id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-033befcc70ff | http://zientzia.net/artikuluak/hormigoiaren-gaitza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hormigoiaren gaitza - Zientzia.eus | Hormigoiaren gaitza - Zientzia.eus
Gaixotasun berezi bat hormigoi armatuzko egiturei erasotzen ari da. Eraikin-, zubi- eta errepide-ondare europarraren erdia, hormigoi barruko altzairuaren korrosioa jasaten ari da.
Gaixotasun berezi bat hormigoi armatuzko egiturei erasotzen ari da. Eraikin-, zubi- eta errepide-ondare europarraren erdia, hormigoi barruko altzairuaren korrosioa jasaten ari da. Hormigoiaren gaitza - Zientzia.eus Hormigoiaren gaitza
Materialak
Gaixotasun berezi bat hormigoi armatuzko egiturei erasotzen ari da. Eraikin-, zubi- eta errepide-ondare europarraren erdia, hormigoi barruko altzairuaren korrosioa jasaten ari da. Armadurak erortzen ari dira eta berehalako konponketa behar-beharrezkoa da.
Mende honen bigarren hamarkadan hormigoia sortu zenean, eraikuntzaren sektorearentzat etapa iraultzailea hasi zen. Material horrekin egindako obra publiko handiei ehun urtetik gorako bizi-iraupena iragartzen zitzaien. Baina duela gutxi, hormigoi armatuaren minbizi deiturikoa agertu da; hormigoi barruko altzairua poliki-poliki korroitzen duen gaixotasuna alegia. Hormigoi honek egitura handi horiei eusteko ardura du bestalde eta zubi, presa, dike eta autopisten bizitza erabilgarria beren eraiketa-unean proiektatu zeneko denbora-erdira murrizten ari da.
Hondaketa honen jatorria bikoitza da: alde batetik, neguan zubi eta autopistetan eratzen den izotza ebitatzeko botatzen den gatza urarekin nahastu eta hormigoiaren poro mikroskopikoetara sartzen da. Honi eusten dion altzairu-egiturara iristen denean oxidatzen hasten da, eta batzuetan hain da gogorra erasoa, ezen eratutako oxidoak metalaren bolumena ia hogeitamar aldiz handiago bilakatzen bait du.
Bestetik, gizarte industrialetan erreketatik datozen gas poluitzaileak (hala nola karbono(IV) oxidoak) ere materialera sartu eta altzairuzko hagatxoak kaltetu egin ditzake korroitu arte.
Gaixotasun honen ageriko zeinuak kaltetutako zubi edo diketan agertzen diren mantxa ilunak dira. Aldi berean, hondamen-egoera progresiboak obrari itxura estetikoa galdu erazteaz gain, eraiki zenean zuen erresistentzia mekanikoa larriki murrizten dio.
Hauxe da hain zuzen ere Berlineko kirol-jauregiaren kupulari gertatu zaiona. Kupula erori egin zen eta zergatik gertatu zen ez dago ziur jakiterik, baina badirudi erabilitako hormigoia egoera txarrean zegoelako gertatu zela.
Adituek diotenez, klima hotzeko eta elurte asko egoten deneko Europako iparralde eta erdiko herrialdeetan dauden hormigoi armatuzko eraikuntzak korrosioak oso jota daude. Hormigoi armatuaren minbiziak Suitza eta Italiako zubien erdiari baino gehiagori eraso die dagoeneko eta oso konponketa-teknika garestiak aplikatu arren, badirudi ez dutela hogei urtetik gora iraungo. Guzti honek, Europa eta Kanada, Japonia edo Estatu Batuetako hainbat herrialdetako gobernuak prozesuaren ikerketetan sakontzera, kalteak konpontzeko teknologia berriak garatzera eta gaitz honek jotako zubi eta autopisten bizitza luzatzea lortzeko bideak bilatzera eraman ditu.
Espainiako Estatuan klima hain gogorra ez bada ere, gaixotasun korrosibo honek erasotako autopista-tarte eta zubi ugari dago.
Gaitz honek dimentsio handiko egiturak birrindu egin ditzake.
Korrosioa nola diagnostikatu
Armadura metalikoen korrosioan aditu direnek, minutu gutxi batzuetan gaitzak jotako obren barne-egoera ezagutzeko posibilitatea eskaintzen duen teknologia garatu dute. Eraikuntzaren kanpoko azaleran hamar mila miliwatteko seinale elektrikoa aplikatzen da. Honek, analizatzen ari den egituran beste erantzun-seinale bat sortzen du, zeina ordenadorean prozesaturik geratzen bait da. Obran bertan teknika hau aplikatuz, denbora errealean korrosio-diagnostikoa egin daiteke, zein abiaduraz gertatzen den ikusi eta konponketa aholkatuz. Eraikuntza handien osasun-egoeraz jabetu eta erasotako obrak nola konpon daitezkeen gomendatzeko ere gai da. Oraingoz egin ezin duena, burdina desegiten duten kontaminatzaileen eragina deuseztatzea da.
Estatu espainolean gaitz honek gehien kaltetu dituen eraikuntzak Bartzelona, Valentzia eta Gijon inguruko autopistak dira. Baita itsaso inguruko zenbait eraikin ere; hauek sodio kloruroaren eraginez. Askotan, eraikin hauen narriadura fisikoa ia-ia begiz ikus daiteke.
Gaur egun ordea hormigoia eraikuntzan ordezkaezina da; merkea izateaz gain aukera handiak eskaintzen bait ditu. Horregatik, gaitzaren aurkako borroka teknologikoak lehentasuna izan beharko du produktu honekin eraikitako ondarea dagoen herrialdeetan, baina industrializazioak eragindako elementu poluitzaileen metaketa murrizteaz ahaztu gabe.
Hormigoiaren gaitza dela eta Gipuzkoako Foru-Aldundiko Errepidetako Laborategiko arduradunarengana jo genuen berri gehiago eduki asmoz. Hona hemen Pedro Fernandez Garmendia rekin edukitako elkarrizketa.
Elh.: Zer esan dezakezu hormigoiaren historiaz?
P.F.G.: Hormigoiaren antzeko elementuak aspalditik erabili izan dira. Erromatarrek eranskin xehetuzko konglomeratuak aglomeratzaileaz nahasturik erabiltzen zituzten. Bestetan buztina kareztatuta edo tamaina desberdinetako legarrekin nahastuta erabili izan da murru nahiz eraikuntzak egiteko. Gaur egun hormigoi bezala ezagutzen duguna, joan den mendearen bigarren erdialdean hasi zen erabiltzen. Hortik aurrera asko hedatu da hormigoia.
Elh.: Azalduko al zenizkiguke, labur-labur, hormigoiaren ezaugarriak?
P.F.G.: Hormigoia oso ona da konpresiora lan egiteko, baina oso txarra trakziora lan egin behar duenean. Kasu honetan erresistentzia lehenengoaren hamarrena da. Ia edozein eraikuntzatan trakzio nahiz konpresiozko indarrak azaltzen zirela kontutan hartuz, hormigoiari zerbait erantsi behar zitzaion trakziora lan egin ahal izateko. Eranskin hau altzairua zen, barra eran, eta hormigoi/altzairu bikotearekin hormigoi armatua jaio zen. Beraz, hormigoi armatuzko egituratan hormigoiak konpresiora lan egingo du eta altzairuzko barrek trakziozko indarren kontra lan egingo dute.
Elh.: Zerk eraso diezaioke hormigoiari?
P.F.G.: Bi eraso-mota jasan ditzake hormigoiak: eraso kimikoa eta eraso fisikoa. Eraso kimikoa gertatzen denean, hormigoiaren gainazalak edo barneko armadurak jasan dezake. Gainazalean gertatzen denean, normalean ez da arazo handirik izaten, zeren eta 30 cm zabaleko dimentsioan azaleko zentimetro bat hondatzeak ez du gehiegi kaltetzen. Baina hau hormigoiaren eranskinaren izaeraren menpekoa da. Aldiz, hormigoiak pitzadurak edo arraildurak baldin baditu, kanpoko erasotzailea armaduraraino iritsi daiteke eta orduan arazoak askoz ere larriagoak dira.
Erasotzailea armadurara iritsitakoan hau oxidatu egiten da lehenbizi, gero hidratatu eta honen ondorioz bolumena izugarri hazten da. Horren eraginez arraildurak handitu eta ugaldu egiten dira eta azkenean egitura behera etortzen da.
Arraildurak eta pitzadurak egotea, diseinu txarraren edo obran lana gaizki egitearen ondorio besterik ez dira, noski. Hau da, egitura bat muntatu behar den lekuan aurretik ikusi behar da zein elementu erasotzaile egon daitezkeen eta ondorioz hormigoiaren ur-kantitatea, eranskin-mota, etab. zehaztu behar dira. Hormigoiaren ezaugarriak zehaztu ondoren, arreta handia eduki beharko da obran botatzeko garaian. Beraz, Europan gertatutako gaitza hormigoiari ez eta jendearen zabarkeriari leporatu beharko litzaioke.
Erasotzaile fisikoen artean bi aipatuko ditut. Alde batetik sua dago. Hormigoiaren eranskina zein denaren araberakoa izango da suharkortasuna. Silizezko oinarria baldin badu, 1000ºC-raino ondo iraun dezake, baina karezkoa badu, 600ºC-tik aurrera arazoak egon litezke. Euskal Herrian karezkoak dira gehienak.
Beraz, beste lekutan baino arrisku potentzial handiagoa dugu.
Bestalde talka dago. Hau dela eta galdategitan eta beste zenbait lantegitan zuntzezko hormigoiak erabiltzen dira talken bidez honda ez daitezen.
Elh.: Eta Euskal Herrian zertan dago gaitza?
P.F.G.: Gure eraikuntzak gaizki daudenik ezin esan. Tarteka-marteka sortzen dira arazoak, baina ezin esan larriak direnik. Agian nire ikuspegitik larriena jendearen zabarkeria da. Obrak diseinu-mailan zaintzen badira ere, praktikan ez da hori gertatzen; ezta gutxiagorik ere! Eta etxeak ez dira erortzen. Hala ere Europan sartzearekin egoera hau zuzenduko dela espero dut.
Elh.: Mila esker |
zientziaeus-cab96b2ee315 | http://zientzia.net/artikuluak/inano-marroiak-sasi-izar-ilunaki/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nano marroiak: sasi-izar ilunak - Zientzia.eus | Nano marroiak: sasi-izar ilunak - Zientzia.eus
Izar eta planetaz hitz egiten dugunean, ez da izaten objektu-mota bi hauen arteko ezberdintasunak azpimarratu beharrik. Eguzki beroaren eta gure Lurraren arteko ezberdintasunak ez diote zalantzari tokirik uzten.
Izar eta planetaz hitz egiten dugunean, ez da izaten objektu-mota bi hauen arteko ezberdintasunak azpimarratu beharrik. Eguzki beroaren eta gure Lurraren arteko ezberdintasunak ez diote zalantzari tokirik uzten. Nano marroiak: sasi-izar ilunak - Zientzia.eus Nano marroiak: sasi-izar ilunak
Astronomia
I zar eta planetaz hitz egiten dugunean, ez da izaten objektu-mota bi hauen arteko ezberdintasunak azpimarratu beharrik. Eguzki beroaren eta gure Lurraren arteko ezberdintasunak ez diote zalantzari tokirik uzten.
Jupiter bezalako planeta erraldoiez hitz egiterakoan aldiz, planeten gure eredua aldatu beharrean izaten gara. Planeta horiek ez dute planeta lurtarrek duten bezalako gainazal zurrunik bertan ibili ahal izateko eta gainera osagai nagusien zerrenda ere guztiz ezberdina da.
Izarren kasuan gertatzen den bezala, batez ere hidrogeno eta helioz eratuak daude. Bide honi jarraituz, izarrak eta planeta erraldoiak desberdintzen dituzten bereizgarriak tamainaren diferentzian zeutzala pentsa genezake, eta beraz, astro hauen arteko mugari dagokion arazoa aztertzen saiatu beharra egongo litzateke. Hauxe dugu, hain zuzen ere, artikulu honetan jorratuko dugun gaia.
Lehentxeago aipatu ditugun izar eta planeten arteko mugaldea, izar nano marroi izeneko objektuek betetzen dute. Beraien eboluzioa aztertzerakoan ikusiko dugunez, nukleoan ez da inoiz erreakzio termonuklearrak sorterazteko besteko tenperaturarik lortzen. Horregatik, izar izena ematen diogun arren, behar bada sasi-izartzat besterik ez genituzke hartu behar.
Jakina denez, izarrak espazioan zehar banaturik dauden izarrarteko gas eta hautsez eraturiko hodeien uzkurpenaren ondorio dira. Grabitatearen indarrak eragindako uzkurpen honen ondorioz, barne-energia eta tenperatura handiagoko protoizar delakoan gauzatzen da. Grabitate-energiaren barne-energiarako bihurketa nahikoa handia bada, tenperatura izarraren gunean den hidrogenoa helio bilakatuko duten prozesuak has daitezen adinakoa izango da, eta orduan protoizarra izar bihurtzen dela esaten dugu.
Grabitate-energiaren barne-energiarako eraldaketa, uzkurpen prozesuaren menpekoa da, eta beraz, hodeiaren masaren menpekoa ere bai, noski. Ondorioz, erreakzio termonuklearrak gerta daitezen behar den masa minimoaren zehaztapenean datza izar eta planeten arteko mugaren arazoa. Balio kritiko hau Eguzkiaren masaren hamarrena baino pixka bat txikiagoa dela begiz jotzen da (0,08 M 0 ). Argi dago, bada, nano marroiak, aipatutako balioaren inguruko masa izanik, protoizar egoeratik izarrera eboluzionatuko ez duten objektuak ditugula.
Hala ere, aurkakoa iruditu arren, protoizarrak (eta izar bilakatuko ez diren nano marroiak) argitasun handiko epealdi bat dute. Lehenengo uzkurpena hasten denean, hodeia erradiazioarekiko gardena da. Beraz, bolumen guztiak igorritako argia ikusten dugu. Izar arruntaren kasuan berriz, barneko geruzak opakoak dira eta ez zaigu gainazalak igorritakoa baino iristen. Hori dela eta, protoizar (eta nano marroien) argitasuna hasierako epealdi honetan, Eguzkiaren antzeko izar batena baino dozena batzuk aldiz haundiagoa izan daiteke.
Hala eta guztiz ere, oso gutxi dira fase honetan dauden eta ikusten diren objektuak. Arrazoia argitasun haundiko epealdiaren laburtasunean dugu, kasu arruntenetan hamar milioi urte ingurukoa baino ez delako.
Iraupen hau Eguzkiaren antzeko izar baten bizitzarena baino mila aldiz txikiagoa da. Horregatik, ortzean ikusten ditugun mila izar arrunteko ezin dugu protoizar argitsu bat baino aurkitzea itxaron. Hauetako batzuk izar bilakatuko dira, besteak nano marroi geratuz. Azken kasu honetan nukleoan ez da grabitate-indarrari aurre egingo dion energiarik sortzen eta uzkurpenak segitu egingo du materia oso dentsitate haundiko egoera endekatura eraman arte.
Prozesu honetan nanoak gardentasuna galtzen du, noski, eta geruza edo gainazal igortzailea hain txikia egoten denez, argitasuna Eguzkiarenaren hamar edo ehunmilarena bihurtzen da. Jakina, nano marroia ikustezina izango da, oso hurbil ez badago behintzat. Gainera, ikerketa teorikoen arabera igorpen-intentsitaterik handiena infragorrien arloan kokatzen da. Ondorioz, eguratsak zurgatzen duen kantitatea ere handiagoa da, detekzio-lanak zailagotuz.
Dena dela, gaur egun bere inguruan nano marroi bat izan lezakeen astro bat ezagutzen da eta astrofisikariak sakonki aztertzen ari dira. Horretarako gai dena G29-38B izeneko nano zuria da. Izar-mota honen espektroa nahikoa ezaguna da, eta aipatu dugun kasuarenarekin konparatzean infragorriaren eremuan ezberdintasun nabari bat ikusten zaio: G29-38B-ren igorpena askoz ere intentsoagoa da ereduarena baino. Gehikuntza, uste denez, nano zuritik oso hurbil legokeen eta infragorrian igorriko lukeen astro batek sartua izango litzateke. Sasi-izar hauen izaeraren deskribapenari amaiera emateko, beste xehetasun bat emango dugu. Ikerketa ezberdinek muga minimo ezberdinak ematen dituzte objektu bat nano marroi gisa kontsideratzeko. Eskuarki, balioa 0,02 M 0 inguruan dago. Beraz, igorpen infragorria ere baduen Jupiter planeta ez da nano marroi batekiko erabat ezberdina, eta nano marroitzat har genezake nolabait.
Nano marroien ikerketak izarren eboluzioa ezagutzeko duen garrantziaz gain, azterketak interes kosmologikoa ere badu. Esan dugunez, nano marroiak ikusten oso gaitzak dira. Horregatik, gaur egun arte ez dira kontutan hartu Unibertsoaren dentsitatea kalkulatzerakoan, baina beren ekarpena, agian, garrantzi haundikoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c87d9ad390f9 | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-otsail1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Otsaila - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Otsaila - Zientzia.eus
Sail hau landareen multzo zabalaren hilabetekari antzeko zerbait izatea nahi nuke. Landareez hitz egin ohi dugunean, begi ezberdin askok egiten du so. Mundu itxi eta esklusiboegi hauek elkartzea zaila bada ere, nolabaiteko lokarriren bat eman nahi diegu sail honetan.
Sail hau landareen multzo zabalaren hilabetekari antzeko zerbait izatea nahi nuke. Landareez hitz egin ohi dugunean, begi ezberdin askok egiten du so. Mundu itxi eta esklusiboegi hauek elkartzea zaila bada ere, nolabaiteko lokarriren bat eman nahi diegu sail honetan. Landareen hilabetekaria. Otsaila - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Otsaila
Sail hau landareen multzo zabalaren (zabalegiaren) hilabetekari antzeko zerbait izatea nahi nuke. Landareez hitz egin ohi dugunean, begi ezberdin askok egiten du so. Mundu itxi eta esklusiboegi hauek elkartzea zaila bada ere, nolabaiteko lokarriren bat eman nahi diegu sail honetan.
BITXIKERIA
Sarrera gisa
Sail hau landareen multzo zabalaren (zabalegiaren) hilabetekari antzeko zerbait izatea nahi nuke. Landareez hitz egin ohi dugunean, begi ezberdin askok egiten du so: baratzainak, perretxikuzaleak, belar-biltzaileak, nekazariak, lorazainak, basazainak, mermeladagileak, mahastizainak, etab.ek. Mundu itxi eta esklusiboegi hauek elkartzea zaila bada ere, nolabaiteko lokarriren bat eman nahi diegu sail honetan.
Hilero satelite, planeta edo izarren “egoerari”, eklipseei, tenporei, ilgora edo beherari eta abarri gainbegiratuz hasiko gara. Jarraian baratzainen lanen koadroa, “belarren” mundua, lorazantza, hilabeteari buruzko esaerak eta kontakizunak aztertuko dira, “bitxikeria” deituriko sailaz bukatzeko, non gauza harrigarri ugari ikusiko bait dugu.
Landareek nola igartzen dute udaberria datorrela?
Gizakiarentzako udaberria, Eguzkia PISCIS konstelazioan sartzen denean hasten da (aurtengoan, martxoaren 20an, 16,29etan). Baina, landareek beren begiak, hostoak eta loreak ireki ahal izateko, nola igartzen dute udaberria datorrela?
Udaberriaren etorreraz jabetze horretan, batez ere hiru parametro dituzte landareek: tenperatura, argitasuna eta ebapotranspirazioa.
Tenperatura:
Hauxe da aldaketarik nabarmenena; 3-4 gradu igotzen bait da. Aldaketa honekin ohizko tenperatura landareen bizitzeko tenperatura minimoaz gain kokatzen da.
Bestalde, igoera honek landare-espezie bakoitzak hurrengo zikloa martxan jartzeko beharrezko duen hotz-orduen kopurua (7 graduz azpitikoak) betetzat jotzen du normalean. Hotz-orduen kopurua osatu denean, landareak negua igaro dela “uste du”.
Argitasuna:
Hasieran aipatu bezala, martxoan egunak (eguzkia atera eta sartzen den arteko bitarteak) ordubete eta hogei minutu irabazten ditu.
Landareen energi iturria argia denez, honek ere udaberriko esnatzea bultzatzen du. Neguko erreserbak jan eta berriro bizitzeko aukera somatzen du landareak.
Ebapotranspirazioa:
Argitasunak eta beroak hezetasuna jaitsi eta lurrean dagoen ura lurrintzera bultzatzen du. Honek, landarearen zelulak transpiratzen hastera ere bultzatzen ditu, lurretik ura (elikagaiez nahasirik) hartu eta urteko zikloari hasiera emanez.
Esperientzia batzuk:
Tulipa-lore oso goiztiarrak lortu nahi direnean, erreboil edo bulboak hozkailura sartzen dira. Hotz-orduen kopurua azkarrago osatu eta lehenago ernalduko da, zikloa lehenago osatu eta loreak aurreratu egingo direlarik.
Bazko-lorea ( Euphorbia pulcherrima ) eguberritan eta urrelilia santu guzien egunean normalean baino askoz ere gehiago ordaintzen dira.
Urtebeteko bizitza duten landareetan (hauetan kasu), lorea (gero fruitu-haziak emango dituena) zikloaren amaia da. Bazko-lore eta urreliliaren kasuetan loraldia egun jakin batzuetan lortzeko landareari zikloaren amaierara inguratzen ari dela “jakin erazi” behar diogu. Nola? Argitasuna murriztuz. Praktikan oihal ilun batzuez estaltzen dira egun batzuk lehenago, landareak loreak garatzen dituelarik.
Azken oharra: |
zientziaeus-a0ac0ac36bb5 | http://zientzia.net/artikuluak/inasmet-estatuaren-ordezkatzaile-galdategien-nazio/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Inasmet: estatuaren ordezkatzaile galdategien nazioarteko komitean - Zientzia.eus | Inasmet: estatuaren ordezkatzaile galdategien nazioarteko komitean - Zientzia.eus
INASMET espainiar estatuaren ordezkaria izango da ADI izeneko teknika berriaren erabilpena gestionatzen duen galdetegien nazioarteko komitean.
INASMET espainiar estatuaren ordezkaria izango da ADI izeneko teknika berriaren erabilpena gestionatzen duen galdetegien nazioarteko komitean. Inasmet: estatuaren ordezkatzaile galdategien nazioarteko komitean - Zientzia.eus Inasmet: estatuaren ordezkatzaile galdategien nazioarteko komitean
Enpresa
INASMET espainiar estatuaren ordezkaria izango da ADI izeneko teknika berriaren erabilpena gestionatzen duen galdategien nazioarteko komitean.
INASMETen izendapena, Galdategien Elkarte Teknikoen Nazioarteko Komiteko zuzendari den Schissler jaunak bultzatua izan da; honek INASMETek arlo honetan egindako proiektuak ezagutzen bait zituen.
ADI izeneko teknikarekin lortu nahi dena zera da: materialen prozesaketan eginiko tratamendu termiko bereziez nahi diren propietateak materialari ematea. Horrela lortutako materialen propietateak altzairu forjatuarenak baino hobeak dira eta fabrikazio-kostua %40 txikiagoa da.
Aplikazio industrialen esparrua oso zabala da, hala nola, automobil, nekazal, makineria, makina erreminta, ehungintza eta burdinbideena.
Orain ofizialduko den ordezkaritza hau praktikoki azken urteotan bazegoen, INASMETeko gerente den Alberto Lazaro-k esan digunez.
Azkenik, komite honen eragin-eremua Europa, Txina, EEBB eta Indiak, besteak beste, osatzen dutela esan behar da. Beraz, euskal zentru honek zientzi maila handiko eritziak eta informazioak ospe handiko beste zentruetakoekin kontrastatzeko aukera izango du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-731adbb21f45 | http://zientzia.net/artikuluak/ngnf-ren-urteko-bilera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | NGNF-ren urteko bilera - Zientzia.eus | NGNF-ren urteko bilera - Zientzia.eus
NGNF Nazio Batuen Erakundeak sortutako agentzietan berriena da eta azkeneko 12 urteetan nekazal garapenerako alorrean hamaika proiektu landu eta sustatu du.
NGNF Nazio Batuen Erakundeak sortutako agentzietan berriena da eta azkeneko 12 urteetan nekazal garapenerako alorrean hamaika proiektu landu eta sustatu du. NGNF-ren urteko bilera - Zientzia.eus Nekazaritza
ekazal Garapenerako Nazioarteko Fondoko (NGNF) gobernadoreen bilera egin zen joan den urtarrilaren 24ean Erroman. NGNF Nazio Batuen Erakundeak sortutako agentzietan berriena da eta azkeneko 12 urteetan nekazal garapenerako alorrean hamaika proiektu landu eta sustatu du. Bilera horretan Idriss Jazairy lehendakari berraukeratua izan da.
1988.ean 23 proiektu berriri eman zaio hasiera. Une honetan NGNFk 243 garapen-proiketu dauzka mundu osoan barreiatuak, 91 estatutan hain zuzen ere, eta guztira $2.600ko inbertsioak egin ditu. Proiektu berrien bidez NGNFren lana 180 milioi lagunengana iritsiko da.
NGNFk dituen helburuen artean nekazal inguruko emakumeei laguntzeak indar berezia du. 1988.eko proiektu askotan bereziki emakumeei laguntzeko osagai espezifikoak sartu ziren. Familiburu diren emakumeei lagundu nahi izan zaie beriziki. Txina, Burundi, Kamerun, Costa Rica, Madagaskar, Mali, Senegal, Salomon Irlak, Pakistan, Sri Lanka, Yemeneko Errepublika Popular Demokratiko eta Sudanen burutuko dira proiektu berezi horiek. Emakumeei laguntzeko proiektu hauek 1988.ean NGNFk erabilitako fondoen laurdena jaso dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8477ab6a83d4 | http://zientzia.net/artikuluak/espritt-504-proiektua-ikerlan-en-burutu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-02-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Espritt 504 proiektua Ikerlan-en burutu - Zientzia.eus | Espritt 504 proiektua Ikerlan-en burutu - Zientzia.eus
Joan den 88-XII-20an ESPRIT 504 proiektuaren azken probak egin ziren IKERLANen. Proiektu europar honen zuzendariak oso pozik zeuden lortutako emaitzagatik.
Joan den 88-XII-20an ESPRIT 504 proiektuaren azken probak egin ziren IKERLANen. Proiektu europar honen zuzendariak oso pozik zeuden lortutako emaitzagatik. Espritt 504 proiektua Ikerlan-en burutu - Zientzia.eus Espritt 504 proiektua Ikerlan-en burutu
Industria
Joan den 88-XII-20an ESPRIT 504 proiektuaren azken probak egin ziren IKERLANen. Proiektu europar honen zuzendariak oso pozik zeuden lortutako emaitzagatik.
Proiektu hau "zelula malguetan akatsekiko perdoi"ari buruzkoa izan da. Horrela autoamatismo nahiz zelula malguen ezaugarriak hobetu eta fidagarriago bihurtzen dira. Lana zenbait arlotan, aldi berean, egin behar izan da, hala nola, sentsorizazioan, denbora errealean datuak hartzen dituzten sistemetan, zenbakizko kontroleko makinetan ebaketa-prozesuen modelizazioan, adimen artifizialaren barruan sistema espertutan, komunikazio lokaleko sareetan, gidapen automatikoko ibilgailu-sistemetan, etab.etan.
Proiektuaren aurrekontua 700 milioikoa izan da eta horietatik euskal enpresek %10 jaso dute.
Baina ez da horrenbestez bukatu IKERLANek proiektu europarretan duen partaidetza. Urtarrilean bertan, beste bi proiektu europar garatzen hasi dira. Bata Produkzio-sistemen gestio eta kontrolean akatsekiko perdoia izenekoa eta bestea Home Systems izenekoa. Azken gai honi buruz, Elhuyar. Zientzia eta Teknika-ko hurrengo alean berri gehiago emango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b719bf4b7748 | http://zientzia.net/artikuluak/berotegi-efektua-zer-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Berotegi efektua, zer da? - Zientzia.eus | Berotegi efektua, zer da? - Zientzia.eus
Egunotan gertatzen diren eguraldi-aldaketa ustegabekoek, giza ekintzek eragindako berotegi efektua omen dute errudun. Dena den, berotegi efektua naturaren zati bat da.
Egunotan gertatzen diren eguraldi-aldaketa ustegabekoek, giza ekintzek eragindako berotegi efektua omen dute errudun. Dena den, berotegi efektua naturaren zati bat da. Berotegi efektua, zer da? - Zientzia.eus Berotegi efektua, zer da?
Klimatologia
Egunotan gertatzen diren eguraldi-aldaketa ustegabekoek, giza ekintzek eragindako berotegi efektua omen dute errudun. Dena den, berotegi efektua naturaren zati bat da, nahiz eta gizakiaren eraginak honen oreka kolokan ipini.
Aire-koltxoi batek inguratzen duelako, “nahikoa epela” da Lurra. “Nahikoa epela” izateak, Lurraren tenperatura 0ºC eta 100ºC bitartean dagoela (urak likido irauten duen tartean alegia) esan nahi du. Hori horrela izanik, gure planetako tenperaturak Ilargiarenarekin konparatzen baditugu Lurraren atmosferak erantzunkizuna duela ikusiko dugu.
Ilargia eta Lurra gutxi gorabehera distantzia berdinera daude Eguzkitik
—
Eguzki-sistemako bero-iturritik
—,
baina Ilargia atmosferarik gabeko “planeta” da. Airerik gabeko Ilargian, tenperatura 100°C-raino igotzen da eguzki-galdatan eta -150ºC-raino jaisten da gauez.
Ilargi-gainazalaren batezbesteko tenperatura -18ºC-koa da. Tenperatura horretan, Ilargiak espaziora igortzen duen energiak, Eguzkitik jasotzen duena berdintzen du. Lurrak aire-koltxoirik izango ez balu eta Ilargia bezalako harrizko bola izango balitz, -18ºC-ko batezbesteko gainazal-tenperatura izango luke. Gure planetaren batezbesteko gainazal-tenperatura 15ºC-koa da. Aire-koltxoiak gure planetaren tenperatura legokiokeena baino 33°C epelago mantentzen du.
Baina hori nola gertatzen da? Eguzkiaren energia espektroaren alderdi ikuskorrean erradiatzen da batez ere; 0,4-0,7 mikrako bandan. Erradiazio honek eta uhin-luzera motzeko infragorriak Lurraren atmosfera zurgatuak izan gabe zeharkatzen dute —hala ere hodeiek zati bat espaziora isladatzen dute— eta lurreko eta itsasoko gainazalak berotzen dituzte. Eguzki-energiaren %7 0,4 mikra baino erradiazio laburragoetan erradiatzen da; ultramorearen zonan hain zuzen ere. Espektroaren beste muturrean, 0,7 mikratik gora, energia infragorrian erradiatzen da. Infragorrizko energia hau eta zuk zure etxeko erradiadorearen parean jarrita sentitzen duzun beroa, guztiz berdinak dira.
Lurraren gainazalak infragorrian igortzen diren erradiazioaren zati bat, atmosferak lurrazalera berrigortzen du.
Lurraren koltxoia
Objektu bero batek gehiena zein uhin-luzera tartean erradiatuko duen, objektu beroaren tenperaturaren menpekoa da. Eguzkiaren gainazal-tenperatura 6.000ºC ingurukoa da eta tenperatura horri banda ikuskorreko erradiazioa dagokio. Eguzki-erradiazioak epeltzen duen Lurraren gainazalak, Celsius gradu gutxiren tenperatura du eta ondorioz infragorrian erradiatzen du; 4-100 mikrako tartean nagusiki.
Ur-lurrinak 4-7 mikrako bandan bortizki zurgatzen du eta karbono(IV) oxidoak 13-19 mikrako bandan. Horrela, 7-13 mikrako tartean leihoa dago eta hortik lurrazalari darion energiaren %70 baino gehiagok espaziora ihes egiten du.
Zurgapenaren kausaz planetaren gainazal epelari darion bero infragorriak ezin du libre espaziora ihes egin eta atomosferaren geruzarik barrenekoena —troposfera— berotzen du. Troposferako airea epela denez, beroa erradiatzen du lurrerantz eta egon zitekeena baino beroago mantentzen du. Hori da negutegi efektua, hain zuzen ere.
Aireak duen ur-lurrinaren eta karbono(IV) oxidoaren kantitateak eta Eguzkitik datorren bero-kantitateak konstante dirauten heinean, oreka ezartzen da. “Berotegi-gasek” (karbono(IV) oxidoa, ur-lurrina eta beste batzuek) erradiazio infragorria zurgatzeaz gain, igorri egiten dute. Altuera handiagotu ahala troposferaren tenperatura jaitsi egiten denez, troposferako geruza bakoitzak beherago dagoenak erradiatzen duen energia zurgatuko du eta bere gainean dagoenari pasatuko dio. Azkenik beroak tenperatura baxuagoan espaziora ihes egingo du. Efektua guztira, espaziora erradiatzen den infragorria gutxiagotzea da. Gainazalaren tenperaturak gora egin behar du, Lurrari darion energia Eguzkitik datorren energia orekatu arte.
Berotegi efektuak zorua eta airea berotzen ditu. Giza ekintzek atmosferan dagoen karbono(IV) oxidozko kantitatea handiagotuz dihardutelako sortu da gaur egun berotegi efektuari buruz dagoen kezka. Karbono(IV) oxidozko isurketek berotegi efektua sendotu egiten dute. Egun giza ekintzek sortzen dituzten beste zenbait gasek — gas antropogenikoek —erradiazioak ihes egiteko erabiltzen duen 7-13 mikrako leihoan zurgatzen dute energia infragorria. Gas antroprogeniko hauen eragin konbinatuak hurrengo hamarkadetan Lurra nabarmenki berotuko duela dirudi.
Lurrak Eguzkitik jasotzen duen energi kantitate berdina igortzen du espaziora, uhin-luzera handiagotan hala ere.
Aberastutako atmosfera
Berotegi efektuaren berri, XIX. mendearen erdialdeaz gero daukate zientzilariek. 1863.ean John Tyndall zientzilari britainiarrak ur-lurrinak berotegi-gas moduan zuen jokabidearen berri eman zuen Philosophical Magazine izenekoan. 1890.ean Svante Arrhenius suediarrak eta P. C. Chamberlain iparramerikarrak, ikatzaren errekuntzak sortutako karbono(IV) oxidoa airean metatzeak sor zitzakeen arazoak aztertu zituzten. Gainazal-airearen batezbesteko tenperatura XX. mendearen lehenengo zatian apur bat igo zen; 0,25ºC 1880. eta 1940.aren bitartean. Baina 1940 eta 1970 bitartean mundua 0,2ºC hoztu zen eta munduaren berotzearen azterketa ez zen ikergai interesgarri bilakatu.
Egoera aldatu egin zen gero atmosferako karbono(IV) oxidozko kontzentrazioen neurketak kontzentrazioaren igoera nabarmena zela adierazten hasi zirenean. 1970.eko hamarkadan interes bizia piztu zen gai honen inguruan eta XIX. mendean zegoen karbono(IV) oxidozko kontzentrazio “naturalaren” bikoizketak, Lurrari 2ºC-tan berotzea eragingo ziola esaten hasi ziren.
1970. eta 1980. urteen bitartean, iragarpen horiek egiten ziharduten garai berean, Lurreko batezbesteko tenperatura 0,3ºC igo zen eta 1980.eko hamarkadan zehar jarraitzeko joera duela dirudi. Tenperaturei buruz dauzkagun daturik zaharrenak 1850.ekoak dira. 1987.a guztietan beroena izan da eta 1988.enak, lehenengo sei hilabeteen datuen arabera, marka hauts dezake. Hau berotegi efektu antropogenikoaren ondorio bakarrik dela ez dago frogatzerik. Baina arazoaren azterketa oso gai interesgarri bilakatu da.
Airean dagoen karbono(IV) oxidozko kantitatearen neurketa zehatza, Mauna Loa-n (Hawaiin) eta Hego Poloan hasi ziren egiten Nazioarteko Urte Geografikoaren (1957-58) aitzakiaz. Bi neurtoki hauek garrantzitsuak dira, poluzioaren iturrietatik urrun daudelako eta atmosferaren “ondo nahasturiko” egoera adierazten dutelako. Bi puntu hauetan urteko erritmoa nabaritzen da. Erritmo hau Ipar Hemisferioko lurrak estaltzen duen landarediaren urtaro-aldaketarekin erlazionatuta dago. Lurreko landarediak karbono(IV) oxidoa arnasten du (ziklo honetan Ipar Hemisferioak agintzen du lur-masarik handienak bertan daudelako). 1970.eko hamarkadarako urteroko erritmo honi, karbono(IV) oxidoaren igoera markatzen duen joerari gainjartzen zitzaiola argi eta garbi zegoen.
1957.ean atmosferan zegoen karbono(IV) oxidoaren kontzentrazioa 315 milioiko zatikoa (%0,0315) zen. Egun 350 milioiko zatikoa (%0,035) da. Karbono(IV) oxidoaren handiagotzea erregai fosilen (ikatzaren batez ere) errekuntzaren ondorio da gehienbat, baina zati bat oihan tropikalen botatzeari zor dakioke.
Tona bat karbono erretzen denean, ikatz moduan esaterako, lau tona karbono(IV) oxido ekoizten dira, karbono-atomo bakoitza aireko bi oxigeno-atomorekin konbinatzean. 1980.eko hamarkadaren hasieran 5 gigatona (5 mila milioi tona, 5Gt) erregai erretzen ziren urteko eta ondorioz atmosferara 20Gt karbono(IV) oxido injektatzen zen urteko. Hala ere, atmosferako karbono(IV) oxidozko kontzentrazioaren handitzea, giza iharduerak sortzen duenaren erdiari baino zertxobait gutxiagori dagokio.
Guk sortzen dugun karbono(IV) oxidoaren erdia, gutxi gorabehera putzu natural batzuetan zurgatzen da. Zati bat landarediak hartuko du; karbono(IV) oxido gehiago duen giroan sendoago hazten bait dira landareak. Landaredi hitz honetan itsasotako planktona ere kontutan hartzen dugu. Beste zati bat ozeanotan disolbatuko da.
1850 eta 1950 bitartean 60 Gt karbono (ikatz moduan zatirik handiena) erre ziren industri iraultza pil-pilean zegoenean. Gaur, karbono-kantitate hori erretzeko 12 urte bakarrik behar dira. Gaurtik mendebukaera arte atmosferara isuriko den karbono(IV) oxidozko kantitatea 1850-1950 bitartean erre zena adinakoa izango da seguruenik.
Ikerlariek begiz jo dutenez, XIX. mendean atmosferako kontzentrazio naturala 270 milioiko zatikoa zen gutxi gorabehera. Poloetako izotzean harrapatutako aire-burbuilak aztertu direnean, industri iraultzaren aurreko garairako antzeko kontzentrazioak neurtu dira. Antarktikoko aire-burbuilen azterketak, azkeneko 10.000 urtean karbono(IV) oxidozko kontzentrazioak konstante iraun duela eman du aditzera.
1880.etik batazbesteko tenperaturak.
Klima-aldaketak
XIX. mendeko karbono(IV) oxidoaren kontzentrazioaren bikoizketak eragin dezakeen klima-aldaketa globalari buruzko eredu konputerizatu desberdinek, zifra berdin samarrak eman dituzte: gehienek 2ºC-ko tenperaturaren batezbesteko igoera adierazten dute.
Eredu konputerizatu horiek zera ere adierazten dute: tenperaturaren igoera askoz ere handiagoa izango dela latitude altuetan jadanik epel dauden tropikoetan baino. Era berean haize nagusienen norabidetan eta euri-jasen banaketan aldaketak egongo dira. Uste denez, kontinenteen barnekaldeak idortu egingo dira berotegi efektua handiagotu ahala.
Egungo kontzentrazio-igoeraren estrapolazioa eginez, karbono(IV) oxidozko kontzentrazioaren bikoizketa 2080. urtearen inguruan gertatuko da. Estimazio honetan ez dira kontutan hartu datorren mendean energi iturrien erabilpenean gerta daitezkeen aldaketak. Eztabaida bizian dago arazoa egun. Dena den, zenbaki hori karbono(IV) oxidoaren arazoa dimentsionatzeko erabil dezakegu.
Giza iharduerak atmosferara isurtzen dituen beste zenbait gasek (hala nola ozonoak, metanoak, nitrogeno-oxidoek eta fluorohidrokarburoek) erradiazio infragorriaren 7-13 mikrako leihoan zurgatzen dute. Fluorohidrokarburoak Arktikoan eta Antarktidan ozono-geruzan gertatzen ari diren zuloen erantzule izateaz gain, oso berotegi-gas indartsuak dira. Fluorohidrokarburo arruntenen molekula batek karbono(IV) oxidozko 10.000 molekulen berotegi efektua eragiten du.
Gaur egun, metanoaren atmosfera-kontzentrazioa 1,7 milioiko zatikoa da eta urteko %1,2 igotzen ari da. Arroz-soroetako bakterioen lana eta gas- eta petrolio-hobietan gertatzen diren isuriak dira igoera horren kausa. Nitrogeno-oxidoak 0,3 milioiko zatikoak dira atmosferan eta beren kontzentrazioa %0,3 igotzen ari da urteko, ongarri nitrogenatuen erabilpena hedatuz doalako.
Chicagoko unibertsitateko Veerhabadrhan Ramanathan ikerlariak, gas hauen berotegi efektua karbono(IV) oxidozko baliokide bihurtu du eta 2030. urterako hauen kontzentrazioaren estrapolazioa egin du. Bere aburuz, ekarpen txiki guzti hauen batura giza iharduerak sortzen duen karbono(IV) oxidoarenaren adinakoa izango da. Laburtuz, berotegi efektu antropogenikoaren indarra bikoiztu egingo da. Alegia, karbono(IV) oxidoaren kontzentrazioaren bikoizte efektiboa 2030. urtean gertatuko da; karbono(IV) oxidoaren igoera bakarrak eragingo lukeena baino mende erdia lehenago.
Mauna Loa behatokian kendutako CO 2 -zko kontzentrazioak.
Arazo klimatikoa
Azaldu berri dugun gertakizun honek nola eragingo dio munduko klimari? Inork ez dauka zehatz-mehatz esaterik, baina ideiaren bat izateko zera egin daiteke: mende honetan munduko eskualde desberdinetan, urte beroetan eta urte hotzetan egon diren eguraldi-joerei begiratzea. Britainia Haundiko East Anglia-ko Unibertsitateko ikerlariek lan hori egin dute. 1925.etik 1974.erarteko 50 urteetako datuak aztertu dituzte eta bost urte epelenak eta bost hotzenak aukeratu dituzte.
Arktiko inguruko, 65oI eta 80oI latitudeen arteko eskualdeetako tenperaturak aztertu dituzte lehenbizi. Zona honetan Laponia, ia Finlandia osoa, Islandia, Kanadaren iparraldea, Alaska eta Ipar Siberia sartzen dira. Zona honetan, mutur beroen eta hotzen arteko tenperatur diferentzia 1,6ºC-koa da, baina Ipar Hemisferioa osorik harturik tenperatur diferentzia hori 0,6ºC-koa da. Neguak bakarrik konparatzen badira, muturren arteko tenperatur diferentzia 1,8ºC-koa da eta udan 0,7ºC-koa latidude horietan.
Gainera, urte epeletan euri-jasak %1-2 igoko dira. Hau itxarotekoa da, zeren eta urte epeletan ur gehiago lurrintzen bait da ozeanotan. Batezbesteko eurite globaletan egon den aldeketa xume honen atzean, eskualde konkretutan egon diren aldaketa handiagoak ezkutatzen dira. EEBB, Europa, SESB eta Japonian eurite gutxiago izan da. India eta Ekialde Hurbilean ordea, euri-kantitatea handiagoa izan da.
Azterketa soil hau ez dago munduko beroketak ekarriko duen klima-aldaketa taxutzeko eredu erabakior moduan erabiltzerik. Baina eredu konputerizatuek adierazten zutena (latitude altutan tenperaturaren igoera batezbestekoa baino lau bat aldiz handiagoa izango dela) baieztatu egiten duela dirudi. Era berean guk orain erabiltzen ditugun eguraldi-eskemek ere ez dutela balio adierazten du.
Berez, berotegi efektua ez da gauza txarra. Gizakiaren ikuspegitik egokiagoa da Izotz-Aro berri bat baino. Arazoa gizateriak ingurugiroaren aldaketari aurre nola egin da. Berotegi efektuaren ondorioz mundua aldatu egingo dela gauza segurua da. Baliabideez egin daitezkeen planak (nekazal planak, uholdeei eusteko murruen diseinua, edateko urtegien kokapena eta beste) oker egongo dira. Klimatologistek joan den udan EEBBtan egon den lehortea horren adibide moduan jartzen dute. Ez dirudi berotegi efektua horren erantzule bakarra denik; 1987.eko uda 88.ekoa bezain epela izan bait zen. Baina, lehortearen kausa edozein delarik ere, Iparrameriketan XXI. mendea aurreratu ahala gerta daitekeen euri-murriztearen adierazle izan daiteke.
Berotegi efektua epe luzeko plangintzan kontutan hartu beharko da. Puntu honetatik aurrera eta energi motak (nuklearra bai ala ez) aukeratzeko unean, arma politiko bihur daiteke. Izan ere, ingurugiroa babestearen ikuspegitik energia nuklearra da kasu honetan garbia.
Tenperatura- eta euri-eskemen aldaketak mundu epelagoan.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-defa332df68c | http://zientzia.net/artikuluak/ixilpeko-hegazkinak-eta-radarra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ixilpeko hegazkinak eta radarra - Zientzia.eus | Ixilpeko hegazkinak eta radarra - Zientzia.eus
Gaur egun Moskuko Plaza Gorrian hegaxkin batek aurrez radarrak detektatu gabe lurrartu duela entzuten dugunean erabat harritzen gara guztiak. Aspaldiko lehia da erasorako eta defentsarako bitartekoen artekoa.
Gaur egun Moskuko Plaza Gorrian hegaxkin batek aurrez radarrak detektatu gabe lurrartu duela entzuten dugunean erabat harritzen gara guztiak. Aspaldiko lehia da erasorako eta defentsarako bitartekoen artekoa. Ixilpeko hegazkinak eta radarra - Zientzia.eus Ixilpeko hegazkinak eta radarra
Aeronautika
Gaur egun Moskuko Plaza Gorrian hegaxkin batek aurrez radarrak detektatu gabe lurrartu duela entzuten dugunean, erabat harritzen gara guztiok. Nola ez! Defentsa-sistemak porrot egin du kasu horretan, baina beste askotan ez da antzekorik gertatzen. Izan ere aspaldiko lehia da erasorako eta defentsarako bitartekoen artekoa.
“Transhorizon” radarrek, uhin-luzera metrikoez funtzionatzen dute, hots, detektatu behar dituzten hegazkin eta misilen tamainakoez. Horregatik hegazkina harrapatutakoan erresonantzi fenomenoak sortzen dira oihartzuna indartuz. Bestetik, uhinak ionosferan isladatu eta hegazkinak goitik harrapatzen dituzte; isladapenaren kontra babesteko alderdi zailenetik hain zuzen.
Lehia hau arlo militarrean pil-pilean dago gaur egun, eta arma erasotzaileek aurrerakuntzaren bat eskuratzen dutenean, jo eta ke ibiltzen dira detekzio-sistemak asmakuntza berrien bidez aurrea hartzearren.
Gerrarako hegazkinak edo misil estrategikoak, beste inork detektatu gabe pasatzea dute helburuetako bat. Horretarako teknika desberdinak erabiltzen dituzte, emankorrenak honako hauek direlarik: ALAP (edo erasorako lagungarriak), stealth teknologia eta kaptore optronikoak (isladapen eta errefrakzioaz baliatzen direnak).
ALAP izenaz, etsaiaren detekzio-sistemei iruzur egiteko edo sistema horiek nahasteko elementuak adierazten dira. Erakargailuak barreiatuz edo radarrean lainoa sortuz, defentsako behatzaileen atentzioa desbideratzea lortu nahi izaten da, ezkutuan edo ixilpean pasatzea baino gehiago.
Beste gauza bat da ordea stealth teknologia delakoa. Teknologia honen bidez, hegazkinek radarretan ahalik eta seinalerik txikiena uzten dute. Hegazkin edo misila stealth izan dadin (ixilpekoa edo klandestinoa alegia, eta ez ikustezina askotan gaizki esan denez), batetik forma berezia eduki behar du eta bestetik bere estalkiak radarrak igorritako uhinak isladatu gabe zurgatu egin behar ditu. Formari dagokionez, aurpegi launak baztertu egin behar dira, uhinak ongiegi isladatzen dituztelako. Ertz biziak eta puntak ere kaltegarriak dira; azaleko korronteek sortutako energia antena gisa igorri egiten bait dute. Diedro, triedro eta zuloek ere ez diote mesederik egiten hegazkinari. Izan ere bertako isladapen eta errefrakzio anitzek katadioptri fenomenoak sor ditzakete.
Hegazkin edo misilaren estalkitzat, material edo pintura bereziak erabiltzen dira; radar uhinen energia bero bihurtzen dituztenak. Horrela uhinak oihartzun gisa ez bait dira isladatzen.
Labur esanda, ixilpeko hegazkinak bere forma eta estalkiei esker beste edozein hegazkin normalek baino mila aldiz arrasto txikiagoa uzten du detekzio-radarretan.
Dena dela, kanpoko uhinak ez isladatzea bakarrik ez da aski. Ixilpeko hegazkinak izan ere, berak behar du beste radar bat, dabilen lekuko inguruetan edo lurrean etsaiak sumatu ahal izateko. Eta bere radarrak ere uhinak igortzen ditu, noski, besteek detektatu ahal izateko moduan. Ixilpeko hegazkinak beraz, radarra ez eta beste zerbait eraman beharko du horren ordez soinean. Argitasun-maila txikiko telebista adibidez, argi-anplifikaziorako kamerak kanpoko paisaia miatzen duelarik. Kaptore infragorriek tenperatur aldaketak erregistratuz, imajinak eskaintzen dituzte. Lidar edo laserrezko radarrak ere badaude. Hauek argi-izpia igortzen dute, baina hain mehea denez, ia-ia detektaezina da.
Asmatzekoa denez, gerra-hegazkinek urpekari berrien antzeko detekzio sistemak izango dituzte aurrerantzean. Hauek, beren sonar aktiboez gain sonar pasiboak ere badituzte; horrela entzun egiten bait dute identifikatuak izan gabe. Gerra-hegazkinek ere laster antzeko sistemak erabiliko dituzte, bertatik uhinak igorri gabe. Galdatu baino gehiago, erantzuna entzun egingo dute.
Iparramerikarren Stealth bonbarderoa.
Bestetik, hegazkin-pilotuak bere pantailan ikusiko dituen irudiak ez dira hegazkin beraren detektoreek hartutakoak izango. Zelatari hegalari, lurrean eta airean barreiatutako radar eta urrutiko kaptore optronikoek (laserrak, infragorriak, etab.) numerikoki zifratutako datuak bidaliko dizkiote eta horri esker ixilpeko hegazkinak ezkutuan pasatzea izango du batetik, eta informazioz ongi hornitua egongo da bestetik. Arriskua sumatu bezain laster, aireko zelatariek “pista sintetiko hornituak” bidaliko dizkiote gerra-hegazkinari; etsaien hegazkinen posizioa, norabidea, abiadura, altuera, etab. erakusten dituen irudi sintetikoak.
Gerra-hegazkinek ixilago eta ezkutuago pasatzeko aukera badute ere, detekzio-sistemek aldi berean aurrerapen handiak jasan dituzte. Batetik, orain arte erabilitako sistemak baliagarriak dira. Detektore optronikoak ere, zer esanik ez. Izan ere beren zehaztasunei esker informazio bidaltzen aberatsak dira, nahiz eta distantzia luzetarako balio izan ez.
Ixilpeko hegazkinek bestetik, oraindik ere beren radarra eraman beharko dute. Agian berak igorritako uhinak detektaezinak izango dira, baina antena derrigorrez izango du.
Emisorea martxan dagoenean, antena zertxobait berotu egiten da Joule efektua medio, eta kaptore infragorriek graduaren hamarrena ere biltzen dutenez gero, berehala adierazten dute radarra (beraz hegazkina) non dagoen.
Guzti honen ondorioz, radar-estazio hegalariek (AWACS edo Hawkeye motakoek) laster beste estazio optronikoak alboan izango dituztela espero daiteke. Gaur egun gainera, sentsoretan radarretako eta optronikako elementuak elkarturik erabil daitezke, eta ixilpeko hegazkinak sistema bati iruzur egiten badio besteak salatuko du.
Ixilpeko hegazkinak, dena dela, azpitik gainetik baino hobeto babesturik daude. Azpian lurrartzeko trena, motore-karkasak, gorputza eta hegoen loturak etab. dituzte eta radarraren uhinak ez dira ongi isladatzen. Hegazkinaren gainetik datozen uhinak bai ordea, eta NASAkoek espaziotik detektatu nahi dituzte beren etsaiak. Detekzio-sistemak dibertsifikatu ere egin nahi dituzte, horrela arrautza guztiak saski berean (lurrekoan) egongo ez liratekeelarik. Horri deitu diote hain zuzen “galaxiatako gerra” azken aldi honetan eta Elhuyar aldizkari honetantxe tratatua izan da gai hau (ikus “Basamortuetako pakea” M.J. Barandiaran I Irazabalbeitia. Elhuyar 11-1. 51.orr. 1985).
Hiru eratako radar espazialak erabiliko dituztela dirudi. 1984. urteko urtarrilean USAko Aire-Armadak satelitetan hogei radar ipintzea proposatu zuen. Radar hauek 2.800 kilometroko altueran egongo ziratekeen (orbita ez-geoegonkorrean). Hogei hauetako estazio bakoitzak, 6.000 kilometrorainoko detekzio-ahalmena izango luke, eta sistemak guztira Lurreko 50 milioi kilometro karratu zelatatuko lituzke.
Bigarren sisteman, koordinatutako radar txiki batzuk satelite gisa egongo lirateke. DSA (Distributed Space Array) izenez ezagutzen da proiektu hau eta etsaien ituak detektatzeko doitasun handiagoa izango luke. Radar asko egoteak bestetik, sateliteen kontrako armetatik multzoa babestuago egongo litzatekeela esan nahi du.
Hirugarren proiektua, sistema “bistatiko” izenekoa da. Radarra satelitean instalatua egongo litzateke eta erradiazio-hargailuak hegazkin handitan egongo lirateke. Sistema honetan radarrak txikiagoak eta arinagoak dira eta isladatutako uhinak ez dago berriz satelitean jaso beharrik, hegazkin handitan jasotzen direlako. Hegazkin hauek ixilpeko hegazkinaren gainetik ibiliko lirateke eta uhinen hartzaile huts izango lirateke. Gainera, detekzio-sistema optronikoak ere izan ditzakete.
Bistan da potentzia militarrek elkarri erasotzeko eta elkarren erasoetatik babesteko lehia bizian jo eta ke ari direla. Horretarako badute gogorik, ahalmenik, irudimenik, dirurik eta bitartekorik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6147fe42d047 | http://zientzia.net/artikuluak/buruhausleak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Buruhausleak" - Zientzia.eus | "Buruhausleak" - Zientzia.eus
Gure ustetan zailtasuna beti ez dago pieza ugari duten buruhausleetan. Agertuko direnak, pieza gutxi edukitzeaz aparte zuk zeuk egin beharko dituzu.
Gure ustetan zailtasuna beti ez dago pieza ugari duten buruhausleetan. Agertuko direnak, pieza gutxi edukitzeaz aparte zuk zeuk egin beharko dituzu. "Buruhausleak" - Zientzia.eus "Buruhausleak"
Gure ustetan zailtasuna beti ez dago pieza ugari duten buruhausleetan. Hemen agertuko direnak, pieza gutxi edukitzeaz aparte zuk zeuk egin beharko dituzu.
1. irudia.
Haurrentzako 6, 8,… piezakoetatik pertsona patxadatsuentzako 3.000-5.000 piezakoetaraino aukera handia dago eta buruhausle -mota honetan, zailtasuna pieza-kopuruarekin batera handiagotzen da. Baina ez dira hauek hona ekarri nahi ditugunak, ez. Gure ustetan zailtasuna beti ez dago pieza ugari duten buruhausleetan. Hemen agertuko direnak, pieza gutxi edukitzeaz aparte zuk zeuk egin beharko dituzu.
Lehenengoa, hemen duzun lorontziak eta karratuak osatzen dute. Begiratu batera zeure buruari bi irudi hauek zerikusirik duten ala ez galdetuko diozu, bata biribil-biribila eta bestea karratua izanik. Hor dago gakoa hain zuzen ere; bi irudiak ondo zatitzen badira bata bestea bilaka bait daiteke. Zatiketa hau era askotara egin badaiteke ere, kasu honetan zailtasuna ez datza pieza ugariko zatiketan; ahalik eta pieza gutxieneko zatiketan baizik
1. irudia
Honelako buruhausleak ekarri nahi dizkizugu hona. Horra hor beste bi: dodekagonoa eta karratua eta sei erpineko izarra eta karratua (2. eta 3. irudiak). Gezurra badirudi ere, hain forma desberdineko irudiak lotu daitezke deskonposaketa egoki baten bidez. Bila ezazu zuk hori. Zer esanik ez, aurreko kasuan bezala deskonposaketa ahalik eta piezarik gutxienetan egiten saiatu behar da. Horretarako irudien neurriak zehatzak direla esan beharra dugu, hau da, izarra esate baterako zatitzen bada, lortu behar den karratua bere ondokoa da. Beste era batera esanda, azalera bereko poligonoak dira.
2. irudia.
4. irudia.
Baina, non dago buruhausle hauen jatorria? Galdera honi erantzuteko historiara jo behar dugu.
K.a. V. mendean, gaur egun “geometriako auzi klasiko” izenaz ezagutzen ditugun auziek erakartzen zituzten matematikariak. Hiru auzi hauek angeluaren trisekzioa, kuboaren bikoizpena eta zirkuluaren koadratura ziren. Azken hau da guri interesatzen zaiguna.
Matematikariek zergatik planteatzen zuten auzi hau? Zalantzarik gabe, erradioa edo diametroa emanik zirkuluaren azalera kalkulatu beharrean aurkitzen zirenean sortu zen auzia, eta abiapuntu honetatik geometrikoki baliokidetasun-auzi bihurtu zen: zirkulu baten erradioa emanik karratu baliokidearen aldea kalkulatu. Puntu honetara helduz, garai hartan þ (pi) zenbakiaren balio zehatza ez zutela ezagutzen esan behar dugu. Beraz, auzia ebaztea ez zen orduan orain bezain erraza.
Baina ikus dezagun zirkuluaren koadratura nola lortu zuten. Pitagorikoek K.a. VI. mendean jadanik poligonoen koadratura ebatzia zuten (hauek dira gure buruhausleak). Hala ere poligonoetatik zirkulura pasatzerakoan beren formulak eta metodoak aplikaezinak ziren. Hortaz, baliabide berezirik gabe egindako saiakuntzek porrot egin zuten.
Azpimarragarriak ziren, aldiz, Antifon eta Brison sofisten saioak. Lehenengoak, Poligono inskribatu bat emanik alde-kopuru bikoitza duen beste bat lor daiteke propietatean oinarriturik eta alde-kopurua handiagotu ahala poligonoa zirkulura hurbiltzen da erantsiz, poligono guztiak koadragarri zirenez zirkuluak ere koadragarri izan beharko zuela ondorioztatu zuen. Ondorio faltsua, Aristoteles-ek esan zuen bezala: alde-kopurua oso handia bada ere, poligonoak ez du inoiz zirkulua beteko. Brison-ek, bere aldetik, esandakoari poligono zirkunskribatuei zegozkien arrazonamendu analogoak erantsi zizkion, bi poligono-segidek zirkulua barruan hartzen zutela eta zirkuluaren azalera bi poligonoren (bata inskribatua bestea zirkunskribatua) azaleren artean geratzen zela erakusten zuelarik.
Hau izan zen, hain zuzen ere, Arkimedes-ek auzi honi bukaera emateko hartu zuen bidea. Hala ere, azken urrats hura eman ahal izateko beste bi eman behar ziren artean. Lehenengoa Hipias-ek eman zuen, Hipias-en koadratzaile izeneko kurba J.a. V. mendean definitu zuenean. Bigarrena Dinostrato matematikariak eman zuen, Hipias-en koadratzailearen bidez zirkunferentzia zuzenda zitekeela K.a. IV. mendean demostratu zuenean. Azken urratsa, esan dugunez, Arkimedes-ek eman zuen K.a. III. mendean zirkunferentzia zuzendatutik zirkuluaren koadraturara (erregela eta konpasaren bidez) pasa zitekeela frogatu zuenean. Hau lortzeko Arkimedes-ek þ (pi) zenbakiarentzat emandako balio hurbilduak 3 10/71 = 4’1408… eta 3 1/7 = 3’1428… ziren.
Ikusi dugunez, poligonoen koadraturek zirkuluarena bilatzen lagundu zuten. Hau zen, hain zuzen ere, guk hona ekarri nahi genuena. Izan ere, lehen aipatu dugunez irudi-bikote hauekin zera lortu nahi da: nahiz lorontziak nahiz dodekagonoak nahiz izarrak, haien ondoan duten karratuaren azalera bera dute, hau da, azalera mantenduz irudi horiek karratu bihurtu behar dira.
5. irudia.
Aurreko irudiekin deskonposaketa eskatzen bagenizun, oraingoan guk emango dizugu karratu baten deskonposaketa eta zuk bilatu beharko duzu karratua (4. irudia). Joko honek bost pieza besterik ez ditu, baina bere zailtasunak pieza askotako puzzle batzuena gainditzen du (neurriak ere zehatzak dira).
Badaude adarra jotzeko buruhausleak ere; niri informatikako ikasle batek eman didanaren antzekoak adibidez. Loyd-en ponya du izena eta hementxe duzue (5. irudia). Zera planteatzen da:
“Bost pieza horiekin zaldi baten irudia osatu behar duzu; harrapaladan, erarik airosoenean”.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-48d3cb4cdb5d | http://zientzia.net/artikuluak/kaoba-edo-oihanak-soiltzen-direnekoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kaoba edo oihanak soiltzen direnekoa - Zientzia.eus | Kaoba edo oihanak soiltzen direnekoa - Zientzia.eus
Zur nobleen erabilerak historia luzea du arkitekturan eta zurgintzan. Oso preziatuak izan dira mendetan zehar, eta oraindik ere hala dira.
Zur nobleen erabilerak historia luzea du arkitekturan eta zurgintzan. Oso preziatuak izan dira mendetan zehar, eta oraindik ere hala dira. Kaoba edo oihanak soiltzen direnekoa - Zientzia.eus Kaoba edo oihanak soiltzen direnekoa
1989/01/01 Barrenetxea, Tere - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ingurumena
Zur nobleen erabilerak historia luzea du arkitekturan eta zurgintzan. Oso preziatuak izan dira mendetan zehar, eta oraindik ere hala dira.
Musulmanen zurezko kasetoidurek sona handia lortu zuten Espainian eta, ondorengo mendeetan, irudi geometriko horiek Ertamerika eta Hegoameriketako etxe dotoreetako altzari eta barruak hornitu zituzten.
Honduras-eko oihaneko kaoba-zuhaitza.
Amerikar kaoba, hasiera batean, untzigintzan eta etxegintzan bakarrik erabiltzen zen; bere ezaugarriak paregabeak bait ziren funtzio horietarako. Zuhaitz horiek zuten tamaina handia zela eta, luzera eta lodiera handiko enborrak erraz lor zitezkeen eta hori ere abantaila handia zen. XVIII. mendearen bukaeran Europako etxerik dotoreenetara heldu zen. Ordurako, arotz eta zurginak kaobak zituen zuntz estu eta trinkoez konturatuak ziren, zeintzuek hezur-itxurako hanka estu-estuak lantzeko aukera ematen bait zuten, garaiko gustuak eskatzen zuen bezala.
Ondoren, kaoba afrikarraren txanda heldu zen. XIX. mendean, Amerika tropikaletiko zura eskaerak asetzeko adinakoa ez zela eta, Afrikako oihanak ustiatzeari ekin zitzaion. Afrikako zuhaitzak jenero desberdin bateko espezietakoak dira ( Khaya eta Entandophragma horien artean), baina kaoba-zurarekin duten antzekotasunari esker, kaobatzat ezagutu eta onartzen dira mundu osoan zehar. Ginea-tik Angola-raino eta Sudan-etik Mozambike-raino, Afrikan bost espezie dira mota honetako zura ematen dutenak.
Oihanetik altzarira bide luzea egin behar du zurak. Lehenengo eginbeharra zuhaitza moztea da eta bota ondoren, bertan utzi behar da adarrek enborreko ur guztia zurgatu arte. Orduan hasiko da enborraren bidaia. Kongo-ko oihanetan ebakitako zuhaitzak adibidez, enborrak elkarri lotu eta almadia eratuz Shanga ibaiko uretan behera joango dira Brazaville-raino eta handik, trenez, Atlantikoko itsasertzeraino. Han, parte batekin oholak eta xaflak egingo dira eta beste parte bat bere horretan untziratuko da. Untziratu baino lehen intsektizida eta gasolioz prestatutako nahastea injektatzen zaio zurari, harren erasoari ekiditeko. Hiru aste geroago helduko da Europara, beste zur noble batzuekin batera. Atzean geratu dira oihan soilduak.
Elikadura eta Nekazaritzarako Erakundeak (FAOk) adierazi duenez, urtero 7,5 milioi hektarea oihan desagertzen dira munduan. Kalkuluek diotenez, jatorrizko 20 milioi kilometro karratuko oihanak erdira etorri dira. Orain, lurrazalaren %7 besterik ez dute estaltzen oihanek eta bertan 800.000 animali eta landare-espezie bizi dira. Eta soilketak aurrera darrai; lurralde tropikaletako herri pobreek dirua azkar eta premia handiz behar bait dute.
Herri horiexek dira bestalde, oihanari iraun erazteko interes handiena izan behar luketenak; beraien ekonomiaren euskarrietako bat bait dira. Horregatik ezarri dituzte ustiapena kontrolpean egiteko arauak. Kongo-rekin jarraituz, bertan ezin da kaobarik moztu zuhaitz-enborraren diametroa 80 cm baino txikiagoa bada eta oihaneko zona berean ezin da aritu 10 urteko epean.
Gainera, moztutako arbola bakoitzeko zergak ordaindu behar izaten dira eta zenbateko horren %3 oihanaren birpopulaketarako omen da. Baina, apurra izanagatik, hori ere ez omen da heltzen ezarritako helburua betetzera; burokrazia edo oihanarekin zerikusirik ez duten beste landaketa batzuk gizentzen omen dira diru horren kontura.
Kaoba-zuraz egindako besaulkia; Luis XVI.aren garaikoa da.
Malasiako oihanean gertatutakoa ere aipatuko dugu: Japoniarrek soildutako oihanera euri montzonikoak heldu zirenean, bertako lur emankorrezko geruza fina eraman egin zuten eta geroztik hor ez da zuhaitz berririk sortu. Ekologiaren ikuspegitik katastrofe handia izan zen.
Indonesian, militar erretiratuek oihan-puska bat jasotzen dute saritan. Han ere, oihanak babesteko legeak izanagatik, pertsona horiek presa izaten dute jasotako oparitxoa diru bihurtzeko eta ahal bezain laster ebaki eta saltzen dituzte zuhaitzak, enborrak esportatzeko dagoen debekuari jaramonik egin gabe.
Zur tropikalaren parte handiena altzarigintzan eta untzigintzan erabiltzen da eta baita lurzoruak estaltzeko ere. Kaoba-zuhaitz afrikar zenbaitek, Alemaniako autopistetan soinuaren kontrako babesle moduan erabilita bukatu du bizitza.
Europako talde ekologistak behintzat hasiak dira arazoa plazaratzen. Talde hauen ustez amore eman beharko omen dugu eta Asia eta Afrikako zur nobleak erabiltzeari utzi.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6403d27309ce | http://zientzia.net/artikuluak/io-jupiterren-satelite-hiperaktiboa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Io, Jupiterren satelite hiperaktiboa - Zientzia.eus | Io, Jupiterren satelite hiperaktiboa - Zientzia.eus
Io Jupiterren lau satelite galilearren arteko barrukoena da. Beraz, planeta inguratuz biratzen ari diren hamabost gorputzen arteko handienetakoa dugu.
Io Jupiterren lau satelite galilearren arteko barrukoena da. Beraz, planeta inguratuz biratzen ari diren hamabost gorputzen arteko handienetakoa dugu. Io, Jupiterren satelite hiperaktiboa - Zientzia.eus Io, Jupiterren satelite hiperaktiboa
Astronomia
Io Jupiterren lau satelite galilearren arteko barrukoena da. Beraz, planeta inguratuz biratzen ari diren hamabost gorputzen arteko handienetakoa dugu.
Beronen orbitaren barru aldetik beste hiru satelite txiki higitzen dira. Tamainari dagokionean, Ilargiaren oso antzekoa da, diametroa 3.640 km-koa da, eta beraien dentsitateen balioak ere ia berdinak dira: 3,5 g/cm 3 inguru. Datu hauek adieraz zezaketenaren aurka, Io eta gure satelitearen arteko antzekotasuna azaleko datu horietara mugatzen da.
Teleskopioz ikusita koloretasun handiko mosaikoa dirudi, alderdi zabalenak bereizten dituzten koloreak gorria, laranja, horia eta zuri biziak izanik. Lehenengo gainbegiratuak Ilargiaren gainazalarekiko beste ezberdintasun nabarmen bat erakusten du, pentsa zitekeenaren aurka. Ioren gainazalean ez da meteoritoen talkak sortutako krater bat ere aurkitu. Behaketa hau are harrigarriagoa da Jupiterren grabitate-eremu bortitzaren eraginak haien ugaritasuna faboratzen duela kontutan hartzen badugu. Beraz, meteoritoek uzten dituzten orbanak desagerterazten dituen, hau da, gainazala eraberritzen duen prozesuren batez pentsatu beharra dago.
Erantzuna puntu beltz itxuraz ikusten diren sumendiek ematen digute. Sumendi-aktibitate izugarriak sortzen dituen hondakinak dira (hauspeatu eta berriz ere ziklo geologikoan sartuz) gainazalaren berrikuntza bultzatzen dutenak. Zehatzago esanda, mila urteko hamarnaka zentimetro lodierako geruza bat egin beharko litzateke meteoritoen talken maiztasun kalkulatuaren arabera sortuko liratekeen kraterrak desagerterazteko. Baina, zein izan daiteke Ilargiaren antzeko tamaina eta dentsitateko gorputz horretan horren iharduera bortitza sorteraz dezakeen energi iturria?
Io Jupiterren eraginpean higitzen den satelite bakarra balitz, Ilargiak izan duen eboluzioa izango zukeen, eta hau bezala, biraketa-higiduraren energia galduz joango litzateke planetak eragindako marea-efektuaren ondorioz sortutako marruskaduraren bidez. Beraz, biraketa-abiadura planetari beti aurpegi berdina erakutsiz higitu arte jaitsiko litzateke, gure satelitearen kasuan bezala. Egoera honetan Jupiterren erakarpenak sabeldura iraunkorra eragingo ziokeen, Iori elipsoide-itxura emanez. Baina Iok ez du Jupiterren eragina bakarrik sentitzen; bere satelite-sistema osoarena baizik, eta batez ere, beste hiru satelite galilearrena. Ondorioz, Ioren Jupiterrekiko orientazioak oszilazio garrantzitsuak izaten ditu, eta marea-efektuak sorterazten duen izugarrizko barne-beroketa da sumendi-aktibitatearen erantzule.
Gainera, beste xehetasun azpimarragarri bat ere aipatu behar da. Bertakoa, sufrean oinarritutako kimika berezia da. Zalantzarik gabe, sumendiek barne aldean harrapatuak zeuden gas eta konposatu arinak kanporatu dituzte, baina Ioren grabitate-eremua (Ilargiaren kasuan gertatzen den bezala), ez da gas horiek atmosfera gisa bere inguruan mantentzeko bezain indartsua. Beraz, ur, karbonoaren konposatu oxigenatu eta abarren existentziaren ezak aipatu dugun kimikaren nagusitasuna esplikatzen du.
Gainazalaren konposaketari dagokionean, espektroari ondoen egokitzen zaion nahastea honako hau da: %50 oxido polisulfuratuak, (S n O) x , %25 basaltoa, %15 S 2 O eta %10 SO 2 . Disulfuro oxidoa (S 2 O) eta oxido polisulfuratuak, SO 2 -ren fotodisoziazioaren ondorioz eratuko lirateke. Gainazaleko tenperatura oso baxua denez (batezbeste -150ºC), konposatu hauek izoztuak daude. Egoera horretan SO 2 -a zuria da, eta oxido polisulfuratuak, adibidez, kolore horixka izango lukete.
Ioren barne-egituran hiru geruza bereiz daitezke: nukleoa (solidoa eta dentsitate handikoa, diametroaren heren batekoa gutxi gorabehera), gainetik silikatoz osatutako mantu jariakor bat izango genuke, eta hau bilduz silikato sulfuratuetan aberats litzatekeen oskola.
Dena den, barnean gertatzen diren prozesuak oraindik ez dira gehiegi ezagutzen. Badirudi bi sumendi-mota duadela: A eta B motakoak. Bigarrenek, lehenengoak baino askoz ere bortitzagoak, 1000 m/s-ko abiaduraz jaurti dezakete materia. Kanporatutako gehiena satelitera erortzen da berriz ere, baina ehuneko txiki bat ionosferan geratzen da.
Batzuek ionosfera ere uzten dute Jupiterren eremu magnetikoak harrapatuta, eta plasmazko toru bat osatzen dute planetaren inguruan, satelitearen planoarekiko 7º desbideratua dagoelarik. Hemen S + , O + , S 2+ , S 3+ eta O 2+ ioiak aurki daitezke, adibidez.
Hauek ez dira Ioren bereiztasun aipagarri guztiak, baina beronen itzelezko aktibitatearen agerbide garbi ditugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b9a0b6d15bbb | http://zientzia.net/artikuluak/crackaren-umeak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Crack"aren umeak - Zientzia.eus | "Crack"aren umeak - Zientzia.eus
Oackland Higland General Hospital-eko datuen arabera, aurten zentru honetan jaio direnetatik %20 dira crack horren eraginak jasatzen dituztenak.
Oackland Higland General Hospital-eko datuen arabera, aurten zentru honetan jaio direnetatik %20 dira crack horren eraginak jasatzen dituztenak. "Crack"aren umeak - Zientzia.eus "Crack"aren umeak
Osasuna
aurdunaldi bitartean crack delakoa ahoratzeak eragin kaltegarriak sortzen ditu fetuarengan. Oackland Higland General Hospital-eko datuen arabera, aurten zentru honetan jaio direnetatik %20 dira crack horren eraginak jasaten dituztenak.
Haurdunaldi bitartean crack delakoa (kokainaren aldagai “gogorra”) ahoratzeak eragin kaltegarriak sortzen ditu fetuarengan; erditze goiztiarraren posibilitateak zabaltzen eta hazkunde fetala murrizten du. Oackland (USA)ko Higland General Hospital-eko datuen arabera, aurten zentru honetan jaio direnetatik %20 dira crack horren eraginak jasaten dituztenak. Zifra hau 1984ekoa baino 5 aldiz handiagoa da, eta agerian jartzen du gizarte amerikarreko zenbait sektoretan droga honen kontsumoak egin duen gorakada.
Dirudienez, crack izenaz ezagutzen den droga horrek eragin bortitza du ahoratzen denean (hortik dator bere izena) eta fetuarengan espasmoak sor ditzake, bere oxigeno eta mantengaien fluxua etetera iritsi arte. Zenbait medikuren ustez, crack-dosi bakar batek atzeraezinezko eraginak dakartza gorputzarentzat; baina zalantzarik ez, etengabe edo jarraian hartuz gero fetuak atakeak, konbultsioak eta malformazioak (giltzurrunean, genitaletan, hestean eta baita orno-muinean ere) jasateko arriskua handiagoa da. Kasurik grabeenetan karena askatu egin daiteke, amarentzat eta fetuarentzat heriotz arriskua izanik.
Droga honen eraginen pean egon den jaioberriak nahikoa koadro berezia agertzen du: suminkortasun-zeinuak, dardaraldiak eta letargia (erditze ondorengo astebetera desagertzen da). Fenomeno hau berria denez gero, ez dago ume hauek epe luzera eduki dezaketen eboluzioaren daturik, baina diotenez “crack”aren umeak normalak baino buru txikiagoarekin jaiotzen dira, eta 3-6 urterekin beren adimen-koefizientea txikiagoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e15e1f3bba09 | http://zientzia.net/artikuluak/ihiesi-birusaren-eramaile-diren-umeentzako-egoitza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | HIES birusaren eramaile diren umeentzako egoitza - Zientzia.eus | HIES birusaren eramaile diren umeentzako egoitza - Zientzia.eus
HIESaren antigorputzekin jaiotako umeentzat mundo osoan zehar egokitutako lehen etxeak bere ateak zabaldu ditu Washington-en.
HIESaren antigorputzekin jaiotako umeentzat mundo osoan zehar egokitutako lehen etxeak bere ateak zabaldu ditu Washington-en. HIES birusaren eramaile diren umeentzako egoitza - Zientzia.eus HIES birusaren eramaile diren umeentzako egoitza
HIESaren antigorputzekin jaiotako umeentzat mundu osoan zehar egokitutako lehen etxeak bere ateak zabaldu ditu Washington-en.
Iniziatiba hau marjinatuen taldeei eskainitako laguntzen alorrean esperientzia eta eskarmentu handiko bi mojen eskutik bideratu da.
Oraingoz lau bakarrik dira “Amonaren Etxea”n (Grandma’s House) hartutako umeak; guztiak aurretik ospitale edo erakunde publikoetan abandonatuak izan zirenak.
Giza Inmunoeskasiaren Birusaren aurkako antigorputzak dituzten umeentzat, bizitzako lehen hamabost hilabeteetan bada oraindik aukerarik beren egoera aldatzeko; denboraldi honetan desagertuko diren antigorputzak izan bait daitezke amarengandik hartuak. Baina epe honen ondoren antigorputz horiek analisietan agertuz jarraitzen badute, umeak “bereganatu” dituenaren eta eramaile kroniko bihurtu denaren seinale da eta eritasuna garatzeko aukera handiak daude. HIESaren antigorputzak dituzten umeak beren adin kronologikoari dagokion baino tamaina txikiagokoak izaten dira, eta beren gaitasun motoreak ere oso gutxituak egoten dira.
Amonaren Etxearen helburua, bere sustatzaileen eritziz, ume hauei familia normal baten antzeko giroa eskaintzea da, eta horregatik hartu dira horren ume gutxi. Behin hamabost hilabeteak pasa ondoren umeak antigorputz-eramaile izaten segitzen badu, egoitza horretan jarraitzea pentsatzen da, beretzat egokiagoa izan daitekeen beste irtenbideren bat aurkitzen ez den bitartean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-577943a0e590 | http://zientzia.net/artikuluak/reye-ren-sindromea-beherantz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Reye-ren sindromea beherantz - Zientzia.eus | Reye-ren sindromea beherantz - Zientzia.eus
Atlanta-ko Eritasun Infekziosoen Kontrol-Zentruak dioenez, Estatu Batuetan nabarmen jaitsi dira Reye-ren sindromeari buruz egindako notifikazioak.
Atlanta-ko Eritasun Infekziosoen Kontrol-Zentruak dioenez, Estatu Batuetan nabarmen jaitsi dira Reye-ren sindromeari buruz egindako notifikazioak. Reye-ren sindromea beherantz - Zientzia.eus Osasuna
Atlanta-ko Eritasun Infekziosoen Kontrol-Zentruak dioenez, Estatu Batuetan nabarmen jaitsi dira Reye-ren sindromeari buruz egindako notifikazioak (1985ean 555 kasu erregistratu ziren bitartean, iaz 101 besterik ez ziren izan).
Adinaren arabera kasuen banaketa, aurreko urteetakoen antzekoa da: pazienteen %38 lau urtetik beherakoak dira, %12 bost eta bederatzi urte bitartean daude, %34 hamarretik hamabost bitartean, %15 hamabostetik hogeira eta %2 soilik daude hogei urtetik gora.
Erregistraturiko %91 kasuetan pazienteek eritasun-aurrekinak eduki zituzten sindromea agertu aurreko hiru asteetan; normalean arnas aparatukoak (%74), eta gainerantzekoetan koadroa barizela, beherakoak edo sukarra izan zen.
Eritasunaren etiologia oraindik ezezaguna den arren, egindako ikerketa gehienek konfirmatu dutenez, azido azetilsalizilikoa hartzearen eta ondoren sindromea agertzearen artean bada harremanen bat (gorako etengabeak, egoera mentalaren asaldura eta konbultsioak, pazienteen %30ean).
Deklaratutako kasuen beherakada garrantzitsu horren arrazoia, umeen eritasunetan agintzen diren azido azetilsalizilikoaren dosiak txikiagotu izatean bilatu nahi izan da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0bc5e329214f | http://zientzia.net/artikuluak/marka-berria-kosmonauta-sobietarrek/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Marka berria kosmonauta sobietarrek - Zientzia.eus | Marka berria kosmonauta sobietarrek - Zientzia.eus
Elhuyar. Zientzia eta teknika
Elhuyar. Zientzia eta teknika Marka berria kosmonauta sobietarrek - Zientzia.eus Marka berria kosmonauta sobietarrek
Elhuyar. Zientzia eta teknika ren aurreko alean kosmonauta sobietarrak espazioan eginiko egonaldietan marka berria jartzeko bidean zeudela komentatu genuen.
Mir
estazio espaziala.
Orain arteko marka Juri Romanenkoren eskuetan zegoen. 1987.ean 326 egun egin zituen espazioan. Vladimir Titov eta Musa Maranov kosmonautek 366 egun 19 ordu eta 32 minututan jarri dute errekor berria. Urtebete baino egun bat gehiago egin dute Mir estazio espazialean eta 1988.eko Santo Tomas egunean lurrartu dute arazorik gabe Dzezkazgan hiritik 180 kilometrora. Denbora honetan 5.800 bira eman dizkiote gure planetari.
Aurrerago, sobietarren misio honek izan dituen emaitzez mintzatzeko aukera izango dugula espero dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-12fb309d2175 | http://zientzia.net/artikuluak/memori-jokoa-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Memori jokoa (I) - Zientzia.eus | Memori jokoa (I) - Zientzia.eus
Memoria lantzeko joko ugari dago, baina hemen aukeratutako hau izan daiteke ezagunenetako bat. Jokoa normalean kartoizko edo zurezko pieza batzuez osatzen da. Zertan datza jokoak?
Memoria lantzeko joko ugari dago, baina hemen aukeratutako hau izan daiteke ezagunenetako bat. Jokoa normalean kartoizko edo zurezko pieza batzuez osatzen da. Zertan datza jokoak? Memori jokoa (I) - Zientzia.eus Memori jokoa (I)
Memoria lantzeko joko ugari dago, baina hemen aukeratutako hau izan daiteke ezagunenetako bat. Jokoa normalean kartoizko edo zurezko pieza batzuez osatzen da. Pieza bakoitzak irudi bat darama eta irudi bakoitza bi piezatan egoten da. Zertan datza jokoak?
Hasieran pieza guztiak behera begira jarri, hots, irudiak ezkutuan direla, eta nahastu egiten dira.
Jokaldi bakoitzean bi pieza altxatu behar dira eta bi pieza horiek irudi berdinekoak izan daitezen da lortu behar dena. Horrela baldin bada, hots, altxatako piezek irudi berdina baldin badute, jokatzen ari den jokalariak jasoko ditu eta berriro saiatuko da harik eta huts egiten duen arte.
Aukeratutako piezek irudi desberdina baldin badute, irudiak eta posizioak gogoan hartzeko denbora pixka bat eman ondoren berriro buelta eman eta lehengo posizioan utziko dira.
Azkenean pieza gehien lortzen duenak irabazten du. Hauxe izan da ondoko programarekin simulatu nahi izan dugun jokoa, baina diferentzia nagusi batekin: jokalari batentzat dago pentsatua, zeren pertsona bakoitzak asmatutako irudiak ez bait dira bereizten.
Ondokoak dira eman beharreko urratsak:
Pantailan laukiz osatutako matrize edo taula bat agertuko zaizu. Laukiak binaka aukeratzen joan beharko duzu, hau da, lehenengo bat eta gero bestea, horretarako kurtsorea higitzeko teklak (Æ, ¨, , Ø) erabili beharko dituzularik. Taulatik kanpo ateratzen saiatuz gero, soinu bat entzungo duzu eta kurtsorea zegoen lekuan geratuko da.
Aukeratutako laukira iritsitakoan, RETURN sakatu eta berehala ikusiko duzu lauki horrek ezkutatzen zuen irudia.
Errepikatu prozesua beste lauki batekin.
Bi lauki aukeratu ondoren, ondoko bi gauza hauek gerta daitezke:
Bi laukiek irudi berdina baldin badute, irudiak bistan geratuko dira eta aurkitutakoen kontagailuari bat gehituko zaio.
Azaldutako irudiak desberdinak badira, pantailan unetxo batez egon ondoren berriro ezkutatu egingo dira. Beraz, irudiak zein posiziotan zeuden kontutan hartzen saiatu beste txanda baterako.
Jokoa bi arrazoirengatik amaitu daiteke:
Bikote guztiak (24) aurkitu direlako.
100 saio egin direlako, nahiz eta batzuk aurkitu gabe geratu. Kasu honetan, J tekla sakatuz taula osoa ikusteko aukera emango zaizu.
10 REM MEMORI JOKOA
20 DIM IKUR(24),TAU$(6,8,2),IK(2,3)
30 FOR I=1 TO 6:FOR J=1 TO 8:FOR K=1 TO 2:TAU$(I,J,K)=””:NEXT K:NEXT J:NEXT I
40 CLS:KEY OFF:SCREEN 1:LOCATE 1,15:PRINT “MEMORI JOKOA”:
LOCATE 2,15:PRINT “––––––––––––”
60 IKUR$=””:FOR I=1 TO 24:READ IKUR(I):IKUR$=IKUR$+CHR$(IKUR(I)):NEXT I
70 FOR I=1 TO 24
80 FOR J=1 TO 2
90 LER=INT(RND*6)+1:ZUT=INT(RND*8)+1
100 WHILE TAU$(LER,ZUT,1) ””:LER=INT(RND*6)+1:ZUT=INT(RND*8)+1:WEND
110 TAU$(LER,ZUT,1)=CHR$(IKUR(I))
270 IF ASC(TE$)=13 THEN 440
280 IF LEN(TE$) 2 THEN 430
290 IF TAU$((CSRLIN–2)/3,POS(0)/3,2)=”” THEN PRINT CHR$(29);” “;:
PAINT ((POS(0)–2)*8+2,CSRLIN*8–2),1,2 ELSE LOCATE CSRLIN,POS(0)–1:
PRINT TAU$((CSRLIN–2)/3,POS(0)/3,1);
300 IF RIGHT$(TE$,1) ”M” THEN 330
310 IF POS(0) 24 THEN FOR J=1 TO 2:PRINT CHR$(28);:NEXT J:PRINT “–”;
ELSE BEEP:LOCATE CSRLIN,POS(0)–1:PRINT “–”;
330 IF RIGHT$(TE$,1) ”K” THEN 360
340 IF POS(0) 4 THEN FOR J=1 TO 4:PRINT CHR$(29);:NEXT J:PRINT “–”;
ELSE BEEP:LOCATE CSRLIN,POS(0)–1:PRINT “–”;
360 IF RIGHT$(TE$,1) ”H” THEN 390
370 IF CSRLIN 5 THEN PRINT CHR$(29);:FOR J=1 TO 3:PRINT CHR$(30);:
NEXT J:PRINT “–”; ELSE BEEP:LOCATE CSRLIN,POS(0)–1:PRINT “–”;
380 GOTO 420
390 IF RIGHT$(TE$,1) ”P” THEN 410
400 IF CSRLIN 20 THEN PRINT CHR$(29);:FOR J=1 TO 3:PRINT CHR$(31);
NEXT J:PRINT “–”; ELSE BEEP:LOCATE CSRLIN,POS(0)–1:PRINT “–”;
410 LOCATE CSRLIN,POS(0)–1:PRINT “–”;
440 X=POS(0):Y=CSRLIN:PAINT (X*8–4,Y*8),0,2: PRINT CHR$(29);
TAU$((CSRLIN–2)/3,POS(0)/3,1);
450 I=I+1:IK(I,1)=ASC(TAU$((CSRLIN–2)/3,POS(0)/3,1)):IK(I,2)=CSRLIN:
IK(I,3)=POS(0)–1:IF
TAU$((CSRLIN–2)/3,POS(0)/3,2)=”” THEN TAU$((CSRLIN–2)/3,POS(0)/3,2)=”0"
460 IF I=1 THEN 500
470 IF (IK(1,1) IK(2,1)) OR (IK(1,2)=IK(2,2) AND IK(1,3)=IK(2,3)) THEN
ASMAT$=”F”:GOTO 490
480 ASMAT$=”E”:SOUND 800,3:TAU$((IK(1,2)–2)/3,IK(1,3)/3,2)=”1":
TAU$((IK(2,2)–2)/3,IK(2,3)/
IF IND 0 THEN KUR$=LEFT$(IKUR$,IND–1)+MID$(IKUR$,IND+1,LEN(IKUR$)–IND)
490 SAIOAK=SAIOAK+1
500 IF ASMAT$=”E” THEN GOTO 540
510 SOUND 300,3:FOR J=1 TO 2500:NEXT J
520 IF TAU$((IK(1,2)–2)/3,IK(1,3)/3,2) ”1" THEN LOCATE IK(1,2),IK(1,3):PRINT “ “;CHR$(29);:
PAINT (IK(1,3)*8–4,IK(1,2)*8–4),1,2: TAU$((IK(1,2)–2)/3,IK(1,3)/3,2)=””
530 IF TAU$((IK(2,2)–2)/3,IK(2,3)/3,2) ”1" THEN LOCATE IK(2,2),IK(2,3): PRINT “ “;CHR$(29);:
PAINT (IK(2,3)*8–4,IK(2,2)*8–4),1,2: PRINT “–”;:TAU$((IK(2,2)–2)/3,IK(2,3)/3,2)=””
540 IF I=2 THEN LOCATE 5,27:PRINT “Aurkituak =”;STR$(24–LEN(IKUR$)):LOCATE 8,27:
PRINT “Saioak =”;SAIOAK; ELSE 560
550 LOCATE IK(2,2),IK(2,3)+1 |
zientziaeus-50f0a8b07dc6 | http://zientzia.net/artikuluak/ditexto-testu-lanketarako-programa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | DITEXTO: testu-lanketarako programa - Zientzia.eus | DITEXTO: testu-lanketarako programa - Zientzia.eus
OCR honekin, testuak zuzenean DITEXTO formatura pasatzen dira eta tekleatuak izan balira bezalaxe tratatu ahal izango dira.
OCR honekin, testuak zuzenean DITEXTO formatura pasatzen dira eta tekleatuak izan balira bezalaxe tratatu ahal izango dira. DITEXTO: testu-lanketarako programa - Zientzia.eus Softwarea
OCR honekin, testuak zuzenean DITEXTO formatura pasatzen dira eta tekleatuak izan balira bezalaxe tratatu ahal izango dira.
Lehenago ere testu-tratamendu aurreratuenetakotzat kontsideratua bazegoen ere, oraingoan prestazio bikain bat eskaintzen du: scannerraren bidez mekanografiatutako testuak 500 karaktere/minutuko abiaduraz irakurtzen dituen OCR bat (Karaktereen Irakurgailu Optikoa). Zer esan nahi du honek? Ezagunak ditugu jadanik, edo entzunak behintzat bai, scannerrak, eta badakigu haien bidez informazioa ordenadorera tekleatu gabe sar daitekeela. Beraz, zein da OCR honen eginkizuna eta benetako abantaila?
Scannerraren bidez ordenadorera sartzen diren testuak grafiko modura hartzen dira eta testu horiek lantzeko garaian zailtasunak egon daitezke. OCR honekin aldiz, testuak zuzenean DITEXTO formatura pasatzen dira eta tekleatuak izan balira bezalaxe tratatu ahal izango dira.
Edozein letra-mota ezagutu dezake; horretarako edozein irakurle optikok bezala ikasketa-fase bat pasa beharko duelarik. Ikasketa-fasean aztertzen ari den karaktereari buruzko galderak egingo ditu, ezaugarri horiek argi dauzkanean fitxategi batean gordez.
Oraingoz Microtek, AUR, IBM, AGFA, HP, Cannon, AST eta .TIFF fitxategiak sortzen dituen edozein scannerrekin erabil daiteke. Gerora beste batzuekin ere erabili ahal izango da.
Bestalde, paketearen prezioa lehengoan mantenduko da, hau da, 95.000 pta.tan. Prezio ona kontsidera daiteke hau, PCetarako dauden beste antzeko ezaugarrietako OCRak 300.000 pta.tik gora balio dutela kontutan hartzen badugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2cc8d61f4a89 | http://zientzia.net/artikuluak/dos-sistema-berriaren-bertsio-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | DOS sistema berriaren bertsio berria - Zientzia.eus | DOS sistema berriaren bertsio berria - Zientzia.eus
IBMk kaleratu duen DOSaren bertsio berri hau 4.0a da. Aurreko bertsioak baino erabilpen errazagoa du eta tamaina handiagoko fitxategiak maneiatzeko gai omen da.
IBMk kaleratu duen DOSaren bertsio berri hau 4.0a da. Aurreko bertsioak baino erabilpen errazagoa du eta tamaina handiagoko fitxategiak maneiatzeko gai omen da. DOS sistema berriaren bertsio berria - Zientzia.eus DOS sistema berriaren bertsio berria
Programazioa
IBMk kaleratu duen DOSaren bertsio berri hau 4.0a da. Aurreko bertsioak baino erabilpen errazagoa du eta tamaina handiagoko fitxategiak maneiatzeko gai omen da.
DOSa da gehien erabiltzen den sistema eragilea, bai PCetan eta baita PS/2 familiako eredu sinpleenetan ere. DOS 4.0k 30 funtzio berri ditu eta aurreko bertsioekin guztiz bateragarria da; hots erabiltzaileek eskura izango dituzte aurreko bertsioetako komando eta aukera guztiak ere.
Menu bidez kontrolatutako interface grafikoa da bertsio berri honen ezaugarri nagusienetarikoa; ezaugarri hau bait da hain zuzen ere DOSa erabiltzeko ohiturarik ez dutenei lana errazten diena. Fitxategi-antolatzailea eta aplikazio-hautatzailea ere baditu, baina erabiltzaile trebatuek ohizko komando-lerroa ere erabili ahal izango dute nahi izanez gero. Bestalde, 32 Mbyte-tik gorako disko gogorrak partiziotan zatitu gabe maneia ditzake eta honek disko gogorreko espazio osoa hartuko duen fitxategi bat sor daitekeela esan nahi du.
Aurreko bertsioek 32 Mbyte-tan zuten muga.
Instalazio-prozedura errazagoa da eta eskaintzen dituen errore-mezuak aurreko bertsioetakoak baino adierazgarriagoak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1c6da353a6f8 | http://zientzia.net/artikuluak/diapositibak-ordenadorearen-bidez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Diapositibak ordenadorearen bidez - Zientzia.eus | Diapositibak ordenadorearen bidez - Zientzia.eus
Slidewriter testuen, scanner-en bidez sartutako irudien edota edozein grafikoren koloretako dispositibak ateratzen dituen ordenadore-periferiko bat da.
Slidewriter testuen, scanner-en bidez sartutako irudien edota edozein grafikoren koloretako dispositibak ateratzen dituen ordenadore-periferiko bat da. Diapositibak ordenadorearen bidez - Zientzia.eus Diapositibak ordenadorearen bidez
Hardwarea
Slidewriter testuen, scanner-en bidez sartutako irudien edota edozein grafikoren koloretako diapositibak ateratzen dituen ordenadore-periferiko bat da.
Macintosh Plus, SE edo Macintosh II batera konektatuta 24 x 36 neurritako 45 diapositiba egin ditzake orduko eta 2732 x 4096 puntuko bereizmenarekin.
Pelikularen inpresioa bereizmen altuko pantaila batean egiten da, programa batek irudiak edo koloreak aldatzeko aukera emango duelarik.
Bi motatako diapositiba-filmak erabil daitezke: Kodak Ektachrome EPN 100 eta Polaroid Polachrome 100 motakoak. Interface batek eta Slidewriter periferikoaren programak gobernatzen dute Macintosh-aren eta diapositiba-prozesatzailearen arteko datu-transmisioa.
Slidewriter-a periferiko osatua da. Argazki-unitatea, Macintosh-erako interface-a eta esplotazio-programa barneratzen ditu. MacDraw, MacPaint eta PICT formatutako fitxategiak sortzen dituzten programekin bateragarria da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4a1d1875da60 | http://zientzia.net/artikuluak/erabateko-desagerketak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erabateko desagerketak - Zientzia.eus | Erabateko desagerketak - Zientzia.eus
Duela 66 milioi urte aro kretaziko eta tertziarioaren arteko mugan gertatu zen animalien desagerketa masiboa azaltzeko erabiltzen den meteorito-inpaktuaren teoriak, bultzada berria izan du.
Duela 66 milioi urte aro kretaziko eta tertziarioaren arteko mugan gertatu zen animalien desagerketa masiboa azaltzeko erabiltzen den meteorito-inpaktuaren teoriak, bultzada berria izan du. Erabateko desagerketak - Zientzia.eus Erabateko desagerketak
Duela 66 milioi urte aro kretaziko eta tertziarioaren arteko mugan gertatu zen animalien desagerketa masiboa azaltzeko erabiltzen den meteorito-inpaktuaren teoriak, bultzada berria izan du.
Munduan zehar barreiatutako hainbat tokitan, gorputz estralurtarren inpaktuak bakarrik sortzen duen koartzo-mota berezia (inpaktu-koartzo izenekoa) aurkitu da.
Bruce Bohor, Peter Modreski eta Eugene Foord ikerlariek, inpaktu-koartzozko bikorrak kretaziko eta tertziarioa determinatzen duten geruzen mugan aurkitu dituzte zortzi hobitan (Pazifikoko iparraldean, Zeelanda Berrian, Espainiako hegoaldean, Iparrameriketako Montanan, bi Danimarkan, eta bi Italiako hegoaldean).
Aurkikuntza hauek Luis Alvarezen teoria konfirmatzen dute. Teoria honen arabera, kretazikoaren bukaeran meteorito edo asteroide handi batek Lurra jo zuen, planeta osoa inguratu eta Eguzkiaren argiaren igarotzea oztopatu zuen hautsezko geruza bat sortuz. Horren ondorioz, animalia eta landareen erabateko suntsipenak gertatu ziren. Aurkikuntza honen arabera, iridioa duen kretaziko/tertziario muga guztietan inpaktu-koartzoak egon behar du.
Kretaziko/tertziario mugetan aurkitu izan den ohizkanpoko iridio-proportzioa izan zen asteroideen inpaktuaren aldeko lehenengo datua. Iridio-kontzentrazio handiak dituzten zonetan inpaktu-koartzoa aurkitu izanak, indar berria eman dio teoria honi eta bulkanismoaren teoria gainditzen lagundu du. Bulkanismoaren teoriaren arabera, animalien desagerketa iharduera bolkaniko izugarri baten ondorio izan zen. Sumendiek jaurtitako hautsak blokeatu egin zuen, teoria honen ustetan, Eguzkitik zetorren argia.
Une honetan zientzilariak, iridio eta inpaktu-koartzoaren aztarnak beste aro geologiko batzuen mugetan ere bilatzen ari dira. Inpaktuak eta desagerketak periodikoak direla frogatu nahi dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-20edc1559b15 | http://zientzia.net/artikuluak/garezurren-kalapita/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garezurren kalapita - Zientzia.eus | Garezurren kalapita - Zientzia.eus
Australian aurkitu berri dute Afrikatik eta Ekialde Hurbiletik at inoiz topatu den giza garezurrik zaharrena. Bi taldeok Australian topatutako giza hezurren etorkizunari buruz ez dira ados jartzen.
Australian aurkitu berri dute Afrikatik eta Ekialde Hurbiletik at inoiz topatu den giza garezurrik zaharrena. Bi taldeok Australian topatutako giza hezurren etorkizunari buruz ez dira ados jartzen. Garezurren kalapita - Zientzia.eus Garezurren kalapita
Australian aurkitu berri dute Afrikatik eta Ekialde Hurbiletik at inoiz topatu den giza garezurrik zaharrena. Baina aurkikuntza honek istiluak berpiztu ditu Australiako aborigene eta arkeologoen artean.
Bi taldeok Australian topatutako giza hezurren etorkizunari buruz ez dira ados jartzen.
Garezurra Hego Gales Berriko mendebaldean dagoen Mungo lakuko duna hareatsu batean dago eta partzialki bakarrik hondeatuta dago. Bertako aborigeneek ez dute arkeologoek garezurra ikertzeko bertatik erauz dezaten nahi.
Garezurrak duen posizioagatik, 36.000 urte ditu gutxienez eta arkeologoek uste dutenez karbono(14) bidezko datazioak 40.000 mila urteko adina eman diezaioke garezurrari. Gainera oso ondo kontserbatu da eta aurpegiko hezur txikiek oraindik osorik dirautela dirudi.
Aborigeneek beren ondarea babestu nahi dute.
Mungon aurkitutako garezurrak, Australiako giza aztarnekiko eskubidea nork duenaren arazoa berpiztu du. Arkeologoak amorru bizian jarri ziren Commomwealth-eko gobernuek Melbourne-ko museoko hezur aborigeneen bilduma handia aborigeneei itzultzeko erabakia hartu zutenean. Aborigeneen asmoei jaramon eginez, eskeleto horiek birlurperatuak izango dira.
Bilduma honetako hezurdura gehienek bost bat mila urte dauzkate, baina 12.000 eta 15.000 urteko hezurdurak ere badira tartean.
Arkeologoen ustetan, hartu den neurri hau ez da egokia. Izan ere, oraingo aborigeneak garai bateko haien oinordekoak diren baieztatzerik ez bait dago. Adineko aborigeneek iraintzat hartzen dituzte eritzi hauek eta beren arbasoak beti Australian bizi izan direla sinesten dute irmoki. Aborigene gazteenek, gizakiak Australia duela 50.000 mila urte kolonizatu zuenaren aldeko frogak erabiltzen dituzte beren nagusien puntu bera defendatzeko.
Australiako antzinako fosilak eta egungo aborigeneen DNAk, duela 100.000 mila urte gizakia Afrika eta Ekialde Hurbiletik irtenda munduan nola zabaldu zen argitzeko balio handia izan dezakete. Argudio hau erabilita, arkeologoek Mungoko garezurrak eta antzeko kasuak aborigeneen ondare ez eta gizateria osoarenak direla esaten dute. Gainera, egungo aborigene-populazioekin zuzenki lotutako eskeletoen birlurperatzearekin ados daudela eransten dute.
Arazoa ez da erraza eta bi alderdiek arrazoi dute hein batean. Aborigeneek beren arbasoak zaintzeko eskubide osoa dute, eta bestalde, gizateriak badu bere historia deskribatzen lagun dezakeen guztia aztertzeko eskubidea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0cbb5c15d3eb | http://zientzia.net/artikuluak/hamargarren-planeta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hamargarren planeta? - Zientzia.eus | Hamargarren planeta? - Zientzia.eus
Gure Eguzki-sistemari bederatzi planeta ezagutzen zaizkio. X planeta aurkitzeko saio batzuk egingo dira
Gure Eguzki-sistemari bederatzi planeta ezagutzen zaizkio. X planeta aurkitzeko saio batzuk egingo dira Hamargarren planeta? - Zientzia.eus Hamargarren planeta?
Astronomia
Gure Eguzki-sistemari bederatzi planeta ezagutzen zaizkio. X planeta aurkitzeko saio batzuk egingo dira Pioneer 10 zunda espaziala erabiliz.
Hauetako gehienak antzinatik ezagutzen dira eta aurkitu den azkena, Pluton izenekoa, 1930.eko hamarkadan aurkitu zen. Astronomo askoren ustetan gure Eguzki-sistemak badu gutxienez beste planeta bat, nahiz eta hau oraindik aurkitua izan ez. X planeta aurkitzeko saio batzuk egingo dira Pioneer 10 zunda espaziala erabiliz.
Pioneer 10
1972.eko martxoan jaurtia izan zen Jupiter eta asteroide-gerrikoa aztertzea helburu nagusi zuelarik. Egun Eguzkitik 7,7 mila milioi kilometrora (45 unitate astronomikora) dago, eta duela bost urte, ezagutzen dugun Eguzki-sistemaren muga gainditu zuen.
Argiaren abiaduraz higitzen diren irrati-uhinek 12 ordu eta 26 minutu behar dituzte Lurretik zundaraino iristeko. NASAk Californian duen Ames Research Center eko ikerlariek daramate untziaren kontrola eta uste dutenez beste hamar urtez iraungo du seinaleak igortzen.
Pionner 10
zunda.
Gure sistema utziko duen lehenengo giza objektua izango da eta etorikizunean beste izaki inteligenterik topatuko balu, nor garen adierazten duen plaka bat darama fuselaian itsasirik.
Pioneer 10
eguzki-haizea (eguzkiari darizkion kargatutako partikulak) neurtzen ari da oraindik. Zientzilariek ez dakite eguzki-haizea noraino hedatuko den. 45 unitate astronomikoko distantziaraino hedatzen dela badakite egun eta muga 50-100 unitate astronomikoren artean egon daiteke. Beraz, Pioneer 10 ek muga hori detektatu ahal izango duela espero dute.
Joan berri den abenduan zunda grabitate-uhinak detektatzeko saio batzuk egiten aritu da (emaitzarik ez dugu ezagutzen oraindik). Grabitate-uhinak Einsteinek aurresan zituen erlatibitatearen teoria planteatzerakoan, baina ez dira inoiz aurkituak izan.
X planeta detektatze-saiotan ere hartuko du parte Pioneer 10 ek. Espekulatzen denez, planeta hau Eguzkitik 100 bat unitate astronomikora dago eta gure izarraren inguruan 1.000 urteko iraupena duen orbita betetzen du. Planeta honek eragingo lituzke Urano eta Neptunoren orbitetan ikusten diren perturbazioak. Planetaren masa Lurrarena baino 1-4 bider handiagoa izango litzateke eta bere diametroa 14.000 km ingurukoa.
1973.ean jaurtia izan zen Pioneer 11 , Jupiter eta Saturno bisitatu ondoren egun 25 unitate astronomikora dago eta nahiz eta grabitate-uhinak eta hamargarren planeta detektatzeko erabiltzeko asmoa izan, ez da uste komunikazioa Pioneer 10 ekin bezain denbora luzez mantentzea izango denik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e923733a6aa5 | http://zientzia.net/artikuluak/zabor-espazialaren-kontuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zabor espazialaren kontuak - Zientzia.eus | Zabor espazialaren kontuak - Zientzia.eus
Kohete eta sateliteen zaborrak azkar metatzen ari dira Lurraren inguruan, eta metaketak erritmo honi eusten badio, astronautentzat arriskugarria izango da espazio librean ibiltzea.
Kohete eta sateliteen zaborrak azkar metatzen ari dira Lurraren inguruan, eta metaketak erritmo honi eusten badio, astronautentzat arriskugarria izango da espazio librean ibiltzea. Zabor espazialaren kontuak - Zientzia.eus Zabor espazialaren kontuak
Astronautika
Kohete eta sateliteen zaborrak azkar metatzen ari dira Lurraren inguruan, eta metaketak erritmo honi eusten badio, astronautentzat arriskugarria izango da espazio librean ibiltzea.
Zabor espazialaren zatirik txikienak ere, espazioko jantzia zula dezake. Sidney van den Bergh astronomo kanadiarraren esanetan, zabor-kantitatea bikoizten ari da hamar urtero.
Astronomoak ere kezkaturik daude arazo honi buruz. Unibertsoko objektu argimotelenak erregistratzeko esposizio luzeko argazkiak egiten direnean, Lurra orbitatzen duten sateliteek arrastoak uzten dituzte. Arrasto hauek hiru argazkitik bat hondatzen dute.
Iparramerikarren misilen kontrako radar-sistemak orbitatzen ari diren 6.000 objektuak segitzen ditu. Hauetako %5 bakarrik dira lanean ari dirensateliteak. Besteak, ez dabiltzan sateliteak, jaurtigailu-puskak, sateliteen leherketan sortutako puskak eta abar dira.
Objektu guzti hauek tamaina handi samarra dute, baina van den Berghen eritziz badaude posta-tinbrearen tamainara heltzen ez diren beste 60.000 inguru. Txikiak izanik ere, 30.000 km/h inguruko abiaduraz higitzen direnez astronautaren jantzia honda dezakete. Uste denez, 2.000. urterako satelite bat urtean txanpon baten tamainako objektu batek joa izatearen probabilitatea %5 izango da. Kalteak oso handiak izan daitezke objektuak satelitearen sistema garrantzitsu bat jotzen badu.
Gero eta maizago gertatzen ari diren sateliteen arteko talkak dira zabor-iturri nagusienetako bat. Iparramerikarrak galaxietako gerrarako egiten ari diren saioek ere zabor-mordoa sortzen dute.
Epe luzera espazioko zaborren pilatzeari ekiditea zaila izango da eta van den Berhek esaten duen legez “ Ezin dugu dena zurgatzeko aspiradore bat gora bidali eta azkenean Lurrak hondakinen eraztun iraunkorra izango du; Saturnoren eraztunen antzekoa ”.
4.5/5 rating (4 votes) |
zientziaeus-ef84b86cf418 | http://zientzia.net/artikuluak/poluzioa-erregai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Poluzioa erregai - Zientzia.eus | Poluzioa erregai - Zientzia.eus
Londreseko Londreseko Royal Institution Royal Institution eko ikerlariek, poluitutako uretik hidrogenoa merke ekoizteko modu bat prestatu dute. eko ikerlariek, poluitutako uretik hidrogenoa merke ekoizteko modu bat prestatu dute
Londreseko Londreseko Royal Institution Royal Institution eko ikerlariek, poluitutako uretik hidrogenoa merke ekoizteko modu bat prestatu dute. eko ikerlariek, poluitutako uretik hidrogenoa merke ekoizteko modu bat prestatu dute Poluzioa erregai - Zientzia.eus Poluzioa erregai
Londreseko Royal Institution eko ikerlariek, poluitutako uretik hidrogenoa merke ekoizteko modu bat prestatu dute.
Etorkizunean hidrokarburo kloratuak dituzten ur zikinenak garbitzea eta aldi berean hidrogenoa lortzea posible izango da.
Urtetan, kimikariak ura hidrolizatuz hidrogenoa merke lortzearen atzetik ibili dira. Hidrogenoak erregai fosilak erabilpen askotan ordezkatuko lituzke. Probatu diren bide gehienek, prozesua ordu gutxiren buruan geldi erazten zuten albo-erreakzioak sortu dituzte.
Uraren hidrolisia lortzeko, hots, ura bere bi osagaietan (hidrogeno eta oxigenotan) banantzea lortzeko, argia erabili nahi da energi iturri moduan.
Argian ura hidrolizatzeko adina energia badago, baina ura argiarekiko gardena denez, argia ezer eragin gabe pasatzen da. Dena den, urari sentikortzaile izeneko substantziak eransten bazaizkio hidrolisia gertatzea lortzen da. Sentikortzaile hauek argi-energiaren zati bat zurgatzen dute eta elektronikoki kitzikatu egiten dira. Kikitzikatutako sentikortzaileak urarekin erreakzionatzen dute eta tarteko oso produktu erreaktiboak sortzen dituzte. Teorikoki, tarteko produktu hauek elkarren artean erreakzionatu baino lehen platinozko katalisatzailea topatzen dute eta hidrogenoa sortzeari ekiten diote.
Praktikan ez da horrela gertatzen eta tarteko produktu hauek sentikortzailearekin erreakzionatzen dute eta hondatu egiten dute. Argiak ere sentikortzailearen zati bat hondatzen du. Ondorioz, ordu gutxiren buruan sistemak ez du hidrogeno gehiago sortzen eta fotosentikortzailea berritu egin behar da. Kostuak horrela, komertzialki erabiltzea eragotzi egiten du.
Londreseko talde honek poluitutako uretan aurkitzen diren substantziak (sulfuro organikoak, ureak, fenolak eta hidrokarburo kloratuak) fotosentikortzaile moduan erabiltzea proposatu du. Prozesuaren kostua horrela, asko jaitsiko litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0f5087cf9d3d | http://zientzia.net/artikuluak/kautxu-eroalea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kautxu eroalea - Zientzia.eus | Kautxu eroalea - Zientzia.eus
Kautxua ezagutzen den materialik isolatzaileenetako bat izanik ere, eroale bihurtu du Bell Laboratories delakoetan lan egiten duen Minal Thakur kimikariak.
Kautxua ezagutzen den materialik isolatzaileenetako bat izanik ere, eroale bihurtu du Bell Laboratories delakoetan lan egiten duen Minal Thakur kimikariak. Kautxu eroalea - Zientzia.eus Kautxu eroalea
Materialak
autxua ezagutzen den materialik isolatzaileenetako bat izanik ere, eroale bihurtu du Bell Laboratories delakoetan lan egiten duen Minal Thakur kimikariak. Iodoaren bidez dopatuz, 10 mila milioi bider handiagotu du kautxuaren eroankortasuna.
Azken hamarkadan zehar, kimikariek polimeroak eroale bihurtzeko metodo sofistikatuak garatu dituzte. Thakur-en lanaren arabera, polimerorik arruntena, kautxua alegia, alde batera utzi dute.
Kimikarien eritziz, polimeroa eroale izan dadin, katea polimerikoko atomoek lotura bikoitz konjokatuz (hots, lotura sinple eta bikoitz alternatiboz) loturik egon behar dute. Horrela, elektroiak errazago higitzen dira katean zehar. Elektroi bat higitzen denean, zulo positibo bat uzten du. Zulo hau beste elektroi batek beteko du, azken honek zulo positibo berri bat utziko duelarik. Polimero eroaletan elektrizitatea, zuloak eta elektroiak katearen mutur batetik beste batera higitzen direlako eroaten da. Poliazetilenoa hauetako bat da.
Polimero gehienek, kautxuak esaterako, ez dute lotura bikoitz konjokaturik. Kautxua makina bat aldiz errepikatzen den 5 karbono-atomoz osatutako unitateek osatzen dute eta unitate bakoitzean lotura bikoitz bakarra dago.
Iodoa oxidatzaile kimikoa da eta lotura bikoitzari erasotzen dio. Iodoak gainera eroale bihurtzen du kautxua. Iodoak lotura bikoitz isolatuetatik elektroiak erauzten ditu zuloak utziz. Zuloek kateatik kateara jauzi egiten dute eta elektrizitatea eroan daiteke lotura konjokatuen kasuan legez.
Kautxuak eta antzeko beste polimeroek abantaila nabarmenak dituzte ohizko polimero eroaleen aurrean. Lotura bikoitz gutxiago izanik, malguagoak dira eta errazago moldeatzen eta maneiatzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7be498977221 | http://zientzia.net/artikuluak/martitzen-bizi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Martitzen bizi - Zientzia.eus | Martitzen bizi - Zientzia.eus
Robert Haynes biologoak esan du, Martitz planetak bizia ezagutu dezakela lurtarren esfortzuari esker.
Robert Haynes biologoak esan du, Martitz planetak bizia ezagutu dezakela lurtarren esfortzuari esker. Martitzen bizi - Zientzia.eus Martitzen bizi
Astronomia
Robert Haynes biologoak esan du, Martitz planetak lurtarren esfortzuari esker, bizia ezagutu dezakela.
Paisaia Lurreko desertukoena baino idorragoa da, batezbesteko tenperatura -40°C-koa da eta atmosferaren %98 karbono(IV) oxidoa da. Martitzen irudia da hori eta ez dirudi guk ezagutzen dugun bizia gartzeko toki egokia denik. Baina lurtarren esfortzuari esker planeta honek bizia ezagutu dezake. Torontoko unibertsitateko Robert Haynes biologoak hori pentsatzen du bederen.
Hori lortzeko, teknologiaren zati bat existitzen da jadanik injinerutza genetikoaren alorrean. Genetistak organismo bizidunen ahalmenak aldatzeko gai badira, mikroorganismoak Martitzen bizitzeko gai izan arte alda ditzakete. Hotza jasango duen, bere oinarrizko metabolismorako karbono(IV) oxidoa erabiliko duen eta hezetasun handirik eskatuko ez duen (Martitzeko atmosferan ur-lurrinaren proportzioa %0,03 da) bakterioa fabrikatu beharko litzateke.
Gero bakterio hauek Martitzen erein eta beren lana egin dezaten utziz, planeta gorriaren egoera asko aldatuko litzateke. Uste denez, horrelako bakterioek Martitzen egoera erabat aldatuko lukete belaunaldi gutxiren buruan. Oxigeno-tasa, tenperatura eta ur-lurrinaren proportzioa, igo egingo lirateke eta gizakiak Martitzen gainazalean ibiltzeko ez lituzke egun erabiliko lituzkeen jantzi astunak erabili beharko. Jantzi arinak nahikoa izango lirateke.
Hala eta guztiz ere, arazoa ez da horren erraz eta zuzena eta horrelako zerbait egin baino lehen, azterketa sakonak eta zehatzak guztiz beharrezkoak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-02309b3a46d5 | http://zientzia.net/artikuluak/burusoilak-eta-proteinak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Burusoilak eta proteinak - Zientzia.eus | Burusoilak eta proteinak - Zientzia.eus
Miamiko unibertsitateko Marty Sawaya doktoreak aditzera eman duenaren arabera, burusoiltasunaren jatorria buruko larruko zelulen desoreka proteinikoa da.
Miamiko unibertsitateko Marty Sawaya doktoreak aditzera eman duenaren arabera, burusoiltasunaren jatorria buruko larruko zelulen desoreka proteinikoa da. Burusoilak eta proteinak - Zientzia.eus Burusoilak eta proteinak
Anatomia/Fisiologia
Marty Sawaya doktoreak aditzera eman duenaren arabera, burusoiltasunaren jatorria buruko larruko zelulen desoreka proteinikoa da.
Lagun askori burusoil izateak arazo psikologiko handia sortzen diola ukatu ezinezkoa da. Ilea erortzearen kontra zenbat botika eta txanpu prentsan iragartzen den ikustea besterik ez dago. Eta guztiok arazoa konponduko dutela aldarrikatzen badute ere, ez da egun prozedura eraginkorrik ezagutzen.
Miamiko unibertsitateko Marty Sawaya doktoreak aditzera eman duenaren arabera, burusoiltasunaren jatorria buruko larruko zelulen desoreka proteinikoa da.
Buruko azaleko zelulek, proteina handi espezifiko baten kontzentrazio handia izaten dute. Burusoilengan aitzitik, proteina hau lau aldiz txikiago den proteina batek ordezkatzen du.
Sawaya doktorea ez da konstatazio-mailan bakarrik gelditu. Ilearen erorketa eragiten duen proteina “gaiztoaren” lana blokeatzen duen beste proteina bat isolatu du. Burusoiltasunaren kontrako borrokan aurrerapauso berria dirudi honek, baina urtetan itxaron beharko da benetan horrela den ikusi arte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4f72fcebcf78 | http://zientzia.net/artikuluak/itsasuntzien-kaxa-beltza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsasuntzien kaxa beltza - Zientzia.eus | Itsasuntzien kaxa beltza - Zientzia.eus
Zilindro horia, itsasuntzientzat diseinatu den lehenengo kaxa beltza da eta abioitan egiten duen eginkizun bera betetzeko diseinatuta dago.
Zilindro horia, itsasuntzientzat diseinatu den lehenengo kaxa beltza da eta abioitan egiten duen eginkizun bera betetzeko diseinatuta dago. Itsasuntzien kaxa beltza - Zientzia.eus Itsasuntzien kaxa beltza
Garraioak
Zilindro hori itsasuntzientzat diseinatu den lehenengo kaxa beltza da. Abioitan egiten duen eginkizun bera betetzeko diseinatuta dago.
Kolore hori-laranjako zilindro bat da, gainean mutur luze zorrotza du eta itsasoan flotatzeko gai da. Lehenengo begi-kolpez azken ereduko itsas mina badirudi ere, ez du gerra-arazoekin zerikusirik. Zilindro hori itsasuntzientzat diseinatu den lehenengo kaxa beltza da. Abioitan egiten duen eginkizun bera betetzeko diseinatuta dago.
Lloyd’s Register of Shipping
aseguru-konpainia ezagunak martxan jarri du urtetako ikerketen ondoren. Kaxa beltz hau hirurogei iturri desberdinetatik (makina-gelatik, helizeen jokamoldetik eta abarretik) datozkion datuak erregistratzeko gai da. Gainera 54 eguneko autonomia du. Lloyd ek tresna hau epe laburrean untzi guztietan eramatea derrigorrezkoa izango dela uste du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b8fbe6862526 | http://zientzia.net/artikuluak/tximeletek-ez-dute-kokaina-maite/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tximeletek ez dute kokaina maite - Zientzia.eus | Tximeletek ez dute kokaina maite - Zientzia.eus
Kokainaren kontrako borrokan,
Kokainaren kontrako borrokan, Tximeletek ez dute kokaina maite - Zientzia.eus Tximeletek ez dute kokaina maite
Ekologia
Kokainaren kontrako borrokan Eloria noyesi izeneko tximeleta, oso lagun eraginkorra izan daiteke.
Mendebaldeko gizartean kokainaren kontsumoa gora doala gauza nabarmena da. Droga honen kontrako borrokan tximeleta bat, Eloria noyesi izenekoa, oso lagun eraginkorra izan daiteke.
Hegoameriketan Malunbia esaten diote tximeleta honi eta konstatatu denez, koka-landareei erasotzeko zaletasun handia du. Horrexegatik Peruko agintariek tximeleta honen inguruko azterketa sakona egiteko asmoa dute, koka-soroen kontrako borrokan erabil daitekeen ikustearren.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-049f16c864ce | http://zientzia.net/artikuluak/laborategitik-gerra-frontera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laborategitik gerra-frontera - Zientzia.eus | Laborategitik gerra-frontera - Zientzia.eus
Dagoeneko gerra, militarren eskuetan soilik egotetik fisikari, kimikari eta biologoen esku ere egotera pasatu da, hauek gaur eguneko benetako estratega bilakatu direlarik.
Dagoeneko gerra, militarren eskuetan soilik egotetik fisikari, kimikari eta biologoen esku ere egotera pasatu da, hauek gaur eguneko benetako estratega bilakatu direlarik. Laborategitik gerra-frontera - Zientzia.eus Bioteknologia
Dagoeneko gerra, militarren eskuetan soilik egotetik fisikari, kimikari eta biologoen esku ere egotera pasatu da, hauek gaur eguneko benetako estratega bilakatu direlarik. Gas paralizatzaileak zein aluzinogenoak, hala toxinak nola birusak arma modernoen artean kokatu behar dira.
Iazko martxoaren amaieran (ez dago data zehatzik ematerik, iturri desberdinek beste hainbat data ematen bait dute), Halabja-ko herrian milaka pertsona zauritu eta beste milaka pertsona hil egin ziren oinaze ikaragarriak jasan ondoren. Abiazio irakiarrak arma kimikoak erabili zituen Iranek okupaturiko Kurdistaneko eskualde horretan. Egun horietan beste bonba batzuk ere erori ziren Halabja inguruko Dojaila, Khormal eta Anap nekazal herrietara.
Erasoa gasen bidezkoa izan zela argi badago ere, ez dago zehazki zein gas izan zen jakiterik. Hala ere, badirudi beste batzuen artean iperita izan zela nagusia. Gas honek erasotako babesik gabeko pertsonen % 80 asfixiatu egiten da. Horrez gain asaldura oftalmologikoak, azal-erredurak eta biriketako zauriak ere eragiten ditu. Bestalde badirudi minutu gutxi batzuetan hil zirenak beste agente toxiko baten eraginez hil zirela. Dena den oraindik zalantzaz beteriko eremua dugu hau.
Arma kimikoen ugaritasuna
Halabjako gertakizun hauek aktualitatearen lehen mailara eraman ditu arma kimikoak. Produktu toxiko hauen historia ordea ez da orain hasi. 1.914-1.918ko gerran hasi zen eta tamaina handiko lehenengo konflikto bezala geratuko da historian. 1915ean, haizeak frente poloniarrean zeuden tropa errusiarretarantz jotzen zuen eta soldadu alemaniarrek kloro-zilindro handiak ireki zituzten. 1.917ko uztailean erabili zituzten alemaniarrek produktu hauek lehen aldiz, Ypres sektore flandestarrean, eta hortik datorkio iperitari bere izena hain zuzen ere.
Hirurogehi urte beranduago iperita arma kimikoen zerrendaburu da. Eraginkortasunari dagokionez ordea, beste produktu batzuk aurrea hartu diote.
Orokorki arma kimikoak bi multzotan sailka daitezke: agente letalak dira batzuk (arerioaren heriotza dute helburu) eta agente ezgaitzaileak besteak (indibiduoak hil gabe, konbatetik kanpo uzten dituzte).
Agente ezgaitzaile hauek ondorio psikotropikoak (aluzinazioak, ameskaiztoak), irritagarriak (istiluaurkako gasak, zeinak sarri halogenatuak bait dira (molekulak kloro- edo bromo-atomo bat du) bait dira, eta nerbio-bukaeratan, mukosa-mailan bereziki, eragiten dute. Efektu lakrimogenoa (etil bromoazetatoa, kloroazetofenona, bromoazetona) dute edo doministiku- edota eztul-eragileak (artsinak, kloroartsinak) dira eta paralizatzaileak (funtzio motrizetan behin-behineko eragina dute eta ez dute sekuelarik uzten) izan ditzakete besteak beste.
Ezgaitzaileen helburua beraz, arerioa gatazkatik kanpo uztea edo defendatzea bilatzen dute, horretarako garun-asaldurak edo gaixotasun fisikoak eraginez. Maila fisikoan edo psikikoan eragiten dutenaren arabera, ezgaitzaile fisiko eta psikotropoetan banatu dira. Psikotropoen artean, meskalina, silozibina, ibogaina, piperidinaren eratorriak eta azido lisergikoaren (LSD) eratorriak daude. Oso aktiboak dira dosi txikitan: arrazonamendua asaldatu, borondatea paralizatu, egoera depresiboak eragin edo aluzinazioak sorterazten dituzte. Ezgaitzaile fisikoen artean apomorfina (goragaleak eta gorakoak eragiten ditu), dekametonioa (tentsio arteriala jaitsi erazten du), eserina (logura ematen du), tremorina (Parkinsonen gaixotasunaren antzeko efektuak ditu), etab. dira aipagarrienak.
Iperita edo ziape-usaineko gasa
Kurdistanen barreiaturiko iperita besikatzaileen artean dago, besikula edo anpuluak sortuz larruazalari erasotzen diotenen artean alegia. 1.886an Meyer izeneko kimikari alemaniarrak eragin besikatzaile handia zuen produktu baten sintesiaz komunikazio bat burutu zuen. Sintesi hori gas klorhidrikoaren (HCl), bis(2-kloroetil) sulfuroaren eratorria den alil sulfuroaren eraginez lortzen zen. Alemanek LOST erasorako substantzia deitu bazioten ere, ingelesek usainari erreferentzia eginez ziape-gas deitu zioten. Hala ere, esan dugu gaur egun iperita bezala ezagutzen dela.
“Gas” hau berez likidoa da (215ºC-tan du irakite-puntua), olio-itxurakoa, eta 10ºC azpitik solidotzen da. Tanta txiki edo hodei modura barreiatzen da eta larruazala ukitu ondorengo 1-12 ordu barru, eritema izugarriak eta prurito larriak sorterazten ditu. Horrez gain, edemak, ultzerak, eta nekrosiak (bai larruazalean eta baita arnas bideetan ere)eragiten ditu. Erasotako pertsonek eztul asko eta itsumenera eraman dezakeenkonjuntibitis akutua ere izaten dute. Efektu besikatzailea duten elementuhauek heriotza ere eragin dezakete (tamaina ertaineko pertsona bat hiltzeko 4-5 g nahikoa direla estimatzen da).
Iperitak sortutako larruazaleko lesioen aurka ez da existitzen oraingoz inolako terapeutika eraginkorrik. Disoluzio basiko (lixiba) baten bidez produktu-soberakina kendu, zauria esterilizatu eta mina arindu besterik ez dago egiterik. Iperitak eragindako besikazio-prozesua oso da ezezaguna oraindik. Proteina-talde batzuk kaltetzen dituela pentsatzen da eta ondorioz, proteina-entzimak eta aziko nukleoproteikoak asaldatzen direla. Honen ondorioz, arnas blokeoa eta mitosia (zatiketa zelularra) gelditzea dator; erradiazio ionizatzaileek eragiten duten efektuen antzekoak eragiten ditu beraz.
Kasurik hoberenetan, bi edo hiru aste behar izaten dira zauriak orbantzeko, begietakoak ezik; hauek oso-oso poliki sendatzen bait dira.
Kutsadura kimikoaren aurrean hiru minutu dituzte soldaduak xiringa bidez presazko medikazioa hartzeko.
Ziape-gasaren ingestioa edo gas horrek kutsatutako elikagaiena, oso gutxitan gertatzen da hilgarri: goragaleak eta gorakoak eragiten ditu gehienetan.
Bestalde, iperita bereziki txarra bilakatzen duena bere iraunkortasuna da. Guztiz kantitate txikia oso da egonkorra uretan; plubiometria ahula denean (Kurdistaneko kasuan bezala) bereziki, dozena bat urtez lurzoruan eta objektuetan itsatsita gera daiteke. Deskontaminazioa zaila da; ziape-gasaren partikulek ez bait dute urarekin erreakzionatzen, bitarte basiko edo oxidatzailean (sodio hipokloritoa, lixiba) ez bada. Ondorioz, toxiko honek ukitutako edozein zona hurbilezin bilakatzen da denbora luzez.
Iperitazko erasoaren aurka mozorroa ez da nahikoa; gorputz osoa estaltzen duen jantzi iragazkaitza behar da. Gerra kimikorako entrenatutako talde berezi batzuek bakarrik dute babes hori. Beraz, ekipatu eta abisatu gabeko zibilak pozoin horrekin bonbardatzea hekatonbea bilatzea da.
Baina iperita ez da bakarra. Honen alboan trikloroetilamina eta lewisita bezalako beste besikatzaile batzuk ere badaude. Dena den, bi hauek ez dira oso erabiliak; lehenengoa oso egonkorra ez delako eta bigarrena antidoto eraginkorra ezagutzen zaiolako, BAL (British Anti-Lewisite) alegia.
Ezgaitzaileek beraz, ez dute hiltzeko ahalmenik (istripuz edo gaizki kalkulatutako dosiz ez bada bederen). Beraz, badirudi iperitaz gain irakiarrek beste produkturen bat ere erabili zutela.
Heriotzaren gasak
Gas letalen artean hemotoxikoak eta neurotoxikoak daude. Hemotoxikoen artean ezagunenak azido zianhidrikoa (HCN) eta zianogeno kloruroa (ClCN) daude. Bi produktu hauek zitokromo oxidasaren inhibitzaileak dira, hau da, globulu gorriek daramaten oxigenoa zeluletara transferitzen duen entzimaren inhibitzaileak. Bere eragina azkarra eta erabatekoa da; antidotorik (tiosulfatoa, sodio nitritoa) ez badago 60 miligramo nahikoa dira hiltzeko. Toxiko honen eragina karbono(II) oxidoarenaren antzekoa izan daiteke, zeinak hemoglobinan oxigenoaren tokia hartzen bait du. Hemotoxikoak inhalatzen direnean katzen dira bereziki arriskutsu. Bere eragina ebitatzeko mozorro bereziak behar dira.
Bi produktu hauek ordea erabilera-eragozpenak dituzte: azido zianhidrikoa oso hegaskorra da eta oso zaila izaten da bestalde kontzentrazio eraginkor eta iraunkorrak sortzea. Zianogeno kloruroa bestalde, airea baino pisuagoa den arren, erraz detekta daiteke negar-eragilea eta itogarria bait da.
Arma kimikoaren eragina biztanleria zibilean. Iran-Irak gerra.
Badirudi beraz, ez direla talde honetakoak Halabja eta inguruetan erabilitako gasak. Adituek diotenez, irudiak ikusi ondoren neurotoxikoren bat erabiliaren susmoa har daiteke. bila1.937an aurkitu zituen Gerard Schrader kimikari alemaniarrak lehenengo neurotoxiko letatak intsektizida organofosforatuak ikertzen ari zela.
Neurotoxikoak beraz, elementu organofosforatuak dira; pestizida eta intsektizida gehienetan aurkitzen direnak. Ezagunenak, sarina, tabuna, somana eta VX dira. Produktu hauek maila neuro-muskularrean eragiten dute. Garunak emandako inpultsu guztiak laguntzen dituen kolinesterasa entzima inaktibatu egiten dute, nerbio-inpultsua blokeatuz. Minutu gutxitan koordinazio sentsoriala galdu egiten da, listu-jariakina gehitu egiten da, gorakoak, karranpak, ikusmen-asaldurak eta konbultsioak izaten dira eta azkenik asfixiaz heriotza etor daiteke.
Neurotoxiko guzti hauek oso hegaskortasun txikiko likidoak dira, eta tanta edo hodei moduan hedatzen dira. Aktiboak dira bai inhalazioz eta baita larruazal bidez ere.
Gas are pozointsuagoak
Esan beharra dago bestalde, alor honetan ikerketa ugari egiten ari dela, baina ez horrenbeste antidotoak aurkitzeko, aurrekoak baino produktu eraginkorragoak aurkitzeko baizik. Horrela aurkitu zuten amerikarrek “V” agenteen arteko “VX” agentea, zeina lehenagotik ezagutzen zen sarina baino 100 aldiz indartsuago bait da.
Ikerketa horiei jarraituz gaur egun puntakoak diren arma bitarrak aurkitu zituzten EEBBetan. Banandurik inolako kalterik eragiten ez duten bi produktuz daude osaturik arma hauek. Tiroa botatzen denean, talkak edo leherketak koktel modukoa sortzen du toxiko beldurgarria lortuz. Ikuspegi militarretik arma hauek duten eragina bikoitza da: alde batetik maneiatzeko askoz errazagoak dira eta bestetik arma kimikoen stockaren tamaina ezagutzea eragozten dute. 1.987ko abenduaren 16az geroztik, Pentagonoaren programa “bitarrak” Kongresu amerikarraren eta OTANeko aliatuen argi berdea du.
Baina arma kimikoen eraginkortasuna ez da toxikotasunaren eta erabilera errazaren arabera soilik neurtzen. Ikuspegi militarretik, aldi berean etsaia suntsi dezala bilatzen da. Beraz, alertaren ondoren erasoko duten produktu kimikoak zeintzuk diren berehala ezagutu behar izaten da. Detekzioak beraz, garrantzi izugarria du eraso kimikoaren aurrean. Hau ikusirik, Frantzian adibidez, 1991-1992rako alarma-zentral guztiz perfekzionatua eraikitzea proiektaturik dago (DETADIS détection a distance edo urruneko detekzioa). Aparatu hauek radarraren printzipio beretsuetan oinarrituz funtzionetzen dute: uhin elektromagnetikoak igorri eta hartu ordez, izpi infragorriak bidaliko ditu eta hauen luzera desberdinak airearen konposatuen izaeraren berri emango die militarrei.
Gerra kimikoa edozeinen esku
Arma kimikoak edukitzeko, herrialdeek ez dute puntako teknologiarik zertan eduki. Kloroa, fosgenoa edo azido zianhidrikoa beharrezkoak dira bai industria kimikoan eta baita beste sektore batzuetan ere. Hauek fabrikatzeko ez da instalazio konplexurik behar eta ezta goimailako prestakuntza duen pertsonal zientifiko edo teknikorik ere. Produktu hauek bestalde, berehala pasatzen dira arlo zibiletik militarrera. Botika berriak lortzeko industria farmazeutikoak erabiltzen duen ditioglikolak, aziko klorhidrikoarekiko erreakzioz iperita ematen du; produktu agrokimikoetan erabiltzen den dimetilaminak tabuna fabrikatzeko balio du; potasio fluoruroak (industria farmazeutikoan eta elektronikoan erabiltzen da edota beira-grabatuak eta hortzorea egiteko) erabilpen militarra ere izan dezake; beste gas neurotoxiko bat, sarina alegia, produzitu bait daiteke.
“Gas merke” hauek beraz, ez dute inolako zailtasunik produzitzeko eta arlo militarrean bizkarreko fusilak arma kimikoz ordezkatzeko laguntza itzela dira.
Biologia hiltzailea
Laborategiko arma hauen beste atal bat arma biologikoek osatzen dute. Osasunerako mundu-erakundeak honela definitu ditu arma hauek: “ Erasotzen dioten organismo bizian ugaldu eta biktimaren gaixotasuna edo heriotza eragiten duen edozein substantzia da”.
Armak laborategian ere egin daitezke.
1965 inguruan bakterioek osatzen zituzten nagusiki arma hauek, bost urte beranduago birusez ordezkatu zirelarik. Eta egon badago arrazoia horretarako: injinerutza genetikoaren aurrerakada dela eta, birusak segurtasun osoz (lehen kutsatzeko arriskua zegoen) produzitzeko aukera eskaintzen du eta gainera birusengatiko infekzioek, bakterioengatikoek baino gehiago ahultzen dute organismoa. Bakterioengatiko infekzioek bestalde, berehala mozten dira antibiotikoz.
Birus-artsenalean botulismoaren agentea da figurarik aipagarriena; honen material genetikoa oso erraz eraikitzen bait da heste-floran oso ugaria den Escherichia coli bakterioaren bidez.
Animalia, landare edo bakterio batzuek jariatutako toxina batzuk ere erabil daitezke. Adibidez, suge-pozoinaren toxinek, aldi berean sistema muskularrari eta neurologikoari erasotzen diete. Toxina hauek jatorri biologikoa dute, baina egitura kimikoa. Beraz, prozedura kimiko bidez fabrika daitezke eta ez dira ugalkorrak. Beste mikroorganismo biologikoen aldean ikuspegi militarretik beraz, toxinak abantailak eskaintzen dituzte: Erraz produzitzen dira eta baita maneiatu eta stockatu ere.
Arma biologikoetan eraginkortasuna, kontserbagarritasuna, kargagarriak diren ala ez eta modu egokian disemina daitezkeen ere kontuan izan beharrakoak dira. Mikroorganismoak ez dira kontutan eduki beharreko faktore bakarra; ostalariaren erreakzioa ere aurrikusi egin behar da. Izan ere, adibidez, gripeak jotako indibiduo bat gaixotu egin daiteke eta bestea ez. Sukar hori, baztanga, izurri, tifus edo bruzelosiaren agente patogeno biziek biztanleriarengan izango dituzten efektuak zehazki ezagutzea ez da gauza erraza eta ezta agente patogenoen birulentzia horiek denboran zehar nola eboluzionatuko duen aurrikustea ere. Agentearen transmisio epidemiologikoaren bigarren mailako ondorioak eta iraunkortasun zehatza ezagutu behar dira.
1.942an, britainiarrek zoritxarreko esperientzia bat egin zuten Eskoziako Gruinard irla txikian. Gerra biologikorako saioak ziren eta armada ingelesak ikatz-baziloaren milaka espora bota zituen. Bakterio honek azaleko, biriketako eta liseri-aparatuko infekzioak sorterazten ditu eta tratamendurik ezean heriotza ekar dezake. Baina esperimentuan oso gauza garrantzitsuaz ahaztu ziren: eguraldi-aldaketek dozenaka bazilo urtetarako errresistentzia handiko bilakatu zituzten. Emaitza: 1.943tik irlatxoa isolaturik dago eta oraindik urtetan egon beharko du horrela.
Beraz, argi dago arma biologikoen erabileraren estimazio-zailtasunak arma hauek are eta arriskutsuago bilakatzen dituztela.
Izurri eta gaixotasun bidezko gerra honetarako artsenala oso merkea da eta oso erraz fabrika daiteke. Gainera eraso biologikoak oso zailak dira atzematen, ez bait da argi bereziten eraso bat eta plaga edo epidemia natural bat izan den.
Guzti hau gutxi balitz, ondo aukeratutako izurri edo gaixotasunen bidez lurreko zaonalde zabaletako nekazaritza eta ganaderitza osoa suntsitzea ere posible da. Ondorioz, gaixotasunei ezezik goseari ere aurre egin beharko litzaiokeelarik.
Gerra modernoa beraz, NBK letraz idazten da; nuklearra, biologikoa eta kimikoa da alegia. Lehenengoaz gehiago hitz egin denez, beste biei buruzko zertzelada batzuk eman nahi izan ditugu hemen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ba391d796327 | http://zientzia.net/artikuluak/zuntz-begetala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zuntz begetala - Zientzia.eus | Zuntz begetala - Zientzia.eus
Zuntz begetalaren garrantzia ez du inork ukatzen eta gure artean gero eta gehiago kontsumitzen da. Jan-neurri orekatu eta osasuntsuan zuntz begetalaren presentzia ezinbestekoa dugu. Baina zertan oinarritzen da bere eragin lagungarria?
Zuntz begetalaren garrantzia ez du inork ukatzen eta gure artean gero eta gehiago kontsumitzen da. Jan-neurri orekatu eta osasuntsuan zuntz begetalaren presentzia ezinbestekoa dugu. Baina zertan oinarritzen da bere eragin lagungarria? Zuntz begetala - Zientzia.eus Zuntz begetala
Zuntz begetalaren garrantzia ez du inork ukatzen eta gure artean gero eta gehiago kontsumitzen da. Jan-neurri orekatu eta osasuntsuan zuntz begetalaren presentzia ezinbestekoa dugu. Baina zertan oinarritzen da bere eragin lagungarria?
Sagarraren azalak pektina asko du.
Lehenbizi, azukre edo karbohidratoen egituraz zenbait kontzeptu orokor gogoratuko dugu. Azukre guztien unitaterik sinpleena monosakaridoa da, unitateen kopurua batetik milarainokoa izan daitekeelarik. Glukosa (C 6 H 12 O 6 ) adibidez, mahatsaren azukrea da eta unitate bakar bat baino ez du. Sakarosak, etxean dugun azukre arruntak, bi monosakarido ditu eta azkenik zelulosak (landaretan dagoen karbohidrato batek), 8.000tik 10.000raino. Monosakaridoak lotzeko bi motako loturak ager daitezke: -glukosidikoak eta -glukosidikoak.
Eta hortxe dago gakoa hain zuzen; gure organismoan dauden entzimek lehenengo loturari erasotzen dioten bitartean, ez diote gauza bera egiten lotura -glukosidikoari. Elikagaietan konposatu ugari lotura -glukosidikoz elkarturik daudenez gero, animaliek (eta guk noski) ezin dituzte jangaiok zuzenki aprobetxatu. Horri aurre egiteko, animalien (gizakia barne) eta bakterioen arteko sinbiosia dago eta mikroorganismoek -lotura hori apurtu egingo dute eta geroago animaliak azukre-molekula handiaren zatikiak aprobetxa ditzake.
Gizakian, gure hesteetan —bai hesteitsuan, goranzko kolonean nahiz hestemeharraren alde distalean— bakterioak daude eta lotura -glukosidikoak apurtzen dituzte. Hala ere hautsi dezaketen zelulosa-kantitatea oso eskasa da.
Zuntz begetala oso termino konplexu eta zabala da: gizakiaren liseri-urinek erasotzen ez dioten, edo egitekotan %100 baino gutxiago erasotzen dioten begetaletatiko hondakinak dira.
Zuntzaren barruan ondoko produktuak sartzen dira:
Zelulosa: 3.000 edo 8.000tik 10.000 bitarteko glukosa-unitatez osaturik dago. Naturan agertzen den konposatu organikorik ugariena da. (1,4) loturak dituenez gero, gizakiak ezin du aprobetxatu. Uretan ez da disolbagarria, egitura lineala izateagatik. Aipaturiko egitura kimikoa oso egonkorra da hidrogenozko loturei esker.
Hemizelulosa: Bere baitan 250 produktu desberdin ditugu. Konposaketa konplexua izategatik ondokoak bereiz genitzake: bospasei monosakarido desberdin, horietako batzuek azido glukuroniko eta azido galaturonikoa dituztelarik. Xilosa eta neurri txikiagoan manosa, galaktosa, glukosa eta erramnosa dira aipagarrienak. Horiekin batera eta konbinaturik, mananoak eta xilanoak agertzen zaizkigu. Begetalen zurezko materialen %15-%20 hemizelulosa da. Bere tamaina zelulosarena baino txikiagoa da. Hemizelulosaren barruan dauden produktuek, ur-kopuru handiak finkatzen dituzte eta zenbait hemizelulosak katioiak finka ditzake, horren ondorioz hestea narritatu eta gorotz-iraizpenari lagunduz.
Lignina: Fenilpropanoaren eratorkin ez-hidrokarbonatuak dira. Bere pisu molekularra 1500-4000 daltonekoa da.
Behazun-gatzen kopuru handia finkatu, beren xurgapena atzeratu eta haien gainean liseri-hodiko bakterioek ihardun dezaten ebitatzen du. Molekula honen eragina koloneko minbizi eta kolesterolaren murrizketan nabaria omen da, azken ikerketek diotenez.
Pektina: bere pisu molekularra 60.000 eta 90.000 bitartekoa da. Osagai nagusia azido galakturonikoa da eta proportzio aldakorrean galaktosa, arabinosa, erramnosa, fukosa, etab... Horma begetal eta landareen hutsune intrazelularretan dago. Ura zurgatzeko gaitasun handia erakusten du. Barazki eta fruitu fresko askotan dago; sagarretan eta haien azaletan, esaterako. Katioiak eta behazun-gatzak finkatzen ditu eta ondoren organismoak degradatzen ditu. Hori dela eta, Sobietar Batasunean metal astunekin lan egiten duten langileen jar-neurrian sartzen da.
Gomak eta muzilagoak: Oso konposatu adarkatuak dira. Batzuek azido glukuronikoa dute eta beste batzuek azido galakturonikoa (gehienetan, bion nahastea dago) eta tartekaturik xilosa, arabinosa eta manosa.
Uretan disolbatzen dira eta loditzeko edo produktu eranskor gisa erabiltzen diren gelak sortzen dira (goma arabiarra dugu hau).
Agar-a: Alga eta itsas belarretatik erauzten da. Manosa, xilosa, glukosa eta azido glukuronikoz osaturik dago. Bi bariante bereiz ditzakegu: agarosa eta agaropektina.
Alginatoak: Azido manuroniko eta azido glukuronikoz osaturik daude. Farmazi industrian erabiltzen dira eta bestalde, gozotegi-industrian agente loditzaile eta emultsionatzaile gisa.
Azido fitikoa: Kaltzio(II)- eta magnesio (II-kopuru handiak finkatzen ditu.
Azido koipetsu hidroxilatuak.
Zuntza aprobetxatzeko entzimarik ez dago.
Produktu batzuk (pektinak) aprobetxatzen dira, sinbiosi bakterianoari esker.
Zuntzaren papera ez da elikatzea. Beraz, zergatik existitzen da naturan? Zergatik bere kontsumoa murriztu ahala gaixotasun batzuk handitzen dira, adibidez koloneko minbizia, diabetea, loditasuna, diafragma-etena, barizeak, infarktuak, hemorroideak, etab...?
Agarra algetatik erauzten da.
Indibiduo batek zuntz gutxi hartzen badu, gutxiagotan egingo du kaka eta gainera ahalegin handiagoak egiten ditu zuntz ugari hartzen duenak baino. Abdomeneko presioa igo egiten da eta horren ondorioz diafragma-etena, barizeak, hemorroideak,... etab. agertuko dira.
Janari normalak hesteko lehenengo metroan liserituko dira. Hestea hutsik badago, defekazioari laguntzen dioten muskuluak ez daude egoera aktiboan. Janariak hondakin gutxi uzten badu, aurreratzeko hesteko higidurak geldoak dira. Zuntz-hondakin handia egonez gero, ur-kopuru handia xurgatzen delako hesteko higidurari laguntzen zaio eta hesteko iragate-denbora murriztu egiten da. Koloneraino heltzean, hidrolisia gertatzen da eta narritatzaile diren azidoak askatu eta beren iraizpenari laguntzen zaio.
Iragate-denbora, I. taulan ikus daitekeenez, zuntza duten jan-neurrietan erdia da, zuntzik gabekoekin konparatuta. Pisu-diferentzia ur ligatuari zor zaio, eta ez substantzia solidoei.
Bestalde, zenbat eta ahalegin handiago egin abdomeneko presioa altuagoa izango da eta gorozkien tentsioa ere handitu egingo da. Hortaz, gorozkiak apendizera iragateko eta apendizitisa izateko posibilitatea nabarmenki igoko da.
Aurrekoa arazo dinamikoa da, baina arazo metabolikoak ere agertzen dira; esaterako, populazio primitiboek diabetiko-kopuru txikiagoa dute.
Artazopak gosari egokia dira zuntz askoko dieta izan nahi bada.
Antza denez zuntzak funtzio erregulatzailea du, organismoan glukosa-kopuru handiak metatzea ebitatzen du, eta zuntzaren kontsumoak urdaila husteko denbora luzeagoaren beharra dakarrenez, hesteetara azukre gutxiago sartzen da, beren xurgapena txikiagoa izanik. Horren aurrean intsulinaren erantzuna txikiagoa izango da eta beraz diabetea izateko posibilitatea ere bai.
II. taulan (D.E.A.) Diabeterako Erakunde Amerikarrak diabetikoen zenbait datu eskaintzen dizkigu.
Jan-neurrian zuntza hartzen zuten gaixoek, bi aste eman ondoren intsulina hartzeari utzi ahal izan zioten. Karbohidratoak har daitezke zuntzarekin batera janez gero.
Janari baten zuntz-edukina, frijitzearekin txikiagotu egiten da eta batzuetan egosita handiagotu egin daiteke.
Beste alderdi interesgarri bat, infarktu eta arteriosklerosiarena da. Zuntza ugari kontsumitzen duten populazioetan infarktu gutxi dira. Zuntzek kolesterola eta gibelean fabrikaturik eta kolesteroletik datozen behazun-azidoak zurgatzen dituzte. Gibelak zenbat eta behazun-azidoen kopuru handiagoa sintetizatu, kolesterola urriagoa izango da. Behazun-azidoak ez dira iraizten. Izan ere alde distalean gibelera bueltarazi eta berraprobetxatuak izaten dira. Ziklo honek funtzionatzen duenean, gibelak behazun-azidoen %10 besterik ez du sintetizatu behar. Guk zikloa eten egiten badugu, gibelak behazun-azido gehiago sintetizatu beharko du eta kolesterola murriztu egingo da.
Hori senide-hiperkolesterolemiako gaixoen kasuan kolestiraminaz egiten da, baina zuntzak era naturalean burutzen du lana. Gainera iragate-denbora zenbat eta laburragoa izan, gero eta kolesterol-kopuru txikiagoa xurgatuko dela hartu behar dugu kontutan. Minbiziarekin duen erlazioaz, gibelak sintetizaturiko behazun-azidoak azido kolikoa eta azido kenodesoxikolikoa direla aipatu behar da. Hala eta guztiz ere, hestean hartutako behazun-lagin batean ondoko azidoak topa ditzakegu: azido kolikoa, kenodesoxikolikoa, desoxikolikoa, litokolikoa eta iherduera bakterianoak eraturiko eratorkin asko.
Hesteko bakterioek azido kolikoa desoxikoliko bihurtu eta halaber kenodesoxikolikoa litokoliko eraldatzen dituzten entzimak dituzte. Sistema entzimatiko horrek funtzionatuz gero, zenbait produktu sortzen dira eta kolonera pasatzean narritatu egiten dute. Eragin horrek, egunak joan egunak etorri, koloneko azken zelulen eraldaketa neoplastikoa (minbizia) dakar.
Aldameneko elikagaiek zuntz asko dute.
Zuntzak iharduera bakterianoa zailtzen du; iragatea arindu eta azido desoxikoliko nahiz litokolikoen eraketa moteldu egiten bait dira. Bestalde ur gehiago eramateagatik aipaturiko azidoak disolbatuago egongo dira, haien ekintza murritzagoa izanik.
Behazuna hogeitamar bat substantziaz osaturik dago, haien artean kolesterola eta behazun-azidoak daudelarik. Lehena behazunean disolbagarria da, baina uretan ez. Azido desoxikolikoaren kontzentrazioa gehiegi igotzen bada, kolesterola prezipitatu eta gibel-harri ak eratuko dira.
Konposatu guzti hauek finkatzeko gaitasuna, janarien arabera aldatzen da, III. taulan erakusten denez.
III. taulako datuetan koloneko minbiziaren aurka lignina babestailerik onena dela ikus daiteke.
Laktulosa sendagai laxantea da eta behazun-azidoak deskonposatzen dituzten bakterioen iharduera entzimatikoa inhibitzen du. Horregatik azido desoxikolikoaren kontzentrazioa txikiagotu eta harriak sortzeko joera txikiagotu egiten da.
Laktulosaren hartziduran izandako pH-aren aldaketak, deskonposizioaren iharduera entzimatikoa inhibitzen du eta kolesterolaren maila igo erazi egiten du, bere prezipitazioa eta harrien eraketa baztertzen direlarik.
III. taula. |
zientziaeus-61bb7934ade2 | http://zientzia.net/artikuluak/sarrioak-goimenditako-akrobata-bikainak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sarrioak, goimenditako akrobata bikainak - Zientzia.eus | Sarrioak, goimenditako akrobata bikainak - Zientzia.eus
Piriniotako faunaren artean, eta ugaztunei dagokienean, beren liraintasuna eta izaera iheskorra dela eta, mendizale eta naturalista gehienen interesa bereziki kilikatzen duen espeziea dugu sarrioena.
Piriniotako faunaren artean, eta ugaztunei dagokienean, beren liraintasuna eta izaera iheskorra dela eta, mendizale eta naturalista gehienen interesa bereziki kilikatzen duen espeziea dugu sarrioena. Sarrioak, goimenditako akrobata bikainak - Zientzia.eus Sarrioak, goimenditako akrobata bikainak
Piriniotako faunaren artean, eta ugaztunei dagokienean, beren liraintasuna eta izaera iheskorra dela eta, mendizale eta naturalista gehienen interesa bereziki kilikatzen duen espeziea dugu sarrioena. Hainbatetan lasterka ez eta hegan doala dirudien animalia bizi hau, goimenditako ugaztunen irudi bilakatu zaigu.
Sarrioa, hainbatetan lasterka ez eta hegan doala dirudien animalia bizia dugu.
JRA
Sarrioa ( Rupicapra rupicapra ), ugaztun artiodaktiloa dugu, bobidoen familiakoa, eta Euskal Herrian gutxi dagoen arren, Piriniotan hedatzen ari da azken urteotan. Kaprinoen tribuan sailkatutako herbiboro honek, 1,1-1,3 m-ko luzera du, eta gurutzerainoko altuera 70-80 cm-koa izaten da. Isatsa laburra izaten da oso, 4 cm inguruko luzera izaten duelarik. Sendotasunari begira, sarrioek jaioberritan 2 kg inguruko pisua izan ohi dute, eta heldutasunera iristean, arrak 40 kg pisatzen ditu gutxi gorabehera. Emea berriz lirainagoa da, eta normalean ez da 30 kg-tik gorakoa izaten. Hala ere, balio hauek aldakorrak dira urtean zehar, eta negu gogorrean elurrak elikagaiak eskuratzea galerazten duenean, animaliok erruz argaltzen dira, eta pisuaren herena ere erraz gal dezakete.
Pirinioetako sarrioa ( R. rupicapra pyrenaica ), Alpeetakoa baino subespezie txikiagoa eta kolorez argiagoa dugu. Bigarren berezitasun hau, nabarmenagoa gertatzen da uda aldean; sarrioak urtesasoi honetan ilaje labur, arre argi eta gorrixka ageri bait du. Neguan berriz, ilaje luze eta trinkoa garatzen du, kolorea ere (lepo alde eta saihetsetan batipat) nabarmenki iluntzen zaiolarik.
Sarriokumearen adarren garapena berehala hasten da; lehenik, geroxeago atzerantz okertuz adar-gakoak eratuko dituzten mutur bi agertzen zaizkio. Sarrioak bi urte betetzerako, gako bereizgarria eratuta egongo da, eta une horretatik aurrera, adar-ardatzak soilik luzatuko dira, horretarako urtero garapen-eraztun berriak gehituz. Adarren batezbesteko luzera 17-21 cm-koa izaten da.
Lotarako ere, babesleku garaiak aukeratzen ditu sarrioak.
JRA
Arren eta emeen arteko ezberdintasunak ez dira beste zenbait artiodaktilotan bezain begibistakoak, eta ondorioz, sexuak desberdintzea bereziki zaila gertatzen da mendian. Dimorfismo sexuala adarren forman antzeman daiteke: arraren adarrak zertxobait lodiagoak dira emeenak baino, eta gainera, adar-muturrek eraturiko gakoak hertsiagoak dira. Arraren kasuan gako-muturrak beherantz zuzenduta ageri zaizkigun artean, emearenak atzerantz (isats alderantz), zuzentzen dira. (Ikus 4. eta 5. irudiak).
Esan bezala, sarrioak, Piriniotako mendi garaietan bizi dira, eta bertan, goimenditako larretan nahiz harkaitzetan gora dabiltzala aurki daitezke. Egunez bizi diren animalia hauek, gizakiongandik ihes egiten ondo ikasia dute, eta lotarako ere babesleku garaiak aukeratzen dituzte. Dena dela, hotzak eta elurrak bultzatzen dituenean, behera jaisten dira, eta izeiditan, eta pagadien mugetan ere aurki daitezke orduan. Hala ere, eta hotz handiegia egiten ez badu, badira elurrari aurre eginez goimenditako larretan geratzen diren taldeak ere, eta bertan aztarka aritzen dira, elurrak estalitako landareak azaleratu eta jateko.
Beren liraintasun eta indarrak, goimenditako lurralde arriskutsu eta zailenetan trebezia harrigarriz moldatzeko ahalmena eskaintzen die. Horregatik tontor eta haitz-hormetan, eta amildegi edota menditako pasabiderik ezkutuenetan maiz entzun ohi da sarrioak ihesean askatzen dituen harriek ateratako zarata. Eta hau izaten da, gehientsuenetan, sarrioa dagoela adierazten digun zeinu bakarra.
Euskal Herrian, Belagua eta Larrako bazterrak dira sarrioak oraindik bizi direneko leku bakarrak.
JRA
Animalia iheskorra izanik (eta giza presioa handia deneko lekuetan are iheskorrago, noski), ikusi orduko tximistak bezalaxe alde egiten dute, amildegietan gora eta behera, akrobaziazko ikuskizun bikaina eskainiz. Beren jauziak, beldurgarriak eta zehaztasun handikoak dira. Airean sei bat metroko bidea eginez ere, 30 cm-ko diametroa duen azal batean gera daitezke.
Bizi direneko inguruarekiko egokitzapen gisara edo, sarrioen atzazaletan mota desberdinetako eraldaketak ikus daitezke. Animaliak zapaltzen dueneko atzazal-ertza adibidez, ondo garatuta ageri da, eta substantzia gomatsu batez eratuta dago. Gainera, apatxaren erdi biak elkarrekiko higikorrak dira, eta sarrioak badu hauek nahierara higitzeko ahalmenik.
Sarrioa lurralde harritsutan bizi denez, oin-aztarnarik ez da sarri ikusten, baldin eta neguan ez bada behintzat. Oin-aztarnek forma bereizgarria dute. Apatx bakoitzaren alde bien markak angelutsuak dira, eta bi erdien artean bitarte zabal nabaria ageri da beti. Oinez doanean, oin-aztarna laukizuzena izan ohi da, ia koadratua, baina animaliaren abiadura areagotzen den neurrian, eta atzazalen higidura dela eta, trapezio-itxura hartzen du. Atzazal sekundarioak, apatxaren atze aldean eta goian kokatuta daude, eta elur sakonetan, edo eta animaliak ihesari ekiten dionean baino ez dute arrastorik uzten.
Aralditik kanpo, taldeak sarriokume, eme eta ar gaztez osatzen dira.
JRA
Elur biguneko oin-aztarnetan ez bezala, animalia ihesi doanean atzazal sekundarioak oso atzean inprimatzen dira (Atzazal primarioak baino 10 bat cm atzerago). Honen arrazoia zera dugu: jauzi handi baten ostean, animalia lurreratzean, hankek amor ematen dute, hatzazal sekundarioek lurra jotzen dutelarik. Sarrio helduen oin-aztarnek, 6 cm-ko luzera eta 3,5 cm-ko zabalera izaten dute gutxi gorabehera. (Ikus 1., 2. eta 3. irudiak).
Ar nagusien kasuan izan ezik, sarrioak animalia taldekoi ditugu. Sarrio-talde hauek, araldian 100erainokoak ere izan daitezkeen arren, urtean zehar askoz ere txikiagoak izaten dira, eta sarriokume, eme, eta ar gaztez osatzen dira.
Araldia azaroan hasten da. Ordurarte bakarka bizi izandako ar nagusiak, eme-talde desberdinengana biltzen dira, talde bakoitzean ar bat buru bilakatu eta arreta handiz zaintzeaz arduratzen delarik. Beste ar bat sumatuz gero, behin-behineko buruzagia berehala atzetik jarraikitzen zaio. Ar arrotzak aurre egiten badio, borroka egingo dute biek. Bi arrak, lepo eta bizkar gaineko ilajea harro-harro dutela, aurrez aurre jarri eta elkarren kontrako talka bizian hasiko dira, burua makur, norgehiagoka. Eraso hauek askotan etsaiaren sabelera zuzendutakoak izaten dira, eta beraz, begibistakoa da adar gakodunak izatearen abantaila.
Ar nagusiak bakartiak izan ohi dira, eta araldian ez bada, ez dira eme-taldeekin batera ibiltzen.
JRA
Izan ere bestela zauri larriak egiteko arriskua bait legoke. Talka eta kasketako hauek auzia argitzen ez badute, ar sutsuak adarretako gakoak trabatu eta, tira batera eta tira bestera, aurrekoa menderatzen saiatuko dira. Azkenean, noski, bietariko ahulenak etsi egin beharko du, ihesari ekinez.
Sarrioaren araldiaren ondoren negua dator, eta urtesasoi hau gogorra eta luzea da oso animalia hauek bizi direneko parajeetan. Ondorioz, urtesasoi honek hautespen zorrotza ezartzen du sarrio-populazioan, hotzaren eta elikagai-eskasiaren ondorioz animalia zahar eta ahulenak hilik geratuko direlarik.
Uda iristerako, emeak berriro ere taldetan bildu eta kume jostalariak inguruan jauzika daramatzatela, goimenditako larre eta harkaitzetan zehar abiatzen dira, neguak eta hotzak ostera handik uxatu artean.
Sarrioak, beraz, etsai natural gutxi du oso. Hartza —hain urria izateaz gainera— motelegia da honelako animalia arina harrapatzeko, azeria berriz ez da sarrioaren eraso gogorrari aurre egiteko gauza eta arrano beltzak sarriokumeren bat harrapa dezake agian, baina harraparitza honek ez du eragin nabarmenik sarrio-populazioen hazkuntzan. Gizakia da beraz, sarrio-populazioen hazkuntza eragiten duen harraparirik nagusiena. Izan ere, datu paleontologiko eta historikoek adierazten dutenez, sarrioak orain baino askoz ere ugariagoak izan bide ziren antzina.
Beren liraintasun eta indarrak, goimenditako bazter arriskutsu eta zailenetan trebezia handiz moldatzeko ahalmena eskaintzen die.
JRA
Nafarroan, Belagua eta Larrako inguruetan, 30 bat ale bizi dira egun; baina antza denez, duela mende batzuk Orhi mendiaren magaletan zehar, Iratin, Abodin, eta Orreagan bertan ere ugari ziratekeen.
Ondorioz, sarrioak egun Piriniotako eskualderik garaienetan bizitzearen arrazoiak giza presioan bilatu beharko ditugu, eta beraz, bere habitat naturala menditarra izanik ere, jatorrizkoak baino eskualde garaiagotara uxatuak izan direla esan daiteke. Pirinio zentraleko parke eta erreserbetan sarrio-populazioen hazkuntz tasak aztertuz, populazio hauen errekuperazio-ahalmena handia dela ikus daiteke. Horregatik, Piriniotako Parke Nazional delakoan, 1968 eta 1970.aren bitartean izandako ugaltze-tasak, urteko %13-14 ingurukoak dira. Ez da harritzekoa beraz, Piriniotan nabari den sarrio-hedakuntza, eta honek baikor bihurtzen gaitu animalia honen etorkizunari begira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-76c319dde922 | http://zientzia.net/artikuluak/igeldoko-arrano-etxea-hegaztientzako-ospitalea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Igeldoko arrano-etxea, hegaztientzako ospitalea - Zientzia.eus | Igeldoko arrano-etxea, hegaztientzako ospitalea - Zientzia.eus
Urriako egun eguzkitsu batean joan ginen lehenengo aldiz Donostiako Igeldo auzoan dagoen Arrano-etxea izeneko tokira. Egun hartan, hegaztiak sendatzeko zentru honetan egin genuen egonaldian.
Urriako egun eguzkitsu batean joan ginen lehenengo aldiz Donostiako Igeldo auzoan dagoen Arrano-etxea izeneko tokira. Egun hartan, hegaztiak sendatzeko zentru honetan egin genuen egonaldian. Igeldoko arrano-etxea, hegaztientzako ospitalea - Zientzia.eus Igeldoko arrano-etxea, hegaztientzako ospitalea
Urriako egun eguzkitsu batean joan ginen lehenengo aldiz Donostiako Igeldo auzoan dagoen Arrano-etxea izeneko tokira. Egun hartan, beda ireki berria zen eta ehiztarien tiroen danbatekoak etengabe entzun genituen hegaztiak sendatzeko zentru honetan egin genuen egonaldian.
Hamazazpi draia atera zizkioten aztore honi. Bi hegoak bendaturik dauzka.
Egoera ironikoa zen neurri batean, ezen Josean Albisu mediku donostiarrak zuzentzen duen Arrano-etxean, ehiztariek tiroz jotako hegazti harrapakariak bait dira bezerorik ugarienak. Hegaztien errekuperaziorako hiru zentru edo egoitza daude Euskal Herrian: Igeldoko hau, Arabako diputazioaren zentrua eta Nafarroako diputazioarena. Zentru hauetan arrazoi desberdinez zauritutako edo gaixotutako hegaztiak tratatzen dira. Gainera, kasu gehienetan harrapariak izaten dira hegazti horiek. Guk horrelako zentru batek nola funtzionatzen duen jakin asmoz Josean Albisu pediatrarengana jo dugu: berak zuzentzen bait du Igeldoko Arrano-etxea.
Elhuyar- Nola hasi zinen lan honetan?
Josean Albisu-
Afizioz hasi nintzen. Neri animalien kontuak asko gustatu zaizkit beti eta nere etxea zoologiko txiki baten modukoa izan da. Lehenago Antiguan bizi ginen pisu batean eta han animalia asko izaten genuen etxean. Hona Igeldora etxe honetara bizitzera aldatu ginenean, jardina daukagunez beste aukera berri batzuk sortu zitzaizkidan etxean animaliak izateko. Hegazti-ospitalearen arazo honekin duela hiru urte hasi ginen. Zaletasun hutsagatik gainera.
E- Zenbat animalia daukazu une honetan?
J.Albisu-
Egia esan ez ditut banan-banan kontatu, baina 50 bat daude etxean orain. Gehienak hegazti harrapariak dira. Urrian asko handitzen da hona ekarritako animalien kopurua. Badakizu, beda irekitzen da eta... Hala ere, ehiztarien artean bi motatakoak dira eta zeri tiro egiten diotenaz arduratzen direnak ere bai. Lehengoan, Landarbason oilagorretan zebilen ehiztari bat etorri zitzaigun eskutan hamazazpi draia sarturik zeuzkan aztore batekin. Amorruz beterik zetorren, ze esan zigunez, bi tiro entzun zituen eta, danba, aztorea bere oinetara zauriturik erori bait zen. Aztoreari tiro egindakoa harrapatu izan balu, akabatuko zukeela esan zigun. Honek aztorea espezie babestua eta urria zela bazekien.
E- Hamazazpi draiak gorputzean zituelarik, hilda egongo da dagoeneko, ezta?
Josean Albisu.
J.Albisu-
Ez draiak atera egin genizkion, buruan zeukana izan ezik, eta oraindik bizirik dago eta itxuraz osasun-egoera onean.
E- Hona ekarritako animalietatik zenbat osatzen dira azkenean?
J.Albisu-
Beno, mendian libre berriro uzteko moduan, gure kasuan behitzat, ekarritako hegaztien %10-15 egoten da. Lehenengo begiratuan ez dirudi oso zifra altua denik, baina benetan bada. Bibliografian aipatzen denez, %4 berreskuratzea oso zifra ona da. Guk hemen izaten ditugun emaitzen arabera, %15-25 lehenengo astean hiltzen dira, %30-40 elbarritutik gelditzen dira eta ezin dira askatu eta %10-15 askatzeko modukoak dira.
Dena den hemen beste arazo bat ere badaukagu, giza marka edo inpregnazioarena alegia. Hegaztiak hemen pasatzen duten denboran, gizakiengana ohitzen dira, beren eskuetatik jatena hartzen dute eta naturan duten izua galtzen dute neurri batean. Hori ez da ona gero mendian libre ibiltzeko. Guk mendian askatzen ditugunean, ez ditugu hemendik gertu askatzen. Bestela hemen izango genituzke jan-eske egunero bertan jaten eman diogulako. Giza markaren arazoa larriagoa bilakatzen da gizakiarekin denbora luzez egoten denean.
E- Ba al dago giza marka txikiagotzeko biderik?
Lurjota dago miru gorri hau. Eskuineko hegoa bendaturik dauka. Bigarren bisitaldia egin genuenean bere burua zutik mantetzeko gauza zen.
J.Albisu-
Egon badago. Bitarteko handiak behar dira. Elikadura automatikoki ematea, gizakia ahal izanez gero ez ikustea eta gero animaliak askatzen direnean makilaz edo izutzea... Guk hemen ez daukagu horrelako bitartekorik.
E- Lehenago zera esan diguzu: hona ekarritako animaliak urrian asko ugaltzen direla ehiza dela eta. Zein da animaliak hona ekartzeko kausarik nagusiena?
J.Albisu-
Traumatismoak dira gehienbat hona ekarritako hegaztiek dituzten zauriak; %70 gutxi gorabehera. Traumatismoen alorrean, tiroak, kablekin eta automobilekin izandako talkak eta zepoek sortutakoak hartzen dira kontutan. Beste asko habiatik eroritako kumeak dira: %20. Honelako kasuak udaberri eta udan gertatzen dira. Gero proportzio txikiagoan animalia gatibuak (%5), pozoinketa (%3) eta nekea (%2).
Uda honetan oso kuriosoa izan da. Ez dakigu zergatik, baina inoiz baino hegazti goseti gehiago izan dugu. Itsas hegaztiak ziren: zangak eta kaioak.
E- Jardinean dituzun hegazti askok hegoak bendatuak dauzkate eta batzuk iltze modukoa ere bai. Zertarako da hori?
Zapelatz liztorjalea; Arrano-etxeko bezeroetako bat.
J.Albisu-
Hegaztiak hegoak puskatuta dituztela etortzea oso arrunta da. Beraz, hegoak lotu egin behar izaten dizkiegu higi ez ditzaten eta hezurrak solda daitezen. Batzuetan, iltzea sartu behar izaten diegu hezurrei eusteko. Ez da lan erraza. Kontutan hartu hegaztien hegoko hezurrak asko eta oso hauskorrak direla.
Ebakuntzak egiteko kirofanorik ez dut eta hementxe mahai gainean jarri, anestesia eman eta egin beharrekoak egiten ditut.
E- Honelako lanak kostu handia izango du. Laguntzarik ba al duzu?
J.Albisu-
Hasiera batean ez nuen laguntzarik, baina orain Diputaziotik dirua jasotzen dut. Arantzadi eta Diputazioaren artean hitzarmen bat egin dute honelako lanak burutzeko. Ni Arantzadiko partaide naiz eta Arantzadi elkartea ordezkatzen dut Diputaziotik dirua jasoz.
Hegazti migratzaileak ere badaude. Zikoina hau Txekoslovakian eraztundua zegoen.
Pentsa ezazu nahiz eta hegazti hauek kalitaterik hobereneko haragirik jan ez, haragia jaten dutela. Eguneko 2.500 pta kostatzen zait animalien jatena, hots 80.000 pta inguru hilabetero eta Diputazioak 27.000 pta ematen dizkigu.
Hemendik aurrera, hitzarmena sinatu ondoren, hobeto ibiliko garela uste dut. Orain arte fabore eske ibili behar izan dut materiala behar izaten nuenean; tornu zahar bat zeukan dentista ezagun bati hura eskatuz adibidez. Bestalde etxeko hozkailua, animalientzako janariz beterik neukan. Eskerrak Diputazioak izozkailu bat berriki eman digunari.
Gizon baten zaletasunari esker existitzen da hegaztien errekuperaziorako Gipuzkoako zentru bakarra. Zauritutako animalien arazoa konpontzeko honelako hau bide egokiena denik ez dirudi. Gure aburuz kasu horiei aurre egiteko zentru espezializatu bat, nahikoa pertsonal eta tresneria egokiz hornitutakoa, zabaldu beharko luke Diputazioak, Jaurlaritzak edo beste erakunde ofizialen batek. Josean Albisuren moduko zaletu (ero agian) batzuen esfortzuak guztiz txalogarriak izanik ere, ez da gure gizarteak eman behar duen erantzuna.
Gaueko hegazti harrapariak dira gehien zauritzen direnak. Urubia.
Arrano-etxea 1986.ean antolatu zen eta bertara urtez urte eraman izan den animali kopuruak gora egin du: 1986.ean 42 izan ziren, 1987.ean 74 eta 1988.eko lehenengo hamar hilabeteetan 109.
Joan den urteko lehenengo 10 hilabeteetan 32 hegazti-mota desberdin eta ugaztun-mota bat (lepazuri bat alegia). Hauek izan dira Arrano-etxera eraman diren hegazti ugarienak: Hontza zuria (13), belatz txikia (12), urubia (11), zapelatz arrunta (10), zanga (7), gabiraia (6), kaio hauskara (5) eta apo-hontza (4).
Gu bertan egon ginenean, irudiko belatza zen dudarik gabe Arrano-etxeko izarrik distiratsuena. Izan ere ez bait zen gure artean topa daitekeen belatzetakoa. Animalia gainera ederra zen, dotoretasuna eta xarma zerizkiolarik. Ikusi genuen bezain laster horrelako bat izatearekin egin dugu amets, nahiz eta hori seguruenik ezinezkoa izango dela jakin.
Sakre belatza.
Sakre belatza da, Ekialde Hurbileko belatza alegia.
Apiril aldean Bretainiako kostaldetik 100 miliara zebilen arrantzuntzi batean, lurjota zegoelarik, pausatu egin zen. Atzaparretan uhalak zituen, aztore-ehizean erabiltzen diren uhal txikiak hain zuzen ere, eta yate edo transatlantikoren batetik ihes egin zuela uste da. Sakre belatzak asko estimatzen dituzte arabiarrek aztore-ehizean erabiltzeko.
Joan den abenduaren batean Arrano-etxetik abioiz bidali zuten Hungariara Sakre belatza berreskuratzeaz arduratzen den zentru espezializatu batera. Giroratze-tarte baten ondoren belatza askatua izango da. Hungarian Sakre belatzen populazioa berreskuratzeko kanpaina egiten ari dira azken hamarkadatan. 1937.ean 14 bikote besterik ez ziren gelditzen. Egun ordea, 40tik gora daude.
Sakre belatz honek 7 hilabete egin ditu guztira Arrano-etxean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3bcace33ae36 | http://zientzia.net/artikuluak/garunerako-zelulak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garunerako zelulak - Zientzia.eus | Garunerako zelulak - Zientzia.eus
Hainbat pertsonari beste pertsona baten giltzurrun, gibel edo bihotza transplantatu diotela sarritan entzun dugu eta ohituta gaude horretara. Baina zer esan garunaren transplanteaz?
Hainbat pertsonari beste pertsona baten giltzurrun, gibel edo bihotza transplantatu diotela sarritan entzun dugu eta ohituta gaude horretara. Baina zer esan garunaren transplanteaz? Garunerako zelulak - Zientzia.eus Garunerako zelulak
Hainbat pertsonari beste pertsona baten giltzurrun, gibel edo bihotza transplantatu diotela sarritan entzun dugu eta ohituta gaude horretara. Baina zer esan garunaren transplanteaz?
Suedian Olle Lindvall-ek, Anders Björklund-ek eta Patrik Brundin-ek gizakien fetu-zelulak txertatu dituzte arratoietan.
Garun osoa transplantatzeaz hitz egitea gehiegitxo da, noski. Garunerako sarrera guztiak eta garunetiko irteera guztiak berriro konektatzea gaur egun gure ahalmenetik kanpo dagoen zerbait da zalantzarik gabe. Baina garuna ez da kaxa beltza . Sistematan zatitua dago, bere anatomiaren edo substantzia kimikoen edo bien arabera definituriko sistematan eta zeregin desberdinak dituzte sistema hauek. Gizakiaren garuna aztertzen diharduten zientzilariek aurrerapauso handia eman dute sistema hauen ulerkuntza eta berorien arteko elkarrekintzari buruzko ikerketetan. Beste gizakiengandiko zelulak transplantatuz aipatu sistema horiek konpontzea ez da gaur egun amets hutsa.
Iaz Txinan, Suedian eta Mexikon bati baino gehiagori transplantatu zizkioten giza garuneko zelulak Parkinsonen gaitzak sorterazitako kalteak sendatzeko. Baina orain arte operazio gutxi egin da eta horiei buruzko informazioa nahikoa sakabanatua dago. Izan ere, teknikak gizakiengan inolako onurarik duen ala ez oraindik ez dela ezagutzen esango bagenu, zientzilari gehienak baieztapen honekin ados egongo lirateke.
A) Giza enbrioietatik arratoira: giza enbrioiko ehun-zati bat erauziz, ikertzaileek arratoiaren garunean ezarri aurretik zelulak banandu egiten dituzte. B) Dopamina non dagoen ikusteko koloreztatua, txertaketa garunaren zati ilun batez agertzen zaigu. C) Txertatzen diren zeluletako zuntzak asko luzatzen dira hartzailearen garunean.
Beste metodo batzuen bidez trataezinak diren gaixotasun neurologikoak dituzten pertsonen aldetik, itxaropen-izpirik eskaintzen dien edozein gauza probatzeko izugarrizko eskea dago.
Zientzilari ikertzaileen ustez teknika hau laborategian animaliekin aztertu ondoren, ondorio logikoa litzateke gizakiengan aplikatzea. Mota honetako ikerketetan lortu diren emaitzek garunak berak sendatzeko duen gaitasunari buruzko hainbat mito hankaz gora bota dute.
Arlo honetan aurrerakuntzak gauza daitezen oztoporik nagusienak etikoak dira. Gizakiei egiten dizkiguten operazioetan prozedura berriak probatzeaz aparte, ehun-emailea nor izango denaren arazoa dago. Oraintsu egin berri diren transplante-ebaketetan abortaturiko giza fetutatik hartu dituzte beharrezko zelulak.
Zergatik dira hain bereziak enbrioitako zelulak? Hauxe da guztia: garuneko zelulek (pertsona helduen kasuan), nahiz bakarka edo nahiz multzoka egon, deskonektatzen badira bizirik ez irautea. Eta haurra jaiotzen den unerako bere garuneko zelulak helduak dira, hau da, ez dira gehiago zatituko eta dagoeneko espezializazio-funtzioak bere gain hartuak dituzte. Dirudienez, garuneko zelula hauek beste garun batera transplantatzean jasaten duten kolpeari aurre egiteko beharrezko duten malgutasuna beren garapenaren lehen estadioetan bakarrik dute.
Mila bederatziehun eta hirurogeitamargarreneko hamarkadan eta laurogeigarreneko hamarkadaren hasierako urteetan hainbat aitzindarik Britainia Haundian, Suedian eta EEBBetan egindako ikerketen ondorioz, nolabait esateko baldintza hau ezarri zuten: garunera transplantatutako zelulek oraindik hazteko gai izan beharra. Honek zera esan nahi du: adibidez arratoietan zelulak 13-18 eguneko enbrioietatik transplanta daitezkeela.
Zientzilariek zelulek bizirik iraun zezaketela frogatu zutenean, zerbait egiteko itxaropena ez zuten galdu. Talde suediarrek eta amerikarrek dopamina-sistemari (Parkinsonen gaitzean kaltetua gertatzen denari) ekin zioten. Gaixotasun hau dutenek beren mugimenduak kontrolatzeko izugarrizko zailtasuna dute. Hori mugimendua kontrolatzen duen zentruetako batek, “striatum”ak, ongi funtzionatzen ez duelako gertatzen da. Striatum-ak ongi funtziona dezan, garuneko dopamina-maila igo behar da. Dopamina-sistema hau kaltetua zuten pazienteen garunetan dopaminadun zelulak transplantatzea izan zen zientzilariek garatu zuten teknika, horrela kaltetutako substantzia berrezartzearren.
Arratoietan egindako esperimentuetan lortutako emaitzak arrakastatsuak zirela eta, Parkinsonen gaitza zutenentzat salbazioa aurkitu zela pentsatu zen. Arazo etikoak aireratzen hasi ziren garaian, Suedian bertako doktoreek beren lehen operazioetan hain eztabadagarri bilakatu ez zen zelula-iturria erabili zuten. Giltzurrungaineko guruinaren parte zentralak (muin deiturikoak) jariatzen dituen substantzia kimikoen artean, dopamina aurkitzen da. Arratoietan egindako esperimentuetan frogatu ahal izan denez, aipatu zelula horiek garunera transplantatzen badira dopamina-eskasiak sorterazten dituen arazoak konpon daitezke. Teknika honek badu, gainera, beste abantaila bat: pazienteek beren giltzurrungaineko guruinak eman ditzakete.
Mexikoko Inazio Madrazok zera aldarrikatzen du: giltzurrungaineko guruinetatik eta giza fetuetatik hartutako zelulak txertatuz, Parkinsonen gaitza arrakastaz tratatu duela.
1982. eta 1983. urteetan Stockholm-en Erik-Oloj Backlund neurokirurgilariak giltzurrungaineko zelulak txertatu zituen bi giza pazienteengan. Emaitzak etsitzeko modukoak izan zirela ikusirik, Anders Björklund eta kideek ikerketa-programa bati ekin zioten; enbrioiko zelulak lehen aldiz gizakiengan ezartzera zuzenduriko ikerketa-programari, hain zuzen.
Lehen pausoa, esperimentuetan abortatutako giza fetuen ehuna erabili ahal izateko erizpide etikoak finkatzea izan zen eta hori 1985. urterako egina zegoen. Brundin-ek, aipatu zientzilariaren kideetako batek alegia, berehala ekin zion lanari. Txertakuntza arrakastatsua izan zedin erizpideak finkatzeko, 6 eta 19 aste bitarteko enbrioietako zelulak ezarri zituen arratoien garunean, aurrez arratoi horien dopamina-sistemak alde batean kaltetuak izan zirelarik. Operazio hauetan ager zitekeen arazo bakarra, sistema inmunitarioak zelula horiek ez onartzea zatekeen. Brundin-ek esperimentuetako arratoien erantzun inmunea ezabatzeko A ziklosporina droga erabili zuen.
Bederatzi aste baino gehiagoko enbrioietako txertaketak ez ziren itsatsi, baina aste gutxiago zituztenak denak itsatsi ziren. Operazioaren ondoren, ondorio onuragarriak bi edo hiru hilabetera agertu ziren. Arratoi-zelulak izanez gero, askoz azkarrago garatzen ziren eta zelulak ezarri eta handik egun batera edo bira hasten ziren dopamina jariatzen.
David Marsden.
Mota honetako operazioek gizakiengan dituzten ondorioak baloratzerakoan, zera aurkitzen dugu: transplanteei buruzko eta berorien funtzionamenduari buruzko ia ezagutza osoa arratoietan oinarritua dagoela. Logikoa litzateke hurbileko espezieetan emaitza onak lortu arte gizakiengan ez aplikatzea. Baina tximino gutxi batzuk bakarrik jasan dute giltzurrungaineko muinaren transplantea.
Britainia Haundian, David Marsden (Londreseko unibertsitatean neurologi irakaslea) da Parkinsonen gaitzaren arloan pertsonarik adituena. Inolako eragozpenik sortzen ez bada, gizakiengan enbrioi-zelulen transplanteak egitea azken helburutzat izango duen programaren gidari da. Baina bere hitzak erabiliz “ herrialde honetan txertaketa hauek justifikatu aurretik, gizakien zelulak tximinoetan txertatzeak duen bideragarritasuna frogatu behar dugu ”.
Artikulu hau bukatzeko, teknika hauek gizakiengan aplikatzerakoan hiru galdera mardul egitea ebitaezina da: Segurua al da? funtzionatzen al du? eta moralki justifikatua al dago? Gaur eguneko ezagumenduen egoera kontutan hartuz, dirudienez erantzunak zein izango liratekeen jakitea ez da batere erraza.
Kaudatuan (Ca) eta putamenean (Pu) dopamina gutxiegi izateak Parkinsonen gaitzaren sintomak sorterazten ditu. Garun-zelulak transplantatzeak kaltea konpontzen lagun al dezake?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9c221183d2a8 | http://zientzia.net/artikuluak/ultzera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ultzera - Zientzia.eus | Ultzera - Zientzia.eus
Ultzera-portzentaia gorantz doa egunetik egunera. Egun, presioaren eta stress-aren menpe jarri du eta laneko estutasunak eta konpetitibotasunak faktore negatiboak dira ultzera jasateko joera duen edonorentzat.
Ultzera-portzentaia gorantz doa egunetik egunera. Egun, presioaren eta stress-aren menpe jarri du eta laneko estutasunak eta konpetitibotasunak faktore negatiboak dira ultzera jasateko joera duen edonorentzat. Ultzera - Zientzia.eus Ultzera izatea gaur egun nahikoa arrunta da, zortzi pertsonatatik batek baduelako, edo eduki duelako edota etorkizunean edukiko duelako.
Gaur egun gauza jakina da animaliek ere ultzerak izaten dituztela. Dena den, animaliengan gutxi dira ultzera kronikoak.
Ultzera-portzentaia gorantz doa egunetik egunera. Duela urte batzuk hamabi pertsonatik bat jotzen zuen ultzerak. Gaur egun emakumezkoek ere jasaten dute ultzera; denboran zehar beren bizimodua aldatuz joan delako seguraski. Orain dela urte gutxi, emakumezkoen lana (etxekolanak egitea) frustrantea izango zen, baina ultzeraren aurrean nolabaiteko babes modua ere bazen. Egun, etxetik kanpoko lanak emakumezkoa presioaren eta stress-aren menpe jarri du eta laneko estutasunak eta konpetitibotasunak faktore negatiboak dira ultzera jasateko joera duen edonorentzat.
Zer da ultzera?
Ultzera zauri txiki bat besterik ez da; esofago edo hestegorrian, urdailean edo hestemeharraren goiko zatian, jariatutako urin gastrikoek ehunak edo ehun horietako geruzak “liseritu” egin bait dituzte, mina eta bestelako sintoma molestoak sorteraziz.
Lokalizazioari begira, ultzera hiru motakoa izan daiteke:
U. ESOFAGIKOA. Normalean hestegorriaren amaiera aldera kokatua da; urdailaren muga inguruan.
U. GASTRIKOA. Urdailean bertan kokaturiko ultzera da.
U. DUODENALA. Hestemeharraren goiko zatian kokatua dago, urdailarekin lotura egiten duen zonatik hurbil.
Ultzeraren forma, biribila edo obala izan ohi da. Sakonean izan daiteke U moduko depresio arin eta leun bat (hestegorri, urdail edo duodenoaren paretarik sakonenetan dagoena), eta beste muturrean izan daiteke oso sakona, kanal edo erreten baten modukoa, liseri-hodiaren paretak aldenik alden zeharkatzen dituena.
Ultzerak garrantzi txikia eduki dezake edota irits daiteke arazo serio eta kronikoa izatera; bizimodu normala egitea galerazten duena alegia.
Populazio osoaren %10-12k jasango du ultzera peptikoa bere bizitzako uneren batean, adinak ezberdintasunik sortu gabe. Ultzera guztien %80 inguru duodenalak dira, eta ia %20 gastrikoak (urdailean kokatuak). Hestegorriko ultzerak gutxi dira, eta estatistiken arabera kasu guztien %1en azpitik daudela esan genezake.
Ultzerak oraindik ere gehiago izaten dira gizonezkoetan emakumezkoetan baino (10:1 duodenoko ultzerak eta 3-4:1 urdaileko ultzerak). Ia ultzera guztiak bizitzaren erdialdean garatzen dira gehienbat. Dena den, umeek ultzera dutenean, duodenokoa izan ohi da, 45 urtetik gora agertzen direnak nagusiki gastrikoak diren bitartean.
Ultzera-mota kontutan eduki gabe, hasiera eta gaixoberritzeak udaberrian edo urte-bukaeran agertzen dira. Ultzera duodenalen %80-90 sendatzen dira normalean. %10 bakarrik dira tratamendu guztien gainetik irauten dutenak, edota konplikazioak dakartzatenak. Hala ere, garrantzi handikoa da gaixoa une oro bere medikuak emandako aholkuei jarraitzea.
Zergatik sortzen da ultzera?
Ultzera sorterazten duten arrazoietako batzuk kontrola daitezke, baina beste batzuk ez. Asko dira ultzeraren sorreran zerikusia duten faktoreak.
Stressa
da dirudienez faktore horietako bat. Baita adina (helduaroa, batipat), sexua (pubertaroa eta hirugarren adina bitartean gizonezkoek emakumezkoek baino joera handiagoa dutelarik), O motako odolak eta listuan zenbait substantzia jariatzeko ezintasuna ere. Beste faktore batzuk, urdaileko azido gastrikoaren gehiegizko jariaketa dakarten egoerak dira (askotan arrazoi ezezaguna dutenak). Baita faktore glandular edo hereditarioak ere.
Kontrako faktore bezala alkohol -gehiegikeria, tabakoa, tea, kafea edota kola duten edariak aipa daitezke; azido gastrikoen jariaketa estimulatzen bait dute (zenbait botikarekin gertatzen den bezalaxe). Aspirina , edozein analgesiko-antiinflamatorio edota kortisona duten sendagaiak dosi altutan, denbora luzean hartzen badira, beste karga negatibo bat da ultzeraren tratamendurako.
Zerrenda horretan ikus daitekeenez, ultzeraren sorrera errazten duten faktore askorengan ez daukagu eraginik. Hala ere, gaixoak bizimodu osasuntsua izaten saiatu behar du. Zenbait elikagai, janari eta botikari uko egin (gauza jakina bait da kontrako eraginak sortzen dituztela) eta batez ere gehiegizko stressa baztertu behar da.
Bati baino gehiagori harrigarria irudituko zaio stress emozionalak eta fisikoak ultzerari eragitea. Dena den, emozioek eragin aski frogatua dute gorputzeko funtzioetan. Gure aurpegia larruazalean odol-fluxua handiagotu egiten delako gorritzen den bezalaxe, zerbaitek asaldatzen gaituenean, edota haserretzen garenean azkarrago arnasten dugun bezala, urdailak ere erantzuten du sentsazio hauen aurrean. Norbait triste, amorratua, minduta, besteek albora utzia, edo bidegabekeriaz tratatua sentitzen denean, bere urdailak azido gehiago jariatzen du eta bere ultzera okerragotu egiten da.
Zer egin ultzera duzunean?
Lehenbizi, jarrai zure “erregimena”ri. Medikuak emango zizkizun dagoeneko (edo bestela emango dizkizu) zure kasu partikularrera ongien egokitzen diren argibide eta aholkuak. Jarraitu horiei beti eta batez ere ultzeraren sintomak agertzen direnean. Zure laguntza eta lankidetzarik gabe ez medikuak eta ez medikazioak senda dezake ultzera.
Atsedenaldiari dagokionez, kontutan har ezazu normalean ultzera duten pertsonak langileak direla erabat, erantzukizun handikoak, baina gehiegi arduratzen direnak. Askotan, egin beharrekoa baino gehiago egiten dute.
Ultzera duten pertsonak ez dira batere ordenatuak jatordu-kontutan: edo oso gutxi jaten dute, edota inolako ordurik gabe (apetitu gutxi dutelako edota urdaileko minez). Janariak zapuzteak urdaileko azidoak zuzenean ultzeraren gain aritzea errazten du; ez bait dute urin horiek inolako elikagairik liseritzeko. Horregatik, ultzeraren aurkako erregimenean jatordu asko egitea gomendatzen da; beti ere janari arinak jan eta ordu finko batzuetan. Elikagai-konbinazio arraroak baztertu. Normalean jatordu pisuak, elikagai fuerteak, beroegi edo hotzegiak eta espezie gehiegikoak baztertu egin behar dira.
Bestalde, komeni da lehen aipatutako egoera larri edo estutasunetatik alde egitea, ahal izanez gero. Hori ezinezkoa denean, saia zaitez gehiegi ez kezkatzen.
Medikazioari dagokionez, komenigarria da medikuak, agindutako antiazidoa, berak esandako dosian eta agindutako orduetan, hartzea. Antiazidoek, beraiek bakarrik, ez dute ultzera sendatuko, baina programa zabalagoaren barruan (jan-neurria, bizimodu lasaiagoa, etab.) bere lekua eta zeregina dute.
Ahal izanez gero ekintza sozialak baztertzen saiatu beharko luke gaixo ultzerosoak, edota lasaienak bakarrik onartzen. Ariketa fisikoa egitea komeni da, erregularki, medikuaren baimenarekin, baina beti ere kirolik gogorrenak eta konpetitiboenak baztertuz.
Hona hemen ultzeradun gaixo ibiltariarentzat jan-neurri egokia (LISERIKETA hiztegitik hartua, Patxi Letamendi-k prestatua).
5.0/5 rating (5 votes) |
zientziaeus-596df22bb606 | http://zientzia.net/artikuluak/ordenadoreak-simulazioen-zerbitzuan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordenadoreak simulazioen zerbitzuan - Zientzia.eus | Ordenadoreak simulazioen zerbitzuan - Zientzia.eus
Zientzilariek ereduak behar dituzte beren teoriak frogatu ahal izateko eta injineruek ere bai, beren diseinuak garatzeko.
Zientzilariek ereduak behar dituzte beren teoriak frogatu ahal izateko eta injineruek ere bai, beren diseinuak garatzeko. Ordenadoreak simulazioen zerbitzuan - Zientzia.eus Ordenadoreak simulazioen zerbitzuan
Softwarea
Zientzilariek ereduak behar dituzte beren teoriak frogatu ahal izateko eta injineruek ere bai, beren diseinuak garatzeko.
Azken aldian ereduak simulatu egiten dituzte, horretan ordenadoreen laguntza dutelarik. Gero eta ordenadore ahaltsuagoen eske ari dira, horrela simulazioak errealitatearen antz handiagoa izan dezan.
Ereduak egitea, zera da: fenomeno errealen portaera adierazpen teoriko edo matematiko gisa errepresentatzea. Adierazpen honen ebazpenak, errealitateko portaera naturala simulatzen du.
Sumulazio numerikoak askotan, esperimentu fisikoak baino egokiagoak dira ideiak frogatzeko eta ez da ahaztu behar superordenadoreek arazo konplexuak ebazteko ahalmen itzela dutela.
Beraz, ordenadoreak simulaziotan erabiltzeko oso egokiak dira, baina batez ere ondoko kasu hauetan:
Eredu bat egitea oso garestia denean.
Saiakuntzako denbora erreala oztopo denean (eguraldiaren iragarpena egiterakoan adibidez).
Dimentsio handiko fenomenoak ikertzeko (itsaspeko petrolio-hobiak etab.).
Neurgailuak ipintzea zaila denean (eztanda-motoreko pistoiaren ikerketan esaterako).
Mazda etxeak ordenadorez simulatzen du automobilaren portaera dinamikoa.
Ahalmen handiko ordenadorea garestia da, noski. Hogei milioi dolar balio dezake, baina ikerlariek beren arazoak fluidoen dinamika ordenadore bidez (F.D.O.) ebazten dituztenean, erreminta errentagarria da. FDOk, fluidoen (gas nahiz likidoen) portaera simulatzen du, fluidoen higiduraren oinarrizko ekuazioak numerikoki ebatziz.
Fluidoen portaeran dauden prozesu fisikoak, oso eskala edo maila txikian gertatzen dira. Horregatik FDOk fluidoen eremua milaka zelula konputagarri txikitan zatitzen du eta zelula bakoitzeko ekuazioak ebazten ditu. Zelula-kopurua erabakitzerakoan, faktore desberdinak hartzen dira kontutan: ikertzen den fenomenoa, fenomenoak duen geometriaren konplexutasuna, beharrezko doitasuna, ordenadorearen memoriaren ahalmena, kalkuluak ebazteko abiadura, etab.
Fenomeno naturala zehazki deskribatzeko, hiru dimentsioko simulazioa behar da, non portaera fisikoaren ekintza hiru norantza espazialetan aurrikusten den. Horrek zera esan nahi du: ordenadoreko memoria nagusiak oso handia izan behar duela eta kalkuluak egiteko denbora ere luzea izaten dela.
Bi dimentsioko simulazioa, ez da hain konplexua eta azkarrago egin daiteke. Horregatik lehen hurbilketa gisa askotan egiten da. Baina geometria konplexuko kalkulu zehatzak egin nahi direnean, ordenadore erraldoiak bakarrik dira simulazioko kalkuluak abiadura onargarriz egiteko gauza. Automobil, itsasuntzi eta hegazkingintzan adibidez, diseinatzerakoan fluidoen portaera konplexua aztertzeko erabiltzen dira. Hainbat enpresatan ( Jaguar ek Britainia Haundian, Mazda k Japonian eta General Motors ek EEBBetan adibidez) teknika hauek erabiltzen ari dira beren ibilgailuen ezaugarri aerodinamikoak ikertzeko. Simulazio-ikerketa hauen bidez, zera lortu nahi da: erregaiaren errendimendua igotzea, translazio-abiadura handitan egonkortasuna hobetzea, segurtasuna eta estetika zaintzea, etab.
Lehen diseinatzaileek ibilgailuen aerodinamika eta egonkortasuna haizezko tuneletan kalkulatzen zuten. Horretarako ordea, denbora asko behar da eta sistema garestia da instalazio handiak behar direlako. FDO softwarea duen superordenadoreak aitzitik, planteamendu hori bazter dezake.
Superordenadoreen bitartez, diseinatzaileek berebiziko laguntza dute hegazkinen aerodinamika simulatzerakoan. F-16A gerra-hegazkin honetan adibidez, hegetako aire-zurrunbiloak ikus daitezke.
Automobilaren aerodinamika simulatzea, oso zaila da. Izan ere ibilgailuaren geometria konplexua da batetik eta aire-zurrunbilo hirudimentsionalak ere bai bestetik. Ikertzaileek gainera, fluidoen edozein simulaziotan zoluaren eragina kontutan hartu behar dute eta hori esperimentalki ikertzea oso zaila da.
Superordenadorez egindako kalkuluen arabera, emaitzek honako hau iradokitzen dute: diseinatzaileek airearen erresistentzia murriz dezaketela ibilgailuaren azpiko aire-korrontea hobetuz. Zolua higitzeak ibilgailuaren egonkortasunari eragiten diola ere adierazi zuten. Ikerlariek beren simulazioak milioika zelula dituzten sareak erabiliz, hiru dimentsiotan fluidoen portaera simula dezakete, eta horrela bakarrik lor ditzakete airearekiko erresistentzia eta egonkortasunari buruzko datu zehatzak.
FDOren aplikazio industrial ohizkoena, ikerketa aerodinamikoa da. Azken belaunaldiko superordenadoreen bidez, ikerlariek gaur egun hegazkinen fuselaia osoan fluido biskosoak simula ditzakete.
Ordenadore hauen bidezko simulaziotan kostua oso kontutan hartzeko arazoa da. Hala ere batzuetan ez da faktore bakarra. Izan ere zenbait fenomeno oso denbora-eskala luzean burutzen da, eta denbora hori ordenadorezko simulazioz laburtzen ez bada, ikerlariak ez du inolako irtenbiderik.
Atmosferako prozesu dinamikoak simulatzerakoan (eguraldiaren iragarpena egiterakoan adibidez), honako faktore hauek eduki behar izaten dira kontutan: termodinamika, hezetasuna, jarraitasuna, hidrostatika, etab. Ikertzaileek milaka gelatxotan zatikatzen dute aztertu nahi duten espazio-zatia eta gelatxo horiek sare horizontal nahiz geruza bertikaletan zabaltzen dira.
Gaur eguneko superordenadoreen ahalmenak, ehun kilometro luzeko eta kilometro bat altuko gelatxo karratuak hamabost minutuero tratatzea ahalbidetzen du. Eguraldiaren prozesu fisiko hauek eremu mugatutan eskala txikiagoan ere azter daitezke, azpiereduak oinarri harturik.
Eguraldiaren simulazio numerikoan, bi helburu desberdin egon daitezke:
Epe laburrerako iragarpenak egitea
Epe luzerako iragarpenak egitea
Meteorologoak giza iharduerak kliman duen eragina ikertzeko klima-moduluak erabiltzen hasiak dira: euri azidoa, haize nuklearra, negutegi efektuak, etab. Fenomeno hauen simulazioa egiteko, superordenadoreek denbora asko behar dute, nahiz eta ahalmen handikoak izan.
Petrolio- eta gas-erreserben ustiapenerako ere oso egokia da ordenadore bidezko simulazioa. Kasurik sinpleenetan, erreserbek iragazkortasun konstantezko geruza desberdin dexente dituzte. Beste batzuetan, ezaugarriak bloke batetik bestera aldatu egiten dira. Prozedura normala, gasa, ura edo ura eta detergentea erreserbara presioz injektatzea izaten da, petrolioa erraz aska dadin. Guzti hori, ordenadorez ordu gutxi batzuetan simula daiteke.
Industria eta teknikaren munduan gero eta aplikazio gehiago aurkitzen dizkiote ordenadore bidezko simulazioari. Eta ez da harritzekoa. Izan ere ordenadoreek jasandako aurrerapenak ondoko koadroan ikustea besterik ez dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-860bb672c63c | http://zientzia.net/artikuluak/irakurlearen-txokoa-urtarrila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irakurlearen txokoa. Urtarrila - Zientzia.eus | Irakurlearen txokoa. Urtarrila - Zientzia.eus
Galdera: Unibertsoa, finitu ala infinitua? Unibertsoan den materiaren grabitate-indarra urruntze-abiadura gerarazi eta uzkurpena sortzeko adinakoa bada, Unibertsoa finitua da. Bestela, infinitua genuke.
Galdera: Unibertsoa, finitu ala infinitua? Unibertsoan den materiaren grabitate-indarra urruntze-abiadura gerarazi eta uzkurpena sortzeko adinakoa bada, Unibertsoa finitua da. Bestela, infinitua genuke. Irakurlearen txokoa. Urtarrila - Zientzia.eus Irakurlearen txokoa. Urtarrila
Astrofisika
Unibertsoa, finitu ala infinitua?
Hedakuntza horren izaeran dugu arazoaren muina. Unibertsoan den materiaren grabitate-indarra urruntze-abiadura gerarazi eta uzkurpena sortzeko adinakoa bada, Unibertsoa finitua da. Bestela, infinitua genuke.
Galdera
Unibertsoa, finitu ala infinitua? Nola dago gaur egun auzi hau zientifikoki? Finitua dela badiozue, nola esplika dezakezue materiak berak muga edukitzea? Finitua balitz, mugaz bestalde ezereza litzateke? inongo materia kimikorik gabea? Nola buka daiteke materia?
Mitxel (Pasai Antxo)
Erantzuna
Unibertsoaren finitu ala infinitutasunari dagokionean, arazoa oraindik argitu gabe dago. Jakina denez Unibertsoa hedatuz doa hasierako leherketan sortutako energiaren eraginez. Hedakuntza horren izaeran dugu arazoaren muina. Unibertsoan den materiaren grabitate-indarra urruntze-abiadura gerarazi eta uzkurpena sortzeko adinakoa bada, Unibertsoa finitua da. Bestela, infinitua genuke. Garbi dago, beraz, auzia erabakitzeko Unibertsoaren batezbesteko dentsitatearen balioak neurtu behar direla.
Orain arte egin diren neurketak ez dira erabakiorrak. Lortu diren balioak dentsitate kritikoaren (hau da, Unibertso finitu eta infinituaren arteko mugaren) ingurukoak dira, eta errore esperimentalak kontutan hartuz ez dago aukera bien artean hautatzerik. Are gutxiago hain eztabaidatua den materia ilunaren existentziaren arazoa kontutan hartzen badugu.
Dena den, Big Bang-aren ereduaren azken hobekuntzen arabera, Unibertsoaren eboluzioaren oso fase goiztiarrean hedakuntza esponentzial izugarria izan zen, ondoren batezbesteko dentsitatearen balioak balio kritikorantz eboluzionatuz. Teoria hau zuzena bada, unibertsoa infinitua izango litzateke, balio kritikoaren kasuan hala delako. Baina, esan bezala, oraindik ez dugu baieztapen esperimentalik.
Materiaren mugei buruzko galderei dagokionean zenbait puntu argitu behar da, sarritan aurreritziek ondorio okerretara garamatzatelako. Leherketa Handiaz pentsatzerakoan puntu batean gertatu zela esan ohi da, onodren materia espazio absolutuan hedatuz irudikatzen dugularik. Hortik datorkigu Unibertsoaren ertzean espazio huts absolutuari begira jartzeko beharra; baina, ikusiko dugunez, egoera horrek ez du zentzurik. Bestela Unibertso finituaren kasurako planteatzen dituzun galderak infinituaren kasurako ere plantea zenitzake: Unibertso infinituaz hitz egitean dena betetzen duela pentsatzen badugu ere, hedatu egiten denez ertzean ezin jar gaitezkeela pentsatzeko eta norantz zabaltzen den ikusteko ez dago arrazoirik (gogoan izan zenbaki arrunten multzoa infinitua izan arren zenbaki osoen multzo infinituaren azpimultzoa dela).
Nola planteatu behar dugu, bada, arazo guzti hauen erantzuna? Hasteko, Big Bang-a puntu batean gertatu ordez orduan zen guztian gertatu zela pentsatu behar dugu, eta hartatik kanpo ez zegoen besterik; ezta espazio hutsik ere. Unibertsoa hedatu egiten dela esaten dugunean, espazioa ere materiarekin batera hedatzen dela onartu behar dugu, Unibertsotik kanpo dagoen zerbait dela suposatu gabe. Ertz edo mugen existentziarik ez honen arazoa, hau da, Unibertsotik kanpora begiratzeko leihoen existentziarik eza ulertzeko (Unibertsoa finitua zein infinitua bada), bi dimentsioko analogiak erabili ohi dira. Eman dezagun esfera hutsa den gainazal dimentsionala eta bertan bizi eta higi litezkeen bi dimentsioko izaki batzuk dauzkagula.
Gu hirutan higitzen garen moduan laugarren dimentsioa irudikatu ezin dugularik, haiek ezingo lukete hirugarrenaren esperientziarik izan. Beraz, esfera gainean ibili eta ibili aritu arren, honen erradioa finitua ala infinitua izanik ere, ez lukete inoiz muga, ertz edo amildegirik aurkituko (gogoan izan ezin dutela hirugarren dimentsioa irudikatu ere egin). Hori gertatuko litzaiguke guri ere Unibertsoaren mugetara iristeko ahaleginetan arituko bagina. Unibertsoa finitua balitz ere, nahiz eta biderik laburrena jarraitzeko inoiz okertuko ez bagina ere, gehienez hasierako puntura iritsiko ginateke, bi dimentsioko izaki irudikariok esfera gainean okertu gabe biderik laburrenetik (hau da, meridianotik) ibili ondoren abiapuntura ezer arrarorik ikusi gabe itzuliko liratekeen bezala.
Ez dakit honekin zure galdera guztiei erantzuten diedan. Dena den, argitu gabe ezer geratu bada, zure iruzkinak bidaltzeko ez izan zalantzarik.
Jesus Arregi. |
zientziaeus-253a2860c64a | http://zientzia.net/artikuluak/burdinbidearen-etorkizuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-01-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Burdinbidearen etorkizuna - Zientzia.eus | Burdinbidearen etorkizuna - Zientzia.eus
1988ko Azaroaren 25ean German Gimenez Doktore-Injineru J.ak Donostiako Goimailako Injineruen Eskola Teknikoko 22. promoziokoei Diplomak emateko burututako egintza akademikoan, burdinbidearen etorkizunari buruz oso hitzaldi interesgarria eman zuen.
1988ko Azaroaren 25ean German Gimenez Doktore-Injineru J.ak Donostiako Goimailako Injineruen Eskola Teknikoko 22. promoziokoei Diplomak emateko burututako egintza akademikoan, burdinbidearen etorkizunari buruz oso hitzaldi interesgarria eman zuen. Burdinbidearen etorkizuna - Zientzia.eus Burdinbidearen etorkizuna
Garraioak
1988ko Azaroaren 25ean German Gimenez Doktore-Injineru J.ak (CAFeko Ikerkuntz Zerbitzukoa bera) Donostiako Goimailako Injineruen Eskola Teknikoko 22. promoziokoei Diplomak emateko burututako egintza akademikoan, burdinbidearen etorkizunari buruz oso hitzaldi interesgarria eman zuen. Euskal Herrian egun gai honek interes berezia duela ezin uka daiteke eta horrexegatik gure aldizkarian hitzaldi hori eskaintzea egokia iruditu zaigu. Hitzaldia, mintzatuaren eta idatzitakoaren artean dagoen estilo-desberdintasuna dela kausa, zenbait puntutan moldatu behar izan dugu eta baita neurri batean laburtu ere, bestela luzeegia izango zatekeelakoan.
Trevethick injineru ingelesak jarri zuen trena erreietan lehenengo aldiz.
Burdinbidea Komunikazio-bitartekoen interesetik baztertuta urte luzetan egon ondoren, berriro ere notizia eta eztabaida ugariren gai bilakatu da azkenaldi honetan, eta ez politikari eta eragin handiko gainerako pertsonen artean bakarrik, baizik eta baita kafetegi-arloko elkarrizketetan ere. Horrek noski, garraiamodu zahar honek oraindik ere erdimailako hiritarrarengan pizten duen interesa azaltzen digu.
Gure inguruan bertan, kontraesaneko berrien gune gertatzen ari zaigu burdinbidea eta Zumarraga eta Zumaia elkarlotzen zituen eta gure probintzian usario handikoa zen burdinbide bat ixtearekin batera etorri zaizkigu beste hauek ere:
RENFEk 92. urtean 250 km/h-ko abiadura izango duen zerbitzu komertzialaren hasiera iragartzea.
Jadanik hasia den Bilboko Metroaren proiektua edo eta
Eusko Jaurlaritzak Autonomi Elkarteko hiru hiriburuak Y grekoaren forma lukeen abiadura handiko burdinbidez elkarlotzeko azaldutako asmoa.
Gure inguruan gertatzen den hau, Mendebaldeko Europako herrialderik gehienetan gertatzen ari denaren islada baino ez da.
Burdinbide batzuk beren zerbitzuak murrizten edo eta ixten ari diren bitartean, beste batzuk inauguratzen edo eta indartzen ari dira.
Egoera honetan, galdera bat sortzen da: zein da Burdinbidearen etorkizuna? Azken urteetan zehar atzerakada nabaria jasan duen garraiabide batek jarraituko al du etorkizuneko garraiamoduen artean lekurik izaten?
Ez da oso erraza, ez, galdera hauei erantzuna ematea. Izan ere horretarako ikuspegi desberdinetatik aztertu beharra bait dago burdinbideak dituen arazoak, hala nola, arlo teknikoa, hain zuzen ere guri hurbilen gerta dakigukeena, baina era berean halaber ekonomikoa eta baita politikoa eta soziala ere.
Historia apur bat
Normalean etorkizunaren azterketarik egin nahi denean, aldez aurretiko ariketa gisa oso mesedegarri gertatzen da iragana aztertzea eta zentzu honetan ez dago sobera, burdinbidearen historiako zertzeladarik garrantzitsuenak zirriborro-zipriztin labur batzuetan gogoraraztea.
Ford T ereduak garrantzi izugarria izan zuen garraioaren historian. Serieko fabrikazioak automobila merkatu eta herrikoitu egin zuen.
Bere jatorria, XVI. mendean aurki daiteke; garai hartan, zurezko erreien gainean gurpilak biraka zituzten orgen bidez garraiatzen zen ikatza meatzetan. Geroago, zurezko erreiak, burdinurtuzko erreiez ordezkatu ziren eta orgak hazi egin ziren, bai pisuz eta baita tamainaz ere eta horrek errei-hausturak maiz gertatzea ekarri zuen. Arazoa arintzeko asmoz, Richard Edgeworth irlandarrak 1786an, bagoi handiak bagoitxo-ilarez ordezkatu zituen eta sistema hau hedatu egin zen XIX. mende-hasieran. Garai hartan erabilitako trakzioa, nola meatzetan hala azaleko garraioetan, abereen bidezkoa zen. XIX. mende-hasiera arte itxaron behar izan zen lurrinaren lehenengo erabilpen praktikoak garraioari aplikatzen hasteko.
Hala ere, gehienetan pentsatu ohi denaren aurka, lehenengo saioak ez ziren burdinbideko ibilgailuekin egin; gidatu gabeko ibilgailuekin baizik. Aipagarriak dira, Grimaldi-k 1679an, Cugnot-ek 1770ean eta Murdock-ek 1790ean egindako saiakuntzak.
Garai hartan, Trevithick injineru ingelesak, erreiez gidatutako ibligailu batean instalatu zuen bere lurrin-makina 1803an eta horrelaxe sortu zen lehenengo lurrinezko tren-makina. Trevithick-en saiakuntzetatik abiatuta, asko izan ziren tren-makinak eraikitzeari ekin ziotenak: 1814ean, Georges Stephenson-ek bere lehenengo lurrin-makina eraiki zuen, 1829an Rockett-ek eraikitako tren-makina famatuak zerraiola. Lehenengo tren-makinek 8 km/h-ko abiadura gainditzen ez bazuten ere, Stephenson-en makina gai izan zen 55 km/h-ko abiaduraz zirkulatzeko.
Burdinbide-lineak, berehala hedatu ziren Europan eta Iparrameriketan zehar. Aldi berean, ibilgailuak etengabeko hobekuntzak jasanez zihoazen; beste arlo batzuetan egiten ziren aurrerakadez baliatuz batez ere, bereziki lurrin-makinekin eta makina erremintekin zerikusia zutenez.
1875ean, burdinbide-linea hauen luzera, guztira, 294.000 km-koa zen eta 1917an 986.000 km-ko luzera iritsi zuten, azkeneko hau Lurra 25 bat aldiz inguratzearen baliokidea delarik. Mende hasierarako, bazeuden 250 tn-ko trenak 100 km/h-ko abiaduraz arrastatzen zituzten tren-makinak. Zalantzarik gabe, burdinbidea zen garai hartan garraiabidetan errege eta bere garapena, puntako teknologienari lotuta egon zen. Teknikari eta ikertzaile onenek, zuzenean edo zeharka, burdinbidearentzat lan egiten zuten garai hartan eta burdinbidetako arazoek gainera, geroago beste arlo askotan aplikatu diren teknologia eta disziplina berrien garapena bultzatu zuten.
Gizarte-ikuspegitik berriz, burdinbideak pertsonen arteko komunikazioa bultzatu zuen eta hirigune handien sorkuntza ahalbidetu, garraiabide modernorik gabe beroriek hornitzeko modurik ere izango ez zatekeelarik.
Baina hala ere, burdinbideen hedakuntz aro betean burdinbide-zabalkuntzaren oztopo edo balazta garrantzitsu bilakatu diren bi gertaera suertatu ziren. 1908an, Henry Ford-ek bere T eredua kaleratu zuen. Gertaera honen garrantzia ez zetzan ibilgailuaren ezaugarri teknikoetan; berori eraikitzeko erabili ziren ekoizpen-tekniketan baizik. Serieko fabrikazioak, automobila merkatzea eragin zuen eta ondorioz herrikoi bihurtzea eta bestalde ekonomikoki burdinbidearekin lehia zitekeen garraiamodu bezala aurkeztea; distantzia labur eta ertainetan bereziki. Gainera, malgutasun eta independentzia handia zituen burdinbidearekiko, aldi berean atez ateko zerbitzua eskainiz.
Automobilaren garapenarekin batera, 1903an Wright anaiek gizakiak garai ororen hasieratik zeukan ametsa eta hainbat eta hainbat zorte txarreko saiakuntzatan giza bizitza ugari irentsia, egia bilakatzea lortu zuten. Beraiek eraikitako hegazkin batean, giza-hegaldien lehenengo esperientzia baikorra bizi izan zuten. Gertaera honek, ondorengo beste aurrerapen batzuk eragin zituen eta guztien bidez, distantzia luzetan bidaiariak garraiatzeko monopolioaren jabe egin dute hegazkina, distantzia ertainetan ere oso aukera erakargarri bilakatuz.
Egungo egoera
Japoniako bala-trena.
Automobilak eta hegazkinak bereiziki, garraioen arloko ikerkuntzen monopolioa bereganatu dute azken berrogeitamar urteotan eta beste arlo batzuetan sortuz joan diren aldaketak eta aurrerapenak aplikatzen lehenak izan dira. Bestalde burdinbidea, monopolio-posizioa gozatzetik bere merkatuari beste bi garraiamodu hauek nola erasotzen zieten ikustera pasa zen.
Guzti horrek, burdinbidearen merkatu erlatiboari galera eragin dio eta urte hauetan zehar etengabekoa izan da bere atzerakada, lineak itxiz, zerbitzuak murriztuz, etab. Egoera honen aurrean, burdinbide-administrazioek, orokorki behintzat, jarrera pasiboa edo egonean egotekoa hartu dute, normalean behintzat beren galerak estatuko fondoen kargura kosteatuak izango zirenaren segurtasunaz babestuta. Giro honetan burdinbidea, bere akatsak gero eta gehiago ugalduz joan da eta gainera, edozein erreakzio-ahalbide ere eragozten zioten egitura zaharkitu batzuez kateatua aurkitu da.
Abiadura handiaren sorkuntza.
Gauzak horrela zeudela, 1964ean, Burdinbide Nazional Japoniarrak, Burdinbide-Sektorea sartua zegoeneko sorgingurpiletik ateratzeko saioak egiten hasi ziren, abiadura handiko munduko lehenengo burdinbide-linea estreinatuz eta bertan Shinkansen izeneko trena (japonieratik itzulita Bala-Trena esan nahi duena) 210 km/h baino abiadura handiagoan zirkulatzen jarri zuten. Linea berri honek, Tokaido izenekoak, Tokio eta Osaka (elkarren artean 515 km-ko tartea dute) elkartu zituen eta ibilbide hori 3 ordutan egitea lortu zuten, tarteko 12 geraldi egin arren.
Tren japoniarraren arrakastak, Burdinbide Frantziarrak animatu egin zituen beren bideari jarraitzera eta beren proiektu propioa egitea erabaki zuten. 1955ean hasitako lanek 26 urte iragan ondoren, 1981ean burutu zuten lehenengo fruitua Paris//Lyon linea estreinatzean eta Abiadura Handiko Trenak (AHT//TGV) 270 km/h-ko abiadura maximora zerbitzua eginez. Urte horretan bertan, saiakuntzako bidaia batean, AHTak 380 km/ /h-ko puntako abiadura lortu zuen, ordurarteko errei gaineko abiadura-marka ezarriz.
Frantziarrek bada, berriro ere munduko teknologiaren buruzagitza hartu zuten, baina ordurako beste administrazio batzuk ere hasia zuten jadanik beren abiadura handiranzko lasterketa.
Alemaniak, aldez aurretik eremu magnetikozko sostengua eta motore linealaren bidezko trakziodun ohizkanpoko garraio-sistemei buruzko ikerkuntzak hasiak zituenak, burdinbide klasikorantz zuzendu zuen bere begirada 1972an eta gurpil/errei arteko ukipenari buruzko ikerkuntz egitaraua sortu zuen. Ikerkuntzen emaitzek, gurpil/errei sistemaren ahalbideak agortu gabe zeudela egiaztatu zuten. 1980tik aurrera eta 6 urtean zehar, saiakuntzarako prototipo bat garatzen lan egin zuten eta bere burdinbideko frogak 1986an hasi zituen, tren hauen merkatal ustiapena 1991n hastea aurrikusita dagoelarik. Tren alemaniar berria ICE izenez ezagutzen da eta probaldian, AHT edo TGV frantziarraren abiadura-marka hautsi egin du 420 km/h-ko abiaduran ezarriz.
Italian ere, japoniar eta frantziarren arrakastek 70. urte inguruko proiektu bat berpiztu zuen (beren “Pendolino” famatua hain zuzen ere) eta Fiorenza/Erroma ibilbidean 88/89 denboraldian 250 km/h-ko abiaduraz komertzialki ustiatzea aurrikusita dago.
Salgai-garraioan trenak atzera jo du errepidetako garraioaren aurrean.
Britainia Haundiak ordea, 70. urte ingurutik APTaren (Bidaiarien Tren Aurreratua) garapenean lanean aritu ondoren, orain dela urte gutxi behinbetiko utzi zuen ideia eta abiadura handiko trenaren alternatibarik gabe gelditu zen.
AHT (TGV) eta tren japoniarrak merkatal ustiapenean lortutako arrakasta puntualen aurrean, burdinbide europarren negozioetako zifrek (beste garraiamodu batzuenekin erkatuta behintzat) etengabe jaisten jarraitu dute. Burdinbidetako Nazioarteko Elkarteko Lehendakariak (UIC) eskainitako datuen arabera, 1970 eta 1986 urteen artean, Burdinbideak bidaiari-garraiaketan izandako partaidetza, %10,7tik %8,1era jaitsi zen eta salgai-garraiaketakoa berriz %30,6tik %19,8ra. Bestalde, abiadura handiko burdinbide berrien eraikuntza tarteko izan arren, Europan ustiatzen diren burdinbide-lineen guztizko luzera, etengabe murriztuz joan da.
Beraz, zalantza sortzen da ea arrakasta frantziar nahiz japoniarra munduko burdinbidezko trafiko osoaren testuinguruan gertaera huts baizik ez ote diren.
Burdinbideak Estalitako beste Garraio-Arlo batzuk
Abiadura handietan bidaiari-garraioan lortutako lorpen izugarriekin batera, burdinbideak garraioko beste arlo batzuetan ere paper garrantzitsua jokatzen du, hala nola, garraio hiritarrenean eta salgaienean.
Garraio hiritarra, tranbia, metro eta hurbilerako tren-unitateen bidez hornitzen da. Azpimarratu beharra dago hemen, alegia tranbiek 50. eta 60.eko urteetan atzerakada garbiak jasan bazituzten ere, gaur egun hazten eta hedatzen argi eta garbi ari direla. Gauza bera esan daiteke metropolitako burdinbideez edo eta burdinbide azpihiritar edo gerturako trenez. Garraio-eremu honetan, burdinbideak beste garraiamodu batzuei buruz ondorengo gai hauetan ditu abantailak: masa-garraiorako ahalmena, erreibideentzako behar den espazio murritza, giro-poluzio txikia, energi kontsumo txikia, segurtasuna eta automatizazio-ahalbideak.
Hirigune handietako garraioan maila garrantzitsua ematen ari zaizkio eta zera baiezta daiteke: arlo honetan burdinbidea bere aplikaziorik interesgarrienetakoak aurkitzen ari dela.
Burdinbidezko salgai-garraioa bestalde, atzerakada garbia jasaten ari da Europan.
Ugariak dira joera hau adierazten duten arrazoiak:
Burdinbideak beste garraiamoduekiko duen menpekotasuna.
Burdinbide-sarea bidaiari-garraioarekin batera erdibanatu beharra.
Burdinbide-sare europarra, zenbait administrazio independenteren artean zatitua egotea.
Estatu honetan, erreiarteko zabalera Europako gainerakoekiko desberdina izatea.
Burdinbidea eta beste garraiamoduak
Garraio hiritarrean izan du trenak zabalkunderik handiena azken hamarkadetan.
Burdinbide-garraioaren iraganeko eta egungo egoera azterturik baldin eta bere etorkizuna aztertu nahi bada, beharrezkoa gertatzen da halaber berarekin lehian sartzen diren garraiabideen egoera kontutan hartzea.
Bigarren Mundu-Gerraren ondoren, automobila erabilpen pertsonaleko elementu bihurtu da eta orain arte ezezagunak zituen higikortasun-ahalbideak eskaini dizkio gizakiari. Landa- edo baserri-giro nahiz populazio-dentsitate txikikoetan, automobila erabiltzen den garriabide bakar bihurtu da. Hirigune garrantzitsuetan berriz, oso erabilia den garraiamodua izaten jarraitzen badu ere, sortutako trafiko-fluxua irensteko ahalmen-gabeziatik eratorritako eragozpenek, mugatu egiten dute bere erabilpena eta beste modu alternatibo batzuk erabiltzera derrigortzen dute.
Distantzia ertainetan, errepidezko bidaiari-garraioak ere badu bere aplikazio-eremurik, nahiz eta berau, zirkulazio-abiadura maximoaz, segurtasun gabeziaz eta gidatzaileari sortutako nekeaz mugatua gertatu.
Salgai-garraioari buruz berriz, errepideak distantzia laburreko ia garraio oro monopolizatzen du eta distantzia ertaineko garraioan ere, leku abantailatsua hartu du, azken urte hauetan arlo honetan burdinbidezko garraioak baino askoz ere hazkuntza handiagoa izanik.
Hegazkina berriz, distantzia luzetako bidaiari-garraioa esklusiboki monopolizatzen duen garraiabide bilakatu da eta distantzia ertainetan ere, oso aukera erakargarria gertatzen da. Bidaiaren iraupena, lortutako segurtasuna, hegaldi desberdinen arteko lotura-erraztasuna, (konpainia desberdinena barne), zerbitzua nazioarteko bihurtua izatea, edozein konpainiak edozein aireportu erabiltzeko aukera izatea eta abar, garraiabide honek azken urteetan zehar lortutako garapena zuritzen duten hainbat arrazoi dira.
Hala ere, aireko trafikoa erregulatzen duten segurtasun-arauek eta jasandako hazkuntzak, asetasun egoerarantz daramate eta puntako egunetan, hegaldien atzerapen handietatik sortutako arazoetarantz bideratzen dute, Europa erdialdea iragaten duten lineetan bereziki. Beraz, aireko trafikoa zerbitzu-mugaketak aurkitzen hasi deneko egoeran gaude eta horrek, bere hazkuntza eta hedakuntza oztopa ditzake.
Teknologi garapenak eta etorkizuneko garraio-sistemak
Teknologi garapenak, funtsezko eragina izan dezake garraioen etorkizunean. Biharko aurrerapenek, orain baztertuta dauden garraiamoduak indartu, garraio-sistema berriak sortu edo eta agian oraingo garrantzitsuenak sendotu ditzake. Etorkizuneko garraio-sistemetan eragin erabakiorra izan dezaketen aurrerapen batzuk aipatuko ditut:
Nekazal giroan eta herri txikitan automobila erabiltzen den garraiabide bakar bihurtu da.
Garraioaren automatizazio-gaien garapenak, paper erabakiorra joka dezake bere etorkizunean. Hegazkingintzan jadanik, gidatze automatikozko teknikak aplikatzen ari dira eta nahiz eta pilotuaren beharrizana guztiz deuseztatu ez, hegaldiaren zati handi batean bederen ordezkatu egiten dute.
Trenen kontrol automatikoa, hegazkinena baino askoz ere errazagoa da eta egon ere badaude jadanik burdinbideko garraioan gidatzailerik gabeko anitz aplikazio. Automobilen gidatze automatikoak, tren edo hegazkinenekin konparatuta, konpontzen askoz ere zailagoak diren arazoak azaltzen ditu. Hala ere Alemanian MAN etxea ikerkuntzak egiten ari da jadanik bus hiritar harigidatuekin. Esan beharra dago automobilen gidatze automatikoa gauzatzeak garapen ikusgarria eskatuko duela ondorengoak bezalako arloetan: informatika, robotika, elektronika, komunikazioak eta adimen artifizialean alegia. Beraz, berori ez da aurrikusgarri epe laburrean, epe ertainean ere zalantzazko izanik.
Bertan lortutako aurrerapenek garraioen etorkizunari funtsezko eragina eskain diezaiekeen beste arloetako bat, energiaren ekoizpen eta metatzeari dagokiona da. Etorkizunari begira, errepidezko garraioaren mugarik handienetako bat, energi iturri legez petrolio-eratorriak erabiltzean datza.
Energi iturriaren mota honek berekin duen poluzioari, petrolioa baliabide urria izatea gehitu behar zaio. Izan ere, bere eskuragarritasuna ez bait dago betirako bermatuta.
Arazo honentzako irtenbideetako bat, automobil elektrikoa erabiltzea litzateke. Saiakuntza ugari egin da automobiletan motore elektrikoak erabiltzeko, baina guztiek ere energi metatzearen arazo larriarekin topo egin dute. Egungo bateria elektrikoek, ez dute 50 litro gasolinak eskain dezaketen energiarekin konparatzeko moduko energia elektrikoa itxurazko lekuan metatzeko ahalbiderik eskaintzen. Horretarako beharrezkoak liratekeen bolumen eta pisua, onartezinak gertatzen dira. Beraz gaur egun automobil elektrikoa, energi kontsumorik handiena balazta oso maiz erabiltzeagatik gauzatzen den ibilbide hiritarretan bakarrik erabiltzen da. Motore elektrikoak kasu hauetan, balazta-energia baterian metatuz berreskuratzeko abantaila eskaintzen du.
Hala ere, energia elektrikoaren hornikuntz edo metaketa-arazoak konponduko direla suposaturik, automobilak Burdinbidearekin konparatuta duen beste mugetako bat, bere erabilpenari atxekitako energi gastu handia da.
Berriki zientzilarien arreta bereganatzen ari den eta garraiabideen etorkizuneko bilakaeran eragin handia izan dezakeen beste ikerkuntz arlo bat, supereroaleena da. Material hauen garapenak trenetan erabilitako ohizko ekipo elektrikoetan izan dezakeen eraginaz gainera, supereroaleek garraio gidatuaren sistema berriak bultza ditzakete; lebitazio magnetikozko trenak adibidez.
Tren hauetako sostengua, oso tenperatura baxura mantentzen diren harilkaduren bitartez intentsitate elektriko handien iraganak eragindako eremu magnetiko indartsuak sortuz lortzen da. Material berriek, harilkadura txikiagoekin eta tenperatura altuagoetara eremu magnetiko handiagoak sortzeko aukera eskainiko dute, teknologi mota hauen aplikazioa sinplifikatuz. Tren hauetan, motore linealak erabiliz lortzen da trakzioa. Era honetan, tren-mota honek, lurrean zehar flotatuz eta gainera trakzio elektrikoa erabiliz aurrera joaten da. Ohizko trenekin konparatuta, ondorengo abantailak biltzen dituzte tren hauek: Errodaduraz aurreratzeko erresistentziarik eza, trakziorako eta balaztaketarako atxekipen-mugarik eza eta lakio-higidurari elkartutako egonkortasun dinamikozko arazorik eza.
Distantzia luzetan trenak ezin dio hegazkinari konpetentzia egin; ezta malgutasunean ere.
Abantaila hauek praktikan, ondorio hauek dakartzate: abiadura handiagoak iristeko ahalmena, malda handiagoak gainditzeko ahalmena, honek ibilbideak laburtzeko eta bide-marraketak sinplifikatzeko aukera eskaintzen duelarik.
Azkenik, aipagarria dateke itxuraz garraioarekin zerikusirik ez duten arloetan sortutako teknologi aurrerapenek beronengan izan dezaketen eragina ere. Adibide gisa, ikusentzunezko komunikabideek garraioan izango duten eragina aipa daiteke. Elkarrengandik urrun dauden pertsonen arteko gero eta komunikazio handiagoek, lanbide-ohiturak iraul ditzakete negozio-bidaia ugari ekidinez eta gaur egun enpresan egiten diren lanen zati handia langileen etxebizitza partikularrean bertan egitera ere iritsiz. Zentzu honetan informatikak komunikaziorako eta lana egiteko ahalbide berriak ireki ditu. Aurrerapen hauek garraio-merkatuan izan dezaketen eragina aurrikusten oraindik ere oso zaila da, baina nolanahi ere, eragin ezkorra izango dute garraioaren etorkizuneko eskariari dagokionean.
Gizarte-jarrerak eta etorkizuneko garraioak
Pertsonen gizarte-jarrerei dagokienez, ezin liteke uka beroriek dituzten garraioen kopuru eta kalitateari buruz pisu handiko eragina dutenik.
Azken urteotan zehar, handiagoa da beren lanlekuetatik urrun bizi diren pertsonen proportzioa edo eta beren ohizko bizilekutik urrun atsedenaldiak igarotzen dituztenena. Bestalde, bizi-maila hobetzeak erabiltzen diren garraiabideei eskatzen zaien zerbitzu-kalitatea gero eta hobea izatea ekarri du.
Garraiabideen zerbitzu-kalitatean, paper nagusia jokatzen dute ondorengo faktore hauek: bidaiaren iraupenak, zerbitzu-maiztasunak, puntualtasunak, erosotasunak eta bidaiaren aurretik, bitartean edo ondoren eskainitako zerbitzuak.
Etorkizuneko garraiabideek, abantaila horiek eskaini beharko dituzte. Gainera, sortzen joango diren beharrizan berrietatik ondoriotutako eskariari egokitu beharko zaizkio.
Burdinbidearen etokizuneko erabilpen-arloak
Munduko ekonomiaren hazkuntzak, azken 40 urteotan zehar munduko garraio-eskaria era ikusgarrian handitzea ekarri du. Datozen urteetarako, munduko ekonomiaren hazkuntza mantenduko denaren itxaropena izan liteke eta berorrekin garraio-eskaria ere bai; honen barnean salgai-trafikoari atxekia bereiziki. Bidaiari-trafikoan berriz, epe labur eta ertainera eskariak ekonomiaren hazkuntzaren antzekoa jasango du, baina epe luzera ezezaguna da entzunikusizko komunikabideek bidaiarien garraio-eskarian sortuko duten murrizketa. Nolanahi ere, ekonomiaren hazkuntza, bizi-kalitate hobeari lagunduz joango da eta horrek, gozamenezko bidaien eskariaren ugalmena sortu beharko du.
Magnetikoki esekita dagoen trena. Teknologia berriek asko lagun dezakete trenaren etorkizuneko garapenean.
Beste garraiamodu batzuekiko burdinbideko garraiamoduaz egindako azterketa ikusirik, etorkizuneko erabilpen-arloak baldintzatuko dituen zenbait faktore aipa daiteke.
Automobilaren aurrean, ondorengo abantaila hauek aurkezten ditu burdinbideak: abiadura handiagoa, segurtasun handiagoa, klima-baldintzekiko menpekotasun txikiagoa, energi kontsumo txikiagoa, garraio-ahalmena/bide-espazioa erlazio handiagoa, poluitzen ez duen energia erabiltzea, ekologi kalte txikiagoa eta automatizazio-ahalbide handiagoak.
Bestalde, bere desabantailak, honako hauek dira: burdinbide-sarea errepideena baino dentsitate txikiagokoa izatea eta erabilpen-independentzia txikiagoa.
Hegazkinarekiko berriz, ondorengo abantailak ditu burdinbideak: bidai aurreko itxarote-denborarik eza, hirien barreneraino sartzea, segurtasun handiagoa (itxuraz behinik behin), klima-baldintzen menpekotasun txikiagoa, energi kontsumo txikiagoa eta poluitzen ez duen energia erabiltzea.
Alderantziz, hegazkinak, honako abantaila hauek aurkezten ditu burdinbidearekiko: bidaian lor litekeen abiadura maximoa lortzea eta aireportu berberak konpainia desberdinek erabiltzeko malgutasuna, honek aireko oso sare zabala ezartzeko aukera emanez.
Desabantailak eta abantailak baloraturik, bistakoa da noski burdinbideen etorkizuna lehenagoko egoeretatik datozkion kudeaketa eta administrazio-akatsek gehiago baldintzatuko dutela beroriei atxekitako muga teknikoek baino. Automobil eta hegazkinekiko azaldutako konparaziotik ondoriotzen denez, burdinbideak automobil eta hegazkinaren tarteko bere merkatua eskaini beharko lioketen ezaugarri teknikoak aurkezten ditu eta arlo horretan behintzat lehiatsuena izango litzateke argi eta garbi. Burdinbidean abiadura handitzeak, merkatu beronen zabalkuntza eskaini beharko lioke.
Nire eritziz, baldin eta azkeneko 40 urte hauetan burdinbidean automobil edo hegazkinetan inbertitu denaren zati txiki bat ikerkuntzan inbertitu izan balitz, burdinbideak garraio-merkatuan izango zukeen partaidetza egungoa baino askoz ere handiagoa izango zatekeen.
Ondorio gisa
Bere agerpenaz gero urte anitz igaro diren arren, Burdinbideak ez ditu burutu bere berrikuntz ahalbideak; alderantziz baizik. Oraindik ere hobekuntz ahalbide handiak daude garraiamodu honen prestakuntzak hein handi batean ugaltzeko. Zentzu honetan, 400 km/h-ko abiaduraz goitikoek ez dirudite ametsezkoak etorkizun hurbilerako.
Erosotasuna da trenaren abantailatako bat.
Hala ere ordea, aurrerapen hauek ez dira lortuko, baldin eta burdinbide-sektorearen aldetiko ekintza ausartean oinarritzen ez badira eta ekintza horietan bere produktuen hobekuntz aukera desberdinak sakonki ikertzen ez badira. Ekintza hori, Burdinbidearen ahalbideak ikertzeko estatu-arloko edo areago estatuarteko egitasmo batzuetan sartu eta gauzatu beharko litzateke.
Baina, ekintza tekniko huts-hutsak bakarrik ez dira nahikoa izango burdinbideek hurrengo urteetan Garraio-merkatuan dagokien lekua irits dezaten. Nazioarteko burdinbide-sarearen egungo egitura, ez da Burdinbideak etorkizunean eskaini behar duen zerbitzu-motarentzat egokiena. Bai bidaiari-garraioan ustiapen-abiaduraren handitzea dela bide eta baita salgaienekoan ere, lehen adierazitako arrazoiengatik burdinbide-trafikoaren zati garrantzitsuak nazioarteko harremanei dagokiena izan beharko du eta horrek administrazio anitz hartzen ditu. Berorien artean diferentzia tekniko, administratibo edo eta norbere helburuenak daude eta horrek oztopoak jartzen dizkio etorkizuneko burdinbideen garapenari. Beroriek indartzeak beraz, bateratze-lan tekniko eta antolatzailea eskatuko du eta Estatuko Gobernuak erreiarteko zabaleraren aldaketarekin seinalatutako norabidean orientatutako neurrietarantz zuzendu beharko da lan hori.
Azalpen hau amaitzeko, zera esan daiteke: alegia, epe labur eta ertainera burdinbideek dituzten ahalbide teknikoek, etorkizun distiratsua eskaintzen diotela. Baina aurrikuspen hau egia bihur dadin, beharrezkoa izango da oso era desberdinetako abiapuntu-arazoen multzoa gainditzea. Berauek gainditzean datza hain zuzen ere burdinbideek XXI. mendean jokatuko duten paperaren giltzarria.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f6eaf6514f4a | http://zientzia.net/artikuluak/irudikeriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irudikeriak? - Zientzia.eus | Irudikeriak? - Zientzia.eus
Bizi garen mundu honetan izaki guztiok, bai bizidunok bai bizigabeok, hiru dimentsio ditugu: altuera, zabalera eta lodiera, hauetakoren bat nulua izan badaiteke ere.
Bizi garen mundu honetan izaki guztiok, bai bizidunok bai bizigabeok, hiru dimentsio ditugu: altuera, zabalera eta lodiera, hauetakoren bat nulua izan badaiteke ere. Irudikeriak? - Zientzia.eus Irudikeriak?
Matematika
izi garen mundu honetan izaki guztiok, bai bizidunok bai bizigabeok, hiru dimentsio ditugu: altuera, zabalera eta lodiera, hauetakoren bat nulua izan badaiteke ere. Ikusten dugun edozer hau bezalako bi dimentsioko orrian irudikatzeko orduan, teknika desberdinez baliatzen gara bi dimentsiotan hiru dimentsio horiek sartzeko.
Esate baterako, irudikatu nahi duguna gorputz geometrikoa bada, perspektibaren teknika erabiliko dugu. Aldiz gorputza pertsona baten aurpegia bada adibidez, itzalen teknika. Zer esanik ez, biak batera ere erabil daitezke.
1. irudia. Monumentu erabakiezina.
Perspektibari gagozkiolarik, Geometriaren adar bat izateaz gain artistentzat oso tresna baliagarria dela esan dezakegu. Izan ere, bai zientzilariek eta bai artistek XV. mendean sartu zutena onartzen bait da gaur egun, eta zientzilariek zein artistek perspektibari buruzko liburu ugari idatzi zuten. Perspektibaren teknika erabili zuten artisten artean Filippo Brunelleschi, Piero della Francesca (besteak beste De perspectiva pingendi liburuaren egilea), Leon Battista Alberti (De pictura liburuaren egilea liburu honetan irudigintza eta pinturan aplikatutako Geometriari buruzko orduko ezagumendu guztien laburpena idatzi zuen), Leonardo da Vinci (perspektibari buruz idatzi zituen apunteak Tratado de la pintura liburuan argitaratu ziren 1651. urtean) eta Dürer (bere eskribuetan proiekzio horizontal eta bertikala erabili zituen) aipatuko ditugu.
Zientzilarien artean: Federico Commandino itzultzailea (1558. urtean perspektibari buruzko lan bat argitaratu zuen), Daniele Barbaro (La práctica de la perspectiva ... obra muy útil a pintores, escultores y arquitectos liburuaren egilea), Jacopo Barozzi arkitektoa (Las dos reglas de la perspectiva práctica liburuaren egilea, liburu hau 1583. urtean argitaratu zenean egilea hila zen zegoenekoz, eta bertan Egnazio (= Carlo Pellegrino) Danti matematika-irakasle dominikoaren iruzkinak agertzen dira), Giovanni Benedetti (bere izkribu geometrikoetan perspektibari loturiko gaiak sartu zituen) eta Guidubaldo del Monte ditugu, (1600. urtean Perspetibaren sei liburuak izeneko liburua argitaratu zuen. Bertan lehenbiziko aldiz agertzen da ondoko teorema: zuzen paralelozko sorta baten perspektiba zuzen elkar-topakorren sorta da. Liburu honetan Perspektiba-arloak maila zientifikoa lortu zuen).
2. irudia. Kuboen irudi ezinezkoa.
Ulergarria da abagadune hau, orduko pintoreak (XIV. eta XV. mendeetakoak) beraien artearen oinarri zientifikoak aztertzen saiatzen zirela pentsatzen badugu. Artistek zuten arazorik handienetako bat zuzen paraleloen irudikapena zen, eta hau perspektibaren bidez ebatzi zuten.
Baina historia utzita berriro gure gaira buelta gaitezen. Orain bai: hiru dimentsioko gauza guztiak orri batean irudika daitezkeela esan dezakegu. Arazo hori ebatziz gero, eman diezaiogun buelta eta ikus dezagun ondoko galdera honi zer erantzun diezaiokegun: Bi dimentsioko irudi guztiek hiru dimentsioko izakia adierazten al dute?
Erantzun hori aurkezteko, lehenengo hiru irudiei begiratzea besterik ez duzu egin behar.
3. irudia. Escher-en erlatibitatea.
Lehenengo irudian, paper batez estali behar dira, lehenbizi beheko aldea (erditik behera), eta gero goiko aldea. Hori eginez gero, hiru dimentsioko bi gauzen irudiak nahastuz irudi ezinezkoa (hots, hiru dimentsiotan gauzatu ezin dena) nola lor daitekeen ikusiko duzu. Irudi honen egilea Roger Hayward da eta bere izenburua monumentu erabakiezina. Ezin dugu perspektibak efektu honetan paper handia jokatzen duenik esan. Hala ere, goiko aldean perspektiba eta beheko aldean itzala erabiltzen dira hiru dimentsioak irudikatzeko.
Bigarren eta hirugarren irudietan, perspektibak zeregin handia du, baina ez espero zitekeen moduan, hots, benetan existitzen diren gauzak irudikatzeko; ezinezko izakiak adierazteko baizik. Harritzekoa! Kristoren asmakizuna izan zena, orain arerio bihurtzen zaigu eta buruhausteak bakarrik sortuko dizkigula dirudi. Hala ere, ez dugu horrela pentsatu behar. Izan ere, irudiek ez dute apaindura galtzen. Aitzitik, edertasuna, xarma, lilura eta mistizismoa irabazten dituzte.
4. irudia. Prisma eta kakarraldoa.
Bigarrena, ezinezko irudia bada ere, bestelakoa da. Irudi honetan perspektibaren bidez irudikeria optikoa lortzen da. Lehenbiziko begiradan badirudi irudia erreala dela, hau da, hiru dimentsiotan gauza daitekeela. Izan ere kuboak baino ez dira. Baina ondo begiratzen badiozu eta kubo-lerroei bide desberdinetatik jarraituz, erpin bateko kubo batek, aldi berean, beste erpineko kuboaren parean eta azpian egon behar duela konturatuko zara. Honek ezinezko irudia dela diosku.
Mota honetako ezinezko irudiak arte bihurtu zituen M. C. Escher-ek. Beste koadro bat ikusteko aukera duzu berriro hemen. Jadanik 3. eta 5. aleetan agertzen ziren beste bi. Hirugarren irudi honetan Errelatibitatea izeneko lana duzu. Escher Holandako Leeawarden herrian jaio zen 1898. urtean eta Harlem-eko Arkitektura eta Dekorazio-Diseinurako eskolan ikasia da. Bere arte-motari arte matematiko izena ezarri zaio. Izan ere, Escher berak esan duenez: "askotan matematikariengandik hurbilago aurkitzen dut nire burua, artistengandik baino". Berak esandakoa da beste esaldi hau ere: "nire lan guztiak jokoak dira. Joko serioak". Eta hori da, hain zuzen ere, hirugarren irudian ikusten dena; eskailera-jokoa.
5. irudia. Kanadako bandera.
Beste irudi-mota bat, ezkutuan bi irudi gordetzen dituztenek osatzen dute. Hona hemen ekarri dizkizugunak:
Laugarrenean prisma karratua dugu eta kakarraldo bat (kakarraldoa sartzeko ideia L.S. Penrose eta R. Penrose aita-semeena izan zen). Non ikusten duzu kakarraldoa, prismaren barruan ala kanpoko aldean? Bi efektuak lortzeko, prismari begiratu behar diozu (ez kakarraldoari) eta barruko erpin bat hurbildu (hots, hurbilago dagoela suposatu) edo urrundu (hau da, urrunago dagoela suposatu) nahi duzun moduan. Efektu hau ere perspektibaren eragina da.
6. irudia. Atso gaztea.
Bostgarren irudia Kanadako bandera dugu, erdiko zati zurian astigar-hostoa agertzen delarik. Baina arreta handiz begiratuz gero bi pertsona hizketan ere ikus ditzakezu. Saia zaitez.
Seigarrenean, ezaguna den Boring-en atso gaztea duzu. Irudi honetan jende askok gazte liluragarria ikusten du, eta beste askok atso itsusia. Zer ikusten duzu zuk? Erantzunaren arabera interpretazio desberdinak eman daitezke zure nortasunari buruz. Baina hori beste batzuen lana da eta ez gurea.
7. irudia. Iltzeak.
Bukatzeko beste irudikeria. Orri honen bukaeran iltze-multzo bat duzu zazpigarren irudian. Aldizkaria mahaiaren gainean utzi, ertz baten parean. Iltzeei goitik-behera begiratzen badiezu, orrian etzanda ikusiko dituzu. Orain makurtu zaitez pixkat eta jar ezazu begi bat (bestea itxi) iltzeek apuntatzen duten puntuan gutxi gorabehera eta begiratu iltzeak arrasean. Jarrera honetan iltzeak orrian iltzatuta daudela irudituko zaizu. Ez al da hala?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fb647540a0f5 | http://zientzia.net/artikuluak/arrain-zopa-gustokoa-baduzu-asma-ezazu-zerekin-egi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arrain-zopa gustokoa baduzu, asma ezazu zerekin egina dagoen - Zientzia.eus | Arrain-zopa gustokoa baduzu, asma ezazu zerekin egina dagoen - Zientzia.eus
Hemen aurkezten dizugun programa honek, letra-zopak osatzen ditu. Guk gai bat aukeratu behar eta, arrainen izenak hartu ditugu.
Hemen aurkezten dizugun programa honek, letra-zopak osatzen ditu. Guk gai bat aukeratu behar eta, arrainen izenak hartu ditugu. Arrain-zopa gustokoa baduzu, asma ezazu zerekin egina dagoen - Zientzia.eus Arrain-zopa gustokoa baduzu, asma ezazu zerekin egina dagoen
1988/12/01 Arrojeria, Eustakio - Elhuyar Zientziaren Komunikazioa Lizaso, Pili - Informatika SailaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ezagunak izango dituzu jadanik aldizkari, egunkari etab.etan agertzen diren jokoak (dameroak, gurutzegramak, letra-zopak, etab.). Hemen aurkezten dizugun programa honek, letra-zopak osatzen ditu. Letra-zopa, izenak dioen bezala, letra-nahaste bat da eta jokoa, nahaste horretan gai bati lotutako hitzak aurkitzean datza.
Hitzak era askotara egon daitezke, ezkerretik eskuinera, eskuinetik ezkerrera, gorantz, beherantz, diagonalean. etab.
Guk gai bat aukeratu behar eta, arrainen izenak hartu ditugu. Zuk beste hitz batzuk sartu nahi badituzu, datuetan aldatzea besterik ez duzu egin behar.
Programaren zatiak:
Hitz-multzo batetik (kasu honetan 30) 10 hartzen dira aleatorioki (120)
Aukeratutako hitzak ZOPA$en gordetzen dira (130-300)
Hitzak zopan kokatu ondoren libre geratu diren posizioak bete beharko dira, letrak aleatorioki hartuz (310-320)
Letra-zopa pantailan aurkezten da, bertan aurki daitezkeen hitzak beste batzuekin nahastuta alboan eskaintzen direlarik (330-350)
Erabiltzearen erantzunak jasotzen dira, honek 10 hitzak asmatu edo F10 tekla sakatzen duen arte (36)-590)
Sartutako hitza letra-zopan aurkitzen den ala ez egiaztatzen da (440-500).
Hitza zopan baldin badago, kolore biziagoan jarriz nabarmenduko da. (510-590).
F10 sakatuz programatik irtenez gero, aurkitzeko falta ziren hitzak gorriz nabarmenduko dira.
Aukeratutako hitzak ZOPA$en sartu
Hau izan daiteke programaren zati garrantzitsuena, zeren eskuz egitea erraza baldin bada ere ordenadoreari agintzerakoan, guk inkontzienteki kontutan harçtzen ditugun baldintzak zehaztu behar bait ditugu.
Hitzak aleatorioki aukeratzeaz gain, hauek letra-zopan izango duten posizioa ere aleatorioki hartzen da. Posizioa esaten denean, hasierako lerroa eta zutabea, eta hitzak izango duen norantza (ezkerretik eskuinera, diagonalean gorantz etab.) esan nahi da.
Aukeratutako posizio batean hitz bat kokatu ahal izateko bete behar diren baldintzak hauek dira:
Hasierako posizioa, hau da ZOPA$ (LER,ZUT) libre egotea edota okupatuta baldin badago, bertan dagoen letra kokatu nahi dugun hitzaren lehen letrarekin bat etortzea (150).
Aztertzen ari garen norantzan hitzaren letra guztiak sartzeko adina lerro eta zutabe izatea (180).
Hitzaren letra bakoitzari dagokion posizioa libre egotea edota lehendik dagoen letra kokatu nahi dena izatea (190-210).
Oharrak:
Posizio bat baztertu aurretik norantza guztiak probatuko dira. Lerro, zutabe eta norantza konkretu batean hitza kokatzerik ez badago, lerroa eta zutabea mantenduz gainerako norantzak probatuko dira.
Hitz-multzoak 30ekoa izan behar du.
10 REM LETRA-ZOPA
30 RANDOMIZE TIMER:CLS:KEY OFF:COLOR 2:LOCATE 1,35:PRINT "LETRA-ZOPA":
LOCATE 2,35:PRINT "----------"
40 FOR I=1 TO 15:FOR J=1 TO 19:ZOPA$(I,J)="":NEXT J:NEXT I
50 FOR I=1 TO 10:FOR J=1 TO 5:HITZA$(I,J)="":NEXT J:NEXT I
60 COLOR 5:LOCATE 4,1:PRINT CHR$(218);STRING$(39,196);CHR$(191)
70 FOR I=5 TO 19:LOCATE I,1:PRINT CHR$(179):LOCATE I,41:PRINT CHR$(179):NEXT I
80 LOCATE 20,1:PRINT CHR$(192);STRING$(39,196);CHR$(217)
90 COLOR 3:LOCATE 9,9:PRINT "I T X A R O N A R R E N":LOCATE 11,7: PRINT "Z O P A P R E S T A T Z E N":LOCATE 13,13:PRINT "A R I N A I Z"
100 RESTORE 850
110 FOR I=1 TO 8:READ A,B:NORAN(I,1)=A:NORAN(I,2)=B:NEXT I
120 AUK$="ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^":FOR I=1 TO 10:ALE=INT(RND*LEN(AUK$))+1
:ALE1=ASC(MID$(AUK$,ALE,1))-64:RESTORE 860:FOR J=1 TO ALE1:READ A$:NEXT J:
HITZA$(I,1)=A$:AUK$=LEFT$(AUK$,ALE-1)+RIGHT$(AUK$,LEN(AUK$)-ALE):NEXT I
130 FOR I=1 TO 10
140 LER=INT (RND*15)+1:ZUT=INT (RND*19)+1:P$="B"
150 IF ZOPA$(LER,ZUT) "" AND ZOPA$(LER,ZUT) MID$(HITZA$(I,1),1,1) THEN
P$="E":GOTO 140
160 N=INT (RND*8)+1
170 FOR J=1 TO 8
180 IF LER+LEN(HITZA$(I,1))*NORAN(N,1) 1 OR LER+LEN(HITZA$(I,1))*NORAN(N,1) 15
OR ZUT+LEN(HITZA$(I,1))*NORAN(N,2) 1 OR ZUT+LEN(HITZA$(I,1))*NORAN(N,2) 19 THEN
IF N 7 THEN N=(N+1)-INT((N+1)/8)*8:GOTO 280 ELSE N=N+1:GOTO 280
190 FOR K=1 TO LEN(HITZA$(I,1))
200 IF ZOPA$(LER+NORAN(N,1)*(K-1),ZUT+NORAN(N,2)*(K-1)) "" AND ZOPA$(LER+NORAN(N,1)*(K-1),ZUT+NORAN(N,2)*(K-1)) MID$(HITZA$(I,1),K,1)
THEN P$="E":K=LEN(HITZA$(I,1))
220 IF P$="E" THEN 280
230 HITZA$(I,3)=STR$(LER):HITZA$(I,4)=STR$(ZUT):HITZA$(I,5)=STR$(N) 240 FOR L=1 TO LEN(HITZA$(I,1))
250 ZOPA$(LER+NORAN(N,1)*(L-1),ZUT+NORAN(N,2)*(L-1))=MID$(HITZA$(I,1),L,1)
260 NEXT L
290 IF P$="E" THEN 140
300 NEXT I
310 FOR I=1 TO 15:FOR J=1 TO 19:IF ZOPA$(I,J)="" THEN A=INT(RND*26)+97:
ZOPA$(I,J)=CHR$(A)
320 NEXT J:NEXT I
330 COLOR 2:FOR I=1 TO 15:FOR J=1 TO 19:LOCATE I+4,J*2+1:PRINT ZOPA$(I,J):NEXT J
:NEXT I
340 COLOR 2:LOCATE 3,44:PRINT "Izen hauetatik 10 aurkitzen dira":LOCATE 4,44:
PRINT "letra-zopan. Aurki itzazu!!!"
350 RESTORE 860:COLOR 3:FOR I=6 TO 20:READ A$:LOCATE I,44:PRINT A$:NEXT I:
FOR I=6 TO 20:READ A$:LOCATE I,63:PRINT A$:NEXT I
360 KEY 10,"":KEY (10) ON:ON KEY(10) GOSUB 650
370 J=1:ASMAT$="E":WHILE J =10 AND ASMAT$="E":IF HITZA$(J,2)="" THEN ASMAT$="F"
ELSE J=J+1
390 IF ASMAT$="E" THEN 600
400 COLOR 3:LOCATE 25,25:PRINT "Programa amaitzeko";:COLOR 27:PRINT " F10 ";:
COLOR 3:PRINT "sakatu"
410 COLOR 2:LOCATE 22,5:PRINT SPC(78):LOCATE 22,5:PRINT "Aurkitu duzun hitza: ";
:COLOR 20:LOCATE 22,POS(0):PRINT "\";:LOCATE 22,POS(0)-1
420 H$="":HI$="":TE$=" ":WHILE ASC(TE$) 13 AND LEN(H$) 31:TE$=INKEY$:H$=H$+TE$:
COLOR 4:PRINT TE$;:IF TE$="" THEN TE$=" "
430 WEND
450 FOR I=1 TO LEN(H$)
460 A=ASC(MID$(H$,I,1)):IF A 64 AND A 91 THEN HI$=HI$+CHR$(A+32) ELSE
HI$=HI$+MID$(H$,I,1)
490 WHILE I 11 AND AURK$="F":IF HI$ HITZA$(I,1) THEN I=I+1 ELSE AURK$="E"
500 WEND
510 IF I 10 THEN 560
520 COLOR 10:HITZA$(I,2)="1":FOR J=1 TO LEN(HITZA$(I,1))
530 L=VAL(HITZA$(I,3))+(J-1)*NORAN(VAL(HITZA$(I,5)),1):
540 LOCATE L+4,Z*2+1:PRINT MID$(HITZA$(I,1),J,1)
550 NEXT J:GOTO 590
560 COLOR 3:LOCATE 22,1:PRINT SPC(78):LOCATE 22,5:
PRINT "Sartu duzun hitza ez da letra-zopan sartutako hitzetariko bat.":
LOCATE 23,5:PRINT "Saia zaitez berriro."
570 GOSUB 770
580 LOCATE 22,1:PRINT SPC(78):LOCATE 23,1:PRINT SPC(78)
590 GOTO 370
600 LOCATE 22,1:PRINT SPC(78):LOCATE 25,1:PRINT SPC(78):COLOR 3:LOCATE 22,5:
PRINT "Oso ondo!!! Letra-zopa honetako hitz guztiak asmatu dituzu.":
LOCATE 25,20:PRINT "Besterik egin nahi al duzu (B/E)?"
610 TE$=INKEY$:WHILE TE$ "":TE$=INKEY$:WEND:
WHILE TE$ "B" AND TE$ "b" AND TE$ "E" AND TE$ "e":TE$=INKEY$:WEND
620 IF TE$="B" OR TE$="b" THEN 30
630 CLS:COLOR 3:LOCATE 12,28:PRINT "AGUR!!! Laster arte."
640 END
660 COLOR 3:LOCATE 22,1:PRINT SPC(78):LOCATE 25,1:PRINT SPC(78):LOCATE 22,5:
PRINT "Hona hemen asmatzeko falta zitzaizkizun hitzak!!!"
670 FOR I=1 TO 10
680 IF HITZA$(I,2)="1" THEN 730
690 COLOR 4:FOR J=1 TO LEN(HITZA$(I,1))
700 L=VAL(HITZA$(I,3))+(J-1)*NORAN(VAL(HITZA$(I,5)),1):
710 LOCATE L+4,Z*2+1:PRINT MID$(HITZA$(I,1),J,1)
720 NEXT J |
zientziaeus-fc5f3f70a7a2 | http://zientzia.net/artikuluak/simulazioa-fabrikazio-prozesuetan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Simulazioa fabrikazio-prozesuetan - Zientzia.eus | Simulazioa fabrikazio-prozesuetan - Zientzia.eus
Gaur eguneko industriak, egunetik egunera sakabanatuago eta kalitate-, erantzun- nahiz zerbitzu-alorrean exigentzi maila handiagoa duen merkatuari aurre egiteko makina malguak nahi ditu.
Gaur eguneko industriak, egunetik egunera sakabanatuago eta kalitate-, erantzun- nahiz zerbitzu-alorrean exigentzi maila handiagoa duen merkatuari aurre egiteko makina malguak nahi ditu. Simulazioa fabrikazio-prozesuetan - Zientzia.eus Gaur eguneko industriak, ekipamendu berrien agerpenaren eta gero eta konplexuago nahiz garestiago den makineriaren eragina jasaten du. Egunetik egunera sakabanatuago eta kalitate-, erantzun- nahiz zerbitzu-alorrean exigentzi maila handiagoa duen merkatuari aurre egiteko makina malguak nahi dira.
Robotei etekin egokia ateratzeko kokapena nahiz eginkizunak oso ondo aztertu behar dira.
Merkatuko baldintza hauen eraginez, enpresek fabrikazio-prozesuak berrikusi eta modernizatu, lantegiak automatizatu eta fabrikazio-oinak berregituratu behar dituzte, hau da, inbertsio handiak egin behar dituzte. Inbertsio hauek egiterakoan agertzen den arriskua begibistakoa da eta erabakia hartu eta gero, ahalik eta azkarren ezartzea komeni da, errentagarritasuna lehenbailehen lortzearren. Horretarako, eta arriskuak txikiagotzeko, informazio-multzo handia beharko du enpresak.
Guzti honek "Ordenadore bidezko Simulazio-Teknikak" deitutakoaren agerpena eta eboluzioa bultzatu du.
Simulazioaren helburua hauxe da:
Sistema baten portaera nahi adinako zehaztasunez eta fabrikatu aurretik ezagutzera ematea.
Erabilgarritasuna
Simulazioa ondoko eginkizun hauetan erabiltzen da:
jadanik existitzen diren sistemak aldatu behar direnean edo diseinu-etapan dauden sistema berriak estudiatzeko.
ekintza konkretu bat aurrera eraman aurretik informazioa lortzeko, hau da, aseguru-politika gisa.
erabakien ondorio posibleen neurriren bat edukitzeko.
Teknika honek optimizatzeko ahalmenik ez duela kontutan hartu beharrezkoa da, baina soluziorik onenera bideratzen du erabiltzailea.
Ordenadore bidezko simulazioa informatika-lengoaia bereziez aztertzen da, hala nola:
GPSS -ACSL -SLAM -SIMAN-SIMSCRIPT lengoaiez
Goimailako lengoaiak ere erabiltzen dira; FORTRAN adibidez.
Simulazio-tekniken aplikazio-eremua zabala da, hala nola:
prozesuen kontrola
Stocken nahiz bitarteko gordailuen tamainuaren kokapena eta determinazioa.
Produktu berri baten sarrerarekiko harrera.
Estuguneen identifikazioa, produkzioan.
Produkzio-ahalmenaren analisia eta produkzioaren programa alternatiboak.
Matxuren eragina ekipamenduetan.
Simulazioaren bi adibide.
Simulazioa fabrikazio-ingurune desberdinetan
Orain arte azaldutakoan oinarrituz, zera esan dezakegu: Simulazio-teknikak, fabrikazio-plangintzan nahiz prozesuen kontrolean, jadanik existitzen direnen osagarri dira.
MRP-II (Manufacturing Resources Planning) fabrikazio-ingurunean produkzio-betebeharrak oso ondo ezagutzen badira ere, plangintzak bideraezin izateko duen probabilitatea handia da (gerta daiteke baliabideak behar bezalakoak ez izatea). MRP-II simulazio-pakete batekin elkartuz, gertatzear dauden arazoen aurreikuspena egitea posibilitatzen da. Adibidez,
baliabideetan preferentziak edukitzeagatik, produkzioak izan ditzakeen atzerapenak.
produkzio-ordenatan atzeratzeak zuzentzeko estrategia efektiboari lagunduko lioketeenerabakiak azpimarratzea.
zenbait programazio osatzeko nahikoa ahalmena dagoen eta une egokia den ikustea.
Talde-teknologian oinarritutako fabrikazio-ingurune batean, simulazioak zelulen diseinurako analisian garrantzi handia eduki dezake. Zelula bidezko fabrikazio automatizatuak ez du funtzionatuko materialen mugimendua minimotu arte eta material-fluxua konstante izan arte. Simulazioak, banaketa oinean birdiseinatzea eta makinak produktuaren arabera taldekatzea posibilitatuko luke.
J.I.T. (Just In Time) fabrikazio-ingurunean produktuari balioa eransten ez dion edozein iharduera galera gisa hartuko da. Hortaz, eta galeren txikiagotzea bilatu nahian, produkzioa eskaerarekin bateratzeko eta beraz, prozesuaren guztizko denbora minimotzeko erabil daiteke simulazioa. Banaketak oinean eta konfigurazio alternatiboak simulatuz, baina fabrikazio-prozesuak eskaeraren aldaketei erantzun behar diela kontutan hartuz, prozesu-denbora minimotu daiteke. Simulazioa oso garrantzitsua izan daiteke galerak ezabatzeko garaian, inbertsio batek irabazia non sort dezakeen ikustea ahalbidetuz.
Simulazio-pakete standardak
Simulazioa erabakiak hartzeko erreminta dela esan daiteke, gero eta gehiago.
Baina, edozein simulazio-prozesuk urrats batzuk bete behar ditu. Hona hemen urratsok:
Egoera erreala era sinpleenean ordezkatzen duen eredu bat eratzea.
Aktibatuak izan daitezkeen ala izan ez daitezkeen aldagai bidezko hurbilketa ereduren ihardueraren eta iharduera errealaren artean.
Ereduaren funtzionamenduaren emaitzak lortzea.
Aldagaien ekintzen aldaketa, funtzionamendu eta emaitza desberdinak lortzeko.
Oin erraldoi honetan lanaren antolakuntza hobetzeko simulazioak asko lagunduko luke.
Lehen aipatutako lengoaiak erabiliz simulazio-eredu baten elaborazioa oso korapilotsua da eta pertsonal kualifikatua behar izaten da. Nahiz eta guztientzat ona izan, "ez da denborarik izaten" iharduera-mota honetarako, zeren eta errentagarritasuna ezin bait da berehala neurtu. Merkatuan "Simulazio-Pakete Standard" deritzonak azalduko balira, arazoa konponduta geratuko litzateke.
Simulazio-pakete standardak programazio-lengoaia orokor batean oinarritzen dira eta erabiltzaileak ez du programazio-ezaguera berezia zer edukirik. Erabiltzaileak programa hauekin erraz lan egin dezake menuak, leihoak, etab. erabiliz. Hala ere muga bat badute: fabrikazio-prozesu diskretuaren simulazioan oso erraz aplikatzen badira ere, fabrikazio-prozesu jarraietan ez da berdin gertatzen.
Simulatu nahi den prozesuari egokitzen zaion garapena erraza eta azkarra da eta emaitzak azkar lortzea ahalbidetuko du.
Programa-mota hauen oso alderdi erabilgarria, prozesuen adierazpen grafikoa da. Horren bidez, simulazioko zati desberdinei jarrai dakieke, koloreak eta grafikoak aldatuz. Produkzio-estutasunak berehalakoak dira, zeren eta prozesuko elementuren bat blokeatu egiten bait da.
Prozesu baten funtzionamendua simulatzeko ondoko urrats hauek bete behar dira:
Lantegiko datu esanguratsuenen bilketa
Gordailuak: lehengaiak, tarteko stockak, produktu bukatuak, ahalmenak, gestio-arauak.
Produktuak: motak, faseak. |
zientziaeus-9a953799aa68 | http://zientzia.net/artikuluak/videotex-sistemaren-etorkizun-hurbila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Videotex sistemaren etorkizun hurbila - Zientzia.eus | Videotex sistemaren etorkizun hurbila - Zientzia.eus
Videotex Sistema, zenbait datu-basetan kokatutako informazioa telefono bidez konektatutako terminaletatik kontsultatzea ahalbidetzen duen sistema informatikoa da.
Videotex Sistema, zenbait datu-basetan kokatutako informazioa telefono bidez konektatutako terminaletatik kontsultatzea ahalbidetzen duen sistema informatikoa da. Videotex sistemaren etorkizun hurbila - Zientzia.eus Videotex sistemaren etorkizun hurbila
Zenbait datu-basetan kokatutako informazioa telefono bidez konektatutako terminaletatik kontsultatzea ahalbidetzen duen sistema informatikoa da.
Zer da Videotex Sistema
Zenbait datu-basetan kokatutako informazioa telefono bidez konektatutako terminaletatik kontsultatzea ahalbidetzen duen sistema informatikoa da.
Datu-baseko informazioa zerbitzari deritzon ekipo batek bidaltzen du telefono-sarera. Erabiltzaileak informazioa kontsultatu ezezik zerbitzariarekin elkarrizketa-moduan ere lan egin dezake.
Elkarrizketa honetan zenbait kasutan transakzioak ere burutu daitezke; erosketa-aginduak emateko esate baterako. Beste zenbait eragiketa burutzea ere posible izaten da, hala nola mezularitzaz, posta elektronikoaz edo softwarearen telekargaz baliatzea.
Erabiltzaileak 1.200 baud-eko abiaduraz jasotzen du informazioa eta 75 baud-etan igortzen. Zerbitzariak eskaintzen duen informazioa zuhaitz-forman eratutako orrialde-multzo baten tankerakoa izaten da. Erabiltzaileak zuhaitzaren adarrak korrituz edo orrialde jakinak eskatuz kontsultatzen du informazioa.
Norma desberdinak Europan
Videotex sistema Britainia Haundian sortu zen Prestel normarekin 1982an eta berehala izan zuen arrakasta, baina aurrerapenik handiena Frantzian egin du azken urteotan. Azken datuen arabera, 3.300.000 erabiltzailetik gora daude jadanik herrialde horretan.
Sistema hauek beren artean ez dira bateragarri. Norma bakar batera heltzeko egin diren ahaleginek ez dute emaitza osabeterik sortu. Gaur egun lortua den normalizazio-mailaren arabera diferentzia nabarmenak daude sistemen artean.
Alderdi batetik alemanek sortutako CEPT-1 norma dugu. Honako hauek dira bere ezaugarriak:
terminalaren pantaila 40 edo 80 zutabetan eta 24 errenkadatan banatzen da.
karaktere alfanumerikoak eta marrazkiak errepresenta daitezke koloreak erabiliz.
Norma honetan oinarritzen dira Alemaniako Errepublika Federaleko, Austriako, Norvegiako, Suitzako eta Espainiako sare publikoak.
Frantzian erabiltzen den normari CEPT-2 deritzo eta CEPT-1 delakoak baino mosaiko larriagoa (40x24) eta kolore gutxiago ditu. Sistema hau aipatzerakoan Antiope, Teletel eta Minitel izenak ere erabiltzen dira.
Prestel sistemak Britainia Haundian, Belgikan, Danimarkan, Holandan, Suedian eta Italian aurkitzen dira.
Espainian sare publikoak CEPT-1 norma hautatu badu ere, badira CEPT-2 normaz baliatzen ari diren erakunde pribatuak (Lankide Aurrezkia gure artean).
1. irudia.
Espainiako Estatuan arazoa nola dagoen
Badirudi Espainiako Estatuan iluntasuna izan dela orain arte behintzat nagusi. Telefonikak agindua zuen 1982rako sare publikoa prestatua izango zuela, baina ez zuen bere promesa bete; ezta gutxiagorik ere.
1987ko uztailean definitu ditu azkenean bere erizpideak eta oraingoz sare publikoak behin-behineko funtzionamendua besterik ez du.
Espainiako Telefonikak Ibertex izeneko Videotex zerbitzu publikoa jarri du martxan. Zerbitzu honek CEPT-1 norma erabiltzen du. Honek, Ibertex-ek eskaintzen dituen zerbitzuez baliatu nahi duten zerbitzariek eta erabiltzaileek norma hori bete behar dutela esan nahi du. Ekipoen arteko bateragarritasuna bermatzeko, Telefonikak pasarazitako kalifikazio teknikoko probak gainditu izana eskatuko zaie, bai terminalei, bai zerbitzariei.
Telefonikak berak ere saltzen ditu terminalak, baina erabiltzaileak aukera ditzake beste batzuk, Telefonikak homologatutakoak izanez gero.
1. Irudiak erakusten du zerbitzariak eta erabiltzaileak Ibertex zerbitzuaren bidez nola konektatuko diren.
Zerbitzariak IBERPACekin konektatzen dira eta 2400, 4800 eta 9600 baud-eko abiaduraz lan egiten dute. IBERPAC Telefonikaren paketeak transmititzeko sarea da, Frantzian TRANSPAC denaren baliokidea. Zerbitzarien eta IBERPACen arteko konexioa X-25 sarearen bidez egiten da. Honek erabiltzaileak zerbitzua erabilera-denboraren arabera soilik ordaintzen duela esan nahi du eta ez denboraren eta distantziaren arabera.
Erabiltzaileak Telefonikari ordainduko dio zerbitzuaren kostua eta honek zerbitzariari ordainduko dio, informazioagatik ordaindu beharreko zerbitzua denean.
Erabiltzailea sare telefoniko konmutatuaren eta C.A.I. (Centros de Acceso Ibertex) delakoen bidez sartuko da sistemara.
Orain arte iluntasun handiak zeuden Espainian videotex sistemak izango zituen ezaugarriez. Bazirudien Telefonikak bere sistema muntatuko zuela eta beste inork ez zuela sistemak jartzeko eskubiderik izango. Hala ere, Telefonikaren moteltasunak luzetsita, batzuek ekin egin diote zerbitzuak eskaintzeari (Banco de Santander, Lankide Aurrezkia, etab.), normen aldetik nork bere aukera egin duelarik. Lankide Aurrezkiak CEPT-2 norma aukeratu zuen, esate baterako.
Momentu honetan gauzak argiago daudela dirudi: Telefonikak Ibertex sistema eskaintzen du eta honen abantailez baliatu nahi duenak (X-25 sarearen erabilera, erabiltzailearen fakturak bateratzearen, h.d. kiosko-sistema deritzonaz baliatzearen abantaila), bai zerbitzariaren aldetik, bai terminalaren aldetik, Telefonikak homologatutako ekipoak erabili behar ditu, Telefonikari erositakoak izan ala ez.
Spritel-ek antolatutako hitzaldietan zenbait hizlarik, honako planteamendu hau egin zuen:
"Videotex sistema Espainian hedatuko bada ezin zaizkie erabiltzaileei eragozpenak jarri, normak direla eta ez direla. Bateragarritasun-arazoak zerbitzari-mailan konpondu behar dira. Bestalde, hor daude Europako herrialde desberdinetako normen arteko diferentziak. Beraz bateragarritasun-arazoak konpondu beharra bestela ere azalduko da (eta eleaniztasun-arazoena ere berdin). Horren irtenbidea normen bihurketa-sistemetan aurkitu behar da."
Berez, hitzaldi hauetan zerbitzari-ekipamenduak aurkeztu dituzten etxe gehienek norma desberdinekin lan egiteko aukera azpimarraztu zuten.
Etxe askok videotex-terminal berezituak eskaintzen dituzte, eta hauetako batzuk multistandard-ak dira, baina garbi ikusten da videotex-aren erabiltzaile potentzialen artean multzo ugari eta interesgarri bat (Espainian 200.000tik gora) mikroordenadore pertsonalen jabeek osatzen dutela. Hauek videotex-a erabiltzeko ez dute beste terminal bat erosi beharrik. Aski dute modem egoki bat mikroordenadoreari jartzea eta komunikazio-software egokia erabiltzea. Dagoeneko horrelako produktuen eskaintza badago merkatu espainiarrean. Adibidez, Kortex etxearena eta Bilboko CEINSAk saltzen duen Vidicom-en Rafi izeneko modem-a.
Beste erabiltzaile batzuek, berriz, ASCII terminalak dituzte. Hauek ere balia daitezke videotex-az. Jakina, beren terminaletan ezin jaso ahal izango dituzte koloreak eta grafikoak, baina informazio profesionalean kasu askotan hori ez da hain inportantea izaten.
SPRITELen balio erantsiko sarea
SPRI sozietateak Komunitate Autonomoan telematikaren erabilera sustatzeko eta industria telematikoaren garapena indartzeko SPRITEL programa antolatu du. Helburu hauekin zenbait ekintza-mota martxan jartzeko asmoa du: erabiltzaileei denboraldi batean terminalak doan uztea, Kontsultategi bat jartzea, erakusketak eta mintegiak antolatzea, zerbitzariak muntatu nahi dituztenei dirulaguntzak eta kreditu erosoak eskaintzea, eta gauza guzti hauekin batera oso interesgarria izan daitekeen balio erantsiko sare bat eratzea.
SPRITEL sare honen bidez Gasteizen, Bilbon eta Donostian egongo diren sarrera-puntu (telefono-zenbaki) batzuetara deituz erabiltzaileak IBERPAC X-25 sarrera konektatu ahal izango dira eta horretaz gainera SPRITELek jarriko duen norma-bihurgailu bati esker beste norma batzuen arabera funtzionatzen duten bertako edo atzerriko sistemetara ere bai.
Abiaraztea zaila
Frantzian videotex-ak izan duen arrakastaren ondoan Espainia eta Hego Euskal Herria oso atzera daude, zalantzarik gabe. Egoera honen errudunik handienak Espainiar Administrazioa eta Telefonika dira, panorama argitzeko ezer gutxi egin dutelako. Alabaina, miresgarria izango omen den 1992. urte horrek eta aukerak galtzen ari ziren enpresek bultzatuta, gauzak argixeago daudela dirudi.
Beste arazo bat merkatua nola abiarazi da. Askotan aipatu izan da sorgin-gurpil bat dagoela hor: erabiltzailerik ez dagoenez ez dago zerbitzurik eta, jakina, zerbitzurik gabe ezin izan erabiltzailerik.
Hitzaldi batean hizlari batek esan zuen bezala, arazo hori ez da berria; beste hainbeste gertatzen zen telebistarekin ere eta kasu hartan badakigu nola hautsi zen zorgin-gurpila: TVE bere telebista-saioak ematen hasiz, noski.
Hau egia izan daiteke, baina norbaitek zera galdetuko du: ea aurreneko urteek sosik ere emango ez dutela jakinda ekimen pribatuko proiekturik sortuko den. Batzuk prest egon daitezke, zerbitzu-mota hau irudia lantzeko bidetzat hartuko dutelako, erabiltzaile-talde itxiekiko harremanak hobetzeko egokia izango delako, etab.
Horretaz gainera, erakunde publikoen laguntzek garrantzi handia izan dezakete.
Seguraski videotex-ak gure artean datozen urteetan hazkunde handia izango duela esatea ez da arriskatuegia izango hazkundea termino erlatibotara mugatzen baldin badugu behintzat.
EUSKALTERM Euskal Teminoloji bankua
EUSKALTERM Terminoloji Bankua, Lankide Aurrezkiaren egitura informatikoaren barnean integraturik aurkezten den terminologi kontsulta-zerbitzua da.
Honako arlo hauek kontsulta daitezke:
Ekonomia |
zientziaeus-33226d3d290e | http://zientzia.net/artikuluak/b-hepatitisaren-aurkako-txerto-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | B hepatitisaren aurkako txerto berria - Zientzia.eus | B hepatitisaren aurkako txerto berria - Zientzia.eus
Hepatitisa gibeleko erasana da; hantura-zeinuak ezaugarritzen duen erasana hain zuzen. Gaur egun usuena Hepatitis BIRIALA da, baina badira hepatitis bakterianoak ere.
Hepatitisa gibeleko erasana da; hantura-zeinuak ezaugarritzen duen erasana hain zuzen. Gaur egun usuena Hepatitis BIRIALA da, baina badira hepatitis bakterianoak ere. B hepatitisaren aurkako txerto berria - Zientzia.eus B hepatitisaren aurkako txerto berria
1988/12/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Hepatitisa gibeleko erasana da; hantura-zeinuak ezaugarritzen duen erasana hain zuzen. Gaur egun usuena Hepatitis BIRALA da, baina badira hepatitis bakterianoak ere.
Germenak odol-korrontean zehar iristen dira gibelera eta hau handituz hasten da, zornetzen, abzesua sortu arte. Prozesuak aurrera segitzen badu, gibela haustera irits daiteke, infekzioa beste organoetara barreiatuz (peritoneoa, pleura, birikak).
Hepatitis birala
Eta honen barruan, bereziki hepatitis akutua.
Edozein adinetan ager daitekeen arren, bereziki gaztaroan eta haurtzaroan agertzen da.
Bi mota nagusi daude; antzekoak ikuspegi klinikotik, baina oso desberdinak epidemiologiaren aldetik.
Hepatitis infekziosoa
Bapatean agertzen da, epidemi gisa (eskola, koartel, etab.etan). Inkubazio-aldia motza da (2-6 aste). Birusa liseri bidez sartzen da (jaki kutsatuak ahoratzeagatik).
Hepatitis serikoa
Beren odolean birusa daramaten pertsonen (pertsona eramaileen) odolarekin edo beste likidoren batekin harremanetan egon direnek hartzen dute: inokulazioz batez ere (transfusioak, xiringak, etab.). Inkubazio-aldia luzeagoa da (2-6 hilabete).
Bi birus-mota desberdinek sortuak direla uste da; A eta B birusak hurrenez hurren. Beraz A hepatitisaz eta B hepatitisaz hitz egingo dugu aurrerantzean. Beste birus bat ere bada: Delta birusa, ugaltzeko B birusaren presentzia behar duena. Honek Delta hepatitisa sortuko luke.
Azkenik ez-A ez-B hepatitisa aipatuko dut. Terminologia honek gure ezjakintasuna besterik ez du erakusten; birusen izaerari buruzko ezjakintasuna alegia. Ez-A ez-B hepatitis hauen arrisku nagusia zera da: kronikotasunera eboluzionatzeko duten erraztasuna (kasuen %50).
Hepatitis kronikoa
Normalean urtebete baino gehiago irauten duen gibeleko prozesu inflamatorioa, kroniko hitzaz izendatzen da. Iraupenarekin batera, zirrosiak dakartzan gibeleko egituren aldaketa ere hartu behar da kontutan. Hepatitis kronikoa honelakoa izan daiteke:
Iraunkorra. Gibela ez da gehiegi erasaten. Pronostikoa ona da. Kasurik gehienetan prozesu luze baten ondotik (urtetakoa ere bai agian), lesioek atzera egiten dute (nolabaiteko sendaketa).
Agresiboa edo erasokorra. Eboluzioa grabeagoa da eta kasu askotan zirrosian bukatzen da arazoa.
Hepatitis kronikoaren arrazoiak ez dira oso ongi ezagutzen. Batzuetan hepatitis biral akutu baten ondorioak izan daitezke. Beste batzuetan, ordea, hasieratik dira kronikoak.
H. kronikoak gehienbat emakumezkoetan agertzen dira (pertsona gazteetan gainera). Hasiera isilekoa du, nekea (astenia), apetitu-galera, mehartzea eta agian larruazalak eta mukosak horitu egiten dira. Sintomak hobetu daitezke, baina baita okerragotu ere.
Gibela handitua dago eta barea ere bai.
Laborategiko emaitzak: transaminasak gehituak (era agresiboan bereziki), G globulina ere bai, GJA ere gehitua eta bilirrubina odolean (normala baino altuagoa).
Hepatitisaren tratamendua
Hepatitis-motak baldintzatua dago, noski.
Normalean atsedenaldia gomendatzen da (ohean, hasieran behintzat); jan-neurri normokalorikoa, baina garai batean baino askoz ere libreagoa; bitaminak; gibel-babesleak.
Ez dago, berez, inolako tratamendu berezirik, inmunoestimulatzaileak salbu (zianidanolak, adib., bere baliagarritasuna frogatu du entseiu kontrolatuetan).
Dena den, badira hiru arau:
Kortikoiderik ez eman inoiz.
Kontrol analitikoak (protronbina, TOG, TPG) eta klinikoak astero egitea, hepatitisaren eboluzioa kontrolatu ahal izateko. Kasu berezietan ospitaleratzea beharrezkoa izan daiteke.
Hirugarren eta seigarren hilabeteetan egindako berrikuspenen bidez prozesua sendatu den ala ez egiaztatu behar da. Horretarako transaminasak determinatuko dira eta baita B birusaren antigenoak ere (HBs eta HBe Antigenoak bereziki), kronikotasunerako eboluzioa oharkabean pasa ez dakigun.
Hepatitisaren prebentzioa
A hepatitisaren kasuan neurri profilaktiko orokorrak dira (uren kontrola, depurazioa eta arazketa, eta gordinik jango diren jakien kontrol sanitarioa, mariskoena adibidez). Badira beste neurri prebentibo espezifikoagoak ere (inmunizazioa bereziki) inmunoglobulina standard-en bidez, birusaren esposizioaren aurretik edota ondorengo bi asteetan. Neurri honek %80-90eko babesa ziurtatzen du.
Tratamendu gisa, A birusaren aurka ez dago gaur egun inolako botika eraginkorrik. Inmunoglobulinek ez dute eraginik infekzioa jadanik deklaratu denean. Hala ere, A hepatitisean ez da inoiz forma kronikorik deskribatu.
B hepatitisaren kasua, ordea, oso bestelakoa da.
Birusa bera potentzialki onkogenoa da gizakiarentzat, eta B birusa gibeleko tumoreen etiopatogenian zuzenki inplikatua dago. B hepatitisak zirrosia hasieran, eta gibeleko tumore primitiboa sor dezake kasu askotan.
Eta zein da birusaren erreserbario edo gordailua? Gizakia nagusiki. Infekzioa askotan asintomatikoa denez (oharkabean pasatzen denez), eramaileak ez dira detektatzen kasu askotan, eta kutsapena odolaren edo odol-eratorrien bidez gertatzen da.
Ikus ditzagun, ondoren, transmisio-bide nagusiak:
IATROGENOA. Arriskua maximoa da erizain, mediku, dentista eta laborategiko teknikoen kasuan. Hemodialisiko unitateek (gaixoek eta sanitateko pertsonalak) arrisku berezia dute. Horregatik, hepatitis birala eritasun profesional bezala izendatua izan da aipatu talde guztietan.
SEXUALA. Itxuraz ohekide-kopuruarekin lotua dago. Honek esplikatuko luke homosexualen edota prostituten arrisku handiagoa.
FAMILI BARNEKOA. Transmisio-bide honen mekanismoak ez dira oraindik zehatz mehatz ezagutzen.
HAURDUNALDIA. Amagandik fetuaganako transmisioa derrigorrezkoa da ama birusaren eramaile kronikoa denean edota haurdunaldiaren azken hiruhilabetean infektatu denean. Horrela infektaturiko jaioberria birus-emaile kroniko bihurtuko da. Malformaziorik ez da inoiz deskribatu.
Mundu osoan 280 milioitik gora dira (azken estimazioen arabera) B birusa bere odolean daramatenak, edo bestela esanda eramaile kroniko asintomatikoak. OMEren zenbait estatistikek diotenez, B birusaren eramaileak populazio osoaren %20ra iristen dira zenbait area endemikotan (eta Asiako edo Saharaz beheko Afrikako leku jakinetan prebalentzia %80 inguruan dabil).
Pertsonal sanitarioari dagokionez, ingurune ospitalarioan egindako azterketa desberdinek prebalentzi eta kutsapen-zifra kezkagarriak eskaintzen dizkigute: urgentzi saletako erizainak (%30) odol-bankuetako pertsonala (%26), laborategiko teknikoak (%24), benabarnetako transfusioak egiten dituzten pertsonak (%22), kirurgilariak (%11) eta ardura trinkoetako erizainak (%10).
Aurrez ikusi dugun panorama horren aurrean, zer egin? Argi dago, gaur egun, eritasuna desagerteraztera eraman gaitzakeen bide bakarra prebentzioa dela. Eta hemen aipatu beharra dago B hepatitisaren aurkako txertoa.
Gaur egun bi txerto-mota desberdin dauzkagu. Duela urte batzuetatik hona plasmatik ateratako txertoa erabiltzeko moduan dago, baina batetik fabrikatzeko garestia izateak, eta bestetik bere segurtasunari buruz agertu diren zalantzak (gehienetan arrazoirik gabekoak) asko mugatu dute txerto honen erabilera.
Dena den, gaur egun merkatuan badaude beste txerto batzuk: genetikoki landuak, "BELAUNALDI BERRIKOAK", baina baita "SORKUNTZA BERRIKOAK" dei genitzakeenak ere. Giza plasmarik gabe eratuak daudenez gero, ez dago odol-emaitzarengatiko infekzio gurutzatuen arrisku teorikorik. Injinerutza genetikoak, bestalde, txertoak nahi adina eta prezio egokian eskuratzeko ahalbidea ematen du.
Injinerutza genetikoak aurrerapen handiak egin ditu oso arlo desberdinetan. Eta duela zazpi bat urte hasi ziren txerto berria lortzeko saioak, baina birusaren genomatik ateratako genea bakterio batengan ugaltzeko saio guztiak alferrikakoak suertatu ziren. Azkenean, produkzio-tresna bezala legamia bat hartu zen (garagar edo ogiaren legamiaren antzekoa) hazteko eta antigenoa behin eta berriz ugaltzeko gai izan zen.
Kopuruz behar adina ugaldu denean, antigenoa legamiaren zeluletatik atera eta teknika berezien arabera garbitu edo purifikatu egiten da. Gure artean salgai jarri den txertoa (ENGERIX-B izenekoa) etxe komertzial edo laborategi jakin batek prestatu du.
Txerto hau oso eraginkorra da, lortzen den inmunitate-maila oso altua delarik (%100 inguru, aholkaturiko hiru dosiak hartu eta hilabete barru). Zein da, bada, administrazio-pauta? Hiru dosi hartzea gomendatzen da: lehenengoa, hilabetera eta sei hilabetera. Injinerutza genetikoz lortutako txertoa klinikoki segurua da, ongi jasaten da (bai pertsona helduek eta baita ume edo jaioberriek ere). Dena den, txerto honek ez lituzke hepatitisa duten edo eduki dezaketen pertsonei ematen zaizkien bestelako ardura edo laguntzak baztertu behar.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b9d5726a92d2 | http://zientzia.net/artikuluak/egitura-espazialak-euskal-enpresa-bat-onenen-artea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Egitura espazialak: Euskal enpresa bat onenen artean - Zientzia.eus | Egitura espazialak: Euskal enpresa bat onenen artean - Zientzia.eus
Orona Orona Euskal enpresak Bartzelonako Joku Olinpikoetarako egingo den polikiroldegi baten egitura modernista eraikiko du. Euskal enpresak Bartzelonako Joku Olinpikoetarako egingo den polikiroldegi baten egitura modernista eraikiko du
Orona Orona Euskal enpresak Bartzelonako Joku Olinpikoetarako egingo den polikiroldegi baten egitura modernista eraikiko du. Euskal enpresak Bartzelonako Joku Olinpikoetarako egingo den polikiroldegi baten egitura modernista eraikiko du Egitura espazialak: Euskal enpresa bat onenen artean - Zientzia.eus Egitura espazialak: Euskal enpresa bat onenen artean
1988/12/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Enpresa
Seul-eko Olinpiadak bukatu ondoren, "Bartzelona 92" slogana ia egunero azaltzen da ikusentzunezko komunikabidetan. Hori dela eta, Bartzelona prestatzen ari da Olinpiadetarako. Bertan eraikitzen ari diren eraikuntzetan famatuenetakoa, "Palau d'esports Sant Jordi" izenekoa da. Arata Isozaki arkitekto japoniarrak diseinatutako eraikin honen estalketa, euskal enpresa bati esleitu zaio munduko enpresa onenekin lehia gogorrean aritu ondoren. Enpresa hau, ORONA hain zuzen ere, igogailuak egiteagatik izan da ezaguna orain arte gehienontzat. Enpresa honen beste alderdi ezezagunagoaren berri eduki nahian, bertara hurbildu ginen Benintze Arbide eta Jose Luis Azkue ren eskutik.
Orona
Joan den apirilean, enpresa honen 1987. urteko Ekitaldia aztertu zen ospatutako Batzarre Orokorrean. ORONA kooperatiba ORBIDE Eskualde-Taldearen barnean dago, taldearen finantz entitatea Lankide Aurrezkia delarik.
1987. urtean 3.164 milioi pezetako salmentak egin zituen eta plantila 448 pertsonakoa da.
ORONAren iharduera Igogailu, Eskailera Mekaniko eta Egitura espazialak egitea da. Erabilitako teknologia goimailakoa da, produktu nahiz fabrikazio-bitartekotan.
Horren ondorio zuzena, kontratatutako lanetan ikusten da. Enpresa desberdinekin lehian aritu ondoren, Bartzelonako Eraztun Olinpikoko, Montjuiteko Estadio Olinpikoko eta San Jordi Kirol-Jauregiko igogailuak egiteko alde batetik eta San Jordi Kirol-Jauregiaren estalki-egitura egiteko bestetik kontratuak eskuratu ditu.
Baina hau ez da izango egin den lan ikusgarri bakarra. Hortxe daude Sevillako Erakusketa eta Kongresu-Jauregi Berria, Sevillako San Pablo Polikiroldegia, etab.
San Jordi Kirol-Jauregia
17.000 pertsona eserita hartuko dituen eraikin honen aurrekontua, 5.818 milioi pezetakoa da. Horietatik 1.000 milioi, gutxi gorabehera, ORONAk beharko ditu estalki-egitura egin ahal izateko.
Egitura, 127,87 m luze, 105,60 m zabal eta 45 m altu da. Guztira, 13.462 m 2 ko azalera okupatzen du. 60 euskarri zirkularretan oinarritzen da eta hormigoizko egiturari karga bertikalak soilik transmititzen dizkio. Euskarriak dintel-habeen bidez binaka lotuta daude eta horrela portiko zurrun gisa lan egiten dute, haizearekiko eta lurrikarekiko egonkortasuna emanez.
Egitura nagusia, geruza bikoitzeko sare espazial batez osaturik dago. Barren batezbesteko tamaina 3,6 m-koa da eta sarearen bi geruzen arteko distantzia 2,5 m-koa.
Egiturak duen itxurak, inguru jakinetara bideratzen ditu indarrak. Horregatik kalkuluen lehen faseetan indarrak bi eraztun-bikoteetan kontzentratu nahi izan ziren; bata erdiko kupula mugatzen duen trantsizio-ertzean eta bestea kanpoaldean kokatuta zeudelarik. Eraztunak tutu kurbatu jarraiez eta soldatuz egin dira, beraien diametroak 406 eta 508 mm-koak hurrenez hurren izanik. Tutu soldatuzko nerbio erradial batzuk ere diseinatu dira, kanpoko eta barneko eraztunak estalkiaren lau izkinetan elkartzeko.
Eraztun eta nerbio hauen bidez estalkiko indar garrantzitsuenak nahi den lekura eramaten dira. Egitura osatzeko, sare berezi torlojotu batez baliatzen da. Sare hau ORTZ egitura-sistemari jarraituz eratzen da eta osagaiak tutuak (indar-transmisiozko elementu gisa) eta esferak (juntura gisa) dira.
Tentsio desberdinak direla eta, tutuak eta bola esferikoak tamaina askotakoak dira. Sare osoak 2.343 juntura eta 9.070 barra ditu. Geometri konplexutasunaren eraginez, luzera desberdinko barrak eta orientazio desberdineko zuloak dituzten esferak egin behar izan dira. Ondorioz 1.500 esfera-mota desberdin eta 3.200 barra-mota desberdin daude.
Diametroari eta tutuen hormaren lodierari begiratuz, aldaketak nabariak dira (ikus taula).
Esferei dagokienez, ondoko tamainakoak dira (mm-tan): 100, 134, 150, 178, 210, 250.
Sareko elementurik erresistenteenek 200 tonako ardatz-indarra jasan dezakete. Barra nahiz esferatan hainbeste tamaina desberdin erabili baldin badira, fabrikazioan bitarteko automatiko eta informatizatuak erabiltzen direlako da, hau da, CAD/CAM sistemak erabiltzen direlako.
Egitura lurrean dago. Bertan barrak nahiz estalkiak muntatzen dira. Erdiko kupularen azpian, nahiz eta ikusi ez, katu hidrauliko batzuk daude eta hauek zuzentzen dituzten ordenadore- nahiz kontrol-sistemak ere bai.
Barren eta esferen fabrikazioa ORONAn, bertan, egin da. Horretarako, zenbakizko kontroleko makinak ordenadoretik zuzen-zuenean jasotzen dute informazioa. Horrela, langileak ez du fabrikazio-parametroen finkapenean parte hartzen, sistema malgua lortzen da eta, beraz, errore-probabilitatea minimotu egiten da.
Edozein egitura kalkulatzeko, karga-hipotesi desberdinak kontuan hartu behar dira, hala nola, haizea, elurra, karga estatikoak, etab. Egitura hau kalkulatzeko hamaika karga-hipotesi desberdin hartu behar izan ziren kontutan. Jakina da egitura bat karga-hipotesi desberdinen arabera estudiatzen denean karga-hipotesi desberdinak ez direla banaka bakarrik estudiatzen. Konbinazio desberdinak estudiatu behar dira, egiturak jasan ditzakeen baldintzarik txarrenak kontutan eduki ahal izateko. Kal-kulaketa-prozesu honek luze jotzen duenez eta fabrikazio-prozesua eten ezin denez, ORONAn gauetan eta asteburuetan uzten zuten ordenadorea lanean.
950 tonako egitura honek badu ORONAn asko azpimarratu duten beste ezaugarri bat, hau da barrak eta esferak fabrikatzerakoan dimentsio-perdoi estua. Barren kasuan 0,5 mm-koa eta esferen kasuan 0,1 mm-koa izan da. Errore-marjina hauek guztiz anormalak dira egituren munduan, baina horri esker lortu ahal izan da hain konplexua den irudi geometrikoa.
Altxaera poliki-poliki egin behar da eta katu guztiek uniformeki eragin behar diote egiturari. Alboko portikoak lehen barra-sarearekin giltzatua daudenez eta hau ere kupularekin giltzatua dagoenez, kupula altxatzen doan neurrian, egitura osoaren itxura aldatu egiten da.
Behin egitura diseinatuz eta piezak eginez gero, muntaketari ekin behar zaio. Era asko dago muntaketa egiteko, baina hain erraldoi eta bitxi den egitura hau sistema ikusgarriaz muntatuko da. Sistema honen izena "Pantadome" da eta M. Kawaguchi da diseinatzailea. Esatea baino ikustea hobeagoa izaten denez, abendu/urtarrilaren artean ekingo diote muntaketari eta telesbista-kamerak ez dira faltatuko. Beraz gerta daiteke artikulu hau irakurtzen ari zaren bitartean telebistan muntaketaren berri eman ahal izatea.
Hala ere aurreko orrialdeko hiru argazkiak lagun diezagukete sistema honen azalpen soila egiteko.
Barrak eta esferak elkartzeko torlojo-sistema erabiltzen da. Horrela barrak alde batetik eta esferak bestetik garraia daitezke. Barrak eta esferak kokagunean erraz muntatzen dira; barra bakoitza eta esferetako zulo bakoitza numeratuta bait daude. Zenbakiak muntaketa-planoetan elkarerlazionatzen dira. Beraz, hauei jarraituz egiten da muntaketa.
Barrek eta esferek inprimazio- nahiz pintura-geruza bereziak behar dituzte, oxidazio-arazoei ihes egiteko. ORONAkoek esan digutenez, oso kontrol zorrotzak pasa behar izan dituzte arlo honetan.
Egitura muntatua dago.
Azkenik, zera esan beharra dago: ORONA proiektu honetara aurkezteko beste enpresa batekin aurkeztu dela; DRAGADOS Y CONSTRUCCIONESekin hain zuzen ere, DRAGORONA enpresa tenporalaren bidez. DRAGADOS Y CONSTRUCCIONES delakoak, kirol-jauregiaren azpikoa edo hormigoizko zatia egin du.
Eta orain zer?
Artikulu honen hasieran ORONAk enpresa desberdinekin lehia bizian aritu behar izan zuela esan dugu. Konkretuki enpresa alemaniar bat eta beste japoniar bat izan ziren lehiakideak. Bakoitzak bestearen akats edo ezintasun teknikoei begiratzen zien eta presio politikoak ere izan omen ziren.
Dena dela, enpresa euskaldun honek argi zuen proiektu honetan interes ekonomikoarekin batera izen onarena ere bazegoela.
Bartzelonan lortutako famari esker, munduko beste zenbait lekutan ere beren burua aurkezteko bidea erraztu zaie. Arabian adibidez, zenbait eraikuntza egiteko aukera izango dute. Espainian ere hor dabiltza egitura bereziak egiten, beti ere egitura espazialaren eremuan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a1c612bde06e | http://zientzia.net/artikuluak/izotzaren-energia-gas-hidratoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izotzaren energia: gas-hidratoak - Zientzia.eus | Izotzaren energia: gas-hidratoak - Zientzia.eus
Izotza erreaz energia ateratzerik badagoela baten bati esanez gero, Santa Agedan sartzeko moduan gaudela pentsatuko luke. Izotza ez dugu erreko, baina izotzetan harrapatutako gasak bai eta gas-hidratoek energi hornikuntzan garrantzi handia har dezakete etorkizunean.
Izotza erreaz energia ateratzerik badagoela baten bati esanez gero, Santa Agedan sartzeko moduan gaudela pentsatuko luke. Izotza ez dugu erreko, baina izotzetan harrapatutako gasak bai eta gas-hidratoek energi hornikuntzan garrantzi handia har dezakete etorkizunean. Izotzaren energia: gas-hidratoak - Zientzia.eus Izotza erreaz energia ateratzerik badagoela baten bati esanez gero, Santa Agedan sartzeko moduan gaudela pentsatuko luke. Izotza ez dugu erreko, baina izotzetan harrapatutako gasak bai eta gas-hidratoak energi hornikuntzan garrantzi handia har dezakete etorkizunean.
Metano hidratoaren egitura.
Lurrazalaren zati handi batean, izotzetan harrapatutako hidrokarburo gaseosoak daude. Gas-molekulak izotzez osatutako kaxatan gorderik daude eta horrela gordetako gas naturalaren kantitatea gas libre moduan dagoena baino ehun aldiz handiagoa izan daitekeela uste da. Gas-hidrato hauen ustiaketak arazo teknikoak planteatzen baditu ere, gure zibilizazioaren premia energetikoak hein batean asetzeko balio dezake.
Zenbait ikerlariren ustetan gainera, Juri Makogon sobietarraren eritziz esaterako, gas-hidratoen bidez eguzki-sistemako planeten sorrera ere azal daiteke. Bestalde, Halley Kometa gas-hidratoz osaturik omen dago.
Gas-hidratoak Lurrazaleko toki askotan (kontinente zein ozeanotan) daude, baldin eta presio- eta tenperatur baldintzak egokiak badira. Tenperatura baxuak eta presio altuak behar dira. 1. Irudian ozeanotan sortzen diren gas-hidratoen egonkortasun-baldintzak azaltzen dira. Ia gas arin guztiek (metanoak, etanoak, karbono (II) oxidoak ...) ur-molekulekin eta baldintza egokitan konposatu solidoak eratzen dituzte.
Historia apur bat
Gas-hidratoak ez dira konposatu berriak, 1810.ean Humphry Davy kimikari ingeles ezagunak kloroaren hidratoa lortu zuen kasualitatez. Bere laborategian 9°Cko tenperatura zuelarik, Kloro hidratozko malutak lortu zituen ura kloroarekin nahastuta. Ez zitzaion orduan jaramon handirik egin fenomeno hari.
Urtetan gas-hidratoak ahaztuak eta zokoratuak egon ziren. Baina 1930.eko hamarkadan interesa berriz sortu zen haien inguruan, eskualde polarretako gaseoduktuen butxaduren kausa gas-hidratoak zirela ikusi zenean. Gaseoduktuen butxadurei ekiditeko, gasa deshidratatu beharra zegoen.
Dena den, gas-hidratoen booma 1960.eko hamarkadan hasi zen, gas-hidratoak lurrazalean eta ozeanoen zoluan daudela ikusi zenean. Orduantxe, hasi ziren gas-hidratoak energi iturri gisa ikusten.
Metano hidratoaren lurrin-presioa. Grafiko honetan itsaspeko metano hidratoaren egonkortasunerako presio- eta tenperatur baldintzak adierazten dira. Kurbaren eskuinaldean metano hidratoa ez-egonkorran da eta metano eta uretan disoziatzen da. Ezkerraldean hidratoa egonkorra. da.
Gas-hidratoen ezaugarriak
Kimikarien eritziz gas-hidratoak hiru dimentsioko oinarrizko egitura dute. Egitura horrek kutxa moduko zuloak eratzen ditu bere barnean eta zulo hauetan gasa harrapaturik gelditzen da. Gas-hidratoak, kimikarien artean klatrato izenaz ezagutzen den familikoak dira. Konposatu hauek solidoak dira eta izotz edo elur harroaren itxura daukate.
Beren molekulen tamaina 0,69 nm baino txikiagoa duten gasek erraz sortzen dituzte gas-hidratoak. Baina tamaina handiagoko gasek, butanoak eta etanoak esaterako, molekula txikiagoko gas-molekulak (metanoa adibidez) behar omen dituzte inguruan hidratoa osatzeko.
Gas-hidratoetan bi egitura-mota ezagutzen dira. I izeneko egituran, gasa izotzezko 46 molekuletan harrapatuta dago eta diametro molekular txikiko gasak bakarrik onartzen ditu. Beste egiturak, II izenekoak, diametro molekular handiko gasak onartzen ditu eta 136 ur-molekulaz osaturik dago.
Gaseoduktuetan osatzen diren gas-hidratoek egitura nahasia dute jeneralean. Gas hidratoen oso ezaugarri interesgarria, zera da: uhin sismikoek beren baitan duten hedapen-abiadura. Gas-hidratoz aseta dauden ingurune porotsuetan, uhin sismikoen hedapen-abiadura gas askez asetako inguruetan baino %60-%100 bider handiagoa da. Horrek izotza, gas-hidratoak eta gas askea desberdintzea posible egiten du eta hain zuzen metodo horixe erabiltzen da sedimentu-geruzetan gas-hidratoak aurkitzeko.
Hidratoen beste ezaugarri interesagarria, beren iragazkaiztasuna da. Gas-hidratoak oso iragazkaitzak dira gas eta urarekiko; gas- eta petrolio-hobien estalki moduan lan egiten duten urez asetako buztinak baino iragazkaitzago. Autobutxadura horrek egiten du posible gas-hidratozko hobi handiak ozeanoaren zoluan eratzea.
Metanoa da gas-hidratoetan gasik ugariena, nahiz eta etanoa, propanoa, butanoa, hidrogeno sulfuroa eta gas geldoak ere tartean aurkitzerik izan.
Sobietar Batasuneko hidrato-hobiak.
Gas-hidratoen eraketa
Gas-hidratoak eratzeko presio- eta tenperatur baldintza egokiek egon behar dute; presio handiak eta tenperatura baxuak alegia. Gas-hidratoak eratzeko Lurreko eskualde egokiek kontinenteen %25 eta ozeanoen %90 estaltzen dituzte. Hortaz eta Lurraren 3/4 ozeanoz estalita daudela kontutan harturik, gas-hidratozko erreserba ikaragarriak daude.
Gas naturalak harri sedimentarioen zulo eta arrakalduretan egoten dira libre, edo bestela uretan disolbaturik, baina baldintza egokiak suertatzen direnean solido bihurtu eta gas-hidrato moduan hauspeatzen dira. Itsas hondoko hobietan dauden metanozko hidratotan egin diren isotopo-azterketek, gasen jatorria materia organikoaren deskonposaketa dutela ikusi da.
Hidratoen eraketarako egokiak diren eskualdetan eraketa hau gerta dadin, uretako asetasuna mantenduko duen gas-kantitatea ziurtatu behar da. Hidratoa sedimentuen porotan hauspeatzen denean, inguruko uraren gas-kontzentrazioa asko jaisten da. Kontzentrazioaren txikiagotze honek, inguruko harritan dagoen gasa erakartzen du oreka lortzeko eta erakarritako gas hau hauspeatzen da hidratoaren kontzentrazioa handiagotuz. Gas-hidratoak gasarekiko iragazkaitzak direlako gertatzen da.
Gas-hidratoen ustiaketa
Gas-hidratoak ustiatzeko bideak aztertzen ari dira.
Gas-hidratoak energi iturri bezala planteatzen badira, hauen hobiak ustiatzeko metodoak aztertu beharko dira. Gas-hidratozko hobiak bi ingurune oso desberdinetan (lehorrean eta itsasoan) aurki daitezke eta ondorioz ustiatzeko bideek ere desberdinak izan beharko dute.
Lehorrean egiten diren planteamentutan ardatz orokor bat dago; gas-hidratoaren gasa libre utzi eta gero hau ohizko metodoez ustiatzea. Gasaren fase-aldaketa bide desberdinez egin daiteke.
Hobian presioa txikiagotzen baldin bada, gas-hidratoak deskonposatzen hasten dira. Metodo termodinamikoak eta elektroakustikoak ere erabil daitezke. Hidratoen deskonposaketa ur edo lurrin beroa injektatuz lor daiteke. Zehatz-mehatz ezagutzen ez bada ere, hidratoetan harrapatutako gasa askatzeko behar den energia ez da izotza urtzeko behar dena baino askoz ere handiagoa. Batzuen ustez, hobiak askatutako metanoaren zati bat hobia berotzeko erre daiteke.
Itsaspean dauden hobiek ezaugarri bereziak izaten dituzte; ez bait daude harri iragaitzezko geruza batez estaliak. Gainera itsas hondoan oso hedatuak daude eta beren sakonera metro batetik ehun metrora bitartekoa izan daiteke. Baina ur-kantitate handienpean daudenez gero, presio hidrostatiko konstantepean ustiatzea posible da hidratoaren deskonposizio bidea edozein delarik ere. Itsaspeko hobitan kontutan hartu beharreko beste faktore bat, honako hau da: normalean gas askezko edo petrioliozko hobien estalki iragazkaitza osatzen dutela. Horrexegatik kasu honetan gas askea edo petrolioa ustiatu beharko dira gas-hidratoa baino lehenago.
Gas-hidratoak etorkizunerako energi iturri izan daiteke, baina oraindik gas-hidratoak ustiatzeko dauzkagun ezagumenduak ez dira aski. Mundu osoan zehar eta Sobietar Batasunean batez ere, su eta gar ari dira alderdi hau ikertzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fc8cda297ff6 | http://zientzia.net/artikuluak/pagoetako-parkea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pagoetako parkea - Zientzia.eus | Pagoetako parkea - Zientzia.eus
Ezaguna da gure Euskal Herrian dagoen natura aldetik aberats diren txokoen ugaritasuna. Eta jakina, hauetako asko ia ezezagunak dira gehienentzat. Gaur, hauetariko baten egin nahi genuke geldiunetxo bat.
Ezaguna da gure Euskal Herrian dagoen natura aldetik aberats diren txokoen ugaritasuna. Eta jakina, hauetako asko ia ezezagunak dira gehienentzat. Gaur, hauetariko baten egin nahi genuke geldiunetxo bat. Pagoetako parkea - Zientzia.eus Pagoetako parkea
Ezaguna da gure Euskal Herrian dagoen natura aldetik aberats diren txokoen ugaritasuna. Eta jakina, hauetako asko ia ezezagunak dira gehienentzat. Gaur, hauetariko batean (Pagoeta Parkean hain zuzen) egin nahi genuke geldiunetxo bat.
Agorregiko ola.
Pagoetako parkera heltzea, ez da batere zaila. Pagoeta mazizoan aurkitzen da, itsasotik gertu eta isurialdeak bata Iparrerantz eta bestea Hegorantz begira dituelarik. Mazizoa, Aiako Udal-barrutian kokatzen da. Bertara joan ahal izateko, Oriotik Zarautzera doan errepidearen tontorrean Aiaranzko bidea hartu beharko duzue. Herrira iritsi baino lehen, eta bidean zehar, leku desberdinetatik parkera gerturatzeko aparkalekuak aurkituko ditugu. Beste aukera, Billabonatik Aiarako bidea hartzea izango litzateke.
1950.eko hamarkadan, gaur egun parkea osatzen duten lurrak Gipuzkoako Foru-Diputazioaren eskuetara pasatu ziren. Lur hauen azalera 1.000 hektareakoa da, gutxi gorabehera, bertako eta birlandatutako basoz jantzita aurkitzen delarik. Landaketa hauek, zuhaitz hostotsuak eta erretxinatsuak zerrenda nahastutan ipiniz egin dira, beraien hazkunde eta moldaera segurtatzeko asmoz. Birlandaketa hauen helburua, epe luzera baso naturala birsortzea da; pagadiak, hariztiak eta beren elkarkide diren espezieak garatzea, alegia. Ibilbide motzeko errekez bustitako landaretza itxia ikus daiteke eta landare nahiz aberez oso aberatsak diren txoko asko daude. Ehiza babeslekua denez, azeriak, basurdeak, azkonarrak, trikuak, kattagorriak, arrabioak, zapelatzak eta abar luzea bizi daitezke. Are gehiago, burdinola, errota, baserri, elurzulo, karobi, eta abar aurki genezake inguru horietan. Bestetik, aipatzekoa da abeltzantza; behiak hazten bait dira parkearen alde batean.
Zenbait tokitan jolasleku, paseatzeko bide, jateko mahai, aulki, erreleku, zelai ugari eta abar daude. Horregatik da ezaguna batipat parkea.
Eta aipa dezagun, azkenik, artikulu honen helburu den alderdi pedagogikoa. Arlo hau lantzeko batetik parkean zehar aurrez prestatutako ibilbide batzuk daude eta bestetik horretarako egokitutako bi baserri. Bata Natur gela gisa prestaturik dago, non inguruko fauna eta natur ezaugarriak adierazten dituzten panelak eta ikusteko eta ukitzeko gauzak aurkitzen diren. Beste baserria aterpe bihurtuta dago, lotarako eta beste jolas-ekintzetarako erabili ahal izateko.
Heziketarako programa honen gutxienezko helburuak, honela labur daitezke:
Metodologia aktiboa erabiliz ingurunea (landaretza, animaliak, paisaiak, ...) aurkitzea eta ezagutzea.
Ingurune naturalarekiko errespetua areagotzea.
Irakasleek ingurune horretan ekintzak presta ditzaten eragitea.
Irakasle eta ikasle arteko elkarbizitza lantzea.
Pagasoro.
Ekintzak Gipuzkoako 6. O.H.O.ko ikasleentzat zuzendurik daude eta bi eguneko txandatan burutzen dira.
Iharduera horiek izadian barrena egiten diren ibilaldietan oinarritzen dira, zeinak puntu interesgarrien arabera aukeratuak izan ziren. Ibilaldia, aipaturiko erakusketekin eta egunean zehar ikasitakoarekin erlazionaturiko jolas-ekintzekin osatzen da.
Ikasleek, beste gauza askoren artean, alderdi honetako zuhaitz-motak desberdintzen, basa animalien aztarnak bereizten, iparrorratza erabiltzen eta landareei behatzen, ikasten dute.
Txangoa, bi egunetan parkeetan ikasi eta bizitakoa elkarri aurkeztuz amaitzen da, iharduera osagarriak ikastetxeko disziplinarteko eginkizun bezala utziz.
Ekintza hauetaz gain, beste zenbait talderi zuzendutakoak ere antolatzen dira, hala nola, Irakasle-eskolakoentzat, lanean ari diren irakasleentzat eta atsedenaldia duten taldeentzat. Ikastaro monografikoak ere antolatzen dira. Heziketa bereziko taldeentzat bi eguneko txangoak eta helduen heziketa iraunkorrerako egun bateko ibilaldiak ere egon ohi dira.
Esan bezala Pagoetako Parkea Gipuzkoako Foru-Diputazioarena da eta bertan burutzen diren ekintzak Donostiako Elizbarrutiko Irakaslego-Eskolako heziketa-talde baten ardurapean daude.
Heziketa-taldea, Ingurugiro-Heziketako lau irakaslek, Biologiako lizentziatu batek (proiektuaren zuzendariak) eta bi baserrien txukunketan lan egiten duen beste pertsona batek osatzen dute.
Erroizpeko erreka.
Esperientzia hau oraindik hasi besterik ez dela egin jakinik, laguntza guztiak dira probetxugarri. Horrexegatik, irakasleei nahiz ikasleei, gure hezkuntz proiektua hobetzera bultzatuko duten eritzi eta kritikak jasotzeko inkestak zuzentzen dizkiegu.
Dena dela, ibilbide eta zirkuitu guzti hauek, txorien txioak entzunez, birikak aire garbiz puztuz, eta hainbeste pizti eta landare gordetzen duen "natur erreserba" honen basa itxurari begiratuta sentitzen den atseginaz ordu batzuk igaro nahi duten naturzale eta ibiltari guztientzat zabalik aurkitzen dira.
Eta eguraldiak lagunduz gero, Pagoetako gurutzetik gure herrialdearen mugak ikus daitezke: Larrun eta Aiako Harria Iparrekialdetik, Aizkorriko mendikatea Hegoaldetik, Anboto eta Udalaitz Hegomendebaldetik.
Eguna igarotzeko plan bikaina dugu Pagoetako Parkea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8564e835ac45 | http://zientzia.net/artikuluak/hegazkin-espaziala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hegazkin espaziala - Zientzia.eus | Hegazkin espaziala - Zientzia.eus
Iparrameriketan NASP deritzon proiektua onartu dutenez gero, hegazkin espazialaz asko hitz egiten da. Oraingoz ordea, proiektu eta ideia hutsa da hegazkin espaziala, egia bihurtu arte injineruek oztopo asko gainditu beharko dutelako.
Iparrameriketan NASP deritzon proiektua onartu dutenez gero, hegazkin espazialaz asko hitz egiten da. Oraingoz ordea, proiektu eta ideia hutsa da hegazkin espaziala, egia bihurtu arte injineruek oztopo asko gainditu beharko dutelako. Hegazkin espaziala - Zientzia.eus Hegazkin espaziala
Astronautika
Iparrameriketan NASP (National Aero Space Plane) deritzon proiektua onartu dutenez gero, hegazkin espazialaz asko hitz egiten da. Oraingoz ordea, proiektu eta ideia hutsa da hegazkin espaziala, egia bihurtu arte injineruek oztopo asko gainditu beharko dutelako.
Oztoporik handienetakoak propultsioan izango dituzte, eta horretarako propultsio-era desberdinak lantzen eta ikertzen hasiak dira. Propultsio kriogenikoa oraindik ez da ongi menperatzen eta erabiliko diren materialek tenperatura handiak jasan beharko dituzte. Horregatik material metaliko eta "composite"ak erabili beharko dira. Bestetik, aerodinamika, erreketa, diseinua, mekanika eta abar ere ikertu beharko dituzte.
Baina beste ezer baino lehen, hegazkin espaziala zer den definitu beharra dago. Izan ere hegazkin-mota honek, bere baliabidez, aireratu, satelite bezala ibili elta lurrartu beharko du.
Ameriketako NASP proiektuaren antzekoak ere badira Europan; Aleman Errepublika Federalean (SÄNGER), Britainia Haundian (HOTOL) eta Frantzian (STS). Proiektu batzuetan hegazkin espaziala bi zatikoa da (propultsioan zati bat galtzen duena) eta beste batzuetan zati bakarrekoa.
Kontutan hartu beharrekoa da bestetik hegazkin espazialaren eta Lurraren biraerdia erdiorbitalki egin dezakeen hegazkin hipersonikoaren antza. Arkitekturaz desberdinak izan badaitezke ere, propultsioan izango dute antzik. Horizontalki aireratu eta lurrartuko duten hegazkinen propultsioan, zerikusi handia izango dute ondoko faktoreek:
Ibilbidearen ezaugarriek (altuera eta abiadurak): 0 eta 100 km bitartekoa izango litzateke altuera eta 0 eta 25 Mach-erainoko abiadura. 1 Mach = soinuaren hedapen-abiadura airean.
Hegazkin-mota (zati bat edo bikoa) eta dimentsioek.
Onartutako azelerazio-mailek.
Propultsioan erabil daitezkeen motore-motak desberdinak dira: turborreaktorea, estatorreaktorea eta kohete-erakoa. Motore bakoitzak bere abantailak ditu abiadura jakin batzuetan.
Turborreaktoreak
adibidez, 4 Mach-eraino erabiltzen dira, estatorreaktoreak 2 eta 7 Mach bitartean, eta kohete-erako erreaktoreak 0 eta 25 Mach bitartean. Tope horietatik aurrera joateko, turbinako sarrerako tenperatura oraingo 1.850 K-etatik 2000 K-eraino pasatuko litzateke.
Turborreaktoreak, gutxi erretzearen abantaila du. Horregatik bulkada espezifikoa 4.000tik 10.000 segundorainokoa izaten da. Bulkada espezifikoak, kilogramo bat erregaik kilogramoko indarra zenbat segundotan eragiten duen adierazten du.
Dena dela, turborreaktoreak 4 Mach-eraino bakarrik erabil daitezke, sarrerako airea hozten ez bada behintzat, baina bide hori korapilotsua eta astuna da batetik eta hobekuntzak 4,5 Mach-erainokoak izango lirateke bestetik.
Beste sistema bat, turborreaktorea eta kohete-erakoa konbinatzean datza. Kohete motorearen irteerako gasak sartuko lirateke turbinara eta horrela 5,5 Mach lortuko lirateke, baina bulkada espezifikoa 2.000 segundoraino jaitsiko litzateke.
Estatorreaktoreak
, oso motore sinpleak dira, higitzen den piezarik ez dutelako. Abiadura txikitan ordea, ezin dira erabili eta lurretik hegazkina aireratzeko ez dute balio. Bulkada espezifikoa ona da (4.000 segundo baino handiagoa), baina abiadurak 7 Mach inguruan du bere muga.
Kohete-erako motore aerobioak,
airea erabiltzen du atmosferan oxidatzaile bezala. Aire hori ordea, hoztu eta konprimatu egin behar izaten da.
Beraz gaur egun, deskribatutako hiru propultsio-mota hauen konbinazioak ikertzen dihardute. Turbokohetea –estatorreaktorea– kohetea izan daiteke konbinazio bat, baina turbokohete-kohete, estatorreaktore-kohete eta turbo-estatorreakote konbinazioak ere hortxe daude ikergai.
Motore hauetako erregaiak ere badu bere garrantzia. Kerosenoa eta hidrogeno likidoaren artean 11tik 1erainoko aldea dago dentsitatean eta 1etik 2,5erainokoa bero-ahalmenean hurrenez hurren. Metanoak ere badu bere garrantzia erregai gisa. Izan ere hidrogeno likidoa baino errazago maneiatzen bait da.
Dena dela, 30.000 km/h-ko abiadura lortuko duen hegazkin espaziala oraindik proiektu huts bada ere, luze baino lehen egia bihurturik ezagutuko dugulakoan gaude.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3bc65afd67bc | http://zientzia.net/artikuluak/cd-rom-edukiera-erraldoia-duen-disko-txikia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | CD-ROM: Edukiera erraldoia duen disko txikia - Zientzia.eus | CD-ROM: Edukiera erraldoia duen disko txikia - Zientzia.eus
Ordenadore pertsonaletarako informazio-metagailu iraultzailea dugu CD-ROM delako hau. Informazioa behin-betirako grabatua du eta ezin da inola ere ezabatu.
Ordenadore pertsonaletarako informazio-metagailu iraultzailea dugu CD-ROM delako hau. Informazioa behin-betirako grabatua du eta ezin da inola ere ezabatu. CD-ROM: Edukiera erraldoia duen disko txikia - Zientzia.eus CD-ROM: Edukiera erraldoia duen disko txikia
1988/12/01 Sagarna, Andoni - Ingeniaria Iturria: Elhuyar aldizkaria
Hardwarea
Ordenadore pertsonaletarako informazio-metagailu iraultzailea dugu CD-ROM (Compact Disk-Read Only Memory) delako hau. Musikako Compact Disk-en itxura eta tamaina berbera ditu. Izan ere honen "ume" bait da.
Informazioa behin-betirako grabatua du eta ezin da inola ere ezabatu. Edukiera berriz 550 Mb-ekoa du. Informatikan erabiltzen den unitate honek zer esan nahi duen ez dakienarentzat esan dezagun 150.000 orrialde inprimatu, lerrozko 15.000 irudi edo 2.000 irudi koloretako, kalitate onean, edukitzeko adina leku dela hori. Informazioa konprimatzeko teknika berriez baliatuz, 128.000 irudi edo 60 minutuko bideo bat sar daitezke CD-ROM batean.
Ezaba eta berridatz ez daitekeenez, aldaketarik behar ez duten fitxategi handientzat da egokia euskarri hau. Informazioa honela gordetzen eta irakurtzen da:
Diskoen gainazalean egindako zulo txiki-txiki batzuen forma hartzen du informazioak. Informazio hau irakurtzen duen buruak laser izpi bat igortzen du diskoaren gainazalera. Zulo batean isladatu ondoren burura itzultzen den izpia barreiatu egiten da eta oso argi ahula jasotzen du irakurketa-sistemak. Zulorik ez dagoen lekuan isladatutako izpia, aldiz, zuzenean eta osorik heltzen da irakurketa-sistemara.
Printzipio honek disko magnetikoetan erabiltzen denak baino distantzia handiagoak onartzen ditu buruaren eta diskoaren gainean. Horri esker nekezago agertuko dira disko hauetan urradurak eta kalteak. Gainera, geruza garden batek babesten ditu diskoak, eta honen gainean gera litezkeen hauts-izpiak eta arrasto txikiak irakurgailuak ez ditu aintzakotzat hartzen.
Disko berberean gorde daitezke batera ordenadore-programak, datu-fitxategiak, zuri-beltzeko edo koloretako irudiak, marrazki bizidunak, soinu estereofonikoa, bideoa, etab.
Behin disko originala prestatuz gero, eta egile-eskubideen kostua alde batera utzita, disko bakoitza 1.700 eta 2.700 pta. artean kostatzen da. Nolanahi ere, beste edozein euskarritan jarrita baino merkeagoa da disko hauetan jarritako informazioa.
CD-ROM bat prestatzeko erabiltzen den informazio guztia, hala nola, formatu desberdinetako ordenadore-fitxategiak, irudi digitalizatuak, audio eta bideo motako informazioa, fitxategi-egitura erkide batean jarri behar da. Formateatzeko garaian fitxategi bakoitzaren izena, tamaina eta kokapena erabiltzen dira hura markatzeko, gero irakurketa-unitateak identifika dezan.
Informazio horrekin datu-base bat prestatu nahi baldin bada, beste zenbait eragiketa burutu behar da oraindik:
Indexazioa: CD-ROMean aurkitzen diren datuen posizioak zerrenda batean jartzea eta bilaketa errazteko diskoan bertan gordetzea.
Informazioa konprimatzea: Informazioak leku gutxiago behar izan dezan. Batez ere irudiak gordetzeko oso inportantea da eragiketa hau. Egin dezagun kontu scanner baten bidez jasotako irudiak direla. Aparatuaren bereizmena 200 dpi (puntu/hazbete)koa baldin bada, esate baterako, hazbete karratu bateko informazioak 40.000 bit beharko ditu. Gerta daiteke, ordea, eskualde hori guztiz zuria izatea, kasurik onenean, eta orduan informazio hori gordetzeko ez dago hainbeste bitez baliatu beharrik.
Diskoan informazioa eskualdeka banatzea, bilaketa lasterragoa izan dadin.
Informazioa babestea, hori beharrezkoa den kasuetan.
Zalantzarik gabe disko honek gure ohiturak asko aldatuko ditu luzaro gabe.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a40c3012419e | http://zientzia.net/artikuluak/espazioak-anitz-berri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Espazioak anitz berri - Zientzia.eus | Espazioak anitz berri - Zientzia.eus
Espazioaren konkista edo esplorazioari buruz berri asko izan ditugu azken hilabeteotan: onak batzuk eta ez horren onak besteak.
Espazioaren konkista edo esplorazioari buruz berri asko izan ditugu azken hilabeteotan: onak batzuk eta ez horren onak besteak. Espazioak anitz berri - Zientzia.eus Espazioak anitz berri
Astronomia
Espazioaren konkista edo esplorazioari buruz berri asko izan ditugu azken hilabeteotan: onak batzuk eta ez horren onak besteak.
Berri onak aipatuz hasiko gara. Iparramerikarrek joan den irailaren batean Discovery transbordadorea orbitan jarri zuten. Hau Challenger en istripuaren ondoren lehen transbordadore-jaurtiketa izan da. Bi urte t'erdi behar izan dira transbordadorearen diseinua berraztertzeko eta beharrezko segurtasun-neurriak garatzeko. Berrikuntzen artean nabariena zera da: jaurtiketan zehar istripurik gertatuz gero astronautak salbatuko dituen sistema. Challenger en kasua berriro gertatuko balitz, sistema berriari esker ez litzaieke tripulariei ezer gertatuko. Jaurtiketa eta ondorengo orbita-saioak arrakastatsuak izan ziren. Horri esker iparramerikarren espazio-programak bulkada berri eta indartsua hartuko duela uste da.
Sobietarren transbordadore espaziala Energia jaurtigailuari loturik.
Sobietarrak ere beren transbordadore-programa martxan jartzear daude. Informazio hau idatzi denean ez dute oraindik Buran izeneko transbordadorea espazioratu. Lehenengo saioa bertan behera utzi behar izan zuten sobietarrek atzerako kontaketaren azken segundotan zeudelarik. Buran transbordadorea eta Energia jaurtigaliua zutik mantentzeko erabiltzen diren dorreetako bat ez zen oso-osorik baztertu eta jaurtiketa arriskutan jartzen zuen. Sobietarrek jaurtiketa geldi eraztea erabaki zuten, nahiz eta arriskua oso txikia izan.
Hurrengo saioa atzeratu egin behar izan da; sistemak konprobatzeko erregaiandelak hustu egin behar izan bait dituzte. Buran ek bere lehenengo hegaldian, ez zuen tripularirik eraman behar eta untziaren maniobragarritasuna probatu nahi zen. Hurrengo saioa azaroaren erdialdean izango denez gero, Elhuyar. Zientzia eta Teknika ren ale hau kaleratzerako sobietarren untzia espazioko bira jadanik egina izatea posible da.
Bestalde, azaroaren erdialdean Vladimir Titov eta Musa Maranov kosmonautek iaz Juri Romanenkok jarritako marka hautsi dute. Romanenkok 325 egun egin zituen Mir estazio espazialean eta Titov eta Maranov-ek marka horri beste 40 egun erantsi nahi dizkiote. Beren itzulera datorren Santo Tomas egunean izango dela espero da. Bitartean, Jean-Loup Chretien kosmonauta frantsesaren bisita izango dute. Hau, kosmonauta frantsesa espaziora doan bigarren aldia izango da. Mir estazioaren hirugarren tripularia, Valeri Poliakov medikua, apirila arte egongo da bertan.
Espazioari buruzko albiste labur hauei amaiera emateko berri txar bat aipatuko dugu. Aldizkari honetan luze mintzatu gara sobietarrek Martitzerantz bidalitako Phobos zunda automatikoez. Joan den irailean kontrolatzaile baten errakuntzaren ondorioz, sobietarrek Phobos 1 zundarekin kontaktua galdu dute eta ez dirudi berreskuratzea posible izango dutenik. Lurretik bidalitako seinaleak jasotzeko antenak itua galdu du eta ez dagoLurrerantz orientaturik. Beraz, zunda kontrolik gabe dabil une honetan. Zorionez, bigarren zunda arazorik gabe dabil bere bidean.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-040d2d972f5c | http://zientzia.net/artikuluak/baserri-informatizatua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Baserri informatizatua - Zientzia.eus | Baserri informatizatua - Zientzia.eus
Nekazaritza-sailaren ekintzen barnean, Luis Mari Etxeberria nekazal injinerua baserritarren gestio-lanetan ordenadoreak izan dezakeen garrantziaz aritu zen.
Nekazaritza-sailaren ekintzen barnean, Luis Mari Etxeberria nekazal injinerua baserritarren gestio-lanetan ordenadoreak izan dezakeen garrantziaz aritu zen. Baserri informatizatua - Zientzia.eus Baserri informatizatua
Nekazaritza
Nekazaritza-sailaren ekintzen barnean, Luis Mari Etxeberria nekazal injinerua baserritarren gestio-lanetan ordenadoreak izan dezakeen garrantziaz aritu zen.
Jendearen ohizko pentsakerak, baserritarra abeltzantzan eta belarra ebakitzen aritua den norbait bezala ikusten du, baina denbora aurrera joan ahala ohizko ekintzak zerbitzu berriak sortu ditu (hots, BEZ) eta baserritarren bizitzan sartzeak gestioa derrigorrezko bihurtu du.
Halaber, nekazaritzan indarrean dauden egoera berriek gero eta ahalegin handiagoa eskatzen dute. Adibidez, aziendaren hobekuntza genetikoak inbertsio ikaragarriak eskatzen ditu, eta era berean elikadura eta gobernaketak baserriaren aurrekontuaren zati handia hartzen dute, eta guzti hori ordenadorez kontrola daiteke.
Ordenadorea izango da etorkizuneko cowboyaren pistola.
Ordenadoreen laguntza ezinbestekoa gerta daiteke produkzioan. Esate baterako, gaur litro bat esne ateratzeko baserritarrek 450 gramo kontzentratu erabiltzen dute, %50 kanpotik ekarriz. Kanpotik ekartze horrek erosketa egiteko merkatu librean sartzea dakar eta komenigarria izaten da soiak Chicagon zein prezio duen jakitea, honek baserriko elikadurarekin eta gobernatzearekin duen loturagatik.
Informazio guzti hau kontutan hartzea ezinbestekoa zaie etorkizuna duten baserriei. Informatikak posible egiten du, adibidez, merkatu internazionalean pentsua egiteko beharrezkoak diren lehengaien prezioa jakitea. Horiekin sortu nahi den konposizioa eta azken prezioa erabakitzea errazten die.
Gaur egun gestioari dagozkion eginbehar hauek, Gasteizeko Gobernuak lagunduriko hainbat zerbitzuk bideratzen dituzte. Gestiogune hauek baserritarrek bidalitako hainbat datu (pentsutan gastaturikoa, ateratako esne-kopurua, salmenta-prezioa eta abar) bilduz, baserriaren errentagarritasuna zehazten dute.
Hitzaldian trataturiko gaiak, gestioan zentraturiko hastapenak bakarrik azaldu zituen. Bien aurrean dagoen eremua zabala eta oztopoz beterikoa da.
Alde batetik, baserritarren artean ez dago ordenadoreekiko sentsibilitaterik. Hau zuzentzeko, lehen urrats gisa mikroordenadoreak jostailu bezala sartzen ari dira (xakea, martzianoak eta abar) jendea ohitu erazteko. Bigarren urratsean ohituriko jendeari ordenadorearen posibilitateak (bere bizimoduari aplikatua) erakutsiko litzaizkioke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-618a694f014e | http://zientzia.net/artikuluak/irakurlearen-txokoa-abendua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irakurlearen txokoa. Abendua - Zientzia.eus | Irakurlearen txokoa. Abendua - Zientzia.eus
Galdera: Erromatar zenbakiekin nola egiten ziren eragiketak? Erantzuna: Nik dakidanez erromatarrek eragiketa aritmetikoak burutzeko abakoa erabiltzen zuten...
Galdera: Erromatar zenbakiekin nola egiten ziren eragiketak? Erantzuna: Nik dakidanez erromatarrek eragiketa aritmetikoak burutzeko abakoa erabiltzen zuten... Irakurlearen txokoa. Abendua - Zientzia.eus Irakurlearen txokoa. Abendua
Erromatar zenbakiekin nola egiten ziren (edo dira) eragiketak?
Galdera
Elhuyar. Zientzia eta Teknika. Aldizkari honen 16. zenbakian "Irakurlearen Txokoa" atal berriari eman diozue hasiera. Izenak dioen bezala, irakurlearen atala da eta irakurleon kezka eta zalantzak argitzea du helburu.
Nik kasu honetan zera galdetu nahi nizueke: erromatar zenbakiekin nola egiten ziren (edo dira) eragiketak? Adibidez, nola egin daiteke hurrengo batuketa?
74.395
Jon Urrujulegi
Erantzuna
Nik dakidanez erromatarrek eragiketa aritmetikoak burutzeko abakoa erabiltzen zuten. Hortaz ez zituzten kalkuluak (kalkulu hitza latinezko calculus hitzetik dator; harri txikia hain zuzen) papera (papiroa) eta luma erabiliz burutzen; benetako kalkuluak batetik bestera higituz baizik.
Irakurleak plazaratzen duen galderak ez du zentzurik guk erabiltzen dugun sistema arabiarretik kanpo. Papera eta luma erabiliz burututako kalkuluak (algoritmoak zehazkiago hitz egiteko) eta Zenbaki-Sistema Arabiarraren izaera posizionala ezin dira bereiztu. Algoritmo hitza bera arabiarra da eta Al-khuwariamu matematikari arabiarraren izenaren deformazio europarra besterik ez da.
Hortaz, erromatarrek ezin zituzten eragiketa hauek paperean egin (beren Zenbaki Sistema posizionala ez zelako) eta horren ordez abakoa erabiltzen zuten. Paper eta lumaz buruturiko algoritmoak eta Arabiarren Zenbaki-Sistemaren izaera posizionala, ez dago bereizterik.
Erantzunarekin batera doan irudi honetan zera ikus daiteke (begira datari; 1503. urtea): bi sistema hauek kontrajarriak egon zirela Europako Errenazimentuan. Gizon zaharrak kalkulua kalkuluak erabiliz konpontzen ditu (modu erromatarra) eta gizon gazteak zifra (beste hitz arabiarra, "huts" esanahia duena) eta luma maneiatuz.
Erantzunak irakurlearen jakinmina ase duelakoan, agur.
Jesus Mari Goñi |
zientziaeus-3e96093474a6 | http://zientzia.net/artikuluak/euskal-herriko-urodeloen-ugalketa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euskal Herriko urodeloen ugalketa - Zientzia.eus | Euskal Herriko urodeloen ugalketa - Zientzia.eus
Urodelo ordenean bildutako arrabio eta uhandreek, 300 espezie baino gutxiagoz osoturiko taldea eratzen dute, guztiak ipar-hemisferioan bizi direlarik.
Urodelo ordenean bildutako arrabio eta uhandreek, 300 espezie baino gutxiagoz osoturiko taldea eratzen dute, guztiak ipar-hemisferioan bizi direlarik. Euskal Herriko urodeloen ugalketa - Zientzia.eus Euskal Herriko urodeloen ugalketa
Zoologia
Urodelo –edo Caudata– ordenean bildutako arrabio eta uhandreek, 300 espezie baino gutxiagoz osoturiko taldea eratzen dute, guztiak ipar-hemisferioan bizi direlarik. Animalia hauek, normalean, klima hotz eta epeletan bizi dira, eta gainerako anfibio bizidunekin konparatuz –anuro edo apodoekin alegia–, morfologikoki behintzat eredu primitiboari gehien hurbiltzen zaizkionak direla dirudi. Izan ere, kanpo-morfologiak, eta animalia hauek beren lokomoziorako jarraitzen zaizkion S-itxurako kurben higidura-ereduak, anfibio goiztiarrenak eta beren arbaso-arrainak gogora erazten bait dizkigute.
Baina hala ere, eta oker egon ez gaitezen, karaktere primitibo hauek ikusteak ez du inolaz ere egun bizi diren anfibioen arteko ordenarik zaharrena urodeloek osotzen dutenik adierazi nahi. Are gehiago, talde honetan karaktere primitibo hauek ezezik, gainerako anfibioekin konparatuz modernoagoak diren beste makina bat berezitasun ere aurkezten bait dira; hauetariko bat, barne-ernalketaren nagusitasuna dugu, hain zuzen.
Bestalde, urodelo guztiak, beren garapenean brankiadun larba-fasea izateagatik bereizten dira. Gehienetan, brankiadun larba honek bizimodu akuatiko askea izaten du, eta anfibio heldu guztien antzera, elikatzeko bere harrapakinak bilatu, harrapatu eta hil behar dituen hondakaria da. Horretarako, higidurarako ahalmen handiaz gainera, urodeloen larbek ondo garatutako zentzumen-organuak behar dituzte, eta baita harrapakina harrapatu eta hiltzeko adina indar eta trebezia ere. Horrek, noski, eklosioaren aurretiko garapen luzea baimenduko dion biteloz ondo hornitutako arrautzak izatea eskatzen du.
T. Marmoratus
-en arrautzaren garapena: A, arrautza jarriberria, hosto batean itsatsirik; B, neurulazioaren lehen urratsak: plaka neuralaren agerpena; c, neurulazioa amaituta dago, eta burua eta alderdi kaudala ageri dira; D, eklosioa.
Uhandreen gorteiu-dantza
T. Marmoratus
heldua; fase lehortarra.
Esan bezala, urodelo gehientsuenetan barne-ernalketa burutzen da, horretarako arrak espermatoforoak eratzen dituelarik. Espermatoforo hauek, arraren kloakan kokaturiko guruin berezi batzuetan eratzen dira. Egitura txiki eta gelatinotsuak izan ohi dira; itxura koniko edo kaliziformea dutenak, eta beren baitan espermio-masa txiki bat gordetzen dute.
Kasu gehienetan, barne-ernalketa gertatu aurretik, gorteiu bereziak burutu behar dira. Hemen aipatuko dugun eredua, urodelo gehientsuenetan betetzen dena da, eta Euskal Herrian bizi diren Triturus jeneroko hiru espezieetan ikus daitekeena dela esan beharra dago; T. alpestris gailurretako uhandrean, T. helveticus , uhandre palmatuan, eta T. marmoratus , uhandre marmolairean alegia.
Salamandra salamandra
. –Arrabio arrunta–, Euskal Herriko urodelorik ezagunena.
Lehen urratsean, ikusmen edota entzumenaren bitartez detektatutako espeziekidea gertutik aztertzen da. Araldian dauden arrek, muturra erabili ohi dute etorriberria behin eta berriro miatzeko, lan honetan batez ere alde bentral eta kloakaren azterketaz arduratzen direlarik.
Kidea emea dela segurtatuz gero, arrak "harrapatu" egiten du, horretarako gehienetan aurrean jarrita bidea ixtea aski izanik. Harrapatze sinboliko honek irauten duen artean, arrak emea muturraz igurtzitzeari ekiten dio, aldi berean eta isatsaz baliatuz emearengananzko ur-korrontea eragiten duelarik. Uste denez higidura honen bitartez arrak bere azalera dortsal eta lateralean (eta bereziki mutur eta isatsean) dauzkan guruin hedonikoen jariakinak, emearenganantz bidaltzen ditu, jariakin hauen izaera kimikoa ezezaguna den arren, emearen azaleko nerbiazio terminaletan eragiten dutela sumatu da.
Hurrengo urratsean, arra abiatu egiten da eta emea, liluratuta balego bezala, gertutik jarraitzen zaio, begirada arraren soin-zatiren batean kokatuta. Halako batean arra gelditu egiten da, eta espermatoforo bat uzten du ur-hondoan. Azkenik, atzetik darraion emea espermatoforoaren gainera gidatzen du arrak, espermioa daraman masa gelatinotsua emearen kloakarekin kontaktuan jarriz.
T. Marmoratus
arrak, araldian janzkera dotorea ageri du, eta uretan bizi da.
Urrats bakoitzeko jokaera zehatzak aztertuz gero, aldakortasun interespezifikoa nabarmena izan daiteke, zenbait fase laburtu, ezabatu edota konplikatu ere egin daitekeelarik.
Behin ernalketa burutuz gero, emeak arrautzak erruteari ekiten dio. Urrats honetan, emearen kloaka organo obipositore espezializatuaren funtzioa betetzeko erraboil guruintsu eta muskulotsu modura ageri zaigu. Izan ere uhandre hauek, beren arrautzak banaka landare akuatikoen hostoetan itsatsita jartzen dituzte, horretarako emeak atzeko hankez lagunduz hostoa arrautzaren inguruan tolesten duelarik. Kloakan kokaturiko guruinek jariatutako substantzia itsaskorrei esker, segundo batzuetan presionatuz gero hostoa eta arrautza elkarri lotuta geratzen dira, eta azken honek babes-egitura gehigarria lortzen du gainera.
Normalean urodeloek anuroek baino askoz ere arrautza gutxiago erruten dute, hau ugal-estrategia desberdinaren adierazle delarik. Arrautza-kopuru urriagoa, landare-hostoek eskaintzen duten babesarekin konpentsatzen da batetik, eta bestalde, urodeloen larbek anuroenek baino superbizipen-tasa altuagoa dute, beren izaera hondakariak lehia-ahalmen handiagoa baimentzen dielarik.
T. Marmoratus
emearen kloaka. Udal-garaian, erraboil muskulotsu eta guruintsuaren itxuran ageri da.
Uhandreen larben garapena zapaburuetan gertatzen denaren antzerakoa den arren, ezberdintasunak ere nabariak dira. Izan ere, eta zapaburuek ez bezala, urodelo larbek kanpo-brankiak dituzte. Hauen itxura lumatsua da, eta ehunen baskularizazio handia dela eta, kolore gorrixka ageri dute. Bestalde, aurreko hankak dira lehen garatzen direnak, eta burua (eta ahoa bereziki) oso garatuta ageri da, animalia hauen elikadura-motak eskatzen duen legez.
Eklosiotik heldutasunera bitarteko eraldaketa-prozesua, gradualagoa gertatzen da urodelotan, anurotan baino, eta metamorfosia ez da hain bortitza izaten. Garapen honen iraupena oso aldakorra gerta daiteke kanpo-baldintzen arabera, hauen artean garrantzitsuenak tenperatura, eta oxigeno- eta elikagai-gertutasuna izanik.
Euproctus-ak: endemismo espezializatuak
Eredurik sinpleena ageri duten gorteiuak, Euproctus jeneroko espezieetan ikusitakoak lirateke. Jenero honetan hiru espezie bildu dira: E. platycephalus , uhandre sardiniarra; E. montanus , uhandre korsikarra; eta azkenik, E. asper , uhandre piriniarra. Azken hau Piriniotan soilik bizi den espezie endemikoa dugu, eta Euskal Herrian, Iratitik ekialderanzko erreka garaietan aurki daiteke.
Euproctus asper
-en parekatzea.
Hiru espezie hauetan, arren atzeko gorputz-adarrak emeenak baino sendoagoak dira. Beste uhandre baten presentzian, arra atzeko hanken gainean altxatzen da, aldi berean isatsa alde batera okertuta. Beste uhandrea gehiago hurbiltzen bazaio, isatsaz eta hortzez harrapatzen du, estu-estu trabatuz. Harrapatutako uhandrea ere arra suertatuz gero, burruka labur baten ondoren, bakoitza bere bidetik abiatzen da. Emea bada berriz, atzeko hanketako hatzez igurtzitzen duen bitartean arra bien kloakak elkarrekin kontaktuan jarri arte mugitzen da. Azkenik, arrak, emearen kloakan edo honen inguruan, espermatoforo batzuk uzten ditu (batetik laura), ondoren eta atzeko hanketako hatzez lagunduta ezpain kloakalen artean sartzen dituelarik. E. asper en kasuan, emearen ezpain kloakal hauek, organo obipositore koniko luzezka eratzen dute, bere funtzioa arrautzak banaka harri-tarte eta harri-azpitan kokatzea erraztea delarik.
Gorteiu-eredu sinple honek badu izateko arrazoirik, noski. Izan ere, euproctus-ena baldintza berezietara moldatutako talde espezializatua da. E. asper –uhandre piriniarra– adibidez, goi-mendietako erreka hotz eta lasterretan bizitzeko moldatuta dago, eta honek eraldaketa morfologiko, fisiologiko, eta etologikoak ere eskatzen ditu. Ur-korronte lasterretan bizirik, Triturus jeneroko espezieetan ikusitako gorteiu-eredua ez da batere egokia gertatzen; bertan ezin bait da jariakinen bitartezko komunikaziorik burutu. Era berean, organo obipositore konikoaren garapena ere, arazo berarekin erlazionaturiko eraldaketa dugu, egitura honen bidez emeak arrautzak zirrikiturik babestuenetan kokatzea lortzen du eta.
Arrabioa: bizimodu anfibiontea gainditzeko bidean
Arrabioaren larba urtarra; ehunen baskularizazio handia dela eta, kanpo-brankia lumatsuek kolore gorrixka ageri dute.
Arrabioa ( Salamandra salamandra ), Euskal Herriko urodelorik ezagunena izateaz gain, talde honetako animalien artean lehortarrenetako bat ere bada. Izaera lehortar honen ezaugarriak, bere morfologian, jokabideetan, fisiologian, eta noski, ugalketari dagokionean ere ikus daitezke.
Arrabioetan ernalketa lehorrean gertatzen da, eta ondorioz, baita honen aurreko gorteiua ere.
Arrabioaren araldia udazkenean gertatzen da, eta neguan zehar ere luza daiteke. Sasoi honetan, sexualki aktiboak diren arrak eme bat dagoenean bere atzetik abiatzen dira, gainean jarri eta horrela "harrapatu" arte (1). Emea geldirik dagoela, arra azpian sartzen zaio (2), eta aurreko hankez baliatuz, burua altxa eta muturra alde batera eta bestera higituz emearen lepapea igurtzitzen du (3). Momentu horretan, eszitazio handia ikus daiteke arrarengan, soina eta isatsa astintzen dizkion gorputz-ikara azkarra gertatzen zaizkiolarik. Ondoren, eta higidura hauek geldituz gero, arrak kloaka-inguruko muskuluen uzkurketei esker espermatoforo bat uzten du lurrean. Hori eginez gero, arrak soinaren atze-aldea emearenarekiko 90°ko angelua osatu arte higitzen du. Bukatzeko, emeak, kloaka espermatoforoa jaso artejeisten du (4). Honela barneratutako espermioa, emearen espermatekatan gordetzen da, obuluak ia urtebete geroago ernal daitezkeelarik.
T. Helveticus
-en gorteiua: arrak –eskuinean—, isatsaren bidez emearenganazko ur-korrontea eragiten du, guruin hedonikoen jariakinak bidaliz.
Baina seguru asko arrabioaren izaera lehortiarra azaltzen duen ezaugarririk garrantzitsuena, animalia hauen bibiparitatean datza. Ugalketa-mota hau salbuespen nabaria da urodeloen artean. Izan ere, arrabioak bi inguru ezberdinetan banatutako bizi-ziklo anfibiontea gainditzeko bidean daude.
Alpe Mendietan bizi den arrabio beltzaren kasuan — Salamandra atra —, bibiparitatea osoa da, eta larbek ez dute bizimodu askerik. Larbak, emearen obiduktuetan metamorfosia burutu arte garatzen dira —bat edo bi obiduktu bakoitzean—, jaiotzean erabat lehortar izanik.
Euskal Herrian bizi den arrabioaren — Salamandra salamandra ssp. fastuosa —, edo arrabio arruntaren kasuan, bibiparitatea ez da osoa gehienetan. Emeak, obiduktuetan eklosionatu eta garatutako larbak, putzu edo errekaren batean erditzen ditu. Arrabio arruntak erditutako larba-kopurua (2tik 50era) eta beren garapen-maila, aldakorrak dira, aldakortasun hau kanpo-baldintzekin erlazionatu delarik.
Arrabioaren larba, metamorfosiaren azken urratsetan, lehorrera hurbiltzen da.
Aipatutako berezitasunak, eta animalia hauen biologiaren arlo desberdinetan ikus daitezkeen beste makina bat ezaugarri direla eta, urodeloek ornodunen arteko talderik interesgarrienetariko bat osotzen dute, medio akuatiko eta lehortarrean banatutako bizi-ziklo anfibiontea izanik; bide-gurutze ebolutibo batean kokatuta bait daude, horrek estrategia ugari garatzeko aukera eskaintzen duelarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a85490b1e37d | http://zientzia.net/artikuluak/1988ko-nobel-sariak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1988ko Nobel Sariak - Zientzia.eus | 1988ko Nobel Sariak - Zientzia.eus
Medikuntza eta fisiologiazko Nobel Sariak
Medikuntza eta fisiologiazko Nobel Sariak 1988ko Nobel Sariak - Zientzia.eus 1988ko Nobel Sariak
fisika eta Kimikako Nobel sariak.
Botikagintza saritua
Gertrude Elion.
1988.eko medikuntza eta fisiologiazko Nobel Sariak James Black ingelesa eta Gertrude Elion eta George Hitchings iparramerikarrek irabazi dute. Beren lana eritasun arruntak tratatzeko botika berriak garatuz egin dute. Nobel Komitearen erabakiak saria zergatik eman zaien azaltzean, honela zioen: botiken bidezko tratamenduan eginiko aurkikuntza garrantzitsuengatik, aurkikuntza hauek botika berrien garapenera bultzatu dute.
George Hitchings-ek, nahiz eta 83 urte izan, lanean dihardu.
James Blackek
Londreseko King's College Hospital delakoan egiten du lan eta farmakologia analitikoaren aitatzat jo liteke. Berak diseinatu zituen bihotz-erasoak dituzten gaixoak tratatzeko erabiltzen diren lehenengo betablokeatzaileak. Geroago, betablokeatzaileak diseinatzeko erabili zituen printzipio berberak erabiliz, ultzera gastrikoak tratatzeko erabiltzen diren H2 antagonistak diseinatu zituen. Horietako bat zimetidina ( Tagamet da izen komertziala), munduan gehien saltzen den botiketako bat da.
Beste bi ikerlariek, Gertrude Elion eta George Hitchings ek alegia, Burronghs- Wellcome enpresaren laborategietan egiten dute lan eta 1945. urteaz gero elkarrekin dihardute lanean. Beren helburua, giza zelula kantzerigenoek, giza zelulek eta mikroorganismoen zelulek azido nukleikoak desberdin sintetizatzen dituzten ikustea zen. Sintesi hauek interferitzen dituzten subtantziak aurkitzea zen azken helburua.
James Black.
Beren lanak malaria, leuzemia, hezurreria, herpesak eta transplantatutako organoen errefusatzeak tratatzeko botiken garapenera bultzatu du.
Partikulen fisika saritua
Aurtengo Nobel Saria hiru fisikari iparramerikarrek lortu dute: Melvin Schwartz, Jack Steinberger eta Leon Lenderman ek. Saria duela hogeitamar urte Brookhaven-eko partikula-azeleragailuan eginiko lanagatik jaso dute. Nobel Akademiak argitaratutako oharrak honeka justifikatzen zuen saria: hirurok garatutako saioak, ikerketa-aukera berriak eskaini zituen materiaren barne-egitura eta dinamika aztertzeko.
Schwartz.
Hiru fisikari hauek 1959.ean New York-eko Columbia unibertsitatean zihardutela burutzen zuten lana, Schwartz , taldeko gazteena zen (27 urte zituen orduan) eta berari bururatu zitzaion energia handiko neutrino-sortak indar nuklear ahularen izaera ezagutzeko erabiltzen. Indar nuklear ahula naturan dauden oinarrizko lau indarretako bat da. Beste hirurak indar nuklear bortitza, indar grabitatorioa eta indar elektromagnetikoa dira.
Lenderman.
Schwartz
ek pioi izeneko partikulak neutrino-iturri moduan erabiltzea proposatu zuen. Pioiak, energia handiko protoiak materiarekin talka egiten dutenean sortzen dira. Pioiek hala ere, azkar desintegratzen dira muoi eta neutrinoak sortuz. Schwartz ek protoi-azeleragailu batean pioi-kopuru handia sortzea eta hauek materia bloke handi batean zehar pasaraziz desintegratzen uztea proposatu zuen. Blokea nahikoa handia izanez gero, oso elkarrekintza ahula duten neutrinoek bakarrik zeharkatuko zuten. Pioiak, muoiak eta beste partikulak blokean geldituko ziren.
Saio hau egitean zera ikusi nahi zuten hiru fisikariek: ea pioiak desintegratuta sortzen den neutrinoa eta betadesintegrazioan sortzen dena berdinak ziren ala ez. Partikula-azeleragailuan sortutako neutrinoak nukleo atomikoekin nola erreakzionatzen zuten ikusita erabaki zezaketen auzia. Erreakzio honen ondorioz elektroi eta muoiak agertuko balira, neutrinoak mota berdinekoa izango lirateke. Muoiak bakarrik sortuko balira ordea, bi neutrino-mota (bata elektroiarekin erlazionatua eta muoiarekin erlazionatua bestea) egongo lirateke.
1960.ean burututako lan esperimentalean, 100 bilioi neutrino pasa ziren detektagailutik eta 51 erreakzio sortu zituzten. Kasu guztietan muoiak bakarrik sortu ziren eta ondorioz bi neutrino-mota zeudela erabaki zuten.
Kimikazko Nobel Sari polemikoa
Deisenhofer.
1988.ean Johann Deisenhofer, Robert Huber eta Hartmut Michel ikerlari alemanei emandako kimikazko Nobel Sariak, polemika sortu du zientzilarien artean. Saria ematea ez da zalantzan jartzen dena (saritu den ikerketa oso ona izan bait ba); saria jaso zuten guztiek merezi zuten ala ez erabakitzea baizik.
Fotosintesiaren bidez landare berdeek karbono(IV) oxidoa eta ura, oxigeno eta azukre bihurtzen dituzte. Fotosintesiak egiten du bizia posible gure planetan; beraren bidez sortzen bait da arnasketarako behar dugun oxigenoa. Hiru ikerlari alemanen lana zera izan da: fotosintesia posible egiten duen konplexu molekularraren egitura argitzea. Bakterio fotosintetiko baten mintzeko erreakzio-gunea erauzi dute eta kristalizatu ondoren X izpizko difrakzioa erabiliz egitura aztertu dute.
Michel.
Lana zatika egin dute. Michel ek zatirik zailean lan egin du: erreakzio-gunea erauzi eta kristaltzea lortzea. Lortutako kristalak Deisenhofer i eman zizkion egitura analiza zezan. Deisenhofer, Huber rek zuzendutako Kristalografi taldeko kide zen. 1985.ean ikerlariek, erreakzio-gunearen egitura osoa lortu zutela iragarri zuten.
Nobel Saria eman zaienean sortu da polemika. Batzuen ustez Huber i saria ematea ez da bidezkoa. Izan ere Huber ek, kristalografi saileko buru izanik, aurkikuntza iragartzen zuen artikulua sinatu besterik ez omen zuen egin eta lanean ez omen zuen parte hartu. Batzuek diotenez, Huber ek bere sailean argitaratzen diren artikulu guztiak sinatzen ditu nahiz eta ikerketan parte hartu ez.
Huber-ek saria merezi izan zalantzazkoa omen.
Beste batzuek, saria Michel i bakarrik eman behar zitzaiola diote; berak burutu bait du benetako aurkikuntza erreakzio-gunea kristalizatuz. Hauen eritziz besteek analisi kristalografiko arruntak besterik ez dituzte egin.
Beste batzuren ustez, sariaren izendapenean Michel en lanaren aitzindari izan daitezkeen beste biokimikari batzuk falta dira. George Feher iparramerikariaren izena aipatzen dute besteak beste.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e8e37d064cdb | http://zientzia.net/artikuluak/alexandria-urpean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Alexandria urpean? - Zientzia.eus | Alexandria urpean? - Zientzia.eus
Hogeitabatgarren mendean Mediterranioaren ur-maila igotakoan Venezia eta Alexandria hiriak izan daitezke lehenengo biktimak.
Hogeitabatgarren mendean Mediterranioaren ur-maila igotakoan Venezia eta Alexandria hiriak izan daitezke lehenengo biktimak. Alexandria urpean? - Zientzia.eus Alexandria urpean?
Ingurumena
Hogeitabatgarren mendean Mediterranioaren ur-maila igotakoan Venezia eta Alexandria hiriak izan daitezke lehenengo biktimak. Planetaren berokuntzaren ondorioz ur-maila gora egiten ari da Mediterranioan.
Zenbait milaka urtetan zehar Mediterranioaren ur-mailak konstante iraun du, baina 2.025. urterako 13-55 cm igoko dela uste da. Mende bat baino lehenago igoera metro batekoa izan daiteke. Bi izango dira gertakizun horren kausa: alde batetik poloetako izotzen urtzea eta bestetik ozeanoetako uren beroagatiko zabalkuntza.
Dagoeneko, Katalunian Ebro ibaiaren delta atzera egiten ari da. Gauza bera gertatzen ari da Rhône edo Po ibaien deltetan. Veneziako arazoak gainera, poluzioak eta utzikeriak areagotzen dituzte eta proiektatutako erregulazio-lanek daukate hiri eder honen etorkizunaren gakoa (Ikus Elhuyar. Zientzia eta Teknika 13. zenbakia).
Dena den, Egyptoko Alexandriak du etorkizunik beltzena. Alexandriak 3,5 milioi biztanle ditu eta ur-maila baino metro bat altuago besterik ez dago. Kasu honetan gainera, Asuaneko presak sortutako kalteak erantsi behar zaizkio. Garai batean Niloak garraiatzen zituen lohi, harea eta beste materialek ezin dute presa gainditu eta bertan pilatzen dira.
Horrexegatik Nilo ibaiaren deltak ez du lehengo material-mordoa jasotzen eta ezin du itsasoak kentzen dion materiala berritu. Ur-mailaren igoera eta Nilo ibaiaren deltaren atzerapena direla kausa, Alexandriaren etorkizuna bere liburutegi ospetsuaren modukoa da; hondamena, alegia.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-43e355822d23 | http://zientzia.net/artikuluak/dortoka-bitxia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dortoka bitxia - Zientzia.eus | Dortoka bitxia - Zientzia.eus
Zuntz asko duten dietak osasunerako onak direla diote medikuek. Sasikareta, Karibeko dortoka, zuzen-zuzen jarraitzen zaie aholku horiei eta beira-zuntza da bere dietaren osagairik nagusiena.
Zuntz asko duten dietak osasunerako onak direla diote medikuek. Sasikareta, Karibeko dortoka, zuzen-zuzen jarraitzen zaie aholku horiei eta beira-zuntza da bere dietaren osagairik nagusiena. Dortoka bitxia - Zientzia.eus Dortoka bitxia
Zoologia
Zuntz asko duten dietak osasunerako oso onak direla diote medikuek. Sasikareta, Karibeko dortoka, zuzen-zuzen jarraitzen zaie aholku horiei eta beira-zuntza da bere dietaren osagairik nagusiena.
Anne Maylen biologoak sasikaretek esponjak bakarrik jaten dituztela frogatu du. Sasikareten urdailean aurkitutako masa lehorraren %95 esponjak dira. Esponjek beirazko orratzak dauzkate egitura moduan eta horretan uztartzen dira zuntz organikoak.
Sasikaretek beira-proportziorik handienak dituzten esponjak jaten dituzte. Maylenek eginiko azterketen arabera, sasikaretek kiloerdi beira-zuntz izaten dute batezbeste.
Sasikaretek urdaila beiraren eraginetik babesteko mekanisko berezia dutenik ez dirudi. Esponjaz elikatzen diren beste animaliek, orratzak hautsi egiten dituzte eta gero jariakin batez estaltzen dituzte urdailean barrena sartu baino lehen. Gainera sasikaretek esponja askok dituzten terpeno eta bromo-konposatu pozointsuak arazorik gabe pasatzen dituzte. Bestalde eta Maylenen ustetan horixe izan daiteke sasikareten haragia jan ondoren zenbaitzuetan gertatzen diren toxikazio masiboen kausa.
Sasikaretek oso paper ekologiko garrantzitsua daukate arrezifeetan. Esponjak janez, beste animalia batzuek (arrainak esaterako) arrezifea kolonizatzea posible egiten dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-315ec6dc9f18 | http://zientzia.net/artikuluak/sexua-eta-tenperatura/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sexua eta tenperatura - Zientzia.eus | Sexua eta tenperatura - Zientzia.eus
Hegazti eta ugaztunengan kromosomek markatzen dute jaioberriaren sexua. Odol hotzeko animalietan ordea, horrelakorik ez da gertatzen.
Hegazti eta ugaztunengan kromosomek markatzen dute jaioberriaren sexua. Odol hotzeko animalietan ordea, horrelakorik ez da gertatzen. Sexua eta tenperatura - Zientzia.eus Sexua eta tenperatura
Biologia
Hegazti eta ugaztunengan kromosomek markatzen dute jaioberriaren sexua. Odol hotzeko animalietan (arrain eta narrastietan esaterako) ordea, horrelakorik ez da gertatzen.
Kasu honetan, enbrioia garatzeko unean dagoen tenperaturak markatzen du jaioberriaren sexua; arra ala emea jaioko den hain zuzen.
Dena den, "pantera geko"aren kasuan sexuaren arazo hau korapilotsuagoa da. Pantera gekoa Iran eta Pakistanen bizi den sugandila itxurako narrastia da. Narrasti honi buruz egin diren azterketek, inkubatze-tenperaturak sexua markatzeaz gain eme helduen jokamoldeari ere eragiten diola adierazi dute.
Geko arrak tenperatura 29-32°C tartean dagoelarik jaiotzen dira eta emeak tenperatura 26-32°C tartean denean. Geko helduak aztertuz, inkubatze-tenperatura zein den jakin daiteke. W. Gutzket eta D. Crews biologo iparramerikarrek, 26°, 29° eta 32°C-tan jaiotakoek ohizko jarrera izaten dute. 32°C-tan jaiotakoek aitzitik, ar moduan jokatzen dute arren aurrean daudenean eta eme moduan emeen aurrean daudenean. 29°C-tan sortutakoek jokamolde nahasia dute: egoera berdinean, batzuetan ar moduan jokatzen dute eta beste batzuetan eme moduan. Oreka ez-egonkorrean daudela dirudi.
Pantera Geko arrek ez dute horrelako jokamolderik erakusten eta beti ar moduan jokatzen dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a4709ab021cb | http://zientzia.net/artikuluak/ongarri-fosfatatuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ongarri fosfatatuak - Zientzia.eus | Ongarri fosfatatuak - Zientzia.eus
Kanadako nekazal zientzilari batzuek
Kanadako nekazal zientzilari batzuek Ongarri fosfatatuak - Zientzia.eus Ongarri fosfatatuak
Nekazaritza
Janarien lizunekin erlazionatuta dauden penizilina gisako onddoek nekazariek erabiltzen duten ongarri-kantitatea %10eraino murriz dezakete.
Kanadako nekazal zientzilari batzuek Penicilium bilaji izeneko onddo naturala isolatu dute. Onddo honek fosfatoak disolbagarri bihurtzen ditu eta landareek errazago zurga ditzakete.
Nekazariek erabiltzen dituzten ongarriek nitratoak eta fosfatoak izaten dituzte, baina nekazariek landareek behar dutena baino 10 aldiz ongarri gehiago erabili behar izaten dute. Fosfatoa lurrean dagoenean disolbaezin bilakatzen da zoruan dauden kaltzio, burdin eta aluminio-ioiekin erreakzionatuz.
Fosfatoa disolbagarri egiten duten mikroorganismoak ezagutzen dira, baina ez dute bilajik bezain azkar lan egiten. Penizilina honek gainera, ez du zoruan bizitzen irauteko arazorik izaten. Fosfato artifizialak disolbagarri bihurtzeaz gain, naturalak ere disolbatzen ditu.
Azken ezaugarri hau oso erabilgarria izan daiteke herri azpigaratu askotan. Malawi-n esaterako, fosfato natural asko dago, baina disolbagarri bihurtu gabe ezin dira erabili.
Disolbagarritze-prozesua herri garatuetan egiten da eta Malawik fosfato tratatuak inportatu egin behar ditu. Penicilium bilaji lizuna erabiltzea oso mesedegarri izango litzateke Malawi eta antzeko herrien ekonomiarentzat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1524bee79249 | http://zientzia.net/artikuluak/odol-artifiziala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Odol artifiziala - Zientzia.eus | Odol artifiziala - Zientzia.eus
Organoen transplantea, erloju-kontrako lasterketen modukoa da. Ikerlari iparramerikar batzuek, metodo bat proposatu berri dute. Basoetan zirkulatzen duen odola, odol artifizialez ordezkatzea da.
Organoen transplantea, erloju-kontrako lasterketen modukoa da. Ikerlari iparramerikar batzuek, metodo bat proposatu berri dute. Basoetan zirkulatzen duen odola, odol artifizialez ordezkatzea da. Odol artifiziala - Zientzia.eus Odol artifiziala
Organoen transplantea, erloju-kontrako lasterketen modukoa da. Bihotzak, hildako gorputik atera ondoren, lau orduz bakarrik dirau berriro erabilia izateko baldintza onetan.
Giltzurrunak zertxobait gehiago irauten du; hogeitalau orduz hain zuzen. Organoen iraupena segurtatuko duen metodoa aurkitzeak, halabeharrezkoa dirudi.
Ikerlari iparramerikar batzuek, metodo bat proposatu berri dute. Basoetan zirkulatzen duen odola, odol artifizialez ordezkatzea da metodo berriaren ardatza. Odol artifizial honek metabolitoak eta hondakinak garbitzen ditu eta organoen oxigenazioa segurtatzen du. Gainera organoaren bizi-funtzioak etengabe neurtzen dira. Ingurunearen azidotasuna, glukosa- eta potasio-kontzentrazioak eta oxigenozko eta CO 2 -ko edukinak etengabe erregulatzen dira.
Metodo honen bidez, bihotzen iraupena 24 orduz luzatu da.
Ikerlarien ustetan metodo hau beste organo batzuei ere aplikatzerik izango da.
Beste batzuen eritziz, organoen mundu-azokaren atarian egon gaitezke. EEBBetan erauzitako bihotza Europan erabil daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f10f696cff61 | http://zientzia.net/artikuluak/zuhaitzak-aldatu-mundua-freskoagoa-izan-dadin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zuhaitzak aldatu mundua freskoagoa izan dadin - Zientzia.eus | Zuhaitzak aldatu mundua freskoagoa izan dadin - Zientzia.eus
AES konpainia elektriko iparramerikarrak 52 milioi zuhaitz aldatuko ditu Guatemalan, berak eraikitako zentral elektriko batek atmosferara isuritako karbono oxidoa orekatzeko.
AES konpainia elektriko iparramerikarrak 52 milioi zuhaitz aldatuko ditu Guatemalan, berak eraikitako zentral elektriko batek atmosferara isuritako karbono oxidoa orekatzeko. Zuhaitzak aldatu mundua freskoagoa izan dadin - Zientzia.eus Zuhaitzak aldatu mundua freskoagoa izan dadin
AES konpainia elektriko iparramerikarrak 52 milioi zuhaitz aldatuko ditu Guatemalan, berak eraikitako zentral elektriko batek atmosferara isuritako karbono(IV) oxidoa orekatzeko.
Hau da horrelako konpainia batek negutegi-efektua kopentsatzeko eginiko lehenengo esfortzu praktikoa.
AESek CARE izeneko nazioarteko laguntza-taldeari 2 milioi $ emango dizkio, birforestazio-plangintzan diharduten Guatemalako 40.000 nekazarien artean banatzeko. AESek eraiki behar duen zentral termikoak 387.000 tona/urte karbono(IV) oxido isuriko ditu atmosferara, funtzionatzen arituko den berrogei urtetan. AESaren laguntzaz landatutako zuhaitzek, karbono(IV) oxidoa atmosferatik hartu eta metatu egingo dute beren ehunetan.
Nahiz eta AESek eginikoa oso txalogarria izan, ez da beste munduko gauza. AESek zuhaitzak landatzeko emango duen diru-kopurua, zentral termiko berriaren eraikuntz kostuaren %1 besterik ez da
. |
zientziaeus-34ad8c2ca1ef | http://zientzia.net/artikuluak/leningradoko-hondamendia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Leningradoko hondamendia - Zientzia.eus | Leningradoko hondamendia - Zientzia.eus
Leningradoko Zientzi Akademian, 1.714.ean sortu zen liburutegi handia dago, baina gertatutako sute batek milioierdia erre edo kaltetu egin ditu.
Leningradoko Zientzi Akademian, 1.714.ean sortu zen liburutegi handia dago, baina gertatutako sute batek milioierdia erre edo kaltetu egin ditu. Leningradoko hondamendia - Zientzia.eus Leningradoko hondamendia
Historia
Leningradoko Zientzi Akademian, 1.714.ean sortu zen liburutegi handia dago.
Bertan 12 milioi liburu gordetzen ziren, baina gertatutako sute batek milioierdia erre edo kaltetu egin ditu. Hondatutakoen artean liburu bitxi asko dago eta gainera batzuk alebakarrak ziren.
Leningradoko hau Alexandriako liburutegiko sutearen ondoren gertatu den handiena izan da. Sobietarrak zientzilari atzerritarren laguntzaz kaltetutako liburu berreskuragarriak salbatzeko lan handia egiten ari dira.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-5cb994b8ae1f | http://zientzia.net/artikuluak/artritisaren-jatorria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Artritisaren jatorria - Zientzia.eus | Artritisaren jatorria - Zientzia.eus
Ikerlariek, amerikar primitiboen sei eskeleto aztertu dituzte eta artritisaren artarnak aurkitu dituzte. Hauek duela 3.000-5.000 urtekoak dira.
Ikerlariek, amerikar primitiboen sei eskeleto aztertu dituzte eta artritisaren artarnak aurkitu dituzte. Hauek duela 3.000-5.000 urtekoak dira. Artritisaren jatorria - Zientzia.eus Artritisaren jatorria
Osasuna
Antza denez, artritisak Mundu Berrian izan zuen jatorria eta gero Mundu Zaharrera pasatu zen.
Bruce Rothschild, Kenneth Turner eta Michael Deluca ikerlariek amerikar primitiboen sei eskeleto aztertu dituzte eta artritisaren aztarnak aurkitu dituzte. Eskeleto hauek duela 3.000-5.000 urtekoak dira.
Ikerlari hauek espekulatzen dutenez, artritisak tabakoa, indioilar eta beste berrikuntzekin batera egin zuen bidaia Ameriketatik Europara eta mundu guztira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5f6b591657d4 | http://zientzia.net/artikuluak/ameriketarekiko-antzinako-harremanak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ameriketarekiko antzinako harremanak - Zientzia.eus | Ameriketarekiko antzinako harremanak - Zientzia.eus
Inken kronikek diotenez, 1526. urte inguruan Eguzkiaren seme zen Huayna Kapak inka edo jainko biziak, itsasoaren beste aldetik itsasuntzi bitxi eta handiez etorritako gizon zurien berri izan zuen.
Inken kronikek diotenez, 1526. urte inguruan Eguzkiaren seme zen Huayna Kapak inka edo jainko biziak, itsasoaren beste aldetik itsasuntzi bitxi eta handiez etorritako gizon zurien berri izan zuen. Ameriketarekiko antzinako harremanak - Zientzia.eus Ameriketarekiko antzinako harremanak
Giza zientziak
Inken kronikek diotenez, 1526. urte inguruan Eguzkiaren seme zen Huayna Kapak inka edo jainko biziak, itsasoaren beste aldetik itsasuntzi bitxi eta handiez etorritako gizon zurien berri izan zuen. 1532. urtean Pizarro espainiarra Ekuadorreko itsasertzetan lehorreratu zen eta hegoalderantz abiatuz, Inken Inperio osoa zeharkatu zuen.
Brasilen aurkitutako pintura honek 30.000 urteko adina du. Karbono-14z eginiko datazioaren arabera.
Baina ordurako badirudi ketxuarrek itsasoz beste aldetik etorritako gizon zurien berri bazeukatela; beren kroniketan makina bat aldiz hitz egiten bait da itsasuntzi handietan eta itsasoa zeharkatuz etorritako gizon zuri bizardunetaz. Izena ere ba omen zeukaten beraientzat: virakotxak , eta neurri haundi batean jainkotzat harturik zeuzkaten.
Honetaz ezin dugu gauza handirik zehaztu, baina dirudienez antzinatean amerikar zibilizazioen eta Mundu Zaharrekoen arteko harremanak ez ziren falta. Amazonia osoan zehar aurkituriko Kristo aurreko 2.000 urteko zeramikek adibidez, Ekialde Hurbileko zenbait zeramiken antz handia daukate dekorazio aldetik. Mahua izeneko indiarren hizkuntzak senidetasun handia du hizkuntza semitikoekin, eta ketxuera hizkuntzak ere bai turkierarekin. Mexiko zaharrean horren ugari zerabilten Artizar eta Sugearen elkartzea, izugarri erabiltzen da oraindik ere Ekialde Hurbileko inskripzioetan; Ras Sramrakoetan batez ere. Brasildar inskripzio zahar eta egyptiera zaharraren artean 2.000 lotura baino gehiago aurkitu dira. Bitxikeriak?, kointzidentziak?, edo agian antzinako harremanen fruituak?
Amerikar biztan-leriaren hastapenak
Teoria asko dago bertako amerikar biztanlegoaren presentzia adierazteko orduan. Batzuk orain dela 13 edo 15.000 urte, azken glaziarraldiaren garaian, mongoloide arrazako herri bat Siberiatik abiatu zela eta zeharo izozturik zegoen Beringen Itsasartea zeharkatuz, Alaska aldera igaro zela defendatu dute. Beste batzuek berriz, Atlantiar Ozeanoa edo Ozeano Barea untzi xumeez zeharkatuz hara joandakoen ondorengoak direla baieztatzen dute. Thor Heyerdahl norvegiar esploratzaile ospetsua hauetako bat dugu.
Badaude Atlantiar Ozeanoan Atlantida izeneko kontinenteko azken biztanleak direla esaten dutenak ere. Alexandre Dorozynskik azken urte hauetan aurkituriko eta karbono hamalauz dataturiko arrasto ugarietan oinarriturik defendatzen duenez, gizakia lehenengo aldiz amerikar lurraldeetan orain dela 40.000 urte inguru azaldu zen, azkenaurreko izozte edo glaziarraldiaren garaian. Aukeratutako bidea, izozturik zegoen Beringeko Itsasartea izan zen. Bigarren migrazioa, mongoloide arrazakoa eta bide bera hartutakoa, orain dela 13 edo 15.000 urte gertatu omen zen, azken glaziarraldia izan zenean.
Bestalde logikoa dirudi noizbait bai alde bateko edo besteko biztanleek itsasoa zeharkatu izatea ere.
Hala eta guztiz ere, galdera asko airean gelditzen zaizkigu. Zein motatakoa ote zen Ameriketan azaldutako lehenengo gizakia?. Orain dela 40.000 urte Homo Sapiens deitutakoa sorturik egon arren, artean bizi omen ziren Neanderthal izeneko gizakiak ere. Neanderthala ote zen lehenengo amerikarra?. Homo Sapiensa ote?. Gaurko arrastoekin ezin da inolako erantzunik eman, baina agian azken urte hauetan azaltzen ari diren eta laster azalduko diren aztarna eta hezurren arrastoen azterketa zehatzak lagunduko digu galdera honi eta antzeko beste batzuei ere egoki eta zuzen erantzuten.
Feniziar inskripzio bat Brasilen
Cyrus H. Gordonek, Estatu Batuetako Brandeis-eko Unibertsitateko irakasle eta arkeologo ospetsuak, 1.872. urtean Brasileko Parayba-ko haitz batean aurkituriko inskripzio bitxia deszifratu du. Cyrusek itzuli egin du inskripzioa feniziar alfabetoaz baliaturik. Ikus dezagun testua:
"... Kanaako semeak gara, eta Erregeren hiria den Sidonetik gatoz. Merkataritzan saiatu nahian genbiltzan, ekaitz batek herri urrun eta menditsu honetara bidali gintuenean. Hiran errege handiaren hemeretzigarren urte honetan, gazte bat sakrifikatu dugu indar handiko jainko eta jainkosen ohorez.
Itsas Gorriko Ezion-Gaber-etik abiatu ginen hamar itsasuntzitan. Bi urtetan, danok elkarrekin nabigatu genuen Ham-eko lurraldea inguratuz. Ekaitz ikaragarri batek flotatik banatu gintuen, eta ondoren gure lagunen bila ibili ginen. Horrela, hamabi gizon eta hiru emakume iritsi ginen lur berri honetara. Neuk, almirante bezala, lur honetako agintea hartzen dut. Jainko goiztiarrek eta jainkosa ahaltsuek babes gaitzatela!."
Hau ikusirik, Joanes Etxeberri Ziburukoak idatzitakoa etorzen zaigu gogora " ... edo chalupa irauli gabe guillaz gainera edo bereguin eraman gabe urtan behera ..."
Hauxe da gaur daukagun daturik zaharrena eta garbiena, baina hemen galtzen diegu arrastoa kostalde hauetara ekaitzak bidalitako feniziar marinel merkatariei. Hortik aurrera zer gertatu zen, bertako biztanleekin zer nolako harremanak izan zituzten eta beraiengan zer nolako eragina izan zuten, guztiz ezezaguna zaigu.
Historiagatik ondo dakigu feniziarrak zein trebe ziren; bai merkataritzan eta bai nabigazioan. oso untzi handiak omen zituzten eta beraiekin Mediterranioko merkatal harremanetaz nagusitu ziren. Beren hiriak: Tiro, Sidon, Gades, Kartago, ... kostaldean kokaturik zeuden, eta beraietatik abiatzen ziren beren itsasuntzi handiekin munduko hamaika bazterrerantz. Mediterraniotik kanpo ere ibiliak ziren eta beraiek deskubritu omen zituzten Iparraldeko Itsasoko eztainu-irlak (Kasiteride Irlak = Britainiar Irlak). Ordurako Afrika osoa itsasoz inguraturik omen zeukaten, eta ondo ezagutzen omen zituzten Kanariar Irlak ere.
Zehaztasun historiko hauek ikusirik, erraz sines daiteke Brasileko inskripzioak esaten duena.
Ozeaniar herriak eta japoniarrak
Bestelako harremanen teoriak eta historioak badaude, baina zoritxarrez ez dugu froga handirik ezer baieztatu ahal izateko. Egia esateko paralelismoak badaude ozeaniar herrien eta Ozeano Barearen beste aldeko itsasertzetan bainatzen direnen artean, beren eraikuntza, zeramika, eta bestelako kultur ezaugarrien aldetik. Baina besterik ez.
Bestalde logikoa dirudi, noizbait bai alde bateko edo besteko biztanleek itsasoa zeharkatu izatea ere, baina euskarri fisikorik ez dagoenez, asmazio eta burutazioen arloan gelditu beharra daukagu.
Feniziarrak oso merkatari onak ziren, eta merkataritzak bultzaturik itsaso guztietara abiatu ziren.
Thor Heyerdahl norvegiar esploratzailea ederki saiatu da itsasuntzi xumeez Ozeano Barea zeharkatuz burutu dituen ibilaldien bidez posibilitate hau demostratzen. Baina hala eta guztiz ere, gaurko zientzilari askok ez diote ahalbide honi jaramon handirik egiten. Beraientzat garai bateko Ozeano Barea zeharkatze honek, ez du inola ere oinarri zientifikorik.
Beste zenbait zientzilariren ustez berriz, nahikoa frogaturik dago orain dela lau mila urte (garai hartan Ozeano Bareko nagusi japoniarrak ziren) Ekuadorreko Valdivian lehorreratu zirela. Gizakia beti gizaki eta eritziak beti eritzi, noski!.
Euskal Balenzaleak
Nahiz eta gaur egun euskal balenzaleak Iparrameriketako Labrador, Ternua —Terranova—, eta Kanadako iparraldeko itsasertzetara zein urtetan iritsi ziren zehazten zaila izan, badirudi Colomb iritsi baino askoz lehenago han zebiltzala balearen arrantzan jo eta ke. Han noiztik zebiltzan ez dakigu, baina gure arrantzaleen artean ohitura zaharra zela, zahar-zaharra eta urteetan zehar luze iraun zuena zela bai.
Lope Martinez Isastik, XVII. mendeko lezoar historialariak bere Compendio Historial de Guipúzcoa izeneko liburu mardulean, honen berri ematen digu, eta berak dioenez, euskal balen arrantzaleek Ternuara joateko zeukaten ohitura zahar-zaharra zen; aspaldi-aspaldiko ohitura zaharra. Euskal balenzaleen zenbait aztarna gelditu zaigu, bai bertakoen hizkeran, bai beren erreminta eta arrantza-tekniketan, eta baita bertako toponimian ere.
Colomb Ameriketara iritsi aurretik badirudi hango itsasertzetan euskal arrantzaleak baleak harrapatzen jo eta ke zebiltzala.
Orduko dokumentaziotik dakigunez, euskaldunek bertako indiarrekin zerabilten harreman-hizkuntza euskara zen. Eta dirudienez, bertakoek oso ongi ikasi zuten euskaraz; euskaldunekin beren tratuak egiteko heinean bai behintzat.
Aipatutako Lope Isasti historialariak 1.625. urtean idatzitako liburu ospetsuan kontatzen digunez, Ternuako indiarrek oso ondo omen zekiten euskaraz1, eta euskaldunekin zituzten harremanak guztiz baketsuak izaten ziren. Euskal arrantzaleek "Zer moduz?" galdetzen dietenean —jarraitzen du Isastik— "Apaizak hobeto!" erantzuten diete adiskideki, nahiz eta gehienek apaiza zer den oso ondo jakin ez. Gure hizkuntzan hitz egiten eta tratuak egiten dituzte beti eta askotan han ezagutzen ez dituzten sagardo eta ogiaren truke, arrai lanetan lagundu egiten diete.
Dirudienez, euskaldunek hasiera-hasieratik Ternua ezagutu zuten, eta geroxeago Kanadako itsasertzak eta San Lorentzo golkokoak, beren kaia, badia, lurmutur, golko eta bestelako toki geografikoak euskaraz bataiatu zituztelarik: Balen Badia, Barba-Zulo, Anton-Portu, Igarnatxoa, Etxaide-Portu, Burua-Xumea, Burua-Aundia, Uli-Zulo, Plazenzia, Baratxoa, Opor-Portu, Portutxo, Badia-Aundia, Niganitz, Mingaiñ, Sagenai, Eskumiñak, San Joan,... Badaude bestalde, nahiz eta beste hizkuntzatan egon, oraindik ere euskaldunen orduko presentzia adierazten diguten izenak: Baye de Bizkaye, Port-aux-Basques, Baye-aux-Basques, Exafaud-aux-Basques, Anse-aux-Basques, Les escumins, Ile-aux-Basques, ...
Arrasto gehiago ere badira. Esate baterako Badia Haundia edo "Grande Baye" deiturikoan azaldutako San Joan izeneko euskal balenontzia; 1.565. urtean hango uretan urperatu zena. Plazenzia izeneko herrian aurkitutako XVI. mendeko itsasgizonen hilobiak, euskal etxeen arrastoak, zenbait lanabes eta bestelako tresnak, ...
Bertakoekin zer nolako harremanak izan zituzten ondo ezagutu ez arren, badaukagu honetaz Isastik bere liburuan emandako zenbait argitasun. Martinez Isastik dioenez, hango uretan balea asko omen zegoen, baina itsasertzen ondoan higitzen ziren izotzmendiak (iceberg-ak) zirela eta, harrapatze-lanak oso zailak zitzaizkien euskaldunei. Bertako biztanle basatiek ere, oso traba haundia egiten zieten. Isastiri jarraituz ternuar kostaldeko biztanleak bi eratakoak zirela ikus dezakegu:
"... Eskimal izenekoak dira okerrenak, guztiz salbaiak eta ankerrak, uztaia eta geziak erabiltzen arras trebeak eta beraiekin harrapatzen dituzte gure gizonak gero jateko. Besteak menditar edo kanal izenekoak baketsuagoak dira. Gure balenzaleekin hitz egiten dute, eta eskimalak noiz datozen abisatzen diete..."
Iparrameriketako toponimiak euskaldunak datzartzagu etengabe burura.
Oso adierazgarriak dira Patri Urkizuk bere Bertso zahar eta berri zenbaiten bilduma izeneko liburuan agertzen dizkigun 1.798. urteko zenbait testuren artean agertzen diren Ternuari buruzko honako bertso hauek ere:
Ternura da mortu hotza,
guiça bestia cruelac,
hillic jaten mariñelac.
Badaude bestalde, harreman haietatik euskaldunak eta bertako indiarrak asko nahastu edo mestizatu zirela baieztatzen dutenak ere. Askotan entzun daiteke Ternuako beothuksak eta euskaldunak nahasturik zeudela. XVIII. mendean jende dezentek uste zuen Labradorreko eskimalak bertakoek euskaldunekin izandako nahasketaren fruitu zirela. Gaur egun ez zaie teoria hauei jaramon handirik egiten; ez bait da inolaz ere euskaldunak horrelako mestizatze handira iritsi zirenik sinisten.
Nolanahi ere, inor gutxik eztabaidatzen du bi taldeon arteko harremanak oso handiak izan zirela, eta ondorioz, bertako kanadiarren bizimoduan arrasto ugari utzi dutela; arrantza-tekniketan, toponimian eta baita oroimen kolektiboan ere.
Amaitzeko zera aipatu beharra dago: XVII. mendeko euskal idazleen artean badaudela balenzale hauek eta beren Ternuarako bidaiei buruz zenbait berri ematen digutenak ere, garrantzitsuenak Joanes Etxeberri Ziburukoa, Arnaut Oihenarte eta Axular direlarik. Ikus dezagun gure idazle finak, 1.643. urtean argitaratu eta gure literaturaren barruan idazlan gorenentzat harturiko "Gero" izeneko liburuan azaltzen digun paragrafo adierazgarria:
Gizon batec, bere herritic kanpora Indietara edo bertçe lekhu urrun batetara partitçen denean, eta oraiño bere herrico agherrian, comarcetan eta terminoetan denean, maiz behatçen du gibelat bere herrico mendietart. Baina aitçina iraganez gero, itçultçen da bertçe alderat, ioan behar duen eta dohan lekhu hartarat: eta han aldiz, bere begiac, eta gogoa ere ibentçentu.
Wikingoen ordua
Badia Handia deiturikoan, euskal itsasuntziak ainguraturik.
Gure aroko 200. urte aldean hasi omen ziren Iparraldeko germaniar edo wikingoen lehenengo migrazioak. Beren drakkar azkarrekin aldameneko itsasertzak eta ondoren Europa osokoak erasotzen eta lapurtzen hasi ziren. Europako herriak izuturik omen zeuzkaten, eta kostaldeko herrietan wikingoak deabruen semeak zirela pentsatzen zuten. X. mendeko Ingalaterran "WIKINGOEN ERASOALDI ANKERRETATIK LIBRA GAITZAZU JAUNA!" errezatzen zuten, otoitz hau adierazgarri dugularik.
Badirudi wikingoen erasoaldi eta zabaltze-bidaien atzetik arrazoi asko zeudela. Batzuek beren demografiaren handitze ikaragarria aipatzen duten bitartean, besteek eskandinabiar buruzagi eta erregeen intolerantzia agertu eta onartzen dute arrazoirik handientzat.
Eskandinabiatik Mendebalderantz abiatu ziren; Feroe irletara, Islandiara eta gero Groenlandiara, 980. urtean iritsiz. 1.002. urtean Erik Gorria ospetsuaren seme zen Leif Erikson-en untziak Winland-eko (Iparramerikako) itsasertzetara iritsi ziren. Bertakoekin izandako harremanez ezer gutxi dakigu, baina Estatu Batuak eta Kanadaren arteko Laku Handiak izeneko lurralde zingiratsuan aurkituriko haitz batean egindako inskripzio batetik (harri ruriko deritzonetik) atera dezakegunez, 1.370. urte inguruan wikingoak bazebiltzan lur-eremu hotz haietan.
Testimonio aldetik ez dago gauza handirik; iturririk garrantzitsuenak ( Islandiar Sagak deiturikoak) gertatukoa baino 200 urte geroago idatziak izan bait ziren. Beraietan azaltzen dira beraz, Winland-i buruz ezagutzen ditugun lehenengo albisteak. Badirudi 986. urtean Islandiatik aldenduriko Erik Gorriaren wikingoek zenbait kolonia finkatu zituztela Groenlandiako kostaldeetan (bat ekialde aldean, eta beste bat mendebaldeko itsasertzetan) eta dirudienez bigarren honetatik abiatu zen geroago (1.000 urte inguruan), Eriken semea, Leif Erikson mendebalderago zeuden beste lurraldeetarantz, periplo honetan hiru irla berri aurkituz: Winland (mahatsaren lurra), Markland (basoen lurra) eta Helluland (harri leunen lurra).
Zenbait ikerlarik XVI. mende bukaerako eta XVII.eko hasiera aldeko mapetan erroturik defendatzen duenez, Winland bataiatutakoa Ternua litzateke, Markland Labradorreko Penintsula eta Helluland, agian Baffin izeneko irla.
Uste denez, wikingoen buruzagi hauek lur berri hauen kolonizazio-prozesuari ekin zioten, Groenlandia eta Iparramerikako kostaldeetan kolonia eta lantegi txikiak eraikiz. Orduko agiriek eta aurkituriko zenbait arrastok (txanpon, lanabes, arma, eraikuntzen hondakin, ...) hori azaltzen digute behintzat. Gaur egun oraindik ondo ez dakiguna wikingoen kolonia hauei geroago gertatu zitzaiena da; misterioski desagertu bait ziren islandiar sagetan isladaturiko oroimena ezik inolako berririk utzi gabe.
Ikerlari batzuen ustez, wikingoak bertakoekin nahastu egin ziren. Honela zioen behintzat Wilhjalmur Stefansson iparramerikarrak 1.939.ean New Yorken argitaratu zuen "Un solved mysteries of the Artic" izeneko liburuan. Gauza bera defendatu zuen geroago, 1.941. urtean Jon Duason islandiarrak.
Wikingoen zenbait agiri eta kronika zaharretan, bertako biztanleen berri ematen zaigu skraeling izenaz deiturik. Agian hauek izan ziren kolono wikingoen desagerpenaren eragileak. XIII. mendeaz gero Europatik joandako kolonoek ez zuten inolako arrastorik utzi. Hauxe da arazoa. Ez testu idatzirik, ez grabatutako oroigarririk, ... Groenlandiako Upernivik izeneko kolonia zaharrean azaldutako harrizko tumulua salbuespena dugu, eta bertan grabaturik kontatzen zaigunez, 1.333.eko apirilaren 25ean, bertan egon ziren groenlandiar ekialdeko kolonia batetik etorritako hiru wikingo. Baina 1.341. urtetik aurrera galdu egiten dira mendebaldeko amerikar lurraldeen albiste guztiak.
Zer gertatu ote zitzaien kolonoei?. Tenperatura hotzak, gaitz ezezagunak, izurritea ala pirata edo bertako biztanleen erasoak izan al ziren beren desagerpenaren zioa? Denak hil ote ziren? Nahastu egin al ziren bertakoekin zenbaitzuek dioten bezala, edo 1.637. urtean dataturiko testu batek dioen bezala, Iparrameriketako lurraldeetarantz abiatu ote ziren?
Oraindik erantzunik gabe dagoen eztabaida luzea dugu. Gauza zera da; XVIII. mendean, Hans Egede daniar mixiolaria kolonizazio berri bati hasiera emanez, Groenlandiarantz abiatu zenean, ez zuela inor aurkitu, inuit izeneko eskimalak ezik.
Piri Reis almirante turkiarraren mapak
Beren drakkar azkarrekin wikingoak ipar aldeko itsasoan jaun eta jabeak bihurtu ziren.
1.920.eko azaroaren 9an, Malil Edhem, Museo Nazional Turkiarretako zuzendariak, Istambuleko Topkaki museo ospetsuko inbentario eta sailkapenari ekiteko orduan, ustez galdurik zeuden XVI. mendeko Piri Reis almirante turkiarraren lurbira osoko mapak aurkitu zituen. Kronikek diotenez, bi mapa hauek Piri Reis berak eginak dira; lehenengoa 1.513. urtean eta bigarrena 1.528.ean. Mapa misteriotsu hauetan, Atlantiko osoko itsasertzak azaltzen dira: amerikarrak, europearrak, afrikarrak, Arktikokoak eta Antarktikokoak. Eta hauxe da harrigarriena; garai haietan Anktartida guztiz ezezaguna bait zen.
Ez dakigu bere datu kartografikoak zein iturritatik atera zituen, baina bere mapetan azaltzen diren xehetasun asko guztiz ezezagunak ziren bere garaikideentzat. Berak bere liburu batean esaten duenez, Alexandro Haundiaren garaiko liburu batean oinarritu zen, eta Colomb berak bere Ameriketarako bidaia antolatu zuenean, ba omen zuen liburu zahar honen berri ere. Mallery kartografo amerikarrak dioenez, Pirisen mapetan azaltzen diren Groenlandia eta Anktartida, poloetako izoztea gertatu aurretik diseinaturik omen daude. Bestela nola ezagutu zitzakeen horren zehazki Pirisek izotz azpian zeuden itsasertzak?
Mapa hauek bultzaturik eta sismografo batez lagundurik, Malleryk Pirisen mapetan seinalizatutako anktartidako zenbait izotz azpiko itsasertz zehaztu ahal izan du. Harrigarria benetan!
Sovietar ikerlariek pentsatzen dutenez, mapa hauek wikingoen geografi ezagupenetan oinarriturik eginda daude. Hauetako mapa batzuetan San Lorentzo eta Hudson-eko bokaleak seinalatuz "BJARNI ETA LEIF-EN AURKIKUNTZAK" esaten duen testu laburra irakur daiteke, eta dakigunez, Bjarni Herjolson eta Leif Erikson 1.002.ean Iparrameriketako kostaldeetan ibili ziren. Errusiarren teoria honetan finkatzen da nagusiki, nahiz eta beste herrietako zientzilariek onartu ez. Wikingoen kartografi eta geografi ezagupenak pentsatzen dena baino askoz ere handiagoak zirela defendatzen duen eskola da. Arazoa zera da: Pirisen mapak hor daudela eta hor jarraitzen dutela beren misterioa gordez. Nork eginak?. Hori da koxka!.
Kristobal Colomb
Uste denez, wikingoen buruzagiek lur berri hauen kolonizazio-prozesu bati ekin zioten, Groenlandia eta Iparrameriketako kostaldean koloniak eta faktoria txikiak eraikiz.
Kristobal Colomb-i buruz asko idatzi da, eta asko dira bere sorterriari buruz sortutako eztabaidak. Batzuentzat italiarra zen; Genoakoa. Besteentzat espainiarra, eta badaude euskalduna zela baieztatzen dutenak ere. Batzuentzat Katay (Txina) eta Zipango (Japonia) aldera iritsi nahi zuen, lurbirari itzulia emanez. Besteentzat bazuen beste kontinente baten berri eta baita hara joateko bidea ondo erakusten zuten mapa eta nabigazio-karta zahar bezain misteriotsuak ere.
Batzuek diotenez, Colombek ondo ezagutzen omen zituen kontinente urrunaren berri ematen zuten Alexandro Haundiaren garaiko mapa zaharrak; geroxeago Piri Reis almirante turkiarrak bereak egiteko oinarri gisa erabili zituenen antzekoak. Piris Reisek bere liburuan behintzat, horrela baieztatzen du. Amerika ezezaguna izan arren, bazegoen beren izatearen zenbait susmo eta esaera. Zenbait kartografo grekok ziotenez, "... Mendebaldeko itsaso zabalean ba omen dago "Antictoné" (antipoden lurraldea) izeneko kontinente misteriotsua. Sevillako Isidoro (560-636) gotu jakintsuak ere honako hau esana omen zuen: "... Ezagutzen ditugun hiru kontinenteez gain badago beste bat. Itsasoaz bestaldera kokatzen da eta han eguzkiak gure lurraldeetan baino askoz gehiago berotzen du. Badago gutxi ezagutzen den eta itsasoz bestaldeko kontinente urruna ebangelizatzera joan ziren monje bretoiez mintzatzen zaigun epopeia dramatikoa ere. Jakin badakigu Bretainiako kostaldetik irten izan zirela baina iritsi ote ziren kontinente berrira?.
Hitz bitan, teoria asko, esames asko, ... baina beren atzean zerbait gordetzen dutenak dira. 1.492. urtean Kristobal Colomb-ek Espainiako Erregeen izenean amerikar lurren agintea bere gain hartu zuenean, ez zuen ezer berririk deskubritu, mendebaldeko kontinenteko biztanleek aspaldi-aspalditik itsasoko beste aldekoekin harremanak izan zituztelako eta itsasoko bazter batekoek eta bai bestekoek betidanik beste aldekoen berri zeukatelako. Kristobal Colomb-ek egin zuen gauza bakarra, europear beharrizan ekonomikoei Ameriketako merkatal eta esplotazio bideak irekitzea eta mundu osoan inoiz ezagutu den genozidiorik haundienari hasiera ematea izan zen. Besterik ez!.
2.66666666667/5 rating (3 votes) |
zientziaeus-20748685a129 | http://zientzia.net/artikuluak/antimateria-fikzioa-ote/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Antimateria fikzioa ote? - Zientzia.eus | Antimateria fikzioa ote? - Zientzia.eus
Antimateria fikziotzat hartu da batzuetan. Zer dakigu antimateriaz? Zer egin zezakeen 1931. urteko fisikari batek energiaren balio negatiboa topatzean?
Antimateria fikziotzat hartu da batzuetan. Zer dakigu antimateriaz? Zer egin zezakeen 1931. urteko fisikari batek energiaren balio negatiboa topatzean? Antimateria fikzioa ote? - Zientzia.eus Antimateria fikzioa ote?
Fisika
Jakina denez XX. mendearen hasiera aldean ALBERT EINSTEINek Erlatibitate Teoria-ren bere "Teoria Berezia" (1905) eta "Teoria Orokorra" (1916) izeneko ikerlanak plazaratu zituenean, mundu makroskopikoan pentsamolde-aldaketa gertatu zen. Teoria honek irauli egin zuen Newton-en mekanika klasikoa eta Fisikaren Aro berria jaio zela esan genezake.
XIX. mendearen bukaeran fenomeno mikroskopioak —espektroak batez ere— ikertzean mundu makroskopioa deskribatzeko legeek porrot egin zutela jakinda, mundu mikroskopikoaren fisika garatzeko mekanika berria behar zela konturatu ziren fisikariak. 1925.ean ERWIN SCHRODINGERek mekanika berri horren oinarriak finkatu zituen, Uhin-Mekanika jaio zelarik. Uhin-Mekanika, Mekanika Kuantikoaren lehenengo formulazioa izan zen.
Beraz, Erlatibitatearen-Teoria eta Mekanika Kuantikoa, XX. mendeko fisikaren lorpen handitzat hartzen dira. Edozein fisikariren ametsa, teoria biok batzen dituen teoria lortzea da.
Dirac-en partikula-itsasoa
Gizakiok nolakoak garen jakinda, antimateria xede militarretarako erabiliko dela antzeman daiteke. Esaterako, misilak detektatzeko eta suntsitzeko antimateriaz balia daiteke.
XX. mendearen hasieran E. SCHRODINGERek hidrogeno-atomoaren elektroia deskribatzeko aurkitu zuen ekuazio matematikoa, esperimentalki lortutako emaitzekin bat zetorrela frogatu zen; baina, beti ere, erlatitibatearen teoria kontutan hartzen ez bazen. Hortaz, mekanika kuantikoa (mundu mikroskopikoa deskribatzeko tresna) eta Erlatibitate-Teoria (mundu makroskopioa deskribatzeko tresna) batzeko edota bateratzeko zailtasunak areagotu egin ziren.
Esanak esan, PAUL ADRIEN MAURICE DIRACek energia handiko partikulen deskribapen matematiko-kuantikoa lortzekotan, mekanika-kuantikoa eta erlatibitate-teoriaren arteko erlazio-ekuazioren bat aurkitzeari ekin zion. Beraz, teoria biok bateratzeko asmoak bultzatuta formula eta ekuazio matematikoak garatu zituen. Hidrogeno-atomoaren elektroiaren energi mailen balioak kalkulatzerakoan, bi ebazpenekin egin zuen topo: bata negatiboa eta bestea positiboa bait ziren. Gure ohizko logikaren arabera, energiaren baliorik txikiena 0 da eta handiena . Hau da, balio negatiboak alde batera uzten ditugu. Izan ere, fisikariek balio negatibodun energi maila posibleak ahaztu egin zituzten eta denboraren poderioz argituko ziren kontu matematikoak zirela pentsatzea nahiago izan zuten. Gainera zer egin zezakeen 1931. urteko fisikari batek energiaren balio negatiboa topatzean?
Hasieran, Dirac-ek, gainerako fisikarien antzera, emaitzarik ulergarriena aukeratu zuen. Baina laster, balio negatiboko energi mailen aukera aztertzea erabaki zuen. Zer gertatuko litzateke energi maila hauek baleude?
Einstein-en ekuazioetako baten arabera, m masa eta p momentua dauzkan partikula baten energia ondoko formularen bidez kalkula daiteke:
E 2 = m 2 . c 4 + p 2 . c 2
non, E, partikularen energia
c, argiaren abiadura eta
p, partikularen momentu lineala diren.
Har dezagun gure elektroiaren kasua. Energia zinetikorik ez daukanez (gogora dezagun elektroia hidrogeno-atomoari lotuta dagoela), honako ekuazioa dugu:
E = m . c 2
Beraz, elektroiaren energi mailen balioak mekanika kuantikoaren alderdi erlatibistaren ikuspuntutik kalkulatzerakoan, -m . c 2 -tik +m . c 2 -ra bitartekoak direla ikusten da.
Energi maila negatibotik energi maila positiborainoko tartea.
Fisikari britainiarrak energi maila negatiboak aztertzeari gogoz ekin zion. Bere lana burutzeko, termodinamikan eta Pauli-ren esklusio-printzipioan oinarritu zen. Alde batetik, termodinamikaren arabera edozein gorputzek energi maila txikienera jotzen du. Beraz, elektroiak energi maila negatiboetarako joera dauka. Bestetik, Pauli-ren esklusio-printzipioaren arabera orbital atomiko bakoitzean edo energi maila bakoitzean elektroi-kopuru konkretu bat egon daiteke eta orbita bakoitza bete ahala elektroiak kanpoko orbitetara sartzen dira. Izan ere energia nebatiboko mailak badaude eta elektroiz beteta badaude, ondoko bi ondorioak atera genitzake:
Elektroiak energi maila negatiboetara ez lirateke eroriko; lekurik ez bait daukate (eror litezkeeneko edozein maila beteta dago). Espektro-lanetan ikusten denez, elektroiak ez dira jaisten. Dirac-en ustez, energi maila negatiboak beteta daudelako gertatzen da.
Beraz, HUTSA edo teorikoki materiarik ez dagoen espazioaldean zer edo zer egongo litzateke. Energi maila negatiboetan elektroiak egongo lirateke (eta orokorrean, era guztietako partikulak), baina energi maila positiboetan ez legoke partikularik.
Gizakiok bizi garen espazioaldean masa eta energiaren balioak 0-tik rainokoak direnez gero, masa eta energiaren balioak negatiboak direneko espazioaldea guretzat hutsa da. Dirac-en aburuz, hutsa edo materiarik ez dagoen espazioaldea, egia esan, ez dago hutsik eta energia negatibodun partikulek (protoiak, elektroiak, positroiak, neutrinoak, ...) osatzen dute. Hutsa partikula-itsasoa da.
Azter dezagun partikula-itsaso horren jokaera. Beti bezala xede honetarako argiaz baliatuko gara. Itsaso honen aurka fotoi-zorrotada zuzenduko bagenu, fotoiren batek itsasoko elektroiren baten kontra talka egingo luke, elektroiaren energia handiagotuko litzatekeelarik. Energi hazkuntza, hori elektroia energia negatibodun egoeratik positibodunera pasarazteko adinakoa izanez gero, energia positibodun elektroia lortuko genuke. Hau miraria!. Lehen ezer ez zegoen lekuan orain elektroi bat dugu.
Goiko irudian energi bidez materia sortzen da. Behekoan aitzitik, deuseztapen-prozesua agertzen zaigu. Beronetan materia bidez energia sortzen da. Beraz, deuseztapen-prozesua energi iturri agortezina izan liteke.
Beraz, alde batetik energia positibodun elektroi bat daukagu eta, bestaldetik, elektroiak itsasoan utziriko hutsunea, hau da, karga negatiboaren (elektroia) energia negatiborik eza daukagu. Ezeztapen bikoitz honen aurrean Dirac-ek hauxe esan zuen: karga negatiboaren energia negatiboaren ausentzia eta karga positiboaren energia positiboaren presentzia esangura berekoak dira. Eta partikula hauxe da, hain zuzen, positroi izenaz ezagutzen duguna. Dena den, Dirac-ek antielektroi izenaz bataiatu zuen. Beraz, Dirac-en arabera positroia energia negatibodun mailan dagoen elektroia energia positibodun mailara igarotzearen ondorioz lortzen den huts-egoeraren efektua da.
Azpimarratzekoa da prozesu honetan elektroia zein positroia energi bidez sortuak direla. Beraz, Albert Einstein-ek iradoki zuen bezala energi bidez materia sor daiteke.
Era berean deuseztapen-prozesua ere suerta zitekeela esan zuen Dirac-ek. Positroiak eta elektroiak elkarren kontra talka egiten dutenean, partikula biak desagertu egiten dira, gamma erradiazio gisa energia askatzen delarik.
Hona hemen, beraz, Albert Einstein-ek aurresan zuena. Masa bidez energia sor daiteke. Dirac-en teoria hobeto ikusteko azter dezagun ondorengo adibidea: Zolua indusiko bagenu gauza bi lortuko genituzke; lur-mordoxka eta zuloa (lur-mordoxkarik eza). Gure kasurako lehenengoa elektroia litzateke eta bigarrena positroia. Eta analogia honetan deuseztapen-prozesua zuloa indusitako lur-mordoxkaren bidezko estaltze-prozesua izango litzateke. Dena dela, zera esan behar da: laborategian gero Carl David Anderson-en esperimentuan azalduko denez, energia negatibodun elektroirik eza ez dela ikusten; elektroiaren masa bereko, energia positiboko eta karga positiboko partikula baizik.
1930. urtean Dirac-ek antimateriari buruzko teoria plazaratu zuenean oinarri esperimentalik ez zeukanez, garai hartako fisikarigoak ez zuen aintzakotzat hartu eta asmakeria hutsa zela pentsatu zen. Baina bi urte geroago izpi kosmikoen izaera aztertzean Dirac-ek aurresandako antielektroia topatu zen.
Oro har, oinarrizko partikula bakoitzari bere antipartikula dagokiola aurresan zuen Dirac-ek. Nolanahi ere, antipartikula lortzeko behar den energia (E = m . c 2 ) bere masarekiko proportzionala denez gero, antiprotoia sortzeko adibidez askoz energia handiagoa behar dugu. Protoiak elektroiak baino 1836 bider masa handiagoa daukala eta, positroia lortzeko gutxienez 1836 bider energia handiagoa beharko genuke. Baina garai hartan ez zegoen hain energia handia sortzeko tresnarik.
Geneva-ko C.E.R.N.eko (Ikerkuntza Nuklearrerako Ikertokia) UA2 detektagailuan, ikerlariek partikula eta antipartikulen arteko talkak aztertzen dituzte eta baita beroietatik sortzen den erradiazio erako energia ere.
Antiprotoiak, antineutroiak eta positroiak elkar al litezke antiatomoak sortzeko?. Antiatomoak ezezik antizarrak, antiplanetak, antigizakiak, ... ere sor zitezkeela esan zuen Dirac-ek 1933. urtean, Nobel Saria jaso zuen egunean eman zuen hitzaldian. Fisikari honen ustez, Lurra materiaz (eta ez antimateriaz) osatuta egotea kasualitatea da eta baliteke espazioko gorputz batzuk antimateriaz osatuta egotea.
Ondoren ikusiko dugunez, Dirac-ek antielektroiaren existentzia aurresan eta hiru urte geroago (1932an hain zuzen ere) antielektroia topatu zenez geroztik, antimateria erabili izan da fisikagintzan.
Izpi kosmikoak eta positroiak
Denok dakigunez, izarren barruko tenperatura eta presio handien eraginpean erreakzio nuklearrak etengabe suertatzen dira, energia handia sortzen delarik. Izarren grabitazio-indarra handia izan arren, energia horren zati bat izarraren gainazalera iristen da eta kanpoko alderantz irradiatzen da. Erradiazio horren zati bat argi ikuskorra da; izarrei begiratzen diegunean ikusten duguna. Beste zati bat erradiazio ez-ikuskorra da, hala nola, irrati-uhinak, X izpiak eta berriki astronomoek aurkituriko beste erradiazio-mota batzuk. Izan ere, izarrek oinarrizko partikulak (protoiak, energia handiko elektroiak, ...) eta beste partikula pisutsuagoak (nukleoiak, nukleo osoak, ...) irradiatzen dituzte.
Orokorrean, nukleoa zenbat astunago izan, are eta urriagoa da partikula kosmikoen artean. Adibidez, 10 7 partikulatatik bat uraniozko nukleoa da. Izpi kosmikoek energia izugarria daukate. Protoiak, adibidez 10 3 MeV-10 12 MeV tartean daude. Agian beste artikuluren batean izpi kosmikoez aritzea interesgarria litzateke.
Izpi kosmikoak atmosferaren goikaldera sartzen direnean (izpi kosmiko primarioak) Lurraren gainazalerantz abiatzen dira, beren jaitsierako ibilbidean topatzen dituzten atomo eta molekulen aurka talka ugari egiten dutelarik. Batezbeste, partikula kosmiko batek atmosferan zehar 800en bat metro ibiltzen ditu talka egin baino lehen. Talkaren ondorioz partikula gehiago sortzen dira, hala nola, mesoiak, positroiak, ... Partikula hauek izpi kosmiko sekundarioak osatzen dituzte.
Partikula-jauzian oinarrizko partikula asko sortzen dira.
Partikula sekundario hauetako batzuk energia handia daukate eta beren jaitsieran beste atomo eta nukleoak jotzean partikula sekundario berriak sortzen dira. Azken hauetako batzuk beste partikula batzuk sortu dituzte eta horrela prozesu biderkatzailea suertatuko da. Izpi kosmikoen energia handia izanez gero, partikula-jauzi honek partikula asko izango ditu eta zenbait kilometrotako zabalerakoa izango da. Grafikoki adieraztearren esan dezagun artikulu hau irakurri bitartean partikulek (minutuko zenbait aldiz) irakurlearen gorputza zeharkartzen dutela.
Hortaz, atmosferan izpi kosmikoek jasaten dituzten elkarrekintzek oso laborategi ona eskaintzen digute oinarrizko partikulen arteko elkarrekintzak eta materiaren sortze-prozesuak ikertzeko.
Dirac-en garaian, 1932. urtean zehazkiago esanda, CARL DAVID ANDERSON fisikari amerikarrak MILLIKANekin batera ziharduen izpi kosmikoen izaera aztertzen. Anderson-ek, izpi kosmikoen izaera behin-betiko zehaztekotan, ionizazio-ganbarara sartzen diren izpi kosmikoen ibilbidea bertako intentsitate handiko eremu magnetikopean desbideratzen ote zen jakin nahi zuen. Jakina zenez izpi kosmikoak energia zinetiko handikoak zirenez gero, ionizazio-ganbaran zehar oso azkar igaroko ziren eta ez zen bere kurbadura neurtzerik egongo. Energia zinetikoa txikiagotzearren, kurbadura detektatu ahal izateko ganbararako sarbidean 6,35 mm-ko lodieradun berunezko xafla ipini zuen.
Izpi kosmikoek berunezko xafla pasatu ondoren, ionizazio-ganbaran zehar beren ibilbidea kurbatu egiten zen. Eta zertxobait gehiago ere aurkitu zuen. Berunezko xaflatik igarotzean izpi kosmikoek berunetik zenbait partikula erauzi zituzten. Hemen dauzkagu izpi kosmiko sekundarioak. Izpi sekundario hauetan partikuletariko batzuk elektroiaren masa zeukaten, baina karga elektriko positiboa. Beraz, hantxe zegoen Dirac-en antielektroia!. Anderson-ek positroi izena jarri zion. Dena den, urte batzuk geroago (1963. urtean) erradiazio primarioan aurkitu zen.
C. D. ANDERSONek Dirac-en antimateriari buruzko lanaren berri izanik ere, bere asmoa ez zen antielektroia aurkitzea; esana denez izpi kosmikoen izaera ezagutzea baizik.
Ezaugarriei dagokienez eta ondoko taulan ikusten denez, positroiak elektroiaren ezaugarriak dauzka.
Taularen arabera positroia elektroia bezain egonkorra da, inguruan eragin diezaiokeen partikularik ez badago. Baina, errealitatean positroia elektroia eta beste zenbait partikularen artean higitzen da. Beraz, positroiak jaio eta berehala bere inguruko elektroietako batekin egingo du topo, elektroi/positroi bikotearen deuseztapen-prozesua suertatuko delarik. Ondorengo urteetan zenbait ikerlarik elkardeuseztapen-prozesua ikertu zuten. 1945.ean adibidez ARTHUR EDWARD RUARK fisikari amerikarrak zera esan zuen: positroiak eta elektroiak elkar deuseztatzerakoan oso denbora laburrez puntu amankomun baten inguruan biratzen dutela eta bi partikulok osatzen duten sistema birakorrari positronio izena jarri zion. 1951.an MARTIN DEUSTCH fisikari austriarrak elektroi/positroi sistemaren gamma izpi karakteristikoak aztertuz positronioa detektatu zuen.
C.E.R.N.eko burbuila-ganbaran antimateria ikusten da. Leihatilan protoi eta antiprotoiaren arteko talka eta leherketa agertzen da.
Dena dela, positronio sistemaren iraupena gehienez ere 10 -10 s-koa da. Denbora honen buruan positroia eta elektroia desagertu egiten dira eta energia gamma erradiazio gisa askatzen da.
Antiprotoia
Lehenago esana dugunez, Dirac-en ustetan partikula atomikoei beren antipartikula dagokie. 1932.ean izpi kosmikoetan lehenengo antipartikula (positroia) topatu zenean, antipartikula gehiago aurki zitekeelakoan gogo handiz ekin zion lanari. Antiprotoia (karga negatiboko protoia) bilatzen hasi zen. Izpi kosmikoek eman zituzten datuek uste baino partikula gehiagoren existentzia frogatu zutenez, izpi kosmikoen osagaien artean antiprotoia aurkitzeari ekin zion.
Baina izpi kosmikoen osagaien artean antiprotoia aurkitzeko zailtasuna ikusita, laborategi-tresna bidez lor zezaketela pentsatu zuten fisikariek. E = m . c 2 ekuazioaren arabera energia masarekiko proportzionala da. Beraz, protoia elektroia baino 1836 masa handiagokoa denez gero antiprotoia sortzeko 1836 bider energia handiagoa beharko genuke. Energia handi horien beharra ikusita, partikula-azeleradoreen aroa jaio zen. Orduan, antiprotoia sortzeko behar zen energia lor zezakeen partikula-azeleradorearen atzetik ibili ziren fisikariak.
1928. urte inguruan JOHN D. COCKCROTTek eta ERNEST WALTONek Rutherford laborategian egin zuten tentsio-biderkatzaile izeneko tresnaz protoia 4.10 5 eV-eko energiara heltzea lortu zuten. Antiprotoia lortzeko behar den energia 5,6.10 9 eV-ekoa denez, askoz ere partikula-azeleradore hobeak eraiki behar zirela pentsatu zen. Hurrengo urteetan munduko estatu askoren artean partikula-azeleradorerik onena eraikitzeko lehia egon zen. Urteak joan urteak etorri, 1954.ean Californiako Unibertsitateak 5 GeV-etik 6GeV-era bitarteko energia lor zezakeen Bevatroi izeneko tresna eraiki zuen. Bevatroiaz gizakiak antiprotoiaren lorbidea bere eskutan zeukan.
1955.ean Californiako Berkeley Unibertsitateko OWEN CHAMBERLAINek eta EMILIO G. SEGREk kobrezko xafla bat ordu askotan 6,2.10 9 eV-eko protoiez bonbardatu ostean 60ren bat antiprotoi lortu zituzten. Identifikatzen ez zen batere erraza izan. Sortutako antiprotoi bakoitzeko 40.000ren bat partikula agertu bait ziren. Baina, detektagailu-sistema egokiaren bidez antiprotoia inolako zalantzarik gabe detektatu zuten.
Protoi/antiprotoi bikoteak, Dirac-ek aurresan bezala jokatu zuen. Antiprotoia sortu orduko higitzen hasten da eta nukleoren bat topatzen duenean azken honek erakarri egiten du, antiprotoiak eta nukleoaren protoiek elkar deuseztatu eta energia askatzen delarik.
Antineutroia eta spina
Lurrak, Eguzkiak edo gure galaxiek beren ardatzen inguruan biratzen duten antzera, duela zenbait urte oinarrizko partikulek biraketa-higidura izan zezaketenaren ideia zabaldu zen fisikarien artean.
Espektrometroen bereizmena hobetu ahala, hidrogeno-atomoaren espektroan agertzen zen lerro bakoitza bikoitza zela jakin ahal izan zen. Hura azaltzeko GEORGE EUGENE UHLENBECK eta SAMUEL ABRAHAM GOUDSMIT fisikari holandarrek hauxe proposatu zuten: elektroiek beren orbitaletan nukleoarekiko higiduraz gain beren ardatzarekiko ere higidura zutela (errotazioa, alegia). Errotazio honek bi norantza desberdin ditu: ezkerretarakoa eta eskuinetarakoa "s" zenbaki kuantikoak edo spinak determinatzen dituelarik. Higidura honek eremu magnetiko txiki bat sortzen du eta horrexegatik ikusi zen bikoizketa hori.
Elektroiak ezezik gainerako oinarrizko partikulek ere beren ardatzarekiko bira zezaketela pentsatu zen eta biraketa honen ondorioz partikula kargatuek sortutako eremu magnetiko txikiak ikertuak izan ziren. ISAAC ISADOR RABIk nukleoaren ezaugarri magnetikoak ikertu zituen erresonantzi metodoaz baliatuz. Ikerketa haien ondorioz Nobel Saria irabazi zuen. 1925.ean OTTO STERNek protoien momentu magnetikoa aurkitzeko izpi molekularren bidezko metodo bat asmatu zuelako, 1943. urtean Nobel Saria eman zioten.
Big Bang edo Leherketa Handiaren ostean partikula eta antipartikulak sortu ziren. Beraz, partikulek eta antipartikulek elkardeuseztatu egin behar izan zuten. Zergatik ez zen horrela gertatu? Zergatik bizi gara materiazko munduan? Guzti honek unibertsoan materia eta antimateria banantzeko mekanismoren bat bilatzera eraman zituen zientzilariak.
Partikula kargatuek eremu magnetiko txiki hori nola sor dezaketen ulertzea erraza da, baina neutroiek sortzen dutela esango balitz ulertzea agian ez litzateke hain erraza. Egia esan horixe gertatzen da. Honen froga zera da: neutroi-izpi bat burdin magnetizatuaren kontra zuzentzen denean, ez du burdin ez-magnetizatuaren kontra zuzentzen denean bezala jokatzen. Fisikarientzat neutroiaren magnetismoa misterioa da eta hau azaltzeko teoria batzuk plazaratuak dira. Adibidez, neutroia egitura konplikatua da, zeinean karga negatibodun partikula batek karga positibodun nukleo (protoi bat) baten inguruan biratzen bait du. Karga totala nulua da.
Karga negatiboak bere higiduraren ondorioz eremu magnetiko txiki bat sortzen du. Dena den, oraintsu egindako esperimentuek teoria hau zalantzan jarri dute. Beste teoria hobe batek, honako hau dio: neutroiaren nukleoak ez dauka kargarik, baina bere inguruan karga positibo eta negatibozko kantitate berdinak biratzen du. Partikula positiboek eta negatiboek aurkako norantzatan biratzen badute, eremu magnetiko globala sortzen da.
Nolanahi ere, zer da antineutroia? galderaren erantzuna neutroiaren errotazioan datza. Bere errotazio-higidura alderanztu deneko neutroia da. Nolabait esateko, bere hegopolo magnetikoa goian dago. 1956.ean Berkeley-ko ikerlariek, bevatroiaz lanean ari zirelarik, antineutroia lehenengo aldiz identifikatu zuten.
Materia eta antimateriaren deuseztapen-prozesua argi eta zehaztasun handiagoz ikusteko, ordenadoreaz baliatzen da.
Protoi, elektroi eta neutroien antipartikulak detektatuz gero, fisikariek hauxe pentsatu zuten: partikulek materia osatzen duten antzera, antipartikulak elkar zitezkeela antimateria osatzeko. Adibidez, antihidrogeno atomoak bere antinukleoan antiprotoi bat edukiko luke eta beronen inguruan antielektroi batek (positroiak) biratuko luke. Antideuterioak, antihidrogenoaren isotoporik sinpleenak, antinukleoan antiprotoi bat eta antineutroi izango lituzke eta inguruan biratzen duen elektroi bat ere bai. Eta gainerako elementuei dagokienez, gauza bera esan genezake. Antiatomo bakoitza dagokion atomoa bezalakoa da, baina partikulaz osatua izan ordez antipartikulaz dago osatuta.
Era berean, antiatomoak antimolekulak osatzeko elkartuko lirateke eta baita antielementuak eta antikonposatuak osatzeko ere. Antiura, esaterako, hidrogeno antiatomo bi (antihidrogeno) eta oxigeno antiatomo (antioxigeno) bat elkartzearen ondorioz eratuko litzateke. 1965. urtean Brookhave-n 10 9 eV-eko energiadun 7 protoiz berilioa bonbardatuta antideuterioa aurkitu zen. Harez gero 3-antihelioa eta antitritioa sortu dira.
Hala ere, antimateriaren lehenengo froga hauek laborategi-mailan eginak dira eta sortutako antimateria ez da batere egonkorra, zeren materiaren espazioaldean sortua denez jaio bezain laster antimateria/materia deuseztapen-prozesua gertatzen bait da. Orain arte ez da antimateria egonkorrik sortzerik egon eta Unibertsoaren bazterren batean ere ez da ikusi. Edozelan ere, fisikariek ez daukate zalantzarik: Unibertsoan antimateria egon badago.
Antimateria eta unibertsoa
Astronomoen ustez, hasieran Unibertsoan ez zegoen masarik eta gaur egun ikusten dugun masa Unibertsoaren hasiera horretan zegoen energiaren bidez sortua da. Beraz, antimateriak zerikusi handia du Unibertsoarekin.
Unibertso simetrikoa edota bikoitzaren eredua. Ba ote dago unibertsoan gure materiazko mundua bezalako antimateriazkorik?
Gaur egunean Unibertsoaren sorrera eta eboluzioa azaltzeko erabiltzen den teoria Big Bang (Standard Big Bang Model) edo Leherketa Handiaren Teoria da. Teoria honek dituen hipotesietako bat, materia/antimateriari dagokio. Unibertso primitiboan oso bero handia zegoela eta, partikula/antipartikula bikoteak kopuru berdinez sortu ziren. Baina, gaur eguneko unibertsoan ez da antimateriarik aurkitu eta hau esateko bi froga daude. Alde batetik gure galaxiatik edo ingurukoetatik jasotzen ditugun izpi kosmikoen analisiak ez du inoiz antinukleoen existentziarik agertzen. Bestalde materia eta antimateria elkarrekin badaude, elkardeuseztapen-prozesua gertatzen da, energia handiko gamma erradiazioa askatzen delarik.
Nola azaldu, bada, Unibertso primitiboaren eta gaur egunekoaren arteko konposizioen arteko ezberdintasuna? Erantzun batzuk badaude. Materia eta antimateria oso espazioalde bereiztu eta isolatuetan daude, baina ez da materia eta antimateria horrela bereiz dezakeen prozesurik aurkitu. Beraz, hipotesi hau baztertu egin da. Bestalde, hasieran gure espazioaldean partikula-kopurua antipartikulena baino handiagoa zen eta bikoteka deuseztatu zirenean partikula-kopuru bat gelditu zen.
Horren ondorioz, gure mundua materiazkoa da. Gisa berean, beste espazio alde batzuetan deuseztapen-prozesuaren ondoren antipartikulak izan ziren nagusi. Berez antimateriaz osaturiko planetak, izarrak, galaxiak,... sortu ziren. Baliteke gure teleskopioen bidez ikusten ditugun galaxia batzuk antipartikulaz osatuta egotea. Oraindik, teleskopio bidez ez dago hori zehazterik. Jakina denez, argi-emisioaren prozesua nukleoaren inguruan elektroiek deskribatzen dituzten orbiten menpe dago.
"Penning Tranpa" oinarritzen den printzipioa. Antipartikulak beren ibilbide zirkularretatik desbideratu egiten dira eta irudian agertzen den ontzirantz, zeinean eremu magnetikoen bidez batetik bestera higi erazten bait dira, zuzentzen dira.
Atomoren elektroi bakoitza positroi batez ordezkatuko bagenu eta nukleoa antinukleo batez, orbita elektronikoak eta positronikoak berdinak lirateke. Antiatomoak emititutako argia eta atomoak emititutakoa berdinak dira. Beraz, Unibertsoan egon daitekeen antimateria (antiplanetak, antiizarrak, antigalaxiak, ...) detektatzeko beste metodoren bat erabili beharko da. Argia analizatzeko metodoa egokia ez bada, antipartikulen atzetik ibili beharko da.
Izan ere Unibertsoan dagoen antimateria antihelio-nukleotan bilatu beharko da; hidrogenoaren ostean espazioan dagoen elementurik ugariena bait da. Antihelio-nukleoak aurkitzeko antizarren existentziaren seinale izango litzateke.
1990-2000 hamarkadarako ikerlari iparramerikarrek Lurraren inguruan Astromag izeneko tresna orbitan ipini nahi dute, emaitza hobeagoak lortzekotan. Tresna hau espaziountzi baten barruan egongo da. Astromag-ek partikula azkar-azkarrak beren ibilbideetatik desbidera eraz ditzaketen supereroalezko oso iman indartsuak ditu. Jarraian, detektagailu-multzo batek nukleo bat heliozkoa ala antiheliozkoa den desberdinduko du; imanez heliozko partikulak ezkerretarantz desbideratzen badituzte, antiheliozkoak eskuinetarantz desbideratuko dituzte, edo alderantziz. Beraz, Astromag-ek antimateria bilatuko du espazioan.
Bestalde, Geneva-ko C.E.R.N. ikertokiak antiprotoi-kontserbaziorako sistema bat, zeinak antiprotoien jokaera ikertzeko aukera ona emango bait digu, funtzionamenduan ipiniko omen dute. Orain arte antiprotoien jokaera ikertzeko arazo garrantzitsu batekin egin da topo: antiprotoiak energia handiko talken bidez dira sortuak, beren abiadura (argiaren ingurukoa) eta energia oso handiak direlarik. Kontserbazio-sistema berriak, ostera, L.E.A.R. (energia txikiko antiprotoien eraztuna) deituriko makina dauka. Makina honek antiprotoiak moteldu egiten ditu eta Penning Tranpa deritzon aparatua abiarazten ditu.
L.E.A.R. (energia txikiko antiprotoien eraztuna) deritzon makina, Geneva-ko ikertokiak sortutako antimateri kontserbaziorako sistema berria da. Hemen antiprotoiak tranpa magnetikopean daude.
Aparatu honetan eremu magnetiko eta elektrikoen bidez aurrera/atzeranzko higiduran mantentzen dira, hormak uki ez ditzaten. Antiprotoiak tranpa honetan dauden bitartean esperimentuak egin daitezke; beren masa protoiarenarekin parekatu, grabitate-indarrek protoiei bezala eragiten ote dien ikusi, ... Grabitate-indarrak nola eragiten dien jakitea oso interesgarria izango da, zeren gaur egun antimateria gorantz ala beherantz erortzen den espekulatzen ari bait dira.
Ondorio gisa, gaur egun antimateriaren inguruko esperimentuak egiten ari direla esan dezagun. Gai honetan fisikagintzaren kezka asko sartzen dira, hala nola, materia eta antimateriaren arteko, lege fisikoen simetrikotasuna, Unibertsoaren sorrera eta eboluzioa, energi iturri bezala erabiltzea,...
Paul Dirac zenbait ekuazio matematikoren inguruan hausnartzen hasi zenez gero, 50en bat urte igaro eta antimateriaren ikerkuntza jaio baino ez da egin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7caeb9a08100 | http://zientzia.net/artikuluak/ordenadorea-lagun-testu-zuzenketan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordenadorea lagun, testu-zuzenketan - Zientzia.eus | Ordenadorea lagun, testu-zuzenketan - Zientzia.eus
Gaur egun, gero eta gehiago, testuak konputagailuratu egiten dira testu-prozesaketarako programa baten laguntzaz, programa horiek ondorengo zuzenketa- eta orrazte-lanetarako izugarrizko erraztasun eta laguntzak eskaintzen dituztelarik.
Gaur egun, gero eta gehiago, testuak konputagailuratu egiten dira testu-prozesaketarako programa baten laguntzaz, programa horiek ondorengo zuzenketa- eta orrazte-lanetarako izugarrizko erraztasun eta laguntzak eskaintzen dituztelarik. Ordenadorea lagun, testu-zuzenketan - Zientzia.eus Softwarea
Edozein testuk –honek ere bai, noski– izan du argitara aurretik zuzentze prozesu bat edo beste. Denok ezagutzen ditugu zerbait inprimarazitakoan inprimategitik buel-tan etorri ohi diren behin-behineko proba direlako horiek; behin-betiko alearen inpri-maketari ekin aurretik egileak edo, kontu handiz erreparatu eta txukun-txukun zuzen-du beharrekoa alegia. Hala ere, askotan –beti ez esatearren– zer edo zer itzuri egiten zaio zuzentzaile horren begiratuari, eta nekez aurkituko dugu inolako hutsik gabeko testurik.
MINITEL-AREN BIDEZKO KONEXIOA
2. Telefonoa altxa eta seinalatutako zenbakia markatu.
3. Dei-tonua(k) hartzen da, altua eta baxua.
4. "KONEXIO/AMAIERA" tekla sakatu. "KONEXIOA EGINA" agertzen da pantailan.
5. Telefonoa eseki.
Gaur egun, gero eta gehiago, testuak konputagailuratu egiten dira testu-prozesaketarako programa baten laguntzaz, programa horiek ondorengo zuzenketa- eta orrazte-lanetarako izugarrizko erraztasun eta laguntzak eskaintzen dituztelarik.
Euskarazko testugintzan, edozein hizkuntzatako arazoez gain (tekleatze-erroreak eta abar) bestelako zenbait ere ageri dira zuzenketaren alderditik begiratuta. Horra hor, besteak beste, testua makinaratu edo inprimategian konposatzen duen pertsona alfabetatu gabea –edo erdalduna– izateak ekarri ohi dituen era guztietako hutsegiteak, hizkuntzaren egungo batasun-egoera bereziari dagozkion arazoak, azken urteotan euskara hainbat eta hainbat eremu berritara zabaldu delarik horrek berekin dituen problema guztiak, eta abar eta abar.
Guzti hori dela eta, oraindik era askotako "irregulartasunak" ageri dira euskarazko testuetan. Gero eta gutxiago, hala ere. Ba bait dirudi arauak ez jakiteari edo axolagabekeriari zor zaizkion hutsak gero eta urriago direla. Baina zuzenketaren premia hor dago eta hor egongo da.
Eta ordenadoreak zertan lagun dezake? Lehen esan dugu gaur eguneko testugintzan ordenadorea gero eta maizago erabili ohi dela testu-prozesaketarako programek eskaintzen dituzten erraztasunak direla eta. Erraztasun horien artean besteak beste, hauek ditugu: testuaren formatua egokitzeko, testu-zatiak batetik bestera aldatzeko, testu osoa berridazten ibili gabe testu-puska berriak txertatzeko eta abarretarako laguntzak. Horrez gain, zenbait hizkuntzatan –batez ere ingelesez, jakina, baina baita gertuagoko erdaretan ere– idazten dugunaren ortografia automatikoki egiaztatzeko aukera ematen duten sistemak agertzen ari dira. Sistema horietako batzuk urrutirago joan nahi dute, puntuazio, sintaxi eta estiloaren aldetiko zuzenketan ere laguntzak eskaintzen dituztelarik.
Beraz, testu-prozesaketarako programen menuetan zuzenketa ortografikoa egiteko aukera izango dugu hemendik aurrera, baina bistakoa da laguntza hori emango duen sistema ez dela hizkuntza guztietarako; hizkuntza bakoitzerako bertsio desberdina eduki beharko duela baizik. Eta euskararentzat, nere ustez, hemen egiten ez badugu jai daukagu, puska baterako behinik behin. Aurki izango ditugu –dagoeneko badira– laguntza hori eskainiko diguten sistemak, beren erdarazko jatorrizkoetan aukera hori ematen badute ere.
Goazen bada zuzenketa automatizatu nahi honek zer-nolako arazoak aurkezten dituen ikustera. Oraingoz ortografiaren alorrera mugatuko gara.
Bi motatako programak edo sistemak dauzkagu: alde batetik, ortografi egiaztatzaileak , hau da, testua emanik testu horretan oker idatzita ageri diren hitzak ezaguterazten dizkigutenak, ondoren geronek zuzendu beharko ditugularik. Bestetik, ortografi zuzentzaileak ditugu edo ortografi egiaztaketa egiteaz gain zuzenketa ordenadorearekiko elkarrekintzan egiteko aukera emango digutenak, horretarako oker idatzitako –edo okertzat jotako– hitzaren ordezko posibleak ere proposatuz.
Arlo honetan estreinako ikerlanak 1957koak dira. Lehen produktu bukatua SPELL izeneko programa (1971) da.
Aurren-aurreneko programen zeregin bakarra, testu bateko hitz desberdinen zerrenda (agerpen-maiztasunaz ordenatua, jeneralean) ematea zen. Gero pertsonaren batek pazientzia handiz zerrenda hori aztertu egingo zuen eta oker idatzitako hitzak topatu (kontuan izan okerrak zerrendaren azken aldean agertuko zirela beren maiztasun txikia zela medio). Ondorengo programak hitzen nolabaiteko azterketa egiten hasi dira (digrama eta trigramen azterketan oinarriturik batez ere, hau da, letra-bikote eta letra-hirukote desberdinek hizkuntza bakoitzean dituzten maiztasun desberdinak kontutan hartuta kalkula bait liteke hitzaren berezitasun-indize bat) oker idatzita egon litezkeenak bakarrik zerrendatuko dituztelarik. Baina gaur egungo programen berezitasunik behinena, hiztegia erabiltzen duten programak izatearena da. Hau da, hitz bat zuzen idatzita dagoen ala ez jakiteko, hiztegira jotzen da: hitza han aurkitzen bada ontzat ematen da eta bestela ez.
Hiztegiaren erakuntza oso garrantzi handikoa da sistema hauetan. Izan ere, hiztegiaren neurria erabaki funtsezkoa gertatzen bait da: hiztegi horretan zer sartu eta zer ez?. Gehiegi pentsatu gabe onena "dena" sartzea dela ematen du. Baina berehala konturatuko gara hori egitearen arriskuaz: hitz zaharkitu asko edukiko ditu hiztegi horrek, alferrik gehienak, eta oker idatzitako hitz arruntak ontzat emateko posibilitatea handiagoa izango da. Euskara, adibidez:
'aueta' hitza hiztegian izanik
(BN-gar), augeta (BN-sal) serenata, alborada / aubade, sérénade (Azk.)
'
auetako' hitza onartu egin beharko du, 'hauetako' idatzi ordez hutsegitea dela askoz seguruago izanik ere.
Hiztegi urriegiaren akatsak ere nabarmenak dira, ongi idatzitako hitzak (hiztegian ez daudela eta) txartzat jotzeko duen arriskuarekin.
Honetaz gain, sistema hauen eraginkortasunari begira bistakoa da egin beharreko lanik kritikoenetako bat hiztegiko bilaketa horixe dela, eta beraz, hiztegiaren neurria eta antolaketa oso faktore garrantzizkoak gertatzen dira. Bilaketan denbora irabazteko usuen erabilitako estrategia, maiztasunik handieneko hitzen tratamenduan datza: azterketa estatistiko baten bitartez hitz horiek zeintzuk diren jakingo dugu eta hiztegian egin beharreko bilaketa bi mailatan bereiztuko da: lehenik ea testuko hitza maiztasunik handieneko horien artean dagoen begiratuko da (bilaketa hau aguro burutuko da, hainbeste hitz ez dira eta), eta ez badago (eta orduan bakarrik) hiztegi orokorrera joko da. Maiztasun handieneko hitzen azpihiztegi horretan 250etik 500era bitarteko hitz-kopurua eduki liteke, testuko hitzen %50 gutxi gorabehera horien artekoa suertatzea espero delarik.
Orainarte, ortografi egiaztatzaileetara mugatu gara. Baina gaur egun salgai dauden programa gehienek elkarrekintzazko zuzenketarako laguntza ere ematen dute: ortografi zuzentzaileak ditugu. Hauen berezitasuna, lan egiteko eran datza. Programak ortografiaren egiaztapena egiten duen bitartean erabiltzailea pantaila aurrean ari da. Programak hutsen bat topatu orduko, pantailan hitza nabarmen erazi eta erabiltzaileari hitz horri zer egin behar dion galdetuko dio. Orduan erabiltzaileak aukera desberdinak ditu: hitza zuzendu dezake edo sistemari hitz horren ordezko posibleak eman diezazkion eskatu eta gero horien arteko bat –zuzena, noski– hautatu. Hitza bere horretan uzteko aukera ere ez zaio ukatuko. Gainera, sistema gehienek maneiatzen dute erabiltzailearen hiztegi delako bat, non erabiltzaileak sistemak ezagutzen ez duen eta berak erabili ohi duen zenbait hitz sar dezakeen. Handik aurrera berriro agertutakoan, sistemak ez dizkio okertzat hartuko.
Guzti honen aurrean, bada zenbait hilabete euskararentzako zuzentzaile ortografikoa lehen helburutzat duen proiektuari ekin zaiola. Proiektu honetan partaide APIKA informatika-eremuko zerbitzu-enpresa, UZEI eta Donostiako Informatika-Fakultateko lengoaia naturalaren prozesamenduaren alorrean diharduen taldea dira. Esan bezala, talde honen lehen asmoa ortografi zuzentzaile elkarreragilea ordenadorearen laguntzaz euskaraz idazten duen orori eskaintzea litzateke. Garbi gera bedi oraingoz ortografiaz besterik ez garela ari eta, beraz, hitz bat (zuriguneen arteko karaktere-segida) ontzat emateko karaktere-segida horri erreparatzen zaiola, hitz horren testuinguruaz ezertarako jabetu gabe. Nere eritziz, euskarazko testuetan ageri diren huts asko eta asko honela zuzentzea ez da posible, sarri sintaxiari edo besteri dagozkion hutsak dira eta.
Esaterako, iraksakuntza, aztelehena, edo emen idatziz gero okertzat joko dira, baina ez da inolako hutsik harrapatuko zu esan didazu bezala, gaur astelehena da bezalako esalditan; hitzak banan-banan hartuta onesteko modukoak bait dira. Horrelakoei antzeman ahal izateko, hiztegi-informazio ortografiko soilaz aparte bestelako informazio asko da beharrezkoa; perpausaren analisi morfosintaktikoak emandakoa besteak beste. Utz dezagun bada hau geroxeagorako; ez bait da lan makala, nahiz eta egunen batean horri ere heldu beharko zaion.
Gorago proiektuan partaide den lengoaia naturalaren tratamenduaren alorreko taldea aipatu dugu. Informatikaren munduan erabili ohi diren lengoaia artifizialak direla medio, hizkuntza arruntari buruz hitz egiteko lengoaia natural delako deitura bitxia sortu da. Hizkuntzaren ulermena eta hizkuntzaren sorkuntza automatikoaz diharduen arlo honen garrantzia gero eta handiagoa da. Ordenadoreekin lengoaia naturalez (euskaraz gure kasuan) komunikatu ahal izateak berez duen garrantzia du alde batetik, eta hizkuntzaren beraren ezagumendu teorikoari ordenadoreen logika eta sistemetara egokitze horrek egiten dion ekarpena bestetik.
Lengoaia naturalaren prozesamenduaren lan-eremu honetarako ere zenbait tresna eta sistema orokor egonagatik, hizkuntza bakoitzak behar du bere azpiegitura berezia: oinarri-oinarrizkoak edozein hizkuntzatan analizatzaile morfologiko eta sintaktiko automatikoak dira. Ondoren etorriko dira semantikaren eta pragmatikaren arazo nahasiagoak.
Euskara bezalako flexio-maila handiko hizkuntza batek, problema morfologiko bereziak aurkezten ditu bere tratamendu automatikoari aurre egin nahi zaionean. Problema horiek ebatziz gero ordea, morfologi mailako analisitik beretik lortzen den informazioa askoz ere aberatsagoa gertatzen da morfologia xinpleagoa duten beste hizkuntza batzuetan baino. Informazio hori garrantzi handikoa da berriz analisiaren ondorengo mailetan, hau da, hizkuntzaren sintaxia eta semantika aztertu nahi direnean. Gurea bezalako hizkuntzetan analisi morfologikoa da hizkuntzaren tratamendurako edozein sistemak ebatzi beharko duen lehen arazoa.
Bestetik, zuzentzaile ortografikoak behar duen hiztegiaren neurrien garrantziaz aritu gara lehenago. Bistakoa da euskara bezalako hizkuntzetan hitz bakoitza bere flexio guztiekin (eta deklinabide-mailako flexioez besterik ez gara ari) hiztegiratuz gero hiztegia ikaragarri haziko dela, bertan bilaketak egiteko denbora ere luzegoa izanik. Beste hizkuntza batzuetan (pentsa adibidez ingelesaren morfologian) arazo hau gutxietsi egin dute eta batzuetan hitz-forma guztiak hiztegian sartu izan dituzte. Morfologia konplexuagoko hizkuntzetan ordea, problema honi behar den bezala heldu behar zaio eta hiztegian lemak besterik ez dira edukiko, tratamendua zailago gertatuko bada ere.
Esandakoaren arabera, hitz baten zuzentasun ortografikoa egiaztatzea ez da hitz hori hiztegian dagoela ziurtatze soila izango. Izan ere, hitz osoak ez bait du hiztegian zer egonik. Hitzaren erroa lemen hiztegian dagoela gehi lema horri lot lekizkiokeen atzizkien segida duela atzetik izango da egiaztatu beharrekoa, hitza ontzat emango bada. Beraz hitzaren zuzentasuna egiaztatzeko hitzaren analisi morfologikoa (oso-osoa ez bada ere) burutuko da.
Ikusten denez, analizatzaile morfologikoa eta zuzentzaile ortografikoaren arteko lotura izugarri estua da eta batabestearen azpiproduktu gisa ikus daiteke. Bi horiek izan nahi lukete bada, aipatutako talde honen lehen emaitzak; euskararen tratamendu automatikoaren bidea urratzeko lanean abiapuntu hain zuzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2a2be6bcb776 | http://zientzia.net/artikuluak/paris-texas/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Paris, Texas, ... - Zientzia.eus | Paris, Texas, ... - Zientzia.eus
Parisen lurrazpian geologoek aurkitu dutena baieztatzen bada, monumentu berriak ager daitezke Pariseko kaletan; petrolio-dorreak alegia.
Parisen lurrazpian geologoek aurkitu dutena baieztatzen bada, monumentu berriak ager daitezke Pariseko kaletan; petrolio-dorreak alegia. Paris, Texas, ... - Zientzia.eus Paris, Texas, ...
Energia
Parisen gauza ikusgarri asko dago: Eiffel dorrea, Pompidou Zentrua, Louvre museoa eta abar luzea. Parisen lurrazpian geologoek aurkitu dutena baieztatzen bada, monumentu berriak ager daitezke Pariseko kaletan; petrolio-dorreak alegia.
Elf-Aquitanie konpainiak Parisetik gertu dagoen Ivry herrian egin duen zundaketak emaitza positiboak izan dituela jakin da joan den abuztuaren bukaeran.1.972 metro zulatuta petrolioz bustitako gres harriak aurkitu dira. Laginak aztertzen ari dira oraindik, hobiaren aberastasuna ezagutu asmoz.
Ezpairik gabe, lortutako emaitza positibo honek Parisen egiten ari diren beste zundake tak suspertuko ditu. Urtea bukatu baino lehen, Pariseko ekialdean dagoen Chennevières-sur-Marne izeneko herrian zundaketa-lanei ekingo dio Total petrolio-konpainiak.
Petroliozaleek Orly eta Roissy nazioarteko aireportuen ingurutan ere petrolioa egon daitekeela uste dute. Dena den, Paris Texas moduan petrolio-dorrez beteko denik ez da uste.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c1a4f49034cb | http://zientzia.net/artikuluak/ugaztunen-urtea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ugaztunen urtea - Zientzia.eus | Ugaztunen urtea - Zientzia.eus
Animali espezie berrien bilatzaileentzat, 1988a ugaztunen urtea izan da. Harrigarria baita ugaztun berriak aurkitzea.
Animali espezie berrien bilatzaileentzat, 1988a ugaztunen urtea izan da. Harrigarria baita ugaztun berriak aurkitzea. Ugaztunen urtea - Zientzia.eus Ugaztunen urtea
Zoologia
Animali espezie berrien bilatzaileentzat, 1.988.a ugaztunen urtea izan da. Animali espezie berriak aurkitzea ez da harrigarria. Ugaztun berriak aurkitzea ordea bai.
Normalean, Afrikako eta Hegoameriketako oihan trinkoetan aurkitutako intsektu edo txori txikiak izaten dira espezie berriak. Aurten bi ugaztun espezie berri aurkitu dira.
Horietako bat Madagaskarren topatu da. Ranamafana izeneko oihanean urrezko hapalemurea aurkitu zuen ikerlari-talde europar batek joan den urtarrilean.
Beste animali espezie berria ere primatea da. Kasu honetan Gaboneko oihanetan aurkitu du tximino berria Mike Harrisson naturtzale eskoziarrak. Tximino honen ilea grisa da eta lepoaren inguruan orban argixeago bat dauka. Arrek 6 kg inguru pisatzen dute eta emeek 3 kg inguru. Isats luzea hori-laranja kolorekoa eta hortik hartu du izena: zertopiteko buztanoria ( Certopithecus solatus ) alegia.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5fb01e4e0551 | http://zientzia.net/artikuluak/three-mile-island/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Three Mile Island - Zientzia.eus | Three Mile Island - Zientzia.eus
Three Mile Island zentral nuklearreko bigarren erreaktorea lurperatzeko erabakia hartu du, Nuclear Corporation izeneko konpainia iparramerikarrak.
Three Mile Island zentral nuklearreko bigarren erreaktorea lurperatzeko erabakia hartu du, Nuclear Corporation izeneko konpainia iparramerikarrak. Three Mile Island - Zientzia.eus Three Mile Island
Energia
1.979.ean Three Mile Island zentral nuklearreko bigarren erreaktoreak istripu larria izan zuen. Zentral honen jabeak, GPV Nuclear Corporation izeneko konpainia iparramerikarrak, erreaktorea lurperatzeko erabakia hartu du.
1.989.erako erreaktore-guneko erregaiaren %99 aterata egongo da eta garbiketa- eta deskontaminazio-programari amaiera emango zaio. Deskonta-minatu gabe geldituko diren zonak, garbiketa-ekipoak lan egiteko arriskutsuegitzat jotzen dira. Horrexegatik, erreaktorea-ren gunea hogeitamar urtez lurperatuko da. Ordurako Zesio-137k igortzen duen erradiazioa erdira txikiagotuko dela uste da.
2.030.aren inguruan gunea indusi egingo da eta kimikoki tratatua izan ondoren erradioak-tibitatearen arrastoak garbitu egingo dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-24ca06e3fff0 | http://zientzia.net/artikuluak/ziklotroirik-indartsuena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ziklotroirik indartsuena - Zientzia.eus | Ziklotroirik indartsuena - Zientzia.eus
Munduko partikula-azeleratzailerik indartsuena lanean hasi berri da. Ziklotroi berri hau partikula astunak maneiatzeko egokia da.
Munduko partikula-azeleratzailerik indartsuena lanean hasi berri da. Ziklotroi berri hau partikula astunak maneiatzeko egokia da. Ziklotroirik indartsuena - Zientzia.eus Ziklotroirik indartsuena
Fisika
Munduko partikula-azeleratzailerik indartsuena lanean hasi berri da. K 800 izenekoa, Estatu Batuetako Michiganeko unibertsitatean dago.
Ziklotroi hau eraikitzen 1.980.ean hasi ziren eta kostua 10 milioi dolarrekoa izan da. Ziklotroi berri hau partikula astunak maneiatzeko egokia da.
Uranioaren moduko ioi astunak azeleratu nahi dira K 800ean. Azkeneko saioetan 360 milioi elektronvolteko energia lortu da, baina ziklotroia 8 mila milioi elektronvolteko energia lortzeko gai da. Energi maila honek aurreko markak bikoiztu egiten ditu.
Ziklotroi hau atsedenik gabe, egunero 24 orduz alegia, erabiltzeko asmoa dago. Gainera, denboraren %75 ikerlari iparramerikarrek erabiliko dute eta %25 ikerlari atzerritarrek.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4edaabdeec2e | http://zientzia.net/artikuluak/nuklearra-nola-gorde/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nuklearra nola gorde? - Zientzia.eus | Nuklearra nola gorde? - Zientzia.eus
Stockholm-etik 140 km-ra, itxura arrunteko etxe batzuek munduan bakarra den instalazioa ezkutatzen dute.
Stockholm-etik 140 km-ra, itxura arrunteko etxe batzuek munduan bakarra den instalazioa ezkutatzen dute. Nuklearra nola gorde? - Zientzia.eus Nuklearra nola gorde?
Ingurumena
Baltikoko Kostaldean Stockholm-etik 140 km-ra, itxura arrunteko etxe batzuek munduan bakarra den instalazioa ezkutatzen dute.
Granitoan 60 m-ko sakoneraraino zulatutako kilometro bat bi tunelen bidez iristen da instalazio horretara. Han, 160 m luzeko lau gelatan eta 50 m altuko zilo batean, hondakin erradioaktiboak gordetzen dira.
Gordeleku hau egiteko lau urte behar izan dituzte eta 430.000 m 3 harri dinamitatu behar izan dira. Lanaren kostua 14.000 mila milioi pezetakoa izan da.
Gordelekuak dituen 60.000 m 3 -tan hurrengo 20 urtetan arrisku handiko hondakinak gordeko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ffb10994d73b | http://zientzia.net/artikuluak/lengoaia-naturalaren-ordenadore-bidezko-aplikazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lengoaia naturalaren ordenadore bidezko aplikazioak - Zientzia.eus | Lengoaia naturalaren ordenadore bidezko aplikazioak - Zientzia.eus
Testu-prozesaketarako baliabide berria den ordenadoreak, gaur egun erraztasun handiak eskaintzen ditu testuak kopiatu, zabaldu eta zuzentzeko, eta baita mila formatu edo itxura desberdinetan aurkeztu ahal izateko ere.
Testu-prozesaketarako baliabide berria den ordenadoreak, gaur egun erraztasun handiak eskaintzen ditu testuak kopiatu, zabaldu eta zuzentzeko, eta baita mila formatu edo itxura desberdinetan aurkeztu ahal izateko ere. Lengoaia naturalaren ordenadore bidezko aplikazioak - Zientzia.eus Lengoaia naturalaren ordenadore bidezko aplikazioak
Softwarea
Inprentaren sorkuntzak hizkuntzaren tratamendua eta zabalkuntza irauli zuen moduan, mende honetan sortu den ordenadoreak horren pareko iraultza dakar. Etxeparek ospatu zuen euskarazko lehenengo liburuaren inprimatzea, baina oraindik ezin aurkituko dugu ordenadore bidez lehen testua aztertzea edo sortzea ospatuko duen Etxepare modernorik, nahiz eta oinarrizko zenbait lan euskararentzat egokitu diren.
Testu-prozesaketarako baliabide berria den ordenadoreak, gaur egun erraztasun handiak eskaintzen ditu testuak kopiatu, zabaldu eta zuzentzeko, eta baita mila formatu edo itxura desberdinetan aurkeztu ahal izateko ere. Baina testu-edizioko baliabide horiek baino askoz ere lan bitxiagoak aztertzen dituzte puntako ikertokitan, non helburu berriak hizkuntza ulertu eta sortzean kokatzen bait dira. Gizakien arteko komunikaziorako erabiltzen den lengoaia idatzi zein ahoskatzeko, tresna lagungarriak eraikitzen ari dira. Ordenadorearen betebeharra zuzentzeko behar den zehaztapena bigunago bihurtuko duten bitarteko linguistikoak, proiektu ez eta errealitate dira gaur egun. Bitarteko hauei esker, programak eraikitzeko programazio-lengoaiak ezagutzea ez da derrigorrezkoa izango.
Dena dela, azken urteotako lorpen hauek ez dira guztiz orokorrak. Esaldi arrunt batzuk uler ditzakete honelako sistemek, baina beti asma liteke ulertezin suertatuko zaien esaldiren bat. Aplikazio zehatz eta mugatu bati buruzko esaldiak erabil ditzakete, baina mintzagai horretatik kanpo emaitza eskasak lortuko dira.
Bost urteko edozein umek hitz egiten eta ulertzen ondo dakienez, hizkuntza erabiltzea lan erraza dela pentsatzen dugu, baina hori ez da horrela. Lengoaia ulertzea oso prozesu konplexua da eta gaur eguneko ordenadoreak urrun ikusten ditu giza adimenaren ahalmen linguistiko eta orokorrak.
Telebistako kirol-komentarista baten azalpena, 093 telefonoan zer ordu den esatean duen leloa eta "100 metro" nobela euskaraz egon arren, bakoitzean erabiltzen diren hitzak, esateko erak eta esanahiak erabat desberdinak dira. Euskaraz dakien edonork ez lituzke hiru kasuotako maila desberdinak bereiztuko (hirurak euskaraz daude eta), baina ordenadore bidez ulertzen saiatzen bada, desberdintasunak berehala nabarituko ditu. Berez ordenadoreak ez dira hizkuntzaren zailtasun guztiei aldi berean aurre emateko gauza. Emaitza probetxugarriak lortzeko, ordenadorearen lana domeinu espezifiko eta mugatu batean kokatu behar da. Etorkizunean, aplikazio mugatuzko sistemak bilduz, lor litezke ahalmen handiagoko sistema berriak, baina oraingoz martxan dauden aplikazio-motak helburu espezifikotarako dira eta beren arteko loturak hutsean daude.
1. taulan Lengoaia Naturalaren gaur eguneko aplikazio-mota posibleak biltzen dira. Bakoitzarentzat produktu erabilgarriak noraino heldu diren azaltzen da. Taulan bi aplikazio-multzo nagusi bereizten dira: alde batetik gizaki eta ordenadorearen arteko komunikazioa errazten dutenak, eta bestetik giza komunikaziorako aplikazioak. Taulako aplikazio konkretuak beste modu batera sailkatzen dira: martxan daudenak, ia erabiltzeko moduan daudenak eta oraindik proiektu-mailan daudenak.
Ondoren aplikazio-motak, bakoitzaren deskribapena eta aplikazio zehatzak azalduz deskribatuko diren aplikazioen nazioarteko maila utzi ondoren, Lengoaia Naturalak gure inguru hurbilean lortu dituen oihartzun eta fruituak bilatuko ditugu, eta Euskara berriro plazara jaldi dadin bide bat proposatzen da bukaeran.
1. taulan Lengoaia Naturalaren aplikazioak.
Datu-baseen galdeketa-sistemak
1. taulak erakusten duenez, dagoeneko merkatura iritsi diren aplikazioak bi motatakoak dira: datu-baseen galdeketa-sistemak (bai ordenadore erraldoietan, bai mikroetan) eta itzulpen automatikoa. Sail honetan aztertuko dugun lehenengo mota horretan, datu-baseak erabiltzea erosoagotu egin nahi da.
Datu-base batean gai konkretu batez datu asko sartzen dira formatu zehatz baten arabera, geroago datu horien artetik zenbait baldintza betetzen dutenak erraz eta azkar atera ahal izateko. Adibidez: enpresa handi bateko enplegatuen datu-basean berehala jakin daiteke bost urtetan zeintzuek lan egin duten edo sail jakin bateko langileen zerrenda azkar lor daiteke. Baina datu-baseari galderak egin ahal izateko, bere lengoaia berezia ezagutu behar da. Betebehar hau dela eta, datu-baseen erabilpena askoz murritzagoa izaten da. Beraz oso interesgarria da galderak lengoaia naturalez egin ahal izatea, baina horrelakoetan sistemak berak galderak datu-basearen lengoaiara itzuli beharko ditu. Datu-baseei buruz azaltzen dugun guzti hau, beste edozein aplikaziotarako programez ere esan daiteke.
Alde ikaragarria dago ordenadore erraldoietarako eta mikroetarako egindako interface-en artean; bai prezioz (milioiak eta hamarnaka mila pezeta inguru hurrenez hurren) eta bai ahalmenez. Hizkuntzaren tratamendua erabat zabalago eta sakonagoa izateaz gain, sistema handietan erabiltzailearentzako laguntza eta erraztasun handiagoa dago. Erabiltzaile anitzi erantzun dakioke eta datu-base ahaltsuagoak atzitzeko aukera eskaintzen da. Mikroetan kokatutako interface-ak, guztiz desberdinak dira. Nahiz eta Lengoaia Naturalaren Proze- samenduko ikertzaile gehienek mikroetako pakete hauek gutxiesteko joera ukan, merkatuan bada zenbait sistema interesgarri. Erosleen erantzuna aztertzeko dago oraindik.
Ordenadore handietarako sortu zen lehenengo sistema, 1981. urtean Artificial Intelligence Corporation-ek kaleratutako "Intellect" izan zen. 1984. urteaz geroztik ordenadore-enpresa nagusiek berori egokitu edo antzeko sistema berriak asmatu dituzte (Mathematica, IBM bere ekipoentzat, BBN eta IBS Digital-en VAX sistementzat). 1985.ean Carnegie-Mellon-eko unibertsitateko "Carnegie Group" izeneko talde ausartak, "Language Craft" izeneko hizkuntz tresnen multzoa atera zuen. Beronek VAX sistemetarako lengoaia naturalezko interface-ak eraikitzeko aukera eskaintzen die programa-injineruei; adimen artifiziala erabiltzeko bereziki.
Mikroen munduan Lengoaia Naturalaren aitzindaria, Mexiko Berriko Excalibur Technologies enpresaren "Savvy" sistema izan zen. Bere ondorengoek bezala ez zuen hizkuntz analisirik egiten; zenbait gako-hitz aurkitzean geratu egiten bait zen. Zabalkunde handirik ez zuen lortu 1984.era arte; orduan jaio bait zen IBM-PC-rako RBase paketearen "Clout" sistema. Symantec-en "Question Answer" sistemak arrakasta ederra izan du 1986. urteaz gero. Sistema hau analisi sintaktikoa bigarren mailarako lagatzen duten "gramatika semantiko"etan oinarritzen da. Galderak oso zailak ez badira, emaitza harrigarriak lortzen ditu. Mikroetarako merkatuko azken eskaintza, Texas Instruments enpresaren "Natural Link" paketea da. Azken honetan erabiltzaileak ezin du galdetu edonola, berari aurkezten zaion menu moduko pantaila batean hitzak edo esaldi-zatiak hautatu behar ditu azaldu nahi duen galdera osatzeko. Bere hitzak idatziz hautatu behar ditu, aurkezten zaion menuan azaldu nahi duen galdera eraikitzeko. Horrela esanda, menu hutsa dela dirudi, baina bere atzetik dagoen analizatzaile linguistikoa antzeko beste sistemen mailakoa da. Pakete honen ezaugarririk onena gardentasuna da: erabiltzaileak ondo daki zeintzuk esaldi ulertuko diren eta zeintzuk ez.
Itzulpen Automatikoa
HYDRAULIC PRESSURE IN-LINE RELIEF VALVE
(See figures 2-4 and 2-5)
30 Identical interchangeabler hydraulic pressure in-line relief valves (in-line relief valve) are provided for each ac hydraulic pump and for the de hydraulic pump. The n-line relief valve are located in the hydraulic service center. Those for the No. 1, Nol. 1A, and No. 1B ac and dc hydraulic pumps are on the left side next to the No. 1 service center assembly. The in-line relief valve for the No. 2 ac hydraulic pump is incorporated in the No. 2 service center assembly.
31 The in-line relief valves are poppet-type, spring-loaded to the closed position. A pressure of 3450 psi impionging on the poppet is sufficiente to overcome the opposing spring force, and the popet wil move fron its knife-edge seat.
RAW MACHINE OUTPUT:
CLAPET DE DECHARGE INCORPORE DE PRESSION HYDRAULIQUE
(Voir les figures 2-4 et 2-5)
30 Les clapets de décharge incorporés interchangeables identiques de pression hydraulique (clapets de décharge incorporés) sont prévus pour chaque pompe hydraulique ca eta por la pompe hydraulique cc. Les clapets de décharge incorporés sont situés dans le compartiment hydraulique. Ceux pour les pompes hydrauliques ca et cc no 1, no 1A et no 1B sont du côté du bloc collecteru no 1. Le clapet de décharge incorporé pour la pompe hydraulique ca no 2 est intégré au bloc collecteur no 2.
31 Les clapets de décharge incorporés sont champignon, sont rappelés par ressort à la position fermée. Une pression de 3450 psi s'exerçant sur le clapet-champignon est suffisante por vaincre la force de rappel du ressort et le clapet-champignon se déplacera de son siége en couteau.
RAW MACHINE OUTPUT:
CLAPET DE DECHARGE INCORPORE DE PRESSION HYDRAULIQUE
(Voir les figures 2-4 et 2-5)
30 Des clapets de décharge incorporés interchangeables identiques de pression hydraulique (clapets de décharge incorporés) sont prévus pour chaque pompe hydraulique ca eta por la pompe hydraulique cc. Les clapets de décharge incorporés sont situés dans le compartiment hydraulique. Ceux des pompes hydrauliques ca et cc no 1, no 1A et no 1B sont du côté du bloc collecteru no 1. Le clapet de décharge incorporé pour la pompe hydraulique ca no 2 est intégré au bloc collecteur no 2.
31 Les clapets de décharge incorporés du type champignon, sont rappelés par ressort à la position fermée. Une pression de 3450 psi s'exerçant sur le clapet-champignon est suffisante por vaincre la force de rappel du ressort et le clapet-champignon s'écartera de son siége en couteau.
TAUM-AVIATION sistemak egindako itzulpena. Goiko zutabean jatorrizko ingelesezko testua, erdian sistemaren emaitza eta behean gizakume batek zuzendu ondoko itzulpena. Lau baino zuzenketa gehiago ez dago.
Itzulpen Automatikorako ere bada zenbait produktu merkatuan salgai. Horietako batek berak ere ez ditu testu literarioak itzultzen. Guztiek itzulpen teknikoan dihardute, non anbiguotasuna murritzagoa den.
Testu itzuliak beteko duen helburuaren arabera, bi multzo desberdin bereizten dira: Informazio-masa handitik edukiaren ideia orokorra ateratzen dutenak, eta zabalkuntza handia izango duten informazio zehatzak itzultzen dituztenak. Lehenengo multzorako adibidez, hizkuntza arrotzean argitaratzen den guztiaren berri ukan behar duen ikerlariak beharko lukeena dugu. Guztia ondo itzultzea denboraz edo diruz oso garestia litzateke, eta gainera zati asko ez litzaizkioke interesatuko gero. Guztiz zuzena ez den eta merkea den itzulpenaz erraz jakin baina ahalko luke benetan interesatzen zaion partea zein den, gero zati hori zehatz-mehatz itzultzeko. Oro har, denbora eta dirua irabaziko lirateke. Beste aldean, zabalkuntza handiko informazio zehatzen adibide gisa, etxetresna elektroniko baten erabilpenerako azalpenak ditugu. Testu horien zehaztasun eta ulergarritasuna, salgaiaren arrakastarako giltza izango dira. Beraz, kalitate handikoa izan beharko du itzulpenak.
Itzulpenaren automatizazioa ez da beti erabatekoa. Bere mailaren arabera ondoko sailkapena egiten da:
Erabateko itzulpen automatikoa. Lan osoa makinaren bidez burutzen da, giza laguntzarik gabe. Errealitatea baino ametsa gehiago da gaur egun.
Giza laguntzaz buruturiko ordenadore bidezko itzulpena. Lanaren arduraduna makina da, baina fase desberdinetan laguntzak eska ditzake; hitz baten adiera zuzena hautatzeko edo esaldi baten analisia nondik hasi behar den erakusteko adibidez.
Ordenadorez lagunduriko giza itzulpena. Lanaren arduraduna pertsona da, baina hiztegi berezituan hitz bat edo beste bilatzeko edo testuaren formatua txukuntzeko, ordenadoreaz baliatzen da. Agian itzulpenaren zati handi bat ia laguntzarik gabe ordenadoreak egingo du, baina testua egokitzeko aurreprozesaketa edota emaitza zuzentzeko postedizioa ohizkoak izaten dira.
Datu-Banku Terminologikoak. Hiztegi berezituak erabiltzeko aukera hutsa da ordenadoreak kasu honetan eskaintzen duena. Dena dela, hau ez da laguntza txikia oso testu teknikoak itzuli behar direnean, batez ere hiztegi inprimatuak baino askoz ere eguneratuago egoten direlako.
Montrealeko TAUM taldeko METEO sistema da emaitzarik arrakastatsuena lortu duena. 1977. urtean hasi zen parte meteorologikoak ingelesetik frantzesera itzultzen, testuaren %80 guztiz zuzena zelarik. Egunero oso antzekoak ziren itzulpen aspergarri hauek egiteko itzultzaileak bilatzea zaila zen, nahiz eta soldata ederrak eskaini. Urte hartatik hona lana egunero burutzen da METEO-ren laguntzaz. Hamaika saio egin da geroztik sistema honen diseinua beste gai batzuetara zabaltzeko, baina ezin izan da horren biribila den beste gairik aurkitu. TAUM taldeak berak hegazkinetarako eskuliburuak itzultzeko saioak egin zituen, baina hasierako emaitza itxaropentsuek piztutako ametsak laster itzali ziren.
METAL sistema ingeles/aleman itzulpenetarako salgai dago 1985. urteaz geroztik. 1961.ean hasi ziren diseinatzen Texas-eko Unibertsitatean. Zenbait aldiz baztertu eta berrartua izan ondoren, 1980.az gero Siemens enpresa da babesle bakarra. 1986. urteaz gero Bartzelonan badago alemana/espainiera bikotera egokitzen ari den talde bat.
ALPS, Weidner eta LOGOS sistemak erabili egiten dira gaur egun; Europan batez ere. Lehenengo biak Mormoien Elizaren eraginez sortutakoak dira, bere testu sakratu ugariak errazago itzul zitezen. Hirugarrena berriz, Vietnam-eko gerran erabilitako armen eskuliburuak itzultzeko jaio zen.
SYSTRAN Institutua 1970. urteaz gero Itzulpen Automatikorako tresna-saltzaile nagusia izan da. NASA, Europako Ekonomi Elkartea, General Motors eta Xerox dira bere bezerorik ezagunenak. Europako Ekonomi Elkarteak egokitzapen neketsua behar izan zuen (100.000 hitzeko hiztegia definitu behar bait zuen) frantses/ingeles itzulpena ahalbideratzeko. Egun 20 itzultzailek erabiltzen dute sistema hau Luxemburg-en, hilabetean milaren bat orrialde ingeles-frantses, frantses-ingeles eta ingeles-italiera bikoteetarako itzultzen dutelarik. Kanadako General Motors-ek eskuliburuak itzultzen ditu ingelesetik frantsesera. 130.000 hitzeko hiztegia definitu ondoren, itzultzaileen lana 3 edo 4 aldiz arinagoa zen, eguneko 1000 hitzeko mailaraino helduz. SYSTRANen oinarri informatikoa, guztiz atzeratua dago; 1960.eko hamarkadako teknologia erabiltzen bait du.
Europako Ekonomi Elkarteak, SYSTRAN sistema bere itzulpen-beharrak betetzeko tresna aski ahaltsu ez zela ikusita, EUROTRA proiektu berria abiarazi zuen 1978.ean. Europako 9 hizkuntza nagusiak hartuta (euskara, katalana eta antzeko hizkuntzak ez daude) edozeinetatik beste edozeinetara itzultzeko gauza izango zen, espezifikazioaren arabera. Hasieran finkatu ziren epeak ez dira bete hizkuntza guztietarako (frantsesa, ingelesa, alemana eta danierarako soilik). Hizkuntzalari eta informatikarien arteko proportzioa guztiz desorekatuta dago lehenengoen alde. Arrazoi hauegatik, zenbait behatzaileren ustez proiektu honetatik ezin daiteke, epe laburrerako behintzat, fruitu zehatzik espero.
Grenobleko GETA taldeak 1961. urteaz gero dihardu eremu honetan. Hasieran errusieratik frantseserako itzulpenak burutu ziren. Gero ingelesa, alemana eta arabiera edo malaysiera bezalako beste hizkuntza batzuk ere aztertu dira. Azken urte hauetan, Frantziako gobernuaren diru-laguntzak direla medio adimen artifizialeko lengoaia eta tresnekin sistema birmoldatzen ari dira.
Itzulpen Automatikoak garrantzizko papera du Japoniako bostgarren belaunaldiaren proiektuan. Bertan adimen artifizialak eta itzulpen automatikoak elkarrekin lan egiten dute. 1985.erako trilioi bat yen gastatuta zegoen ikergai honetan. Orduan Europa eta Estatu Batuetan 12 talde ikertzaile biltzen ziren iharduera honetan eta aldi berean Japonian 18 ziren. Fujitsu, Hitachi eta Toshiba erraldoiak bereziki interesatuta daude eskuliburuen itzulpenaz, eta beren taldeak osatu dituzte.
Testuen eduki-araketa
Aplikazio-mota honetan, testua barruan daukan datu bat bilatzeko edo laburpen bat lortzeko aztertzen da. Oraindik ez dago merkatuan era honetako sistemarik salgai, baina agertzear daude batzuk. Cognitive Systems enpresaren Atrans paketeak bankutako telex-en informa- zioak irakurtzen ditu. Antzeko sistema bat garatzen du Carnegie-Mellon-eko taldeak. Cognitive Systems-ek Estatu Batuetako Kostazaintzarako egiten duen sisteman, untziei buruzko mezuak hartu eta munduko itxasuntziei buruzko datu-basea eguneratzeko erabiltzen du.
Testu-edizioa
IBM, Macintosh eta bestelako PC arruntetan ingelesa, frantsesa, espainiera eta beste hizkuntza nagusientzako ortografi zuzentzaileek bete dituzte urte batzuk merkatuan. Laborategietan bukatzear dauden pakete berriek, idazkera- eta sintaxi-erroreak ere zuzenduko dituztela dirudi. Nahiz eta errore guztiak harrapatu ez, laguntza ederra eskaintzen dio eskutitzak edo bestelako txostenak idatzi ohi dituenari.
Testuen eduki-araketa
Aplikazio-mota honetako sistemek, ordenadore eta gizakiaren arteko komunikazio erosoa ahalbideratzen dute. Galdera eta erantzunez osatutako elkarrizketa ulertu ahal izateko, partaideen planak eta helburuak aztertzeko tresnak beharrezkoak dira. Hiztun bakoitzak momentu bakoitzean zer dakien eta zer nahi duen zehaztu behar da eta gainera ezagumendu horiek dinamikoki eguneratu behar dira elkarrizketa aurrera joan ahala.
Honelako sistemak inplementatzen zailak dira. Helburu orokorrekorik ez da salgai egongo urte luzetan, baina badira aplikazio zehatzei lotuta dauden batzuk. Gehienak adimen artifizialeko erabilpenei lotzen zaizkie.
Ordenadorez Lagunduriko Irakaskuntzarako SOPHIE sistemak, gaizki dabiltzan zirkuitu elektronikoak diagnostikatzen laguntzen dio ikasleari. Elkarrizketa osoa lengoaia naturalez egiten da.
MYCIN sistema adituak, elkarrizketa baten bidez lortzen ditu diagnostikatuko duen gaixotasunaren sintomak.
Ahozko idazmakina
Azken aplikazio-mota honek zailena dirudi, baina lortuz gero aldaketa ikaragarriak sortuko lituzke. Zailena, hizkuntza idatzia ulertzeko arazoei ahozko hizkuntzaren anbiguetateak eransten zaizkiolako da: hitzak ez dira guztiz bereizten hitz egiterakoan, esaldietako hasiera eta bukaera erdikoa baino intentsitate txikiagoz ematen dira eta gainera seinale fisikoen zaratak ohizko oztopoak izaten dira.
Ikertalde ospetsuenek (IBM, Carnegie-Mellon, MIT, ...) saio neketsutan dihardute ahozko idazmakina lortzeko, baina beren lorpena oraindik ez dago gertu. Gaur egun uler daitezke makinaz pertsona zehatz batek emandako hitzak (esaldiak ere bai noizbait), baina beste pertsona batenak ulertu ahal izateko berriro hezi behar da makina, hiztun berriak aurrez prestatutako testu bat irakurriz eta hitzak espreski bereiztuz. Onartzen den hiztegia, mugatua da. Transkripzio-erroreen kopurua handia izaten da.
Euskal Herriko egoera
Aurretik azaldutako aplikazio guztiak ingeleserako eginak dira. Salbuespen batzuk badira; alemaniera, frantsesa, japoniera eta daniera lantzen dituztenak batez ere. Espainiera ere hizkuntza interesgarri bihurtu da azkenaldi honetan; herri aurreratuetako produktuentzat espainieradun erostunen kopurua handia delako batez ere. Egun Bartzelonan itzulpen automatikoari buruz hiru proiektu zabaldu dira, beste proiektu erraldoien sukurtsal moduan: METAL (Siemens-ena alemaniera/ingelesa itzulpenak burutzen dituena), EUROTRA (Europako Ekonomi Elkartearena) eta FUJITSU japoniarra. Madrileko IBMk MENTOR proiektuen ingeles, espainera eta hebraierarako sistema bat garatzen du. Frantsesa egoera hobean dago; ingeles/frantses, alemaniera/frantses eta errusiera/frantses bikoteak aztertuak izan bait dira Kanadako TAUM-METEO sisteman, Grenobleko GETAn eta EUROTRA barruan. Talde hauen esperientzia Espainiakoena baino askoz ere luzeago eta sakonagoa da.
Katalanerako oraindik ez dago proiektu sakonik, baina analisi morfologikoa guztiz inplementatua dute, ordenadore bidez automatikoki egin ahal izateko. Bestetik Bartzelonan kokatu diren itzulpen automatikorako hiru proiektuen itzalpean katalanerako tresna berriak garatu nahi lituzkete bertako langile katalanzale batzuk.
Oraingo hamarkada hau hasi zen arte, Euskal Herrian ez zen ezer entzun ikerkuntzaren eremu honetaz. Ordutik hona burutu diren lanak ondorengoak dira:
UZEIko Euskal Term. Datu-base terminologikoa, non UZEIren hiztegi berezitu guztiak erraz kontsulta daitezkeen.
Joseba Abaitua hizkuntzalariak Manchester-en aurkeztu zuen tesia. Euskararen morfologia eta sintaxirako gramatika lexiko-funtzional bat proposatzen du. Egun Bartzelonako FUJITSUren itzulpen automatikorako proiektuan ari da lanean.
Donostiako Informatika-Fakultatean 7 partaideko talde bat ari da bide berri hauek urratu nahian. Hasiera CAPRA proiektuaren eskutik etorri zen. Proiektu horretan, ordenadore bidez ordenadorearentzako programak idazten irakatsi nahi da. Bere barruan bi doktorego-tesi gorpuzten dira. Batean problemen enuntziatuak lengoaia naturalez automatikoki ulertzeko sistema bat eraiki zen eta bestean ikasle eta ordenadore-tutorearen arteko komunikazioa lengoaia naturalez burutzen da.
Sistema gaztelaniarako egin da, baina euskarari ere egokitu zaio zenbait modulu. Aurten proiektu berria abiarazi da UZEI Institutuarekin eta APIKA informatika-enpresarekin batera. Proiektu honen helburuak bi dira: euskaraz idatzitako testuentzako zuzentzaile ortografikoa eta euskararako analizatzaile morfologiko orokorra burutzea.
Euskararen etorkizunerako bidea
Datu-baseen galdeketa-sistemak, ordenadorez lagunduriko irakaskuntz sistemak edo itzulpen automatikoa euskaraz ikusi ahal izateko, azpiegitura guztia egiteko daukagu. Informatikariak eta hizkuntzalariak trebatu beharko dira arlo honetan, gero taldelanean eta aplikazioen artean dagoen lehentasunari jarraituz azken helburuetara iritsi ahal izateko.
Oinarri-oinarrizko tresnak honako hauek lirateke: hiztegi informatizatuak, zuzentzaile ortografikoa, analizatzaile morfologiko automatikoa eta analizatzaile sintaktikoa. Hizkuntz tratamendu errazetarako sistemak eraikitzea litzateke bigarren pausoa. Testu luzeak ez direnerako, esaldi-mailako elkarrizketak ulertu eta gidatuko dituzten sistemak asma daitezke, gai mugatu baten barruan eta zenbait muga linguistikorekin. Aplikazio ugari aurki liteke muga hauen barruan (datu-baseen galdera-erantzun moduko sistemen bidez batez ere), baina baita Ordenadorez Lagunduriko Irakaskuntza edo Sistema Adituen bidez ere. Bigarren pauso paraleloa, Itzulpen Automatikoa litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c9d25b324ae5 | http://zientzia.net/artikuluak/mikroinformatika-eta-zenbait-komunikazio-arazo/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mikroinformatika eta zenbait komunikazio-arazo - Zientzia.eus | Mikroinformatika eta zenbait komunikazio-arazo - Zientzia.eus
Informatika, ordenadorea, mikroprozesadoreak, ... arrunt bihurtzen ari diren hitzak ditugu. Teknika horietan oinarriturik, hamaika aplikazio daukagu jadanik kalean. Ondorengo orrialdeetan, aplikazio berezi bat azalduko dugu.
Informatika, ordenadorea, mikroprozesadoreak, ... arrunt bihurtzen ari diren hitzak ditugu. Teknika horietan oinarriturik, hamaika aplikazio daukagu jadanik kalean. Ondorengo orrialdeetan, aplikazio berezi bat azalduko dugu. Mikroinformatika eta zenbait komunikazio-arazo - Zientzia.eus Mikroinformatika eta zenbait komunikazio-arazo
Informatika, ordenadorea, mikroprozesadoreak, ... arrunt bihurtzen ari diren hitzak ditugu. Teknika horietan oinarriturik, hamaika aplikazio daukagu jadanik kalean. Ondorengo orrialdeetan, aplikazio berezi bat azalduko dugu; normaltzat hartzen ditugun ahalmen fisikoak murrizturik dituzten pertsonentzako laguntza teknikoen garapena, hain zuzen ere. Inguruaren kontrola
Komunikazio-arazoak
1. irudia. Komunikagailu eramangarriaren egitura orokorra. Pantaila bi zatitan banaturik (testua idazteko eta karaktere-aukeraketa burutzeko) guztia pultsadore batez kontrolaturik.
Pertsonen arteko harremanetarako erabiltzen diren bideen artean ahotsa dugu garrantzitsu edo erabiliena, idazmena osagarria delarik. Baina batzuetan bi espresiobide horiek itxita egoten dira. Hori gertatzen da, adibidez, garun-paralisia nozitzen duten zenbait pertsonengan, beste akatsen artean mintzamen edo idazmenerako behar den gorputzaren mugimendu-kontrola ez edukitzeagatik. Horregatik, beren bizitza erabat hertsia da; besteekiko dauzkaten harremanak zaildurik bait daude oso. Ezin bait dute mintzatu edo idatzi eta, kasu larrienetan, ezta mugimendu kontrolaturik egin ere.
Duela bi urte Informatika-Fakultate eta ASPACEren arteko proiektu bati hasiera eman zitzaion, pultsadore bakar baten bitartez kontrola litekeen komunikaziorako tresneria berezia garatzeko asmoz. Proiektu hori bi adarretan zegoen banaturik: alde batetik hardware komertzialaren egokitzapenean eta bestetik komunikaziorako hardware bereziaren eraikuntzan.
Komunikazio-arloa oso zabala denez, gure lana hiru ataletan banatu dugu:
testu-edizioa: komunikagailuak, hau da, idazteko edo bere nahiak komunikatzeko erabil daitezkeen tresnak.
ordenadoreen erabilpena, tresna hauek beren beharrei egokituz.
inguru-kontrola, bizitza arruntean egiten dugun milaka ekintza sinpleen laguntza.
Hauxe izan da gure helburu nagusia: arlo horietan gaitasun eza nozitzen duten pertsonei ahal den autonomiarik handiena eskaintzea; beren mugimenduen kontrolik ez daukatenei zuzendurik batez ere.
Komunikagailuak
Komunikagailu elektronikoa, pantaila batean esaldiak idazten dituen tresna da. Esaldi edo mezuak idazteko, erabiltzaileak pultsadore bakar bat erabiltzen du, ez bait dezake teklatu arrunta kontrola (bestela, idazmakina erabiliko luke, adibidez, bere komunikaziorako). Karaktere bat idatzi ahal izateko, komunikagailuak karaktere-multzoa banan-banan eskainiko du bere pantailan. Erabiltzailea zai egongo da berak idatzi nahi duen karakterea pantailan agertu arte, eta orduan, berak kontrolatzen duen pultsadorea sakatuko du. Horrela, beste karaktere bat gehituko du idazten ari den esaldian.
Pantaila bi zatitan banaturik dago. Goiko partea, esaterako, esaldiak idazteko libre dago eta beheko partea karaktere-aukeraketa gauzatzeko da. Karaktere-multzoa egitura matrizialean kokaturik dago. Komunikagailuak, lehenbizi, lerroz lerro eskainiko ditu karaktereak. Pultsadorea lehenengo aldiz sakatzen denean, berriz, karakterez karaktere hasiko da eskaintzen aukeratutako lerroaren barnean. Prozesu honi ekorketa deitzen diogu. Horregatik, karaktere bat idazteko bi aldiz sakatu behar da pultsadorea: lerroa aukeratzeko lehenengoan eta karakterea bigarrenean. (1. irudia).
Esaldiak letraz letra osatzen dira, beraz, idazketa-prozesu hau nahikoa geldoa da. Prozesua azkartzeko, karaktereak ez daude alfabetoaren arabera kokaturik; beren erabilpen-maiztasunaren arabera baizik. Adibidez, euskaraz e bokala f kontsonantea baino askoz erabiliagoa da, eta hori medio, matrizearen lehenengo posizioetan ageriko da, azkarrago idazteko. (2. irudia).
Karaktere bat idazteko itxoin behar den denbora, hauxe da:
T = (LZ + ZZ) * T itx
2. irudia. 4x7 matrize batentzako, egitura matriziar egokiena euskara idatziaren letra bakoitzaren maiztasuna kontutan harturik.
non LZ karakterea dagoen lerro-zenbakia, ZZ zutabe-zenbakia eta Titx komunikagailuak erabiltzen duen eskaintza-denbora diren.
Adibidez, irudian agertzen den karaktere-multzoa erabiliz, n bat idazteko behar den denbora hau da:
(2 + 2) * T itx = 4 * T itx ¼ 4 s
(Titx = segundo bat, hartzen baldin badugu) n karakterea bigarren lerroko bigarren letra bait da.
Komunikagailuaren funtzionamenduan badago oso garrantzitsua den parametro bat: Titx eskaintza-denbora, hau da, komunikagailuak pultsadorea ea sakatzen den itxaroten duen denbora, erabiltzaileak momentu horretan "aktibaturik" dagoen karakterea aukera dezan. Pultsadorea sakatzen ez bada, hurrengo karakterea aktibatuko du. Parametro horrek erabiltzailearen kontrolpean egon behar du zeren eta hasieran ezin bait du komunikagailua oso azkar maneiatu. Gero, ikasketa-prozesua aurrera doan heinean, denbora hori asko labur daiteke. Horregatik, komunikagailua Titx kontrolatzen duen funtzio batez horniturik dago, erabiltzaileak makina bere beharretara egoki dezan.
Letraz aparte, erabiltzaileak kontrol-funtzio batzuk ere erabil ditzake testu-idazketa erosoagoa izan dadin: karaktere bat ezabatzeko, testuan zehar kurtsorea mugitzeko, maiuskula/ /minuskula aukeratzeko, eta abar. Edizio-funtzio hauek ere sekuentzialki aukeratu behar dira, beste karaktereak bezala (irudian letra grekoz adierazita daude).
Azaldutako karaktere eta funtzio guztiak ez dira pantaila batean sartzen. Horregatik, bi sailetan (edo gehiagotan) daude kokaturik. Lehenengoan, irudian agertzen denean, letrak eta zenbait kontrol-funtzio agertzen dira. Bigarrenean, berriz, zenbakiak, karaktere ortografikoak eta kontrol-funtzio gehiago. Beraz, sail batetik bestera pasatzeko kontrol-funtzio bat izan behar da. Aukeratuz gero, pantailan agertzen diren karaktereak aldatu egiten dira, beste sailekoak ager daitezen.
Testuen aurreidazketa
Testuen idazketa azkartzeko badago zenbait aukera eta hauen artean predikzioa edo aurreidazketa dago. Teknika hau zertan den argitzeko, jar dezagun adibide bat.
Eman dezagun orain arte honelako testu bat idatzi dugula:
Mesedez, ireki le_
Hori irakurrita, ezer gehiago idatzi gabe denok asma dezakegu ireki behar dena zer den. Zergatik ez du, bada, komunikagailuak berak hitza bukatzen?. Ideia hau inplementatzeko eman dezakegun lehenengo pausoa, komunikagailua hiztegi batez hornitzea izango da, non hitzak eta beren erabilpen-maiztasuna aurkituko bait dira. Orduan, komunikagailuak bere hiztegiaren barnea miatuko du posible diren hitzak bilatzeko. Letraz letra idazteko aukeraz gain beste aukera bat eskainiko du: hitzen hautaketa.
Goiko esaldia bukatzeko, adibidez, bere hiztegitik hartutako hitz hauek eskain ditzake (le z hasten direlako eta bere hiztegian le-z hasten direnen artean maiztasunik handiena dutelako):
leihoa lehena lehoia lehengusua
Horrela, erabiltzaileak lau hitz horien artean aukeratu ahal izango du, eta pultsadorearen sakatze batez hitz osoa idatziko du. Berak idatzi nahi duen hitza hor aurkitzen ez bada, lehenengo bideari jarraituko zaio, beste letrak banaka idatziz.
Teknika hau are eta eraginkorrago egiteko, adimen artifizialaren erremintak erabil ditzakegu. Hauen bitartez, aurreidazketa burutzeko ez dugu hitzen maiztasuna bakarrik kontutan hartuko; baizik eta esaldiaren zentzua ere bai. Horrela izanik, eta lehenengo adibideari jarraituz, komunikagailuak idazteko aukera bat bakarrik eskainiko luke: leihoa. Ez bait du zentzurik lehena, lehoia edo lehengusua irekitzeak.
Mezu estandarrak
Arestian azaldu dugun esaldiaren eraikuntza letraz letra egin da, prozesu honen bitartez edozein esaldi idazteko gauza izan dadin. Badago, hala ere, "esaldi eginak" azkar idazteko beste aukera bat, hots, karaktere bat aukeratzerakoan esaldi oso bat pantailan agertzea.
Adib. A aukeratzen da eta
Piztu Argia !
agertzen da pantailan
Komunikagailua horrela erabili nahi bada, esaldiak bi mailatan antolaturik aurkituko dira, esaldi-hiztegi bat osatuz: gaiak eta esaldiak. Lehenengo karaketere-aukeraketaz, "gaia" aukeratzen da eta bigarrenetan esaldia bera. Modu honetan, komunikaziorako testu estandarrak oso era eraginkorrean idatz daitezke, baina esaldi-multzo tinko bati loturik. Esaldi-multzo hau kargatu egin behar da hasieran komunikagailuan eta pertsona konkretu bati egoki dakioke.
3. irudia. Komunikagailua ordenadore pertsonalaren teklatua ordezkatzeko. Komunikagailuaren pantaila teklatuaren karaktere-aukeraketarako erabiltzen da, testuak ordenadorearen pantailan agertuz.
Mezuen aurkezpena
Eraikitako testu guztiak komunikagailuaren pantailan agertzen dira. Pantaila hau LCD (kristal likidozko pantaila) display-a izango da eta beharrezkoa bada, koloretakoa. Baina badaude beste aukerak ere. Eraikitako esaldiak inprimagailu batera bidal daitezke, testuak etxean edo eskolan paper gainean uzteko. Ahots-sintetizadorea ere erabil daiteke irteera bezala, egindako esaldiak "ahoskatuak" izan daitezen (behar bada kalean erabiltzeko) eta abar. Posibilitate guzti hauek erabiltzailearen esku daude, testu bat idatziz gero behar den bezala ateratzeko.
Ordenadoreen erabilpena
Komunikazio hitza zentzu zabalean hartzen badugu, orain arte aipatutako komunikazio-prozesuaz gain beste komunikazio-beharrak ere baditugu. Adibidez, gure inguruan dauzkagun tresnekiko komunikazioa. Tresna horien artean ordenadorea dugu, gaur egun, garrantzitsuenetako bat.
Gure aginduak ordenadorera bideratzeko erabiltzen dugun ohizko bitartekoa teklatua da. Baina, idazmakinan bezala, teklatua maneiatzeko behatzen mugimendu-kontrol zehatza behar dugu. Kontrol hori ezinezkoa suertatzen denean eta eskuen edo ukabilen kolpe batez bakarrik balia gaitezkeenean, aukera bakar bat dugu: atzipen-sekuentzialean oinarritutako sarrera-sistema bat erabiliz ausazko atzipena erabiltzen duen sarrera-sistema ordeztea. Eta hori izan da arestian testuak idazteko erabili dugun sistema: karaktereak multzoka edo banan-banan eskaintzea, pultsadore bakar batez kontrolatu ahal izateko.
Izan ere, karaktere bat idazteko komunikagailuaren eskaintzari itxoin egin behar diogu. Beraz, komunikagailua ordenadorerako sarrera-gailu bezala erabili nahi badugu, azken hau kontrolatzeko, bi gauza egin behar dira:
komunikagailua ordenadorearen sarrera bati konektatu (normalean RS-232-C sarrera/irteerari seriean)
ordenadorean programa egoiliar bat egikaritu, horren bitartez konputagailuak teklatutik espero dituen karaktereak komunikagailua konektaturik dagoen sarreratik irakur ditzan.
Horrela egiten bada, ordenadorearen pantailara bidalitako karaktereak, bere teklatutik etorriko balira bezala ageriko dira eta komunikagailuaren pantaila teklatuaren karaktereak aukeratzeko erabiliko da. Karaktere bat aukeratuz gero, ez da, lehen bezala, komunikagailuaren pantailara bidaliko; ordenadorera baizik.
Ordenadorean egikaritzen ari den programa konkretu batek tekla bat baino gehiago batera sakatzea eskatzen badu, hots ctrl c eta abar, orain banan-banan bidaliko dira, hau da ctrl eta c . Aipatutako programa egoiliarrak bi karaktereak lotuko ditu karaktere bat osatzeko.
Horrela, pultsadore bakar batez kontrolaturik, edozein programa erabil daiteke makina honen ahalmen guztia elbarriei eskainiz. (3. irudia).
Azken zatian, kontrolatutako higidurarik ez daukaten pertsonentzako ordenadorearen erabilpen berria komentatu dugu, pultsadore bat bakarrik erabiliz. Gure inguruarekiko dauzkagun harremanak bideratzeko badaude beste behar batzuk ere. Batzuetan oso ekintza sinpleak dira; esaterako gelako argia piztu edo itzali, leiho edo ate bat ireki edo itxi, pertsiana bat igo edo jaitsi, telefonoa hartu edo zenbaki bat markatu, eta abar. Mota honetako ekintza guztiak betetzeko beharrezkoa da, nahitanahiez, goian aipatutako higidura-kontrola. Gurpilezko aulki bati (edo ohe bati) loturik dagoen pertsonak ezin ditu erabat arrunt ditugun eragiketa horiek burutu eta are gutxiago bere eskuak kontrolatu.
Aurkezten ari garen bezalako sistema baten bitartez, eta izpi infragorrien igorle/hartzaile batzuetan oinarriturik, agindu guzti horien aukera errealitate bihurtzen da. Egunero erabiltzen ditugu infragorrien igorleak gure etxeko gailuak kontrolatzeko. Adibidez, telebistako kanalak aldatzeko, edo garajeko atea irekitzeko, eta abar. Egin nahi dena, beraz, argitan, ateetan, telefonoan eta abarretan, hargailu bat kokatuz igorle batez kontrolatzea da. Horrelako sistema erabiltzeko baldintza bat bakarrik eskatzen da: teklatu bat kontrolatu ahal izatea. Pertsona hauei bere bizitzako zenbait arlotan ahal den autonomiarik handiena eskaini nahi badiegu, "ohizko" teklatua egokiago zaien sistema batez aldatu behar da, hots, aukeraketa sekuntzialaz.
Azaltzen ari garen tresnan bertan, hirugarren posibilitate hau jar dezakegu. Berarekin lan egiten baldin bada, kontrolpean dauden gailuak pantailan ageriko dira, gero ekorketa sekuentzialaz aukeratu ahal izateko. Bat aukeratzen denean, komunikagailuak izpi infragorrien bitartez kode bat bidaliko dio hargailuari eta azken honek dagokion sistema aktibatuko du: argia, atea, telefonoa, etab.
Kontrol hau gauzatzeko, etxebizitzatan edo ikastetxetan zenbait aldaketa egin behar da, hots, hargailuak kontrolatu nahi diren aparatutan kokatu behar dira. (4. irudia).
4. irudia. Inguru-kontrola infragorri-igorle baten bitartez. Pantailan kontrolpean dauden gailuak agertzen, dira pultsadorea erabiliz bat aukeratu ahal izateko.
Komunikagailu eramangarria
Artikulu honetan azaldu ditugun hiru funtzioak edozein makinatan eraiki daitezke egokitze-prozesu baten ondoren; pultsadore bat konektatuz eta dagokion softwarea garatuz.
Baina komunikazio-sistema eramangarria diseinatu nahi badugu (adibidez gurpilezko aulkian kokatzeko edo kalean erabiltzeko), bide konkretu bat urratu behar da: diseinu berezi eta egokia sortzearena. Hasieran esan dugunez, bi bideak landu dira proiektu honetan.
Alde batetik, merkatuan dauden bi makina erabili dira. Bata, Sharp kalkulagailua eta bestea, Tandy ordenadore pertsonala. Lehenengoan, 6 K RAM duen kalkulagailua, komunikagailu sinple bihurtzen duen softwarea garatu da. Oso makina txikia izanik (poltsikokoa) egokia da adibidez kalean erabiltzeko. Bigarrenean, ahalmen handiagoa duen makinak (32 K RAM, sarrera/irteera serie eta paralelo, modem-a), lehenengoan ez bezala, ordenadore pertsonalaren teklatua -PC batekoa hain zuzen- ordezkatzeko sistema ere diseinatu da.
Bestetik, arazo hauei dagokien diseinu berezi bat sortu da -JAL2- esandako hiru helburuekin: testu-edizioa, teklatuaren emulazioa eta inguru-kontrola. Horretarako, 64 K RAM, sarrera/irteera serie eta paralelo, 16 kanaleko infragorri-igorlea eta abar duen sistema bat osotu da, 8 biteko mikropresadorez kontrolaturiko sisteman. Azken diseinu honek posibilitate gehiago ditu besteekin konparatuz (gailu batean komunikazio-funtzio guztiak biltzen bait ditu) eta eman behar diren garapenetarako abiapuntu bezala hartu da. (5. irudia).
Etorkizuna
Komentatu dugun kasua muturreko kasua izan da; pultsadore bat bakarrik kontrola bait daiteke. Baina badira bitarteko kasuak ere; higidura-ahalmen gehiago dagoenean. Kasu hauetan ere, posible da pultsadore bat baino gehiago komunikagailura konektatzea edo zenbait teklatu berezi, handiagotuak, ordenadorera konektatzea eta abar. Hartuko den irtenbideari, bata edo bestea izan, behar bakoitzari bere erantzuna ematea da eskatuko zaiona.
Momentu honetan, badago diseinatutako hardware eta softwarea erabiltzen dituen zenbait neska-mutil, nahiz eskolan, bere ikasketak aurrera ateratzen, nahiz ASPACEn bertan. Esperientziaren ondorio bezala, tresneria guzti hau aldatzen ari da, beharrei hobeto egokitu asmoz. Beste tresna batzuk ere diseinatzen ari gara, gurpilezko aulkiaren higidurak (aurrera, atzera etab.) kontrolatzeko: ahots-sintetizadorea duen komunikagailua, etab., gaur egun posible diren konponbideak beren eskutan jarri asmoz.
Beste teknologia berriak bezala, informatikak ere gizartean eta gizakien artean agertzen diren diferentzia sozialak zabal edo labur ditzake. Gure gizarteari dagokio bata edo bestea aukeratzea.
5. irudia. JAL/2 komunikagailuaren egitura orokorra, non CPU, memoria, sarrera/irteera eta abar agertzen bait dira.
Lan hau Aspace eta Informatika-Fakultatearen arteko elkarlanaren emaitza da eta IMI programaren dirulaguntza izan du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-115547c1b1b1 | http://zientzia.net/artikuluak/zientziaren-historia-unibertsitateak-eta-ekolastik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zientziaren Historia: Unibertsitateak eta ekolastika - Zientzia.eus | Zientziaren Historia: Unibertsitateak eta ekolastika - Zientzia.eus
Unibertsitateak eta eskolastika Erdi Aroan sortu ziren zientzia tratamendu berri baten beharrean zegoelako.
Unibertsitateak eta eskolastika Erdi Aroan sortu ziren zientzia tratamendu berri baten beharrean zegoelako. Zientziaren Historia: Unibertsitateak eta ekolastika - Zientzia.eus Zientziaren Historia: Unibertsitateak eta ekolastika
1988/12/01 Bandres Unanue, Luis Iturria: Elhuyar aldizkaria
. mendean gaude. Zientziaren esparruan musulmanen antzindaritza ez dago ukatzerik. Hala ere kristau-munduan berpizkunde baten hasiera ikus daiteke. Erigenek, Beda Agurgarriek eta beraiek bezalako zenbaitek nola edo hala bildutako eta transmititutako ezagupen klasikoak zeuden berpizkunde haren oinarrian.
Unibertsitateak
Boloniako unibertsitateko ikasgela. XIV. mendeko miniatura.
X. mendean gaude. Zientziaren esparruan musulmanen antzindaritza ez dago ukatzerik. Hala ere kristau-munduan berpizkunde baten hasiera ikus daiteke. Erigenek, Beda Agurgarriek eta beraiek bezalako zenbaitek nola edo hala bildutako eta transmititutako ezagupen klasikoak zeuden berpizkunde haren oinarrian. Horrekin batera beste arrazoi pragmatikoagoak ere egon bazeuden. Apaizgaiek hartzen zituzten ohizko ikasketak adibidez, ez ziren aski apaizteriak gizarte hartan jokatu behar zuten papererako, edo merkatalgoaren hedakuntza zela eta, jende gertatuagoa behar zen idatzitako harremanak nahiz kalkuluak burutu ahal izateko. Hitz batez, Gizarteak beste jakinduri maila bat behar zuen.
Aldi honetan katedral bakoitzak eta monastegi askok apaizgorako gertatzen ziren ikasleentzat eskolak izaten zituzten. Haietara joaten hasi zen ikasi nahi zuen guztia, hots, apaizgaiak eta gero apaiz izango ez zirenak. Berehala eliz eskola haiek urriegi izan ziren zegoen beharrari erantzuna eman ahal izateko eta eskola sekular berriak sortu ziren. Eskola berri hauek batzuetan Elizaren ardurapean zeuden eta Eliza iristen ez zen zenbait lekutan hiriak berak sortu behar izan zituen. Eliz eskola haietako bakoitzak irakasle arduradun bat zuen zuzendari bezala aritzeko. Magister scholarum edo scholasticus esaten zitzaion. Gizarte hartan irakaskuntza ospea hartzen ari zen eta scholasticusak oso eragin handia izatera iritsi ziren. Hau dela eta, Elizak nahiz Elizatik at sortutako eskoletako irakasle izateko, erakusteko baimena (hots, venia docendia) eskuratzea beharrezkoa zen eta hau, hasieran, behintzat. Scholasticusak berak ematen zuen.
Salerno-n medikuntz eskola sekular bat aspalditik zegoen. IX. mendean Salernoko sendagileak oso ezagunak ziren. Baina, gaur egun unibertsitate bezala ezagutzen dugunarenaren jaiotza Bolonia-n gertatu zela aitortu behar da. 1000. urtearen inguruan Boloniako eskolan lege-ikasketen berpizkuntza handia egon zen, kanpotar asko bereganatuz. Bertan, kanpotar ikasleek eta bertakoen gehiegikerietatik defendatzeko, korporazio bat osatu zuten, baina denbora aurrera joan ahala korporazioan kanpotarrek nahiz bertakoek hartu zuten parte eta Universitas izena eman zioten. Bolonia-n korporazioa bere irakaslegoa kontratatzera heldu zen eta, beraz, unibertsitatearen ardura eta gidaritza nolabait ikasleen eskuetan zegoen. Unibertsitate hartan XII. mendean, filosofi eta medikuntz fakultateak itsatsi zitzaizkion zuzenbidekoari.
Denbora beretsuan (hots, XII. mendearen hasieran) baina Bolonian baino pixka bat geroago, Pariseko dialektika-eskolako irakasleek komunitate edo universitas bat osatu zuten. Komunitate honek bere funtzionamendurako arautegi bat gertatu zuen. Arautegi hau Europako unibertsitate gehienek hartuko zuten patroitzat. Horregatik Oxforden edo Cam-bridgen, esaterako, boterea beti ikasleen eskuetan egon da eta ez irakasleenetan (parte bat, behintzat) Bolonian edo Eskozian bezala.
Pariseko Notre-Dame Katedrala.
Eta, Boloniako eta Pariseko unibertsitateen ildotik etorriko dira gero besteak: 1167.ean Oxfordekoa, 1209.ean Cambridgekoa. 1222.ean Paduakoa, 1224.ean Napolikoa, 1227.ean Salamancakoa, 1300.ean Lleidakoa, 1347.ean Prahakoa, 1364.ean Krakoviakoa, 1367.ean Vienakoa, 1.410.ean Saint Andrews-ekoa... Europan unibertsitate-fenomenoa ereinda zegoen.
Universitas
hitzaren esanahia komunitate baino ez zen. Zenbait lekutan, Bolonian bezala, hasieran komunitate hori ikasleena zen. Beste zenbaitetan, aldiz, Parisen adibidez, irakasleena (eta beste zenbait lekutan, Gipuzkoan esaterako, udal batzuk adierazteko erabiltzen zen. Lekuko gisa Lezo, Errexil, etab. hor daude). Hala ere, leku guztietan lehentxeago edo geroxeago komunitate edo universitas horietan irakasleek nahiz ikasleek hartu zuten parte. 1208an adibidez, Pariseko irakasleen korporazioan ikasleak onartuak izan ziren eta orduan Universitas magistrorum et scholarium izena eman zitzaion; laburtuz, Universitas edo Unibertsitatea.
Karolingiar aroaz gero hezkuntzako gaiak bi ataletan banatzen ziren: hasierako triviuma (gramatika, erretorika eta dialektika), eta goragoko quadriviuma (musika, aritmetika, geometria eta astronomia). Lehenengoa hitzen estudiotaz arduratzen zen bitartean, bigarrena gauzetaz arduratzen zen. Musika, zenbakien doktrina erdimistiko bezala adierazten zen; geometria, demostraziorik gabeko proposizio euklidear batzuen andana baino ez zen; aritmetika, kalkuluetarako erabiltzen zelako eta astronomia, besteak beste, Bazko eguna finkatzeko lagungarri zelako, oso beharrezkotzat jotzen ziren. Baina, denak teologia ikasteko sarrera bezala tratatzen ziren. Erdi Aroan zehar, hasierako hazkuntzan ikusitako gaien banaketa honek iraun zuen. Hauei septem artes liberales esaten zitzaien. Hemen liberales horrek dirua egiteko helbururik ez zutela eta gizaki libre batentzat zirela esan nahi du.
Zientziaren garapenari dagokionez hasiera batean unibertsitateak itxaropena piztu bazuen, ere, gero (eta garai hartan nagusitu zen eskolastika zela medio) oso fosilizatua gelditu zen eta beraz, garai hartako unibertsitatea zientziarekiko oztopo bezala ikusi behar da. Horregatik, eta egoera hura hobeto ulertzeko, eskolastikaren munduari begirada (arina baino ez bada ere) eman behar diogu.
Eskolastika
Monastegiek lan handia egin zuten Erdi Aroan kultur arloan.
Erdi Aroak eman duen pentsalaririk sakonenetako bat, Koloniako Alberto Handia (1206-1280) da. Elementu aristoteliko, judutar eta musulmanak hartuz eta erlazionatuz, armiarma langileak bezala amaraun sendoa eho zuen. Bertan, garai bateko astronomia, geografia, botanika, zoologia eta medikuntzari buruzko ezagumendu guztiak gehi berak sortuak aurkitzen ziren.
Albertoren lana, bere garaikide ziren eta beste artikuluan ikusi ditugun Grosseteste eta Bacon-en lanekin erlazionatzen da alde batetik, eta bestetik bere ikasle izango zen Aquino-ko Tomas-en filosofia sistematikoagoari bidea ireki zion. Aquinotarraren mentalitateak, nahiz eta bere irakaslearena baino zientifikotasun txikiagoa izan, filosofiaren historia eta zientziaren garapenean eragin handiagoa izan zuen. Tomasek Albertok hasitako garai hartako ezagupenaren razionalizazioari segida eman zion eta Unibertso ulergarriaren ideia zabaldu zuen.
Bi pentsalari hauek (hots, Alberto Handiak eta Aquino-ko Tomas-ek) pentsakera, erlijiotsuan batez ere iraultza gogorra egin zuten. Platonengandik hasi eta San Agustinenganaino, zera onartzen zen: gizakia arima pentsakor eta gorputz bizikorraren arteko nolabaiteko uztarketa zela. Elementu hauetako bakoitza, berez zerbait osoa zen. Arima bakoitzean Jainkoak jaio aurretik ideia batzuk ereiten zituela pentsatzen zuten. Eskema hau Elizaren irakaspen batzuekin oso ondo lotzen zen, hala nola, arimaren betiko bizitzarekin edo Jainkoarekiko gizakiak duen berezko ideiarekin.
Aristotelesek erakutsi zuen gizakiaren eta ezagumenduaren teoria erabat bestelakoa zen. Ez gorputza, ez arima, ez bata eta ez bestea, ez dira berez osoak; beste osotasun baten (hots, gizakiaren) atal baizik. Bestalde, jaio aurretikako ideiak ez dira existitzen. Hauek, zentzuen bidez lortutako datuen eta berez nabari diren printzipioen (kausalitatearena, adibidez) bidez eratzen dira. Jainkoaren ideia ere ez da gurekin jaiotzen; prozesu razional gogor baten bitartez eskuratzen baizik. Nahiz erlijioaren aldetik eredu honek zailtasun batzuk ekarri, ikusten dugun munduaren adierazpen hobeagoa ematen zuenez gero Albertok nahiz Tomasek onartu egin zuten. Azkeneko honek kristau-ideiak Aristotelesen ereduarekin bat etor zitezen lan ikaragarria hartu zuen bere gain.
Guy de Chanliac-en Chirurgia Magna liburuko orrialdea.
Baina, Aristotelesen filosofia, nahiz Platonena baino zientifikoagoa izan, zientziaren arloan lortzen zen zenbait ezagumenduren aurka zegoen. Ondorioa, kaltegarria baino kaltegarriagoa izan zen Zientziarentzat, noski, zeren filosofia hark lortu zuen arrakasta eta onargarritasuna zirela medio pentsakera zientifikoa pentsakera teologiko-filosofikoaren hankapetik atera gabe egon zen. Zientzia berriaren garapenak izan zuen etsairik amorratuenetakoa, Elizak eta Unibertsitateek erakusten zuten Santo Tomasen aristotelismoa, hots, eskolastika, izan zen.
Santo Tomas, 1225. urte inguruan jaio zen Italiako Hegoaldean Aquinoko kontearen sendian. Hamazortzi urte bete zituenean dominiko sartu zen. Kolonian Alberto Handiaren gidaritzapean ikasi eta Parisen eta Erroman irakatsi ondoren, berrogeitabederatzi urterekin 1274.ean hil zen.
Bere lanetan Santo Tomasek ezagumenduaren bi iturri aitortzen ditu: fedea eta arrazoia, hau da, kristau fedearen misterioak (Bibliak, Elizako Gurasoak eta usadioak erakusten dizkiguten bezalakoak) eta giza-arrazoiaren egiak. Baina ez bakoitzak sinesten dituen egiak; benetakoak baizik eta hauek lortzeko biderik egokienak Aristotelesek jarritakoak zirela uste zuen. Ezagumenduaren bi iturri hauek ezin kontrakoak izan; biak puntu bakar batetik, hots, Jainkoagandik bait zetozen. Beraz, filosofiak eta teologiak konpatigarriak izan behar zuten eta honela, Jainkoaren existentzia bera ere arrazoiaren bitartez lor zitekeela pentsatzen zuen. Aldiz, misterioak ez ziren arrazoiaren bitartez demostragarriak izango, nahiz eta kontrakoak ez izan. Hauek filosofiatik kanpo eta teologia dogmatikoan izango zuten beren tokia.
Eskolastikarentzat giza arrazoiaren helburua Jainkoa eta natura estudiatzea eta aditzea zen, hau da, existentzia osoaren eskema arrazoiaren bitartez adierazten saiatzen ziren. Nahiz eta abiapuntuak diskutigarriak izan, eskolastikak arrazoia goi-goian ipintzen zuen. Santo Tomasek Aristotelesen logika eta zientzia hartu zuen ildo bezala. Logika hau silogismoetan zegoen oinarrituta, hots, premisa zuzen batzuk onartu ondoren arrazoia ondo erabiliz gero ondorio zuzenetara iristen zela eta, beraz, ondorio hauek demostratutzat gelditzen zirela sinesten zuten. Hau dela eta, premisek ukaezinak izan behar zuten eta horretarako elizaren agintzaritzan edo Naturaren mailan intuitiboki eskuragarriak ziren axiometan oinarritu behar zen arrazoia. Beraz, ardura guztia maila intelektualean ipintzen zen, hau da, Naturaren esperientzien bitartezko ikerketaren kanpoan. Honekin batera, Aristotelesek erakutsi zuen bezala, gizakia Unibertsoaren zentru eta helburu zela eta mundua giza-sentsazio eta psikologiaren bidez ulertu behar zela onartzen zuten aquinotarrak eta bere jarraitzaileek.
Guzti hau Aristotelesen fisikari, hots, bere doktrinaren parterik ahulenari ezker egin ahal izan zuen: gorputza ez zen Demokritok erakutsita bezala atomo-pilo baten elkartea; gai bat baizik. Gai bakoitzak esentzia bat du eta gero kualitate batzuk: pisua, beroa, kolorea, ..., adibidez. Azkenik maila apalagoan bere kokagunea eta unea izango genituzke. Azkeneko guzti hauek akzidente diren bitartean, garrantzi handiena esentzian (hau da, substantzian) datza, nahiz eta batak eta besteak aldiune bakoitzena gaiaren berezko eta beharrezko osagaiak izan. Horregatik, astuntasuna arintasunaren aurkako kualitatea bada, oso erraz uler daiteke Aristotelesen gorputz bakoitzaren kokaleku naturalaren teoria: gorputz astunen beheranzako joera duten bitartean, arinek goranzakoa izango dute eta, honen arabera, pisu handikoak pisu txikikoak baino lasterrago eroriko dira. Puntu honi buruz eskolastikoek eztabaida gogorrak izan zituzten Galileorekin.
Santo Tomasek Ptolomeoren astronomia onartu zuen lan-hipotesi gisa (non est demonstratio sed suppositio quaedam), baina bere jarraitzaileek hori ahaztuz sistema tomastarrean sartu zuten. Gizakia gauza guztien zentru zen bezalaxe, Lurra Unibertsitatearen zentrua izango litzateke eta bere inguruan Eguzkia, izarrak eta planetak eramaten dituzten airezko, eterrezko eta suzko esferek biratzen zuten.
Puntu bat edo beste kenduz, hala nola, munduaren betierekotasuna (hau Kreazio-doktrinaren aurka bait dago), Aristotelesen zientzia osoa onartu zen eskolastikan. Higidura guztiek etengabeko indar eragilearen beharra zutenaren ideian oinarrituz, Santo Tomasek bere garaiko teologiaren araberako ondorio batzuk atera zituen. Ondorioak egiaztatutako zerbait bezala onartuz, premisak irmoagoak egiten ziren eta honela ezagupen naturalak teologiarekin bat egiten zuten, egitura zurruna osatuz. Hau zela eta, eskolastikaren filosofia edo zientziari egindako edozein eraso kristau-fedeari egindakotzat hartzen zen.
Eskolastikak guztiz eragin handia eta luzea izan du. Nahiz eta hurrengo gizaldietako eskolastikoak Errenazimentuan jaioko zen zientzia berriaren aurka izan, Eskolastikak berak ipinitako ukaezinezko razionaltasunak zientzia berria sortzeko behar zen giroa eskaini zuela esan daiteke. Nolabait esan, zientzia esandako razionalismoaren aurkako iraultza zen, hau da, arrazoia eta aldez aurretik egindako eskemak alde batera utzirik naturan agertzen ziren fenomenoetara jotzea. Hala ere, eskolastikoen razionalismoak pentsakera orokor eta egituratuaren ustea plazaratu zuen. Bestalde, zientziari zera eman zion: kausak berdinak direnean efektua berdina denaren sinesmena. Sinesmen hau gabe zientziak ez luke inongo zentzurik izango. Beraz, eta besteak beste, Zientziak eskolastikari ere berea zor dio.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-c49ac253b6ca | http://zientzia.net/artikuluak/iguanodonak-euskal-herriko-lehen-ornodunak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Iguanodonak, Euskal Herriko lehen ornodunak? - Zientzia.eus | Iguanodonak, Euskal Herriko lehen ornodunak? - Zientzia.eus
Errioxan egindako ikerketen arabera, Europako dinosauruen oinatz fosilen aztarnategirik garrantzitsuenean aurki gaitezke.
Errioxan egindako ikerketen arabera, Europako dinosauruen oinatz fosilen aztarnategirik garrantzitsuenean aurki gaitezke. Iguanodonak, Euskal Herriko lehen ornodunak? - Zientzia.eus Iguanodonak, Euskal Herriko lehen ornodunak?
1988/10/01 Martinez Lizarduikoa, Alfontso Iturria: Elhuyar aldizkaria
Errioxan egindako ikerketen arabera, Europako dinosauruen oinatz fosilen aztarnategirik garrantzitsuenean aurki gaitezke.
Iguanodona, aspaldiko narrastitzarra
Gideon Algernon Mantell
1790-1852
Ogibidez kirurgilari eta fosil erraldoien ehizan buru-belarri ibiltzeko karrera akademikoa eta familia bera ere pikotara bidaliko zituena, G.A. Mantell dugu.
Kondairak dioenez, Mantell, emaztea lagun zuela, Sussex-eko Lewes-en inguruko basora joan omen zen bertan gaixo zegoen lagun bat ikustera. Gaixoa aztertzen zuen bitartean, eta emaztea kanpoan zela, honek bide bazterrean hortz arraro bat ikusi omen zuen. Irten bezain laster senarrari erakutsi zion, eta hau txunditurik geratu zen. Horrelako hortza ez zuen inoiz inon ikusi. Pasadizo hau gertatuz gero, Mantell behin baino gehiagotan baso horretara itzuli zen eta bertan zeuden harrobietako harginei mezua pasa zien, hortz berriak aurkituz gero berarengana lehenbailehen bidal zitzaten. Eta horrela gertatu zen. Tilgate-ko basoko harrobi batean hortz eta hezur gehiago aurkitu ziren, eta hondakin haiek geroago ofizialki onartuko zen lehenengo dinosauruarenak izango ziren.
Mary Ann Woodhouse, Mrs. Mantell.
Hortz horiek zenbat eta gehiago aztertu, hainbat eta kezkatuago agertzen zen Mantell. Hortzen higaduraren forma ikusteak, animaliatzar-mota bat zela (eta gainera belarjalea) adierazten zion. Hortzak eta hezurrak aurkitu zireneko lur-geruzak aztertuz gero, garbi zegoen bertan bizi izandako animaliak pakidermoak ez zirela; estratuak oso zaharrak bait ziren. Beraz, beste biderik ez zegoen: hondakin haiek antzinako narrasti batenak ziren. Baina hori ondorioztatuz, arazo berria sortzen zen, alegia, narrastiaren hortzak baldin baziren, nola esplikatu antzinako narrasti horiek mastekatzaileak izatea eta gaur egunekoak ez izatea?
Mantell-ek erabaki bat hartu zuen eta Cuvier maisuari hortz bat bidali zion bere eritzia eskatuz. Honek, hortza aztertuz gero, errinozerontearen ebakortza izan zitekeela erantzun zion. Orduan Mantell-ek hezurrak bidali zizkion, eta Cuvier-ek hipopotamo-espezie batekoak zirela erantsi zion. Mantell etsiturik zegoen, eta bere fosilak jasota Londres-eko Hunterian museora abiatu zen. Han denbora asko pasatu zuen, narrastiarenak omen ziren hortz eta hezur haiek museoan zeuden beste narrastien fosilekin antzekotasunak konparatuz. Baina alferrik.
Mantelldarrek aurkitutako iguanodonaren hortzak.
Egun batean, bere hortzekin lanean ari zela gazte bat inguratu zitzaion. Gazte honek, iguanez ikerlanak burutuak zituela komentatu zion. Orduan Mantell-ek bere hortz fosilak erakutsi zizkion. Stutchbury gazteak, harrituta, Ertamerikako iguanen hortzen eta fosil haien artean zegoen parekotasuna aditzera eman zion. Mantell-en bihotzaren taupadak bizkortu egin ziren; Zientzia ofizialaren eritziaren kontra, hezur eta hortz haiek belarjalea zen narrasti erraldoi batenak izan bait zitezkeen. Hipotesi horretan oinarriturik eta hortzen neurriak kontutan hartuz, animalia hipotetikoaren gutxi gorabeherako luzera kalkulatu zuen. Hamazortzi metroko munstroa zen eta narrasti fosil hari Iguanodon izena jarri zion.
Mantell, animalia horren itxura anatomikoa asmatzen saiatu zen. Lau hanka jarri zizkion, ibilera iguanarena bezalakoa zelarik. Muturraren gainean konkorra ipini zion (eta hanka sartu zuen, gero ikusiko dugunez), animaliaren itxura eta errinozerontearena bat zetozelarik. Iguanodonaren anatomia asmatzeaz huts egin bazuen ere, aurkikuntza horrek zeukan garrantziaz ez zebilen oker. Horren ondorioz, ugaztunek lurra menperatu baino lehen Lurrean biztanle zaharrago eta askoz handiagoak jadanik bizi izanak ziren: Narrasti erraldoiak, hain
zuzen.
Dinosauruekiko lilura
Mantell-ek egindako iguanodon-eredua.
Dinosauru hitza Richard Owen paleontologoak asmatu zuen, eta hitzak izugarrizko arrakasta izan zuen. Nomenklatura zientifikotik at kokatua izan zen, askotan nomenklatura zientifikoa bera ordezkatuz. Kasu batzuetan, gainera, ordezkapen hori oker eginda zegoen, zeren eta zenbait narrasti dinosauruen familian kokatzen bait zen eta kokatze hori ez zen egokia. Baina ohituraren indarrez, gaur egun dinosauruez hitz egiten dugunean mesozoikoko narrasti erraldoi guztiez pentsatzen dugu. Eta ohitura horren aurrean mundu zientifikoak atzera egin behar izan zuen. Herrian dinosauruek sortutako lilura garbi isladatua gertatu zen 1854. urtean Londres-eko Crystal Palace n dinosauruen aurkezpena egin zenean.
Crystal Palace-n Hawkins-ek eraikitako iguanodona eta barnean ospatutako afariaren irudia.
Crystal Palace , Londres-eko inguruan eraiki zen beiraz jositako jauregi handi bat da. Jauregi horren beheko solairuan, garai hartan aurkitu berriak ziren animalia prehistorikoen erakusketa egitea erabaki zen. Eta horretarako Benjamin Hawkins eskultore famatuari dei egin zioten, Owen-en laguntzaz garai hartan ezagutzen ziren dinosauru-fosilekin animalia haien forma eta itxurak asma eta eraiki zitzan.
Owen-ek eta Hawkins-ek zementu, harri eta burdina erabiliz, lan ikaragarria egin zuten anfibio, krokodilo eta plesiosauridoak bere benetako neurrietan birsortzeko. Eta hiru dinosauru famatuz arduratu ziren batez ere: Hylaeosaurus , Iguanodon eta Megalosaurus deritzenetaz, hain zuzen.
Richar-Owen
1804-1892
Berreraiketa honekin, Hawkins-ek jendearengan irudipen faltsua sorterazi zuen; alegia, gizakumeari animalia horietaz itxurak, tamainak, ibilerak, koloreak, etab. dena genekiela sinesteraztea. Iguanodonaren itxura adibidez errinozeronte-narrasti izugarriarena zen; Hawkins-ek lehenago Mantell-ek sortutako akats bera egin bait zuen, alegia, iguanodonari muturraren gainean adar bat jartzea. Iguanodona eta megalosaurua lau hankez ibilerazi zituen Hawkins-en irudimenak. Gero jakingo zuten zientzilariek animalia hauek bi hanken gainean ibiltzen zirela normalean.
Erakusketa hau ospatzeko, zientziaren historian inoiz eratu den afaririk bitxiena antolatu zen. Afari horretara joateko behar ziren txartelak, fikziozko pterodaktilo (narrasti hegalari erraldoi) baten hezurretan idatziak izan ziren. 1853.eko Gabon Zaharrean mundu osoko hogeitabat zientzilari ospetsu jauregira hurbildu ziren eta bukatu gabe zegoen iguanodon artifizial baten errai-zuloan gertakizun hartarako propio jarrita zegoen mahaiaren inguruan afaltzera eseri ziren. Animaliaren buruan lehendakaritza zegoen eta Owen izan zen leku hori bete zuena.
Lurraren mapa, orain dela 200 milioi urte (Triasikoa). Beltz daudenak kontinenteak dira. Grisak kontinenteetako lautadak. Zuria itxasoa.
Kazetari batek afari haren berri eman zuen eta umorez aipatu zuen zientzilariek XIX. mendean bizitzeagatik zuten suertea, zeren eta afari hura antzina ospatu izan balitz, guztiak iguanodonaren urdailean egongo bait ziratekeen, baina ez afaltzeko, afalduak izateko baizik. Kazetariak ez zekien, noski, iguanodona belarjale zenik. Geroago, eta urte berean, erakusketa publiko arruntarentzat zabaldu zen, eta han begi guztien aurrean idatzita hau azaldu zen: Noe-ren garaian Lurrean zeuden animalia erraldoiak.
Bernissart-eko aurkikuntzak
Triasikoa Euskal Herrian. Ilun dagoena itsasoa da. Zati argiak itsaspetik irtendako lurrak dira.
Dinosauru baten bizitza berreraikitzea, oso zeregin zaila eta konplexua da. Paleontologoek berraraiketa horiek moldatzeko, ereduak erabiltzen dituzte. Eredu horiek oso tresna lagungarriak izaten dira, baina eredua egokia ez bada, lana erraztu beharrean konplikatu egin daiteke. Horren lekuko, Mantell-en iguanodonaren kasua adibide bitxia da. Mantell-ek iguanodona lau hankez ibiltzen zela eta errinozeronteen antzera muturrean izugarrizko adarra zeukala ere pentsatu zuen. Baina bapateko aurkikuntza batek, horrelako animaliarik inoiz ez zela existitu argitu zuen.
Belgikan, Bernissart-eko ikatz-mehatzeko langile batek zera ikusi zuen: mehategian ikatza amaitzen eta buztina ugaltzen ari zela. Injineruei abisatzera zihoala, buztin-geruza batean hezurraren antza zuen zerbait berezia ikusi zuen. Arazo handirik gabe objetu misteriotsu hura atera eta kriseiluaren argitara hezurra zela egiaztatu ahal izan zuen. Hezur erraldoia zen.
Lurraren mapa, Kretaziokoan.
Berehalaxe zientzilari eta paleontologoak bertaratu ziren eta aztarnategiaz balorazio zehatza egin zuen. Paleontologoek ezin zuten sinetsi begien aurrean zeukatena. Hura edozein zientzilarik amestutako altxorrik preziatuena zen. Mehategi hartan sei iguanodon osorik lurperaturik aurkitzen ziren. Baita osorik ez zeuden beste dozenerdi bat ere, eta narrasti desberdin asko gainera. Bestetik 3.000 arrain prehistoriko inprimaturik zeuden. Sekula aurkitutako kobazulorik artistikoena zen hura.
Kretazikoko Euskal Herria
Orain dela 110 milioi urte inguru
Hiru urte iraungo zuen espediziorik bitxiena antolatu zen 322 metroko sakoneratik altxor hura lurrazalera ateratzeko. Lan bitxi hartan animalien hezurdurak buztinezko bloketan ebaki eta gero bloke horiek igogailuen bidez mehatzetik ateratzen ziren. Horietako batzuk mila kilo baino gehiago pisatzen zuten. Gero museo eta laborategietara bidaltzen zituzten, han harrien barnean zeutzan momiak atera eta ikertzearren. Urteak pasatu eta, oztopoz betetako lana burutu ondoren, bizitzaren historian gizakumeak iguanodonaren benetako itxura ikusteko aukera izan zuen lehen aldiz.
Baita sorpresa handia hartu ere! Iguanodona, bi hanken gainean ibiltzen zela ikusi ahal izan zuten; bere atzeko hanken gainean zutik zegoela, alegia!. Baita Mantell-ek muturrean jarritako adarra oker ipinita zegoela ere. Adar hura iguanodonaren erpurua zen, baina behatz erraldoi bihurtua. Beraz sastakai antzeko babes izugarritzat har zitekeen, eta ez adartzat.
Dinosauruak eta kontinenteen orogenia
Iguanadonaren lepoko eta buruko hezur fosilizatuak.
Dinosauruak, dakigunez, Triasiko, Jurasiko eta Kretazikoko estratuetan aurkituak izan dira. Guztira, 150 milioi urteko epea da hori. Dinosauruek, Lur osoan zehar zabaldu dute beren eragina eta hondakin fosilak kontinente guztietan aurkitu izan dira. Antarktidako izotzaren azpian haien hezurtzak norbaitek aurkitu zain badaudela diote. Dinosauruen hondakinak aurkitu direneko mapa, Mesozoikoan itsasgainean zeuden zonalde harkaitsuekin bat dator.
Lurraren azalean dinosauruen banaketa nolakoa izan zen jakin nahi baldin badugu, Mesozoikoaren 150 milioi urteetan zehar kontinenteek zuten geografia aldakorra ikasi beharko dugu aldez aurretik. Lan hori paleogeografia izeneko zientzi adarrari dagokio.
Triasikoan (230-200 milioi urte) Laurasia eta Gondwana superkontinenteak loturik omen zeuden eta orduan, dinosauruek alde batetik bestera igarotzeko arazo haundirik ez omen zeukaten. Superkontinenteen arteko bi zubi garrantzitsuak, gaur eguneko Espainian dauden lurraldeak eta Mexikokoak ziratekeen.
Enciso-ko dinosauruen oinatz fosil famatuak. Megalosauru batenak dira.
Eta zer gertatzen zen garai hartan geroago Euskal Herria izango zen lurraldean? Orduan hasi zen sortzen euskaldunon lurra izango zena. Bortzirieta eta Aldude mazizo paleozoikoak hasi ziren orduan itsaspetik irteten. Ur-gaineratze honen gertakaririk garrantzitsuena, Aiako Haitzean gertatu zen. Magma granitiko baten intrusioaren ondorio da mendi hori. Magmaren sortzeak, Aia-Bortzirieta mazizoaren material deboniko eta karboniferoak zulatu egin zituen eta sortutako bero eta presioek, material horiek birkristalizatuz osatu zen gaurregungo Aia-Bianditz mazizoa inguratzen duen harkaitz metamorfikoen multzoa. Hortaz, Aiako granitoak 270 milioi urte dituela esan dezakegu, eta hura izan zen, itsaspetik irtenda, eguzkiaren beroaz gozatu zuen aurreneko euskal eskualdea.
Mapako ezker-behekaldean agertzen den masa kontinentala, Iberiar mazizoa da. Mazizo horrek zeregin garrantzitsua izan zuen Mesozoikoan; bera izan bait zen Erribera eta Erriberako zingiretako uretatik sortzeko beharko zen euskarri lurtarra. Kretazikoan jadanik, superkontinenteen arteko lotura zailagoa zen; Atlantiar Ozeanoa moldatzen hasia bait zen; horren ondorioz, Hegoamerika eta Afrika elkarrengandik aldendu egin ziren. Bestetik, Antarktida eta Australia bereizteko, milioika urte asko iraungo zuen jitoa hasi zen. Dena den, zientzilariek kontinenteen arteko loturaren bat izango zela uste dute, hadrosauruek garai hartan beren burua kontinente guztietan zehar zabaltzea lortu zutelako. Kretazikoaren azkeneko partean (Goi Kretazikoa, orain dela 80 milioi urte) berriz ere itsasoak kontinenteak estaltzen hasi ziren, itsaso epikontinentalak sorteraziz eta superkontinenteak zartatuz.
Fase hauetan, Euskal Herriaren egoera aldaketa haundirik gabe mantendu zen. Gauzarik bitxiena, koralezko arrezifeak sortzea izan zen. Hauek izango dira oraingo Gipuzkoa eta Bizkaiaren lehenengo oinarri sendoak. Masa kontinental iberiarrak sendotze-prozesuan segitu zuen, Erriberako lerroa markatuz. Eozenoaren bukaeran (40 milioi urte), Euskal Herriko lurralde-zatirik handiena itsasotik aterata zegoen. Nafarroako Hegoaldea zegoen artean urpean.
Artikuluaren egilea lagun batekin "Los Cayos" izeneko aztarnategia ikusten.
Beraz, Iberiar Penintsula izan zen seguraski dinosauru-espezieak barreiatzeko zubirik garrantzitsuenetako bat; Eurasia eta Godwana superkontinenteak lotzen zituen eta.
Dinosauruen oinatz fosilak
Dinosauruek uzten dituzten aztarnak, ez dira arrautza-oskolak, gorotzat, azalak edo hezurrak bakarrik izaten. Badago fosil berezi bat, gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari dena; dinosauruen oinatz fosila hain zuzen. Gezurra badirudi ere, tankera honetako fosilek informazio handia ematen digute eta gainera informazio hori bizirik zegoen animaliari buruzkoa da, eta ez hildako animaliari buruzkoa
hezurrek ematen dutena bezalakoa adibidez
Desagertutako animalia ornodunen oinatzen azterketa, XIX. mendeko bigarren partean hasi zela esan daiteke eta gaur egun paleontologiaren adar garrantzitsu bihurtu da. Iknologia (hitza grekotik hartuta dago; Yknos = oinatz) da adar hori.
Megalosaurua. Haragijale ankerra. Gure lurraldeetan ibili omen zen iguanodonen bila, haragia lortzearren. Enciso-ko oinatzak dira Erriberan aurkitu diren haragijaleen oinatz bakarrak.
Dinosauruen oinatz fosilen lehenengo aurkikuntzak Estatu Batuetan egin ziren 1802. urtean. Baina garai hartan dinosauruak zer ziren ez zekiten artean eta, beraz, iknita haiek gaizki identifikatuak izan ziren. Geroago, aurkikuntza ugariago egin zen; Europa aldean egin ere. Hasiera batean, oinatz horiek hegazti erraldoien aztarnak zirela pentsatzen zen. Gero, hainbeste eta hain desberdin agertzen zirenez, zalantza haundiak sortu ziren paleontologoen artean. Denbora igaro ahala, eritzi batek gero eta indar haundiagoa hartu zuen; alegia, iknita horiek dinosauru belarjale eta haragijaleen oinatz fosilak izan zitezkeela.
Euskal Herriko lurraldea, ikusi dugunez, Triasiko eta Jurasikoan ia erabat itsaspean murgildurik zegoen. Kretazikoan hasi zen irteten, baina ez gehiegi, eta gure inguruan zegoen lurralde tinko bakarra Erribera ondokoa zen. Garai hartan, dinosauruek Lurreko eskualde guztiak kolonizatuak zituzten. Beraz, gure Herrian aztarnak bilatu behar baditugu, lan horretarako Erriberako lurraldeak izango dira egokienak. Eta hipotesi eder hori orain dela gutxi ikusgarriro baieztatua izan da.
Iguanodona. Bost metro altu eta hamar metro baino luzeagoa. 4.000 kiloko pisua izanik, landareak eta zuhaitzak ebakitzen zituzten beren hortz zorrotzez elikadura lortzearren. Beren eskuetan sastakai antzeko behatzak zituzten. Familia honetakoak ziren Euskal Herrian ibiltzen zirenak.
Euskal Herrian (4) egoki identifikatzen diren dinosauruen lehenengo oinatzak, 1971.ekoak dira. Data horretan Sabadell-eko Institutu Probintzialeko Paleontologi Sailak Enciso-n (Errioxan) aurkitutako iknitez txosten zientifiko bat argitaratu zuen. Horrez gero, komunikabidetan gero eta berri gehiago zabaldu da gai honetaz eta Erribera osoan (Enciso, Cornago, Fitero, Alfaro eta Trebiño Konterrian bertan) aurkitutako oinatz misteriotsuez.
Dudarik gabe, aztarnategirik garrantzitsuena Isasa mendiaren inguruan kokatzen diren Triasikoko eta Jurasikoko lurraldeetan aurkitzen da. Isasa menditik (1.456 m.) Erribera edo Errioxa Beherea osoa ikusten da. Eskualde hauetan 1975. urtean Iberduero-ko Paleontologi eta Mineralogi Sailaren arduradun den Santiago Jimenez ikertzailea lan sistematikoa egiten hasi zen. (5)
Berak dioenez, hasieran, lana, ibili eta ibili... eta bitxi zen guztia arakatzean zetzan. Labarretan gora igo, haranak eta muinoak zeharkatu eta Errioxako lurralde osoa inoiz baino hobeto ezagutu. Horren ordaina, era guztietako oinatz erraldoien aurkikuntza izan zen. Gure oinen azpian nonbait, Europako dinosauru-oinatzen aztarnategirik garrantzitsuenetakoa geneukan.
Enciso, Poyales, Cornago, Cervera del Río Alhama, Gravalos, Ambasaguas, dena, 100 milioi urte lehenago bizi izan ziren animalien arrastoz beterik zegoen. Landaretza basatiaren azpian ezkutaturik edo estratuetan babesturik zeuden gure arbasoek utzitako oinatz itzel haiek, geroagoko paleontologoek aurki zitzaten.
Lurraren mapa, orain dela 80 milioi urte.
Dena dela historia ofizial hau 70.eko hamarkadan hasten bada ere, oinatz horiek aspaldidanik ezagutzen zituzten Erriberako ehiztari eta artzainek. Yerga eta Peñalosa-ko labarretan agertzen ziren arrasto misteriotsu haiek, Santiagoren zaldiaren oinatz edo hegazti haundien arrasto tzat hartzen ziren.
Errioxako dinosauruen bila
Zidakos ibaiak inguratzen duen bazterra ezin ederragoa da. Bideaz eskuinera Hirugarren Aroko lurraldeak ditugu eta ibaiaz bestaldera Kretaziko eta Jurasikokoak, bertako estratuek dinosauruen garaiko jalkinak azaltzen dituztelarik.
Enciso herria da dinosauru-bidaia horretan lehenengo topaleku. Berehalaxe uholdeak higatutako sakan batera sartu gara eta dinosauruek ibilitako lurra zapaltzen hasi gara gu ere. Azkenean, labar baten behekaldean estratu lirain bezain zabala agertu zaigu begien aurrean, eta han 100 milioi urte lehenago tridaktilo batek utzitako oinatzak harkaitzean inprimaturik ikusi ditugu.
Eozenoaren azkeneko aldia (40 milioi urte). Zonalde ilunak zingirak dira.
Hasia dago Mesozoiko Aroranzko bidaia. Geure begien aurrean kararrian grabatutako oinatz fosil desberdinak daude. Harrizko lautada horietan, aspaldiko garai haietan zingiraren hondoa zena ikus daiteke; hondarrezko uhinak fosilizaturik eta behin-betirako harkaitz horietan grabaturik gelditu bait dira. Zingira horietan biziko zen megalosaurua, bizirik iraun ahal izateko beste batzuekin lehia gogorrean.
Hotz handia egiten du gaur Achena-ko mendikateen bideetan barrena eta gure hatsa lurrin bihurtzen da biriketatik irten bezain laster. Errepidera heldu baino lehen gelditu egin gara eta Valdeperillo ondoko lurretan landare fosil batzuk jaso ditugu. Oraindik ere, eta prozesua nolakoa izan den jakin gabe, bere garaian zuten kolore berdea gorde egin dute. Horiexek ziren Mesozoiko aldian dinosauruen lurraldeek izan zituzten landareak.
Baina sospresarik handiena ez da oraindik heldu. Errepidera irten ondoren, eskuin aldean irekitako bide berria hartu eta Los Cayos izeneko aztarnategira hurbildu gara. Aztarnategi hau labarraren hegian dago. Estratuak makurturik daude, sakanaren zulora erori nahi bailuten. Gure aurrean lautada zabala hedatzen da eta bere gainean, barra-barra, dinosauru ezberdinen oinatz fosilak nahasian daude. Handiak nahiz txikiak, sakonak nahiz azalekoak, gora eta behera doazenak. Zenbait oinatz beste batzuen gainean dago. Hura izan zen zingirako zolua eta bertan, urteak gorabehera, animalia itzel haiek jaio-heldu-bizi eta hil egin ziren.
"Valdeté" aztarnategia. Iguanodon belarjalearen oinatz fosilak. Estratua bukatzen denean, mendiaren azpian segitzen dute arrastoek.
Dinosauru baten jauziak ikusten dira. Plataforman zehar arin dabil eta bapatean arrastoa desagertu egiten da beste estratu baten azpian. Liluraturik gaude eta inguru hotz hartan argazki batzuk atera ditugu. Ingurune hartan, euskal dinosauruen izpirituz inguraturik, XX. mendeko euskaldunok bat egin dugu geure arabasoek utzitako hasperenekin. Haizea besterik ez da entzuten. Isiltasun hartan, dinosauru haiek nolakoak izan ziren imajinatu nahian denbora ohartu gabe doakigu.
Dakigunez, dinosauru haiek zingira baten inguruetan bizi izan ziren, bertan zer jana eta edana aurkitzen zutelarik. Giro egoki hartan beren eguneroko bizimodua egingo zuten han-hemenka ibiliz. Joan-etorri haietan lakuaren lokatzezko hondoan beren oinatzak markatu zituzten. Geroko uholdeek eta ibaiek garraiatutako materialez oinatz horiek, emeki, estali egin ziren, oinatzen zuloak bete arte. Horrela formak eta dimentsioak babestu egin ziren.
Horrela trinkotutako materiala sendotuz joan zen gogortu arte; harri bihurturik gelditzeraino. Molde horiek kanpora bultzaturik izango ziren gero, orogenia zela medio, eta estratuak makurtu eta tolestatuak izango ziren. Higadurak (urak, elurrak, eta haizeak) batez ere desintegratuko zituen estratuak, eta orduan berriz ere (100 milioi urte geroago) oinatzak agertu egingo ziren, aspaldi hartan moldatu ziren bezalatsu, baina fosilizaturik.
Iguanodon-aren (euskal dinosaururik ugarienaren) barietate bat.
Oinatz hauek agertzen diren estratuetan, zingira-hondoko zolua ere fosilizatua azaltzen da. Horren ikerketa egin ondoren, badakigu animaliatzat haiek bizi ziren ingurua deltaren antzekoa zela. Ibaietako urak bertara isurtzen ziren, baina itsasoak berak ere, boladatan, bazuen bere eragina fadura haietako urak handituz. Itsas mailak desberdinak izango ziratekeen. Zenbaitetan, jaitsi egingo ziren, lautadak sortuz; eta bestetan, lurralde zabalak urpetatik gailenduko ziren. Klima epela zen seguraski; eurite handiekin. Landaretza oso ugaria bide zen. Beraz, bizi ahal izateko, sauruentzat ingurugiro ezin aproposagoa.
Errioxan aurkitutako ikniten artean inportanteenetakoak, belarjaleekin zerikusia dutenak dira. Belarjale haiek itzelak ziren: 7 m-ko luzera eta 3.000 kg-ko pisukoak batzuetan. Dena dela, askoz txikiagoak ere aurkitu dira. Ornitopodoak dira; iguanodonaren familiakoak seguraski.
Bertan topatutako oinatz guztiak iguanodonarenak dira. Oinatzen artean dauden desberdintasunak dinosauru hauek zeuzkaten oin-hezurren egituraketa desberdinetan datza.
"Los Cayos" aztarnategia. Estratu honetan dinosauruek egindako ibilbide desberdinak ditugu. Iguanodonak ziren.
Beste batzuetan, aurkitutako desberdintasunek zera ematen digute aditzera: bizi zitezkeen ornitopodoak ez zirela neurri handi batean denak berdinak. Honetaz gehiago jakin ahal izateko, komenigarria izango litzateke eskeletoren bat aurkitzea. Bitartean, zalantza handiak izango ditugu.
Arakatutakoaren arabera, askoz urriagoak ziren haragijaleak belarjaleak baino. Eta horrela izango zen, dudarik gabe. Izan ere haragijaleak, harrapariak izanik harrapakinak (belarjaleak) baino gutxiago behar dira.
Lau hankako dinosauru batzuen oinatzak ere aurkitu izan dira, baina kalitate eskasekoak dira, eta horregatik, zegozkien animaliak identifikatzea zail gertatzen da. Ankilosaurua edo Stegosaurua izan zitezkeen.
Oinatz hauen bidez animalien tamaina, ibilera eta pisua kalkula daitezke. Los Cayos izeneko aztarnategian aurkitutako oinatzak, hain zuzen, dinosauru handi samarrek utzitako aztarnak dira; bost metroko luzera izango zutenek utziak. Eta La Magdalena aztarnategikoak, 7 metroko animalien arrastoak dira.
"La Magdalena" aztarnategia. Iguanodonte hauek oin-morfologia desberdina dute.
Errioxako ikniten aztarnategien ebaluazioa egiteke dago oraindik. 5.000 aztarna fosil baino gehiago egon daitekeela erakutsi bide du lehenengo estimazioak. Zifra hori, alabaina, guztiz gainditurik gerta liteke aurrerantzean. Dena den, urte hauetan egindako ikerketen aurrean gauza bat esan daiteke dagoeneko: Europako ikniten aztarnategirik garrantzitsuenetakoak ditugula.
Horrexegatik, beste nazio eta estatuetan aurkikuntza hauetaz informazioa lehenbailehen izan dezaten, 1989rako Errioxan Dinosauruez Nazioarteko Sinposiuma antolatzen ari dira, bertan mundu osoko ikerlerik ospetsuenak bil daitezen eta, horrela, gure arbaso zaharrei buruz gero eta datu gehiago eduki ditzagun.
Lan honetan agertzen diren dinosauruen oinatz fosilen koloretako argazkiak, Iberdueroko Paleontologi eta Mineralogi Saileko arduradun den Santiago Jimenez-enak dira. Jabegoa berea da.
Euskal Herriko mapa geologikoen irudiak "Arantzadi Elkartea"k argitaratutako "Mapa geologiko de Euskalerria"tik hartuak izan dira.
Iguanodonaren argazki koloreduna eta artikuluaren testua "Euskal dinosauruak" (Alfontso Martinez Lizarduikoa; Txalaparta argitaletxea) liburutik hartuak eta moldatuak izan dira.
Euskal Herriak historikoki lurralde desberdinak hartu izan ditu. Gaur egun lurralde murriztua badugu ere, zenbait garaitan Xakaraino (Jaca) edo Akitaniaraino heldu da. Hori, Historia aldetik. Zer esanik ez, Geologiaren esparrura sartzen bagara.
Lan hau idatzi ondoren, Arantzadi Elkarteko geologi fosiletan lan egiten duen Jose Angel Torres-ekin hitz egiteko aukera izan dut eta honek oso berri baliotsuak eman dizkit bere taldeak Cameros lurraldean dinosauruen iknitekiko egindako lan eta ikerketaz. Artikulu honen osagarri, taldearen eritziak eta aurkikuntza jaso ditzakezu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fc2e4c67f9d1 | http://zientzia.net/artikuluak/arantzadi-elkartekoekin-solasean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arantzadi elkartekoekin solasean - Zientzia.eus | Arantzadi elkartekoekin solasean - Zientzia.eus
Donostiako Arantzadi Zientzi Elkarteko Geologi Saila, azken urteotan Errioxako Dinosauruak aztertzen ari da. Beren lanak MUNIBEn argitaratu dituzte; Zientzi Elkarteko aldizkarian hain zuzen.
Donostiako Arantzadi Zientzi Elkarteko Geologi Saila, azken urteotan Errioxako Dinosauruak aztertzen ari da. Beren lanak MUNIBEn argitaratu dituzte; Zientzi Elkarteko aldizkarian hain zuzen. Arantzadi elkartekoekin solasean - Zientzia.eus Arantzadi elkartekoekin solasean
Paleontologia
Donostiako Arantzadi Zientzi Elkarteko Geologi Saila, azken urteotan Errioxako Dinosauruak aztertzen ari da. Beren lanak MUNIBEn argitaratu dituzte; Zientzi Elkarteko aldizkarian hain zuzen.
– Zuen lagunarteaz gozatzeko eta arlo honetan burutzen ari zareten lan garrantzitsua ezagutzeko aukera izan dut. Horregatik interesgarria iruditzen zait dinosauruez arduratzen den taldearen berri eman dezazuen.
Megalosauruaren oinatza; Soria-ko Bretun-en aurkitua. Barneko hatza ezproin moduan sedimentuan nola grabatu zen ikus daiteke.
– Batez ere hiru lagun gara lan honetan dihardugunak: Luis Migel Agirrezabala, Jose Angel Torres eta Luis Inazio Viera. Baina noizbehinka beste pertsona batzuen laguntza ere izaten dugu; landalanak egin behar direnean batipat.
– Nola egiten duzue lan? Laguntza edo subentziorik ba al duzue?
– Ez. Guk ez dugu inolako subentziorik eta egiten ditugun azterketak ez dizkigute ordaintzen. Guk arlo hau interesgarria, ikusgarria eta hein handi batean ezezaguna delako ikertzen dugu, eta horrek zera esan nahi du: bidaiak, otorduak, etab. guk geuk ordaintzen ditugula. Landalana, oporretan eta astia dugunean egiten dugu. Garbi dago beraz, gure ahalbideak mugatuak direla eta ez garela ikerketatik bizi.
– Noiz hasi zineten ikerketa hauek egiten?
– Gu paleontologian duela hamabi urte hasi ginen. Orduan hasi ginen Cameros-eko mendizerran (Errioxa eta Soriako probintzietan) aztarnategi iknologiko desberdinak aztertzen. Dena 1977. urtean hasi zen; Munilla izeneko herrian lehen iknitak aurkitu genituenean. Orduan ezagutzen ziren iknita bakarrak Enciso-koak ziren eta Munilla-tik hamarren bat kilometrora zeuden.
– Zer zenekiten hango Dinosauruez?
– Beno. Oinatzei buruzko lehen identifikazioa (Dinosauruenak zirela esatea alegia), orduan Enciso-ko maisu zen Blas Otxoa jaunari zor zaio. Ordurarte "oinatz" haiek, mairuen aurka zebilela "Santiagoren Zaldiak" utzitakoak zirela uste zuten inguru hartako nekazari, artzain eta biztanleek.
1971. urtean eta gero 1974.ean, Sabadell-eko Paleontologi Institutuko Casanova doktoresak eta Santafe doktoreak, bi idazlantxo argitaratu zituzten Dinosauru-iknitak zituzten Enciso-ko lau aztarnategiez.
Haiek ziren orduko erreferentzia bakarrak. Guk ordea 1977. urtean beste herri batean aztarnategi gehiago aurkitu genituen, eta horrek zera esan nahi zuen: Enciso-koa ez zela salbuespen isolatua eta oinatzak Cameros-eko mendizerra zabalean nahiz bere inguruetan egon zitezkeela. Eta baita egon ere, geroago frogatu denez.
– Azken hamaika urte hauetan, zenbat azterketa argitaratu duzue?
Munilla-n (Errioxan) aurkitutako 36 iknita. Iguanodon-arenak bide dira.
– Jadanik sei argitaratuak izan dira MUNIBEn, eta beste lau argitaratzear daude. Dena dela, orain arte argitara emanak hauek dira: 1979 Enciso (Errioxa); 1980 Bretún (Soria); 1982 Munilla I (Errioxa); 1983 Santa Cruz de Yanguas (Soria); 1094 Munilla II (Errioxa) eta 1985 Igea (Errioxa).
– Beraz Soriako probintzian ere badira iknitak.
– Bai, noski. Izan ere Paleontologiarentzat ez dago muga administratibo edo antzekorik. Gaur egun Cameros-eko WEALD delakoak Errioxaren erdia eta Soriaren erdia hartzen ditu (Logronio hiriburutik Soria hiribururaino gutxi gorabehera) eta mendebaldetik ekialdera Nafarroako mugatik Burgoserainokoa da.
– Urte hauetan egindako aurkikuntzarik garrantzitsuenak zeintzuk dira?
– Asko, eta ia denak oso garrantzitsuak izan direla esan daiteke. Dena dela, Dinosauruen iknitak alde batera utzita, aurkikuntza batzuk aparteko garrantzia izan dute. Izan ere Zientziari bi ekarpen berri egin dizkiogu: bi fosil-mota berri eta interesgarri. Bata gasteropodo marraskilo txiki bat da; inguru gazigezekoa, ur gazi eta gezetan bizitzeko egokitua. Molusku berri hau Igean aurktiu genuen eta 1985. urteko MUNIBEn Menessier eta Calzada doktoreek deskribatu eta izendatu zuten. Paraglauconia vierai izena ipini zioten, Luis Inazio Viera lankidearen ohorez.
Bigarren fosila, zuhaitz-formako iratzea da; bost metro altu izateraino iristen zena. Barale doktore paleobotanikoak aztertu zuen eta Tempskya riojana izena izango du Errioxaren oroimenez. Gainera hau da Iberiar Penintsulan Tempskya ren lehen erreferentzia; orain arte Inglaterra, Frantzia, Errusia eta Estatu Batuetan bakarrik aurkitu bait da.
– Entzun dizuedanez ordea, baduzue berealdiko aurkikuntza berri bat.
– Bai. Dinosauruaren eskeletoa. Bilaketan eta miaketan urteak eman ondoren dinosauru belarjale txiki baten nahikoa eskeleto osoa aurkitu dugu; Cameros-eko lehena eta oraingoz bakarra. Hypsilophodo n espeziekoa da. Dinosauru-mota hau lasterkari txiki (1,70 metro luze) eta bizkorra zen. Inglaterran oso ezaguna da, garai hartako estratuetan agertzen delako.
Iberiar penintsulan zatitxo bat edo beste bakarrik aurkitu da. Teruel-en bat eta Castellon-en bestea, baina Cameros-eko hau da guztietan osoena.
– Beraz, Dinosauru-oinatzak bakarrik ez dituzue aztertzen. Beste zer arrasto aurkitu duzue?
– Egia esan, lurralde baten ikerketa egiten dugunean, ahalik eta osatuena izan dadin saiatzen gara. Ikniten azterketa gure lanaren alderdi bat da, baina gainerako datu geologiko eta paleontologikorik gabe zentzurik ez luke.
Beraz, lekuko estratigrafia eginez hasten gara, ebakidura edo zutabe baten bidez. Gero, aurkitzen ditugun datu paleontologiko guztiak jasotzen ditugu sestra gidariak markatuz, etab. Guzti horren bitartez Dinosauruak bizi zireneko ingurunea ezagutzen dugu.
– Estratigrafi lan hauen bidez, zein ondorio atera duzue?
Lepidotea. Arrain ganoideo eta moluskujale hau, maiz agertzen da Cameros-eko estratuetan.
– Orain, hamabi urte igaro ondoren, Cameros-eko Dinosauruen bizileku fauna eta floraren berri nahikoa zehatzak ditugu.
Gure argitarapenetan organismo-zerrenda luzeak ipini ditugu: ostrakodo mikroskopikoak, Dinosauru erraldoiak, ur gezetako gasteropokoak ( Paludina izeneko marraskiloak adibidez) edo ur gazigezekoak ( Glauconia edo Cerithio izenekoak esate baterako), kuskubikoak (txirla adibidez), ur gezeko Unio eta Teruella izenekoak edo Eomiodon deritzon gazigezekoa.
Arrain askoren hondakinak ere aurkitu ditugu: hortzak, ezkatak, ornoak, etab. Lepidote izeneko arraina agertzen da maizenik. Arrain erdikorazatua zen; bere hortz indartsuez xehetuta moluskuak jaten zituena. Picnodontoe n taldekoak ere badira, eta baita antzinako Hybodus marrazoa ere; bizkar-hegats bakoitzaren aurrean eztena zuena hain zuen.
Krokodiloen hondakinak ere jaso ditugu: hortzak, ornoak eta osteodermoak (bere azal korazatuaren hezur-plakak).
Dortoka- eta Dinosauru-hondakinak ere aipatzekoak dira. Azken hauei gagozkiolarik eta Hypsilophodo n izenekoa alde batera utzita, Suropoden ornoak edo Megalosauru haragijaleen hortzak azpimarratuko genituzke.
– Dinosauruen garaian, Cameros-eko paisaia eta ingurua nolakoa zen?
– Gaur egun ez bezalakoa; oso bestelakoa. Orain Cameros oro har lurralde latza da, 600 eta 1.200 metro bitarteko altuera duena, paisaia harritsu eta gogorrekoa. Landaretza ere urria da; ezkai, erromero eta ulaga bezalako landare arantzatsuz osatua. Horregatik da oso egokia geologoarentzat. Izan ere geruza begetal sendoz estali gabe dagoelako bertako haitzak eta estratuak oso ongi ikus bait daitezke.
Orain dela 125 milioi urte ordea, Cameros delta erako lautada zabala zen eta ondo-ondoan zegoen itsasoaren maila berean zegoen. Ia Euskal Herri osoa urazpian zegoen orduan, eta hortik atera kontu.
Lautada zabal horretara zetozen kontinentean higatutako sedimentuak zekartzaten ibaiak. Sedimentu horiek geruzaz geruza pilatu ziren eta horrela orain ikus daitezkeen estratuak osatu ziren.
– Eta giro hartan bizi al ziren Errioxako Dinosauruak?
Igea (lehen Etxea) herrian aurkitutako enbor harritua.
– Bai. Ibai, urmahel eta laku txikiz jositako lautadan bizi ziren lehen aipatu ditugun espezie guztiak, eta baita Dinosauruak ere. Hauek hondoko lokatz eta harea bigunetan beren oinatzak markaturik utzi zituzten.
Dena dela, delta zela eta itsasoarekin harreman handia zegoen. Horregatik ur gezetako moluskuak eta ur gazitakoak tartekaturik aurkitzen dira. Gazitasunaren aldaketak gainera landare handiak bertan finkatzeari eragozten zion eta batzuetan aurkitzen diren hondakin begetal handiek, ertz biribilduak eta higadurak dituzte uretan flotazioz garraiatuak izan zirelako. Hamaika metro luzeko enbor bat aipatuko genuke bereziki. Igea–n aurkitu genuen eta koniferoren batena dela dirudi. Gaur egun bertako Udalak ipinitako hesi batez babesturik dago, eta hantxe bertan ikus daiteke.
– Eta flora hark zer eragin izan zuen Mesozoikoko faunan?
– Landare handirik ezean eta oinatzak geruza gazi eta gezetan aurkitu direnez gero, badirudi Dinosauruen bizilekua (gehienena behintzat) ez zela hau. Hau iraganbidea izango zen. Deltadun lautada, paleogeografikoki altuagoak ziren bi lurralderen arteko lotura zela dirudi. Lurralde altuago horietan gainera konifero-baso eta zuhaitz-tamainako iratzeak bide zeuden.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-69f6523e617f | http://zientzia.net/artikuluak/antzinako-objektuak-faltsifikatzea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Antzinako objektuak faltsifikatzea - Zientzia.eus | Antzinako objektuak faltsifikatzea - Zientzia.eus
Antzinako objektuak ez dira beti hain zaharrak eta hain perfektuak. Museo Britainiarrak baditu faltsifikazioak aurkitzeko tresna egokiak.
Antzinako objektuak ez dira beti hain zaharrak eta hain perfektuak. Museo Britainiarrak baditu faltsifikazioak aurkitzeko tresna egokiak. Antzinako objektuak faltsifikatzea - Zientzia.eus Antzinako objektuak faltsifikatzea
Antzinako objektuak ez dira beti hain zaharrak eta hain perfektuak. Museo Britainiarrak baditu faltsifikazioak aurkitzeko tresna egokiak.
Archaeopteryx . Argi ultramorez distiratzeak, fosil hau egiazkoa zela frogatu zuen.
Faltsifikazioak oraintsu ere egunkarietako izenburu izan dira. Orain dela gutxi (iaz hain zuzen) Archaeopteryx fosilaren inguruan eztabaida gogorra sortu zen eta fosil hau faltsifikazioa ez zela baieztatu zuten adituek. Arte-, histori edo prehistori museo batek bertako objektu guztiak benetakoak diren ala ez bermatu behar du. Museo Britainiarrean, zientzilariz osatutako taldetxo bat dago aipatu zeregin horretaz arduratzeko. Laborategi honen egiteko nagusia, sarritan museoko bildumatako objektuak erabiliz, oinarrizko ikerketa burutzea da. Objektuak noizkoak diren finkatzeko estudioak egiten ditu eta baita antzinako objektuen konposizioa aztertzeko eta objektuak egiteko erabiltzen zituzten teknologiak zeintzuk ziren jakiteko ere.
Objektu bat susmagarritzat jotzen denean, laborategi hauetan egiten du bere lehen eskala; oso garrantzitsua bait da objektuaren atzean egon daitekeenari buruzko ezagutza zientifikoa.
Bi kasu-mota daude: Erditan, Londresen gauza zaharren merkatariek museoari objektua eskaintzen diote eros diezaien. Beste % 50 edo, museo barruko bildumatatik dator. XIX. mendean eta mende honen hasieran filantropo askok sarritan 20.000 pieza baino gehiagoko bilduma zabalak ematen zizkion museoari. Ezinezkoa zen pieza guztiak banan-banan aztertzea. Horrela, museoak katalogo berriak egiterakoan edo bildumak berrantolatzerakoan autentikotasunari buruzko eztabaidak sortu izan dira noizbehinka.
Urrezko besoko Egyptiar hau ez da agian dirudien bezain zaharra.
Adituek begiratze hutsarekin edo mikroskopio optikoaren bidez gauza asko esan lezakete objektu bati buruz. Objektua moldean urtuz edo eskuz (mailuz) egin duten esan lezakete.
Zilarrezko bainua ematea oso zaila zen XIX. mendearen bukaera arte. Adituek berehala bereizten dituzte zilarrezko bainu zaharra eta gaur egungo estaldura elektrolitikoa.
Mikroskopio optikoaren bidez museoko egyptiar departamentuan zegoen urrezko eskumuturreko zoragarri baten sekretuak begi-bistan jarri ziren. Arte-historialarien ustez eskumuturrekoa Egyptoko Ptolomeoren aroan sortutakoa zen. Baina Andrew Oddy adituak, eskumuturrekoa mikroskopioan aztertu ondoren, zati nagusia orain dela gutxikoa izan daitekeela uste du, nahiz eta azken piezatako urrea Ptolomeoren arokoa izan.
Erradiografia da oso baliagarria izan daitekeen beste teknika bat. Batzuetan artisauek hautsitako objektuak oso ondo zaharberritzen dituzte eta kanpotik gainazala ikusiz ezin da kaltea detektatu. Objektua X izpien bidez edo beste erradiazio-mota batzuez aztertuz ordea, berriztapen hauek detekta daitezke. Brontzezko ontzi txinatarra dugu adibidea. (Ikus argazkia).
Objektu baten konposizio kimikoa oso garrantzitsua da objektu hori noizkoa den jakiteko. Antzina erabiltzen ziren materialak edo gaur egun erabiltzen direnak ez dira berdinak.
Itxuraz perfektua dirudien ontzi txinatar honetan X izpien bidez zirrikituak ikus daitezke.
Zilar-hobietako urre-kopuru txikiak hobi horietatik ateratzeko prozesuak esate baterako, nahikoa berriak dira. Antzinako zilarrezko edozein objektuk, bada, urre-arrastoak izango ditu. Era berean, lehen, urrea ibaietako hobietatik ateratzen zuten eta ez meatze sakonetatik gaur egun egiten dugun bezala. Urre horrek meatzeko urrean aurkitzen ez diren osmio-eta iridio-hondakinak izango ditu. Mikroskopio elektronikoaz baliatuz ezpurutasun hauek ikus daitezke.
Azterketak ez ditu, jakina, saltzeko dauden objektuak hondatu beharko. Laborategiak ezin du, beraz, konposizioa aztertzeko laginik hartu. X izpien fluoreszentzia da kalterik gabeko prozeduretako bat.
X izpien fluoreszentziak kanpoko geruzaren konposizio kimikoa bakarrik zehaz dezake, zeren erradiazioa azaleko mikra batzuetan bakarrik sar daiteke. Azaleko geruzaren (patina deiturikoaren) konposizio kimikoa dena den, oso adierazgarria izan daiteke.
Benetako patina oso astiro osatzen da. Faltsifikatzaileek objektua substantzia kimikoen soluzioan sar dezakete eta honela prozesua azeleratu, baina askotan ez da objektuaren azaleran elementu egokia ezartzen. Konposizio kimiko desegokia duelako, patina faltsuaz ohar zaitezke. Beste kasu batzuetan, faltsifikatzaileek elementu kimiko egokiak nahasten dituzte eta objektuari eranskailu organikoaren bidez erantsiko diote. Objektua argi ultramorez aztertzen bada, oso erraz ikusten da patina faltsua, horrela konposatu kimikoa bistan jarriz. Zoritxarrez, XIX. mendeko biltzaileek sarritan aldatu dute brontzezko irudien patina. Itxura iluneko irudiak zituzten gogoko.
Termolumineszentziak olio-lanpara erromatar hau faltsifikazio berria dela jartzen du begi-bistan.
Richard Payne Knight-ek, Museo Britainiarreko ongileetako batek esate baterako, bere bildumako irudiak benetako patina kendu eta artifizialki ilunduak ditu.
X izpien bidezko fluoreszentziaren aplikazioetako bat Drake-ren Letoizko Platerari eginikoa izan zen. Azterketa askotxo egin zituzten zientzilariek 1938an aurkitutako plater honen inguruan. 1977an argitu zuten, ordea, eztabaida guztia. Historikoki hitz eginez, zink eta kobrez osatuta dagoen letoia nahikoa aleazio berria da eta garestiagoa eta zaharragoa den brontzea ordezkatzen du. Hau kobre eta eztainuaren aleazioa da. Letoian zenbat eta zink-kopuru handiagoa egon, are eta beranduago egina dela esan nahi du. Aipatu plateraren azterketak ohi ez bezalako zink-kopurua jartzen zuen begi bistan. Arkeologoek dena den, zink-maila beretsua zuten letoi isabeldarrez eginiko pieza batzuk aurkitu zituzten. Plater honek ez zuen, bestalde, ez berunik eta ez eztainurik eta gaur arte aztertu diren garai horretako piezek elementu hauetako bat (edo askotan biak) zuten. Plateraren lodiera ere uniformea zen eta aro isabeldarrean ezaugarri hau ez zen oso normala.
Orain arte esandakoa metalezko objektuei buruz izan da, baina antzinako objektu askotxo buztinez eginak daude. Antzinako pieza baten kopia modernoa eta originala bereiztea oso zaila gerta daiteke. Horretarako erabiltzen den teknika termolumineszentzia da eta, izenak dioen bezala, beroaren eraginez emititzen den argian oinarritua dago. Detekzio-sistema modernoek, kristaldun material gehienen (buztina barne delarik) termolumineszentzia neur dezakete.
Termolumineszentziak garai desberdinetakoak diren bi ontzi (itxuraz berdinak) bereiz ditzake. 1969. urtean hasi zen tresna arkeologiko gisa erabiltzen; ikerlariek 1950.eko hamarkadan Hacilar-en (Turkia-n) aurkitutako ontziteria aztertzeko erabili bait zuten.
Brontzez eginiko Jupiter-a.
Egiazko brontzeak detektatzeko ere oso baliagarria da teknika hau. Brontzea moldatzeko lehen pausoa buztinezko arra prestatzea da. Buztinezko ar hau argizariz estali ondoren, eskultoreak eman nahi dion azken forma lortu arte moldeatzen du. Argizaria inguratuz beste buztin-geruza bat jartzen da eta ondoren buztinezko molde bat egiten da eta eskultoreak molde horretara botatzen du urtutako brontzea. Oinarri irekidun brontzezko estatuetan, azken pausoa normalean, pisua arintzeko buztinezko arra ateratzea izaten zen. Hala ere, beti geratzen da buztin pixka bat eta buztin hau aztertuz lumineszentziak antzinako brontzeak eta modernoak bereiz ditzake.
Faltsifikatzaileak gaur egun aurrerapen zientifiko eta teknika-multzo izugarriari aurre egin beharrean aurkitzen dira. Eta agian garrantzitsuagoa zera da: gero eta nazio gehiago antzinako objektuak esportatzea legez kanpo uzten ari direla, alegia. Museo ospetsuek ez dute, gaur egun, merkatuan dokumentaziorik gabe agertu den objektua hain erraz erosten.
Faltsifikazioa edo legez kontrako esportazioa izatea da gauzarik normalena.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-2cc9dcfb066c | http://zientzia.net/artikuluak/ulla-frre-urari-potentzia-ateratzeko-bidean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ulla-Førre: urari potentzia ateratzeko bidean - Zientzia.eus | Ulla-Førre: urari potentzia ateratzeko bidean - Zientzia.eus
Norvegia-ko eskualde honetan lakuak urtegi bihurtuz eta tunelen bidez komunikatuz, zentral hidroelektriko izugarria osatzen ari dira. Baina, erabilitako teknologiak lan arriskutsuetan aritzera bultzatzen ditu langileak.
Norvegia-ko eskualde honetan lakuak urtegi bihurtuz eta tunelen bidez komunikatuz, zentral hidroelektriko izugarria osatzen ari dira. Baina, erabilitako teknologiak lan arriskutsuetan aritzera bultzatzen ditu langileak. Ulla-Førre: urari potentzia ateratzeko bidean - Zientzia.eus Ulla-Førre: urari potentzia ateratzeko bidean
1988/10/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Norvegia-ko eskualde honetan lakuak urtegi bihurtuz eta tunelen bidez komunikatuz, zentral hidroelektriko izugarria osatzen ari dira. Baina, erabilitako teknologiak lan arriskutsuetan aritzera bultzatzen ditu langileak.
Urtegi baten murrua eraikitzen.
Mende honetan injineruek bostehunen bat laku zulatu dituzte Norvegian. Norvegiarrek lakuen zulaketen arriskua onartzen badute, energia nuklearrari uko egin diotelako da. Txernobil-eko zentralaren istripuaz geroztik areagotu egin da energia hidroelektrikoarekiko apostua. Oraindik ere, Suedia eta Danimarkatik inportatzen dute energia. Hiru estatu hauek sare elektriko batez konektatuta daude. Horri esker eurite edo elurte handitan Norvegiak esportatu egiten du energia eta, aldiz, udaldian inportatu.
Norvegiako topografiak alde batetik eta petrolioa ahalik eta gutxien erretzearen erabakia har-tua izateak bestetik, proiektu hidroelektrikoei bide guztiak zabaltzen dizkiete. Hegomendebaldean bukatzear dagoen proiektu hidroelektrikoak 1000 m-ko altueran dauka urtegia eta bertan urte osoan elurra dago. Ulla-Førre izeneko proiektu honetan 125 km tunelen bidez 50 murru baino gehiago eta 30 lakuren arteko komunikazioak eraiki dira. Murruak morrenaz nahiz zementoz egindakoak dira. Hauetako batek, Storvassdammen-ekoak hain zuzen ere, 90 m-ko altuera eta 1,5 km-ko luzera ditu. Munduko handiena da. Metatutako elurrak eta euriak izugarrizko presioa egiten dute egituran. Ulla-Førreko sorgailuen energia teoriko maximoa 12.000 gigawatt-ordu da. Urtero lortzea espero den batezbesteko energia 4500 gigawatt-ordu da.
Ulla-Førreko proiektua orain dela 20 urte burutzen hasi ziren eta bere kostua ehun eta hogei bilioi pta.koa dela estimatzen da. Ideia funtsean zera da: Blåsjø izeneko urtegia sortzeko zortzi laku elkartzea. Blåsjø-k laurogeitabi kilometro karratuko azalera izango du eta Norvegiako hegomendebaldea, hau da, Norvegiako populazio-zatirik handiena bizi dena, urte osoan elektrizitatez hornitzea espero da.
Energi eskaera oso altua ez denean, ur-mailak laku nahiz urtegitan bost metrotan gaindi dezake murruren bat. Hau gerta ez dadin, ponpek (alderantziz lan egiten dutenean sorgailu-funtzioa betetzen dutenek) bostehun metrora, hots, Blåsjø-raino, igo dezakete ura, irudian ikusten denaren arabera.
Tunelak zulatzeko tresneria berria gero eta gehiago erabiltzen da.
Blåsjø-k 12 murru ditu eta 3105 milioi metro kubiko ur gorde ditzake. Blåsjø osatzen duten zortzi lakuren komunikaziorako 19 tunel ireki behar izan dira. Laku bat komunikazio-tunela egiteko desentxufatzea , arriskugarria eta konplexua da. Lakuaren sakonera handia denean eragozpen handiak sortzen dira tunelak egiteko garaian. Oddatjørna da Blåsjø osatzen duten zortzi lakuetatik sakonera handiena duena, hots, 108 m-koa.
Lakua zulatzeko lekurik onena harri solidoa eta sedimentu fina dituen hondoa da. Horretarako geologi mapak, sismogramak, etab. egiten dira. Tunela lakura hurbiltzen denean, lakuko ura tunelean jariatzen hasten da. Harriak akatsen bat izango balu, arrisku bizian egongo lirateke tuneleko langileak. Hori dela eta, tuneleko azken metroak eskuz zulatzen dira eta laneko baldintzak gogorrak izaten dira, langileei ura belauneraino iristen zaie eta.
Ponpek etengabe egiten dute lan tuneletan jariatzen den ura ateratzen. Egoera horretan tunel osoa bukatu arte aritu behar dute eta askotan prozesu honek hilabeteak irauten ditu. Tunelek altzairuzko ateak dituzte ur-emaria kontrolatu ahal izateko. Hauetako ateren batek porrot egingo balu, uraren indarraren poderioz, makineria arriskuan jarriko litzateke. Arrailduren eta pitzaduren eraginez gertatutako ur-jarioak txikiagotzeko, zementua eta zenbait produktu kimiko erabiltzen dira.
Azkeneko zatia zulatzeko, leherketatan aditua den pertsonalak lehergaiak kokatzen ditu. Lehergaiek egun bazuk iraun dezakete lehertu gabe; ekipamendu guztia prest egon arte behintzat. Leherketa gertatu eta gero, ura indar handiz sartzen da tunelera sedimentu eta harri-puskak arrastatuz. Guzti honek arazo handiak sor ditzake turbina eta sorgailutan; arazo hauei ekiditeko, batzuetan behin-behineko hesiak jartzen dira eta bestetan zuloak egiten dira, leherketa egin behar den lekuan, arrastatutakoa han meta dadin. Sedimentuak tunelean hondoratzeko beste teknika bat, leherketa gertatu baino lehen tuneleko bolumena % 20 ureztatzea da. Ur honek, altzairuzko atea itxita dagoelarik, tuneleko airea konprimatu egiten du eta horrela sedimentuak tunelean hondorarazi egiten dira.
Azken leherketaren aurretik, tunelak daukan egitura.
Zulatutako lakuen ur-maila azkar jaisteak arazoak sor ditzake haiek inguratzen dituzten lur eta murrutan. Beraz, leherketa gertatu aurretik injineruek seguru egon behar dute lurren egonkortasunaz.
Harrigarria da zulatutako lakuren bat guztiz hustea. Hala ere, injineruek Ulla-Førreko Sandsavatn lakua hustu egin zuten negu batean, hurrengo udaberrian elurra metatzeko. Gainera, komunikazio-zuloa ikusteko aukera izan zuten eta 50 metro karratu eduki beharrean 30 bakarrik zituela konturatu zirenean, zuloaren tamaina handiagotu egin zuten. Naturak lakua berriro bete zuenean, urak ez zuen lehengo kolore urdin iluna hartu; berde iluna baizik. Honen arrazoia glaziarreko sedimentuetan zetzan; hauek esekidura koloidala osatu bait zuten.
Inguruko faunak ur-aldaketaren eraginik jasan ez bazuen ere, naturaren zaintzaileak ez ziren ixilik geratu. Hala ere, laku honetan gertatutakoa bitxikeria bat besterik ez zen izan benetako arazoen ondoan. Elur-oreinen eta izokinen bideak ez moztea eta hondatutako inguruen berritzea aztergai izan dira proiektugile eta naturaren zaintzaileen arteko eztabaidetan. Baina arazoak ez dira horrenbestez amaitu. Zentral hidroelektrikoen inguruan sortutako laino-bankuen ur-tantak kimuetan itsasten dira eta segituan izozten. Ondorioz, kimuak hil egiten dira.
Urtero, arrantzaleek 2000 kg izokin, gutxi gorabehera, hartzen dituzte Ulla-Førren. Proiektuak kontutan hartu du hori. Ez gaude seguru arrantzaleen interesak zaintzeagatik ala interes ekonomikoengatik egin duten.
Gutxi gorabehera 3000 elur-orein bizi dira Ulla-Førreren inguruan eta 100 m-ko altuera izango zuen murru bat ez zen egin, abere hauek migrazioan erabiltzen zituzten bideak etenda geratuko zirelako. Statkraft-ek, Norvegiako energi enpresa nagusienak, zubi bat eraikitzeko zuen proiektua ere, bertan behera utzi zen; elur-oreinak ez bait ziren ausartuko zubia zeharkatzera.
Norvegian, Ulla-Førrekoa ez da proiektu hidroelektriko bakarra. Gutxienez beste hiru gehiago badaude, hots, Alta, Josetedal eta Kobbelu hain zuzen ere. Arktiar Polo-Zirkuluko lurretan eraiki behar diren zentral hidroelektrikoek, arrisku bereziak dituzte. Bertako langileek diotenez, lurrek hitz egiten omen dute. Fenomeno hau Hego Afrikako meategietan oso ezaguna da. Harri-jauziak maiz gertatzen dira tuneletan eta hauen ondorioz istripu larriak suertatu ere bai.
Automatizazioak aurrera jo badu ere, langileek askotan eskuz lan egin behar dute eta baldintza latzetan gainera. Hori bai, emaitza hortxe dago: energi iturri bukaezina.
Ulla-Førreko proiektu hidroelektrikoaren eskema. |
zientziaeus-e4fa00cc2b90 | http://zientzia.net/artikuluak/zenbait-joko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zenbait joko - Zientzia.eus | Zenbait joko - Zientzia.eus
Oraingo honetan zenbait joko azalduko dizugu. Joko hauek zuk zeuk egin ditzakezu; bai kartoiz, bai zurez eta bai plastikoz.
Oraingo honetan zenbait joko azalduko dizugu. Joko hauek zuk zeuk egin ditzakezu; bai kartoiz, bai zurez eta bai plastikoz. Zenbait joko - Zientzia.eus Zenbait joko
Matematika
Oraingo honetan zenbait joko azalduko dizugu. Joko hauek zuk zeuk egin ditzakezu; bai kartoiz, bai zurez eta bai plastikoz.
Lehenengo jokoari domino hexagonal deituko diogu, bere fitxak domino-jokoan bezala lotu behar direlako. Joko hau hemeretzi hexagono erregularrek osatzen dute. Hexagono hauek neurri berekoak baina guztiak marrazki desberdinekoak dira. (Ikus irudia). Jokoa, hemeretzi hexagonoekin hiru hexagonoko aldeak dituen beste hexagono handi bat osatzean datza; irudian erakusten den bezala ipintzean alegia.
Hemeretzi hexagonoak alde guztietatik egokiro konbinatu behar dira; beltza beltzarekin, zuria zuriarekin eta zuri-beltza zuri-beltzarekin hain zuzen ere.
Jokoa zenbait eratara gara daiteke, jokalari-kopuruaren arabera. Jokalari batek bakarrik ere joka dezake solitario moduan edo baita irudiak osatuz ere (Irudian leihoa eta ilargia antzematen dira zentruan, baina kapela napoleonikoa etab. ere osa daitezke). Fitxa bakoitzak (A-k ezik) bere negatibo edo kolorez simetrikoa duenez gero, irudi simetrikoak ere osa daitezke. Bi edo hiru jokalarirekin dominoan bezala ere joka daiteke. Kasu horretan zuzen batez erdibiturik dagoen hexagonoaz (A fitxaz) hasi behar da jokaldia. Beste hamazortzi hexagonoak nahasi eta jokalarien artean banatu egiten dira. Jokaldia edo fitxa guztiak lehenbizi bukatzen dituenak (edo gehiago luzatu ezin denean eskuetan fitxa gutxien duenak) irabaziko du. Berdinketa ere gerta liteke, jakina.
Joko honi buruzko galdera bat. Osa al daiteke kolore beltza adibidez erabat jarraian duen irudirik? Guk erakusten dugunean beltza lau multzotan dago, eta bat bakarrean ipintzea eskatzen da. Saia zaitez osatzen.
Fitxak triangeluen erpinetan kokatu behar dira txandaka.
Bigarren jokoak ere hexagonoarekin zerikusirik badu. Izan ere joko-taula hexagonoa da. Hexagono hau triangelu aldekide askoz osaturik dago (ikus irudia). Jokalariek fitxa ugariz (gari-alez adibidez) hornitu behar dute joko-taula. Bi jokalari daude eta bakoitzak kolore edo mota bateko fitxak izango ditu. Adibidez, batek gari-aleak eta besteak artaleak.Fitxak triangeluen erpinetan kokatu behar dira txandaka.
Jokaldia hiru era desberdinetara irabaz daiteke:
Hexagono handiaren bi erpin lotuz. A eta B puntuak norberaren fitxaz bakarrik lerro batez lotzea adibidez.
Hexagono handiaren hiru alde lotuz. Lerro batez G, H eta I puntuak lotuz adibidez (edo G, H, E edo I, F; izan ere E edo F erpinek bi alde ordezkatzen dituzte).
Barruan gutxienez erpin bat duen lerro poligonal itxia lortzen denean. Adibidez K, L, M, N, O, P, R, S, T, lerro itxia osatutakoan. Kasu honetan hiru erpin daude lerro itxiaren barruan, eta bertan fitxak egon daitezke.
Berdinketa ere bi eratara lor daiteke: edo bi jokalariak ados jartzen direnean edo erpin guztiak betetzen direnean.
Ohar bat egin behar dugu orain. Lotu hitza erabiltzen dugunean zera esan nahi dugu: lotutako hexagono-erpin batetik bestera, edo loturiko alde batetik besteetara iragateko fitxek ondoz ondoko erpinetan jarrita egon behar dutela eta bideko erpinotan kolore edo mota bereko fitxak bakarrik aurkitu behar ditugula. Bide hori behar den bezain luzea izan daiteke. Irudiko 1, 2, 3, 4, 5 bidea ona da 1 eta 5 puntuak lotzeko, baina 1, 2', 3', 4' 5 bidea ez.
Hirugarren jokoa txinarra da eta aldi berean batzuk joka badezakete ere, bakarka jokatzeko ere egokia da. Joko honetako piezak zurez edo plastikoz egin behar dira, batabestearen kontra irristatu behar direlako. Beraz piezen aldeak ondo egin itzazu. Piezak neurri aproposeko laukizuzen formako marko baten barruan mugituko dira.
Piezak hamar dira: karratu handi bat, lau laukizuzen bertikal (bakoitza karratuaren erdia izanik), laukizuzen bat etzanda (besteen neurrikoa) eta lau karratu txiki (tamainaz laukizuzenen erdia). Irudian ikusten den bezala kokatzen dira piezak hasieran, bi hutsune libre geratzen direlarik. Bi hutsuneez baliaturik, irristatuz mugitzen dira piezak.
Jokoa, karratu handiaren lekuan lau karratu txikiak eta karratu txikien lekuan handia kokatzean datza. Horretarako ezin dira zutik dauden lau laukizuzenak etzan eta ezta etzanda dagoena zutitu ere.
Jatorrizko jokuan, piezen gainean poema bat idatzita dago (pieza bakoitzak hitz bat edo gehiago) eta aldaketa lortu ondoren beste poema bat irakur daiteke.
Azkenik, 64 laukitxoko taulan (xakeñ-taulan adibidez) jokatzekoa aurreztuko dizuegu. Honetan bi jokalarik (edo bi taldek) bakarrik har dezakete parte. Bi koloreko 64 fitxa berdin behar dira. Fitxa bakoitzak aurpegi bat zuria eta bestea beltza eduki behar du edo beste bi kolore. Jokalariek kolore bana aukeratuko dute, kolore hori gorantz begira kokatu behar dutelarik. Kolore zuria aukeratu duenak bere 32 fitxak aurpegi zuria gora dutela ipini behar ditu. 64 fitxak txandaka kokatuko dira taulan ondoko arauei jarraituz:
Lehenengo lau fitxak (2 zuri eta 2 beltz) erdiko lau laukitxoetan kokatu behar dira jokalariek aukeratzen duten moduan (A,B,C,D).
Lehenengo araua bete eta gero, gainerako fitxak ondoko erara kokatuko dira: fitxa bakoitza (beltza esaterako) aurkako jokalariaren fitxa (zuri) baten ondoan ezarri behar da; errenkada edo zutabe berberean edo diagonalki 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 edo 8 laukitxoan. Horretaz gain, fitxa (beltza) kolore bereko beste fitxa baten lerro (errenkada, zutabe, diagnoal) berberean kokatu behar da, beraien artean eta hutsunerik gabe aurkakoaren fitxa (zuri) bat edo gehiago, geratzen delarik. 10 laukitxoan adibidez ezin da jarri beltza, baina 11n bai. Adibidez, A, C, 11-k errenkada osatzen du eta A, D, 6-k diagonala.
Katearen tarteko pieza(k) (zuria(k)) harrapatutzat joko d(it)ugu eta buelta emango diogu; zuria beltz bihurtuko dugu alegia.
Horrela, katea osoa (muturrekin batera) muturreko fitxen kolorekoa (beltza)izango da.
Fitxa bat kokatzean katea bat baino gehiago osatzen bada, katea guzti horietako fitxa guztiak bueltatuko dira.
Aurkakoaren fitxak (zuriak), norberaren fitxa (beltza) kokatzen denean bakarrik harrapa daitezke. Beste era batera harrapatutako kateak, bueltatu den fitxaren bidez harrapatutakoak, ez dira bueltatzen.
Jokalari batek arauei jarraituz fitxarik ipini ezin badu, txanda galduko du (paso emango dio) fitxaren bat koka dezakeen arte.
Jokaldia 64 fitxak kokatzen direnean edo inork fitxa gehiago ipini ezin duenean bukatuko da, eta taulan bere koloreko fitxa gehien duenak irabaziko du.
Oharra: kokatutako fitxak ezin dira ez mugitu eta ez kendu, baina kolorez behar adina alditan alda daitezke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-124be9438748 | http://zientzia.net/artikuluak/martitz-en-konkistarako-eragozpenak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Martitz-en konkistarako eragozpenak - Zientzia.eus | Martitz-en konkistarako eragozpenak - Zientzia.eus
Martitzeratzeko proiektua aipatzerakoan, antzeko bidaia bakarra erreferentziatzat hartzeko arriskuan gaude, planeta gorrira joateko gainditu behar diren zailtasunak erabat gutxietsiz. Bidaien ezberdintasuna, beraien iraupenetan datza.
Martitzeratzeko proiektua aipatzerakoan, antzeko bidaia bakarra erreferentziatzat hartzeko arriskuan gaude, planeta gorrira joateko gainditu behar diren zailtasunak erabat gutxietsiz. Bidaien ezberdintasuna, beraien iraupenetan datza. Martitz-en konkistarako eragozpenak - Zientzia.eus Astronomia
Martitzeratzeko proiektua aipatzerakoan, antzeko bidaia bakarra (gizakia Ilargira eraman zuena alegia) erreferentziatzat hartzeko arriskuan gaude, planeta gorrira joateko gainditu behar diren zailtasunak erabat gutxietsiz. Aipatutako bidaia bien arteko ezberdintasuna, beraien iraupenetan datza, noski.
Aurreko bi aleetan estatubatuarrek eta sobietarrek espazioaren azterketarako dituzten planak eta, konkretuki, Martitz–en azterketa eta bertara joateko bidaia hornitua gertatzeko asmoen berri eman dugu zenbait artikuluren bidez. Baina, agian ez dugu nahikoa hitz egin honelako bidaia hornituak planteatzen dituen mota ezberdinetako arazoetaz. Martitzeratzeko proiektua aipatzerakoan, antzeko bidaia bakarra (gizakia Ilargira eraman zuena alegia) erreferentziatzat hartzeko arriskuan gaude, planeta gorrira joateko gainditu behar diren zailtasunak erabat gutxietsiz. Aipatutako bidaia bien arteko ezberdintasuna, beraien iraupenetan datza, noski. Gainera Martitz-erako bidaiaren iraupenetik eratortzen diren arazoak, hornidurari ezezik astronauten osasunari ere badagozkio. Baina goazen puntu gutzti hauek astiroago garatzera.
Martitz-erako bidaia planifikatzerakoan, bi aukera daude. Lehenengoa, bidaia ahalik eta erregai-zamarik txikienaz egin ahal izateko Martitz eta Lurra hurbilen daudenean (hau da, oposizioan daudenean) egitea da. Baina kasu honetan itzulera ere hurrengo oposizioan egin beharko litzateke. Beraz, astronautek urte t'erdi inguru itxaron beharko lukete Martitz-en edo Martitz orbitatzen berriz ere Lurrerako bidea hartu arte. Guztira, beraz, hiru urteko epea beharko litzateke misioa burutzeko. Bigarren aukera ahalik eta bidaiarik laburrena egitea izango litzateke, bertan bi aste egonez. Kasu honetan erregai-karga askoz ere handiagoa izango litzateke, baina horniduretan aurreratuko litzatekeenarekin konpentsatuko litzateke. Bigarren kasu honetan, gainera, karga aurretik jaurtikitako beste untzi batean bidaltzeko aukera izango litzateke. Kasu honetan bidaiak urte t'erdi inguruko iraupena izango luke.
Nolanahi ere, begi-bistakoa da bidaiaren iraupena dela orain arteko misio hornituen eta honen arteko ezberdintasuna markatzen duena. Kontuan izan behar dugu mikrograbitatean horrenbeste denbora bizitzeak osasunaren aldetik dakartzan arazoak oraindik ez direla gehiegi ezagutzen. Sobietarrak dira honetaz gehien ikertu dutenak, baina Juri Romanenko da espazioan (MIR estazioan) denbora gehien egon dena, eta han igaro dituen 326 egun horiek Martitz-erainoko bidaiarik laburrenak iraungo lukeenaren erdia baino pixka bat gehiago besterik ez da. Dagoeneko ezaguna da grabitaterik ezak bihotzaren ahulezia dakarrela. Antzeko zerbait gertatzen da hezurrekin. Orpoko hezurrak, adibidez, bere sendotasunaren ehuneko hamar galtzen du zortzi hilabete pasatu ondoren; baina esperientziaren bitartez ez bada, ez dago degenerazio horiek denborarekin azkartu egiten diren ala ez jakiterik.
Horniketaren arlora jotzen badugu, kontuan izan behar da berezitasun hauek dituen bidaiak airearen, uraren eta hondakinen birziklapen-sistema egokia diseinatzea eskatzen duela. Kosmonauta bakoitzaren oxigeno-kontsumoa bost bat tonakoa dela estimatzen da eta urarena erdia gutxi gorabehera. Horrez gain elikagaien horniketaz ere pentsatu behar da, beste tona bana inguru estimatzen delarik.
Kosmonautekin zerikusi zuzenik ez duten ikuspegi teknikoek ere berezitasun asko dituzte. Komunikazioek atzerapen haundiak jasango dituzte bidaiaren fase batzuetan, uhinek espazialuntzitik Lurreraino iristeko orduerdia beharko dutelako. Batzuetan, gainera, komunikatzea ez da posible ere izango, Eguzkia tartean egongo delako.
Oso kontuan izan behar den beste faktore bat, erradiazio kosmikoa eta Eguzkiaren iharduera ditugu. Espazialuntzia zatiki azpinuklearrez bonbardatua izango da etengabe, bortitzenak Eguzkiaren fulgurazioen efektuak izango direlarik. Jakina, guzti honen aurkako ezkutu modukoren bat aurkitu beharko da. Irtenbide posible bat astronauten moduluak urez betetako ontzi batzuez inguratzea izango litzateke. 4.000 kg inguru urek emango liekete astronautei beharrezko babesa.
Aipatu ditugunak, planteatzen diren arazoetako batzuk dira. Baina bukatzeko, berriz ere kargaren arazoaz hitz egin behar dugu. Premia guztiak betetzeko ekipatuta eta bidaia hasteko gertu egongo denean, espazialuntziak gutxienez 1.000 tonako pisua izango duela uste da edo agian 2.000koa. Honek azken eta oso garrantzitsua den arazo bat plazaratzen du. Gaur egun jaurtiketak egiteko erabilgarri den jaurtigailurik indartsuena Energia izeneko sobietarra da, eta gehienez ere 100 tonako pisua jar dezake orbitan. Jaurtigailu klasikoak eta estatubatuar Space Shuttle-ak ezin dituzte 20 tona inguru baino kargatu. Ondorioz, Martitzerako misioa orbitan muntatu beharko da. Potentzia handi biak estazio egokien prestaketan lanean ari dira eta bertan mihiztatu beharko dira Lurrean fabrikatutako espazialuntziaren moduluak. Beraz, estazioraino aurrez egin beharko diren bidaiak ere ez dira gutxi izango. Erdiak baino gehiago erregaia eramateko hain zuzen.
Hauek ditugu, bada, Martitz-era bidaia posible egiteko aurrez askatu beharreko korapilorik garrantzitsuenak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-95ebe7853ed3 | http://zientzia.net/artikuluak/santiago-jimenez-ekin-elkarrizketan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Santiago Jimenez-ekin elkarrizketan - Zientzia.eus | Santiago Jimenez-ekin elkarrizketan - Zientzia.eus
Santiago Jimenez Garcia, Iberduero-ko Mineralogi eta Paleontologi Saileko delegatua da. Duela 150 milioi urte dinosauruenganako zaletasun handia du eta Errioxan aurkitutako iknitei buruz ikerlan garrantzitsuak egina da.
Santiago Jimenez Garcia, Iberduero-ko Mineralogi eta Paleontologi Saileko delegatua da. Duela 150 milioi urte dinosauruenganako zaletasun handia du eta Errioxan aurkitutako iknitei buruz ikerlan garrantzitsuak egina da. Santiago Jimenez-ekin elkarrizketan - Zientzia.eus Santiago Jimenez Garcia, Iberduero-ko Mineralogi eta Paleontologi Saileko delegatua da. Duela 150 milioi urte Lurrean hedaturik zeuden dinosauruenganako zaletasun handia du eta Errioxan aurkitutako iknitei (oinatz fosilei) buruz ikerlan garrantzitsuak egina da.
– Nola hasi zinen dinosauruak aztertzen?
Valdeté-ko aztarnategian (Préjano-n) Santiago Jimenez oinatzak aztertzen.
– Nire aitonak (ama aldekoak) erakutsi zizkidan oinatz fosilen aztarnategiak. Aitona nekazaria eta artzaina zen (aurkikuntzak egin dituguneko lurraldea oso ongi ezagutzen zuena) eta hari esker izan nuen dinosauruen arrastoen berri.
– Eta paleontologi aldetik, noiz hasi zinen gai hori lantzen?
– Paleontologi lanak enpresarekin zerikusi zuzena du. 1975. urtean Mineralogi eta Paleontologi Saila sortu zen, eta orain bertako delegatua naiz. Landalanak egiteko behar izan dudan laguntza izan dut eta horri esker Enciso-ko aztarnategia (1976) babestu ahal izan dugu. Orain Cornago-ko aztarnategian gauza bera egiten ari gara.
– Zuen landalanak batez ere non egin dituzue?
– Azken lau urte honetan, Préjano, Ambas Aguas, Muro de Aguas, Valdeperillo, Cornago, Igea, Las Casas, Grávalos eta Alfaroko mendizerraren zati bat arakatu ahal izan ditugu. Teropodo eta Ortopodoen oinatzak aurkitu ditugu; Megalosauru eta Iguanodonarenak batez ere.
– Eta urte horietan zein izan da zuen funtsezko lana?
– Oinatzak aurkitzea eta aztarnategiak babestea. Horrez gain oinatzen moldeekin erakusketak antolatu ditugu.
– Duela 100 milioi urteko bizitza aztertzen bakarka aritzen al zara, ala ba al duzu laguntzailerik?
– Landalanetarako behin-behineko taldeak ugari izaten dira, baina azpiegitura eta lan sistematikoa arazo korapilotsuagoak direnez gero, ardura pertsona gutxiagoren baitan dago. Hala ere ez nago bakarrik. Ezta gutxiagorik ere! 1975. urteaz gero Madrileko Unibertsitate Autonomo eta Salamancako Unibertsitatearen aholku nahiz laguntza baditut.
– Errioxan aurkitutako dinosauruen oinatzak zergatik sortu ziren, zure ustez?
– Nerekiko leku horretan ibai-edo zingira-ertzean edateko lekua zegoen. Hor edango zuten dinosauruek, edo hor egongo ziren. Beren oinatzak buztin plastikoan markaturik gelditu ondoren, bete, trinkotu eta gogortu egin ziren. Gero, indar orogenikoei esker, urazpitik gora irten zuten eta gaur egun duten egoerara heldu dira.
– Nolako ingurunean bizi ziren narrasti erraldoi hauek?
– Oinatzak, beren estratuetako fosilak eta uhinduren izurrak (fosilduak daude hauek ere) aztertuta, lautada zabal zingiratsutan bizi zirela esan dezakegu; itsasoak aldika urperatzen zituen delta eta estuarioak zituzten lurretan alegia. Gainera klima epela eta landare ugari izango zuten.
– Eta orain zein da zuen landalanik garrantzitsuena?
Iguanodonaren iknitak Prejano-n. Bertako artzainek aspalditik ezagutzen dituzte.
– Batez ere aztarnategiak hesi metalikoz babesten ari gara, estaltzen, higadurarik egon ez dadin urak desbideratzen, aztarnategira heltzeko bideak zabaltzen.
– Zuen lanak zientzi aldizkaritan argitaratzen al dira?
– 1987. urtean Madrileko Unibertsitate Autonomoan oinatzei buruzko lizentziatur tesina bat irakurri zen. Oraintxe bertan, lau idazlan prest ditugu argitaratzeko, eta horietako bat Irailean aurkeztuko da Estatu Batuetan. Gainera J.J. Moratalla jaunak Errioxako alderdi iknologikoaz bere doktorego-tesia oso aurreratua dauka. Tesi horretan orain arte egindako lan gehienak biltzen dira.
– Eta aurrera begira zer asmo dituzue?
– Klima-aldaketen eragina, estratuen adina, animali eta landare-espezieen identifikazioa, Mesozoikoan lurralde honek zituen fauna, flora eta baldintza geografikoak eta abar aztertu nahi ditugu.
– Zuen landalanen dibulgazioaz ere kezkatuta zaudela uste dut. Zer egiten duzue arlo horretan?
– Agian gure lanik interesgarriena herriz herri egiten dugun erakusketa da. Fosilak erakusteaz gainera hitzaldiak eta bideo-proiekzioak ere eskaintzen ditugu Mesozoikoko narrasti erraldoiez.
– Eta iknita-aztarnategien inguruan, epe motzera zein helburu duzue?
– Nere asmoa Errioxako aztarnategi paleoiknologikoak mundu-mailan dagokien graduraino igotzea da. Horretarako funtsezkoa izango da Dinosauruei buruz 1989. urtean Errioxa Beherean burutuko den Nazioarteko Simposiuma. Erbestetik ospe handiko zientzilariak etorriko direla espero dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-65f603634847 | http://zientzia.net/artikuluak/larre-berriak-hegoamerikako-lur-elkorretan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Larre berriak hegoamerikako lur elkorretan - Zientzia.eus | Larre berriak hegoamerikako lur elkorretan - Zientzia.eus
Hegoameriketan lanean ari diren nekazal ikerlariek erronka bikoitz bati aurre egin behar diote. Alde batetik esnea eta hargia lortu nahi dira eta bestetik lur elkorrak nekazaritzarako lur bihurtu nahi dira.
Hegoameriketan lanean ari diren nekazal ikerlariek erronka bikoitz bati aurre egin behar diote. Alde batetik esnea eta hargia lortu nahi dira eta bestetik lur elkorrak nekazaritzarako lur bihurtu nahi dira. Larre berriak hegoamerikako lur elkorretan - Zientzia.eus Larre berriak hegoamerikako lur elkorretan
Abeltzaintza
Kolombiarrek, hegoamerikar gehienen antzera, behi-haragia nahi dute jateko. Baina, aziendarentzako larre onak oso urri dira Hegoamerikako leku tropikaletan. Herri hauetako pobrezia izan da nekazari txikiak nekazaritzarako lurrak garbitzera bultzatu dituena. Hegoameriketan lanean ari diren nekazal ikerlariek erronka bikoitz bati aurre egin behar diote. Alde batetik esnea eta haragia lortu nahi dira eta bestetik lur elkorrak nekazaritzarako lur bihurtu nahi dira.
Hegoamerikako populazioa hazteak, haragi- eta esne-behar handiagoa sortuko du eta beraz, abeltzainek garrantzi handia har dezakete. Kolombiako familiarik pobreenak ere, beren irabazietatik laurdena gutxienez haragi eta esnetan gastatzen dute.
Azken urteotan arazoa larriagotu egin da jendea kanpotik hirietara joan delako. Migrazioak, Hegoamerikan, garestitu egin ditu hirien inguruko nekazaritza-lur onak.
Kolombian, aldiz, nekazariek beren lur pobreetan bizitzen jarraitzen dute. Hiriko bizitzari uko egin eta lautadetako, sabanetako edo baso tropikaletako lurrak emankorrago bihurtzen ari dira. Finantzazioa da nekazariak honelako lekuetara bultzatzen dituena, zeren eta lurrak oso pobreak bait dira eta beraz, ongarri-kantitate handiak behar dira. Nekazari pobreek baso tropikaletako zati batzuk erre egiten dituzte, lurrak materia organikoa izan dezan. Baina ongarri hau nekazaritza intentsiboan urtebetean agortzen da.
Hala ere, sabana nahiz baso tropikaletako lurrak gero eta gehiago erabiltzen dira nekazaritzan. 1950ean adibidez, Kolombiako lurrik hoberenak dituen Cauca bailarako lurraldeak aziendarentzako janariaren % 7,4 hornitzen zuen eta, 1985ean % 2,2ra jaitsi zen portzentaia hori.
Orain dela 10 urte Kolombiako nekazaritza-ikerketarako instituzioak CIATekin (Nekazaritza Tropikalerako Nazioarteko Zentruarekin) batera, lautadak eta basorik gabeko lurrak hobetzeko planari ekin zion. RIEPT izeneko erakundea sortu zen orduan. Bertan 20 naziotako 78 erakundek parte hartzen dute eta helburua Hegoamerikako lur tropikalak larre bihurtzea da.
CIATek bere programaren barnean duen ideia nagusienetakoa laborea eta belarra elkartzea da, hau da, hauek txandaka ereitea. Europan normala den txandakatze hau, Hegoamerikan berria da bertako nekazarientzat. Laboreak, belarrak behar duen nitratoa hornitzen du hasieran. Gero landare hondakin edo animali hondakinek iharduera mikrobiologikoari eragiten diote eta horrela pixkanaka-pixkanaka fauna eta floraren arteko menpekotasuna sortzen da.
Laborea/belarra bikoteak hektareako eduki dezakeen azienda, belarrak bakarrik eduki dezakeena baino handiagoa da, hots, lehenengo egoeran lau animalia eduki badaitezke, bigarrenean hiru.
Orain arte aipatutako arazoei beste batzuk erantsi behar zaizkie. Nekazari txikiek okupatu dituzten lurretan mamioka, baberruna, artoa, kafea eta tomatea hazten dira.
Berez, lurra gorria da, aluminio eta burdin oxidoaren eraginez. Bi substantzia hauek pozoitsuak dira landareentzat. Lur hauetan ez dago fosfororik eta nitrato-kantitate txikia dute. Lur elkorren eskalan neurtuta, txarrenen aurrekoak dira zientzilariek diotenez.
Gainera lur hauek higadura handia jasan dute. Beraz, higadurari oztopoak jarri behar zaizkio eta hori lortzeko belar-geruza izatea da bidea. Baina nekazariek baliabide ekonomikoak urri dituztenez, belar-geruza ongarririk gabe lortu beharko dute.
Guzti hau dela eta, CIATeko ikerlariek labore/belarra bikotearen alde apostua egin dute eta horretarako espezierik egokienen bila ari dira. Belar-arloan hiru belar-mota daude lehian ( Brachiaria decumbens, Brachiaria humidicola, Brachiaria dictyoneura ) eta labore-arloan bi labore-mota ( Desmodium ovalifolium eta Arachis pintoi ). Azkenean badirudi lurraren arabera, irtenbide mistoetara jo beharko dela, zeren eta batzuk besteak baino ongarri gehiago behar bait dute.
Alderdi ekonomikoak hautespena mugatuko badu ere, bertako oreka ekologikoa gehiegi ez baldintzatzea espero dezagun.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-058f9143ea66 | http://zientzia.net/artikuluak/sudurreko-trenkada-desbideratua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sudurreko trenkada desbideratua - Zientzia.eus | Sudurreko trenkada desbideratua - Zientzia.eus
Normalean, trenkadaren eskeletua, hezurrezkoa nahiz kartilaginosoa, bere inguruko armazoia baino azkarrago garatzen da eta askotan sudurraren barnean poliki-poliki desbideratuz joaten da.
Normalean, trenkadaren eskeletua, hezurrezkoa nahiz kartilaginosoa, bere inguruko armazoia baino azkarrago garatzen da eta askotan sudurraren barnean poliki-poliki desbideratuz joaten da. Sudurreko trenkada desbideratua - Zientzia.eus Sudurreko trenkada desbideratua
Osasuna
Sudurreko trenkada desbideratzea ez da estetika-arazoa soilik; ezta gutxiagorik ere. Oso kasu berezia izan ezik, alderantziz gerta daiteke, h.d. estetika bigarren mailara pasatzea eta arnas zailtasunak izatea, eta hori bai dela zuzendu beharrekoa, zeren airea sudurretik sartzen ez bada, arnasketa aho bidez egingo da derrigor eta honek beti dakartza molestia eta eragozpenak, askotan marranta eta hozturen iturri izateaz gain.
Sudur-trenkada desbideratua egoteak, ez du sudurra oker dagoenik esan nahi. Arazo hau pertsona askotan ikusten da. Arrazoien artean batetik berezkoak daude; garapenaren akatsak dei genitzakeenak, hasieratik agertzen direnak. Eta bestetik traumatismo edo kolpeengatik agertzen direnak. Erraz uler daiteke sudurrak duen leku eta kokapen bereziagatik edozein kolpek, behar adinako indarra baldin badu, trenkada desbidera dezakeela.
Boxealariei trenkada kendu ohi zaie.
Sudur-trenkada desbideratuarekin jaio egiten al da?, edota hazkundean, inolako kolperik gabe, desbideratu egiten ote da? Normalean, trenkadaren eskeletua, hezurrezkoa nahiz kartilaginosoa, bere inguruko armazoia baino azkarrago garatzen da eta askotan sudurraren barnean poliki-poliki desbideratuz joaten da.
Desbiderapen-susmorik badago, komeni da espezialistarengana joatea; honek ziurtatuko bait du gure susmoa, sudurra barne aldetik ikusi ondoren. Behin diagnostikoa finkatuz gero, ondorengo pausoak desbiderapenak sortzen duen arnas zailtasunak baldintzatzen ditu. Egia esan, oso heldu gutxi dira trenkada erabat zuzena dutenak; kontutan eduki behar da hala ere, pertsonarik gehientsuenen desbiderapenek ez dutela sintomarik sortzen. Airearen iragateak ez du inolako oztoporik aurkitzen. Zailtasunak daudenean, ordea, aireak sudurretik aurrera egiteko bere bidean butxaketaren bat aurkitzen duenean, desbiderapen hori zuzendu beharra dago.
Eta kasurik gehienetan soluziorik egokiena ebakuntza kirurgikoa da. Espezialistek diotenez, operazioa desbiderapenak arnas zailtasunen bat sortzen duen kasuetan bakarrik gomendatzen da. Arazoa guztiz sinplea da; mekanikoa dela esatera ausartuko ginateke: Bidea garbi uztea lortu behar da; arnasketa zailduko luketen traba edo bihurgunerik gabe uztea. Kirurgiaren bidez, sudurzuloak beren eginkizuna betetzea lortzen da; pertsonak sudurretik arnastea eta ez ahotik. Dena den pazientea bera da (edo gurasoak, ume txikien kasuan) lehen-lehenik konturatzen dena. Ahotik arnastera behartua dago, eta arnasketa hori oso nekosoa eta ez-atsegina izaten da. Bestalde, ahotik sartzen den airea ez da baldintzarik egokienetan iristen biriketara; sudurrean burutzen den iragazketa-lana ez bait da ahoan betetzen, eta airea garbitu eta egokitu gabe iritsiko da gure gorputzera.
Desbiderapena oso handia ez bada, ondorioz arnas zailtasun handirik ere ez da egongo. Kasu hauetan pertsona lasai egon daiteke; lehen esan bezala desbiderapenak oso-oso arruntak bait dira, eta kasu askotan inolako ondoriorik gabekoak. Dena den, zalantzarik bazenu, zoaz espezialistarengana. Berak argituko dizkizu zure zalantza guztiak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c78c93847d26 | http://zientzia.net/artikuluak/kolesterola-eta-gure-osasuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kolesterola eta gure osasuna - Zientzia.eus | Kolesterola eta gure osasuna - Zientzia.eus
Herri industrializatuetan gertatzen diren heriotzen erdiaren erantzule, arteriosklerosisa dugu. Eritasun honen ezaugarririk nabarmenena, arteriatako hormetan kolesterola metatzea da.
Herri industrializatuetan gertatzen diren heriotzen erdiaren erantzule, arteriosklerosisa dugu. Eritasun honen ezaugarririk nabarmenena, arteriatako hormetan kolesterola metatzea da. Kolesterola eta gure osasuna - Zientzia.eus Kolesterola eta gure osasuna
Herri industrializatuetan gertatzen diren heriotzen erdiaren erantzule,
arteriosklerosisa dugu. Eritasun honen ezaugarririk nabarmenena,
arteriatako hormetan kolesterola metatzea da.
Gaixotasunaren oinarri biologikoa
Pertsona baten eguneroko kolesterol-beharrizanak 800 mg-koak dira. Kolesterola kanpotik irents daiteke edo gibelean sintetizatu. Kanpotik hartuz gero, gibelak ez du sintetizatzen.
Sintesi endogenoak, hots, gibelekoak, 45 erreakzio biokimiko ditu, beste horrenbeste entzimekin.
Azetil-KoA Æ Æ Æ Æ Kolesterola
Arteria koronario batean azaldu zen odolbildu honek, arteriosklerosis aurreratuak jota zegoen 76 urteko gizona hil zuen. Odolak garraiaturiko kolesterola, urteak joan urteak etorri, arteriako hormetan metatuz joan zen eta pilo handia (arrosa iluna argazkian) sortu zen. Bapatean odolbildua (gorria) eratu eta odol-korronteari bidea galerazten ziolarik, bihotzekoak jota hil egin zen gizona.
Entzima guzti horietan lehenengoa soilik aipatuko dugu; Hidroximetilglutaril KoA erreduktasa edo laburki, HMG KoA erreduktasa. Izan ere honek prozesu osoa kontrolatzen du.
Hori gibelari dagokionez. Gainerako organoek, behar duten kolesterola odolaren bidez jasotzen dute.
Kolesterola lipido bat da eta horregatik, lipido guztiak bezalaxe uretan disolbaezina. Odolak kolesterola lipoproteinekin batera garraiatzen du, azken hauekin konplexuak sortzen dituelarik.
Lipoproteinek, bere izenak dioenez, lipidoak eta proteinak dauzkate eta oso garrantzitsuak dira. Zenbat eta LDL —dentsitate txikiko lipoproteinak— gehiago izan, are eta garatuagoa izango dugu arteriosklerosisa.
Kolesterolaren maila igotzen denean, arterosklerosisaren arriskua handiagotu egiten da eta zirkulatzen duen LDL-aren hazkuntzarekin batera agertzen da.
Kanpoko estalki hidrofilikoan dagoen B-100 apoproteina hori, LDL-hartzaileak berrezagutzen du eta haiekin lotzen da.
LDL-hartzailea glikoproteina da, hau da, proteina eta azukrea dauka, eta lehen aipatu dugunez B-100 edota E apoproteinarekin lotzen da. Lotura hau oso kontzentrazio baxutan ere gertatzen da; 10-9 M kontzentraziotan. Bestela esan, hartzaileak LDL partikula har dezake uretako mila milioi molekulen artean egon arren. Ikus daitekeenez, LDL (barruan kolesterola dago) oso-oso erraz lotzen da LDL-hartzaileekin. Gero, zelularen barrura sartzen da lisosoma batean lisosomaren entzimek LDL-ko estalkia degradatuz, eta ester lotura apurtu ondoren kolesterola lisosomatik atera egiten da. Zelularen barruan dugu, jadanik.
Baina zeintzuk dira kolesterolaren funtzioak? Zertarako balio du?
Eraiki berri diren mintzetara joateko.
Kortisol eta estradiol hormonetan parte hartzeko.
Bahezun-azido bihurtzeko eta gero hauek gibeletik hesteetara jariatuz liseriketan parte hartzeko.
LDL, kolesterolaren garraiatzailerik nagusiena da. Odolean dagoen partikula esferiko honek 22 nm-ko diametroa du. Nukleoan 1500 kolesterol-ester dago. Ester bakoitzean kolesterol-molekula bat katea luzeko gantz-azido batekin lotuta dago. Kanpokaldean eta nukleo lipidiko hau babestuz, 800 fosfolipido eta esterifikatu gabeko 500 molekula ditugu. Gainera, B-100 apoproteina dugu. Azken honek lotzen dihardu.
Kolesterola metatzen bada, (beti zelularen barnean esan nahi dugu), 3 prozesu gertatzen dira:
Kolesterolaren sintesia inhibitu egiten da. HMG KoA erreduktasa entzimaren sintesia eten egiten da eta horregatik ez da kolesterol gehiago sortzen.
Kolesterol-esterrak metatzen dira.
LDL-hartzaile berrien sintesi genetikoa eten egiten da eta horren ondorioz LDL-hartzaile gutxiago dugu mintzetan.
Organo gehienetako zelulek LDL-hartzaileak dauzkate, baina gibelak, giltzurrungaineko kapsulek eta obulutegiak askoz gehiago daukate, organo hauek kolesterol gehiago behar dute eta.
Zirkulatzen duten LDL-en jatorria
Lipidoentzako garraio-sistemak bi bide ditu: bata exogenoa, (kolesterola eta hesteak xurgaturiko triglizeridoentzat) eta bestea endogenoa (gibeletik eta hestekoak ez diren beste ehunetatik odolera heltzen diren trigilizerido eta kolesterolarentzat).
Dakusagun, bada irudian isladatzen diren bi bideak.
Bide exogenoa: Jan-neurriaren lipidoak sartzen dira lipoproteina forman, kilomikroi deritzonak, eta zirkulatzen hasi ondoren triglizeridoak uzten dizkiete gantz-ehunari (gordetzeko) eta muskuluari (oxidatu eta energia ekoizteko).
Bide endogenoa: Gibelak VLDL (oso dentsitate txikiko lipoproteinak) jaraiatzen ditu odolera. Lipoproteina berri hauek gibelean sintetizaturiko triglizerodoz osaturik daude. Kolesterol-esterrak eta bi apoproteina (B-100 apoproteina eta E apoproteina) agertzen dira.
VLDL partikula bat, gantz-ehun edo muskuluaren kapilareetara heltzen denean, horretatik eramaten dituen triglizeridoak ateratzen dira. Geratzen dena, IDL (Dentsitate ertaineko lipoproteina) bihurtzen da. IDL-partikula horietako erdia azkar desagertzen da (bitik sei ordura) gibelak hartuta. Harrapatu ez diren IDL-partikulak, E apoproteina galdu eta gero LDL eraldatzen dira, baina agertzen diren LDL-molekula hauek bi egun t'erdi inguru irauten dute odol-zirkulazioan LDL-hartzaileekin lotu gabe.
Senide-hiperkolesterolemia
Bitaminak zein elikagaitan aurki daitezkeen.
Arteriosklerosis gaitzean LDL-hartzaileek duten garrantzia argi eta garbi nabarmendu zen LDL-hartzaileen ezak gaixotasun larria, senide-hiperkolesterolemia (SH), eragiten duela ikusi zenean. Gaixotasun honen bi era daude:
Era heterozigotikoa: bere maiztasuna 1:500 da, gaixoen LDL-maila ohizkoaren bikoitza da eta hogeitamabost urtetik aurrera bihotzekoak (infarktuak) izaten dituzte.
Era homozigotikoa: honen maiztasuna 1:1.000.000 da. Bere LDL-maila normalarena baino sei aldiz handiagoa da. Gaixoek infarktuak bi urtetik aurrera pairatzen dituzte. Horren ondorioz, gutxik gainditzen dituzte 20 urte. Haur hauek odol-presio normala dute, ez dute erretzen eta odolaren glukosaren datuak ohizkoak dira. Honek, zalantzarik gabe, zirkulatzen duen LDL-maila eta arteriosklerosisaren arteko erlazio kausala erakusten digu.
Eritasunaren era heterozigotikoa duten gaixoentzat, sendabide posible bat aurkitu da: zeluletan dagoen kolesterol-maila jaisteak LDL-hartzaileen sintesiari laguntzen dio. Horregatik, kolesterol-maila jaisteko modu bat behazun-azidoak kentzea litzateke. Horrela gibelak kolesterol gehiago erabili beharko luke behazun-azidoak egiteko eta ondorioz gibeleko zelulek LDL-hartzaile gehiago fabrikatu beharko dute eta horrela kolesterol gutxiago ageriko litzateke odolean.
Behazun-azidoen erreziklaia eteten duten botika batzuk ezagutzen dira: erretxinak. Horietariko bat, kolestiramina izenekoa, duela hogei urtez gero ezagutzen da eta odoleko LDL-maila %10 jaisten du, eta horrela bihotzekoak %20 jaisten ziren adin ertaineko giza taldean. Hala ere, arazo bat agertzen zen. Izan ere LDL-mailako %10eko jaitsiera honek, LDL-hartzaileen produkzioa handitzeaz gain, beste prozesu bati eragiten zion: zelularen barneko kolesterol-produkzioa handitzeko HMG KoA erreduktasa entzimaren sintesiaren gehikuntzari.
Guzti honi ekiditeko gaixoei bi sendagai eman zizkieten: alde batetik behazun-azidoak hartzen dituzten erretxinak —lehen aipaturikoak— eta bestetik HMG KoA erreduktasaren inhibitzaileak eta kolesterolaren sintesia inhibitzen duten konpatina eta mebinolina sendagaiak.
Saiakuntzak txakurrekin egin zituzten eta LDL-maila %75 jaitsi zen. Gizakiengan egin ondoren SH eri heterozigoto kasuan LDL-mailak ohizkoak ziren. SH heterozigoto direnen eritasuna konpondurik zegoela esan daiteke, baina SH homozigoto direnentzat beste irtenbide bat aurkitu behar izan zuten; txertaketa, hain zuzen.
Emaile normal batengandiko gibela gaixoari txertatu ondoren bere kolesterol-maila 1200 mg/dl izatetik 300 mg/dl izatera pasatu zen (ia ohizko kopuruaren bikoitzera), baina lehen zeukana baino lau aldiz txikiagoa. Ikus daitekeenez, sendabiderik onena ez bada ere, oso positibotzat jo daiteke.
Eta orain ukitu behar dugun puntua, beste bat da: zer ari da gertatzen herri industrializatuetan LDL-hartzailetan inolako akats genetikorik gabeko jende askok bihotzekoa edo apoplexia jasateko? Lagun gehienek pairatzen duten arteriosklerosisa LDL-maila altuegiak eragiten du, azken honen jatorria LDL-hartzaileen produkzioan dagoen akats batean bilatu behar delarik. LDL-hartzaileen kopuru txikia dago, bere produkzioa faktore genetikoek eta ingurugiroari dagozkionek mugatzen dutelako. Azken hauetako bat jan-neurria dugu.
Izan ere gure jan-neurria aberatsegia da kolesterola eta animali jatorria duten gantz aseetan. Baina hau ez da faktore bakarra. Izan ere bi hormonek —estradiol eta tiroideak— gibeleko LDL-hartzaileen produkzioari laguntzen diote. Beraz bi hormona hauetan gerta litezkeen eragozpenek kolesterol-maila jaitsi dezakete.
Hartzaileentzat odoleko LDL-kontzentrazio hobezina 50 mg/dl da. Hala eta guztiz ere Mendebaldean ohizko maila 125 mg/dl dugu. Maila hau mantentzeko behar den jan-neurria, herri industrializatuetan dagoenetik urrun dago, eta Amerikako Bihotz-Erakundeak aholkaturiko kolesterol gutxiko jan-neurria baino zorrotazagoa da. Jan-neurri horrek esnekiak eta arrautzak eliminatzea eta beste aldetik haragi eta gantz asetan aberats diren jangaiak baztertzea esan nahiko luke.
Kolesterolari ihes egiteko bide naturalak
Lehen aipaturiko gaixotasunak ez jasateko asmoz, kolesterol-maila igotzen ez duten edo (posible baldin bada) jaisten duten jangaiak erosten ahalegintzen da gero eta jende gehiago erosketak egiterakoan. Kolesterol-maila jaisteko biderik errazena, arrautzen kontsumoa murriztea da zalantzarik gabe, baina badaude beste modu batzuk ere. Hasteko, ez legoke gaizki supermerkatuetan ibili ordez barazkidendara maizago joatea. Izan ere barazkiak eta fruituak oso lagungarriak gerta daitezke kolesterolaren aurkako burrukan. Jogurta eta olio poliasetuak, ariketa fisikoarekin batera, gure etsaia kontrolatzeko bide lagungarriak ditugu. Goazen bada, banan-banan ikustera.
I. Alberjinia
Barazki eta landareek ez dute kolesterolik.
Janari hau ez da txiripaz zerrendaburu; bazkari berean hartutako koipeak kanporatzen laguntzen bait du. Barazki honen liseriketan sortzen diren produktuak koipeekin lotzen dira, haien xurgapena galeraziz.
II. Orburuak
Antitoxiko hepatiko gisa iharduten duen toniko orokorra da eta gorputzeko ehuentan kolesterolaren metaketa ebitatzen du orburuak, bera kanporatzeari laguntzen diolarik. Orburu edo alkatxofaren birtuteak handaigoak dira gordinik eta ur gutxitan egosita hartuz gero. Azken kasu honetan egosketa-ura edatea gomendatzen da.
Behazunaren jariaketari laguntzen dio orburuak eta gainera ezaugarri hipogluzemianteak ditu —diabetikoen gernuan dagoen azukre-kopurua murrizten du—.
III. Baratxuria eta tipula
Gosari gehienetan xigorkiak daude eta hauekin batera gurina, zeinak kolesterolaren maila igotzen bait du. Horri ekiditeko xigorkia baratxuriz igurtzi dezakegu.
Ikerle hinduek egindako saioetan nabarmenki frogatu da jan-neurrian baratxuria sartuz gero, kolesterolaren xurgapena eta odolean honen mailaren gehikuntza ebitatzen dela. Azterketetan ikusi zenez, xigorki eta gurina daukaten gosariek kolesterola %20 igotzen dute. Ogia baratxuri ugariz igurtziz gero, ez da gehikuntza hau agertzen. Janari koipetsuekin batera dagoen baratxuriak, dentsitate handiko lipoproteinen (HDL) gehikuntzari laguntzen dio eta dakigunez lipoproteina horiek arteriosklerosisaren aurkako babesleak dira. Lehenago aipatu dugunez, kaltegarriak dentsitate txikiko lipoproteinak (LDL) dira.
Bestetik, baratxuria oso lagungarria da hipertentsioa pairatzen dutenentzat. Arteriosklerosisa eta hipertentsioa dutenentzat egunero bizpahiru baratxuri-ale hartzea oso osasuntsua izan daiteke. Arazo bakarra, jakina, horren usaina da.
Margarinak kolesterolik ez duenez, gurina baino egokiagoa da kolesterola dutenentzako.
Tipula gordinak bitaminak eta mineralak dauzka eta arteriosklerosisaren kasuetan eragin hipotentsorea du. Gainera bere silizeak arteriak malgutzen ditu.
IV. Lekadun berdeak
Arteriosklerosisari aurre egiteko lekak oso onak dira, LDL-kopurua murrizten dutelako, eta hori HDL-ak, hots, dentsitate handiko lipoproteina-maila jaitsi gabe. Azken puntu hau oso interesgarria da, HDL-ak babesleak dira eta.
Soia eta bere deribatuak oso aberatsak dira proteinatan eta oso erabiliak jan-neurri begetariano eta ekialdekotan. Soia oinarritzat duen elikadurak, kolesterol-maila jaitsi egiten du lehen egunetik, landarajaleengan egindako ikerketen arabera.
Arrautza eta esnekirik jaten ez duten landarajaleek, oso kolesterol- eta LDL-maila baxuak dituzte.
V. Zuntz begetala
Herri anglosaxoniarretan askotan olo–malutak jaten dira. Egunero behin janez gero —125 g inguru—, kolesterol-maila %8 murrizten da hiru aste pasatu ondoren olo-malutek daukaten zuntz begetalari esker. Beste ikerketa batzuen arabera eguneko jan-neurrian 140 g olo-maluta izanez gero, kolesterola %11 jaisten da hirugarren asteaz geroztik.
Zuntz begetalak, jangaiei hestemeharretik arinago pasatzen laguntzen die eta honen ondorioz xurgatzen den kolesterol-kopurua txikigoa da.
Zuntz begetalen artean azpimarragarriena, pektina dugu. Barazki eta fruitu fresko askotan dago; sagarretan eta honen azalean batez ere. Horko pektina, sagarrean dagoen pektinaren hirukoitza da. Beraz zuritzeak zuntz begetalaren galera dakar.
VI. Olio-motak
Olio begetalik osasuntsuenak, zalantzarik gabe, poliasetuak dira; soia eta artolioa, esaterako.
Ekilore-olioak eta soia eta ekilore nahastetiko olioak, mesede egin dakieke arteriosklerosisa dutenei.
Olibak eta olibolioak, aurrekoak bezain mesedegarri ez badira ere, behazun-xixkuari eragiten diete eta behazun-jariaketari laguntzen diote. Horregatik erabiltzen dira behazun-kalkuluak tratatzeko. Olibolio birjinak kolesterol-maila jaisten du, beste koipeekin nahasten ez bada, jakina. Izan ere hori gertatuz gero kolesterolarekiko eragina kontrakoa da.
Gurina eta gantza oso kaltegarriak dira eta erabat baztertu behar dute gaixo hauek. Esne gaingabetuak ez dira gomendagarri; kolesterol-maila igotzen bait dute. Hori bai, sasoian egoteko lagungarri izan daitezke.
VII. Bitaminak eta oligoelementuak
Eritasun kardiobaskularren kontra, oso interesgarria da zenbait bitamina: C eta E bitamina adibidez, eta bitamina hauek dauzkaten janariak. Haien eraginez odoleko HDL-mailak igo egiten dira, kolesterolaren aurrean babestuago gaudelarik.
Oligoelementuen artean aipagarriena, Magnesioa da eta lehenengo bitaminekin batera zenbait jangaitan aurki dezakegu, hala nola, garagardo-legamia, gatz, gari hozitu, labore integral, melaza eta C bitamina duten ohizko iturrietan: limoi, kiwi, perexil, lumabelar, berro, astalarrosa eta beste fruitu eta barazki batzuetan. Berriro aipatuko dugu: arteriosklerosisa gainditzeko, lehenengo pausuak barazkidendarantz zuzendu behar ditugu.
Lezitinari dagokionez, zenbait dietisten eritziz, kolesterolaren aurkako panazea da. Gorringoan, gari hozituan, labore integraletan eta beste hazi batzuetan (adibidez ekilore—pipa, soia, almendra eta intxaurretan) aurkitzen da. Lezitinak koipeak emultsionatzen ditu, hau da, kolesterol-gordailuak disolbatzen ditu. Prozesu honen ondorioz agertzen diren kolesterol-tantatxoak errazago metaboliza ditzake gure organismoak.
VIII. Jogurta
Jogurtaren hartziduran erabiltzen den bakterioak, Lactobacillus bulgaricus -ak, odoleko kolesterol-maila jaisten du, gibelean burutzen den produktu honen sintesia galeraziz.
Mediku batzuk, esne gaingabetua hartzea oraindik aholkatzen dute, baina oker daude eta benetan kolesterolaren aurkako produktu eraginkorra hartu nahi izanez gero, jogurta hartzea gomendatuko genuke.
IX. Ariketa fisikoak
Kirolen bat, footing edo gimnasia praktikatzen duten pertsonek HDL-maila altuak dituzte eta arteriosklerosisaren aurka babestuta daude. Dena den, ez dugu ahalegin haundiegirik egin behar. Egunero ibilaldi luze samarra egitea nahikoa da.
X. Arnasketa
Jendeak kontrakoa uste badu ere, askotan ez dugu arnasa ondo hartzen eta beste aldetik aire garbia behar dugu (kerik gabekoa) eta bigarren eskakizun hau ez da beti betetzen.
Erretzaileen HDL-mailak ez-erretzaileenak baino baxuagoak dira: hala ere %30 igotzen dira tabakoari utzi eta bi astera. Gainera tabakoak C bitamina kontsumitzen du eta lehen aipatu denez bitamina honek kolesterol-mailari jaisten laguntzen dio.
Arnasketa etengabeak, abdominalak, sakon eta lasaiak, kolesterolaren maila orekatzen du, meditazioan diharduten lagunengan frogatu denez.
Azkenik, eta gure portaerari dagokion zenbait alderdi laburbilduz, burruka honetan estresa, tabakoa eta alkohola ebitatu behar ditugula azpimarratuko genuke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8538a4a85fc7 | http://zientzia.net/artikuluak/irunea-euskal-unibertsitarien-topaleku/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Iruñea, Euskal unibertsitarien topaleku - Zientzia.eus | Iruñea, Euskal unibertsitarien topaleku - Zientzia.eus
Joan den uztailaren bigarren hamabostaldian Udako Euskal Unibertsitatearen XVI. ihardunaldia ospatu zen.
Joan den uztailaren bigarren hamabostaldian Udako Euskal Unibertsitatearen XVI. ihardunaldia ospatu zen. Iruñea, Euskal unibertsitarien topaleku - Zientzia.eus Iruñea, Euskal unibertsitarien topaleku
Joan den uztailaren bigarren hamabostaldian Udako Euskal Unibertsitatearen XVI. ihardunaldia ospatu zen.
UEUk izandako hiru zuzendariak elkarrekin. Eskuinetik ezkerrera, Martin Orbe, Baleren Bakaikoa eta Inaki Irazabalbeitia.
Uztaileko azken egunetan, unibertsitarien topaleku izan da beste behin Udako Euskal Unibertsitatea. Larraona ikastetxean burutu diren 22 ikastaro desberdinen inguruan 560 lagunetik gora, hauetako 130 irakasle gisa aritu direlarik, bildu da. Hogetabi ikastaro horietan bazegoen gauza berririk. Lehenik, hainbat urtetan egiterik izan ez den Medikuntz ikastaroa burutu da eta hasieran uste zena baino laburragoa izan bada ere, ez du horregatik interesik galdu. Bestetik, hizkuntz irakaskuntzaren didaktikaren inguruan ikastaro berri bat eman zen.
Balantzea batezbeste positibotzat jo behar da. Ikuspegi akademikotik bederen horrela izan da. Emaniko klaseak eta eginiko mintegiak maila onekoak eta interesgarriak izan dira. Era berean, ikasleen parte hartzea eta jarritako arreta ere aipagarriak izan dira. Hodei beltzik handiena, UEUren etorkizuna koloka bizian jartzen duen arazo ekonomikoa da. Hau konponduko dela espero eta nahi dugu.
Ondorengo orrialdetan zientziaren arloan egin diren gauzen zertzelada batzuk aurkituko dituzu.
Manu Barandiarenekin espektroskopiaz
UEUko fisika-sailaren barruan Mössbauer espektroskopiaz mintzatu zara. Zer da Mössbauer-en espektroskopia?
Mössbauer-en efektua zer den ikusi behar dugu lehenbizi. Maila nuklearrean gertatzen den zurgapen erresonantea da. Oso efektu berezia eta neurtzen erraza da eta zehaztasun handikoa. Mössbauer espektroskopiak zurgapen nuklear hau neurtzen du. Teknika honen bidez beste modu batez neur ezin daitezkeen fenomenoak neurtzen dira. Nukleo berezi batzuetan bakarrik agertzen da; burdinan adibidez. Burdina oso ugaria da eta erraz azter dezakezu hainbat tokitan: metaletan, hemoglobinan, zeramikan etab.etan.
Eta zer neurtzen du Mössbauer espektroskopiak?
Hiru motako elkarrekintzak neur ditzakezu. Lehenengoa ingurune elektronikoa, hau da, balentzia eta loturak. Bigarrena nukleo baten anisotropia edo isotropia. Azkenik, efektu magnetikoak neur ditzakezu: material ferromagnetikotan eta antiferromagnetikotan, barne-eremu magnetikoak zenbat balio duen, zer norabide daukan...
Eta zer erabilpen praktiko dauzka bizimodu normalean?
Bizimodu normalean ez duzu sekulan Mössbauer-en espektroskopia hozkailu moduan aurkituko.
Baina zera esan nahi dizut: enpresa batean espektroskopioa zertarako erabiliko lukete?
Gehienbat burdina daukaten konposatu guztien ikerketa eta analisian: Ilargiko zoluaren ikerketan, hemoglobina eta proteinen ikerketan, aleaziotan... Ez da espektroskopia garestia. Esate baterako, Leioan daukagun espektrometroak 3.500.000 pta bakarrik balio du. Oso merkea da erresonantzia magnetiko nuklearrarekin konparatuz.
Eta aparatua maneiatzeko momentuan, teknika erraza ala konplikatua da?
Ez da zaila. Nahikoa aparatu standardak dira. Arazoa hau da: edozein espektroskopiotan bezala datu-piloa eduki behar duzu konparazioak egiteko eta taula-piloa. Eta taulak garestaiak dira. Bestetik ikerketa sakonean ordenadorea behar duzu konparazioak egiteko.
Burdinak aparte beste nukleorik aztertzen al da?
Nukleorik erabiliena burdina da noski, erabil daitezkeen nukleoen artean ugariena delako. Gero eztainua, europioa eta displosioa ere nahikotxo erabiltzen dira. Teluroa, iridioa, indioa eta beste batzuk erabiltzea posible da, baina oso arraroa da hori egitea.
Mila esker Manu.
Karst-a aztergai
Felix Ugarte geologoa Karst-az, Aralarreko multzo karstikoaz prezeski, aritu da UEUn. Felix; Zer da Karst-a?
"Karst" hitzak jatorri jugoslaviarra du. Karst-a lurrean agertzen den karaitza euriak daramatzan azidoen eraginagatik desegiten denean sortzen da. Azidoz kargaturiko urak kararria disolbatzean, karaitzak forma bereziak hartzen ditu paisaia ikusgarriak eratuz: kobak, iturburuak, dolinak, lapiazak eta abar. Multzo guzti honi, forma eta fenomeno hauei deitzen diegu "Karst".
Zein ikuspegitik aztertu duzu Karst-a?
Karst-a ikuspegi anitzetatik azter daiteke. Alde batetik Hidrogeologiako ikasketak ditugu: Karst-aren barruan, batez ere karaitzak ugariak direnean, ura pilatzen da eta interesgarria da ur hori aztertzea, nondik sartzen den, nondik irteten den. Karst-ak aztertzeko beste ikuspuntu bat Geomorfologia da. Honek Karst-aren formak ikasten ditu eta kuaternariotik gaur arte jasan duten bilakaera aztertzen du (2.000.000)urte inguruko eboluzioa).
Belagoako Larra, Karstifikazioaren adibiderik egokienetakoa. Pinu beltzak
haitz artean hazten dira eta pagoak lur gehiago dagoen lekuan.
Aralarko multzo karstikoak ez du Aizkorri-Aloña edo Gorbeian aurki ditzakegunekin ezberdintasun handirik. Berezitasunen bat aipatzekotan, Aralarren aurki ditzakegun kararri-mota ezberdin ugariak azpimarratu beharko lirateke. Aizkorri-Aloñan, adibidez, Kretazikoko kararriak dauden bitartean, Aralarren hauetaz gain Jurasikoak ere aurki ditzakegu. Bestalde, karearen agermendua (hau da, azalera kilometro karratutan) kontuan izanik Aralarrekoa askoz ere garrantzitsuagoa da.
Beste karstik ba al da Euskal Herrian?
Bada Euskal Herrian karst inportante gehiago ere; adibidez, Nafarroako Piriniotan Larra daukagu. Azken honen geomorfologia edo forma ezberdina da bere altueragatik (2.000 metro inguru.
Karstek akuifero bezala paper garrantzitsua izan dezakete. Zerbait esplikatuko al diguzu honetaz?
Beno, nere ikergaiak ez dira gehienbat akuifero edo urdunari buruz eginak. Nere ikerketa gehienak geomorfologiari buruz egin ditugu. Dena dela, akuiferoak Euskal Herrian ez direla oso inportanteak esan behar da, zeren eta, ez bait daukate ur asko. Beren egitura geologikoa ez da egokia ur asko pilatzeko eta urdun edo akuifero inportanteenak alde batetik Larra (Nafarroako Pirinioan, batez ere iturriak Zuberoan daude) eta bestetik Urbasa eta Andia dira.
Aralarrera irteera praktiko bat egin duzu. Zer aztertu duzue?
Klasean azaldutakoa praktikotasunean ikusi ahal izateko, Aralarrera abiatu ginen zenbait ikasle eta irakasle. Aralarrek bi zona ezberdin ditu: Kantauri aldera duen isurialdea, hau da, Araitz partea, Malloak eta abar. Bestalde Mediterraniorako isurialdea daukagu, non Nafarroako parte gehiena sartzen den. Irteeran Kantauri aldea bisitatu zuten eta bertan Kuaternarioan eragindako erliebe eta formak ikusi zituzten. Kuaternarioan gertatu ziren higidura-prozesuen aztarnak, hau da, jalkinegiak (batez ere morrenak), kolubioiak eta Hotzaldiko aztarna garrantzitsuenak ere aztertu zituzten. Inguru horretan aurkitzen diren eta Hotzaldiko lekuko diren lapiatzetaz gain, Azkarateko mendoinean, Bedaion, Amezketan eta Larraitzen dauden jalkinak ere ikusi eta aztertu genituen ibilaldi praktiko horretan.
CAD-CAM
Jabier Barañanok Sondikako Troquelnorte trokelerian egiten du lan eta Fisika-Sailaren barruan CAD-CAM-ez aritu da; ordenadorez lagunduriko diseinu eta fabrikazioaz alegia. Zer da CAD-CAM-en egoera Euskal Herrian?
CAD-CAM-ak bi parte ditu. CAM-en arloan sartuta MRP programak nahikoa helduta daude eta batez ere enpresa handienetan eta merkeago produzitzeko nahikoa sartuak daude. CAD-ari buruz, ordenadorez lagunduriko diseinuari buruz, gauza asko dago eta pixka bat sartzen joan da; trokeleriatan batez ere. Ezin dugu denbora laburrean asko sartuko denik pentsatu, baina gure produktuen diseinuak hobeto egiten laguntzen digun neurrian pentsatzekoa da gehaigo sartuko dela. Euskal Herrian CAM-ari buruzko programa asko daude sartuta. Nik uste dut bere posibilitate guztiak ez dituztela ondo erabiltzen.
CAD programarik diseinatzen al da Euskal Herrian, ala kanpotik erosten dira programa horiek?
Programak berez kanpotik ekartzen dira, baina erabili hemen erabiltzen dira diseinuak egiteko eta nik lan egiten dudan enpresan adibidez, ehun milioiko sistema bat daukagu eta asko erabiltzen da; ia pieza guztiak egiteko. Kotxeentzat eta abioientzat fabrikatzen ditugun pieza guztiak egiteko erabiltzen dugu, baina hau kasu berezia da eta normalean enpresa arruntek autoCAD edo edozein ordenadore pertsonalerako CAD programa erabiltzen dute. Erabiltzen oso errazak dira eta ahalmen txikiagokoak ere bai.
Eboluzioaren teoria aztergai
Gurekin Garikoitz Esnaola daukagu. Natur Zientzia sailean ibili da eta Jesus Mari Txurrukarekin batera eboluzioaren inguruan bideo batzuk aurkezten ere bai. Zein izan da zuen helburua bideo hauek aurkeztuz eta zein egin duzuen lana?
Lehenengo eta behin helburuak aipatzen hasita ikasleei edo bertara etorri direnei bideo-sail hau ezagutzera ematea. Bere osotasunean hartuta, nahikoa programa ona da. Bigarrenik, eboluzioari buruzko ikuspegi orokorra ematen duen lana da. Eta hirugarrenik, eztabaida sortzea, galdera klabe batzuk formulatzea edo aztertzea izan da helburua.
Forum honetan ondoriorik atera al duzue?
Gaia hain sakona eta luzea izanik, ez dago ondorio berriak ateratzeko aukerarik. Ez dugu ezer berririk demostratu. Hala ere J.M. Txurrukak ornodunen arteko filogenia taxutzeko eta hauek elkarren artean erlazionatzeko zenbait eskema modernoago azaldu du.
Eta eboluzioaren teoria Darwinek formulatu zuen. Orduan Darwinek emandako formulazioa eta gaur eguneko ikuspegia zertan dira desberdinak?
Nire ustez arazo horri buruz mailak bereiztu beharko lirateke. Darwinek bere garaian eboluzioa planteatu zuenean sortu ziren kezkak (gizakiaren jatorriaz esaterako), segun eta zein gizarte-mailatan oraindik ere problematiko gerta daitezke. Zientzi mailan nahikoa asimilatua dago darwinismoa, eta noski, zuzenketak izan ditu. Neodarwinismo izena duen korrontea hor dago. Darwinek teoria planteatu ondoren genetikaren agerpenak eragin izan du eboluzioaren teorian. Eboluzioa indibiduoari aplikatu beharrean populazioari aplikatu zaio eta honelako hobekuntzek eragin dute neodarwinismoa, hau gaur eguneko korronte ebolutibo nagusia delarik.
Beno, eta beste gai batera pasata eta ikastaro hau hartuta, balorazio moduko bat egingo al zenuke?
Beno ba zenbait alderditan arrakastatsua izan da. Jende asko etorri da; azkeneko urteetan baino gehiago. Geologoen parte hartzea oso handia izan da eta bai entzule moduan eta baita irakasle legez ere. Eta hori interesgarria da; Natur Zientziak ez bait ditugu biologoek bakarrik lantzen.
Mila esker.
Txikia ezagutu nahia
Txema Pitarke, Fisika-sailaren barruan tunel efektuzko mikroskopioaz aritu zara. Zer da tunel efektuzko mikroskopio hori hitz gutxitan?
Mikroskopio esaten zaio gainazala ikusteko erabiltzen delako eta tunel efektuzkoa ba tunel efektu kuantikoaz baliaturik funtzionatzen duelako, hain zuzen ere. Bi meta oso hurbil jarriz gero, metal batetik bestera pasatu egiten dira elektroiak tunel kuantiko horretan zehar. Horrek nolabait metaletariko baten gainazalaren egituraren berri jasotzeko modua ematen du eta hori nola lortzen den azaltzea luzeegia izango litzateke.
Beraz, tunel efektuzko mikroskopioa gainazalak azaltzeko bakarrik erabiltzen al da, ala beste erabilpen batzuk ba al ditu?
Pedro Etxenike fisikaria, egun Euskal Herrian dagoen ikerlaririk ezagunena akaso, UEUn egon zen. Txema Pitarkeren hitzaldira joateko besteak beste.
Beno. Ez horretarako bakarrik. Lehenengo gainazalak aztertu dira, baina funtsezko prozesu fisikoen berri emateko ere erabiltzen da; propietate elektronikoen eta elektroien eta gainazalen arteko elkarren berri jasotzeko adibidez. Hain zuzen hori da nik gehien ezagutzen dudan arloa.
Tresna horrekin lan egiten duzula esan nahi al duzu?
Ez. Lan teorikoa egiten dut; mikroskopio horren teoriari buruz alegia.
Eta Euskal Herriko Unibertsitatean edo Euskal Herrian horrelako mikroskopiorik ba al dugu?
Ez. Madrilen badago Unibertsitate Autonomoan eta nik ikusi dut, baina nik ez dut horrelako batekin sekula lanik egin.
Ez al da kuriosoa hemen mikroskopiorik egon gabe horren lan teorikoak egitea?
Ez. Horri buruzko lan esperimentalak argitaratu egiten dira nazioarteko aldizkarietan eta guk datu esperimental horiek maneiatzen ditugu geure lanak aurrera ateratzeko.
Oker ez banago, duela hiruzpalau urte mikroskopio hau atera zenean Nobel saria jaso zuten asmatzaileek, ezta?
Bai, 86an. Orain dela bi urte. Binning eta Polannyi-k irabazi zuten. Teknika oso berria eta iraultzailea da.
Mila esker.
Informatika- eta zuzenbide-sailak elkarrekin lanean
Informatika- eta Zuzenbide-Sailek, elkarlanean "Informatika eta Zuzenbidea" gaia jorratu zuten. Batak eta besteak elkarrekin iharduteko puntuak aztertu zituzten, Xanti Goñi, Donostiako Zuzenbide-Fakultateko irakasle eta abokatuaren eta Xabier Arregi eta Ibon Zipitria, Informatika-Fakultateko irakasleen eskutik.
Gai hau, aztertzeko ideia Informatika-Sailetik sortu zen, Zuzenbide-Sailari delitu informatikoa delako gaia aztertzea proposatu ziotenean. Hala ere, gai horretara mugatzea ez zela nahikoa eta horretaz gain informatika eta zuzenbideak askoz ere gai amankomun gehiago zutela ikusirik, emaniko klasean informatikaren zuzenbideango eskusartze posibleak (bulego-antolaketan, epaiketen aukeraketa eta antolakuntzan, logika juridikoaren eremuan sistema adituek lagundurik zenbait erabaki hartzeko prozedurarik ba ote dagoen) eta delitu informatikoa aztertu ziren besteak beste.
Halatan Xabier Agirre eta Ibon Zipitria informatikariek ponentzia aurkeztu zuten zuzenbide munduan informatika duen eragina komentatuz. Ondoren Xanti Goñik zuzenbide penal, zibil eta politikoan informatikak zein aportazio egin zezakeen azaldu zuen.
Logika juridikoaren arloan, hizlariek argi utzi zuten informatikaren funtzioa ez zela pertsonaren papera ezabatzea. Xanti Goñik aditzera eman zuenez, "Zuzenbide munduan badago halako printzipio ezaguna: bi eta bi ez direla lau esaten duena. Bestela ez litzateke Zuzenbidea; Matematika baino. Beraz, zenbait tresna lortzen saiatu nahi da, ea sistema juridikoak koherenteak diren, kontra esanik dagoen, baliagarriak diren ikusteko eta beraien azterketa eta interpretazioa errazteko. Ikerkuntza hauek zentzu horretan hartzen dira eta gainera oraindik goi-unibertsitate mailan baino ez dira aztertzen. Ez daude zuzenbidean praktikan jarriak; ikerkuntza mailan baizik.
Gaiari jarraiki, zenbait erabaki juridiko zehatz oso mugatu eta bideratuak daudela esan zen klasean. Epaileen lana zenbait baldintza ikusiz erabaki zehatza ematera mugatzen da, eta halakoetan posibilitatea egon liteke, pertsonaren erabakia ordezkatu gabe, lagungarri izan litekeen sistema informatizatu zenbait sortzea, epaileen erabakiak azkarragoak eta logikoagoak izan daitezen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-146114b73c56 | http://zientzia.net/artikuluak/mir-estazioa-lurraren-inguruko-espazioaz-baliatzek/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | MIR estazioa, lurraren inguruko espazioaz baliatzeko pake-bidea - Zientzia.eus | MIR estazioa, lurraren inguruko espazioaz baliatzeko pake-bidea - Zientzia.eus
MIR estazio espazialari buruz aipamenak egin aurretik, gogora ditzagun bera sortu ahal izateko ezinbestekoak izan ziren estazio espazialak; "Sailut" estazioak alegia.
MIR estazio espazialari buruz aipamenak egin aurretik, gogora ditzagun bera sortu ahal izateko ezinbestekoak izan ziren estazio espazialak; "Sailut" estazioak alegia. MIR estazioa, lurraren inguruko espazioaz baliatzeko pake-bidea - Zientzia.eus MIR estazioa, lurraren inguruko espazioaz baliatzeko pake-bidea
Mir estazio espazialari buruz aipamenak egin aurretik, gogora ditzagun bera sortu ahal izateko ezinbestekoak izan ziren estazio espazialak; "Saliut" estazioak alegia.
1. Mir estazioa.
2. Luch satelite igorlea (H = 36.000 km).
3. Komunikazio-esparrua.
4. Satelite bidezko komunikazioa duen lurreko estazioa.
5. Komunikazio-esparruaren amaiera
6. Irratiz komunika ezin daitekeen esparrua.
7. Komunikazio-esparruaren hasiera.
Kosmonautak "Soyuz" izeneko espazialuntzietan iristen ziren bertara eta kargak banatzen zituzten. Ikerketa-programa bete ondoren, joandako espazialuntzietan itzultzen ziren lurrera. Honela bada, eta estazio hauei esker, gizakiak Lurrarekiko orbitan (gehienez ere bi hilabetez) lana egiteko aukera izan zuen. Bestalde, bidaia hauek, hobekuntzak egiteko behar adina informazio eman zuten motopropultsore, orientazio-sistema, energiaz hornitzeko era, biziraupen-kontrol, etab.i buruz.
Saliut-en lehen bidaiek zientziaren ezagupideak datu berriz osatzeko aukera eman zuten: Lurraren baliabide naturalaren estudioan, astrofisikan eta geofisikan eta neurtezina aztertzen duen fisikan batipat. Honez gain, ikertzen ari ziren unean Kosmoan zeuden pertsonek ikerketan parte aktiboa hartzen zutela demostratu zuten.
Halabaina, zientziak hauen lanaren etekina hobe zitekeela adierazi zuen, horretarako estazioaren hornidura-sistema berrantolatu behar zela baieztatuz. Berrantolaketa honen menpe zeuden, hein handi batean, kosmonautek burututako ekintzen emaitzak. Kosmonautek zenbat eta behar gutxiago izan, are eta etekin hobeagoak lortuko zituzten. Beraz aurrerantzean, gastatutako substantziak (erregaia, jana –15 kg pertsona eta eguneko, gutxi gorabehera–, pelikula zinematografiko eta fotografikoak, materialen eta objektuen lagin esperimentalak, bidaietan ordezkatu behar ziren tresnak etab.) eroso eskuratzeko aukera eman behar zuten estazio espazialek.
Sobietar zientzilari eta espazialuntzigileek ikusi zutenarekin, bigarren belaunaldiko estazio orbitalak eraikitzera jo zuten. Hauek bi akoplamendu-sistema zituzten, beharrezkoa balitz garraiorako bi ibilgailu espazialak aldi berean akoplatu ahal izateko. Pertsonen desplazamendurako (Lurra eta orbitaren artean) erabiltzen ziren "Soyuz" eta ondoren "Soyuz T" espazialuntziez gain, garraiorako aireuntziak ere martxan ipini ziren: "Progress" izeneko aireuntzi arinak batetik eta "Kosmos" sateliteen serieko ibilgailu astunak bestetik.
"Saliut-6" eta "Saliut-7" estazio orbitalek izandako arrakastak ez zuen ikertzaileen ikuspegia lainotu. Alderantziz baizik: "Saliut" estazioak erabiltzean lortutako esperientzia kontutan hartu zen MIR estazio berria sortzerakoan.
1986ko otsailaren 20an MIR estazio orbitala iraupen lu-zeko bidaia batera jaurti zuten "Proton" jaurtigailuaz. Jaurtigailu hau, sobietarrek duten potenteenetariko bat da eta horrelako beste lan askotan hartu du parte. MIRen hasierako masa 21 tonakoa zen. Gertaera hau burutu baino bi hilabete lehenago, "Luch" satelite igorlea jarri zen orbita geoegonkorrean. Honek, MIR estazioak lurreko postuekin komunikazioa mantentzeko ardura du.
MIR estazio orbitalak lurreko postuekin ia egun osoan komunikazioa mantentzen du, "Luch" satelite igorlearen bidez.
MIR estazioaren berezitasunik nagusienetariko bat kosmonautak atseden hartzeko eta lan egiteko eskaintzen duen hobakuntza da: "Saliut" serieko estazioek ez zutena hain zuzen. Langela da bertako gela nagusia. Tripulazioak bertan igarotzen du denborarik gehiena, eta horrexegatik erosoa izan dadin diseinatu da. Aurrekoekin konparatuz gero, askoz ere handiagoa dela esan daiteke. Bestalde, ikerketarako ekipo zientifikoak eta gainerako tresnak bertatik atera dira eta, espezializazioko ikerketak egin ahal izateko isolatutako moduluetan bildu. Modulu hauek, geroxeago ipiniko lirateke orbitan estazioan lotuz.
1. Laborategi-gela;
16. Kontrol-zentrua.
17. Ingurugiroaren kontrol-sistemarako blokea.
MIR estazioko langela, lurreko usarioari jarraituz pintatu da: zolua kolore ilunez eta hormak eta sabaia kolore argiz. Honek, grabitaterik gabeko egoeran, zolua eta sabaia bereizten laguntzen du. Nahi izanez gero, 28 gradurainoko tenperatura lor daiteke. Esfera higigarria, kosmonauten begiak erlaxatzeko eran diseinatu da; hauek edozein lekutara begiratzen dutenean, gela osoa (eta ez horma soilik) ikusteko eran. Espazio handiko gela amankomunaz gain gela bakunak ere badituzte, non ikertzaileek beren atseden tarteetan bakarrik egon bait daitezke.
Iraupen luzeko bidaiatan, hain garrantzitsua den gauza arruntetan konforta izateaz gain kosmonautek programadun monitoreekin lana egiteak dakarren erosotasuna aipatu zuten. Bertan tripulazioarentzat interesgarria den edozein informazio argiztatzen da. Bilketaz, sailkapenaz eta aztertzeaz kalkulagailu elektronikoak arduratzen dira. Honelako zazpi kalkulagailuz hornituta dago estazioa. Ordenadore-zentru bat arduratzen da eragiketa asko egiteaz. Adibidez, estazioa kontrolatzen laguntzen du, tripulazioaren lan-banaketa egokiena zein den adierazten duen grafikoa egiten du, "Luch" satelite igorlearen jarraipena egiten du, etab. Asma dezakegunez, estazio berri hau konfortaren adierazgarri da.
Honez gain, martxan ipini berria den MIR/Luch tandem honekin laborategi orbitala Lurrarekin komunikatzeko sistema berriaz baliatzen dela aipatuko dugu. Orain, nahiz eta SESBeko lurrak ez zeharkatu, lurreko postuekin komunika daiteke. "Luch" satelitea Lurrarekiko puntu finko batean kokaturik dago, Lurrarekin batera biratuz. Baikonur inguruan aurkitzen da, meridiano gainean eta plano ekuatoriarrean.
MIR estazioak bira bakoitzean inguru hau zeharkatzen du eta honi esker 40 minututan Lurrarekin irratiz hitz egin dezakete. Honez gain, munduko ozeanoetan zehar banandurik dauden itsasuntzi bereziak kontutan hartzen badira, ia egun osoan Lurrarekin kontaktuan manten daitekeela esan daiteke. Guzti honek, kosmonauten lana nabarmen hobetzen eta erosotzen du. Ondorioz, estazioko ordenadore elektronikoak eta Lurrekoak konplexu bakar batean elkartzea lortu da. Honek estazioko sistemen, multzoen eta aparatuen aginteak automatizatzeko bidea irekitzen du. Kosmoan eta Lurrean aurkitzen diren gizaki-makinen sistemen elkarrekintzak konpontzen ahalegindu dira espezialistak, elkarrekintza estuagoa eta etengabea izan dadin. Gaur egun, ideiatatik esperimenturako aurrerapausoa eman da eta ikus daitekeenez arrakastaz.
Estazio berriko irtenbide teknikorik egokiena, (gainerako berrikuntzen abiapuntu dena), lotura anizkoitzeko portua izatea da. Sei lotune ditu eta hauetako bi nagusiak dira. Lotune nagusi hauek, estazioaren ardatzeko bi muturretan aurkitzen dira eta garraiorako untziak onartzea du bere eginkizuna. Hauez gain beste lau modulu amarra daitezke alboetan. Modulu hauetako bakoitza lan-eredu bati (astronomia, biologia, metalurgia, ...) lotzen zaio. Modulu guztiak luzetarako ardatzaren norabidean atrakatu behar dira. Ondoren, eta beso luze baten bidez, estazioaren alboetara transferitzen dira. Ondorioz, Lurra-Kosmo ibilbide nagusian, merkantzi fluxua hazi egingo da, kosmonautek tresna zientifiko eta ekipo gehigarri gehiago eskura dezaketelarik. Bestalde, bertara iristen den merkantziak (modulu baten barnean mantentzen denez) ez du oztoporik egingo. Tripulazio-kopurua ere 5 edo 6 pertsonez haz daiteke, hauentzat behar duten lekua gehitzea aski delarik. Horretarako, pentsa daitekeenez, moduluetako bat kosmonautek bizi ahal izateko kondiziotan bidaltzea izango litzateke irtenbidea. Beharrezkoa balitz, "MIR" estazioari beste estazio batzuk lotu dakizkioke eta horrela estazioaren uneko masa eta bolumena bikoiztu, dimentsio handiko estazio orbitala lortuz.
Modulu zientifiko gehigarri hauek karga/deskargarako lan astuna ebitatzen dute denbora irabaziz. Honez gain, lanerako erosotasuna eskaintzen dute. Adibidez, biologiarako prestatu den modulua astrofisikarako prestatu den beste batez ordezka daiteke eta behar izanez gero, elkarlanean iharduteko prestatu. Teknologi moduluak, ez du hasierako tresnekin beti iraungo. Bere garaian, egokitutako tresnez ordezkatuko dira. Egia da aurreko estazioetan bezala ezin zaiola bibrazioaren eraginari itzuri. Bitartean, eta jakina denez, badaude erabateko barealdia behar duten saiakuntzak. Baina, espezialistek badute kasu hauetarako irtenbide posiblea pentsaturik: libreki flotatuko duten moduluak sortzea hain zuzen, estazioarekiko inolako lotura mekanikorik gabe flotatuko duten modulu autonomoak sortzea alegia. Ikerketa-programa burutu ondoren, ikerketaren emaitzak pasatzeko eta behar duten materiaz hornitzeko denbora-tartean, estazioari atxekiko zaizkio moduluak. Beste posibilitate bat, noizbehinka moduluak estazioari lotu beharrean orbitan jarraituz kosmonautak bertara garraio-ibilgailu batean hurbiltzea litzateke, bertan lana egin, material berriz hornitu eta ondoren estaziora itzuliz. Beraz eta ikus daitekeenez, MIR estazioak modulu autonomoekin lan egin dezake. Leonid Kizim eta Vladimir Soloviov kosmonautek "Soyuz T-15" untziaren bidez gauzatu zuten printzipio hau. MIR estaziotik "Saliut-7" estaziora jo zuten, bertan zenbait lan burutu ondoren MIR estaziora itzuliz. Itzulbidean, ikerketaren emaitzak eta guztira ia 400 kg pisatzen zuten 20 gailu ekarri zituzten MIR estaziora.
Horrela bada, MIR estazioak bide berri bat ireki du teknika espazialaren garapenean. Modulu espezializatu gehigarrien loturaz gain espazioko beste untzien zerbitzurako ongi hornitutako base orbitaltzat erabil daiteke MIR estazioa.
Estazioa moduluz hornitzen doan heinean, honen hasierako masa eta inertzia handituz joango dela kontutan hartu dute diseinatzaile eta erakitzaileek. Baldintza hauetan, oso zaila izango litzateke akoplamendurako posizioa erosotasunez lortzea. Egoera honetan erregai gehiegi erreko litzateke. Beraz eta honi itzurtzeko, untzia bera izango da estazioa inguratuko duena, lotune-gunera hurbildu artean. Antzeko sistemaz baliatu zen "Soyuz TM" espazialuntzia MIR estaziora hurbildu eta lotu zitzaionean.
Aldi berean, estazioak maniobra batzuk burutu behar ditu. Maniobratan erregaia eta denbora irabaztearren orientazio-sisteman berrikuntza sartu da. Azelerazio-sentsoreen informazioa memorian gordetzen da eta espazioan estazioaren ardatzen posizioa zehazteko erabiltzen da. Norantza berrorientatu beharko balitz, biraketa-angelurik egokiena automatikoki kalkulatzen da eta beharrezko aginduak atal eragiletara bidaltzen.
1987ko udaberrian, Lurra inguratzen duen espazioaren konkistan eta espazioaren lankidetza internazionalaren historian aurrerapauso berri bat eman da MIR estazioan. Apirilaren 11n gauez, Yuri Romanenko eta Alexander Laveikin kosmonautak "Soyuz TM-2" bigarren bidaiaren ibilgailuan estaziora iritsi eta bi hilabetera, astrofisikako "Kvant" modulu astuna lotu zitzaion estazioari (Protón jaurtigailuaz orbitaratu zuten). Horrekin orbitan zegoen estazioaren masa 51 tonara pasa zen eta 35 metroko luzera hartu zuen. Bestalde, egia da "Kvant"en maniobrak burutzeko erabili zen sistema askatu ondoren 10 tona galdu zituela ere. Baina ez luzarorako; garraio-ibilgailuren bat akoplatuz gero, berriro masa irabaziko bait du.
Kvant modulua berezia da. Zazpi urtez SESBeko eta munduko laborategi eta unibertsitate askoko espezialistek ihardun ondoren burutu zen. Erabilpen desberdin askotarako diseinatua dago. Kvant da MIR estazioari lotu zaion lehen modulua. Guztira, eta epe laburrera, espezializatutako beste lau modulu bidaltzea espero da. Ondorioz, 100 tonako masa duen estazio adarkaduraduna sortuko da orbitan.
Dena dela, Kvant modulua programa anizkoitzetan erabili ahal izan arren modulu astrofisiko izenaz bataiatu izan zen, zeren bertan izarrak, galaxiak, kuasareak, etab. ikertzeko gailu konplexu eta potenteak bildu bait dira.
MIR estazioa orbitan egoteak eta helburu desberdinetarako zitzaionmodulu zientifikoen erabilpenak, bide berri bat ireki dute kosmoan; gaur egun garrantzi berezia hartzen duen bide bat: "Pake-bidea".
Baina, zoritxarrez ez da daramagun bide bakarra.
1. Oinarrizko blokea |
zientziaeus-5030178002b3 | http://zientzia.net/artikuluak/kantauriko-mendiak-ezagutu-beharreko-parajea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kantauriko mendiak, ezagutu beharreko parajea - Zientzia.eus | Kantauriko mendiak, ezagutu beharreko parajea - Zientzia.eus
Euskal Herria lurraldez txikia izanik ere, bazter ezezagunak baditu oraindik. Gaur azalduko duguna, Kantauriko Mendikatea alegia, horietako bat da.
Euskal Herria lurraldez txikia izanik ere, bazter ezezagunak baditu oraindik. Gaur azalduko duguna, Kantauriko Mendikatea alegia, horietako bat da. Kantauriko mendiak, ezagutu beharreko parajea - Zientzia.eus Kantauriko mendiak, ezagutu beharreko parajea
1988/10/01 Barandiaran, Mariaje Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Euskal Herria lurraldez txikia izanik ere, bazter ezezagunak baditu oraindik. Gaur azalduko duguna, Kantauriko Mendikatea alegia, horietako bat da. Errioxa aldera joateko askok zeharkatzen dituzte bertako mendateak (Herrera edo Rivas) eta gutxik erreparatzen du mendikateak ezkutatzen dituen txokoen edertasunaz.
Toloñoko ipar-isurbidean dagoen larrea. Eskuinean Toloñoko azken aldatzean dagoen pagadia ikus daiteke.
I.X.I.
Kantauriko mendilerroa, Arabako hegoaldean kokatzen den eskualdea da. Mendebaldean Toloñoko mendilerroarekin bat egiten du (guk azalpenean biak bat direla kontsideratuko dugu) eta ekialdean Kodes-eko mendilerroa du muga. Hegoaldean Ebro harana zabaltzen da. Ikuskizun ederra dira Toloño edo Herreratik, Errioxako mahasti eta soroak.
Ikuspegi ekologikotik begiratuta oso ingurune interesgarria da Kantauriko mendilerroa. Bere gailurrek (altuenak 1400 m ingurukoak dira) klima heze eta lehorren arteko muga egiten dute. Iparraldera dauden isurbideak haize hezeen menpe daude eta klima atlantiko hezea pairatzen dute. Hegoaldera begira dauden isurbideak ordea, haize lehorren eraginen menpe daude eta klima mediterranio lehorragoaren domeinu dira. Egoera hau paisaian eta ekologian isladatzen da noski, eta bertan laiotzeko baso hezeak eguterako baso lehor nola bihurtzen diren ikus daiteke.
Ohar geologikoak
Toloño, Kantauri eta Kodes-eko mendilerroek, altuera ertaineko mazizoa osatzen dute. Mendien batezbesteko altuera 1000 metrokoa da eta asko dira 1300 metro gainditzen dituztenak (Gaztelu-haitza, 1430 m; Lehoin-haitza, 1391 m); San Tirso haitza, 1338 m; eta Kodes 1421 m). Iparraldeko haranetan Inglares eta Ega ibaien arroak daude.
Kantauriko mendilerroaren material osagarri gehienak, kretazikoan sortutakoak dira. Kararriak, dolomiak, kalkarenitak, hareak, harearriak eta buztinak dira materialik ugarienak.
Izkiz-eko ameztia.
I.X.I.
Iparraldeko haranetan ibai-sedimentazioaren ondorioz buztinak, hareak eta limoak daude nagusiki. Mendilerroaren hegoaldean (itxuraz maldatsu eta urratua izanik) karraria da nagusi, baina buztinak, hareak eta harearriak ere agertzen dira.
Baso aldakorra
Lurralde hau estaltzen duten basoak ugari izateaz at aldakorrak dira. Bertan bi klimen arteko trantsizioa gertazen denez gero, baldintza desberdinak daude toki batetik bestera. Zati batean ia Euskal Herri osoan nagusi den klima ozeanikoaren eragina dago. Bestean aitzitik, Mediterranio kutsuko klima lehorragoak (Errioxa eta Nafarroako Erriberan dauden klimak alegia) eragiten du. Mendilerroaren kokapena da fenomeno honen kausa.
Kantauriko mendilerroa ekialdetik mendebaldera zabaltzen da eta hesi natural garrantzitsua da haizeen ibilbidean. Bere iparralde eta hegoaldeko malden artean desberdintasun klimatiko nabarmenak sortzen ditu. Atlantikotik datozen haizeek iparmendebaldeko norabidea daramate. Hezetasunez kargatutako haizeak laiotzean gora egiten du eta hoztean berehala uzten du hezetasuna laino edo euri moduan. Eguteran behera haize lehorra jaisten da. Horrexegatik, laiotzean pagoa hazten da eta eguteran artea.
Beraz eskualde honetan bi motako landaredia agertzen da: baldintza hezetan hazten dena eta baldintza lehorretan hazten dena.
Pagadia
Urizaharra.
I.X.I.
Iparraldera begira dauden maldetan pagadi handiak daude Kantauriko mendilerroan. Kararria da baso hauen substratua. Pagoarekin batera ezpel arrunta agertzen da ugari. Ezpela agertzeak, klima iparralderagoko pagadietan baino lehorragoa eta kontinentalagoa dela adierazten du. Pagadi hezeagotan gorostia eta ahabia dira pagoaren lagun.
Pagadi hauetan basoetako hegazti harrapariak, miru gorria eta zapelatza esaterako, ugari dira eta erraz ikus daitezke. Malda txikiko sailak dira horretarako egokienak; Urizaharra, Pipaona eta Lagran ingurukoak batez ere.
Ameztia
Ametza oso ugaria da Kantauri mendilerroan. Izkiz-ezko ameztia Arabako handiena da eta interes ekologiko handia du. Baso hau lur hareatsuen gainean hazten da. Lurzoru hauek nekazaritzarako ez dira egokiak eta ondorioz oso baldintza egokitan mantendu da Izkiz-eko basoa. Izkiz-en ametzarekin batera zuhaixkak (hala nola gorostia, ipurua, txillarra eta otea) ugari dira.
Izkiz-eko basoak ornodun asko biltzeko baldintza ekologiko egokiak sortzen ditu. Basurdea, azkonarra, erbia eta azeriak jana eta ezkutaleku aproposa aurkitzen dute bertan. Bestalde hegazti harrapari anitz dago (miru beltz eta gorria, gabiraia, arrano txikia, zuhaitz belatza eta belatz gorria), baina gauzarik interesgarriena zera da: oso urria den aztorearen ugalketa eskualde honetan frogatu izana.
Erkameztia
Izkiz-eko arroileko hormatzarrak egokiak dira sorbeltzak edo antzeko hegaztiek habiak egin ditzaten.
I.X.I.
Erkametza izan zen garai batean haranen hondoa kolonizatu zuen zuhaitz-espezie nagusia. Baina lurzoru hauek nekazaritzarako oso emankorrak direnez, erkameztiak asko murriztu dira nekazaritzarako sailak lortzearren. Erkametza ez da normalean bakarrik hazten eta arte, pago edo ametzarekin batera ikusten da. Hala eta guztiz ere, Urizaharra-tik iparraldera badira erkamezti huts interesgarri batzuk. Bertan hegazti harrapariek ingurugiro egokia aurkitzen dute eta ondorioz arrano txikia, arrano sugezalea eta mirotz urdina dira gehien ikusten direnak.
Pipaona eta Lagran artean pagoekin nahastuta dagoen harizti batean zapelatz liztorjalea detektatua izan da.
Ugaztunetan, erkameztian topa daitezkeenetan, basakatuak, lepazuriak eta basurdeak aipa daitezke.
Artadia
Garai batean arteek Arabako lurraldeen zati handia estaltzen zuten, baina aspalditik jasan behar izan duten gizakiaren presioak asko murriztu du gaur egun Arabako artadien hedadura. Kantauri mendilerroaren inguruan artadi helduak aurkitzea zaila da. Ale txikiz (txaparroz) osatutako karraskalak ugariagoak dira.
Sai arrea.
I.X.I.
Artadiaren ohianpea ezpelez, gurbitzez, ipuruz eta berberis arruntez osatuta dago nagusiki. Hezetasuna dagoen goi-zonetan txilarra eransten zaie aurrekoei eta behe-zona lehorragoetan espezie mediterraniarragoak; hala nola, ezkaia, azeri-mahatsa eta izpikilu fina.
Oso ugari eta oparoa da ugaztunen taldea artadian. Besteak beste hauek aipa daitezke: basakatua, katajineta, azeria, erbinudea, lepazuria, ipurtatsa eta basurdea. Bestalde, zenbait hegazti harraparik, arrrano txikia eta arrano sugezaleak esaterako, oso gustokoak dituzte artadiak habiak egiteko.
Ibai-ertzetako landaredia
Jakina da ibai-ertzean hazten diren basoek, ibarbaso deitutakoek alegia, oso ekosistema aberats eta garrantzitsua osatzen dutela. Kantauri mendilerroaren inguruko ibarbasoek, garai batean zegokiena baino azalera txikiagoa estalten dute. Nekazaritzarako lurrak lortzea izan da gertaera honen arrazoirik nagusiena. Baso hauek oso paper berezia jokatzen dute uholdeen erregulatzaile moduan, baina egun presio handia jasan behar izaten dute. Egurgintza eta ibilguen garbiketa-lanak dira ibarbasoei gehien erasotzen dieten ekintzak.
Haltzek, sahatsek, lizarrek, zumarrek, hurritzek, astigarrek, zumalakarrek, zuhandorrek, gogortxuek eta atxaparrek osatzen dute ibarbasoaren landaredia. Ingurugiro hau hegazti askorentzat oso egokia da eta urarekin zerrikusia duten hegaztien sorta adierazgarria aurki daiteke: basahatea, uroilanda, kopetazuria, kuliska txikia eta martin arrantzalea.
Igaraba.
I.X.I.
Bestalde, bere jatortasunean mantentzen diren ur-korronteetan, Euskal Herrian oso urri den igaraba ere ikus liteke (zorte handia izanik noski!).
Haitzetako komunitateak
Kantauri mendilerroko hartxingadi eta harkaiztegiak oso ingurugiro aproposa sortzen dute zenbait hegazti bizi dadin. Gaztelu Haitzeko harkaiztegietan hegazti harraparien komunitate oso aberatsa kokatzen da. Bertan arrano beltza eta belatz handia bezalako espezie ez-ohizkoak ikus daitezke. Bestalde, malkar-sorbeltzek eta haitz-usoek bertan egiten dituzte habiak eta ez da hori Euskal Herriko beste toki askotan jazoten.
Gainera Arluzea inguruan, eskualde honetako sai arre bakanek egiten dituzte habiak.
Zer ikusi eta nora joan
Lehenago aipatu dugun Eusko Jaurlaritzaren argitalpenean Kantauri mandilerroaren ingurutan bisitariak egin ditzakeen ibilbide batzuk aipatzen dira. Guk horietako bi gomendatuko ditugu.
Basakatua.
I.X.I.
Lehenengo ibilbidea Rivaseko mendatetik abiatzen da. Mendatearen gainean mendilerroaren ipar isurbidetik doan pista bat jaiotzen da. Pista emeki-emeki hasten da mendiaren iparraldeko isurbidean gora egiten. Bistak ederrak dira eta Urizaharra eta bere inguruen edertasunaz gozatzeko aukera egokia eskaintzen du. Ordu t'erdiko ibilaldi lasaiaren ondoren eta azkeneko aldatz gogorxeagoa igo ondoren, Toloño mendiaren iparraldean dauden larretara iristen gara. Hortxe aziendak eta berauek maneiatzeko borda eta itxiturak aurkituko ditugu. Gure ezkerraldean, maldan gora egiten duen pagadi baten atzean Toloñoren harkaitz gorriak daude. Igoera neketsuagoa da orain, baina gora iritsita eskaintzen zaigun Errioxako bistak esfortzua konpentsatzen du. Gure oinetan eta Ezkaraiko mendiak horizontean ditugularik, Ebro ibaiak meandro biribil handiak lantzen ditu mahastien artean.
Bigarren ibilbideari esker, Izkiz-eko arroila ezagutuko dugu. Bidea Korres herrixka kutunean hasten da. Herrian zehar igarotzen den errekaren ondoan doan bideari jarraituz, Izkiz-eko arroilean sartuko gara. Izkiz ibaiaren ingurutan ibarbaso itxia dago. Arroila erdialdean zabaldu egiten da eta urtegi txiki bat dago bertan. Urtegiko presa ondoan urjauzi txiki bat dago eta hortik aurrera bi bide aukera ditezke. Orain artean ekarri dugunak gora egiten du pixka bat, altuera hartuz. Berriak, urtegian jaiotzen den ubidearen ondoan dauden zuhaitzen artean egiten du aurrera eta gure irudiz bestea baino politagoa da. Ubidea eta hasiera batean hartutako bideak altuera berdinera iristen direnean, arroila bukatu dela esan dezakegu eta orduan bi aukera dauzkagu: aurrera jarraitu eta Bujanda herrira iritsi edo atzera egin.
Artikulu honetan hegazti harrapari askoren izenak aipatzen dira eta honek nahasbidea sor dezake irakurleengan. Gehienentzat zapelatza, mirua, aztorea edo arranoa bereiztea zaila gertatzen da. Guk identifikazio horri lagundu egin nahi diogu eta horrexegatik hegazti horietako batzuen ar gazkia emateaz aparte, deskribapen laburra ere egingo dugu.
Miru beltza: 55 cm.
Lumaia marroi-gorrixka iluna. Isatsa pixka bat urkilatua.
Aztorea: 48-61 cm.
Lumaia iluna bizkarrean eta arre ilun zerrendatua bularraldean.
Miru gorria: 60 cm.
Lumaia gorrixka. Isatsa oso urkilatua.
Zapelatz arrunta: 51-51 cm.
Lumaia kolore aldakorrekoa, grisetik arre ilunera. Bularraldean marra argia. Isatsa motza.
Gabiraia: 28-38 cm.
Arrak lumaia grisa bizkarrean eta gorrixka zerrendatua bularraldean. Emeak lumaia arre-kolorekoa bularraldean.
Zuhaitz-belatza: 30-36 cm.
Izterrak gorrixkak. Bularraldea zerrendatua. Bizkarra marroi iluna.
Belatz txikia: 34 cm.
Isatspuntan zerrenda beltza. Arrak bizkar gorrixka eta emeak zerrendatua.
Mirotz urdina: 41-47 cm.
Arrak burua eta bizkarra grisa. Hegoak grisak, puntak beltz-beltzak eta bi lerro beltz. Emeak bizkarra arre iluna eta hegoetan bi lerro beltz baino gehiago.
Arrano sugezalea: 62-67 cm.
Hegan dabilenean behekaldea ia guztiz zuria du. Bizkarraldea arrea.
Arrano beltza: 80-86 cm.
Lumaia arre ilun uniformea. Burua eta garondoa urre-kolorekoa.
Arrano txikia: 43-45 cm.
Lumaia arre iluna edo argia. Hankak lumaz estalirik dauzkate.
Belatz handia: 38-50 cm.
Emea arra baino askoz handiagoa. Bizkarra gris urdinxka.
Bularraldea gorrixka, lerro beltzekin. Ale helduek bibote handiak masailetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fd60cf912de2 | http://zientzia.net/artikuluak/penizilinak-hirurogei-urte/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Penizilinak hirurogei urte - Zientzia.eus | Penizilinak hirurogei urte - Zientzia.eus
Alexander Fleming ikerlari eskoziarrak penizilina aurkitu zuen 1928.ean. Aurkikuntza honen inguruan mitifikazio handia egon da. Nola gertatu zen penizilinaren aurkikuntza?
Alexander Fleming ikerlari eskoziarrak penizilina aurkitu zuen 1928.ean. Aurkikuntza honen inguruan mitifikazio handia egon da. Nola gertatu zen penizilinaren aurkikuntza? Penizilinak hirurogei urte - Zientzia.eus Penizilinak hirurogei urte
Alexander Fleming ikerlari eskoziarrak penizilina (antibiotikotan lehenengoa) aurkitu zuen 1928.ean. Aurkikuntza honen inguruan mitifikazio handia egon da. Nola gertatu zen penizilinaren aurkikuntza?
Fleming, 1911.eko karikatura.
Gehienek ezagutzen dute Alexander Fleming eta bera penizilinaren aurkitzailea izan zela ere bai. Penizilinak gure aiton-amonek sufritzen zituzten hainbat eritasun sendatzen eta tratatzen sortu dituen erraztasunengatik, Fleming mito-mailan egotea ez da harrigarria. Mitoa sortu den une beretik, Fleming-i buruz gauza asko esan eta argitaratu da eta asko gezur edo sasiegia dira. Batzuk aipatzearren: gaztetan Wiston Churchill piszina batean itotzetik salbatu ondoren honen gurasoek eskerrak eman asmoz medikuntz ikasketak ordaindu zizkiotela; bere lankideen kontra borrokan aritu behar izan zuela penizilina aurrera ateratzeko; penizilina 1940.ean aurkitu zuela, alemanek Londresen jaurtitako bonbak batek altxatutako hautsa lehioan zituen kultiboetara erori zenean; edo penizilina isolatu zuen Howard Florey bere lankide zela.
Zein zen Alexander Fleming eta nola aurkitu zuen penizilina?
Fleming baserritar eskoziar baten seme zen. Loudoun herrian jaio zen 1881.eko abuztuaren seian. Hamalu urte zituelarik Londresera joan zen bere anaia medikuarengana eta bertan lanean hasi zen nabigazio-konpainia batean. Herentzia txiki bati esker medikuntza ikasi zuen Londreseko St. Mary ospitalean eta bertan ikasketa-sari eta beka guztiak irabazi zituen. 1906.ean bukatu zituen ikasketak eta Almroth Wright-ek zuzentzen zuen Inokulazio-Sailean hasi zen lanean. Berrogeitemeretzi urte egin zituen bertan. Wright eta bere lankideak eritasun bakteriologikoak txertoen bidez tratatzen egiten zuten lan. Txertoak saltzea zen gainera Sailaren finantz iturririk garrantzitsuena. Fleming taldeko kide sutsuenetako bilakatu zen eta bere trebezia metodo berriak eta tresneria berria garatuz erakutsi zuen. Gainera bera sifilisa tratatzeko salvarsan izeneko botika berria erabiltzen oso trebea zen.
Lehenengo Mundu-Gerraren garaian Wright-ekin batera kanpaina-ospitale batean aritu zen Boulogne-n, zaurien zoldureei buruz lan eginez. Beren lanari esker, erabiltzen ari ziren antiseptikoak desegokiak zirela ikusi zen eta Flemingek antiseptiko berriak probatzeko test bat prestatu zuen. Flemingek oso lan ederra egin zuen bertan.
1921.ean lisozima izeneko proteina aurkitu zuen. Proteina honek eragin bakteriolitikoa du, hau da, bakterioak suntsitzeko ahalmena du. Dirudienez, aurkikuntza hura kasualitatez egin zuen. Bere mukien kultiboa egiten ari zelarik, hau oso ohizkanpoko organismo batez kutsatua izan zen. Flemingek organismo honen koloniak mukiaren ingurutan suntsitu egiten zirela ikusi zuen. Flemingek oso lan ona egin zuen lisozimari buruz (berak egin zuen lanik bikainena akaso), baina ez zuen erakarmenik izan, lisozimak organismo patogenoengan ia eraginik ez zuelako.
Zazpi urte geroago, 1928.ean prezeski, Flemingek penizilina aurkitu zuen. Aurkikuntza honen prozesuak, lisozimaren aurkikuntzaren izpilu-irudi dirudi. Aurkikuntza noiz gertatu zen ez dago garbi, Flemingen ohar-koadernoan idatzirik ez dagoelako. Antza, Fleming oporretatik itzuli zenean, irailaren hiruan edo lauean gertatu zen. Bere mahaian kultibo-platertxo batzuk utziak zituen oporretara joan aurretik. Hauetako batzuk bota egin zituen eta beste batzuk gorde, bisitari bati erakusteko. Azken hauetako bati bigarren aldiz begiratu zionean, lizun-orban baten ondoan estafilokoko-koloniak suntsituta zeudela ohartu zen.
Fleming 1952.ean, Dunedine-ko unibertsitateko ikasleek omendua.
Bere ohar-koadernoan lizunari buruzko lehenengo saioak urriaren 30eko data du. Lizunaren kolonia bat hazi eta harekiko zenbait organismok zer jokabide zuen aztertzeari ekin zion. Hauetako batzuk lizunaren ondoraino hazten ziren, baina estafilokokoak lizunetik 2,5 cm-ra gelditzen ziren. estafilokokoekin beste saio batzuk egin zituen eta hau idatzi zuen: lizun-kultiboak, estafilokokoekiko bakterizida den substantzia bat dauka.
1929.eko urtarriletik apirila bitartean, Fleming-ek eta Ridley eta Craddock bere laguntzaileek, penizilina deitu zioten substantziaren eraginkortasuna aztertu zuten. Penizilina izena eman zioten, lizuna penicilium jenerokoa zelako. Penizilinak, organismo patogeniko askoren hazkuntza eragozten zuen eta gainera zelula bizientzat ez zela toxikoa ikusi zuten. Fleming antiseptiko orokorraren aurrean zegoen. Bere bizitzako ametsa bete zuela zirudien. Baina tamalez hori ez zen gertatu. Aurki galdu zuten horren esperantza. Eginiko saiotan penizilinak bakterioak hiltzeko lau ordu baino gehiago behar zituela ikusi zuten eta gainera odol-seroaren presentzian bere aktibitatearen zatirik handiena galdu egiten zuen. Untxiei benabarnera txertatzen zitzaienean, 30 minututan odoletik desagertu egiten zen. Flemingek penizilinaz lan egiten jarraitzea, denbora galtzea zela pentsatu zuen. Horregatik akaso ez zuen animali babeserako test erabakikorra egin. Hark erakutsiko zukeen penizilinaren benetako indarra eta Fleming bere aurkikuntzaren benetako garrantziaz ez zen jabetu.
1929.eko maiatzean bidali zuen Flemingek penizilinari buruzko bere txostena argitaratzera. Bertan, penizilinaren eragin antiseptikoa aipatzen zuen, baina ez zuen behar adina azpimarratzen. Egun, artikulu haren "separata" orijinalek 300.000 pta. inguru balio dute.
Flemingek antza, penizilinaz interesa galdu zuen. 1930.etik 1940.era argitaratu zituen 27 artikuluetan bat bakarrik zen penizilinari buruzkoa, eta bertan kultibo hautakorrak egiteko bere erabilpena aztertzen zen. Hamar urte hauetan, Flemingek penizilina salmentarako txertoen ohizko produkzioan erabili zuen. Ez zuen gehiago ikertu eta gainera penizilinari buruz egin ziren ikerketaz ez zuen interes handirik erakutsi.
Penizilinaren booma, Oxfordeko talde baten lanari sor zaio batez ere. Lana 1938.ean hasi zen, Ernt Chain agente bakterizida naturalei buruz ikerketa bibliografikoa egiten ari zenean eta Flemingen txostenaren berri izan zuenean. Chain kimikaria zen eta entzimen munduaz zuen interesa. Penizilina probatzen hasi zenean, bere indar bakterizidaz ohartu zen eta animali babeserako testa egitea erabaki zuen, Floreyrekin harremanetan jarriz. Testa 1940.eko maiatzaren 25ean egin zen eta emaitzak oso positiboak izan ziren. 1941.ean zehar pertsonengan egin ziren probak eta emaitzak miresgarriak izan ziren.
Lan honen emaitzen argitalpenak ez zuen interesik sortu. Fleming berari ere, ez zion asko eragin. Penizilina sulfonamidak ordezka zezakeela idatzi zuen, baldin eta sintetizatua izaten bazen.
Platertxoan estafilokokoen koloniek (puntu zuriek) Penicilum-koloniari (ezkerrekoari) ihes egiten diote
Flemingen penizilinarekiko interesa 1942.eko abuztuan berpiztu zen, lagun bat meningitisaz gaixotu zenean. Sulfonamidak eraginik gabekoak suertatu ziren eta laguna hilzorian zegoelarik, Flemingek penizilinaz saiatzea erabaki zuen. Floreyri dei egin zion, eta penizilina hari eskatzeaz aparte, nola erabili ere azal ziezaion eskatu zion. Hilzorian zegoen gaixoa azkar osatu zen.
Haren ondorioz eta bere sailburu zen Almroth Wright-ek The Times era bidalitako eskutitz bati esker (bertan penizilinaren meritu guztia Flemingi leporatzen zitzaion), Fleming publizitate-kanpaina handi baten barnean murgildua izan zen. 1955.ean hil zen arte, munduko heroi eta prentsarentzat pertsonaia kutun izan zen.
Konplexuak dira neurrigabeko lausenguen arrazoiak. Hauetako bat Floreyk prentsarekiko zuen jarrera gogorra da; ez bait zuen publizitaterik nahi. Kazetariek orduan baztertu egin zuten. Bestelakoa izan zen Flemingek lanegiten zueneko St. Mary ospitaleko jarrera. Bertan kazetariak onartuak izaten ziren. Gainera, St. Maryko dekanoa Churchillen medikua zen eta prentsa-kanpaina indartu zuen. Bestalde 1942.ean gerraren erdian britainiar gobernuak populazioaren morala indartzeko zerbait behar zuen. Penizilina bezalako botika liluragarria aukera ezin hobea zen lan horri ekiteko. Informazio-ministraritzak penizilinaren inguruan kanpaina bat suspertu zuen. Fleming zen mundu guztiak ezagutu nahi zuen pertsonaia eta prentsak ume kutuntzat hartua zuen. Oxfordeko taldea guzti honetatik at gelditu zen.
Nobel sariko batzordeak ordea, kazetariek baino gehaigo zekien eta 1944.eko Nobel saria Florey, Chain eta Flemingi batera eman zien.
Fleming bakteriologo ona eta trebea zen eta lan handiak egin zituen, baina penizilinaren kontu honetan neurrigabeko ospea jaso zuen. Beraz, zientzilari ezagun honen benetako irudia agertzea izan da lerro hauen asmoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dbc1234c9d4b | http://zientzia.net/artikuluak/irakurlearen-txokoa-urria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irakurlearen txokoa. Urria - Zientzia.eus | Irakurlearen txokoa. Urria - Zientzia.eus
Einstein-en teoriaren arabera astronauta bat ahal bezain zuzenen joanez gero, bere abiapuntura iritsiko litzateke nahikoa distantzia ibili ondoren: hiru dimentsioko mundua, 4ko hiperesfera baten hiperazalera dela kontsideratzen da.
Einstein-en teoriaren arabera astronauta bat ahal bezain zuzenen joanez gero, bere abiapuntura iritsiko litzateke nahikoa distantzia ibili ondoren: hiru dimentsioko mundua, 4ko hiperesfera baten hiperazalera dela kontsideratzen da. Irakurlearen txokoa. Urria - Zientzia.eus Irakurlearen txokoa. Urria
Fisika
Einstein-en Erlatibitate Orokorraren teoriak dioenez, Grabitatea masa bakoitzaren inguruko espazio/denboraren kurbadura lokala da. Horregatik Unibertsoa 4 dimentsiokoa litzateke, baina denak ez dira espazialak; bat denbora bait da.
Galdera: Einstein-en Erlatibitate Orokorraren teoriak dioenez, Grabitatea masa bakoitzaren inguruko espazio/denboraren kurbadura lokala da. Horregatik Unibertsoa 4 dimentsiokoa litzateke, baina denak ez dira espazialak; bat denbora bait da. Baina Martin Gardner-ek "Izquierda y derecha en el Cosmos" liburuan hau dio gutxi gorabehera: Einstein-en teoriaren arabera astronauta bat ahal bezain zuzenen joanez gero, bere abiapuntura iritsiko litzateke nahikoa distantzia ibili ondoren: hiru dimentsioko mundua, 4ko hiperesfera baten hiperazalera dela kontsideratzen da. Galdera hau da: Hau nola ondorioztatzen da? Lehen esandakoaren ondorio al da, edo gauza bera esateko beste modu bat? Ez bait da gauza bera, nere eritziz, kurbadura lokala (masek sortua) eta Unibertso osoarena. Bestalde, kasu honetan 4 dimentsio hauek espazialak al dira? (hala balitz, ez da Einstein hau proposatzen duen bakarra, uste dudanez).
Agustin Mendizabal
Erantzuna: Irakurlearen gutunean zenbait alderdi ikusten dudanez gero, banan-banan argitzen saiatuko naiz.
1.- Irakurleak dioenez, Erlatibitate orokorrean masa bakoitzak (izar bakoitzak, adibidez) bere inguruan kurbadura lokala sortzen du. Baina Kosmologian Unibertso osoaren masa hartu behar da kontutan. Berez eskala kosmologikoan (Unibertso osoaren eskalan alegia), leku guztietan dago batezbesteko masa-banaketa eta, beraz, batezbesteko kurbadura ez-nulua. Horrela, izar bakoitzak sortutako kurbadura lokala mikroskopikoa gertatzen da ikuspuntu kosmologiko globaletik, eta masa guztiek sortutako batezbesteko kurbadura globala aztertzen da soilik. Fisikaren arlo guztietan gertatzen da gauza bera: funtsezko teoria lokala izan arren, efektu globalak gertatzen dira efektu lokalen baturaren ondorioz.
2.- Einstein-en teoriaren funtsezko ekuazioak eta hipotesi sinple batzuk (esaterako, espazioaren homogenotasuna eta isotropia) kontutan harturik, Unibertsoaren eredurik sinpleena lortzen da. Fisikaren eredu guztiekin gertatzen den bezalaxe, berau ere ez da behin-betikoa eta azkena izango. Baina badirudi bere mugen barruan hurbilketa zehatz, erabilgarri eta emankorra dela. Robertson-Walker izenaz ezagutzen da eta eredu standard delakoaren muina da. Teorian eredu honen geometria hiru mota desberdinetakoa izan daiteke, eta haietariko batean irakurleak aipatzen duena gerta liteke: ...astronauta bat ahal bezain zuzen joanez gero, bere abiapuntura iritsiko litzateke... Hemen, berau ondorio teoriko posiblea (baina ez alabeharrezkoa) dela azpimarratu nahi dugu.
3.- Bestalde, irakurlea ez dabil oker. Erlatibitate Orokorrean hiru dimentsio espazial baino ez dago.
4.- Baina egin ditzagun kontsiderazio matematiko batzuk. Aipaturiko ereduan hiru dimentsioko espazioa lau dimentsioko hiperespazio batean (eta hipergainazal esferiko baten moduan) bailegoen kontsidera dezagun, (berriro azpimarratuko dugu) ikuspuntu matematikotik . Baina beste posibilitate baliokide bat badago: berez (eta ez beste inolako espazioren barruan) dagoela pentsatzea, hain zuzen. Hobeto azaltzeko, kontsidera dezagun plano bat, adibide moduan. Posible da berez hartzea edota espazioaren barnean (edota lau, bost, ..., nahi adina dimentsio dituen hiperespazio batean) dagoela pentsatzea. Edozein kasutan bi dimentsio baino ez ditu. Planoak berezko izaera du, eta izaera honek ez du beste espazio baten barruan egotearen menpekotasunik. Gauza bera gertatzen da gainazal esferiko batekin.
Eskolan gainazal esferikoak espazioaren barruan duen definizioa ikasten dugu, baina Gauss eta Riemann-ek aurreko mendean frogatu zutenez, gainazal esferiko berberaren definizioa beste inolako espaziorik erabili gabe eta bi dimentsioren bidez egin daiteke. Definizio biak guztiz baliokideak dira eta bietan gainazal berak bi dimentsio baino ez ditu. Era berean, Robertson-Walker-en Unibertsoaren espazioak (denbora alde batera utzirik) hiru dimentsio bakarrik ditu, nahiz eta beste hiperespazio baten barruan dagoela pentsatzea zilegi (baina inola ere ez beharrezkoa) izan.
5.- Ikuspuntu fisikotik alegiazko hiperespazio hori posible da, baina guztiz alferrikakoa ; bere existentziaren hipotesiak ez bait du inolako ondoriorik eta ez frogatzeko modurik. Espazioa hiperespazio baten hipergainazal esferikoa delako irudia batzuetan erabilgarri izaten da propietate batzuk hobeto ulertzeko, baina ez da inola ere alabeharrezkoa eta batzuetan kaltegarria gerta liteke (badirudi horrelakoa izan dela irakurlearen kasuan). Egia da horrelako espazio kurbatuak beste espazio laun baten laguntzarik gabe ulertzea ez dela batere erraza, gure sen ona guztiz mugatua dela eta. Agian horrelako gauzak ezin ditzakegu benetan uler (seguru asko posibilitate honen azterketa psikologiaren arazo sakona litzateke), baina posible da horrelako kontzeptuak erabiltzeko ohitura hartzea eta, azkenean, ulertu ditugula pentsatzen dugu fisikariok.
6.- Amaitzeko, ohar bat. Erlatibitate Orokorrean ez bezala, gaurko teoria batzuetan dimentsioak lau baino gehiago dira. Baina hau beste kontu bat da; gainerako dimentsioak ez bait dira hizkera normalean espazio edota denbora deitzen duguna.
Juan M. Agirregabiria |
zientziaeus-a82c6cb84614 | http://zientzia.net/artikuluak/ea-adierazpen-egokia-lortzen-duzun/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ea adierazpen egokia lortzen duzun - Zientzia.eus | Ea adierazpen egokia lortzen duzun - Zientzia.eus
Oraingo honetan zenbaki-joko batekin gatoz. Nahikoa sinplea da, baina entretenigarria, eta oinarrizko eragiketak praktikatzeko egokia izan daitekeela uste dugu.
Oraingo honetan zenbaki-joko batekin gatoz. Nahikoa sinplea da, baina entretenigarria, eta oinarrizko eragiketak praktikatzeko egokia izan daitekeela uste dugu. Ea adierazpen egokia lortzen duzun - Zientzia.eus Ea adierazpen egokia lortzen duzun
1988/10/01 Arrojeria, Eustakio - Elhuyar Zientziaren Komunikazioa Lizaso, Pili - Informatika SailaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Oraingo honetan zenbaki-joko batekin gatoz berriro. Nahikoa sinplea da, baina entretenigarria, eta oinarrizko eragiketak praktikatzeko egokia izan daitekeela uste dugu. Honez gain eta beti bezala, programako zenbait zati zuei azaltzen ere saiatuko gara.
Goazen bada jokoaren arauak aditzera ematera:
1etik 25era bitarteko 8 zenbakizko multzo bat agertuko zaizu.
Programak hauetako lau zenbaki eta (+,–,*) eragileez osatutako adierazpen baten
zenbakizko balioa kalkulatuko du.
Emaitzatzat balio hori emango duen adierazpen bat lortu beharko duzu. Horretarako,
multzoko 4 zenbaki eta (+,–,*) eragileak erabili ahal izango dituzu. Balio berbera emango
duten adierazpen bat baino gehiago egon daitekeenez gero, hauetako edozein ontzat
emango da, programak ebaluatutakoa ez izan arren.
Oharrak:
Zenbaki eta eragileak ezin dira errepikatu.
Eragile guztiak, hots (+,–,*) erabili beharko dira.
Adierazpena ebaluatzerakoan ez dira eragileen lehentasun-mailak kontutan hartuko.
Ezkerretik eskuinera aplikatuko dira.
Adib. 3 + 4 *2 = 14 izango da eta ez 11
Ohartuko zinenez, '/' eragilea ez da kontutan hartu eta honexegatik izan da: programak
adierazpena osatzerakoan zenbakiak eta eragileak aleatorioki hartzen ditu eta '/' erabiliz gero
gerta daiteke burutu beharreko zatiketak osoak ez izatea, zenbaki dezimalak emanez. Ez dugu
jokoa gehiegi konplikatu nahi izan eta horregatik kanpoan uztea egokiago iruditu zaigu.
Programa ondoko zatitan banatzen da.
40-50: Erabiliko diren zenbakiak eta ikurrak gorde
60: Multzoko 8 zenbakien posizioak definitu
70-130: 1etik 25erainoko zenbakietatik 8 aleatorioki hartu
140-260: Adierazpena sortu ahala ebaluatu
270-320: Aurkezpen-pantaila agertu eta erabiltzailearen erantzuna jaso
330-510: Erabiltzaileak emandako adierazpena ebaluatu
520-600: Erantzunaren egiaztapena
Adierazpen hori (ERAN$) karaktere-katea izango da programarentzat. Beraz, tartean dauden
zuriguneak ere esanguratsuak dira. Katea karakterez karaktere aztertuz joan; gaiak
(zenbaki-kateak) eta eragileak (+,–,*) bereiztuz eta aldi berean adierazpenaren balioa
kalkulatuz joan beharko da.
Bereizketa honetarako zera eduki behar dugu kontutan: bi gairen tartean eragileak soilik
edota eragilearen aurretik eta atzetik zuriguneak egon daitezkeela.
10 REM ZENBAKIA LORTU
20 DIM DIG(25):DIM AUK(8):DIM POSI(8,2):DIM IKUR(3)
30 CLS:SCREEN 2:KEY OFF:RANDOMIZE TIMER
40 FOR I=1 TO 25:DIG(I)=I:NEXT I
50 FOR I=1 TO 3:IKUR(I)=I:NEXT I
60 POSI(1,1)=5:POSI(1,2)=15:POSI(2,1)=6:POSI(2,2)=8:POSI(3,1)=8:
POSI(3,2)=13:POSI(4,1)=7:POSI(4,2)
=20:POSI(5,1)=9:POSI(5,2)=5:POSI(6,1)=11:POSI(6,2)=8:POSI(7,1)=10:
POSI(7,2)=21:POSI(8,1)=12:POSI(8,2) =14
80 FOR J=1 TO 8
90 ALE=INT (RND*KOP)+1
100 AUK(J)=DIG(ALE)
110 FOR II=ALE TO KOP-1:DIG(II)=DIG(II+1):NEXT II
120 KOP=KOP-1
160 FOR K=2 TO 4
170 ALE=INT (RND*KOP) + 1 : ERAG=IKUR(ALE)
180 REM AUKERA
190 IF ERAG=1 THEN ZENB=ZENB+AUK(K):ADIER$=ADIER$+" +":
GOTO 220 200
IF ERAG=2 THEN ZENB=ZENB-AUK(K):ADIER$=ADIER$+" -":
GOTO 220 210
IF ERAG=3 THEN ZENB=ZENB*AUK(K):ADIER$=ADIER$+" *":GOTO 220
220 REM AMAUKERA
240 FOR II=ALE TO KOP-1:IKUR(II)=IKUR(II+1):NEXT II
250 KOP=KOP-1
270 LOCATE 3,34:PRINT "ADIERAZPENAREN BILA":LOCATE 4,34,:
PRINT "-------------------"
290 FOR I=1 TO 8:LOCATE POSI(I,1),POSI(I,2):PRINT AUK(I):NEXT I
300 LOCATE 16,5:PRINT "ZENBAKIA: ";ZENB
320 LOCATE 18,5:PRINT "Multzoko 4 zenbaki eta (+,-,*) eragileak erabiliz
emaitzatzat ";ZENB;" emango":LOCATE 19,5:PRINT "duen adierazpen bat idatzi
behar duzu: ":LOCATE 21,11:INPUT "",ERAN$
330 IF ERAN$="" THEN 520
340 ADIER1$="":I=1:GAIA$=""
350 WHILE ASC(MID$(ERAN$,I,1)) =48 AND ASC(MID$(ERAN$,I,1)) =57
360 GAIA$=GAIA$+MID$(ERAN$,I,1):I=I+1
370 WEND
410 IF A=42 OR A=43 OR A=45 OR I LEN(ERAN$) THEN
420 ELSE I=I+1:GOTO 510 420 IF I =LEN(ERAN$) THEN IKUR$=
MID$(ERAN$,I,1) ELSE 510
440 IF (ASC(MID$(ERAN$,I,1)) 48 OR ASC(MID$(ERAN$,I,1))
57 OR I LEN(ERAN$)) AND ASC(MID$
(ERAN$,I,1)) 32 THEN GOTO 460
450 GAIA$=GAIA$+MID$(ERAN$,I,1):I=I+1:IF I =LEN(ERAN$)
THEN 440
470 IF IKUR$="+" THEN ZENB1=ZENB1+VAL(GAIA$):GOTO 500
480 IF IKUR$="-" THEN ZENB1=ZENB1-VAL(GAIA$):GOTO 500
490 IF IKUR$="*" THEN ZENB1=ZENB1*VAL(GAIA$)
500 REM AMAUKERA
520 LOCATE 23,10:IF ZENB1=ZENB AND ERAN$ "" THEN PRINT "
ONGI!!! Lortu duzu"; ELSE PRINT
"Ez duzu asmatu. Adierazpena ";ADIER$;" izan daiteke.";
530 LOCATE 25,20:PRINT "Jarraitu nahi al duzu (B/E/?"
540 TE$=INKEY$:WHILE TE$ "":TE$=INKEY$:WEND
550 WHILE TE$ "B" AND TE$ "b" AND TE$ "E" AND TE$ "e":
TE$=INKEY$:WEND
560 IF TE$="B" OR TE$="b"THEN 30
570 LOCATE 23,1:PRINT SPC(79):LOCATE 25,1:PRINT SPC(79):LOCATE 22,30:
PRINT "Agur beste bat arte!";
580 END
600 REMN AMAIA ZENBAKIA LORTU
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-47c9f162856a | http://zientzia.net/artikuluak/linotipiak-aspaldi-hil-ziren/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Linotipiak aspaldi hil ziren - Zientzia.eus | Linotipiak aspaldi hil ziren - Zientzia.eus
Gauza jakina da inprenta-munduak azken 20-30 urteotan itzelezko iraultza izan duela. Garai bateko linotipia zokoratua gelditu da.
Gauza jakina da inprenta-munduak azken 20-30 urteotan itzelezko iraultza izan duela. Garai bateko linotipia zokoratua gelditu da. Linotipiak aspaldi hil ziren - Zientzia.eus Linotipiak aspaldi hil ziren
Teknologia
Gauza jakina da inprenta-munduak azken 20-30 urteotan itzelezko iraultza izan duela. Garai bateko linotipia zokoratua gelditu da. Fotokonposizioa izan zen lehenbiziko aldaketa eta orria muntaturik ematen dizun ordenadorea da azkena. UEUko Informatika-Sailaren barnean, egungo egunkariak nola egiten diren azaldu zuten.
Orlando Elorrieta eta Xabier Erauskinek klasean esan zutenez, prozesu honetan lehenengo fasea informazioaren bilketa da; teletipo eta telefaxaren bitartez egiten dena. Informazioa lortuz gero, erredaktoreek (bakoitzak duen pantailan) idazten dute albistea. Erredaktore bakoitzak du bere kodea, pantaila horretan idatziriko informazioa babestua egon dadin. Gertatzen dena zera da: kode hori gogorarazteko, kazetariek zenbait gauza berezi erabiltzea.
Prozesuari jarraituz, honako hau azaldu zuten: Egunkariaren delegazio bakoitzean dute ordenadore bat zentralekora konektatuta. Erredakzioan (idaztean) testu-prozesadore bat erabiltzen dute, horrek dituen abantailez baliatuz.
Idazmakina batean bezalaxe idazten da eta gero, kontroleko karaktereen bidez, letra-tipo eta gorputza (hau da, tamaina) aukeratzen dira, nahiz eta idazterakoan dena berdin egiten den, Artikulu guztiak ordenadoreetan sartuta daudenean, denak makina zentral batera bidaltzen dira nola agertu behar duten eta beste agindu guztiak ipinita. Beraz, makina horrek egunkarian agertuko diren moduan idazten ditu testuak; lehen letra berdinaz idatziriko testu berberak.
Prozesu honetan azken aldian beraiek nabaritu duten aldaketarik handiena, muntaiari dagokiona da. Lehen, eta kasu batzuetan orain ere bai, artikuluak argazki-paperean idazten ziren (zutabe baten zabaleraz gutxi gorabehera) eta muntailariek horiek moztu eta egunkariko orrialde batean pegatzen zituzten.
Baina gaur egun orrialde osoa ateratzen da egina. Artikulu bat idazteko ehunen bat eredu dauzkate eta, horren arabera, egunkariko arduradunek testu bakoitza nola aterako den erabakitzen dute.
Ordenadorea erabiltzeak baditu bere abantailak. Artikuluen luzera kontrolatzen da. Lehengo maketatzaileek gorriak ikusi behar izaten zituzten bitartean, gaur egun ordenadoreek egiten dute guzti hori. Esate baterako artikulua laburregia bada, lerro artean espazio handiagoa uzten du dena berdinduta gera dadin.
Edo, aldiz, luzeegia bada, ez dela sartzen esaten du eta orduan moztu egin beharko da. Prozesua amaitzeko orrialde horren argazki bat ateratzen da eta negatiboa (aluminiozko plaka) errotatibara eramaten da handik egunkaria ateratzeko. Hau da egunkariak daraman prozesua.
Beraz, egunkariaren kaleratzearen prozesua asko arindu dela argi dago; gauza gehienak ordenadoreen bidez egiten bait dira. Arintze hau, batez ere maketazio-arloan gertatu da azken aldian.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9d8800cb8d8c | http://zientzia.net/artikuluak/powerpoint-2-bertsioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | POWERPOINT. 2. Bertsioa - Zientzia.eus | POWERPOINT. 2. Bertsioa - Zientzia.eus
Mikrosoft etxeak oraintxe iragarri berria du Powerpoint-en 2. bertsioa; Apple Macintosh-en inguruan aurkezpenak egiteko programarik salduena.
Mikrosoft etxeak oraintxe iragarri berria du Powerpoint-en 2. bertsioa; Apple Macintosh-en inguruan aurkezpenak egiteko programarik salduena. POWERPOINT. 2. Bertsioa - Zientzia.eus POWERPOINT. 2. Bertsioa
Softwarea
Mikrosoft etxeak oraintxe iragarri berria du Powerpoint-en 2. bertsioa; Apple Macintosh-en inguruan aurkezpenak egiteko programarik salduena.
Powerpoint-en 2. bertsio honekin Macintosh II-ren 16.8 milioi kolore erabili omen daitezke eta 5000 inguru kolore-konbinazio eta letra-mota desberdin aukeratu ahal izango omen dira.
Honez gain eta aurreko bertsioak eskaintzen zuen aukeraz gain (zuri-beltzeko transparentziak sortzeko aukeraz gain hain zuzen ere), bertsio honetan 35 mm-ko koloretako diapositibak sor daitezke.
Hauekin diapositiba-sekuentziak osatu, oharrak ipini etab. etab. egin daitezke.
Badirudi programa honekin egin diren aurkezpenak benetan bikainak izan direla eta arrakasta handia izan dezakeela pentsatzen da.
Powerpoint 2.0 bertsioak, hiztegi ortografikoa eta hitzen bilaketa eta ordezkapenerako komandoak ere baditu; eta ProstScript formatua duten fitxategi grafikoak jaso ditzake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9b2588bff3b1 | http://zientzia.net/artikuluak/ingurugiroarekiko-eraginaren-ebaluazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ingurugiroarekiko eraginaren ebaluazioa - Zientzia.eus | Ingurugiroarekiko eraginaren ebaluazioa - Zientzia.eus
Europako zein Estatu Batuetako ebaluazio-ereduak ikusita, ingurugiro-arazoetan atzeratuak gaudela begi-bistan dago.
Europako zein Estatu Batuetako ebaluazio-ereduak ikusita, ingurugiro-arazoetan atzeratuak gaudela begi-bistan dago. Ingurugiroarekiko eraginaren ebaluazioa - Zientzia.eus Ingurugiroarekiko eraginaren ebaluazioa
Ingurumena
Beste zenbait gaitan bezala ingurugiro-arazoetan ere atzeratuak gaudela begi-bistan dago. Horrek froga handirik ez duela behar esango genuke, baina ideia bat izan dezagun eta geure atzerapenaz kontura gaitezen, zera aipatuko dugu: Estatu Batuetan adibidez duela 20ren bat urtez gero hainbat Proiektutan Ingurugiroarekiko Eraginaren Ebaluazioa egitea beharrezkoa dela.
Santurtziko zentral termikoa.
Hemen berriz, ez da horrelako beharrik izan oraindaino, eta berdin segituko genukeen seguru asko, tartean beste gertaera politiko bat gertatu ez balitz. Eta gertaera hori, Estatu espainiarra Europako Elkartean integratzea da hain zuzen. EE-aren kontseiluak 1985.eko ekainaren 27an Egunkari Ofizialean azaldutako xedapena onartu zuen eta bertan derrigorrezkotzat jotzen zen integratutako Estatuetan Ingurugiroarekiko Eraginaren Ebaluazioa Proiektu hauetan egitea:
Petrolio-errefinategietan.
Hondakin erradioaktiboen bilketa edo deuseztapenetan.
Burdinaren lehen urtuketan.
Kai komertzialetan.
Hondakin toxikoen deuseztapenean.
Derrigorrezko kasu hauetaz aparte, beste zerrenda luze bat azaldu da Ebaluazioa egitea gomendatuz: Nekazaritza, Meagintza, Energi industria, Metalurgia, Beirategi, Ehungintza, Larru-industria, Zur eta Papertegi, Kautxugintza, Azpiegiturako obra eta beste zenbaitetan. Xedapen honen ondorio gisa, B.0.E.an 1986ko ekainaren 30ean, ekainaren 28ko Erret Dekretua agertu zen, nola edo hala E.E.ren agindua jasoz.
Beraz, ipinia zegoen legea. Baina hurrengo arazoa, Estatu espainiarrean horrelako Ebaluazioak egiteko moduko teknikaririk ez izatea zen, eta gai honetaz aurreneko lanak kanpokoek egin behar izan dituzte; frantsesek batez ere.
Proiektu baten inguruarekiko eraginaren azterketan, etapa hauek bereiztuko genituzke:
Arazoaren hedapena mugatzea.
Erantzun egokia bilatuz, alternatibak aztertzea.
Proiektuen eraginaren ebaluazioa egitea.
Ingurugiroarekiko eraginen ebaluazioa, teknika berezi batzuei esker zenbakitan neurtuta lortzen da. Teknika hauek, EEBBetan eta Britainia Haundian jorratu dira batez ere, eta guregana Estatu espainiarraren bidez etorri zaizkigu, Domingo Gomez-Orea, Teresa Vilariño, Domingo Jimenez Beltran, eta beste zenbaiten eskutik. Ohi denez, kasu honetan ere lehenbizi erdaraz etorri zaigu lexiko berri guztia. Orain, euskarara itzultzea falta da, geure hizkuntzara, geuk eginen ditugun lanetan erabil dezagun.
Ingurugiroarekiko Eraginaren Ebaluazioa, ingurugiro-gestioaren maila guztietan hartu behar da kontutan: definizio politikotan, plan, egitarau eta proiektutan, eta baita hauen kontrol eta segimenetan ere.
Ingurugiroa, gizakiaren bizitza murgildurik dagoeneko egoerak osatzen du; elementu fisiko, estetiko, kultural, sozial eta ekonomikoek. Inguruaren gestioak berriz, errealitatearen segizioa egitea eskatzen du; erabakiak hartu eta horien planifikazioa egitea.
Ingurugiroarekiko Eraginaren Ebaluazioak, eraginaren azterketa errazten du Proiektua burutu baino lehen. I.E.E.an, oinarrizko hiru atal daude:
Ingurugiroarekiko Eragina.
Inguruarekiko gestioak atal hauek hartzen ditu barnean:
Planifikazio-prozesua, proiektu berrietan jasotako oinarriak ipiniz.
Plana martxan jartzeko modua.
Segizio- eta kontrol-egitaraua.
Inguruarekiko Eraginaren kontzeptua, hiruretan sartzen da. Planaren instrumentazioa, Proiektu, Egitarau eta Politika bidez egiten da eta gainera Planak ekimen pribatua zuzendu eta baldintzatzen du.
Ekimen honen Proiektuak ingurugiroan nolatan kokatuko diren, Planak zuzenduko ditu. Ez kokaera baldintzatuz bakarrik; baizik eta bere aurrerabide, erabilkariak, etab. baldintzatuz. Erabakiak hartu baino lehen Ingurugiroarekiko Eraginaren Ebaluazioa egitea, proiektuak osatu eta gero burutzea baino egokiagoa da. Ebaluazioaren informazioak, alternatiben aukeraketa proiektu bat ala beste osatu ondoren baino errazago baldintza lezake.
Edozein modutara, Ingurugiroarekiko Eraginaren Ebaluazioak zenbaki batzuk emago dizkigunez, kontutan zera hartu beharko dugu: zenbaki horiek soilik ezer gutxi esango digutela eta beren balioa beste alternatibek emandako zenbakiekin konparatuz adieraziko dutela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fd3df48e386e | http://zientzia.net/artikuluak/karga-hegazkinik-handiena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Karga-hegazkinik handiena - Zientzia.eus | Karga-hegazkinik handiena - Zientzia.eus
Sobiet Batasunean karga-hegazkinez arduratzen hasi zen lehenengotakoa, Oleg Antonov izan zen. Diseinatzaile hau 1950. urte inguruan, kargak garraiatzeko hegazkin berezien premiak kezkatzen zuen.
Sobiet Batasunean karga-hegazkinez arduratzen hasi zen lehenengotakoa, Oleg Antonov izan zen. Diseinatzaile hau 1950. urte inguruan, kargak garraiatzeko hegazkin berezien premiak kezkatzen zuen. Karga-hegazkinik handiena - Zientzia.eus Sobiet Batasunean karga-hegazkinez arduratzen hasi zen lehenengotakoa, Oleg Antonov izan zen. Diseinatzaile hau 1950. urte inguruan, kargak garraitzeko hegazkin berezien premiak kezkatzen zuen. Izan ere ordurarte horretarako bidaiari-hegazkin egokituak erabiltzen bait ziren.
Bere aerodinamika eta D18T erreaktoreei esker, An-124 hegazkinak 4.500 kilometroraino 850 km/h-ko
abiaduran 150 tonako karga garraia dezake.
Karga-hegazkinak ordea, diseinuz oso desberdinak dira. Bodega handia izaten dute, zoladura sendoa, barruan karga lotzeko gailu bereziak, kargak erraz sartzeko eta ateratzeko ate handiak (bodegaren neurrikoak gutxienez) etab. Bodegak gainera, garabi eta dibidietak ditu zama handi eta astunen sartu-irtenerako, eta arranplak ere bai, ibilgailuen karga eta deskargarako. Karga-hegazkinek bestetik, ongi prestatu gabeko aireportutan lurrartu behar izaten dute, urruti dauden obretara pieza handiak, ibilgailuak, edifizio-zatiak eta abar eramaten dituztelako. Horregatik mendiz inguratutako eta klima hotzetako aireportu laburretan lurrartzeko modukoa izan behar du karga-hegazkinak. Guzti hori kontutan harturik, hegazkin-mota honek diametro handiko fuselaia du eta hegoak goian, kargarentzako zolua beherago egon dadin. Gainera pisua kontutan harturik, lurrartzeko gurpil ugari izaten du.
Sobiet Batasunean Oleg Antonov-ek mota honetako hegazkinak diseinatu zituen; An-8, An-, An-22, An-26 eta An-32 izeneko ereduak hain zuzen. An-22 ereduak esate baterako, 1967. urtean marka guztiak hautsi zituen. Orduan, 100,4 tonako karga 8.000 metroko altueraraino igo zuen eta beste hamazazpi urtean inork ez zion aurrea hartu.
Geroztik ordea, Sobiet Batasunean eredu handiago eta hobeak egin dituzte, azkenekoa An-124 Ruslan izenekoa delarik. Bere ezaugarri nagusiak hauek dira: Guztira 405 tona airera ditzake (105 tonako karga), 6,4 metro zabal, 4,4 metro altu eta 36 metro luze dira bodegaren neurriak (1000 metro kubiko baino gehiago), 16.500 kilometroko autonomia du, eta 11.000 metroko altueran 850 km/h-ko abiadura lor dezake.
Lurrartzeko 24 gurpil ditu, baina beren altuera erregulatu egin daiteke. Horri esker, ateak irekitakoan bodega eta lurraren arteko distantzia oso txikia izaten da, horrela kargak errazago sartu edo ateratzen direlarik.
Hogeitalau gurpil horiei esker bestetik, hormigoirik gabeko eta 3.000 metroko pistetan lurrar dezake edo airera daiteke. Aireratzerakoan, D18T ereduko lau erreaktorek 23.400 kg-ko indarra eragiten diote.
Karga-hegazkin honetan bereziki zaindu den beste alderdi bat, segurtasunarena izan da. Laborategitan eta pistatan proba asko egin da horretarako eta ordenadoreen bidez tripulazio eta lurreko kontrolatzaileen lana asko sinplifikatu da. Hegazkinaren gobernurako ordenadoreez gain aginte elektromekaniko eta hidrauliko laukoitzak ditu, segurtasunaren mesedetan. Egonkortasun "artifiziala" ere handia du. Airean zurrunbiloak direnean efektu kaltegarriak konpentsatzearren hegatsak automatikoki biratuta lortzen da hain zuzen egonkortasun artifiziala.
An-124 hegazkinaren bodega. 6,4 metro altu, 4,4 metro zabal eta 36,5 metro luze da. 10 tonarako bi garabi ditu luzetaraka sabaian karga eta deskargarako.
1985. urteko ekainean, sobietarrek An-124 karga-hegazkina Pariseko Nazioarteko Erakusketan aurkeztu zuten beste hegazkingileenekin batera, baina bera izan zen txalotuena eta adituek aldizkaritan lehen mailan beste guztien aurretik ipini zutena.
An-124 hegazkina, Sobiet Batasuneko lurralde zabaletako edozein bazterreraino kargak garraitzeko erabiltzen dute, baina lan horretan hasi baino lehen, 1985.eko uztailean V. Terskoi pilotuak probako hegalaldi bakar batean munduko hogei marka hautsi zituen. 171 tona eta 219 kg altzatu zituen 10.750 metroko altueraraino. Hegazkinak guztira 380 tona pisatzen zuen.
1986. urtean hasi zen normal lanean eta Yakutia-ko diamante-meatze batera kamioi erraldoiak eraman zituen.
Vladisvostok-etik Udatxni herrira 182 tona garraiatu zituen 25.000 kilometroko bidaia eginez. Harez gero ere etengabe dihardu herkules honek Sobiet Batasuneko bazter batetik bestera bere aireko garraio-lanetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-aef9d856cd58 | http://zientzia.net/artikuluak/inset-testuetan-grafikoak-txertatzeko-programa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | INSET, testuetan grafikoak txertatzeko programa - Zientzia.eus | INSET, testuetan grafikoak txertatzeko programa - Zientzia.eus
INSET, testu-tratamendurako edozein programaren posibilitateak osatzen dituen programa da. Programa hau memorian egoiliarra da eta menuen bidez erabiltzen da.
INSET, testu-tratamendurako edozein programaren posibilitateak osatzen dituen programa da. Programa hau memorian egoiliarra da eta menuen bidez erabiltzen da. INSET, testuetan grafikoak txertatzeko programa - Zientzia.eus INSET, testuetan grafikoak txertatzeko programa
INSET, testu-tratamendurako edozein programaren posibilitateak osatzen dituen programa da. Programa hau memorian egoiliarra da eta menuen bidez erabiltzen da.
INSETen erabileran hiru urrats bereiz daitezke:
Grafikoak gordetzea. Pantailan grafikoak egiteko gai den edozein programatatik har daitezke grafikoak. Horretarako, lehenengo inset memorian kargatu beharko da eta ondoren programa exekutatu. Pantailan nahi dugun grafikoa lortutakoan nahikoa da bi tekla sakatzea Inset-ek irudian pantailatik hartu eta diskoan gorde dezan. Diskoan gorde eta gero Inset-en editore grafikoarekin irudi-oinak aldatu, lerroak gehitu etab. egin daitezke. Irudi osoa editore grafikoaz egitea ere posible da noski.
Grafikoak testu barnean egokitzea. Grafikoa sortzea amaitutakoan, testu-tratamenduko programa kargatu eta dokumentua sortuko da. Nahikoa izango da marjinak definitzea eta grafikoarentzat lekua uztea eta ondoren Inset-i grafikoaren izena (mako artean idatzita) ematea.
Testuaren inprimaketa. Testu-tratamenduko programak eskaintzen dituen inprimaketa-aukera normalak erabiliko dira. Inset bera arduratuko da grafikoa behar duen lekuan kokatzeaz eta tamaina egokia aukeratzeaz.
Grafikoak ondoko programa hauekin sortutakoak izan daitezke: Symphony, AutoCad, AutoSketch, Concorde, Execuvision, Lotus 1-2-3, PC Paint, PC Pictures, Prograft.
Erabil daitezkeen testu-tratamenduak berriz: XyWrite, Ms-Word, Multitexto, Displa y Write, Word Star eta beste asko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-92f1be96abf7 | http://zientzia.net/artikuluak/disko-gogor-eramangarriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Disko gogor eramangarriak - Zientzia.eus | Disko gogor eramangarriak - Zientzia.eus
Plus Developement Corporation-ek ohizko disko gogorren antzeko errendimendu eta gidagarritasuna eskaintzen duen disko gogor higigarriko sistema kaleratu du.
Plus Developement Corporation-ek ohizko disko gogorren antzeko errendimendu eta gidagarritasuna eskaintzen duen disko gogor higigarriko sistema kaleratu du. Disko gogor eramangarriak - Zientzia.eus Disko gogor eramangarriak
Hardwarea
Plus Developement Corporation-ek ohizko disko gogorren antzeko errendimendu eta gidagarritasuna eskaintzen duen disko gogor higigarriko sistema kaleratu du.
Sistema honen izena Plus Passport da eta 3,5 hazbete eta 20 edo 40 Mbyteko disko gogor higigarri batean oinarritzen da. Passport sistema hau MS-DOS eta OS/2 sistema eragileekin bateragarria da.
Sistema hau, datu-bolumen handiko aplikazioentzat (gestiokoak), datu konfidentzialak prozesatzen dituzten aplikazioentzat (kontabilitatea, finantzak, etab.) eta sistema eramangarria eskatzen duten ingurunetako aplikazioentzat dago batipat pentsatua.
286, 386 eta PS/2 ordenadoreen abiadura aprobetxatzen du eta sektoreen artean 1:1 separazio-faktorea erabiltzen du datuen tratamendurako ahalmena handiagotuz. Erabiltzen duen Hyperwrite sistemari esker, diskoko idazketak azkarragoak dira eta irakurketarako daukan bitarteko memoriak berriz datuen atzipena azkarragotzen du. Gauza guzti hauez gain kopiak azkarrago egiteko mekanismo bat ere badu.
Disko higigarri honen akatsen arteko batezbesteko denbora 60.000 ordukoa da, hots, beste dispositibo higigarriena baino lau edo bost aldiz handiagoa eta disko finko erabilienen bikoitza.
Indargetzaileek, berau erabiltzerakoan jasan ditzakeen kolpeetatik babesten dute. Sistema eragilea Plus Passport unitatetik bertatik abiaraz daiteke. Beste ezaugarri batzuk ere baditu, hala nola, segurtasunerako blokeaketa/desblokeaketa-sistema eta korronte elektrikoa eteten den kasuetan disko gogorra ateratzeko mekanismoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-15e2e9d68127 | http://zientzia.net/artikuluak/xionicsi-ongi-etorriarekin-batera-agur-mikrofilmea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | XIONICSi ongi etorriarekin batera agur mikrofilmeari - Zientzia.eus | XIONICSi ongi etorriarekin batera agur mikrofilmeari - Zientzia.eus
XIONICS, dokumentuen bilketa-sistema elektroniko berri honekin, 7.000 dokumentu gorde daitezke 400 Mb.eko disko optiko batean eta 14.000 inguru 800 Mb.eko diskoan.
XIONICS, dokumentuen bilketa-sistema elektroniko berri honekin, 7.000 dokumentu gorde daitezke 400 Mb.eko disko optiko batean eta 14.000 inguru 800 Mb.eko diskoan. XIONICSi ongi etorriarekin batera agur mikrofilmeari - Zientzia.eus XIONICSi ongi etorriarekin batera agur mikrofilmeari
Bukatu dira jadanik dokumentu-bilketarako MIKROFILMAZIO-sistemak zituen zailtasun eta eragozpenak.
Atzean gelditu da dokumentuak osatzen, bilatzen, birsortzen eta pantailaratzen hain motela zen sistema.
XIONICS, dokumentuen bilketa-sistema elektroniko berri honekin, 7.000 dokumentu gorde daitezke 400 Mb.eko disko optiko batean eta 14.000 inguru 800 Mb.eko diskoan, sistema honek dokumentuak konprimatu eta zabaltzeko duen ahalmenari esker.
Prozesu hau izugarri azkarra da. Dokumentua scanner-era sartu eta handik 5 segundora grabatuta geratzen da eta pantailaratzeko edo Laser inprimagailu batean inprimatzeko berriz 3 segundo nahikoa izango ditu.
Honez gain, XIONICS-ek ziurtasun osoa eskatzen du, bai informazioaren ezabaketaren aurka eta baita fitxategien atzipenean ere, gako pertsonal baten bidez informazioa kodetu duen sistema bati esker.
Baina hori ez da dena: XIONICS datu-base ezagunenekin bateragarria da (dBASE III datu-basearekin esaterako) eta erlazionatutako lanpostu anitz (sare lokalak) instalatzeko posibilitatea ere badu.
XIONICS sistema osoa osatzen duten elementuak hauek dira:
Scanner-a |
zientziaeus-e25f0ce17eaa | http://zientzia.net/artikuluak/lakuak-arriskutan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lakuak arriskutan - Zientzia.eus | Lakuak arriskutan - Zientzia.eus
Kanada eta EEBBen artean muga egiten duten laku handiak, Superior, Huron eta Michigan lakuak alegia, arrisku bizian egon dira EEBBak astidu zituen lehortearen kausaz.
Kanada eta EEBBen artean muga egiten duten laku handiak, Superior, Huron eta Michigan lakuak alegia, arrisku bizian egon dira EEBBak astidu zituen lehortearen kausaz. Lakuak arriskutan - Zientzia.eus Lakuak arriskutan
Ingurumena
Kanada eta EEBBen artean muga egiten duten laku handiak, Superior, Huron eta Michigan lakuak alegia, arrisku bizian egon dira EEBBak astindu dituen lehortearen kausaz.
Euri gutxi egitea ez zen arriskua; lakuetako ura Mississippi ibaia hornitzeko erabiltzea baizik. EEBBtako zenbait erakundek egin nahi zituen ur-aldaketak, Kanadako gobernuaren protesten eta sor zitezkeen neurrigabeko arazo ekologikoen ondorioz bertan behera gelditu dira.
Chicagoko hegoaldean ubide batek Mississippiren adar den Illinois ibaia Michigan lakuarekin lotzen du. Asmoa zera zen: ubide hori erabiliz segundoko 280 m 3 Michigan lakutik ateratzea. Proiektua aurrera atera balitz, Illinois ibaiaren tamaina bikoiztu egingo zatekeen eta Mississippi ibaiaren maila 10 cm igoko zatekeen Tennessee-ko Memphis-en. Orduan, Memphis-en ur-maila normala baino 8 metro beherago zegoen. 1872. urteaz gero ur-mailarik baxuena zen.
Mississippi ibaiak eta bere adarrek funtzio garrantzitsua betetzen dute EEBBtako ekonomian, ibai-garraioari esker. Uztailaren erdialdean Mississippi eta Illinois ibaien erdia bakarrik erabil zitekeen untzien trafikorako eta gainera ibai-adar askotan trafikoa ezinezkoa zen.
Laku Handitan honek izango zukeen eragina ez dago oso garbi, baina Huron eta Michigan-en ur-maila hiru hilabetetan bi cm jaitsi zitekeela uste da. Hala ere, ur-maila jaistearen eragina lakuen ingurutan somatuko litzateke batez ere. Lakuaren inguruko lur hezeetako ekosistemek kolpe handia jaso zezaketen. Arazoak ez lirateke maila ekologikoan bakarrik jasango. Lakuaren inguruan bizi diren eta beren ura lakutik lortzen duten 26 milioi lagunentzako ur-hornidura ere arriskuan jarriko zatekeen. Hala ere, arazorik larriena horrelako lan baten benetako arriskuak eta ondorioak aldez aurretik jakitea oso zaila izatea da.
Oraingo honetan Laku Handien hustutzeari ekidin zaio, baina kanadarrek badakite etorkizunean horrelako eztabaida gehiago egongo dela, zeren eta berotegi-efektuaren modelaketek EEBBko erdialdea lehorrago bilakatuko dela adierazten bait dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-344c6d79ba59 | http://zientzia.net/artikuluak/aral-itsasoa-desagertzea1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Aral itsasoa desagertzear - Zientzia.eus | Aral itsasoa desagertzear - Zientzia.eus
1960. urtean Aral itsasoak 68.000 kilometro karratu estaltzen zituen. Iaz 41.000 besterik ez zituen estatzen. Gainera ur-bolumenaren erdia besterik ez zaio geratzen.
1960. urtean Aral itsasoak 68.000 kilometro karratu estaltzen zituen. Iaz 41.000 besterik ez zituen estatzen. Gainera ur-bolumenaren erdia besterik ez zaio geratzen. Aral itsasoa desagertzear - Zientzia.eus Aral itsasoa desagertzear
Ingurumena
Aral itsasoa Sobiet Batasuneko hegoaldeko basamortuen erdian kokatzen da. Munduko lakurik handienetakoa izatetik gatzak estalitako lurralde antzu izatera pasa liteke neurri gogorrak hartzen ez badira. Gizakiaren zabarkeria da hondamendiaren kausa.
1960. urtean Aral itsasoak 68.000 kilometro karratu estaltzen zituen. Iaz 41.000 besterik ez zituen estaltzen. Gainera ur-bolumenaren erdia besterik ez zaio geratzen. Egungo gazitasuna 27g/l-koa da.
Arazoak 1960.eko hamarkadan hasi ziren; sobietar agintariek herriak zituen kotoi-beharrak asetzeko Aral lakuaren inguruan kotoi-soroen zabalkutza bultzatu zutenean. Iparraldean kokaturik dagoen kotoi-eskualdea sortu nahi izan zuten. Kotoi-soroak ureztatzeko, beren ura Aral itsasora isurtzen duten Amudar'ja eta Sindar'ja ibaien ura hasi ziren erabiltzen. Horrexegatik, itsasora behar baino ur gutxiago iristen hasi zen eta ur-maila beheratzen. Zenbait urtetan, iaz esaterako, ibaiek ia ur-tantarik ere ez dute isuri lakura.
Eragin den ingurugiro-hondamena izugarria da. Gazitasunak lakuko 20 arrain-espezieak akatu ditu eta arrantza-industrian ari ziren 60.000 lagun lanik gabe utzi ditu. Bestalde agerian gelditu den gatza, haizeek eta ekaitzek altxatuta, inguruetako belardi eta soroetako landareei –kotoiari barne– erasotzen ari da.
Klima ere aldatu da. Lakuak betetzen zuen funtzio moderatzailea ezin du orain bete eta klima gogortzen ari da.
Neurririk hartzen ez bada eta orain arte bezala zientzilarien esanei jaramonik egiten ez bazaie, datorren mendean Aral itsasoa historia izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f6605e50d72d | http://zientzia.net/artikuluak/sexu-arazoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sexu-arazoak - Zientzia.eus | Sexu-arazoak - Zientzia.eus
Gizakiak aurrez aurre kopulatzeko duen ohiturak 10 milioi urte izan ditzake, herpes-aren birusez egin berri den ikerketa batek aditzera eman duenez.
Gizakiak aurrez aurre kopulatzeko duen ohiturak 10 milioi urte izan ditzake, herpes-aren birusez egin berri den ikerketa batek aditzera eman duenez. Sexu-arazoak - Zientzia.eus Giza zientziak
Gizakiak aurrez aurre kopulatzeko duen ohiturak 10 milioi urte izan ditzake, herpes-aren birusez egin berri den ikerketa batek aditzera eman duenez.
Beste primateek, hala nola txinpantzeek eta gorilek, atzean ipinita kopulatzen dute. Gure arbasoak eboluzioaren puntu batean atzetik aurrera pasa ziren.
Herpesaren birusak (HSV) bi forma dauzka gizakiarengan eta bakarra tximinoengan. Gizakiengan, HSV-1 birusa musuen bidez, oralki, transmititzen da eta HSV-2 birusa genitalki. Honen arrazoia kopulatzeko posizioa izan daiteke. Gizakiek aurrez aurre egiten dute sexu-iharduna eta kontaktu genitala eta orala nahikoa ekintza arruntak dira. Baina atzetik aurrerako ihardunean zaila da musu ematea. Tximinoek gutxitan musukatzen dute elkar.
Aurrez aurreko posiziora aldatzearekin, transmisio orala eta genitala desberdindu egin ziren eta birusak bi forma hartu zituen.
Birusak bi formak hartu zitueneko unea, gure arbasoek kopulatzeko posizioa aldatu zutenean gertatu zen. Mississippi-ko unibertsitateko Glenn Gentry eta bere lagunek, hori (bi HSV birus sortzea alegia) noiz gertatu zen kalkulatu dute, proteinen batezbesteko aldatze-abiadura kontutan harturik. Lortu duten zifra 10,7 milioi urtekoa izan da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5f161fc05519 | http://zientzia.net/artikuluak/a-zer-astelehena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | A zer astelehena - Zientzia.eus | A zer astelehena - Zientzia.eus
Britainia Haundian egin diren ikerketa batzuk, buruko mina ardo beltzaren zein substantziak sortzen duen aurkitu dute.
Britainia Haundian egin diren ikerketa batzuk, buruko mina ardo beltzaren zein substantziak sortzen duen aurkitu dute. A zer astelehena - Zientzia.eus A zer astelehena
Astelehena, biharamuna edo ajea izenaz ezagutzen da gure artean alkohol asko edan ondoren izaten den buruko mina. Gure ezagun batek "ipotxak" buru barnean mailuka dituela esaten du kasu horretan.
Britainia Haundian egin diren ikerketa batzuk, buruko mina ardo beltzaren zein substantziak sortzen duen aurkitu dute.
Hasiera batean tiramina izeneko substantziak sortzen zuela uste zen. Baina tiramina ardotik aparte beste elikagai batzuetan ere egoten da eta horiek ez dute buruko minik sortzen.
Azkenik buruko minaren sortzaileak ardo beltzari kolorea ematen dioten flabonoideak direla ikusi da.
Flabonoideek, gure urdailean fenol toxikoen hausturaz arduratzen den entzimaren lana eragozten dute. Fenolak odolera pasatzen dira eta horren bidez garuneraino iristen dira buruko mina emanez.
Ardo zaharretan flabonoideak solido bezala hauspeatzen dira eta ondorioz ardo zaharrek ez dute gazteek bezala ajea sortzen. Badakizue beraz, ardo ona eta zaharra edan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0ecf268a6190 | http://zientzia.net/artikuluak/lurrikararen-aurrean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1988-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lurrikararen aurrean - Zientzia.eus | Lurrikararen aurrean - Zientzia.eus
Hurrengo 30 urtean Californian lurrikara hondatzaileren bat gertatzearen posibilitatea %50ekoa da.
Hurrengo 30 urtean Californian lurrikara hondatzaileren bat gertatzearen posibilitatea %50ekoa da. Lurrikararen aurrean - Zientzia.eus Lurrikararen aurrean
Geologia
Hurrengo 30 urtean Californian lurrikara hondatzaileren bat gertatzearen posibilitatea %50ekoa da.
Arrisku-zonak San Francisco eta Los Angeles inguruan kokatzen dira batez ere. Hori izan da bederen California zeharkatzen duen San Andres failaren inguruan dagoen lurrikara-arriskua ebaluatzeko bildu den zientzilari-talde batek iragarri duena.
Faila honek plaka pazifiko eta plaka iparramerikarraren arteko muga egiten du eta San Franciscoko iparraldean hasi eta Mexikoko mugaraino luzatzen da.
Kalkulatzen denez, lurrikarak 7,5eko magnitudea izan dezake. San Francisco eta Los Angeles asko populatutako eskualdeak dira (5,5 eta 12 milioi biztanle hurrenez hurren) eta horrelako istripu geologikoak kalkulaezinezko hondamena sor dezake, bai giza bizien galeraren aldetetik eta baita ondasun-galeraren aldetik ere.
Adibide moduan, 1906.ean San Francisco suntsitu zuen lurrikara 8,3 magnitudekoa izan zela aipatuko dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |