id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-dc106c3084a3 | http://zientzia.net/artikuluak/haurtzaroko-istripuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haurtzaroko istripuak - Zientzia.eus | Haurtzaroko istripuak - Zientzia.eus
Gaur egun, eta duela zenbait urtez gero, istripuak dira haur-hilkortasunaren arrazoi lehena eta nagusia, urtebetetik 15 urtera bitarteko umeetan bestelako arrazoiak zeharo gaindituz.
Gaur egun, eta duela zenbait urtez gero, istripuak dira haur-hilkortasunaren arrazoi lehena eta nagusia, urtebetetik 15 urtera bitarteko umeetan bestelako arrazoiak zeharo gaindituz. Haurtzaroko istripuak - Zientzia.eus Haurtzaroko istripuak
Osasuna
Gaur egun, eta duela zenbait urtez gero, istripuak dira HAUR-HILKORTASUNAREN ARRAZOI LEHENA ETA NAGUSIA, urtebetetik 15 urtera bitarteko umeetan bestelako arrazoiak (eritasun infekziosoak, sortzetiko akatsak, etab.) zeharo gaindituz. Gehiago oraindik: istripuek heriotza gehiago sorterazten dituzte adin hauetan eritasun infekzioso guztiek batera baino.
Oro har, istripu bezala ospitaleratzea eskatzen dutenak, eskolako lanak etetea edo atentzio medikoa eskatzen dutenak hartzen dira. Talde honetan etxetik kanpoko istripuak ere sartzen dira (zirkulaziokoak batez ere), baina dena den, horrek ez dio istripuen kopuruari inolako garrantzirik kentzen.
Istripu-mota nagusienak.
Adin-taldeen arabera, istripu-motarik arruntenak hauek dira:
Urtebetetik beherakoetan: hauek eskolaurrea baino lehenago gertatuak (itomena, erorialdiak, erredurak eta toxikapenak).
1-4 urte bitartean. Istripurik gehienak etxe barruan, kasu honetan eskola barruan, gertatzen dira. Garai honetan, toxikapenak (garbiketarako tresnak, botikak, gomak, plastilina, etab.) eta traumatismoak (erorialdiak, kolpeak, etab.) dira arrazoi nagusi.
5etik 15 urtera bitartekoak. Adin-talde honetan istripurik gehienak etxetik kanpo gertatzen dira: zirkulazioko istripuak, eskolan jolas-orduan gertaturikoak, etab.
Zergatik gertatzen dira haurren istripuak?
Umeak mugitzeko, jolasteko beharra dauka. Ezin du geldirik egon, eta noski, azkenean ...
Bere garapan psikomotorea ez da nahikoa oraindik: baldarrak dira zenbait gauza edo mugimendu egiteko.
Gauza berriak egiteko, esperimentuak egiteko jakinmina du, eta bestetik arriskuaren ezagupenik ez dauka.
Gizartea modu batera antolatua dago eta askotan umearen ahalmenak (eta nahiak) ez daude antolamendu horretara egokituak.
Guraso eta hezitzaileen kontzientziazio- eta ezagutza-falta.
Istripu-mota nagusienak
Asko dira, noski eta oso ezberdinak, umetan gerta daitezkeen istripuak. Hemen, ondoren, nagusienak aipatuko ditugu, garrantziaren arabera sailkaturik:
Erorialdiak, kolpeak
Zirkulazioko istripuak (trafikoarenak, joan-etorrian gertatuak)
Pozoidurak, toxikapenak (botikak, garbiketarako gaiak, ...)
Erredurak (sua, metxero eta poxpoloak, korronte elektrikoa)
Itodurak (asfixia, kontrako eztarritik sartzeagatikoak, uretan gertatutakoak, etab.)
Elektrokuzioak
Non eta nola gertatzen dira istripu horiek?
Erorialdiak eskaileratan, edo zerbaitekin behaztopa egin (jostailuren bat, aulkia, kableak, ...) eta eroriz, edo jolasean dabilela. Arrisku berezia dute leihoek, balkoiek, etab.ek.
Zirkulazioko istripuei dagokienez garrantzizkoa da umeei ahalik eta lasterren, ahal den neurrian, kaleko zirkulazio-araurik nagusienak ezaguteraztea. Bestalde eskola-inguruko bide eta kaminoetan seinale egokiak ezarri eta babes-neurri bereziak hartu behar dira.
Pozoidurak edozein gairekin gerta daitezke. Zergatik? Substantzia horiek modu desegokian gorde direlako, umeak erabil dezakeen botilaren batean gai arriskutsuren bat gordetzen delako (adib. lixiba gaseosa-botila batean, edo disolbatzaileren bat ur-botila batean, ...).
Erreduren arrazoi nagusia deskuidoa izaten da gehienetan. Edo umea bero-iturri batera gehiegi hurbiltzen da (sukaldea, labea) edo umea handi samarragoa denean berak poxpoloak, edo metxeroak edo antzeko gauzak manipulatzen dituelako.
Itodurak era askotakoak izan daitezke eta toki ezberdinetan gertatu: objektu txikiak irensteagatik (jostailuak edo hauen zatiak), plastikozko poltsekin jolasean dabiltzala, piszina, ibai edo itsasoan gertatutakoak. Baita soka, kable, pertsiana, barrote, etab.ekin gertatuak ere.
Elektrokuzioak. Egoera txarrean dagoen instalazio elektrikoagatik gertatzen dira (kable solteak, gaizki lotu eta isolatuak, estali gabeko entxufeak, etab.).
Istripu hauen aurrean zer egin?
Lehen-lehenik (eta ezinbestekoa da hau) prebentzio egokia.
Hau da, aipatu ditugun faktore ezberdinetatik gure esku daudenak behinik behin baztertu edo ebitatzea.
Hemen segurtasunaren arazoa eskolan sartzen da, batetik, eta osasun-arta edo atentzio medikoarena bestetik.
1. Eskolako segurtasunari buruz hainbat puntu ikus daitezke:
a) Eskolako puntu arriskutsuen ardura berezia
Eskailerak |
zientziaeus-81f9fc28309d | http://zientzia.net/artikuluak/sigmund-freud-psikiatra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sigmund Freud Psikiatra - Zientzia.eus | Sigmund Freud Psikiatra - Zientzia.eus
Psikiatra famatu hau, Moravia-ko Freiberg-en jaio zen 1856.eko maiatzaren 6an. Londresen urtebetez bizi izan zen, minbiziak 1939.eko irailaren 23an mundu honetatik eraman zuen arte.
Psikiatra famatu hau, Moravia-ko Freiberg-en jaio zen 1856.eko maiatzaren 6an. Londresen urtebetez bizi izan zen, minbiziak 1939.eko irailaren 23an mundu honetatik eraman zuen arte. Sigmund Freud Psikiatra - Zientzia.eus Sigmund Freud Psikiatra
Biografiak
Psikiatra famatu hau, Moravia-ko Freiberg-en (orain Pribor da, Txekoslovakian) jaio zen 1856.eko maiatzaren 6an. Guraso juduak zituen eta lau urte jaioterrian igaro ondoren denak Vienna-ra aldatu ziren.
Austriako hiriburuan medikuntza ikasteari ekin zion, filosofiarako zuen joerari ihes egitearren. 1873. urtean sartu zen Viennako unibertsitatera eta 1881.ean amaitu zituen Medikuntz ikasketak. Bere familia pobrea zen eta judu-elkarte baten laguntzaz izan zuen unibertsitatean ikasteko modua.
Ikasle zela neurologiaz arduratu zen, nerbio-zona desberdinen harremanak aztertu zituelarik. Anestesia lokaletarako kokaina erabiltzen lehenengotakoa izan zen, baina bide hura bertan behera utzi zuen. Dena dela berak kokaina min txikitan erabiltzen zuen eta goraipamenak ere egin zizkiolako drogazaletasunari lagundu ziola esan ohi da (Garai hartan Sherlock Holmes lehen nobelatan kokainazale gisa agertu zen, adibidez).
1885. urtean Parisera joan zen, han Jean Martin Charcot medikuarekin lan egitearren. Charcot histerismoaz kezkaturik zebilen eta buruko nahasketak aztertzen dituen Psikiatriari hasiera eman zion, Medikuntza barruko arlo berri moduan.
Freud, zelula eta nerbioen fisiologiatik abiatuta buruko nahasmenduen alderdi psikologikoak aztertzera lerratu zen, eta 1886. urteaz gero neurologo gisa lan egin zuen.
Mesmer eta Braid-ek erakutsitako bideari jarraituz, bere lankide bat hipnotismoaz baliatzen zen gaixo histeriko bat aztertzeko. Hipnosi-egoeran, gaixoak egoera normalean gogoratzen ez zituen bere aspaldiko oroitzapen mingarriez hitz egiten zion. Freudek 1889. urtean hipnosiaren sistema hau aplikatu egin zuen bere tratamenduetan. Orduan hasi zen egoera kontziente eta inkontzienteei buruz zituen ideiak aditzera ematen. Oroitzapen mingarri edo desira lotsagarriak erreprimitu edo inkontzientean gorde zitezkeela pentsatzen zuen. Gero, desira eta oroitzapen gorde horiek pertsonaren jokabidean eragina bide zuten, eta kontzientea bakarrik kontutan hartuz, jokabide horietarako ageriko arrazoirik ez legoke.
1890. urtean Freudek inkontzientera heltzeko hipnotismoa alde batera utzi zuen. Pazienteari askatasun osoz edozein gairi buruz mintzatzen uzten zion, elkarrizketa apurtxo bat bakarrik gidatuz. Horrela pazienteak normalean ezkutuan zeuzkan gaiak azaleratu egiten zituen, eta hipnosian ez bezala, pazienteak berak bazekien zer esan zuen beti kontziente egon zelako. Inkontzienteko gaiak argitaratu ondoren, teorikoki pazientearen egoera eta jokabideek beren arrazoia izango zuten. Gogamenaren azterketa pausatu honi, psikoanalisi deitu zitzaion.
Freudentzat, ametsak oso esanguratsuak ziren, inkontzienteko ideiak azaleratzen zituztela (batzuetan sinbolikoki bazen ere) iruditzen zitzaiolako. 1900. urtean Ametsen interpretazioa izeneko liburua argitaratu zuen, bere ideien berri emanez.
Eztabaidarik gehien sortu zituen arazoa, sexuari eman zion interpretazioa izan zen. 1905. urtean haurren sexualitateaz bere teoriak argitaratu zituen. Haurtzaroko sexualitateak gero izan zezakeen eragina sexualitatean, helduarengan ohizkanpoko erantzunak sorteraziz. Iseka eta irain ugari jaso behar izan zuen orduan teoria haiengatik, baina poliki-poliki bere ideiek indar hartu zuten.
1902. urtean, gazte-talde bat bildu zitzaion berarekin lan egitera, eta haietako batzuek (Adler eta Jung-ek adibidez) eskola berriak sortu zituzten.
Bere bizitzako azken hamarkadan, nazien erasoari aurre egin behar izan zion judua izateagatik. Austrian babestu samarturik zegoen, baina Hitlerren tropek Austria hartu zutenean, Londresera heltzea lortu zuen.
Londresen urtebetez bizi izan zen, minbiziak 1939.eko irailaren 23an mundu honetatik eraman zuen arte. Beraz, oraintxe bete da berrogeitamargarren urteurrena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a0dcda0f764c | http://zientzia.net/artikuluak/gainetako-almadia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gainetako almadia - Zientzia.eus | Gainetako almadia - Zientzia.eus
Oihan tropikaleko zuhaitzen goi-adarrak aztertzeko sistema berri bat da "radeau des cimes" delako hori.
Oihan tropikaleko zuhaitzen goi-adarrak aztertzeko sistema berri bat da "radeau des cimes" delako hori. Gainetako almadia - Zientzia.eus Gainetako almadia
Ingurumena
Irudian duzuen zeppelinari “radeau des cimes” (“gainetako almadia” alegia) izena jarri dio Francis Hallé bere diseinatzaileak. Zer dago zentzu handirik ez duen izen bitxi horren gibelean?
Oihan tropikaleko zuhaitzen goi-adarrak aztertzeko sistema berri bat da “radeau des cimes” delako hori. Baso tropikaletako goi-adarretan dagoen bizitza oparoa ez da egokiro ezagutzen, bertaraino iristea oso zaila delako. Eguzkitik datorren argiaren zatirik handiena goi-adarretan gelditzen dela kontutan hartu behar da eta beraz bizia naharoa da bertan. Orain arte erabili diren metodoak, hala nola zuhaitzetara igotzea, plataformak egitea, aireko pasabideak eraikitzea eta airetiko argazkigintza, ez dira erabilgarri gertatu oso toki konkretuak bakarrik azter zitezkeelako.
Hallé-ren ideia zeppelin baten bidez airetik hurbiltzea da. Zeppelinetik zintzilik plataforma hexagonal bat dago eta bertan sei lagun ibil daitezke lanean. Zeppelinak plataforma nahi den tokira eraman dezake eta bertan utzi gura izanez gero. Basoaren goi-adarrak zuzen-zuzenean azter daitezke horrela.
Plataformari plastiko arinezko lukainka itxurako poltsa puzgarriek ematen diote sendotasuna. Lukainken artean sare bat dago. Guztira 700 m2 ditu plataformak.
Plataforma honen lehenengo prototipoa 1985.ean eraiki zen eta helikopteroz nahi lekura eraman zitekeen egitura triangeluarra zen. Frogatu zutenean, helikopteroaren helizeek adarrak hondatzen zituztela ikusi zen. Bigarren bertsioa 1986.ean frogatu zuten Guyanan eta globo batetik zintzilik zegoen. Hartan adarrik ez zen hausten, baina haizeak globoa gobernagaitz bihurtzen zuen. Azkenik, aire berozko zeppelina aukeratu da.
60 bat ikerlarik hartuko du parte esplorazio honetan, horien erdiak brasildarrak izango direlarik. Joan den uztailean irten behar zuen espedizioak, baina brasildar gobernuak ez zien baimenik eman. Uste denez, eta brasildarren politika ekologikoari eginiko kritiken kausaz, baimena lortzea zenbait hilabetez luza daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3fe9d6b5c4b3 | http://zientzia.net/artikuluak/hegazti-homosexualak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hegazti homosexualak - Zientzia.eus | Hegazti homosexualak - Zientzia.eus
Azterketa etologikoek aditzera eman dutenez, hegazti basatien artean homosexualismoa ez da harrigarria.
Azterketa etologikoek aditzera eman dutenez, hegazti basatien artean homosexualismoa ez da harrigarria. Hegazti homosexualak - Zientzia.eus Hegazti homosexualak
Zoologia
Azterketa etologikoek aditzera eman dutenez, hegazti basatien artean homosexualismoa ez da harrigarria. Lau kaio-espezie, txenada-espezie bi eta antzar-espezie bateko emeek jokabide lesbianoak izan ditzakete. Itxura denez egokitze-arazoak izan dira hegazti horiei ohizkoa ez den jokabidea hartzera bultzatu dituenak.
Fenomeno hau lehenengo aldiz Kaliforniako Santa Barbara irlako kaio-kolonietan ikusi zen. Kabien %14ak ohizko arrautz kopurua baino bi bider arrautza gehiago zuen. Printzipioz gertakizun honek beste jatorririk izan dezake (ar poligamoak edota kabi-parasitismoa esaterako), baina jatorria arrautzak erruten zituzten eme-bikoteak zirela ikusi zen.
Ar/eme bikoteetan bezala, lotura iraunkorrak sortzen dira eta ondorengo urteetan bikote lesbiano berberak osatzen dira. Kaioen bikote homosexualek bikote normalek erabiltzen dituzten gorteju-teknika eta lurraldetasun-jokabide berdinak dituzte. Dena den, kopulazio-saio homosexuala oso gutxitan gertatzen da.
Bikote homosexualen ugaltzea, kolonian dagoen ar-kopuruaren jaitsierarekin zuzenki erlazionaturik dago. Zenbat eta ar gutxiago, orduan eta bikote homosexual gehiago. Bikote homosexualek, umeak aurrera ateratzea ezingo luketen emeei (umeentzako nahikoa elikagai eskuratzerik izango ez luketelako adibibez) lortzeko bidea ematen diete.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8496bdc3c0e8 | http://zientzia.net/artikuluak/adar-arazoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Adar arazoak - Zientzia.eus | Adar arazoak - Zientzia.eus
Errinozeronteak hiltzeko arrazoia adarra izanik, Namibiako agintariei errinozeronteek bizirik iraun dezaten bidea adargabetzea izan daitekeela pentsatu dute eta horrelaxe egin ere bai.
Errinozeronteak hiltzeko arrazoia adarra izanik, Namibiako agintariei errinozeronteek bizirik iraun dezaten bidea adargabetzea izan daitekeela pentsatu dute eta horrelaxe egin ere bai. Adar arazoak - Zientzia.eus Adar arazoak
Ekologia
Jakina da errinozeronteen populazioak azken urteotan behera egin duela. 1975.ean 65.000 mila zeuden eta gaur egun 3.500 bakarrik. Hondamendiaren arrazoia neurririk gabeko ehiza izan da. Ehiza debekatua egonik ere, isilpeko ehiztariek sekulako triskantzak egin dituzte. Ekialdeko medikuntzan errinozeronte-adarraren hautsa oso preziatua da, besteak beste ezaugarri afrodisiakoak omen dituelako.
Adarrik gabeko errinozerontea salbu?
Animalia handi eta pisu hauek hiltzeko arrazoia adarra izanik, Namibiako agintariei errinozeronteek bizirik iraun dezaten bidea adargabetzea izan daitekeela pentsatu dute eta horrelaxe egin ere bai (ikus argazkia).
Erabakiak bestalde, naturzaleak zatitu egin ditu. Batzuen ustez, errinozerontea harraparien aurrean defentsarik gabe uztea da eta beste batzuk berriz, irtenbide egokitzat jotzen dute.
Proiektuaren arduradunek, neurria errinozeronteek etsai naturalik ez duten eskualde batean esperimentalki bakarrik aplikatuko dela esan dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-87f54790a0f5 | http://zientzia.net/artikuluak/itsas-trikuen-hazkuntza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsas trikuen hazkuntza - Zientzia.eus | Itsas trikuen hazkuntza - Zientzia.eus
Frantziako kostaldeen itsas trikuen produkzioa eta bitartean kontsumitzaileen eskariak gora egin du. Arazoari aurre egiteko itsas trikuen hazkuntza hasi dute frantziarrek.
Frantziako kostaldeen itsas trikuen produkzioa eta bitartean kontsumitzaileen eskariak gora egin du. Arazoari aurre egiteko itsas trikuen hazkuntza hasi dute frantziarrek. Itsas trikuen hazkuntza - Zientzia.eus Itsas trikuen hazkuntza
Itsas trikuak ez dira jaki preziatua gure artean; herrikoia ez bederen. Guztiz preziatua da Frantzian, ordea.
Bi urtean itsas triku txikiek merkatal tamaina hartzen dute.
Gehiegizko ustiakuntzak, poluzioak eta bakterioen bidezko eritasun batek gainbehera jarri du Frantziako kostaldeen itsas trikuen produkzioa eta bitartean kontsumitzaileen eskariak gora egin du.
Arazoari aurre egiteko itsas trikuen hazkuntza hasi dute frantziarrek. Lehenengo ikerketak 1982.ean hasi ziren Luc-sur-Mer izeneko herrian. Lehenengo azterketa piloto industriala 1985.ean egin zen eta aurten hasi da produkzio komertziala Grouville-sur-Mer herrian.
Itsas trikuaren hazkuntzak bi fase behar ditu. Lehenengoak 3 hilabete t’erdi behar du eta arrautzatik hasi, larba-fasea pasatu eta 3 mm-ko itsas triku txikiekin osatzen da. Bigarren fasean, loditze-fasean, trikuak merkatal tamaina (40 mm) izan dezan lortzen da. Fase honek bi urte behar ditu haztegian eta 5-7 naturan.
Bi urrats hauek 15-25C-tan dauden kutxetan egiten dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1da5378d57f9 | http://zientzia.net/artikuluak/kanaleko-tunela/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kanaleko tunela - Zientzia.eus | Kanaleko tunela - Zientzia.eus
Mantxako kanaleko tunelaren lanak aurrera doaz. Alabaina Britainia Haunditik zulatzen hasi zirena espero baino 100-300m atzerago doa, baina, irekitzeko data, ez dela atzeratuko ziurtatzen da.
Mantxako kanaleko tunelaren lanak aurrera doaz. Alabaina Britainia Haunditik zulatzen hasi zirena espero baino 100-300m atzerago doa, baina, irekitzeko data, ez dela atzeratuko ziurtatzen da. Kanaleko tunela - Zientzia.eus Kanaleko tunela
Mantxako kanaleko tunelaren lanak aurrera doaz. Alabaina Britainia Haunditik zulatzen hasi zirena espero baino 100-300 m atzerago doa. Tuneletik hondakinak ateratzeko sisteman egon dira arazoak. Dena den, tunela irekitzeko data,1993.eko ekainaren 15a alegia, ez dela atzeratuko ziurtatzen da.
Kanaleko tunela, aurrikusi datarako irekia nahi.
Hurrengo hilabeteetan eginiko lanek markatuko dute, nolanahi ere, bukatze-dataren atzerapen posiblea.
Kanalean zehar 3 tunel zulatu behar dira guztira: bi garraiorako eta bat zerbitzurako. Tunel hauek aldi berean hasi dira Frantzian eta Britania Haundian zulatzen.
Zerbitzu-tunela ondo aurreratzen ari da. 16 bat kilometro zulatu dira eta beste 18 falta dira. Bi tunelen (kontinentetik datorrenaren eta Frantziatik datorrenaren) artean, hurbiltze-abiadura 350 m/aste-koa da. Dena dela, tunela luzeago egin ahala aurreratze-abiadura txikiagotu egingo da, hondakinak kanpora ateraraztea gehiago kostatuko delako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-576fd51e30f2 | http://zientzia.net/artikuluak/neptunoren-berri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Neptunoren berri - Zientzia.eus | Neptunoren berri - Zientzia.eus
Voyager 2 Voyager 2 zunda automatiko iparramerikarra Neptunoraino iritsi da jadanik eta lehenengo datuak lortu ditu. zunda automatiko iparramerikarra Neptunoraino iritsi da jadanik eta lehenengo datuak lortu ditu
Voyager 2 Voyager 2 zunda automatiko iparramerikarra Neptunoraino iritsi da jadanik eta lehenengo datuak lortu ditu. zunda automatiko iparramerikarra Neptunoraino iritsi da jadanik eta lehenengo datuak lortu ditu Neptunoren berri - Zientzia.eus Neptunoren berri
Astronomia
Voyager 2 zunda automatiko iparramerikarra Neptunoraino iritsi da jadanik eta lehenengo datuak lortu ditu. Lortutako informazio zabala aztertzeko urteak beharko dira baina hala ere, zenbait datu interesgarri badauzkagu.
Planetaren kolore urdina hidrogenoz eta helioz osatutako atmosferan dagoen metanoari zor zaio. Bestalde Jupiterren antzera Neptunok ere orban erraldoia dauka ekuatore aldean. Zientzilariek hurakan izugarria izan daitekeela uste dute. Orbanak kolore urdin iluna du.
Bestalde, planeta inguratzen duten eraztunak osoak direla ikusi da zunda gehiago gerturatu denean. Beste aurkikuntza deigarria Nereida eta Tritonez at beste lau satelite detektatzea izan da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e742c40761e0 | http://zientzia.net/artikuluak/erremintarik-zaharrenak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erremintarik zaharrenak - Zientzia.eus | Erremintarik zaharrenak - Zientzia.eus
Irudiko harri-puskak gure arbasoek eginiko eremintak omen dira.
Irudiko harri-puskak gure arbasoek eginiko eremintak omen dira. Erremintarik zaharrenak - Zientzia.eus Erremintarik zaharrenak
Irudian ikusten dituzuen harri-puskak gure arbasoek eginiko erremintak omen dira. Koartzoz eginak daude eta 2 bat milioi urte dauzkate. Europan aurkitutako giza erreminta zaharrenak dira eta Frantziako Auvergne eskualdean dagoen St Elbe izeneko tokian topatu dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7d0258540f45 | http://zientzia.net/artikuluak/neanderthalen-hizkuntza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Neanderthalen hizkuntza - Zientzia.eus | Neanderthalen hizkuntza - Zientzia.eus
Jean M. Auel idazle iparramerikarraren liburuak interesgarriak, haitzuloetako arbasoen bizimoduari buruzko ideia interesgarriak ematen ditu.
Jean M. Auel idazle iparramerikarraren liburuak interesgarriak, haitzuloetako arbasoen bizimoduari buruzko ideia interesgarriak ematen ditu. Neanderthalen hizkuntza - Zientzia.eus Neanderthalen hizkuntza
Giza zientziak
Azken aldi honetan gure artean, Jean M. Auel idazle iparramerikarraren “Haitzulo-hartzaren klana” serieko liburuak oso modan daude eta eskuz esku pasatzen ari dira. Ezin uka liburuak interesgarriak eta ondo idatziak daudenik eta gure haitzuloetako arbasoen bizimoduari buruzko ideia interesgarriak ematen dituenik. Neanderthalen (homo sapiens neanderthalensis) artean bizi den Ayla cromagnondarren (homo sapiens sapiens) historia hunkigarria da oso.
Liburuan neanderthaldarrek hitz egiteko zuten trebezia auzitan jartzen da eta hitz eta soinu gutxi batzuk besterik ezin zituztela ahoskatu esaten da. Beren hizkera keinutan oinarritzen zen, idazlearen esanetan.
Neanderthaldarren hizketarako gaitasuna, edota gaitasun eza, auzi zaharra da antropologoen artean. Antropologo askok neanderthaldarrek gurearen moduko hizkera ezinezkoa zutela aldarrikatu du. Ideia honen oinarria hizketarako aparatuaren konfigurazio desberdina izan da.
Israelen paleontologoek aurkitu berri duten hezur batek auzia pil-pilean jarri du berriro. 50.000 bat urte duen neanderthaldar baten hezurduran hioide izeneko hezurra aurkitu dute. U formako hezur honek funtsezko papera jokatzen du hitz egiteko gaitasunean. Hau izan da neanderthaldar hondakinetan aurkitu den honelako lehenengo hezurra. Egia esan hezur hau oso biguna denez izugarri zaila da ondo fosilitzatzea eta orain arte horrelakorik aurkitu ez izana ez da harrigarria.
Orain arte hitz egiteko aparatuaren ebidentzia gutxi egon da. Jendeak zeharkako bideak erabili ditu gizakia hizketan noiz hasi zen igertzeko.
Batzuen eritziz, Philips Tobiasen aburuz esaterako, homo jeneroa agertu zenean, duela 2 milioi urte, hasi zen hizketaren garapena. Beste batzuek duela 100.000 urte, gizaki modernoa (homo sapien sapiens) agertu zenean, bakarrik hasi zela esaten dute.
Tarteko eritziak ere badira eta Jeffrey Latman-en ustetan hizketa duela 1,5 milioi urte hasi zen homo erectusa agertu zenean.
Hala eta gutiz ere, neanderthaldarren lerro ebolutiboak arazoak planteatzen die antropologoei eta gure arbaso zuzenak diren edo hildako homo-lerro baten azken oinordekoak diren ez dago oso garbi. Alabaina, Israelen aurkitutako hioide hezurrak datu bat gehiago emango du hizketaren arazoan, nahiz eta erabakikorra ez izan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-763471629281 | http://zientzia.net/artikuluak/irudiak-telefonoz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irudiak telefonoz - Zientzia.eus | Irudiak telefonoz - Zientzia.eus
Joan den ekainean Beijin-en gertatutako istiluen argazkiak telefonoz bidali dira Txinatik kanpora teknika elektroniko berrienak erabiliz.
Joan den ekainean Beijin-en gertatutako istiluen argazkiak telefonoz bidali dira Txinatik kanpora teknika elektroniko berrienak erabiliz. Irudiak telefonoz - Zientzia.eus Irudiak telefonoz
Telekomunikazioak
Joan den ekainean Beijin-en (Txinan) gertatutako istiluen argazkiak telefonoz bidali dira Txinatik kanpora teknika elektroniko berrienak erabiliz. Kazetari japoniarrek Canon eta Sony etxeek eginiko irudi elektroniko finkoko kamerak erabili dituzte. Associated Press berri-agentziakoek ordea, pelikula arrunta erabili dute eta gero telefonoz igorri dituzte argazkiak.
Txinako hiritarra tankeen aurrean Beijinen. Argazki hau bitarteko elektronikoei esker hartu eta minutu gutxitara iritsi zen mundu osoko egunkarietara.
AP-ko argazkilariek 35 mm-ko pelikula arrunta erabili dute, argazkiak hartzeko kamera normalak erabiliz. Ondoren, filmaren negatiboa egiten da eta negatiboa tresna berezi batean ipiniz irudi elektroniko bihurtzen da eta hau telefonoz igor daiteke. Metodo honek gela iluna eskatzen du argazkia errebelatzeko eta hori askotan oztopo izan daiteke. Gainera irudia bidaltzeko denbora gehiegi behar da: zortzi minutu zuri-beltzekoen kasuan eta 25 koloretakoa bada.
Japoniarren kamera elektronikoek beste modu batera lan egiten dute. Argi-sentsorezko mosaiko batek irudia kaptatu eta seinale elektriko bihurtzen du. Seinalea disko malgu batean grabatzen da. Grabatutakoa zuzenean bidaltzen da telefonoz (modem batez) prozesatu behar ez delako.
AP-ren metodoaren bidez kamera eletronikoen bidez baino irudi hobeak lortzen dira. Kamera elektronikoak aitzitik, azkarragoak dira; koloretako argazkia bidaltzeko 4 minutu bakarrik behar dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-554af191c54d | http://zientzia.net/artikuluak/hiparkus-en-jaurtiketak-huts-egin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hiparkus-en jaurtiketak huts egin - Zientzia.eus | Hiparkus-en jaurtiketak huts egin - Zientzia.eus
Hiparkus sateliteak huts egin du orbita geoestazionarioa lortzeko saioan.
Hiparkus sateliteak huts egin du orbita geoestazionarioa lortzeko saioan. Hiparkus-en jaurtiketak huts egin - Zientzia.eus Hiparkus-en jaurtiketak huts egin
Astronautika
Joan den abuztuaren 8an Ariane 4 europar jaurtigailuak Frantziar Guyanatik jaurtitako Hiparkus sateliteak huts egin du orbita geoestazionarioa lortzeko saioan. Satelitea orbita geoestazionarioan jarri behar zuen motoreak hiru alditan huts egin du. Dena dela, motorea azkenean piztuko dela espero da. Alabaina, hasiera batean aurrikusitako baino erregai gehiago gastatu beharko denez, satelitearen lanaldia laburragoa izango da.
Hiparkusen jaurtiketa.
Orain satelitea orbita eliptikoari darraio, perigeoa eta apogeoa hurrenez hurren 208 eta 35.000 km direlarik.
ESAk (European Space Agence-k) jaurtitako Hiparkus satelitearen helburua izarren posizioak, paralaxiak eta berezko higidurak zehaztasunez neurtzea da. 2,5 urteko lanaldian 120.000 izarren parametro astrometrikoak 2-4 miliarku-segundoko doitasunez neurtuko ditu eta beste 400.000 izarrena doitasun txikiagoz.
Hiparkus misioak hogei urteko historia du. 1970.eko hamarkadaren hasieran planeatzen hasi zen. 1980.ean ESAk bere preferentzi programan sartzea erabaki zuen eta ondorioz agentziaren partaide guztiek derrigorrez hartu behar izan dute parte satelitearen garapenean. 1984.ean eraikitzen hasi ziren eta 1988.eko maiatzetik hona jaurtiketa-txanda iristeko zain egon da.
Hipparcos satelitearen lana bikaina izan daiteke. Izan ere Lurretiko behakuntza astronomikoa eragozten duten oztopoak (atmosfera, grabitatea eta tenperatura) saihestuko bait dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-36a0a596b7b1 | http://zientzia.net/artikuluak/fusio-hotza-ez-da-hi1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fusio hotza ez da hil - Zientzia.eus | Fusio hotza ez da hil - Zientzia.eus
Institutuaren helbururik nagusiena fusio hotza sakonki ikertzea izango da eta horretarako 40 ikerlari arituko dira lanean.
Institutuaren helbururik nagusiena fusio hotza sakonki ikertzea izango da eta horretarako 40 ikerlari arituko dira lanean. Fusio hotza ez da hil - Zientzia.eus Fusio hotza ez da hil
Energia
Itxuraz fusio hotzaren arazoa izozten ari zen azken aldi honetan. Hasierako berotasuna Siberiako hoztasun bihurtu da, aldarrikapenak oinarri sendoegirik ez zuela ikusi denean. Hala eta guztiz ere, ez zaio arazoari heriotza iritsi oraindik eta zeresanik sortuko duela dirudi.
EEBBetako Utah estatuko gobernuak Fusio Hotzerako Institutu Nazionala sortzeko 5 milioi dolar eman dizkio Utah-ko unibertsitateari. Institutuaren helbururik nagusiena fusio hotza sakonki ikertzea izango da eta horretarako 40 ikerlari arituko dira lanean.
Institutu honek zer ikerturik izango duen galdetu dute batzuen batzuk.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d5433f5b15c5 | http://zientzia.net/artikuluak/adn-aren-irudi-tridimentsionalak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | ADN-aren irudi tridimentsionalak - Zientzia.eus | ADN-aren irudi tridimentsionalak - Zientzia.eus
ADNaren irudi tridimentsionalak lortu dituzte tunel efektuzko mikroskopioaren bidez.
ADNaren irudi tridimentsionalak lortu dituzte tunel efektuzko mikroskopioaren bidez. ADN-aren irudi tridimentsionalak - Zientzia.eus Suitzako Tekonologi Institutu Federalean biologoek ADNaren irudi tridimentsionalak lortu dituzte tunel efektuzko mikroskopioaren bidez. Argazkian ikus dezakezuen irudia jadetsi dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-655d6f7487b9 | http://zientzia.net/artikuluak/piriniotako-ornodun-lehortarrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Piriniotako ornodun lehortarrak - Zientzia.eus | Piriniotako ornodun lehortarrak - Zientzia.eus
Pirinioek, mendiarekin lotutako kiroletarako leku aproposa izateaz gainera, naturaren arlo desberdinetan zaletu direnentzat ere aukera bikainak eskaintzan dituen eremu zabal eta berezia osatzen dute.
Pirinioek, mendiarekin lotutako kiroletarako leku aproposa izateaz gainera, naturaren arlo desberdinetan zaletu direnentzat ere aukera bikainak eskaintzan dituen eremu zabal eta berezia osatzen dute. Piriniotako ornodun lehortarrak - Zientzia.eus Piriniotako ornodun lehortarrak
Zoologia
Euproctus asper, uhandre piriniarraren akoplamendua.
Pirinioek, mendiarekin lotutako kiroletarako leku aproposa izateaz gainera, naturaren arlo desberdinetan zaletu direnentzat ere aukera bikainak eskaintzen dituen eremu zabal eta berezia osatzen dute. Izan ere, bertako berezitasun geografiko, topografiko eta klimatikoak direla medio, mendikatea honetan baldintza ekologikoak arras alda daitezke bide laburrean, eta beraz, baita ekosistemaren osagai biotikoak ere.
Ingurunearen heterogenotasuna baldintzatzen duen faktorerik garrantzitsuenetariko bat, altitudea dugu zalantzarik gabe. 200 m inguruko igoera bertikalak, batezbesteko tenperatura 1ºC jaitsi erazten du (itsas mailan, horrelako tenperatur aldaketa lortzeko, 180 km-ko latitude-desplazamendua behar da). Ondorioz, estaia bioklimatikoen gainezarpena nabarmena gertatzen da oso Piriniotan: pagadia eta izeidia nagusi direneko estaia menditarrari, mendi-pinuz eta txilarrez osaturiko estaia subalpetarra jarraitzen zaio; honen gainean, oihan gaineko eremua ageri da, bertan larre alpetarrak, eta azkenik elurra eta harria nagusitzen direneko estaia elurtarra barne direla.
Alytes obstetricans, txantxiku arrunta; arrak arrautzak bizkarrean eramaten ditu, apaburuak jaiotzeko presta dauden artean.
Dena dela, aipatutako geruzapen hau oso orokorra eta sinpleegia dela esan beharra dago. Batetik, altitudea estaia bioklimatiko hauek zehazten dituen faktore bakarra ez delako, eta bestetik, estaia bakoitzean ere mikroklima eta habitat desberdin asko ikus daitezkeelako. Alegia, prezipitazioen kopuru eta banaketa irregularrak, orientazioak, innibazio-mailak eta elurren iraupenak, eguzkiztapen desberdinak, egutera/ospel efektuak, topografia korapilotsuak, eta beste makina bat faktore fisiko eta edafikoren konkurrentziak, habitat eta mikrohabitat desberdin ugariz osaturiko mosaiko konplexua gauzatzen dute. Mosaiko konplexua eta interesgarria.
Bestalde, altitudearekin batera kontinentaltasuna areagotu egiten da, eta beraz, bai urtean zeharreko eta bai egunetik gauerako tenperatur aldaketak ere bortitzagoak gertatzen dira. Horregatik, altitude garaienetan negua oso luzea izaten da, aktibitate biologikoa urtean bost edo sei hilabetetara muga daitekeelarik. Ondorioz, ingurune-baldintzen ezegonkortasuna ere, Piriniotako bizidunen iharduerari eragin dion faktore garrantzitsua izango da. Hau dela eta, altitudea areagotzen den heinean, espezie-dibertsitatea gero eta txikiagoa da, hau landare nahiz animalietan ikus daitekeen fenomenoa izanik.
Rana temporaria, baso-igel gorria.
Goimendietako bizidunen artean, medioak ezartzen dituen baldintza desfaboragarriei aurre egiteko askatasun-mailarik handiena animaliek dute noski; berauek, erantzun metabolikoez gainera, erantzun etologikoak ere erabil bait ditzakete, eta baldintzak gehiegi gogortuz gero, ezkutatu edota ihesari ekiteko aukerarik izan dezakete.
Artikulu honetan, batez ere Piriniotako estaia alpetar eta subalpetarrean, eta estaia menditarraren eskualde garaienetan bizi diren ornodun lehortarrak azalduko dira, ahal den neurrian berauen bizimoduari, eta baldintza gogorrei aurre egiteko dauzkaten mekanismoei buruzko zenbait xehetasun azalduz.
Anfibioak
Vipera aspis, aspis sugegorria.
Altitudearekin erlazionaturiko eraginak nabarmenak dira anfibioen ziklo biologikoetan, sarritan metamorfosiaren atzerapena, edota erabateko geraldia gerta daitezkeelarik. Arrabioa (Salamandra salamandra) eta uhandre palmatua (Triturus helveticus) estaia menditarraren eskualderik garaienetara, eta batzuetan subalpetarrera ere hel daitezke, beren muga 2000 m inguruko altitudetan kokatuz. Baina urodeloen —eta anfibio guztien— artean, uhandre piriniarra (Euproctus asper) dugu mendikatea honetan bizi den espezierik bitxi eta interesgarriena.
Piriniotako espezie endemikoa da, eta altitude garaietako erreka hotz eta lasterretan bizitzeko moldatuta dago. Animalia hau 700 eta 2400 m-ko altitudeen artean ikus daiteke, populazio garrantzitsuenak 2000 m inguruan aurkitu direlarik. Uhandre piriniarra estenotermoa da —tenperatur aldaketekiko jasankortasun-tarte estua du—, eta ondorioz, 13ºC-tik beherako tenperaturak dauzkaten uretan bakarrik bizi da. Udan, uraren tenperatura muga honetatik gora igotzen bada, uhandre piriniarra putzu sakonenen hondoetan ezkutatzen dira, udako loaldian murgilduz. Fenomeno hau euproctusaren arnasketa–mekanismoarekin erlazionatu da. Izan ere, uhandre piriniarraren kasuan birikak funtzionalak badira ere, murriztuta ageri dira, eta arnasketa kutaneoa da nagusi.
Podarcis muralis, horma-sugandila, argazkiko aleak kolorazio urdin atipikoa ageri du.
Animalia aktiboa denean gehienbat urtarra denez, uraren tenperatura altuegia izanez gero bertan ez da aski oxigenorik izango euproctusaren beharrizan metabolikoak asetzeko, eta ondorioz, estibaziora edo udako loaldira jotzen du, horretarako putzuen hondoetako ur hotzenak bilatuz. Urodelo hau beraz, erreka hotz eta lasterrenetan soilik bizi daiteke, bere ugalketa-mekanismoak, anatomia eta ziklo biologikoak habitat zehatz honetara moldatuta.
Anuruei dagokienean, lau dira Pirinioetako altitude garaienetan ikus daitezkeen espezie nagusienak: apo arrunta (Bufo bufo) eta apo lasterkaria (Bufo calamita) hedapen zabaleko espezieak ditugu, eta Piriniotan 2600 m inguruko altitudetara hel daitezke. Txantxiku arruntak (Alytes obstetricans) aipamen berezia merezi du, bai ugalketa-garaian (ernalketan eta arrautzak zaintzen bereziki) arrak betetzen duen lan bitxia dela eta, eta baita altitudearekin erlazionatutako metamofosi-atzerapenaren muturreko adibidea delako ere (ANGELIER-ek 2400 m-tan kokatutako iboi bateko apaburuen adina 20 urtekoa zela atera zuen).
Coronella austriaca, iparraldeko suge leuna.
Kasu honetan beraz, animalia bere bizi-baldintzen mugan legoke, eta txantxiku-populazioa harrapari eta lehiakiderik ez izateagatik mantenduko litzateke. Azkenik, baso-igel gorria (Rana temporaria) da anfibioen artean menditarrena, ia 3000 m-raino hel daitekeelarik. Altitude baxuagoetan ia erabat lehortarra bada ere, goimendietan baso-igel gorria ugalketarako erabiltzen dituen iboi eta erreken inguruan bizi da.
Bai anfibioek, eta baita narrastiek ere, poikilotermoak (hau da, barne-tenperatura erregulatzeko ahalmenik ez duten animaliak) direnez, elurra eta izotza iristen direnean ezkutaleku bat aukeratu eta bertara sartu behar dute hibernatzera. Horregatik anfibio eta narrastiek, bizi direneko biotopoko txokorik epelenak aukeratzen dituzte: aspis sugegorriak (Vipera aspis), eta sugandila bizierruleak (Lacerta vivipara), eguzkitiko argiarekiko elkartzut kokatutako harlauza ilunak aukeratzen dituzte ezkutatzeko; baso-igel, txantxiku, apo eta uhandreak ere harripetan gordetzen dira, ingurune hezeetan.
Phoenicurus ochruros, buztangorri iluna; emea.
Elurrak babes-funtzio garrantzitsua betetzen du bizidunentzat; metroko elurraren azpian tenperatura -1ºC-koa izaten da, eta balio horretan mantentzen da, kanpoko tenperatura asko jaitsi arren. Eta horrek besteak beste, anfibio eta narrastiei izoztera iritsi gabe hibernatu ahal izatea baimentzen die.
Narrastiak
Narrastien goimendietako hedapen eta banaketari buruzko lanak ez dira oso ugari. Sugandilen artean horma-sugandila (Podarcis muralis) da ugariena; plastikotasun ekologiko handia ageri du eta ia 3000 m-ko altitudetan ere ager daiteke. Azpimarratzekoa da era berean, 2400 m inguruko altitudetarainoko zoikaztegi eta erreka bazterretako belardi hezeetan bizi den sugandila bizierrulea (Lacerta vivipara). Izenak dioen bezalaxe, animalia hau obobibiparoa da, baina obobibiparotasun hau Europako ipar aldeko eta Piriniotako populazioetan burutzen da batez ere, penintsulako eskualde epelagotan oboparotasun soila gertatzen delarik.
Tichodroma muraria, harkaitz-txoria.
Zenbait autoreren ustetan, estaia alpetarrean bizi diren narrasti guztiak obobibiparoak dira, hau altitudearekiko (eta batez ere baldintza klimatikoen ezegonkortasunarekiko) moldapen gisara ulertu behar delarik. Aspis sugegorria (Vipera aspis) ere ugaria da oso Piriniotako bazter garaietan, eta bertan ibiltzen diren mendizale gehienek ederki asko ezagutzen dute; 2600 m-raino iristen den sugegorri honek kolorazio ezberdinak aurkezten ditu. Aipatutako narrastiez gainera, eta estaia menditarrera jaitsiz gero, zirauna (Anguis fragilis), suge berde-oria (Coluber viridiflavus), eta iparraldeko suge leuna (Coronella austriaca) ugariak gerta daitezke.
Hegaztiak
Hegaztiak dira goimendietako ornodun lehortarren artean errazen ikus daitezkeenak, eta era berean, espezie-dibertsitate handiena ere talde honetan aurkituko dugu. Izan ere, hegaztiek, metabolismo altuko animalia homeotermo izateaz gainera, badute beste abantailarik inguru latz hauetara moldatzeko. Batetik, kontutan hartu beharrekoa da lumaxkak direla sortutako isolatzaile termikorik hoberena (guk geuk ere horiexek erabiltzen ditugu mendiko zamarrak eta lotarako zakuak egiteko). Baina gainera, hegan egiteko ahalmenak baldintza gogorrenetatik urrundu eta toki erosoagoen bila joateko aukera ezinhobea eskaintzen die hegaztiei.
Pyrrhocorax pyrrhocorax, belatxinga mokogorria.
Beren izaeraren ezaugarri hauek direla eta, hegaztiak, altitude garaienetan suertatzen direnak bezain bizi-baldintza latzetara moldatzeko animalia aproposak dira. Piriniotan ikus daitezkeen hegazti guztiei buruz aritzea gehiegi litzateke, eta beraz, artikulu honetan estaia alpetar eta subalpetarrean aurki ditzakegun espezie nabarmenenak azalduko dira, baso menditarretako hegaztiak beste baterako utziz.
Estaia alpetarrean, hau da, 2200 m inguruko altitudetik gora, espezie gutxi ageri da. Hauen artean ugariena buztangorri iluna (Phoeniculus ochruros) dugu. Txoritxo urduri hau menditarra da jatorriz, baina bere joera saxikola dela eta, orain altitude guztietan aurki daiteke, giza ihardueren ondorioz sortutako horma, harrobi, eta mota guztietako eraikuntzak kolonizatu dituelarik. Arra nahiz emea, behin eta berriro astintzen duten buztan gorri nabarmenari esker ezagutu daitezke. Arra oso iluna izaten da, ia beltza, eta eme eta gazteek berriz kolore arre iluna izaten dute.
Prunella collaris, mendi-tuntuna.
Mendi-tuntuna (Prunella collaris), elur-txolarrea (Montifringilla nivalis), eta harkaitz-txoria (Tichodroma muraria) ere Eurasiako mendi-kateetan sortutako espezieak ditugu, baina hauen kasuan, klima hotzetan mantentzeko joera nabarmenagoa da. Mendi-tuntuna adibidez, 1800 m-tik gorako harritza eta formazio estepatarretan bizi da, optimo altitudinala 2000 eta 2400 m-ko altitudeen artean duela. Halaber, elur-txolarrea eta arkaitz-txoria 2000 m-tik gora bizi dira normalean. Hiru espezie hauek ere aurrekoa bezain saxikolak dira, eta habiak harkaitz-zulo eta tarteetan kokatzen dituzte. Harkaitz-txoria intsektiboro espezializatua dugu: atzazal luzez hornitutako atzaparrei esker eta hegalen laguntzaz, haitz- eta harkaitz-labarretan gora eta behera ibiltzen da, moko luze eta kurbatuaz harri tarte eta zirrikituetan ezkutatzen diren ornogabeen bila.
Loxia curvirostra, mokokerra.
Eper zuria edo lagopodo zuria (Lagopus mutus) klima hotzetakoa da jatorriz, eta kuaternarioko glaziazioetan Europa osoan bizi ziren eperren ondorengotzat hartu behar da. Postglaziarrean zeharreko klimaren berotze-prozesuarekin, eper hauek iparralderantz, edota eper zuriaren kasuan bezala, goimenditarantz mugitu ziren, hotzaren bila. Lagopodo edo eper zuriaren lumaia kriptikoa da, eta urtaroekin batera aldatu egiten da: udako lumaia arreari, neguko janzkera zuria darraio; hotza jasateko ongi prestatutako animalia izanik, lumaiak hankak eta hatzak ere babesten dizkio. Garai batean hedapen handiagoa izan bazuen ere, egun eper zuria altitude garaienetako harritza eta larre alpetarretan ezkutatzen da, habia ere harrien artean egiten duela. Habitataren murrizketa hau giza presioaren eta bereziki ehizaren ondorioa gertatu bide da.
Azkenik, ugatza (Gypaetus barbatus) dugu goimendietako hegazti bikainena. Antzina askoz ere ugariagoa izandako sarraskijale ikusgarri honen populazioak oso murriztuta ageri dira egun, 1988.ean Pirinioen hego aldeko isurialdean egindako erroldak 40 bikote ugaltzaile inguru aipatzen dituelarik.
Gypaetus barbatus, ugatza.
Altitude baxuagoetan, mendi-pinudi eta izeidietan, mokokerra (Loxia curvirostra) bizi da. Txori bitxi hau pinaburuak zabaldu eta bertatik pinaziak jaten espezializatu da, moko oker deigarria lan horretarako moldapena delarik. Mokokerrarekin batera, estaia subalpetarrean mendi-txirriskila (Serinus citrinella) ikus daiteke, eta estaia bereko larre eta txilardietan buztanzuri arrunta (Oenanthe oenanthe) eta mendi-txirta (Anthus spinoletta) ugari izaten dira. Harkaitz-labarretan bizi diren espezie aipagarrienak berriz, harkaitz-zozo gorria (Monticola saxatilis), belatxinga mokohoria (Pyrrhocorax grauculus), eta enara azpizuria (Delichon urbica) ditugu.
Azkenik, habia beherago egin arren urteko hilabete epelenetan eskualde garaietara igo daitezkeen hegaztien artean, arrano beltza (Aquila chrysaetos) —oso urria, zoritxarrez—, sai arrea (Gyps fulvus), belatz handia (Falco peregrinus), belea (Corvus corone), erroia (Corvus corax), belatxinga mokogorria (Pyrrhocorax pyrrhocorax), eta beste makina bat espezie aipa daiteke.
Ugaztunak
Gyps fulvus, sai arrea.
Goimendietako ugaztunen artean, sarrioa (Rupicapra rupicapra), eta hartza (Ursus arctos) salbuespen direla, ezer gutxi dakigu oraindik gainerako espezieen bizimoduari buruz.
Animalia lirain eta iheskorra, sarrioa dugu Piriniotako faunaren espezierik ezagunena, eta seguru asko mendi-katea honen adierazle izatera iritsi dela esatea ez da gehiegikeria. Garai batean altitude baxuagotan bizi izan bazen ere, gehiegizko ehizaren ondorioz, goimendietako gailurrik garaienetara mugatu behar izan du bere bizilekua, eta neguko hotzak bultzatuta ez bada, ez da baso-mugetara jaisten. Akrobata bikaina da, eta harkaitz-labar eta amildegietan gora eta behera ibiltzen da, gizakion gertutasunari ihes eginez. Azken urteotan, eta sarrioen babeserako hartutako neurriei esker, zenbait haranetan ugaria izatera ere iritsi da, eta sarrio-populazioen urteko hazkuntz tasa altuak (%13-14), ugariegia izan daitekeelakoaren kezka ere badakarkigu, populazioen kontrola baimenduko luketen harrapari batzuen beharra gero eta nabarmenagoa delarik.
Marmota marmota, marmota alpetarra.
Herbiboro handien artean, eta bere kopuru txikia dela eta, basahuntz piriniarrari (Capra pyrenaica) buruzko erreferentziaren bat egitea ezinbestekoa da. Piriniotan ale bakar batzuez osaturiko populazio txiki bat baino ez da geratzen (Ordesan hain zuzen) eta bere etorkizuna latza da benetan. Neolitos arorarte altitude baxuagotan ugaria zela badakigun arren, ez dago garbi oraindik animalia honen gaur egungo hedapen goimenditarra klimaren berotze-prozesuari ihes egitearen ondorio den ala ez. Piriniotako populazioen ia erabateko suntsipenaren arrazoia ehizean dagoela ordea gauza garbia da.
Mendi-katea honetako ugaztunen artean, aldeko eta aurkako pasio sutsuenak pizten dituen animalia dugu hartza (Ursus arctos). Izan ere, milaka urtetan zehar berarekin izan dugun lehia gogorrak, arbasoen beldurraren itzala eta bere izaera boteretsuak sortzen digun lilura utzi bait dizkigu heredentzia gisara. Lehia hura ordea bukatua da, eta hartzaren kalterako; egun ale batzuk baizik ez bait dira bizi Iberiar Penintsulan.
Rupicapra rupicapra, sarrioa.
Asturiaseko populazio ugari samarren aurrean, Piriniotan ez daiteke esan benetako populaziorik dagoenik, eta bertan sakabanatuta bizi diren hartzen kopuruaren ebaluazio zehatza egitea zaila den arren, DENDALETCHEren ustetan 30 ale ingurukoa izan daiteke. Giza presioaren ondorioz, kopuru murrizketaz gainera, habitataren eta elikaduraren aldaketak ere jasan behar izan ditu hartzak, eta honela, antzina askoz ere banaketa zabalagoa zuen arren, gaur egun baso menditar ezkutuenetan bizi da ozta-ozta. Modu berean, bere hortzadurak elikadura-mota karniboroa adierazten badu ere, hartzaren erregimena omniboroa da egun, eta hau halaber, gizakiongandik jasandako jazarpen gogorraren ondoriotzat ulertu behar da.
Beste muturrean, gizakion eraginaren ondorioz ugaltzen ari den ugaztuna marmota alpetarra (Marmota marmota) dugu. Lurrean bizi den katagorri erraldoiaren itxurako karraskari atsegin hau, harrapariak akabatu dizkiogula eta, gero eta ikuskorrago ari da bihurtzen. Animalia herbiboro taldezalea da marmota, eta goimendietako harritza eta larreetan kolonia bikainak eratuz, lurpeko zulotan bizi da. Talde hauetan zenbait jagole erne egoten da beti, eta arriskuren bat baletor txistu garratz batez kolonia osoa jakinaren gainean jartzen dute, guztiak bapatean ezkutatzen direlarik. Horrexegatik, sarritan askoz ere errazagoa izaten da marmoten arrisku-deia entzutea animalia bera ikustea baino.
Mustela arminea, erbinude zuria.
Erbinude zuria (Mustela arminea) ere gero eta maizago ikusten den mustelido goimenditarra dugu. Karniboro txiki eta bizi hau beti ere ugaria izan den arren, azken urteotan, eta Piriniotara hurbiltzen den mendizale-kopuruaren emendioaren ondorioz, hauek utzitako zaborren artean zer harrapatuko diharduten erbinude-kontzentrazioak gero eta ugariagoak dira zenbait puntutan (Ordesako Gorizen eta Soason, eta Respumoso-ko urtegian esate baterako). Hala ere, erbinude zuria karniboroa da, eta zaborrez gainera, hauen artean ibil daitezkeen mikrougaztunen bila ere ibil daitekeela pentsa daiteke.
Piriniotako paisaia.
Bukatzeko, Piriniotako ornodun lehortarren artean, gainbegirada batean adierazgarrien izan daitezkeenak azalduz gero, betiko leloari eustea baino ez zaigu gelditzen: hots, hainbat espezie erreliktikoren azken ezkutaleku bilakatu den mendi-katea honi ezartzen diogun eragin bortitza gelditu beharra dagoela, baldin eta animalia hauetariko askoren desagerketa saihestu nahi badugu behintzat. Galera horrek ez luke konponketarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4440a407efab | http://zientzia.net/artikuluak/iraultza-kopernikarra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Iraultza kopernikarra - Zientzia.eus | Iraultza kopernikarra - Zientzia.eus
Arabiarren bitartez Europako mendebalderaino Greziatik iritsitako tradizio kosmologiko-astronomikoa bi izenetan oinarritzen zen bereziki. Alde batetik, Aristoteles eta bestetik, Ptolomeon.
Arabiarren bitartez Europako mendebalderaino Greziatik iritsitako tradizio kosmologiko-astronomikoa bi izenetan oinarritzen zen bereziki. Alde batetik, Aristoteles eta bestetik, Ptolomeon. Iraultza kopernikarra - Zientzia.eus Iraultza kopernikarra
Astronomia
Arabiarren bitartez Europako mendebalderaino Greziatik iritsitako tradizio kosmologiko-astromonikoa bi izenetan oinarritzen zen bereziki. Alde batetik, Aristoteles zegoen: azken kosmologo klasiko handia eta Erdi Aroko, eta maila batean Errenazimentuko, pentsakeran eragin zabal eta sakonena izan zuen filosofoa. Bere garaiko jakinduriaren eraketa osoa eta sistematikoa egiteagatik eta gizakiaren eta unibertsoaren arteko oinarrizko batasuna plazaratzeagatik geroagoko zientzilari eta filosofo guztien lanetan izan duen isladapenak frogatzen du bere garrantzia.
Aristotelesen araberako mundua (O. Finé, Theórique des ciels, 1528).
Bestalde, eta bost mendeko tarte batez Aristotelesengandik bereiztuta, Ptolomeoren izena daukagu; ezpairik gabe astronomia klasikoaren gailurra da bera. Ptolomeo, zeinak fisika aristoteliarra onartzen bait zuen, problema astronomikoen egitura matematikoaz (alderdi mekanikoak, hots, fisikoak alde batera utzita) arduratzen zen. Ptolomeoren lanetan ortzeko gorputzen higiduraren kausaz ez da inolako aipamenik egiten eta ezta unibertsoaren naturaz edo bere parteak gidatzen dituzten legeez ere. Beraz, Ptolomeoren helburua zera zen: higidura zirkular eta uniforme batzuen konbinaketen bitartez ortzeko gorputzen higidurak adieraztea eta aurresatea.
Zer esanik ez, teoria ptolomeotarrak bere etsaiak izan zituen mundu klasikoan ere eta berak erabili zituen lanabesak (epizikloak eta exzentrikoak —K.a. III eta II. mendeetan Apoloniok eta Hiparkus-ek sortutako tresna geometrikoak— eta ekuanteak —Ptolomeok berak asmatutakoa) garai hartan oso zabalduta zegoen beste bide geometrikoarekin egiten zuen talka, hots, esfera homozentrikoen bidearekin. Dena dela, azkenik astronomia ptolomeotarrak beste guztien gainetik jarri eta XVI. mendera arte tinko iraun zuen.
Beraz, Errenazimentuko iraultzaren egunsentian arlo honetako jakinduriaren erreferentzi sistema bezala, Aristotelesen kosmologia, (bere”Fisika” eta “De coelo” lanetan adierazita bereziki) eta Ptolomeoren astronomia (bere “Almagesto”n bilduta) zeuzkaten.
Baina, iturri hauek ez zeuden maila berberean. Nahiz biak erreferentzi puntu izan, astronomia ptolomeotarrak ez zuen funtsezko aldaketarik ezagutu, hau da, bere kontzeptu-eskema ez zen zalantzan jartzen. Aristotelesen kosmologiaz ez dago beste horrenbeste esaterik. Ptolomeoren ondotik eta Kopernik iritsi arte, ez zen benetako beste tratatu astronomiko garrantzitsurik agertu.
Beraz, Errenazimentuko astronomoen eskuetara Ptolomeoren lana bere osotasunean eta agintaritza osoz iritsi zen bitartean, Aristotelesen kosmologia nola edo hala eztabaidatua heldu zen. Eztabaida honetan bere elementuei buruzko teoria, bere fisikaren oinarri kualitatiboak, bere higidurei buruzko ideiak eta bere ortze-munduaren eta mundu azpilargitarraren arteko bereizketa sartzen ziren bereziki.
Ptolomeoren unibertsoa (o. Finé, Théorique des ciels, 1528).
Zientzia modernoa etorri aurretik astronomiaren eta kosmologiaren artean dagoen lotura azpimarratu arren, bigarren eremu hau ardura filosofikoa garatzeko egokiagoa zen bestea baino. Kosmoa bere osotasunean, bera osatzen duten elementuak eta beren arteko erlazioak adierazten dituen sistema eraikitzea, oso ekarpen handiko lehia izan zen giza adimenerako. Aro hartan, eta pentsakera zientifikoaren maila gogoan hartuta, zenbait pentsalarik landu zuen eredu kosmologikoen eragina oinarrizkotzat hartu behar da. Ildo honetan Cusa-ko Nikolaren lanak astronomiaren garapenerako izan duen garrantzia kontutan eduki behar dugu.
Cusa-ko Nikola kardinala (1401-1464) Errenazimentuko garai hartan indarrean zegoen korronte neoplatoniko eta neopitagorikokoa zen. Bere eritziz Unibertsoak ez du mugarik. Besteak beste, mugak Jainkoaren guztiahalmenaren aurka joango bait lirateke. Eritzi honek hierarkizazio kosmikoa bertan behera uzten du. Beraz, honen arabera “zentrua toki guztietan dago eta zirkulua inon ez”. Cusatarraren arrazoibidea mistikoa zen eta bere pentsakera “De docta ignorantia” izeneko lanean aurkitzen da bereziki. Berarentzat Jainkoaren infinitutasunak inplikatzen ez dituen itxurek nahiz akademikoki ezarritako ezaguerek ez dute inongo garrantzirik izaten. Eta nahiz eta honek zientifikotasunaren izpirik izan ez, bere garrantzia ukaezina da; garai hartan onartuta zegoen kosmologia aristoteliar-ptolomeotarra hankaz gora jartzen bait zuen.
Muga gabeko unibertso batek ez du zentrurik, eskubide berdinez edozein izan daiteke zentru eta. Beraz, fisika aristoteliarrean funtsezkoak diren goikoa edo behekoak, eskuin eta ezkerrak, atzera nahiz aurrerako ideiek beren esangura galtzen dute erabat. Lurrak ez du beste astroekiko beheko partean egon behar izaten, Kosmoan dauden gorputz guztiak maila berekoak direlako. Ustelgaitz eta perfektua den ortze-munduaren eta mundu lurtarraren arteko bereiztasuna desagertu egiten da. Cusatarraren pentsakerak suposa zezakeen iraultza hain handia zen, non Vinci-ko Leonardo izan ezik, bere garaikideen gaitzespena baino ez bait zuen lortu.
Kopernik
Askotan Ptolomeoren “teoria” astronomikoaz mintzatu bada ere, Ptolomeok ortze-gorputzen higidurak adierazteko sistema oso bat egin izan balu bezala, berez ez zen horrelakorik gertatu, hau da, ez dago Ptolomeok egindako inongo teoria sistematiko osorik. Honek egin zuena zera izan zen: ortze-gorputz bakoitzaren higidura nola edo hala adierazteko tresneria matematikoa erabili, baina askotan tresneria horrek gorputz baten kasuan edo bestean desberdina izan behar zuen datuekin bat etortzeko.
Horregatik, zenbait kasutan arazo baten aurrean aurkitzen zuen ebazpena bestean hartu behar zuenaren aurka zegoen. Ptolomeoren lanaren eta beragandik datorren eskolaren arabera, helburua “fenomenoak aurrera ateratzea” baino ez zen, hau da, ikusten ziren ortze-gorputzen posizioak eraikitako teoriaren bitartez espero zitezkeenak izatea, nahiz teoria koherentea izan ez eta inongo oinarritan funtsatu ez.
Kopernik, autorretrato baten kopia.
Ptolomeok inoiz egin behar izan zituen etenak, Aristotelesek bere fisikan onartutako Platonen oinarrizko printzipioaren aurka zeuden. Printzipio honen arabera ortze-gorputzen higidurak nahiz eta zailak iruditu, azkenik higidura zirkular uniforme batzuen konbinaketen bitartez adierazi behar ziren. Almagestoko bere hirugarren liburuan Ptolomeok printzipio honen onarpena agertu arren, planeten ibilbideak zehazki garatu behar zituenean higiduren uniformetasuna itxurakoa baino ez zen izango, eta exzentrikoen zentruak nahi zuen bezala egokituko zituen. Gainera behar zuenean beste tresna konpentsatzailea asmatu zuen; ekuanteak, alegia. Uniformetasunaren eta sistematasunaren ez hau nola edo hala zuritzeko zera esango digu: “astronomoak saiatu behar du ... bere hipotesiak ... eta ortze-gorputzen higidurak bat etor daitezen ... baina, lortzen ez badu, behar dituen hipotesiak onartuko ditu”.
Guzti honek alde batetik, eta teoriaren eta behaketen arteko ezadostasunak adierazteko onartu behar ziren tresneriaren desegokitasunak edo astronomoen trebezi faltak bestetik, inoiz teoria bera zalantzan jartzea ondorioztatu behar zuen. Errenazimentuko astronomoek lehia hori aurrean zeukaten. Kopernikek onartu zuen eta erantzuna “De revolutionibus orbium coelestium” zen.
Mikolaj Kopernik (1473-1543) matematikari eta astronomo poloniarrak bere izena latindu zuen “Copernicus” itxura hartuz. Bere bizian zehar oso behaketa gutxi egin zuen, ehun gehienez, eta bere “De revolutionibus” lana egiteko ez zituen denak erabili. Bere lan hau matematiko hutsaren lana da. Kopernik Krakoviako unibertsitateko literatur fakultatean ikasi ondoren Boloniara joan zen legeak ikastera. Baina bai batean nahiz bestean bertako astronomoekin jarri zen harremanetan.
Bere sistema astronomikoaren ildo nagusiak, dirudienez, “De revolutionibus” idatzi baino askoz lehenangotik datoz; hogeitamabost urte lehenago edo. Italiatik itzuli ondoren (bertan 1500 eta 1504. urte bitartean egon zen) Kopernikek liburuxka bat idatzi eta zabaldu zuen; “Commentariolus” izenez ezagutzen dena hain zuzen. Liburu honetan bere sistemaren printzipioen eskema labur eta argi bat dator. Bere garaiko teorien kritika bat egin ondoren, Ptolomeoren sistemaren ezlogikotasuna abiapuntu bezala hartuz eta hori ezabatzeko, zazpi oinarri ipini zituen:
Ortze-esfera edo zirkulu guztientzat ez da zentru bakar bat izaten.
Lurraren zentrua ez da Unibertsoarena; grabitatearen eta ilargiaren orbitarena bakarrik baizik.
Esfera guztiak Eguzkiaren inguruan biratzen dira, hau beren zentrua da eta beraz, Eguzkia Unibertsoaren zentrua da.
Lurretik Eguzkiraino dagoen distantziaren eta Lurretik unibertsoaren mugaraino dagoenaren arteko erlazioa guztiz txiki da. Hau dela eta, lehenengoa ortzearen altueraren aurrean ez da nabaritzen.
Ortzeak adierazten digun higidura ez dator bertatik; Lurraren higiduratik baizik. Lurrak, bere inguruan dauden elementuekin batera, bere buruarekiko bira oso bat egiten du egun bakoitzean, eta bitartean ortzeak nahiz goiko zeruak aldatu gabe geldirik irauten dute.
Eguzkiaren higidura bezala ikusten ditugunak, itxurak baino ez dira eta Lurraren eta Eguzkiaren inguruan beste edozein planeta bezala, biratzen den gure esferaren higidurei dagozkie. Lurrak, beraz, higidura bat baino gehiago dauka.
Planeten higidura zuzena eta atzerakorra itxurazkoak baino ez dira; Lurraren translazio-higiduraren ondorioak. Beraz, Lurraren higidura aski da zeruen itxurazko desberdintasunak adierazteko.
Oinarri hauek jarri ondoren, higiduren uniformetasuna era sistematikoan nola salba daitekeen laburki demostratzen saiatuko naiz. Hala ere, labur beharrez, lan honetan demostrazio matematikoak ez ditut jarri eta hauek nire lan nagusirako gorde ditut.”
Beraz, Kopernikek lerro hauen bitartez bere lan nagusia, hots, “De revolutionibus” iragartzen digu. “Commentariolus” izeneko lan honetan bere sistema heliozentrikoaren adierazpen kualitatiboa baino ez digu emango. Honen arabera 34 zirkulu aski dira planeta guztien eta bakoitzaren higidurak azaltzeko.
Koperniken unibertsoa (De revolutionibus).
“De revolutionibus orbium coelestium”ek bere egilearen heriotza (1543ko maiatzaren 24ean) baino egun gutxi aurretik ikusi zuen argia eta kondairak dioenez, inprimatutako lehenengoa Kopernikek bere ohean eskuratu zuen. Liburu hau idazteko patroi eta gidari gisa “Almagesto” hartu zuen Kopernikek. Biak liburu matematikoak dira eta beren garaiko astronomoei zuzendutakoak, hau da, aldez aurretik oinarri sendoa duten pertsonentzakoak. “De revolutionibus” liburuan ez dugu eskema kualitatiboa aurkitzen; kuantitatiboa baizik.
Kopernik ez da historian Lurraren higidura edo higidurak onartu zituen lehenengoa izan. Berak hori bazekien. Baina, bere emaitza handiena hauxe izan da: Lurraren higiduratik datozen ondorio astronomikoek era matematiko zehatz batez azaldu zituen lehenengoa izatearena, hau da, hipotesi gisa Lurrak higidura duela onartu ondoren, ortze-gorputzen higidurak adierazteko sistema matematiko osoa eta koherentea eraiki izatearena. Bere liburu hau benetan irakurgaitza dela esan behar dugu, guztiz matematikoa, eta ez dauka ia inongo ondorio fisikorik.
Lurraren higidura alde batera uzten badugu, gero iraultza kopernikarraren fruitu bezala ezagutu diren ondorioak (beira-esferen desagerpena, unibertsoaren infiniturainoko zabalpena, epizikloen eta exzentrikoen ezabapena, Eguzkia beste edozein izartzat hartzea, etab.) ez dira “De revolutionibus” lanean aipatzen. Beraz, esandako iraultza hori ez da liburu honen bitartez burutzen; hasten baizik. Eztanda-ideia Lurraren higidura da, baina liburuaren egitura matematikoak astronomiaren munduari eta pentsakeraren historiari aro berri bat ireki zien. Astronomia era berri batez zegoen plazaratuta eta antzinako sistema betirako gaindituta eta zokoratuta gelditu zen.
Kopernikek eraikitako sistema matematikoa gutxienez Ptolomeorena bezain zehatza zen, baina, egia esan, ez askoz zehatzagoa. Horregatik, bidea pixkanaka-pixkanaka ireki zen. Matematikari gutxi batzuek onartu zuten: John Field, John Dee, Frisius eta abarrek. Baina, Kopernikek zera erakutsi zuen: mundua beste argi batez ikustea. Honela, Lurra unibertsoaren zentrua izatetik beste edozein planetaren mailara jaitsi zen eta aldaketa hau garai hartako zenbait sinesmenen aurka zegoen. Beraz, teoria berriak etsaiak izatea gauza normala da. Bestalde sistema zientifiko “ofiziala” aurka zegoen.
Horregatik, Europako ongizate izpiritual nahiz intelektualaren arduradunek ez zuten sistema arriskutsu hura onartu. Horregatik, zenbait urte geroago Galileo pozaren pozez bere teoria adieraztera Erromara joan zenean, talka ikaragarria izan zuen eta isil erazi egin zuten. Bide batez, Elizak Koperniken teoria “gezurrezkoa eta Eskritura Santuaren guztiz kontrako” bezala definitu ondoren, bere lana kondenatu egin zuen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9a5c8cea99d6 | http://zientzia.net/artikuluak/hipokrates-medikuntzaren-oinarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hipokrates, medikuntzaren oinarria - Zientzia.eus | Hipokrates, medikuntzaren oinarria - Zientzia.eus
Jesukristo jaio aurreko V. mendean Medikuntza Hipokratikoa sortu zen, Kos eskolaren bitartez.
Jesukristo jaio aurreko V. mendean Medikuntza Hipokratikoa sortu zen, Kos eskolaren bitartez. Hipokrates, medikuntzaren oinarria - Zientzia.eus Hipokrates, medikuntzaren oinarria
Biografiak
Jesukristo jaio aurreko V. mendean Medikuntza Hipokratikoa sortu zen, Kos eskolaren bitartez. Kos, Hipokratesen jaioterria da; oraingo Turkiatik hurbil dagoen irla txiki bat. Eskola horretako ikasleek “Corpus Hipocraticum” liburua idatzi zuten, bertan bere Maisuaren ezagumenduak bildu zituztelarik. Beren meriturik garrantzitsuena gaixotasunen berezitasunak eta ondorioak sistematikoki ikastea izan zen. Ordurarte Medikuntzak azalpen mitikoa zuen, gaixotasunak jainkoen zigor bezala hartzen zirelako, baina orduan Medikuntza zientifikoari hasiera eman zitzaion.
Garai haietan gaixotasuna goiko jainkoen zigorra zenez, osasunera bihurtzeko ahalmena sorgin eta aztiek zeukaten. Hauek supergizakitzat jotzen zirenez, jainkoen maltzurkeriak deusezteko zeregin erritualak burutzen zituzten. Beraz gaur diagnostikotik ezagutzen duguna haiek igarkizuntzat zeukaten, gure iragarpena seinaletzat zeukaten eta oraingo botika edo tratamenduak garai haietako pozoi edo konjurioak ziren.
Filosofia jaio zenean, Natura arrazionalki ikasteari ekin zioten. Filosofoak bizitzaren zergatiak eta legeak Naturan bilatzen saiatu ziren. Naturaren arau batzuk aurkitu zituztenean, Munduaren azalpen mitikoa hausten hasi zen. Aro horretako filosofo nagusiak (Aristoteles, Pitagoras eta Platon) Natura arrazoiaren ikuspuntutik azaltzen hasi ziren. Orduko Agrigentoko Enpedoklesek, Naturak lau oinarri-elementu zitueneko teoria azaldu zuen.
Teoria horretan bizidun guztiek 4 osagai zeuzkaten: ura, lurra, sua eta airea. Teoria hau Aristotelesek onartu egin zuen. Poliriok, Hipokratesen suhiak, bizidunen izaera Humore-teoriaren bidez azaldu nahi izan zuen, aurreko elementuen teoriarekin erlazionaturik. Humore bakoitzari oinarri-elementu bat dagokio: lurra humore fisikoari, ura humore likidoari, sua humore energetikoari eta airea humore gaseosoari. Humore bakoitzean elementu bat da nagusi, besteak ere barne daudelarik.
Aurreko teoriaz baliaturik, Hipokratesek bere teoria tipo-biologikoa asmatu zuen. Teoria hau Medikuntzari aplikatu zion; bere 4 humoreko teoria alegia. Humore bakoitza elementu ezberdinen nahasteaz osotzen da, elementu bat nagusi delarik. Modu honetan, behazun beltzean lurra da elementu nagusia, eta tipologia melankolikoari dagokio. Behazun horian sua da menperatzaile eta behazun-tipologiari dagokio. Odolean haizeak agintzen du eta odoltsuei dagokie. Guruin pituitarioan urak; patxadatsuei dagokienak. Humore baten nagusitasunak, eraketa-berezitasun batzuk sortuko ditu, bai alor fisikoan eta bai psikikoan.
Era berean, eritasun berezi batzuk jasateko erraztasuna izango lukete. Patxadatsuak adibidez, argalak eta depresiokorrak izango lirateke, eta pneumonia jasateko gaitasuna izango lukete. Hiprokratesen ustetan, eritasuna humoreen desorekagatik sortzen da; bai gehiegi dagoelako eta bai gutxiegi dagoelako. Humoreen proportziorik ezak beraiek desegitera bultzatzen ditu, usteltze-prozesu baten eraginez. Gaixotasunak sendatzea, orekara itzultzea da; falta dena emanez edo gehiegi dagoena kenduz.
Gizakiaren osatze-prozesuari edo orekara itzultzeko ahalmenari, Phisis deitu zion. Phisis delakoa autorregulazio edo homeostasi bezala itzul daiteke. Phisis edo senda-indar hau eritasuna osatzeko nahikoa ez denean, Hipokratesek bizimodu osasuntsuaren neurriak aplikatu behar direla esan zuen, hau da, Dietetika egin behar zela. Bizimodu osasuntsuaren ohiturak edo Dietetikak, bost atal nagusi ditu: elikadura, bizimodu aktiboa, lanbidea, egoera ekonomikoa eta herri bakoitzeko berezitasunak.
Elikaduraren desorekak gaixotasuna sor dezake; bai gehiegikeriagatik (adibidez obesitatea) eta baita urritasunagatik ere (abitaminosiak adibidez). Atal honetan medikuaren lana nabaria izan daiteke; helburu teraupetikoz dieta berezi batzuk aginduz, esaterako.
Bizimodu aktiboaren osagarriak, gimnasia, kirolak, paseoak, indarrezko lehiaketak etab. dira. Osasunaren gizarte-alorra kontutan hartzen zuten hipokratikoek, nahiz eta oraingo kontzeptu moderno bat dirudien. Dietetikaren azken osagaian (herri bakoitzeko berezitasunetan), Hipokratesek eguraldia, geografia, erlijioa eta kultura hartzen zituen kontutan.
Gaixo baten phisia edo senda-indarra eta medikuak agindutako neurri dietetikoak nahikoa ez balira, Terapeutika erabili beharko dugu. Teraupetika gaixotasunen tratamendua da eta hiru motakoa izan daiteke: Terapeutika mentala, fisikoa eta kimikoa.
Terapia mentala edo osasun-heziketa, gaixoaren heziketa da. Gorputza osatu aurretik arima osatu behar dela esan ohi da. Hipokratesek gaixoak medikuari hiru modutara lagun diezaiokeela esan zuen: bere senda-indarrarekin, bere obedientziarekin eta bere inteligentziarekin. Atal honetan tratamendu psikologikoak, psikoanalisia, hipnosia, etab. sartuko lirateke.
Terapeutika fisikoak elementu fisikoen bidez eragiten diren tratamenduak hartzen ditu bere baitan: magnetoterapia, hidroterapia, helioterapia, ...
Terapeutika kimikoa botiken tratamenduei dagokie eta hau da gaur egun Medikuntzan nagusi dena. Botikak iturri desberdinetatik datoz: landaretatik, animaliengandik edo mineraletatik. Botikak lau helbururekin erabil daitezke.
Lau helburuok lau terapeutika-mota mugatzen dituzte:
Antipatia edo kontrakoaren terapeutika. Adibidez, sukarra jaisteko antitermikoak erabiltzea. Gauza bera esan dezakegu antibiotikoei buruz.
Alopatia edo efektu desberdinen terapeutika. Hauek ez dute zuzenki aurka jokatzen; zeharkako bideren batetik baizik. Hipertentsioan adibidez, diuretikoak erabiltzen dira.
Homeopatia edo efektu desberdintsuen terapeutika. Adibidez, hantura kentzeko apis (liztorren pozoitik hartutako hantura-eragile bat) ematen da oso kontzentrazio txikietan.
Katarkikoak edo botika kanporatzaileak. Bost eratakoak daude: diuretikoak, anaforetikoak (izerdia ateraratzen dute), purgagarriak, hemetikoak (botarazi egiten dute) eta espektoratzaileak.
Aurreko terapi mota guzti horiek, bakarka edo batera erabil daitezke. Gaixotasuna osatzea lortzen ez bada, kirurgiaz pentsatu beharra dago (Kirurgia Medikuntzaren porrota dela esaten da). Kirurgiak ebakuntzarako teknika ugari ditu: erauzketa, konponketa, transplantea,...
Azkenik, Hipokratesek kirurgiak bere helburua lortzen ez badu “suak” lortuko lukeela esaten zuen. Orduko su-kontzeptu hori gaur eguneko radioterapiaz alda dezakegu, eta minbizi askotan azken terapi mota bezala erabiltzen da orain.
Laburpen gisa, Hipokratesen terapiari buruz hau esan dezakegu: Phisis, Dietetika, Terapeutika, Kirurgia eta Suak sendatzen ez duena ez du ezerk sendatuko. Phisiaren bukaera da eta gaixoari heriotza heltzen zaio.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-929355885146 | http://zientzia.net/artikuluak/clipper-summer-87-gaztelaniazko-bertsioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Clipper summer 87, gaztelaniazko bertsioa - Zientzia.eus | Clipper summer 87, gaztelaniazko bertsioa - Zientzia.eus
Azken bertsioak Summer 87 du izena, gaztelaniaz dago, eta Nactucket etxe amerikarrak banatzeko du. Produktu hau gestiorako beste software batekin batera saltzen da.
Azken bertsioak Summer 87 du izena, gaztelaniaz dago, eta Nactucket etxe amerikarrak banatzeko du. Produktu hau gestiorako beste software batekin batera saltzen da. Clipper summer 87, gaztelaniazko bertsioa - Zientzia.eus Clipper summer 87, gaztelaniazko bertsioa
Softwarea
CLIPPER, dBASE lengoaiaren konpilatzailerik ezagunenetakoa da. Azken bertsioak Summer 87 du izena, gaztelaniaz dago, eta Nactucket etxe amerikarrak banatzen du. Produktu hau gestiorako beste software batekin batera saltzen da.
CLIPPER Summer 87, datu-baseen garapenerako sistema eta dBASE lengoaiaren konpilatzailea da aldi berean. Erabiltzaileak CLIPPERen, mihiztadura-lengoaian nahiz C lengoaian definitutako funtzioak sor ditzake. Honez gain goitik beherako aukeraketa-sistema bidez funtzionatzen duten menuak automatikoki sortzeko funtzio berezi bat ere badu.
Hiru dimentsioko taulak eta memo eremuak erabil ditzake. Programa konpilatuak, hots .EXE luzapena dutenak, DOSetik exekuta daitezke zuzenean. Sare lokaletan ere arazorik gabe funtziona dezakete programa hauek; erabiltzaile batek baino gehiagok erabil bait ditzake fitxategi berberak aldi berean.
dBASEIII Plus-ak dituen funtzio aurredefinitu guztiak (EOF ( ), CHR ( ) etab.) ere erabilgarri egongo dira.
Programa honekin batera banatzen diren beste programa osagarriak hauek dira:
Nactucket Tcols
Programaren garapenerako 273 funtzio ditu. Mihiztadura-lengoaian eginak daude eta memoria minimo bat behar dute. Funtzio guzti hauetako 255 egon daitezke aktibatuta une berean. Beste funtzio batzuk, unitateen gestiorako, disko eta disketeen kontrolerako, inprimagailua eta pantaila konfiguratzeko etab.etarako erabiliko dira.
Documentor
Clipper-en egindako edozein programa dokumentatzeko erreminta ahaltsua dugu. Fluxu-diagramen bidezko analisiak, memoriako aldagaien erreferentzia gurutzatuak eta indize-fitxategien dokumentazioak lor daitezke.
DGE
Grafiko-liburutegi bat da eta Clipper programetan zuzenean sar daitezkeen bereizmen altuko 60 funtzio grafiko baino gehiagoz osatua dago.
UI
Aplikazio-sortzaile bat da eta dBASE II/dBASE III Plus, Fox BASE nahiz Clipper aplikazioak sor daitezke berarekin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1adb7fdc1928 | http://zientzia.net/artikuluak/visilog-ordenadore-bidezko-ikusmena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Visilog; ordenadore bidezko ikusmena - Zientzia.eus | Visilog; ordenadore bidezko ikusmena - Zientzia.eus
Visilog, Noesis elkarte frantsesaren, Frantziako Automatika eta Informatikarako Ikerketa-Institutu Nazionalaren eta Pariseko Meatze-Eskolaren elkarlanari esker garatutako ordenadore bidezko ikusketarako programa da.
Visilog, Noesis elkarte frantsesaren, Frantziako Automatika eta Informatikarako Ikerketa-Institutu Nazionalaren eta Pariseko Meatze-Eskolaren elkarlanari esker garatutako ordenadore bidezko ikusketarako programa da. Visilog; ordenadore bidezko ikusmena - Zientzia.eus Visilog; ordenadore bidezko ikusmena
Softwarea
Visilog, Noesis elkarte frantsesaren, Frantziako Automatika eta Informatikarako Ikerketa Insitutu Nazionalaren eta Pariseko Meatze-Eskolaren elkarlanari esker garatutako ordenadore bidezko ikusketarako programa da. Programa irekia da eta liburutegi zientifiko moduan nahiz monitore elkarreragile baten kontrolpean erabil daiteke. C lengoaian egina dago erabat eta beraz C lengoaiaren konpiladore standard-a duen edozein ordenadoretan erabili ahal izango da. Sarean ere lan egin daiteke. Visilog irudien tratamendu numerikorako eta eszenen analisirako erreminta izugarria da; aplikazio industrialetarako garapen- eta ikerketa-zentruei bereziki zuzendua dago.
Objektuen detekzioan, partikula-kontaketan eta formen eta zonaldeen analisian sortzen diren arazoak problemarik gabe ebazten ditu, baina honez gain berehala inplementa daitezkeen beste modulu osagarri batzuk ere eskaintzen ditu; ikerketa aurreratuagoen behar espezifikoetara zuzenduak, hain zuzen, hala nola, morfologia konplexua, objektuen azterketa eta kokapena, hiru dimentsioko berreraikuntzak, ikusmen estereoskopikoa, irudien segmentazioa etab.
Visilog-en aplikazio-esparrua nahikoa zabala da: kalitate-kontrola, analisi mikroskopikoak, etab.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6735c067114e | http://zientzia.net/artikuluak/testuaahotsa-bihurgarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Testua/ahotsa bihurgarria - Zientzia.eus | Testua/ahotsa bihurgarria - Zientzia.eus
Gailu edo tresna berri honek gaztelaniaz eta katalanez funtzionatzen du eta emakume- eta gizaseme-ahotsen artean aukera dezake.
Gailu edo tresna berri honek gaztelaniaz eta katalanez funtzionatzen du eta emakume- eta gizaseme-ahotsen artean aukera dezake. Testua/ahotsa bihurgarria - Zientzia.eus Testua/ahotsa bihurgarria
Softwarea
Gailu edo tresna berri honek gaztelaniaz eta katalanez funtzionatzen du eta emakume- eta gizaseme-ahotsen artean aukera dezake. Modu elkarreragilean egiten du lan eta ordenadorearen pantailan agertzen den edozein hitz edo ikur ahoskatzen du. Testu osoak hitzez hitz edo ikurrez ikur irakur ditzake. Galdera- eta harridura-ikurrei dagozkien intonazioak emateko ere gai da.
Sintetizadorearen soinura ohitu gabeko pertsonekin egindako probetan, %80tan soinua problemarik gabe entzuten zen. Bokal, kontsonante eta hauen arteko konbinazio posible guztien soinu desberdinak analizatu omen dira, katalanean 218 eta gaztelanian 138 erregistratuz.
Soinuak formatzea, anplitude eta intonazioen kodeketa batean oinarrituz ahotsa sintetizatzen duen Philips etxeko PCF 8200 zirkuitu integratu baten bidez egiten da. Azkarrago edo polikiago ahoska dezan erregula daiteke.
Edozein ordenadoretan erraz instala daitekeen txartela da eta arlo askotan aplikagarria: itsuentzat, kutxazain automatikoetan, telefono-zentralitatan, kirol-lehiaketatan, etab.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e6fa25d92d9f | http://zientzia.net/artikuluak/fax-a-pc-etan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fax-a PC-etan - Zientzia.eus | Fax-a PC-etan - Zientzia.eus
PC ordenadore bat edukiz gero, erraza da munduko edozein lekutara dokumentuak edo informazioa bidaltzea eta, noski, jasotzea. JTFAX plaka jartzea nahikoa izango da aukera hau izateko.
PC ordenadore bat edukiz gero, erraza da munduko edozein lekutara dokumentuak edo informazioa bidaltzea eta, noski, jasotzea. JTFAX plaka jartzea nahikoa izango da aukera hau izateko. Fax-a PC-etan - Zientzia.eus Programazioa
PC ordenadore bat edukiz gero, erraza da munduko edozein lekutara dokumentuak edo informazioa bidaltzea eta, noski, jasotzea.
Segundo gutxi batzuk besterik ez dira behar hau egiteko eta ordenadoreari JTFAX plaka jartzea nahikoa izango da aukera hau izateko.
Bestalde, gainerako faksimil sistemak baino dexente merkeagoa da; 100.000 pta. inguru balio bait du.
JTFAXen bidez diskotik nahiz scanner-etik hartutako dokumentuak edota testu-tratamendu, kalkulu-orri edo beste edozein aplikaziok sortutako irteerak transmiti daitezke.
Oso erabilterraza da; programak berak adieraziko bait du, leihoz osatutako menuen bidez, dokumentuak markatzeko, bidaltzeko eta jasotzeko une bakoitzean zer egin behar den.
JTFAXek bi bertsio ditu: bata PCaren busera konektatzen den barne-plaka bat eta bestea ordenadorearen serie irteerari konektatzen zaion kanpo-sistema. Azken hau PS/2 eta eramangarrientzat da egokia.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8e751e5a4380 | http://zientzia.net/artikuluak/enbrioi-transplanterako-teknikaren-barrenean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Enbrioi-transplanterako teknikaren barrenean - Zientzia.eus | Enbrioi-transplanterako teknikaren barrenean - Zientzia.eus
Karlos Ugarte albaitariarekin izandako elkarrizketaren berri emango dugu ondoko lerroetan.
Karlos Ugarte albaitariarekin izandako elkarrizketaren berri emango dugu ondoko lerroetan. Enbrioi-transplanterako teknikaren barrenean - Zientzia.eus Medikuntza
Herri aurreratuenetako laborategietan aspaldi hasi ziren genetika aztertzen. Garai batean zientzia zena, gaur ia industria bilakatu da. Lanerako esparrua zabala da. Hasieran teknika honen bidez landareak moldatu baziren ere, animalien mundua da une honetan pil-pilean dagoena. Euskal Herrira ere iritsi da teknika honen hotsa. ABEREKIN enpresan lan egiten duen Karlos Ugarte esne-behien alorrean enbrioi-transplantean dagoen espezialistarik onenetakoa da. “Elhuyar. Zientzia eta Teknika”ren 21. alean Joxe Etxezurietak ABEREKINen eta hobekuntza genetikoaren berri eman zigun. Karlos Ugarte albaitariarekin izandako elkarrizketaren berri emango dugu ondoko lerroetan. Genetika eta gizatasuna
Elh.: Kaixo Karlos. Aurkeztuko al diguzu zeure burua?
Zezenaren hazia jasotzeko bagina artifiziala.
K.U.: Agurainekoa naiz. 1985. urtean albaitaritza bukatu eta Eusko Jaurlaritzak emandako beka baten bidez Madrileko INIAn (Instituto Nacional de Investigaciones Agrarias) genetika kuantitatiboaren sailean 1986.eko otsailerarte aritu nintzen. Handik Kanadara jo nuen intseminazio artifizialeko zentru batera eta hazitarako zezenen frogapenerako programa batean parte hartu nuen. Enbrioi-transplantegintzan hasi nintzen. Hona bospasei hilabeterako etorri nintzen, behi-frogaketarako programa bati hasiera ematera. Gero, berriro Kanadara itzuli eta McGill-eko Unibertsitatean izan nintzen. Han genetika kuantitatiboaren alorrean aritu nintzen eta segidan Quebec-eko intseminazio artifizialeko zentruan enbrioi-transplantaketan buru-belarri aritu nintzen bi hilabetean. Azkenik, 1988ko abuztuan ABEREKINen plantilara sartu nintzen.
Elh.: Zer da enbrioi-transplantea eta zein erlazio du hobekuntza genetikorako plangintzarekin?
K.U.: Normalean, behi batek urtero ume bat eman dezake. Behi hori esnea emateko adibidez genetikoki ona bada, bere ezaugarri on horiek ahalik eta gehien zabaltzea komeni izaten da. Baina, lehen esan dudanagatik, (urtero ume bat bakarrik eman dezakeelako alegia) ez dirudi bide naturaletik abiatuz zabalkunde handirik lor daitekeenik. Ostera, behi on horren enbrioiak, beste behi batzuengana transplantatu eta hemendik jaiotako belaunaldiak ezaugarri on horiek edukitzea lortuz gero, bide egokian aurkituko ginateke. Hauxe da, hain zuzen ere, egiten ari garena edota egin nahi duguna. Beste hitz batzuetan esanda, Euskal Herriko esne-behiaren arraza hobetu nahi dugu esne gehiago eta hobea lortu ahal izateko. Prozesu honetan behi emaileak, ezaugarri genetiko onak dituzten behiak dira eta berauek emango dituzte enbrioiak hain zuzen ere.
Behi hartzaileek errentan hartutako amen funtzioa betetzen dute. Hauengan txertatzen dira jatorrizko amagandik ateratako enbrioiak. Beraz, behi hauek beren umetokia jartzen dute enbrioia garatu ahal izateko.
Elh.: Azalduko al diguzu enbrioi-transplantean eman beharreko urratsak zeintzuk diren?
K.U.: Lehenbizi, ama emailea superobulazio-tratamenduan jartzen da. Behi batek normalean aldiko obulu bat ematen badu, superobulazio-tratamendua eduki ondoren 10 eta 20 bitarteko kopurua du. Obulu hauek artifizialki intseminatu eta handik zazpi egunetara enbrioiak jasotzen dira. Enbrioi hauek ama hartzaileengan txertatzen dira eta hauengan igaroko da ernaldi osoa. Horrela jaiotako txahala, ama emailearen berdina izango da genetikoki eta hazia eman zuen aitaren berdina ere bai, noski.
Zezen-hazia nitrogeno likidotan.
Ama hartzaile izateko, berez edozein behik balio du. Hala ere, batzuek (frantsesek adibidez) beren behien propaganda egin nahian zenbait arrazoi ematen dute hartzaile batzuk besteak baino hobeak direla esanez.
Elh.: Enbrioiak transplantatzeko teknika desberdinak al daude?
K.U.: Bai. Bi teknika desberdin daude, hots, teknika kirurgikoa eta teknika ez-kirurgikoa. Lehenengo transplanteak teknika kirurgikoak erabiliz egin ziren. Emaitzak, momentuz hobeak ziren teknika kirurgikoekin ez-kirurgikoekin baino. Baina luzarora begira behiak ahalmen sexuala galtzen zuen eta txekorra eduki ondoren hiltegira eraman behar zen. Beraz, gaur egun teknika ez-kirurgikoak erabiltzen dira batez ere.
Elh.: Teknikoki nola egiten da enbrioi-transplantea era ez-kirurgikoak erabiliz?
K.U.: Behia sopino batean lotzen da. Ez min hartu beharko duelako; ezer higi ez dadin baizik. Aurreko hankak 10 edo 20 cm altxatzen dira. Baginatik kateter bat sartzen da eta lepoa eta umetokia zeharkatuz adarretaraino eramaten da. Orduan, umetokiko adarrak garbitu egiten dira. Horretarako likido berezi bat erabiltzen da. Prozesu honek 15-30 minutu irauten du eta behiak indar egin ez dezan anestesia epidurala (hau da, zati genitalarena) ematen zaio. Zer esanik ez, kateterra erabiltzen duen pertsonak esku ona eduki behar du, zauririk gerta ez dadin.
Hurrengo urratsa, jasotako likidoan enbrioiak bilatzea da. Likidoaren hondoari bakarrik begiratzea nahikoa da, zeren eta enbrioiak grabitatearen eraginez hondora eroriko bait dira. Bilaketa hasitakoan ondo bereizten dira enbrioiak ernaldu gabeko obuluetatik, baina enbrioien artean ere, bereizketa egin beharra dago.
Zazpi egun dituzten enbrioiak bakarrik hartzen dira; zazpi egun pasa bait dira behia ernaldu zenetik. Bizpahiru eguneko enbrioiak baztertu egin dira hilik daudelako. Batezbeste 10 enbrioi lortzen dira txanda bakoitzeko. Enbrioi hauetatik bat oso ona izaten da, lauzpabost onak eta besteak erdipurdikoak edo txarrak. Oso ona den enbrioia izoztu egiten da eta onak direnak izoztu gabe aldi berean enbrioi-transplanterako erabiltzen dira. Enbrioi baten kalitatea zenbait ezaugarri fisikoren araberakoa da, hala nola, kanpoko mintzaren formazio, zelularteko espazio, etab.en araberakoa.
Elh.: Enbrioia izoztu esan duzu, ezta? Zein tenperaturataraino izozten duzue eta zein da bere iraupena?
K.U.: Fase desberdinetan izozten ditugu enbrioiak eta azkenean nitrogeno likidotan -196ºC-tan gordetzen dira. Ondo izozten badira, teorikoki betirako irauten dute.
Elh.: Badakigu enbrioiak nola ateratzen diren, baina nola txertatzen dira?
K.U.: Enbrioia izoztuta baldin badago, epeldu egin beharko da.
Behi hartzaileak susaraldia zazpi egun lehenago igaroa eduki beharko du. Kateterearen bidez enbrioi bat sartzen da, intseminazio sakon baten gisa. Hortik hamar egunetara enbrioi honek zenbait mezu bidaltzen du behiaren garunera eta ernalduta geratzen da.
Elh.: Ezagutzen al da Euskal Herriko behien genealogia?
Behi hauek esne gehiago eman beharko dute. Beraz, zenbait ezaugarri hobetu beharko da.
K.U.: Enbrioi-transplantean lehenago hasi ez bagara, hemengo behien indize genetikoa ezagutzen ez genuelako da. Une honetan ia behi gehienen indize genetikoa ezagutzen dugu eta, beraz, badakigu ama emaile posibleak zeintzuk diren.
Orain, zezen onak detektatzen ari gara. Horretako Kanadatik zezen on posible batzuk ekarri dira eta frogatzen ari gara. Aurten, urte bukaera aldean, jakingo dugu froga hauen balantzea zein den. Zezen batek behi batek baino hedadura genetiko handiagoa du, zeren eta behiak dauden lekutik ez bait dira higitzen eta, aldiz, zezenaren hazia edozein lekutaraino eraman bait daiteke.
Elh.: Intseminazio artifiziala, enbrioi-transplantea, ... Esango al diguzu teknika hauetako bakoitza noiz erabili behar den eta zein diferentzia dagoen?
K.U.: Intseminazio artifizialak estaltze naturalaren ondoan abantaila nabariak dituela argi dago. Eiakulazio bakoitzetik 400-500 dosi presta daitezke. Beraz astero 800-1000 dosi. Biderkaketa-faktorea izugarria da.
Enbrioi-transplantetan bi hilabetero behi bakoitzetik 10 enbrioi gutxi gorabehera lor daitezke. Beraz, azaldutako zenbakien arabera intseminazio artifiziala merkeagoa da enbrioi-transplantea baino. Hala ere, enbrioi-transplantean prezio-diferentzia handiak daude. Genetikarik gabeko enbrioi baten prezioa 30.000 pta-koa izan daitekeen bitartean, genetika oneko enbrioi batek 1.000.000 pta. balio dezake.
1992. urtetik aurrera ezin izango da EEBBetatik eta Kanadatik behirik ekarri. Beraz, hemen material genetiko ona sartzeko bideak haziarena eta enbrioiarena dira.
Oso kalitate oneko enbrioiak erosi eta gure behietan txertatuko ditugu. Horrela jaiotako arrak intseminazio artifizialeko zentrurako izango dira; hazi-bankua sortu ahal izateko eta zabalkuntza genetikoari hasiera eman ahal izateko.
Elh.: Beraz, Euskal Herria zabalkuntza genetikorako foku bihurtu nahi al duzue?
K.U.: Bai, horretarako behi guztien indize genetikoa estudiatu dugu. Frogatutako behietatik onenak bakarrik erabiliko ditugu hobekuntza genetikorako programan.
Elh.: Zein helburu duzue hobekuntza genetikorako programarekin?
K.U.: Hobekuntz programa guztiek ustiapen baten errentagarritasun ekonomikoa hobetzea dute helburu. Gu esnearen kantitatea eta kalitatea hobetzen saiatuko gara. Hau lortzeko behiaren ezaugarri fisikoak hobetu behar dira alde batetik eta bestetik behiaren bizitza luzatu behar da. Behi batek jaten duena pagatzeko, gutxienez lau urtez bizi behar du. Hortik aurrera irabaziak hasten dira. Euskal Herrian behia zazpi urte inguru dituenean bidaltzen da hiltegira. Kanadan aldiz 14-15 urteko behiak oso egoera onean ikusten dira. Egoera honetara iritsi nahi dugu hain zuzen ere.
Esan beharra dago hasieran enbrioi-transplanteak haragia lortzea zuela helburu. Baina, lortutako emaitzak ez dira espero bezain onak izan eta une honetan joera esne-behia hobetzea da. Izan ere, Europako Komunitateko esplotazioetan %80 esnetan ari dira.
Enbrioi-transplantea ez da guztiz teknika berria. Orain dela urte batzuk Europako leku askotan erabilia izan zen. Baina, teknika honetatik emaitza onak lortzeko eman beharreko urratsak ondo eman behar direnez, prozesu osoak porrot egin dezan nahikoa izaten da urrats bat gaizki ematea. Horixe da, hain zuzen ere, leku askotan gertatu dena. Beraz, une honetan, zentru gutxi batzuk besterik ez dira geratzen mundu osoan eta normalean intseminazio artifizialeko zentruei erantsita daude.
Elh.: Zeintzuk dira ABEREKINen orain arte eman dituzuen urratsak?
Glen Vic izeneko kanadar zezena. Hau aberekinen dagoen hazitarako zezen bat da eta "oso ontzat" joa dago.
K.U.: Material-alorrean ondo hornituta gaude. Laborategi ibiltari bat erosi dugu enbrioi-transplantea edozein lekutan egiteko. Laborategi honek mikroskopioak, hozkailuak, katetereak, etab. ditu. Orain arte saiakuntz mailan ibili gara, baina une honetan prest gaude merkatal mundura igarotzeko. Horretarako bi albaitari kontratatu ditugu.
Elh.: Merkaturik aurrikusten al duzue?
K.U.: Hasieran gure lana batez ere Euskadin egingo badugu ere, Euskaditik kanpo gure zerbitzuak eskatzen badizkigute emateko prest gaude. Batez ere bi zerbitzu eskaini ahal izango ditugu: intseminazio artifiziala eta enbrioi-transplantea. Enbrioi-transplantetik ez da ia irabazirik ateratzen, baina eskaini beharreko zerbitzua dela uste dugu.
Elh.: Eta etorkizunerako zer?
K.U.: Genetikaren alorrean edozein posibilitate aurrikusten bada, oso azkar bihurtzen da errealitate. Gaur egun adibidez enbrioi osoak transplantatzen badira, ikerlariek enbrioi hauek 2, 4 edo 8 zatitan banatzea lortu dute. Beraz, hedadura genetikoa askoz ere handiagoa izango da.
Sexu-aukeraketa egitea ere posible da. Manipulazio genetikoa enbrioietan egingo da, etab.
Elh.: Bukatzeko Karlos, zein antzekotasun dago zuk lan egiten duzun alorraren eta gizakiaren alorraren artean?
K.U.: Pentsatuko duzuenez, behiak eta gu ugaztunak gara. Beraz behiekin egin daitekeen ia guztia gizakiarekin ere egin daiteke. Mutil ilehori, begiurdin eta 1,85 m altuerakoa lortu nahi bada, ez dago arazorik. Gutxi pentsatzen duen pertsona baina lan egiteko indar handia duena ere lor daiteke. Nahi dena egin daiteke eta egin ez denik ere ez nuke esango. Muga bakarrak etikoak dira arlo honetan, baina etika asko dagoenez,...
Elh.: Mila esker.
Elkarrizketa honetako azken iruzkinak genetika eta gizakiaren ingurukoak izan ziren. Karlos-ek argi eta garbi esan zigun alor honetan muga teknikorik ez dagoela; muga etikoa baizik. Artikulu honetan kontsumo- nahiz produkzio-hobekuntzak bultzaturiko teknika baten berri eman da, hots, muga bakarra ekonomikoa da. Teknika hauek gizakiarengan aplika badaitezke ere, zientzilari gehienek muga etikoa aipatzen dute, baina muga etikoa ez al da gehienetan ekonomiko bihurtzen? Edo beste ere batera esanda, giza genetikaren erabilpenerako non dago muga?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4c6037e29840 | http://zientzia.net/artikuluak/antarktida-eta-1991-urtea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Antarktida eta 1991. urtea - Zientzia.eus | Antarktida eta 1991. urtea - Zientzia.eus
Antarktida beti izan da lur "ezezaguna" denontzat. Interesen ondorioak kontrolatzeko, 1991. urtean 1959. urtean egin zen hitzarmena berrikusi egingo da. Ondoren, berrikuspen honen garrantzia aztertuko dugu eta lurralde hau pixka bat ezagutzen saiatuko gara.
Antarktida beti izan da lur "ezezaguna" denontzat. Interesen ondorioak kontrolatzeko, 1991. urtean 1959. urtean egin zen hitzarmena berrikusi egingo da. Ondoren, berrikuspen honen garrantzia aztertuko dugu eta lurralde hau pixka bat ezagutzen saiatuko gara. Antarktida eta 1991. urtea - Zientzia.eus Antarktida eta 1991. urtea
Geografia
Antarktida beti izan da lur “ezezaguna” denontzat. Orain dela urte gutxi, gero eta estatu gehiago bere aberastasuna deskubritzen hasi dira. Aberastasun honen ezagupena, estatu asko ardurarazten ari da. Interes hauen ondorioak kontrolatzeko, 1991. urtean 1959. urtean egin zen hitzarmena berrikusi egingo da. Ondoren, berrikuspen honen garrantzia aztertuko dugu eta lurralde hau pixka bat ezagutzen saiatuko gara.
Zer da antarktida?
Antarktida lurralde bat dela esan behar da. “Seigarren kontinente” izena ere eman zaio. Non kokatzen da? Antaktiar inguru polarretan, hau da, Ipar-poloaren antipoda da.
Bere azalera 14 milioi km 2 koa da. Hiru ozeanok bustitzen dute bere kostaldea: Atlantiarrak, Bareak eta Indiarrak. Oro har, Antarktidak bi zati ditu: bata, Mendebaldeko Antarktida eta bestea, Ekialdeko Antarktida. Mendebaldeko Antarktida, lurralde txikiena da eta bere kostaldea Weddel eta Ross itsasoek bustitzen dute. Lurralde honetan 5.000 m-ko altuera duten mendiak daude eta mendi hauek Patagoniako mendien antz handia dute. Hau da kontinenteen jitoaren teoria egiaztatzen duen gertaeratako bat.
Ekialdeko Antarktida handiena da eta baita izotz-multzorik handiena duen lurraldea ere. Munduak duen izotz-kopuru guztiaren %90 lurralde honetan dago. Lurralde jelatu hau oso handia da eta bere sakonera 2500-3000 m-koa da. Lehen aipatu ditugun bi itsasoek dimentsio handiko bi glaziare bustitzen dituzte. Glaziare hauek beren ertzetan jelazko horma handiak dituzte. Eta glaziare hauetatik sortzen dira iceberg izenez ezagutzen ditugun izotzezko bloke handiak. Beste lurzati garrantzitsua Antarktiar penintsula izenekoa da. Argentina aldera luzatzen den lurralde bat da.
Antarktidaren klima oso gogorra da. Lortzen den tenperaturarik altuenak (udan) ez du 0ºC gainditzen eta baxuena -80ºCkoa izan daiteke. Tenperatura baxu hauegatik presioa oso altua da, baina kostaldean, ozeanoaren eragina medio, presioa baxuagoa da eta tenperatura altuagoa. Presio-diferentzia hauek Antarktidako haize hotzak sortzen dituzte.
Antarktidak duen fauna eta flora ez da oso aberatsa, klimaren eraginak bizi-baldintzetan garrantzi handia duelako. Barru aldean oso tenperatura baxuak daudelako ez da fauna eta florarik aurkitzen. Lurralde honetako flora eta fauna kostaldean eta bere inguruetan kokatzen da. Florari dagokionez, goroldioa eta zenbait liken-mota ikusten dira. Eta faunari dagokionean, gehien ikertu direnak hauek dira: krilla, balea urdina, zeroia, ekaitz-txori handia, orka, itsas elefantea, itsas lehoia, itsas txakurra edo foka, marikoia, kaio hegalzuria, albatrosa eta hiru pinguino-mota: antarktiarra, enperadorea eta sphenicus familiakoa.
Nortzuek deskubritu zuten?
Antarktidara itsasuntzi baten bidez ailegatu zen lehen pertsona, James Cook izan zen; 1773. urteko urtarrilaren 17an. Geroago, 1820. urtean, errusiar bat (Fabian Von Bellingshausen izenekoa) heldu zen Antarktidara. Hortik aurrera balenarrantzaleak heldu ziren lurralde hauetara balearen bila eta Antarktidako lurraldeak ezagutzen hasi ziren. Ezagutzen zuten lurralde-zati bakoitzari beraien izena jartzen zioten. Weddel kapitainak adibidez, itsaso bati ipini zion bere izena, Kemp-ek lurralde-zati bati (Kemp lurraldeari), Ross kapitainak Ross itsasoari, eta abar…
XIX. mendean, bi gizon, bakoitza bere aldetik, hego-polora iritsi ziren. 1911. urteko abenduaren 14ean, R.E. Amundsen trineo eta zakur batzuez baliaturik hego-polora heldu zen. Eta 1912. urteko urtarrilaren 18an R.F. Scott izan zen hego-polora heldu zen bigarren pertsona. Baina honen ibilaldia oso tragikoa izan zen, bere lagun guztiak galdu eta bera bakarrik itzuli zelako.
Urte hauetatik aurrera, estatu gutxik antolatu zituzten espedizioak. Antarktidarekiko interesik handiena erakutsi zuten estatuak hauek izan ziren: Britainia Haundia, Australia, Norvegia, Argentina, Alemania, Zeelanda Berria eta Hegoafrikar Errepublika. Eta hauek izan ziren, hain zuzen, Antarktidan lehenengo zientziguneak (edo kanpamenduak) eraiki zituzten estatuak.
Antarktidak estatuetan sortzen duen interesaren arrazoiak
Hainbeste naziok zergatik du lurralde haietan zati bat edukitzeko halako interesa? Horretarako arrazoiak hiru dira:
geologikoak
estrategikoak
zientifikoak
Lehenik, arrazoi geologikoak aztertuko ditugu: garrantzi handia izan dutenak, baliabide mineralak dira. Ikerketa geologikoen hasierako arrazoia, ikatza aurkitzea izan zen. Zientzilariak lurra ikertzen ari zirela, baliabide mineralak mota askotakoak zirela konturatu ziren, petrolio-erreserba oso handia izanik: 45.000 milioi kupelekoa. Gas naturalaren erreserba handiak ere aurkitu dituzte: 115 milioi m 3 ingurukoak. Meatoki asko zeuden eta gainera aberatsak hurrengo metaletan: burdina, platino, kobalto, nikel, kobre, urre, eztainu, kromo, molibdeno, uranio eta abarretan.
Erreserba hauen tamainaz konturatzeko, ikatz- eta burdin meategiak aipatuko ditugu: Antarktidaren hegoaldean dauden ikatz- eta burdingune hauek, 120 km-ko luzera eta 100 m-ko sakonera duen mendi baten antza dute. Erreserba hauek 200 urteko kontsumo mundiala mantentzeko balio zutela konturatu ziren. Bestetik, Antarktiar penintsula Antarktidako lurralde aberatsena dela kontsideratzen da. Bere barruan gordetzen bait ditu oso petrolio-erreserba handiak, urrea, nikela, kobrea, wolframioa eta uranioa. Bi arazo garrantzitsu daude, baliabide mineral hauek ukitu gabe uzteko: bata arazo ekonomikoa da, klima horretan meatzeak ustiatzea oso garestia delako, eta bestea arazo morala edo/eta ekologikoa da. Sistema ekologikoan aldaketa handiak sor daitezke meatze hauen ustiapenaren ondorioz. Ikus dezakegunez, arrazoi geologiko hauen ondorio garrantzitsua interes ekonomikoak izango lirateke.
Bigarren arrazoia estrategikoa da: Munduko estatu boteretsuenek beren kanpamendu modernoak dituzte Antarktidan, nahiz eta Antarktidaren militarizazioa lege batzuei esker ezinezkoa izan. Adibide moduan: Frantziak beti egin nahi izan du hegazkinek lurrartzeko pista bat bere kanpamenduetara janaria eramateko aitzakiarekin. Baina pista bat egin nahi zuten tokian, Antarktidako hegazti-kopururik handiena bizi da. Beraz, aireportu bat eraikitzeak arazo ekologikoa ekar zezakeela konturatu ziren.
Hirugarren eta azken arrazoia zientifikoa litzateke, Antarktidan dagoen flora eta faunaren garrantzia dela eta. Nolako bizitza dute baldintza horietan? eta, nola baliatzen dira aurrera ateratzeko? Galdera hauei erantzuna emateko zientzilariek ikerketak Antarktidan bertan egin zituzten, horrela erantzunak fidagarriak izango zirelakoan. Oso interesgarriak izan ziren gizakiaren portaeraz egin ziren ikerketak. Gizakiak baldintza gogor haietan nola erantzuten zuen jakiteko balio zuten. Itsas ikerketetan adibidez, krill izeneko oskoldun txikia ezagutzeko aukera izan da.
Animalia batzuentzat elikagai berezia da; baleentzat batez ere, baleek gustokoen duten elikagaia delako. Sobietarrak eta japoniarrak izan ziren elikagai bezala erabili zuten lehenak. Gaur egun oso elikagai preziatu bihurtu da. Oskoldun honen erreserba 1.000 milioi tonakoa da. Estatu asko hasi da krillaren arrantzan, elikagai bezala fama handia hartzen hasi delako.
Animalia ezberdinekin ere egin dira ikerketak. Beraien ekosisteman bizitzeko posibilitatea izan dutelako, zientzilariek egin dituzten lanak eta lortu dituzten ondorioak oso fidagarriak izango dira. Pinguino-mota berezi baten ikerketa egin da adibidez; Antarktiar pinguinoarena hain zuzen. Pinguino-mota hau ikertu den bezala, beste animalia askoren portaera eta bizimodua ere aztertu da. Klimaren eraginagatik florak oso garrantzi eskasa du eta landare-mota gutxi dago. Gehien ikusten diren landare-motak bi dira: goroldioak (nahiz eta oso gutxi izan) eta likenak. 350 liken-mota aurkitu dira, baina oso gutxi ikertu da hauei buruz.
Gaur egun, gero eta zientzilari gehiago ozono-geruzaren arazoa ikertzen ari da. Ozono-geruzak zulo handi bat duela ikusi da eta gainera Antarktidan kokatua dagoela ere bai. Zulo honek ekar ditzakeen ondorioak kontutan hartzekoak dira (lurra gainberotu, klima…). Gizarteak, ikerketa hauen ondorioak abisu bat direla ulertu behar du. Nolako eragina izango luke ozono-geruza honek zuloa handiagotuko balitz? Arazo hau neurri batean konpontzeko, estatuek eta industria handiek poluzioari buruz sentikortasun handiagoa izatea litzateke irtenbiderik onena. Ez dadila beranduegi heldu sentikortasun hori!!
Antarktiar hitzarmena
Antarktidan estatuek egiten zituzten gehiegikeriak kontrolatzeko, Hitzarmen bat sinatu zuten estatu batzuek. Noiz egin zen eta zergatik sortu zen? Antarktidan lehenengo kanpamenduak eraiki zituzten estatuek eta interesik handiena erakutsi zutenek, 1959. urteko abenduaren 1ean Hitzarmen hau sinatu zuten. Hitzarmenaren helburuak ondorengoak ziren: Estatu guztiak Antarktidaren bizitza naturala errespetatzera konprometitzea eta lurralde horretan burutu daitezkeen ekintzak, mota bakarrekoak izatea: ikerkuntza zientifikoak hain zuzen.
Hitzarmen hau sinatu zuten estatuak 12 izan ziren. Estatu hauek bi multzotan bana ditzakegu: multzo batean lurraldeak erreklamatzen zituzten estatuak egongo dira, hau da, Argentina, Txile, Australia, Frantzia, Zeelanda Berria, Britainia Haundia eta Norvegia. Eta bestean, lurralde haietan interesa zuten nazioak: Estatu Batuak, Sobietar Batasuna, Hegoafrikar Errepublika, Belgika eta Japonia.
1991. urtean idatzi zenez, Hitzarmenaren berrikusketa egingo zen. 1982. urtean Hitzarmean parte hartu nahi zuten estatuak Antarktidaren estatutuak egiten edo eraikitzen hasi ziren. Adibide moduan, baliabide mineralak kontrolatzeko lege batzuk egin zituzten.
1991. urtean, zer gertatuko zaio Antarktidaren Hitzarmenari? Eta, zein da bere garrantziaren zergatia? 1959. urtean egin zen Hitzarmen honek, estatu batzuen mineral-ustiapena gelditzea lortu zuen. Handik aurrera Antarktidan egiten zena, kontrolpean zegoen eta kontrol hori hitzarmena sinatu zuten estatuek egiten zuten. Baina ustiapen hauek, hala ere, ez ziren egin; ahalmen ekonomikoak eta teknologikoak eskasak zirelako eta klimagatik ustiapen-lana oso gogorra izango zelako.
Berrikuste honetan aztertuko den zenbait arazo aipatuko dugu. Hitzarmen hau sinatu zuten estatuek, ez diote beste estatu bati lurralde-pusketaz jabetzen utziko. Horretarako klausula bat omen dago Hitzarmenean. Beraz, egin beharko den lehen gauza, klausula hori kentzea izango da, lurralde haiei buruz estatu guztiek eskubide berdinak dituztelako.
Lurralde haietan parte hartu nahi duten estatuek, aholkulari bezala bakarrik parte har dezakete. Horretarako bi baldintza jartzen dituzte: bata, estatuaren interesa ikerkuntza zientifikoa izatea, eta bestea, urte osoz kanpamenduan jendea egotea. Espainiak parte hartzeko asmoa du eta hasi da Antarktidan bere kanpamendua eraikitzen. Bere aurrekontua 3.000 milioi pezetakoa da. Diru-kopuru hori ikusita, Espainiak Antarktidaz eduki dezakeen interesa nabarmena da.
Beste arazo bat, berrikustean estatu berri askok Hitzarmenean eta Antarktidan parte hartu nahi izatea izango da. Zehazki esanda, 1991. urtean 28 estatu dira Hitzarmenean parte hartu nahi dutenak. Estatu berrien kopurua ikusi ondoren, estatu zaharrek utziko al diete berriei lurralde horretan parte hartzen? Hemen estatu zaharrek traba handiak jarriko dituzte. Hasiera batean, 7 estatu ziren Antarktidan parte hartzen zutenak eta lurralde horren jabe zirela sinetsirik gainera. Eta orain, estatu hauen interesa ikusita, kostatuko zaie berriei txoko bat egitea.
Beraz, Antarktidako natura estatu askorekin zaintzea zaila izango da eta egin beharko dena, denen artean (estatuen artean) maila guztietan elkarlanean aritzea da. Eta bestetik, garbi utzi beharko da, Antarktidan estatu guztiek eskubide berdinak dituztela. Gaur egun, posibilitate ekonomiko eta teknologikoek, lurralde hartako mineralen ustiapena erraztu dezakete. Ustiapen hauek kontrolatzeko, lege batzuk egin beharko dira.
Hori Hitzarmenaren zati bat izango da. Nire ustez, Hitzarmenak kontutan eduki beharko duen lehen gauza hau da: edozein ekintza burutzerakoan (ustiapenak, eraikuntzak,...) Antarktidaren ekologia ahal den gutxiena aldatzea, lurralde honek Naturan bere garrantzia duelako. Antarktidan estatuek beraien politika ahaztu beharko dute, Antarktidak bizirik iraun dezan. Oso zaila izango da, baina horretarako 1991. urtean beste Hitzarmen bat egin beharko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-defc1bf18a92 | http://zientzia.net/artikuluak/zooak-etorkizuneko-noeren-arkak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zooak. Etorkizuneko noeren arkak - Zientzia.eus | Zooak. Etorkizuneko noeren arkak - Zientzia.eus
Poliki-poliki, gizakia askotan berak eragindako animali espezieen desagerketa geldi erazi nahian dabil. Gatibu daudenen ugalketa eta hazkuntza dira zoritxarrez arriskuan dauden espezie hauen biziraupenerako aukera bakarra, dibertsitate genetikoa gorde nahi bada behintzat.
Poliki-poliki, gizakia askotan berak eragindako animali espezieen desagerketa geldi erazi nahian dabil. Gatibu daudenen ugalketa eta hazkuntza dira zoritxarrez arriskuan dauden espezie hauen biziraupenerako aukera bakarra, dibertsitate genetikoa gorde nahi bada behintzat. Zooak. Etorkizuneko noeren arkak - Zientzia.eus Zooak. Etorkizuneko noeren arkak
Zoologia
Poliki-poliki, gizakia askotan berak eragindako animali (eta landare-) espezieen desagerketa geldi erazi nahian dabil. Mendeetan zehar, ehiza, animali trafikoa, basoen suntsiketa, etab. direla medio, milaka ugaztun, txori, narrasti eta anfibio desagertzeko zorian daude. Eta gatibu daudenen ugalketa eta hazkuntza dira zoritxarrez arriskuan dauden espezie hauen biziraupenerako aukera bakarra, dibertsitate genetikoa gorde nahi bada behintzat.
Brasileko lehoi-tamarin urrekara izeneko tximinoak munduko animaliarik urrienak dira. Gaur egun zoologikoetan naturan baino gehiago daude. (Txikagoko Zooa). (Argazkia: I.X.I.).
Espezie guzti horien desagerketa ebitatu nahi bada, azkar baino azkarrago ihardun behar da. Ezin da debekuen eta erreserba-eratze bidetik soilik jarraitu, hauek ere beharrezkoak izanagatik. Dagoeneko espezieen eta beren habitat-aren manipulaziora pasatu da: txoriak zein saguzarrak habiaz hornitu, basurdeentzako ibilbide babestuak antolatu, pilaka batrazio zanpa ez daitezen ohargailuak jarri. Ondoren, desagerturiko edo galtzear dauden espezieak berreskuratzera pasatu da.
Paradoxa batekin egiten dugu topo ordea; izan ere, egunen batean aske bizi daitezen nahi bada, lehenengo gatibu daudela ugaltzen utzi behar zaie. Argi dago desagertze-zorian dauden populazio hauen babesak duen garrantzia, eta baita 2000. urteko Noeren Arka izango diren parke zoologikoei, zoritxarrez, egitea tokatzen zaien lan eskerga ere.
Munduko ia zoo guztiak jabetu dira premia horretaz eta hondamendiaren tamaina nerutu arte soluzioak bilatzeko azterketak egiten ari dira, tresna zientifikorik modernoenak (populazioen genetikatik biologia molekularreraino) erabiliz.
Adituek diotenez ornodun lurtarretan 2000 inguru espezie desagertzear daude eta baita 160 primate, 100 haragijale, ehundaka anfibio eta ia mila txori ere. Gainera, ikerketa demografikoek giza biztanleriaren hazkuntz tasa mende bat barru izango dela zero aurrikusten dute eta hortik aurrera hasiko dela jaisten. Beraz, mendeak pasatuko dira oraindik, animalia basatiek beren ingurune naturala berriro hartu ahal izango duten arte. Zooek bada, mendeak (eta ez urteak) kontutan hartuz egin behar dute lan eta beren egoiliar ugariei bizitza egokirako baldintzak eskaini beharko dizkiete.
Bitxikeriak erakustea baino gehiago da zooan egiten den lana
Beste batzuetan animalien ingurugiroa oso zehatz errepikatzea lortzen da. a) Papagaioak Txikagoko zooan. (Argazkia: I.X.I.).
Baina onar dezagun, hasteko, azken hamarkadatan aurrerakada aipagarriak egin direla: “zoo hiltegiak” desagertze-bidean daude. Animaliak bakardadearen gaitzak jota hiltzen zireneko presondegien garaiak amaitu ziren. Bukatu da, era berean, munduaren beste muturreko espezie bitxien (are bitxiago bilakatzeko bidea bestalde) bildumak egiteko zoramena, jirafa, elefantea eta tximinoa bezalako animaliak oraindik ikuskizun badira ere. Dena dela, egoiliar hauen baldintzak ere asko hobetu dira.
Orain arte zooek, galtzear dauden populazioen ugalketari lagundu ordez, edozein modutara bitxikeria exotikoak erakustearen bideari ekin diote.
Gaur egun parke zoologikoetan zentsatutako animalien %80, zoo horietako familia edo kolonietan jaio dira. Baina espezie bati mendetan zehar gatibu iraun erazteko aukera emateko, ez da nahikoa azarean agertutako bikote ugaltzaile bidez oinordetza segurtatzea. Oinordetza horretan, besteak beste, dibertsitate genetikoaren maila bat (eta ondorioz, bizirauteko ahalmena) gorde egin behar da.
Dibertsitate genetikoa gorde beharra
“Dibertsitate genetikoa”; hona hemen arazoaren gakoa. Animali populazioa zenbat eta ugariago izan, are eta homogenoagoa bilakatzen da ondare genetikoa belaunalditan zehar. Txirotze genetiko horrek ondorio latzak izan ditzake espeziearentzat. Honen lekuko Hego Afrikako gepardoa dugu.
b) Otsoa Txikagoko zooan. Atzean dagoen burdin sarea ikusiko ez balitz, argazkigilea basoan otsoaren zain egon dela pentsa liteke. (Argazkia: I.X.I.).
Kontinente guztiko aleak asko urritu dira: gaztetan asko hiltzen dira, naturan %70 hil egiten dira eta baita gatibu jaiotako %29 ere sei hilabete baino lehen. Zein da ordea heriotza hauen arrazoia? Desagertzear dagoen gepardoa, monotonia genetikoa jasaten ari da.
Bere proteina batzuen analisi biokimikoak, konposizio genetikoaren aldakortasuna beste ugaztunengan baino askoz ahulagoa dela erakutsi du. Talde txikitan ugaltzeagatik, gepardoen arteko odolkidetasun-tasa asko igo da.
Homogenotasun handiegi horren emaitzak guztiz larriak dira. Lehenengo ondorioa, ugalketarako gaitasun eskasa da. Gepardo afrikarraren espermatozoideen azterketak, esperma-bolumen normalak baino hamar aldiz espermatozoide gutxiago dutela erakutsi dute, eta hauetako %70 aberranteak direla frogatu da.
Eta are larriagoa dena: aldagarritasun genetiko ezagatik, alerik gazteenek sistema inmunitario ahuldua izaten dutenez, gaixotasunekiko oso sentikortasun handia izaten dute. Sistema inmunitarioaren funtzionamendua kontrolatzen duten geneen polimorfismoa handia denean, sistema hori organismoko elementu arrotzekiko indartsuago da. Adibidez, katuekin egindako azterketa batean, bateragarriak ez diren espezie bereko indibiduoen artean azal-txertaketak eginez gero 7-13 egun aski dira errefusatzeko, baina transplante bera gepardo gehienek onartu egiten dute, familia bereko anaia balira bezala. Horrez gain, gepardo afrikarraren inmunitate-sistema agente infekziosoekiko oso sentikorra da.
Naturan gertatzen den arazo hau ordea, larriagotu egiten da parke zoologikoetan. Gatibu dauden espezieen odolkidetasun-tasa handia da. Eta munduko zoo asko arazoaz ohartu ondoren, animalia bitxiak erregularki elkartrukatu egiten dituzte odol bereko parekatzeei alde egiteko.
Zenbait animaliak jarrera erasokorra edo exhibizionista izaten du zootan. Malaiako hartza Londreseko zooan. (Argazkia: I.X.I.).
Oinarrizko arazoa gertatzen da ordea: Nola neurtu “aldagarritasun genetiko” hori? Larruaren eta hegoen kolorea nahiz kualitateak bezalako ageriko zeinuak alde batera utzirik, gene berak har ditzakeen forma biokimikoak ez dira gehienetan morfologikoki agertzen. Espezie baten potentzial genetikoari buruzko ideia bat izateko, biologia molekularreko teknikarik berrienetara jo behar da. Hauen bidez, eremu elektriko batean beren migrazioak neurtu edota odoleko proteinen desberdintasun kimikoa azter daitezke.
Honela lortutako emaitzekin eta populazioen genetika-estatistikekin, posible da espeziearen iraunkortasunerako polimorfismo genetikoa mantentzeko beharrezkoa den ale-kopuru minimoa definitzea, zeina ugalketa-erritmoaren arabera desberdina izango bait da.
Zooen arteko animali elkartrukeak
Errealitatean ordea, espezie asko minimo horretatik oso urrun daude eta hortik dator, ahal den neurrian, espezie bereko ordezkariak zoo desberdinetan banatzeko premia; bai hondamendi natural edo izurrite-kasuetan erabateko desagerketa ebitatzeko, eta baita muga geografikoez gain egindako “elkarketa” bidezko material genetikoaren elkartrukeak bideratzeko ere. Ildo horretan, gaur egun desagertzear dauden espezieei dagokienez, nazioarteko hitzarmenak egitekotan dira. Planetako zoo desberdinen artean dagoen informazio-trukea etengabea da informatizazioari esker. Dena dela, ahalik eta espezimen gehienak biltzea baino gehiago, klima, landaretza edota toki-ahalmenaren araberako espezializazioaren bideari ekiteko premia ikusi da.
Animalien ohiturak ezin ahaztu
Gatibu biziko diren animaliak aukeratzerakoan, neurri handian espeziearen iraupenaren arduradun hauek izango direnez, lehenengo gauza dibertsitate genetikoa ahalik eta gehien bultzatzea da. Morfologikoki ahalik eta desberdinenak diren aleak aukeratu behar dira, animalia elbarri edo anormalak kenduta. Aukeraketa hau ordea, dirudiena baino zailagoa gertatzen da. Animali kolonia gehienek, banaketa geografikoaren arabera, egokitzapen-ahalmena eta tokian tokiko ohiturak garatzen dituzte eta oso lurralde aukeratuetan hazteak ondorio hondagarriak izan ditzake. Adibide bat: Txekoslovakian, ehizaren ondorioz bertako basahuntza desagertu zenean, Austriako ahuntzez ordezkatu zituzten hasieran. Gerora Turkiako ahuntzak sartu zituzten taldera eta hondamendia sortu zen. Elkarketa horietatik jaiotakoek hiru hilabetez aurreratu zuten araldia eta antxumeak lehen bezala udaberrian jaio ordez otsailean jaiotzen ziren; urteko hilabeterik hotzenean alegia. Populazioa oso denbora gutxi barru izugarri urritu zen.
Bigarren adibidea: Suediako antzara nanoak salbatzeko ahaleginak. Hauek Europako iparraldean egiten zituzten habiak eta nahikoa ugari ziren inguru horietan. Gaur egun ordea beherantz doaz; 300 bat bikote besterik ez da geratzen eta hauetatik 20 bakarri Suedian.
Zootan naturan erraz ikusten ez diren gauzak ikus daitezke. Pitoia akuria jaten Madrileko zooan. (Argazkia: I.X.I.).
Beherakada horren arrazoietako bat habiaratzen ziren tokietako ehiza zen; laponiarrek tradizionalki burututako ekintza. Gaur egun debekatua dago, eta debeku hori errespetatu egiten da. Baina antzara nano horiek negua Grezia eta Turkian pasatzen dute eta hemen ez dute inolako babesik.
Suediarrak saiatu dira migrazio-bideak aldatu eta desagertzear dauden espeziekiko begirune handiagoa duten herrialdeetarantz bideratzen. Horretarako, gatibu zeuden antzara nanoen arrantzak branta musuzuriei jarri zitziazkien. Hauek, arrautzak inkubatu eta nanokumeak jaiotakoan behar bezala hezi eta garaia iritsitakoan neguan Holandarantz eraman zitzaten zen helburua. 1981az geroztik 160 kume jarri zitzaizkien brantei. Eraztuneztatu egin ziren eta hauetatik 70 bat ikusi dira dagoeneko Holandan, aurrikusita bezala. Baina oraindik ez da ezer irabazi; ez bait da ugalketarik ikusi.
Maila orokorragoan, aditu guztiak bat datoz gatibaldian ugaltzeko programek dibertsitate genetikoaz gain beste faktore batzuk ere kontutan hartu behar direla esaterakoan; hala nola, animalia bakoitzak bizitzeko dituen oso arau eta ohitura zehatzak.
Lan handia dago egiteke
Guzti honetatik, oraindik lan handia dagoela egiteke ondorioztatzen da. Gaur egun, arriskuan dauden espezie gehienentzat, teoria eta praktikaren arteko muga gainditzeko asko falta da. Animalia ugari adibidez, gatibu dagoen bikote bakar batetik sortzen da oraindik. Dena dela, desagertzear dauden espezieen gestio ekonomiko eta genetikoaren aro berri baten aurrean gaude dudarik gabe. Mundu osoan hazkuntz baldintzak eta ale gazteen hilkortasun-tasa murrizteko elikadura hobetzen saiatzen ari dira. Ugalketa-teknika artifizialei esker basa animalien ugalketa menderatzea eta denboran zehar hedatzea posible da. Intseminazio artifizialaren teknikak ere garaturik daude dagoeneko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e69cd2359c0e | http://zientzia.net/artikuluak/kristalak-bai-baina-isurtzen-direnak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kristalak bai, baina isurtzen direnak - Zientzia.eus | Kristalak bai, baina isurtzen direnak - Zientzia.eus
Kristal likidoen atzean, pantaila modura erabil daitezkeen materialez gain, badago aplikazioz eta oinarrizko zientziaz beterik dagoen mundu zabal eta interesgarri bat.
Kristal likidoen atzean, pantaila modura erabil daitezkeen materialez gain, badago aplikazioz eta oinarrizko zientziaz beterik dagoen mundu zabal eta interesgarri bat. Kristalak bai, baina isurtzen direnak - Zientzia.eus Kristalak bai, baina isurtzen direnak
Materialak
Azken urte hauetan asko hitz egiten da kristal likido direlako materialei buruz. Batez ere ordenadoreen munduan —eta batipat eramangarri diren mikroordenadoreen kasuan— sarritan ikus ditzakegu L.C.D. siglak (alegia, Liquid Crystal Display edo kristal likidoz osatutako pantailak). Baina kristal likidoen atzean, pantaila modura erabil daitezkeen materialez gain, badago aplikazioz eta oinarrizko zientziaz beterik dagoen mundu zabal eta interesgarri bat.
Tabakoaren mosaiko-birusaren mikroskopio elektronikozko argazkia. “Rod-like” edo makila-antzeko biopolimero hauek oso katea zurrunak osatzen dituzte eta liotropikoak izaten dira.
Kristal likidoak, izenak adierazten duen bezala, material likidoak dira: isurtzeko gai direnak, beraz. Baina bestalde kristalak direnez, nolabaiteko ordenamendu, anisotropia edo delako mesomorfismo bat adierazten dute. Ez dira bada, isurtzen diren likido isotropikoak bezalakoak. Duela 100 urte antzeman zen horrelako materialen existentzia eta geroztik hainbat kristal likido aurkitu izan da. Horien artean substantzia natural eta biopolimero anitz: kolagenoa, tabakoaren mosaiko-birusa, kolesterola, poli(bentzil —L— glutamatoa), zelulosaren zenbait deribatu etab.
Kristal likidoak, liotropikoak ala termotropikoak izan daitezke. Lehenengo kasuan kristaltasun-egoera (ordenamendu, anisotropia edo mesomorfismo hitzekin adierazten duguna) disolbaturik dagoen sistema batean agertzen da. Sistema termotropikoetan, berriz, likido liskatsu baten aurrean aurkitzen gara, bere beira-trantsizioko tenperatura edo bere fusiozko tenperatura gainditua izan delako. Ordenamendu-klaseari dagokionez, honako sailkapena egiten da: sistema nematikoak (ordena-maila azaltzen dutenak), sistema kolesterikoak (ordena-maila ertainekoak) eta sistema smetikoak (ordena-maila handienekoak).
Komertzialki gehien ezagutzen diren kristal likidoak
Optikan eta optoelektronikan erabiltzen diren materialak, kolesterikoak (“twisted nematic” ere deitzen zaie) izaten dira. Sistema hauetan molekulen ordenamenduaren norabide nagusia planoz plano aldatzen da, ondoko irudian ikus daiteken bezala; materialak isladatzen duen uhin-luzera = np da, n errefrakzio-indizea delarik eta p, molekulen norabide nagusia 2 angelua bira dadin behar den distantzia.
Aplikazio praktikoak p parametroaren aldakuntzan oinarritzen dira. Eremu mekaniko, elektriko, magnetiko edo termiko ahul bat aplikatuz, p aldatu egiten da eta, ondorioz, kristal likidoaren kolorea edo argi-transmisioa aldatzen da. Inguruaren zenbait propietate kimikok alda dezakete, halaber, p parametroa.
Portaera kolesterikoa esterretan ikusi izan da. Adibidez, honako hauen artean: fenilziklohexanona, fenildioxano, xianofenilpirimidina etab.en artean. Hauek ez dira pisu molekular handiko molekulak eta beren biskositatea ez da, horregatik, handia izaten. Azkeneko puntu hau garrantzitsua da, zeren eta erantzun-denborek oso txikiak izan behar bait dute material hauek gailu optikoetan erabiliak izan daitezen. Erantzun-denbora 100 milisegundokoa baino txikiagoa izan dadin (denbora handiagoa erantzun motelegia izango litzateke) biskositateak giro-tenperaturan 0.2 poisekoa behar du izan.
Zenbait polimeroren Young-en moduluen balio teoriko eta esperimentalak. KEVLAR, Dupont etxeko polimeroa, kristal likido liotropikoa da. Zuntzgintzan, pascal edo dina/cm 2 erabili beharrean, gramo/denier unitatea erabiltzen da, denier bat 9000 metroko luzera duen zuntz baten pisua delarik. Unitate honetan materialaren dentsitatea kontutan hartzen da, beraz.
Kristal likido polimerikoak
Kolesterikoen egitura: norabide nagusia planoz plano aldatuz doa. Norabidea 2 angelua biratzeko behar den distantzia p =2 r ab /q da.
Nahiz eta kristal likido ezagunenak eta oraingoz erabilienak pisu molekular baxuko ester kolesterikoak izan, azken hamarkada hau polimero nematikoen gorakada markatzen ari da. Egia esan kristal likido polimeriko gehienak nematikoak dira. Bada polimero kolesterikorik, baina praktikotasun eskasekoa. Pisu molekularra oso handia delarik, biskositatea lehen aipatutako 0.2 poise hori baino askoz ere handiagoa da eta erantzun-denbora izugarri luze bilakatzen da (Nora joan gintezke kolorez aldatzeko bi ordu behar duen materialarekin?).
Kristal likido polimerikoen abantaila ez datza bere propietate optikoetan; bere fluxu-propietateetan eta, batez ere, bere propietate mekanikoetan baizik. Polimero arruntek dituzten propietate mekanikoak ez dira oso maila altukoak. Polimero-katean parte hartzen duten lotura-angeluak eta lotura-luzerak soilki kontsideratuko bagenitu, teorikoki lortu ahal izango liratekeen Young-en E moduluak oso altuak izango lirateke; baina errealitatean lortzen direnak oso apalak dira. Ondoko taulan diferentzia nabarmen hori antzeman daiteke, horren arrazoia polimero klasikoek hari luzatuak osatu beharrean hari biribilkatuak osatzen dituztelakoan datzalarik. Nolanahi ere, azpimarratzekoa da KEVLARen portaera; kasu honetan balio esperimentala eta balio teorikoa nahikoa hurbil agertzen bait zaizkigu eta gainera beste polimeroen balioak baino askoz ere haundiagoak bait dira.
Portaera berezi hau ez da harritzekoa KEVLAR kristal likido polimeriko bat dela kontutan badugu: poli (fenilen tereftalamida)k sulfurikoan disolbatuz osatzen duen sistema liotropikoa. Poli(fenilen tereftalamida)k oso katea zurrunak dira (“rod-like” edo makila antzeko polimeroak, tabakoaren mosaiko-birusaren antzekoak) eta ordenamendu nematiko batez lerratzen dira fluxua dagoen bitartean, gero disolbatzailea eliminatzen denean ordenamendu hori mantentzen delarik. Katea luzatuaren egitura horri esker, propietate mekaniko bikainak lortzen dira material hauetan; katea polimerikoa hain zurruna izanik ez bait da biribilkatzen katea polimeriko malgu arruntetan bezala. Kasu honetan Young-en moduluaren balioa, lotura-angeluei eta lotura-luzerei bakarrik zor zaio.
Pisu molekular baxuko ester kolesterikoak erabiltzen dira ordenadoreen pantailetan.
Interesgarria da KEVLARen propietate mekanikoak altzairu arrunt batek dituenekin konparatzea. KEVLAR zuntzarentzat Youngen modulua 1200 gramo/denier-ekoa izan daiteke (dentsitatea kontuan hartuta, balio horri 15x1010 pascal dagozkio) eta bere trakzio-erresistentzia 30 gramo/denier-ekoa (hots, 3.85x109 pascal). Altzairuarentzat, berriz, 300 gramo/denier (20x1010 pascal), moduluan, eta 4.5 gramo/denier (3.05x109 pascal), trakzio-erresistentzian, ditugu. Beraz, pisuan konparatuta, material polimeriko hauen propietate mekanikoak altzairuarenak baino hobeak direla esan daiteke.
Aipatzen ari garen KEVLAR zuntza, kristal likido liotropikoa da. Beraz beti behar du disolbatzailearen presentzia anisotropia likido-egoeran gordetzeko, horrek problema teknologiko latzak sortzen dituelarik. Harilkatze-prozesuan sulfurikoa eliminatu egin behar da eta prozesua asko garestitzen da. Gainera, arrazoi honegatik liotropikoekin hariak edo zuntzak bakarrik egin daitezke eta ez da posible, adibidez, material hauekin injekziozko moldeaketa egitea.
Kristal likido polimeriko termotropikoek, zuraren antzeko zuntz-egitura hartzen dute estruitu edo injektatzen direnean.
Orain dela urte batzuk, Tennessee Eastman-ek erabilgarria izan zitekeen lehenbiziko polimero termotropikoa patentatu zuen. Geroztik Celanese (gaur Hoestch-Celanese), I.C.I. eta beste zenbait etxek kristal likido polimeriko termotropikoak plazaratu dituzte. Termotropiko hauek talde zurrunez (azido naftoiko eta bentzoikoez, adibidez) eta polimero malguez osatutako kopolimeroak izaten dira. Kopoliester hauen abantaila bat, KEVLAR antzeko liotropikoekin konparatuta, begi-bistan dago: likido-egoeran anisotropia gordetzeko, ez dute disolbatzailerik behar. Beraz estruitu, harilkatu eta injektatu egin daitezke, prozesua askoz ere sinpleagoa gertatzen delarik. Prozesatze-operazio hauek egiterakoan, termotropikoek zuntz txikiak osatzen dituzte, zuraren zuntz-egitura gogorarazten dutelarik.
Aipatutako propietate mekaniko bikainez gain, kristal likido polimerikoen beste propietate nabarmen bat bere prozesagarritasuna da. Hain zuzen ere fluxua gertatzen den bitartean katea zurrunek fluxuaren norantza hartzen dutenez, biskositatea, baldintza berdinetan, polimero arruntena baino txikiagoa izan ohi da. Biskositatea baxua delarik, oso konplikatuak diren moldetara erraz injekta daitezke.
Kristal likido polimerikoen hirugarren abantaila bere egonkortasun dimentsionala da. Polimero arruntetan, prozesaketan (estrusio edo injekzioan) sortzen diren tentsioak polimeroa hoztean izozturik gelditzen dira eta, denbora igarota, berreskura daitezke materialaren hasierako dimentsioak aldaraziz (“shrinkage” edo murrizketa eginez). Horrelakorik ez da, ordea, polimero termotropikoetan gertatzen eta horregatik elektronikan zirkuitu inprimatuen eraikuntzan erabil daitezke. Adibidez, bapore-fasean zirkuitu hauetan egiten den soldaduran bere uzkurketa edo kontrakzioa aluminio-oxidoen substratuena baino txikiagoa da.
Norabide nagusiaren aldaketa kristal kolesteriko batean. a) Eremua aplikatzen ez denean. b) Eremua balio kritikoa baino handiagoa denean. c) Eremua balio kritikoa baino askoz ere handiagoa denean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2957991f3734 | http://zientzia.net/artikuluak/eskolaurrea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eskolaurrea - Zientzia.eus | Eskolaurrea - Zientzia.eus
Eskolaurreko lehen urtean bapateko aldaketa dago umearentzat; batez ere lehendik haurtzaindegira joan ez denarentzat. Guraso askorentzat oso zaila da bere haurrak etxetik kanpo laupabost ordu eman behar dituela onartzea.
Eskolaurreko lehen urtean bapateko aldaketa dago umearentzat; batez ere lehendik haurtzaindegira joan ez denarentzat. Guraso askorentzat oso zaila da bere haurrak etxetik kanpo laupabost ordu eman behar dituela onartzea. Eskolaurrea - Zientzia.eus Osasuna
Eskolaurreko lehen urtean (ume batzuk 2 urterekin hasiko dira, beste batzuk ordea 3rekin) bapateko aldaketa dago umearentzat; batez ere lehendik haurtzaindegira joan ez denarentzat.
Denbora aurrera joan da, eta umeak eskolan hasi beharra dauka. Guraso askorentzat oso zaila da bere haurrak etxetik kanpo laupabost ordu eman behar dituela onartzea. Garai batean gurasoek, une hau iritsi ondoren umeak eskolara joateko txikiegiak zirela pentsatzen zuten. Gaur egun, ordea, nahikoa gauza jakina eta frogatua da umeak behin adin batera iritsiz gero (eta arazoa hemen egon daiteke, zein den adin kritiko edo muga hori: 2 urte?, 3 urte?) eskolara joan behar duela.
Eta OHO aurreko 2 urte horiek (eskolaurreko urteak, hain zuzen) umearentzat etxean jaso ditzakeen mimo eta arreta guztiak bezain garrantzitsuak dira.
Dena den, ukaezinezkoa da umearentzat aldaketa handi bat gertatzera doala. Eta aldaketa hau positiboa izan dadin, bi faktore edo osagai batera gertatzea ezinbestekoa da:
Gurasoengan umeak ez dezala urrunketa-angustiarik nabari; horrek segurtasunik eza eragingo bait lioke umeari. Noski, beste muturreko axolagabekeria osoa ere ez litzateke gauzarik onuragarriena; umeak maitasun-falta bezala ulertzeko arriskua bait du.
Bestetik, eskolan giro ona aurki dezala umeak: gustora egon dadila, maisu ala maistrarengan konfidantza lor dezala, giroa lasaia eta goxoa izan dadila.
Pentsatu beharra dago umea lehen aldiz egongo dela ordutegi jakin eta zehatzaren menpe: egunero eskolara, ordu jakinetan, astean hainbat egun. Egokitze-prozesu honetan, noski, umeak kanpoko laguntzak behar-beharrezkoak ditu, eta prozesu honetan ezinbestekoak dira guraso eta irakasleen arteko harremanak eta lankidetza.
Aipatu besterik ez dut egingo irakasleak prozesu honetan duen eragina eta garrantzia.
Ikasturte hauen helburua umearen sentimen-pertzepzioa estimulatu eta lantzea da; azken finean heziketa psikomotoreari buruz ari bait gara (mugimendua, manipulazioa, oratze edo heltzea, etab.). Eta guzti honek zuzeneko eragina du gorputzaren kontzientziaz jabetzerakoan, espazioaz jabetzerakoan ikasketa-prozesuan, etab.
Umeak irakurri eta idazten ikasi aurretik (hau normalean OHOko 1. ikasturtean gertatzen da), gaitasun eta ahalmen-sail bat landu beharra dauka; APRENDIZAJEAREN HELDUTASUNA deritzona. Eta bi urte hauetan jartzen dira martxan prozesu guzti horiek.
Aro honetan hasten da umea iharduera jakin batzuekin harremanetan. Ondoren bere ezagutzak handiagotzeko baliagarri gertatuko zaizkio. 3 dira sail edo alor nagusiak:
IDAZKETA-AURREA, marra eta lerro handi horiek. Horrela ikasten du umeak lapitza kontrolatzen eta erabiltzen.
IRAKURKETA-AURREA, letrak ezagutzea, eta letra ezberdinek objektuekin duten harremana.
KALKULU-AURREA, multzoen nozioak edo lehen ideiak.
Eskolaurreko programetan sei area edo sail espezifiko aipatzen dira, nahiz eta noski, sail hauek eguneroko jolas eta martxarekin batera irakatsi:
1) Lengoaia, mintzaira
Bere entzumena eta ahozko adierazpena lantzeko.
Umeak zaratak edo hotsak bereizten ikasi beharko du, ondoren letren eta hitzen soinuak ezberdintzeko.
Ikus-pertzepzioa ere lantzen da, ondoren letra ezberdinen grafia ere ezagutu ahal izateko.
Bere adierazmena ere zainduko da; bere nortasuna errespetatuz, baina bere ahoskera-akatsak zuzenduz.
Hiztegia ere landuko du, eta esaldien intonazio zuzena ere bai.
Azkenik, elkarrizketaren bidez, gero eta esaldi konplexuagoak egiten eta esaten ohituko da.
2) Artea
Umea mundu estetikoarekin harremanetan jar dadin, bere espresio, sorkuntza eta imajinazio-ahalmenak garatzeko.
Area honen bitartez ez bakarrik plastika, baizik eta musika eta dramatizazioak ere landu nahi dira: ikus-entzutekoak eta erritmoa ere bai.
3) Higienea
Arlo honetan, norbere gorputzaren ezagutza landuz, ingurugiroaren ezagutzara eta gizarte-mundura ere iritsi nahi da.
Hemen sartuko lirateke oinarrizko zenbait aztura edo ezagutza, hala nola, osasuna eta higienea, garbitasuna, janztea, mugitzea, oreka gordetzea, espazioan orientatzea, ...
4) Heziketa fisikoa
Bere edukina iharduera psikomotoreek osatzen dute gehienbat, h.d. garapen psikomotorea landuko duten hainbat eta hainbat jolasek.
Bapateko eta gehiegizko esfortzu gogorrik gabe umeek beren gorputza kontrola dezaten irakatsi nahi zaie: mugitzea, arnasartze egokia, larruazalean zehar sentsazioak jasotzea, denbora eta mugimendua elkarri lotuak doazela jakitea, ...
5) Bizitza soziala
Programan bereizirik datorren arren, eskolaurreko area hau ez da espezifikoa; egunean zehar eta eguneko ordu guztietan burutzen den etengabeko ikaskuntza baizik.
Umeak bere nortasun propioa ezagutuko du, baina aldi berean, hemendik aurrera besteekin edukiko dituen harremanez ere jabetu beharra dauka.
Bere joku eta jolasak, jostailuak, besteekin konpartitzea.
Bere sexuaz jabetzea. Neska eta mutilen arteko ezberdintasunak asumitzea.
Kontzeptu abstraktuak ere ezagutzea (maitasuna, ongia, alaitasuna, edertasuna, lana, etab.)
Pixkanaka eredu sozialaz jabetzen joango da, eta heziketa edo gizalege bezala ezagutzen denaz ere bai: barkamena eskatu, eskerrak eman, atea jo, ...
6) Matematikak
Zerikusi gutxi dute gure garaikoekin.
Jolas berezien bidez, umearen adimena prozesu logiko eta matematikoetara ohitzen joan dadila, gai honetako hizkera berezia ikas dezala, espazioak, denborak, numeroak (zenbakiak, kopuruak), formak eta egiturak elkarren artean dituzten harremanak ikas ditzala.
Zalantzarik gabe, aipatutako guztia ez da eskolara soilik mugatzen. Oso komenigarria gertatzen da etxean umeak eskolan erabiltzen dituen antzeko jostailuak erabiltzea. Horrela, konturatu gabe, umeak ikasten jarraitzen du.
Gauza materialaz gain ere, garrantzi handikoa da gurasoek umearekin batera IKASTEA, egunero denboralditxo labur bat baldin bada ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3b9799f1d9bf | http://zientzia.net/artikuluak/hiru-lerrokatu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hiru lerrokatu - Zientzia.eus | Hiru lerrokatu - Zientzia.eus
Orain arteko programak gehienak asignaturekin gutxi edo gehiago loturik egon badira ere ale honetan joko bat sartzea egokiago iruditu zaigu.
Orain arteko programak gehienak asignaturekin gutxi edo gehiago loturik egon badira ere ale honetan joko bat sartzea egokiago iruditu zaigu. Hiru lerrokatu - Zientzia.eus Hiru lerrokatu
Programazioa
Hemen gatoz berriro ere topaleku dugun sail honetan beste programatxo bat eskaini asmoz. Dena den gauza guztietan atsedenalditxo bat mesedegarri izaten dela uste dugunez, udan sartu garela eta opor-giroa urtean zehar landutako ildotik pixka bat irteteko aprobetxatu nahi izan dugu.
Orain arteko programak gehienak asignaturekin gutxi edo gehiago loturik egon badira ere (dela fisika ,dela matematika etab.ekin) ale honetan joko bat sartzea egokiago iruditu zaigu.
Hiru lerrokatu jokoa ezaguna izango da guztientzat seguruenik, baina badaezpada hemen doaz arauak.
Jokalari bakoitzak hiru fitxa ditu, jokalari bakoitzaren fitxak desberdinak izanik.
Jokoa hiru fitxa berdin lerrokatzean datza.
Lehenengo jokalariak erdian kokatu beharko du lehenengo fitxa eta hau ez da inoiz handik mugituko. Jokaldi bakoitzean fitxa bakarra mugituko da.
Jokalari bakoitzak lor ditzakeen soluzio posibleak hauek dira:
Programaren azalpena eta programa bera besteetan baino luzeagoak diren arren, ez beldurtu, erabilpen aldetik oso erraza gertatuko zaizu eta. Beraz, animo eta jolastu lasai.
Programaren zatiak:
10-50: Programaren hasieraketa. Bertan jokalari bakoitzaren emaitza edo soluzio posibleak definitzen dira (50).
60-90: Taula irudikatu.
100-210: Jokalari 1 edo 2 izango diren aukeratu eta bakoitzaren aurkezpena egin. Jokalari bakarra baldin bada, ordenadorearekin jokatuko du; jokalariak berak aukeratu beharko du jokoa nork hasiko duen.
Jokalari bakoitzak fitxa desberdinak izango ditu; batek biribilak eta besteak koadratuak.
220: Lehenengo jokalariaren lehen fitxa automatikoki kokatuko da erdian eta ezingo da hemendik mugitu.
230-420: Fitxak lehen aldiz taulan kokatzea.
Fitxak higitzea tokatzen zaion jokalaria ordenadorea baldin bada, azpirrutina batera egingo da deia (250,340). Bertan (690) fitxa zein lekutan jartzea komeni zaion aztertuko du.
Aurrerako ikusiko dugu azterketa hori nola burutzen duen. Jokalaria ordenadora ez bada, jokalariari berari galdetuko zaio fitxa non kokatu nahi duen, bere erantzunak bete behar duen baldintza bakarra hauxe izanik: 1etik 9ra bitartekoa izatea, 5a (erdikoa) ez izatea eta posizio hori lehendik okupatuta ez egotea.
Aukeratutako posizioa libre baldin badago, jokatzen ari den jokalariari dagokion fitxa kokatuko da bertan (310, 1. jokalariarena, 400, 2.arena) eta posizio hori ikur adierazgarri batez markatua geratuko da. Aukeratutako posizioa lehendik okupatuta baldin bazegoen, mezu bat emango da arazoaren berri emanez.
Jokalari batek hirugarren fitxa kokatu bezain laster, eta gerora egingo den jokaldi bakoitzaren ondoren, lerro bat osatu den ala ez egiaztatu beharko da. (330,410).
430-620: Jokalari bakoitzak hiru fitxak taulan kokatu ondoren, txandaka mugimenduak eginez jarraitu beharko dute harik eta bietako batek lerroa osatzea lortzen duen arte.
Jokalaria ordenadorea ez bada, fitxa nondik nora mugitu nahi duen galdetuko zaio eta eskatutako jokaldia logikoa baldin bada, hots, emandako bi posizioak 1etik 9ra bitartekoak baldin badira, 5a ezik (posizio hau hasieran okupatu eta ondoren ezin izango bait da ukitu), libratu nahi duen lekuan bere fitxa bat baldin bazegoen (490) eta hartu nahi duen lekua hutsik baldin bazegoen (540), programak jokaldia burutu eraziko du bestelako egiaztapenik egin gabe (560-600). Jokaldi bakoitzaren ondoren, une horretan jokatu duenak lerroa osatzea lortu duen ala ez ikusi beharko da (610).
630-680: Programak lerro bat osatu dela detektatzen duenean, irabazlea nor izan den adieraziko du.
Orain arte ikusi dugun hau izango litzateke nolabait programa nagusia, baina askotan gertatzen den bezala, hemen ere azpirrutinak programa nagusia bera bezain garrantzitsuak dira. Lehenago bat aipatu dugu; lerroa osatu den ala ez konprobatzen duena (920-1020). Horrez gain beste hiru azpirrutina gehiago daude eta hauetan definitzen da hain zuzen ere ordenadoreak jokatzerakoan kontutan hartzen dituen puntuak eta, nolabait esateko, bere “jokaera”. Pasa gaitezen bada azpiatal hauetako bakoitza polikiago aztertzera.
920-1030: Egiaztatu ekintza: Programa nagusiak adieraziko dio zein izan den azken jokaldia egin duen jokalaria. Azpirrutina honetan jokalari bakoitzaren fitxak okupatzen dituzten posizioak hartuko dira kontutan, bi katea desberdin sortuz; jokalari bakoitzeko bat (BAT$, BI$).
Jokalariari dagokion azpikatea bere emaitza posibleen artean (KAT$1, KAT$2) aurkitzen den ala ez ikustea izango da azpirrutina honen eginkizuna; eta honetaz gain irabazlea zein izan den adieraztea ere bai.
690-910: Jokaldia definitu ekintza: Ordenadoreak egin behar duen jokaldia definitzen da, horretarako fitxa nondik nora mugitu behar duen kalkulatuz. Fitxa nora mugitu behar duen definitzeko gehienez hiru urrats emango ditu:
Baldin Berak lerroa osa badezake
orduan nora definitu
Baldin besteak lerroa osa badezake
orduan nora definitu |
zientziaeus-b5b8ee93f307 | http://zientzia.net/artikuluak/tangram-a/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tangram-a - Zientzia.eus | Tangram-a - Zientzia.eus
Oraingoan "buruhausle" txinatarra dakarkizugu: Tangram ospetsua. Has gaitezen bere historia gogoratuz.
Oraingoan "buruhausle" txinatarra dakarkizugu: Tangram ospetsua. Has gaitezen bere historia gogoratuz. Tangram-a - Zientzia.eus Jadanik ekarriak ditugu hona puzzleak edo “buruhausleak” eta zenbait joko txinatar; damak eta xakea alegia. Oraingoan “buruhausle” txinatarra dakarkizugu: TANGRAM ospetsua. Eta ospetsua diogu, seguru asko jadanik ezaguna duzulakoan. (1. irudia).
1. irudia.
Has gaitezen bere historia gogoratuz.
XIX. mendeko buruhausle txinarrei buruzko liburu baten sarreran, tangram jokoaren jatorria (eta baita asmatzailea ere) ezezagunak zirela irakur daiteke.
Tangram jokoaren izen txinarra Ch’i Ch'ae pan (zazpi elementuen jokoa) da. Chu garaikoa (740-330 K.a.) da hitza. Izena ohitura txinatar batetik dator. Izan ere zazpigarren hileko zazpigarren egunean orratz baten zazpi zueloetatik hari bat pasatzeak zoriona omen zekarren.
Tangramari buruz argitaratutako lehenengo liburuak, Ch’ing Chia Ch’ing (1796-1820) enperadorearen garaian agertu ziren; lehenengoa 1813. urtean hain zuzen ere. Hala ere jokoa oso zabaldua omen zegoen ordurako. Europan, esaterako, lehenengo liburua 1805. urtean agertu zela dirudi.
Liburu txinatarrak bi zatitan banatu ohi dira. Lehenengoan problemak planteatzen dira eta bigarrenean ebazpenak azaltzen dira. Problemek ikur txinatar bat eramaten dute irudiaren esanahia azaltzeko asmoz, irudi hau laukia bezain abstraktua bada ere (ikus 2. irudia).
2. irudia.
Jokoak arrakasta handia lortu bide zuen, 1813. urteaz geroztik argitaratu zen liburu-piloak adierazten duenez. Europan eta Amerikan oso azkar zabaldu zen eta 1818. urterako jadanik aurki zitezkeen liburuak Alemanian, Britainia Haundian, Frantzian, Italian eta Austrian. 1817. urtean M. Williams-en artikulu bat argitaratu zen, zeinetan tangramaren laguntzaz ebatz daitekeen zenbait ariketa matematiko aurkezten bait da. Napoleon bera, bere erbestaldian, tangram-zale handia izan zen.
Liburu europar eta amerikarrak, txinarren kopiak izaten ziren gehienbat. Hala ere, tangram jokoari ekarpen bat egin zioten; letra eta zifra arabiarrena alegia. Ekarpen bat esan badugu ere, letra eta zifra hauen bertsio desberdinak egin ziren (ikus 3. irudia).
Hasiera batean jokoaren erakargarritako bat irudi berriak sortu ahal izatea bazen, pixkanaka abantaila hori galduz joan zen (baina ez da oraindik erabat bukatu).
Tangram jokoa ez da lehiaketarako jokoa; indibiduala baizik.
Jokoa zazpi pieza launek osatzen dute, hala nola, bi triangelu txikik (berdinak), triangelu, karratu eta erronboide banak (bakoitza aurreko bi triangelu txikiez osa daitekeelarik) eta bi triangelu handik (lau triangelu txikiz osa daitezkeenak) (ikus 1. irudia). Joko honek ez duela araurik esan liteke. Hala ere, bi muga edo erregela baditu:
Irudi guztiak zazpi piezekin osatu behar dira.
Irudi guztiak launak dira (ez dago piramideak egiterik).
Der Kopfzerbrecher liburuko alfabetoa eta zifrak.
3. irudia.
Bi baldintza hauek errespetatuz, jokalariak nahi duena egin dezake fitxekin (adibidez, erronboidea bi aldeetatik erabil daiteke).
4. irudia.
Tangram ganbilak
Tangram jokoaren piezekin infinitu irudi osa daiteke. Aski da horretarako irudi batean pieza bat pixka bat mugitzea. Baina jokoari eman diezaiogun seriotasun- edo zorroztasun-apur bat.
Ikus daitekeenez, jokoaren pieza guztiak ganbil edo konbexuak dira. Hauxe da orain galdera: Zenbat irudi ganbil eraiki daiteke tangramaz? Oraingoan erantzuna ez da infinitu irudi; ez. 1942. urtean Fu Traing Wang eta Chuan Chih Hsiung-ek frogatu zutenez, irudi ganbil hauek gehienez zortzi alde izango dituzte. Gero, irudi ganbilak laukizuzen baten barruan sartzen direla kontutan hartuz, 20 irudi ganbil sortzen zirela ere frogatu zuten.
Horietatik 13 bakarrik eraiki daitezke tangrameko piezekin (ikus 5. irudia). Frogapen hauetan irudi ganbil hauek triangelu txikiak bezalako 16 triangelu erabiliz eraiki behar zirela suposatu zuten; izan ere tangram jokoa 16 triangelu txikitan zati bait daiteke.
5. irudia.
Tangram zatigarriak
Izen honekin, tangramaren piezak bi multzotan banatuz gero, multzo bakoitzeko piezekin irudi berdinak osatuz lortzen diren tangramak izendatu nahi ditugu (ikus 6. irudia).
6. irudia.
Bukatzeko, tangram joko txinarraren antza duten beste “tangram” jokoak ez direla falta esango dugu. Hemen dituzue arrautza hau eta bere piezekin osa daitekeen zenbait irudi. (Ikus 7. irudia).
Gauza gehiago esan bagenezake ere, tangram jokoa ondo ulertzeko onena jokoan aritzea dela uste dugu. Hementxe duzu jokoak eskaintzen dituen posibilitateen lagin txiki bat. (Ikus 8. irudia). Saia zaitez!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-33c74eda64eb | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-abuztua-iraila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Abuztua-Iraila - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Abuztua-Iraila - Zientzia.eus
Abuztua: Melokotoia, beranduko aran, udare eta sagarren uzta. Iraila: Aranak, sagarrak, udareak, gaztainak, intxaurrak, hurra, pikoak eta mahatsen uzta.
Abuztua: Melokotoia, beranduko aran, udare eta sagarren uzta. Iraila: Aranak, sagarrak, udareak, gaztainak, intxaurrak, hurra, pikoak eta mahatsen uzta. Landareen hilabetekaria. Abuztua-Iraila - Zientzia.eus |
zientziaeus-90520df91ef5 | http://zientzia.net/artikuluak/fisio-nuklearra-esperantzatik-etsipenera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fisio nuklearra; esperantzatik etsipenera - Zientzia.eus | Fisio nuklearra; esperantzatik etsipenera - Zientzia.eus
Fisio nuklearra jaio zen eta aldi berean munduaren egitura sozial eta politikoak aldatu dituen energi iturri itzela ere bai.
Fisio nuklearra jaio zen eta aldi berean munduaren egitura sozial eta politikoak aldatu dituen energi iturri itzela ere bai. Fisio nuklearra; esperantzatik etsipenera - Zientzia.eus |
zientziaeus-000df737dfe8 | http://zientzia.net/artikuluak/lauburua-bizi-indarraren-gurpila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lauburua, bizi-indarraren gurpila - Zientzia.eus | Lauburua, bizi-indarraren gurpila - Zientzia.eus
Euskaldunok txiki-txikitatik ikusi izan dugu gure artean lau buruko ikur bitxi bezain ederra. Bera zen gure nazio-sentimenduen iturri isila, gure euskal nortasunaren altxor gordea, eta berarengan jartzen genuen askotan herri-nortasunezko konfidantza.
Euskaldunok txiki-txikitatik ikusi izan dugu gure artean lau buruko ikur bitxi bezain ederra. Bera zen gure nazio-sentimenduen iturri isila, gure euskal nortasunaren altxor gordea, eta berarengan jartzen genuen askotan herri-nortasunezko konfidantza. Lauburua, bizi-indarraren gurpila - Zientzia.eus Giza zientziak
Euskaldunok txiki-txikitatik ikusi izan dugu gure artean lau buruko ikur bitxi bezain eder hau. Beste garai batzuetan abertzaletasunaren ikurtzat hartzen genuen, kanpoan guztiz galerazirik zegoena bere barruan eskutaturik bailegoen. Bera zen gure nazio-sentimenduen iturri isila, gure euskal nortasunaren altxor gordea, eta berarengan jartzen genuen askotan gure herri-nortasunezko konfidantza; gure izaera bereziaren oinarria, gure euskal kontzientzia zanpatuaren zimendu bizia bera balitz bezala.
Bera zen aldi berean bandera eta suzia; iragan ezkutu, orainaldi latz eta etorkizun askearen lotura magikoa, itsaso eta izarra, sufrimendu eta esperantza, sustraiak eta geroko hagalak; izaera bakar baten “lehena, oraina eta geroa” hitz batean esanda. Eta horregatik, gure haur-esku dardartiaren bidez, geure karpetak, liburuak eta koadernoak, makina bat lauburu oker, itsusi eta ez horren itsusi, handi eta txikiz jantzi ziren, ikasle-gogoetak beste dimentsio ezberdin batera eramanez.
Bapatean, bigarren mundu-gerrako film eta komikiekin topo egin genuenean, samin eta tristura handiz gure lauburuak anaia gaizto bat zuela ikusi ahal izan genuen. Gure lauburu ederra hiltzaile nazien sinbolo bihurturik; nola ote?. Ezin genuen ulertu. Gure idealen ikurra, gure izakera eta askatasunaren sinboloa alemaniar nazien eskuetan eta banderetan, nola eta zergatik?.
Zorionez, laster bilatu genuen irtenbidea; bereizketa. Alemaniar naziena karratua zen bitartean, gurea biribildua zen, eta beraienak ezkerrera begiratzen zuen bitartean, gureak eskuinera. Eskerrak!
Handik aurrera bide hartatik abiatu ginen, gure lauburu biribildu guztiak eskuin alderantz orientatuz. Hala ere, zenbait hilobi eta etxetako lauburu karratuak eta ezker alderanzkoak ikusterakoan kezka eta zalantza pizten zitzaigun gure baitan, baina aurrera jarraitzen genuen geurearekin. Beraiek beraiena eta guk gurea; horixe!.
Swastikaren zabalkundea
Nahiz eta lauburua gure kulturan elementu handia izan, gaurko euskaldunok ondotxo dakigu lauburua edo bere izen jenerikoaz ezagunagoa den swastika, ez dela gurea bakarrik; munduko lau haizetara zabaldurik dagoenez, gizateria osoarena baizik.
Europa, Asia eta Ameriketako zibilizazioetan ikus daiteke; baita India, Txina eta Tibetetik, Alemania, Euskal Herria eta Islandiaraino ere. Aztekarrengandik grekoenganaino. Beraz, munduko mutur batetik beste muturreraino.
Kontutan hartu beharra daukagu swastikak oso tankera bereziak har ditzakeela. Hori bai, mamizko izakera ondo gordez. Alde batera edo bestera begira dezake, hiru, lau, sei, zortzi, ... beso edo buru eduki ditzake, nahiz eta gure artean lau burukoa zabalduena izan; eta bere besoak karratuak edo biribilduak izan daitezke.
Swastika zaharrena Trasilvanian aurkitu da eta dirudienez, Neolitos aroko azken garaian egina omen da. Kristo aurrerko XIV. mendeko zenbait arrastotan agertzen zaigu berriro, eta baita Ilioneko (Troiako) aztarnen artean ere. Kristo aurreko IV. mendean Indiako kulturan ikus daiteke, eta Txinan Kristo ondorengo V. mendean. Mende bat geroago, hots VI.enean, Japonian azaltzen da eta une hartan garatzen ari zen budismoak bere ikurtzat hartu zuen. Geroztik mundu guztian zehar zabaldurik ikusi ahal izan da: Grezian, Erromatar Inperioan, Germaniar Herrietan, Euskal Herrian, Britainian, Errusian, Tibeten, wikingoen artean, Ipar eta Ertamerikako indiar kulturetan, ...
Geroztik, gure mendean, alemaniar nazismoak aryar odolaren sinbolotzat hartu zuen, berarekin batera bere teoria arrazistak zabalduz. Bitxikeria gisa, aipatu beharra dago 1925. urtean Panamako “kuna” indiarrak matxinatu zirenean (goardia nazionalak akatuz eta beren lurretan “Tule” izeneko errepublika independentea sortuz) hondo laranjako ehunean egindako gurutze gamatua banderatzat hartu zutela.
Alemaniar naziak eta gurutze gamatua
Lauburua azken garai hauetan abertzaletasunaren ikurtzat harturik daukagu. Nonnahi eta noiznahi agertzen zaigu. Hona hemen 88ko kilometroak izeneko ekitaldian erabilitako marrazkia.
Lehen esan dugunez, swastika edo gurutze gamatua mundu guztian zehar zabaldurik dago, baina lurralde semitikotan, Egypton, Kaldean, Assirian, Fenizian, Palestinan, ... ez da ia ezagutzen. Honetaz oharturik, Haushoffer ideologo alemaniarrak swastika garai batean (antzinatean) zabaldurik egon zen herri aryarren ikurra zela atera zuen ondorio, eta herri alemaniarrraren entseina bezala proposatu zuen.
Aurretik, 1891.ean, Ernest Krauss-ek gauza bere defendatu zuen, eta 1908. urtean, Guido List-ek gurutze gamatua “Edda” izeneko epopeia errunikotik ateratako ezagupen esoterikoen eta aryarren odol garbiaren sinbolo zela argudiatu zuen.
Ikertzaile guztiek, swastikaren iluntasunetan sartzerakoan, “Thule” izen misteriotsuarekin egiten dute topo. Bai, kurioski askotan, swastikaren inguruan “Thule” garai bateko wikingoen urrutiko herri ezezagunaren izen santua azaltzen da, eta aurreko atalean ikusi dugun Panamako “kuna” indiarren lekukoa dugu eredu.
Esan dezagun ere, Errusiako tsarren gortean, eta agian teosofoen eraginez, aspaldi sartua zegoela Alexandra Ferodovna tsarinaren eskutik. Badakigu jakin azken tsarinak bere exekuzio aurretik Ipatieven etxeko horma batean swastika eta gutun misteriotsua idatzi zuela. Soldaduek dena ezabatzeko agindu zorrotza hartu arren, ba omen dago nonbaiten gorderik aurretik ateratako argazkia ekintza haren adierazgarri. Gutun horren inguruan azalduriko pertsona guztiak hilik suertatu ziren, eta kasualitatez hauetako baten itsasuntziak, Otto Bautenas baroiarenak, “Asgärd” (irlandar ipuinetan Thuleri ematen zaion izen jatorra) izena zuen.
1925. urtean, nazional-sozialismoa, Horbiger ideologoaren teorietan oinarrituz, bere kideak erreklutatzen ari zen. Garai hartan sinesten zutenez, duela 30 edo 40 mende Gobi basamortuan zibilizazio handi eta aurreratua zegoen; hondamendi (agian atomikoa?) ikaragarri baten ondorioz gero desagertuko zena. Baina esaten zutenez, salbatu zirenak, Thor jainkoak gidaturik, Iparreuropako eta Kaukasoko lurraldeetarantz abiatu ziren, lur berrietan beste zibilizazio txiroagoak eta atzeratuagoak berreraikiz. Horregatik ideologo naziek sustraietara itzultzea predikatzen zutenean, Ekialdeko Europa, Turkestan, Pamir, Gobi eta Tibet konkistatzea ere aldarrikatzen zuten; beren ustez, munduaren bihotz eta ardatza zen lurralde zabal hura menperatzen zuena munduko nagusi bihurtuko bait zen.
Hitlerrek ondo ezagutzen zuen swastikaren indarra, eta bere sinbologiaz baliatuz, botereaz jabetzen saiatu zen.
Hitlerren agintearen garaian, Tibet eta alemaniarren arteko harremanak sendotu eta ugaldu egin ziren, eta tibetar lamategietara makina bat delegazio bidali zuten. 1926.ean, Berlinen eta Münchenen hindu eta tibetar kolonia txikiak instalatu ziren, eta dirudienez, sobietarrak Berlinera sartzerakoan alemaniar uniformez jantzitako himalaiar arrazako mila bat gorpu aurkitu zituzten.
Teoria naziek ziotenez, aryarrek mundu osoa konkistatuko zuten, swastikaren babesetik kanpo zeuden herri semitikoak eta bestelako bigarren mailako herri endekatuak lurbiratik ezabatuz, eta beraien arteko talde gorenenak, hots Thule izenekoak, mundua menperatu eta zuzenduko zuen milaka urtetan, hurrengo uholdea etorri arte.
Guzti hau ikusirik, oso erraza zaigu Bigarren Mundu-Gerran gertaturikoa eta gurutze gamatuak munduaren begien aurrean utziriko heriotz eta odolezko orimen garratza ulertzea.
Swastikaren sinbologia magikoa
Bai Europan, bai Asian eta bai Ameriketan, swastika ikur magikotzat hartua izan da. Uste denez, berotasuna eta energiaren iturria, biziaren hazia, ... sinbolizatzen duen eguzkia eta bere etengabeko mugimendua agerterazten digu. Erdigune batetik sortzen diren karratu edo biribil tankerako besoek (hiru, lau, sei, zortzi, ...), eguzkiaren berotasun eta energiaren etengabeko dantza, jira-bira, adierazi nahi omen digute. Ikusten dugunez, swastika bi aldeetara jira daiteke. Ezkerretara mugitzen bada lebogiro deitzen zaio eta eskuinetara begiratzen badu, berriz, destrogiro. Eta dirudienez, aurkako mugimendu bikoitz honetan hartzen du swastikak bere sinbologiaren esanahi handia.
Antzinako gizaki naturistak, mundua, osotasuna, bi alderditan banatzen zuen; bata ezkorra, gaiztoa, itsusia, ankerra, ... eta bestea, berriz, guztiz aurkakoa, hots, baikorra, ederra, ona, goxoa, jatorra, .... Bikoiztasun honen erdian oinarritzen zuen bere izate bera, bere bizia, eta baita bere inguruko izaki guztiena ere. Horregatik, swastika lebogiroak baikortasuna adierazten digun bitartean, destrogiroak bere aurkakoa, hots, ezkortasuna esan nahi du.
Beste batzuek identifikatu egiten dute swastika suarekin eta trumoiarekin (germaniar mitologian egiten den bezalaxe), baina bere barneko bikoiztasuna beti gordez eta agerteraziz. Alemaniar ideologo naziek, tibetar lamek bezala, ondo ezagutzen zuten swastikaren sinbologia ezkutua eta horregatik bai lehenengoak eta bai bigarrenak bere esanahiaz eta bere irudiaz baliatu izan dira beren asmoak eta gogoetak azal erazteko. Ez da kasualitatea, Sobietar Batasuneko frontea irekitzerakoan Hitlerrek Kaukasoetako zenbait menditan, eskalatzaileen bitartez, gurutze gamatuaren entseina gorri-beltza jar eraztea, eta ezta Tibeteko lamategietan garai onak edo txarrak adierazteko gurutze honi ematen dioten erabilera grafikoa ere.
Euskal Herrian, nahiz eta sinbologia hau jadanik guztiz galdurik egon eta duen zeregin apaingarria ahaztu gabe, lauburu eta zortziburuaren erabilpena euskal nortasunaren baieztatze eta indartzearen prozesuan sar genezake. Gauza bera gertatzen da Bretainian hiruburuarekin; beren nortasun eta nazionalismoaren banderatzat harturik bait daukate.
Swastikaren bikoiztasunak antzeko handiak ditu munduko beste hamaika bazterretan; esate baterako ekialdekoen “ying-yang” oinarrizko printzipioan ikur magikoa, edo erromatarren Jano jainkoa eta bere bi aurkako aurpegiak, ... edo euskaldunon sinesmenen artean guztiz aurkakoak diren jainkoen bikote ugariak: Mari eta Maju, Atarrabi eta Mikelats, Eki eta Ilazki, ...
Dena den, swastikak bizi-bizirik irauten du edozein tokitan, hormetan, liburuetan, eraikuntzetan, apaingarrietan, ... bere misterio gordea agerian utzi nahiko baligu bezala, bere magia esoterikoa beti aurrean eduki nahiko balu bezala, ... edo agian, bere besoen arteko loturagunean ezkutatzen duen mugarik gabeko indar ikaragarria berriro gure artera askatu eta zabaldu nahiko balu bezala. Auskalo!
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-e063aeb24cbc | http://zientzia.net/artikuluak/automatizatutako-nukleotomia-perkutaneoa-disko-lun/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Automatizatutako nukleotomia perkutaneoa. Disko lunbarra erauzteko teknika berri bat - Zientzia.eus | Automatizatutako nukleotomia perkutaneoa. Disko lunbarra erauzteko teknika berri bat - Zientzia.eus
Min lunbarrak eta ziatikak urte askotan eragin dio gizakiari, baina sintoma hauen sortzailea 1934.erarte ez zen ezagutzen. Bi ikerlarik azaldu zutena gaur egun kausa nagusia dela egiaztatua dago, baina ez da kausa bakarra.
Min lunbarrak eta ziatikak urte askotan eragin dio gizakiari, baina sintoma hauen sortzailea 1934.erarte ez zen ezagutzen. Bi ikerlarik azaldu zutena gaur egun kausa nagusia dela egiaztatua dago, baina ez da kausa bakarra. Automatizatutako nukleotomia perkutaneoa. Disko lunbarra erauzteko teknika berri bat - Zientzia.eus Automatizatutako nukleotomia perkutaneoa. Disko lunbarra erauzteko teknika berri bat
1989/07/01 Beristain, Lander Beristain, Xabier Iturria: Elhuyar aldizkaria
Medikuntza
Min lunbarrak eta ziatikak urte askotan eragin dio gizakiari, baina sintoma hauen sortzailea 1934.erarte ez zen ezagutzen. Urte horretan Mixter-ek eta Barr-ek ornoen arteko diskoen prolapsoa edo irteera kontsideratu zuten guztiaren kausa bezala. Bi ikerlari hauek azaldu zutena gaur egun kausa nagusia dela egiaztatua dago, baina ez da kausa bakarra.
Agustin Alvarez.
Ornoen arteko diskoa egitura elastikoa da eta bizkarrezur osoan zehar zabaltzen diren disko hauen eginkizun nagusiena, jasaten dituzten kargak transmititzea eta zurgatzea da. Diskoak bi zatiz osaturik daude: kanpokaldekoaz (anulus edo tipularen geruzen antzera kokaturiko zuntzez osatutakoa) eta barnekaldekoaz (nukleo mamitsu deritzo eta ur ugariz osaturik dago, honek kargak berdin banatzea eragiten duelarik). Baina adina edota baldintza patologikoak direla eta, diskoak kargak banatzeko ahalmena galdu egiten du, nukleo mamitsuak ura galtzen duelako (18 urteko gazteak %80 bat ur dauka, 80 urteko pertsonak ordea %60 bat ur du). Eraztunen pitzadurak gertatzen dira, hauek erradialak edota zentrukideak izan daitezkeelarik. Pitzadura hauetatik, bizkarrezurraren posizio ezberdinak direla bide, nukleo mamitsua atera daiteke, ornomuineko nerbio-sustraiak edota ornomuina bera konprimatuz.
Diskoak sortzen dituen konpresio-arazoak konpontzeko Mixter-ek eta Barr-ek atzekaldetiko kirurgia irekia zerabilten laminektomien ordez, hau da, zuzenean bizkar bertatik arituz. Teknika hau ohizkoa da disko lunbarreko kirurgian. 1967. urte inguruan Smith-ek beste teknika bat sortu zuen: kimionukleosia. Teknika honetan zera egiten da: kimiopapaina injektatzen da, honek nukleo mamitsuaren osagaiak disolbatzen ditu eta gero birzurgatu egiten da mina bapatean desagertuz, baina teknika honen arazoa, behin bakarrik erabili ahal izatea da, erreakzio alergiko anafilaktikoak sortzeko arriskua dela eta. Geroago disko zaurituak erauzteko teknika perkutaneoak (larruazalaren bitartekoak) azaltzen joan dira: lehenbizi Hijikata-ren teknika, ondoren Kambin eta Gellman-en teknikak. 1985.ean Oni eta bere taldeak, teknika perkutaneoak aztertu ondoren erabiltzen ziren material kirurgikoak lodiegiak zirela ikusi zuten eta beharrezkoa zela peritoneo atzetik aritzea; eta oftalmologoak bitrektomian erabiltzen zuten ebakuntz materialean oinarrituz, disko lunbarra erauzteko tresna bat sortu zuten: Nukleotomoa.
Ebaketarako tresneria kaxa honetan azaltzen da.
Horrela Automatizatutako disektomia lunbar perkutaneoa sortu zen. Disko eten guztientzako panazea zela pentsatu zen, baina erabiltzerakoan hori ez zen horrela gertatu; emaitzak ez bait ziren espero bezain onak izan. %55 kasutan bakarrik izan zuen arrakasta. Gaixoak hobeki aukeratu izan direnean, arrakasta %73tan lortu da. 1988.etik aurrera teknika hau Donostian erabiltzen da eta erabilera hau disko-manometroa ezartzen denean hedatu egingo da.
Disko-manometroa Bordeleko Unibertsitatean diseinatu da, diseinu-prozesuan Bartzelonako Algara doktoreak parte hartu duelarik. Teknika honekin eten diskalaren prestakuntzan ikerketa bat egiten da (bere portaera fisikoa ikusteko likidoa injektatuz) eta presioaren neurketa egiten da, honela lau talde sailkatzen direlarik. Sintomak eta presioen neurketak ordenadorean prozesatuak izan ondoren, lau talde horien arabera zera erabakitzen da: ea komenigarriena kimionukleosia, eskuzko nukleotomia perkutaneoa ala automatizatua, ala kirurgia klasikoa den.
Herniak nerbioa zanpatzen du.
Agustin Alvarez doktoreak dioenez, %80-%90ean automatizatutako nukleotomia perkutaneoa erabiliz arrakasta espero da. Disko-manometria sortu arte, nukleotomia automatikorako egokierek ez dirudite argiak direnik eta nahiz eta kontrol erradiologikoak gero eta sofistikatuagoak izan, honek disko patologikoak kalifikatu bakarrik egiten ditu, baina diskoaren gastatze-maila kuantifikatu gabe. Disko-manometria 1987.ean hasi zen erabiltzen, baina gaur egun merkatuan aurkezten ari da. Euskadin lehen aldiz 1989.eko ekainaren 9an azaldu zen, disko-etena zuten Donostiako “San Juan de Dios”eko 4 gaixori aplikatu zitzaienean. Horretan parte hartu zuten doktoreak Carlos Algara eta Javier Castilla, biak Bartzelonako Dexeus Institutukoak, eta Agustin Alvarez, “Pakea”ko buruzagi klinikoa, dira. Azken honek zera azaldu zigun ebakuntza baino lehen: “Ebakuntz aurretik presioa ikusi behar dugu, zeren disko-manometriako frogak minutu bat irauten du eta X izpi edo diskoscannerrak baino erikortasun txikiagoa dauka”.
Nahiz eta disko-manometria aurrerapena izan, benetan automatizatutako nukleotomia perkutaneoaren posibilitateak oso nabarmenak dira, disko zauritua erretiratzeko anestesia lokal eta kontrol erradiologikopean erabiltzen delarik. Diskotomia hau ezarri baino lehen, beharrezkoa zen teknika kirurgiko konbentzionala (muskuluak disekzionatu, hezur-zatiak erauzi, eta abar). Guzti honek ospitalizazio-epea luzatzea, errekuperazioa moteltzea eta kostu ekonomikoak handitzea dakar. Automatizatutako diskotomia perkutaneoa burutzeko, pazientea ahozpez kokatu ondoren 2 mm-ko ebakitxo batetik (bizkarrezurretik 12 cm-ra dagoenetik) diskoraino altzairuzko kanula bat sartzen zaio anestesia lokalpean dagoelarik eta horrela, kanulak egitura nerbiosoak narritatzen baditu, berak adieraz diezaguke ea min erradikularrik duen.
Ebaketa egin eta gero hernia desagertu da.
Diskora iritsi ondoren eraztunean zulo bat egiten zaio eta gero kanularen bidez nukleotomoa sartzen da. Nukleotomo hau “gilotina”-sisteman oinarritzen da eta albo-irekidura batetik zurgatuz, disko-zatia nukleotomoaren barrura sartzen da aihotz baten bidez moztua izan ondoren. Botila bateraino, zurgapenari esker, garraiatzen da. Mozturiko zatien pisu totala gramo batetik 7 gramorainokoa izan daiteke.
Ikus dezakegunez, teknika honen abantailak oso nabarmenak dira: 1. ez du teknika odoltsurik behar; 2. anestesia lokalez egin daiteke; 3. ez du konplikazio alergikorik; 4. anbulategian egin daiteke; 5. teknika honekin lanerako ezgaitasuna asko jaisten da (ezgaitasun, fisikoa nahiz psikologikoa); 6. gastu sanitarioa dezente laburtzen da. Baina teknika honek baditu bere akatsak ere eta Alvarez doktoreak dioenez “teknika honen akatsik handiena disko eten guztietan erabili ezina da. Pazienteen hautespen zehatza egin behar da eta nolabaiteko zalantzarik egonez gero disko-manometriak argituko luke zer egin ebaketa aurretik.
Teknika honen bidez operatu behar diren eten bakarrak, nukleo mamitsua diskotik irteten denekoak dira. Diskoa zatikatua, “bahiturik” edo sustrai nerbiosoen inguruan eroria baldin badago, ezin da teknika hau erabili. Nukleo osoa ateratzen ez denez, berreritzeak (beste disko-etenaldiak operatutako diskoan) gerta daitezke eta noizean behin, %15ean, porrot egiten du. Beste akats batzuk ere baditu: sustrai nerbiosoaren lesioak ez dira maiz gertatzen, baina paraparesi kasu batzuk deskribatu dira. Lesio baskularrak ere gerta daitezke, baina hori ez da ohizkoa.”
Disko-etena duten pazienteen artean bi talde ditugu: bata automatizatutako nukleotomia perkutaneoaz balia daitekeena eta bestea nukleotomoa erabiltzea ezinezkoa denekoa. Lehenengo talde honetan, konplikaziorik gabeko disko-etenak ondorengo edozein sintomarekin daude: 1. zangoko mina bizkarreko mina baino indartsuagoa da; 2. parestasiak (inurridurak) dermatoma batean; 3. aurkitze neurologiko erakusgarriak; 4. pazientea tratamendu kontserbatzailea 6 astean egin ondoren ez da zuzpertzen; 5. scanner-ean lotailuaren azpiko etena ikusten da.
Ebaketa prozedura.
Bigarren taldean dauden pazienteek ez dituzte behar diren baldintzak betetzen nukleotomoa erabiltzeko: 1. bizkarrezurreko artritisa edo beste edozein aldaketa dutelako; 2. infekzioa edo beste arrisku-baldintza batzuk dituztelako.
Kontuan izan behar da nukleotomian erabiltzen den material guztia botatzekoa dela eta erretilu edo kit honek 150.000 pta. inguru balio duela. Garestia dirudi, baina lanerako ezgaitasunak, ospitaleko egonaldiak eta medikazioa baloratuz, estatistikek diotenez %40 aurrezten du kirurgia tradizionalarekin konparatuz. Teknika berri hau etena gertatzen hasi eta berehala erabiliz gero, pazientea 3 aste ondoren lanerako prest dago, baina teknika tradizionalaz 3, 4 edo 6 hilabete pasa daitezke lanean hasi baino lehen eta gainera konplikazio gehiago ditu. Dirudienez automatizatutako nukleotomia perkutaneoarekin hasieratik emaitzak onak dira eta pazienteek ez dute gero minik jasaten.
Teknika honek aurrerakuntza nabarmena dakar medikuntz mundura, baina ikerleek ez diote beren lanari uzten eta honi esker Zientziak eta Medikuntza oinarrizko pauso nabarmenak ematen ari da. Noiz agertuko zaigu beste teknika liluragarri bat? Laster, noski.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7057f787f5d4 | http://zientzia.net/artikuluak/eguzki-aktibitatearen-eragina-lurrean-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzki-aktibitatearen eragina lurrean (I) - Zientzia.eus | Eguzki-aktibitatearen eragina lurrean (I) - Zientzia.eus
Eguzkitik jasotzen dugun energia gehiena erradiazio elektromagnetiko gisa badatorkigu ere, haren zatiki-igorpena ez da arbuiagarria. Termonuklearrek sortzen dituzten neutrinoez gain, asko dira Eguzkiaren grabitate-eremuaren eraginpetik ihes egin dezaketen koroa-zatikiak.
Eguzkitik jasotzen dugun energia gehiena erradiazio elektromagnetiko gisa badatorkigu ere, haren zatiki-igorpena ez da arbuiagarria. Termonuklearrek sortzen dituzten neutrinoez gain, asko dira Eguzkiaren grabitate-eremuaren eraginpetik ihes egin dezaketen koroa-zatikiak. Eguzki-aktibitatearen eragina lurrean (I) - Zientzia.eus Eguzki-aktibitatearen eragina lurrean (I)
Astronomia
Eguzkitik jasotzen dugun energia gehiena erradiazio elektromagnetiko gisa badatorkigu ere, haren zatiki-igorpena ez da arbuiagarria. Nukleoan gertatzen diren erreakzio termonuklearrek sortzen dituzten neutrinoez gain, asko dira Eguzkiaren grabitate-eremuaren eraginpetik ihes egin dezaketen koroa-zatikiak: protoiak (hidrogeno-nukleoak), elektroia, α zatikiak (helio-nukleoak) eta neutroiak dira ugarienak. Igorpen hau, bada, Eguzki-sisteman zehar hedatzen da eta “eguzki-haizea” deitzen zaio.
Fluxu hau iraunkorra da, noski, baina aldizkariaren aurreko aleetan ikusi dugunez, asko handiagotzen da Eguzkiaren aktibitatearen fenomenoen ondorioz, eta beronen bidez iristen zaizkigu aktibitate horren eragin gehienak. Eguzki-haizeak Lurraren inguruan sortzen duen dentsitatea 10 zatiki/cm3 ingurukoa da. Eguzkiak galtzen duen materi kantitatea 106 tona/segundo ingurukoa dela uste da, baina hala ere, 6x1013 urterako Eguzkia izango genuke, hots, mila aldiz aurresandako bizitza, bere eboluzioa determinatzen duten prozesuen arabera. Zatikiak, eskuarki, 200 eta 900 km/s-ko abiaduraz jaurtiak izaten dira, baina aktibitatearen maximoko uneetan segundoko milaka kilometro batzuetako abiadurak ere lortzen dituzte.
Lurra ez dago babesik gabe zatiki eta erradiazio bortitzen aurka. Eguratsean zenbait geruza babestaile dira. Edonola ere, kasu honetan eguratsa esatean ez dugu Lurraren gainazaletik gertuen ditugun gasezko geruza dentsoenak bakarrik aipatu nahi, hau da, grabitate-eremuak Lurraren inguruan mantentzen dituen gasenak; magnetopausaraino dauden guztiak baizik. Magnetopausa, zehazki, magnetosferaren muga dugu, hots, Lurraren eremu magnetikoak zatikiak (ioiak batez ere) bere eraginpean izateko beste indar duen eskualdea.
Magnetosfera eta ionosfera dira hain zuzen ere geruza babestaileetako garrantzitsuenetakoak. 1. irudian eguratsaren egituraren eskema dugu ideiak argitzeko. Ezker aldean, materiak eguzki-haizearekin duen elkarrekintza kontutan hartuz bereiz daitezkeen geruzak ditugu. Eskuin aldean, berriz, zatiketa arrunta dugu. Bertan magnetosferaren altueratzat ematen duen datua orientagarria baino ez da. Berez Lurraren eremu magnetikoaren eraginpeko eskualdearen itxura, eguzki-haizeak deformatutakoa da, 2. irudian ikus daitekeenez.
1. irudia. Lurraren atmosfera.
Eguzkirantz dagoen aldean lerro magnetikoak estutu egiten dira haren bultzadaren eraginez, talka-uhina eta trantsizio-eskualde zurrunbilotsuak sortzen direlarik. Atzekaldean, berriz, eremuak ez du konpresiorik jasaten eta Lurraren indar magnetikoa nahikoa ahultzen denean, eguzki-haizearen zatiki kargadunek lerro magnetikoak narraz eramaten dituzte hautsi arte. Hauek planetarteko eremuaren lerroekin lotzen dira nonbaiten, magnetopausa definituz. Irudian ikusten den isatsa, Ilargia baino urrunago irits daiteke.
Lehenengo artikulu honetan, lehentxeago aipatutako bi geruzatan sortzen diren fenomenoetaz arituko gara, eta hurrengoan Lurraren gainazalean (kliman adibidez) nabaritzen diren ondorioak azalduko ditugu. Eguzkiaren aktibitatearen ondorioak aztertzeko kasurik adierazgarriena erupzioena dugu. Hauetako bat gertatu ondoren, uhin elektromagnetiko gogorren igorpena sortzeaz gain, eguzki-haizea bortitzagotzen duten bi ekarpen izaten dira. Lehenengoa, abiadura handieneko zatikiena (erupzioa gertatu eta ordubete inguru geroago iristen dena) eta bigarrena, zatiki motelagoz osatuta (baina dentsoagoa, zenbait ordu edo egunen bat geroago iristen dena). Azter dezagun, hasteko, erupzioek ionosferan duten eragina.
Ionosfera 80 eta 500 km arteko plasmazko geruza dugu. Muga horien arteko atomoen ionizazioaren erantzulea Eguzkiaren erradiazioa dugu nagusiki. Beraz, elektroi eta ioi positiboen kontzentrazioa eguneko ordu, urtaro, Eguzkiaren zikloaren egoera eta beste zenbait faktoreren menpean dago. Bere egituran D (90 eta 100 km bitartekoa), E (100etik 140 km-ra) eta F (140 eta 500 km bitartekoa) geruzak bereiz daitezke, konposaketa, dentsitatea, ionizazio-prozesua eta birkonbinaketa-mailaren arabera. D geruza egunez pixka bat ionizatzen bada ere, gauez birkonbinaketa erabatekoa da.
Geruza honen azpitik gasa beti neutroa da, eta F geruzatik gora, aldiz, ez dugu sekula gas neutrorik aurkituko. Ionosferako geruza ezberdinak, beren propietateak direla eta, distantzia handietako irrati-transmisioen isladapenak egiteko baliagarriak dira. Geruza isladatzailearekiko uhinaren eraso-angeluaren sinua eta geruzen arteko errefrakzio-indizea berdinak direnean, uhinaren erabateko isladapena gertatzen da. Baina erupzioak gertatzen direnean, ultramore, X izpi eta izpi bortitzagoak askoz gehaigo heltzen dira eta horrek geruzen irrati-uhinekiko islada eta zurgatze-propietateak aldatzen ditu.
Eguzkia hodei artean.
Efektu hauen sortzaileak igorpen elektromagnetikoak direnez, eraginak fenomenoa gertatu eta 8,5 minutura hasten dira nabaritzen. Adibidez, egoera normalean E eta F geruzetan isladatzen diren uhin laburrak egoera berrian zurgapenez galtzen dira D geruzan, SWF efektua deitzen dena sortuz. Bestalde, D geruza bera uhin luzeen isladatzailea da eta ionizazioarekin asko hobetzen dira horretarako baldintzak, “seinaleen bapateko gehikuntza” (SES) eraginez.
Fenomeno hauek eta sor daitezkeen beste batzuei “bapateko perturbazio ionosferiko” (SID) deitzen zaie eta ordu batzuz irrati-emisio asko isil eraz dezakete, hala nola, nabigazioan, hegazkinetan, radar-sistematan eta abarretan, erabiltzen direnak. Aitzitik, urruneko telebista seinaleak jasotzeko aukera ere eskain dezakete. Gainera, Eguzkitik zuzenean iristen den igorpen infragorriak ere oso interferentzia eragozleak sor ditzake aipatutako kasuetan eta baita satelite bidezko komunikazioen harreran ere.
Ionizazioari dagozkion fenomeno hauetaz gain, aktibitate handiko uneetan Lurraren eguratsaren beheko geruzen hedakuntza ere nabaritzen da. Ondorioz, orbita baxuetan dauden espaziuntziek marruskadura handitzearen efektuak jasaten dituzte, erortzera ere irits daitezkeelarik (Skylab ezagunari gertatu zitzaion bezala). Espaziuntziei dagokienean, bestalde, eguzki-haize iraunkor hutsaren bultzada ere garrantzitsua da, batez ere handiak eta arinak badira. Adibidez, Echo I-a nabariro desbideratu zen kalkulatutako orbitatik bultzada horren ondorioz. Baina, berriz ere, erupzioen eraginaren hariari lotuz, azter ditzagun eguzki-haizearen aipatutako bi gehikuntzen eraginak.
Lehenengo igorpena batez ere protoi erlatibistez osaturik dago eta eguratsaren geruza garaienekin topo egitean desintegrazio nuklearrak sorterazten dituzte. Erreakzio hauen produktuak Lurrean detekta daitezke, gainazal-mailako efektu (GLE) delakoa sortuz. Energia handiko protoi hauek oso arriskutsuak dira espaziuntzietan abiatzen diren astronautentzat, eta babes-sistemak diseinatzera behartzen dute. Satelite artifizialak magnetosferan higitzen direnez, arazo bera izaten dute zenbait tresnen babestu beharragatik. Sobietarrek Martitz eta batez ere bere sateliteak aztertzera bidalitako Fobos misioetako bigarrenarekin kontaktua galdu zutenean, aipatu ditugun arazo hauek jo zituzten arrazoi posibletzat.
Bigarren zatiki-igorpena lehenengoa baino askoz ere dentsoagoa da, eta ekaitz magnetikoak eta beste perturbazio batzuk sortzen dituzte. Ekaitzak bi edo hiru egunez iraun dezaketen eremu geomagnetikoaren aldaketak dira. Lehenengo, gehikuntza bat nabaritzen da zatiki-uhinaren presioaren ondorioz, baina geroago magnetosferaren isatsetik zatiki-zorrotada bat sartzen da korronte elektrikoak “Van Allen-en gerrikoak” deitzen diren eskualdeetan sortuz. Korronte horiek eremuaren murriztapena dakarte, ondoren egoera pixkanaka normalduz joaten delarik. Van Allen-en gerrikoak, zatikiak konfinatuak gelditzen direneko magnetosferako bi eskualde dira. Lehenengoa protoiz osatuta dago eta Lurraren gainazaletik 4.000 km-ra dago. Bigarrena 24.000 km inguruko altuerara dago eta elektroiak harrapatzen ditu (ikus 2. irudia).
2. irudia. Magnetosferaren itxura.
Dena den, eremu geomagnetikoak bi eskualde ahul ditu zatikien bonbardaketarekiko: polo biak. Jakina denez, eremu magnetikoen indarra zatikien gain maximoa da hauek eremuarekiko elkartzut sartzen direnean. Beraz, poloetara iristen direnak (zuzenean nahiz magnetosferak berak desbideratuta) oso eragozpen txikia aurkitzen dute eta Lurreraino iristen dira. Bidean, 1.000 eta 100 km-ko altueren bitartean, oxigeno- eta nitrogeno-atomoak ionizatzen diutzte, kolore gorri eta berdeetako igorpenak sorteraziz, hots, goiztiri gorriak eratuz. Hauek polo magnetikoen inguruan, gutxi gorabehera 23ºko eskualdeetan ikus daitezke (kontuan izan behar da polo magnetikoak geografikoekiko 11º desbideratuak daudela).
Dagoeneko zenbait efektu aztertu ditugu; denak Lurraren eremu magnetikoarekin lotuak. Logikoa da beraz, elkarrekintza hauek ondorioren batzuk eremu geomagnetiko horri eragitea. Arrazoiak ondo ezagutzen ez badira ere, 3. irudian Eguzkiaren aktibitatearen eta polo magnetikoaren posizio-aldaketaren arteko erlazio estua ikus daiteke.
Hurrengo alean, bada, Lurraren gainazalean nabaritzen diren eraginetaz arduratuko gara gehienbat. Eguzkiak gure planetan duen eraginaren azterketan beste urrats bat emango dugu beraz.
3. irudia. |
zientziaeus-bceca6eff0ed | http://zientzia.net/artikuluak/ikatz-likidoa-erregai-baten-bila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ikatz likidoa: erregai baten bila - Zientzia.eus | Ikatz likidoa: erregai baten bila - Zientzia.eus
Erregai berrien inguruko ikerketari ekin zaio gaudeneko hamarkada honetan eta ikatzaren inguruan ikertutakoaren berri emango dugu ondoko lerroetan.
Erregai berrien inguruko ikerketari ekin zaio gaudeneko hamarkada honetan eta ikatzaren inguruan ikertutakoaren berri emango dugu ondoko lerroetan. Ikatz likidoa: erregai baten bila - Zientzia.eus Ikatz likidoa: erregai baten bila
1989/07/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Energia
Ikatza herrialde industrializatuen euskarri izan da urte askotan. Petrolioaren kontsumoa indartu ahala, ikatzarenak behera egin zuen. Petrolioaren menpekotasunaren eragina ezaguna da. Adibide gisa, gogora ezazu energi krisialdia. Beraz, erregai berrien inguruko ikerketari ekin zaio gaudeneko hamarkada honetan eta guk ikatzaren inguruan ikertutakoaren berri emango dugu ondoko lerroetan.
Ikatz likidoa.
Ikatza gure etxetan erabiltzen zeneko garaiaz gero ez da denbora asko igaro. Ikatza egoera solidoan aurkitzen zenez, ez zegoen motoretan eta zenbait aplikaziotan erabiltzerik. Arrazoi horregatik ia bazterturik geratu zen. Gainera, ikatzaren errekuntzagatik airera botatzen ziren substantziek petrolioaren errekuntzatik isurtzen zirenak baino dexentez gehiago poluitzen zuten eguratsa.
Bestalde, erregaiak egoera likidoan egotearen alde gero eta joera nabarmenagoa dago. Beraz, ikatzaren alorrean egindako ikerketak ikatza egoera solidotik likido bihurtzeko asmoz egin dira.
Likidotze-teknikak oso bitarteko garestiak behar ditu eta gaur egun dagoen ezaguera-mailaren bidez ikatz-erreserben hain zati txikia likidotzen da, ezen bideragarritasun ekonomikorik ez bait da lortzen. Gasifikazioak ere, likidotzeak dituen eragozpen berberak ditu.
Ikatzaren likidotzerako edo gasifikaziorako, solidoaren egitura molekularraren aldaketa eragin behar da. Esekiduratan aldiz, ez da horrelakorik gertatzen. Kasu honetan ikatza eho egin behar da aleen batezbesteko tamaina irinarena izan arte, eta hauts hau fluido batean sakabanatu. Horrela lortutako produktuek, erregai fluidoen teknologien abantaila guztiak dituzte. Ikatz-esekidurak bi multzo nagusitan bana daitezke nahastu diren fluido-motaren arabera, hau da, fluidoa gasa edota likidoa denaren arabera.
Ikatz-hautsaren eta gas inerte baten arteko nahastea jadanik ondo ezagutzen da eta industri arlo askotan erabiltzen da. Prozesua eskematikoki hauxe da: ikatz-hautsa gordailutan metatzen da, gero tutuetan garraiatzen da bitarteko pneumatikoak erabiliz eta azkenik erregailu egokia duen errekuntz ganbaran sakabanatzen da. Honela sortutako sugarrak fuelarenaren antz handia duenez, zenbait fuel-galdara kostu handirik gabe transforma daiteke eginkizun horretarako.
Baina, petrolioaren eratorriekin lehian sar daitezkeenak ikatz eta likidoaren arteko nahasteak dira. Beraz, nahaste-mota hauen gorabeheren berri emango da hurrengo lerroetan.
Ikatz eta likidoaren arteko nahasteak petrolio-industriaren hasieran lantzen hasi ziren. Garai hartan ikatz eta fuelaren arteko nahasteak landu ziren, baina petrolioaren eratorrien hedapenak alde batera utzi zituen lan haiek.
Petrolioaren eskasia edo petrolioaren horniketarako eragozpenak izan direnean, ikatz/likido nahasteei buruz hitz egin da behin eta berriro. 1920. urtearen inguruan krisialdi ekonomikoa zela eta, fuela erabiltzen zuen zenbait itsasuntzi ikatz/fuel nahastea erabiltzeko birmoldatu zen eta azken Mundu-Gerran alemanek Diesel motoreak ikatz/ur nahastez elikatu zituzten. Joan den hamarkadara arte itxaron behar izan da ordea nahaste-mota hauei berrekiteko.
Ikatz-ehogailu bat.
1974. urtean ikerketak hasi zirenean, helburua fuela aurreztea zenez, ikatz/fuel nahastean ikatz-proportziorik altuena lortu behar zen. Bestalde, kontutan hartu behar da ikatzaren bero-ahalmena (30.000 kJ/kg) fuelarena (41.800 kJ/kg) baino txikiagoa dela. Honez gain, solido/likido nahasteak baldintza batzuk bete behar ditu fluidotasuna galdu nahi ez bada. Nahastea osatzen duten osagaien bolumen-kontzentrazioa, solidoa nola ehota dagoenaren arabera aldatzen da. Solidoa tamaina berdineko partikula esferikotan banatuta badago eta fluidotasuna mantendu nahi bada, honen kontzentrazioak %65 baino txikiagoa izan behar du.
Estatu Batuetan egin zen ikatz/fuel nahastearen lehen erakusketa. Ikatzaren masa-kontzentrazioa ez zen %30era iritsi. Galdara 80 MWekoa zen eta urtebetez iraun zuen erakusketa hark (1979-1980). Erakusketa arrakastatsu haren ondorioz, hurrengo urteetan beste batzuk egin ziren; EE.BB.etan eta Japonian bereziki. Saiakuntza haietan ikatz-masak ez zuela %45 baino handiagoa izan behar ikusi zen. Horrela lortutako fuel-aurrezkia %30 baino txikiagoa zen. Gainera, galdarari ekipamendu berezi bezain garestia erantsi behar zitzaion erretako ikatzaren hautsak atmosferara joan ez zitezen.
Arazo ekonomiko honen aurrean bi irtenbide posible daude: edo birmoldaketa-inbertsioak txikiagotu edo ikatz/fuel nahastea baino beste nahaste merkeagoa aurkitu. Lehenengo bidetik abiatuta, posible litzateke aurrepauso bat emanez ikatza desmineralizatzea (ikatzetan dauden mineralak dira, hain zuzen ere, errekuntzan hautsak sortzen dituztenak). Bigarren bidetik abiatuta, jakina da ikatz/fuel nahastean fuela dela garestiena. Beraz fuela likido ugari eta merkeren batez ordezkatu beharko litzateke; uraz adibidez.
Une honetan dagoen joera, bi bide hauek batera jorratzearena da. Gainera, gaur eguneko poluzioaren aurkako arautegiak ikatzen hauts-hondakina %0,8ra mugatzen du. Hori lortzeko bidea hauxe da: lehenbizi ikatza eho aleen batezbesteko diametroa 4 mikrakoa izan arte. Ikatz-hautsa ur-kantitate handian zehar barreiatzen da. Honela sortutako nahastea ikatzaren eta zenbait substantzia mineralen ur-esekidura da.
Esekidura honi likido hidrofoboaren kantitate jakin bat eransten zaio eta irabiaketa mekanikoaren bidez partikulek beraien artean talka egiten dute. Likido hidrofoboa ikatz-partikulekin elkartzen da bereziki eta ikatz-partikulak batabesteari itsasten hasten dira, aglomeratuak sortuz. Aglomerazioa hasita, gero eta azkarragoa da prozesu hau. Etapa hau bukatu denean bahe batek aglomeratuak jasotzen ditu, ura eta substantzia mineralak bahearen saretik pasatzen direlarik. Azkenik aglomeratuak urarekin garbitzen dira.
Beraz, ikatza prest dago urarekin nahasteko. Nahaste hauen fluidotasuna mantendu ahal izateko ikatzaren kontzentrazioak ezin du %50 baino handiagoa izan.
Jadanik salgai dago ikatz likidoa.
Ur-proportzioa gutxienez %50 izateak, oztopo nabariak ekartzen ditu metatzeko nahiz garraiatzeko garaian. Beraz, zenbait ikerketa egin ondoren, ikatz/likido nahasteen osagaien proportzioa ondoko era honetara geratu da: %45-%55 ikatza, %6-%20 fuela eta %30-%35 ura. Konposizio hau lortzeko erabiltzen diren metodoak desberdinak dira. Hala ere, helburua metodorik merkeena lortzea da, produktuaren prezioa beste zenbait erregairenaren antzekoa izan dadin.
Hala ere, abantailarik nagusiena ikatzaren ugaritasunean datza. Nazio askotan dago ikatza. Beraz, petrolioak duen zenbait oztopori itzurtzen zaio eta garapen bidean dauden herriek ez lukete energi menpekotasunik jasango.
1.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-42f00b71ce8d | http://zientzia.net/artikuluak/motore-elektriko-mikroskopikoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Motore elektriko mikroskopikoak - Zientzia.eus | Motore elektriko mikroskopikoak - Zientzia.eus
Duela gutxi motore elektriko mikroskopikoak lortu dituzte; jostorratzaren zuloan dozena bat motore sartzeko modukoak.
Duela gutxi motore elektriko mikroskopikoak lortu dituzte; jostorratzaren zuloan dozena bat motore sartzeko modukoak. Motore elektriko mikroskopikoak - Zientzia.eus Motore elektriko mikroskopikoak
Elektronika
Ohituak gaude azken aldi honetan elektronikan zirkuitu integratuen arloan oso neurri txikiak erabiltzen. Miniaturizazioari esker transistoreen tamaina ia molekulen parera etorria dago. Oraingo honetan ordea, beste marka baten berri eman nahi dugu. Izan ere duela gutxi motore elektriko mikroskopikoak lortu dituzte; jostorratzaren zuloan dozena bat motore sartzeko modukoak.
Guztiok dakigu gutxi gorabehera paper-orri baten edo ile baten lodiera zein txikia den; milimetroaren hamarren bat edo bi besterik ez bait dute neurtzen. Beraz, ile baten lodiera baino motore elektriko txikiagoa egitea dagoenik ez da sinestekoa. Orain arte ezagutu ditugun motore elektrikoak, oso neurri desberdinetakoak dira. Batzuk ikaragarriak (4.500 kW-ekoak, trenmakinarenak adibidez) eta beste batzuk milimetro gutxi batzuetakoak (koartzozko erlojutakoak esaterako).
Motore elektriko guzti hauen funtsa, indar magnetikoa da. Azken finean iman batek (edo elektroiman batek) burdin pusketa bat erakartzeko ahalmenean oinarritzen dira. Indar magnetiko hori areagotzeko, elektroimanek haril bat izaten dute bertatik korronte elektrikoa igaro eta intentsitate handiko eremu magnetikoa sor dadin. Miniaturizatzerakoan ordea, hari, isolamendu eta harilkadurak gaindiezinezko oztopoak aurkezten dituzte.
Motore mikroskopiko hauen errotorea eta estatorea ikusten dira irudian. Honelako dozena bat sartzen da jostorratzaren zuloan.
Gaur egun indar magnetikoan oinarrituta erabiltzen diren motorerik txikienak, koartzozko erlojutakoak dira. Korronte alternoz funtzionatzen dute eta errotoreak milimetro bat edo bi bakarrik neurtzen baditu ere, estatoreak bere bobina eta guzti zentimetroa gainditu ohi du.
Baina oztopoak oztopo, Kaliforniako unibertsitatean (Berkeley-n), Roger Howe eta Richard Muller-ek ilearen lodiera bezain motore elektriko txikia fabrikatu dute. Motoreak ez du harilkaturik eta mikroskopioz bakarrik ikus daiteke. Gainera, berez ez da motore elektromekanikoa; elektrostatikoa baizik, indar elektrostatikoaz (eta ez elektromagnetikoaz) baliatzen delako.
Indar elektrostatikoa egunero ikus dezakegun fenomenoa da. Poliestireno hedatuzko apurrak plastikoak nola erakartzen dituen edo musika-diskoak hautsa nola erakartzen duen ikustea besterik ez dago horretarako. Elektrostatikan kontrako zeinuko bi karga elektrikoren arteko erakarpen-indarra, kargen balioekiko zuzenki proportzionala da eta bien arteko distantziaren karratuarekiko alderantziz proportzionala. Beraz kargen arteko distantzia erdia bada, erakarpen-indarra lau aldiz handiagoa izango da, eta distantzia hamar aldiz txikiagoa bada, indarra ehun aldiz handiagoa, etab. Horregatik, indar elektrostatikoak berez oso txikiak izanik ere, kargen arteko distantzia milimetroa baino txikiagoa bada kontutan hartzekoa da. Zirkuitu integratuetan bestetik, osagaien arteko distantzia milimetroaren milarenekoa izaten da, eta neurri horietan indar elektrostatikoak indar eragile bezala erabil daitezke.
Beraz, motore elektriko mikroskopiko berri honetan, pieza txikiak doitasun ikaragarriz fabrikatu beharko dira; zirkuitu integratutako osagaiak bezalaxe hain zuzen. Aspalditik ari dira siliziozko 5 mm luzeko karratuan milaka transistore sartzen.
Zirkuitu integratuak egiteko prozesuaren oinarria fotolitografia da. Plantila batean marratutako zirkuitua siliziozko karratura diapositiba bezala proiektatzen da. Hobeto esan, diapositibaren alderantziz proiektatzen dute; tamaina erreduzituz alegia, eta ez handiagotuz. Plantilako irudia silizio-plakako gainean dagoen laka sentikorrezko geruzara proiektatuz, ondorengo tratamenduari esker argiak jotako alderdiak bakarrik mantentzen dira geruzan (edo alderantziz, jo gabekoak). Zirkuitu integratuak egiteko antzeko beste prozedura batzuk ere badira, noski.
Zirkuitugileak ordea, prozedura hauek transistoreez gain detektagailu, presio-kaptore, azelerometro etab. diseinatzeko erabiltzen hasi ziren, eta bide horri jarraituz motore elektrikoa lortu dute injineruek. Motorea silizio polikristalinozko geruza batean dago eraikia, silizezko beste bi geruzek sandwicharen gisa hartzen dutelarik.
Motorearen kanpoko forma, geruza hauek dutena da. Silizeak molde edo karkasarena egiten du. Barruan pieza higikorrak osatzeko nahikoa geruza jalki denean, kanpoko moldea azido fluorhidrikotan disolbatzen da eta motorearen piezak agerian gelditzen dira. Errotorea, motore asinkronoen antzekoa da. Zortzi edo hamabi hortzeko engranearen itxura hartzen zaio eta milimetroaren 6 edo 7 ehuneneko diametroa du; ilearen lodiera baino txikiagoa. Estatorea, siliziozko euskarrian zuzenean tailatzen da. Errotorea sartzeko zulo biribila du eta koska metalizatuak inguruan, korronte alternoaren bidez eremu elektriko birakorra sortzeko. Errotorearen eta estatorearen arteko tartea (burdinartea deitzen zaio motore normaletan, baina silizioartea esan beharko litzaioke hemen) milimetroaren 0,5 milarena da.
Motore mikroskopikoak, motore asinkrono normalak bezalaxe funtzionatzen du. Norantza jakin batean estatoreko kosketara korrontea bidaltzen denean, beraien muturreko eremu elektrikoak errotorearen hortzetan kontrako elektrizazioa induzitzen du eta kontrako zeinua duten kargek elkar erakartzen dutenez gero, errotoreak biratu egiten du kosketara hurbilduz.
Oreka lortu baino lehen ordea, kosketako korrontearen norantza edo banaketa aldatu egiten da eta errotorearen hortzak aldarapen-indarrez bultza egiten dira. Estatoreko korrontea motore asinkrono klasikoetan eremu magnetikoa bezala kontrolatuz, errotorea etengabe birarazten da. Estatoreko korronte hori kontrolatzeko dago mikroprozesadorea hain zuzen. Izan ere motore mikroskopikoa mikroprozesadorearen barnean bait dago.
Motore txiki-txiki honek bestetik, lehen ez bezalako arazo berriak sortuko ditu, zeren eta tamaina horietan marruskaduraren eta higaduraren eragina nolakoa den ez bait dakite. Piezak nola koipeztatu beharko dira adibidez?
Dena dela, bada beste galdera garrantzitsu bat ere: motore hauek zertarako erabiliko dira? Eta erantzutea ez da hain zaila. Mikroprozesadorea, gobernatuko duen garuna izango da nolabait esan eta motore mikroskopikoa lana egingo duen muskulua. Mikrokirurgiarako guraizak edo zerra zirkularrak egingo dira, begiko erretinan edo beste organoren batean zelula gutxi batzuk ebakitzeko adibidez. Edo arteriatatik koipea aterako dute, edo balbula mikroskopikoen bidez momentu eta leku jakin batera sendagai-dosi zehatzak botako dituzte.
Industrian ere baliagarriak izango dira, noski. Laser diodoen lerrokaduran, telekomunikaziotako zuntz optikotan eta abarretan. Satelite eta zunda espazialetarako ere guztiz interesgarriak dira, arlo horretan tamainak eta pisuak berebiziko garrantzia dutelako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-546f7b64d27d | http://zientzia.net/artikuluak/museu-de-la-ciencia-n-zientziarekin-jolastuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Museu de la ciencia-n zientziarekin jolastuz - Zientzia.eus | Museu de la ciencia-n zientziarekin jolastuz - Zientzia.eus
Zientzia eta asmakizunen historia, gizasemearen historia dela esan dezakegu. Zientziari buruzko ezagupenaren garapenari esker, naturako elementu arruntak aldatu eta gizasemearen egungo beharretara egokitzea lortu da.
Zientzia eta asmakizunen historia, gizasemearen historia dela esan dezakegu. Zientziari buruzko ezagupenaren garapenari esker, naturako elementu arruntak aldatu eta gizasemearen egungo beharretara egokitzea lortu da. Museu de la ciencia-n zientziarekin jolastuz - Zientzia.eus Museu de la ciencia-n zientziarekin jolastuz
1989/07/01 Aizpuru, Maria Luisa - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Zientzia eta asmakizunen historia, gizasemearen historia dela esan dezakegu. Gizasemea bere jakinahiak bultzatuta, etengabe aritu izan da bere ingurunea aztertzen eta ikertzen. Suaren aurkikuntza garrantzitsua lortu zuenetik gizasemea espaziora jaurtikitzea lortu arte milaka urteko saioak behar izan dira.
Bartzelonako Museu de la Ciència.
Gaur egun daukagun guztia, duela milioika urte jadanik egoera naturalean (hau da, manipulatu eta aldatu gabe) existitzen zela aitortu beharra dago. Zientziari buruzko ezagupenaren garapenari esker, naturako elementu arruntak aldatu eta gizasemearen egungo beharretara egokitzea lortu da. Nork pentsa zezakeen orain dela urte batzuk hain arrunt, ugari eta merkea zen silizea, informatikaren garapenerako oinarrizko elementua izango zenik?. Nola pentsa zitekeen espaziorako jaurtiketan parte hartuko zuenik?. Nork pentsatuko zuen petrolioaz alkandorak eta galtzerdiak egingo zirenik?
Iragan mendean berrikuntza zientifiko asko gauzatu zen. Gizasemearen jakinmina teknologiaren garapenari lotu zitzaion eta ondorioz lortu ziren aurkikuntzek, mundu osoa liluratu zuten.
Lurraren ebakidura.
Komunikabideak gero eta ahaltsuagoak ziren eta asmakizun berrien hedapen zabala egitea posible izan zen. Horrela jendearen zientziarekiko jakinmina eta interesa suspertu egin zen. Jakinmin horri erantzuteko museoak eta Erakusketa Unibertsalak antolatu ziren, teknikaren aurrerapen guztiak bertan bilduz jendeari aurkezteko.
Mende hau laster bere azken hamarkadan sartuko da, gizasemeak antzinatik amestu dituen emaitza harrigarriak lortu direlarik: irudi eta soinu bidezko berehalako komunikazioa; gizasemea Ilargira iristea; iharduera errepikakorren gero eta automatizazio handiagoa; hilgarri ziren hainbat gaixotasunen sendakuntza, etab. Baina aldi berean, aurkikuntzek suntsiketa masiboak eragin ditzaketela ere egiaztatu da.
Zientziaren berrikuntzak hainbat izan direnez, jendeak ez du hauetako bakoitza hasieran zuen interes berdinaz jarraitu. Duela 20 urte, gizasemea Ilargira iritsi zenean, milioika pertsona loa galtzeko prest egon zen, gertakizun harrigarri hura telebistatik jarraituz. Gaur egun ordea, gutxi batzuk bakarrik interesatzen dira azken espaziuntzia zein planetetara bidalia izan den jakiteaz.
Hileak tente.
Inguratzen gaituen guztia produkzio-sistema konplexu baten ondorio da. Ezagupen zientifiko batzuen inguruan garatzen da eta hauek ulertzeko ezagupen-maila altua behar izaten da. Hala ere Fisikaren oinarrizko printzipioak ulertzea erraza da eta komeni da horiei buruzko ezagupena lortzea.
Liburuetako formulak bizi egiten dira eta ordurarte ikasleari hain aspergarri gertatzen zitzaion teoria, praktikara eramanez guztiz atsegina bilakatzen da.
Museu de la Ciència 1980. urtean zabaldu zen Bartzelonan, Josep Domenech arkitektoaren eraikuntza modernista bat museo-beharretara egokituz. Bere hasierako 4762 m2ak txikiegi geratu dira eta beste 1850 m2 gehitzeko asmotan dira.
Museo sarrerako urpekuntzia.
Museoa zabaldu zenetik, bisitariek hainbat eta hainbat erakusketa bitxi eta harrigarri ikusteko aukera izan dute. Erakusketa hauetako asko maila zientifiko altukoak izan arren, jendearen aldetik oso harrera ona jaso dute.
Aipatzekoak dira Holografia, Garuna, Denbora eta erlojua, Tximeletak, Fraktalak, Simetria, Sumendi eta lurrikarak erakusketak.
Zentruaren eskaintza desberdinetan, jendea bereziki interesatu duen Elektrostatika-lantegia aipa genezake. Lantegi honetan ikusmen-efektu harrigarria sortzen duten saiakerak egiten dira. Gehienek erraz jarrai dezaten, saiakeren adierazpena era praktiko eta ulergarrian egiten da. Milaka volt inongo arriskurik gabe maneiatuz, asko diberti daiteke bisitaria.
Gaur egun elektrizitate estatikoaren etengabeko eragina jasaten ari gara; bai jantziek daramaten zuntz sintetikoen ondorioz eta baita tresna elektrikoak ukitzearen ondorioz ere. Hala eta guztiz, elektrizitate estatikoaren eragina ez da normalean ongi ezagutzen. Lantegian zein printzipio fisikotan oinarritzen den adierazten da, bere erabilera praktikoak eta arriskuak azalduz. Saiakera batean, haurrek eta helduek harriduraz egiazta dezakete milaka volteko korronteak hileak tente ipintzea besterik ez duela eragiten.
Foucault-en pendulua.
Beste ikuskizun aipagarria Planetarium-a da. Hemen zeru-ganga bisitarien bistan jartzen da. Tresna sofistikatu baten bidez 5.000 izar baino gehiago, Ilargia, Eguzkia, planetak eta efektu espazialak proiektatzen dira.
Bisitariek egin dezaketen beste hainbat saiakuntza ere guztiz erakargarri gertatzen dira. Ispilu makurrek, isladatzen duten irudia deformatu egiten dute. Beraz, optikaren zenbait printzipio azaltzeko egokiak dira eta bertara inguratzen denaren algara sortzen dute. Kaleidoskopioak, labirinto simetrikoak eskaintzen dituzten begi-asmakizunak, polea eta diskoak, irudiak sortzen dituzten higikariak...... Aipamen berezia merezi du kristal bereziz eta argi-jokuz eragindako sistema batek. Honek aurrez aurre jartzen diren bi pertsonen aurpegien irudia elkarren ondoan jartzen ditu aurpegi bakar bat osatu arte.
Gaur egun teknologia oso maila altura iritsi da eta bakar batzuk bakarrik uler dezakete inguratzen gaituzten eta egunero erabili ohi ditugun tresnen funtzionamendua. Horregatik, Museu de la Ciència eta antzeko aretoak bisitatzea interesgarria da, modu atsegin eta pedagogikoan teknologiaren aurrerapenen berri jaso eta funtzionamendu-printzipioak ulertzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d13889661c29 | http://zientzia.net/artikuluak/augustin-louis-cauchy/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Augustin Louis Cauchy - Zientzia.eus | Augustin Louis Cauchy - Zientzia.eus
Matematikari frantses hau, Parisen jaio zen duela ehun urte; 1789.eko abuztuaten 21ean hain zuzen. Paris ondoko Sceaux herrian hil zen 1857.eko maiatzaren 23an.
Matematikari frantses hau, Parisen jaio zen duela ehun urte; 1789.eko abuztuaten 21ean hain zuzen. Paris ondoko Sceaux herrian hil zen 1857.eko maiatzaren 23an. Augustin Louis Cauchy - Zientzia.eus Augustin Louis Cauchy
Biografiak
Matematikari frantses hau, Parisen jaio zen duela ehun urte; 1789.eko abuztuaren 21ean hain zuzen. Bere ehunurteurrena dela eta, interesgarria derizkiogu haren bizimoduaren eta lanen berri emateari.
Frantziako Terroraldiaren hasieran, 1793.ean, bere familiarekin ihes egin zuen Arcueil izeneko herrira eta han Pierre-Simon Laplace matematikaria nahiz Claude-Louis Bertholet kimikaria ezagutu zituen.
Cauchy injineru militar egin ondoren, 1810. urtean Cherbourg-era joan zen Napoleonek Britainia Handia inbaditzeko zuen flotarentzako portu eta gotorlekuak sendotzera. Nahiz eta lanpetua egon, matematikazko lanak egin zituen, eta haien artean Joseph-Louis Lagrange-k bidali zion problema baten ebazpena. Poliedro ganbilaren alde-, erpin- eta aurpegi-kopuruaren arteko erlazioa argitu zuen eta Pierre Fermat-en zenbaki irudizkoei buruzko problemari ere ebazpena eman zion.
Cauchyk elastikotasunaren teoria matematikoa garatu zuen.
Cauchy 1813. urtean Parisera itzuli zen eta Lagrangek nahiz Laplacek matematika bakarrik lantzea gomendatu zioten. Hurrengo urtean, integral mugatuez txostena argitaratu zuen, funtzio konplexuen teoriari oinarria emanez.
1816. urteaz gero, Pariseko Zientzi Fakultatean, Frantziako Kolegioan eta Eskola Politeknikoan irakasle izan zen. Gaspard Monge arrazoi politikoengatik Zientzi Akademiatik bota zutenean, Cauchyri eman zioten haren aulkia. Frantziako Institutuaren sari nagusia ere irabazi zuen, uhinen hedapenaz egindako lan baten bidez, eta orain lan hori klasikotzat hartzen da hidrodinamikan. 1822. urtean, elastikotasunaren teoria matematikoa ezarri zuen.
Cauchyk beti ere metodo garbi eta zehatzak erabiliz, matematikari egindako ekarpenak batez ere hiru liburu nagusitara bildu zituen; Cours d’analyse de l’Ecole Royale Polytechnique (1821) (Erret Eskola Politeknikoko Analisi-Ikastaroa), Résumé des leçons sur le calcul infinitésimal (1823) (Kalkulu infinitesimalezko ikasgaien laburpena) eta Leçons sur les applications du calcul infinitésimal à la géométrie (1826-28) (Kalkulu infinitesimala geometriari aplikatzeari buruzko ikasgaiak) liburuetara hain zuen.
Urteak igaro ahala, Cauchy gorabehera politikotan korapilatu zen. Borbonzale porrokatua izanik, Karlos X.a 1830.ean erbestera bidali zutenean Luis Felipe errege berriari zin ez egiteagatik Couchy Italiara aldatu zen. Han, Piemonteko Torinoko Unibertsitatean Fisika matematikozko katedra sortu zuten beretzat. 1838. urtean zin egitera behartzeari utzi ziotenean, Parisera itzuli zen Eskola Politeknikoan katedra berreskuratuz.
Paris ondoko Sceaux herrian hil zen 1857.eko maiatzaren 23an.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-23bc5daf42f7 | http://zientzia.net/artikuluak/ibudu-zitoriien-sexu-beroa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Budu zitorien sexu beroa - Zientzia.eus | Budu zitorien sexu beroa - Zientzia.eus
Sei landare-familiaren loreetan bero metabolikoa sortzen dela ezaguna da.
Sei landare-familiaren loreetan bero metabolikoa sortzen dela ezaguna da. Budu zitorien sexu beroa - Zientzia.eus Budu zitorien sexu beroa
Botanika
Gorputzaren tenperatura ingurugiro-tenperatura baino askoz handiagoa mantentzeko ahalmena (bero metabolikoa), goi-mailako animalien (hegazti eta ugaztunen) ezaugarritzat jotzen da. Dena den, sei landare-familiaren loreetan bero metabolikoa sortzen dela ezaguna da. Tenperatura handiak, intsektu polinizatzaileak erakarriko dituzten substantzia hegaskorrak lurrintzeko erabiltzen dira.
Budu zitoriaren loreek esaterako, ingurugiro-tenperatura 22ºC-tan gaindi dezakete zenbait unetan. Gainera, usteldutako haragi, gernu, gorotz eta sufre-gasen usaineko kiratsa darie.
Budu zitoriaren infloreszentzia tranpa itxurako lore-ganbaraz osatuta dago, bertan lore ar eta emeak daudelarik. Lore arrak makila-itxurako baten barruan daude. Lore-ganbararen gainean, kotxeen irrati-antenaren tankera duen hagatxoa dago (Ikus irudia). Loratze-eguna arte (D eguna arte) hagatxoa kordotx izeneko leka baten barruan egoten da.
Bero-sorrera abiarazten duena zakurra azido salizilikoa da. D egunaren aurreko arratsaldean hagatxoan dagoen azido salizilikozko kontzentrazioa igotzen hasten da eta oinarrizko maila baino 100 bider kontzentratuagoa egotea lortzen da. D egunaren goiz aldean kordotxa ireki egiten da eta hagatxoa airean gelditzen da. Bero-produkzioaren eta aldi berean kirats-produkzioaren maximoa, D eguneko egunsentia pasa eta 3-5 ordura gertatzen da. Arratsalde erdirako beroa txikiagotu egiten da eta baita azido salizilikoaren kontzentrazioa ere.
Kiretsak intsektu polinizatzaile ugari darakartza lore-ganbarara. D eguneko gauean beste beroaldi bat gertatzen da. Berokuntza lore-ganbaran jazoten, da lore ar eta emeen artean. Tenperatura gutxiago igotzen da, 10ºC bakarrik, baina luzeago dirau; 7 ordu ordez 14 orduz.
Lehenengo beroketak erakarritako eta ganbaran harrapatutako intsektuen lana eragiten du bigarrenak. Lore arrek polena askatzen dute eta intsektuek hartzen dute lore emeetara eramanez. Bukaeran lore-ganbara ireki egiten da eta intsektuek alde egiteko modua dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cb43ded8bac8 | http://zientzia.net/artikuluak/antarktidako-betoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Antarktidako betoa - Zientzia.eus | Antarktidako betoa - Zientzia.eus
Australia Antarktidaz erreklamazioa duten zazpi estatuetako bat denez, betoa jartzeko eskubidea du.
Australia Antarktidaz erreklamazioa duten zazpi estatuetako bat denez, betoa jartzeko eskubidea du. Antarktidako betoa - Zientzia.eus Antarktidako betoa
Ingurumena
Australiako gobernuak Antarktidako Meatzaritza Arautzeko Hitzarmena onartzeari uko egin dio. Hitzarmen honek orain debekatua dagoen meatzaritza baimenduko luke eta era berean kontrolatu ere bai.
Australia Antarktidaz erreklamazioa duten zazpi estatuetako bat denez, betoa jartzeko eskubidea du. Besteak Frantzia, Argentina, Txile, Norvegia, Britainia Haundia eta Zeelanda Berria dira. Antza denez Frantziak ere betoa jarriko dio.
Hitzarmena lortzea ez da gauza erraza izan eta sei urtean zehar negoziazio gogorrak egon dira Antarktidako Tratatua sinatu duten 30 estatuen artean. Australiarrek, erabaki horren bidez Antarktidan meatzaritzarik ez egotea nahi dute. Australiarren asmoa Antarktida kontserbatzeko nazioarteko akordio zabala lortzea da. Antarktida munduko parke natural izendatzeko proposamena egingo dute australiarrek.
Dena den, ekologista askoren artean australiarrek hartutako erabakiaz kezkaturik daude. Izan ere, Hitzarmenak meatzaritza baimentzen badu, neurri batean kontrolatu egiten du (horretarako mekanismoak jartzen dituelarik) eta Hitzarmen ezak kontrolik gabeko meatzaritza ekarriko ote duen beldur dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-388b9964a26c | http://zientzia.net/artikuluak/basoaren-patua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Basoaren patua - Zientzia.eus | Basoaren patua - Zientzia.eus
Japonia zur tropikalen munduko inportatzailerik handiena da. Japoniarrak dira baso-ustiatzailerik handienak.
Japonia zur tropikalen munduko inportatzailerik handiena da. Japoniarrak dira baso-ustiatzailerik handienak. Basoaren patua - Zientzia.eus Basoaren patua
Nekazaritza
Japonia zur tropikalen munduko inportatzailerik handiena dela gauza jakina da. Produkzio guztiaren %29ak Japonia du helmuga. Gainera, zenbait zonatan, Indonesian esaterako, konpainia japoniarrak dira baso-ustiatzailerik handienak.
Bestetik, Japoniara doan zur tropikal gehiena eraikuntzan erabiltzen da, baina ez habeak edo zutabeak egiteko (pentsa zitekeenez); hormigoiari eusteko zurezko moldeak egiteko baizik. Gehienetan gainera, horretarako erabiltzen diren oholak kendu eta gero bota egiten dira. Bestalde, Japoniak ez luke zura inportatu beharrik. Herri honen zatirik handiena basoz estalitako mendixka eta muinoz osatuta dago. Baina, bertako zuhaitzak botatzea, kanpotik ekartzea baino garestiagoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fb2f67b87611 | http://zientzia.net/artikuluak/nuklearra-idorturik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nuklearra idorturik - Zientzia.eus | Nuklearra idorturik - Zientzia.eus
EEBBtako Kaliforniako Sakramento hiriko biztanleek, Rancho Seco-ko 918 MW-eko zentral nuklearra ixtea erabaki dute erreferendum bidez.
EEBBtako Kaliforniako Sakramento hiriko biztanleek, Rancho Seco-ko 918 MW-eko zentral nuklearra ixtea erabaki dute erreferendum bidez. Nuklearra idorturik - Zientzia.eus Nuklearra idorturik
Energia
EEBBtako Kaliforniako Sakramento hiriko biztanleek, Rancho Seco-ko 918 MW-eko zentral nuklearra ixtea erabaki dute erreferendum bidez. Hau da horrelakorik lortzen deneko lehen kasua. Botu-emaileen %53,4 zentrala ixtearen alde agertu da. Dena den, zentrala ixtearen erabakiaren alde faktore ekonomikoek ekologikoek baino pisu handiagoa izan omen dute. Izan ere, zentral honek sortutako energiaren kostua normala baino bi bider handiagoa da.
Ekologistek garaipen handitzat jo dute Sakramentoko bozketaren emaitza. Hala ere, zentrala desmuntatzeak arazo tekniko eta ekologiko latzak planteatuko ditu. Zer egin hondakin erradioaktiboei?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-db8192420f6d | http://zientzia.net/artikuluak/boli-afera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Boli-afera - Zientzia.eus | Boli-afera - Zientzia.eus
Ekologistek eta Afrikako estatu batzuek, Afrikako elefantea galzorian dauden animali zerrendan sartzea eskatuko dute. Zerrenda horretan sartzeak boli-trafikoaren debekua ekarriko luke.
Ekologistek eta Afrikako estatu batzuek, Afrikako elefantea galzorian dauden animali zerrendan sartzea eskatuko dute. Zerrenda horretan sartzeak boli-trafikoaren debekua ekarriko luke. Boli-afera - Zientzia.eus Ingurumena
Ekologistek eta Afrikako estatu batzuek, Afrikako elefantea galzorian dauden animali zerrendan sartzea eskatuko dute. Zerrenda horretan sartzeak boli-trafikoaren debekua ekarriko luke. Gainera, mundu osoan boli-inportazioak geldi erazi egin nahi dituzte.
Boli-trafikoaren kontrolak huts egin duela diote kanpaina hau bultzatu dutenek. Boli-trafikoak gora egin du azkeneko hamarkadetan eta bide berari jarraituz gero, 20 urte barru elefantea desagertu egin daiteke. Azkeneko hamar urteotan 1,3 milioitik 625.000raino jaitsi da elefante-populazioa.
Naturaren aldeko Nazioarteko Fondoak (WWF) eta Basabiziaren Kontserbaziorako Nazioarteko Erakundeak (WCI) adierazi dutenez, Tanzania, Kenya, Gambia eta Somaliako gobernuek, Galzoriko Landaredi eta Faunaren Merkataritzarako Nazioarteko Hitzarmenari (CITES) elefantea I. eranskinean sar dezan eskatu diote. I. eranskinean sartzeak elefante-produktuen merkataritza debekatuko luke. Gainera, Txad, Niger eta Zambiako gobernuek ere neurri hori babestuko omen dute.
Elefantea orain II. eranskinean dago eta, honek elefante-boli eta -larruaren merkataritza baimentzen du neurri batean. Dena den, merkataritza kontrolatua alferrikakoa dela ikusi da. Boli-kontsumitzailerik handienak Asian daude eta kalkulatu denez bertaraino iristen den boliaren %80 ilegala da. Esportatzailerik handienak Sudan, Burundi (elefanterik ez eduki arren), Kongo, Burkina Faso, Zaire eta Tanzania dira.
Afrikako elefantearen populazioak behera egin gabe, 50 tona boli esporta daitezke urtero. 1987.ean 300 tona esportatu ziren eta punturik altuena 1979.ean lortu zen; 900 tona esportatu bait ziren.
Orain garai batean baino elefante gehiago hil behar da boli-kantitate berdina eskuratzeko. Elefanterik handienak (beren betaginek 80 kg pisa dezakete) hil ziren aspaldi. 1979.ean saldu ziren betaginen batezbesteko pisua 9,8 kg-koa zen. Tona bat boli eskuratzeko 54 elefante hil behar ziren. 1989.ean berriz, betaginen batezbesteko pisua 47 kg-koa bakarrik zen. Honek gero eta elefante gazteagoak ari direla hiltzen esan nahi du.
Hala eta guztiz ere, I. eranskinean sartzeak bakarrik ez du elefantea salbatuko. Errinozeronte beltzaren kasua hor dago. I. eranskinean sartzeak ez du errinozeronte-adarren salerosketa geldi erazi.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-57a1461d82a5 | http://zientzia.net/artikuluak/emilio-segre-hil-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Emilio Segre hil da - Zientzia.eus | Emilio Segre hil da - Zientzia.eus
Emilio Segre, 1959. urtean Nobel Saria lortu zuen fisikari nuklear italiarra, hil zen Kaliforniako Lafayette-n joan den apirilaren 22an.
Emilio Segre, 1959. urtean Nobel Saria lortu zuen fisikari nuklear italiarra, hil zen Kaliforniako Lafayette-n joan den apirilaren 22an. Emilio Segre hil da - Zientzia.eus Emilio Segre hil da
Biografiak
Emilio Segre, 1959. urtean Nobel Saria lortu zuen fisikari nuklear italiarra, hil zen Kaliforniako Lafayette-n joan den apirilaren 22an. Segre 1905.eko otsailaren batean jaio zen Lazioko Tiboli herrian.
Segre fisika nuklearraz eginiko lanagatik da ezaguna batez ere, baina fisikari atomiko moduan hasi zen lanean. 1930-32 urteetan espektro atomikoen lerro debekatuez eta Zeeman efektuaz egin zuen lan.
Segre erdian, Fermi ezkerrean eta Hideki Iukaua japoniarra eskuinean.
1934.ean hasi zen fisika nuklearraz lanean Erromako unibertsitatean Enrico Fermik zuzentzen zuen taldean. Uranioa eta torioa neutroien bidez bonbardatuz lortutako lehenengo isotopo erradioaktiboen ikerketan hartu zuen parte; neutroi astiroen eta hauekiko tamaina ertaineko eta handiko nukleoek duten sekzio zabalaren aurkikuntzan. Bestalde, Segrek 43. elementuaren bizitza luze samarreko isotopoak aurkitu zituen. Elementu berri honi teknezio izena jarri zion; grekoz “artifizial” esan nahi bait du. Molibdenoa protoiz bonbardatuta lortu zen teknezioa.
1938.ean iparrarmeriketara joan zen faszismotik ihes eginez. 1943-46 bitartetan bonba atomikoaren garapena lortu zuen, Manhattan proiektuan parte hartuz. Uranioaren eta plutonioaren fisio espontaneoa aztertu zuen taldeko buru moduan.
Gerra bukatu ondoren Kaliforniako unibertsitatera (Berkeley-ra) itzuli zen. Bertan protoi/protoi eta protoi/neutroi sakabanaketak aztertu zituen polarizatu gabeko protoi-sortak erabiliz.
Segidan Berkeleyko Bebatroi izeneko partikula-azeleragailuan hasi zen lanean, protoiak eta nukleoak talkarazten. Lan honek antiprotoia aurkitzeko bide eman zion.
Nobel Saria antiprotoia aurkitzeagatik eman zioten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a2a8c47d7193 | http://zientzia.net/artikuluak/aniztasuna-aberastasuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Aniztasuna aberastasuna - Zientzia.eus | Aniztasuna aberastasuna - Zientzia.eus
Brogdale zentrua klima epeleko frutarbolen altxor genetiko paregabea da eta mundu guztiko jendea hurbiltzen da material genetiko bila.
Brogdale zentrua klima epeleko frutarbolen altxor genetiko paregabea da eta mundu guztiko jendea hurbiltzen da material genetiko bila. Aniztasuna aberastasuna - Zientzia.eus Aniztasuna aberastasuna
Nekazaritza
Azkueren hiztegira jo eta “sagar” hitzari begiratzen badiozu, berrogeitamarretik gora sagar-barietateren izenak aurkituko dituzu: abelei, espuru, gezeta, bolin-sagar, errege-sagar, gorrantxa, madari-sagar, txakala eta zelai-sagar besteak beste. Ingalaterrako Kent konterrian dagoen Brogdale Baratzantza Esperimentalerako Zentrura jotzen baduzu ordea, berrogeitamar horietaz gain beste 1.900 sagar-barietate aurkituko dituzu.
Eta sagarrez at, 500 espezie madari, 350 espezie aran, 220 espezie gerezi eta 320 espezie masusta, arakatz eta antzekoak. Gainera mahats eta hurraren (intxaur, hur eta almendra) familiako espezieen bilduma txikiagoak ere badaude.
Brogdale zentrua klima epeleko frutarbolen altxor genetiko paregabea da eta mundu guztiko jendea hurbiltzen da material genetiko bila.
Tamalez zentruaren etorkizuna arrisku bizian dago, Margaret Thatcher-en gobernuak hartutako politikaren ondorioz. Eginiko planen arabera, zentrua datorren urteko martxoan itxiko da. Erabaki hori hartzearen arrazoia zera da: britainiar gobernuak erabilpen komertzial nabaria izan dezaketen ikerketak ez subentzionatzea.
Kasu honetan gobernuak ez subentzionatzeko erabakia atzera bota dezan espero dezagun, zeren eta Brogdaleko zentrua desagertuz gero mundu osoko ondare genetikoak galera handia izango bait du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ebcb5f3f5eb7 | http://zientzia.net/artikuluak/erdieroaleak-ur-garbitzaile/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erdieroaleak ur-garbitzaile - Zientzia.eus | Erdieroaleak ur-garbitzaile - Zientzia.eus
EEBBetako Sandia National Laboratory eta Solar Energy Research Institute erakundeetako zientzilariek uretara isurtzen diren konposatu organiko toxiko gehienak ezabatzeko metodoa garatu berri dute.
EEBBetako Sandia National Laboratory eta Solar Energy Research Institute erakundeetako zientzilariek uretara isurtzen diren konposatu organiko toxiko gehienak ezabatzeko metodoa garatu berri dute. Erdieroaleak ur-garbitzaile - Zientzia.eus Ingurumena
EEBBetako Sandia National Laboratory eta Solar Energy Research Institute erakundeetako zientzilariek uretara isurtzen diren konposatu organiko toxiko gehienak ezabatzeko metodoa garatu berri dute. Uretara argiarekiko sentikor diren erdieroaleak botatzen dituzte eta gero eguzkitan jartzen dituzte.
Argiaren izpi ultramoreek erdieroaleei erasotzen dietenean, elektroiak erauzten zaizkie eta zulo positiboak uzten dituzte. Elektroiek eta zuloek urarekin eta disolbatutako oxigenoarekin erreakzionatzen dute hidroxilo erradikalak eta peroxido ioiak sorturik. Bi produktu kimiko hauek oso oxidatzaileak direnez, produktu organikoei eraso eta apurtu egiten dituzte.
Ozono-geruzak Eguzkitiko izpi ultramore gehienak iragazten dituenez, ikerlariek argia ispilu bidez kontzentratu behar dute nahikoa hidroxilo erradikal eta peroxido ioi sortzeko.
Sistema honekin eginiko entseiuetan, azido salizilikoz poluitutako ura eta titanio(IV) oxidoa erabili dira. Urak hasiera batean 30 ppm azido zuen, baina erdieroalea erauztea eta argitan jartzean kontzentrazioa bilioiko zati batzuetara jaitsi zen 15 segundotan.
Garbiketa-sistema hau hastapenetan dago oraindik eta parametro asko mugatu behar dira komertzialki erabili baino lehen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7c6d931bba26 | http://zientzia.net/artikuluak/pote-katalitikoa-uste-baino-zikinagoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pote katalitikoa, uste baino zikinagoa? - Zientzia.eus | Pote katalitikoa, uste baino zikinagoa? - Zientzia.eus
Pote katalitikoa daramaten automobilek, berotegi efektua handitzeaz gain ozono-geruza hondatzen duen gas bat isurtzen dute.
Pote katalitikoa daramaten automobilek, berotegi efektua handitzeaz gain ozono-geruza hondatzen duen gas bat isurtzen dute. Pote katalitikoa, uste baino zikinagoa? - Zientzia.eus Pote katalitikoa, uste baino zikinagoa?
Ingurumena
Pote katalitikoa daramaten automobilek, berotegi efektua handitzeaz gain ozono-geruza hondatzen duen gas bat isurtzen dute.
Pote katalitikoa automobilen ihesbidean jarritako kaxa da eta zenbait poluitzaileren (hala nola, hidrokarburo, karbono(II) oxido eta nitrogeno-oxidoen) isurketak murrizten ditu. Pote moderno batek poluitzaile horien %80 ezabatzen du, baina nitrogeno(I) oxidoa sortzen du albo-produktu moduan.
Orain arte nitrogeno(I) oxidoa ez da poluitzailetzat jo, baina, pote katalitikoa erabiltzean ihes-gasetan bere kontzentrazioa asko handitzen dela ikusi berri dute Suedia eta Frantzian. Ikerketak aditzera eman duenez, pote katalitikoa duten kotxeek ez dutenek baino 5 bider nitrogeno(I) oxido gehiago isurtzen dute.
Jakina da nitrogeno(I) oxidoak ozono-geruzaren hondamenean parte hartzen duela eta gainera berotegi gasa ere badela. Zaila da ordea nitrogeno(I) oxidoak hondamen-prozesu horietan jokatzen duen papera eta daukan garrantzia zehaztea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b9769a6fcb39 | http://zientzia.net/artikuluak/itsas-beltza-ponpatzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsas beltza ponpatzen - Zientzia.eus | Itsas beltza ponpatzen - Zientzia.eus
Moskuko zientzilariek itsas poluzioaren kontrolari lagunduko dion energi iturri izan daitekeen ponpa-sistema asmatu berri du.
Moskuko zientzilariek itsas poluzioaren kontrolari lagunduko dion energi iturri izan daitekeen ponpa-sistema asmatu berri du. Itsas beltza ponpatzen - Zientzia.eus Itsas beltza ponpatzen
Ingurumena
Moskun dagoen Krizhizhanovski Energi Institutuko zientzilariek itsas poluzioaren kontrolari lagunduko dion eta energi iturri izan daitekeen ponpa-sistema asmatu berri du. Ponpei esker Itsas Beltzaren hondoan dagoen hidrogeno sulfuroa erauztea ekonomikoki errentagarria izango da.
Itsas Beltzaren hondoan hidrogeno sulfuroa metatzen ari da, gas-geruza urteko bi metro igotzen ari delarik. Itsasoko uraren %90 hidrogeno sulfuroz poluiturik dago. Bizirik ez duen zona 80 metroko sakoneran hasten omen da.
Lurrikara txiki batek gasa gainazalera dezake eta sute handiak sor daitezke. Moskuko zientzilarien ustetan, kostaldean jarritako ehundaka ponpek poluzioa murriztuko dute eta aldi berean etanoa, amoniakoa, metanoa eta hidrogeno sulfuroa erauz ditzakete.Gas-erreserbak 7.600 milioi tonakoak omen dira eta erauzketa-kuota 75 bat milioi tona/urte-koa izan daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-90c8751ea597 | http://zientzia.net/artikuluak/silizioa-badator/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Silizioa badator! - Zientzia.eus | Silizioa badator! - Zientzia.eus
Proiektu berriaren helbururik nagusiena monomeroetatik abiaturik silizio-polimeroak sintetizatzeko metodo berriak garatzea da.
Proiektu berriaren helbururik nagusiena monomeroetatik abiaturik silizio-polimeroak sintetizatzeko metodo berriak garatzea da. Silizioa badator! - Zientzia.eus Silizioa badator!
Japoniako gobernuak polimerotan karbonoa silizioaz ordezkatzeko ikerketa-programa zabala bultzatu behar du. Material berriak egungo material petrokimikoak bezain bertsatilak eta aldi berean gogorragoak izango dira eta berarekiko egongortasun handiagoa izango dute. Gainera, ezaugarri optiko eta elektriko erabilgarriak izango dituzte.
Japoniako Nazioarteko Merkataritzako Ministraritzat 140 milioi inbertitu nahi ditu ikerketa-lerro honetan hurrengo 10 urteetan.
Proiektuaren helbururik nagusiena monomeroetatik abiaturik silizio-polimeroak sintetizatzeko metodo berriak garatzea da. Orain arte, alor honetan lortutako emaitzak ez dira oso onak izan. Dena dela, datorren menderako siliziozko polimeroak ugari izango direla espero da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9bf68b562fc4 | http://zientzia.net/artikuluak/plutonioak-argi-berdea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Plutonioak argi berdea - Zientzia.eus | Plutonioak argi berdea - Zientzia.eus
Jupiterrera joan behar duen
Jupiterrera joan behar duen Plutonioak argi berdea - Zientzia.eus Plutonioak argi berdea
Astronautika
Galileo zundaren muntaia.
Espazioan energia nuklearra erabiltzearen kontra dauden zientzilari estatubatuarrek, salbuespena egingo dute NASAren Galileo zundarekin. Jupiterrera joan behar duen Galileo zundak plutonio(238)ko bi sorgailutatik lortuko du energia.
Bi energi plantetako (sorgailu termoelektriko isotopiko izenaz ezagutzen dira) bakoitzak 11 kg plutonio(IV) oxido dauzka eta 4,2 kW bero sortuko du. Zelula termoelektrikoek beroa elektrizitate bihurtuko dute.
Jaurtiketan gertatutako istripuak erradioaktibitate-kantitate handia isur dezake atmosferara. Dena den, NASAk segurtasun-neurri zorrotzak hartuko ditu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-95d17fbfe6d2 | http://zientzia.net/artikuluak/hondakin-urak-eta-grabitatea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hondakin-urak eta grabitatea - Zientzia.eus | Hondakin-urak eta grabitatea - Zientzia.eus
Beroak, presioak eta erreakzio kimikoek, hondakinak oxidatu eta produktu kimikoak eta mikroorganismoak errauts geldo bihurtuko dituzte.
Beroak, presioak eta erreakzio kimikoek, hondakinak oxidatu eta produktu kimikoak eta mikroorganismoak errauts geldo bihurtuko dituzte. Hondakin-urak eta grabitatea - Zientzia.eus Ingurumena
Texaseko Houstonen estolderi urak lurrera injektatuko dituzte datorren urtetik aurrera. Presio-eltze erraldoiaren itxurako eta 1500 m-ko sakonerako putzura estolderi urak eta oxigenoa batera injektatuko dira. Hondoko beroak, presioak eta erreakzio kimikoek, hondakinak oxidatu eta produktu kimikoak eta mikroorganismoak errauts geldo bihurtuko dituzte.
1.500 metro beherantz datorren urak sortutako presio hidrostatikoak, hondakinak konprimatu egingo ditu eta hondakinaren barneko erreakzio-kimikoek tenperatura 260-370ºC bitartera igoko dute. Tratatutako hondakina hare itxurako solido geldoa izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-50d40b62dfe9 | http://zientzia.net/artikuluak/pilula-onurak-eta-kalteak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pilula: onurak eta kalteak - Zientzia.eus | Pilula: onurak eta kalteak - Zientzia.eus
Pilula hartzeak ba al du arriskurik? Eta arrisku hori erreala bada, sozialki eta etikoki onargarria al da? Galdera hauei erantzuteak ez dirudi erraza; pilula bait da ia %100eko efektibotasuna duen antisorgailu bakarra.
Pilula hartzeak ba al du arriskurik? Eta arrisku hori erreala bada, sozialki eta etikoki onargarria al da? Galdera hauei erantzuteak ez dirudi erraza; pilula bait da ia %100eko efektibotasuna duen antisorgailu bakarra. Pilula: onurak eta kalteak - Zientzia.eus Pilula: onurak eta kalteak
Osasuna
Pilula edo ahotiko antisorgailua, 1960.eko hamarkadan komertzializatu zen lehenengoz. Geroztik eztabaida handiak izan dira bere inguruan eta denetatik leporatu izan zaio: gizendu egiten duela, titietako minbizia izateko arriskua areagotzen duela, eritasun kardiobaskularrei bidea errazten diela, gorreria sortzen duela, etab. Pilularen erabiltzaileen segimendu medikoak eta ikerketa zientifikoak ugari izanagatik, sor ditzakeen bigarren mailako efektu edo efektu sekundarioak ez dira ongi ezagutzen. Pilula hartzeak ba al du arriskurik? Eta arrisku hori erreala bada, sozialki eta etikoki onargarria al da? Galdera hauei erantzuteak ez dirudi erraza; pilula bait da ia %100eko efektibotasuna duen antisorgailu bakarra.
Pilula-mota desberdinak.
Hormona femenino nagusi biak, estradiolak eta progesteronak, obulazioa geldi eraz zezaketela ezagutzen zen 50.eko hamarkadan. Hortik, antisorgailu bezala erabil daitezkeela pentsatzera pauso txikia dago.
Gregory Pinais ikertzaile iparramerikarra izan zen animaliekin proba egiten hasi zen lehena. Proba horiek egin ondoren, 1956.ean Puerto Rico eta Haiti-ko emakumeekin erabiltzen hasi ziren. Entseiuak ugalduz joan ziren ondorengo urteetan: India, Mexiko, Ameriketako Estatu Batuak eta Erresuma Batuetako emakumeek hartu zuten pipula fase horretan. Horrela, zenbait saioren ondoren, lortu zen gaur egun gehien erabiltzen diren produktuetara heltzea; estroprogestatiboetara alegia. Hauek estrogenoz eta sintesi bidezko progesterona batez osatuak daude, marka komertzial batetik bestera bien arteko proportzioak desberdinak izan daitezkeelarik. Estroprogestatiboak izango dira bada, artikulu honetan gaitzat erabiliko ditugunak, gorago aipatu dugun bezala, pilula gehienen konposizioan parte hartzen dutenak beraiek direlako.
Konposizio hauetako antisorgailuak 1960.eko hamarkadan erabiltzen hasi ziren eta ordutik azterketa asko egin da beraien inguruan. Pilularen helburua ez da eritasun bat sendatzea, eta ondorioz, oso jasangarritasun altua eskatu behar zaio. Epe luzerako efektuei atentzio berezia eman zaie; bere helburua dela eta urtetan (eta zenbaitetan hamarkadatan) hartuko bait dute emakumeek. Horregatik egin dira erabiltzaileen segimendu luzeetan oinarritutako azterketa epidemiologikoak. Farmakologia klinikoaren eta animali toxikologiaren metodologiak ere erabili dira azterketetan.
Ikerketa guzti hauen ondorioak aldiz, ez dira oso seguruak eta artikulu honetan aztertuko duguna ez da gai honi buruz ezagutzen dena; ezagutza horien baliozkotasuna baizik.
Gutxi ikertu diren efektuak
Ahotiko antisorgailuen efektu sekundarioak aztertu direnean, eritasun larrietan jarri izan da atentzioa, hala nola, konplikazio kardiobaskularretan edo minbizian. Pilularen bigarren mailako efektu mesedegarrien, edo larriak izan gabe maiztasun handiagoa duten eta batere mesedegarri ez diren beste zenbait efekturen, inguruko literatura eskasagoa da.
Azken hauen artean daude adibidez, azal eta mukosen mailan gertatzen direnak: azalean pigmentazioa agertzea, biloa ugaltzea, etab. Aknearen kontrako jarkikortasuna ez da esan den bezain sistematikoa; erabiltzen den konposatu progestatiboaren araberakoa da neurri handi batean. Askotan leporatu izan zaie pilulei baginako onddoen agerpena; %5-29 bitartean autoreen arabera. Garrantzi txikikotzat kontsideratu izan diren ondorio hauei buruzko lan handirik ez da egin, baina akutuak edo larriak ez izanagatik oso emakume-kopuru handiaren bizitzan eragiten dutela kontutan hartu beharko litzateke.
Erabiltzaileei egindako segimendu klasikoaren ondorioz beste efektu batzuk ere deskribatu dira, hala nola, gernu-infekzioak, buruko minak, depresioak eta libidoaren beherapena. Hala ere, efektu hauek beste edozein sendagairen inguruko proba klinikoetan ere maiz agertzen dira eta zaila izaten da jatorri iatrogenoa (hau da, botikak eragindakoa) dutela egiaztatzea.
Gutxi landu den beste alderdi bat, botiken arteko elkarrekintzena da. Batetik, pilulak beste botika batzuen metabolismoa aldaraz dezake, adibidez, antidepresibo batzuen toxikotasuna handitu eta gatzapenkontrakoen aktibitatea murriztu. Bestetik, beste zenbait botika pilularekin batera erabiliz, azken honen eragina aldaraz dezakete eta haurdun geratu. Hauxe da tuberkulosikontrakoen eta barbiturikoen kasua. Gai honi buruz dakiguna gutxi dela eta, emakumea pilulak hartzen ari den bitartean haurdun geratu eta, ahaztu zaiolakoan edo, bere erantzunkizuna dela esatea ez dirudi zuzena denik.
Pilula-marka baten "egutegia".
Arrisku kardiobaskularrak: dakiguna eta ez dakiguna
Arrisku karbiobaskularrak, ahotiko antisorgailuek sortzen dituztenen arteko kezkagarrienetakoak dira. Estroprogestatiboek sortutako konplikazio karbiobaskularrak lau taldetan biltzen dira: hipertentsioa, tronbosia, garuneko istripu baskularrak eta miokardio-infartua. Pilula hartzen duten ia emakume guztien tentsio arteriala igo egiten da, oso neurri txikian bada ere; baina, erabiltzaileen %1 eta %5en artean igoera horrek hipertentsio arteriala definitzen duten neurriak gainditu egiten ditu. Jeneralean ez da oso altua izatera iristen eta tratamendua utzitakoan jaitsi egiten da berriro bere balio normaletara.
Hipertentsiorako joera, tratamendua luzatu ahala areagotu egiten da. Datu honek ahobatezko onarpena badu ere, interpretazioa zaila eta deserosoa da. Ba al da arrisku-populaziorik? Zeintzuk dira hipertentsio moderatu honen efektuak normalean hipertentsioari egozten zaizkion konplikazioen gainean?
Hirurogeigarreneko hamarkadan jada, detektatu ziren tronbosiak pilula hartzen zuten emakumeen artean. Kasu gehienetan tronbo benosoak ziren, behe-gorputzadarretakoak gehienak eta bere arrisku nagusia koaguloaren migrazioagatiko birika-enbolia izanik, askotan heriotza zekartenak. Beste organo batzuk ere uki ditzake tronbo hauek; gibela, erretina edo belarria adibidez. Azken kasu horretan bapateko gorreria ager daiteke.
Miokardio-infartuetan ere eragin dezakeela pentsatzen da. Infarturako arrisku-faktorerik garrantzitsuena tabakismoa da dudarik gabe, baina dirudienez pilula arrisku-faktore den adinarekin batera suertatzen denean, bien arriskuak batu ez, baizik eta biderkatu egiten dira. Adinarekin era sinergikoan jokatzen du beraz, eta dirudienez arriskuak pilulak hartzeari utzi ondoren ere, iraun dezake.
Alderdi honi buruzko duda asko agertu zen geroztik, baina arazoa larriagotu egin zen hamarkada honen hasieran, zenbait aldizkari medikotan pilularen eraginez ez zela arriskurik sortzen zioten artikuluak argitaratu zirenean.
Bestalde, denbora luzez pentsatu da eritasun karbiobaskularretarako arriskua konposatuaren estrogeno-proportzioarekin erlazionaturik zegoela. Datu berriagoek diotenez, progestatiboek ere badute eraginik. Beraz, datu honen arabera, alferrik ibiliko gara konposatu estrogeniko eta progestatiboen arteko oreka optimoa lortu nahian.
Ahotiko antisorgailuen arloko betiko kezka, pilularen konposizioa izan da eta da. Segurtasun maximoaren bilaketan hormonen dosia txikiagotu nahi izan da, behetiko muga antisorgailu bezala efektibotasuna izatean egonik. Honela, estrogenoaren dosia hasierako pilulako 100 m-etatik egungo 50 edo 30 -etara jaitsi da.
Gizentzetik hilekoak galtzera eta beste zenbait
Pilulak loditu egiten duenaren eritzia oso zabaldua dago. Baina ez da azterketa sakon askorik egin puntu honen inguruan. Gizentze moderatua, bi kilo gutxi-gorabehera irabaztea, oso arrunta izaten da tratamenduaren lehen sei hilabeteetan eta normalean, tratamenduari utziz gero, berehala galtzen diren kiloak dira.
Eta zer dakigu efektu ginekologikoei buruz? Amenorrea, hau da, hilekorik ez izatea oso gutxitan gertatzen bada, suertatzen denean antsietate-iturri bihurtzen da ezusteko haurdunaldi baten beldurrak eraginda. Hala ere amenorrea usuenak, pilulak hartzeari utzi ondoren agertutakoak dira eta emakume erabiltzaileetako %2an gertatzen da. Zenbaitetan denbora behar izaten da emakumea bere ziklo hormonal normaletara itzul dadin. Baina pilulak ez du antzutasunik sortzen: erabiltzaile izandakoen ugalkortasuna, pilula inoiz erabili ez duten emakumeen berdina da.
Ondoren, gibela hartuko dugu aztergaitzat; bera bait da estroprogestatiboen eliminaziorako bidea. Botikek sortutako gibel-eritasunen arriskua handia izanik, gibelaren erreakzioei buruzko azterketa asko egiten dira farmakologia klinikoan. Hepatitisak deskribatu izan dira, baina gehienetan konposizio zaharreko pilulak erabili dituzten emakumeengan.
Beste bi konplikazio ere agertzen dira gibelean: bena suprahepatikoaren tronbosia (oso bakana, baina oso larria) eta adenoma hepatozelularraren agerpena. Honek pilulen erabiltzaileen artean duen intzidentzia, oso altua da; normalean baino 30 aldiz altuagoa gutxienez. Tumore onbera honen arriskua haustura intraperitoneala da, baina dirudienez, tumoreak pixkanaka-pixkanaka atzera egiten du tratamendua utzi ondoren. Hala ere, eritasun honek populazio osoaren gainean duen intzidentzia baxua kontutan hartuta, maiztasun absolutuak ere oso baxua izaten jarraitzen du: urteko kasu bat ehun mila erabiltzaileen artean.
Oharra: Datu hauek ikerlari eta produktu desberdinen araberakoak dira.
Minbizia eztabaidaren muinean
Ahotiko antisorgailuen eta minbizirako arriskuaren arteko erlazioa aztertu nahi badugu, arazo metodologikoak topatuko ditugu berehala. Nola lortu datu fidagarriak emakume-zikloa modu egokian erreproduzitzeko animali eredurik ez badago, neurtu nahi diren zenbait eritasunen maiztasuna oso baxua bada, aztertu nahi diren bi egitateen arteko denbora-tartea hain handia bada, etab.? Metodo desberdinak erabiltzen dira oztopo guzti horiek eta beste batzuk ere gainditu nahian. Bestalde, ez da gauza bera adenoma hepatozitarioaren ala bularreko minbiziaren kasuak aztertzea. Lehenengoan, gorago ikusi dugunez, eritasunaren eta pilularen arteko erlazioa estua izan daiteke, baina hala ere, eritasunaren maiztasuna hain baxua izanik, oso eritasun arraroa izanez jarraituko luke.
Bularreko minbiziaren kasua bestelakoa da. Mendebaldeko zenbait herrialdetan hamalau emakumetatik bat ukitzen du eta ondorioz pilularengatiko maiztasun-igoerarik txikienak ere eritasunaren kasuak asko ugalduko lituzke.
Zeintzuk dira bularreko minbiziaren bestelako arrisku-faktoreak? 40 urtetik gorako adina, aldez aurretiko jarrera genetikoa (senitartekoen kasuen bidez ezagutu daiteke), mastopatia onbera zenbait, umerik ez izana, 34 urtez geroztik lehen haurdunaldia izana edo menopausia berantiarra.
Faktore guzti horiek gutxi edo gehiago aztertu badira ere, azken urte hauetako eztabaida, estrogenoak bularreko tumoreen agerpenean duen eragin ezagunean zentratu dira eta bereziki oso emakume gazteek edo lehenengo haurdunaldiaren aurreko urtetan pilula 4 urtetik gora erabili dutenengan izan dezakeen eraginean. Zenbait ikerketek bi talde hauetako emakumeek arrisku handiagoa dutela dioten bitartean, beste batzuek ukatu egin dute.
Minbiziaren inguruko bigarren kezka, umetoki-lepoko minbizia litzateke. Kasu honetan egindako azterketek ere badute arazo metodologikorik eta gainera, aldagai berri bat erantsi beharko litzateke kasu honetan: pilularen erabiltzaileek miaketa mediko gehiago egin erazten dituzte. Honek, errealitatea desitxura dezake; hauengan maiztasun handiagoz eta lehenago detektatzen bait da umetoki-lepoko minbizia, eritasunaren maiztasun errealetik urrunduz.
Bularreko minbiziarekin gertatzen ez den bezala, badirudi ikertzaile desberdinak ados daudela pilularen erabilpen luzeak (bost edo zortzi urtetik gora, ikertzaileen arabera) umetoki-lepoko minbizirako arriskua areagotu egiten duela esaten denean. Eta badirudi estroprogestatiboek tumore gaizto horien garapena ere azkartu egiten dutela.
Ezin aipatu gabe utzi endometrioko eta obulutegiko minbizien kasuan pilulak babes-funtzioa duenaren eritzia; arlo horretako ikerketa gehienek baieztatzen bait dute. Erabiltzaileen arriskua bestelakoen erdia izango litzateke minbizi hauen kasuetan.
Arrisku/onura erlazioa
Ahotiko antisorgailuek ez dute eritasuna sendatzea edo prebenitzea helburu. Pilula da dudarik gabe ezaugarri hori duen botika bakarra. Botikekin arrisku/onura ebaluazioa egiteko patologia baten sendaketa edo hobekuntz probabilitatea hartzen da onuraren neurritzat. Beraz, nola egin ebaluazio hori? Lehenik eta behin, bere helburu ia-ia %100 betetzen duen botika bakarretakoa dela esan behar da. Eta bigarren zera esan behar da: konparagarriak diren gauzekin konparatu behar dela. Ezin da inola ere zenbait artikulu zientifikotan egiten den bezala, haurdunaldiarekin edo abortuarekin erkatu.
Horrek, medikuntzaren laguntzarik gabe, koito guztien ondorioa haurdunaldia dela onartzea suposatzen bait du. Eta hori ez da horrela. Logikoagoa dirudi arlo bereko beste metodoekin konparatzea, arriskua, segurtasuna eta bizi-kalitatea kontutan hartuz. Gizabidezkoa dirudi, konparazio horretarako metodo guztiak barne hartzea; medikuntza sexualik gabekoak ere bai, noski.
Baina pilularen eskaria fuertea izan da eta hala segitzen du. Horrek zer esan nahi du? Erabiltzaileak (eta ez beste inork) erabakitzen duela hartzea? Eta egia al da hainbestetan errepikatu dena, hau da, erabiltzaileek ezagutzen dutela zer egiten ari diren eta arrisku eta onurak baloratu dituztela? Orain urte batzuk Frantzian egindako ikerketa batek zioenez, emakume ginekologoek eta gizon ginekologoen emazteek Frantziako batezbestekoak baino portzentaia txikiagoan erabiltzen zuten pilula. Zer esan nahi du horrek?
Pilularen ondorio kaltegarrietara itzuliz, benetako arazoa zera da: pilularen inguruko zalantzak antzeko arloetan onartzen diren dudak baino ugariagoak eta sakonagoak ote diren. Zenbaiten ustez galdera horrek baiezko erantzuna du. Pilularen erabileraren inguruko dudak oraindik ere irauten badu, ondorioak oso magnitude handikoak direlako da: milioika emakume guztiz osasuntsu (eta urte luzez) egunero ari dira botika hori hartzen.
Bestalde, praktika zientifikoa ez dago bestelako eraginetatik aparte. Antisorgailuen ikerketa emakumezkoen aldetik bideratu da nagusiki, gizonezkoena guztiz mugatua izan delarik. Honek zera adierazten du: emakumeentzat onargarritzat jotzen diren arriskuak, gizonezkoentzat onargarri ez direnaren eritzi edo aurreritzia dagoela. Antisorgailuak direla eta libidoaren beherapena balego, honek gizonengan zer suposatzen duen ezagutzen da, baina emakumeengan ez da hain ebidentea.
Guzti honen ondoren, hauxe esan dezakegu; alderdi zientifikotik begiratuta arazoa ez dela hain kezkagarria. Baina alderdi moraletik begiratuz puntu bat dago argi: pilulak inongo arriskurik ez duela demostratuko balitz ere, horrek ez du baztertzen merkaturatu zenean horren zihurtasunik ez izateak suposatzen zuen arriskua. Enpresa baten moralitatea ez daiteke “a posteriori” baieztatutako ondorioetan oinarritu. Baliteke, aipatu ditugun arazo larrienen jatorria hasierako pilulek zuten dosifikazioa izatea eta gerora egin diren hobekuntzen ondorioz arriskua txikiagoa izatea. Baina ez al du horrek “giza espeziean egindako esperimentazio” izena merezi?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d1cf1f551e16 | http://zientzia.net/artikuluak/fusio-hotza-hozten-ari-al-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fusio hotza: hozten ari al da? - Zientzia.eus | Fusio hotza: hozten ari al da? - Zientzia.eus
Elektrokimikari horiek aurkitutako fusioa nuklear hotza den ala ez jakitea izan da hasierako kezken muina. Bestalde, hasierako berotasuna hazten joan da azken bi hilabeteotan.
Elektrokimikari horiek aurkitutako fusioa nuklear hotza den ala ez jakitea izan da hasierako kezken muina. Bestalde, hasierako berotasuna hazten joan da azken bi hilabeteotan. Fusio hotza: hozten ari al da? - Zientzia.eus Fusio hotza: hozten ari al da?
1989/06/01 Barandiaran, Mariaje Irazabalbeitia, Inaki - kimikaria eta zientzia-dibulgatzaileaElhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Energia
Fusio nuklear hotza lortu zenaren berriak komunitate zientifiko osoa astindu zuen joan den Aste Santuan. Komunikabideetan ere oihartzun zabala izan du. Hitzetik hortzera ibili den gaia izan da. Eztabaida eta zalantzak hasierako une beretik sortu ziren. Aurkikuntza iragartzeko modua ez zen zientzilarien artean oso gustokoa izan. Guztiak gauza batean zeuden ados: Fleischmann eta Ponsek eginiko aurkikuntza konfirmatuz gero, gure zibilizazioaren oinarriak gutxienez lurrin-makinak adina astinduko zituela. Elektrokimikari horiek aurkitutako fusioa nuklear hotza den ala ez jakitea izan da hasierako kezken muina.
Bestalde, hasierako berotasuna hozten joan da azken bi hilabeteotan. Orain akaso, ikuspegi lasaiagotik azter daiteke arazoa, hastapeneko ustegabeak eta harridurak eragindako giro bero eta pizgarria moteldu delako. Gai honi buruzko hiru eritzi eskaini nahi dizkiogu euskal irakurleari orrialde hauetan. Batetik, Bertil Wilner fisikariak Nature aldizkarian argitaratutako ohar historiko bat transkibatuko dugu. Bestetik, Donostiako Kimika-Fakultatera jo dugu eta Pedro M. Etxenike fisikariari eta Toribio Fernandez elektrokimikariari eritzia eskatu diegu.
Fusio berririk ez eguzkipean
Bertil Wilner
( Nature , 1989/5/18, 180 or.)
Elektrokimikoki eragindako fusioa eztabaidagai ezaguna da. Ez da gai berria ordea. Nature n apirileko 27ko alean 1920.eko hamarkadan Fritz Paneth eta Kurt Peters-ek eginiko aldarrikapenaren berri eman zen. Beraiek esandakoaren arabera, hidrogeno arruntak, paladioan zurgatuta helioa eratzen zuen 1 . Ale berean, Steven Dickman-ek, Stockholm-eko Elektrolux laborategietan Tandberg-ek eginiko lana aipatzen du. Lan horrek, oraingoaren antza du, zelula elektrokimikoak eta bero-xahuketa tartean direlako. Nere aitak, Torsten Wilner-ek, Tandbergekin egin zuen lan ikerketa nuklear horretan eta beste batzuetan ere bai. Bere oharrak oraindik badauzkat eta ikuspegi desberdin eta liluragarri asko dago bertan.
Toribio Fernandez.
Tandberg zeharka sartu zen lan horretan. 1925.ean, hidrogenoa hozkailuetan konfinatzeko metal egokien bila hasi zen. Paladioaz interesatu zen, baina kontrako ezaugarriak bilatzen zituen (iragazkortasuna eta hidrogenoa zurgatzeko ahalmena). Paneth eta Peters-en (hauek zeppelinak betetzeko helioa sortu nahi zuten, paladioak eragindako hidrogeno-atomoen “katalisi nuklear espontaneoz”; beroa ere sortzea espero zuten, baina alderdi hori ez zitzaien interesatzen) lanak eragin handia izan zuen beregan. Dickman-en oharrean esaten denez, helioa espektroskopikoki identifikatua izan zen. Helioa atmosferikoa zen eta ez erreakzio nuklearrek sortutakoa.
Tandberg lan horri jarraitu zitzaion, elektrolisia erabiliz paladioaren gainazalean hidrogenoa kontzentratzeko (hidrogeno-presio handia jadetsi nahi zuen, berak aditzera ematen duenez). Ondoriorik nagusiena energia sortzea izan zen. 1927.ean Tandbergek egin zuen patente-eskariaren jatorrizko izenburua “Energia atomikoa ateratzeko metodoa” zen, nahiz eta geroago izen berri hau eman: “Helioa lortzeko metodo bat”. Patente-bulegoari eginiko kontzesioa izan zen seguruenik.
Patentea ez zen onartua izan. Emandako arrazoirik nagusiena zera izan zen: Tandbergek ezin izan ziola bulegotik eginiko objekziorik handienari (“Zer da kontzentrazio handieneko hidrogenoa?” galderari alegia) erantzunik eman. Energia erauzteko mekanismoak azalpen hobea behar zuen eta ematen zen azalpena ez zen behar bezain osatua, pertsona batek asmakuntza erabiltzerik izan zezan. 1932.ean deuterioa aurkitua izan ondoren, Tandberg eta Wilnerrek esperimentua errepikatu egin zuten ur astuna (Niels Bohr-ek emanikoa seguruenik) erabiliz.
Fusioaren sua piztu zitzaien eta biek esperimentuak egiteari ekin zioten. Eztanda-hariak erabili zituzten; egun zenbait laborategitan erabiltzen dira, ioiak azeleratu eta Coulomben aldarapena gainditzeko adinako energia har dezaten. Tentsio handiko kondentsadoreak deskargatu zituzten elektrokimikoki deuterioz kargatutako paladiozko hagatxo mehetan zehar. Lehenengo deskarga-egunean, Tandebergek nere aitari bakarrik utz zezan eskatu zion, leherketa nuklearrik izanez gero gertatutakoaren berri eman zezan. Ez zen ezer ikusgarririk gertatu, nahiz eta deskargek sortutako zarata laborategian ohizko bilakatu. Emaitza argi eta erabakiorrik ez zen lortu; analisi-teknika egokiak ez zeudelako agian. Esperimentuak deskribatzen dituzten oharrak, zenbait paladiozko hagatxo eta ur astuna badauzkat oraindik.
Tandberg eta Wilnerrek nere aitaren etxeko sotoan segitu zituzten esperimentuak. Cockroft eta Waltonen esperimentu famatua ( 7 Li isotopoa protoi azelaratuen bidez artifizialki bi alfa partikula bihurtzea) errepikatu zuten. Ondorengo esperimentu batzuetan, deuterioz asetako paladiozko xafla bat azelaratutako deuterioez bonbardartzean, orain interesa sortu duen erreakzio nuklearra (d + d = 3 He + n) ikusi zuten. Sortutako neutroiak parafinazko argizariz moteldu ziren eta zilarraren aktibazioz detektatu.
2. irudia.
Toribio Fernandez-en eritzia
Duela ehun urte baino lehenagotik ezaguna da metalek hidrogenoa zurgatzeko duten ahalmen handia 2 . Bibliografian horren adibide asko dago. Esaterako, korrosio-prozesuei ekidin nahi zaienean, burdina katodikoki polarizatzen denean, gehiegi polarizatzen bada hidrogenoa sortzen da. Hidrogenoa burdinak zurgatzen du, metalaren barnean hidrogeno-burbuilak sortzen dira, tentsioa handiagotu egiten da eta metala hauskor bihurtzen da. Sare metaliko guztia hondatzen da.
Ideia originala bibliografian aipaturik zegoen aspaldi. Metalek hidrogeno asko zurga dezaketenez, deuterioa zurgaraztea pentsatu zen. Deuterioak neutroi bat du eta paladioan zurgatuak eta paketatuak egonik, deuterio-atomoen nukleoek Coulomben aldarapen-indarra gainditu eta elkarrekiteko posibilitatea handiagotu egiten da; fusioa gerta liteke, alegia.
Bestetik, uraren elektrolisia baldintza berezietan egiten denean, soberako energia sortzen dela ezaguna da aspalditik. Kantitatea txikia da eta doitasun handiko neurketak egin behar dira detektatzeko. Bero-kantitateak neurgarriak izan daitezen, hogeitalau ordu behar dira gutxienez eta esperientzia kalorimetriko txikia dugunok ere, badakigu jakin sistema itxi bat 24 ordutan bero-trukerik gabe mantentzea zein zaila den. Hau lehenengo arazoa da.
Pedro M. Etxenike.
Bigarren arazoa beste hau da: soberazko beroa fusio nuklearrari zor bazaio, neutroiak eta gamma izpiak sortu behar dira. Pasatzen ari den energia eta sortzen den beroa txikiak direnez, neutroi-kopurua eta erradiazioa ere txikiak dira. Lan hori aurrera ateratzeko, neurketa kalorimetrikotan eta erradiazio-neurketetan goi-mailako adituak behar dira emaitza onak lortzekotan. Bide honetatik egin zaizkio Fleischmanni kritikarik latzenak: neurtzen ari den erradiazioa erradiazio kosmikoa dela eta neurketa kalorimetrikoak gaizki egin direla alegia.
Fisikari iparramerikarrak oso zorrotzak izan dira. Bekaizkeria egon liteke tartean. Izan ere, azken urteotan ehundaka mila milioi dolar gastatu dituzte fusio nuklearra lortzeko eta orian “xaboigile” batek (haiek esaten duten bezela) 20.000 dolar bakarrik gastatuta hori lortzea ez zaie gustatzen.
Bestetik, Fleischmann lehen mailako pertsonaia da elektrokimikarien artean. Berak sortu du elektrokimikaz lanean ari den talderik sendo eta handiena. Egun munduan lanean ari diren elektrokimikari gehienak bere taldetik pasatu direla esan daiteke. Azken puntako ikerketan aritu da beti, lan-metodologia berriak garatu ditu eta antzinatik planteatutako galdera asko ebatzi ditu. Pons bestetik, Fleischmannen ikasle izana da eta prestigio handia du nahiz eta bere historia bitxi xamarra izan. Iparrameriketan hasi zen lanean. Unibertsitatera itzuli nahi zuen, baina ez zuten onartzen, bere aukera pasatzen utzi zuela eta. Ingalaterrara etorri zen Fleischmannengana.
Egia esan, ni eszeptikoa naiz. Sistema hor dago. 1920.eko hamarkadaz gero, laupabost aldiz aztertu da. Jendeak azaltzen ez dakien zerbait gertatzen da. Urak bare daitezen utzi behar da. Munduko zortzi edo hamar taldek arazoa seriotasunez azter dezaten utzi behar da. Gero gerokoak. Ni neu horretan lan egiteko prest nago, baldin eta azterketa teorikoak egin ondoren lana emankorra eta erabilgarria izango dela ikusten bada.
Nere eritziz gauzak dauden bezala jarraitzekotan fusio hotzak ez ditu munduko energi arazoak konponduko. Sortzen den energi kantitatea oso txikia da eta denbora oso luzea. Ikuspegi teorikotik bi kaloria sartzen ditugunean 20 lortzen baditugu, izugarria da. Baina, bi kaloria horiek sartzeko lau egun behar baditugu eta hogeiak ateratzeko beste lau, energi produkziorako sistemak ezin du horrela funtzionatu. Oraingoz erabilpen praktikoa ‘beratzen’ utzi behar da.
Fisikarien ikuspegia: Pedro M. Etxenike
Arazo guztia bitxi xamarra dela iruditzen zait. Ezagumendu zientifikoaren berri emateko ohizko bideak ez dira jarraitu. Askoz zuhurragoak izaten dira. Esaterako, tenperatura altuko supereroankortasunaren kasuan, datuak ixilpean egon ziren lehenbizi, gero referee-ek 3 aztertu zituzten eta azkenik argitaratu egin ziren. Kasu honetan, nahiz eta emaitza esperimentalak Eskandinaviako akademiak argitaratzen duen Journal of Electrochemistry n argitaratu, propaganda egunkarietan egin da nagusiki.
Neri zaila iruditzen zait erreakzio nuklearra izatea; d + d = 3 He + n modukoa alegia. Horrelako erreakzio nuklearretan sortzen den neutroi-kopurua esperimentatzaileak hiltzeko modukoa da. Kasu honetan, beren onerako, esperimentuzaleak bizirik daude.
Bi aldarrikapenen artean, Jones-ek 4 eta besteek eginikoak oso desberdinak dira. Jones-en emaitzak mila milioi aldiz txikiagoak dira.
Teorikoki oso zaila da paladioak fusioa sortzeko bezain gogor jokatzea. Fusioaren arazoa zeinu bereko bi karga elektrikoren aldarapen coulombiarra da. Zeinu bereko bi karga ezin dira batu langa coulombiarra gainditzeko posibilitatea oso txikia delako. Aldarapen-potentzial hori alda dezake paladioak, baina oso gutxi. Hori aztertzen ari gara hemen Jesus Ugalde eta biok.
Paladioak modu desberdinez alda dezake probabilitatea. Elektroien masa efektiboa aldatuz. Honek elektroi bat beste bati hurbiltzearen probabilitatea aldatzen du. Hau aspaldi ezagutzen zen; muoien kasuan modu dramatikoagoan gertatzen bait da. Hidrogeno-molekula elektroiz osatu beharrean muoiz osatuko balitz, erradio atomikoa 207 bider txikiagoa izanik probabilitatea izugarri handituko litzateke. Honi muoiz eragindako fusioa deritzo. Ideia oso zaharra da; Luis Alvarez eta Sajarov-ek horrelako ideiak aipatu dituzte.
Kasu honetan nahiz eta elektroiaren masa efektiboa sare ionikoarekin asko aldatu eta beste elektroiekin duen elkarrekintzaren ondorioz, zaila da 207 bider pisuagoak diren elektroiez pentsatzea.
Beste modu bat, elkarrekintza murriztea da, hots, aldarapen coulombiarra murriztea. Ugalde eta biok egin dugun kalkuluaren arabera, protoi batek beste bat topatzeko duen probabilitatea hamar ber minus 54 da (1. irudiko kurba gorria). Pantailaketa asko aldatzen bada, hau da, beste elektroiek aldarapena txikiagoa izatea eragiten dutela kontutan hartzen bada, probabilitatea hamar ber minus 46 da (kurba urdina). Aldaketa izugarria da, ehun milioikoa, baina oso baxu hasi garenez gero...
Fusioa azaltzeko ohizko modua hau da. Energi langa gainditzeko probabilitatea, 1. irudiko integrala da. Grafikoki 1. irudiko kurba eta lerro zuzen horizontalaren artean dagoen azalera da. Kurba gorritik urdinera joatean nabaria da aldaketa handia. Kurban b puntutik c puntura joatean (c puntuko energia b puntuarena baino handiagoa da), azalera asko txikiagotzen da eta probabilitatea handiagotu egiten da. Horrexegatik fusioan metodo gogorra aukeratzen da beti; tenperatura altuak eta energia handia alegia.
Eguzkian gertatzen dena 2.irudian ikusten da. Ordenatuetan ezkerrean tenperatura irudikatzen da eta eskuinean energia. Abzisatan berriz dentsitatea. Eguzkiari dagokion kurba horiz dagoena da eta fusioa gertazten deneko baldintzak adierazten ditu. Tenperatura eta energia handiak behar dira. Fusio hotza zati gorriak irudikatzen du eta honek tenperatura eta energia txikiak adierazten ditu. Probabilitatea oso txikia da. Orain arte fusio nuklearra egiten saiatu direnean, irudiko zona marroi eta morean aritu dira lanean. Morea ‘magnetikoki konfinatutako plasma’ (MCP) izeneko metodoari dagokio eta marroia ‘ionizazioz konfinatutako plasma’ (ICP) izenekoari.
Fusio nuklear hotzean ez dira kontuak ateratzen. Hor zerbait oso interesgarria badago, baina ez da fusio hotza. Zalaparta guztia konfirmatu gabeko datuak eritzi publikoaren aurrean goizegi jarri direlako gertatu da. Gainera, Fleischmannen artikulua iluna da eta harrigarria da hori, bera lehen mailako zientzilaria delako. Jones-en artikulua esaterako, Nature n argitaratu da referee-ek eginiko galderei erantzun dielako. Fleischmannen kasuan ez da hori gertatu. Bestetik Jonesek aldarrikatzen dituen energiak fusio hotzaren barnean daude eta nahiz eta mutur batean egon, teoriaren barnean daude.
Paneth eta Peters bi fisikari aleman ziren eta 1926.ean hidrogenotik paladioa katalisatzaile moduan erabiliz helioa sortu zutela eman zuten aditzera. Zortzi hilabete geroago, atzera bota zuten esandakoa zenbait errore esperimental izan zutela konturatu zirenean.
Kontutan hartu fusio hotza deuterioz asetako paladioan gertatzen bide dela.
Referee-ak, aldizkari zientifikoetara bidaltzen diren artikuluen kalitatea epaitzen duten adituak dira.
Jones fisikari iparramerikarrak, Fleischmann eta Pons-ek eginiko esperimentuaren antzekoa egin du, baina bere emaitzak (bero-sorrera eta neutroi-fluxua) ez dira hauenak bezain distiratsuak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ad2902ed43c1 | http://zientzia.net/artikuluak/1989ko-mundu-biztanleriaren-egoera-emakumeak-lehen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1989ko mundu-biztanleriaren egoera. Emakumeak lehentasuna - Zientzia.eus | 1989ko mundu-biztanleriaren egoera. Emakumeak lehentasuna - Zientzia.eus
Nazio Batuen Biztanleri Fondoaren 1989ko txostenak, emakumearen, biztanleriaren eta garapenaren arteko erlazioak aztertu ondoren, emakumean inbertitzea dela etorkizunerako gakoa baieztatzen du.
Nazio Batuen Biztanleri Fondoaren 1989ko txostenak, emakumearen, biztanleriaren eta garapenaren arteko erlazioak aztertu ondoren, emakumean inbertitzea dela etorkizunerako gakoa baieztatzen du. 1989ko mundu-biztanleriaren egoera. Emakumeak lehentasuna - Zientzia.eus 1989ko mundu-biztanleriaren egoera. Emakumeak lehentasuna
1989/06/01 Jauregi, Mariaje - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Giza zientziak
Nazio Batuen Biztanleri Fondoaren 1989ko txostena
Nazio Batuen Biztanleri Fondoaren 1989ko txostenak, emakumearen, biztanleriaren eta garapenaren arteko erlazioak aztertu ondoren, emakumean inbertitzea dela etorkizunerako gakoa baieztatzen du.
“Emakumeak bere bizitzari buruzko erabakiak hartzeko duen askatasun-maila izan daiteke etorkizunerako gakoa. Ez bakarrik herrialde txiroetan; baita aberatsenetan ere. Emakumeak, ama, elikagai-ekoizle eta -hornitzaile, politikari, etab... diren neurrian, aldaketa-prozesuan funtsezko papera jokatzen dute.”
Ondorioz beraz, emakumean inbertitzea da 90.eko hamarkadarako helburua.
Emakumeak lehentasuna
Emakumeek toki nagusia du garapenean. Mundu guztiko ekonomia ez-monetarioaren (subsistentzi nekazaritza, haurren hazkuntza eta hezkuntza, etxeko lanak, etab...) zatirik handiena kontrolatzeaz gain, ekonomia monetarioaren barruan ere oso paper garrantzitsua jokatzen du. Baina arazoa zera da: mundu osoko emakumeek bi lan-mota burutzen badituzte ere, etxekoa eta kanpokoa alegia, lan horren zatirik nagusiena ez dela lantzat hartzen. Eta lantzat ez hartzeak inolako laguntzarik ez dutela esan nahi du.
Txostenean, emakumeen premiak alboratzeak sortzen dituen kostuak aipatzen dira, hala nola, kontrolik gabeko hazkunde demografikoa, haur eta gazteen heriotz tasa handiak, ekonomia ahultzea, nekazaritza ez-eraginkorra areagotzea, ingurugiroaren narriadura, gizartearen zatiketa jeneralizatua eta bizi-kalitatea eskasagoa guztientzat. Horrez gain, gazteek eta emakumeek, aukera-desberdintasunak, arrisku handiagoak eta beren bizitzaren norabidea beren esku egotearen ordez, beste batzuk inposatutako bizimodua egin beharra jasaten dute.
Emakume askok, garapen bidean dauden herrialdetakoek bereziki, ez dute ezkontza eta amatasunaz gain beste aukerarik. Emakume hauek, beraiengandik espero dena hori denez, familia handiak izaten dituzte. Emakuneengan inbertituz gero, bere esku izango lituzketen estrategien abanikoa zabaldu egingo litzateke eta seme-alabak gizarte- eta laguntza-kontsideraziorako menpekotasuna izateari utziko liokete.
Emakumeen bizitzako puntu zehatz baten aldaketak (aldeko zein kontrakoak) beste guztiengan eragina duela frogatzen du txostenak. Aldaketak sartzeak ordea, emakumeak emazte eta ama baino zerbait gehiago direla onartzea eskatzen du; garapen-plan guztiak birplanteatzea alegia. Izan ere, printzipioz edonork onar dezake emakumeentzat gizarte-laguntzarako zerbitzuak ezartzea, baina garapenerako esfortzuan emakumean inbertitzeari lehentasuna emateak, garapenaren ikusmoldearen hausnarketa eskatzen du. Ez garapen bidean dauden herrialdeen aldetik soilik; baita finantz eta kreditu-erakundeen aldetik ere.
Azken lau urteetan, 37 herrialde txiroenek dituzten gero eta presio ekonomiko handiagoak direla eta, %50 murriztu dituzte osasunaren atentziorako gastuak eta %25 hezkuntzarakoak. Horrelako neurriek txiroak zigortzen dituzte eta txiroen artean emakumeak nagusiki. (Gizonezkoak emakumezkoak baino gehiago baloratzen diren herrialdeetan, diru-apurrak mutikoen osasuna eta hezkuntza zaintzeko erabiltzen dira; hauek bait dira gerora diru gehiago lortuko dutenak, jabetza-eskubidea izango dutenak, etab...).
Garapenean aldaketak lortzeko emakumean inbertitzeari lehentasuna eman behar zaio; baita zailtasun ekonomikoak dituzten herrialdeetan ere. Eta aldaketak, beharrezkoak dira. Hazkuntza demografikoa eta hiri superpolulatuak, gero eta handiagoa den ingurugiro-krisia, nazioarteko zorraren handitzea eta garapen bidean dauden herrialde txiroenen pobreziaren areagotzea bezalako gaur eguneko baldintzen aurrean, aditu askok sakoneko birplanteaketa egiteko garaia iritsi dela esan izan du. Giza baliabideen eta baliabide naturalen arteko oreka dinamikoak du erantzuna: baliabide mugatuen aprobetxamendu eraginkorragoa, lan-indarraren hazkunde motelago eta orekatuagoa, osasuna, hezkuntza, elikadura eta garapen pertsonala hobetzeko aukera, etab... bultzatuz. Eta ez bakarrik emakumeentzat; biztanleri osoarentzat baizik.
Emakumean inbertitzea ez da panazea. Ez dio pobreziari amaierarik emango, ez ditu pertsonen eta herrialdeen arteko desberdintasun larriak deuseztuko, ez du hazkunde demografikoa geldi eraziko, ez ditu ingurugiroaren salbazioa eta pakea bermatuko, baina helburu guzti horiek lortzen lagunduko du.
Munduko gaurko biztanleria
Mundu-sistemaren punturik ahulenak, hazkunde demografikoa, biztanleriaren kokapena eta ingurugiroaren narriadura dira. Gero eta nabariagoak dira Lurra jasaten ari den kalteak. Narriadura honen arrazoia, neurri handi batean, herrialde aberatsenetan baliabideak neurririk gabe erabiltzea da. Baina badago beste arrazoi bat ere, eta pobrezia eta hazkunde demografiko azkarraren konbinazioa da.
Gaur egun 5.200 milioikoa den munduko biztanleria, mende bukaera arte 90 milioi gehituko da urtero. Sei milioi ezik, urteroko hazkunde horren gainerako guztiak garapen bidean dauden herrialdeetan biziko dira. Nazio Batuen estimazioen arabera, mende bukaeran munduko biztanleria 6.250 milioikoa izango da. Hazkundea 10.000 milioira iritsitakoan eten liteke, hau da, gaurko zifraren bikoitzera iristean, agian mende bat pasatu ondoren.
Hau ordea oso proiekzio baikorra da. Zifra horiek lortzeko, asko ugaldu beharko lukete famili plangintzazko zerbitzuen erabiltzaileek (%58, 2000 urterako eta %71, 2025.erako). Bestela denbora luzeagoz eta erritmo azkarragoz haziko da biztanleria, 14.000 milioi pertsona izatera iritsi arte.
Zifra hauek eta munduaren etorkizunean izan ditzaketen eraginek, krisi demografikoak berehalako soluzioak eskatzen dituela agerian jartzen dute. Ezin da arazoa datorren menderako utzi. Orduan beranduegi izango da.
Emakumeen statusa eta autodeterminazio sozial eta ekonomikoa funtsezkoak dira horrelako arazoei aurre egiteko.
Emakumea autodeterminazio bila
Garapen bidean dauden herrialde guztietan gertatzen ari diren aldaketek emakumearen egoera baldintzatzen (ez beti onerako) dute. Merkataritzan eta Nekazaritzan partaidetza handia izan du eta merkatu formalean ere sartzen ari da, baina emakumeek gizonezkoek baino segurtasun ekonomiko txikiagoa dute. Alde batetik, lan-merkatura sartzeko eta baliabide produktiboak eskuratzeko aukera gutxiago dituztelako (hainbat herrialdetan oraindik, adibidez, emakume alargunak famili lur izandakoak lantzeko eskubidea galdu egin dezake, eta jarraitu nahi badu, senarraren anaiarekin ezkondu behar du) eta bestetik, normalean sartu eta gero ere iharduera hori ama eta emazte izatearekin batera eraman behar duelako.
Bestalde, emakume gazte asko balore tradizional mordo baten sareetan kateaturik dago oraindik. Balore horien arabera ugalketa da funtziorik nagusiena, gainerako iharduerei inolako garrantzirik ematen ez zailerik. Beren statusa ama bezala duten arrakastaren menpe dago ia soilik. Eta arrakasta ezezik baita segurtasuna ere; seme-alabak (eta semeak nagusiki) izan bait dira geroko babesa bermatzeko bidea. Praktika hauetako askok mendeetako tradizioa izan dute eta guztiz txertaturik daude gizarte-egituran, emakumearen menpekotasunerako arrazoi asko positibotzat ere hartu izan delarik.
Praktika guztien ondorioz segurtasun eza izan da emakumeak jasan beharrekoa, segurtasun ezaren ohizko beste arrazoi batzuk tradizionalki ondokoak izan direlarik: egoitza-aldaketa (ezkontzerakoan, bizitzera senarraren etxera joan beharra, senarraren eta bere familiaren menpe geratuz), ezkontza goiztiarrak (senarra normalean zaharragoa), antzutasuna, zahartzaroa, nesken diskrimazioa (osasunean, hezkuntzan, etab...), desnutrizioa, adoslezentziako haurdunaldiak, ama izatearen arriskuak (goizegi, beranduegi, gehiegi eta jarraian izateagatik).
Ohizkoak diren arrazoi horiei berriki agertutako beste batzuk gehitu behar zaizkie: ingurunearen ezegonkortasuna, horren ondorioz gertatzen diren migrazioak eta merkatal kultiboen indartzea (lehen emakumeek egiten zituen lanak, gizonezkoen eskuetara pasatu dira).
Ingurunearen ezegonkortasuna
“Gaztetan, goizean goiz basora joaten ginen ezer jan gabe. Han baiak eta basa fruituak ase arte jan eta banj-aren sustraietan metatutako ur freskoa edaten genuen. Berehala jasotzen genituen behar genuen belarra eta su egurra. Orain zuhaitzak desagertu egin dira eta beraiekin gainerako guztia.” Indiako Uttarrakhand mendietaz emakumeek kontatzen dutena ohizko gertakizun bilakatu da. Duela gutxi arte, beren premiak asetzeko beharrezkoa inguruko lurretan aurkitzen zuten. Gaur egun ordea kilometro ugari egin behar izaten dute etxea hornitzeko.
Gaur egun, 11 milioi hektareako baso tropikalak botatzen ari dira; haize eta euriagatiko higadura 26 mila milioi tona lur herrastan eramaten ari da; urtero, 6 milioi hektareako basamortu berria sortzen ari da; gatz metaketak eta ur egonkortuek planetako ureztapen-soroen erdia arriskutan jartzen dute.
KOSTUA
Famili plangintza nahi duten emakume guztien esku jartzeak, 2000. urterarte 2.000 milioi dolarreko gastu gehigarria eskatuko luke. Zifra hau, EEBBetan urtebetean tabakoaren gaineko publizitate-gastua baino txikiagoa da.
Ondoriorik larrienak pertsona indibidualak (biztanlerik txiroenek nagusiki eta emakumeek bereziki) jasaten dituzte. Emakumeak dira urtetik urtera distantzia luzeenak egin behar dituztenak, gero eta baso txikiagoetan egurra biltzeko. Ordu luzez ibili behar dute kutsatu gabeko ura aurkitzeko. Beraiek dira azken finean ingurugiroaren degradazioak eta kutsadurak beren familien osasunean sortzen dituzten ondorio larriei aurre egin behar dietenak.
Eta okerrena zera da: landa-biztanleriaren presioa narriadura honen eragile badela, baina errudun nagusiena zur-esplotazio eta merkatal kultiboentzako luberriak ugaltzeko egiten den baso botatzea da. Kanpoko interferentziarik ezean, ohizko komunitateek ingurunearekiko oreka mantendu egiten dute; besterik ezean bere menpe bait dute eta birjar dezaketena baino baliabide gehiago ez kontsumitzen saiatzen dira.
Biztanleri hazkundeak eta uzta ona lortzeko gero eta txiroagoak diren lurrek jartzen dizkieten zailtasunak direla eta, herrietako biztanleek hirietara jotzen dute lan bila. Itxuraz, herrietatik ihes eginez gero, ingurune ahul horrekiko presioa arindu egin beharko litzateke, baina ez da horrelakorik gertatzen; hirietako premiek are eta presio handiagoak ezartzen bait dituzte. Afrikan adibidez, hirietako biztanleen zur- eta ikatz-kontsumoak herrietako biztanle guztienak baino eragin handiagoa izan du zur-erreserbatan. Sahel eskualdeko hiri handi guztiak (Ouagadougou, Dakar, Niamey) suntsipen-eraztun itzel banaz inguraturik daude.
Lurrik ezak, erregai-eskasiak, kutsadurak eta emigrazioak areagotu egiten dute emakumeek etorkizunarekiko duten segurtasun eza. Askok, beren etorkizuneko segurtasuna are gehiago larriagotzen duten ekintzak burutzera beharturik egoten dira; hala nola,egur-eskasia dagoen herrialdeetan simaurra erregai bezala erabiltzen dute ongarri bezala erabili ordez, nahiz eta gaur jateagatik biharko elikagaiak hipotekatzen ari direla jakin.
Gomendioak
Labur-labur, ondokoak dira Nazio Batuen Biztanleri Fondoak Gobernuei eman dizkien gomendioak:
Emakumeak garapenari egiten dizkion ekarpenak dokumentatu eta zabaldu beharra.
Emakumearen produktibitatea hobetzea eta bere gain dagoen lan bikoitza arintzea.
Famili plangintzako zerbitzuak ematea.
Emakumearen osasuna hobetzeko baliabideak eskaintzea.
Heziketa hobetzea.
Gomendio hauek praktikan jarriko direla bermatzeko ondoko helburu zehatzak ezarri dira 2.000 urterako.
Famili plangintzazko programatarako nazioarteko laguntzak, urtero 500etik 2.500 milioi dolarrera gehitu.
Famili plangintza garapenerako lehentasun osokotzat hartu, ekonomi inbertsio handiekin parekatuz. Herrialdeen BPGaren %1 gutxienez horretarako esleitu beharko litzateke.
Famili plangintzako zerbitzuak, beren erabiltzaileak 500 milioi emakume izatera iritsi arte hedatu.
Pertsona guztiek, osasunaren oinarrizko atentzioa eta famili plangintzako zerbitzuak bizi diren tokitik gertu izan ditzatela ziurtatu.
Emakume guztiak haurdunaldi bakoitzean gutxienez behin atentzio-zentruan zainduak izan daitezen bermatu.
Amen heriotza gutxienez %50 murriztu.
Urtebetetik beheragoko haurren heriotza, bizirik jaiotakoen %50era murriztu.
Nesken lehen mailako irakaskuntzako matrikulak gutxienez %75eko tasa lortu arte gehitu.
Bigarren mailako irakaskuntzan, 2000. urtean, nesken matrikulazioa gutxienez %60 izan dadila lortu.
Emakumeen analfabetismoaren aurka ihardutea, gutxienez biztanleri femeninoaren %70 alfabetatu arte.
Biztanleriaren eremuaz gain, helburu hauek garapenaren alorrean helburu espezifikoak dituzten erakunde eta organizazioei ere badagozkie. Arrakasta izateko guztien arteko elkarlan koordinatua nahitaezkoa dela diote.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4f45f3892e83 | http://zientzia.net/artikuluak/ikerlan-enpresari-teknologia-transferituz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ikerlan: enpresari teknologia transferituz - Zientzia.eus | Ikerlan: enpresari teknologia transferituz - Zientzia.eus
Arrasate herri dinamikoa dela edonork baiezta dezake. Herri honetan garatu den mugimendu kooperatiboak berebiziko garrantzia izan du; Euskal Herrian ezezik baita atzerriko zenbait herrialdetan ere. Ikerlan, dinamika horren fruitu berezia da.
Arrasate herri dinamikoa dela edonork baiezta dezake. Herri honetan garatu den mugimendu kooperatiboak berebiziko garrantzia izan du; Euskal Herrian ezezik baita atzerriko zenbait herrialdetan ere. Ikerlan, dinamika horren fruitu berezia da. Ikerlan: enpresari teknologia transferituz - Zientzia.eus Ikerlan: enpresari teknologia transferituz
Arrasate herri dinamikoa dela edonork baiezta dezake. Herri honetan garatu den mugimendu kooperatiboak berebiziko garrantzia izan du; Euskal Herrian ezezik baita atzerriko zenbait herrialdetan ere. Ikerlan, dinamika horren fruitu berezia da.
IKERLAN.
Elkarrizketa bat egiteko magnetofonoari eragiten zaionean, askotan ez da jakiten grabazioak ordulaurdena, ordubete edo bi ordu iraungo duen. Pedro Etxabek (Ikerlaneko marketing-zuzendariak) gure magnetofonoan utzitako informazioak ordu t’erdiko kaseta okupatzen bazuen ere, oso zaila izan zaigu orrialde gutxi hauetara berak emandako informazio trinkoa laburbiltzea. Beharbada, hori ikerketa-zentruen berri eman dugun guztietan gertatu zaigu. Badirudi zentru hauek filosofia eta arrazionaltasun-maila bat ezartzen diotela industriari eta estrategek alderdi politikoetan betetzen duten bezain paper garrantzitsua betetzen dutela industrian.
Historia
Pedro Etxabe.
Ikerlan hiru indar desberdinen elkarketaz sortu zen 1974. urtean. Alde batetik Kooperatiben mugimendua zegoen; geroago Ikerlanen oinarrizko kapitala jarriko zutenak. Bestalde, Lankide Aurrezkia; geroago Ikerlan kokatua dagoeneko etxea eraiko zuena. Azkenik, sei bat urte ikerketan ziharduen lantalde bat zegoen; geroago Ikerlanen motorea izango zena.
Ezer egin aurretik inguruan zer zegoen aztertu zen, hau da, ikerketa-zentrurik ba al zegoen eta zein motatakoa zen. Aldi berean, inguruko enpresek zein arazo edo premia teknologiko zuten ikusi zen. Azterketa egin ondoren, hiru izan ziren aukeratutako lan-eremuak: makina-erremintarena, elektronikarena eta etxeko tresna elektrikoena. Hasierako lantaldea sei lagunez osatuta zegoen. Gehienak Arrasateko Eskola Politeknikoko irakasleak ziren eta bertan jarraitu zuten Ikerlanen etxea eraiki arte. Hori 1977. urtean gertatu zen. Etxea Lankide Aurrezkiak eraiki zuen eta hauxe izan zen erakunde honek Ikerlan proiektuari egin zion ekarpena.
Erreguladoreak.
Hasierako urte haietan, pertsona-talde hark aukeratutako teknologietan formatzeari garrantzi handia eman zion. Beraz, urteko aurrekontua betetzeko enpresa asoziatuen laguntza ezinbestekoa zen. Hauek gutxi gorabehera %85 ordaintzen zuten. Beste %15 enpresetako zerbitzuen bidez estaltzen zen.
Ikerlan bost urtean aritu zen nortasun juridikorik gabe funtzionatzen, enpresa bezala funtzionatzeko posibilitateak zituela ikusi arte.
Robot industrial bat lanean.
Aro preautonomikoan izan ziren lehen harremanak orduko Administrazio Publikoarekin. Harreman hauek 1982. urtean gauzatu ziren Eusko Jaurlaritzak “entitate babestu” izeneko irudi juridikoa sortu zuenean. Irudi honen bidez entitateak proiektu batzuk aurkezten ditu Eusko Jaurlaritzan eta honek entitate horren aurrekontuen %40-%50 estaltzen du. Proiektu hauei “jeneriko” deitzen zaie eta hauen helburua zentruak lantzen dituen arlo teknologikoetan aurreratzea eta esperientzia hartzea da. Sistema hau ez zen asmakizuna izan, jadanik Europako zenbait herrialdetan ezarria zegoen eta.
Difusioa, ekintza garrantzitsua da Ikerlanen.
Bost urterako sinatu zen lehen hitzarmena. Beraz 1987. urtean berritu egin behar izan zen.
Orain arte erakundearen antolaketa azaldu da. Ondoren, historia teknologikoa arakatuko da.
Historia, Ikerlanek duen helburuak markatu du. Helburua “teknologia berriak eta berauen erabilpena industriari transferitzea” da. Horren ondorioz, 1976.urtean egindako lehen lana, Robot Industrial baten kontrolerako behar zen mikroprozesatzailea izan zen. Beraz, bi lan egin ziren batera, hots, mikroprozesatzailea eta robota. 1979. urtean CAD/CAM delakoa jorratzen hasi zen eta 1984. urtean zabalkunde teknologikoaren alorrari hasiera eman zitzaion. Azken alor honetan hiru dira landutako gaiak: mikroelektronika, robotika eta CAD/CAM. Horretarako egun bat, bi edo hiruko ikastaroak ematen dira. Ikastaro hauen helburua ohizko lan-proiektuen bidez iritsi ezin daitezkeen enpresetara iristea da. Azken urte hauetan mikroelektronika baztertu egin da ikastaro hauetan, Bilboko Injineru-Eskolak heldu dio gai horri eta.
Errealitatean gerta daitekeena pantailan ikusten da.
1986.urtean, Espainia Europako Ekonomi Elkartera sartzearekin, beste urrats bat emateko aukera aurkeztu zen, hots, Europako proiektuetan parte hartzekoa. EEEra sartu eta berehala ESPRIT izeneko proiektuan parte hartzen hasi ziren. Oso garrantzitsua izan zen Ikerlanentzat proiektu honetan parte hartzea, ordurarte landutako proiektu baten jarraipena izan zelako. Proiektu honen berri Elhuyar. Zientzia eta Teknika ren 20. alean ematen da, hain zuzen ere.
Enpresentzat zuzendutako proiektuak dira gaur egun laneko esparru zabalena batetzen dutenak. Berrehun baino gehiago garatu izan dira eta Etxabek esan zigunez, proiektu guztiak “baldintzatuak” dira, hau da, proiektu bakoitzean Ikerlanekoekin batera enpresako teknikariek lan egin behar dute. Horrela lan egitearen helburua, teknikaria proiektua garatzen den aldi berean teknologiaz jabetzea da.
ORONAkoekin batera egindako San Jordi polikiroldegiko kupula.
Bestela, Ikerlanen helburua nekez beteko litzateke, hots, teknologia enpresari transferitzea. Proiektu-motari buruz ugaritasuna da erabil daitekeen hitz egokiena. Makina erremintentzako nahiz beste makina-motentzako zenbakizko kontrolak, robot industrialak, txanponak hautatzeko makina, telekamera, etab., proiektu-ugaritasunaren adierazle dira. Ikerketa aplikatua da, beraz, Ikerlanen lan-eremua. Gu ez gara zientziaren mugan jartzen. Oinarrizko ikerketa unibertsitatean egiten da eta guk hor aurreratutakoa enpresari transferitzen diogu dio Etxabek.
Baliabideak
Aurrekontuen atalera iritsi ginenean, zenbakiek nahikoa argi adierazten zuten arestian aipatutako lanarlo bakoitzak zein-nolako indarra duen. Hona hemen 1988. urteko finantzaketaren banaketa:
Proiektu jenerikoak
586.000.000 pta.
Inbertsioak 82.000.000 pta.
1987ko datuekin konparatuz, %22ko igoera egon da, baina enpresetatik proiektu konkretuen truke jasotako dirua %27,4 hazi da. Inbertsioak bi iturri desberdinetik finantzatu dira. Zatirik garrantzitsuena Administrazio Publikoak finantzatu du eta gainerakoa IKERLANek berak. Eusko Jaurlaritzak, proiektu jenerikoek behar dituzten inbertsioak finantzatzen ditu. Madriletik ere zati bat lortzen da.
IKERLANen hasierako lantalde hura bestetik, gaur egun ondoko hau bihurtu da:
Goi-mailako tituludunak . . . . . . . . 46
GUZTIRA 125
Ezkerreko biak Europako bisitariak. Eskuinean Arroiabe, Ikerlanekoa.
Datu hauek egun osoan lanean aritzen diren pertsonen kopurua adierazten dute. Hala ere, ordu batzuetan aritzen den zenbait kolaboratzaile badago. Normalean, Arrasateko Eskola Politeknikoko irakasle eta ikaslez osatzen da lantalde hau.
Etorkizuna
Eusko Jaurlaritzak entitate babestuaren ideia bultzatzen segituko duela uste dut. Europan mantentzen ari bait dira eredu hau eta azken finean zerbitzu publiko bat ematen ari garenez industria osoa da irabazle zioen Etxabek, etorkizuna nola ikusten zuen galdetu genionean.
DANOBAT enpresarekin batera garatutako zelula malgua.
Ikerketa-zentruen artean orain dela urte-pare bat sortu zen koordinaziorako erakundea indartu egin beharko da Euskal Herriko ikerketa-beharrak hobeto planifikatzeko eta esparru zabalagora iritsi ahal izateko.
Enpresekiko joera orain dagoenaren ildo beretik joango da; hau da, gaur eguneko laneko eremuetan jarraituko da lanean eta etorkizunerako garrantzitsu izan daitekeen beste zenbait ekintza ere bultzatuko da. Hortaz, telekomunikazioak lantzea izango da IKERLANentzat etorkizunerako desafioetako bat. Horretarako bost urteko plangintza osatu da, hasieran pertsonal-arazoak egon daitezkeela jakinik; Bilboko injineru-eskolatik gutxienez hiru urte igaro arte ez bait dira promozioak irteten hasiko.
Ikerlaneko BURDARI izeneko robotorga.
Proiektu europarrek beste alor garrantzitsu bat osatuko dute. Proiektu hauen alderdi ekonomikoak garrantzia izango badu ere, Pedro Etxabek beste alderdi bat azpimarratu nahi izen zuen: Ipar Euskal Herriko enpresekiko erlazioa hain zuzen ere. Ikerlan eta Ipar Euskal Herriko zenbait enpresen arteko harremanak ez dira oraingoak. Hala ere, Europako zenbait programak Euskal Herriko herrialde desberdinen arteko harremanak ahalbidetzen dituenez, egoera hau aprobetxatu nahi da. COMETT izeneko programa da hain zuzen horretarako bidea. Programa honen barruan Unibertsitatea eta Enpresaren arteko informazio-trukea bultzatu nahi da, herrialdez herrialde. Euskal Herriari dagokionez, Hego Euskal Herriko zenbait erakunde publiko nahiz pribaturekin batera (Ikerlan tartean delarik) Ipar Euskal Herriko zenbait erakunde harremanetan jarriko dira.
Ez bait dugu ahaztu behar Euskal Herrian gaudela zioen harrotasun handiz Pedro Etxabek.
LANEKO EREMUA |
zientziaeus-51249e493835 | http://zientzia.net/artikuluak/mossbauer-espektroskopia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mössbauer espektroskopia - Zientzia.eus | Mössbauer espektroskopia - Zientzia.eus
R.L. Mössbauer gazteak doktorego-tesirako esperimentuak egiten ari zelarik, fenomeno arraro bat, espero ez zuena, ikusi zuen.
R.L. Mössbauer gazteak doktorego-tesirako esperimentuak egiten ari zelarik, fenomeno arraro bat, espero ez zuena, ikusi zuen. Mössbauer espektroskopia - Zientzia.eus Mössbauer espektroskopia
Kimika
Rudolf Ludwig Mössbauer (ikus 1. irudia) München-en jaio zen 1929.eko urtarrilaren 31n. Beraz, aurten bere jaiotzaren 60. urteurrena ospatzen da. Bere izena daraman efektuaren historia oso interesgarria da. R.L. Mössbauer gazteak doktorego-tesirako esperimentuak egiten ari zelarik, fenomeno arraro bat, espero ez zuena, ikusi zuen. Esperimentu horietan 191Os isotopoa iturri moduan erabiltzen zuen. Isotopo hau, beta desintegrazioa dela medio, 191Ir isotopoaren 129 keV-eko egoerara pasatzen da, egoera horretatik funtsezko egoerara, hots, energia minimoko egoerara pasatzean 129 keV-eko gamma izpia igortzen du, lerroaren zabalera 5x10-6 eV-ekoa izanik.
Goian: Mössbauerrek erabilitako tresneria A) zurgatzailea kriostatoaren barnean. S) kriostato gaineko iturri birakorra Behean: Iridioaren zurgapen-espektroa, 88 gradu Kelvin tenperaturan. x ardatzean, bai iturriaren abiadura (v) bai Doppler-en energia (DE) ikus daiteke (R.L. Mössbauer, Naturwiss, 45 (1958).
Mössbauerrek gamma izpi horien transmisioa iridio-kristal naturalean (%38,5 191Ir) zehar neurtu zuen eta horretarako 2. irudian adierazten den gailua eraiki zuen. Esperimentu honi fluoreszentzia edo zurgapen erresonantea deritzo. Era honetako esperimentuetan iturriko nukleoek funtsezko egoerara pasatzean igortzen dituzten gamma izpiak mota bereko diana-nukleoek zurgatu egiten dituzte, iturriko nukleo igortzaileen hasierako egoera berera gamma izpi hori zuzenean transmititu gabe altxatuz. Fluoreszentzia espektroskopia atomikoan oso ezaguna zen. Erradiazioa jatorri nuklearrekoa bada (erradiazioaren energi zabalera oso txikia denez) nukleoak gamma izpia igortzean jasaten duen atzerapen-energia lerroaren zabalera naturala baino handiagoa izaten denez, ez da zurgapen erresonanterik (edo fluoreszentziarik) gertatzen. Doppler efektuaren bidez gamma izpiari energia ematen bazaio, zurgapen erresonantea gertatuko da.
Hau, mekanikoki egin daiteke, iturriari abiadura emanez (ikus 2. irudia) eta baita termikoki ere, tenperatura igoz. Beraz, tenperatura altuetan jatorri termikoko Doppler efektuak igorpen- eta zurgapen-lerroetan behar adinako zabalera sortzen du elkarri gainezartzeko, modu honetan zurgapen erresonantea gertatuz. Horixe zen Mössbauer gazteak espero zuena, hots, tenperatura altxatzean erresonantzia handiagotu egingo zela, kristala erabili beharrean lurrina erabiltzean ikusi zen bezala. Mössbauerek, berriz, (espero ez zuen emaitza lortu zuen) tenperatura jaistean zurgapena handiagotu egiten zela aurkitu zuen.
Behaketa bidez hau lortu ondoren gogor ekin zion lanari, esperimentalki zein teorikoki, efektu ezezagun hau argitzeko. Nukleoa kristal batean loturik dagoenean, bere higidura oszilatzaile-multzo baten higidurarekin konpara daiteke, eta horixe da, hain zuzen ere, Mössbauerrek egin zuena. Kasu honetan funtsezko egoeratik lehen egoerara eramateko (fonoiak sortzeko) atzerapen-energia nahikoa ez bada (momentu lineala kontserbatu egiten delarik), kristal guztia (eta ez nukleo igortzailea bakarrik) atzeratuko da. Beraz, atzerapen-energia sareko nukleoen kopuruaren arabera txikiagotuko da (1010 ordenakoa mikra kubiko bateko sarean) eta balio hau gamma izpiaren energi-lerroaren zabalera baino askoz txikiagoa izanik, arbuiagarria izango da. Kasu hauetan atzerapenik gabeko igorpenaz hitz egiten dugu.
R.L.Mössbauer 1976. urtean, Institut Laue Langevin-eko zuzendari zen garaian.
Mössbauerrek kristal-sarea ωE maiztasuneko oszilatzaileez ordezkatuz (Einsteinen ereduari jarraituz) atzerapenik gabeko igorpena hωE=kθE> >Eγ2/mc2 (Eγ=γ izpiaren energia, θE= Einsteinen tenperatura) soilik bada, gertatuko dela kalkulatu zuen. Hala ere, bibrazioen espektro erreala Einsteinen ereduan azaldutakoa baino konplexuagoa izanik, ondoren Debye-ren hurbilketa erabili zuen. Eredu honen bidez atzerapenik gabeko igorpenaren probabilitatea tenperatura altxatzean txikiagotu egiten dela eta tenperatura Debyeren tenperaturarekiko handia bada probabilitatea arbuiagarria dela aurkitu zuen (ikus 3. irudia). Irudi berberean, Debyeren tenperatura gero eta handiagoa bada, hots, kristalaren lotura-indarrak gero eta handiagoak badira, atzerapenik gabeko igorpenaren probabilitatea tenperatura altuagoetan suntsitzen dela ere adierazten da. Mössbauerrek 1958. urtean azaldu zituen efektuaren ezaugarriak, baina urtebete baino gehiago pasatu zen zientzi komunitateak onartu arte. Bere lanagatik 1961. urtean Nobel Saria lortu zuen.
Mössbauer nukleoak, hots, atzerapenik gabe gamma izpiak igortzen dituzten nukleoak, asko dira, ezagunena 57Fe izanik; giro-tenperaturan bereziki atzerapenik gabeko gertaeren probabilitatea nahikoa handia delako eta baita burdina substantzia interesgarri askoren osagai delako ere. Mössbauer espektroskopiaren paregabeko doitasuna, lerroaren zabalera naturala trantsizio energia baino 1013 aldiz txikiagoa izatean datza, hots, aipaturiko doitasunarekin konparaketa eginez Lurretik Ilargirainoko distantzian mikra baten ordenako aldaketak neurtu ahal izanen genituzke.
Gaur eguneko Mössbauer espektrometroei dagokien energi aldaketa iturri eta zurgatzaileen arteko higidura erlatiboaz burutzen da, hots, Doppler efektuaren bidez. Abiadurak txikiak izaten dira, zenbait milimetro segundokoak hain zuzen ere.
Nukleo atomikoek parte hartzen duteneko elkarrekintza elektriko eta magnetikoei elkarrekintza hiperfin deritze. Elkarrekintza hauek Mössbauer espektroskopian oso erraz ikus daitezke; goian aipatu bezala, Mössbauer teknika bereizmen handikoa bait da. Ondoren adierazten diren elkarrekintza hiperfinak aztertu ondoren nukleo zurgatzailearen egoera eta beraren ingurune hurbila nolakoa den jakin ahal da.
a) Aldakuntza Isomerikoa edo karga nuklearraren banaketa ez-puntualaren eta nukleoan egoteko probabilitatea daukaten elektroien arteko elkarrekintza. Elkarrekintza honek maila energetikoen aldakuntza sortzen du. Aldaketa hori funtsezko egoeran eta egoera kitzikatuan (hots, energia altuagoko egoeran) berdina ez denez, zurgapen-lerroa lerratu egiten da. Lerrakuntzaren intentsitateak nukleoan egoteko probabilitatea duten elektroien dentsitateaz edo beraiengan dagoen pantailatzearen ideia ematen digu, hots, Mössbauer nukleoaren ingurune kimikoarena, hain zuzen ere.
b) Anizkoizketa kuadrupolarra edo nukleoaren momentu kuadrupolar elektrikoaren eta nukleoa aurkitzen deneko posizioko eremu elektrikoaren gradientearen arteko elkarrekintza. Elkarrekintza honek eremu kristalinoarekiko proportzionala den anizkoizketa sortzen du. Beraz, Mössbauer nukleoaren inguruneko simetria deskribatzen du.
c) Anizkoizketa magnetikoa edo nukleoaren momentu dipolar magnetikoaren eta nukleoaren posizioko eremu magnetikoaren arteko elkarrekintza. Anizkoiketa honek magnetikoki ordenaturiko inguruneen eremu lokalaren neurketa ematen digu (ikus 4. irudia).
Mössbauerrek kalkulatutako atzerapenik gabeko zurgapen-zatia (f), (T) tenperaturaren arabera, bi elementu ezberdinetarako (R.L. Mössbauer, Ann. Rev. Nucl. Sci., 12 (1962).
Aplikazioak
Kimikako ikerketaren kasuan Mössbauer-parametro garrantzitsuenak aldakuntza isomerikoan eta anizkoizketa kuadrupolarrean gertatzen dira. Parametro hauen bidez spin- eta oxidazio-egoerak, simetria molekularra, konposatu kimikoen analisi eta bereizkuntza, korrosioa, katalisia eta beste hainbat ikerketa burutzen da.
Materialetako propietate magnetikoen ikerketa, Mössbauer espektroskopiaren aplikazio arruntena izaten da. Gehien erabilitako Mössbauer isotopoa 57Fe da; burdina material magnetikoen osagai arruntenetarikoa bait da. Konposatu magnetikoen informazio asko parametro hiperfinetatik lor daiteke eta burutu daitezken ikerketa batzuk ondokoak ditugu: Ordena magnetikoaren tenperatura eta mota (ferromagnetikoa, antiferromagnetikoa...), posizio magnetiko edo kristalografiko ez baliokideen arteko atomoen banaketa, egitura magnetikoaren ikerketa etab.
Mössbauer espektroskopiak metalurgian duen erabilera oso berria izan arren, funtsezko ezaugarri batzuk dagoeneko mugatu dira eta oso esperimentu bereziak ere burutu dira. Mössbauer espektroskopiaren bidez burutu daitezken ikerketa batzuk ondokoak dira: disoluzio solidoen analisi koantitatiboa, aldaketa martentsitikoak, hauspeaketa, aleazio amorfoak, akatsak etab.
Hainbat molekula biologikok burdina eta beste metalak daramatza eta Mössbauer efektua zenbait entzima eta proteina ikertzeko oso erabilgarria da, kasu aipagarrienetarikoa hemoglobinarena izanik. Konposatu biologikoetan laginen prestaketa berezia da, ur-disoluziotan egon behar dute eta izozturik daudenean neurtzen dira. Hemoproteinak, burdina eta azufrea daramaten proteinak eta burdina pilatu eta garraiatzen dutenak dira gehien ikertu diren molekulak.
Mössbauer espektroskopia beste eremutan ere erabilia da, horietariko batzuk Mineralogia, Geologia (Lurrekoa eta Ilargikoa), Arkeologia, materia ez kristalinoa, etab. izanik.
Leioako Zientzi Falkultatean lorturiko burdinaren zurgapen-espektroa. Ferromagnetikoa izanik, barne-eremu magnetiko handia sortzen da, eta espektroan sei lerro agertzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ece3a380e678 | http://zientzia.net/artikuluak/eguzkiaren-aktibitatea-iii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzkiaren aktibitatea (III) - Zientzia.eus | Eguzkiaren aktibitatea (III) - Zientzia.eus
Lurrean eragin handiena sorterazten duen Eguzkiaren aktibitate-mota, erupzioak dira. Honelakoa izan genuen, joan den martxoaren 6an garatu zena, Eguzkiaren gainazalean ikus zitezkeen oso beltzune handi batzuekin erlazionatuta.
Lurrean eragin handiena sorterazten duen Eguzkiaren aktibitate-mota, erupzioak dira. Honelakoa izan genuen, joan den martxoaren 6an garatu zena, Eguzkiaren gainazalean ikus zitezkeen oso beltzune handi batzuekin erlazionatuta. Eguzkiaren aktibitatea (III) - Zientzia.eus Eguzkiaren aktibitatea (III)
Astronomia
Lurrean eragin handiena sorterazten duen Eguzkiaren aktibitate-mota, erupzioak dira. Honelakoa izan genuen, adibidez, joan den martxoaren 6an garatu zena, Eguzkiaren gainazalean ikus zitezkeen oso beltzune handi batzuekin erlazionatuta. Minutu batzuk geroago, eta egoera bere onera etorri zen arte, irrati bidezko komunikazioetako asko ezin burutu izan ziren. Aurrerago fenomeno honen arrazoi zehatza ere ikusiko dugu, baina lehenengo, erupzioen azterketa laburra egin beharko dugu.
Aurreko artikuluetan esan dugunez, Eguzkiaren eremu magnetikoak lokalki eboluzionatzen du. Erraza ez bada ere, eta materiaren higidurak eraginda, lerro magnetikoak batzuetan pilatu egiten dira tutuak eratuz. Egoera honetan, elkarren arteko indarren eraginez, batzuk deformatu egiten dira Eguzkiaren gainazalean gora igoz uztai antzeko egitura bat sortuz (ikus 1. irudia). Eremu magnetikoaren intentsitate handiak egituraren oinarrietako konbekzio-korronteak gerarazten ditu, tutuak gainazala ebakitzen duen eskualde bietan beltzuneak sortuz. Beraz, sortutako beltzune-bikoteko elementuen polaritateak aurkakoak dira. Orain arte aipatu ez dugun berezitasun honek badu bere garrantzia.
Fenomenoa ezaguna zen Lurrean kokatutako magnetometroen bidez eginiko neurketei esker. Gainera, zera gertatzen da: Eguzkiaren hemisferio bietako baten beltzune-bikoteen polaritate positibo eta negatiboaren norantza ekialdetik mendebalderakoa bada, bestean alderantziz gertatzen da, eta horrez gainera, hemisferio bakoitzeko norantza aldatu egiten da hamaika urteko zikloan. Horregatik batzuek hogeitabi urteko periodoaz hitz egiten dute, alderanzketa hori ere kontutan hartzeko.
Baina oraindik ez dugu erupzioez pentsaraz diezaguten ezertaz hitz egin. Zein da fenomeno bortitz horien jatorria? Energi askapena aipatu ditugun uztaietan gertatzen da. Ezegonkortasunaren sorrera azaltzeko eredu ezberdinak egin badira ere, ez dago adostasunik arazo horri dagokionean. Dena den, zenbait behaketatan oinarrituz gero eta esperientziari ondoen egokitzen zaionetakoa delako, polaritate ezberdineko uztaien hurbilketarena nabarmentzen da. Honen lerro nagusien arabera eremu magnetikoen elkarrekintza zentimetro edo metroen eskalan gertatuko litzateke uztai sortuberri bat aurretik zen beste bati hurbiltzean (ikus 2. irudia).
Orduan, tutuen artean oso korronte elektriko bortitzak sortuko lirateke eta bertako materia, elektroiak eta protoiak batez ere, abiadura izugarriz egotziak izango lirateke, likido baten barruan leudekeen bi plaka magnetiko erakarlek bitarteko isurkia kanporatuko luketen bezala. Energi askapena ikaragarria da, eta modu ezberdinez gertatzen da (3. irudian dugu segidan azalduko dugunaren eskema). Lehen esan dugunez, hasiera batean protoiak eta elektroiak milaka voltetako eremu elektrikoak eragindako azelerazioaz jaurtiak izaten dira. Zatiki hauetako gehienak uztai magnetikoaren eraginpean gelditzen dira eta haien arabera higitzen dira, lerro magnetikoen inguruan ibilbide zirkularrak eginez. Bere bidaian X izpi bortitzak eta mikrouhinak igortzen dituzte. Azkenak sinkrotroi-efektuaren ondorio dira, hau da, zatiki kargadunak higidura kiribila daramatelako igortzen duten erradioazioaren ondorio.
Besteak, berriz, “bremsstrahlung” izeneko prozesuaren ondorio dira. Hau zatiki-sortak oso estuak direnean gertatzen da. Orduan, eremu magnetikoa handiagotu egiten da asko eta sinkrotroi-erradiazioak, berak, oso energi galera handia suposatzen du. Beraz, zatikiek balaztaketa-prozesua jasaten dute eta aldi berean erradiazio energetikoa igortzen dute.
Zatikiak uztaiaren oinetara hurbilduz doazen neurrian, dentsitate handiagoko materi eskualdeak igarotzen dituzte bi ondorio sortuz: batetik, batzuetan 10 milioi graduko tenperaturaraino iristen den materiaren beroketa eta, bestetik, protoiek atomoen nukleoekin talka egitean sorterazten dituzten erreakzio nuklearrak. Lehenengoak gasak, X izpiak, erradiazio ultramorea eta hidrogenoaren espektroko H-alpha lerroko argia igor ditzan eragiten du, eta gainera, gas beroa uztaian gora igo erazten du, ehundaka batzuk kilometro segundoko abiadurarekin. Bigarrenari dagokionean, protoiek erreakzio nuklearrak sorterazten dituzte beren bidean aurkitzen dituzten atomoekin, energi handiko neutroiak eta gamma izapiak igorriz. Interpretazio honek, horregatio, lehen aipatu ditugunak baino protoien hasierako azelerazio bortitzagoak exigitzen ditu, eremuek 1.000 milioi voltekoak izan beharko luketelarik.
Beraz, erupzioak zatiki-azeleragailu itzel bezala deskribatu ditugu. Ikuspen honek nahikoa koherentea ematen badu ere, ez zaio hutsunerik falta. Garrantzitsuena agian, aurreko lerroaldearen bukaeran egin dugun oharretik datorkiona da, zatikiak hartzen dituzten azelerazioak eremu magnetikoen elkarrekintzaren ondorioz lortzen direla azalpen handirik gabe onartu bait dugu. Onartu egin behar dugu, dudarik gabe, behaketek irauten duten denbora laburrean Eguzkitik 10 milioi bilioi (1019) kilowatt-orduko energia lortzea oso gauza zaila dela. Are zailagoa izango da energia guzti horri irteera zatiki azeleratuen bidez eman behar badiogu. Eguzkia aztertzen aritzen diren zientzilari batzuen ustez, erupzioen energiaren pilaketa bolumen handiko gas-ingurune baten beroketarekin hasiko litzateke. Gas honek X izpiak igorri eta eguratsari energia handia eman liezaioke. Beharbada, erupzioak prozesu hauen eta beste batzuen hibrido korapilotsuak izango dira.
Azkenik, bada, aztertu ditugu Eguzkiaren aktibitateak Lurrean dituen ondorioak ulertzeko beharrezkoak diren fenomeno denak. Datorren alean zuzen-zuzenean hasiko gara ondorio horiek aztertzen, hala nola, oskorri polarrak, irrati-komunikazioen kondizionamendua edo klima-aldaketa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d57d99f163e5 | http://zientzia.net/artikuluak/fisikako-oinarrizko-zenbait-magnitude/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fisikako oinarrizko zenbait magnitude - Zientzia.eus | Fisikako oinarrizko zenbait magnitude - Zientzia.eus
Oraingoan, Fisikako oinarrizko zenbait magnituderi lotuko gatzaizkio; espazio, denbora eta masa izeneko magnitudeei hain zuzen ere.
Oraingoan, Fisikako oinarrizko zenbait magnituderi lotuko gatzaizkio; espazio, denbora eta masa izeneko magnitudeei hain zuzen ere. Fisikako oinarrizko zenbait magnitude - Zientzia.eus Fisikako oinarrizko zenbait magnitude
Kaixo irakurle! Hemen gaude berriro ere, azkenaldi honetan gure topagune den ETXEKO ORDENADOREA sailean. Oraingoan, Fisikako oinarrizko zenbait magnituderi lotuko gatzaizkio; espazio, denbora eta masa izeneko magnitudeei hain zuzen ere.
Programa honek, aipatu magnitudeen unitateak lantzeko aukera eskaintzea du helburu.
Denok dakigunez, Fisikako ariketak ebazteko unean, magnitudetan sartzen da gehienetan hanka. Hau dela eta, magnitude bakoitzerako unitateen kalkulutan trebatzeko programa burutzeari ekin diogu. Horretarako, menu bat eskaintzen du programak, non landu nahi den magnitudea hautatzeko aukera ematen duen, eta hautatu ondoren, magnitudearen unitateak lantzeko hiru adibide eskaintzen dituen. Hiru adibide horien bitartez ikas dezake beraz erabiltzaileak magnitudea ongi erabiltzen.
Ematen diren balioak eta unitateak aleatorioki hartzen dira eta taula batean kokaturik ematen. Erabiltzailearen eginbeharra, taula osatzea da. Horretarako, eragiketak burutu ondoren, emaitza dagokion lekuan sartu behar du. Gaizki sartuz gero, aukera berria emango dio eta bigarren aldiz gaizki sartuz gero, emaitza. Zein unitateren balioa sartu behar den ere, ordenadoreak adieraziko dio.
Ikusi ahal izango duzunez, programak berak ez du zailtasun berezirik programazioari dagokionez. Ia aski bait da unitate batetik bestera pasatzerakoan mantentzen den erlazioa kontutan hartzearekin. Honez gain badaude beste programa-zati batzuk ere, baina gerorako utziko ditugu.
Ea hau ikusi ondoren beste magnitude batzuk lantzeko gogoa pizten zaizun; azalera, tenperatura, bolumena, indarra, abiadura, azelerazioa, etab. adibidez.
(Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
Programaren zatiak:
10-110: Auzkezpen orokorra eta Menu nagusiko hautabide baten aukeraketa.
120-170: Hautatutako aukerari dagozkion datuetan kokatuko da.
Menu nagusiko aukera bakoitzeko izango ditugun datuak hauexek dira:
– 7 unitate
– 6 faktore (unitate batetik bestera pasatzeko aplikatu behar diren faktoreak)
180: Aukeratutako magnitudeari dagozkion faktoreak FAK taulan gorde.
190: Emaitzak gordetzeko erabiliko diren matrizeak garbitu.
200-330: Magnitude konkretu baten unitateen aurkezpena.
340-430: Hiru unitate hartuko dira aleatorioki eta hauetako bakoitzeko 1etik 1000ra bitarteko zenbaki bat aterako da. Erabiltzaileak beste unitate guztietara pasatu beharko ditu zenbaki hauek.
Erabiltzaileak emandako erantzunak zuzenak diren ala ez egiaztatu ahal izateko, aldez aurretik programak berak egin beharko ditu kalkuluak.
Unitate batetik beste txikiagora pasatzeko dagokion faktoreaz biderkatu beharko du (380). Handiagora pasatzeko berriz, dagokion faktoreaz zatitu beharko du (410).
Emaitza guztiak MAT2 matrizean gordeko dira.
440-480: Aleatorioki aukeratu dituen hiru zenbakiak aurkeztuko ditu pantailan.
500-680: Erabiltzailea emaitzak sartzen has daiteke.
Emaitzak sartzerakoan ordena bati jarraitu beharko zaio eta ordena hau programak markatutakoa izango da hain zuzen ere. Kurtsoreak adierazten duen posizioko emaitza izango da une bakoitzean sartu beharko dena.
Emaitzetan gehienez 0.5eko errorea onartuko da (520). Emaitza zuzena sartzeko bi aukera emango dira eta bi aukera hauetan ondo sartzen ez bada programak berak eskainiko du erantzun zuzena.
700: Programaren amaiera
Azpirrutinak:
740-770: Karaktereak banan-banan, poliki eta soinua ateraz idazteko.
790-970: Erabiltzailearen sarrerak kontrolatzeko azpirrutina: sarreraren luzera, emaitza sartu behar duen lerroan bakarrik mugitu ahal izatea, etab.
Datuak:
Magnitude bakoitzeko unitate batetik bestera pasatzeko aplikatu behar diren faktoreak eta zazpi unitate.
Oharra: unitateak txikienetik handienera sartu behar dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d6e059a60e23 | http://zientzia.net/artikuluak/catia-cadcam-sistema-aurreratuena-usurbilen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "CATIA", CAD/CAM sistema aurreratuena Usurbilen - Zientzia.eus | "CATIA", CAD/CAM sistema aurreratuena Usurbilen - Zientzia.eus
CAD/CAM sistemak direla eta, Administrazio Publikotik lortutako dirulaguntzaren bidez CAD/CAMerako munduan dagoen sistema aurreratuenetako eskuratu dute.
CAD/CAM sistemak direla eta, Administrazio Publikotik lortutako dirulaguntzaren bidez CAD/CAMerako munduan dagoen sistema aurreratuenetako eskuratu dute. "CATIA", CAD/CAM sistema aurreratuena Usurbilen - Zientzia.eus "CATIA", CAD/CAM sistema aurreratuena Usurbilen
Softwarea
Usurbileko Lanbide-Eskolako irakasle diren Balere Barrerok eta Joan Mª Jurramendik urte batzuk daramatzate marrazkigintza teknikoaren alorra jorratzen. Marrazkigintza teknikoak eduki duen eboluzioaren mutur aurreratuenean ibili dira bi gizon hauek. Une honetan CAD/CAM sistemak direla eta, Administrazio Publikotik lortutako dirulaguntzaren bidez CAD/CAMerako munduan dagoen sistema aurreratuenetakoa eskuratu dute.
B. Barrero eta J. M. Jurramendi.
Sistema honen ezaugarriak hauexek dira:
Bi lanpostu
500 MB-ko hiru disko gogor
5080 grafiko-lanpostua, bereizmen altuko pantailarekin, funtzio-teklatuekin, dialekin, taula grafikoekin eta inprimagailuekin.
Zenbakizko kontroleko tornua eta fresatzeko makina.
DIN-AØ tamainako orrialdeak lantzeko plotterra.
Zerbitzu hau enpresara zuzenduta dago eta lan konkretuekin batera, aholkularitza, formazioa eta difusioa ere landuko dira. Beraz zerbitzu integrala eskainiko da.
Sistemaren indarra eta erabiltzaileen trebetasuna ikusteko aukera izan dugu. Zuek nahi baduzue, Usurbileko Lanbide-Eskolara jo; ondoko helbidera: “Zubieta auzoa z/g 20170 Usurbil” Tel. (943) 364600 - 361794.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f6ee31f63554 | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-uztaila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Uztaila - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Uztaila - Zientzia.eus
Uztaila da egunaren luzera mozten hasteko deneko hila. Uztak: Beranduko gerezi eta gingak, aranak, sagar goiztiarrak, almendrak, udare goiztiarrak eta melokotoiak.
Uztaila da egunaren luzera mozten hasteko deneko hila. Uztak: Beranduko gerezi eta gingak, aranak, sagar goiztiarrak, almendrak, udare goiztiarrak eta melokotoiak. Landareen hilabetekaria. Uztaila - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Uztaila
Erein : hazia; Landatu : landarea, aldaska, erreboila, begia, zainak, etab.
Barazki bereziak
Gardua:
Cynara cardunaculus . Uzta: hostoa.
Orburuaren familia eta jenero berdineko landarea da eta haren antzera hotz handiak ez ditu atsegin. Etekin onak lortzeko oso lur onak, arinak, eta ongi ongarrituak behar ditu, nahiz eta lur txarxeagoetara ere erraz egokitu ohi den.
Erein: apiril-maiatzean. Mahaian edo soroan bertan zuloko 4-5 hazi ereinez eta zulo batetik bestera 1 m-ko tartearekin, zulo bakoitzeko landarerik onena aukeratu beharko da.
Lanak: jorraldiak, belarrik izan ez dadin eta ureztaketak udan. Uzta-garaia baino hogei bat egun lehenago landare osoa bildu, goikaldean lotu eta zaku edo oihal batez inguratu, hostoak ilunpean zuri daitezen. Hotz handiak badira, lurrez ere inguratu. Marraskilo, bare, sator, mildiu eta pikardatuaren erasoetatik babestu beharko dugu.
Uzta: urri-otsaila bitartean. |
zientziaeus-e53c1449fd17 | http://zientzia.net/artikuluak/beno-gutenberg-eta-arthur-kennelly/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Beno Gutenberg eta Arthur Kennelly - Zientzia.eus | Beno Gutenberg eta Arthur Kennelly - Zientzia.eus
Ale honetarako bi zientzilari aukeratu ditugu. Beno Gutenberg geologo alemana, eta Arthur Kennelly injineru elektrikoa.
Ale honetarako bi zientzilari aukeratu ditugu. Beno Gutenberg geologo alemana, eta Arthur Kennelly injineru elektrikoa. Beno Gutenberg eta Arthur Kennelly - Zientzia.eus Beno Gutenberg eta Arthur Kennelly
1989/06/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ale honetarako bi zientzilari aukeratu ditugu. Beno Gutenberg geologo alemana da bata, duela ehun urte ekainean jaio zelako, eta Arthur Kennelly injineru elektrikoa bestea, ekainaren 18an bera hil zela berrogeitamar urte betetzen direlako.
Beno Gutenberg
Alemaniako Darmstadt-en jaio zen 1889.eko ekainaren 4ean geologo hau. Ikasketak Göttingen-eko unibertsitatean burutu zituen, bertan doktoregoa lortuz.
1930. urtean Estatu Batuetara joan zen eta 1936. urtean bertako hiritartasuna lortu zuen.
Lurraren barneko konposizioaz arduratu zen eta berak teoria baten berri eman zuen lurraren barruan zona ilun batean uhin sismikoak zergatik ez diren nabari esplikatuz. Zona horrek Lurraren inguruan geruza bat osatzen du lurrikararen epizentrutik distantzia finko batera.
1913. urtean, Lurrak bere zentruan 3.500 kilometroko erradioko nukleoa zuela iradoki zuen. Hara iristen ziren uhin sismikoak, errefraktatu egiten ziren zona ilunetik kanpora. Uhinak nukleora sartzen ez zirelako, likidoa zela ere pentsatu zuten. Geroztik, meteorito desberdinen konposizioa eta dentsitatea aztertuta, geologo gehienek teoria hori onartu egin dute eta baita burdina eta nikelez (9/1 proportzioan) osatua dagoela ere.
Lurraren nukleo eta mantuaren arteko tarteari, Gutenbergen geruza esaten zaio.
Gutenbergek, Charles Richter-ekin lan egin zuen lurrikaren intentsitatea neurtzeko erabiltzen den Richter eskala finkatzen, eta bien artean Lurraren sismologia izeneko liburua argitaratu zuten 1941.ean. Gutenbergek baditu horretaz gain lurrikarei buruz idatzitako beste bi liburu ere: Lurraren barne-egitura (1939) eta Iparrameriketako lurrikarak (1951).
Kaliforniako Teknologi Institutuan, Pasadena-n, Geofisika-irakasle eta Sismologi laborategiko zuzendari gisa lan egin zuen, 1957. urtean erretiratu zen arte. Los Angeles-en 1960.eko urtarrilaren 25ean hil zen.
Arthur Edwin Kennelly
Bombay-n, Indian, 1861.eko abenduaren 17an jaioa dugu injineru elektriko hau. Gaztetandik elektrizitateaz arduratu zen eta Thomas Edison bezalaxe telegrafista moduan lan egin zuen.
Hogei urte zituelarik Iparrameriketara joan zen eta han Edisoni lagunduz lan egin zuen injineru gisa 1894. urtera arte. Orduan J. Houston-ek eta biek injinerutza-bulego bat sortu zuten Philadelpia-n bere kontura.
Kennellyren ekarpen nagusia, ez zen aparatu elektriko berriak asmatzea izan; matematika aurreratuak zirkuitu elektrikotara aplikatzea baizik. Impedance izeneko idazlana argitaratu zuenean, berehala hasi ziren injineruak korronte alternoko zirkuituetan zenbaki konplexuak erabiltzen.
1902. urtean, aurreko urtean Guglielmo Marconik Britainia Haunditik Ameriketara haririk gabe egindako transmisioaz bere eritzia jakin erazi zuen. Kennellyren ustez irrati-uhinak argi-uhinak bezala lerro zuzenari jarraituz pasatu ziren kontinente batetik bestera. Horretarako, irrati-uhinak isladatu egin ziren Lurraren atmosferaren goiko geruza ionizatuan. Oliver Heaviside fisikari britainiarrak ere bere aldetik eta independenteki teoria berberaren berri eman zuen hilabete batzuk geroago eta horregatik Kennelly-Heaviside geruza deitzen zaio ionosferan uhinak isladatzen dituenari.
Kennelly injinerua, Boston-en hil zen 1939.eko ekainaren 18an; duela berrogeitamar urte hain zuzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a2a4e9d6fe6e | http://zientzia.net/artikuluak/bederatziehun-kiwi-eta-zakur-bat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bederatziehun kiwi eta zakur bat - Zientzia.eus | Bederatziehun kiwi eta zakur bat - Zientzia.eus
Zakur baten eta kiwi-populazio baten artean egon berri den gatazka, erreferentzia bazterrezina izango da kontserbazio-literaturan aurrerantzean.
Zakur baten eta kiwi-populazio baten artean egon berri den gatazka, erreferentzia bazterrezina izango da kontserbazio-literaturan aurrerantzean. Bederatziehun kiwi eta zakur bat - Zientzia.eus Bederatziehun kiwi eta zakur bat
Ekologia
Uste denez, sartutako harrapariak dira irla-espezieen desagertzearen arrazoirik nagusiena. Arazo honi buruzko orain arteko literaturak ez zuen horren ebindentzia zuzenik ematen; ez-zuzena bai ordea. Horrexegatik zakur baten eta kiwi-populazio baten artean egon berri den gatazka, errefentzia bazterrezina izango da kontserbazio-literaturan aurrerantzean.
Zeelanda Berriak bere hegazti-espezie jatorren proportzio handia galdu egin du, duela zenbait mende europarrak heldu zirenez gero. Sartutako erbinudeak, katuak eta zakurrak izan dira horren erantzule, baina froga zehatzik ez da egon; susmoak besterik ez. Kiwiak, Zeelanda Berriko irudi nazional den hegaztiak, eman berri du erantzuna.
Waitangi izeneko basoan bizi izan da orain arte, Zeelanda Berriko kiwi arrunten (Apteryx australis) populaziorik handiena. 1987.eko ekain eta urri artean biologoek populazio honetako ale batzuk markatu zituzten eta ondoren irrati-transmisoreak erabiliz segimendua egin zieten.
Kiwi arrunta.
1987.eko abuztuaren 24ean kiwi eme handi bat hilberria aurkitu zen. Hurrengo sei asteetan beste zenbait hildako edota hezurdura berri aurkitu zen. Markatutako 23 hegaztietatik 13 hil ziren tarte horretan eta irrati-transmisoreei esker lokalizatu ziren. Markatu gabeko hildako aleak aurkitzea zaila izanik ere, beste hamar aleren hezurdurak aurkitu ziren. Irailaren bukaerarako kiwi-kantu gutxi entzuten zen eta kiwiak lokalizatzeko (ez hiltzeko) hezitako zakur batek ez zuen bat ere aurkitu.
Hildakoetan aurkitutako hortz-markek eta inguruko hatz-markek hiltzailea zakurra zela erakutsi zuten. Zakurra gainera bakarra zen. Irailaren 30ean ardizakur aleman bat ikusi zuten basoan eta hila zegoen. Harez gero ez zen kiwi gehiago desagertu.
Zenbat kiwi hil zituen zakurrak? Markatutako hogeitahiruetako hamahiru akabatu bazituen, populazio osoko 900etako 500 bat hilko zituen; hegazti guztiak arrisku berdinean bait zeuden. Sei astetan bostehun kiwi hiltzeak gauero hamabi hiltzen zituela esan nahi du. Zifrak handia dirudi, baina kiwiek usain sarkorra eta oihu ozena dutenez gero, zakurrak ez zuen harrapakina atzemateko arazorik izaten.
Waitangiko gatazka honek, irla-espezieak harrapari berri bat sartzen denean zein erasogarriak diren erakusten du. Kiwiek harrapari ugaztunik gabe eboluzionatu zuten eta zakurren aurrean defentsabiderik ez dute. Gainera oso poliki ugaltzen direnez, Waitangiko populazioak 8-20 urte beharko ditu hasierako zifrak lortu arte.
Waitangiko gertakizun honek, sartutako animaliak kontrolatzeak zenbaterainoko garrantzia duen erakusten du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6a0900657435 | http://zientzia.net/artikuluak/heriotza-kateatuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Heriotza kateatuak - Zientzia.eus | Heriotza kateatuak - Zientzia.eus
Joan den apirilaren lehenengo egunetan Willem Roskam 38 urteko ikerlaria hiltzeak, Pasteur institutuko lan-arriskuen auzia harrotu du berriro.
Joan den apirilaren lehenengo egunetan Willem Roskam 38 urteko ikerlaria hiltzeak, Pasteur institutuko lan-arriskuen auzia harrotu du berriro. Heriotza kateatuak - Zientzia.eus Heriotza kateatuak
Osasuna
Ale honetan mintzatu gara jada Pasteur institutuaz. Halaber, ondoko berri honek ere institutu frantses ospetsu horrekin du zerikusia.
Joan den apirilaren lehenengo egunetan Willem Roskam 38 urteko ikerlaria hiltzeak, Pasteur institutuko lan-arriskuen auzia harrotu du berriro. Roskamekin zazpi izan dira Institutuko ikerlari izanik minbizi-era arraro batek jotako langileak (linfosarkoma linfoblastikoak kasu honetan). Guztiek solairu berean, denboraldi beretsuan eta DNA birkonbinatzailearekin egin dute lan. Talde horretako beste hiru hil dira jada eritasunaren ondorioz. Jean Bernard irakaslearen zuzendaritzapean inkesta bat egiten ari dira, baina emaitzak urte bukaera arte ez dira ezagutuko.
1986.ean bost minbizi-kasu garatu ziren eta 1987.erako zazpi ziren. Horrexegatik 1987.ean Pasteur Institutuak azterketa epidemiologiko bati ekitea erabaki zuen, Institutuko ikerlari eta ikerlari-ohien arteko minbizi-arriskua ebaluatzeko. 1971.etik 1986.era Institutuan sei hilabete baino denbora luzeagoz lan eginiko 4.000 lagunei galdekizun bat igorri zitzaien. Zein produktu kimiko eta mikroorganismo erabili zituen eta Institutuko zein tokitan egin zuen lan jakin nahi zen. Datu guzti hauek biltzea ez da erraza eta horregatik inkestak luze jo du.
Pasteur Institutuko datuak oso interesgarriak izan daitezke. Izan ere, beste ikerketa-zentrutan ere aplikagarriak izan daitezke. Horrelako azterketa mundu osoko laborategietara zabaldu nahi da zera ikusteko: ea laborategietako langileen artean minbizi-arriskua populazio arruntean baino handiagoa den.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ac45603c530f | http://zientzia.net/artikuluak/magallaes-artizarrerako-bidean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Magallaes artizarrerako bidean - Zientzia.eus | Magallaes artizarrerako bidean - Zientzia.eus
Oso atzerapen luzea izan ondoren, joan den maiatzaren hasieran
Oso atzerapen luzea izan ondoren, joan den maiatzaren hasieran Magallaes artizarrerako bidean - Zientzia.eus Magallaes artizarrerako bidean
Astronautika
Oso atzerapen luzea izan ondoren, joan den maiatzaren hasieran Magallaes izeneko zunda automatikoak Artizarreko bidea hartu zuen.
Magellaes 1990.eko abuztuan iritsiko da gurearen antzeko planetara eta zortzi hilabetean zehar Artizarra 1.852 bider orbitatuko du. Radarraren bidez Artizarreko gainazalaren %90 miatuko du. Oso bereizmen handiko radarra darama (16 miliakoa) eta Artizarra lehenago bisitatu duten beste untziek (iparramerikarren Pioneer eta sobietarren Venera eta Vega sailekoek) lortutako irudiak baino hobeak eskainiko ditu. Irudi horiei esker, Artizarraren gainazalak plaken tektonikarik duen edo Ilargia bezala solidoa den jakiterik izango da.
Magellaesen misioak gorabehera asko izan du azken hamar urteotan. 1978.ean Pioner zunda Artizarrera bidali zenean, bereizmen handiagoa izango zuen misio baten beharraz mintzatu zen. Urtebete geroago misioa antolatuta zegoen, baina jaurtiketa-data bitan atzeratu zen eta gainera transbordadoreen programa garrantzitsuagoa zenez baztertua izan zen beste behin diru-faltagatik. Bestetik, 1986.ean Challengerak izandako istripuak misioa atzeratu egin zuen berriro.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-be9ab7b260ab | http://zientzia.net/artikuluak/hotzetik-datozen-dinosauruak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hotzetik datozen dinosauruak - Zientzia.eus | Hotzetik datozen dinosauruak - Zientzia.eus
Paleontologoek, tamaina txikiko dinosauruak Lurreko poloen inguruan bizi izan zirenaren aldeko ebidentzia berriak aurkitu dituzte.
Paleontologoek, tamaina txikiko dinosauruak Lurreko poloen inguruan bizi izan zirenaren aldeko ebidentzia berriak aurkitu dituzte. Hotzetik datozen dinosauruak - Zientzia.eus Hotzetik datozen dinosauruak
Paleontologia
Paleontologoek, tamaina txikiko dinosauruak Lurreko poloen inguruan bizi izan zirenaren aldeko ebidentzia berriak aurkitu dituzte. Dinosauru hauek hotza eta hilabetetan irauten zuen negu iluna gainditzeko gauza ziren. Ohizko ideiek animalia tropikal edo subtropikaltzat jo izan dituzte dinosauruak beti.
Australiako hegoekialdean aurkitu berri diren fosilek aditzera eman dutenez, dinosauruak hego poloaren ingurutan bizi izan ziren kretazikoan duela 130-105 milioi urte. Orduko batezbesteko tenperatura 5ºC-koa zen eta minimoa -6ºC ingurukoa. Gutxienez neguko hiru hilabeteetan dinosauruek ez zuten eguzkirik; hamabostaldi batean ilargiaren argia eta hurrengoan iluntasuna.
Australiako hau ez da ildo honetan eginiko aurkikuntza bakarra. 1987.ean Arktikoan bizi ziren dinosauruen berri eman zen.
Bi aurkikuntza hauek zera adierazten dute: kretazikoaren bukaeran, duela 65 milioi urte, gertatu zen dinosauruen desagerketaren kausa ezin zitekeela hotza eta iluntasuna bakarrik izan, baldin eta oso denbora luzez iraun ez bazuten behintzat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9d284ccd3e22 | http://zientzia.net/artikuluak/hondamena-sortzen-duen-laguntza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hondamena sortzen duen laguntza - Zientzia.eus | Hondamena sortzen duen laguntza - Zientzia.eus
Naturarako Nazioarteko Fondoa erakundeak adierazi duenez, Japoniako kanpo-laguntzarako programa munduko oihan tropikala hondatzen laguntzen ari da.
Naturarako Nazioarteko Fondoa erakundeak adierazi duenez, Japoniako kanpo-laguntzarako programa munduko oihan tropikala hondatzen laguntzen ari da. Hondamena sortzen duen laguntza - Zientzia.eus Hondamena sortzen duen laguntza
Ingurumena
Naturarako Nazioarteko Fondoa (WWF) erakundeak adierazi duenez, Japoniako kanpo-laguntzarako programa (Munduko handiena) munduko oihan tropikala hondatzen laguntzen ari da.
Japonia zur tropikaleko munduko inportatzailerik handiena da: 1986.ean nazioarteko merkatuaren %29 hartu zuen. Zur hau Japonian boomean dagoen eraikuntz industrian erabiltzen da batez ere. WWFren arabera Japoniara heltzen ari den zuraren %70 Malaysiako Sarawak eta Sabah estatuetatik dator. Eskualde horietan botatzen ari diren basoek, biologiaren ikuspegitik munduko ekosistemarik interesgarrienetakoak gordetzen dituzte.
WWFren txostenak, Japoniako kanpo-laguntzak praktika horiek bultzatzen dituela dio. Japonia kanpo-laguntzen eremura etorriberria izanik, lehenago beste batzuek eginiko akats berberak neurri handiagoan errepikatzen ari dela dio txostenak. Esaterako, eskualde urrunetako komunikazioa (errepide eta azpiegiturak) hobetzeko diren laguntzek Japoniako zur-konpainiei bertara hurbiltzeko eta basoa botatzeko aukera ematen die.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a0ee78c327e0 | http://zientzia.net/artikuluak/berriro-etxean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Berriro etxean - Zientzia.eus | Berriro etxean - Zientzia.eus
Txinako agintarien eta mendebaldeko kontserbazionisten arteko elkarlanaren ondorioz, mende hasieran Txinatik desagertutako orein-espezie bat bertaratzea posible izan da.
Txinako agintarien eta mendebaldeko kontserbazionisten arteko elkarlanaren ondorioz, mende hasieran Txinatik desagertutako orein-espezie bat bertaratzea posible izan da. Berriro etxean - Zientzia.eus Berriro etxean
Txinako agintarien eta mendebaldeko kontserbazionisten arteko elkarlanaren ondorioz, mende hasieran Txinatik desagertutako orein-espezie bat bertaratzea posible izan da.
Pére Daviden oreina.
Pére David oreinaren bi talde Txinako bi erreserbatan kokatu dira. Bat Xangaitik gertu kokatu da eta 39 aletik 50era pasatu da. Beijin-eko iparraldean kokatutako beste taldea 20 animaliatik 55era ugaldu da. Orein-multzoak Ingalaterran du jatorria. Txinatarrek animaliak lurralde guztietara barreiatzea espero dute.
Pére David izeneko misiolariaren izena darama animaliak, ikusi zuen lehenengo mendebaldarra bera izan zelako. 1.900.ean boxerren matxinada gertatu zenean, Txinan gelditzen ziren azkenak jateko hil zituzten.
Baina ale batzuk Europako zoologikoetara eraman ziren. Bedford-eko hamaikagarren dukeak erosi zituen eta Woburn Abadiko bere 30 milioi metro karratuko parkera eraman zituen. Jatorrizko hamazortzi oreinak ugaldu egin dira eta egun 1.500 dira mundu osoan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fffd0bb56896 | http://zientzia.net/artikuluak/momiak-hil-eta-gero-hil/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Momiak, hil eta gero hil - Zientzia.eus | Momiak, hil eta gero hil - Zientzia.eus
Askotan zaila gertatzen da antzinako objektu bitxien kontserbazioa eta jendeari horiek erakustea konbinatzea. Helburua, hondamen biologikoa saihestea eta aldi berean erakusketa egokiro antolatzea da.
Askotan zaila gertatzen da antzinako objektu bitxien kontserbazioa eta jendeari horiek erakustea konbinatzea. Helburua, hondamen biologikoa saihestea eta aldi berean erakusketa egokiro antolatzea da. Momiak, hil eta gero hil - Zientzia.eus Momiak, hil eta gero hil
Museotako objektu asko intsektu eta mikroorganismoek hondatuta daude. Askotan zaila gertatzen da antzinako objektu bitxien kontserbazioa eta jendeari horiek erakustea konbinatzea.
Nitrogeno-atmosferan gordetako momia.
Berriki, bi alderdi horiek konbinatzeko teknika bat plazaratu da. Helburua, objektu zaharren hondamen biologikoa saihestea eta aldi berean erakusketa egokiro antolatzea da. Irudietako momia hermetikoki itxitako material gardenezko kutxa batean jarri zen eta airea hezetasun gutxiko nitrogenoz ordezkatu zen. Hezetasun txikiaren (%35-40) eta oxigeno-kontzentrazio txikiaren (%2) konbinaketaz aktibitate biologikoa oso txikia izatea lortu zen (%95 txikiagoa).
Orain arte erabili diren fumigazio-sistemen aurrean nitrogenoa merkeagoa, seguruagoa eta erabilgarriagoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bc25bb83d8f1 | http://zientzia.net/artikuluak/madrilen-fusio-hotza-lortu-ote/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Madrilen fusio hotza lortu ote? - Zientzia.eus | Madrilen fusio hotza lortu ote? - Zientzia.eus
Ekainaren 9ko egunkarietan Madrileko Unibertsitate Autonomoan fusio hotza lortu zela adierazten zen.
Ekainaren 9ko egunkarietan Madrileko Unibertsitate Autonomoan fusio hotza lortu zela adierazten zen. Madrilen fusio hotza lortu ote? - Zientzia.eus Madrilen fusio hotza lortu ote?
Energia
Ale honetan fusio hotzari buruzko artikulu batean P.M Etxenike eta Toribio Fernandez eszeptiko samar azaltzen dira "fusio hotza" deitutakoaren aurrean. Hala ere, ekainaren 9ko egunkarietan Madrileko Unibertsitate Autonomoan fusio hotza lortu zela adierazten zen.
Neutroi-igorpen handia izan omen zen eta horren ondorioz, arriskuei itzurtzeko, laborategiko jendea kanporatua izan zen. Carlos Sanchez katedradunak, saiakuntza hauen buruak, fusio hotza lortu duela adierazi du, eta ez orain bakarrik, aurretik gutxienez beste 20 txandatan ere lortu omen du. Berria jakin bezain pronto, zenbait zientzilari hurbildu zen Unibertsitate Autonomora. Gehienak oso baikor agertu ziren.
Hala ere, Carlos Sanchez-ek eta bere ekipoak lortutako emaitzak ebaluatu arte ezingo da ezer behin-betirako segurtatu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-162fcc546b48 | http://zientzia.net/artikuluak/2-mendeurrena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 2. mendeurrena - Zientzia.eus | 2. mendeurrena - Zientzia.eus
Aurten Frantzian Iraultza Handiaren bigarren mendeurrenaz at, beste mendeurren garrantzitsua ospatzen dute.
Aurten Frantzian Iraultza Handiaren bigarren mendeurrenaz at, beste mendeurren garrantzitsua ospatzen dute. 2. mendeurrena - Zientzia.eus 2. mendeurrena
Kimika
Aurten Frantzian Iraultza Handiaren bigarren mendeurrenaz at, beste mendeurren garrantzitsua ospatzen dute; bestea bezain ospetsua eta ezaguna ez dena akaso. Joan den martxoan bete ziren 200 urte Antoine-Laurent Lavoisier kimikari handiak Traité élémentaire de chimie liburua kaleratu zuela. Liburu honek kimika modernoaren oinarriak ipini zituen, garai batean Newtonen Principiak fisikazkoak jarri zituen legez.
Aurrerago Lavoisier eta bere lanaz mintzatzeko aukera izango dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c5610abf6657 | http://zientzia.net/artikuluak/tritioa-nola-egin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tritioa nola egin - Zientzia.eus | Tritioa nola egin - Zientzia.eus
Tritioa hidrogenoaren isotoporik astunena da. Tritiorik ez da naturan aurkitzen; beraz, tritiorik gura izanez gero artifizialki fabrikatu behar da. Nola egiten da?
Tritioa hidrogenoaren isotoporik astunena da. Tritiorik ez da naturan aurkitzen; beraz, tritiorik gura izanez gero artifizialki fabrikatu behar da. Nola egiten da? Tritioa nola egin - Zientzia.eus Tritioa nola egin
Fisika
Tritioa hidrogenoaren isotoporik astunena da. Tritioaren nukleoan bi neutroi eta protoi bat daude. Tritiorik ez da naturan aurkitzen; isotopo erradioaktibo ez-egonkorra (12,3 urteko erdibizitza du) bait da. Beraz, tritiorik gura izanez gero (arma nuklearretan erabiltzeko esaterako) artifizialki fabrikatu behar da. Nola egiten da?
Tritioa egiteko errezeta estandarra hauxe da: litio(6) nukleoari neutroi bat eranstea. Horrela nukleoa hautsi egiten da tritio-atomo bat eta helio(4) atomo bat sortuz. Hain eraginkorra ez den beste metodo bat deuterioari neutroi bat eranstea da. Bi kasu hauetan fisika erraza da, baina teknologia konplexua.
Litio(6)a erabiltzearen abantaila neutroiekin deuterioa baino azkarrago erreakzionatzea da.
EEBBtako Energy Sailak (DOE) 1940.eko hamarkadaren bukaeratik Hego Carolinako Savannah ibaiko zentral nuklearrak erabiltzen ditu tritioa sintetizatzeko. Erreaktoreek uranio aberastua erabiltzen dute erregai moduan. 100C-tan egiten dute lan. Energia sortzeko ez; isotopo erabilgarriak lortzeko baizik. Uranioak sortzen dituen neutroiak balaztatzeko ur astuna erabiltzen da. Litioak errazago xurgatzen ditu neutroi mantsoak. Erreaktoreak %80ko uranio(235) erabiltzen du, igorritako neutroi-fluxua tritioaz gain plutonio(239) sortzeko bezain indartsua izan dadin. Plutonio(239) da bonba atomikoetan gehien erabiltzen den isotopoa.
Tritioa sortzeko litiozko “ituak” erabiltzen dira. Litio(6) eta aluminioz osatutako nahastea aluminiozko kutxa hermetikotan sartzen da. Kutxaok sei hilabetetik urtebetera egiten dute erreaktore barruan. Kutxak erreaktoretik atera eta berotu egiten dira helio eta tritio gaseosoa erauzteko. Tritio hau oso purua da eta ez du hidrogenoaren beste isotopoen arrastorik.
Tritioa metalezko ontzitan gordetzen da likido edo metal-hidruro moduan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-abb93fd0eec1 | http://zientzia.net/artikuluak/hizkuntz-arazoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hizkuntz arazoak - Zientzia.eus | Hizkuntz arazoak - Zientzia.eus
Antza denez, hizkuntz erabilerako arazoak ez dira gurea bezalako hizkuntz minorizatuetan bakarrik gertatzen; Frantsesa bezalako hizkuntz "handiek" ere badituzte arazoak.
Antza denez, hizkuntz erabilerako arazoak ez dira gurea bezalako hizkuntz minorizatuetan bakarrik gertatzen; Frantsesa bezalako hizkuntz "handiek" ere badituzte arazoak. Hizkuntz arazoak - Zientzia.eus Hizkuntz arazoak
Giza zientziak
Antza denez, hizkuntz erabilerako arazoak ez dira gurea bezalako hizkuntz minorizatuetan bakarrik gertatzen; Frantsesa bezalako hizkuntz “handiek” ere badituzte arazoak. Dakusagun zergatik.
Orain arte Pasteur Institutu entzutetsuak Annales de l’Institute Pasteur izeneko zientzi aldizkari famatua argitaratu du. Berriki Institutuko zuzendaritzak aldizkariari izena aldatzea erabaki du. Izen berria Research in... (inmunology, virology edo microbiology dagokion gaiaren arabera) izango da.
Frantses-zientziaren kutuna den Pasteur Institutuko aldizkariak ingelesezko izena eramateak aztoratu eta harrotu egin ditu frantses-chauvinismoaren bazterrak. Nola da hori posible? galdetu dute harriturik batzuek eta besteek. Frantziako Zientzi Akademiak kondenatu egin du erabakia eta François Mitterrand lehendakariak argitasunak eskatu ditu. Prentsan ingelesaren tiraniaz mintzatu dira.
Institutuko arduradunen eritzian arazoa ez da horrelako zalapartak ateratzeko modukoa. Azken finean izenburua bakarrik aldatu behar diote. Mamiak orain arte bezala segituko du. Artikuluak ingelesez zein frantsesez argitaratuko dira eta gainera guztiek frantsesezko laburpena izango dute.
Arduradunek esan dutenez, 1973.ean aldizkarian argitaratzen ziren artikulu guztien %10-15 bakarrik jasotzen eta argitaratzen zen ingelesez, baina 1987.ean ia %100 jasotzen zen ingelesez. “Baina argitaratutako artikuluen %58, idazle frantsesen eskuetatik zetorren eta horietako %80 baino gehiago ingelesez zegoen idatzirik” arduradunek esan dutenez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dc0d56624187 | http://zientzia.net/artikuluak/mendi-gorilen-etorkizuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mendi-gorilen etorkizuna - Zientzia.eus | Mendi-gorilen etorkizuna - Zientzia.eus
Virunga mendian 1986.ean egin zen erroldan 280 gorila kontatu ziren. Baina, arrisku bizian dagoen ugaztun-espezie honek 1988.eko eurialdian arnasbideetako eritasun baten erasoa jasan zuen.
Virunga mendian 1986.ean egin zen erroldan 280 gorila kontatu ziren. Baina, arrisku bizian dagoen ugaztun-espezie honek 1988.eko eurialdian arnasbideetako eritasun baten erasoa jasan zuen. Mendi-gorilen etorkizuna - Zientzia.eus Mendi-gorilen defendatzaile sutsu izan zen Dian Fossey-ren heriotza duela hiru urte gertatu zen. Negu honetan bere bizitzaren eta borrokaren berri izan dugu, “Laino arteko gorilak” izeneko filme handiaren bidez. Berak izugarri maitatu zituen gorilek arazoak dituzte egun.
Dian Fossey mendi-gorilen artean.
Virunga mendian 1986.ean egin zen erroldan 280 gorila kontatu ziren (1981.ean 239 kontatu ziren). Joerak positiboa zirudien. Baina, arrisku bizian dagoen ugaztun-espezie honek 1988.eko eurialdian arnasbideetako eritasun baten erasoa jasan zuen. Sei gorila hil ziren eta autopsiak aditzera eman duenez horietako batek elgorria zuen. Gizakiek (gidariek, turistek, soldaduek edo bertako biztanleek) transmititu zioten birusa seguruenik. Antibiotikoak erabiliz 15 animaliei arnasketa-arazoak konpondu zitzaizkien. Joan den udan ia gorila guztiak, umeak eta ernari zeuden emeak ezik, elgorriaren kontra txertatu ziren.
Orain eritasunaren arrastorik ez dago, baina aurtengo eurialdian zer gertatzen den ikusi zain egon behar da eritzi erabakiorrik bota aurretik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cbc836e188a8 | http://zientzia.net/artikuluak/erorketaren-arrazoia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erorketaren arrazoia - Zientzia.eus | Erorketaren arrazoia - Zientzia.eus
Tentsio handia pairatzen ari zen altzairuzko disko batean sortutako haustura izan omen da teleskopioa erori izatearen kausa.
Tentsio handia pairatzen ari zen altzairuzko disko batean sortutako haustura izan omen da teleskopioa erori izatearen kausa. Erorketaren arrazoia - Zientzia.eus Erorketaren arrazoia
Astronautika
Aldizkariaren aurreko alean EEBBtako Green Bank herrian zegoen irratiteleskopioa bapatean bertan behera erori zela aipatu genizuen. Orduan ez zen hondamenaren kausa ezagutzen; orain bai ordea.
Tentsio handia pairatzen ari zen altzairuzko disko batean sortutako haustura izan omen da teleskopioa erori izatearen kausa. Azterketa independente batek aditzera eman duenez, teleskopioaren zenbait zati jasaten ari zen estresa handiegia zen eta egungo arauak onartutako mugak gainditzen zituen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-03fe0b526322 | http://zientzia.net/artikuluak/zerbitzu-telematiko-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zerbitzu telematiko berriak - Zientzia.eus | Zerbitzu telematiko berriak - Zientzia.eus
SPRIko telekomunikazio-sailak, SPRITEL izenekoak, zenbait herritan hain ohizkoak diren zerbitzu telematikoak hedatu nahi ditu.
SPRIko telekomunikazio-sailak, SPRITEL izenekoak, zenbait herritan hain ohizkoak diren zerbitzu telematikoak hedatu nahi ditu. Zerbitzu telematiko berriak - Zientzia.eus Zerbitzu telematiko berriak
Internet
SPRIko (Industriaren Suztapen eta Eraldaketarako Baltzua) telekomunikazio-sailak, SPRITEL izenekoak, zenbait herritan hain ohizkoak diren zerbitzu telematikoak hedatu nahi ditu. Asmo hauen berri Andoni Sagarnak “Elhuyar. Zientzia eta Teknika”ren 18. alean eman zigun.
Igarotako hilabete hauetan aipatutako asmo batzuk errealitate bihurtu dira. Errealitate hauen berri, ale honetan hain zuzen ere eman nahi dugu.
Lehenbizi EUSKOM izeneko mezularitza elektronikoa aipatu behar da. Zerbitzu honen bidez pertsona nahiz elkarte desberdinak harremanetan jar daitezke, pertsonalki edo mintegiak eratuz. Orain arte zerbitzu hau gaztelaniaz bakarrik eskaini da, baina laster euskaraz ere eskaini ahal izango da, horretarako egokitzapena Elhuyarren oraintxe bukatzen ari gara eta.
Bigarren zerbitzua, Frantziako Minitel zerbitzuarekin konexioa erraztea da. Minitel zerbitzuak Frantzian indar handia hartu du eta jadanik zenbait gipuzkoar enpresak zerbitzu hau erabiltzen du eskaerak eta gestioak egiteko, informazioa lortzeko, etab.etarako. SPRITELek eskaintzen duen zerbitzu honen bidez, Frantziako konexioa egitea telefono-sare konmutatuaren bidez egiten zenaren herena kostatuko da. Zerbitzu hauetara abonatzeko kostua ez da handia, jadanik ordenadore pertsonalen bat baduzu. (Beste ordenadore-mota batzuekin ere lor daiteke zerbitzua).
Zerbitzu berri hauei buruzko informazio gehiago lortzeko ondoko helbidera jo:
“SPRITEL programa, Gran Via, 2-4.a, 48001 BILBO”. Tel: (94) 4236319
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-02a6970d588e | http://zientzia.net/artikuluak/transformadorea-zerbitzari-isila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Transformadorea: zerbitzari isila - Zientzia.eus | Transformadorea: zerbitzari isila - Zientzia.eus
Orain dela mende bat, makina isil honek energia elektrikoaren banaketarako aukera eman zuen. Gaur eguneko bizitzaren iharduera asko beraren menpekoak diren arren, teknologiaren heroi anonimoetarikoa izateari darraio.
Orain dela mende bat, makina isil honek energia elektrikoaren banaketarako aukera eman zuen. Gaur eguneko bizitzaren iharduera asko beraren menpekoak diren arren, teknologiaren heroi anonimoetarikoa izateari darraio. Transformadorea: zerbitzari isila - Zientzia.eus Transformadorea: zerbitzari isila
Elektronika
Orain dela mende bat, makina isil honek energia elektrikoaren banaketarako aukera eman zuen. Gaur eguneko bizitzaren iharduera asko beraren menpekoak diren arren, teknologiaren heroi anonimoetarikoa izateari darraio.
Elektronika-praktiketan erabilitako elikadura-transformadorea. 220-127/12 volt. Dimentsioak: luzera: 45 mm; zabalera: 32 mm; altuera: 40 mm. Pisua: 190 g.
Azken ehun urteotako zibilizazioa eratu duen iraultza teknologikoa, komunikabide, garraio eta energia elektrikoaren arloan lorturiko funtsezko aurrerapenetatik sortu zen. Komunikabide eta garraioetan erdietsitako asmakizunak, hala nola, telefonoa, telebista, automobila eta hegazkina, ohizko gauzak ditugu eguneroko bizitzan. Aitzitik, energia elektrikoaren behin-betiko erabilpena bermatu digun aparatu honi ez diogu jaramonik egin, gure bizimoduan sekulako eragina duen arren. Higitzen ez den tresna da, isila, sotoetan ezkutatuta edo zutoinetan kokatuta dagoena.
Transformadoreaz ari gara; XIX. mendearen amaieran zorrozkiro garaturiko makinaz. Transformadorea funtsezko osagaia dugu hornikuntza elektrikorako sareetan. Era errazean azaldurik, intentsitate txikiko eta tentsio handiko korrontea, intentsitate handiko eta tentsio txikiko korronte bihur dezake (eta alderantziz), ia energiarik galdu gabe. Bihurketa hau garrantzitsua da, zeren, tentsioak zenbat eta handiagoak izan, energia elektrikoaren transmisioaren etekina hainbat eta hobea bait dugu; baina sorkuntza eta erabilpenari dagokienez, egokiagoak dira tentsio txikiak. Transformadorerik ez balego, sorgailuen eta erabiltzaileen arteko distantziak laburtu egin beharko lirateke; etxe eta industria askok beren zentrala beharko lukete eta elektrizitatea ez litzateke energi mota erosoa izango.
Hornikuntza elektrikorako sarean betetzen duen funtzioaz gainera, transformadorea, elektrizitatea darabilten objektu askotarako osagai integrala dugu. Mahai-lanpara, pila-kargagailu, jostailu eta telebista-aparatuek, kasurako, transformadoreak dauzkate tentsioa emendatu edo beheratu ahal izateko. Dituen aplikazioetan, transformadorearen magnitudea aldakorra da, beraren tamaina ilar batena zein 500 tonako tramankuluarena izan daitekeelarik. Artikulu honetan, energi sareetako transformadoreak aztertuko ditugu, baina transformadore elektrikoen eginkizunaren funtsa berbera da, dituen tamainak edo aplikazioak dituela.
Gatikako azpiestazioko transformadore eraistaile trifasikoa. 380.000/220.000 volt, 400.000 kVA. Pisua: 268.000 kg.
Michael Faraday fisikari ingelesak aurkitu zuen transformadorearen oinarrizko funtzionamendua 1831. urtean, elektrizitateari buruzko ikerlanak garatu zituen bitartean. 50 urte geroago, gaur eguneko aparatuen funtsezko elementuak zeuzkan transformadore praktikoaren agerpenak, jaiotzen ari zen argiztapen elektrikorako industria irauli zuen. Mende berria heldutakoan, korronte alternozko hornikuntza elektrikoa erabat onartua izan zen, transformadorea energia elektrikoaren transmisio eta banaketarako gakoa izan zelarik.
Hala ere, transformadorearen historia ez zen 1900.urtean amaitu. Gaur egunekoek, mende-hasierakoekin alderaturik, 500 aldiz handiagoak diren potentziak eta 15 aldiz handiagoak diren tentsioak onar ditzakete; potentzi unitateko pisua 10 aldiz txikiagoa dugu, etekinak %99 gainditu ohi duelarik. Aurrerapen hauek, ikerkuntza teorikoaren eta injinerutzaren arteko lotura adierazten digute, zeren, transformadorearen funtzionamendua zuzentzen duten fenomenoak argitu eta ustiatu bait zituzten.
Faradayren ikerlanak, Hans Christian Oersted fisikari daniarraren lanetan oinarritu ziren. Beronek, 1820. urtean frogatu zuenez, material eroalean zeharreko korrontearen zirkulazioak eremu magnetikoa sorterazten du. Oersted-en aurkikuntzak itzelezko garrantzia ukan zuen, elektrizitatea eta magnetismoa elkarren arteko harremanik gabeko indar desberdinak zirela uste zen eta.
Oersteden esperimentua honetan zetzan: orratz imandu higikor baten gainean eta meridiano magnetikoaren norabidean horizontalki paraturiko kobrezko haritiko korronterik ez dagoenean, orratzak hariarekiko paralelo dirau. Aitzitik, haritiko korronterik dagoenean, orratza higitu egiten da, korrontea zenbat eta handiagoa izan, hariarekiko orratzaren posizioa hainbat eta perpendikularragoa delarik. Beraz, korronte elektrikoari eremu magnetikoa dagokiola frogatu zuen, elektrizitatearen eta magnetismoaren arteko mendetako banapena gainditurik.
M. Faraday-k erabilitako indukziozko lehen harila.
Ezaugarriak: Burdinazko eraztun betea:
Primarioko hariaren luzera: 22 m.
Sekundarioko hariaren luzera: 18,25 m.
Aurkikuntza hau txiripazkoa izan zela baieztatu da inoiz, ikasleekiko praktikak burutzeko zegoen mahai gainean ahazturiko iparrorratzari esker. Egia izan daiteke, baina, hau bezain egiazkoa da, ezen, Oersted urte askotan ibili zela elektrizitatearen eta magnetismoaren arteko harremanak aurkitu nahian; erabat konbentziturik bait zegoen. Filosofia germaniarrak garaturiko naturari buruzko teoriak, Kant eta Schelling-enek batez ere, sekulako eragina ukan zuten Oersted-engan. Garai hartako Dialektik der Natur deritzonak baieztatu zuenez, materia, indar desberdinen arteko jokoaren menpekoa zen; indar hauek elkartrukagarriak ziren, eta zenbait baldintza beterik, batzuk beren aurkako bihur zitezkeen.
Gauzak horrela, korronte elektrikoak eremu magnetikoa sorteraz bazezakeen, berau ere, korronte elektrikoaren sorterazlea izan zitekeelako ustea arrazoizkoa zen.
Hamaika urte geroago, 1831.ean, Michael Faradayk, indukzioaren legeak formulatu zituen. Oerstedek korronte elektrikoaren efektu magnetikoa aurkitu zuelarik, Faradayk, alderantzizko norantzan eriden zuen harreman berbera, hots, eremu magnetikoaren efektu elektrikoa, elektrizitatearen eta magnetismoaren arteko elkarrekintza liluragarri honi indukzio elektromagnetikoa deritzolarik.
INDAR-LERROAK:
korrontea zirkulatzen ari deneko espirari (primarioari) darion eremu magnetikoa deskribatzen dute. Eremuan sarturiko hariak (sekundarioak) lerroak ebakiko ditu. Eremu magnetikoa aldakorra bada, primarioa korronte alternoaz elikatuz lortuko dena, sekundarioan tentsioa induzituko da. Indukzio elektromagnetikoa transformadorearen funtzionamenduaren funtsa dugu.
Eroaletiko korrontea induzitu ahal izateko, eremu magnetikoak aldakorra izan behar zuela frogatu zuen. Faradayk, eremua sorterazten duen zirkuitu elektrikoa itxiz eta irekiz aldarazten zuen eremuaren magnitudea; efektu berbera, denborarekiko norantza aldakorreko korronteaz lor zitekeen.
Esperimentu honetatik abiaturik, altzairuzko imaneko poloen aurretik higi erazten zuen harilean induzituriko korronteen sorkuntzan aritu zen. Nolanahi ere, Faraday ez zen fenomenoaren deskribapen eta azalpenean gelditu; fenomenoa zuzenki interpretatu eta formulatu zuen: printzipioa berbera zen kasu guztietan, hau da, itxirik dagoen zirkuituan, indar elektroeragilea induzituko da, fluxu magnetikoa, zirkuituari elkarturikoa, aldakorra baldin bada, eta induzituriko i.e.e.aren balioa, aldakuntza gertatzen deneko abiadurarekiko proportzionala dugu.
Indukzioa, indar-lerroen bidez ulertuko dugu hobeto, eremu magnetikoaren norabidea eta magnitudea deskribatu ahal izateko erabiltzen dugun konbentzio hau Faradayk berak asmatua delarik.
Eremu magnetiko aldakorrera beste espira independente bat sartzean, beronetan potentzial-diferentzia edo tentsioa induzituko da, zeina, espirak besarkaturiko indar-lerroen kopuruaren denbora-unitateko aldaketarekiko proportzionala den. Espirak bi bira baditu, indukzioa, berauetako bakoitzean sortuko da, tentsioa bikoitza delarik; hiru bira izatekotan, tentsio hirukoitza etab. (Tentsioa, kargak bultzatzen dituen presioaren bidez adieraz daiteke; korrontea, karga-fluxuaren erritmoa da. Magnitude bi hauen arteko biderkadura —tentsioa, voltetan, bider korrontea, amperetan,— potentzia elektrikoa dugu, wattetan).
Transformadorean, eremu magnetikoak sorterazitako korronteak elikaturiko espirari primarioa deritzo eta eremua ebakitzen duenari sekundarioa. Primarioaren eta sekundarioaren indukzioa elkarrekikoa dugu, hau da, sekundariotiko korrontearen zirkulazioak, tentsioa induzituko du primarioan, beronek ere, era berean, sekundarioan, tentsioa induzituko duelarik. Gainera, primarioko espirek beren indar-lerroak besarkatzen dituztenez, bertan ere induzi dezakete tentsioa. Autoindukzio-prozesu hau, sekundarioan ere azaltzen da.
Harilen arteko elkarrekiko indukzioa eta haril bakoitzean azalduriko autoindukzioa transformadorearen funtzionamendurako funtsak ditugu. Hornikuntza elektrikorako transformadoreak bere eginkizuna ondo bete dezan, harilek ia ezin hobeki akoplaturik egon beharko dute, bakoitzak autoindukzio handikoa izan behar duelarik. Hots, primarioak besarkaturiko ia indar-lerro guztiak sekundarioak ere besarkatu behar ditu, eta gainera, korrontearen magnitudearekiko aldaketaren batek ekoitzitako indar-lerroen kopuruak handia izan behar du. Baldintza biak, primarioko eta sekundarioko harilak burdinazko nukleo baten inguruan harilkatuz bete daitezke, Faradayk berak honela egin zuelarik. Burdinak, gutxi gorabehera, 10.000z biderkatzen du sorturiko indar-lerroen kopurua, propietate honi iragazkortasuna deritzolarik. Halaber, lerroak mugatzen ditu, primarioko eta sekundarioko harilak fisikoki bereizirik egon arren, akoplamendu magnetiko egokia ukan dezaten.
Transformadore idealean, indar-lerro guztiek zeharkatzen dituzte haril bietako espirak. Dena dela, aldatzen ari den eremu magnetikoak tentsio berbera sorterazten du harileko espira bakoitzean. Hortaz, harilean induzituriko tentsio osoa, espira-kopuru osoarekiko proportzionala dugu. Galerarik ez badago, sekundarioko potentzia erabilgarria primarioa elikatzen duen potentziaren berdina da; beste modu batez esatearren, tentsioaren eta intentsitatearen arteko biderkadurak balio berdina du primarioan eta sekundarioan. Honelatan, bada, intentsitate biek, tentsioekiko alderantziz proportzionalak izan behar dute, eta, beraz, haril bien espira-kopuruen arteko erlazioarekiko alderantziz proportzionalak. (Potentziaren adierazpenak zuzenak dira, intentsitateak eta tensioak fasean baldin badaude; autoindukzioa handia bada, desfasaturiko korronteak arbuiagarriak ditugu).
Santurtziko zentral termikoan dauden alternadore/turbina talde bietariko bat. 20.000 volt, 677.000 kVA. Ur eta hidrogenoz hoztua.
Zer esanik ez, transformadore ideala ez da oraindik asmatua izan, baina, praktikan oso hurbilketa onak burutuak izan dira. Burdinazko nukleoak, hornikuntza elektrikorako transformadoreen funtsezko osagaiak dira, eta kobrea, duen erresistentzia elektriko txikiari esker, harilketarako aukeraturiko materiala dugu.
Transformadore ideala zuzentzen duten erlazioak ez zeuden batere argi hasierako ikertzaileei dagokienez. Erabilitako muntaiak ez ziren idealak, eta akoplamendu txarreko harilez eta burdina desegokiz azalduriko elkarrekiko indukzio eta autoindukzioarekiko fenomenoek transformadorearen jokabide konplexu eta misteriotsua sorterazten zuten.
Faradayk, beste ikertzaile batzuek berrartuko zituztelakoan, bertan behera utzi zituen eginiko ikerlanak. Hala ere, zenbait hamarkada iragan ziren mota honetako aurkikuntzarekiko aplikaziorik eriden gabe. Burdinazko nukleo baten inguruan harilkaturiko hari bakarreko induktoreez buruturiko saiakuntzek, ikertzaileak liluratu egin zituzen, harila elikatzen zuen korrontea etetean txinpartak sortzeko zeukaten ahalmena zela eta. Fenomeno hau ikertu zuten jakintsuen artean, aipagarria dugu Joseph Henry, indukzio-unitateari bere izena esleitu zitzaiolarik.
Esperimentazio-denboraldi honetan, solido metalikoetan zeharreko korrontearen zirkulazioa zela eta, energia alferrikaltzen zela ohartu ziren. Foucault izeneko korronte parasito hauek gutxitzeko, transformadorearen indar-lerro magnetikoen norabide elkartzutarekiko eroale ez ziren nukleoak eraiki zituzten, berauek, burdin kablezko bilgu bakarraz baliatuz lortu zituztela.
Denboraldi honetako lana, korronte-iturri modura pilak erabiliz burutu zen, beharrezkoa zen korronte-aldaketa erdiesteko zirkuitu primarioa irekiz eta itxiz. 1860-1870 tartean, dinamoaren agerpenak —Faradayren aurresanetan ere oinarrituriko sorgailu elektrikoa— era orokorrean erabiltzeko modukoa zen korronte alternoaz baliatu ahal izateko aukera eman zuen.
Luzeegia litzateke artikulu hau, sorgailu elektrikoen historia azalduko bagenu; dena dela, datu batzuk ezagutzeak ez digu kalterik egingo:
1831
1872
Danbor-induzitua (F. Von Hefner-Altener)
TRANSFORMADORERAKO DISEINU bi hauek, nukleo eta harilkatuen egitura-mota desberdinekiko adibideak dira. Nukleo biak, altzairuzko plantxak trokelatuz lorturiko xaflez eginik daude. Ezkerreko irudian, primarioa nukleoaren beso baten inguruan harilkaturik dago eta sekundarioa bestean. Eskuineko irudian, nukleoa, E forman trokelaturiko xaflez eraturik dago, primarioa eta sekundarioa erdiko zutabearen inguruan harilkatuak direlarik. Transformadore trifasikoetan, primarioa eta sekundarioa hiru zutabeen inguruan harilkaturik daude. (Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
Transformadorearen eta korronte alternoko iturriaren arteko konexioa gauzatu zuen lehena Sir William Grove izan zen; bere laborategiko eginkizunetarako goi-tentsioko hornikuntza behar bait zuen. Dena den, merkatal aplikazio praktikorik ezean, aurrerapen honi ez zitzaion behar bezalako garrantzirik eman, harik eta 1880aren hamarkadan Thomas Edison argiztapen elektrikorako ideia garatzen hasi zen arte.
Edisonen proiektua zabaldu zenean, platinozko harizpidun bonbilak egon bazeuden; arkuzko argiztapena ere erabilia zen, zeinean, korrontea harizpian zehar pasatu barik, elektrodo biren arteko arkua eratzen zuen. Lanpara-mota bi hauen funtzionamendua ona bazen ere, zeuzkaten ezaugarri elektrikoak zirela eta, konexio-moduarekiko mugapenak zeuden. Seriez konektatu beharrekoak ziren, eta ondorioz, sistemako argi guztiak batera piztu eta itzali beharra zegoen.
Hiriko argiztapenei zegokionean sistema hau onargarria izan zitekeen arren, lanpara desberdinak noiznahi pizteko eta itzaltzeko ezintasuna eta lanpara-kopuru handiak seriez konektaturik zeudenean beharrezkoak ziren tentsio eskergak, etxe eta instalazio txikietarako seriez buruturiko argiztapen elektrikoa arbuiatzeko aldeko arrazoiak ziren. Bestalde, paraleloz gauzaturiko sistemek, non lanpara bakoitza bere “azpizirkuituan” dagoen, kobrezko kable handiak behar zituzten, batere erabilterrazak ez zirenak, garai hartako korronte handiko eta erresistentzia txikiko bonbilak elikatu ahal izateko.
Edisonen lorpenik handiena, karbonozko harizpidun bonbila izan zen, zeinak, zeukan erresistentzia handiari esker, konexioak paraleloz burutu ahal izateko aukera eman zuen.
Garai hartan, Ingalaterran, transformadoreak erabiliak izan ziren argiztapen-sistema batean. L. H. Gaulard eta J. D. Gibbsek —asmatzaile frantsesa eta promotore ingelesa— transformadoretzat har zitekeen zerbait erabili zuten, korronte alternoko arkuzko argiztapen-sistema bati goritasunezko lanparak gaineratzeko. Arkuzko lanparak seriez konektaturik zeudela eta, saretiko korrontearen balioa finkoa zelarik, erabili zituzten transformadoreen primarioak arkuzko lanparekiko seriez konektaturik zeuden ezinbestean. 1882. urtean, Gaulard eta Gibbsek patentatu egin zuten dispositibo hau, sorgailu sekundarioa eritzi ziotelarik. Oso praktikoa ez zen sorgailu sekundario hau ez zen ia erabilia izan. Hala ere, beste teknikari batzuen asmamena bultzatzeko balio izan zuen.
GAUR EGUNEKO TRANSFORMADOREA: isolamendua eta hozketa direla eta, nukleoak eta harilkatuek osoturiko atal eraginkorra oliotan murgildurik dago upelaren barruan. Goi- eta behe-tentsioko lineak eta harilkatuak, zeramikazko borneen bidez loturik daude. Olioaren zirkulazioa, kanpo-irradiagailuetatikoa, konbekzioz lorturikoa dugu. Transformadore handietan, hozketa, haizagailuen bidez bizkortzen da, olioaren zirkulazioa ponpaketaz erdietsia delarik. (Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
Gaulard eta Gibbsen lanetan interesatu zirenen artean, Budapest-eko Ganz enpresako hiru injineru hungariar zeuden; M. Déri, O.T. Bláthy eta K. Zipernowski hain zuzen, sorgailu batekiko paraleloz gauzaturiko konexiorako transformadore batzuk eraiki zituztelarik. Aipaturiko injineruek, burdinazko nukleo itxiduneko bi transformadore-mota diseinatu zituzten, eta berauek askoz egokiagoak ziren paraleloz eginiko konexiorako mutur irekidun harilkatuak baino. Diseinu hauetariko batean, eroaleak, nukleo toroidal (donut formakoa) baten inguruan harilkaturik zeuden, eta bestean, burdinazko nukleoaren hariak, eroale-bilgu toroidal baten inguruan harilkatuak ziren.
1885.eko maiatzean, Budapest-eko Erakusketa Nazional Hungariarrean azaldu zuten gaur eguneko argiztapen-sistemen prototipotzat har daitekeena. Erabili zuten muntaia ondokoan zetzan: paraleloz konektaturiko 75 transformadore, Edisonek asmaturiko 1067 bonbila eta 1350 volteko korronte alternoko sorgailu bat. Transformadoreek, burdinazko nukleo toroidaletan harilkaturiko eroaleak zeuzkaten, eta garestiak ziren arren, bete beharreko eginkizunerako etekina nahikoa eman zuten, goi-tentsioko banaketa-sistematik abaiturik, behe-tentsioko bonbilak erabiliz.
G. Westinghouse izeneko amerikarra harritu egin zen Gaulard eta Gibbsek erakutsitakoa ikustean. 1880aren hamarkadan ospe handiko asmatzailea eta fabrikatzailea zen Westinghouse, argiztapenerako gas naturalaren banaketan lan egiten zuelarik. Edisonen urte arrakastatsuetan, energia elektrikoarekiko interesa agertu bazuen ere, beraren aplikazioa zela eta ez zela, zalantza handiak zituen. Jarrera zuhurra zuen, zeren paraleloz konektaturiko sisteman, kargaren emendioak korrontearen emendioa bait dakar, eta hiri baten tamainako kargak korronte-kantitate itzelak beharko lituzke. Dena dela, korronte handiko energiaren transmisioa ez da etekin onekoa. Beraz, bi posibilitate zueden: energia elektrikoa kobrezko kable eskergen bidez bidaltzea ala kargetatik hurbil egongo ziren zentral sortzaileak eraikitzea, kasu honetan, hiria estazio txikiz josirik egonik. 1884.ean, Westinghousek, W. Stanley injineru gaztea kontratatu zuen. Beronen ustez, energia elektrikoaren etekin oneko transmisioa goi-tentsiotan egin zitekeen, erabiltzekoak ziren tentsioak transformadoreen bidez lortuko zirelarik. Gaulard eta Gibbsen lanaren berria jaso zuenean, transformadoreen patenteekiko opzio bat harpidetzea iradoki zion Westinghouseri. Stanleyren eritziz, paralelo-konexioa askoz hobea zen eta 1885.eko udarako, nukleo itxidun transformadore batzuk diseinatuak zituen.
Nolanahi ere, paralelo-konexioa zela eta, Westinghouse zalantzatan zegoen eta injinerutza elektrikoaren aitzindarietakoa izan zen O. B. Shallenberger-ekin, Gaulard eta Gibbsen sorgailu sekundarioen arteko zenbait konbinaketa aztertu zituen.
ENERGIA ELEKTRIKOAREN IBILBIDEA zentralean hasten da, non, gutxi gorabehera, 20.000 volteko tentsioko energia elektrikoa ekoizten den. Tentsioa, transformadore jasotzaileen bidez emendatzen da, transmisioa goi-tentsiotan burutu ahal izateko. Banaketa eta kontsumorako egokiak diren tentsioak erdiesteko, transformadore eraistaileak erabiltzen dira, banaketa-sarea gauzatu ahal izateko, hornikuntza elektrikorako lineak tentsio-jauzi bakoitzean adarkatzen direlarik. Zer esanik ez, praktikan gertatzen diren tentsio-jauzi guztiak ez daude irudi honetan adierazirik. (Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
1885.eko abendurako, Stanleyk Westinghouse zuritzeko moduko nahikoa aurrerapena egina zuen. Shallenberger eta A. Scmid injineruen laguntzaz, Westinghousek, Stanleyren transformadorearen hobekuntzari ekin zion, hungariarrek diseinaturikoa ez bezala, modu merkean eta errazean eraiki ahal izateko. Nukleoa, H eran ebakitako burdinazko xafla meheez osoturik zegoen; isolaturiko kobrezko hariaz eginiko harilak, H-aren erdiko barraren inguruan harilkaturik zeuden, beronen muturrak, burdinazko zerrenda bananduez itxi zirelarik. Stanleyk, burdinazko xaflak E eran ebakitzea iradoki zuen, honela, erdiko puntak, aldez aurretik harilkaturiko harilean sar zitezkeelarik. E eran trokelaturiko xaflak norabide alternatiboetan sartu zituzten, zirkuitu magnetikoa osotzeko, besoen muturretan burdinazko pieza zuzenak ipini zituztela. Eraikuntz mota hau gaur egun ere erabiltzen da.
Westinghouse Electric Company-a 1886.eko urtarrilean eratu zen. Hurrengo hilabeteetan, Westinghousek, arestian azalduriko prozedura, olio bidezko hozketa eta isolamendua eta hermetikoki itxitako upelaren barruko multzoaren paketamendua patentatu zituen. Stanleyk zenbait transformadore eraiki eta instalatu zituen Great Barrington-en, bere laborategitik 1,5 km-ko distantziara zegoen hirirako 500 volteko banaketa burutu zuelarik.
Energia elektrikoa 3.000 voltetan garraiatzeko, transformadore jasotzaileak erabili zituen. Halaber, transformadore eraistaileez baliatu zen kontsumorakoa zen energia 500 voltetan eman ahal izateko. Stanleyk diseinaturiko sistema, 1886.eko martxoaren 16an hasi zen lanean; arrakasta itzela ukan zuen eta Westinghouse enpresak aurrera egin zuen, korronte alternoko ekipoak eraikitzeko eta saltzeko instalazioak sortu zituelarik.
Edisonek korronte alternoko sistemen aurkako burrukari ekin zion, bai prentsan zein auzitegietan, nahiz eta gudu hau aldez aurretik galdurik egon.
Korronte alternoko motorearen agerpenak bultzatu egin zuen korronte alternoaren erabilpena. Motore asinkronoen historia ez dugu artikulu honetan azalduko, baina sorgailuen kasuan egin dugun legez, interesgarriak izan daitezkeen zenbait datu emango ditugu:
1885
Lehen motore bifasikoa (G. Ferraris)
1886
Sistema polifasikoen bidez sorturiko eremu magnetiko birakariak, kolektorerik eta eskuilarik gabeko motoreen eraikuntzan erabilitakoak. (N. Tesla).
1889
Indukziozko motore trifasikoa (M. Dolivo-Dobrowolski)
1893
Urtxintxa-kaiola bikoitzeko motorea (Dolivo-Dobrowolski eta Boucherot)
Santurtziko zentral termikoan dauden sei transformadore jasotzaile monofasikoetariko bat. 20.000/380.000 volt, 150.000 kVA. Pisua: 223.000 kg.
Korronte alternoko motoreen garapenaz gain, Shallenberger-ek, energia elektrikorako kontadorea asmatu zuen, bezeroek erabilitako energiaren fakturazio zehatza lortu zelarik. Bi faktore hauek eta korronte alternoaren transmisioaren kostu merkeak, erosotasuna eta malgutasuna eman zizkioten korronte alternoko sistemari, korronte zuzeneko sistemak, aplikazio berezi batzuk salbu, bazterturik geratu zirela.
Hurrengo hamarkadan, korronte alternozko hornikuntzarako sarearen hazkunde azkarra gertatu zen, Chicagoko Munduko Erakustazokaren argiztapena 1893.ean eta Niagara-ko urjauzietako 5.000 Z.P.ko sorgailu handien instalazioa 1895.ean lorpenik garrantzitsuenak izan zirelarik. Energia elektrikoaren sorkuntzaren hazkunde itzelarekin batera, transformadoreen tamainaren emendioa iritsi zen. 1895.ean, Niagara Falls-eko Carborundum enpresako labe baterako, 750 kVAko (kilovolt-ampere) transformadore bat erabili zuten, bost urte geroagoko transformadore batzuk 2.000 kVA eta 50.000 volteko espezifikazioak zituztelarik.
Joan den mendearen amaieran eraikitako transformadorea produktu amaitua zela pentsa genezake; aparatu honen funtsezko ezaugarriek gaur egunerarte aldatu barik iraun bait dute. Egia esan, transformadorea etengabe garatuz joan da, eta oraindik ere burdinazko xaflez eta kobrezko harilkatuez eraturiko multzo isolatu eta hozterazia den arren, transformadorearen prestazioak biziki hobetu dira 1900.etik. Gaur egunekoak 700 kilovolt eta 1.000.000 kVAkoak izan daitezke, beraien bizitza 25-40 urtekoa delarik.
Transformadorearen ezaugarriak, neurri handi batean, nukleoaren propietateen menpekoak ditugu, aurrerapenik garrantzitsuenak arlo honetan gertatu direla. Nukleoaren materialaren propietate nagusiak honako hauek dira: iragazkortasuna, asetasuna, erresistibitatea eta histeresiagatiko galerak. Iragazkortasuna, magnetizazio-eraginari erantzuteko materialak ekoitzitako indar-lerroen kopuruari dagokio; asetasunak, kanpo-indar magnetizatzailea anplifikatzeko materialak duen ahalmena balio konstante batera iristen deneko puntua adierazten du. Bi propietate hauek, nukleoak potentzia onartzeko duen ahalmena definitzen dute. Erresistibitate elektrikoa komenigarria da nukleorako; korronte parasitoek sorterazitako energi galerak txikiagoak bait dira.
Aitzitik, histeresiak, hau da, material magnetikoen “oroimen-efektuak” beheratu egiten du transformadorearen etekina. Magnetizaturiko atomoetako taldeen arteko elkarrekintzak direla eta, magnetizazioaren efektuek materialean irauteko joera dute; hortaz, indar magnetizatzailea txikiagotzean, materialaren erantzuna ez da berehalakoa, transformadorean, atzerapen honek, korronte alternoak betetzen duen ziklo bakoitzeko energi galera eragiten duelarik. Nukleoaren garapenaren historian zehar, injineruak, iragazkortasun, asetasun eta erresistibitatearen emendioa bilatzen aritu dira, histeresiagatiko galerak murrizten saiatu direlarik.
Arazo honetarako erremintarik egokienetarikoa B-H deritzon kurba dugu; magnetizaturiko materialaren iragazkortasun, asetasun eta histeresiaren arteko erlazioak grafikoki azaltzen dituena. Materialean induzituriko indar-lerroen kopurua (B) adierazten du, indar magnetizatzaile aldakorraren funtzioan. Kurba honek, mutur zorroztun S zabal baten itxura daukanak, kitzikapen-korronte alternoaren ziklo bakoitza adierazten du. Malda, iragazkortasunari dagokio; sestran jartzen deneko puntua (S-aren goiko aldea) asetasunaren balioa da eta kurbak besarkaturiko azalera (S-aren azalera) histeresiari dagokio.
Zientzilarien helburua, aipaturiko propietateen eta burdinaren konstituzio fisikoaren arteko erlazioak aurkitzea izan da. Propietate bakoitza, oinarrizko imanetako atomoen elkarrekintza kooperatiboen menpekoa dugu, berauetan, burdinaren kristal-egiturak eta bestelako elementuen eta akatsen presentziak eragina dutelarik. Elkarrekintza korapilatsu hauen azterketari barruti-teoria deritzo, beronetatik lorturiko informazioa, transformadoreetarako material egokiagoak erdiesteko baliagarria delarik.
Stanley-Westinghousek eraikitako transformadoreetan erabilitako burdina gozozko xafla meheek, histeresiagatiko galera handiak zituzten; berauek, apurka-apurka joan ziren murriztuz, fabrikazio bereziko burdinak hautatuz, 1900. urtean, gutxi gorabehera, galerak erdiraino beheratzea lortu zelarik. Materialaren zahartzapena ere istilu-iturria zen: histeresiagatiko galerek arinagotu egiten zuten transformadorearen zahartzapena.
XX. mendearen hasierako urteetan, R.A. Hadfield metalurgilari ingelesak, esperimentu asko burutu ondoren, burdina/silizio-aleazioa, hots, ferrosilizioa erazagutu zuen. Burdinari silizioa gaineratuz, histeresiagatiko galerak txikiagotu egiten ziren; iragazkortasuna eta erresistibitate elektrikoa emendatu egiten ziren, materialaren zahartzapenarekiko arazoak ia gainditurik zeudelarik. Dena den, ferrosilizioaren fabrikazioa ez zen batere erraza eta zazpi urte iragan ziren Halfiel konpainiak kalitate oneko xaflak fabrikatu zituen arte.
Nukleoaren teknologiarekiko hurrengo aurrerapena 1930. urtearen inguruan gertatu zen, Cold Metal Process enpresako N.P. Goss metalurgilari amerikarrak ondokoa aurkitu zuelarik: ferrosilizioaren ijezketa eta tratamendu termikoa konbinatuz, lorturiko xaflek propietate magnetiko bikainak zeuzkaten ijezketaren norabidean. Goss konturatu ez bazen ere, prozesuaren efektua, burdin kristalen ardatz nagusiak norabide berean lerrokatzea zen, elkarrekintza magnetiko kooperatiboa lorturik. Material honetaz baliaturik eraikitako nukleoetan, asetasuna %50 hobetzen zen, histeresiagatiko galerak lau bider txikiagoak ziren, iragazkortasuna bost aldiz handiagoa zela. Berriz ere, aipaturiko aurkikuntzatik burdinazko xafla ekoitzi ahal izateko metodorako bidea luzea eta neketsua izan zen, Goss-en ekarpena 1941.ean merkaturatua izan zelarik.
Hozketa-sistemak eta isolamendu elektrikoak ere sekulako eragina dute transformadorearen prestazioetan. Biak estuki erlazionaturik daude, zeren nukleoak eta eroaleek sorturiko bero-kantitateak isolamenduen bizitza mugatzen bait du, transformadorearen barruko tenperatura, gutxi gorabehera, 100ºCkoa izan daitekeela.
Haitz Txiki eta Alluitz mendien artean dagoen Artola lepoko goi-tentsioko linea.
Stanleyk eraikitako transformadoreetan, airea zen isolamendu eta hozketarako bide bakarra. Geroago, Westinghousek olioz beteriko upelan murgildu zuen transformadorea; halaber, nukleoko xaflak banandu zituen, berauen arteko olioaren zirkulazioa konbekzioz gerta zedin.
Olioak, merkeak eta efikazak izan arren, onartezinak dira edifizioen barnean kokaturiko aparatuetarako; suharberak bait ditugu. 1932.ean erabiltzen hasi ziren hidrokarburo kloratudun likidoak ez dira suharberak, erabilpen zabala ukan dutelarik. Dena den, konposatu hauek epe luzean toxikoak direlako aurkikuntza dela eta, debekaturik daude.
Beste kasu batzuetan, airea, nitrogenoa eta beirazko isolatzaileak erabiltzen dira; errezinak ditugu, edifizioen barneko transformadoreetarako egokiak direlarik. Gasaren zurruntasun dielektrikoa, fluorokarbono-kantitate txikiak gaineratuz emenda daiteke. Transformadore lehorrak deiturikoetan, likido polimerizatzaileetatik lorturiko erretxina urtuzko isolatzaileak erabiltzen dira; egonkortasun handiko solidoetan gogortzen direnak.
Olioz isolaturiko hasierako transformadoreak konbekzio naturalaz baliatzen ziren hozkarriaren zirkulaziorako. Gaur egun, olioaren beroa ezabatu ahal izateko, aparatu askok kanpo-irradiagailuak dauzkate, haizagailuz hozturikoak, olioaren zirkulazioa konbekzioz edo ponpaketaz lortzen direlarik. Lurrinezko hozketa ere ikertua izan da, eta prozedura egokia den arren, duen kostua handiegia da ohizko sistemekin alderaturik.
Zer esanik ez, transformadorearen historia eta korronte alternozko energia elektrikoaren garraioa erabat loturik daude. Beraz, sorgailu eta motoreen kasuan egin dugun legez, zenbait datu emango ditugu.
1884
Niagara-ko urjauzietako zentrala, 5.000 Z.P.ko hiru sorgailuz horniturikoa.
1900
Zentral elektrikoak eta korronte trifasikozko energia elektrikoaren banaketa ugari ziren, ia herri industrializatu guztietan erabiltzen zirelarik.
Gatikako azpiestazioko fase bakoitzean, ebakigailuaz, intentsitate-transformadoreaz eta etengailuez osoturiko multzoak tartekaturik daude. Ebakigailuaren eta etengailuen eginbeharra babesa dugu. Intentsitate transformadorearena, aldiz, neurgarriak diren intentsitateak lortzea; lineako benetako intentsitateak handiegiak bait dira beraien neurketa zuzena burutu ahal izateko.
Denbora iraganez joan zen neurrian, normalizaziorako beharrak maiztasunak finaktu zituen. Hasieran erabilitako 40, 50, 60, 67, 70, 75, 77, 80, 83, 87, 90, 93 eta 100 Hz-eko maiztasunetatik, bik baino ez zuten iraun: 50 eta 60 Hz-ekoek, hain zuzen ere.
Ez da gauza erraza, transformadorearen eboluzioa nolakoa izango den aurresatea. Kristal-egiturarik ez daukaten metal amorfoei buruzko ikerkuntzak, oso egokiak izan daitezkeen zenbait propietate magnetiko aurkitu ditu. Dena den, aipaturiko propietateak dauzkaten materialak ekoizteko oztopo ekonomikoak daude. Hala ere, laborategiko ikerkuntza dela eta, transformadore supereroaleak eraikiak izan dira, erresistentzia elektrikorik gabeko harilkatudunak, beraien tenperaturak zero absolututik hurbil egon behar duelarik. Hau dela eta, oraindik ez dute aplikazio praktikorik. Esperimentu hauek aurrerapen teknikoetarako atea ireki badute ere, ase eta geldi dagoen industria elektrikoaren merkatu-egoerak, transformadoreen eraikuntza errotik aldatzeko ekintzak atzeratuko bide ditu, nahiz eta isolamendu eta hozketarako sistemak hobetu egingo diren.
Nolanahi ere, iraun egingo al du transformadoreak? Egoera solidoko zirkuituek transformadoreen beharra ezabatu ez badute ere, murriztu egin dute beraien erabilpena aparatu elektroniko txikietan, hala nola, irrati, soinu-ekipo eta telebistatan. Halaber, askoz handiagoak diren egoera solidoko dispositiboen bideragarritasunak, korronte zuzeneko energia elektrikoaren transmisiorako aukera eman du, nahiz eta bihurketa-prozesuan transformadoreak beharrezkoak diren. Inoiz, hornikuntza elektrikorako sareen zenbait eginbeharretan, egoera solidoko dispositiboek transformadoreak ordezkatuko dituztelako seinaleak ditugu.
Goi-tenperaturako supereroankortasunari buruzko aurrerapen berriek, giro-tenperaturatan supereroaleak izan daitezkeen materialak aurkitzeko itxaropena biztu dute. Material hauek aurkitzerik balego eta korronte handiak garraiatzeko gai balira, behe-tentsioko korronte zuzeneko elektrizitatearen banaketa errealitate bihurtuko litzateke. Aipaturiko materialak aurkituak izango direnentz eta jadanik finkaturik dauden sare elektrikoetan gertatuko litzatekeen erabateko aldaketak beharturiko eragin ekonomikoa zer nolakoa izan daitekeenentz ez dakigu.
Aurrerapen hauek eta garapen teknologikoaren historia aurresanezina kontutan harturik, arriskugarria da transformadoreak betiko iraungo duela esatea. Hala ere, mende bateko adina duelarik, dirudienez bigarren mendean ere iraungo du isil, baliagarri eta apal, gaur eguneko bizitzaren oinarri den energia elektrikorako banaketa-sistemei eutsiz.
OHARRAK:
Diapositibak M. Ensunzak eginak dira, IBERDUERO enpresak Gatikan duen azpiestazioan eta Santurtziko zentral termikoan. Eskerrik asko diapositibak egin ahal izateko eman zizkidaten erraztasunengatik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-072438de9e7d | http://zientzia.net/artikuluak/tomateak-zaporerik-ez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tomateak zaporerik ez - Zientzia.eus | Tomateak zaporerik ez - Zientzia.eus
Nahiz eta mundu guztiak gaur egungo tomateak zaporerik ez duela jakin, inork ez daki noiz galdu zuen. Zientzilariek fruta zaporetsuagoa lortzeko hainbat bide aurkituak dituzte.
Nahiz eta mundu guztiak gaur egungo tomateak zaporerik ez duela jakin, inork ez daki noiz galdu zuen. Zientzilariek fruta zaporetsuagoa lortzeko hainbat bide aurkituak dituzte. Tomateak zaporerik ez - Zientzia.eus Tomateak zaporerik ez
Nekazaritza
Nahiz eta mundu guztiak gaur egungo tomateak zaporerik ez duela jakin, inork ez daki noiz galdu zuen. Zientzilariek fruta zaporetsuagoa lortzeko hainbat bide aurkituak dituzte.
Tomate-produkzioaren gailurra: gorria, biribila, tinkoa, usainduna, uniformeki heldua, jasota luzaroan gorde daitekeena eta gaixotasun askori aurre hartzeko modukoa. Gaur egungo produktu komertzialek, ordea, zaporea gutxitan dute itxura bezain ona.
“Tomatea sortu zenetik gaur arte, seguruenik gaur egungoak dira ikusgarrienak: elastikoak, garraiatzeko egokiak, gaixotasunei eta pestizidei aurre egiten dietenak eta itxuraz guztiz osasuntsuak.” Horrez gain, “mamitsuak bai, baina zukurik eta zaporerik gabeak dira. Zatituta edo osorik plateraren aldamenera baztertzeko elementu apaingarria da tomatea”.
“Washington Post” egunkari ospetsutik hartutako salaketa honek urtetan zehar tomatezale askok esandakoa adierazten du. Gorria, biribila, tinkoa eta modu onean erostekoa izatea dira tomateak saldu ahal izateko ezinbesteko ezaugarriak. Zaporeak, dirudienez, ez du negozioan parte handirik hartzen.
Orain dela berrogeitamar urte negutegiek zurezko markoak eta kristal txikiak zituzten. Nekazariek eskuz betetzen zituzten ikatz-galdarak eta ongarriak ere eskuz banatzen zituzten. Urte normaletan, hektareako 100 tona tomate jasotzen zituzten. Gaur egun, aluminiozko markoak erabiliz 1-3 metro zabalerako kristalak jar daitezke, honela landareei argi gehiago iristen zaielarik. Beroa sarritan automatikoki lortzen da.
Lurrean hazitako tomate-uzta bitxikeria hutsa da. Gaur egungo merkatal laborariek zoikatzezko ongarri konposatutan edo lurrik gabeko kultibotan hazten dituzte tomate-landareak. Landareak noiz ureztatu, noiz ongarria eman eta negutegiko atmosferari karbono(IV) oxidoa noiz erantsi ordenadore bidez kontrolatzen dute. Hektareako 400 tona baino gehiago lortuz, emankortasunaren igoera nabaria da.
Kontsumitzaileak —bai Europan eta bai Iparrameriketan— kexu dira tomateak lehen bezalakoak ez direlako. Erremedioa ikertzaileen eskutan dago; kostuak igo gabe hauek analiza bait dezakete tomatearen zaporeak zein osagai dituen.
Elika itzazu tomateak beren zaporea hobetzeko. Esperimentuek begibistan jartzen dutenez, gerezi itxurako tomateei mantenugaizko soluzio kontzentratua (potasioa bereziki) emanez, azidoago bihurtzen dira (beren eroankortasun elektrikoz neur liteke). Landareek ura zurgatzen ahalegindu behar dute, ur gutxiagoko aleak lortuz.
Edozein jangairen zaporea substantzia batzuen konbinazioaren erreakzioa da. “Usainemaile hegaskorrak”, irakite-puntu baxudun substantzia organikoak dira. Hegaskorrak oso kantitate txikitan daude. Honez gain, zapore-osagaiak ditugu mihi eta ahosabaiarekin sentitzen ditugunak. Tomate freskoaren usaina frutatik bertatik baino gehiago kaliz eta zurtoin inguruko sepaloetatik dator. Tomate-azalak ez dauka inolako pororik —lentizelarik—. Usainemaile hegaskorrek ezin dezakete beraz ihesik egin. Ehuna bistan jarriz fruta zatitzen badugu, usain gozoaren osagai hauek atera eta kontzentra ditzakegu.
Aldi berean, kaltetutako zeluletan dauden entzimak aske uzten dira substratu egokiekin nahastu ahal izateko, eta horrela osagai batzuen identitatea berehala aldatzen dute. Tomatearen usaina 400 substantzia baino gehiagok osatzen du, nahiz eta elementu hauetako batek ere tomate helduak duen usainaren antzik izan ez. Tomatearen zaporea, beraz, zapore-eta usain-osagaien konbinazioa da, bere ehunaren egitura eta zuku-kantitateak zertxobait aldatua. Guzti honek, tomatea (eta ez arbia) ari garela jaten adierazten digu.
Negutegi-ondorioa: supermerkatutako tomateek behar bada ingurune honetan, zoikatz-/marga-nahastetan, hasten dute bizitza. Baina normalean fruta erdi-heldurik dagoela biltzen da eta merkatura bidaltzen.
Oro har, janarietan oinarrizko lau zapore identifika ditzakegu: garraztasuna, gazitasuna, mingostasuna eta gozotasuna. Azukreek eta azidoek osatzen dute zaporearen zatirik handiena. Ia azukre guztiak glukosa eta fruktosa dira eta azidoen artean, berriz, bereziki malikoa tomate heldugabeetan eta zitrikoa helduetan.
Hainbat azterketa egin dira azido- eta azukre-kopurua aldatzeak zaporeari eta usainari zenbateraino eragiten dien jakiteko. Faktoreen arteko elkarrekintza konplexua dela baina fruta onenak azukre- eta azido-kontzentrazio altukoak direla ondorioztatu dute ikerlariek.
Usainemaile hegaskorrak, bai bere horretan eta bai azukre eta azidoekin interakzionatzen dutelako garrantzitsuak badira ere, tomatearen zaporea portzentaia handian behintzat zapore-osagaien menpe dago. Tomate zaporeduna berpiztu nahian lanean diharduten ikertzaileek usainemaile hegaskorren oinarrizko maila manipulatzeko ezin lezakete ezer asko egin; tomate-barietateak berak dituen ezaugarrietako bat bait da neurri handian behintzat.
Hazteko denboraldi luzea behar duen (8-9 hilabete) tomate-uztaren azukre-kantitatea, landareak denbora horretan jasotzen duen eguzki-argiaren araberakoa da, egun eguzkitsu batzuen ondoren gorakada txikia eta eguraldi hodeitsuaren ondoren beherakada txikia izaten duelarik. Argia hostoetako karbohidratoa mugatzen duen elementu sinple garrantzitsuenetakoa da eta karbohidratoa da frutak duen ia azukre guztiaren iturri. Laborariak, landareek ahalik eta argi gehien jaso dezaten eta hostoak baldintza osasuntsuetan mantentzen saiatzeaz aparte, tomate-uztaren azukre-kantitatea handiagotzeko aukera mugatua du.
Tomate gazia gogoko baduzu, ezkerrekoa aukera ezazu: bere gelak inguruko ehunak baino %40 azido gehiago du. Europan hobesten den barietatea (eskuinekoa), pareta-ehun gehiago duelako, gozoagoa da.
Hainbat ikertzaile, solutuek landarean zehar frutara iritsi arte duten mugimendua eta hor nola pilatzen diren aztertzen ari da. Frutak duen materia lehorraren eta uraren arteko proportzioa garrantzitsua da eta ez tomatearen zaporearentzat bakarrik. Industrian, frutaren zatirik garrantzitsuena mamia da eta ura hondakina da. Fruta “lehorragoa” landatuz, industriak urtero milioika pezeta aurrera ditzake. Frutaren ur-kantitatea mugatzeko bide bat ureztatzearen presio osmotikoa handiagotzea da.
Landareak berak behar duen ura barneratzeko eta gradiente osmotikoa mantentzearren, bere presio osmotikoa handiagotu behar du eta hau solutuak pilatuz egiten du. Beste hainbat ikerlari Britainia Haundiko Nekazal Ministraritzako zientzilariekin elkarlanean, bereziki lurrik gabeko zoluan landatutako tomateentzat ureztatzean erabiltzen den uraren gazitasuna handiagotzeko lanean dihardute. Honek uzta osoaren materia solidoaren kopurua apenas aldatzen duen, baina orain frutak ur gutxiago duenez, osagaiak kontzentratuagoak daude.
Leku aproposak: merkatal laborariek sistema desberdinak erabiltzen dituzte. Gaur egun ezagunena den sistemak landareak “Rockwool” deiturikoan landatzen ditu. Mineral-zuntzezko substratuan hedatzen dira sustraiak.
Oinarrizko elementu elikatzaileei gatza gehitzeak, produkzioa zertxobait hazi egiten du eta zaporea zehazten duten osagaien kontzentrazioa ere hazi egiten du. Gatzaren kontzentrazioa igotzeak kalitatea hobetu egiten du, baina produkzioa jaisten hasten da. Merkatal negutegi gehientsuenetan, gazitasuna handiagotzea tomate zaporedunak produzitzeko erabiltzen da.
Tomatea erditik zatitzen badugu, barruko ehunak bi motakoak dira: paretak (obulutegitik garatuak eta frutari sendotasuna ematen diotenak) eta zuloetako (edo lokuluetako) edukin likidoak. Fruta heltzen denean, lokuluetako haziak gel transluzido batean zintzilik daude. Paretek lokuluko gelak baino gutxienez %20 azukre gehiago dute, eta gela inguruko ehuna baino %40 azidoagoa da. Tomate bati horzka egiten diogunean, normalean gozotasuna baino lehenago azidotasuna dastatzen dugu.
Azukrea ezin da erabat dastatu hortzekin ehuna hautsi gabe. Tomatearen egiturak ere badu bere partea zaporean. Britainiako nekazari eta kontsumitzaile gehienek bi edo hiru lokuludun barietateak nahiago dituzte. Europan hazten diren lokuluaniztun tomateak baino azidoagoak dira; gel azidoa konpentsatzeko pareta-ehun gehiago bait daukate Europakoek.
Frutaren zaporea oro har neurri handi batean baldintzatzen duten tomatearen osagaiak azukreak eta azidoak dira, ehunaren egiturak osagai horiek zertxobait aldatzen dituelarik. Osagai nagusi hauek zati hegaskorreko ehundaka substantzia organikorekin (bakoitzetik oso kantitate txikia egonik) interaktuatzen dute. Hidrokarbonoak, alkoholak, fenolak, aldehidoak, etab. izango lirateke substantzia horiek. Ikertzaileak jeneralean ados daude barietate guztien usainen osagai berberak daudela esatean. Aldatzen dena osagai bakoitzaren proportzioa da, eta hau ezaugarri batzuen arabera dago: biltzean zenbateraino heldua zegoen, zein ongarri eman dioten eta inguruan zein elementu estresagarri dituen dira esate baterako ezaugarri horiek.
Beste batzuek “mintz nutritzaileko kultiboa” erabiltzen dute. Hemen sustraiak mantenugaizko soluzioa duen plastikozko barrunbean hazten dira.
Kimikari eta biokimikariek urtetan ihardun dute lanean zaporea osatzen duten substantzia garrantzitsuenak zehazteko eta aldi berean ea osagai jakin batek “tomate”aren oinarrizko aroma osatzen zuen zehazteko.
Ikertzaile-talde batek tomatearen usainaren osagai garrantzitsuenak aurkitu ditu. Hauexek dira: cis-hex-3-enala, trans-hex-2-enala, hexanala, -ionona, pent-1-en-3-ona, 3 metilbutanala, cis-hex-3-enola eta 3-metilbutanola. Osagai bakoitzaren kontzentrazioa eta bakoitzaren usain-potentzia neurtu zuten. Azkeneko frogan, konposatu hori uretan nahastu zuten, osagai bakoitza tomatean aurkitutako kontzentrazio beretsuan jarriz. Hamasei epailez osatutako epaimahai batek usaina tomateak duenaren “oso antzekoa” zela iragarri zuen.
Tomatea erdia baino gehiago heltzen denean, konposizioa narriatu egiten da; frutak azukreak eta azidoak kontsumitzen bait ditu arnasketa-prozesuan. Zati hegaskorraren konposizioa aldatu egiten da garapenean tomatea heltzen denean eta gehiegi heldua dagoenean, zaporearen osagai berriak agertuz.
Zientzilari eta laborariek gaur egun tomatearen zaporea zerk osatzen duenari buruz asko dakite. Beharbada, tomatea bildu eta ordubete edo bi ordu barru jan dezakeenarentzat tomateak mantentzen du bere zaporea. Zergarik galtzen du gero zapore hori? Barazki-industriarentzat ez dago erantzun sinple eta soilik. Ondorengo ezaugarri hauen nahasteak osa dezake erantzuna behar bada: merkatal nekazariak fruta ondo heldu gabe dagoenean jasotzea, tomatea sailkatzeak, paketatzeak, garraiatzeak eta salmentan jartzeak berekin daramatzan kolpe eta maztailak, eta tenperatura baxuan (10ºC zero azpitik) almazenatzea.
Tenperatura baxuan fruta tinko mantentzen da, baina horrela ezin dezake usainaren osagaien serie osoa garatu. Neurria eta kanpoko itxura azpimarratzen duten sailkatze-eskemak eta nekazariei produkzioaren arabera ordaintzen dien merkatuek badute hemen zerikusia. Agian tomate “tradizionala” eskuratzeko bide bakarra kontsumitzaileen gehiengoak txikizkarien aurrean presio egitea da.
Gozotasunaren urtaroa: tomate-landareak zenbat eta eguzki gehiago jasotzen duen frutak orduan eta azukre-kopuru handiagoa du. Hori horrela izanik, ulertzekoa da Espainian eta Italian produzitzen diren tomateak hain gozoak izatea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-06cc9927e339 | http://zientzia.net/artikuluak/leonardo-da-vinci-eta-bere-kideak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Leonardo da Vinci eta bere kideak - Zientzia.eus | Leonardo da Vinci eta bere kideak - Zientzia.eus
Leonardo, Vinci izeneko herrian jaio zen 1452an. Leonardo da Vinci lehen esan duzun bezala munduak eman duen gizonik handienetakoa dela argi eta garbi gelditu delakoan nago.
Leonardo, Vinci izeneko herrian jaio zen 1452an. Leonardo da Vinci lehen esan duzun bezala munduak eman duen gizonik handienetakoa dela argi eta garbi gelditu delakoan nago. Leonardo da Vinci eta bere kideak - Zientzia.eus Leonardo da Vinci eta bere kideak
1989/06/01 Bandres Unanue, Luis Iturria: Elhuyar aldizkaria
Biografiak
Leonardo, mundu honetan bizi izan den gizonik handienetako bat dugu eta kemen handiko abokatu baten (Piero da Vinci-ren) eta Katalina izeneko baserritar neska baten sasikumea zen. Vinci izeneko herrian (Pisa eta Fiorenza artean) jaio zen 1452an. Bere heziketako lehenengo urratsak bere aitak gidatu zizkion. Gero zenbait lekutatik iragan ondoren, gorte desberdinetan ihardun zuen: Fiorenzan, Milanon eta Erroman. Azkenik, 1519an hil zen Frantzian Franzisko I.aren gortean, bere zerbitzari eta lagun bezala.
Leon Battista Alberti.
Hasiera-hasieratik bere dohain ikaragarriak azaldu zituen bere adiskide eta ingurukoak harrituta utziz. Bere edertasuna eta harremanetarako erraztasuna, bere heziketa eta jakinduria, bere buru-argitasuna eta nortasuna zirela eta, garai hartako jakintzaren adar guztiak eta artearen bide denak ezagutzea, sakontzea eta lantzea egin ahal izan zuen. Leonardo margolari, eskultore, injineru, arkitekto, fisikari, biologo eta filosofo izan zen, eta horietako adar bakoitzean iaio-iaioa. Seguruenik gizateriaren historiak ez du bera bezalako beste gizonik ezagutu.
Baina, bere hurbileko lorpenak handiak izan arren, berak jakinduriari ireki zizkion bideekin alderatuz txikiak dira: adar bakoitzean ikerketarako benetako metodoen kontzeptua, oinarrizko printzipioen ulerpena eta zientziaren garrantzia dira besteak beste jorratutako bideak. Petrarca Literatur Errenazimentuaren aitzindari dela esan badugu, beste arloetan Leonardo dela esan dezakegu. Ez zen eskolastikoa izan eta ezta klasikoen agintaritza besterik gabe onartzen zuen horietakoa ere. Benetako bide zientifiko bezala naturaren behaketa eta esperimentazioa baino ez zuen onartzen. Bere ustez, antzinako jakintsuen ezagutzak bere erabilpena zuen, noski, baina oinarri bezala, eta ez helburu bezala.
Leonardok zientzia batipat bere alde teknikotik ikertu zuen. Hau dela eta, bere jarrerak nolabait gaurko kutsua duela esan dezakegu. Bere mila ihardueraren arazoei konponbidea aurkitzeko beste horrenbeste eta gehiago saiakera eta esperimentu egin behar izan zituen: margolari bezala optikaren legeak, begiaren egitura, giza-anatomiaren zenbait zehaztasun eta txorien hegadak aztertu zituen. Injineru bezala esparru honetako galderei erantzun ahal izateko mekanikako (estatika nahiz dinamikako) oinarriez arduratu zen, etab. Arazo guzti hauetan Aristotelesen nahiz Elizako Gurasoen eritziek laguntza gutxi ematen zuten eta errealitatea den bezala (eta ez “nola izan behar duen” bezala) onartzea askoz inportanteagoa zelakoan zegoen.
Leonardo da Vincik diseinatutako poliedro hutsak.
Hala ere, eta guzti horrez gain, Leonardo filosofoa ere bazen. Alderdi honetatik teologiaren aurreritzi guztietatik aske dakusagula esan behar da eta honek bere aurrekoen jarrerarekiko aldaketa sakona adierazten du.
Baina, Leonardori inongo merezimendurik kendu gabe, ez dugu hutsetik abiatzen zenik pentsatu behar. Leonardoren idazkiak eta beste zenbait aztarna direla eta, bere garai hartan (eta pixka bat lehenago ere bai) Italian Aristotelesen eritzietaz baino gehiago ikerketaz, hau da, gauzei buruz liburuei buruz baino ardura handiagoa zuten gizon batzuk bazeudela argi eta garbi dago: Alberti (1404-1472) matematikaz eta esperimentu fisikoez, Toscanelli (+1482) astrologiaz, Vespucci geometriaz, Pacioli matematikaz, Della Torre matematikaz. Guzti hauek eta beste askok, nola edo hala, harremanak izan zituzten Leonardorekin.
Ezpairik gabe, eskolastikak egin zuen sintesi arrazionala zela eta, arrazoia bera unibertsoa ulertu ahal izateko gai zenaren ideia onartua zegoen. Baina, eskolastikak nahiz Aristotelesek eskainitako irtenbideak, behaketak eta esperimentuak erabili bezain laster desegokiak zirela agertzen zen. Beraz, benetako jakinduria eraikitzeko beste oinarri batetik abiatu behar zen, hau da, Aristoteles eta Santo Tomas alde batera utzi eta Naturaren ikerketaren bitartez lortutako emaitzetan funtsatuta, indukzioaren bidez printzipio orokor batzuk lortzetik. Urrats hauek italiar matematikariak, astronomoak eta anatomistak orduan ematen ari ziren.
Leonardo.
Baina, gizon hauek pentsakera grekoarekin erlazionatuta zeuden; Arkimedesekin, bereziki. Artean Arkimedesen liburuak argitaratzeke zeuden eta eskuskribu onak urri ziren. Leonardok handik eta hemendik lortu zituen honen lanak eta baita berarekiko mirespena ozenki aitortu ere. Arkimedes ikertzailea eta geometra, gaurko zientzia fisikoaren maixu grekoa dugu eta ez inola ere Aristoteles filosofo entziklopedikoa.
Leonardok esperimentu-bidea intuitiboki ulertu eta erabili egin zuen; Francis Bacon-ek metodo honi buruz filosofatu aurretik eta Galileok usatu baino lehen beraz. Leonardok ez zuen libururik idatzi, baina bere apunteetan bere ideiak utzi zizkigun. Bere eritziz matematikan, geometrian nahiz aritmetikan, arlo horretako segurtasun osora iritsi daiteke, kontzeptu mental idealak baino erabiltzen ez dituelako. Aldiz, benetako zientzia behaketan oinarritzen da eta berari arrazonamendu matematikoa egokituko bagenio, segurtasun-maila handiagoa lortu ahal izango genuke. Baina segurtasunaren ama den esperimentazioan oinarritzen ez diren eta esperimentu argi batean bukatzen ez diren zientzia guzti horiek, hutsik eta errakuntzaz beterik daude. Zientziak segurtasuna eta kemena ematen du. Zientziaren argirik gabeko teknika, lemarik eta iparrorratzik gabeko itsasuntziaren antzekoa da.
Baina Leonardoren metodoa eta intuizioa guztiz harrigarriak badira ere, bere lorpenetara aldatzen garenean gure harridura areagotu egiten da. Geroago Galileok plazaratuko zuen inertziaren printzipioa aurrikusi zuen: gure zentzuen bidez hauteman dezakegun ezerk ez du berezko higidurarik;... gorputz guztiak bere higiduraren norabidean pisu bat badu. Erorketa libretan gorputzaren abiadura denboraren arabera handiagoa dela bazekien, nahiz eta erlazio hori ez kalkulatu. Etengabeko higiduraren ezintasunaz ohartuz, palankaren legea lortu zuen. Leonardoren eritziz, palanka oinarri-oinarrizko makina zen eta gainerako makina guztiak bere konbinazioak edo aldaketak baino ez dira.
Leonardoren anatomiazko irudiak.
Fluidoen presioari buruz, Arkimedesen teoriak berpiztu zituen Da Vincik eta ontzi komunikatuetan likidoek maila bera hartzen dutela frogatu zuen. Baina ontziak likido desberdinez beteta mailaren altuerak dentsitateekiko alderantziz proportzionalak direla ere bai. Hidrodinamikaren arloan ere bere lanak egin zituen: zuloetatik irteten den uraz, kanal bateko korronteetaz, gainazal batean hedatzen diren uhinez, etab.ez. Urezko uhinetatik airezkoetara eta soinuaren legeetara iragan zen. Eta are gehiago argiak antz handia zuela ohartuz, uhin-teoriaren zenbait ondorio erabilgarri zirela ere ohartu zen.
Astronomiaren esparruan, lege batzuetan oinarrituta ortze-makina bat asmatu zuen. Hura Aristotelesen ideiekiko aurrerapauso ikaragarria zen. Azkeneko honen eritziz, ortzeko gorputzak perfektuak ziren eta gure inguruan daudenekin ez dute zerikusirik. Leonardorentzat, aldiz, Lurra beste astro bat baino ez da eta Ilargiaren antzera argia isladatzen du. Da Vinciren astronomiak errakuntza asko eduki arren, oinarrian zuzena dela esan dezakegu.
Gauzak idazkiak baino antzinagokoak direnez gero, Lurrak bere baitan bere iraganaren aztarnak beste edozein idazkik baino lehenagotik badaramatzala baieztatu zuen. Gaur egun mendien tontorretan aurkitzen diren fosilak itsasoan sortu ziren eta Noe-ren garaiko uholdearen berrogei egunetan orain dauden lekuetara iritsi zirela pentsatzeak ez du zentzurik. Bestalde, Lurraren ur guztiak batera hartuta ez lituzkete mendi guztiak urperatuko.
Beraz, Lurraren azalean aldaketa batzuk egon behar izan dutela zioen Leonardok: mendiak altxatu egin dira posizio berriak hartzeko. Baina, horretarako ez dugu derrigor inongo kataklismorik onartu behar. Denboraz Po ibaiak lur lehorra Adriatiko Itsasoaren hondora eramango du, Lonbardiaren parte handi bat eraman duen bezalaxe. Hau irakurri eta gaur eguneko edozeinen ideien aurrean gaudela ematen du.
Milanoko gotorlekua Leonardok diseinatu zuen. (Argazkia: I.X.I.).
Margolari eta eskultore bezala, Leonardok giza gorputzaren anatomia ezagutzeko, Elizak esaten zuenaren aurka, gorputz asko disekzionatu zuen, gero marrazki zehatz-zehatzak egiteko. Hauek, gorputzaren ikasbideak izateaz gain, benetako artelanak direla esan daiteke. Leonardok ukitu zuen beste esparrua, fisiologia zen eta honetan ere bere garaiarekiko oso-oso aurreratua zegoen. Odola behin eta berriro gorputzetik nola pasatzen zen adierazi zuen eta baita zertarako pasatzen zen ere: elikadura parte guztietara eramateko eta hondakinak kentzeko (labe batean egiten den bezala, karga sartu eta errautsak atera).
Bihotzaren muskuluak estudiatu zituen eta bere balbulen marrazki batzuk egin. Hauen arabera, dirudienez balbulen funtzionamendua ezagutzen zuen. Bere ustez odolaren zirkulazioa uraren zikloarekin aldera daiteke: mendietatik ibaietara eta itsasora, handik hodeietara, hauetatik euriaren bidez mendietara itzultzeko. Dirudienez Leonardok odolaren funtzioa Harvey-k baino ehun urte lehenago ulertu zuen. Lehentxeago esan dugunez, begiaren egitura eta funtzionamendua ikertu zuen, eta garai hartan onartzen zen teoria arbuiatuz (honen arabera begiak ikusi nahi zuen objektuaren gainera izpi batzuk botatzen zizkion eta), begiaren parte optikoekin eredu bat eraiki zuen eta imajina erretinan nola egiten den adierazi.
Guzti honekin batera nekromantziaren, astrologiaren eta alkimiaren erokeria guztiak baztertu zituela gogoratu behar dugu. Bere eritziz Natura ez da magiagai; ezinbestearen menpean dagoen ordenakoa baizik.
Hemen laburbilduz esandakoa ikusi ondoren, Leonardo da Vinci lehen esan duzun bezala munduak eman duen gizonik handienetakoa dela argi eta garbi gelditu delakoan nago. Zoritxarrez liburuak idazteko behin eta berriro agindutako plana ez zuen inoiz martxan jarri eta orain horrek bere garaiko eta oraingo zientziaren garapenean zer suposa zezakeen amestea, alfer-alferrik da.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-b538d8ddafd0 | http://zientzia.net/artikuluak/bunjin-estilo-librea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bunjin; Estilo librea - Zientzia.eus | Bunjin; Estilo librea - Zientzia.eus
Azken urteotan badirudi bonsai izeneko zuhaixkak burutzeko teknika gure artean indartsu finkatu dela.
Azken urteotan badirudi bonsai izeneko zuhaixkak burutzeko teknika gure artean indartsu finkatu dela. Bunjin; Estilo librea - Zientzia.eus Bunjin; Estilo librea
Botanika
Azken urteotan badirudi bonsai izeneko zuhaixkak burutzeko teknika gure artean indartsu finkatu dela. Guri heldu zaigun ondarea batez ere japoniarrei dagokie, nahiz eta arte modu honen sorkuntza txinatarrei eskertu beharrekoa izan. Nola edo hala, bonsaiaren gorakada indartsu baten aurrean gaudela argi dago. OINARRIZKO FITXA TEKNIKOA
Askoren ustez bonsaia Japoniatik ekarritako zuhaitz-mota berezi bat besterik ez da. Oker galanta. Edozein zuhaitz bihur daiteke bonsai, eta ez zuhaitzak bakarrik; baita landare-mota jakin batzuk ere: arrosak, azalak, etab. Beraz, arte guztia zuhaitzen tamaina murriztean datza; zera, alegia zuhaitzaren itxura lortzean, beroni hazten utzi gabe.
Begibistakoa da urtebeteko landaretxoa txikia dela, baina zuhaitz helduaren itxura izatetik urrun dagoenez, ezin daiteke bonsaitzat jo. Bai ordea izango denaren hastapentzat. Adituek diotenez, bonsaiaren esanahia natura menperatzearen desioan bilatu behar da, menpekotasun hori adierazteko modua naturaren boterea gizakiak nahi duen bidetik zuzentzean oinarritzen delarik.
Prozesu hau osatugabea litzateke gizakiak izadiaren ezetza jasoko balu (zuhaixkek horrela bizitzerik izango ez balute, alegia) eta praktikan arazo hori gaindi daitekeenez, menpekotasun-harreman hori bete-betean burutzen da. Azpimarratzekoa da Ekialdeko filosofian tamainaz murrizturiko gauzek (miniaturek, nolabait esateko) hartzen duten garrantzia. Arauz kanpo txikia dena, misterio eta magiaz bildurik aurkitzen da. Horra hor bonsaiaren ezaugarririk adierazgarriena: bere magikotasuna.
Oinarri filosofikoak alde batera utziz, bonsaiari lotzen zaion teknika itzela aipatzea ezinbestekoa da. Japoniar arauen barruan hezitako zuhaitza lortzeak esfortzu eta prestaketa handiak eskatzen ditu. Teknikak xehetasunik txikiena ere biltzen du.
Zuhaitzari eusten dion ontzia, adibidez, ezin daiteke edozein tamaina edo formatakoa izan; zuhaitzaren eta ontziaren neurriak hertsiki erlazionaturik bait daude. Ez da berdin zuhaitz bat ontzi laukizuzenean edo biribilean kokatzea; batak zuhaitzaren angelu edo alde bati garrantzi handiagoa ematen bait dio. Besteak ordea, zuhaitzaren atal edo ikuspuntu guztiak era berean tratatzen dituenez, beste ezaugarri batzuk eskatzen dizkio honen itxurari. Eta horrela beste gauza guztiekin: adarren luzera, forma eta kokapenarekin; enborraren lodierarekin; lurrak enborra onartzeko moduarekin; ageriko sustraiekin, hostoen tamainarekin eta beste milaka xehetasunekin.
Egia esan, bonsaiari buruzko zenbait autore ezberdinen liburuak irakurri ondoren, arte honetan hasteko gogoa duena nahikoa ikaratua geratzen delakoan nago. Eta are gehiago erakusketaren batera hurbiltzera ausartzen dena. Nahikoa tristea gertatu ohi da benetazko artelanak ikusten ari zaren bitartean etxeko leihoan esmalte gorriz pintaturiko lorontzian daukazun “makila” antzeko “bonsai proiektuaz” gogoratzea. Hau saihestu nahi duenak trataturiko zuhaitza eros dezake, baina prezioak ez dira batere merkeak, eta ezjakina denari erraz sar diezaiokete ziria. Hasiera ez da, ez, inola ere erraza.
Hala ere, arau eta lege guzti hauetaz azpiratua sentitzen denarentzat badago irtenbiderik: BUNJIN izeneko estilo berezia.
Estilo hau ez zaio inolako lege jakini jarraitzen; norberaren barruak agintzen diona da lege, baina guztia da harmonia baten baitan; ez bait da berdin barruan daramazunari askatasuna eta itxura ematea eta edozein modutako narraskeria burutzea. Argi dagoenez, estilo hau (ia ezezaguna da) guztiz filosofia desberdinari loturik dago, eta hortik uler daiteke estilo klasikoaren barruan irain liratekeenak orain onargarri gertatzea.
Dena dela, zenbait alor tekniko menperatzea behar-beharrezkoa da, nahiz eta bonsai klasikoaren zenbait legetatik kanpo mugitu; azken batean zuhaitzari norberaren ideia jarrai erazi behar bait zaio. Eta hori da gakoa. Inausketak, lurraldatzeak, alanbraketak, ongarritzeak, ureztapenak, etab. ondo menperatu beharreko alderdiak dira edozein estilotan, eta horretara denborarekin ailegatzen da, gainerakoa bakoitzaren izakerak markatzen duelarik.
Ondoren, BUNJIN estiloaren barruan koka daitekeen zenbait eredu aztertuko da laburki; John Yoshio Naka maisuarengandik jasotakoak, hain zuzen ere.
Zuhaitz hau ez zen era honetan hazten saiatu, baina bizi ahal izateko aukera bakarra izan zen. Bere filosofia eta forma ongi ezaguna den “Dharma”ren antzekoak dira. Hori dela eta, DARUMA du izenburutzat.
Zertzelada indartsu bat bezalakoa da. Ezinezkoa diruri enborrak oreka berreskuratzea, baina aurkako haize batek adarrak eta enborra lirain bihurtzen ditu.
Arau guztiak birrinduz, baina nortasunez gainezka dago. Enborrean 90ºko angeluaz berau zeharkatzen duen adarra, erradio gisa kokaturiko adarrak, eta gurutze moduan kokaturikoak ditu. Hala ere, antzinako pinu ospetsu honek oraindik ere Japoniako Txitxibu mendian dirau.
Erritmo alaiz abestuz diharduten txoriak. Ez dago bere esanahia ulertu beharrik. Erritmo hauskorrezko lerroak ditu enborrean. Arrazoirik ez, esanahirik ez; atsegina soilik.
Haizeak astinduriko estiloan, adimenak adarren hazkuntz eredu arrunten distortsioak bortxatzen dituen zergatia eta haizearen norantza aurrikusten ditu.
IKARI-JIN edo “aingura forma” izeneko BUNJIN enbor bikoitza edo enbor bikia. Enbor altuenaren hostorik ezak, BUNJIN estiloa azpimarratzen du.
Oreka ezin erakargarriagoa; hain bertikaltasun ausartaz zintzilikatzen den adarragatik bereziki.
“Egun euritsu batez, “HIEI” mendiko tontorretik “BIWAKO” lakurantz begiratuz, paisaia guztia lainoz estalirik zegoen. Bapatean, antzinako ekialdetar paisaia (SUMIE) benetazko eta bapateko bihurtu zen, zeren eta lainoan zehar paisaiako pinuak BUNJIN estilokoak bait ziren.
Bonsai munduaren hasieran bezala, “CHOKKAN”etik abiaturik eta amaigabeko “BUNJIN” estiloaz bukatuz, izadiko zuhaitzen forma anitzak aurkitzen dira”.
Zuhaixkaren bilketa
Noiz: hosto berriak azaltzen hasi baino zerbait lehentxeago. Gure lurraldean, otsail-martxo inguruan
Nola: Zuhaitzaren inguruko lurra kendu oinarrizko sustraiak mantenduz (luzeegiak badira, mozketaren ondorioz geratzen den zauriak beherantz zuzendutakoa beharko du izan). Sustrai finenak hausteak ez du ia inolako garrantzirik. Zuhaitzak sustrai gutxi eta indartsuak baditu, zauritxoak egingo zaizkie hauei, adarka daitezen. Sustrai eta adar iharrak kendu.
Aldaketa (eta lurraldaketak)
Nola: Zuhaitza kokatuko den ontziari zulo bat egiten zaio azpikaldean eta zuloa sare edota harri lauaz estaltzen da. Jarraian, ontziaren hondoa harri finez osaturiko 4 edo 5 mm-ko geruzaz betetzen da. Lurra ipini ondoren, zuhaitza nahi den eran kokatzen da sustraiak ontzi barruan ondo zabalduz. Azkenik, sustraiak lur gehiagoz estaltzen dira, aire-poltsak utzi gabe, (sustrai egokiren bat agerian uzteak dotore egiten du) eta ureztatu egiten da. Aldatu ondoren, zuhaitza egun batzuetan gerizpean edukitzea komeni da.
Lur-nahasketak: Oinarrizkoenak hiru lur-mota ditu: Lur beltza edo materia organikoa, buztintsua eta harea edo hondarra. Proportzioak zuhaitz-motaren eta bere adinaren funtzio dira. Onena liburu espezializatu baten tauletara jotzea izan ohi da.
Ureztapena: Ezin da ureztapenari buruzko arau finkorik eman. Zuhaitzaren egoera aztertu behar da aldi bakoitzean. Argi dago udan sarriago ureztatu behar dela, esate baterako.
Ongarriketa: Ongarri asko eta asko dago merkatuan: uretan disolbatzen direnak likidoak, poltsetan aurkezturikoak, ... Erabilpenari dagokionez, udaberri eta udan egiten da. Hala ere, desegoki edo neurrigabe erabiltzeak ondorio txarrak eragin ditzake. Zuhaitza ez ongarritzeak EZ du zuhaitza hondatuko; gehiegi ongarritzeak bai ordea.
Inausketak: Zuhaitza loratu baino lehen, zerra edo gailu egokiak erabiliz inausi. Mozketa handiak egiterakoan kono itxura uzten zaio zauriari, muturretik hasita azkarrago senda dadin.
Hosto-mozketa: Tamaina murrizteko egiten da. Hosto-txortenetik moztu behar dira; hosto-zatiak utzi gabe.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6f2370e88b3e | http://zientzia.net/artikuluak/glaziareak-parke-nazionala-izotzezko-monumentua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Glaziareak. Parke nazionala izotzezko monumentua - Zientzia.eus | Glaziareak. Parke nazionala izotzezko monumentua - Zientzia.eus
Bere edertasunagatik, glaziareek duten interesagatik eta desagertzear dagoen bertako faunagatik, UNESCOk 1981. urtean Munduko Ondarearen Monumentu izendatu zuen.
Bere edertasunagatik, glaziareek duten interesagatik eta desagertzear dagoen bertako faunagatik, UNESCOk 1981. urtean Munduko Ondarearen Monumentu izendatu zuen. Glaziareak. Parke nazionala izotzezko monumentua - Zientzia.eus Glaziareak. Parke nazionala izotzezko monumentua
1989/06/01 Aizpuru, Maria Luisa - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Bere edertasunagatik, glaziareek duten interesagatik eta desagertzear dagoen bertako faunagatik, UNESCOk 1981. urtean Munduko Ondarearen Monumentu izendatu zuen.
Perito Moreno ren frontea Magallaes penintsulatik ikusita.
Patagonia argentinarraren muinean, Santa Cruz probintzian, munduko erreserba natural ikusgarrienetakoa aurkitzen da: Glaziareak Parke Nazionala. 600.000 hektarea dituen lurralde hau sumendi, hegi, konifero-baso eta glaziarez osatua dago.
Lurralde honetan Andesak mendikatea elur iraunkorrezko geruza batez estalita dago. Izotz-zelai bezala ezagutzen da eta iparraldetik hegoaldera 350 km-tan hedatzen den 14.300 km 2 ko azalerako forma luxezka du. Izotz-zelai honetatik 47 glaziare jaisten dira eta hauetako 13 Atlantiar itsasoari dagozkio: Marconi, Viedma, Mayano, Upsala, Agassiz, Bolado, Onelli, Peineta, Spegazzini, Mayo, Ameghino, Perito Moreno eta Frias.
Parke Nazionaleko glaziarerik ezagunena eta ikusgarriena Argentino lakuaren hegoaldeko beso gainean hedatzen den Perito Moreno izenekoa da. Glaziare honek 35 km-ko luzera, 4 km-ko zabalera eta lakuko ur-mailarekiko 60 m-ko altuera ditu.
Bere izena argentinar bidaiari eta ikertzaile ospetsu izan zen Francisco P. Moreno-tik datorkio; bera izan bait zen Argentino lakua aurkituz lurralde hau 1876. urtean lehenengo aldiz zeharkatu zuena.
Perito Moreno glaziarea Magallaes penintsularen aurrez aurre kokatzen da, Tempanos ubideak banantzen dituelarik. Era berean Magallaes penintsula Perito Morenoren oineraino iristen diren Argentino lakuaren ipar- eta hego- ( Brazo Rico ) besoez inguraturik dago. Glaziarearen burua Andes mendikatetik 195 km 2 ko harana zeharkatuz jaisten da izotzezko mantu bat bailitzan.
Glaziareak bere etengabeko aurrerakadari jarraituz, 1947. urtean lehenengo aldiz Brazo Rico besoaren drenaia naturala moztu eta Tempanos ubidea zeharkatuz Magallaes penintsulako lurretaraino iritsi zen. Fenomeno horren ondorioz Brazo Rico besoaren ur-maila asko igo zen, haranak eta eraikuntzak sortuberria zen lakuan urperatuz.
Izotzezko barradera natural hori apurtzeko lehergailuak erabiliz saio asko egin ziren, baina ez zen ezer lortu. Azkenik Brazo Rico ko uren presioak sortu zituen filtrazioei esker ebaki zen barradera.
Perito Moreno glaziarea.
Naturak eskaintzen duen ikuskizun aparteko hau gaur egun hiru urtetik behin (gutxi gorabehera) errepikatzen da. Hori gertatzen denean lakuko ur-maila zona horretan 19 metro igotzen da.
Glaziarearen haustura ahaztu ezinezko ikuskizuna gertatzen da. Santa Cruz probintziako Gobernuak Perito Moreno ren haustura iragartzen duenean mundu guztiko bisitariak hurbiltzen dira Parke Nazionalera, 70-75 ordu irauten duen fenomeno natural ikusgarri honen lekuko izateko Tempanos ubidearen aurrean kokatuz. Bazter guztietako jendea hurbiltzen da naturak urteetan metatutako energia potentziala energia zinetiko nola bihurtzen den ikustera.
Hausturaren ondoren lakuko urak baretu egiten dira eta poliki poliki beren onera itzultzen dira.
Maiz esan da Perito Moreno glaziarea dela aurrera egiten duen munduko glaziare bakarra. Hori ez da egia, zeren antzeko kasuak gertatzen bait dira Alaska, Groenlandia edo Himalaya n, baina hauetara baino askoz ere errazagoa da Perito Moreno ra hurbiltzea, eta beraz, ezagunagoa da. Perito Moreno oso gertutik ikus daiteke, eta are gehiago, bere haustura gertutik jarraitu inongo arriskurik gabe.
Zenbait ikerketen ondoren Perito Moreno glaziarea urtean 100 m aurreratzen dela jakin da. 1900. urtean glaziarearen frontea Magallaes penintsulatik km batera aurkitzen bazen, 1908. urtean distantzia 300 m-koa zen, 1914ean 100 m-koa eta 1917. urtean kostaraino iritsi zen lehen izotz-dikea osatuz.
Lurraren klima epelagoa denez, gaur gaurkoz glaziare gehienak ( Perito Moreno eta beste batzuk salbu) atzerakada nabaria jasaten ari dira eta desagertzeko arriskuan daude. Geratzen diren glaziareak elur-prezipitazioei esker irauten dute. Elur-prezipitazio hauek beren pisua medio airea egotzi eta izotz bihurtzen dira. Hala ere prezipitazioak ez dira izotz-masa handiak eraberritzeko adinakoak gertatzen eta beraz atzeraka doaz.
Glaziarearen izotza uretara jausten.
Glaziarea, argi eta soinuzko ikuskizun izugarria gertatzen da. Egunean zehar jasaten dituen kolore-aldaketak (urdin, berde, gorrixka) eta zenbait metrotako altueratik uretara erortzen diren blokeek sortzen duten zarata entzutea ikusgarria da.
Urte guztian zehar, glaziarea etengabe mugitzen ari denez eta malkar irregularraren gainean sostengatzen denez, lur-eremua moldatzen doan heinean izotza pitzatu eta bere frontetik izotz-masa handiak askatzen dira lakuko uretara jausiz.
Glaziareak Parke Nazionaleko ikuskizunik erakargarriena glaziareak dira. Izotz-masa edo izotz-ibai hauek, Patagoniako izotz kontinentala osatzen dute. Honen azalera gutxi gorabehera 22.000 km 2 koa da. Beraz hego hemisferioko ( Antarktida salbu) glaziare-zonalde handiena da; Zeelanda Berri ko Austral irletako ( Orcadas, Georgias, etab.etako) glaziare-zonaldea baino dexentez handiagoa.
Txile eta Argentina n ikus daitezkeen glaziare hauek, Kuaternario garaian sortu ziren orain dela milioika urte. Garai hartan izotzak ia Patagonia osoko lurra estaltzen zuen. Izotzak gero atzera egin zuen eta itsasoak edo urtzaroko urak glaziare-haranak inbaditu zituen laku sakon eta estuak sortuz. Orduan sortutako lakurik aipagarrienak San Martin, Viedma eta Argentino lakuak lirateke.
Glaziaraldien arrazoiak oso ongi ezagutzen ez baditugu ere, klima, atmosfera, Lur-orbita eta Lurraren biraketa-ardatzaren aldaketen ondorioz gertatzen direla pentsatzen da. Periodo hau gizakiaren sorkuntzarako oso garrantzitsua izan zen. Garai horretan agertu zen Lurrean prehominidoa eta honengandik datorrela uste da Homo Sapiens-a.
Glaziareak ur solidozko ibaiak dira. Masa higikor bihurtzen dira eta azpiko aldapa eta izotzaren bolumena nolakoak direnaren arabera arinago edo polikiago higitzen dira. Jakina denez, goiko arro edo elurtegietan urte guztian pilatzen den elurraren ondorioz osatzen dira. Ibaiek bezala glaziareek ere arro bat izaten dute. Honek ura goi-zonetatik jaso eta jaistean bideratu egiten du. Zona menditsuetan arruntena haran sinple edo alpino deritzona da, baina konposatua ere izan daiteke. Azken hau bi glaziare sinplez osatua egoten da; bakoitza bere arroarekin alegia.
Perito Moreno beste ikuspuntu batetik.
Glaziareak Parke Nazionaleko beste ikuskizun harrigarria, Santa Cruz probintziako lakuak dira. Argentino lakua, 1550 km 2 koa, Patagoniako lakurik handiena bezala kontsideratua dago eta munduko lakurik ederrenetakoa da. Pleistozenoko glaziaraldiko lakurik australena da. Viedma lakuak 100.000 hektarea estaltzen ditu eta laku honetara Viedma eta Moyano glaziareak jaisten dira.
Parkea zaindu eta babestuz hiru gailur aurkitzen dira: Mayo 3.380 m altukoa, Murallon 3.000 m-koa eta Fritz-Roy 3.375 m-koa.
Ia etengabe erortzen den euriaren ondorioz, laku inguruetan bereziki haran ia guztiz berdeak aurki daitezke. Landaredia oso ugaria eta oparoa da. Nekosta, araukaria, gingondo, iratze eta goroldioak apaintzen dute laku inguruetako paisaia.
Parkeko fauna ere oso ugaria eta aberatsa da. Laku eta aintziretara uda australean hegazti asko hurbiltzen da: ahateak, murgilak, antzarak, lepo belztun beltxargak, flamenkoak, basoiloak etab. Espezie hauetaz gainera hegaldi dotoreko kondor hegazti paregabea dago. Espezie honen Ameriketako erreserba handiena lurralde honetan aurkitzen da.
Basoetan gainera, karnabak, birigarroak, okilak, igarabak, axeriak, guanakoak eta oreinak ugari dira.
Parke Nazionaleko paisaia ikusgarria da; glaziareen edertasunak, lakuetako ur gardenek, elur iraunkorrez estalitako mendiek, basoek, landarediak eta bertara biltzen den faunak ahaztu ezinezko ikuskizuna eskaintzen bait dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0e803493479c | http://zientzia.net/artikuluak/sintesi-organikoaren-ikerkuntza-ordenadore-bidez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sintesi organikoaren ikerkuntza ordenadore bidez - Zientzia.eus | Sintesi organikoaren ikerkuntza ordenadore bidez - Zientzia.eus
Sintesi kimikoa honela defini daiteke: beste produktu batzuetatik abiatuz erreakzio-sekuentzia baten ondorioz zenbait produktu lortzea.
Sintesi kimikoa honela defini daiteke: beste produktu batzuetatik abiatuz erreakzio-sekuentzia baten ondorioz zenbait produktu lortzea. Sintesi organikoaren ikerkuntza ordenadore bidez - Zientzia.eus Sintesi organikoaren ikerkuntza ordenadore bidez
1989/06/01 Sarasola Ledesma, Joxemai Iturria: Elhuyar aldizkaria
Kimika
Sintesi kimikoa honela defini daiteke: beste produktu batzuetatik abiatuz erreakzio-sekuentzia baten ondorioz zenbait produktu lortzea.
Erreakzio-sekuentzia hau lortzeko zenbait lege kontuan izan behar dugu. Lege hauek, momentu edo egoera konkretu batean erreakzio bat aplikagarria den ala ez esaten digute.
Baina beste zenbait gauza ere ezagutu behar dugu sintesibide egokiena aukeratzeko:
Erreakzio-sekuentziaren pauso bakoitzaren etekina.
Erabili behar ditugun erreaktiboen prezioa.
Sintesibidearen pauso-kopurua minimoa izatea, produktuaren prezioa minimoa izan dadin.
Bidean gerta daitezkeen erreakzio lehiakideen azterketa. Erreakzio hauek eragina izango dute bai etekinean eta bai produktuaren prezioan. Kontuan izan erreakzio lehiakideak direla eta produktua ez dela oso garbia izango. Beraz garbitu egin beharko da eta honek prezioa igo egingo du.
Flamingo programaren bidez lortutako egitura kimiko konplexuak.
Espezie kimiko eta erreakzio ezberdin asko ditugunez, produktu bat lortzeko aukera anitz izango dugu. Industrian biderik merkeena eta burutzen errazena aukeratu behar dugu. Bide hori zein den jakiteko gauza hauek kontuan izan behar ditugu: ditugun gailu-motak eta erreaktore-motak, horiek erabiltzea erraza ala zaila den eta produktu kimikoen merkatuan erreaktiboak zein preziotan dauden.
Beraz sintesia egiteko orduan batetik datu-kopuru handia eduki behar dugu kontutan eta bestetik aukera ezberdin anitzetatik egokiena hartu behar dugu. Honek bi arazo dakartza:
Denbora: biderik egokiena aukeratzeko denbora asko beharko dugu.
Erroreak: gizakiak errore-posibilitatea berezkoa duenez, hau handiagotu egiten da datu askorekin lan egiterakoan.
Ordenadore-pantailaren itxura, bentzenoak lau erradikal ordezkaturik ditueneko egitura garatzen ari denean.
Horregatik hirurogeigarreneko hamarkadan ordenadoreak erabiltzen hasi ziren. Hasieran ikerlarien artean eztabaida sortu zen. Batzuek ziotenez, kimika formalizazio-neurri baxuko zientzia zen eta benetan garrantzia zuena ikerlariaren intuizioa zen. Aldiz beste ikerlari batzuek ziotenez, kimikari baten lan intelektualean ordenadoreak laguntzeko gai ziren eta lagundu egin behar zuen.
Ordenadore batek aukera ezberdinen azterketa hobeto eta azkarrago egin dezake. Ikerlariak egin behar duena, ordenadoreari lana planteatzea da. Horretarako hizkuntza egokia erabili beharko du; ikur matematikoetan oinarritutako hizkuntza. Azken honetan datza zailtasunik handiena; kimikako ezagumendu guztiak hizkuntza matematikora itzultzean alegia.
Ordenadore batek bi modutara lagun diezaioke kimikariari:
Datuen gordeleku gisa. Kimikako ezagumenduak eta aurreko esperientzia guztiak jasotzen ditu eta edozein unetan eskura izan ditzakegu. Hauek ez dira gauza berriak asmatzeko gai.
Produktu baten sintesirako aldagai logiko ezberdinen azterketaz arduratuz. Hauek kimika organikoko erreakzio berriak aurkitzeko gai dira.
Kimika organikoan lehenengo sistema aditua, hau da, lehenengo adimen artifiziala, DENDRAL izenekoa izan zen. E. Feigenbauen eta J. Lederberg-ek burutua izan zen. DENDRAL, analisi espektroskopikoen emaitzetan oinarrituz, molekula organikoen egitura tridimentsionala lortzeko gai zen.
Bentzenoaren formula kimikoa.
70.eko hamarkadako beste sistema batzuk hauek dira: LHASA, SECS, SYNCHEM eta PASCOP adibidez. Hauek zenbait datutan oinarrituz aukera ezberdinak aurkezten zituzten eta kimikariak aukeratzen zuen zein bidetatik jarraitu.
Ordenadorez lagunduriko sintesi organikorako beste saio bat FLAMINGO programa zen. Programa honekin “M. Lomonosov” Moskuko Unibertsitatean 1972. urtean hasi ziren lanean. Programa honek honela egiten du lana:
Ordenadorea egitura batean oinarritzen da eta egitura hori hasierako espezie kimikoarena da. Kimika organikoko erreakzioak lotura ezberdinen permutazioak direla kontsideratzen da, hau da, loturak apurtu egiten dira toki batzuetan eta osatu beste batzuetan. Permutazio posibleak asko direnez gero, zenbait muga edo kriterio jartzen zaizkio. Hauei esker ordenadoreak azterketa bat egiten du; eta horrela ez du lortzen ez egitura irrealik eta ez bikoizketarik, hau da, espezie berdinik. Beste modu batera esanda, bilaketa-banda estutu egiten du eta ez ditu onartzen kimikoki garrantzitsuak ez diren emaitzak, nahiz eta matematikoki zuzenak izan.
Bestalde ikerlariak bere ezagumenduei esker zenbait muga berezi sar ditzake programan. Adibidez, konposatu batek dituen atomo guztietatik batzuk bakarrik aukeratzea. Horrela atomo hauen loturek bakarrik parte hartuko dute permutazioan.
Sartzen dugun informazioa eta emaitzak grafikoki irudikatzen dizkigu ordenadoreak.
Bere lanerako behar duen denbora hiru eta bost segundo bitartekoa da.
Kimikariak lortzen diren emaitzetatik egokienak aukeratzen ditu, hauek ordenadorearen memorian gordetzen dira eta gero erabiliak izan daitezke hasierako espezie gisa. Horrela etapa anitzetako sintesi bat egin daiteke.
Honelako beste esperientzia bat, UAM-IBM eta Sarria kimika-institutuaren proiektua izan da. Proiektu hau 1986. urtean hasi zen eta ikasleei zuzendutakoa zen.
Proiektu honen ezaugarririk nagusiena, hizkuntza informatikoa oso erraza edukitzea zen. Nahiz eta informatika-ezagumendu handirik ez izan, sistema honekin lana egitea posible zen.
Hasiera batean kimika organikoko espezie kimikoen multzo bat hartu zuten. Multzo hau bentzenoaz eta bentzenotik eratorritako espeziez osatzen zen. Bentzenoak egitura hexagonala du eta bere erpin bakoitzean karbono-atomo bat du. Karbono honi lotura bat aske geratzen zaio eta substantzia honetan hidrogeno-atomo batekin lotuta dago. Bentzenotik eratorritako molekulak hidrogeno-atomoa beste atomo batez, erradikal batez edo atomo-multzo batez ordezkatuz lortzen dira. Adibidez azido azetilsalizilikoa (aspirina) hidrogeno bat COOH erradikal batez eta beste bat O-CO-CH3 batez ordezkatuz lortzen da.
Azido azetilsalizikoaren (aspirinaren) formula kimikoa.
Produktu bat lortzeko, ondorengo informazioa eman behar diote sistemari:
Oinarrizko produktuen eta beren prezioen zerrenda.
Erreakzio-mota guztien zerrenda. Hemen definitu behar zaizkio zein erradikalek parte hartzen duten, erreakzioaren etekina eta mol bakoitzeko kostua.
Murrizketen eta arauen multzo bat. Honetaz baliatuko da une guztietan erreakzio bat aplika daitekeen ala ez erabakitzeko.
Informazio hau jaso ondoren, sistema honek produktu bat lortzeko sintesibiderik merkeena zein den esango digu.
Sistema honen arazorik handiena izugarrizko aukera-kopurua erabiltzea eta erabakia hartzeko denbora asko behar izatea da. Denbora hau zerbait murrizteko sistemari memoria bat jarri zaio, hau da, gogoratzeko ahalmena eman zaio. Erdibideko produktuen informazioa gordetzen du eta horrela sintesibide bat produktu horretatik pasatzen bada, erabakia hartzeko behar duen denbora txikiagoa izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e5243185a19a | http://zientzia.net/artikuluak/eskola-osasunerako-heziketa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eskola-osasunerako heziketa - Zientzia.eus | Eskola-osasunerako heziketa - Zientzia.eus
Begi-bistakoa da osasunak duen garrantzia. Eskolako aro honetan esperientzia eta ezagutza asko finkatzen dira umearengan, eta osasunaren aldeko ohitura, jarrera eta erizpide baliagarriak sorterazten ditu umearen baitan.
Begi-bistakoa da osasunak duen garrantzia. Eskolako aro honetan esperientzia eta ezagutza asko finkatzen dira umearengan, eta osasunaren aldeko ohitura, jarrera eta erizpide baliagarriak sorterazten ditu umearen baitan. Eskola-osasunerako heziketa - Zientzia.eus Osasuna
Begi-bistakoa da osasunak duen garrantzia. Eskolako aro honetan esperientzia eta ezagutza asko finkatzen dira umearengan, eta esperientzia eta ezagutza horiek osasunaren aldeko ohitura, jarrera eta erizpide baliagarriak sorterazten ditu umearen baitan. Esperientzia/ezagutza horien bidez, umea norberaren eta besteen osasunarekiko erantzukizunaz jabetu egiten da.
Eskolak ba al du berezitasunik?
Ondorengo puntu hauetan oinarrituko genuke eskolak osasun-heziketan duen garrantzia:
Haur guztiengana heltzeko posibilitatea dago.
Haurrak eskolan denbora luzea ematen du.
Oso garai aproposa da, haurrak beren nortasuna eraikitzen ari direlako eta horregatik oso errezeptiboak direlako.
Osasunari buruzko informazioa beste informazio-mota batzuekin batera, globalizatuta, hartzeko posibilitatea eskaintzen zaio irakasleari (jokoak, jolasak, etab.)
Maisu-maistrek haurrarengan eduki dezaketen eragina.
Irakaslearen eginkizunaren garrantzia
Maisu-maistrak dira haurrentzat eredu edo jarraibide, eta beraien jokabidea imitatuko dute haurrek. Horregatik oso argi ulertzen da eredu edo adibide positiboak eskaintzearen garrantzia (erretzeari, garbitasunari, etab.i dagozkienak).
Osasun-heziketa egitea, beste heziketa-mota asko bezalaxe ez da informazio hutsa transmititzea; trasmititu nahi duguna bizi eraztea baizik (argiago eta garrantzitsuago oraindik eskolaurrean), eta hau esaten dutenaren bidez baino hobeto lorzen da maisu-maistren portaeraren bidez.
Maisu-maistrak dira haurra gehitxoen ezagutzen dutenak (gurasoek ezik, eta batzuetan hauek baino hobeto).
Osasun-programaren funtsezko oinarriak
Lehen-lehenik, osasun-programa batek eskola–maila guztietan egon behar luke, h.d. hasi eskolaurrean eta irakaskuntz maila guztietan zehar irakatsi behar litzateke.
Egokitua izatea. Gizartearen behar, ahalmen eta bestelako ezaugarrietara (ohitura, sinesmen, etab.etara) egokitua. Ez da berdin Euskal Herrian aritzea, edo oso bestelako gizarte-mota batean aritzea. Horretarako inkestak, estatistikak, elkarrizketak eta behar litzatekeen hainbat material erabiliko da.
Haurraren ezaugarrietara egokitua egon behar du; bere adinari begira bereziki. Horregatik,
9 urtetik beherako haurretan OHITURAK lan du behar dira nagusiki
10-11 urtekoetan, JOKAERAK eta OHITURAK landu behar dira.
12-13 urtekoetan, JOKAERAK, OHITURAK eta EZAGUTZAK.
Dena den ez genuke hemen ahaztu behar familiak (eta baita gizarte berak ere) puntu honetan jokatzen duen papera.
Haurrak eskolan ikasitakoa etxean praktikan jar dezan.
Etxean, eskolan ikasitakoa potentzia (edo agian kontra ere egin) diezaioten
Umearen hurbileko inguruneak (gizarteak, baina bereziki auzoak) eduki dezakeen garrantzia.
Azkenik, osasun-heziketa hau beste gaiekin batera, era koordinatu eta globalizatuan eman behar litzateke. (Heziketa fisikoa, Biologia, Natur Zientziak, etab.).
Zeintzuk lirateke programa honen helburuak?
Bere gorputzarentzat mesedegarri diren ekintza eta portaerak ikastea.
Bere gorputzak ondo ibiltzeko behar dituen ingurune hurbileko faktoreak ezagutzea: argia, airea, espazioa, zarata, ...
Gelaz kanpoko faktoreak ere ezagutu eta nolabait menderatzea (jolastokia, inguruko kale edo zelaiak)
Dabilen leku ezberdinetan arriskutsu izan daitezkeen faktoreak ezagutzeko ahalmena.
Lagun eta maisu-maistrekin harreman onak finkatzea; ikasgela bait da umearentzat familiaren ondorengo harreman-lekurik nagusiena.
Gizarte baten barruan dagoela senti erazi eta baita bere heziketa gizartearekin, familiarekin, etab.ekin loturik dagoela ere.
Osasuna zerbait baliotsu bezala senti erazi, eta beraren alde beti borrokatu beharko duela irakatsi.
Umearengana jokamolde aktibo eta kritikoak sortu eta finkarazi.
Aipatu ditugun helburu orokor horiek lantzeko gai-zerrenda luzea erabil daiteke. Honako hauek gutxienik bildu beharko ditu:
Garbitasun eta higiene pertsonala
Ariketa fisikoa, loa, atsedena eta erlaxazioa.
Elikadura, nutrizioa (mantenua) eta hazkuntza.
Aho eta hortzaginen osasuna.
Giza gorputzaren egitura eta funtzionamendua.
Gaitzen prebentzioa eta kontrola.
Istripuen prebentzioa. Segurtasuna eta lehen laguntzak.
Osasun mentala eta emozionala.
Osasun-zerbitzuen erabilera zuzena.
Eskola-Osasuneko Azterketak
Osasun-azterketa hauek atal garrantzitsu bat hartzen dute eskola-higienearen programa barnean, baina badira, noski, beste zenbait ekintza eta bide ere.
• Zer dira azterketa horiek?
Itxuraz osasuntsu dauden umeetan egiten diren azterketa sistematiko eta errutinarioak dira. Horrela, modu goiztiarrean, asistentzia medikoko zerbitzuek zuzen ditzaketen osasun-arazoak atzeman eta diagnostikatzeko helburua beteko da.
• Azterketa hauek zein helburu dituzte?
Ez, nahitaez, eskolaroko erikortasuna eta hilkortasuna murriztea.
Baliagarriak dira, ordea, erikortasun kronikoa jaisteko.
Pertsonaren etorkizuneko bizi-kalitatea hobetzeko balio handikoak dira.
• Azterketa hauen erabilgarritasuna
Erabilgarritasuna ERRENDIMENDUAren baitan dago, h.d., lehendik ikasleak berak edota bere gurasoek ezagutzen ez zituzten eritasun eta gaitz-egoera atzemandakoen kopuruaren baitan.
Gure inguruari dagokionez, sistematikoki burutzen diren eskola-osasuneko azterketek “errendimendu” altua dute oraindik ere (h.d. lehendik ezezagunak ziren anomalia asko detektatzen da), eta bestalde, osasun-zerbitzuak gai dira, kasurik gehienetan, atzemandako arazoak konpontzeko.
Horregatik, eskolumeen osasun-azterketen programa bat martxan jartzea erabilgarri eta komenigarri bezala jo dezakegu.
• Azterketa horien aldizkotasuna
Azterketa horien komenientzia onarturik, garrantzi handikoa da burutu behar direneko aldizkotasun minimo bat markatzea. Gure artean, beharrezko edo derrigorrezko eskolaratzea sei urterekin hasten da, eta OHO-ko zortzi ikastaroek osatzen duten zikloa hartzen du barne. Datu horiek kontutan hartuta, hiru une aukeratu dira OHO-ko zikloan, eskolumearen azterketa burutzeko egokien bezala:
OHO-ko 1. urtea ..... Eskolaratzearen hasiera bait da.
OHO-ko 2. urtea ..... Pubertaroa bere puri-purian da go.
OHO-ko 8. urtea ..... Hemen bukatzen bait da lehen eskola-aroa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ddbe3f7d4046 | http://zientzia.net/artikuluak/irakurlearen-txoko1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irakurlearen txokoa - Zientzia.eus | Irakurlearen txokoa - Zientzia.eus
Fruitarbolen mentaketa edo txertaketa. Elorri zuria mentu-oin bezala, mentaketa, zergatik?
Fruitarbolen mentaketa edo txertaketa. Elorri zuria mentu-oin bezala, mentaketa, zergatik? Irakurlearen txokoa - Zientzia.eus Irakurlearen txokoa
Nekazaritza
GALDERA
Oso ezagunak dira fruitarboletan txertaketak; guztiz arruntak bait dira gure baserrietan. Txertaketa horiek orokorrean espezie bereko (nahiz eta mota desberdinetakoak izan, denok ikusi ditugu noizbait mota desberdinetako aleak ematen dituzten arbolak) landareen artean egiten dira.
Nere galderak ondokoak dira:
Zertan datza elorriaren ezaugarri hori?
Elorriak ez du normalean bere enborrean lodiera handirik lortzen eta ezta altuera handirik ere. Txertoa izan duten zenbait ezagutzen ditut, zeintzuetan lodiera eta altuera zehazki zuhaitz-ereduari dagozkion. Zergatik hori?
Elorria ongi hazten da lur ez-jori zein malda handikoetan. Beraz ez ahal litzateke egokia mendi-sail eta txarak uztiatzeko?
Enrike E. Gisasola
ERANTZUNA
Fruitarbolen mentaketa edo txertaketa ELORRI ZURIA mentu-oin bezala Mentaketa, zergatik?
Mentaketa, bi landare desberdinen zatiak elkartu eta bizitzeko gai den beste landare bat lortzea da. Mentaketaren ondorioz bi ama edo bi jatorri desberdin dituzten zatiez osaturiko landarea dugu. Mentu-oina, mentaketa-puntuaz azpitik gelditzen dena da eta landare berrian sustrai-sistema bilakatu da. Mentua, aldiz, mentaketa puntuaz gainetik geldituko dena da eta honek hostoak, loreak, fruitu eta haziak ekoiztuko ditu.
Mentuz lortutako fruitarbola.
Zein dira mentaketaren arrazoiak? Garrantzitsuenak honako hauek:
Fruitu-barietate bat lur batera egokitu ezin denean (pH-a, hezetasuna, lur lehorra, Ca gehiegi, gazia, etab). Barietate hori ekoiztu nahi bada, lur horretan bizitzera egokituriko beste barietate batean mentatzea nahikoa izango da.
Mentu-oina eta mentua elkartzean bien ehunek orbain bat sortzen dute. Orbain hau izerdiaren zirkulaziorako beti oztopo izango da. Mentu-oina eta menturaren kidetasunaren arabera (familia, jeneroa, fisiologia, ...) orbainaren oztopoa handiagoa ala txikiagoa izango da. Oztopo hau areagotu ahala, mentutik bilakatuko den landarea ahulago eta txikiagoa izanen da, baina berak ekoiztuko dituen fruituak ugariagoak, handiagoak eta kalitatez hobeak izango dira. Frutagintzan ezaguna dugu "berdea" edo estruktura (adarrak, hostoak...) bilakatzen galtzen den indarra lore eta frutietan irabazten dela.
Uniformetasuna lortzea. Jatorria hazia duten landareak eta ugalketa sexuala direnez, heterogenotasuna handia da (barietateak hortik datozkigu), baina mentu-oin barietate bati arbola baten mentuak mentatuz gero, landare uniformeak, fruitu uniformeak, garai berean, etab. lortzen dira.
Beraz MENTAKETA erabiltzearen abantailak handiak dira.
Elorria mentu-oin gisa
Elorri beltza (Prunus spinosa), Prunus jeneroko fruitarbolak txertatzeko erabiltzen da: aranondoak, abrikotondoak, etab.
Elorri zuriak, crataegus jenerokoak dira, eta aurrekoak bezala errosazeoen familiakoak. Euskadin elorri-zuriari sagarrondoa (Malus sp.) ia ez zaio mentatzen. Askotan ordea madariondoa (Pyrus sp.) eta mizpirondo arrunta (Mespilus germanica). Ikusten dugunez, denak arrosazeoen familiakoak dira, baina jenero ezberdinak eta lehen argitu dugun legez afinitatea izango da mentuan (baina handiegia ez) fruitu-ekoizpen dexentea lortuz.
Mentaturiko elorrien altuerari buruz, normalean, mentua aurrera ateratzen den kasuetan (eta fruituak lortu nahi ditugunez) zuhaitz edo arbola hori zaindu egingo dugu: lur onera eraman, inausi, ongarritu, gaitz eta izurriteei aurre egiteko tratamenduak burutu etab. Baldintza hauetan hazten den arbola sendoagoa, altuera handiagokoa etab. izango da. Txara sastrakatsuetan edo basa ertzean hazitako elorriak aldiz ez ditu laguntza hauek izango eta bere bilakaera, normalean, txikiagoa izango da.
Hala ere bada salbuespenik, eta Gipuzkoan Errezilgo Erdoizta auzoan barruti bilakaturiko urkidi-kaxko batean bada 175 zentimetroko perimetroa duen elorri bat. Lasai hazten utzi (itzalik gabe eta barrutian ondo simaurturik) eta urte asko eta askoren poderioz ederki asko hazia da; zuk aipatzen duzun eran, zuhaitzen ereduen barne kontutan hartzeko moduan.
Mendisail eta txaren ustiapenari buruz, elorri bezala mentatu gabe ez litzateke ekoizpen egokirik lortuko, bere aleak konfitero bereziren bati saltzen ez baldin badizkiozu. Mentatuta egungo fruitagintzan horrelako toki aldapatsuak ez dira egokitzat jotzen; etekin egokiak lortzeko beharrezko diren tratamenduak, bilketak egiteko makineria etab. erabiltzea ezinezkoa gertatzen bait da. Malda handiko sailak basogintzarako egokiagoak iruditzen zaizkit.
Jakoba Errekondo |
zientziaeus-22ce49192001 | http://zientzia.net/artikuluak/fusioa-energi-iturri-agortezina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fusioa; energi iturri agortezina - Zientzia.eus | Fusioa; energi iturri agortezina - Zientzia.eus
Gizakiaren energia premiak asetzeko fusio nuklearra etorkizuneko energi iturria izan daiteke. Bestalde, "fusio hotza" hitzetik hortzera dabil egun hauetan.
Gizakiaren energia premiak asetzeko fusio nuklearra etorkizuneko energi iturria izan daiteke. Bestalde, "fusio hotza" hitzetik hortzera dabil egun hauetan. Fusioa; energi iturri agortezina - Zientzia.eus Fusioa; energi iturri agortezina
Energia
Gizakiok aspalditik jasaten ari garen energi premia dela eta, zientzilariren batek energi iturri agortezinik lortuko balu, bere izena (Gizateriak dirauen bitartean) ez litzateke sekula ere ahaztuko. Gaur egun zenbait energi iturri (energia geotermikoa, hidraulikoa, eguzkitikoa, nuklearra,...) ikertzen ari badira ere, zientzilari gehienen helburua fusio-erreakzioetan sortzen den energia ikaragarria menderatzea da. Azken batean, unibertsoaren gakoa izarren barnean gertatzen diren fusio-prozesuetan datza.
Fusio nuklearra bi nukleo arin batuz nukleo astunago bat sortzeko prozesua da, energi kantitate handia askatzen delarik. Hauxe da ezagutzen ditugun energi iturri guztietatik energi kantitaterik handiena ematen duena.
Energi kantitate ikaragarri hori erreakzioan suertatzen den masa-galera dela bide sortzen da. Baina, zer ote da masa-galera? Laborategian neurtutako nukleo atomikoen masa bere nukleoien (protoia eta neutroia nukleoi izenaz ezagutzen dira) masen batura baino txikiagoa da eta masa-diferentzia horri masa-galera deritzogu. Esaterako, laborategian egindako kalkuluen arabera 4 2 He-ren masa 4,0015 amu-koa (amu = masa-unitate atomikoa = 1,66077x x10 -27 kg. Atomoen masa neurtzeko erabiltzen den unitatea) da.
Bestalde, bere bi protoien eta bi neutroien masen batura 4,032 amu-koa da. Beraz, helio-nukleoa bere lau osagaiak konbinatuz sortuko bagenu, 0,0305 amu-ko masa-galera izango genuke. Non dago masa hori?. Galdera honi erantzuteko ALBERT EINSTEINek lortutako E = m . c 2 ekuaziora jo behar dugu. Ekuazio honen arabera masa bidez energia sor daiteke, eta alderantziz. Aurreko ekuazioaren arabera 0,0305 amu-ko masa 28,3 MeV-eko energiaren baliokidea da. Beraz, 4 2 He-a sortzean suertatzen den masa-galera energi gisa askatzen da.
Masa-galera honen ondorioz energia sortzen dela jakin zenean, fusio-ikerkuntza jaio bide zen. Harez gero arlo honetan buruturiko esperimentuak oso ugariak izan dira. Ikertutako fusio nuklearretan, errentagarriena hidrogenoaren deuterio eta tritio isotopoen artekoa da; energi kantitaterik handiena ematen duena bait da.
Fusio-erreakzioen ikerkuntzan topatzen dugun arazoa, besteak beste, langa elektrostatikoa gainditzearena da. Gogora dezagun elektrostatikaren arabera zeinu bereko kargak elkarrengandik aldaratu egiten direla, eta karga biak zenbat eta hurbilago egon are eta indar aldaratzaile handiagoa jasaten dutela. Beraz, bi nukleoen fusio-prozesua burutu nahi izanez gero, indar aldaratzailea gainditu beharra dago. Beronetarako milioika graduko tenperatura eta presio handiak beharko ditugu. Deuterio-Tritio fusio-erreakzioaren kasuan esaterako, 108ºC-ko tenperatura behar da. Fusio-ikertokietan diharduten ikerlariak tenperatura eta presio handiak lortzeko ahaleginak egiten ari diren arren, emaitzak ez dira behar bezalakoak.
Esanak esan, 1986.eko apirilaren 24ean “American Physical Society” erakundeak deitutako bileran esku hartu zuen STEVEN JONES fisikari amerikarrak, berak egindako esperimentuetan oinarrituz fusio-prozesua 100C inguruko tenperaturan burutzea lortua zuela esan zuen. Beronen eritziz, fusio-erreakzioan parte hartzen duen hidrogeno-atomo bietako baten elektroia muoi izeneko partikulaz ordezkatzerik izango bagenu, fusioa askoz tenperatura txikiagoan gertatuko litzateke. Beraz, fusio-erreakzioa muoiak katalizatua dela esan genezake.
Muoia 1936.ean erradiazio kosmikoan aurkitu zen. Ondoko taulak erakusten duenez, elektroia eta muoia oso antzekoak dira.
Taula honek muoiaren eta elektroiaren arteko antzekotasuna erakusten du.
Muoia oso ezegonkorra da, bere batezbesteko bizitzaren balioak erakusten duen bezala, eta elektroia baino 207 aldiz astunagoa. Azken propietate honen zioz, elektroi astun ezizenaz ezagutzen da.
Egia esan, Jones-ek proposatutakoa ez da ideia berria; duela berrogeiren bat urte Bristoleko Unibertsitateko F.C. FRANK fisikariak muoiak fusioa kataliza zezakeela iradoki bait zuen.
Ikus dezagun elektroia muoiz ordezkatzerakoan zer gertatzen den. Jakina denez, atomoaren erradioa masarekiko alderantziz proportzionala da. Beraz, muoidun hidrogenozko atomoa elektroiduna baino 200en bat aldiz barnebilduagoa litzateke eta muoia nukleotik askoz hurbilago legoke. Beronen ondorioz, muoiak nukleoaren karga positiboa mozorrotu egiten du eta nukleo honen eta beste nukleoren baten arteko indar aldaratzailea intentsitate txikiagokoa bide da, langa elektrostatikoa aiseago gainditua delarik. Beraz, ez dugu tenperatura nuklear handietaraino berotu beharrik.
Metodo honek fusiogintzan aurrerapauso handia dakarren arren, ez dugu arazo guztiak garbitu ditugunik pentsatu behar. Egia esan, orain arte aipatutako guzita teoria baino ez da eta praktikara eramatekotan teknologi arazoei irtenbideak eman beharko zaizkie.
Ikus dezagun F.C. Frank-ek muoi bidez katalizatutako fusio-erreakzioa nola azaldu zuen. Frankek garaturiko fusio-prozesua, ondoko lau urratsotan gertatzen da:
urratsa: Muoiak hidrogeno-atomoaren elektroia bere orbitatik egotzi egiten du, muoidun hidrogenoa sortuz.
urratsa: Muoidun hidrogeno-atomoaren inguruan deuterio edo tritiozko nukleorik egonez gero, muoia hidrogenotik deuteriora edo tritiora pasatuko litzateke, zeren muoiak nukleo pisutsuagoaren inguruan grabitatzean energia txikiagoko orbitalean egongo bait litzateke. Gogora dezagun termodinamikaren arabera sistema fisiko guztiek, eta gure kasuan muoiak, energiarik txikieneko egoerara edo mailara jotzen dutela. Beraz, muoidun deuterioa lortu dugu.
urratsa:
Muoia bere oraingo nukleotik oso hurbil dagoenez, bere karga negatiboak nukleoaren karga positiboa mozorrotu egiten du, indar aldaratzaile elektrostatikoa gainditzeko erraztasun handiagoa egoten delarik. Orduan, muoidun deuterioak eta inguruko hidrogeno-atomoren batek elkarren kontrako talka egin lezakete. Talkaren ondorioz, hidrogeno-atomoaren elektroia muoiak egotzia izango litzateke eta muoiaren bidez deuterioa eta protoia elkartuko lirateke, mesomolekula eratuz.
Bi nukleook elkarrengandik oso hurbil daudenez eta bibratzen ari direnez, langa elektrostatikoa gainditu eta fusionatzeko aukera ezinhobean daude.
urratsa:
Frankek irudikatutako azken urrats honetan muoia desagertu egingo litzateke, desintegrazioz edo nukleoaren absortzioz, eta 3 He-zko nukleoa sortuko litzateke. Beraz, fusioa burutu egin da.
SUTASUN-PUNTUA. Hidrogenoaren tritio eta deuterio isotopoen nukleoak konprimatuz, beren fusioa lortzen da. Beronen ondorioz, helio-nukleo bat, neutroi libre bat eta energi kantitate handia ateratzen dira. Ondorengo orriko irudiak erakusten duenez, kanpoko presioa etengabea izatekotan neutroi libreak beste nukleo batzuen kontra talka egiten du, fusionaraztea lortuz.
Frankek egindako kalkuluen arabera, azaldutako erreakzio-multzoa 10 -12 s-tan gertatzen da. Muoiaren batezbesteko bizitza 2,2.10 -6 s-koa denez, prozesua burutu daiteke, muoia desagertu aurretik fusioa gertatzen da eta.
Guzti hau plazaratu zenean, asmakeriatzat hartu zuten. 1956.era arte teoria honek ez zituen bere lehenengo oinarri esperimentalak izan. Berkeley-ko zientzilari-talde batek (LUIS ALVAREZ fisikariaren zuzendaritzapean) kaoi izeneko partikulen ezaugarriak ikertzen ziharduelarik, aipaturiko oinarri esperimentalak burbuila-ganbaran suertatu ziren. Esan dezagun burbuila-ganbara Fisika Nuklearrean erabiltzen den partikula-detektatzailea dela. Burbuila-ganbara 1952.ean D. A. GLASERek eta L. ALVAREZek sortua da. Ganbarara bere irakite-puntuaren inguruko tenperatura duen likidoa sartzen da. Likidoaren gaineko presioa txikiagotzean beraren irakite-tenperatura jaitsi egiten da.
Presioa nahikoa txikiagotuz gero, irakite-tenperatura likidoarena baino txikiagoa izatea lortuko dugu, likidoa gainberotze-egoerara eramango dugularik. Likidoa gainberotze-egoeran dagoela, lurrinkorra da eta lurrintze-zentrurik izatekotan (partikula solidoak edo ioiak, esaterako) lurrindu egiten da. Beraz, baldintza hauetan partikula ionizatzaileek likidoa zeharkatzen badute, ioien inguruan gas-burbuilak sortuko dira. Gas-burbuilek partikularen ibilbidea erakutsiko lukete eta ibilbidearen kurbadura neurtuz, partikulak identifikatu eta zein energiatakoak izan diren esan daiteke. Luis Alvarez-ek hidrogeno likidoa erabili zuen eta gainberotze-egoeraraino eraman zuen.
Gaur egun fusio-saioak burutzen diren laborategietako ikerlariek oso tresna aurreratuak darabiltzate.
Ondoren, kaoi-sorta bat burbuila-ganbarako hidrogeno likidoan zehar pasarazi zuen eta ioien ibilbidean kurbadura neurtuz, kaoiez gain muoiak identifikatu zituen. Gogora dezagun kaioak partikula ezegonkorrak direla eta beren deskonposaketaren ondorioz, besteak beste, muoiak sortzen direla. Bestalde, ganbarako hidrogenoak deuterioa zuen 1/50.000-eko proportzioan. Hona hemen, beraz, Frankek irudikatutako fusio-prozesua gerta dadin bete behar diren baldintzak. Franken fusio-prozesurako baldintzak, azareak bildu bide zituen.
Baina, deuterio eta tritioaren arteko fusio-erreakzioak energi kantitate handiagoa ematen duenez, zientzilariek Franken metodoa D-T erreakziorako erabil zitekeela proposatu zuten.
L.I. PONOMAREV eta S.S. GERSTEIN ikerlari sobietarrek D-T erreakzioa hurrengo erara kataliza zitekeela proposatu zuten: hasieran, muoia tritiozko nukleoari atxekitzen zaio. Muoidun tritioa deuterio-molekularen batetik hurbil egonez gero, supermolekularen antzeko bat eratuko litzateke, zeinean deuterioa eta tritioa muoiaz lotuta bait leudeke.
Mesomolekularen barruan gertatzen da fusioa, lehenago deskribatutako prozesuaren antzera, baina badago desberdintasun nabari bat: kasu honetan mesomolekula azkarrago eratzen denez, fusioa azkarrago gertatzen da. Jarraian, deskribatutako prozesuaren egingarritasuna aztertu zuten sobietarrek eta egin zituzten kalkuluen arabera muoia desintegratu aurretik, 100 erreakzio baino gehiago katalizatuak izan zitezkeela frogatu zuten. Egindako kalkulu teorikoen arabera, muoi bidezko fusio-prozesua burutzea posible zela ikusita, ikerlariek prozesuaren energi errentagarritasuna aztertzeari ekin zioten.
1983.ean Steven Jones-ek eta bere ikertaldekideek egindako esperimentuetan muoiko 80 D-T fusio-erreakzio neurtu zituzten. Kopuru ona izanik ere, energi errentagarritasunaren ikuspegitik oso txikia zen; prozesuan gastatutako energia lortutakoa baino handiagoa bait zen. Muoia lortzeko bide batzuk dauden arren, pioi izeneko partikularen desintegrazioz lortu ohi dira, metodorik errentagarriena eta onena da eta. Pioiak nukleoien arteko talken ondorioz sortzen dira, gehienetan karbono-nukleoen eta protoien artekoak erabiltzen direlarik. Esan dezagun azaldutako muoiaren lorbidean 5 GeV-eko energi kantitatea behar dela eta Steven Jonesek bere esperimentuetan muoiko neurtutako 80 D-T fusio-erreakzioetatik 1,4 GeV-eko energi kantitatea lor daitekeela. Beraz, muoiko 300 edo 400 fusi-erreakziok gertatu behar lukete, prozesua errentagarri izan ledin. Hona hemen lehia!.
Izan ere, fisikariek saioak hobetzeko premia ikusi zuten. Idaho-ko Unibertsitateko fisikariek egindako saioetan, muoiko 170 fusio lortuak dituzte eta halako bi lortuko dituztelakoan daude. Gainera, fisikari teorikoek oso emaitza onak iragarri dituzte, eta esperimentuak zein teknika hobetuz, muoiko 103 fusio-erreakzio lor litezkeela esaten dute. Bestalde, muoiak energi kostu txikiagoz lortzeko metodoak ikertzen hasiak dira.
Energi kantitaterik handiena ematen duen erreakzioa, D-T fusio-erreakzioa da. Muoiak erreakzioa katalizatzen du eta beraren bitartez deuterio eta tritiozko nukleoak lotzen dira, fusio-prozesua gertatzen deneko mesomolekula sortuz.
Fusio hotza lortua?
Iragarpen hauen aurrean fusiogintzan aritzen diren beste ikerlari batzuk adorez bete dira eta gogor ekin diete beren fusio-saioei. Ikerhelburuak giro-tenperaturan burututako fusio-prozesuan, hau da, gaur egun fusio hotza izenaz ezagutzen denekoan, daude. Izan ere, STANLEY PONSek eta MARTIN FLEISCHMANNek aurtengo martxoaren 23an Estatu Batuetako Utah-ko Unibertsitatean egindako prentsaurrekoan, berriki burutua duten fusio-prozesuaren berri eman zuten. Ikerlari hauek esperimentua 27ºC-ko tenperaturan burutu zuten, eta paladio eta platinozko elektodoak erabiliz, ur astunez (D2O) betetako upela elektrolitikoan deuterio-atomoen fusioa lortua zutela adierazi zuten.
Prentsaurrekoan ez zuten zehaztasun handirik eman eta emaitzak "Nature" aldizkariaren aurtengo maiatzaren alean argitaratuko zirela esan zuten. Osteko astean Steven Jones-ek Estatu Batuetako Columbia-ko Unibertsitatean eskainitako hitzaldian fusio hotzaren arloan egin dituen azkeneko esperimentuen berri eman zuen eta azaldu zuenaren arabera bere emaitzak S. Pons eta M. Fleischmann-enak baino fidagarriagoak dira, energi kantitate txikiagoa lortu arren.
Gogora dezagun Steven Jones-ek azken 5 urteok fusio hotzaren ikerkuntzan eman dituela. Beronen emaitzak ere "Nature" aldizkarian plazaratuko omen dira. Beraz, maiatzera arte itxaron egin beharko dugu. S. Pons eta M. Fleischmann-ek azken 40 urteotan fusiogintzan ihardun dira, hidrogeno-fusioa lortu nahiz. Hiru ikerlariok elkar ezagutzen dute eta garai batean fusio-ikerketak laborategiberean eta elkarrekin burutu zituzten, baina, batek daki zergatik, banandu egin ziren eta oso lehiatsu ibili dira beraien artean.
Esperimentuaren berri jaso eta zenbait ikerlari aurresaioak burutzen hasiak dira, lehen esanda bezala S. Pons eta M. Fleischmann-en fusio-prozesua egiaztatzearren. Estatu Batuetan fusio-energiaz diharduten ikerlarien koodinatzaile den STEPHEN DEAN, Pons eta Fleischmann-ek iragarritako emaitzen aurrean harritu egin da, zeren eta Brighmann Joung-eko Unibertsitateko fisikari batzuek ere esperimentu bera egin eta ez bait dute Pons eta Fleischmann-ek beste energia lortu. S. Dean-en aburuz, metodo honen bidez ez dago energi kantitate handirik lortzerik.
Estatu Batuetako Fisika–Erakundearen kide den ROBERT PARKek beren neurketak nola egin dituzten inor ez dakiela adierazi du. Deuterio-atomo biren fusioaldiren lehenengo erdian tritio-atomo bat eta protoi bat —R. Park-en ustez— sortzen dira eta beste erdian He (4)-atomo bat eta protoi bat. Sortutako neutroiaren norabideak eta energi espektroek fusioa gertatu den ala ez dagoen tresneria dela bide behinik behin. Beronen ustez, X izpiek interferentziarik sor dezakete; neutroien norabide eta energi kantitate berbera ematen bait dituzte.
Irudian agertzen den bezain tresneria sinplea erabili omen dute S. Ponsek eta M. Fleischmannek beren fusio-saioa burutzeko.
Britainia Haundiko Energia Atomikoaren Erakundean DAVID WILLIAMSen zuzendaritzapeko ikerlari batzuek azken egunotan beharrezko saioak egin dituzte S. Pons eta M. Fleischmann-en saioaren fidagarritasuna ikusteko. Saioak Harwell-eko ikertokian egin dituzte eta ez dute neutroirik aurkitu. Egia esan, neutroien presentzia ezinbesteko da fusioa gertatu dela frogatzeko. Azken 50 urteotan Estatu Batuetan milaka milioika pezeta gastatu dira fusiogintzan. Hidrogeno-atomoak fusionaraztearren era guztietako metodoak erabili dira, hala nola, konfinamendu magnetikoaren bidezkoak, laser bidezkoak. Beraz, ez da batere harrigarria fisikarigoa bi kimikariek oso tresneria sinplea erabiliz lortutako emaitzen aurrean mesfidati agertzea.
Eritziak eritzi, S. Pons eta M. Fleischmann-en esperimentuaren gorabeherak jakiteko, esana denez, "Nature" aldizkariak argitaratuko duenaren zain egon beharko dugu. Baina, antza denez, honelaxe gertatzen da: korronte elektrikoa ur astunean zehar pasarazten dute. Korronte elektrikoak ur astuna disoziatu egiten du, 0= (oxigenoa) eta D+ (deuterioa) ioiak emanez. Orduan, D+ ioi positiboek paladiozko elektrodo negatibora (katodoa) jotzendute. Katodoan D+ ioi-kantitate handia pilatzen denean, deuterio-ioiek (batabestetik oso hurbil daudenez) fusionatu baino ez dute beste aukerarik.
Baina, erreakzio-produktuak era desberdinetakoak izan daitezke. Esaterako, helio (4) nukleo bat eta 3.25 MeV-eko energi neutroi bat sor daitezke. Bestalde, baliteke tritio-atomo bat eta 4 MeV-eko protoi bat sortzea, eta, ostean, tritio-atomo horrek deuterio-atomo batekin erreakzionatzea, helio (4)-nukleo bat eta 17,.5 MeV-eko neutroi bat emanez. Ikerlariak ez dira ados jartzen. Batzuen eritzitan lehenengo erreakzioa suertatzen da eta beste batzuek, ostera, bigarrena suertatzen dela diote. Somatzen denez, ez dago ideia-faltarik eta epe laburrean gizakiak fusio-prozesuaren barneko energia ikaragarria kontrolatzea lortuko bide du.
Amaitzeko, azken hitzok partikula-fisikagintzari eskaini nahi nizkioke, irakurlea fisikaren arlo honek dituen erabiltzeko aukerez ohar dadin. Jakina denez, atomoaren osagai diren elektroia, protoia eta neutroia aurkitu zirenez geroztik, fisikagintzaren historian zehar beste hainbat partikula (muoia, kaoia, pioia, positroia, ...) aurkitu dira. Partikula berriren bat aurkitzen zenero, fisikarigoa alde batetik lortutako aurkikundea zela eta poztu egiten zen, eta bestetik mundua gero eta korapilatsuagoa ikusten zuten. Horrelaxe jaio zen partikula-fisika eta orain arte beronen erabilera ia-ia kosmologiara eta astrofisikara mugatu izan arren, espero dezagun gizakiontzat hain beharrezko eta praktiko den energi iturri gisa ezezik beste giza beharretarako ere erabilpen praktikoa hemendik aurrera izan dezan.
Oharra : artikulu hau apirilaren erdi aldera idatzi da eta geroztik gai honi buruz sortuko diren albisteen berri ematen saiatuko gara.
Irudi honetan F. C. FRANKek adierazitako fusio prozesuaren lau urratsak azaltzen dira.
2. prozesuaren lehenengo erreakzioan 4 MeV-eko energia askatzen da eta bigarrenarenean, aldiz, 3,25 MeV-ekoa. Beraz, energi balantzearen ikuspegitik bigarren prozesua izango litzateke suertatzeko probabilitaterik handiena duena; energi kantitaterik handiena sortzen duena bait da. Dena dela, maiatzera arte itxaron beharko dugu, Pons, eta Fleischmann-en esperimentuaren zehaztasunak jakin arte; bi prozesuotatik zein gertatzen den jakiteko alegia.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-634f67786756 | http://zientzia.net/artikuluak/arrantza-teknika-berriak-istilu-saretsua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arrantza-teknika berriak: istilu "saretsua" - Zientzia.eus | Arrantza-teknika berriak: istilu "saretsua" - Zientzia.eus
Laster hasiko da atunaren kanpaina. Horrekin batera, egunkariek istiluen berri maiz emango digute; sare pelagikoak erabiltzearen arazoa pil-pilean bait dago arrantzaleen artean.
Laster hasiko da atunaren kanpaina. Horrekin batera, egunkariek istiluen berri maiz emango digute; sare pelagikoak erabiltzearen arazoa pil-pilean bait dago arrantzaleen artean. Arrantza-teknika berriak: istilu "saretsua" - Zientzia.eus Arrantza-teknika berriak: istilu "saretsua"
Arrantza
Laster hasiko da atunaren kanpaina. Horrekin batera, egunkariek istiluen berri maiz emango digute, giroa bero-bero dago eta. Batzuek sare pelagikoak eta trasmailuak erabiltzen dituzten bitartean, beste batzuek beita biziaz eta xexian delako eran arrantzan ari dira. Interesatu desberdinen eritzia jaso badugu ere, artikulu tekniko bat egitea izan da hasiera-hasieratik gure helburua.
Sarrera
Sarea lehortzen Hendaiako portuan. (Argazkia: I.X.I.).
Bizkaiko Golkoan atuna harrapatzeko erabili izan den arrantza-metodoa xexian deiturikoa izan da. 1940-1950 hamarkadan beita biziaren bidezko arrantza ezarri zen eta iparraldeko arrantzaleak izan ziren horretarako sareak lehen aldiz erabili zituztenak. Gerora Kantauri itsaso osora hedatu zen teknika hau.
Beste zenbait arrantza-metodo, ingura-sareen eta tretzaren bidezkoa adibidez, debekatua izan da 1974. urtean Espainiako eta Frantziako arrantzaleen artean sinatutako akordioaren bidez.
Hala ere, azken urte hauetan teknika berriei ekin zaie eta hauen ondorioz 1987. urtean frantziar arrantzaleek bikote bidezko arraste pelagikoari hasiera eman zioten.
Sistema honen bidez atzemandako atun-kantitatea, ohizko sistemekin harrapatutakoa baino dexentez handiagoa izan da. Beraz, gaur egun itsasoan dagoen atun-stocka arrantza-metodo berriei aurre egiteko nahikoa izango den ala ez da kezka nagusietako bat.
Teknika berrien ezaugarriak
Arraste pelagikorako sarearen itxura.
Bi dira atal honetan aztertuko diren teknikak: trasmailu pelagikoa eta arraste pelagikoa.
Trasmailu pelagikoa sare-hesi luze bat da. Arrainei bidea mozten die, bertan harrapatuta geratzen direlarik. Sare hau 2,5 km luze da gutxi gorabehera eta edozein sakoneratan arrantza egiteko balio du. Horretarako zenbait flotagailu eta pisu du erantsita irudian azaltzen den eran.
Arraste pelagikoak edozein sakoneratan lan egin dezake, laneko sakonera, itsas hondotik gainazalerainokoa izan daitekeelarik. Arraste guztiak bezala, arrain-sarda zeharkatuz arraina sarearen kontra hondoan harrapatuta geratzea da helburua.
Sareak lau aldeko ahoa du; ebakidura laukizuzenekoa hain zuzen. Ahoaren luzera horizontalean 70 m-koa da gutxi gorabehera eta altuera bertikala 38 m-koa. Sare hauek maila handiz osatuta daude ahoaren aldean. Ahoa irekita mantendu ahal izateko, 4 flotagailu handi eta 500 kg-ko kontrapisuak erabiltzen dira.
Arraste pelagikoa bi modutara egin daiteke, hots, itsasuntzi batez edo bikote batez. Lehenengo kasuan arraste-ateak erabiltzen dira, sarea horizontalki irekitzea lortzeko. Bigarrenean nahikoa da bi itsasuntzien arteko distantzia handiagotzea.
Etekinik hoberena lortzeko bikoteka aritzea da onena, zeren eta itsasuntziek ateratzen duten zarataren eraginez arrainari orientazio-zentzua nahasten bait zaio eta bi itsasuntzien tartean metatzen bait da.
Bitarteko pelagikoen eragina
Sare pelagikoekin lanean ari diren untziak. (Argazkia: I.X.I.).
Atunaren arrantzan bitarteko pelagikoek eduki dezaketen eragina hiru alorretan nabari daiteke.
Alde batetik harrapatutako kantitatea hazi egingo da. Frantziako itsasuntziak bakarrik kontutan hartuta, aurtengo ekitaldian espero den arrantza-kantitatea iazko totalaren %18,9 baino handiagoa izango da. Horrela jarraituz, urte gutxi batzuen buruan arrantza bikoiztu egingo litzateke eta ondorioz atun-stockaren mailak beherakada arriskugarria jasango luke.
Bestalde, teknologi aurrerapenak atunaren detekziorako ere erabiltzen dira. Sonarrak eta satelite bidez lortutako itsasoaren fronte termikoek eta isotermo-mapek, arraina harrapatzea erraztu egin dute.
Arrasteko sarearen mutur itsuaren xehetasuna. (Argazkia: I.X.I.).
Azkenik, eta esperientziak erakusten duenez, hainbeste arrantza-mota desberdin batera lanean aritzeak elkarrekintza fisikoak sortzeko arriskua dekar. Orain arte erabiltzen ziren arrantza-motak, hau da, xexian deiturikoa, eta beita bizikoa, itsasuntziaren ingurunera mugatzen ziren. Hemendik aurrera, eta askotan arrain-sarda berari eragiten zaiola kontutan hartuz, istilu larriak gerta daitezke. Baina, hori baino kaltegarriagoa arrainen ohituretan aldaketak sortzea da. Atunen bat itsasuntzitik itsasora erortzea nahikoa izaten da atuna beldurtu eta sakabanatzeko. Sare pelagikoen eraginez aipatutako arazoa sor daitekeela esateko azkarregi da, baina kontsultatutako arrantzaleen eritziz, fenomeno hori gertatzen ari da.
Azken iradokizunak
Enpresetan birmoldaketak egin direnean, helburua produkzioa eta mozkinak hobetzea izan da. Itsasoan ere, produkzioa eta mozkinak hobetzen ari dira urtetik urtera. Sare pelagikoak eta teknologi aurrerakuntzak itsasoaren “birmoldaketarako” elementuak dira, hain zuzen ere. Baina itsasoa, produkzio-elementu soila al da? Euskal Herriko kasuan zerbait gehiago ere badela esan daiteke. Gure Herriko izaerak eta bizimoldeak zuzenean jaso du eragina itsasotik. Beraz, itsasoa, aldi berean, produkzio-elementua eta elementu bizia dela kontutan hartuz, teknologia berriekin batera arrantzale eta herri arrantzaleen interesek zeresanik izan behar dutela pentsatzea bidezkoa dela iruditzen zaigu.
Sarea biltzeko gurpilak. (Argazkia: I.X.I.).
Esanak esan, BITEKek eman dituen aholkuak, aipatutako faktoreen arteko orekaren ildotik doaz. Hauexek dira:
Arrantza-mota desberdinei buruz eta atunaren arrantzan duten eraginari buruz interes desberdinak dituztenen arteko ikerketa bateratuak egitea.
Har daitekeen biomasa kalkulatzeko eredu analitikoen estudioak egitea; orain arte produkzio-ereduak bakarrik hartu bait dira kontutan.
Teknika berrien aurrean, eta arraste pelagikoaren aurrean bereziki, atunaren portaera aztertzea. Hori itsas azpiari zuzenean behatuta egin daiteke.
Aurreko azterketa hauek burutu arte, sare pelagikoak erabili gabe denboraldi bat igarotzea komeni da.
Bukatzeko, gure eskerrik beroenak eman nahi dizkiegu BITEKeko partaide diren F. Tomas Larrinagari eta Jose Mª Francori emandako informazio guztiagatik.
Trasmailu pelagikoaren ezaugarriak eta itsasoan duen itxura.
Bizkaiko Golkoan atun zuria harrapatzeko Frantziako eta Espainiako flotaren eboluzioa.
EUSKO JAURLARITZAREN ERITZIA
Inaki Irazabalbeitia
Arrasteko sare pelagikoen arazo honetan zeresana duten guztien eritzia bildu nahi izan dugu eta horrexegatik Eusko Jaurlaritzako Arrantza-Zuzendari den Migel Muruaga-rengana jo dugu. Jaurlaritzak arazo honetan duen jarrera zein den galdetu diogunean, zera erantzun digu: Beita bizia erabiltzen duten arrantzaleen jarrera berdina dugu. Arrantza-mota honi buruz arrazoizko azterketa-denbora ezarri behar da puntu nagusi bat aztertzeko: bi arrantza-mota hauek, beita biziak eta sare pelagikoak alegia, duten bateragarritasuna. Esan nahi bait da, ea zona berean eta arrain-saldo berean eraginez batera erabil daitezkeen. Azterketa honetan bi alderdietako teknikariek hartu beharko lukete parte. Bien bitartean, arrantza pelagikorako itsasuntzien prestaketan etena egin beharko litzateke.
Gainera, Migel Muruagaren eritziz, itsasoan zein lehorrean gertatu diren istiluen kausaz, benetako arazoaren muina (arrantza-moten bateragarritasuna ala bateraezintasuna hain zuzen ere) desitxuratu egin da eta stocken iraupen-arazo moduan oker planteatu da.
Eusko Jaurlaritzak arazo honen konponbiderako eman dituen urratsez galdetu diogunean, Estatutuak markatzen dituen mugen barnean aritu dela lanean esan digu. Gainera, istilua gure uretatik kanpo gertatzen ari dela hartu behar dugu kontutan. Brusselara jo dugu eta Arrantzale-Kofradien buruekin batera Mr Pirson EEEko Baliabide Zuzenetarako zuzendariari gure eritzia zein den azaldu genion 1988.eko maiatzaren 25ean. Bestalde, Brussela baloiak kanpora botatzen ari da istilu honetan eta nahiz eta Madril gure jarrerarekin ados egon, beste interes batzuen trukearen ondorioz alde batera utzi du tunidoen arrantza pelagikoaren arazoa.
IPARRALDEKO HOTSA
Joxerra Aizpurua
Egun euritsu eta haizetsuan, itsasora atera ezin den horietako egun batean, izenik eman ez zigun Donibane Lohizuneko arrantzale batekin solasaldi bat eduki genuen. Hauxe esan zigun:
Itsasoa guztiona da. Euskal Herriko itsas ertzean gu, euskaldunok, izan ginen gure itsas bazter hau landu genuen lehenak. Gure historiaren zati handi bat itsasoan egin dugu. Ondarroa, Pasaia, Hondarribia, Donibane Lohizune, etab., itsasotik eta itsasorako bizi izan diren herriak ditugu. Egunero itsasoari zatitxo bat kenduz arrantzaleek beren bizitza aurrera atera dute. Itsasoaren eta lehorraren artean oreka egon dela esan daiteke.
Azken hamar urteotan, ordea, interes berriak sortu dira arrantzaren munduan. Sare pelagikoak, zaldi askoko arrantzuntziak, tamaina txikiko arrainak harrapatzea, etab., arrantzaren munduan gertatu den interes-aldaketaren erakusgarri dira.
Hemen lanean aritzen diren baxurako arrantzuntziek, hegoaldekoen arrantzaera berdina dute. Beraz, gure artean ez dugu gatazkarik.
Sare pelagikoak, bolantak eta arte berri hauek Rochelle-ko, Nantes-eko eta beste itsas portuko arrasteroek ekarri dituzte. Donibane Lohizunen, orain dela bost urte, istilu latzak izan ziren arrastero hauen eta bertako arrantzuntzien artean. Istilu haien ondorioz, familia asko apurtu eta etsai handiak sortu ziren. Atzerriko flota honek Hendaiara jo zuen eta bertan instalatu zen. Denbora igaro ahala, gero eta onartuagoak izan dira, jendeak “negozio ona” dela ikusi duenean. Hala ere, guretzat, negozio on horiek “ogia gaur, gosea bihar” besterik ez direla uste dugu.
Bestalde, teknika berrien kontra joatea begiak ixtea dela pentsatzen dugu. Beraz, ez goaz sare pelagiko eta antzeko arte hauen kontra, baina guzti hau ikerketa teknikoen bidez egituratu beharko litzatekeela uste dugu.
Ondorio gisa zera esango nuke: borroka hau ez dela Espainiako eta Frantziako arrantzaleen artekoa. Are gehiago, Euskal Herriko arrantzaleen interesen artean ez dago kontraesanik. Borroka negozio-enpresen artekoa da, eta horretan bai Espainiakoak, bai Frantziakoak eta baita Euskal Herrikoak ere sartuta daude.
ANJEL URESBERUETA
(OPEGUI-Gipuzkoako arrantzaleen elkartea)
Joxerra Aizpurua
1986. urtean, frantsesak sare pelagiko eta bolantekin arrantzan hasi zirenean, sortu zen arazoa. Beraien ohizko flota desagertuz joan denez, geratu zaizkien arrasteroei ahalik eta etekinik handiena ateratzen saiatzen dira. Uda partean legatza eta antzeko arrainak gutxiago harrapatzen direnez, atuna oso ondo datorkie atsedenaldi honetan. Izan ere, atunaren arrantza librea da, hau da, ez dago kuporik. Beraz, nahi duenak nahi duen arrain-kantitatea har dezake. Azken hogeitamar urteotan atunaren arrantza maila batzuen barnean egin da. Arrantza eta stockaren artean ia oreka lortu dela esan daiteke. Orain, bapatean, arrantzaren presioa handiagotzen bada (eta neurriz kanpo gainera) ez da zaila zer gerta litekeen pentsatzea.
Bestalde, arrantza-mota hauekin badirudi arraina izutu egiten dela. Beraz, eskatzen duguna guzti honi buruz ikerketa serioa egitea da eta bitartean ohizko arrantza-bitartekoak bakarrik erabiltzea.
Gure aldetik zenbait urrats eman dugu. Espainiar administrazioarekin harremanak izan ditugu eta Europako Parlamentuan ere bi alditan izan gara. Gestio guzti hauetatik zerbait ateratzea espero badugu ere, aurtengo urtea galdua dugu.
EZAUGARRIEN BILDUMA
Sare pelagikoen emankortasuna (gauekoa bereziki) frogatua dago.
Arrantzarako ohizko bitartekoek, kasu berezietan izan ezik, berriek baino emankortasun handiagoa dute egunean zehar. Aldiz, gauean emankortasun nulua dute.
Ohizko bitartekoek nahiz berriek, adin bereko espezieei eragiten die.
Bitarteko berriak zaharrekin batera erabiltzen dira, etekina handituz (batzuk gauez eta besteak egunez).
Bitarteko berrien erabilpena hedatzen bada, urte gutxi batzuen buruan gaur harrapatzen denaren bikoitza harrapatuko da.
Teknologia berriek erraztu egiten dute arrain-sarden detekzioa.
Atun zuriaren stocka oso maila arriskugarrian egon daiteke urte gutxi batzuk barru.
Arrantzarako bitarteko guztiak elkarlanean aritzeak, arazo fisiko serioak sor ditzake arrantzaleen artean. Izan ere atuna migrazio-arraina bait da eta kontzentrazio handiak oso espazio txikitan egoten bait dira.
3.33333333333/5 rating (3 votes) |
zientziaeus-b4d822197e48 | http://zientzia.net/artikuluak/lasai-ez-zaizkigu-gainera-eroriko-eta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lasai, ez zaizkigu gainera eroriko eta - Zientzia.eus | Lasai, ez zaizkigu gainera eroriko eta - Zientzia.eus
Jende asko konturatu ez arren, gauero izugarrizko ikuskizuna mirets dezakegu zeruan.
Jende asko konturatu ez arren, gauero izugarrizko ikuskizuna mirets dezakegu zeruan. Lasai, ez zaizkigu gainera eroriko eta - Zientzia.eus Lasai, ez zaizkigu gainera eroriko eta
Astronomia
Jende asko konturatu ez arren, gauero izugarrizko ikuskizuna mirets dezakegu zeruan. Baina gauzak gero eta zailagoak jartzen ari zaizkigu horretarako: alde batetik hiri eta herrietan argi-kutsadura ugalduz doa eta beste aldetik, nere ustez, gizartea natura eta bere edertasunarekiko sentikortasuna galtzen ari da.
Gau batean zerura begira gelditzen bagara, beste gauza batzuen artean izarrak, beraiek osatutako konstelazioak, planetak, sateliteak, eta izar uxoak ikus ditzakegu. Hauei begiratuta eta zenbait parametro ulertuz, gure unibertsoaren izaera eta magnitudea ulertzeko gai izango gara.
Gaur planetez eta beraien behaketaz ere ihardungo dugu.
Planetak: zeruko ibiltariak
Zeruari behatzeko zaletasunak ez du hainbeste jende biltzen, baina zaletuen gozamena handia da.
Izarren arteko posizio erlatiboa ez da aldatzen. Antzinako gizakiak izarren artean mugitzen ziren puntu argitsu batzuk bazirela konturatu ziren eta planeta izena hartu zuten. Hitz honen esanahia ibiltari edo “nomada” da. Hitz honek ongi deskribatzen du astro hauek behatzaileengan sortutako inpresioa. Planetak zeruan lekuz aldatu egiten dira; batzuetan konstelazio batean eta besteetan beste konstelazio batean egoten dira.
Antzinatik konturatu ziren planetek inoiz ez dituztela zodiakoaren 12 konstelazioak uzten, hau da, beren higidura konstelazio hauetan zehar gertatzen dela dirudi. Planetak ez dira ekliptikatik urrutiratzen. Ekliptika, eguzkiak zerua zeharkatzerakoan marrazten duen lerro imajinarioa da (irakurleak gogoratu behar du eguzkiak ez duela zerua zeharkatzen, lurrak baizik). Ondorioz orain badakigu planetak zeruan gutxi gorabehera zein tokitan bilatu.
Planeten behaketa erraza
Nola bereizi izarretatik
Oso erraza da. Izarrek ñir-ñir egiten dute eta planetek ez. Izarrak oso puntu txikiak dira, non beren argitasuna, turbulentzia atmosferikoa dela eta, 10-20 aldiz segundo bakoitzean mozten bait da. Horregatik bere argiak dardar egiten duela dirudi. Izarrek zuzenean beren argia erakusten digute, eguzkiak bezala. Aldiz planetak disko txiki batzuk dira, eguzkiaren argia isladatzen digutenak, eta haien gainazala nahikoa gertu daukagunez, haien argia ikusten dugunean ez du ñir-ñir egiten.
Planeta guztiek, teleskopio batez begiratzen diegunean disko bat aurkezten digute. Hori guregandik izarrak baino milioika aldiz gertuago daudelako gertatzen da. Bestetik, lehen esan dugun bezala izarrek elkarrekiko beti posizio berdina erakusten digute. Aldiz planetek, zerua batzuek besteek baino azkarrago zeharkatzen dutela dirudi. Argi utzi beharra dago honetaz egun bakar batean ez garela konturatuko. Denbora luzez behatu behar diegu, gure planeten higiduraz konturatzeko.
Nola bereizi planeta bakoitza
Somnanbuluen ofizioa zerua gauez arakatzea.
5 planeta ikus ditzakegu begi-bistaz, hau da, inolako tresnarik gabe: Artizar, Jupiter, Martitz, Merkurio, eta Saturno. Artizar eta Jupiter oso distiratsuak dira. Lehenengoa bigarrena baino argitsuagoa da; “artzaiaren izar” bezala ezagutu izan da. Hilabete batzuetan segidan ikus dezakegu goizez, eguzkia atera aurretik edo arratsaldez eguzkia sartu ondoren. Artizar ez da inoiz gauerdian ikusiko, eguzkitik nahikoa hurbil dago eta. Planeten artean argitsuena da eta itzala ematen duela esan dezakegu.
Jupiter ez da Artizar bezain distiratsua, baina bere distira izarrik politenarena baino handiagoa da. Askotan gauerdian ikus dezakegu, eguzkiaren inguruko bere orbitak lurrarena inguratzen duelako. Jupiter urtebete egoten da zodiakoaren konstelazio bakoitzean, zeruari bira 12 urtean ematen diolarik. Prismatiko edo teleskopio batez begiratzen badiogu, bere ondoan puntu txiki batzuk ikus ditzakegu: bere sateliteak dira. 12 dauzka eta hauetako 4 bakarrik dira ikuskorrak.
Martitz berehala bereiztuko dugu bere kolore laranja dela eta. Antares (izargorria) edo Aldebaran izarrekin nahas dezakegu; bi hauek ekliptika ondoan bait daude. Baina lehen esan duguna kontuan izanik (izarrak eta planetak nola bereizi), ezin dezakegu arazorik eduki. Bere distira oso aldakorra da, batzuetan Jupiter bezain distiratsua izan daiteke eta hilabete batzuk barru bere distira asko jaitsi dela konturatuko gara.
Saturnok aurreko planetek baino distira egonkorragoa du (laranjaska) eta behin zodiakoaren konstelazio batean aurkitu ondoren, zenbait urtetan aurkitzea erraza izango zaigu, bere desplazamendua oso geldia da eta. Bi urte t’erdi irauten du zodiakoaren konstelazio bakoitzean. Beraz 30 urtean ematen dio zeruari buelta.
Merkurio aurkitzea zailagoa izango da, eguzkitik oso gertu dago eta. Beraz, horizontetik gertu, zeru argitsuetan ahalegindu beharko dugu, eguzkia ateratzen den lekua baino pixka bat eskuinerago edo eguzkia sartzen den lekua baino pixka bat ezkerrerago begiratuz. Ikuskorra den bakoitzean 4 edo 5 egunetan bakarrik bereiz daiteke, ondoren eguzkirantz hurbiltzen delako.
Noiz ikus ditzakegu planetak
Jupiter eta Martitz. 1988. urteko irailean Juan Carlos Casado-k, Arantzadi Zientzi Elkarteko Astronomi Saileko partaideak, egindako argazkiak.
Planetak aurkitu eta aztertu nahi baditugu, komenigarria izango da, lehenengo behaketetan behintzat, hilero zenbait aldizkaritan azaltzen diren argibideei jarraitzea. Ia publikazio guzti hauek atal bat dute, non honelako gauzaren bat azaltzen bait digute: “Non bila daitezke planetak?”. Honekin planetak zeruan aurkitzeko gauza izango gara.
Ondorengo lerro hauetan 1989. urtean planeta bakoitza noiz ikus dezakegun azalduko dizuet:
MERKURIO:
Apirilaren azkeneko astean eta maiatzaren lehenengo egunetan iparmendebaldean eguzkia sartu eta ordubete geroago.
Ekainaren azkeneko astean, iparrekialdean eguzkia atera baino pixka bat lehenago. Urriaren erdialdean, sortaldean, berriro ere eguzkia atera baino ordubete lehenago.
ARTIZAR:
Uztailaren bukaeran ekialdean ikuskorra izango da. Iluntzerakoan eta gabonak arte arratsaldero ikusteko aukera izango dugu. Garai distiratsuena azaroan edukiko du. Ilunabarrean ikus dezakegun puntu distiratsuena izango da. Merezi du berarekin denbora pixka bat galtzea.
MARTITZ :
Negu eta udaberri guztian ekialdean ikuskorra izango da. Ez da oso argitsua izango, eta Taurus eta Gemini konstelazioak zeharkatuko ditu udan ikustezin izan arte.
JUPITER:
Ekialdean ikus dezakegu Taurus konstelazioan (Martitz bezala), maiatz ingurura arte puntu argitsuena izango da. Uztail ondoren, berriro ere ikuskorra izango da (Gemini). Lehenbizi egunsentian bakarrik ikusiko dugu, baina gerora lehenago aterako da (hilabetero 2 ordu lehenago), gabonetan gau osoan ikusteko aukera izango dugularik.
SATURNO:
Otsailetik abendura arte Sagitarius konstelazioan ikusteko aukera izango dugu. Neguan hegomendebaldean eguzkia atera baino ordu batzuk lehenago ikusiko dugu. Udaberrian gauerdia pasatu ondoren, udan gau osoan, eta udazkenean hegoekialdean eguzkia sartu ondoren ikusiko dugu.
Oso fenomeno interesgarria da planeten arteko edo izar batzuetarako hurbilketa. Fenomeno honi konjuntzio deritzo. Kontutan hartu beharra dago hurbilketa erlatibo bat besterik ez dela; beraien artean milaka edo milioika km bait daude.
Aurten gertatuko diren konjuntzioak hauek dira:
Maiatzak 12: Martitz eta Jupiter.
Uztailak 3: Jupiter eta Merkurio.
Urriak 17: Artizar eta Antares izarra.
Azaroak 15: Artizar eta Saturno.
Abenduak 30: Martitz eta Antares izarra.
Data hauek hurbilketa handienari dagozkio. Planeten higidura geldia dela kontuan izanik, behatzaile batentzat konjuntzio-eguna baino astebete lehenago, planetek posizio berdina izango dute.
Behaketarako bi edo hiru aholku
Lehenengo egunetan behintzat, dakien batekin aritzea interesgarria izango da; batipat lehenago ikasiko duzulako.
Hiritik atera. Mendira joan zaitezke adibidez. Aizkorriko punta izan daiteke leku aproposa, lo egiteko aterpe eta guzti bait dago, edo bestela aterperik gabe izar uxoak kontatuz loak hartzea ez da plan txarra.
Prismatikoak badituzu, zeurekin eramatea lagungarri izango zaizu. 7x50eko anplifikazioa dutenak dira aproposenak.
Behaketak udan, neguan baino atseginagoak izan ohi dira; bai tenperaturagatik, bai zeru garbiak maizago agertzen direlako.
Lagunen bat eramatea ere aproposa izan daiteke. Lainoak sartzen badira ezin da behaketarik egin eta denbora zerbaitetan pasatu beharra dago. Edo gerta daiteke hotz handiegi egitea...
Seguru nago zerura orain lehen baino pixka bat gehiago begiratuko duzula, baina lasai egon, gehiegi begiratzeagatik ez zaizkigu gainera eroriko eta...!
Planeten dimentsioa
Planeten dimentsioaz jabetzea ez da gauza erraza. Horretarako irudizko konparaketa bat egingo dugu. Gure ereduan planetak lerrokaturik edukiko ditugu, baina beraien higidurak adierazten dituzten lerroak garatuz gero, 107 hektareako eremua estaliko lukete. Eredu honetan Eguzki-sistema mila milioi aldiz txikiagotuko dugu hain zuzen.
Hona hemen gure eredua:
Eguzkia: erdi erdian 14 cm-ko diametroa duen pilota.
Merkurio: 5,80 m-ra 0,5 mm-ko berunezko draia edo perdigoia.
Artizar: 10,80 m-ra 1,2 mm-ko draia.
Lurra: 15 m-ra 1,3 mm-ko draia. Lurretik 38 mm-ra 0,3 mm-ko hondar-ale bat Ilargia izango litzateke.
Martitz: 22,8 m-ra 0,7 mm-ko draia
Jupiter: 77,8 m-ra 14 mm-ko kanika
Saturno: 142 m-ra 11,5 mm-ko kanika
Urano: 217 m-ra 5 mm-ko kanika
Neptuno: 450 m-ra 4,5 mm-ko kanika
Pluton: 740 m-ra 0,5 mm-ko draia
Hau ikusi ondoren, gure Eguzki-sistema Unibertsoan puntu bat besterik ez dela esan beharra dago. Gure ereduan, adibidez, izarren arteko distantziak km-koak eta milaka km-koak izango lirateke. Beraz, zeru alderantz begiradatxo bat zuzentzen dugunean, gure begiek zenbait milioika km-ra gertatzen ari dena ikus dezakete. Ez al da gauza harrigarria?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3700f7182211 | http://zientzia.net/artikuluak/gernikako-itsasadarra-ingurune-babestua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gernikako itsasadarra: ingurune babestua - Zientzia.eus | Gernikako itsasadarra: ingurune babestua - Zientzia.eus
Eusko Jaurlaritzak Gernikako itsasadarra bereziki zaintzeko lege-proiektua martxan da.
Eusko Jaurlaritzak Gernikako itsasadarra bereziki zaintzeko lege-proiektua martxan da. Gernikako itsasadarra: ingurune babestua - Zientzia.eus Gernikako itsasadarra: ingurune babestua
Eusko Jaurlaritzak Gernikako itsasadarra bereziki zaintzeko proiektua zuela prentsan irakurri genuen. Gaia guztiz interesgarria zenez, informazio gehiagoren bila jo genuen Eusko Jaurlaritzako Juan Jose Otamendi Ingurugirorako Sailburuordearengana.
Abozeta. (Argazkia: J.L. Teres).
Elhuyar- Egunkaritan Parke Natural hitza aipatu izan da. Zein da benetako babes-maila?
J.J. Otamendi.- Argitu behar dizudan lehenengo puntua zera da: Gernikako itsasadarrak ez duela parke naturala izan behar. Lege berezia egin dugu Gernikarentzat; estatuko legerian dauden lau babes-figurak ez bait dira Gernikako kasurako egokiak. Beraz, neurrira diseinatutako legea prestatu dugu, aurretik egin diren azterketetan oinarriturik.
Elh.- Zein babes eskaitzen du lege horrek?
J.J.O.- UNESCOk biosfera-erresebentzako jarrita dauzkan erizpideei moldatzen zaie. Legearen izena “Urdaibai Biosfera-Erreserbaren Babespen eta Ordenaketarako Legea” da.
Lege honen bidez Oka ibaiaren arroa eta Matxitxako eta Ogoño lurmuturren arteko kostaldea hartzen dituen espazio administratiboa antolatzen da. Lurralde horretan bereziki babestu beharreko zonak (kostaldea, Izaro irla barne, marearen eraginpean dagoen errioaren zatia eta artadiak) definitzen dira.
Hegazti-espezie askok Gernikako itsasadarrean bizileku edo atsedenleku paregabea du. Lertxuntxoa. (Argazkia: I.X.I.).
Zona horietan egin daitekeena definitzen du lege horrek. Ez dugu debekatua zer dagoen esatea nahi izan, beti ere zerbaitek ihes egin diezagukeelako. Zona horiei zeintzuk erabilpen eman dakizkiekeen esan dugu.
Elh.- Zein ekintza-mota izango dira onartutakoak?
J.J.O.- Errioaren kasuan esaterako, lizentziarik behar ez duten aisiarakoak onartuko dira. Arrantzak lizentzia berezia behar du adibidez eta lortu egin beharko da, baldintza berezietan noski, arrantzarik egin nahi bada. Dragatuak onartuko dira, nahiz eta printzipioz bestela badirudi ere.
Gernikaldeko biztanleen garapen ekonomikoak eta itsasadarrari eman nahi zaion babesak bat etorri beharko dute. Trenbidea Gernika eta Sukarrieta artean. (Argazkia: I.X.I.).
Izan ere, egungo untziolek egiten duten lanak iraun dezan nahi dugu. Helburu hori duten dragatuak onartuko ez balira, untziolak itxi egin beharko lirateke. Dragatuok baimen espezifikoa beharko dute. Kanalaren hondoa bakarrik dragatu ahal izango da eta gainera erauzitako materiala ezingo da edozein tokitan bota; horixe bait zen orain arte egin diren dragatuek sortutako kalterik handiena.
Elh.- Dena den, untzien tonelaia mugatu egin beharko da....
J.J.O.- Tonelaiari ez zaio mugarik ipini. Motorezko untziak zenbait zonatan ibiltzeari jarri zaizkio ordea. Hala ere, horrelako arazoak geroxeago aztertu beharko dira. Guk egin nahi izan duguna, errioarentzako ekintzarik kaltegarrienei, betelan eta eraikuntzeei, balazta jartzea izan da. Bestalde, artadietan zilegi izango den ekintza bakarra entresaka, basoren mantenua helburu duen entresaka alegia, izango da.
Nekazaritza. (Argazkia: A. Galartza).
Nere aburuz, legeak duen beste alderdi oso positiboa, zera da: erabilpenak definituak eta aldaezinak izatea. Esaterako, lege hau atera behar dela jakinik, artadi-jabe batek bere sailari su emango balio (gero sailaren babes-maila birdefinitu eta pinua aldatzea izango duelakoan), ustegabe ederra izango du. Ez da birdefiniziorik egongo eta sail hori beti artadi babestu moduan kontsideratuko da. Artadia galduko litzateke, baina kaltearen sortzaileak ezingo luke gero etekinik atera. Honekin, pikareskari itzuri nahi zaio.
Elh.- Zer eragin izan dezake lege horrek Gernikaldean?
Padura. (Argazkia: A. Galartza).
J.J.O.- Beno, Legea garatzeko unean hori gure kezketako bat izan da. Horrexegatik bigarren faserako garapen sozioekonomikorako plan bat burutuko dugu. Izan ere, bertako biztanleek egun aukera ekonomiko batzuk dituzte eta ezin dizkiegu erabat kamustu. Adibidez, lurjabe batek ezin izango du txaletik eraiki nahiz eta 25.000 m 2 -ko orubea izan, eta Euskal Herrian beste edonon egin ahal izango luke legea eskutan duelarik. Bertako biztanleriari irtenbidea eman behar zaio beraz.
Babes-neurriekin bateragarria den garapen ekonomikoa planteatu behar zaio jendeari. Basagintza, nekazaritza eta turismo ekologikoa izan daitezke irtenbidea. Erabilpen-plan baten zirriborroa eta eskema eginak ditugu, baina ez dugu legearekin batera plazaratu nahi izan. Turismoa garatzea bultzatu behar dugu, babeserako erreminta izan daitekeela uste dugulako. Honek jendearen parte hartzea eskatzen du, jendeak gero onar dezan.
Elh.- Pentsatzen dudanez legeak zigorrak ere planteatuko ditu.
Lertxun gorria. (J.L. Teres).
J.J.O.- Noski, legeak badu zigorrerako atala. Alde batetik, gure sailak eta Nekazaritza Sailak jar ditzakete isunak eta 10.000.000 pta.tik gorakoak Jaurlaritzaren Gobernu-Kontseiluak jarriko ditu. Dena den, goi-muga 50.000.000 milioi dira. Zigorrak gainera metagarriak dira. Pentsa ezazu baten batek betelana egiten duela eta etxe bat erakitzen hasten dela. Isuna eraikitzaileari, orubearen jabeari eta lizentziari baiezkoa eman dion udal-enplegatu edo kargu politikoari jarriko zaio. Gainera, isuna ez da guztien artean banatuko; guztiek ordaindu beharko dute. Bestalde, kaltea egiten duena tokia lehen zegoen egoeran uztera behartuta dago.
Elh.- Zein beste alderdi interesgarri azaltzen ditu lege berri horrek?
J.J.O.- Bueno, patronatu bat sortzen da. Patronatu horrek ez du erabakitzerik izango. Aholku-organoa izango da eta helburua jatorri desberdineko jende eta erakundeek itsasadarraren garapenean beren eritziak emateko tokia izan dezaten da.
J. J. Otamendik beste gauza interesgarri asko ere kontatu zizkigun; bere sailak etorkizunerako dituen planak esaterako. Guk guzti horiek beste batean kontatzeko utziko ditugu; Gernikako itsasadarra bait zen gure helburua. Dena den, Juan Jose Otamendik eskaini zigun harrera beroa eskertu nahi diogu bukatu aurretik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e9a469b78f10 | http://zientzia.net/artikuluak/antzandobi-arrunta-harakin-hegalaria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Antzandobi arrunta, harakin hegalaria - Zientzia.eus | Antzandobi arrunta, harakin hegalaria - Zientzia.eus
Antzandobi arrunta ehizean ari denean, beti pasalekuetan kokatzen da, bere biktimen zain. Harrapakingaiak ikusten dituenean, uhin-hegalaldiz haien gainera eroriko da.
Antzandobi arrunta ehizean ari denean, beti pasalekuetan kokatzen da, bere biktimen zain. Harrapakingaiak ikusten dituenean, uhin-hegalaldiz haien gainera eroriko da. Antzandobi arrunta, harakin hegalaria - Zientzia.eus Antzandobi arrunta, harakin hegalaria
Zoologia
Antzandobi arrunta ehizean ari denean, beti pasalekuetan (altu eta garbietan) kokatzen da, bere biktimen zain. Harrapakingaiak ikusten dituenean, uhin-hegalaldiz haien gainera eroriko da. Harrapatzen dituen animaliak jan baino lehen, elorri-arantzetan edo punta zorrotzen batean iltzaten ditu. Beraz, gose denean ez du arazorik, jakitegi naturala izaten du eta.
Antzandobiaren mokoa sendoa da.
Antzandobi arruntaren (Lanius collurio) taila 17-18 cm-koa izaten da, txori handia eta sendoa delarik. Gure antzandobien artean dimorfismo sexuala azaltzen duen bakarra da; arra eta emea guztiz ezberdinak bait dira. Lehena bereiztea oso erraza da: pileo eta ipurtxuntxurra urdintsua, begietan zehar mozorro bezalako zerrenda beltza, eztarri zuriska, lepoan gaztain-gorri kolorea behe aldean, lumaia zuri gorrixka eta isats zuri-beltza edukitzea dira bere ezaugarriak. Emea, aitzitik, zailagoa da bereiztea. Gainean lumaia gorri nabarmena eta azpian okre-kolorekoa du, begiko zerrenda beltzik gabe.
Antzandobi arrunta.
Euskal Herriko zenbait alderdi mugatutan, Lanius jeneroko beste bi espeziek ere, Antzandobi handiak (Lanius excubitor) (25 cm.) eta Antzandobi kaskagorriak (Lanius senator) (19 cm.), habia egiten dute.
Udakoa da. Apirilean gure lurralderantz abiatzen da eta gure artean abuztura arte egongo da. Ekainaren lehenengo egunetan, egiten duen habialdi bakarrean, 5-6 arrautza erruten ditu. Arrautzek kolore anitz eta desberdinak dauzkate; normalean distiratsuak. Gehienetan, arantzetan edo sasi zorrotzen barruan eta hiru metro baino altuera txikiagoan jartzen du habia; goroldioz eta belarrez egindakoa.
Antzandobiak harrapakinak arantzetan zintzilikatzeko ohitura du.
Txitaldia (emeak berotzen duen bitartean arrak janaria ematen dio) 14-16 egunez luzatzen da. Bi edo hiru aste geroago, kumeek hegaz egiten badakite eta beren kabuz elikatzeko gai izango dira, independentzia lortuz. Batzuetan hegaz egiten jakin baino lehen alde egingo dute habiatik, ondoko adarretan geratuz.
Oro har, lurralde zabaletan, hots, lur landuetan, larreetan edo sastrakadietan bizi izaten da. Askotan ameztietan ere aurki daiteke.
Antzandobi arrunta, gehienbat zuhaixketan, zutoinetan, hesietan edota kableetan pausatu eta kokatzen da, lurrera adi-adi begiratzeko. Aldi berean, isatsa gora-beherantz ala aldeetarantz mantso-mantso mugitzen duen bitartean, zelatan egoten da. Lurrean harrapakin bat ikusten duenean, harantz albotik abiatzen da. Bestalde, bere inguruan pasatzen den intsektua erraz harrapatzen du. Hala ere, lurrean sarritan huts egiten du harrapaketan.
Antzandobi kaxkagorria.
Bere harrapakinez jakitegia osatzea ezaugarri nabarmenena da: elorri-arantzetan edo arantza zorrotzen batean iltzatzen ditu. Ohitura hau bi ikuspuntutatik azter dezakegu. Alde batetik, elikagaia haundiegia delako harrapakina urratzea da helburu, atzaparrez xehetu ezin duenez, zeren burua edo mokoa handia eta indartsua bait du eta atzaparrak, berriz, ahulak. Bestetik, lehen aipatu dudanez, hornizio hauek urtaroaren arabera erabil ditzake. Udaberrian eta udan odol hotzeko animaliak (intsektuak, anfibioak eta narrastiak) jaten dituzte.
Udazken eta neguan, odol beroko animaliak (ugaztun xeheak eta txori txikiak) aukeratuko ditu. Harrapakin gehienak, hauek dira: intsektuen artean koleopteroak (arkanbelea), lepidopteroak (tximeleta), himenopteroak (Bombus), dipteroak (euliak) eta ortopteroak (matxinsaltoak); txorien artean txoka arruntak, karnabak, berdantzak, txinboak, kaskabeltzak, amilotxak eta abar... Basasaguak, satitsuak, igelak, sugandilak eta lurzizareak ere harrapa ditzake.
Antzandobi-kumeak gosez daude beti.
Antzandobi arrunta ia Europa osoan bizi da. Iberiar Penintsulako iparraldetik Ingalaterra eta Eskandinaviako hegoalderaino ikus daiteke umeak egiteko garaian. Euskal Herri osoan aurki dezakegu, Arabako Errioxan salbu.
Hegazti migratzailea izaki, abuztu eta irail artean Afrika tropikalerantz abiatzen da negua pasatzera. Hala ere, Afrikan negua ematen duten beste espezie migratzaileak ez bezala, Iberiar Penintsula zeharkatu gabe Mediterranio itsas ertzetik (Frantzia, Italia, Grezia eta Turkiatik) joaten dira Ekialdeko Afrikara.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7851d753b95c | http://zientzia.net/artikuluak/warren-de-la-rue-astronomoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Warren de la Rue astronomoa - Zientzia.eus | Warren de la Rue astronomoa - Zientzia.eus
Astronomo britaniar hau 1815. urtean Guernsey-n jaio zen urtarrilaren 15ean eta Londresen hil 1889.eko apirilaren 19an.
Astronomo britaniar hau 1815. urtean Guernsey-n jaio zen urtarrilaren 15ean eta Londresen hil 1889.eko apirilaren 19an. Warren de la Rue astronomoa - Zientzia.eus Warren de la Rue astronomoa
1989/05/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Biografiak
Astronomo britainiar hau 1815. urtean Guernsey-n (Channel Islands-en, Frantziako Cherbourg ondoko irletan) jaio zen urtarrilaren 15ean eta Londresen hil 1889.eko apirilaren 19an. Hil honetantxe betetzen da beraz ehunurteurrena, eta aitzakia hori medio interesgarria deritzogu bere bizitzaren eta astronomiari egin zizkion ekarpenen xehetasun batzuen berri emateari.
Bere ikasketak Pariseko Sainte-Barbe kolegioan amaitu ondoren, Warren De la Rue bere aitaren inprimategian hasi zen lanean, eta bertan 1851. urtean eskutitz-azalak egiteko lehen makina asmatu zuen.
1852. urteaz gero, bere indar guztiak fotografia astronomikora zuzendu zituen. Ilargiari argazkiak ateratzen lehenengotakoa izan zen, baina egiten zituen argazkiak oso zehatzak zirelako gero hogei aldiz anplifikatzeko aukera izaten zuen. Horrela era iraunkorrean eta askotan teleskopioz begiratuta baino hobeto ikus zitekeen Ilargia.
Warren de la Rue.
1858. urtean, Kew herrian (Londresetik hegoaldera) fotoheliografoa asmatu zuen. Diseinu bereziko teleskopioa zen; egunez eguzkiari argazkiak ateratzeko moduan prestatutakoa. Batabestearen ondoren hartutako bi argazki konbinatzen zituen, eta 1862. urtean Londreseko Nazioarteko Erakusketan Ilargiaren eta Eguzkiaren argazki estereoskopikoek arrakasta handia izan zuten.
1860. urtean Espainian erabateko Eguzki-eklipsea ikustera egindako txangoa zela eta Ilargiaren diskotik kanpora ateratzen ziren zorrotada gorriak Eguzkiarenak (eta ez Ilargiarenak) zirela frogatu zuen.
Bi hamarkada lehenago Schwabe-k Eguzkiaren orbanez egindako adierazpenekin batera, De la Rueren aurkikuntza hark Astrofisikari hasiera eman ziola esan daiteke. Fisikaren adar hau, Eguzkia aztertuz hasi zen eta gero Secchi-ren espektroskopioaren bidez beste izarrak ikertzeari ekin zioten.
De la Rue ordea, kimika eta elektrizitateaz ere kezkatua zegoen; lanpara elektrikotako platinozko harizpiez eta gasetako deskarga elektrikoez batez ere. Bateriekin egindako saiakuntzen ondorioz, zilar klorurozko zelulak asmatu zituen.
Londreseko Royal Societyko kide aukeratu zuten 1850. urtean eta 1864.ean Erret Domina eman zioten. Astronomiako Erret Elkarteako partaide ere bazen 1862. urteaz gero. Baita Frantziako Zientzi Akademiakoa ere. Argitaratu zituen lanetan, Researches on Solar Physics izenekoa da aipagarriena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7882973bc9b9 | http://zientzia.net/artikuluak/dortokak-hotzaren-zale/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dortokak hotzaren zale - Zientzia.eus | Dortokak hotzaren zale - Zientzia.eus
Dortoka batzuek urrutirago eraman dute hotzarekiko moldapena; izoztu egiten da.
Dortoka batzuek urrutirago eraman dute hotzarekiko moldapena; izoztu egiten da. Dortokak hotzaren zale - Zientzia.eus Dortokak hotzaren zale
Zoologia
Animaliek negu gorriari aurre egiteko neguloa edo hibernazioa egiten dutela gauza jakina da. Dortoka batzuek urrutirago eraman dute hotzarekiko moldapena; izoztu egiten dira. Giza organoen transplanteak errazteko dortoka hauek izoztu ondoren bizirik nola irauten duten jakitea oso baliagarria izan daiteke.
Chrysemys picta marginata jeneroko dortokek udan erruten dituzte arrautzak sakonera txikiko zulotan. Kumeak udazkenean jaiotzen dira. Kumeak kanpora irten beharrean zuloak sakondu eta udaberrira arte egoten dira.
Zulo horietan neguko tenperatura -8ºC-ra iristen da. Dortoken gorputzeko uraren erdia izozten da. Beroa iristen denean, bihotz taupadak hasten dira, ondoren arnasten hasten dira eta azkenik higitzeari ekiten diote. Beren jokaera guztiz normala bilakatzen da.
Animali zelulak izozten direnean uzkurtu, ondorioz lehertu eta hondatu egiten dira normalean. Dortoka hauengan ez da horrelakorik gertatzen. Ikusi denez, glukosa-, glizerol- eta taurina-kontzentrazio ohizkanpokoak dauzkate dortoka hauen zelulek. Substantzia hauek zelulen uzkurketari ekiditen diote neurri handian.
Izoztearen beste arazoa anorexia da. Odolak higitzeari uzten dionean, oxigenoa ez da zeluletaraino iristen eta hornikuntza eten egiten da. Ehunek oxigenorik gabe lan egin dezakete, baina ordezko metabolismo anaerobikoak glukosa-kantitate handiak behar ditu. Glukosaren metabolismoaren ondorio den laktatoa aurkitu izan da izoztutako dortokengan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dee944c7de4e | http://zientzia.net/artikuluak/ilargia-sortu-zen-eguna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ilargia sortu zen eguna - Zientzia.eus | Ilargia sortu zen eguna - Zientzia.eus
Azken aldian garatu den ordenadore bidezko simulazioak, Ilargia objektu batek Lurra jo ondoren sortu zela erakutsi du.
Azken aldian garatu den ordenadore bidezko simulazioak, Ilargia objektu batek Lurra jo ondoren sortu zela erakutsi du. Ilargia sortu zen eguna - Zientzia.eus Ilargia sortu zen eguna
Ilargiaren jatorria ezagutzea astronomoen eztabaida etengabe horietako bat da. Azken aldian garatu den ordenadore bidezko simulazioak, Ilargia objektu batek Lurra jo ondoren sortu zela erakutsi du. Objektuak Martitzen tamaina zeukan eta gertaera duela 4,4 mila milioi urte jazo omen zen.
Objektuaren burdinazko nukleoak Lurrarekin bat egin zuen eta sortu ziren silikatozko hondakinek, bildu eta Ilargia sortu zuten.
Mexiko Berriko unibertsitateko Horton Newson eta Camberrako unibertsitateko Stuart Ross Taylor ikerlariek egin dute talkaren simulazioa. Beren datuen arabera objektuaren nukleo solidoa eta mantua banandu egin ziren, baldin eta talka-abiadura 5 km/s-koa baino handiagoa bazen.
Orain arte plazaratutako ereduek ez zuten Ilargiaren biraketa-planoaren angelua, sistemaren momentu angeluarra edo Ilargiaren dentsitate txikia azaltzen. Ereduak bestalde, Ilargiak eguzki-sistemako barne-planetek baino burdinazko mineral metaliko gutxiago dituela azaltzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7c1285bf3e99 | http://zientzia.net/artikuluak/kekuleren-ametsa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kekuleren ametsa - Zientzia.eus | Kekuleren ametsa - Zientzia.eus
Bentzenoaren egitura posiblea amets batean bururatu omen zitzaion Kekule kimikari handiari.
Bentzenoaren egitura posiblea amets batean bururatu omen zitzaion Kekule kimikari handiari. Kekuleren ametsa - Zientzia.eus Kekuleren ametsa
Kimika
Bentzenoaren egitura posiblea amets batean bururatu omen zitzaion Kekule kimikari handiari. Ametsetan bere buztanari kosk egiten zion sugea ikusi omen zuen Kekulek eta ideia horretatik otu zitzaion 6 karbono-atomoz osatutako eraztun itxurako egitura. Gaur egun egitura hori ez dugu ametsetan ikusi beharrik.
Teknikaren aurrerabideei esker zuzen-zuzenean ikus dezakegu. Argazkian, Kaliforniako San Josen dagoen IBM Research Center delakoan tunel efektuzko mikroskopio elektronikoz lortutako bentzeno-irudia dago.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-aa372e9a492c | http://zientzia.net/artikuluak/xake-txinarra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Xake txinarra - Zientzia.eus | Xake txinarra - Zientzia.eus
Xake txinarraz ezaguna izan arren, oso bibliografia gutxi daukagu.
Xake txinarraz ezaguna izan arren, oso bibliografia gutxi daukagu. Xake txinarra - Zientzia.eus Xake txinarra
Matematika
Xake txinarraz ezaguna izan arren, oso bibliografia gutxi daukagu.
Indiatik etorri omen zen Txinara K. o. I. mendearen bigarren erdian. Garai hartako taula, piezak, eta mugimenduak desberdinak ziren.
Sarrera
Xake txinarraz (edo beraiek esaten dioten bezala "elefantearen xake"az), ezaguna izan arren, oso bibliografia gutxi daukagu.
Indiatik etorri omen zen Txinara K. o. I. mendearen bigarren erdian. Garai hartako taula, piezak, eta mugimenduak desberdinak ziren. 839. urtean Tang leinuko ministrari nagusiak gaurko kanoiak sartu zituen.
XI. mendearen bukaeran lortua zuen zegoenekoz oraingo itxura. Liburu gutxi kontserbatu dira joko honetaz eta hauen egileez ere ez dugu berririk. Oso-osorik kontserbatu den lehenengo liburua, Ming leinuko garaikoa da. Bertan jokoa bukatzeko 70 era motz azaltzen dira. Liburu hau 1522. urtean argitaratu zen. Bibliografian mugarritzat har daitekeen liburua, 1632. urtean argitaratu zen, bere egilea Jin-zhen Zhu zelarik. Liburuaren izena "Laranja barruko sekretua" da eta gai honi buruz Ming garaian atera zen azkenekoa ere bai. Garai batean bazen laranjadi bat eta bertan izugarrizko laranja hazi zen. Laranja zuritu zutenean, barruan bi zahar aurrez aurre xakean aurkitu zituzten. Hortik omen datorkio izena liburuari. Liburu honek Ming leinuan egindako lorpenik garrantzitsuenak biltzen ditu.
Xake-mota honi buruzko hurrengo liburu inportanteak, mende honen hasierakoak dira.
1. irudia.
Taula eta piezak
Xake-taulak 9 lerro bertikal eta 10 horizontal ditu (ikus 1. irudia). Barruko zazpi lerro bertikalen etenak ibaia eratzen du; iparraldeko eta hegoaldeko lurraldeen muga. Alde bakoitzean lurraldeko jeneralaren jauregia dago; lau laukik, beren diagonalekin, osatua. Piezak, gorriak batetik eta urdinak ala beltzak bestetik izaten dira: gorriak hegoaldeko lurraldekoak eta urdinak (edo beltzak) iparraldekoak. Hasieran alde bakoitzak 16 pieza ditu: jenerala, bi orga, bi kanoi, bi kontseilari, bi ministrari (gorriak) edo bi elefante (urdinak), bi zaldi eta bost peoi (oinezko soldaduak). Jenerala, ministrariak edo elefanteak, eta peoiak, ikur desberdinez adierazten dira bi lurraldeetan. (Ikus fitxen taula).
Piezen hasierako kokapena irudian ikus daiteke. Kontura zaitez piezak lerroen ebaki-puntuetan daudela eta ez laukitxoetan. Pieza bakoitzak etsaiaren edozein pieza harrapa dezake jokoaren helburua haren jenerala harrapatzea delarik.
Hona hemen piezen deskribapena:
Piezarik inportanteena da. Galduz gero jokoa galtzen da. Jeneralari erasotzen zaionean, erasopetik atera behar da hurrengo mugimenduan, edo pieza erasotzaileari oztoporen bat jarri behar zaio beste pieza batekin.
2. irudia.
Jenerala aurrera eta atzera mugi liteke: A, B, J, D, E, F, G, H, I (Ikus 2. irudia). Jenerala mugi liteke horizontalean edo bertikalean, baina ez diagonalean (lerro diagonalen helburua jauregiaren kokapena azaltzea besterik ez da). Gehienez aldameneko gurutzera desplaza daiteke. Jenerala ezin da mugitu jauregitik kanpo (Adib. Jenerala E posizioan baldin badago B, D, H edo F-ra mugi liteke, baina ez besteetara, eta G posizioan baldin badago D edo H-ra bakarrik).
Etsaiaren piezaren bat Jeneralaren eskueran dagoen posizio batera mugituz gero, Jeneralak harrapa dezake.
Bi jeneralak ezin dira lerro bertikal berean eduki, tartean beste piezarik ez badago (Jenerala gai bait da jauzi handi bat egin eta bestea harrapatzeko).
Orgaren mugimendua gure xakeko dorrearena bezalakoa da, hau da, horizontalean eta bertikalean (baina ez diagonalean) mugi liteke, taulako edozein posiziotara joan daiteke (ibaia ere igaro dezake) bere bidean oztoporik ez baldin badago.
Etsaiaren edozein pieza harrapa dezake bere bidean.
Gure xakean pieza honen mugimendua duen piezarik ez dago. Berez mugimendua orgarena bezalakoa da, baina etsaiaren pieza bat harrapa dezake bien bitartean beste pieza bat (edozeinena) baldin badago ere. Bestela esanda, kanoiak pieza baten gainetik salto egin dezake etsaiaren pieza harrapatzeko. Kanoiak pieza harrapatzeko asmorik ez badu, ezin du saltorik egin.
3. irudia.
Zaldiaren mugimendua gure xakekoaren antzekoa da; L erakoa. Adib. 3. irudiko zaldia A, B, V, D, E, F, G eta H posizioetara mugi liteke (ibaia ere igaro dezake). Baina bada zaldiaren hankak muga ditzakeen oztopo bat. Edozein aldetako pieza X posizioan baldin badago, zaldia ezin da mugitu B edo V-ra, baina beste guz-tietara bai. Era berean, eman dezagun X eta Y posizioetan piezak daudela, baina ez W eta Z-n. Zaldia, kasu horretan, mugi liteke A, H, G edo F-ra. Aitzitik B eta V-ra mugitzea X-eko piezak galerazten du eta D eta F-ra, berriz, Y-koak. Kasurik txarrenean W, X, Y eta Z-n piezak baldin badaude, zaldia ezin da mugitu.
Kontseilaria diagonaletan bakarrik mugi liteke. A, D, E, F eta G posizioetan ibil liteke jauregi barruan (ikus 4. irudia) aldiko gehienez dagoenetik aldameneko gurutzera mugituz.
Jokoaren hasieran kontseilariak E eta F posizioetan kokatuko dira. Posizio horietatik (eta gauza bera G eta D-tik) kontseilaria A posiziora joan daiteke hurrengo mugimenduan. A-tik, berriz, D, E, F edo G-ra.
4. irudia.
5. irudia.
Ministrari-Elefanteak ezin du ibaia iragan. Jokoaren hasieran A eta B posizioetan kokatzen dira (Ikus 5. irudia). Ministrari-Elefantea diagonalean mugi liteke eta beti bi laukitxo zeharkatuz. Adib. A-tik D edo F-ra mugi daiteke; H-tik G edo B-ra eta F-tik E, G, B edo A-ra. Zaldiaren kasuan bezala, badago Ministrari-Elefantea-ren mugimendua galeraz dezakeen oztopo bat. Edozein aldetako pieza bat Ministrari-Elefantea dagoen lekuaren aldamenekoan (diagonalean) baldin badago, ezingo da mugitu pieza horren aldera. Adib. Ministrari-Elefantea F posizioan baldin badago eta piezak Z eta X-n badaude, Ministrari-Elefantea ezin da E edo B-ra joan.
Aldiko tarte bat bakarrik mugi liteke. Ibaia iragan baino lehen, aurrerantz eta bertikalean bakarrik: Ibaia zeharkatu ondoren, horizontalean nahiz bertikalean.
Inoiz ez diagonalean edo atzeraka. Beraz, peoia beste aldeko azkeneko lerrora iristen denean, egin dezakeen gauza bakarra bertan eskuin eta ezker aldera ibiltzea da (aldiko posizio bat bakarrik mugituz, jakina). Gure xakean ez bezala, peoia ez dago beste fitxa batez ordezkatzerik azkeneko lerro horretara iristen denean. Beste piezek bezalaxe, bera heltzen den lekuan dagoen etsaiaren edozein pieza harrapa dezake.
Jokoaren arauak
Gorriak dira estreinako mugimendua egiten dutenak. Jokalari bakoitzak bere txandan mugimendu bakarra egiteko aukera du.
Mugimendua egiteko denbora mugatua da.
Jokalari batek pieza bat ukitzen baldin badu, pieza hori mugitu egin behar du.
Xakea: Jokalari batek kontrako Jeneralari xake ematen dionean, hau da, Jeneral hori hurrengo mugimenduan harrapatua izateko arriskua dagoenean, xakea aldarrikatu egin behar du.
Jokalari bat ezin da etengabe xake ematen aritu. Zehatzago esanda, jokalari batek ezin dio pieza berberarekin etsaiari hiru aldiz baino gehiagotan xake eman, lerro batean beste piezarik (edozein aldetakoa) mugitu gabe. Adib. 6. irudian gorriek xake eman berri diote Jeneral urdinari. Ez da zilegi orga goma Jeneral urdinaren atzetik 4., 5. eta 6. lerroetan etengabe erabiltzea.
Xake-matea: Jokalari batek kontrako Jeneralari xake emandakoan, etsaiak Jenerala erasopetik atera ezin baldin badu edo xakeari beste piezaren bat tartean jarriz aurre egin ezin badio, lehenengo jokalariak irabazten du.
Itotzea: Jokalari batek geratzen zaizkion piezekin zilegizko mugimendurik egin ezin denean, jokalaria "itota" dago. Xake txinarrean itota gelditzea jokoa galtzea da (ez da gure xakean bezala). Adib. 7. irudian Jeneral urdinak ezin du mugitu zaldi gorriaren xakepean gelditu nahi ez badu. Kanoi urdina ere ezin da mugitu. Beraz, urdinenak egin du.
Etsaiaren Jenerala inork harrapatu ezin duenean, jokoa parrean bukatzen da.
Eman dezagun gorriek pieza bat urdinen beste bat harrapatzeko erabiltzen dutela (8. irudia). Hasieran pieza gorria X posiziora etorri berna dago eta urdina A posizioan dago. Pieza gorriak pieza urdina arriskuan jarri du. Ihes egitearren, pieza urdina B posiziora mugitzen da. Demagun pieza gorriak segitu egiten diola eta Y posiziora mugitzen dela. Orduan pieza urdina atzera A posiziora mugitzen baldin bada, gorria ezin da Xera haren ondoren mugitu. Zehatzago esanda, horrelako segimendua ez da zilegi hiru baldintzok batera betetzen direnean:
A-n nahiz B-n pieza urdina babesik gabe baldin badago (hau da, pieza gorriak horietako edozein posiziotan urdina harrapatuko balu, urdinek ez lukete beste piezarik gorria ordainetan harrapatzeko).
Urdinak bi posizio (ez gehiago ez gutxiago) A eta B gorriengandik ihes egiteko erabiltzen baditu.
Gomak ere bi posizio, X eta Y, urdinari segitzeko erabiltzen baditu.
6. irudia.
8. irudia.
Baldintza hauetakoren bat betetzen ez bada, segitzea zilegi da, hau da:
a' ) Pieza urdinak babesen bat baldin badu (A-n nahiz B-n), pieza gomak badu haren atzetik etengabe ibiltzerik.
b') Pieza urdinak harrapa dezaten galerazteko bi posizio baino gehiago (A, B eta D) erabiltzen baditu, pieza gorriak zilegi du edozein posiziotara joanez (Z-ra) urdinari segitzea.
c' ) Pieza gorriak urdinaren atzetiko bere jazarpenean bi posizio baino gehiago erabiltzen baditu, orduan ere zilegi du hala egitea, urdinak zer egiten duen kontuan izan gabe. Adib. urdina B-ra mugitu eta gero atzera A-ra etortzen bada, gorria mugi liteke Y-ra eta gero W-ra urdinaren atzetik.
Piezen balioa eta erabilera
Piezen gutxi gorabeherako balioa, ondoko taulan agertzen da:
Ikusten duzuenez, Jeneralari ez zaio baliorik eman. Izan ere Jenerala piezarik inportanteena bait da. Bera galduz gero jokoa galtzen da.
Orain piezak nola erabili azalduko dugu gaingiroki, beren inportantzia, zertarako eta noiz erabil daitezkeen adieraziz.
Jeneralak:
bere indar erasotzailea jokoaren amaieran erakusten du. Gainerakoan bere lurraldea ahuldu egiten du bere burua defendatzeagatik.
Orga:
"Lehenengo hiru mugimenduetan orga mugitzen ez duena, ez da jokalari ona "eta" orga batek 10 pieza jar ditzake dardarka" diote bi esaera zaharrek. Bere balioa handiagoa dela esaten da jokoaren hasieran bukaeran baino.
Kanoia:
Bere mugimendu azkarrari esker, oso pieza inportantea da; bai defentsan eta bai erasoan. Jokoaren amaieran pieza-kopurua txikiagoa denez gero, bere harrapatzeko ahalmena txikiagotu egiten da.
Zaldia:
Zaldiak egoki erabiltzea zaila baldin bada ere, oso inportantea da hasieran peoiak babesteko eta gero erasorako.
Kontseilaria:
Beren ardura nagusia Jenerala zaintzea da. Bietako bat galtzea arrisku handia izan daiteke Jeneralarentzat.
Ministrari Elefantea:
Ministrari-Elefanteak lirateke Jeneralaren kanpoko babes-geruza (kontseilariak barrukoa diren bezala). Zaila da Jeneralarentzat zaindari hobea zein den (Ministrari-Elefantea edo Kontseilaria) jakitea.
Peoia:
Hasieran erabiltzen dira etsaiaren piezak oztopatzeko. Erdiko peoia jauregiaren defentsarako erabiltzen da; 3. eta 7. lerroetakoak erasoei aurre egiteko eta 1. eta 9.ekoak inbasioak saihesteko. Maiz peoiak kanoientzako zubi bezala erabiltzen dira, etsaiaren kontrako eraso beldurgarriak prestatzerakoan.
9. irudia.
Idazkera
Jokoaren gorabeherak eramateko piezen mugimenduak ondoko erara idatziko dira:
Adibide gisa eta 9. irudian oinarriturik, hona hemen mugimendu batzuen idazkera. Lehenengo letrak mugitu nahi dugun pieza adierazten du, ondoko zenbakiak pieza hori dagoeneko lerro bertikala, hurrengo letrak mugimendu-mota eta azken zenbakiak kasu batzuetan pieza mugitu behar den lerro-kopurua eta beste batzuetan pieza utzi behar den lerro bertikalaren zenbakia.
4. lerroko kanoi urdina U posiziora: C4 g6
(4. lerroko kanoi urdina gibelerantz edo atzerantz 6 posizio mugitzen da)
4. lerroko kanoi urdina L posiziora: C4 al
(4. lerroko kanoi urdina aitzinerantz posizio bat mugitzen da)
4. lerroko kanoi urdina X posiziora: C4 h9
(4. lerroko kanoi urdina horizontalean 9. lerro bertikaleraino mugitzen da)
4. lerroko kanoi urdina Y posiziora: C4 h2
(4. lerroko kanoi urdina horizontalean 2. lerro bertikaleraino mugitzen da)
5. lerroko ministrari gorria 1 posiziora: M5 a7
(5. lerroko ministrari gorria diagonalean 7. lerro bertikaleraino mugitzen da)
5. lerroko ministrari goma I posiziora: M5 g3
(5. lerroko ministrari gorria diagonalean gibelerantz 3. lerro bertikaleraino mugitzen da)
5. lerroko kontseilari urdina U posiziora: KS a4
(5. lerroko kontseilari urdina diagonalean aitzinerantz 4. lerro bertikaleraino mugitzen da)
5. lerroko kontseilari urdina W posiziora: KS g6
(5. lerroko kontseilari urdina diagonalean gibelerantz 6. lerro bertikaleraino mugitzen da)
3. lerroko zaldi goma A posiziora: Z3 a2
(3. lerroko zaldi gorria, L eran aitzinerantz, 2. lerro bertikaleraino mugitzen da)
3. lerroko zaldi gorria D posiziora: Z3 gl
(3. lerroko zaldi goma, L eran gibelerantz, l. lerro bertikaleraino mugitzen da)
Lerro bertikalen zenbakia beti piezaren lurraldetik ikusita hartu da.
Kolore berdineko bi pieza lerro bertikal berean daudenean, ez da nahikoa aurreko idazkera; zein aukeratu behar den azaldu behar bait da. Kasu horretan zera idatziko dugu: irudian 8. lerroan daude bi orga gorriak, aurreratuenari lehenengoa esango diogu, besteari bigarrena eta honela idatziko da:
11. 8. lerroko lehenengo orga gorria Z posiziora:l0 a2 (8. lerroan dagoen lehenengo orga aitzinerantz 2 posizio mugitzen da)
12. 8. lerroko bigarren orga goma Y posiziora: b0 g4 (8. lerroan dagoen bigarren orga gibelerantz 4 posizio mugitzen da).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dfb6995e3f51 | http://zientzia.net/artikuluak/legenarra-desagertzear-dagoen-gaitza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Legenarra: desagertzear dagoen gaitza? - Zientzia.eus | Legenarra: desagertzear dagoen gaitza? - Zientzia.eus
1981. urtean ikerle sanitarioek legenarra tratatzeko botika-konbinazioa asmatu zutenetik, gaixotasun hau desagertzea posibletzat jo dezakegu. Baina helmuga urruti dago oraindik.
1981. urtean ikerle sanitarioek legenarra tratatzeko botika-konbinazioa asmatu zutenetik, gaixotasun hau desagertzea posibletzat jo dezakegu. Baina helmuga urruti dago oraindik. Legenarra: desagertzear dagoen gaitza? - Zientzia.eus Legenarra: desagertzear dagoen gaitza?
Medikuntza
1981. urtean ikerle sanitarioek legenarra tratatzeko botika-konbinazioa asmatu zutenetik, gaixotasun hau desagertzea posibletzat jo dezakegu. Baina helmuga urruti dago oraindik.
Emakume honi polikimioterapia bidez segituan joan zitzaizkion legenarraren orban zuriak eta haurdun geratu zenean ez zion tratamendua hartzeari utzi nahi izan.
Tropikoko lekuren batean eltxoz beteriko ibai-ertzean eguzkia sartzera doan unean, legenardunen begirale diren seiren bat pertsonak herriko osasun-zentruan erlaxaturik zutik jarriz basoak altxatzen dituzte. Egun osoko lanaren ondorioz nekaturik daude. Egunean zehar oinez, asto gainean, bizikletaz, jeepez edo untziz ibili behar izan dute.
Legenarra duten pazienteak hileroko botikak hartzen dituzten tratamendu-zentruetara iristeko, zingirak, ibaiak, oihanbideak, errekarridun mendi-bideak edo urez beteriko errepideak zeharkatu behar izan dituzte. Sendagileen bilerak ironia arraroa du. Urte gutxi barru beren lanpostuak arriskuan jarriko dituen legenar-tratamendu berri bat goresten ari dira.
Tratamendu berri hau polikimioterapia izenaz ezagutzen da. Zientzilari medikoek 1981ean asmatu zutenez gero, legenarra tratatzeko bide iraultzailea da. Gaixotasun honen historian lehen aldiz, langile sanitarioek legenarra benetan sendatzeko bide gisa polikimioterapiaz dihardute. Legenarra arazo izugarria den herrialde batzuetan —Indian esaterako hiru milioi pertsona inguru erasanda daude—, tratamenduak eragin masiboa izan du. Polikimioterapiari esker, joan den urtean legenar-erregistrotatik ezabatu zuten pertsona-kopurua gehitu zutena baino handiagoa izan zen.
Azken 40 urteetan, dapsone izeneko botika izan da legenarra sendatzeko tratamendu standarda. Baina 1970.eko hamarkadaren bukaeran, tratamenduari erantzuten ez zioten pazienteak gero eta gehiago zirela ikusirik, alternatiba baten bila abiatu ziren zientzilariak. 1980.eko hamarkadaren hasieran legenarraren baziloez erasanda zeuden pazienteetatik herenak (%70ak leku batzuetan) dapsonerekiko erresistentzia zergatik zeukan jakiteko estudioak egin ziren.
Ohizkoa ez den presarekin Osasunerako Mundu-Erakundeak 1981ean ikerkuntz talde bati dei egin zion arazoa aztertzeko. Talde honek hiru botiken konbinazioan oinarritutako tratamendu-eskema iradoki zuen: errifanpizina (botika bakterizida indartsua), klofazimina (botika bakterizida ahula, baina hanturen kontrako ezaugarriak dituena) eta dapsone bera. Laborategiko azterketek adierazten zutenez, konbinazio honek hilabete gutxi barru legenarraren baziloaren %99,9 hil zezakeen.
Are gehiago, droga bat jasaten zuen Mycobacterium leprae ren zepa bat beste bien aurrean eroriko zen. Errifanpizinak RNA polimerasa deituriko entzima blokeatuz hiltzen du legenarraren baziloa. Entzima hau organismoko DNAren metabolismorako oinarrizkoa da. Dapsonek baziloak azido folikoa sintetiza ez dezan ebitatzen du. Azido folikoa, baziloak bizirik irauteko oinarrizko bitamina da). Klofaziminak zer-nolako eragina duen ez da ezagutzen.
Legenardun-kolonia bateko partaideak Indiako hegoaldean. Polikimioterapiak gaixotasuna sendatuko die, baina tratamendu osagarria beharko dute gaixotasunaren seinaleak erabat sendatzeko: kirurgia, fisioterapia, berrezketa eta oinetako bereziak.
Botiken konbinazioa indartsua zela ikusiz, OMEk tratamendua sei hilabetetan aplikatzea gomendatzen zuen gaixotasun arina zeukaten pazienteen kasuan eta bi urtetik lau urtera gaixotasun larria zeukatenen kasuan. Gutxiago irauten duelako, pazienteek hobeto jarrai dezakete tratamendua.
Ordudanik, OMEaren gomendioz legenar-kasuak dituzten 153 estatutatik 96k polikimioterapia onartu dute. Munduan zehar erregistraturik dauden 5 milioi inguru pazienteetatik (zenbaki erreala agian 8-10 milioikoa izan liteke) 2,1 milioi inguru pertsonari aipatu terapia aplikatzen hasi zaie. Hauetatik laurden batek baino gehiagok jadanik bukatu du bere tratamendua eta doktoreen ustez ez dute gehiago legenar aktiborik izango.
Terapia hori aplikatu den leku guztietan izugarrizko beherakada nabaritu da kasuen kopuruan. Ehundaka edo milaka paziente tratatzeko kontratatu eta trebatutako pertsonala berehala langabeziari aurre egin beharrean edo beste osasun-arloetan lan egin beharrean aurkituko da. Kasu berrien kopurua nahikoa konstante mantentzen da, baina honen arrazoietako bat zera izan daiteke: lehen tratamendurik eskatzen ez zuen jendea orain polikimioterapia hartzera etortzea.
Tratamendua bai, baina ez nolanahi
Estatistikek gaiaren alde bat bakarrik ematen dute. Venezuelako, Brasileko, Ethiopiako, Malawi-ko eta Indiako (estatu hauetan polikimioterapia aplikatzen dute) 200 pazienteri eta 140 langile sanitariori egin zaizkien elkarrizketek ere irudi baikorra ematen dute.
Pazienteek terapi mota honek eskaintzen dien harreman erregularra eskertzen dute. Hilean behin doaz osasun-arduradunengana eta, jakina, legenarra duten beste pazienteekin ere elkartzen dira.
Malawi-ko langile sanitario hauek gizon honek nerbioren bat “handitua” ote duen susmoa dute.
Harreman erregular honek ordea izan ditzake bere desabantailak. Herrialde batzuetan pazienteek terapia honekiko lotura handiegia izango ote duten beldur dira langile sanitarioak. Baina terapia honen alde onak alde txarrak baino gehiago dira.
Terapia honek pazienteak bere komunitatean tratatzen ditu eta honela gaixotasunari loturiko estigma ezabatzen laguntzen du; legenardunak legendundegi edo leproseria eta ospitaletan isolatuz handitzen den estigma, hain zuzen ere.
Eszeptikoek ea terapi mota hau baliagarri den eta baliagarri noiz arte den galdetzen diote beren buruari. OMEko funtzionarien ustez, zerbait egin beharra zegoen; dapsonerekiko erresistentzia aurkitzen bait zuten edonon. Egoera eskutatik joan zekiekeen eta ez zegoen denborarik azterketa luze eta zehatza egiteko. Botika bat zuen tratamendutik polikimioterapiara pasatzea tuberkulosiaren kasuan baliagarri izan zen. Ez zegoen legenarraren kasuan estrategiak huts egingo zuela pentsatzeko arrazoirik; laborategiko probek konbinazio bidezko terapiak legenarraren baziloen zepak hobeto suntsituko zituela begi-bistan jarri eta gero batipat.
Funtzionariek diotenez, polikimioterapiak dapsonek baino lehenago murrizten du bakterio-kopurua pazienteengan. Tratamendu honekin %10-20ak jasaten ditu legenarrak sorterazten dituen erreakzio gogorrak eta erreakzio horiek pazienteak bakterioarekiko dituen erreakzio inmuneak sortutakoak dira. Tratamendu-mota hau bazilo erresistenteen agerpena atzeratzeko ere eraginkorra dela dirudi. Tratamendu guztia egin ondoren berriro gaixotzen direnen proportziona %1ekoa da herrialde gehienetan.
Tratamendu-mota honek duen desabantailetako bat zera da: ezin daitekeela edozein moduz aplikatu. OMEko funtzionarien ustez, tratamendu honek emaitza onak izan ditzan sistema sanitarioak ondoko ezaugarriak eduki beharko lituzke: komunitatea gaixotasunari buruz, tratamendu-mota honi buruz eta deformazioari aurre hartzeko beharrezko den tratamendu goiztiarrari buruz hezita egotea; legenar-kasu berriak garaiz detektatzea; tratamendu erregular eta komenigarria ematea beharrezko gainbegiraletzarekin; noizbehinka soilik ikusten diren gaixoen segimendua egitea; eta tratamendu ondoren gaixoak gainbegiratzea eta beren jarraipena egitea.
Bestelako arazo ekonomiko eta osasun-arazoak dituen estatuarentzat honelako sistema sortzea ezinezkoa izan daiteke. Lehen pausoa estatu-mailan, distritu-mailan eta komunitate-mailan plan zehatzak egitea izango litzateke. Ondoren norbaitek tratamendu-mota hori aplikatzeko beharrezko diren lerro nagusiak zehaztuz gidaliburuak idatzi beharko ditu. Lerro nagusi hauek zera adierazi beharko dute: polikimioterapia aplika daikiekeen gaixoak nola aukeratu eta aplika ezin dakiekeenak nola baztertu, noiz utzi pazienteei tratamendua aplikatzeari, legenarra nola diagnostikatu eta polikimioterapia nola banatu.
Ethiopian, merkatua egiten den egunetan langile sanitarioek zuhaitz azpian “klinika” eratzen dute. Pazienteei botikak banatzen dizkiete eta pastilak irentsi erazi.
Laborategiek landa-diagnosiak baieztatzeko eta tratamenduaren prozesuari jarraitzeko eskura egon behar dute. Programak ondoko elementu hauek ere beharko ditu: klinikak eta ospitale-oheak, garraioa eta artxibo zehatzak mantentzeko baliabideak. Deformazio fisikoak dituzten pazienteak zaintzeko eta errehabilitatzeko ere baliabideak eskura jarri beharko dituzte gobernuek. Eta, azkenik, “azpiegitura” honek espero den emaitza ematen badu, urte gutxi barru amaituko zaio bere eginkizuna.
Dolarrak gaixotasunaren aurka
Kostua ere arazoa da. Lehen aipaturiko sistema bideratzeko beharrezko den hasierako inbertsioa egitea legenarra endemikoa duten estatu askorentzat pentsaezina da.
Polikimioterapia aplikatzeko beharrezko den pertsonala trebatzea eta pertsonalaren soldatak, garraioa, laborategiak eta ospitaletako pazienteentzako zerbitzuen kostua, botiken kostua baino bi edo hiru aldiz handiagoa izan daiteke.
Hala ere, tratamendu-mota hau pazienteek denbora laburrean hartu behar dutela kontutan hartu behar da. Legenardun pazienteen kopurua bost-hamar urte bitartean %75 jaitsi dezake tratamendu honek. Dena den, tratamendu hau bost-hamar urtetan ez da dapsone bizitza osoan zehar kostatuko den hainbat kostatuko. Gainera, herrialde gehienetan dapsone erabiltzen denetik ez da aldaketa handirik gertatu legenarra duten gaixoen kopuruan. Nahiz eta dapsone-dosia merkea izan, gaixotasuna kontrolatzeko tresna gisa ez du balio handirik.
Tratamendu-mota honek benetan legenarra sendatzen badu, aplikatzen den leku guztietan kasuen kopurua murriztuz gaixotasuna erabat desagerterazteko gai al da?
Eritzi desberdinak daude tratamendu honek gaixotasuna erabat desagerteraziko duen ala ez finkatzeko garaian. Aditu askoren ustez, bizitzako baldintzak (bereziki higienea eta populazio-dentsitatea) hobetzean datza legenarra dutenen kopurua jaistearen arrazoia.
Tratamendua aplikatzen duten klinikek onura sozialak ere badituzte, zeren pazienteek bertan elkar topatzen dute eta adiskide eta ahaideentzat aholkua bilatu ere bai.
Legenarra dutela ez dakiten pertsonen kasuan, polikimioterapia hartzen hasi arte infekzioa ingurukoei zabal diezaiekete. Honek zera esan nahi du: transmisioa txertoak bakarrik galeraz dezakeela. Baina adituak ez daude horretaz ziur. Txertoa edukitzea gauza bat da eta txerto hori gaixotasuna desagerterazteko beharrezko den hainbat pertsonari ematea beste bat. Eta legenarra munduan zehar gero eta gehiago ari da nekez iristen den lekuetara erretiratzen. Nekez iriste hori klima-aldaketa edo populazioaren migrazioak dituen lekuetan edo garraiabide desegokiak dituztenetan are nekezago bihurtzen da.
Polikimioterapiak soilik ezingo du legenarra erradikatu. Baina gaixotasuna endemikoa den herrialdeetan legenarra kontrolpean jartzeko baliagarri gertatu da. Ehundaka urtetan ilunpetan egon den gaixotasuna egunargitara ekartzea lortu du. Hainbat komunitatetan legenarraren ghettoko hormak eraistea posible dela, eta langile sanitarioek (beste gaixotasun asko bezala) diagnostikatu, tratatu eta sendatu ere egin dezaketela begi-bistan jarri du terapia honek. Zentzu horretan, azken emaitza alde batera utziz, tratamendu-mota hau sartzea benetan gertaera iraultzailea izan da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c997e55f7ceb | http://zientzia.net/artikuluak/eguzkiaren-aktibitatea-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzkiaren aktibitatea (II) - Zientzia.eus | Eguzkiaren aktibitatea (II) - Zientzia.eus
Eguzkiaren egitura eta honen araberako geruzen berezitasun nagusiak aipatu eta gero, bertan sortzen den aktibitatearen berri emateko gertu gaude.
Eguzkiaren egitura eta honen araberako geruzen berezitasun nagusiak aipatu eta gero, bertan sortzen den aktibitatearen berri emateko gertu gaude. Eguzkiaren aktibitatea (II) - Zientzia.eus Eguzkiaren aktibitatea (II)
Astronomia
Aurreko alean Eguzkiaren egitura eta honen araberako geruzen berezitasun nagusiak aipatu eta gero, bertan sortzen den aktibitatearen berri emateko gertu gaude, heliofisikak fenomeno horien alderdi ezberdinei erantzun diezaiekeen neurrian behintzat. Hainbeste arazori buruz egin behar izaten dugun azken ohar honek, arrazoi berezia du kasu honetan. Eguzkiaren argitasunaren intentsitatea dela eta, ezin zaio zuzenean behatu, eta gainera, orain dela urte gutxi tresna bereziak diseinatu diren bitartean kromosfera eta koroa eguzki-eklipse osoetan bakarrik ikus zitezkeen.
Bestalde, jakina denez, behaketak Lurrean kokatutako teleskopioen bidez egin direnean informazioa ikuskorra eta irrati-erradiaziozkoa besterik ez da izan; baina azken aldian arazo hau Skylab eta batez ere Solar Maximun Mission (SMM) espaziuntzien laguntzarekin gainditu ahal izan da. Izenak pentsaraz diezagukeenez, azken honen helburu bakarra Eguzkia aztertzea zen. Espaziuntzia jaurti eta hamar hilabetera matxuratu zitzaien eta lau urtez horrela orbitan ibili ondoren konpondu egin zuten gero. Espero baino datu gutxiago bidali bazuen ere, beronen ekarpenak garrantzi izugarria izan du berehala aztertuko ditugun arazoak argitzen.
Aurreko alean esana da, halaber, Eguzkiaren eguratsean gertatzen diren aktibitate fenomeno aipagarrienak fakulak, beltzuneak, erupzioak eta protuberantziak direla. Ikusten errazenak beltzuneak dira, izenak berak dioenez fotosferan ikus daitezkeen ilununeak direlako. Fakulak, aitzitik, geruza berean eskualde argitsuagoak sortzen dituztelako ezagutzen dira. Gainera, beraien efektuak kromosferara ere zabaltzen dira.
Beste biak batez ere kromosfera eta koroan garatzen dira. Bereizketa hauek geruza bakoitzak banda bateko uhin-luzera desberdineko erradiazio bereizgarriak igortzen dituelako egin daitezke. Adibidez, fotosferatik batez ere argi ikuskorra iristen zaigu eta geruza honetako inguru sakonenetatik infragorriak datozkigu. Fotosfera eta kromosferaren elkartze-eskualdetik uhin milimetrikoak jasotzen ditugu eta uhin zentimetriko zein metrikoek kromosfera eta koroaren informazioa ematen digute.
Dena den, aipatu ditugun aktibitate modu guzti hauek berezitasun amankomun bat aurkezten digutela azpimarratu behar da: beraien jatorri magnetikoa, hain zuzen ere. Hauxe dugu, halaber, fenomeno aktiboetako batzuen arteko erlazioaren arrazoia. Eguzkiak ez du Lurrak bezala puntutik puntura konstanteki aldatzen den eremu magnetiko bipolar bakarra. Indar magnetikoak lokalki eboluzionatzen dute eskualde bakoitzeko berezitasun eta materiaren higiduraren arabera eta gehienez ere eremuen batezbesteko balioaz hitz egin dezakegu.
Saia gaitezen, bada, fenomenoak deskribatu eta ezagutzen. Fakulek fotosferaren gainazalaren 2.000 km inguruko irtenuneak sorterazten dituzte, eta aldi berean inguru horiek argitsuagoak bihurtzen dituzte. Uste denez, efektu hauek eskualde horretan eremu magnetikoak indartzean konbekzio-korronteak ordenatzen eta laguntzen dituelako sortzen dira, horrela barruko materia beroa azkarrago igotzen delako.
Beltzuneak, eskuarki, fakulen barnean eratzen dira, baina haiek Eguzkiaren disko osoan ikus daitezkeen arren beltzuneak 40º eta -40ºko latitudeen artean baino ez dira agertzen. Beraien itxura ez da homogenoa izaten. Gunean egitura osoaren azaleraren %20 ingurukoa den itzala izaten da, argitzalez inguratuta. Beltzuneen diametroa 7.000 eta 50.000 km bitartekoa ohi da; baina, jakina, handiagoak ere ikusi izan dira. Adibidez, joan den martxoan 200.000 km inguruko bat ikusi ahal izan zen. Iraupenari dagokionez, batezbeste egun gutxi batzuk baino ez dute irauten, baina ezagutu dira lau hilabete iraun duten salbuespenak.
Fotosferaren tenperatura 6.500 K ingurukoa dela kalkulatzen da; beltzunearen argitzalarena 5.500 K-ekoa eta itzalarena 4.500 K-ekoa. Beraz, beltzuneak ere nahikoa argitsuak dira berez, eta fotosferarekiko kontrastea da gure begietara iluntzen dituena. Fakulen kasuan eremu magnetikoen eraginak konbekzio-korronteak indartzen zituela bagenion ere, beltzuneei dagokionean zera esan behar dugu: eremuak hain bortitzak direlako konbekzioa lagundu beharrean oztopatu egiten dutela. Beraz, barrutik materia beroa gutxiago igotzen da eta ondorioz tenperatura jaitsi egiten da.
Protuberantziak koroan ikusten diren uztai antzeko egitura izugarriak dira. Dirudienez koroako materiaren kondentsazioz eratzen dira (Lurraren eguratsean hodeiak bezala). Beraz oso tenperatura altuan dagoen materiaz osaturik daude. Eskuarki bi taldetan sailkatzen dira: kieszente eta eboluzio azkarreko taldetan. Lehenengoak nahikoa iraunkorrak dira (3 hilabetekoak edo) eta tamaina izugarrikoak (luzera 200.000 km; altuera, 50.000 km eta zabalera 8.000 km). Higitu egiten dira, eta puntu hau erabat baieztatu gabe badago ere, antza denez latitude ekuatoriarretan sortu eta poloetarantz joaten dira.
Eboluzio azkarreko protuberantziak askoz ere txikiagoak izaten dira. Iraun ere ordu batzuk besterik ez dute irauten eta forma aldakorrekoak dira. Protuberantzien eraketa argi ez badago ere, beraien eboluzioan eremu magnetikoen eragina garbia da, beste fenomeno guztietan bezala. Hasieran ere aipatu dugun eremu magnetikoen garrantzi berezi hau, Eguzkian materia plasma-egoeran egotetik datorkio. Materia ionizatua dagoelako eroale ona da, eta, edozein eremu magnetiko aldakorrek korronte elektrikoak sorterazten ditu, ondorioz hauek ere eremu magnetikoak sortuz.
Deskribatu ditugun prozesu guztietan beltzuneak izan dira historian zehar ezagunenak eta behatuenak. Txinar, japoniar eta korearren urteliburuetan beltzuneei buruzko aipamen asko egiten da. Mendebaldean, aldiz, erreferentziak oso gutxi dira; Unibertsoaren aldaezintasunaren kontzepzio greziar eta kristauaren ondorioz, agian. 1611.ean Fabricius, Galileo eta Scheiner beltzuneei teleskopioz behatzen hasi ziren, eta ordurez gero haien posizio, kopuru eta azaleraren berri dugu, baina datu-bilketa ez zen 1750.era arte sistematizatu.
Datu-altxor honen analisiari esker, beltzuneen berezitasun fisikoak ziklikoki eboluzionatzen dutela ondorioztatu ahal izan da. Baieztapen hau beste aktibitate-motei buruz ere egin daiteke, eta egiaztatu ahal izan denez, eta elkarren arteko erlazioa kontutan hartuz pentsatzekoa zenez, periodoak nahikoa antzekoak dira fenomeno guztientzat. Beraz, zalantzarik gabe esan daiteke eguzkiaren aktibitateak ziklikoki eboluzionatzen duela, eta gainera, beltzuneena ziklo orokorraren erabateko adierazlea dela kontsideratzen da. Goazen, bada, azken honen berezitasunak aztertzera.
Eguzkiak beltzuneak aurkezten ditueneko urteko egun-kopurua eta haien unitate eta taldeen kopurua erabiltzen dira aktibitatearen adierazle diren Wolf-en zenbakiak lortzeko. Hauen azterketak eman duen periodikotasun nabariena 11,04 urterokoa da. Denboraldi honetan aktibitatea minimo eta maximo batetik pasatzen da. Lehenengo zikloa 1755.eko minimoan hasten da hitzarmenez eta lehen eman dugun periodoa ordutik aurrerako datuekin kalkulatutako batezbesteko balioa da, erabat konstantea ez delako. Inoiz minimo arteko denboraldia 8 eta 15 urtekoa ere izan da.
Dirudienez, beltzuneen eguneroko kopuru eta azaleraren arabera 80 urte inguruko beste periodo bat ere bada, eta maila handiko maximodun zikloei maila txikikoak segitzen dieten beste bat ere bai; baina azken hauek erabat baieztatu gabe daude, batez ere aztertu beharreko efektuak oso txikiak direlako eta neurketa-kopurua nahikoa urria delako. Hamaika urteko periodoari dagokionean, azkena, 22.a hain zuzen ere, 1986.eko minimoarekin hasi da. Beraz, azken maximoa 1979.ean izan ondoren, berriz 1990. edo 91.erako espero den maximorantz goaz. Martxoan detektaturiko erupzio eta beltzune bereziak horren adierazgarri ditugu.
Oraingo honetan gehiegi ez luzatzeko Eguzkiaren aktibitateak Lurrean duen eraginari eta ikuspuntu honetatik garrantzirik handiena duen fenomenoari buruz (erupzioei buruz) arituz bukatuko dugu datorren alean artikulu-sorta hau.
Eguzki-garren garapena; 1971.eko urriaren 10a.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1f6da781f6df | http://zientzia.net/artikuluak/eiffel-dorrea-pariseko-ikur/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eiffel dorrea, Pariseko ikur - Zientzia.eus | Eiffel dorrea, Pariseko ikur - Zientzia.eus
Munduko dorrerik handiena zenak, hil honetantxe bete ditu ehun urte. Burdinaz eraikitako orratz hura, 300 metro igo zuen zerura bi urteren buruan, Alexandre-Gustave Eiffel-ek.
Munduko dorrerik handiena zenak, hil honetantxe bete ditu ehun urte. Burdinaz eraikitako orratz hura, 300 metro igo zuen zerura bi urteren buruan, Alexandre-Gustave Eiffel-ek. Eiffel dorrea, Pariseko ikur - Zientzia.eus Eiffel dorrea, Pariseko ikur
Arkitektura
Bere garaian munduko dorrerik handiena zenak, hil honetantxe bete ditu ehun urte. Burdinaz eraikitako orratz hura, 300 metro igo zen zerura bi urteren buruan, Alexandre-Gustave Eiffel injineruaren zuzendaritzapean. Dorrea eraikitzeko arrazoia, Frantziako Iraultzaren ehunurteurrena ospatuz 1889.eko Pariseko Erakusketa Unibertsalari ospe eta ohorea ematea zen.
Alexander-Gustav Eiffel.
Nazioarteko Erakusketen boladari, XIX. mendearen erdi aldera eman zitzaion hasiera. Britainia Handikoa 1851. urtean ospatu zen, Hyde Park-eko Beirazko Jauregiko mirariak ikustera sei milioi pertsona hurbildu zirelarik. Viennan egin zuten hurrengo erakusketa 1873.ean, bertara zazpi milioi ikusle bildu zirelarik. Hiru urte geroago Iparrameriketako Philadelphian hautsi zen marka, hara hamar milioi ikusle joan zirelako eta 1878.ean Parisen berriro ikusle-kopurua hamasei milioiraino heldu zelarik.
1889. urtean ordea, zerbait berezia egin nahi zuten Parisen eta Frantziako Iraultzaren ehunurteurrena handikiro ospatzeko “Erakusketa Unibertsala” antolatzea bururatu zitzaien.
Erakusketa nagusi hartan munduko markaren bat ezartzea egokia iruditu zitzaien eta 300 metro altuko dorrea eraikitzearena guztiz erakargarria zen. Keops-eko Piramide Handiak adibidez 147 metro zituen eta orduko eraikuntzarik altuenak (G. Washingtonen Monumentuak) 169 metro.
Pariseko antolatzaileen deiari erantzunez, proiektu asko aurkeztu zen, baina A. Gustav Eiffelena hobetsi zuten Lockroy merkatal ministraria buru zeneko arduradun-taldekoek. Proiektuaren lehen ideia, Eiffelen taldeko Maurice Koechlin eta Emile Nouguier injineruei bururatu zitzaien. Dorrea metalikoa izango zen eta zimenduak mortairuzkoak. Eiffel-ek ideia hura landuta aurkeztu zuen, eraikuntza metalikotan eskarmentu eta trebetasun handiaren jabe izanik.
Eiffelen bizitza eta lanak
Alexander-Gustave Eiffel, Frantziako Dijon-en jaio zen 1832.eko abenduaren 15ean. Aita Napoleonen gerratan ibilia zen eta familian amak agintzen zuen benetan. Hogeitahiru urte bete zituenean bere ikasketei amaiera eman zien injinerutza kimikoan titulua lortuz. Osabaren enpresan lanean hasi zen, baina laster familiarteko haserreak medio Pariserako bidea hartu zuen.
24 urte zituenean, Nepveu et Cie. enpresan lanean hasi zen. Han lurrin-makinak, tutuak, erremintak, galdarak eta burdinbiderako materiala egiten zuten. Denbora gutxi barru François Pauwels-en konpainian lan egin zuen eta 1858. urtean Bordeleko zubi metalikoaren eraikuntz lanak berak zuzendu zituen.
1862. urtean Marie Gaudelet-ekin ezkondu zen eta bost seme-alaba izan zituzten.
Hogeitamahiru urte zituela bere kontura hasi zen lanean Pariseko Saint-Petersburg kalean bulegoa irekita. 1867. urtean Pariseko erakusketarako makineri pabilioia eraiki zuen, 1877. ean Douro ibai gaineko zubia (160 metroko altzairuzko arkua du) Oporton, Auvergne-n Garabit zubibidea, Txilen eliza bat, Nice-ko behatokiko kupula, New Yorkera bidali behar zen Askatasun-Estatuaren armazoia, Ormaiztegiko trenbide-zubia, etab. Pariseko Eiffel dorrea bukatu eta aberastuta zegoenean ere, proiektu desberdinetan buru-belarri sartu zen, 1923. urtean abenduaren 28an Parisen hil zen arte. Besteak beste Parisen aerodinamika-laborategia eraiki zuen.
Eiffel dorrearen eraikuntza
Eiffelek Koechlin eta Nouguier injineruekin Erakusketa Unibertsalerako burututako proiektua, 1886.eko ekainaren 12an onartu zen. Burdinazko dorre hark, 302 metroko altuera izango zuen eta bere pisua guztira 10.000 tonakoa izango zen, haietako 7.300 tona alderdi metalikoari zegozkiolarik. (Altuerari dagokionez, gero irrati-antena ipini zioten eta guztira 320,75 metroko altuera lortu zuen. 1930. urtean New Yorkeko Empire Estate zeru-arraskaria egin arte munduko eraikuntzarik altuena izan zen).
Hain dorre luzean, egonkortasunaren arazoa oinarrirako lau zimendu handi aterata konpondu zuten, laurek 125 metroko aldea duen karratua osatzen dutelarik. Haizearen eragina ere kontutan hartu zen, noski. Eiffelek 250 km/h-ko haize-abiadurak hartu zituen kalkulu-hipotesi gisa. Gaur egun haizeak bultzata dorrearen punta zazpiren bat zentimetro desplazatzen da eta tenperatur aldaketak eragindako zabalkuntzagatik hamazortzi zentimetroraino.
Dorrea egiten hasteko, dena zehaztuta zegoen proiektuko 5.300 planotan, baina zimenduak ateratzen hasi aurretik (1887.eko urtarrilaren 14ean) intelektual batzuen eskutitza argitaratu zen Le Temp egunkarian obra hura gaitzetsiz. Alexandre Dumas, Charles Gunod, Guy de Maupassant eta beste zenbait intelektual ziren protesta haren bultzatzaile. Hala eta guztiz ere lanei hasiera eman zitzaien eta 1887.eko ekainaren 30ean altzairuzko habeak ipintzen hasi ziren.
Dorrea, Marte-ren zelaiaren ondoan eraiki zen hogeitasei hilabetetan. Levallois-eko lantegian, ehun langilek dorrearen habe eta pieza metalikoak fabrikatzen zituzten eta obran bertan beste hirurogeik egin zuten muntaia. Lantegian pieza guztiak zenbakiz markatuta, zaldiz garraiatu zituzten obraraino. Gero obran goritutako errematxeen bidez lotu zituzten elementuak batabesteari mekanoa bezalaxe. Guztira 1.050.000 inguru errematxe erabili ziren.
Oinarriko lau zutabe metaliko nagusiak inklinatuta ipintzeko, katu hidrauliko batzuk bereziki diseinatu eta egin zituzten. Lau zutabeak ezarrita eta aldamio handi batez elkarri lotuta zeuden 1887.eko abenduan, baina orduan langileek greba egin zuten neguan han lan egitea arriskutsuagoa zela eta diru gehiago nahi zutelako. Dena den dorrea eraikitzen istripuz ez zen inor hil.
Dorrearen lehenengo solairua, 1888. urteko apirilean osatua zegoen, eta bi hilabete geroago zirkunferentzierdiaren formako lau arkuak ipini zizkioten. Arazo estetikoengatik ipini ere, eta ez egiturari eusteko.
1888.eko abuztuaren 14ean, bigarren solairua egina zuten eta 100 metroko altueraraino iritsiak ziren. Irailean langileek berriro grebari ekin zioten, orduko 20 zentimo gehiago eskatuz. Laster hasi ziren berriro lanean, eta azaroaren bukaeran dorrearen 186 metro eraikiak zeuden. Munduko eraikuntzarik altuena zen jadanik. 1889.eko otsailaren 24ean 267. metroan zebiltzan eta maiatzaren amaieran gailurra ipinia zeukaten.
Dorreko igogailuek buruhausteak sortu zizkioten Eiffeli. Berak Otis konpainia amerikarrarenak ipini nahi zituen, baina teknologia frantsesaren zaleak ere baziren. Azkenean, lehen solairuraino igogailu frantsesak instalatu zituzten, eta handik gailurrerainokoak amerikarrak.
Dorre hura eraikitzen, diru asko gastatu zuten. Proiektuaren kostua 6,5 milioi frankokoa zen. Pariseko hiriak lurrak doan eman zituen eta Frantziako gobernuak milioi t’erdi ipini zituen. Gainerako bost milioiak, Eiffel berak jarri zituen hogei urtean dorrea ustiatzeko baimena eskuratu zuelarik.
Erakusketa Unibertsala inauguratu zen gauean, munduko agintari eta errege garrantzitsuenak bertan ziren 20.000 gas-lanparaz argitutako dorrea ikusten. Urte osoan zehar, ia bi milioi pertsonek bisitatu zuten dorrea, eta haiek ordaindu zutenekin Eiffelek aurrez gastatutako guztiak berreskuratzeaz gain aberastu egin zen.
1909. urtean, Eiffeli dorreaz zituen eskubideen epea amaitu zitzaionean, dorrea desmuntatu eta txatarra gisa saltzea pentsatua zeukaten, baina Ferrié komandantearen eraginez komunikaziotarako baliagarria izango zelakoan ez zuten bota.
Harez gero hortxe dirau zutik eta lirain Paris hiriaren ikur nagusi den burdinazko Eiffel dorreak.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-ff10f0829725 | http://zientzia.net/artikuluak/superphenix-milioi-asko-pikotara-bai-zera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Superphenix: milioi asko pikotara? bai zera! - Zientzia.eus | Superphenix: milioi asko pikotara? bai zera! - Zientzia.eus
Zentral nuklearren segurtasuna asko eztabaidatu den gaia da. Sobiet Batasunean eta Estatu Batuetan, zentral nuklear baten segurtasunak eskutatik ihes egitea zer den oso ondo ezagutu dute.
Zentral nuklearren segurtasuna asko eztabaidatu den gaia da. Sobiet Batasunean eta Estatu Batuetan, zentral nuklear baten segurtasunak eskutatik ihes egitea zer den oso ondo ezagutu dute. Superphenix: milioi asko pikotara? bai zera! - Zientzia.eus Superphenix: milioi asko pikotara? bai zera!
1989/05/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Energia
Zentral nuklearren segurtasuna asko eztabaidatu den gaia da. Sobiet Batasunean eta Estatu Batuetan, zentral nuklear baten segurtasunak eskutatik ihes egitea zer den oso ondo ezagutu dute. Estatu espainiarrean dauden zentral nuklear gehienek, geldialdi tekniko deitutakoak eduki dituzte. Baina, askotan geldialdi teknikoen zergatia ez da jakiten. Frantzian, geldialdi teknikoa zena definitibo bihurtzeko bidean jarri zen, baina azkenean munstroa berpiztu egin da.
Gordailu zilindriko honetan gertatu zen ihesa.
Superphenix, potentzia handiko (1200 MWeko) eredu esperimentala da. Erreaktorea neutroi azkarrekoa du hain zuzen. Frantzian orain arte egindako beste zentral nuklearrak urez moteldutako neutroizkoak izan dira. Bi zentral-mota hauen arteko diferentzia, gunearen konfigurazioan datza. Ohizko zentralek uranioa kontsumitzen dute, baina uranioaren zati txiki batean bakarrik gertatzen da fisioa. Superphenix-aren gunean plutonioa dago eta hau uranioz estalita dago. Uranioa fisionatu egiten da plutonio bihurtuz. Beraz, uranioari ateratzen zaion etekina hobea da kasu honetan aurrekoan baino.
Ekonomilariek petrolioaren eta uranioaren eskasia plazaratu zutenean sortu ziren zentral nuklear berri hauek. Superphenix sare elektrikora konektatu ondoren (1986.eko urtarrilean) Frantziako elektrizitaterik garestiena produzitu du; kilowatt . orduaren kostua ohizko zentral nuklearrekoenaren bikoitza izan bait da. Ikerlarien arabera kostuak %30 txikiagotuko omen dira etorkizunean, baina geldialdi teknikoak gertatzen diren bitartean zaila izango da produktu merkeagoa lortzea.
Bestalde, detektatutako sodio-ihesak duda-muda handiak erantsi dizkio proiektu honi. Baina, has gaitezen hasieratik kontatzen.
1987ko apirilaren 3an iragarki ofizial batek honelaxe zioen: Isère-n dagoen Creys-Malville-ko zentral nuklearrak sodioa galtzen du tantaka.
Sodio likidoa gunea hozteko erabiltzen da zirkuitu itxian. Airea ukituta su hartzen du eta ura ukituz lehertu egiten da. Sodio-tanta batzuek bainontzi bateko ur guztia desagerteraz dezakete, gertatzen den leherketaren bidez. Arrazoi horregatik sodioa duten zirkuituak gas inertez estaltzen dira.
Ihesa ez zen erreaktorearen gunean gertatu; ondoko gordailu zilindrikoan baizik. Sodio-ihesa orduko ia 40 litrokoa zen. Gordailu zilindrikoa 13 m altu da, 9,5 m-ko diametroa du eta guneko erregaiaren gordailu gisa erabiltzen da. Erregaiaren karga eta deskarga 14 hilabetero egin behar izaten da. Erregai erradioaktiboa urtebete inguru egoten da gordailu honetan tenperatura eta erradioaktibitate-tasa pixkat jaitsi arte.
Zilindro honen barnean, zaldiko-maldikoaren itxura duen gailu batean erregaia kokatzen da. Zilindroak 700 tona sodio ditu barnean eta altzairuzko estalki bikoitza du. Bi estalkien arteko distantzia hamar zentimetrokoa da gutxi gorabehera eta tarte horretan nitrogenoa dago.
Sodio-kantitatearen neurketa egin zenean, 15-20 m3 falta zirela igarri zioten. Sodio hau lehen aipatutako tartean, hain zuzen ere, aurkitu zen. Azterketa sakonagoak egin ondoren, ihesa hilabetean zehar gertatu zela finkatu zen. Pitzaduraren kokaguneak bestalde, asko zailtzen zuen konponketa posiblerako irispidea. Endoskopia ere egin zen, baina ez zen akatsa konpontzerik lortu.
Gertakizun honen aurrean ahots asko azaldu zen zentral nuklearren aurka. Gainera, kasu konkretu honetan galdera asko egin izan da eta gehienetan erantzunak ez dira oso argiak izan.
Superphenix.
Lehenengo kezka akatsaren detekzioaren eta honen iragarpenaren artean igarotako denborak sortu zuen; ia hilabete igaro bait zen. Enpresaren esanetan alarmak ondo funtzionatu zuen, baina operatzaileak ez zion garrantzirik eman; azken honek alarma bera izan zela gaizki funtzionatu zuena pentsatu bait zuen.
Hala ere, beste kezka larriago bat badago, hots, arriskutsua izan al zen ihesa zegoen bitartean erreaktoreak funtzionatzea?
Egia da sodioa zilindrotik ez zela irten. Beraz, zentralaren funtzionamendu normalak ez zuen aldaketarik jasan. Baina, zilindroaren bi hormak material berdinekoak ziren; karbono-altzairuzkoak hain zuzen ere, eta hormetako batek fabrikazio-akatsak baldin baditu, besteak, material berdinekoa izanik, berdin-berdin eduki ditzake. Kasu horretan sodioa zilindrotik kanpora isuriko litzateke eta ura nahiz airea ukituta sarraskia segurtaturik legoke. Gunea altzairu herdoilgaitzez inguratuta baldin badago, zilindro akastuna gunearen altzairu berdinez egina balego hobe litzatekeela konturatu dira espezialistak.
Arazo hau ez da Superphenix-en bakarrik gertatu; Bensberg-en (Alemanian) eta Almeria-n (Espainian) ere bai baizik.
Zilindroaren edukinari buruzko galderek ez zuten erantzun garbirik izan. Sodioa erradioaktibatua egongo balitz, lehergailu izatearekin batera poluzio erradioaktiboko iturri izango litzateke.
Gertaera honez gero bi urte igaro direnean, Superphenix martxan jarri da berriro. Urtarrilaren 12an Frantziako Industri Ministrari den Roger Fauroux-ek funtzionamendurako segurtasun-baldintzak bete dira zioen eta bi egun geroago erreakzio nuklearra oztopatzen zuten borozko bi barra kendu ziren eta zentrala martxan jarri zen. Une honetan 130 MW-eko potentzia ematen du, hau da, gehienez, eman dezakeenaren %10.
Aurkitutako 46 cm-ko pitzadurari buruz emandako argibidea, hauxe izan da: hasierako mikropitzadurak, erabiliarekin handitu egin dira.
Ez, ez da ezer gertatuko, irakurle. Lasai egon. Baina bihar beste mikropitzaduraren bat adierazten duen alarmarik martxan jartzen bada, eta...
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8d873135ab5c | http://zientzia.net/artikuluak/hiesaren-kutsapena-nola-ebitatu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | HIESaren kutsapena nola ebitatu? - Zientzia.eus | HIESaren kutsapena nola ebitatu? - Zientzia.eus
Hartutako Inmuno-Eskasiaren Sindromea sortzen duen birusa bestelako infekzioak ez bezala, ez da harreman sozialetan transmititzen.
Hartutako Inmuno-Eskasiaren Sindromea sortzen duen birusa bestelako infekzioak ez bezala, ez da harreman sozialetan transmititzen. HIESaren kutsapena nola ebitatu? - Zientzia.eus HIESaren kutsapena nola ebitatu?
Hartutako Inmuno-Eskasiaren Sindromea sortzen duen birusa bestelako infekzioak ez bezala, ez da harreman sozialetan transmititzen.
Ez bostekoa ematerakoan eta ezta besarkada baten bidez ere.
Musu bat emateak, edota edalontzia edo zigarroa beste pertsona batekin konpartitzeak ere ez du HIES transmititzen, azken horiek erabat higienearen kontrakoek diren arren.
Igerileku publikoak, komunak edota telefono publikoak ere ez dira kutsatzeko arriskua duten lekuak.
Birusa 56°C-tik gorako tenperaturetan eta lixiba erabiliz suntsitu egiten da.
Odol-transfusioak eta xiringak arrisku-faktore dira.
Giza Inmunoeskasiaren Birusa (HIV bezala ezagutzen dena), ondorengo bideetatik transmititzen da:
Odolaren bidez: transfusio, xiringa edota bestelako tresna zorrotzen bitartez, eta beti ere larruazaleko zauri txikiren batez baliatuz edo injekzioz.
Gorputzeko jariakin edo fluidoen bidez: semenaren bidez batez ere, eta oraindik oso argi ez dagoen arren, baita agian malkoen eta listuaren bidez ere.
Arrisku altuko taldeak
HIESari buruzko Batzorde Nazionalak 350 pertsona inguru identifikatu eta diagnostikatu ditu eritasunak jota bezala, eta horietatik 210 hil dira dagoeneko (%60tik gora).
Gure artean arrisku-talde nagusia drogazaleena da, xiringak trukatzen dituztelako eta baita duten promiskuitateagatik ere (hau beste arrisku-faktore bat izanik).
Erasandakoen artean %11 dira emakumezkoak, eta hauetatik gehientsuenak drogazaleak. Haurdun geratuz gero, abortu terapeutikoa eska dezakete legez; fetua kutsatzeko posibilitateak oso handiak bait dira (%50, gutxi gorabehera).
Homosexualak, eta baita bisexualak ere, beren promiskuitatearen arabera daude arriskutan.
Azkenaldi honetan egiten diren plasma-analisiei esker, hemofilikoak arrisku-taldeen artetik atera genitzake, zorionez. Odol-bankuetan ere derrigorrezkoak dira proba hauek, transfusiotan kutsapen-arriskua ebitatzeko.
Dena den, analisi batean HIV birusaren aurkako antigorputzak dituztela jakin duten pertsona guztiek ez dute eritasuna garatzen. Gaur egun pentsatzen denez, pertsona horietatik %20-25 izango dira 5 urteko epean eritasuna jasango dutenak: Baina kutsatzeko arrisku gehiena ere beraien artean dago, baldin eta sintomarik ez dutela eta, eritasuna beraiekin daramatela jakin gabe prebentzio-neurririk hartzen ez badute.
Gure Herrian 100.000tik gora dira HIESaren birusarekin harremanetan jarri direnak, nahiz eta horietatik gehienak inoiz eritasuna jasango ez duten. Behin harremana eduki ondoren, Sindromearen lehen sintomak (eritasuna “egiten” dutenean, 2. fasea) ondoez orokorra, sukarra, pisu-galera, muskuluetako minak, giltzaduretakoak eta gongoil linfatikoen tamainaren handitzea izan ohi dira. Hirugarren fasean birusak gorputzaren defentsei eraso eta suntsitu ahala, gaixoa oso sentibera aurkitzen da pertsona osasuntsuak oso erraz gainditzen dituen eritasunen aurrean. Infekzio bat (edo gehiago) agertzen dira eta konplikazioengatik hil egingo da.
Denok hartu beharreko neurri minimoak
Preserbatiboa (edo kondoia) da semenaren bidezko kutsapen-arriskua ebitatzeko prebentzio-metodorik eraginkorrena.
Ipurdi bidez egiten diren harreman sexualak arriskutsuagoak dira preserbatiboa erabili ezean; uzkian eta ipurdian beti egoten bait dira semenak ekar dezakeen birusa har dezaketen zauri txikiak.
Kontutan har ezazu barrera-sistema honek (kondoiak, alegia) ez duela koitoaz bestelako sexu-harremanetan inolako babesik eskaintzen.
Harreman sexualetan kondoia erabiltzean HIES arriskuei ekiditen zaie.
Harreman sexualak alde batera utzita, hona hemen guztiok oso kontutan eduki behar genituzkeen prebentzio-neurri bezala guztiz eraginkor diren zenbait puntu:
Injekzio bat jarri behar dizutenean, xiringaren prezintua zure aurrean hautsi dezatela eskatu.
Hortzak garbitzeko zepilua (eskuila) eta bizarra mozteko labana ez beste inorekin konpartitu.
Sexu-harreman kasualetan erabili beti preserbatiboa.
Zeuretzat edo zeure senide edo adiskideren batentzat laguntzarik behar izanez gero, zure eskueran daukazu HIESaren telefonoa: Donostian (943) 282666, 1987ko abenduaren 15ean zabaldu zena, guztiz konfidentziala eta nahi adina informazio emango dizuna.
Birusaren aurkako antigorputzak dituen edozein pertsonarekin bizi zintezke inolako arriskurik gabe, aipatu ditugun neurri sinple horiek hartzen badituzu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d0bc96acec33 | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-ekaina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Ekaina - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Ekaina - Zientzia.eus
Ekainean zehar eguna zortzi minutu besterik ez da luzatzen. Gereziak, gingak eta abrikot edo arbeletxekoak biltzeko garaia. Lehen sagarrak ere heldu daitezke.
Ekainean zehar eguna zortzi minutu besterik ez da luzatzen. Gereziak, gingak eta abrikot edo arbeletxekoak biltzeko garaia. Lehen sagarrak ere heldu daitezke. Landareen hilabetekaria. Ekaina - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Ekaina
Erein : hazia. Landatu: Landarea, Aldaska, Erreboila, Begia, Zainak, etab.
Barazki bereziak
Duela ale batzuk hasitako atal honetako BARATZA sailean ohizkoak ez diren barazki batzuk aipatzen dira; gure soro eta baratzetan ekoizten ditugun barazki-barietateak dibertsifikatzeari interesgarri bait deritzogu. Hona hemen ba beren deskribapenak eta berezitasunak.
Alberjinia:
Solanum melongera . Uzta: fruitua.
Artoa.
Urteko zikloa duen landarea. Tomatearen antzeko premiak ditu: lur arina eta ondo ongarritua, ondugabeko ongarri organikoak onartzen ditu eta eguraldi beroa behar du.
Erein: lur beroan otsail-martxoan (gramo 1 = 250 hazi)
Landatu: maiatzean, toki babes edo eguteran. Landare artean 40-50 cm-ko tartea eta ilada artean 70 cm-ko tartea.
Lanak: tomatea bezala, hasieran arba nagusia ez den puja guztia kimatu behar da (30 cm-raino) gero 4 edo 5 adar utziz.
Uzta: abuztu-irail-urrian.
Orburua:
Cynara scolymus . Uzta: lorea.
Orburu-uzta ona lortzea ez da lan erraza, baina merezi du. Ez du hotza maite, baina itsas ertzeko klima atsegin du. Lur aberatsak behar ditu; ongarri organikotan aberatsak batipat.
Landatu: orburu-landareak ugaltzeko altzumak erabiltzen dira; sustrai-lepoan hazten diren pujak alegia.
Apirilean, 0,8 x 1 m-ko tartea utziz zuloko bi altzuma landatu.
Lanak: jorraldi ugari. Neguan lasto, belar edo abarrez babestu. Uzta ondoren landare osoa ebaki, 30 cm-ra. Marrazkilo eta satorren erasoetatik babestu. Urtero ongarritu.
Uzta: udazkenean, landare bakoitzeko 10-25 lore.
3 urtetik behin landareak berritu ohi dira, baina 6 urterarte ere etekin egokia lor daiteke.
Apioa:
Apium graveolens . Uzta:hostoa.
Apioak eguraldi heze eta freskoa ditu atsegin, baina ez lehorterik eta ez hotzik. Ongarri organiko heldua erabili behar da.
Erein: hazia txikia da (1g=2.000 hazi). Martxo-apirilean erein lurperatu gabe. Erneketa oso mantsoa du (gutxi gorabehera hiru astekoa) eta beti heze mantendu behar da.
Landatu: maiatz-ekain-uztailean. 30 x 35 cm-ko tartea.
Lanak: lurra ahal den denbora guztian heze mantentzea komeni da. Uzta aurretik hosto-txortenak zuritzea komeni da, kalitatea hobetzearren. Lan hau bi eratara burutu daiteke: bata landarea lotu eta argia igarotzen uzten ez duen edozerez inguratuz (kartoia, etab.) eta bestea hamar eguneko tarteaz hiru alditan hostoetaraino lurrez estalita.
Uzta: udazken eta neguan.
Apium graveolens rapaceum . Uzta: sustraia.
Baberrunak.
Apioak premia berdinak ditu, baina garrantzitsuena sustraia haztea denez, Potasio-(K2O) eta Fosforo-(P2O5)ongarriketa bereziki kontuz egin behar da.
Sustraiaren hazkundea oztopatuko ez duen lur arina (hondartsua) izatea komeni da.
Erein: urtarril-martxoan, ahal izanez gero lur beroan.
Landatu: maiatza aldera (30 x 35 cm-ko tartea). Alboetarako sustraitxoak ebaki.
Lanak: ureztaketa sarri eta labur.
Uzta: urritik aurrera. Ondo kontserbatzen den sustraia da. Horretarako lehen lurretik atera denak eta patataren antzera leku hotz (2-3º) eta lehorrera jaso.
Kuia:
Cucurbita maxima eta Cucurbita moschata . Uzta: fruitua.
Bere zikloa ondo burutzeko toki eguzkitsu eta beroa behar du. Beraz sororik eguterenean kokatuko dugu. Ongarri organiko asko behar du lurrak, nahiz eta heldu gabekoa izan.
Kuia landare herrestari edo igokaria da. Normalean fruituak lurrazala ukituz hazten direnez, lur nibelatua beharko da, fruituak ustel eraziko lituzketen putzuak sor ez daitezen.
Erein: martxo-maiatz bitartean. Zuzenean soroan.
Lanak: sustrai-sistema oso azalekoa du eta lehortearekin asko sufritzen du. Beraz, ureztatuta ondo zaintzerik ez badago, lurzorua hondakin organikoz osaturiko geruza batez estaltzea komeni da.
Azaleko zainen garapena indartzeko jorraldiak burutu.
Gaitzik arruntena oidioa da; sufreaz edo zinka duten konposatu organikoz tratatzen dena. Izurriteen artean landare-zorria. Bien erasoak, ordea, ez dira kezkagarriak.
Uzta: urri-azaro-abenduan, lehen izotzak baino lehen. Toki lehor eta aireztatuetan ongi kontserbatu ohi dira neguan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a79184ebead3 | http://zientzia.net/artikuluak/memori-jokoa-2/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Memori jokoa (2) - Zientzia.eus | Memori jokoa (2) - Zientzia.eus
Memori jokoei ekin genienean memoria lantzeko joko ugari zegoela aipatu genuen eta horietako beste bati heltzea izan da gure oraingo asmoa.
Memori jokoei ekin genienean memoria lantzeko joko ugari zegoela aipatu genuen eta horietako beste bati heltzea izan da gure oraingo asmoa. Memori jokoa (2) - Zientzia.eus Memori jokoa (2)
Urtarrileko alean, hau da, Elhuyar 19 alean, memori jokoei ekin genienean memoria lantzeko joko ugari zegoela aipatu genuen eta horietako beste bati heltzea izan da gure oraingo asmoa.
Bi programa hauek helburu berbera badute ere, badituzte diferentzia nagusi batzuk eta hauexek dira:
(1) memori jokoa jokalari batentzat zegoen pentsatuta eta hemen aldiz jokalari batek edo gehiagok har dezake parte.
(1) memori jokoaren programan irudiak eta hauen posizioak memorizatu behar ziren. Hemen ordea, alfabetoko letrak izango dira protagonista.
Memori joko berri honen funtsa ondokoa izango da: ordenadoreak karaktere-katea bat agertuko du pantailan, karakterez karaktere eta karaktere batetik bestera egonaldi bat eginez. Erakutsitako karaktere-katea desagertutakoan, jokalariak ikusi duen katea berbera idazten saiatu beharko du.
Karaktere-katea zuzen sartuz gero, katea luzeagoa (karaktere bat gehiagokoa) erakutsiko dio eta horrela behin eta berriz, harik eta katearen batean huts egin edo 40 karaktereko katea asmatzen duen arte. Agertuko den katea eta karaktere batetik bestera egingo den pausagunea, aurretik aukeratutako zailtasun-mailaren araberakoak izango dira.
Lau zailtasun-maila kontsideratu dira. Lehenengo bi mailetan kontsonanteak eta bokalak txandakatu egingo dira, hots, ez dira bi kontsonante edo bi bokal inoiz elkarren ondoan agertuko, irakurtzeko eta beraz memorizatzeko errazago izanik. Honez gain lehenengo zailtasun-mailan, errazenean, karaktere arteko pausagunea bigarrenean baino luzeagoa izango da.
Azken bi zailtasun-mailetan kontsonanteak eta bokalak edonola nahasturik ager daitezke eta bien arteko diferentzia karaktere arteko egonaldia izango da.
Kasu honetan agertuko diren kateak ez dira hiztegiko hitzak izango eta ez dute inolako esanahi edo zentzurik izango. Dena den, erraza litzateke erakutsiko diren kateak esaldi arruntak izatera behartzea ere, programan bertan esaldi horiek datu bezala sartuta.
Hala ere, esan beharra dago horrela eginez gero programa memoria lantzeko baino mekanografi praktikak egiteko egokiago gertatuko litzatekeela. Dena den momentuz egokitzapen edo aldaketa hauek irakurlearen esku geratzen dira.
Programaren zatiak:
10-140: Aurkezpena eta zailtasun-mailaren hautaketa.
150-170: Jokoaren hasieraketa.
180-550: Jokoaren funtsa.
Jokalari bakarra bada, 5 saio izango ditu. Jokalari bat baino gehiago badira, bakoitzak aukera bat besterik ez du izango.
230-380: saio edo aukera baten tratamendua. Katea bat idazterakoan huts egiten denean edota 40 karaktereko katea asmatutakoan amaituko da bigizta hau. Bitartean katea eta egonaldia zailtasun-mailaren arabera definitu (240-260). Katea karakterez karaktere erakutsi (280-310) eta jokalariak emandako erantzuna egiaztatu (310-370) beharko da.
390-470: Lortutako emaitzari dagokion mezua emango da.
560-590: Jokoa errepikatzeko aukera eskainiko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2c62c0b3e0f7 | http://zientzia.net/artikuluak/altitudera-nola-moldatu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Altitudera nola moldatu? - Zientzia.eus | Altitudera nola moldatu? - Zientzia.eus
Altitude handietara moldatutako jendeak ariketa fisikoa egiten duenean, muskuluetan laktato-kantitate txikia metatzen duela ikusi zen.
Altitude handietara moldatutako jendeak ariketa fisikoa egiten duenean, muskuluetan laktato-kantitate txikia metatzen duela ikusi zen. Altitudera nola moldatu? - Zientzia.eus Altitudera nola moldatu?
Anatomia/Fisiologia
Elhuyar. Zientzia eta Teknika aldizkariko 20. alean altitudeak sortzen dituen osasun-arazoez mintzatu ginen. Altitudearekiko moldapenarekin erlazionatutako “laktatoaren paradoxa” izenekoaren arrazoia aurkitu berri dute kanadiar ikertzaile batzuk. Paradoxa hau duela 50 urte aurkitu zen Txilen eta harez gero medikuak nahastu egin ditu.
Altitude handietara moldatutako jendeak ariketa fisikoa egiten duenean, muskuluetan laktato-kantitate txikia metatzen duela ikusi zen. Altitude txikian bizi direnek ordea, laktato asko metatzen dute muskuluetan ariketa fisikoa egiten dutenean.
Laktatoa arnasketa anaerobikoaren albo-produkuta da eta oxigenorik ez duten muskuluetan sortzen da.
(Argazkia: M. Lizeaga).
Peruko goi-lautadetan bizi diren indioen zangosagarretako muskuluetan aurkitu du ikerlari-taldeak erantzuna. Laktatoaren paradoxa altitudearekin loturik dago. Moldatu edo aklimatatutako jendearengan, altitudea zenbat eta handiagoa izan hainbat eta laktato gutxiago dago. Eginiko estrapolazioen arabera, Everest mendiaren gailurrean (9.000 m inguruan) bertara moldatutako jendeak ez luke laktatorik sortuko. Zergatik?
Kanadiarren aurkikuntza gertatu arte zera uste zen: goimendietara moldatutako jendeak bere barne-pHa erregulatzen duten zeluletan ez-egonkortasun berezia zuela. Muskuluaren lanarekin zelulak azido bilakatzen dira. Teoria horren arabera, metatzen ari den laktatoak eta azidotasunak, feedback moduko efektu batez laktato gehiago sortzen duen mekanismo biokimikoa blokeatu egiten du. Ez dirudi ordea hau horrela denik.
British Columbia unibertsitateko Peter Hochachka bilologoak metodologia aldatuz argitu du misterioa. Bera eta lankideak Perura joan ziren eta ketxuar indioen artean sei boluntario aukeratu zituzten. Ondoren, Kanadara eraman zituzten bertan ikerketa egiteko tresneria egokiagoa eta sofistikatuagoa (erresonantzia magnetiko nuklearra edo infragorri hurbileko espektroskopia esaterako) izango zutelako.
Hochachkak laktatoaren paradoxaren jatorriak pHarekin edo feefback mekanismoarekin zerikusirik ez duela frogatu du. Neke-egoerara hurbiltzean goiherritarren zelulen barneko pHa beterritarrenekoa baino egonkorragoa zela ikusi zuten. EMNez eginiko azterketek, altitude handietara moldatutako jendearengan muskuluek prozesu aerobikoa beterritarrengan baino eraginkortasun handiagoz erabiltzen dutela eman dute aditzera.
Hau da, goiherritarren muskuluetan zelulek adenosin trifosfato (ATP) berria sortzen dute, lehendik dutena gastatu ahala. Beterritarrengan ordea, ATP eskaera prozesu anaerobio baten bidez ase behar da eta odolean eta ehunetan metatzen den laktatoa sortzen da albo-produktu legez. Beterritarren laktato-kopuruak goiherritarrena bikoiz dezake.
Altitude handietara moldatutako beterritarrek menditik jaitsi eta egun gutxitara galtzen dute goian hartutako trebezia. Aitzitik, goiherritarrek ez dute moldaera galtzen. Beraz, moldaerak oinarri genetikoa duela pentsa liteke.
0.0/5 rating (0 votes) |