbait komunitate arrisku gorrian daude. Ur-mailen igoera horrek dakarkeen beste arrisku bat, gainezkatzea da. Uraren maila beste 45 metro igoko balitz orduan lakuak atzekaldetik gainezka egingo luke eta urak Siluk ibaira isuriko lituzke.
Zenbait talde ekologista lan handia egiten ari da, Russel lakuan harrapatutako itsas zakur eta mazopak salbatzen. Arrainak salbatzerik ez dago, zeren eta lakuko ura gezatzen ari denez, hilik bait daude dagoenekoz. Helburua, itsas zakurrak eta mazopak gosez ez hiltzea. Salbamendu-lan hau arriskutsua da. Zenbait geologoren ustetan Russel lakuaren ahoa ixten duen izotz-horma, oso ezegonkorra da eta edozein unetan hauts daiteke. Ustekabeko hausteak ur-korronte handia sortuko luke eta lakuaren azalean legokeen guztia berekin eramango luke.
Azken orduko berriak, Russel fiordoa ixten zuen izotzezko hesia hautsi dela diote. Hausturan ez da kalteturik eta istripurik jazo eta uraren maila eta egoera jatorrizkoa da dagoeneko. Hala ere, Hubbard Glaziareak Russel fiordoa berriro itxiko duenaren susmo sakonak daude.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-018be3a1e8e8 | http://zientzia.net/artikuluak/errepideak-eztabaidagai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Errepideak eztabaidagai - Zientzia.eus | Errepideak eztabaidagai - Zientzia.eus
Donostia eta Iruñea lotuko omen dituen errepide berriak, iskanbila eta protesta ugari sortu du ekologista eta naturazaleen artean.
Donostia eta Iruñea lotuko omen dituen errepide berriak, iskanbila eta protesta ugari sortu du ekologista eta naturazaleen artean. Errepideak eztabaidagai - Zientzia.eus Errepideak eztabaidagai
Ingurumena
Donostia eta Iruñea lotuko omen dituen errepide berriak, iskanbila eta protesta ugari sortu du ekologista eta naturazaleen artean. Proiektatutakoa bezalako errepide bikoitza beharrezkoa ote den zalantzan jartzen da alde batetik, eta bestetik horrek Gipuzkoako azken bailara birjinean, Leizaran-en alegia, izango duen benetako eragina neurtu ote den airean dago.
Errepide berriek Euskal Herritik at ere eztabaida-iturri badira. Londres-en errepide-sistema berri bat egiteko asmoa dago. Errepide-sistema honen helburua, hiri-zentrura doan trafikoa arintzea omen da. Garraio-departamentuak errepide-sare berria egiteko proiektua erabat bultza baino lehen, londrestarren artean berari buruzko inkesta bat egitea egokia iruditu zitzaion. Asko harritu bada ere, londrestarrak ez daude ados proiektu horrekin. Londrestarrek nahiago dute garraio publikoa, trenak eta autobusak, hobatzea errepideak zabaltzea baino. Londreseko zenbait auzogunetan %90 era iritsi da garraio publiko hobea eskatzen dutenen kopurua.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b96e1f2c50b7 | http://zientzia.net/artikuluak/zelakantoa-fosil-biziduna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zelakantoa, fosil biziduna - Zientzia.eus | Zelakantoa, fosil biziduna - Zientzia.eus
Bi ikerlari japoniarrek bi zelakanto bizirik filmatzea lortu dute.
Bi ikerlari japoniarrek bi zelakanto bizirik filmatzea lortu dute. Zelakantoa, fosil biziduna - Zientzia.eus Zelakantoa, fosil biziduna
Zoologia
Bi ikerlari japoniarrek bi zelakanto bizirik filmatzea lortu dute. Fosil bizidun honen lehenengo aleak, 1938.ean harrapatua izan zenean, iraultza txiki bat eragin zuen. Fosil-erregistroan oinarriturik, Aro sekundarioan desagertuak zirela uste zen garai hartan.
Kasu honetan bi ikerlari japoniarrek bi ale (60 eta 65 kg-koak) harrapatu zituzten Komoreak Artxipielagoan 300 m-ko sakoneran. Filmea grabatu ahal izateko, 50 m-raino igo zituzten ondoren. Tamalez, filmeko pertsonaia nagusiak egun baten buruan hil egin ziren. Eguzkiaren izpiak izan ziren heriotzaren kausa egiazki. Arrain misterios hauek 700 m-ko sakoneran bizi direla hartu behar da kontutan.
Hala ere, ikerlariek, zelakantoren bat laborategian bizirik iraun eraztea lortuko dutenaren esperantzarik ez dute galdu. Gertutik aztertu ahal izateak, anfibioranzko eboluzioak aurrera nola egin zuen hobeto ulertzeari lagunduko lioke zelakantoak; arrain hezurdun eta lur-ornodunen arteko trantsizio-talde bateko partaide bait dira.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-56820616ff41 | http://zientzia.net/artikuluak/erabili-eta-bota/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erabili eta bota - Zientzia.eus | Erabili eta bota - Zientzia.eus
Fuji etxe japoniarrak salgai jarri berri duen kamera berrerabiltezin hau, 10 cm luze eta 75g pisatzen ditu.
Fuji etxe japoniarrak salgai jarri berri duen kamera berrerabiltezin hau, 10 cm luze eta 75g pisatzen ditu. Erabili eta bota - Zientzia.eus Erabili eta bota
Irudiak/Soinuak
Irudian duzuen kutxatxoa, berrerabiltzerik ez dagoen argazki-kamera da. Fuji etxe japoniarrak salgai jarri berri duen kamera berrerabiltezin hau, 10 cm luze besterik ez da eta oso arina gainera; 75g besterik ez bait ditu pisatzen.
Erabiltzeko, obturadorearen botoia sakatzea besterik ez da egin behar. Behin 24 argazkiak boteaz gero, leborategira bidaltzen da kutxatxo osoa. Zenbait egun barru, negatiboak eta paperera positibatutako argazkiak etxean dauzkazu.
Honelako tresna argazki-kamera nonnahi ahaztuta uzten dutenentzat, edo ekiporik erosi nahi ez dutenentzat egokia izan baliteke ere, argazkigintza irudia ateratzea baino zerbait gehiago dela uste dutenentzat ez du baliorik izango.
Japonian dagoeneko edozein argazkidendatan eros daiteke Super HR Fujicolor izeneko hau. Urte-bukaerako, jada, Europan egon daiteke salgai. Salneurria? 1700 pta. ingurukoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-19c6862d28cf | http://zientzia.net/artikuluak/ferroforma/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ferroforma - Zientzia.eus | Ferroforma - Zientzia.eus
Urriaren 4ean FERROFORMA '86 erakustazoka amaitu zen.
Urriaren 4ean FERROFORMA '86 erakustazoka amaitu zen. Ferroforma - Zientzia.eus Azokak, biltzarrak
Joan den Urriaren 4ean FERROFORMA '86 erakustazoka amaitu zen. Erakusleak 553 izan ziren, bertan Europa, Asia eta Ameriketako jendeak parte hartu zuelarik.
Berrikuntzen standean merkatuan azaldu berri diren 125 produktu bultzatu ziren. Bestalde, fabrikatzaileen eskaintza oso zabala izan zen, eta biraderak, segurtasun-kutxa elektronikoak, irakurketa digitaleko dinamometroak, segurtasun-sistemak, korrosioaren aurkako tratamendua, bihurkin-sail desberdinak, konpresoreak eta ateragailuak, beste batzuen artean, ikusi ahal izan ziren.
Erakustazoka honetan antolatutako ekintzen artean, Lansaio Teknikoak aipatu behar dira. Bertan ondoko gaiak izan genituen nagusi: Brikolaje frankiziatua eta Komertzio txikien defentsa-mekanismoak salmenta-area handien aurrean.
Zera esan dezakegu azkenik: 18000 bisitari izan direla erakustazoka honetan ordezkatutako sektoreen aurrerakadaren lekuko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8358b2aff842 | http://zientzia.net/artikuluak/lurrazpiko-oxigenoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lurrazpiko oxigenoa - Zientzia.eus | Lurrazpiko oxigenoa - Zientzia.eus
Vassilli Bgatov-en arabera, ozeanoen hondoan lurrazalean dauden arrakaldadurek magma azaleratzen dute eta honekin batera oxigenoa.
Vassilli Bgatov-en arabera, ozeanoen hondoan lurrazalean dauden arrakaldadurek magma azaleratzen dute eta honekin batera oxigenoa. Lurrazpiko oxigenoa - Zientzia.eus Lurrazpiko oxigenoa
Geologia
Vassilli Bgatov ikerlari sobietarraren ustetan, eguratsean dagoen oxigenoaren zatirik handiena Lurraren bihotzetik letorke eta ez landareen fotosintesitik, orain arte hori uste bazen ere. Geologo honen arabera, ozeanoen hondoan lurrazalean dauden arrakaldadurek magma azaleratzen dute eta honekin batera oxigenoa. Oxigenoz aseta dauden ur hotzak, gainazalera igotzen dira eta bertan berotzen direnean soberan daukaten oxigenoa libratzen dute.
Hipotesi honek, ozeanolariei bide bat eman diezaieke itsas hondoko urak horrenbeste oxigeno zergatik daukaten azaldu ahal izateko. Gainazaleko urek duten oxigeno-aberastasuna ordea, plancton-ari zor zaio.
Bgatov-en hipotesiaren aldeko beste datu bat, zera izan daiteke: itsas hondoko urak eta azalekoak isotopo-proportzio desberdina izatea. Nonbaiten egon behar du desberdintasun horren iturriak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7bd38d98d91f | http://zientzia.net/artikuluak/kontuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kontuz! - Zientzia.eus | Kontuz! - Zientzia.eus
Ikerketa batean adierazten denez, krisi kardiakorik gehienak goizeko 9-11 bitartean gertatzen dira.
Ikerketa batean adierazten denez, krisi kardiakorik gehienak goizeko 9-11 bitartean gertatzen dira. Kontuz! - Zientzia.eus Osasuna
td class="art-testua" valign="top">
Kardiakoak, kontuz ibil zaitezke egunsentiaz! Boston-eko ospitale bateko mediku-talde batek egindako ikerketa batean adierazten denez, krisi kardiakorik gehienak goizeko 9-11 bitartean gertatzen dira.
Talde honek, goizeko iratzartzeak infartoa sortzeko erritmo biologikoak aldatzen dituela aditzera ematen du. Horrela odolaren konposizioan aldaketa bat gertatuko litzateke. Heparinak, antigatzatzaile fisiologikoak, goizetan maila txikiagoa izango luke eta tronbosiaren kausa diren odolbiduei lagunduko lieke gertakizun honek.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-21b2803b6efb | http://zientzia.net/artikuluak/garaiko-lekuko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garaiko lekuko - Zientzia.eus | Garaiko lekuko - Zientzia.eus
Australiako aborigeneek egindako deprotadonaren marrazkia.
Australiako aborigeneek egindako deprotadonaren marrazkia. Garaiko lekuko - Zientzia.eus Garaiko lekuko
Hau Australiako aborigeneek egindako deprotadonaren marrazkia da. Ugaztun martsupial honek errinozeroaren tamaina zuen eta duela 6000ren bat urte desagertu zen lurrazaletik. Irudi honen adina 10.000 urte ingurukoa da bestalde.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e1532a30e8fc | http://zientzia.net/artikuluak/eguzki-erlojutik-erloju-autonomora/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzki-erlojutik erloju autonomora - Zientzia.eus | Eguzki-erlojutik erloju autonomora - Zientzia.eus
Egiazko erloju bakarra zerua da; egunsentia eta ilunabarraren arteko Eguzkiaren mugimendua. Abiadura berdin-berdinaz biratzen duen motore batez kopia daiteke mugimendu hori, eta are eta hobeto, Eguzkiak berak bira dezake mugimendua bere kurba ekialdetik mendebaldera osatuz.
Egiazko erloju bakarra zerua da; egunsentia eta ilunabarraren arteko Eguzkiaren mugimendua. Abiadura berdin-berdinaz biratzen duen motore batez kopia daiteke mugimendu hori, eta are eta hobeto, Eguzkiak berak bira dezake mugimendua bere kurba ekialdetik mendebaldera osatuz. Eguzki-erlojutik erloju autonomora - Zientzia.eus Egiazko erloju bakarra zerua da; egunsentia eta ilunabarraren arteko Eguzkiaren mugimendua. Abiadura berdin-berdinaz biratzen duen motore batez kopia daiteke mugimendu hori, eta are eta hobeto, Eguzkiak berak bira dezake mugimendua bere kurba ekialdetik mendebaldera osatuz.
Zelula fotoelektriko klasikoa eta kondentsadore berezia duen eguzki-erloju hau da azken denbora-neurgailu autonomoa.
Eguraldi ona egiten duenean, edozein makila zuzen lur lauan sartzea nahikoa da zein ordu den jakiteko. Edozein pertsonak ikusten du lurrera proiektatzen den objektuen itzala eguzkia ateraberri denean luzeagoa dela. Gero, goiza pasa ahala, itzala gero eta laburragoa da minimora iritsi arte, eta arratsaldean luzatuz doa berriro. Itzala motzena denean, eguerdia da, eta lurrean marka egiten da horren erreferentzia edukitzeko.
Gero lurrean tartean beste markak eginaz, orduaren berri izan dezakegu. Zehaztasun handirik gabe, hori bai. Baina oso informazio baliagarria da. Izan ere Eguzkiaren higidura da gure bizimoduari benetan egokitzen zaion erloju bakarra. Neonezko argien eraginez, ahaztua eta baztertua dugu eguzki-erlojua, baina eguerdiko ordubateko otordua, benetan hamabietan egiten da. Era berean, arratsaldeko bostetan ikasleak eskolatik ateratzen direnean, benetan lauretan hartzen dute askaria, Eguzki-ordua kontutan harturik. Izan ere tartea dago gobernuak ezartzen duen ordutik egiazko ordura. Bata, funtsik gabekoa da berez, eta benetako orduaz nahastu egiten gaitu. Bestea berriz, Lurrak bere ardatzarengan duen biraketan oinarritzen da.
Horiek horrela, eguzki-koadrantea da gure Naturari ondo egokitzen zaion neurgailu bakarra. Baina bi oztopo nagusi ditu: hodeiak daudenean ezkutatu egiten da batetik, eta bestetik gauez ez du funtzionatzen. Gizarte modernoan mundu osorako denbora neurtzeko sistema bakarraren premia gero eta nabarmenagoa da. Lurrean zutik sartutako makila izan zen lehen erlojua; "gnomon" izenekoa hain zuzen. Aspaldi hasi ziren erloju hura erabiltzen. Lehendabizi itzalaren luzeran oinarritzen ziren eta geroago itzalaren norabidea ere kontutan hartzen zuten. Itzalaren muturrak egunero hiperbola deskribatzen zuen, baina egun bateko hiperbola ez zegoen bezperakoaren pare-parean, zeren eta eguerdiko itzala luzeagoa ala laburragoa zen urtaroen arabera.
Eguzki-koadrantea etorri zen gero bere hobakuntza eta guzti. Makila edo haga, ez bait du bertikala; inklinatua eta poloen ardatzarekiko paralelo baizik. Horri esker, iraupen berdineko orduak iragarriko dituzten markak egin daitezke. Neurketa urtaro batean ala bestean egiteak gainera, berdin dio. Eguzki-koadrante eramangarriak agertu ziren gero. Patrikazko eguzki-erlojuak zirela esan dezakegu. Iparralderako norabidean orientatzea eta latitudearen arabera doitzea besterik ez zitzaien egin behar.
Eguzki-koadranteak, mundu osoan erabili izan dira eta mende honen hasieran bertan, zenbait trenbide-geltokietako penduluak doitzeko erabiltzen ziren. Eguneroko erabilpenerako ordea, badute akats bat. Ekintza batzuren iraupenak neurtzea izan ere, oso zaila da. Zenbat denbora behar da adibidez Gasteizetik Iruñera joaten?, edo Anboto mendiaren gailurreraino igotzen?. Horretarako zerotik hasi eta Lurraren biraketarekin bat datorren higidura propioa duen kontagailua behar zen. Sinpleena, poloen ardatzari itsatsitako zirkulu zatitu bat ipintzea litzateke, baina neurri astronomikoa du irtenbide horrek, eta oraindik ez du inork Lurra miniaturizatu eta erloju-kaxa batera sartzerik lortu.
Dirudienez grekoek lortu zuten denbora-tarte txikiak neurtzeko lehen tresna; hizlarien saioak neurtzeko hain zuzen. Hareazko erlojuak ederki mugatzen zituen ordulaurden eta orduerdiko hitzaldiak. Ordubetekoa jasatea, zailagoa zen. Oraindik ere, arraultzak egosteko erabiltzen dira hareazko erlojuak, baina Ekialde Hurbilean izan zuen arrakastarik handiena. Han itsasoan ere erabiltzen bait zen portuko ordua ezagutzeko.
Urezko erlojua
Urezko erlojua, klepsidra, funtsean gauza berdintsua zen. Zulotxo batetik fluidoa pasaraztean oinarritzen zen hura ere. Era askotakoak egiten ziren. Batzuk txirrina ere bazuten eta hamabi orduz etengabe funtziona zezaketen.
Erloju mekanikoa.
Klepsidren oztopo bakarra, hareazko erlojuena bezalaxe, duten diseinuaren ondorio da: ez dute denbora tarte berdinetan zatitzen. Izan ere uraren eta harearen zuloan zeharko abiadura, presioaren araberako da. Presioa berriz, gero eta txikiagoa da uraren edo harearen altuera txikiagotzen den neurrian. Klepsidra eta hareazko erlojuek ordea, abantaila handi bat bazuten.
Eguraldia hodeitsua zenean ere neurtzen zuten denbora. Baina doitasuna falta zuten. Denbora-unitatea zehatz-mehatz ezin zen neurtu. Sistema mekanikoak iritsi zirenean lortu zen lehedabizikoz egiazko neurgailu zientifikoa. Lehen organo erregulatzailea, ezker-eskuin oszilatzen zuen barra bat izan zen. Penduluaren balantzak, Galileok aurkitutako ezaugarri berezia zuen: atzera-aurrerako osizlazioak, anplitude jakin baterako iraupen konstantea du.
Horretan oinarriturik, balantzazko erlojuak gero eta zehatzagoak, gero eta konplexuagoak egin ziren. Mendeetan zehar mekanismoak hobetuz, egunean segundo-milaren doitasuna zuten erlojuak lortu zituzten. Eskumuturreko erlojuek, espiral batez sortzen zuten oszilazioa. Tik-tak zaratatxoa ateratzen zuten, eta hori entzutea zen ondo zebilenaren seinale.
Kuartzozko erlojua
Duela dozena bat urterarte, balantzazko erlojua bakarrik saltzen zen. Perfekzio handia lortua zuen sistema honek, eta hobetzea zaila zen. Erloju onak eguneko segundo bat bakarrik aurreratzen edo atzeratzen ziren. Bi hilabete behar ziren beraz minutu bateko akatsa nabarmentzeko. Suitzarrek asmatutako diapasoizko erloju elektrikoa, hobea zen. Baina laster baztertu zuen kuartzozko erlojuaren eraginak. Erloju-mota hau, japoniarrek fabrikatu dute serie handitan; Seiko etxeak batez ere.
Doitasuna, askoz ere handiagoa da hauetan. Hilabetean segundo bat edo besteren aldea besterik ez bait dago. Baina erloju elektriko guztiek bezala, kuartzozkoak pila bat behar du. Pila, noizbehinka aldatu egin behar da (urtebetetik bost urtera bitartean). Hori erraz egiten da gizarte industrializatuan, baina Asia, Afrika edo Hegoameriketako leku askotan pila berriak aurkitzea ia ezinezkoa da.
Kasu horietan automatikoki kargatzen den erloju mekanikoa da onena. Doitasun handia ordea, ez dago lortzerik erloju horien bitartez. Hamar urte martxan ibili ondoren, egunero hamabost edo hogei segundoko akatsa izaten bait dute. Beraz Himalaiako aldapatan gora doan mendizaleak edo Amazonetako oihanetan dabilen esploratzaileak, erremedio bakarra du: eguzki-koadrantea egin eta astero bere erloju mekanikoa eguzkiarekin bat ipintzea.
Baina kasu horretan ere energiaren premia dago. Izan ere erlojua azken finean Lurrak bere ardatzaren ingurukoa bezalakoxe biraketa duen motorea besterik ez bait da. Etengabeko eta betirako higidurarik ez dagoenez, motorea era bateko edo besteko energiaz elikatu behar da. Kuartzoa iritsi zen arte, pertsonaren giharreak ematen zion energia erlojuari. Eskuz betetzen zen klepsidra, eskuz igotzen ziren erlojuen pisuak eta eskuz konprimatzen erloju mekanikoen malgukiak. Erloju automatikoek ere, besoaren higiduraren premia dute.
Erloju suitzarrak japoniarrari eraso dio.
Pila elektrikoak badu abantaila bat edo beste. Pertsona bat bihotzekoak jota denbora luzez geldirik dagoenean ere, erlojuaren motoreak funtzionatu egingo du. Baina oihanean dabilenak ezingo du pila berririk han erosi. Eguzkia ordea, edozein lekutan egiten du eta Eguzkia da denboraren egiazko iturria. Eta japoniarrak izan dira (beste behin) Eguzkiaren bitartez motorea biraraztea lortu dutenak.
Eguzkia erlojuen energi iturri
Aspaldi honetan ezagunak dira zelula fotoelektrikoak; argia elektrizitate bihurtzen dutenak alegia. Errendimendua, ez da ona (gehinez %10ekoa) eta lortutako korrontea Eguzkitan dagoen azaleraren araberakoa da. Potentzi apur bat nahi izanez gero, metro karratutako panelak behar dira. Baina kuartzozko erlojuek oso gutxi behar dute eta zentimetro karratu bateko zelula aski da, nahiz eta eguraldi hodeitsua egin edo lanparen argia bakarrik egon, erlojua elikatzeko. Sistema hau erabili nahi zuten erlojugileek ordea, nola gainditu oztopoak ilunpetan?
Irtenbidea, edozeini bururatzeko modukoa da: zelula handiagoa ipini eta egunez energia metatu, gero gauean ilunpetan gastatu ahal izateko. Sistema hau askotan erabili da; untzitako eguzki-paneletan adibidez. Baina ez da egokia erlojutarako, behar bezalako metagailurik ez dagoelako. Berunezko bateriak, automobil, kamioi eta abarretakoak, ezin dira miniaturizatu. Bestetik, kargaldia luzeegia da. Aeronautikako bateriatan, zilar/zink edo kadmio/nikel erakoetan, arazo bera dago eta oraingoz erlojutarako bide hori ez da emankorra.
Gaur egun badira eskumuturreko "eguzki-erloju" izenekoak. Izena ez da ordea egokia. Erloju hauek, sei edo zazpi aldiz karga daitekeen pila bat dute eta daukaten eguzki-zelulak, egunez pilaren lana zerbait arindu egiten du. Bestela esan, zelula fotoelektrikoa pilaren lagungarri besterik ez da. Pilaren iraupena luzatu egiten du, baina erlojua ez da inola ere autonomoa.
Oztopoa gainditzeko, pilak eta bateriak baztertuta beste bide bat aurkitu behar zen elektrizitatea metatzeko. Beste sistema hori, kondentsadorea da. Kondentsadore arruntak ordea, tartean mintz isolatzailea duten bi plaka metaliko ditu, eta bere errendimendua oso txikia da. Hattori-Seiko etxeko injineru japoniarrek, kondentsadore elektrikolitiko berezia lortu dute, eta horri esker egiazko eguzki-erloju autonomoak egin dituzte; argi hutsez funtzionatzen duten erlojuak.
Azter dezagun bada laburki kondentsadore hau eta elektrizitate estatikoari dagokion zenbait fenomeno. Jakina denez, zenbait materialek, zapi batez igurtzita, paper-pusketak eta beste pieza arinak erakartzen ditu. Edozeinek ikusi ditu antzeko fenomenoak zuntz sintetikozko erropetan.
Kuartzoaren bibrazioek, zirkuitu elektronikoa moldaturik, bolantearen oszilazioak ordezkatu dituzte, doitasuna asko hobetuz. Baina kanpotik energia eman behar zaio (pila dago malgukiaren ordez). Erlojua ez da erabat autonomoa.
Esperientziak erakusten duenez, erakarpen-indar hauek karga elektrikoek sortzen dituzte eta positiboak edo negatiboak izan daitezke. Azken finean karga hauek atomoko oinarrizko partikulak dira. Funtsezko karga negatiboa, elektroia da eta positiboa protoia. Baina atomoak berak eta atomo-taldeak (molekulak), kargaturik egon daitezke beren egituran elektroi gehiegi ala gutxiegi badaude. Ioi negatiboak ala positiboak direla esaten da orduan.
Elektrikoki kargatutako edozein gorputzek, kargez osatutako geruza duela kontsidera daiteke. Karga hauek ikur berekoak aldaratu egiten dituzte eta kontrako ikurrekoak erakarri. Beraz, karga libreak dituen eta ondoan dagoen gorputzean eragiten du gorputz kargatuak. Elektroi-geruza hau, isolatzailean geldirik egon eta eroaletan desplazatzen den fluidoaren antzekoa da. Kargen desplazamendu hau da korronte elektrikoa.
Har dezagun orain lurretik isolaturik eta igurtzimenduz kargatutako disko eroalea. Beste disko eroale berdinari (isolatuari) hurbiltzen badiogu, karga elektrikoa handiagotu egiten da. Diskoak zenbat eta gehiago hurbildu, are eta gehiago haziko da karga. Esperientzia hau egiten hasi zirenean, karga elektrikoak diskotan kondentsatu egiten zirela pentsatu zuten, eta horregatik eman zioten "kondentsadore" hitza mekanismo hari. Hurbileko bi azal eroalezko sistemari, kondentsadore deitzen zaio eta gai da karga elektrikoak gordetzeko edo armadura biak eroale batez konektatuz gero kargak emateko.
Kondentsadorea beraz, elektrizitate-metagailua da, eta metatzeko ahalmena edo kapazitatea Faraday izeneko unitatetan neurtzen zaio. Kondentsadoreak badu ordea puntu ahula, eta zera da: kargak armaduratan hazi txikiak lurrean bezala banaturik dituenez gero, azalera ikaragarrizko (kilometroko) plakak behar dira neurri interesgarriko kapazitateak lortzeko. Faraday-a kapazitate-unitatea da eta bere balioa Volta zati Amperea da. Baina praktikan ikaragarria da. Faraday bateko kondentsadoreak, 10 kilometroko aldea duen bi plaka metaliko izango lituzke milimetro bateko tartera ipinita.
Kondentsadorearen kapazitatea handiagoa da armaduren arteko tartea txikiagoa bada, eta isolatzaile indartsuagoa ipintzen bada. Baina orduan plaken artean egon daitekeen tentsioa txikiagoa izango da. Izan ere kargek armadura batetik bestera zuzenean txinparta batez saltatzeko joera dute, tentsioa handi samarra denean. Praktikan, irrati eta telebistetako kondentsadore handiak Faradayaren milioiren bat edo besteko kapazitatea edukitzen dute eta txikiek mila milioiren bat edo batzuk. Erlojuko kuartzoari Amperearen milioiren bat edo besteko korrontea zerbitzeko, Faradayaren hamarren batzutako kondentsadorea behar da.
Horretaz gain kondentsadoreak hasieran azkar deskargatzeko joera duela (eta ez emekei-emeki ordutan zehar) kontutan hartzen badugu, arazoa konponezina dela esan daiteke. Eta hori egia zen teknika klasikoak erabiliz. Ez ordea geruza bikoitzaren printzipioa erabiliz. 0,33 Faradayko kapazitateak lortu dira alkandorako botoiaren tamainuko kondentsadoretan, baina tentsioa 4 edo 5 Volt-ekoa izanik. Geruza bikoitzeko printzipioa agertzea ez da erraza. Guk dena den, eskematikoki adieraziko dugu. Esperientziak erakusten duenez, eroale desberdinetako kontaktu-azaletan fenomeno elektriko bereziak gertatzen dira.
Fenomeno hauek argitzeko, zera onartzen da: bi eroaleen kontaktu azaletan geruza bikoitza dagoela. Geruza horiek kontrako polaritatea duten azaleko karga-dentsitateak dira, elkar erakartzen dutelarik. Geruza bikoitzeko kargen separazioa, igurtzimenduzko elektrizazioan eta gorputz batetik bestera kargak pasatzerakoan gertatzen da.
Eguzki-erlojua.
Fenomeno honetaz baliatzen dira Matsushita eta Hitachi-Maxell etxeek erlojutan erabiltzen dituzten kondentsadore elektrolitikoak. Ioiak garraiatuz metatzen dute hauek energia. Labur esanda, kondentsadoreak bi estalki zirkular ditu bata bestean doiturik, lata biribilaren antza duelarik. Buelta guztian, toru-formako juntura isolatzailea du. Kanpotik begiratuta, erlojutarako pila eta kondentsadorea berdinak dira itxuraz. Barruan, ikatz-hauts aktibo eta elektrolito organikoaren nahastea dago. Tartean, mintz erdiiragazkor batek bolumen berdineko bi gelatxo mugatzen ditu.
Mintza oso mehea da eta disoluzio-gorputzak disolbatzailetik bereziten ditu. Disoluzio-gorputzen molekulek zeharkatzen dute mintza, baina disolbatutakoek ez. Molekulen desplazamenduak presioa eragiten du mintzean, eta presioa disoluzio-gorputz guztiak beste aldera pasatakoan amaitzen da. Termodinamikan fenomeno hau, presio osmotiko izenaz ezagutzen da eta dituen legeak Van't Hoff fisikariak argitaratu zituen. Mintz hauek, iragazki hautesleak dira, eta ezagunena kobre ferrozianurozkoa da.
Elektrozinetikan, mintz erdiiragazkaitzak dira osmosi elektriko eta hauspeaketa- edo iragazketa-potentzialeko fenomenoen oinarri. Oinarri elektrostatikoa eta termodinamikoa dute beraz kondentsadore hauek. Mintzak, aukeratu egiten ditu pasatzen uzten dituen molekulak. Ioi positiboei pasatzen uzten badie adibidez, ioi negatiboei ez. Horrela, kargak alde batean metatzen dira eta potentzial-diferentzia edo tentsioa sortzen da.
Gure kondentsadorean, karga elektrikoak alde batean biltzen dira ikatz-partikulen inguruan. Armadurei tentsioa aplikatzen zaienean (kondentsadoreko bi estalkiei alegia), goiko partean dauden ikatz-partikulek karga positiboak hartzen dituzte adibidez, eta behekoek negatiboak. Gero, geruza elektriko bikoitzen printzipioari jarraituz, ioi negatiboak agertzen dira elektrolito organikoan ikatz-partikula positiboak inguratuz, eta ioi positiboak beste aldean. Ioi positibo eta negatiboak libre dabiltza likidoan, baina batzuk bakarrik (positiboek adibidez) zeharka dezakete erdiko mintza. Karga positiboak horrela, alde batean pilatzen dira eta negatiboak bestean, baina oraindik ere kargei behar duten azalera eskaintzea falta da.
Eta orain hartzen dute parte ikatz-hauts mikroskopikoek. Har dezagun adibidez karbonozko kubo bat. Bere azalera osoa, aurpegi batena bider sei da. Kubo hori erditik ebakitzen badugu, beste bi aurpegi ditugu, eta azalera osoa lehenengo aurpegi batena bider zortzi dugu. %30 gehiago beraz. Kuboa diagonaletik ebakitzen bada berriz, azalera %50 gehiago da gutxi gorabehera. Ebaketa bakoitzak beraz, azalera 1,5 aldiz handiagotzen du.
Baina 1,5eko arrazoia duen progresio geometriko batean emaitzak berehala doaz oso gora. Praktikan, zentimetro bateko aldea duen kuboaren azalera, 6 cm 2 -koa da. Baina kubo hori mikra baten tamainako hauts izateraino xehetzen bada, azalera 60.000 cm 2 -koa da, eta hori 2,45 metro luzeko plaka karratua edukitzea adinakoa da.
Suitzarren erasoari, eguzki-erlojuaz erantzun diote japoniarrek.
Egia esan, mikrako partikulak baino txikiagoak ipin daitezke esegidura koloidalean, eta orduan azaleraren biderkadura-faktorea milioiraino iristen da. Kondentsadoreen kapazitatea, eroaleen azalerarekiko zuzenki proportzional dira eta eroaleen arteko distantziarekiko alderantziz proportzional. Kondentsadore honetan, bi karbono-partikulen arteko distantzia mikra (milimetroaren milarena) baino txikiagoa da eta horrek kapazitatea asko igotzen du, baina aldi berean tentsioak ezin du Volt gutxi batzuk baino handiago izan. Bestela txinparta saltatuko litzateke.
Faraday baten herenera iristea beraz, hautsaren azalera handia, partikulen arteko distantzia txikia eta mintzean zehar ioiak elektrolitoan norantza bakarrean desplazatzeari zor zaio. Termodinamikoki, lana tenperaturagatik sortutako molekula-higidurari zor zaiola esango litzateke. Kondentsadore hau bestetik, guztiz elementu pasiboa da. Ez dago oxidazio- edo erredukzio-erreakzio kimikorik bateriatako pilatan bezala. Beraz, desgasterik gabeko kondentsadorea da.
Estalkiak eta elektrolito organikoa denboraz zerbait alda daitezke, baina oso denbora luzea behar dute horretarako. Hamar urtean bere kapazitatearen %30 inguru gal dezake. Horrek ordea ilunpean gelditu baino lehen egon daitekeen denbora bakarrik mugatzen du (120 ordu kristal likidozko pantailadun erlojuetan eta 50 ordu orratzezkotan). Praktikan, kondentsadoreak hogei urte baino gehiago iraun beharko luke.
Kondentsadore honi esker, eskumuturreko eguzki-erlojua egia bilakatu da. Hattori-Seiko etxeak "Pulsar" eta "Lorus" izenez komertzializatzen dituzte. Lehendabizikoa, 30.000 pezetatan saltzen dute estankoa bada, eta 20.000 pezetatan bestela. "Lorus"a berriz, 12.000 pezetakoa da orratzak baditu eta plastikozkoa eta digitala bada, 5.000 pezetakoa. Erloju-mota honek ez du ez malgukirik eta ez pilarik, baina zaindu egin behar da. Orratzak dituzten erlojuak, argi minimo baten beharra dute. Hiruzpalau minutu eguzkitan edukita, 48 orduz lan egin dezakete. Eguraldi hodeitsuan ordea orduerdia pasatxo behar dute horretarako, eta lanpara-argiz hamabi ordu.
Erlojua alkandoraren mahukapean ezkutaturik mantentzen bada, azkenean gelditu egingo da. Iparraldera orientaturiko eta leiho txikia duen gela batean badago ere, gaizki funtzionatzen hasten da. Gaizki funtzionatzearen seinaleak ordea, berehala ezagutzen dira: segundoro inpultsua eman ordez, bi sengudoan behin ematen du, eta aldaketa hau gertatzen denez gero 15 orduz segiko du funtzionatzen doitasunik galdu gabe. Orduan, eguzki-argitan minutu batzutan kargatzen uztea komeni da.
Pila eta kondentsadorea. Itxuraz bakarrik dira berdinak.
Botoi-formako pilak, transistore-irratietakoak bezalakoak dira. Elektrolitoa eta bi elektrodo dituzte. Pila ahitzen denean aldatu egin behar da.Eguzki-erlojuen kondentsadorean, zelula fotoelektrikoak emandako energia metatzen da. Energia handia oso leku txikian gordetzen du. Elektrolito organikoan karbono koloidala eta mintza daude. Mintzean zehar ioi positiboak pasatzen dira eta tentsioa sortzen da mintzaren bi aldeetan. Karbono-hautsezko milioika partikulei eta kargen alde baterako desplazamenduari esker, kondentsadore txiki honek Faraday heren baten kapazitatea du; transitore-irratitakoek baino miloi bat aldiz gehiago.
"Lorus" erloju digitalak, 120 ordurako erreserbak ditu eta nahiko azkar kargatzen da. Gelditzea gehiago kostatzen zaio, baina ez da haatik espeleologoarentzako erlojua. Kargaturik eta deskargaturik dagoen arteko tentsio-aldaketa, 1,8V-etik 0,9V-erainokoa da. Horrek gorabehera txiki batzuk eragiten dizkio kuartzoaren maiztasunari, eta erlojuaren doitasuna eguneko 1 segundokoa da. Hori da "Lorus" digitalari neurtu diogun akatsa. Orratzezko eredua hobea da: asteko 2 edo 3 segundoko akatsa. "Pulsar 2001" eredua da denetan doitasunik handienekoa.
Prozesu fisiko konpexutako elementuak elkartuz (zelula fotovoltaikoa, potentzial elektrozinetikoa, mintz erdiiragazkaitza, karga-garraioa, piezoelektrizitatea, mikroprozesadoreak etab.) eskumuturreko eguzki-erlojuak aro berri bati hasiera eman dio denboraren neurketan, eta aldi berean zirkunferentzia bat ixten du: denbora Eguzkiaz neurtzen hasi ziren aintzina eta Eguzkira itzuli gara berriro.
4.5/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-846061c7d784 | http://zientzia.net/artikuluak/halley-k-gorde-ezin-izan-duen-zenbait-sekretu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Halley-k gorde ezin izan duen zenbait sekretu - Zientzia.eus | Halley-k gorde ezin izan duen zenbait sekretu - Zientzia.eus
Halley kometaren etorrerari berriro helduko diogu orduan esandakoak baieztatu edo zuzentzeko eta zenbait datu berri gehitzeko.
Halley kometaren etorrerari berriro helduko diogu orduan esandakoak baieztatu edo zuzentzeko eta zenbait datu berri gehitzeko. Halley-k gorde ezin izan duen zenbait sekretu - Zientzia.eus Halley-k gorde ezin izan duen zenbait sekretu
1986/12/01 Arregi Bengoa, Jesus Iturria: Elhuyar aldizkaria
Astronomia
Halley-ren azterketarako egitarauen helburu nagusiak, bada, ondoko hiru arazoen erantzunak lortzera bideratuak zeuden: kometen jatorria, nukleoaren izaera eta kometak izarrarteko ingurunearekin dituen elkarrekintzak.
Elhuyar. Zientzia eta Teknika-ko 1. alean Halley kometaren etorrerari buruzko artikulu bat idatzi genuen, kometen izaera eta berezitasunei buruzko teoriak komentatuz. Oraingo honetan gaiari berriro helduko diogu orduan esandakoak baieztatu edo zuzentzeko eta zenbait datu berri gehitzeko; Giotto-k eta kometari jarraitzeko igorritako beste gailuek emaitza berriak bidali bait dituzte.
Lehenengo eta behin, lortutako emaitzen artean garrantzitsuena gure artikulu hartan komentaturiko kometen egitura eta konposaketari buruzko F. Whipple-ren hipotesia baieztatu egin dela esan behar da. Beraz, Whipple-ren hitzetan kometak " izotz zikinezko " bolak ditugu, eta Eguzkirantz hurbiltzen direnean izotz horren parte bat sublimatzen den arren, zentruan beti izaten da nukleo solido bat.
Halley-ren azterketarako egitarauen helburu nagusiak, bada, ondoko hiru arazoen erantzunak lortzera bideratuak zeuden: kometen jatorria, nukleoaren izaera (konposaketa) eta kometak izarrarteko ingurunearekin dituen elkarrekintzak. Giotto-k galdera hauei erantzutearren datuak jasotzeko zeramatzan tresnak, honako hauek ditugu: argazki-kamera; masa-espektrometroa; hautsa detektatzeko sentsoreak eta ioien jarioak, plasma beroa eta kometaren inguru magnetikoaren neurketak egiteko tresnak.
Aipatzekoa da, halaber, Suisei eta Sakigake japoniar bi zundek eta Vega 1 eta 2 sobietarrek bidali dituzten datuak. Azken hauek bestalde, oso lan garrantzitsua egin zuten Giotto Halley-rantz gidatzen lagunduz. E.A.S.ren asmoa Giotto kometaren nukleotik 500 km-ra pasaraztea zen. Horretarako kometaren posizioa zehaztasun haundiz ezagutu behar da; Lurretik neurtuta lor zezaketena baino handiagoz. Sovietar untzi espazialek bete zuten hutsune hori, nukleoaren posizioak bidaliz. Horrela, Giotto martxoaren 14eko 00:03:00-tan (UT) pasa zen distantzia minimoko puntutik; 585 km-ra, espero baino 5 segundu geroago. Hurbilketa hau Giotto eta Halley-k aurkako norantza zutelarik gertatu zen.
Ondorioz, espazialuntziak bidean aurkitzen zituen hauts-zatikiekiko zuen abiadura 68,4 km/s izatera iritsi zen, beraiekin zituen talken indarra asko handiagotuz. Hauetako talka batzuren eraginez zenbait tresna hondatu egin zen eta distantzia minimora iritsi baino 2 segundo leheneago Giotto-k ikara batzuk izan zituen eta bere antena 34 minutuz egon zen Lurrerantz orientatu gabe, tarte horretan 605 km urrundu zelarik. Dena den, ez zen informaziorik galdu; untzi espazialeko magnetofonotik berreskuratu zen eta.
Gainerakoan, hauts-sentsoreek bidalitako datuen arabera espero ez ziren bi ondorio atera daitezke. Batetik, kometa inguratzen duen hauts-kantitatea nahiko txikia da, nukleoaren ingururik hurbilenean izan ezik. Giotto-ren kontagailuak 12000 talka inguru kontatu zituen eta talken kopurua ez zen kontagailuak zenbatu ahal baino handiagoa izan hurbilketarik handiena baino 20 segundo lehenago arte. Bestetik, zatikien tamainua ere txikia da.
Zatikirik handienen batezbesteko pisua 30 µg-koa da eta hauetako lehenengoaren talka punturik hurbilenetik pasa baino 70 minutu lehenago gertatu bazen ere, (nukleotik 287.000 km-ra) bigarrena ez zen 68 minutu geroago arte iritsi. Kontagailuak dektetatu zuen zatikirik handiena 40 mg-koa izan zen. Erdimailako zatikiak ere, zigarro-kearen zatikien tamainukoak, urri dira. Lehenengo talka 150000 km-ra gertatu zen eta 70000 km ingurura hurbildu arte ez zen fluxua ugaltzen hasi. Zatiki txikiak 10 -15 g baino gutxiagokoak ditugu eta ugarienak dira. Giotto-k guztira 150 mg hauts jaso zituen.
Giottok Lurrerantz bidaltzen zituen irrati-uhinek beraiek ere, garraiatzen zuten informazioaz gain, hautsaren banaketa mugatzen lagundu dute segidan ikusiko dugunez. Hautsak Giotto-ren abiadura balaztatzen zuen, noski, eta bazlaztatze honek Doppler efektuaz lerrakuntza sorterazten du uhinen harreran. Lehen esan dugunez, hurbilketa maximoko puntuaren inguruan hautsaren dentsitatea handiagoa zen. Dena den, lerrakuntza 2 Hertz ingurukoa besterik ez izatea espero bazen ere, neurtu zena 16 Hertz-ekoa izan zen. Lerrakuntza hau Giotto-ren abiaduraren 70 cm/s jeisteari dagokio. Beraz, zera esan dezakegu: Halley inguratzen duen hautsik gehiena nukleotik oso gertu dagoela.
Espektrometroen lana ere bikaina izan zen eta emaitzak oso interesgarriak. Aurkitutako ioirik ugarienak uraren hausturaren ondorioz sortutakoak ditugu H 3 O + , H 2 0 + , HO + eta O + . Ioi hauen kontzentrazioan oinarrituz eginiko estimazioen arabera, kometak duen izotz-proprotzioa %58 da. Karbono eta nitrogenodun ioiak ere nahiko ugariak ziren: CO + , CN + , N 2 O + , HCN + , CO 2 + eta N 2 + . Sufrearen S + eta S 2 + ioiak ere aurkitu ziren eta zenbait metalena ere bai: Fe + , Co + , Cu + eta Ni + eta Mg ++ . Harrigarria da, bestalde, 100 a.m.u.tik gorako masako ioien detekzioa; aitzitik oso sodio ioi gutxi detektatu zuten.
Espektrometroek emandako datu hauen arabera, karbono-konposatuen ugaritasuna nahiko handia da. Dena den, zientzilariek honelako zerbait espero zuten. Lortutako emaitzek, kometaren adinari buruzko aurrikuspenak baieztatzen dituzte. Konputagailuen laguntzarekin eginiko kalkuluen arabera, duela 100000 urte jarri zen Halley gaur egun dagoen orbitan. Adina hau izatekotan, urtetan izaniko materi galerak kontutan hartuz aurkitu den moduko indizea espero zen. Kalkuluak baieztatu egin dira.
Segidan 1. irudian dugun kometaren egituraren eskema guztiz azaltzeko, plasma-sentsoreek emandako emaitzak aztertuko ditugu.
Giotto-k, kometaren nukleotik ia 8 milioi kilometrora aurkitu zituen lehenengo plasma-uhin ahula eta hidrogeno-ingurunea. Eguzki-haizeak eta komaren materiak talka egitean sortzen duten branka-uhina, milioi bat kilometrora igaro zuen gutxi gorabehera. Aipatzekoa da dena den, Halley-ren kasuan (aztertu ahal izan diren beste kometen kasuan bezala), trantsizioa pixkanaka egiten dela nahiko eskualde zabalean. Eskualde edo langa honen barrukaldean Giotto-k oso eremu magnetiko bihurriak eta plasma-korronte zurrunbilotsuak aurkitu zituen; baina zenbait tokitan fluxuak uniformeak ere baziren. Eremu magnetikoaren maximoa 16000 km-ra dugu.
Eguzki-haizearen zatikiek igaro ezin duten ukipen-gainazala 4300 km-ra mugatu zen. Gainazal honen azpian nukleotik kanporatutako plasma oso hotza dugu.
Ionopausa, azkenik, Giotto-ren orbitako punturik hurbilenaren distantziara dago gutxi gorabehera. Barnean eremu magnetikorik gabeko oso eskualde barea dugu.
Kometaren deskribapena bukatzeko, isatsak aipatu behar ditugu. Dakigunez, jeneralean, bi isats-mota luzatzen dituzte kometek. Bata, zenbait kasutan ikusi ere egiten ez dena. Ioiez osaturik eratzen da eta erradialki luzatzen da Eguzkiaren aurkako norabidean. Bestea, hautsez osaturikoa, norantza berekoa da, baina pixka bat kurbatua higiduraren ondorioz. Isats hauek Eguzki-haizearen bultzadaren eraginez sortzen dira. Milioika kilometrokoak izan daitezke eta nukleoak sublimazioz galdutako materiaz osatzen dira. Galera hauen neurketek, ondoko balioak eman zituzten garai ezberdinetan: iazko abenduan, 12 tona/s; urtarrilean, 20 tona/s; otsailean, 30 eta 60 tona/s bitartean, egunen arabera periheliotik pasatu zen egunean (otsailaren 9an) maximoa izanik, gero martxoaren erdialdean 5 tona/s-raino oso azkar jaitsiz.
Azter dezagun, azkenik, kometaren zatirik garrantzitsuena: nukleoa. Giotto-k nukleoari atera zizkion garbitasunik handieneko argazkiek, 50 m-ko xehetasunak erakusten dituzte; baina beste espazialuntzien laguntza ere ezinbestekoa gertatu zen zenbait ezaugarri interesgarri mugatzeko; bere itxura eta biraketa-periodoa zehazteko adibidez. Aipaturiko bi arazo hauei lotzen bagatzaizkio, zera esan behar dugu: nukleoa ez dela uste bezala esferikoa. Bere masa txikiegia da bere itxuraz hitz egiterakoan grabitatearen eragina garrantzizkoa izan dadin. Beraz, nukleoak "patata" itxura du; 15 km-ko luzera eta 7,5 km inguruko altuera nahiz sakonera izanik. Biraketa-higidura, elkarren segidan ateratako argazkiak konparatuz lortu da eta 52,7 ordukoa kalkulatu zaio.
Vega-ren sentsore infragorriek nukleoaren tenperaturaren berri ere bidali zuten. Bere balioa 300 K eta 400 K balioen artean dabil. Bestalde, kometak jasotzen zuen energiaren balioen arrastoa izan dezagun, hona hemen bi datu: Jupiter-en ingurutik pasa zenean Eguzkitik jasotzen zuen potentzia 44 W/m 2 zen; perihelioan, berriz, 4 kW/m 2 baino gehiago. Tenperatura eta jasotako potentziaren balioen interpretazioak, beste arazo bat sortzen du.
Uste denez, espazialuntziak tenperatura aztertzen ari zirenean kometak erradiazio aski jasotzen zuen Eguzkitik, bere tenperatura 400 K-etik gora denbora guztian mantenduz. Kontuan izan behar da gainazal-unitate batek biraketa-periodoaren erdia ilunpetan egiten duela. Kontraesan hau gainditzeko zientzilariek hozte-prozesu bat aurkitzen saiatu dira. Fenomenoa, nukleoaren aktibitateak sortzen dituen materi zorrotadekin erlazionatu da. Sublimatutako materia hau izango litzateke beroa kanporatzen duena. Baina, azter dezagun astiroago aktibitate hau.
Lehenengo inpresioa, nukleoaren aktibitatea irregularki banatua eta nahiko handia izatearena da. Beraz, indar ezberdineko materia zorrotadatan agertzen da. Esan bezala, bada, zorrotada hauek irregularki banatuak daude, eta guztira ez dute gainazalaren %10a baino suposatzen. Beste %90a, oskol solido eta ilun batez estalia dago. Eta iluna esandakoan oskol hori ikatza bezain beltza dela esan nahi dugu. Bere albedoa 0,062 eta 0,04 bitartean dago: hau da, jasotzen duen argiaren %2 eta %4 bitartekoa bakarrik isladatzen du.
Hau ere ustegabeko beste balio bat dugu. Nukleoa argitsua izango zela espero zen eta albedoaren balio txiki horrek arazo bat sortu zuen argazkiak ateratzerakoan. Giotto-ren argazki-kamera punturik argitsuenari jarraitzeko programatua zegoen. Nukleoa beltza zenez, kamera nukleoak jaurtikitzen zuen zorrotada argitsueneruntz enfokatu zen. Horregatik, urrunetik ateratako argazkietan nukleoa osorik ikus daiteke, baina hurbildutakoan zati handi bat kanpoan gelditu zen.
Oskola, bestalde, oso irregularra da eta bertan gailurrak eta haranak ikusten dira, batzuk kratere-itxura dutelarik. Baina, nola sortu da oskol ilun eta irregular hau?.
Uste denez, eraketa-prozesua eguzki-haizeak eta nukleoaren grabitatearen erakarpenak sortu dute. Nukleotik abiadura txikiz kanporatzen den materia, berriz ere gainazalera erortzen da, eguzki-haizearen bultzadaren eta grabitate-indarraren eraginez (nahiz eta hau oso txikia izan) parabola bat osatuz. Honela, nukleoa etengabe birmoldatzen eta itxuraz aldatzen ari da; hortik datorkio bere irregulartasuna. Iluntasuna berriz, karbonoa duten konposatuen ugaritasunean datza. Konposatu hauek egituraz konplikatuak ez badira ere, uste baino ugariagoak dira, lehen ere esan dugunez, eta negutegi-efektua sortzen dute argia zurgatuz gero ateratzen utzi gabe.
Orain, nukleoaren hozte-prozesua azaltzen duten zorrotaden sorrera argitzeko moduan gaude. Hauek, Eguzkiari begira dagoen aldera sortzen dira batez ere, oskolak jasotzen duen erradiazioaren beroak behera jaitsi eta azpiko izotzak sublimatzen dituenean. Honek oskola nahiko mehea dela, 1 cm-koa agian, onartzera garamatza. Giotto-k, aztertu zuen hauetako zenbait zorrotada bere hurbilketan. Luzeenak 15 km-tik gorakoak ziren eta irregularki banatuak zeuden. Pentsatzekoa da, beraz, nukleoa ez dela homogenoa eta eskualde batzutan oskolaren azpian izotza dagoela eta beste batzutan berriz, haitzak direla ugariagoak. Materi galerak izotza dagoen tokietan gertatuko lirateke, noski.
Zorrotada hauek ezagutu zirenean, ordurarte azalpenik ez zuten beste xehetasun batzuk argitzeko bidea zabaldu zen. Beraiek lirateke kometa inguratzen duten geruzen eta hauek eguzki-haizearekin dituzten elkarrekintzen uniformetasunik ezaren arrazoia. Bestalde, nukleoaren gainazalaren irregulartasuna bertatik jaurtikitako materiaren bonbardaketaren bidez azaldu badugu ere, bertan ikusten diren kratereak zorrotadak ateratzerakoan sortuak dira eta ez meteoritoen talkak, Ilargiaren kasuan bezala.
Azkenik, kometa oraindik Lurretik urrun zegoenean behatutako beste berezitasun bat ere azalduko dugu: argitasunaren aldaketa harrigarriak. Zenbait aldiz Halley-k oso denbora gutxian (1 eta 3 ordu bitartean) bere argitasuna asko haunditzen zuela (3 eta 5 aldizeraino) ikusi zen. Aldaketa hauek ezin dira, adibidez, biraketaren ondoriotzat jo. Orain uste denez, fenomenoa noizbehinka dauden zorrotaden hautsek sortutako argiaren sakabanaketan datza.
Halley-ri eskainitako orrialde hauei amaiera emateko, zientzilariek beren azterketarako gertatutako egitarauen balorapenak aipatuko ditugu. Gutxi batzuk, oso kritika gogorrak egin dituzte misio hauek ezagutzen ez genuen berririk ez dutela erakutsi esanez. Hau ez da, hala ere, gehiengoaren eritzia. Jeneralean emaitzak garrantzitsutzat jotzen dira, antolatu diren egitarauak kontuan izanik oso aberatsak ez direla izan onartu behar den arren. Bestalde, bi lorpen azpimarratzen dira bereziki. Lehenengoa, untzi espazialek izan duten portaera ona; lanerako izan dituzten baldintza gogorrak kontuan izanik batez ere. Bigarrena, lortu den nazioarteko lankidetasuna dugu. Egitarauen arteko koordinazio-lanak oso ondo burutu dira, eta honek bide berriak irekitzen ditu etorkizunari begira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fe34046fc94d | http://zientzia.net/artikuluak/burdin-zaborrak-birziklatu-asmoz-bilbon/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Burdin zaborrak birziklatu asmoz bilbon - Zientzia.eus | Burdin zaborrak birziklatu asmoz bilbon - Zientzia.eus
Garai batean lehengaiak eskuragarri eta ugariak ziren. Duela zenbait urte zabor eta hondakintzat hartzen zena, orain lehengai-iturri moduan berreskuratzea pentsatzen da.
Garai batean lehengaiak eskuragarri eta ugariak ziren. Duela zenbait urte zabor eta hondakintzat hartzen zena, orain lehengai-iturri moduan berreskuratzea pentsatzen da. Burdin zaborrak birziklatu asmoz bilbon - Zientzia.eus Burdin zaborrak birziklatu asmoz bilbon
1986/12/01 Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Birziklatzea
Garai batean lehengaiak eskuragarri eta ugariak ziren. Egun berriz, kasu batzutan baliabide preziatu eta eskuragaitz bihurtu dira. Duela zenbait urte zabor eta hondakintzat hartzen zena, orain lehengai-iturri moduan berreskuratzea pentsatzen da. Euskal Herrian horietako esperientzia bat egiten ari dira Bilbon; Estatu mailan piloto den saiakuntza bat.
JAN STEEN Garabi-untzia lanean.
Vastur, S.A. enpresako arduradunekin elkarrizketatzera Bilbora hurbildu ginenean, prentsan irakurritako berri lainotsu bat geneukan buruan: zirudienez Bilboko portuaren bokalean, urtetan zehar botatako labegaraietako metal-zaborrak itsas hondoan pilatuta zeuden eta ehun mila milioiko balioa zuten. Vastur, S.A. enpresako arduradun prestuek, gauzak bere lekuan ipini zizkiguten eta baita informazio zabala eman ere.
Itsasoa zabortegi
Labegaraietan altzairua fabrikatzeko unean, labeen hormetan hondakin asko gelditu ohi da itsatsia. Hondakin hauek labetik kendu egin behar izaten dira, altzairua fabrikatzeko prozesuak egokiro aurrera egin dezan. Zenbait kasutan zabor hauek hormetan sendo itsatsiak egoten direnez, dinamitatu egin behar izaten dira.
Garai batean zabor horiek baliogabekotzat jotzen ziren eta zabortegitan pilatzen ziren. Bizkaiko labegaraietakoak itsasora jaurtitzea erabaki zuten eta horrela 80 bat urtez, 1969.erarte hain zuzen, labegaraietako zaborrak Galea eta Aizkorri lurmuturren arteko zona batean itsas hondoan pilatu ziren. 1969.etik aurrera zabor horien birzkiklatzea errentagarri bihurtu omen zen eta horretan dihardute. Urte hartaraino ordea, ehundaka mila tona metal-zabor pilatu da Bizkaiko kostaldean.
Zaborren berreskurapena
Lehengaien eskasia eta eske handia dagoen une honetan, itsasora botatako mineral guzti hori birziklatzea ekologikoki interesgarria izatetik at ekonomikoki errentagarria izan zitekeela ikusi zuten zenbait bizkaitarrek. Hala ere, zenbait puntu argitu beharra zegoen lanean buru-belarri hasi baino lehen. Zenbat mineral dago? Zein sakoneran? Zer mailako aberastasuna zuten? Honelako galderen erantzuna ezagutzea beharrezko zen.
1985.ean hasi ziren zaborren azterketak egiten. Asmo horrekin Vastur-ekoak untzi txiki baten bidez laginak biltzen hasi ziren. Bi lentalari "Tortas" izenez bataiatutako materiala eskuz ateratzen hasi ziren. Bildutako materiala analisatzera eraman zen. Guztira, 250 tona erauzi ziren itsas hondotik. Egindako analisi kimikoek, materiala oso kalitate onekoa zela eta lehen mailako txatarra baino zertxobait hobeagoa zela eman zuten aditzera.
Azterketa geofisikoa
Lehenengo saio hau egin ondoren eta itsas hondoan pilatutako materiala kalitate onekoa zela jakinik, inguruaren azterketa geofisiko bat egiteari ekin zioten. Azterketa honek bi helburu zituen. Alde batetik, hondakinek zein toki zehatzetan pilatzen ziren jakin nahi zen eta bestetik hondakin-geruzaren lodiera ere ezagutu nahi zen.
Zenbait teknika berezi (albo-sonarra, ekozunda, unibooma eta Trispander-a alegia) erabili zen. Zaborraren pilatze-zona, Galea eta Aizkorri lurmuturren artean eta kostatik 1 miliako distantziaraino doan laukizuzen itxurako batean kokatzen da. Zonak guztira 800.000 m 2 inguru dauzka. Hauetako, 300.000 m 2 -tan hondakinen lodiera hiruzpalau metrokoa da eta gainontzeko 500.000m 2 -tan lodiera metroerdi eta metro bateko tartean dago. Hau izan zen prozesuaren bigarren urratsa.
Aurtengo lana
Vastur enpresakoak aurtengo Irailean hasi dira prozesuaren hirugarren urratsa ematen. Hirugarren urrats honen helburua, zabortegiaren egiazko aberastasunaz eta ustiraketarako probetxagarritasunaz jabetzea da. Erantzuna positiboa izango balitz, datorren urtean hasiko litzateke zabortegia ustiratzen.
Laginketa egiteko "Jan Steen" izeneko untzi espezializatua (argazkian duzuena) kontratatu dute. Untzi handia da hau; 76 m-ko luzera eta 19 m-ko zabalera ditu, eta 2000 tona karga ditzake. Ainguraketarako 800 m-ko 8 aingura dauzka. Aingura hauei esker untzi honek kostaldetik oso gertu lan egin dezake Bizkaikoa bezalako itsaso bizian. Gainera, 25 m-ko distantziara 25 tona jasotzeko gai den garabi bat du untziak zubian. Garabi honek itxura desberdineko lau "olagarro" erabiltzen ditu, zeren eta zaborraren aberastasun-maila ezagutzeaz aparte erauzteko sistemarik egokiena aztertu nahi bait dute.
Hasieran zaborraren egoera ezagutzen ez zutenez, (petrifikatua egon zitekeen) dinamitatzeko baimena eskatu zuten. Hala ere ez dute erabili beharrik izan. Aurten egin behar duten laginketa horretan, (32 puntu desberdinetan egina dago jadanik) 5000 tona erauzi behar dituzte zaborraren egiazko aberastasuna ezagutu asmoz.
Urte osoan ezin lanik egin
Honelako zabortegiaren ustirapenak itsasoaren egoeraren arazoa planteiatzen du; Bizkaiko itsaso bizian batez ere. Bilboko portuko estatistikek aditzera ematen dutenez, "Jan Steen" untziak maiatzetik urrira bitarteko %90 egunetan lan egin dezake. Gainontzeko hilabetetan, %30-40ra jaisten da lanegunen kopurua. Hortaz, zabortegiari eta untziari etekina atera nahi bazaio, uda inguruko egun horietan egin behar da lan.
Zabor ugari pilatuta
Egin diren estimazioen arabera, zenbat urtetan deskargatzen ibili direneko datua erabiliz batez ere, urpean 4.000.000-5.000.000 tona omen daude.
Itsaspetik jasotako burdin zaborra.
Zaborraren kalitateari buruz, eta erauzi diren 2.000 tonak aztertuta, oso emaitza positiboak jadetsi dira. Zaborraren burdin aberastasuna %50-65 bitartekoa da. Azken datu hau konfirmatzen bada, ustirapenaren etorkizunari buruz oso baikor azaltzen dira Vastur-eko arduradunak. Inbertsio handiak beharko lirateke (600 milioi pezeta ingurukoak) datorren urtean ustiraketa-prozesuan lanean hasteko.
Bestalde, itsasotik berreskuratutako zaborra, Bilboko portuko kai batera eramango litzateke eta bertan errota batez eta banatzaile magnetiko batzuren bidez burdina berreskuratuko litzateke. Ondoren, burdina lehen mailako txatarra moduan galdaketan lan egiten duten enpreseei salduko litzaieke.
Bukatzeko, honelako birziklatze-planik Europako beste tokitikan egin denik Vastur-eko arduraduenek ez dutela ezagutzen azpimarratu behar da. Beraz Euskal Herria behingoz, aintzindari izan daiteke prozesu industrial batean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d06ef26d15ca | http://zientzia.net/artikuluak/sonanbuluak-gauez-baina-konturatu-gabe/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sonanbuluak. Gauez baina konturatu gabe - Zientzia.eus | Sonanbuluak. Gauez baina konturatu gabe - Zientzia.eus
Sonanbuluaren irudia ohizkoa bihurtu da. Zeintzu dira, bada, gertakizun honen agerpen edo zeinuak? Zein da sonanbulismoaren egiazko arrazoia?
Sonanbuluaren irudia ohizkoa bihurtu da. Zeintzu dira, bada, gertakizun honen agerpen edo zeinuak? Zein da sonanbulismoaren egiazko arrazoia? Sonanbuluak. Gauez baina konturatu gabe - Zientzia.eus Sonanbuluak. Gauez baina konturatu gabe
1986/12/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Sonanbuluaren irudia ohizkoa bihurtu da txiste eta komikietan. Zeintzu dira, bada, gertakizun honen agerpen edo zeinuak? Zein da sonanbulismoaren egiazko arrazoia?
Sonanbuluaren irudia ohizkoa bihurtu da txiste eta komikietan: gau-jantziz estalirik, teilatu gainean, ziurtasun osoz dabilen gizona, edozein hitz edo hotsek esnatuz gero, oreka galdu eta behera amildu daitekeena. Baina topiko guztiekin gertatzen den bezala, irudi hori ezaguna izan arren, faltsua da: ziurtasuna ez da hain ziurra, ez dago batere frogatua sonanbuluak besoak zabaldurik dabiltzanik, hitz egite hutsak ez ditu esnarazten, etab. Zeintzu dira, bada, gertakizun honen agerpen edo zeinuak? Zein da sonanbulismoaren egiazko arrazoia?
Sonambulismoa (latinezko SOMNUS: Loa, eta AMBULARE: ibili), h.d. "lotan ibiltzea" oso fenomeno bitxia izan da betidanik jende xehearentzat. Ohizko psikiatriak gogoz aztertu izan du pertsona helduen sonanbulismoa (umetan agertzea normalagotzat jotzen da) eta erreakzio neurotiko bezala kontsideratu da: lo dagoenak ohea utzi eta bere nahiak ase edo bere tentsioak baretuko dituen zerbaiti ekiten dio (galdutako zerbaiten bila hasi, edo bere egunerokoan idazten has daiteke).
Sonanbuluak berak, ez digu inolako argitasunik emango, noski. Beren familiarteko edo lagunek dakite beren ibilalditxoen berri. Egiten duena eginik ere, sonabulua ez da egindakoaren erantzule. Amets egin ondoren geratzen zaigun oroitzapen lauso eta zirriborrotsu hori ere ez du izango; bere amnesia totala da.
Duela urte gutxi batzuk arte, sonanbulua ametsetan zegoen bitartean irteten zela ohetik pentsatzen zen. Gaur egun hipotesi hori guztiz baztertua gelditu da, egindako esperimentuei esker. Gauza jakina da, loaldiaren azaleko faseetan —REM fase bezala ezagutzen direnetan (REM, Rapid Eye Movement, Begien Mugimendu Azkarra)— egiten direla ametsik gehienak. Baina une horietan gorputza guziz erlaxatua dago, eta nekez uler daiteke egoera horretan, muskuluak lasa daudenean, pertsona ohetik jaikitzeko gai izatea. Alderantziz, frogatu ahal izan da sonanbulua lo sakonean dagoenean soilik bihurtzen dela aktibo. Eta fase honetan ez da ametsik gertatzen. Gau batean pertsonak lo sakoneko fase bat baino gehiago izaten dituenez, posible da sonanbulu batek bere IHARDUERAK zenbait aldiz burutzea goizean esnatu aurretik.
Eta iharduera horiek ez dira beti jeiki-ibili modukoak. Kasu askotan mugimendua askoz ere apalagoa izan daiteke: ohean agondu, ezpainak mugitu, besoarekin mauka tiratu, begiak denbora osoan itxita mantentzen dituen bitartean. Sonanbulua oso kapaz da orduerdi pasatxoz "lanean" aritzeko. Bere begiak irekita edo itxita egon daitezke: irekita daudenean begirada finkoa dute, baina ez dute inguruko ezertxo ere ikusten.
Sonanbulua bere etxean zehar, inoiz ere ikusi gabe ezagutuko lukeen itsua bezala mugitzen da. Egia da inoiz sukaldera joan, hozkailua ireki eta esnea edango duela, baina aldez aurretik hozkailua non zegoen bazekielako egin dezake hori. Ezagutzen ez duen etxe batean, gisa horretako balentria guztiz ezinezkoa litzateke.
Sonanbulurik gehienak oso astiro mugitzen dira. Beren ibilerak koordinaziorik gabekoak dira, erritmo-aldaketa eta kordokaldi edo astinaldiak agizkoak dira. Gaizki sinkronizaturiko robot baten mugimenduak gogorarazten dituzte. Besoak gorputz-alboetan zintzilik, edo eskuekin gauzak aztatuz, baina ezer jakinik ukitu gabe. Familiartekoek segurtasun-neurriak hartu nahi izaten dituzte, istripu posibleak baztertzeko. Baina, kontuz! ez du ezertarako balio atean sarrailak ipintzeak; sonanbuluak atera nahi badu eta ateak traba egiten badio, leihotik irtengo da.
Ikusi dugunez sonabuluen iharduera lo sakoneko faseetan ematen da. Fase horiek bereziki luzeak eta iraunkorrak dira haurtzaroan —lo gauden bitartean, hazkunde-hormonak bere lana egiten du eta umea horrela hazten da—, eta pertsona adinean aurrera doan neurrian laburutu egiten dira. Pertsona zaharrengan, batez ere, loaldi osoa azaleko edo REM fase batean gertatzen da, eta lo sakona ia erabat desagertzen da. Ia sonabulu guztiak umeak izatearen arrazoietako bat hauxe izan zitekeen.
Sonanbulismoaren intzidentzia, edo zenbat kasutan ematen den beste era batera esanda, ez dago oso argi. Baina espezialista gehienek diotenez zortzi umetatik bat sonanbulua izan daiteke (lehen ikusi dugunez sonanbulu izateko oso maila ezberdinak daude). Zortziren bat urterekin has daiteke fenomeno hau, astean bi aldiz errepikatuz. Pubertaroarekin batera desagertzen da normalean.
Pertsona helduen artean berrogeitik batek bakarrik jasaten du sonanbulismoa. Eta ia beti aurrekin edo antezedenteak aurkitzen dira familietan. Aurregoera honek arrazoi genetikoak egongo ote ziren pentsatzera eraman zituen espezialistak. Baina badira beste arrazoi batzuk ere; psikikoak batipat, sexualitate erreprimitu baten agerpenak agian edo babes-nahi ezkutuak. Pertsona helduetan sonanbulismoa erregresio bat bailitzan onartzen da; berriro ere ume izateko nahikunde inkontziente bat. Dena den, sonabuluak ez dauka inhibizio horren berri eta bere inkontzientea aske uzten du, gainontzeko pertsonek ametsetan daudenean egiten duten bezalaxe.
Orain arte ikusitako guztia sonanbulu OSASUNTSUEI dagokie, h.d. gauez duten portaera bitxi honetaz landa, bizimodu guztiz normala daramaten pertsonei, osasun betea daukatenei. Badira sonanbulismo patologikoak ere, aurrez neurosiak edo epilepsiak jota dauden pertsonetan agertzen direnak.
Bukatzeko esan dezagun sonanbulismoak ez duela nahitaez gauean agertu behar. Orain dela gutxi egunkari guztiek ekarri zuten lo zegoen bitartean bere fusila manipulatu zuen soldadu suediarraren notizia: fusilak tiro egin eta laguna hil zuen. Gertakizun ikaragarri hau eguerdi-eguerdian gertatu zen: soldadu sonanbulua gauez goardia egin ondoren goizeko hamarrak inguruan oheratu bait zen. Agintariek mutila soldadutzatik libre utzi zuten arren, epaitua izan zen tiro-unean bere ekintzetaz kontziente zen ala ez erabakitzeko. Epaileen berediktua, mediku- eta psikiatra-talde batek lagundurik, ahobatekoa izan zen: "ERRUGABEA". Lo zegoen bitartean mutil hura ez zen, inola ere, bere ekintzen erantzule.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d871b6a61181 | http://zientzia.net/artikuluak/untzigintzaren-historia-viii-baporeak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzigintzaren historia VIII. Baporeak - Zientzia.eus | Untzigintzaren historia VIII. Baporeak - Zientzia.eus
XIX. mendearen hasieran, 1820. urte inguruan, belauntzi-mota berri eta eder bat egin zuten Estatu Batuetan. "Cliper" izena eman zioten.
XIX. mendearen hasieran, 1820. urte inguruan, belauntzi-mota berri eta eder bat egin zuten Estatu Batuetan. "Cliper" izena eman zioten. Untzigintzaren historia VIII. Baporeak - Zientzia.eus Untzigintzaren historia VIII. Baporeak
XIX. mendearen hasieran, 1820. urte inguruan, belauntzi-mota berri eta eder bat egin zuten Estatu Batuetan. "Cliper" izena eman zioten.
1. irudia. Baporeak Donostian.
XIX. mendearen hasieran, 1820. urte inguruan, belauntzi-mota berri eta eder bat egin zuten Estatu Batuetan. "Cliper" izena eman zioten untzi-mota berriari: "Cliper"a guztiz lirain, arin eta bizkorra zen. Karga eramateko leku txikia zuen batetik, eta bela asko eta handiak zituenez, tximistak baino azkarrago "ebakitzen" (hortik "cliper" izena; clip off=ebaki) zituen itsasoko miliak. Oso erabiliak izan ziren Australia, Txina eta Estatu Batuen arteko merkataritzan.
Gero, altzairuzko kaskoa zuten belauntzi handiagoak egiten hasi ziren. Hauek karga handiagoa garraia zezaketen (5800 tonaraino), baina "cliper"ek baino marinel gehiago ez zuten behar.
Dena dela belauntzi hauek, baporeak sortu bezain laster desagertzen hasi ziren. Euskal Herriko untziolek ere, beherakada bortitza jasan zuten eta Ibaizabalgoak salbu, besteak banan-banan suntsituz joan ziren. Gelditu ziren untziolak, asko indartu ziren gero.
Baina gatozen baporeen sorrerara eta ikus ditzagun untzi hauen lehen urratsak nondik nora eman ziren.
1690. urtean Papin-ek untzietan lurrinaren indarra erabil zitekeela pentsatu bazuen ere, lehen proiektua Jonathan Hulls-ek aurkeztu zuen 1736.ean.
1775.ean, Jacques Constantin Perrier-ek lehen aldiz lurrin-makinaz hornitu zuen txalupa bat. Claude Jouffroy-k berriz, 1783.ean zera frogatu zuen: baporeak ibaian gora korrontearen aurka joan zitezkeela.
2. irudia. "El temerario" belauntzia, bapore txiki batek atoian darama. Berriak, zaharra baztertzen du.
1807. urtean, Robert Fulton-ek baporeak itsasoko nabigaziora hedatu zituen, aurreko saiakuntz mailak gaindituz. Eta azkenik, Francis P. Smith-ek helizea ezarri zuen 1836.ean untzien propultsiorako.
Baina bitarte horretan, beste itsasgizon batzuk markak ezarri zituzten baporeak medio. Robert Stevens kapitainak adibidez, lehen aldiz nabigatu zuen itsasoan baporean, eta Pierre Andreil-ek lehen aldiz zeharkatu zuen Mantxako Kanala 1816.ean. Moses Rogers-ek, belak eta lurrin-makina zituen untzian zeharkatu zuen Atlantikoa, eta gero R. Roberts-ek bapore hutsez.
Lurrin-makina asmatu baino lehen, untzien propultsio mekanikoaz arduratu ziren zientzigizon batzuk, Valturio-k eta Leonardo da Vinci-k adibidez, bazituzten beren proiektuak. XVII eta XVIII. mendeetan berriz, propultsio mekanikoaz saiakuntzak egin zituzten; Frantzian batipat. 1753. urtean, Frantziako Zientzi Akademiak lehiaketa bat antolatu zuen untzietan haizearen indarra ordezkatzeko "makina" bat asmatzekotan.
Lurrin-makinaz eragindako lehen untziak, frantziarrak izan ziren, nahiz eta untzigileak porrot eginda gelditu. Follenay-ko konteak eta Auxiron-go konteak, Sena ibaian lehen baporea frogatu nahi izan zuten 1774. urtean, baina untzia hondatu egin zen bezperan.
Hurrengo urtean berriz, 1775.ean Jacques Constantin Perrier-ek arrakasta izan zuen Sena ibaian bertan bere txaluparekin. Baina bere lurrin-makinak potentzia txikia zuenez, proiektua bertan behera uzteari hobetsi zion.
1783. urtean ordea, Claude Jouffroy-k arrakasta handiagoa izan zuen. Bi zilindroko bi lurrin-makina ipini zizkion gurpilezko untziari. Kateazko transmisioa zuen gainera, eta 182 tonakoa zen.
Geroxeago, XIX. mendearen bukaeran, ingelesak eta iparrameriketarrak saiatu ziren gehienbat baporeen hobakuntzan. Robert Fulton-ek aurreko saiakuntzak aztertu eta arazo teknikoei konponbidea emanaz, baporea lortu zuen.
3. irudia. Robert Fulton-en lehen baporearen planoa.
Fulton, Pennsylvania-n (Iparrameriketan) jaioa zen. Britainia Haundira eta Frantziara bidaiak egin zituen lurrin-makinazko untziez arduratuta zegoelako. Frantzian, Sena ibaian, "Clermont" izeneko untzia egin zuen. Zortzi zaldiko lurrin-makina zuen, eta hamar palako bi gurpil zituen. Untzi hau, hondatu egin zen, eta sabotaia izan zitekeen hondamenaren arrazoia.
Fulton eta bere bazkideak ez ziren kikildu, eta 1803.ean "Clermont" untzia Sena ibaian gora joan zen gainean hiru marinel bakarrik zituela. Frantziako gobernuak ez zion ordea erraztasun handirik eman, eta Iparrameriketara itzuli zen Fulton. Han, 24 zaldiko lurrin-makina eskuratzea lortu zuen, baina bere proiektua finantzatuko zuenik aurkitu ezinik, denbora pasa zitzaion. Baina azkenean, bankari anonimo batzuren laguntza izan zuen eta 1807. urtean, East River-en beste bapore bat ibili zen, lau urte lehenago Sena ibaian ibilitakoaren antzera.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-0e8d83a9fe77 | http://zientzia.net/artikuluak/anfibio-harrigarri-horiek/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Anfibio harrigarri horiek - Zientzia.eus | Anfibio harrigarri horiek - Zientzia.eus
Uztailean ospatutako UEU-ren azkeneko ekitaldian Jose Ramon Aihartza biologiarekin mintzatzeko parada izan genuen. Hona hemen hark esan ziguna.
Uztailean ospatutako UEU-ren azkeneko ekitaldian Jose Ramon Aihartza biologiarekin mintzatzeko parada izan genuen. Hona hemen hark esan ziguna. Anfibio harrigarri horiek - Zientzia.eus Anfibio harrigarri horiek
Uztailean ospatutako UEU-ren azkeneko ekitaldian Jose Ramon Aihartza biologoarekin mintzatzeko parada izan genuen. Hona hemen hark esan ziguna.
Baso-igel gorria.
Elhuyar.- Atzo Euskal Herriko alfibioei buruz mintzatu zinen Natur Zientzia-saileren barnean. Zer azaldu zenuen hitzaldi horretan?
Jose Ramon Aihartza.- Azaldu nuena, zera izan zen: egiten ari garen lan baten aurrelana edo Euskal Herriko anfibio-espezie guztien edo gure ustez hemen izan daitezkeenen hedapena. Baina behin-behineko lana da eta oraindik informazio gehiegirik ere ez daukagu eta landa-lana egin behar da gainera.
E.- Zeintzu dira Euskal Herrian anfibiorik ugarienak edo nagusienak?
J.R.A.- Jendeak gehien ezagutzen dituenak, apo arruntak, arrubio, txantxikuak eta uhandre palmatuak dira; Ia Euskal Herri osoan agertzen direnak hain zuzen. Beste anfibio batzuk ere badaude, baina leku konkretu batzutan bakarrik bizi dira hauek.
E.- Eta zein da anfibio guzti horien artean zuretzat bitxiena edo interesgarriena?
J.R.A.- Akaso nik horretaz zerbait lan egin dudalako eta beharbada gehien landu den espeziea delako, uhandre piriniarra da. Baditu berezitasun fisiologiko batzuk ere eta oso toki konkretutan bizi da; goimendietan, erreka-bazterretan. Gehienbat horretan aritu naizelako izango da, baina hori da neretzat bitxiena edo.
E.- Askotan entzuten da zenbait igel-mota arriskutan dagoela; bai jendeak harrapatzen dituelako (haien hankak jateko) eta baita bideetan zehar askotan automobilek zanpatzen dituztelako. Horrelako arriskurik ba al dago Euskal Herrian? Espezieren bat desagertzeko zorian ba al dago?
J.R.A.- Badira horrelako espezie batzuk. Oso toki konkretutan aurkitu dira. Bata, sasi-igel meridionala edo hegoaldeko sasi-igela da; Donostian bakarrik aurkitu dena. Ia duela mende bat aurkitu zen eta harrez gero aztertua izan da. Oraindik ere mantentzen dira horiek Euskal Herri osoan, Iparraldea salbu. Horretaz ez daukagu oraindik informazio gehiegirik; ez bait da beste inon aurkitu eta nahiko fenomeno konkretua da. Espezie hori, arriskutan dago. Hori eta beste zenbait espezie ere, toki batzuetan behintzat arriskutan daude.
Uhandre palmatua.
Jaten diren igeletan, basa igeletan alegia, zera gertatu da: hasiera batean ur-igelak jaten ziren, eta orain ohartu direnez askoz ere errazagoa da basa igel gorriak harrapatzea. Oso putzu txikietan ugaltzen bait dira. Hauek dira dauden arriskurik handienak. Orain, badirudi zenbait pertsona kanpaina egiten ari dela igel-mota hori babesteko, baina nahikoa lan zaila da, eta serio hartzen ez bada hainbat lekutan espezie horiek desagertu egingo dira. Basa igelen artean behintzat badira nahikoa toki mugatuetan bizi diren espezie konkretu batzuk, eta horiek izango dira arriskurik handiena izango dutenak.
E.- Gizakiaren presioak eragin handia izango du anfibioen hedapenean. Zera esan nahi dut: urmahelak, zingirak, padurak eta abar lehortzen diren heinean, anfibioen bizigunea murriztu egingo da, ezta?
J.R.A.- Bai, eta hori batez ere nabaria da bai isurki atlantikoan eta bai Ebrorako isurkiaren hegoaldean, zeren iparraldean (batez ere ingurune atlantikoan) errekarik gehienak erreta bait daude. Beraz erreka-adarrak bakarrik daude kutsatu gabe eta zenbait putzu txiki kostaldean. Gizateriaren presioa oso handia da. Jendetza-dentsitatea handia den tokietan, putzu horiek arriskutan daude. Orain dela gutxi Donostian bizpahiru putzu lehortu dituzte eta bertako espezieak, (batzuk oso bitxiak) ba desagertu egin dira. Hori batez ere Kostaldean gertatzen da eta Erribera aldean berriz, ureztapenerako erabiltzen diren ubideak direla eta, zenbait zingira eta zenbiat putzu natural (beste garai batzuetan ugalketarako erabiltzen zituztenak) lehortu egiten dira. Horrek ere hondamena dakar, noski.
E.- Besterik ez, mila esker.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-102964068460 | http://zientzia.net/artikuluak/korrosioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Korrosioa - Zientzia.eus | Korrosioa - Zientzia.eus
Zer da korrosioa? Metal gehienak oxido- nahiz sulfuro-itxuran aurkitzen dira naturan eta lortzeko bide bakarra energiaren bitartez ateratzea da.
Zer da korrosioa? Metal gehienak oxido- nahiz sulfuro-itxuran aurkitzen dira naturan eta lortzeko bide bakarra energiaren bitartez ateratzea da. Korrosioa - Zientzia.eus Metal gehienak oxido- nahiz sulfuro-itxuran aurkitzen dira naturan eta lortzeko bide bakarra energiaren bitartez ateratzea da.
Zer da korrosioa?
Metal gehienak oxido- nahiz sulfuro-itxuran aurkitzen dira naturan eta lortzeko bide bakarra energiaren bitartez ateratzea da. Hau dela eta, metal hauek egoera ezegonkorrean daude eta ingurugiroarekin harremanetan hasten direnean, beren egoera naturalera itzultzeko joera dute. Joera hau da korrosioaren sortzailea.
Burdina adibidez, elementu ezegonkorra da, eta afrontuan dagoela, hidratatutako burdin oxidoak osatzen ditu ondoko erreakzioaren arabera:
2Fe + O 2 + 2H 2 O = 2FeO H 2 O
Oxido hauek dira Korrosio-produktu izendatzen ditugunak.
Altzairuak, burdin portzentaia handia duenez, oxidazio prozesu berdina jasaten du.
Zenbait aleaziotan, korrosio-produktuak aleazioaren azalari sendoki lotzen zaizkio eta gero, gerta daitezkeen oxidazioen kontra babesa eskaintzen du. Hauxe da altzairu herdoilgaitzen kasua. Dena den korrosio-produktuen mintza ez dago oinarriko metalari oso lotua. Irregulartasunak ditu eta ez du babesten ingurugiroaren erasotik.
Ingalaterran, 90 segundoero korrosioaren eraginez altzairu tona bat galtzen dela esan ohi da, eta Espainian, galera hori gutxi gorabehera PNBaren %3a da. Honi geldialdiek sortutako gastuak gehitu beharko litzaizkioke. Baita pieza berriak berriz jartzeak, diseinuetan dimentsionatze-arazoak eta abarrek sortutako gastuak ere.
Beraz, gai honen garrantzia eta ondorioz duen kezka ekonomikoa, ez dago zalantzan jartzerik.
Korrosio-prozesua
Korrosio-erreakzioa, erreakzio elektrokimiko bezala aztertu ohi da, substantzia guztiek hainbat potentzial elektrokimiko dutela kontutan hartuz, nahiz eta beren egitura molekularraren arabera balio positiboago edo negatiboagoetara jo. Metal-aleazioek, substantzia puruak ez direnez, anodo eta katodo txikiak osatzen dituzte, pila txikiak sortuz. Ingurune likidoa lagungarri gertatuko da elektroien transferentzian. Elektrolito-funtzioa egiten du, anodoa oxidatuz eta katodoa erreduzituz.
Erreakzio hau egiaztatu ahal izateko, hiru puntu izan behar dira kontutan:
Metalaren egitura-alderdiak
Berauen azterketa laburra egingo dugu ondoren.
Metala
Konposizioa, aleazio-elementuak eta izan daitezkeen heterogenotasun mikroskopiko eta makroskopikoak dira kontutan hartu beharreko faktoreak. Baita tentsioak egotea ere.
Ingurunea
Bere izakera kimikoa aztertuko dugu (likidoa ala gasa). Molekula oxidatzaileak, ezpurutasunak, presioa, abiadura, etab. dauden ala ez ikusi behar da.
Metalaren faseartea
Metalaren oxidazio-zinetika, korrosio-produktuen izakera etab. dira aztertu behar ditugun alderdiak.
Lehen hastapenean, korrosio-erreakzioa honako erreakzio sinplearen antzera adieraz daiteke.
aA + bB = cC + dD
A metala izango litzateke, B ingurunea eta C eta D korrosio-produktuak. Ingurunearen barruan prozesuan eragina duten osagaiak batzuk bakarrik direla argitu behar da.
Korrosio-motak
Klasikoki, korrosioa "lehorra" ala "hezea" izan zitekeen. Lehorra, prozesuan ur-disoluzioak parterik hartzen ez zuenean, eta hezea, alderantzizko kasuetan. Gaur egun, gaiaren konplexutasuna dela eta, sailkapen zabalagoa egiten da, korrosioak eratzen dituzten alderdi ezberdinak kontutan hartzen direlarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-775e5318a3ca | http://zientzia.net/artikuluak/erlatibitatea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erlatibitatea - Zientzia.eus | Erlatibitatea - Zientzia.eus
Einstein-ek erlatibitateari buruzko teoria azaldu zuenean ez zituen zientziaren egiturak bakarrik hankaz gora jarri; pentsamenduarenak ere irauli zituen.
Einstein-ek erlatibitateari buruzko teoria azaldu zuenean ez zituen zientziaren egiturak bakarrik hankaz gora jarri; pentsamenduarenak ere irauli zituen. Erlatibitatea - Zientzia.eus Erlatibitatea
Fisika
Uste ez badugu ere, Einstein-ek erlatibitateari buruzko teoria azaldu zuen.
Uste ez badugu ere, Einstein-ek erlatibitateari buruzko teoria azaldu zuenean ez zituen zientziaren egiturak bakarrik hankaz gora jarri; pentsamenduarenak ere irauli zituen.
Espazio/denbora sistema guztiz desberdina da geldirik dagoen pertsona batentzat ala argiaren abiaduraz higitzen den beste batentzat; azken honentzat denbora polikiago igarotzen da bestearentzat baino.
Azal dezagun adibide batez erlatibitatea zer den. Gure etxetik tren bat ikusten dugu 80 km/h abiaduraz pasatzen. Bertan doan bidaiari batek pilota bat botatzen du trenaren norantza berean, baina 20 km/h abiaduraz. Guretzat pilota horren abiadura 100 km/h den bitartean, bidaiariarentzat 20 km/h-koa izango da. Baina, azken finean zenbatekoa da pilotaren abiadura? Erantzuna beti hauxe izango da: behatzaile bakoitzaren egoeraren araberakoa da.
Gertaera hau konstatatuz eta argiaren hutseko abiadura (hau da, 299793 km/s) baino abiadura handiagorik lortzea posible ez dela onartuz, ondoko ondorioak atera ziren, besteak beste:
Behatzaile batekiko masa bat argiaren abiaduraz higitzen bada, masa hau infinitu egiten da behatzaile honentzat.
Argiaren inguruko abiaduraz higitzen den gorputz batean igarotako denbora, txikiagoa da behatzailean igarotakoa baino (argiaren abiaduraz higituz, denbora gelditu egingo litzateke).
Goimailako erlatibitate hau, gure bizitzan ikusten diren erlatibitate sinpleagoen ondorio besterik ez da. Beraz, okasio hau ezinhobea da zientzia landuz egiten dela esateko.
Artikulutxo honi amaiera emateko, pixkat gehixeago nahastuko dugu burua.
Izar batzuk zenbait argi-urtetara daude, hau da, argiak zenbait urtetan ibiliko lituzkeen kilometrotara daude. Beraz, ikusten dugun argia orain dela zenbait urte emititutakoa da, baina gerta daiteke izar hori jadanik desagertuta egotea. Egin behar den galdera, hauxe da: existitzen al da izar hori? (Erlatiboki pentsatuz, erantzun erlatiboa eman dezakezu).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f07169cf7441 | http://zientzia.net/artikuluak/fields-domina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fields domina - Zientzia.eus | Fields domina - Zientzia.eus
1936.ean eman zen lehen aldiz "Matematika-Nobela" esan ohi zaion Fields domina.
1936.ean eman zen lehen aldiz "Matematika-Nobela" esan ohi zaion Fields domina. Fields domina - Zientzia.eus Fields domina
Sariak
1936.ean eman zen lehen aldiz "Matematika-Nobela" esan ohi zaion Feilds domina. Sari hau John Charles Fields matematikari kanadarraren eskutik sortu zen Alfred Nobel-ek bere sari famatuen artean Matematikari lekurik eman ez ziolako. Batzuk diotenez, Mittag-Leffler matematikari suediarrak saria lor ez zezan utzi zuen Nobel-ek Matematika kanpoan, baina badirudi azalpen hau ez dela oso sinesgarria.
Fields dominak, dirutan eskasa izateaz gain, badu beste diferentzia handi bat Nobel-ekin: berrogei urtetik beherako matematikarientzat bakarrik da, arau hau idatzia egon ez arren. Lau urtetik lau urtera biltzen den Nazioarteko Matematikarien Kongresuak ematen ditu sariok; hasieran, bi ekitaldi bakoitzean, eta orain lau gehienez. Irabazle suertatu direnen artean izen ezagunak daude: Paul Cohen, Laurent Schwartz, René Thom, etab.
Joan den Abuztuan Berkeley-n (AEB) ospatu da XX. Kongresua eta bertan banatu dira azken hiru dominak. Hirurak Topologia eta Geometria Algebraikoan lan egiten duten matematikariei eman zaizkie: Gerd Faltings germaniarrak Mordell-en konjektura frogatu du, horrekin Fermat-en azken teorema hurbilago utziz; Simon K. Donaldson britainiarra eta Michael H. Freedman iparrameriketarra lau dimentsioko barietateen estudioan nabarmendu dira, leheneak barietate exotikoak daudela erakutsiz eta bigarrenak (beste gauza batzuren artean) Poincaré-ren konjektura lau dimentsiotan frogatuz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3125a6a42ac6 | http://zientzia.net/artikuluak/telekopiagailu-eramangarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Telekopiagailu eramangarria - Zientzia.eus | Telekopiagailu eramangarria - Zientzia.eus
Telekopiagailu hau edozein telefonori, etxeko zein kabina publikotakori, konekta dakioke.
Telekopiagailu hau edozein telefonori, etxeko zein kabina publikotakori, konekta dakioke. Telekopiagailu eramangarria - Zientzia.eus Telekopiagailu eramangarria
Periferikoak
Irudian daukazuen exekutibo-maletatxo horrek, 5,8 kg pisatzen ditu eta bere barnean tresna guztiz erabilgarria gordetzen du; telekopiagailu bat alegia. Telekopiagailu hau edozein telefonori, etxeko zein kabina publikotakori, konekta dakioke. Hiru minutu baino gutxiagotan, telefonoaren harien bidez dokumentu, faktura edo beste edozein izkribu igorri edo jasotzen du.
Bere funtzionamendua guztiz sinplea da. Jaso nahi deneko informazio-iturriaren telefono-zenbakia tekleatu besterik ez dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dc630fe5c440 | http://zientzia.net/artikuluak/unibertso-zabalgarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Unibertso zabalgarria - Zientzia.eus | Unibertso zabalgarria - Zientzia.eus
Unibertsoaren espantsioa horren zabaldu eta onartutako ideia denez, pertsona asko harritu egiten da astronomoak ados ez daudela entzuten duenean.
Unibertsoaren espantsioa horren zabaldu eta onartutako ideia denez, pertsona asko harritu egiten da astronomoak ados ez daudela entzuten duenean. Unibertso zabalgarria - Zientzia.eus Unibertso zabalgarria
Astrofisika
Unibertsoaren espantsioa horren zabaldu eta onartutako ideia denez, pertsona asko harritu egiten da astronomoak ideia horri buruz guztiz ados ez daudela entzuten duenean. Nahiz eta, astronomo askok izar-objektu urrunek duten espektroaren gorrirako lerrakuntza Lurretik urrutiratzen ari direnaren seinale dela uste izan, beste batzuk aitzitik, fenomeno hori beste teoria batzuez azal daitekeela pentsatzen dute.
Gorrirako lerrakuntza hori azaltzeko erabili izan den beste teoria bat, "argi nekatuarena" da. Fritz Zwicky astronomo suitzarrak proposatu zuen lehenengo aldiz 1929.ean. Teoria honek, fotoiak espazioan bidaiatzen ari diren heinean energia etengabe galtzen ari direla proposatzen du. Urrutitik gugana datorren argiak bide luzeagoa egiten duenez, energia gehiago galtzen du eta espektroaren gorri aldera lerratua ikusten dugu.
Berriki, La Violette izeneko astronomoak, lau behaketa desberdin azaltzeko bi ereduak erabili ditu. Berak jadetsitako ondorioen arabera lau kasu horietan "argi nekatuaren" ereduak egokiago azaldu ditu behaketak.
Non dago egia? |
zientziaeus-a24850c27154 | http://zientzia.net/artikuluak/abioi-ala-helikoptero/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abioi ala helikoptero? - Zientzia.eus | Abioi ala helikoptero? - Zientzia.eus
Ibilgailu aereoen aro berri bati hasiera eman zaiola esan liteke, turbopropultsioz dabilen abioi honekin.
Ibilgailu aereoen aro berri bati hasiera eman zaiola esan liteke, turbopropultsioz dabilen abioi honekin. Abioi ala helikoptero? - Zientzia.eus Abioi ala helikoptero?
Aeronautika
Ibilgailu aereoen aro berri bati hasiera eman zaiola esan liteke, irudian duzuenaren kausaz. Errotore baskulagarriari esker, irudikoa helikopteroak egin ditzakeen zenbait maniobra burutzen duen abioia da. Beraz, turbopropultsioz dabilen abioia da, baina helikopteroen moduan lurrar eta lurrutz dezake eta airean puntu batean geldik ere egon daiteke. Bere hego sendo eta trinkoetan muntatutako errotore higikorrek ematen diote ahalmen hori.
Lurrartu edo lurrutzi behar duenean, abioi honek helizeak horizontalki ipintzen ditu eta abiadura handiz ibili behar duenean aitzitik, bertikalki ipintzen ditu helizeak.
Argazkian erakusten dena prototipo bat besterik ez da. Datorren hamarkadaren erdialderako merkaturako produzitzen hasiko direla uste da. Aireportu egokirik ez duten herrialdetan honelako abioia oso erabilgarria gerta daitekeela ez dago zalantzan jartzerik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1c680005eabb | http://zientzia.net/artikuluak/indar-kosmikoen-batasuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Indar kosmikoen batasuna - Zientzia.eus | Indar kosmikoen batasuna - Zientzia.eus
1760-70 urte bitarteko hasieran, kosmosean dauden oinarrizko lau indarretatik mekanika kuantikoaren bitartez deskribatua izan den bakarra Elektromagnetikoa dugu. Teoria honek duen paregabeko arrakasta, bere barneko egituraren simetrian datza.
1760-70 urte bitarteko hasieran, kosmosean dauden oinarrizko lau indarretatik mekanika kuantikoaren bitartez deskribatua izan den bakarra Elektromagnetikoa dugu. Teoria honek duen paregabeko arrakasta, bere barneko egituraren simetrian datza. Indar kosmikoen batasuna - Zientzia.eus Indar kosmikoen batasuna
Fisika
1760-70 urte bitarteko hasieran, kosmosean dauden oinarrizko lau indarretatik mekanika kuantikoaren bitartez deskribatua izan den bakarra Elektromagnetikoa dugu. Deskribapen horren bidez Elektromagnetika, Quantum Elektrodinamika (QED) bihurtu zaigu (1). QED-k arrakasta izugarria lortu du giro zientifikoetan, duen zehaztasunagatik eta baita fenomenoak aurresateko duen gaitasunagatik ere. Gainera QED deritzona birnormaliza daitekeen teoria da. Teoria honek duen paregabeko arrakasta, bere barneko egituraren simetrian datza.
Eremu ahularen simetrizazioa
Gauge simetriak buruan zituztelarik, 1970-80 urte-hamarkadan, Weiberg eta Salam fisikariak indar elektromagnetikoa eta nuklear ahula aztertzen hasi ziren biak batzeko asmoz. Arazoa ondokoa da: gauge simetria bezain konplexua den beste simetria aurkitzea. Aipatutako eremu horiek, eremu bakar baten bitartez adierazi ahal izango ziren horrela, bi eremu horiek funtsezkoagoa den beste indar baten emaitza baino ez direla frogatuz.
Beraz, eman behar zen lehenengo urratsa, indar ahula gauge simetriaren bidez deskribatzea zen. Horretarako kontutan hartu behar dugu indar ahulak eragiten dituen zatikiak leptoiak direla (elektroia eta neutrinoa). Hori kontutan hartuz Weiberg eta Salam-ek elkarrekintza ahularen eremuan "spin-eko simetria isotopiko"aren kontzeptua sortu zuten. Simetria horren bitartez elektroi eta neutrinoen identitateak nahasten dira. Hori hobeto ulertzeko, fikziozko aginte bat imajinatuko dugu.
Aginte hau biratzerakoan, zatiki nuklearren identitatea nahas daiteke.
Adierazlea goialdean dagoenean, zatikia (edo zatikiak) %100 elektroia da.
Adierazlea biratu ahala, zatikiaren izaera hibrido bihurtzen da. Zatikiaren parte bat elektroia da eta gainontzekoa neutrinoa.
Adierazlea behean dagoenean, elektroia neutrino bihurtu da.
Prozesu berbera bi adierazlerekin egin daiteke.
Beltza den adierazgailuak elektroiak neutrino bihurtzen ditu. Zuria denak aldiz, neutrinoak elektroi.
Kasu honetan errealitatean benetan dauden elektroi eta neutrinoen populazioak deskribatzen dira.
Elektroiek neutrino-dosi bat bereganatzen dute eta alderantziz.
Elektroi guztiak neutrino bihurtu dira eta neutrinoak elektroi. Partikula guztiak identitatez aldatu dira.
Prozesu hau simetriaren ikuspuntutik aztertzen bada, garrantzia duen printzipio bat postula daiteke: "Indar nuklearrak adierazgailuak duen posizioarekiko independente dira". Inbariantza horri, "spin-eko simetria isotopiko" izena emango diogu.
Inbariante hori, simetria abstraktu bat da. Simetria hori orokorra da. Eta simetria hori murrizten dugunean, eskala-aldaketa orekatzeko indar-eremu berriak sortzen dira. Indar-eremu horiek dira hain zuzen indar ahula deskribatzen dutenak. Indar ahula adierazteko behar diren indar-eremuak hiru dira, eta horrek garbi azaltzen digu eremu ahularen azpian dagoen simetria eremu elektromagnetikoak duena baino askoz konplexuagoa dela. Hiru eremu horiek kuantizatzeko, bakoitzari partikula (kuanto) bat erantsi behar diogu. Partikula teoriko horiek W + , W - eta Z deituak izan dira.
Simetriaren bapateko etendura
Puntu honetara helduta, arazo berri bat sortzen da. Gauge eremuak, eragin zabaleko eremuak dira. Honek eremu horiekin elkartu behar diren zatikiak masa hutsezkoak izan behar dutela esan nahi du. Baina teoriak W eta Z zatikiei eransten dizkien masak handiak dira, eta eransketa horrekin gauge simetria desagertu egiten da.
Nola adierazi kontraesan hori?. Arazo hori "simetriaren bapateko etendura" prozesuaz gainditua izan da. Prozesu hau hobeto ulertzeko, pentsa dezagun irudian agertzen den moduko azalera bat dugula, bere muinoan bola bat duelarik.
Lehenengo irudian (a) daukagun egitura, simetrikoa da (simetria errotazionala), baina ez-egonkorra; grabitazio-indarpean kokatua bait dago. Baina bola hori, duen oreka-posizioarekiko desbideratzen bada (gutxi bada ere) maldan behera txirristatzen hasten da bere posizioa orekatu arte. Oreka lortuz gero b) simetria egonkortasun bihurtu da. Eta egonkor den egitura horretan grabitaziopean dagoen simetria errotazionalak existitzen jarriatzen du, baina izkutatua. Eta sistemaren egoera errealak ezin ditu azaldu sistema hori kontrolatzen duten indarren simetriak.
Beraz, indar ahularen deskribapenean, gauge simetria eremuetan datza, eta eremu horiek ezin dira existitu egoera egonkor batean bere berezko simetria azalduz. Horregatik simetriaren bapateko etenduraren bidez eremua desegin egiten da egoera egonkorra sortuz eta simetria deuseztatuz (izkutatuz hobeto esan), prozesu horretan eremuei dagozkien zatikiei masa erantsiz. Horrela esplikatzen da W eta Z zatikiek dituzten masa handiak.
Indar ahularen aurkikuntza
Eremu ahula simetrizatuz gero (spineko simetria isotopikoaren bidez) eremu hau eremu elektromagnetikoarekin batu nahi badugu, bi indar horietarako teoria bakar bat sortu behar da: indar elektroahularen teoria. Hori lortzeko orain arte ikasitakoarekiko sakonagoa eta konplexuagoa den beste gauge simetria bat asmatu behar da: Simetria horrek eremu elektromagnetiko eta ahuleko simetriak bereganatu behar ditu.
Ikuspuntu honetatik, indar elektroahula deskribatzeko lau eremu beharko ditugu; elektromagnetikoa (bat) eta indar ahularekin elkartuta dauden beste hirurak.
Indar batu berri horren teoria, bi urratsetan baieztatua izan da. 1971 urtean teoria honen barnean elkarrekintzetarako ematen diren diagrama guztiak ordenadoreen bitartez aztertuak izan ziren. Eta izaugarrizko pozez baieztatu zen teoria honetako infinitu guztiak desagertzen zirela. Teoria beraz, quantum elektrodinamika bezala, birnormalizakorra zen eta hori teoria berriaren egitura oso simetrikoa delako gertatzen da.
Bigarren konformazioa 1983 urtean gertatu zen. Urte horretan Geneva-ko zatiki-azeleragailuan W eta Z partikulak esperimentalki behatuak izan ziren (2). Zientziaren une historiko honetatik aurrera, Naturan agertzen ziren oinarrizko lau indarrak hiru bihurtu ziren.
Quantum kromodinamikaren jaiotza
Elektromangenismoa eta indar nuklear ahula batuz gero, zientzilariek gauge simetriaz konfidantza handia hartu dute eta berehalaxe hasi ziren indar elektroahula indar bortitzarekin batzeko lehenengo saiakuntzak egiten.
Horretarako eman behar den lehenengo urratsa, indar bortitzari gauge simetria duen egitura bat eranstea da. Alegia, indar nuklear bortitzaren eremua simetrizatzea.
Lan hori burutzeko hadroiak kontutan hartu behar ditugu. Hadroiak eremu bortitzean elkarrekintzetan parte hartzen duten zatikiak dira. Hadroi hauek quark deritzon unitate bakunen bidez osatuta daude.
Nola definitu quark hauek?. Quark bakoitzak karga elektrikoaren baliokidea den ente bat dauka erantsirik. Karga baliokide hori da eremuaren jatorria. Karga horri 'kolore" izena ematen zaio. Eremu elektromagnetikoa karga baten bitartez sortzen da, baina quark-en arteko elkarrekintza (gluoi deritzona) adierazteko hiru karga-mota (hiru kolore) desberdin behar ditugu. Horren arabera quark bakoitza hiru koloretan ager daiteke; gorria, berdea eta urdina.
Zein izango da eremu bakoitzari erantsitako gauge simetria?. Ondoko hau: Espazioko puntu bakoitzaren kolore-aldaketa gertatu arren, sistema osoaren inbariantza.
Beste erara esanda. Suposa dezagun aginte bat hiru adierazlerekin (gorria, berdea eta urdina).
Aginte horren esangura orokorra, quark-en koloreei erantsitako gauge simetria da.
Beraz quark-en arteko indarra (gluoia) beti aldatu gabekoa azalduko zaigu, koloreak nahasten dituzten adierazleak biratzen badira ere.
Hiru kolore agertzen direnez, eremu bortitzaren simetria konplexuagoa izango da eta beraz simetria murriztua mantentzeko indar-eremu gehiago behar izango ditugu. Konkretuki, 8 indar-eremu berri beharko dira, eremu horiei 8 partikula eransten zaizkielarik (8 gluoi). Gogoratu eremu elektromagnetikoari eransten zitzaion partikula-kopurua bat zela (fotoia), eta indar ahulari hiru (W + , W - eta Z zatikiak).
Protoi bat (hadroi bat), hiru quark deritzonen bidez osatuta dago. Quark horien artean etengabeki gluoiak elkartrukatzen ari dira eta beraz quark horien koloreak aldatuz. Baina gauge simetriaren legeak dioenez, beti elkartrukaketak badira ere azkenean dauzkagun koloreen batura (berdea + urdina + gorria) izan behar du.
Gauge simetria horren gainean fisikaren adar garrantzitsu bat eraiki da: Quantum kromodinamika (QKD) (3).
Quantum kromodinamikaren ikuspegitik, indar bortitza da simetria abstraktu bat mantentzeko Naturak duen ekintza. Alegia, quark-en koloreak aldatzen badira ere, hadroien kolorea zuri (berdea + urdina + gorria) mantentzen da.
QKD-ren finkatzearekin, indar elektromagnetikoak, indar ahulak nahiz bortitzak, gauge eremuaren funtzioan deskribapen bat daukate. Are gehiago, hiru eremu horietatik bi (elektromagnetikoa eta ahula) baturik daude. Posible ote da hiru eremu horiek bat bihurtzeko behar bezain simetria konplexua aurkitzea?
Batasun handiaren bila: BHT teoriak (4)
BHT teoria bat aurkitzeko arazoa, matematikoa da. Eta problema horren ebazpena ez da bakarra,; anitza baizik. Horregatik hain zuzen konpetentzian dabiltzan BHT teoria desberdinak agertu dira. Dena dela teoria guzti horietan partikula askoren indentitatea nahasten duten simetriak ditugu. Indar elektroahula eta bortitza batzeko 22 indar-eremu behar ditugu, horietatik 12 ezagunak, dagozkien erantsitako partikulak (fotoia, W + , W - , Z, 8 gluoi) direlarik. Aurkitu behar diren 10 indar-eremu berrien partikuleei "X zatiki" izena ematen diegu.
BHT teorietan oso garrantzitsua den ondorio bat ematen da. Teoria horien arabera protoiak denbora pasata desintegratu egin behar du. Teoria fisiko guztietan protoia beti egonkor eta iraunkor den zatiki bezala kontsideratua izan da. BHT teoriek protoiaren heriotza aurresaten dute, eta horrekin azkenean kosmosean dagoen materia osoaren desagerpena postulatzen da, zeren eta materiaren egitura, ezegonkor den zatiki baten gainean eraikita bait legoke. Horrelako predikzioa esperimentalki frogagarria izango balitz, izugarrizko garrantzia izango luke BHT teoriak egiaztatzeko. Hala ere, horrelako egiaztapenak sorterazten dituen arazo teknologikoak itzelak dira. Azter dezagun egoera.
Protoiaren heriotza
Heisenberg-en ezbaitasunaren printzipioan oinarriturik, energia (edo baliokidea den masa) eta distantzia erlaziona daitezke. Ikuspuntu honetatik, distantzia txikiak aztertzeko oso energia handiak behar ditugu. X zatikien distantzia 10 -29 cm-koa da; partikula horien elkarrekintzarako distantzia alegia. Zenbat energia behar da hain distantzia izaugarriki txikiak zundatzeko?.
BHT-ren unibertsoa quark-ena baino milioi bat milioi aldiz txikiagoa da. Quark izenekoa zundatzeko 3 km-ko zatiki-azeleragailu bat (Standford-eko azeleragailu lineala) erabili behar izan dugu. Horren arabera, BHT mundua zundatzeko gure eguzki-sistemak duen neurritako azeleragailua beharko genuke. Muga horrek ez du garrantzirik izango filosofoarentzat, baina bai fisika esperimentalean murgilduta dagoen zientzilariarentzat.
Beraz, protoiaren desintegrazioaren azterketa ez da gaur egun posible laborategian, eta behar bada sekula ere ez. Baina, Natura laborategi itzel bezala har daiteke, eta laborategi kosmiko horretan gertatzen diren fenomenoak aztergai dira. Horrela, BHT teoriarik sinpleenak protoiari ematen dion batezbesteko bizia 10 31 urtekoa bada, horrek 10 31 protoi baldin baditugu urtebetean protoi bat desintegratuko dela esan nahi du.
Gauzak horrela direla eta, materialezko oso masa handia toki berezi batean (esperimentuan eragingarriak izan daitezkeen izpi kosmikoen eta neutrinoen gerizpean) jarriko bagenu, protoi batzuren desintegrazioa antzematea posible izango litzateke. Esperimentu hauek meazulo sakonetan eta kobazulotan egiten ari dira izpi kosmikoen eragina ahultzeko, eta dakigunez, orain arte emaitza handirik ez da lortu (5).
Dena dela emaitza zehatzik lortuko ez bagenu, horrek BHT sinpleenak baztertuak gelditzen direla esan nahiko luke; besterik ez. Zeren beste teoriatan protoiaren bizitza askoz luzeagoa bait da.
Gaur egun egin daitezkeen esperimentu hauek eta monopolo magnetikoenak, fisika esperimentalaren mugetan aurkitzen dira. Eta badirudi bide horretatik irtenbide garbirik ez dela ikusten. Horregatik, fisika esperimentalak dituen mugak gainditu nahirik, gogor eta tinko sortu da fisika teorikoa. Eta bide berri horretatik espero da fisikaren egungo garapena.
OHARRAK
Espainolez: Elctrodinámica Cuantica (EDC)
Euskaraz: Quantum Elektrodinamika (QED)
Euskararako egindako letra-aukera hau egokiena dela deritzot, zeren eta era horretan ingelesak (zientzi mailan nazioarteko hizkuntza) eta euskarak bat egiten bait dute. Beraz quantum hitza izentzat hartuko dugu. Dena dela letra ingelesak erabiltzea ere egokia izango litzateke.
C.E.R.N. (Centre Européen Recherches Nucléaires) deritzonaren Carlo Rubbia-k zuzendutako talde batek 1983, urtean W + eta W - bosoiak eta Z partikula ikusi zituen. Horretarako saiakuntza berezi bat asmatu, eta protoi/ /antiprotoi zatiki-talkagailu bat eraiki behar izan zuten. Guzti horiengatik Carlo Rubbia-k eta Simon Van der Meer-ek 1984.go Fisikako Nobel Saria jaso zuten.
Ingelesez: Quantum Chrodynamics (QCD) |
zientziaeus-4d3a92ba44ed | http://zientzia.net/artikuluak/gipuzkoako-uren-horniketa-eta-garbiketarako-plan-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gipuzkoako uren horniketa eta garbiketarako plan integrala - Zientzia.eus | Gipuzkoako uren horniketa eta garbiketarako plan integrala - Zientzia.eus
Ordezkari politikoek maiz definitu dutenez, gaur egun Gipuzkoako uren horniketa eta garbiketa hirugarren mundukoen parekoa da.
Ordezkari politikoek maiz definitu dutenez, gaur egun Gipuzkoako uren horniketa eta garbiketa hirugarren mundukoen parekoa da. Gipuzkoako uren horniketa eta garbiketarako plan integrala - Zientzia.eus Gipuzkoako uren horniketa eta garbiketarako plan integrala
Ingurumena
Ordezkari politikoek maiz definitu dutenez, gaur egun Gipuzkoako uren horniketa eta garbiketa hirugarren mundukoen parekoa da.
Ordezkari politikoek maiz definitu dutenez, gaur egun Gipuzkoako uren horniketa eta garbiketa hirugarren mundukoen parekoa dela esan genezake gutxienez.
Hori horrela dela frogatzeko, nahikoa da planoak ikustea. Jendetzaren %50-ak ez du urik eguneko 24 orduetan bere etxean. Bestalde, lurraldeko ibai nagusienek jasaten duten kutsadura hain handia izanik, uretako bizitza ezinezkoa gertatzen da.
Gainera, ura duen jendetzak ere erabat edangarria ez duela edaten azpimarratzea komeni da. Kasu gehienetan onargarri edo jasankorra bada ere, ez da estatu espainoleko legeriak dioen edateko uraren kategoria kimikora iristen. Izan ere ez bait dago, orohar, gure erreka edo iturburuetatik bildutako ura edateko ur bihur dezakeen tratamendu-zentrurik.
Bestalde, gizakiak, nekazaritzak edo industriak sortutako hondakin-ur guztiak, ibaietara edo itsasora, zuzenean isurtzen dira. Horrela kutsadura nabaria sortzen da ibai nagusi eta kostaldeko zenbait zonetan. Egoera honen arrazoiak asko dira eta aztertzea merezi dute.
Alde batetik arazo klimatiko naturalak daude: urtean zeharreko eurien banaketa oso irregularra. Ondorioz ibaietako emaria oso aldakorra izaten da. Agorraldian oso txikia; urteko batezbesteko emaria baino 20-30 aldiz txikiagoa. Gipuzkoan nahikoa euria egiten du (1400 mm urteko batezbeste), baina euri horrek sortutako emaria ez da ustiratzen; gehiena itsasoan galtzen da.
Bestalde ibaien egiturak eta lurraldearen geologiak, urei modu naturalez eutsi eta erregulatu ezina eta lurpeko ur-korronte handiak ez izatea dakar. Agorraldiko ur-falta honek, etxeetako ur-eskasia eta ibaien kutsadura handia sortzen ditu. Badaude arrazoi teknikoak ere. Nahiz eta 1964. urtean azaleko urak erregulatzeko asmoa egon eta 1971. urtean errekurtsoen erregulaziorako plana egina egon, asmo guzti hauek arazo sozio-politikoengatik ez dira bere osotasunean burutu. Gipuzkoa bi zona desberdinetan banatzera bultzatu du honek: Gipuzkoa hezea bata, urtegi bidez erregulatutako urak dituena, eta Gipuzkoa lehorra bestea, inongo erregulaziorik gabekoa.
1. Taula. Ibaietako arraien bizitzarako kutsadura-indize gorenak. Planak ziprinidoentzako derrigorrezko maila aukeratzen du gutxienez.
Bukatzeko, egoera hau gauzatu duen zenbait arrazoi sozial ere aipa genezake.
Alde batetik demografi eta hirien 60-70 hamarkadako hazkundeak (ur erregulaturik ez zegoenez), edozein iturburu eta errekatako ura kontsumorako erabiltzera behartu du; Ibai eta erreken zati handi bat lehortzera eta kalitate onik gabeko ura kontsumitzera. Erabilitako ur hau, gero ibaietara isurtzen da inongo arazketarik gabe. Bestalde, eta salbuespenak salbu, ez da industri kutsaduraren aurkako politikarik ezarri. Ondorioz oso industria gutxik dute arazketa-estazioa. Honek ibaien kutsadura-indizea igo erazi egiten du eta teknikoki zaila eta segurtasunik gabea bihurtzen kutsaduraren arazketa.
Plan integrala
Nahiz eta ura eta saneamenduari buruzko eskurantza udal edo udal-elkarteena soilik izan, Gipuzkoako Foru-Aldundiak, egoeraz jabeturik, 1985. urtean Sener S.A. enpresari Plan Integrala burutzeko enkargua eman zion. Plan honek, arazoei irtenbide teknikoak ziurtatu, antolaketa aztertu eta gestiorako sistema ekonomikorik egokiena eskaini beharko du.
2. Taula. Bainu-lekuentzako kutsadura-indize gorenak.
Planaren oinarrizko printzipioa, uraren ziklo integralari irtenbidea aurkitzea da, hau da, gipuzkoarrok nahikoa ura eta geure beharrizanetarako behar bezain ona izatea eta ibaiek eta kostek beren garbitasuna eta bizitza lortzea. Ikus daitekeenez, planak horniketaren arazoaz gain, garbitzearena ere aztertu eta konpondu nahi du.
Beharrezko azterketak egin eta helburu teknikoak ezarri ondoren, Plan honek arazoak konpontzeko, hiru motatako soluzio teknikoak eta antolaketa eta gestiorako sistema bat proposatzen ditu.
Betebeharreko helburu teknikoak
3. Taula. Arroz-arroko jendetzaren hazkunde-hipotesia.
Plan honen bidez Gipuzkoako herrientzako ur-horniketa eta ibai eta kostaldearen berreskuratzea lortu nahi direnez, ondoren adierazten diren helburuak ezarri dira.
* Horniketa-uren kalitatea:
Urak edangarria beharko du izan; Espainia eta Europako Komunitate Ekonomikoko legeriak orientazio gisa ematen duten mailara egokitua.
* Ibaietako uren kalitatea:
Ibaien geroko uren kalitatea, ez da inolaz ere gaur egungoa baino txarragoa izango. Kutsatuak daudenak berreskuratu egingo dira, gutxienez ziprinidoen (barbo, loina, perka, etab.) bizitza eta ugalketa lortu arte. Helburu hau lortzeko, kutsadura-indize gorenak 1. taulan azaltzen dira (Europako Komunitate Ekonomikoko gomendioen arabera).
* Kostaldeko uren kalitatea:
Kostaldeko kutsadura txikiagotu egingo da, edozein bainu-lekuk 1974.go Pariseko Hitzarmenak eta Europako Komunitate Ekonomikoak bainu-lekuentzat ezarritako arauak betetzea lortu arte. Helburu hau lortzeko gainditu ezin diren kutsadura-indizeak 2. taulan adierazten dira.
Beharrizanen azterketa
4. Taula. Dotazioen aurrikuspena. Eguneko litro/jendetza.
Ur-horniketaren beharrizanak neurtzeko, Martin Mateos-ek Gipuzkoako hondakin solidoei buruzko planerako egin zituen azterketetan oinarrituz, jendetzaren ikerketa egin da. Ikerketa honetatik batezbesteko hazkundearen hipotesia hartu da. Migrazio-mugimendurik eza supostzen du honek eta arroz-arroko laburpena 3. taulan ematen da.
Era berean dotazio eta bere etorkizuneko eboluzioaren azterketa egin da.(ikus 4. taula). Ikus daitekeenez nahiz eta hasieran dotazio altutik abiatu, 25 urtean ez da asko igotzen (Plan honek gutxienez 2010. urterainoko beharrizanei erantzuten dio). Igoera ahul honen zergatia, banaketa-sareetako ihesen gutxitzean datza bereziki eta baita teknologia berrien erabileraren eraginez, industrietako ur-kontsumoaren jaistean ere. Baina etxeetako ur-kontsumoak gora egingo duela aurrikusten da, bizimodua hobetu eta murriztaldirik gabeko ur-horniketa lortzen den heinean. Bestalde, lorategi- eta kale-garbiketarako udal-zerbitzuen eskaerak ere uraren kontsumoa igo eraziko du.
Beraz, jendetza eta dotazioa ezagutuz, ur-beharrizanak ere ezagunak dira.
5. Taula. Erregulazio-eraikuntzen laburpena.
Gainontzeko beharrizanak ezin dira aldez aurretik neurtu. Izan ere, ibaien garbiketarako jarri behar den ur-kantitatea, ibai bakoitzaren ezaugarrien arabera aldatzen bait da, hau da, arro bakoitzeko kutsadura eta aurrikusitako arazketaren baitan aldatzen da. Arazketa-estazioen errendimendua zenbat eta handiagoa izan, eman beharko zaion ur-kantitatea txikiagoa izango da. Baina, hori bai; kostu ekonomikoa eta ekologi-desorekaren arriskua handiagoa izango da, arazketa-estazioen ustiraketan izan daitezkeen akatsek eraginda.
Erregulaziorako soluzioak
Gorago aipatu denez, dauden problemetako bat uren erregulaziorik eza da. Ondorioz ur gehiena itsasoan galtzen da. Agorraldian gure ibaien emaria eskasegia da ur horretako bizitza eta ur horren kontsumoa asetzeko. Arazo hau konpontzeko eta erregulazioa lortzeko, Plan honek esfortzu berezia egitea proposatzen du. Era erraz batez, neguan sobratzen den ura udan erabiltzeko gordetzea lortuko litzateke. Herrietako ur-kontsumoa eta ibaietako bizitza segurtatuko lirateke honela. Erregulazio hau urtegien bidez egin ohi da; urtegi natural, nahiz presak dituen urtegi artifizialen bidez.
6. Taula. Oria ibaiaren bukaerako egoera.
Plan honek lurpeko bi urtegiren (Mendaro, Elduain) ustiraketa proposatzen du, 450 l/s-ko emaria lortzeko eta 6 urtegi berrien eraikuntza ere bai, Gipuzkoan guztira 11 izatera iritsi arte. Eraikuntza guzti hauen berri 5. taulan ematen da.
Horniketa-soluzioak
Horniketa-soluzio globalerako, Planak eskualdeko egitura bakarra sortzea proposatzen du: Urtegi eta erregulatutako lurpeko ur-putzu batetiko toma, edateko urentzat tratamendu-zentrua, herrietarako ubideak eta banaketa-biltegiz osatutako egitura.
Egitura honek, eskualde edo zona baterako banaketa-iturria batzearen abantaila eskaintzen du; honela giza-baliabide eta baliabide teknikoaren laguntza, kontsumorako ur-kantitatea eta kalitatea ziurtatzen bait ditu.
Bestalde, eskualde gehienek horniketa-iturri bakarra izatearen eragozpena dago eta ondorioz akats batek jendetzaren gehiengoan eragina izango luke. Eragozpen hau kontutan hartu arren, txikia dela esan beharra dago. Izan ere trazatuaren segurtasuna, ezaugarriak eta orohar gaur egun eraikuntza hauek eskaintzen duten segurtasuna, onak bait dira.
Saneamendu-soluzioa
Saneamendurako hautatutako soluzioa ere, kasu gehienetan eskualdekakoa izan da.
Herrietako isurketak eta hauekin batera trata daitezkeen isurketa industrialak, kolektore-sare batera biltzen dira. Bildutako isurketak arazketa-estaziotara eramaten dira, arazketa egin ondoren ibaira edo itsasora botatzeko.
Saneamenduak sortzen dituen arazo larrienak, arazketa-estazioen egokitasuna, hauen teknologia eta hartzailearekiko baldintzak dira. Agorraldian ur gutxi daramaten ibaietako iturburuetan jarritako arazketa-estazioetan urtegi erregulatuen bidez ur-emaria jaso arren, beharrezkoa da errendimendu altuko estazioak eraikitzea, goi-teknologia eta energi kontsumo handiko nitrifikazio-prozesu eta guzti.
Ibaien beheko zonatan eta bokaletan, arazketa-estazioko isurketaren eragina txikiagoa da. Beraz, erdi-mailako arazketa-estazio sinple eta merkeagoak eraiki daitezke.
Azkenik, kostaldean egiten diren arazketa-estazioen urak, itsasoan 30-40 metroko sakoneran isurtzen dira, ur-masari inolako eraginik sortu gabe. Beraz, oso arazketa-estazio sinple eta merkeak eraiki daitezke; instalazioetan oztopoak sortu edo ur-azalean ikus daitezkeen koipe eta flotatzen duten materialak deusezteko adinakoak bakarrik.
Soluzio autonomoak
Zenbait nukleo, horniketa edo saneamendu aldetik, eskualdeko soluzioetatik aparte geratzen da. Gipuzkoako jendetzaren %2-a osatzen duten herri hauetan, ur-horniketa edo arazketa-sistema tradizionala egingo da. Injinerutza-eraikuntza handirik egin gabe, baina uraren kantitatea eta kalitatea segurtatuz eta bertako isurketek ibai eta itsasoko bizitzan galerarik sor ez dezaten neurriak hartuz.
Soluzio baten azalpena: Oria arroa
Arro honek dituen ezaugarri propioengatik (agorraldiko ur-eskasia, jendetza sakabanatua, paper-industria eta herrietako isurketekin batera trata daitezkeen industria hauen isurketak etab.) nahiko adibide argia izan daiteke penintsulako ibairik kutsatuenetako baten arazoak konpontzeko plan honek proposatzen duena ulertzeko.
Ondoren aipatzen diren eraikuntzak burutu nahi dira:
Erregulazio-eraikuntzak
Usurbil-go kolektorea
Orio-ko arazketa-zentrua
Markatutako helburuen arabera eta eraikuntza hauek egin ondoren, Oria ibaiko uren kalitatea 6. taulan azaltzen den eran geratuko da.
Gestioa eta Finantzazioa
Horniketa eta saneamenduaren hobekuntza lortzeko, eraikuntz eta mantenu-inbertsio handia egin beharra dago. Are eta gehiago dugun atzerapena eta uraren kalitate-eskaera gero eta zehatzagoa dela kontutan hartzen badugu.
Bakoitzak gastatzen duen uraren arabera, kontsumorako tarifa batzuk ezarri beharra dago, "kutsatzen duenak ordain dezala" lemaren oinarrizko printzipioari jarraituz.
Atzerapen hau dela eta, subentzioak beharrezkoak dira, ahalik eta tarifa egokienak lortzeko eta komunitateko beste hirietakoen edo beste komunitatekoen parekoak izan daitezen lortzeko.
Sare-primarioan tarifa batek egon beharko luke. Udalak dagokion partzuergoari ordainduko lioke eta ordainketa hau 30-35 pta./m 3 izan daitekeela aurrikusten da.
Kontsumitzaileak ordainduko lukeen batezbesteko tarifa, aurreko kostuei udalaren banaketa-gastuak gehitu ondoren, 55-60 pta/m 3 izango litzateke. Pertsona eta eguneko kostua 11 pta. Beraz, "basoerdi" bat baino gutxiago.
Arazketarako tarifa industriala 13-15 pta./m 3 izango litzateke.
Plan hau nola gestionatzen denaren arabera, zifra hauek asko alda daitezke; eskualde desberdinetako eraikuntzak oso egoera desberdinean aurkitzen bait dira. Gainera eraikuntz kostuak asko alda daitezke udalak bakarka edo bilduta gestionatzen badute.
Gestioa pantzuergo bakar baten bidez egiten bada, tarifa esandako 50-60 pta./m 3 ingurukoa izatea lortuko litzateke eta lurralde osoan berdina izatea ere bai.
Arroz-arroko gestio independentea eginez (Bidasoa behea, Urumea-Oiartzun, Oria-Urola eta Deba), egitear dauden eraikuntza guztientzako subentzio berdina lortuz tarifa 47-81 pta./m 3 izan daiteke eskualdearen arabera. Honek %72-ko desproportzioa sortuko luke.
Arroz-arroko gestio independentea eginez, baina eraikuntzen arabera hautatutako subentzioak izanik, desberdintasunak jaitsi daitezke 50-75 pta./m 3 -ko tarifak lortzeraino. Hala ere %50eko desproportzioa egongo litzateke.
Azkenik arroz-arroko gestio independentea eginez, baina tarifen araberako subentzio proportzionala lortuz, desberdintasunak nahi adina jaitsi daitezke.
Lurraldearen tamaina txikia kontuan izanik, partzuergo bakarra sortzea litzeteke egokiena, horrela gipuzkoar guztientzat tarifa berdina ezarriz.
Ibai-arroen arabera 5 partzuergo desberdin sor badaitezke ere, partzuergo txikiegiak izango lirateke eta ondorioz gestio eta ustirapenerako zailtasun handiak aurkituko lituzteke. Gainera oso zail gertatuko litzaieke eskualde desberdinentzat tarifa berdintsuak ezartzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-35fc4b5f4586 | http://zientzia.net/artikuluak/naturaren-erraietan-simetriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Naturaren erraietan: simetriak - Zientzia.eus | Naturaren erraietan: simetriak - Zientzia.eus
Naturaren markoan parte hartzen duen edozein fenomeno, oinarrizko lau indarren funtzioan azal daiteke. Indar bakoitzak badu dagokion distantzi eskala, non bere eragina nagusitzen den. Eskala honetako grabitazioaren azterketak, fisika-adar berri bat sorterazi du: Grabitazio kuantikoa.
Naturaren markoan parte hartzen duen edozein fenomeno, oinarrizko lau indarren funtzioan azal daiteke. Indar bakoitzak badu dagokion distantzi eskala, non bere eragina nagusitzen den. Eskala honetako grabitazioaren azterketak, fisika-adar berri bat sorterazi du: Grabitazio kuantikoa. Naturaren erraietan: simetriak - Zientzia.eus Naturaren erraietan: simetriak
Fisika
Naturaren markoan parte hartzen duen edozein fenomeno, oinarrizko lau indarren funtzioan azal daiteke: Indar nuklear ahula, indar nuklear bortitza, indar elektromagnetikoa eta indar grabitatorioa dira lau indar horiek. Indar bakoitzak badu dagokion distantzi eskala, non bere eragina nagusitzen den. Grabitazioa, eskala kosmikoan nagusitzen da, baina gaur egun fisikariek, eskala ultramikroskopikoan (Planck-en eskalan) ere grabitazioak oso jokaera garrantzitsua duela uste dute. Eskala honetako grabitazioaren azterketak, fisika-adar berri bat sorterazi du: Grabitazio kuantikoa.
Eremu bateratua eta zatikien azeleragailuak
Standfor-eko (California-ko) azeleratzaile honetan elektroiak eta positroiak sorterazten dira eta beren deuseztapenean zatiki berrien sortak jaiotzen dira.
Naturan gertatzen diren fenomenoak azaltzeko fisikariek onartzen dituzten oinarrizko lau indarretan, grabitatearena da historikoki sortu zen lehena, eta Newton izan zen bere asmatzailea. Indar horren bidez zatiki materialen arteko erlazioa egituratzen da. Fisika newtondarrean, materia (zatiki materiala) da aurresuposatutako espazio/denbora markoan existentzia erreala duen elementu bakarra.
Hala ere 1850 urte-hamarkadan Maxwell-ek, Faraday-ren lana matematizatuz, grabitazioarekiko independentea den teoria fisiko berri bat eraiki zuen: Elektromagnetika. Teoria berri honetan Elektrizitatea eta Magnetismoa fenomeno amankomun baten alde desberdin bezala definitu ziren; eremu elektromagnetikoaren bibrazio bezala hain zuzen ere.
Newton-en metafisikan zatikia laburtezinezko elementu bezala azaltzen bada, Maxwell-en metafisikan eremua izango dugu oinarri. Une honetatik aurrera, zientzia osoa zatiki/uhin dualtasunean murgilduta agertuko zaigu, eta dualtasun horrek egun bizirik dirau.
Naturaren nortasun zatiki/uhindar hori gainditzeko, Einstein-ek eremu bateratuaren teoria eraikitzeko saiakerak egin zituen. Baina alferrik. Mekanikak eta Elektromagnetismoak, setati, elkarrekiko independentzia mantenduko dute, Natura bere erraietan dualista (eta ez monista) bait litzan agertuz.
Standfor-eko (California-ko) azeleratzaile honen luzera 3 km-koa da.
Dena dela, gaur arte heldu da eremu guztien batasuna lortzeko grina; alegia, unibertsoa indar bakar baten eraginez azaltzekoa. Gaur egun fisikariak (matematikarien laguntzaz) helburu horren atzetik dabiltza inoiz baino sutsuago, eta horren lekuko dira eraikita dauden eta eraikitzen ari diren zatiki-azeleragailu erraldoiak. Eginkizun honek ez du zientziaren historian parekorik izan, eta makina horiek eraikitzeko estatuen arteko kooperazio ekonomiko eta sozial itzelak behar dira. (1).
Elektrodinamika kuantikoa
Eremu bateratua lortzeko egindako bidean, 1960-70 urte tartearen azkeneko aldia oso garrantzitsua izan zen; zeren eta urte haietan, mekanika kuantikoa arrakasta handiz eremu elektromagnetikoei egokitu bait zitzaien. Elkartze horretatik elektrodinamika kuantikoa sortu zen. Teoria honek existentzia izan duen hamabost urteotan, izugarrizko zehaztasunik eta fenomenoak aurresateko gaitasunik azaldu du.
Paregabeko arrakasta honek bultza-turik, fisikariek naturan dautzan beste hiru indarren kuantizazioari ekin zioten. Baina berehalaxe hasi ziren etsitzen. Indar bortitza eta indar ahula ez ziren artean ondo ulertzen, quark-en teoria (kromodinamika kuantikoa) ez zegoen finkatua, eta grabitazioak behin eta berriz ihes egiten zion kuantizazioari. Orain dela hamabost urte inguru, egoera honako hau zen: Naturan zeutzan lau indarrak adierazteko, lau teoria desberdin zeuden, eta lau teoria horietatik batek bakarrik (elektrodinamika kuantikoak) funtzionatzen zuen metodo zientifikoaren ikuspuntutik.
Ikertzaileen inguruan galdera bat egiten zen etengabe. Zein zen eremu elektromagnetikoaren egitura berezia, beste hiru eremuei ez eta eremu horri hain adierazpide kuantiko egokia eta zehatza eman ahal izateko? Eremu elektromagnetikoaren barruko egitura azalduz gero, ez ote litzateke egitura hori beste hiru eremuetara egokitzea posible izango era horretara eremu bateratuaren teoria eraikiz?
Maxwell-en elektromagnetika eta simetriak
Giza zibilizaioa sortu zenetik, pentsaera eta erlijioan eredu simetrikoek izan duten eragina ukaezinezkoa da; forma simetrikoek izandakoa batez ere. Baina simetriaren kontzeptua oso sakona da eta ez du simetria formalak bakarrik betetzen. Oso zabala den eremu bat, oraindik arakatu gabea, badago: simetria abstraktuena hain zuzen. Simetria abstraktuen eremu hau izan da fisika modernoaren harrobia. Eta bere garrantzia honegatik da hain handia: gaurko fisikariek, naturan agertzen diren oinarrizko lau indarren existentzia naturaren egitura bakunenean datzan zenbait simetria irauteko ematen dela uste dutelako.
Fisikaren eta simetria geometrikoaren arteko lotura, aspaldidanik ezaguna zen iraupeneko legeen bitartez. Iraupen-legeek izan ere, denboran zehar zerbait konstante mantentzen dela adierazten bait digute. Errotaziak eta isladapenak dira simetriak ikusteko erarik errazenak, baina horiek ez dira Naturak azaltzen dituen simetri mota guztiak.
Batzutan, sistema fisiko baten deskribapen matematikoa aztertzean posible da simetri mota berri batzuk aurkitzea. Historikoki oso adierazgarria den adibide bat badaukagu: Maxwell-en eremu elektromagnetikoaren ekuazioen kasua. Maxwell bere ekuazioak aztertzean konturatu zen osagai elektrikoak eta magnetikoak guztiz simetriko azaltzen ez zirenaz. Intuizio estetiko sakonaren sentipen batek jota, gai berri bat erantsi zuen bere ekuazioetan, simetrikoak izan zitezen. Osagai berri horrek, aldakorra den eremu elektriko batek sorterazten duen eremu magnetikoa adieraztea lortu zuen; efektu berria, zeina esperimentalki detektatua izan bait zen.
Hala ere, 50 urte baino gehiago behar izan ziren Maxwell-en ekuazioetan zeutzan simetrien sakontasunaz jabetzeko. Lorentz eta Poincaré harriduraz konturatu ziren Maxwell-en ekuazioak espazio- eta denbora-batuketaren operazio batekiko simetrikoak zirenaz. Hiru dimentsio espazialei denbora lotzen badiegu, lau dimentsioko egitura espazio/denborala lortzen da; orduan Lorentz/Poincaré-ren simetria espazio/denboran errotazioa da. Alegia, elektromagnetismoaren eta espazio/ /denboraren artean badago harreman sakona; espazio/denbora forma simetrikoz deformatzen da, behatzailea argiaren abiadurara hurbiltzen denean. Ohizko esperientziatik hain urrun aurkitzen den fenomeno hau errealtzat hartuz, Einstein-ek aro berri bat argitu zuen: Erlatibitatearen aroa.
Errotazioa da simetria bat; esferaren forma aldaezina mantentzen bait da. Gainera simetria orokorra da zeren eta beren azalerako puntu guztiek desplazamendu angeluar berdina osatzen bait dute.
Simetria murriztuak, esferaren forma aldaezina mantentzea eskatzen du, esferaren azalerako puntuak independenteki higitzen badira ere. Simetria murriztuak esfera tentsatzen du eta puntuetan indarrak sorterazten ditu.
Zientziaren historian zehar egindako ibilera honek, naturan dautzan oinarri izkutuak azaltzeko simetria matematikoek duten garrantziaz oharterazten gaitu.
Birnormalizazioa eta gauge transformazioak
Egungo fisikariek ikerketa teorikoak egiten dituztenean azaltzen zaien oztoporik garrantzitsuenetako bat, termino infinituak izaten dira; haiek erabiltzen dituzten ekuazioetan, askotan, magnitude fisikoetan azaltzen diren balio infinituek alegia. Oztopo larri horren aurrean, ikertzaileak bi bide ditu; erabilitako eredua alde batetara uztea (eta horrek ezerezetik berriz abiatzea esan nahi du) ala oztopo hori gainditzeko aterabide bat aurkitzea. Fisikariek bigarren bide hau aukeratu dute, noski, eta infinitu horiek agertzen direnean, kalkuluak jarraitu ahal izateko beraiek erabilitako eskalaren jatorria (zero puntuari dagokiona) birnormalizatu egiten dute, kantitate infinituek desagerteraziz. Maina horren bidez baztertzen dituzte teorikoek balio infinituak.
Elektrodinamika kuantikoa, birnormaliza daitekeen teoria da. Baina Naturaren beste hiru indarrak birnormalizatu nahi ditugunean, ez dela posible ikusten dugu harriduraz. Horregatik fisikari teorizaleak, elektrodinamika kuantikoaren arrakastaren sekretua bere barruko egituran zetzala hasi ziren pentsatzen, eta egitura hori aurkituz gero, beste eremuetara (indarretara) aplikagarria izango litzatekeela.
Berehalaxe, barruko egitura hori simetria zela hasi ziren susmatzen, eta teoria bat egonkor izan zedin barruko simetria berezia behar zueneko eritzia berehala zabaldu zen giro zientifikoetan. Horregatik, lau indarren jatorrian izan zitezkeen simetria berezi batzuk berehalaxe aztertzen hasi ziren: "Gauge" deritzen simetriak hain zuzen.(2)
Gauge simetriak birnormalizazioaren arazoarekin oso lotuta daude. Simetria horien bidez, magnitude fisikoren baten eskala berrestimatzen da. Sistema edo teoria batek horrelako aldakuntz mota batekiko sistema edo teoria horren izaera fisikoa inbariante mantentzen badu, Gauge simetria edukiko du.
ANTIMATERIAREN SORRERA. Partikulak, karga elektrikoa dutenean, ikusgarri bihurtzen dira helio likidotan burbuila-lorratza uzten dutelako. Kasu honetan sortzen den antimateria, positroia da. Horrek sortzen duen kiribilak, erloju-orratzen norantza du, eta argazkiaren eskuineko bi herenak betetzen ditu. Kiribil txikia, erloju-orratzen aurkako norantza duen elektroi bat da. Positroia, elektroiaren antipartikula da.
Posible da analisi-eremu osoan magnitude baten eskala berrestimatzea; orduan Gauge transformakuntza orokor baten aurrean gaude. Birnormalizaioa egitean eskalaren aldaketak eremuaren toki desberdinetan desberdinak badira Gauge transformakuntza murriztua dugu.
Grabitazioa eta naturaren simetriak
Naturarengana joko dugu berriz eta grabitazioaren fenomeno eztabaidatsu eta misteriotsua aztertuko dugu. Demagun laborategi bat espazialuntzi batean kokatua dagoela, eta laborategi hori espazioan zehar higitzen ari dela lerro zuzen batean, beregan kanpoko indarrik existitzen ez delarik. Orain suposa dezagun bigarren kasua. Honetan laborategia espazioan zehar higitzen ari da, baina bere ibilbidea kurboa da
azeleratua beraz
Lehenengo kasutik bigarrenera pasatzea posiblea da, eta horretarako kanpoko eremu baten eragina sartzea besterik ez dugu. Konkretuago esan, eremu grabitatorio bat sartzea.
Espazialuntzi batek planeta baten orbitan daraman ibilbidea eta espazio hutsean zehar mugitzean laborategi batek duen ibilbidea, berdinak dira. Eta horren arrazoia erraza da. Orbita batean ibilbide kurboak laborategiaren gain eragiten dituen indarrak, grabitateak konpentsatzen ditu. Ikuspuntu honetatik grabitatea da eremu konpentsatzaile bat, eta bere bitartez lerro zuzenarekiko sistemaren desbidazioa berreskuratzen da.
Zentzu honetan, sartutako eremu grabitatorioa behar bezain konplexua izango balitz, lege fisiko simetrikoak lor genitzake, gauge transformakuntza murriztuak izango bagenitu ere. Eremu grabitatorioa izango litzateke bada gauge simetria murriztua mantentzeko Naturak azaltzen duen jokabidea. Kasu honetan simetriaren edukina zera izango litzateke: lege fisikoen aldaezintasuna, higidura baten ibilbidea arbitrarioki aldatzen denean.
Fenomeno fisikoak ikuspuntu honetatik aztertzen baditugu, grabitatea Naturan datzan simetria baten agerpen bezala birdefini liteke.
Fermilab-eko azeleratzailearen erraiak.
Gauzak horrela ikusita, unibertsoaren jokaera zuzentzen duten lau oinarrizko indarrak izango lirateke naturak barneko egituran dautzan gauge simetria murriztuak orekatzeko sorterazten dituen eremu konpentsatzaileak. Era berean, indar-eremuak izango dira naturak duen ihardueran unibertsoan gauge simetria murriztuak inposatzeko bidea.
Eraikuntza fisiko orokorrenak ikuspegi honetatik berraztertzen baditugu, eremu elektromagnetikoa erlatibitate murriztuarekin konpatiblea den gauge simetria rik errazena denaz konturatuko gara. Kasu honetan gauge transformakuntza voltaien aldaketei legokieke.
Oso garrantzi handia izan du birnormalizazioaren arazoa eta gauge simetriarena sakonki elkarsartuak daudela konstatatzeak. Elektrodinamika kuantikoaren funtzionamendu superperfektua eta birnormalizatzeko duen gaitasuna azken finean, eremu elektromagnetikoak duen barne-egitura bakunean datza.
OHARRAK :
Egungo zatiki-azeleratzaile artean FERMILAB (Fermi National Accelerator Laboratory) deritzona da boteretsuenetakoa. Makina honek Protoiak azeleratzen ditu, bere sorta-energia 1000 GeV-etara hel daitekeelarik.
1990. urte inguruan SESB-n, UNK deritzon azeleratzailea martxan jarriko da, lortuko duen energia 3000 GeV-ekoa izango delarik. Data horien inguruan, 5000 GeV-eko FERMILAB berria martxan jarriko da.
Amaitzeko, gizakiaren existentzian inoiz planteatu den proiektu teknologikorik handiena dela aipatu behar da. Proiektu hau diseinu-mailan aurkitzen da une honetan. Azeleratzaile honen izena VBA (Very Big Acelerator) da, eta protoiak azeleratuko ditu. Makina honek lor lezakeen energia 20.000 GeV-ekoa izango litzateke. Horrelako gailu bat eraikitzeko, Estatu desberdinetako laguntzaren beharra izango da. Oraindik ez dakigu zein urtetan jarriko den martxan, baina hain erraldoia izanik, eraikitzeko egokia den toki bakarra basamortua izango da. Eta hantxe eraikiko dute noski.
Ingelesez gauge symmetries .
Gazteleraz simetrias gauge edo simetrias de aforo .
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b94a6a5f7e9d | http://zientzia.net/artikuluak/basoen-hondamenean-euri-azidoa-benetako-errudun/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Basoen hondamenean euri azidoa benetako errudun? - Zientzia.eus | Basoen hondamenean euri azidoa benetako errudun? - Zientzia.eus
Maiz azaltzen da mass mediatan munduan zehar zenbait baso eta oihan euri azidoen ondorioz hil zorian dagoeneko albistea. Denak ez daude ados euri azidoa basoen hondamenaren errudun bakarra denaren eritziarekin. Ondoko lerroetan, kontrako eritzi bat azaltzen dugu.
Maiz azaltzen da mass mediatan munduan zehar zenbait baso eta oihan euri azidoen ondorioz hil zorian dagoeneko albistea. Denak ez daude ados euri azidoa basoen hondamenaren errudun bakarra denaren eritziarekin. Ondoko lerroetan, kontrako eritzi bat azaltzen dugu. Basoen hondamenean euri azidoa benetako errudun? - Zientzia.eus Basoen hondamenean euri azidoa benetako errudun?
Ingurumena
Aspaldi honetan, maiz azaltzen da mass mediatan munduan zehar zenbait baso eta oihan euri azidoen ondorioz hil zorian dagoeneko albistea. Denen artean egoerarik larrienean dagoena, agian, Alemaniako Oihan Beltz ezaguna da. Hala eta guztiz ere, denak ez daude ados euri azidoa basoen hondamenaren errudun bakarra denaren eritziarekin. Ondoko lerroetan, kontrako eritzi bat azaltzen dugu.
Hau al da etorkizuna?
" Welt am Sonntag " aldizkari alemaniarrean Stuttgart-Hohenheim Unibertsitateko Botanika-Institutuko Zuzendari den Burkhard Frenzel -i egindako elkarrizketa batean, lehen aldiz argitara eman dira Europako basoak jasaten ari diren gaitz misteriotsuari buruzko ikerketaren emaitzak.
1983. urteko udazkenetik aurrera Frenzel jaunak zenbait zuhaitzen sapan makilatxo antzeko birusak aurkitu zituen; 300-500 nanometroko luzerakoak hain zuzen ere. Birus hauek ez dira ezezagunak landa-gaitzen espezialistentzat. Cech jaunak, txekoslovakiar botanistak, 1961.ean ikusi zituen aipatutako birusak antzeko sintoma aurkezten zuten zuhaitzen sapan. Schmelzer jaunak ere 1966.ean birus berberak aurkitu zituen izeitan.
Nahiz eta harrigarri suertatu, Frenzel-en adierazpenek badirudi gaitzetsi egiten dutela orain arte pentsatu izan dena, hau da, automobilen gasek zutela basoko gaitzen erru nagusia. Beraz, lantegi, zentral atomiko eta automobilen poluitzaileen transformazio-produktuak (hauspeatze azidoak eta fotooxidatzaileak, ozonoa adibidez) ez omen dira agente kaltegarri garrantzitsuenak. Baina hau ezin frogatu izan da orain arte behintzat. Ostera, gaitz berri honen eraginez hiltzen diren zuhaitzek, orain dela hogei edota hogeitamar urte hazteari utzi ziotela ziurta daiteke. Era berean zainak onddo berezi batzuk galduz joan dira, eta noski, gero eta zailagoa gertatzen zaie elikadur substantziak eta ura absorbatzea.
Bidezkoa litzateke ba, arrazoi ezezagun baten ondorioz, gerraz geroztik zuhaitzek beren fotosintesi maila txikiagotu egin dutela pentsatzea eta beraz, intsektu eta parasitoen aurrean indarrik gabe geratu direla. Izan ere, gerra amaitu ondoren Eslovakiatik irtendako intsektu-horiek Mendebal eta Erdi Europako lurraldetara jo zuten eta orduantxe bertan hasi ziren aurreneko arazoak.
Hortaz, poluzioa ez eta intsektuak direla benetako gaizkileak da Frenzel-en susmoa. Ez zuzeneko agente bezala; agente transmisore bezala baizik.
Hala ere birusen eta intsektuen mailan soilik kokatzea eta poluitzaileen eragina baztertzea, itsukeria izango litzateke. Nahiz eta historia honetan poluitzaileen papera neurtzea zaila gertatu, gero eta fidagarriagoa dirudi agente bultzatzailetzat hartzea. Baina poluitzaileen arazoa ez da gaurkoa; urte batzutakoa baizik, zeren eta intsektuen aurka joateko pestizida ugari erabili izan bait da orain baino lehen eta frogatua dago sufrea dagoen lekutan birus kaltegarriak oso ondo garatzen direla.
Bestalde, Frenzel basoen historian espezialista da eta urteek eman dioten esperientziari esker badaki gaixorik dauden zuhaitzek ez dutela sumatzen urte batetik besterako aldaketa meteorologikorik. Behaketa honen arabera bi ondorio atera daitezke:
Gaitz hau ez da berria, eta Ertaroan, adibidez existitzen zen.
Gaitz hau ez da beti hilgarria.
Lehenengo ondorioak, Frenzel poluitzaileen eragina txikiagotzera bultzatzen du. Esan beharra dago, azkenik, Frenzel-ek delako birus kaltegarriak ez zuhaitz gaixoetan bakarrik, gaixorik ez daudenetan ere aurkitu dituela, baina proportzio txikiagoan. Nola eta noiz ba, kalte egiten dute birus hauek?, nola hedatzen eta garatzen dira? Hemendik aurrera, irakurle, zuri dagokizu epaiketa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e72e71cb14ad | http://zientzia.net/artikuluak/bosgarren-funtsezko-indarraren-aurkikuntza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bosgarren funtsezko indarraren aurkikuntza - Zientzia.eus | Bosgarren funtsezko indarraren aurkikuntza - Zientzia.eus
Zientzilari-talde batek, gorputz guztietan eragiten duen bosgarren funtsezko indarraren aurkikuntza iragarri dute.
Zientzilari-talde batek, gorputz guztietan eragiten duen bosgarren funtsezko indarraren aurkikuntza iragarri dute. Bosgarren funtsezko indarraren aurkikuntza - Zientzia.eus Bosgarren funtsezko indarraren aurkikuntza
Fisika
Fisika sakon samar ikasi duen edozeinek, Unibertsoaren portaera gobernatzen duten lau indarrak –grabitatea, elektromagnetismoa, indar nuklear bortitza (nukleo atomikoetakoa) eta indar nuklear ahula (zenbait erradioaktibitate-motatan dagoena) alegia– ezagutzen ditu. Eta gainera badaki lau hauek eta lau hauek bakarrik daudela ere.
Baina joan den Urtarrilean zientzilari-talde batek, (Epharaim Fischbach eta S.H. Aronsonek besteak beste), gorputz guztietan eragiten duen bosgarren funtsezko indarraren aurkikuntza iragarri dute.
Bosgarren indar misteriotsu hau ulertu ahal izateko, antzinera joan behar dugu; Galileo Galilei-rengana. 1589.ean, Galileok 25 urte zituelarik, Pisako Unibertsitateko matematika-irakasle izendatu zuten. Han zegoelarik, Pisako dorretik pisu desberdineko objektuak botata saio ezagunak egin zituen. Objektuek une berean ukitzen zuten zorua. Saio ezagun honek mundu guztia konbentzitu zuen objektu guztiak abiadura berdinaz erortzen direnaz.
Aurkikuntza berriak fisikaren printzipio hau, mendeetan zehar guztiok (Newton eta Einstein barne) onartu izan dugun hau, eztabaidan jartzen du. Hiperkarga izenaz bataiatutako indar berri hau kontragrabitatorioa da eta nahiko ahula. Gainera, ez da lanean hasten bi objektu 200 m baino distantzia motzagoetara ez dauden bitartean. Indarrak, bi objektuen protoi eta neutroiak aldaratzen ditu. Berorren sendotasuna, objektuaren dentsitatearen araberakoa da, eta horregatik burdinari hidrogenoari baino gehiago eragiten dio. Esaterako, masa berdineko burdinazko bola bat eta zurezko beste bat hutsean une berean jausiko balira, zurezkoak ukituko luke zorua lehenago, dentsitate txikiagoa duenez hiperkargak gutxiago eragingo liokeelako.
Goiz da oraindik bosgarren indar hau erreala den ala ez erabat ziurtatzeko. Hemendik aurrera arazo honi buruz berri ugari izango da ezpairik gabe.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dfaf4834b9eb | http://zientzia.net/artikuluak/delta-automobil-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Delta automobil berria - Zientzia.eus | Delta automobil berria - Zientzia.eus
Lancia Lancia italiar automobil-etxeak bere italiar automobil-etxeak bere Delta Delta modelo berriak plazaratu ditu. modelo berriak plazaratu ditu
Lancia Lancia italiar automobil-etxeak bere italiar automobil-etxeak bere Delta Delta modelo berriak plazaratu ditu. modelo berriak plazaratu ditu Delta automobil berria - Zientzia.eus Delta automobil berria
Ingeniaritza
td class="art-testua" valign="top">
Lancia italiar automobil-etxeak bere Delta modelo berriak plazaratu ditu. Hauen artean, lau gurpilak eragileak dituen bertsio bat dago. Honelako trakzioa duten beste etxeetako ereduekin konparatuz, teknologi diferentzia handia dago. Torsen motako atzeko diferentzial bat darabilen lehenengo serie-automobila da.
Torsen izena, ingelesezko Torque sensitive esaldiaren laburpenetik datorkio. Grissmann izeneko injineru batek diseinatu zuen diferentzial-mota hau. Honekin EEBBtako Air Force delakoak B52 bonbarderoak garraiatzeko traktore ardatzaniztunen transmisioari buruz antolatutako lehiaketa bat irabazi zuen.
Orain arte, lasterketa-automobilak bakarrik erabili izan dute diferentzial hau. Niki Laudak eta Alain Prostek beren McLarenetan eraman zuten esaterako.
Torsen sistemaren abantaila nagusia, hau da: kurbetan potentzia hartzen duen gurpil bakoitzaren abiadura egokitzea.
Ohizko koroa eta piñoi batez osatua badago ere, bi planetariorekin konbinatuta daude. Planetarioak gurpil bakoitzari konektatutako bi torlojo amaigabez osatuta daude. Era berean planetario bakoitzari engranatuta, sei satelite daude binaka hortz zuzenez engranaturik.
Bide zuzenean, planetario, satelite eta eusten dien karterrak batera biratzen dute. Honela, sateliteak geldirik daude. Kurbetan, sateliteak errodatzen hasten dira kanpoaldeko gurpilaren planetarioa azeleratuz eta barnekoarena dezeleratuz. Lurrarekiko itsaspenik ezaz gurpil bat azeleratzen hasten bada, sateliteak ez dira gai dagokion planetarioa azeleratzeko.
Laburtuz, Torsen diferentzialak gurpil deskargatuenaren irristatzea eragozten du, blokaiaren aurkako diferentzial moduan jokatuz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fd545cd17182 | http://zientzia.net/artikuluak/fosilen-zalantzak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fosilen zalantzak - Zientzia.eus | Fosilen zalantzak - Zientzia.eus
Azterketa baten emaitza garbia izan da: ez dago
Azterketa baten emaitza garbia izan da: ez dago Fosilen zalantzak - Zientzia.eus Fosilen zalantzak
Paleontologia
Elhuyar aldizkariko aurreko ale batean Archeopteryx izeneko fosilaren inguruan zeuden zalantzez aritu ginen. Han aipatzen zenez, 1985.aren hasieran sir Fred Hoyle eta Chandra Wickramasinghe astrofisikariek, 1861.ean aurkitutako hegazti-narrasti honen fosila bere aurkitzaileak egindako oso maula ona besterik ez zela adierazi zuten. Berauen arabera, Horberlein doktoreak (fosilaren aurkitzaileak) dinosaurio bipedo txiki bat hartuta zementuan ipini zuen eta gero zementuan lumen arrastoak utzi zituen. Honela hegazti-narrastiaren fosila fabrikatu zuen.
Baieztapen honek, paleontologo artean hasarre bizia sortu zuen. Fosil honen inguruan egon zitezkeen zalantza guztiak argitzeko, Londres-en dagoen fosilaren aztertzeari lotu zitzaizkion. Alan Charig-ek zuzendutako taldeak berrazterketa sakon bat egin du mikroskopioaren eta ultramorezko argazkien bidez. Azkerketaren emaitza garbia izan da: ez dago Archeopterix-ean maularen arrastorik.
Fosil honek historikoki oso paper garrantzitsua izan du eboluzioaren teorian. Berari esker Huxley-k, Darwin-en defendatzaileak, hegaztiak narrastiengandik zetozela baieztu ahal izan zuen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2e3b0d84c790 | http://zientzia.net/artikuluak/garraio-ibilgailu-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garraio ibilgailu berria - Zientzia.eus | Garraio ibilgailu berria - Zientzia.eus
Urte honen bukaerarako, garraiorako ibilgailu-mota berri bat jarriko da salgai Britainia Handian.
Urte honen bukaerarako, garraiorako ibilgailu-mota berri bat jarriko da salgai Britainia Handian. Garraio ibilgailu berria - Zientzia.eus Garraio ibilgailu berria
Garraioak
td class="art-testua" valign="top">
Urte honen bukaerarako, garraiorako ibilgailu-mota berri bat jarriko da salgai Britainia Handian. Irudian duzue Trailer Train (Trailer trena, alegia) izenekoa.
Errepidean dagoenean Trailer trenak beste edozein trailer edo kamioi artikulaturen itxura du. Atzekaldean hiru ardatz dauzka eta 38 tona garraitzeko gai da.
Errepidetik trenbiderako aldaketa, aldamenean zonalde launa duen irteerarik gabeko edozein trenbidetan egin daiteke. Kamioi traktoreak trailer trena trenbide-bogie batean ipintzen du. Bitartean aire bidezko suspentsioak gurpilak altxatzen ditu trailerrak bogiearen gainean egon arte. Modu berean lan eginaz, ibilgailu-mordo bat lotu daiteke trena osatuz.
Trailer trenak bolumen piska bat galtzen du sapaiaren angeluen inguruan, tren-bagoien itxura har dezan eta trenbidearen tunel eta zubiei ongi molda dakien.
Ibilgailu honen helburua, distantzia handietarako trenaren abiadura lasterraz profitatzea da alde batetik, eta bestetik kamioiaren atez-ate banatzeko erraztasuna izatea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1ba927e0d910 | http://zientzia.net/artikuluak/ozeanoetako-sekretua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ozeanoetako sekretua - Zientzia.eus | Ozeanoetako sekretua - Zientzia.eus
Azkenik ozeanoetako sekreturik izkutuenetako bat azaleratu da.
Azkenik ozeanoetako sekreturik izkutuenetako bat azaleratu da. Ozeanoetako sekretua - Zientzia.eus Ozeanoetako sekretua
td class="art-testua" valign="top">
Mende osoko esfortzu alferren ondoren, azkenik ozeanoetako sekreturik izkutuenetako bat azaleratu da; nautiloaren arraultze ernalduak hain zuzen.
Nautiloa, moluskua da; zefalopodoen familiakoa, eta bizirik dirauen animalia zaharrenetakoa da. Bera da zefalopoden artean, hots txipiroi, olagarro eta abarren artean, kanpo-oskola duen bakara. Bestalde, nahiz eta duela 400 milioi urtez gero ozeanoko uretan bizi izan, ezer gutxi jakin da nautiloaren biologiaz.
Nautilo-arraultze hauen airkukuntzak, Hawai ugarteetan gertatutakoak hain zuzen, asko lagunduko du, ezpairik gabe, molusku honen biziaz zerbait gehiago jakin dezagun.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-25312a7f9253 | http://zientzia.net/artikuluak/zurrunga-gogaikarri-horiek/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1986-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zurrunga gogaikarri horiek - Zientzia.eus | Zurrunga gogaikarri horiek - Zientzia.eus
Zergatik egiten dute zurrunga pertsona batzuek eta beste batzuek ez? Gaueko zurrungari ez zaio jaramonik egiten, farre ere egin erazten digu...
Zergatik egiten dute zurrunga pertsona batzuek eta beste batzuek ez? Gaueko zurrungari ez zaio jaramonik egiten, farre ere egin erazten digu... Zurrunga gogaikarri horiek - Zientzia.eus |