id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-67423b82f04e | http://zientzia.net/artikuluak/topologia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Topologia - Zientzia.eus | Topologia - Zientzia.eus
Hona hemen Topologiako problema bat: bihur al daiteke pneumatiko baten kamara, kamara ebaki edo zulatu gabe?
Hona hemen Topologiako problema bat: bihur al daiteke pneumatiko baten kamara, kamara ebaki edo zulatu gabe? Topologia - Zientzia.eus Matematika
1. irudia.
Aurreko alean Topologi arloa aipatu genuen, eta zera genion: kizkurpen eta teinkadekiko aldaezin matentzen diren propietate geometrikoak aztertzen dituen matematika-adarra zela.
Hona hemen Topologiako problema bat: bihur al daiteke pneumatiko baten kamara (hots, barne aldea kanpora atera eta kanpo aldea barrura sartu) kamara ebaki edo zulatu gabe?
Praktikan ezetz esan beharko genukeen bitartean, Topologian baietz esango dugu zalantzarik gabe. Esan dugunez Topologian objektuak nahi den bezala kizkur eta tira daitezke. Kamarari buelta emateko, ondoko argibideei jarraitu behar zaie (benetako kamararekin ez saiatzea gomendatzen dizugu): irudian dagoen zuloa balbula kokatzen den lekua dela esan behar dugu; hatzamar bat zuloan ipiniz zuloa gero eta gehiago zabaldu behar da (A,B) kamarak gomazko bi zerrenda lotuen itxura (C,D) hartu arte; zerrenda bakoitzari buelta erdia ematen zaio (E); honek kamarari buelta ematen dio, barne aldea kanporatuz eta kanpo aldea barneratuz; hurrengo pausua gomazko zerrendak tiratzean datza, kamararen itxura arrunta lortu arte (F, G, H, I). Kontura zaitez kamararen ildasken norabidea aldatu egin dela. Hasieran kamaran zehar bazeuden, orain norabide perpendikularrean ikus daitezke. Hortaz kamarari buelta eman diogu. Topologian hasierako eta bukaerako kamarak berdinak dira.
Honelako problemek ematen diote beste itxura Topologiari; bitxikeri itxuraz maskaratzen bait dute Matematikaren arlo berri hau. 29. alean Möbius-en xingolaz eta Klein-en botilaz mintzatu gintzaizkizun; topologoen jostailurik ederrenez.
2. irudia. Koenigsberg-eko Pregel ibaiaren gaineko zazpi zubiak.
Historiari pixka bat begiratuta, hasiera batean Leibniz-ek atzeman zuen Matematikaren arlo berri hau eta “Analysis Situs” espresioz izendatu zuen. Geroago beste matematikari ospetsu baten izena sartu zen Topologiaren historiara; Leonhard Euler hain zuzen. Pasadizoa ezaguna da jadanik eta XVIII. mendean Koenigsberg hirian kokatzen da. Hiri honetatik igarotzen den Pregel ibaia zazpi zubik gurutzatzen zuten, ibaiaren ertzak eta bi irlak lotzen zituztelarik (2. irudian ikusten den bezala). Bertako jendeak gustokoa zuen, aspalditik, zazpi zubietatik behin bakarrik pasatzen saiatzea. Saioak eta saioak egin bazituzten ere, problemari ez zioten soluziorik aurkitu.
Problema 1736. urtean Eulerren eskuetara heldu zenean, berehala ohartu zen soluzioa ez zetzala neurriren baten kalkuluan. Eta kalkulu kuantitatiboen bidez ezin zela ebatzi ere bai. Izan ere, lurraldeen eta zubien posizioak problemaren izaera determinatzen bait du. Bazekien, zazpi zubiak gurutzatzeko posibilitate guztiak banan-banan probatuz gero erantzun zuzena eman zitekeela ere, baina berak ez zuen hortik jo. Alde batetik metodo aspergarria bait zen eta bestalde soluzioak ez bait zukeen beste problema ezberdinetarako balioko.
Ordezka ditzagun, esaterako, lurraldeak puntuen bidez eta zubiak bi puntu lotzen dituzten lerroen bidez. Honela 3. irudiko grafikoak lortuko ditugu. Pentsa daitekeenez, puntuen arteko distantziek edo bideen luzerek ez dute eraginik problemaren ebazpenean. Orain planteamendua hauxe litzateke: hirugarren irudian ikusten diren “grafoak” edo “sareak”, boligrafoa orritik altzatu gabe, egin behar dira bide bakoitzetik bi aldiz pasatu gabe.
Eulerrek asmatu zuen soluzioan, lurralde desberdinen arteko zubi-kopurua hartu zuen kontutan. Elhuyar aldizkariaren 13. alean aurki dezakezu soluzio egokitua.
Problema hau da ezpairik gabe Grafo-Teoriaren adibiderik ospetsuena. Grafo-Teoriak erpin deituriko puntuen eta hauen arteko loturen (ertzen) bidez deskriba daitezkeen Topologiako problemen azterketan ditu sustraiak. Eulerrek erpin, ertz eta aldeen kopuruen arteko erlazioak eman zituen, aldea sareak edo grafoak gainazala zatitzen duen eskualdea izanik. Esandako erlazioa nE + nA = ne + 2 da, nE = erpin-kopurua, nA = alde-kopurua eta ne = ertz-kopurua direlarik. Formula honek poliedro baten erpin, ertz eta aldeen kopuruen arteko erlazioa deskribatzeko balio du.
4. irudia. nA = 6; nE = 6; ne = 10; nE + nA = ne + 2
Gaur egun Grafo-Teoria independentea da Topologiarekiko, eta aplikazio ugari dauka Matematika hutsetik at: Fisika teorikoa, Teknika, Sare-Teoria, etab.
Grafoen bidetik Topologiako beste auzi liluragarri batera hurbil gaitezke; “Lau koloreen problema” izeneko auzira hain zuzen.
Mapa politikoak inprimatzen direnean, ondoz ondoko estatuak kolore ezberdinez pintatzen dira. Topologian edo Grafo-Teorian mapatzat zera ulertu behar da: ertz-kopuru finituko grafo batek, esferan edo planoan sortutako eta ertzez, erpinez eta aldez osaturiko irudia. Alde konexuak eta bera mugatzen duten ertzek (mugak) Herri izena dute. (5. irudian lau herri daude). Bi herri aldamenekoak direla esango dugu ertz bat amankomuna badaukate. Aurreko kontzeptuak hartu behar dituzu auzia ongi uler dezagun. “Lau koloreen problema” izeneko auzia aieru bat besterik ez zen eta zera zioen: herri konexuz osaturiko mapa oro, oso korapilatsua bada ere, lau kolorez pinta daiteke, aldameneko bi herrik beti bi kolore ezberdin hartzen dituztelarik.
5. irudia.
Beste hitzetan, aieruak esaten zuena zera zen: mapa oro pintatzeko beharrezkoa eta nahikoa zela lau kolore ezberdin erabiltzea. Lau koloreak erabiltzea beharrezkoa dela bostgarren irudiko maparekin geratzen da frogaturik. (Honek ez du esan nahi mapa guztiak pintatzeko beti lau kolore beharrezko direnik. Mapa batzuk pintatzeko nahikoa izango dira bi edo hiru kolore bakarrik). Bigarren zatia, nahikoa zela alegia, frogatzea zailagoa izan da duela gutxi arte.
1946. urtean S. M. Backer matematikariak frogatu zuen aierua 35 edo herri gutxiagoko mapetarako. K. Appel eta W. Haken-ek duela gutxi, 1976. urtean, frogatu zuten elkarlanean konputazio eta metodo teorikoen bidez.
Antzeko problemak ere planteatu dira. Esate baterako, bost koloreen aierua frogatzea errazagoa suertatu da. Koloreen problema esfera edo planoz gain beste gainazal itxitan ere plantea daiteke. “Toru”an adibidez, gutxienez zazpi kolore behar dira, 6. irudiko mapak frogatzen duen bezala. Kasu honetan zazpi koloreak aski direla frogatzea ere erraza da.
6. irudia.
Ez dugu pentsatu behar Topologiaren helburu bakarra honelako bitxikeriak aztertzea edo ebaztea denik. Hauek gaur egungo zientzia sakonenetako baten erakusleihoa besterik ez dira. Aldi berean esan daiteke Topologiako kontzepturik errazenak Topologia zer denez dakien jende askok erabiltzen dituela. Topologiako oinarrizko kontzeptuak hain oinarrizkoak dira, ezen umetan ikasten bait ditugu: barne aldea, kanpo aldea, muga, eskuina, ezkerra, konexutasuna, etab.
Bukatzeko, bi lan proposatuko dizkizugu. Lehenengoa 7. irudian agertzen den Koenigsberg hiriko Pregel ibai gainean zortzigarren zubia jarri eta gero, problemak soluziorik daukan aztertzean datza. Bigarrena Euskal Herriko mapa hartu eta eskualde guztien mugak marraztutakoan saia zaitez ahalik eta kolore gutxien erabiliz pintatzen.
7. irudia. |
zientziaeus-25187d6ec6db | http://zientzia.net/artikuluak/pultsare-ultraazkarrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pultsare ultraazkarrak - Zientzia.eus | Pultsare ultraazkarrak - Zientzia.eus
Joan zen martxoan J. Kristian eta bere laguntzaileek izenpetutako lan batean, orain dela bi urte pasa Magallaesen Hodei Handian gertatu zen jaiotza eta ondorioz sortuko zela uste zen pultsarearen detekzioa iragarri da.
Joan zen martxoan J. Kristian eta bere laguntzaileek izenpetutako lan batean, orain dela bi urte pasa Magallaesen Hodei Handian gertatu zen jaiotza eta ondorioz sortuko zela uste zen pultsarearen detekzioa iragarri da. Pultsare ultraazkarrak - Zientzia.eus Pultsare ultraazkarrak
Astronomia
Joan zen martxoan J. Kristian eta bere laguntzaileek izenpetutako lan batean, orain dela bi urte pasa Magallaesen Hodei Handian gertatu zen supernobaren (SN 1987A supernobaren) jaiotza eta ondorioz sortuko zela uste zen pultsarearen detekzioa iragarri da. Astronomoek irrika handiz itxaroten zuten aurkikuntza hau pultsareen eraketari buruzko teoriarentzat oso ekarpen garrantzitsua izan zaitekeelako. Aipatutako lanean, ordea, baieztapen hori kolokan jartzen duen datu bat ematen da; zientzilariak lasaitu ez eta eztabaida berriak sortu dituen datu garrantzitsu bat.
Berezitasun hori pultsarearen biraketa-abiadura da: 2000 hertzekoa. Astronomoek, aldiz, hamar edo ehundaka hertz batzuetakoa baino ez zuten espero. Emandako balioa, izenburuan aipatzen diren eta berehala aztertuko ditugun pultsareek dituztenak baino askoz ere handiagoa da. Hurrengo alean sakonki aztertuko ditugu sortzen dituen arazoak, baina aurretik, esan bezala, beste pultsare azkar horietaz hitz egingo dugu gaian sartzeko.
Karramarro Nebulosako pultsareak 1054. urteko supernoban du jatorria.
Pultsareen abiadurak konparatzeko erreferentziarik zehatzena, Karamarroaren Nebulosan aurkitu zena da, bere adina ezaguna delako (1054.ean osatutako supernobak sortu zuen). Bere abiadura 33 hertz ingurukoa da eta pixkanaka txikiagotuz doa. Balaztaketa hau energi igorpenaren ondorio da. Jakina denez, pultsareari (pultsating star) izena ematen dioten pultsuak, supernobaren ondorioz sortutako neutroi-izarraren eremu magnetiko bortitzak sortzen ditu haren biraketa azkarraren eraginez.
Beraz, igorpena biraketa-higiduraren kontura egiten da eta ondorioz honen abiadura jaitsiz doa. Eskuarki jaiste hori astirotsua izaten da. Horregatik esan dugu lehen pultsare berriaren abiadura hamar edo ehun hertz ingurukoa izatea espero zela. 1982ra arte koadro hau erabat koherentea zen. Karramarroaren Nebulosako pultsarea azkarrena zen, eta ustez, gazteena ere bai. Baina ordutik aurrera biraketa-abiadura handiagoko pultsareak aurkitu dira eta gazteagoak direla ezin daiteke onartu. Dagoeneko, talde honetakoentzat azalpenak egiten saiatu dira, baina horietan abiadura handienekoa ere (700 hertz eskas) ez zaio SN 1987-A-ri hurbiltzen. Goazen, bada, azalpen horiek zertan dautzan ulertzera.
Biraketa-abiadura handiko (ehundaka hertz batzuk) pultsareek, eskuarki, beste berezitasun aipagarri bat aurkezten dute: balaztaketa-balio oso-oso txikia. Horrek honako hau esan nahi du: biraketa-energia oso astiro galtzen dutela. Beraz, eremu magnetikoa —galeraren eragilea— txikia dute. Honen aurrean astrofisikari batzuek talde honetako pultsareak sorrera-baldintza ezberdinetan eratzen bide direla diote. Hala nola, eremu magnetiko txikiko baldintzetan, eta horregatik denbora luzez eutsiko liokete biraketa azkarrari. Dena den, ez dute sorrera-baldintzei buruzko xehetasun handirik ematen.
Beste batzuek, berriz, pultsare hauek abiadura asko jaitsi ondoren berriz ere azeleratu egiten direla proposatzen dute. Ideia X izpiak igortzen dituzten sistema bikoitzetan oinarritzen da. Uste denez, sistema hauek neutroi-izar bat eta beste izar arrunt batez osatuak daude, eta igorpena, neutroi-izarrak beste izarrari inguruan biratuz kentzen dion materia erori eta pilatzean (marruskaduraren ondorioz) sortzen da. Hauek proposatzen dutenez, beraz, pultsare ultraazkarrak zaharrenetakoak izango lirateke. Zenbait ehundaka milioi urte ondoren astiro biratuko lirateke eta eremu magnetikoa ere ahulduta izanik ez lukete erradiaziorik igorriko. Pultsare hauetako batzuek beste izar bat harrapa lezakete, eta beste izar horretatik eroriko litzatekeen materiak bere higiduraren energia emango lioke pultsareari, horrela indarberrituz.
Azken hipotesi hau zuzena bada, pultsare ultraazkarrak kumulu globularretan ugariagoak izan behar dute. Bertan izar-dentsitatea itzela da, Eguzki-sistemaren tamainako esfera batean milaka izar pilatzen direlarik. Horregatik izar bat harrapatzeko probabilitatea askoz ere handigoa da. Bertan, gainera, neutroi-izarren kopurua ere nahikoa handia da. Kumulu globularrak galaxiaren planotik kanpo daudelako, nahikoa eboluzio independentea izan dute, bizitzaren azken fasera iritsi direnak izar asko izanik eta kasu askotan neutroi-izarrak emanez. Kumulu batzuen azterketek eman dituzte lehenengo emaitza positiboak, eta arduratzen gaituen pultsare-motako elementu gehiago aurkitu dira, baina ez sistema bikoitzetan denak. Dirudienez kontuan izan behar da izar-dentsitate handiak sistemak hautsi ere egin ditzakeela talken bidez.
Oraindik badira teoria honetan argi ez dauden puntu batzuk, baina zeharka beste azterketa-aukera bat eskaintzen dute. Pultsare hauen balaztaketa oso-oso astirotsua denez, beraien periodoa Lurrean ditugun erloju atomikoena baino konstanteagoa da. Beraz, inguruetatik pasa litezkeen izarrek sortutako eraginak nabarmendu egingo lirateke, efektu horiek kumuluaren dentsitatearen informazio zuzena emango liguketelarik. Bukatzeko ondoko hau esango dugu: dagoeneko behatoki batzuetan kumuluetan pultsareak aurkitu eta sistematikoki aztertzeko egitarauak antolatu dituztela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c06a760bc3f1 | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-urtarrila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Urtarrila - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Urtarrila - Zientzia.eus
Landaketak gauzatzeko garai egokia da, bi baldintza kontutan harturik: bata, izotzik ez den egunean burutu eta beste zulaketa aldez aurretik egin.
Landaketak gauzatzeko garai egokia da, bi baldintza kontutan harturik: bata, izotzik ez den egunean burutu eta beste zulaketa aldez aurretik egin. Landareen hilabetekaria. Urtarrila - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Urtarrila
Erein : hazia; Landatu : landarea, aldaska, zaina, erreboila, begia, etab.
(Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
Neguko tratamenduak
(Argazkia: I.X.I.).
Uztaz aspaldi ahaztuta, hurrengo urtaroa prestatzen hasi beharko dugu. Landaketak gauzatzeko garai egokia da, bi baldintza kontutan harturik: bata, izotzik ez den egunean burutu eta bestea zulaketa aldez aurretik egin, landaketa bitartean ahal den tarterik handiena utziz.
Negua jasateko bai gaitzak eta bai izurriteak beren forma erresistenteak garatzen dituzte, baina frutarbolatan hauen aurka tratamenduak egiteko garai egokia da.
Gogoratu lehen hain zabaldua zen enborreko kareaz tratatzeko ohitura. Egun, tratamendu egokiak dauzkagu; olio-estruktura duten produktuak alegia. Produktu hauek, arbolaren gainean, aireak igaro ezin duen geruza sendo bat osatzen dute, zeinaren azpian negu-esporak, izurriteen arrautzak etab. ito egiten diren.
Datorren urtaroari begira neguko tratamendu hauek oso garrantzitsuak dira:
Frutarbolek fruitu oparoak eman ditzaten...Sagasti eta frutarbolak iazko gaitz eta izurriteen arrastoetatik libratuta, urtaroaren hasiera bikaina izan daiteke.
Urtaroaren hasieran frutarbolaren urteko garapenik nagusienak gauzatu ohi dira, hala nola, loraldia, fruta hartzearen segurtatzea, egur-egituraren garapen nagusia, etab.
Kanpoko sagasti edo frutarbola batetik etor daitezkeen kutsaketak gehienetan ekaina aldera arte ez dira gertatzen (gaitzaren onddoa eta izurritearen forma hegadunak ere sortzeko zikloa osatu behar bait dute), eta hauek tratatzen errazagoak dira eta arbola bera egoera osasuntsuagoan aurkituko da beraiei aurre egiteko.
Tratamendu-motak. Olioak
Neguko tratamendu hauek hostoa erori denetik udaberrian begiak hazten hasi bitartean egin behar dira; frutarbolaren sasoi apalean alegia, sasoi aktiboan landarea bera ere itoko luketelako.
Tratamendua erabat gomendagarria da armiarma edo akaro eta onddoek eragindako gaitzak ditugun kasuetan; bai pipitadun-frutarboletan eta bai hezurdun frutarboletan.
...neguko tratamenduak egokia izan behar du.
Bi olio-mota aurki ditzakegu tratamendua egiterakoan: olio zuria eta olio horia . Olio zuria arinagoa da eta osatzen duen geruza antzekoa bada ere, berarekin daramatzan fungizida, akarizida edo intsektizidak produktu aktibo arinak dira eta beren toxikotasun maila (A).
Segurtasun-epeak ere motzak dira (15-20 egun).
Olio horia aldiz, oso indarsua da daraman produktu aktiboen (intsektu, akaro edo onddoen hilkariaren) eraginak oso gogorrak direlako. Toxikotasun handia dute (B eta C maila) eta itxaron beharreko segurtasun-epea oso luzea (30 egun).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d4d0413c9e53 | http://zientzia.net/artikuluak/mendebaldeko-ekonomia-kapitalistak-aro-post-indust/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mendebaldeko ekonomia kapitalistak aro post-industrialaren atarian? - Zientzia.eus | Mendebaldeko ekonomia kapitalistak aro post-industrialaren atarian? - Zientzia.eus
Aspalditik entzun, geureganatu eta gero eta erabilgarriagoa da gizarte edo ekonomia "post-industrial" dela kontzeptua. Gizartea egun ezagutzen ari den bilakera etengabea eta aldaketa sakonak laburbiltzen dituen adierazpen berri bezain ilun hau, egunerokok hitza dugu.
Aspalditik entzun, geureganatu eta gero eta erabilgarriagoa da gizarte edo ekonomia "post-industrial" dela kontzeptua. Gizartea egun ezagutzen ari den bilakera etengabea eta aldaketa sakonak laburbiltzen dituen adierazpen berri bezain ilun hau, egunerokok hitza dugu. Mendebaldeko ekonomia kapitalistak aro post-industrialaren atarian? - Zientzia.eus |
zientziaeus-c604630759b4 | http://zientzia.net/artikuluak/giltzurrun-gutxiegitasun-kronikoaren-ordezko-trata/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Giltzurrun-gutxiegitasun kronikoaren ordezko tratamenduak: Transplantea onena - Zientzia.eus | Giltzurrun-gutxiegitasun kronikoaren ordezko tratamenduak: Transplantea onena - Zientzia.eus
...Gure komunitate autonomoko 500 bat lagunen giltzurrunak ez dira beren funtzioa betetzeko gai. Lagun hauek bizirik jarraitu ahal izateko dialisi izeneko tratamendua behar dute. Hauetako asko makinarekiko askatasuna emango dien giltzurrun-transplantearen zai daude...
...Gure komunitate autonomoko 500 bat lagunen giltzurrunak ez dira beren funtzioa betetzeko gai. Lagun hauek bizirik jarraitu ahal izateko dialisi izeneko tratamendua behar dute. Hauetako asko makinarekiko askatasuna emango dien giltzurrun-transplantearen zai daude... Giltzurrun-gutxiegitasun kronikoaren ordezko tratamenduak: Transplantea onena - Zientzia.eus Giltzurrun-gutxiegitasun kronikoaren ordezko tratamenduak: Transplantea onena
1989/12/01 Ibarguren Olalde, Karlos Iturria: Elhuyar aldizkaria
Medikuntza
...Gure komunitate autonomoko 500 bat lagunen giltzurrunak ez dira beren funtzioa betetzeko gai. Lagun hauek bizirik jarraitu ahal izateko dialisi izeneko tratamendua behar dute. Hauetako asko makinarekiko askatasuna emango dien giltzurrun-transplantearen zai daude...
Betidanik kontsideratu izan da bihotza gure gorputzeko organo garrantzitsuentzat; bizitza mantentzen duen organo bezala. Bihotza geratzen bada, bizitza bukatu egiten da. Norbait bizirik edo hilik dagoen jakiteko bururatzen zaigun lehen gauza bihotz-taupadak edo pultsazioak aztertzea da. Dudarik gabe bihotzaren garrantzia erabatekoa da; baina badago gorputzean bera bezain garrantzitsu diren beste zenbait organo: nerbio-sistema zentrala, gibela, birikak, eta nola ez, giltzurrunak.
Azken hauek behar bada besteek ez duten berezitasun bat dute. Gizakiak beraien lana egin dezakeen makina bat lortu du: DIALISI-MAKINA . Bihotzaren lana egin dezakeen makina egon badago, baina oso handia izateaz gain, oraindik ebatzi gabeko zenbait problemaren ondorioz ez du bihotz artifiziala behar duten pertsonen arazoa konpontzen. Giltzurrunen kasuan, emaitzak hobeak dira; baina, ikusiko dugunez, gaixoek prezio garestia ordaindu behar dute bizitzen jarraitzeagatik. Ondorioz, eta beste organo batzuetan bezala, tratamendu egokiena transplantea da; eta honetan guk denok paper garrantzitsua joka dezakegu, EMAITZA ren bitartez.
Giltzurrun-gutxiegitasun kronikoa
Giltzurrunek odola garbitzea dute funtzio nagusitzat. Janariaren bidez gorputzera sartzen diren substantziak metabolizatutakoan hondakin batzuk sortzen dira. Hauek kanporatzeaz arduratzen dira giltzurrunak. Zenbat eta kaltetuagoak egon, gero eta hondakin gutxiago kanporatzen dute eta gero eta hondakin gehiago metatzen da odolean.
Pilatzen diren substantzia arriskutsuenak Urea, Potasioa eta Kreatinina direla esan dezakegu. Hauek kontzentrazio-maila handira iristen badira, heriotza sor dezakete; baina horretara heldu aurretik zenbait sintoma azaltzen hasten da eta hauen multzoari sindrome uremiko deritzo.
Odola garbitzeaz gain, beste funtzio batzuk ere badituzte. Hauen artean ERITROPOIETINA izeneko hormonaren sintesia aipatu behar da. Hormona honek odoleko globulu gorrien erakuntza eragiten du. Ondorioz, gutxiegitasunaren sintomei anemia eta bere ondorioak gehitu behar zaizkie. Duela gutxi hormona hau komertzializatu egin da eta oso garestia bada ere (urtean eta gaixo bakoitzarentzat milioi bat inguru kostatzen da), orain arte beharrezko ziren transfusioen problemak bazter ditzake.
Giltzurrun-gutxiegitasuna eragin dezaketen eritasunak asko dira (1 taula). Hauetako batzuek hereditarioak direnez gero, familia bereko zenbait partaide egon daiteke gaixo.
Hasiera batean sintomak oso inespezifikoak dira: gorakoak, ondoeza, hipertentsioa, nekea etab. Odol- eta gernu-analisiek zerbait gaizki dagoenaren susmoa eman dezakete. Ondoren beste zenbait froga egin beharko da kaltetuak giltzurrunak diren edo ez jakiteko eta, horrela bada, kaltearen arrazoia zein den ezagutzeko. Hau edonori gerta dakiguke eta ordurako beranduegi izan daiteke; dialisi-munduaren barruan aurkituko gara lehentxeago edo geroago.
1. irudia.
Dialisia
Dialisiaren oinarri kimikoak Thomas Grahan kimikari eskoziarrak ezarri zituen; baina medikuntz arloko aplikazioak Wegner, Starling eta Putnam ikerlarien eskutik etorri ziren. Azken hau, 1922. urte inguruan egindako ikerketen ondorioz, hesteak inguratzen dituen peritoneo izeneko mintzak problema honen konponbidean zuen garrantziaz jabetu zen.
Barrunbe abdominalera likidoa sartuz gero, hiru ordu inguru barru odolarekin orekatzen zen. Badirudi gaixo batean teknika hau aplikatu zuen lehen pertsona Ganter doktorea izan zela.
Giltzurrunen gutxiegitasun kronikoa sufritzen duen pertsona baten odoletik, urea, kreatinina eta potasioaz gain, ura iraitzi behar da; giltzurrunek ezin bait dute edaten den ura kanporatu. Horretarako, barrunbe abdominalera sartzen den likidoa odoletik kanporatu nahi ditugun gaietan urri izango da eta gainera odolarekiko hipertonikoa, odoletik likidora ura igaro dadin.
1913. urtean John Abel eta laguntzaileek gero hemodialisia izango zenaren lehen pausoak eman zituzten. Oinarri gisa giltzurrunik gabeko txakurrak erabili zituen esperientzia honetan. Arteria batetik odola ateratzen zien eta “garbitzen” zuen makina batetik pasarazi ondoren, bena batera sartzen zien. Makina honetan odola eta lehen aipatu dudan bezalako likido bat mintz artifizial batez bereizturik jartzen ziren harremanetan, hondakinak eta sobran zegoen ura odoletik likidora igaroz. 1926. urteko otsailaren 18an George Haas doktoreak lehen aldiz aplikatu zionn pertsona bati.
Irudi honetan giltzurrun artifiziala eta gaixoari nola konektatzen zaion ederki ikusten da.
Harez gero teknika izugarri hobetu bada ere, funtsa bera da eta gaur egun egiten diren dialisi-motak bi hauek dira: Peritoneala eta Hemodialisia.
Hemodialisia
Aipatu bezala, teknika honetan, odola atera eta “giltzurrun artifizialetik” pasatu ondoren berriro gorputzera sartzen da. Gaixoaren benan bi orratz sartzen dira; bata odola ateratzeko eta bestea sartzeko. Horretarako beharrezkoa da pazientearen besaurrean “Fistula” bat egitea. Fistula hau arteria eta bena baten konexio zuzena besterik ez da; hiru edo lau astetan, benaren kalibrea asko handituko da eta ondorioz bertatik igaroko den fluxua areagotuko denez, prozesua erraztu egingo du.
Odolak giltzurrun artifizialaren paretak arrotz ikusten ditu; horregatik odola gatzatu egiten da eta noski, ez du zirkulatzen. Horri ekiditeko, “Heparina” izeneko antigatzatzailea gehitzen zaio odolari. Prozesu honek bere arriskuak ere baditu. Gehiegi sartuz gero, odoljarioak eragingo lituzke gaixoarengan, eta alderantziz, odola makina barruan gatzatuko balitz gaixoak 300 bat zentimetro kubiko galduko lituzke.
Teknika bera izanik ere, hemodialisia lau motakoa izan daiteke. Gaixoa deskonpentsaturik baldin badago (hau da, bere odola “oso zikina” baldin badago) ospitalean egin beharko da. Konpentsatu ondoren, etxean, klub batean edo autozerbitzuko hemodialisia egin ditzake. Etxean egiteak abantaila nagusitzat ospitalarekiko askatasuna dakar. Hala ere lekua behar du eta familiako norbaitek lagundu behar dio (aurretik prozesua ikasi behar du noski), baina psikologikoki pertsonarentzat abantaila handia da. Klub batera joatea ere ospitalera joatea baino errazagoa da. Gainera zoldura-arriskua txikiagoa da. Hala ere, Euskadin gutxi dira etxean dializatzen direnak eta ez dago dialisi-klubik.
Dialisi peritoneala
Diasilian zehar gaixoek jateko askatasun handia dute.
Lehen aipatu dugun teknika honetan odola eta dialisi-likidoa peritoneoaren bidez jartzen dira harremanetan. Peritoneoa hesteak eta barrunbe abdominaleko beste erraiak biltzen dituen mintz bikoitza da. Bertan odol-baso asko daudenez, odola eta dialisi-likidoaren artean harreman handia dago. Barrunbe abdominalera likidoa sartu ahal izateko, azala eta barrunbe abdominala komunikatzen dituen kateter bat ezarri behar da.
Gaixoak likidoa sartzen du, sei ordu inguru uzten da, eta hau atera ondoren likido berria sartzen du. Aldaketa-prozesu bakoitzak orduerdia inguru irauten du eta egunean lau bat aldiz egiten da. Horrela dialisia jarraia da eta odolean ez dira substantzia kaltegarriak metatzen. Prozesu hau, gaixoak inoren laguntzarik gabe egin dezake. Abantailak handiak badira ere, baditu beste problema batzuk (2. taula).
Esan beharra dago Gipuzkoa teknika honetan aitzindari dela. Probintzia honetan dialisi-programan dauden 180 pertsonetatik, hamar inguru predialisian daude (fistula egina dute eta dialisia hasteko zai daude), 31 inguru dialisi anbulatorio peritoneal jarraian (DPAJ), lau bat etxeko hemodialisian eta gainerakoak ospitaleko hemodialisian aurkitzen dira. Urtero Gipuzkoan 35 bat lagun berri sartzen dira dialisi-programara.
Portzentaia hau antzekoa da beste herrialdeetan: 50 bat lagun milioi bat biztanleko. Momentu hauetan dialisian denbora gehien daramanak 16 urte daramatza. Gaixoen adinaren batezbestekoa 40 urte ingurukoa baldin bada ere, 18-25 urteko talde garrantzitsua dago.
2. taula.
Arazoak
Orain arte ikusitakoarekin, dialisiak arazo asko dituela ulertzea ez da zaila. Problema hauek ez dira medikuntz arlora mugatzen; arlo sozial eta psikologikora ere bai baizik. Tratamendua ospitalean egiten badute, astean hiru aldiz bertara joan behar dute eta bertan makinari lotuta lau bat ordu pasatu behar dituzte. Jasan behar dituzten kontrolak (analisi eta beste froga batzuk) gehitzen badizkiogu, lantegian lan egiteko arazoak dituztela argi dago eta ondorioz lantegian gorabeherak daudenean kalera doazen lehenak berauek dira.
Maila biologikoan ere problema garrantzitsuak dituzte. Beraien sexualitatea mugatua da, kiroletan aritzeko iniziatiba eta behar bada indarra falta zaie eta janneurriari kontu egin behar diote (ura, sodioa, potasioa eta proteinak batez ere).
Elikadura-problema benetan latza da; are gehiago euskalduna bezalako gizartean. Gure jan eta edateko ohiturak benetan kaltegarriak dira. Behar bada problema handiena potasioarena da. Fruta gehienetan hain ugaria den ioi honek bihotza geldi eraz dezake eta ondorioz, noski, pertsona hil.
Likidoen arazoa ere ez da txantxa. Udako bero eta egarri-sentsazioaren aurrean ezer edan ezina eta lagun guztiak txikiteoan daudenean tabernara sartu eta begira egon beharra, ez dira inoren gustokoak.
Laneko hutsegiteak, beste pertsonekiko dependentziak, bizimoduaren aldaketak etab.ek eragin psikologiko handia dute. Are handiagoa gaixotasunak gaixoa hemodialisia egitera denbora gutxian eraman badu. Prozesua pixkanaka ezarri bada eta gaixoak kontzientziatzeko denbora izan baldin badu, hobeto onartzen du.
Eritasuna heldu aurretik pertsonak zuen izakera edo nortasunak garrantzi handia badu ere, badaude problema gehiago okertzen duten faktoreak; nerabezaroa adibidez. Aro horretan pertsonak bizia antolatu gabe dauka, baina era berean horretarako proiektu eta ideia-mordoa dauka. Eritasunak hauek erabat baldintzatu egiten ditu, nerabearen ilusioak pixkanaka mugatuz.
Guzti honek pazientean stress-, antsietate-, urduritasun- eta suminkortasun-egoera sortzen du. Gaixo kroniko izateak hau areagotu egiten du, depresio, ahultze eta proiektu eta interes ezak markatzen duten egoera ziklikora bultzatuz.
Medikuntz mailan sortzen diren arazo somatikoak ere ez dira gutxi. Hauek momentuzkoak edo kronikoak izan daitezke (3. taula).
3. taula.
Transplantea
Lehen aipatu dugunez, dialisian ari diren gaixoen erdia ingururentzat tratamendu hau ez da behin-betikoa. TRANSPLANTEAREN ZAI DAUDE. Ikusiko dugunez, panazea ez bada ere, gaur egun, inolako dudarik gabe transplantea da tratamendu onena.
Gainditu beharreko problema handiena errefusa da. Hau akutua edo kronikoa izan daiteke. Lehenengoak jarritako organoa berriro kentzera behartzen duen bitartean, errefusa kronikoarekin zenbait urtez bizi daiteke; errefusa sufritu duen giltzurrunak berriro gutxiegitasuna izan arte. Errefusaren mehatxua etengabea da, eta beste analisi bat egin behar duten bakoitzean, beldurra beti egoten da. Errefusa-arrisku handiena lehen urtean egoten da (4. taula).
4. taula.
Jasotzen duen giltzurrun berria gorputzak arrotz ikusten duenez, bere inmunitate-sistemak eraso egingo dio. Hori gerta ez dadin lehenik emaile eta hartzailearen arteko bateragarritasuna ondo aztertu behar da; hau da, odol-talde berdina eta antzeko HLA sistema duten ikertu. Antzekotasun handiena obulu beretik jaiotako bikiengan egongo da. Beraz hauen artean ez da inolako errefusarik egongo. Familia bereko partaideen artean ere antzekotasuna kanpokoekin baino handiagoa izango da. Errefusa azaltzen denean, gainditzeko dagoen bidea farmakoena da; errefusa zenbat eta gogorragoa izan, are eta dosi handiagoak. Farmako gehienek bezala hauek ere efektu sekundarioak dituzte eta tratamendua bizitza guztirako dela kontutan harturik, ezin dira ahaztu. Duela gutxi emaitza hobeak izan dituen “ziklosporina” izeneko farmakoa komertzializatu da. Urte hauetan problemak gainditzen ari badira ere, oraindik ezin ditugu erabat ahaztu.
Transplantea bi motatakoa izan daiteke: bizirik dagoen pertsonarengandik edo hilotzetik har daiteke giltzurruna. Lehenengo kasua oso egoera mugatuetan gertatzen da; gaixoa hiltzera doanean edo antzeko kasuetan. Bigarren kasuan, legeak heriotz ziurtagiria hiru medikuk sina dezatela eskatzen du, bi aldiz eta 6 orduko tarteaz pertsonaren heriotza baieztatzeko beharrezko diren azterketa guztiak egin ondoren. Hil ondoren giltzurruna berehala “hondatzen” dela kontuan izanik, oso denbora gutxi geratzen da erauzketa egin ahal izateko. Beraz, hain denbora gutxian senideak horrelako erabakia hartu beharrean aurki ez daitezen, orain bertan esan behar dugu emaile garela.
Transplanteak dituen abantailak argi daude: gaixoak makinarekiko askatasuna lortzen du, bere egoera orokorra asko hobetzen da, ez du ez transfusiorik eta ez eritropoietinarik behar eta bere egoera sozio-psikologikoa nabarmenki hobetzen da. Zenbait mugarekin, aldaketa gaixo izatetik osasuntsu izaterainokoa da.
Euskadin transplanteak ez dira gauza berria. Gipuzkoarren kasu konkretuan, lehen Iruñera joaten ziren egitera. Orain aldiz Bizkaiko Gurutzetan egiten dira. Emaitzak aztertzen baditugu, teknika asko hobetu dela ikus dezakegu (5. taula). Momentu honetan Gipuzkoan 90 bat transplantatu daude eta hauetako batek 10 urte daramatza berea ez den giltzurrun batekin. Hemen oso gutxi egin dira pertsona biziaren giltzurrunarekin.
Eta zer gertatzen da errefusa badago? Ondorioa bi motatakoa izan daiteke: hartzailearen heriotza edo transplantatutako giltzurrunaren galera. Bigarren kasuan, gaixoa berriro dialisira doa, baina beste transplante bat egiteko posibilitateak mantentzen dira. Gehienez hiru egin daitezkeela kontsideratzen da. Dagoeneko Euskadin egin da errefusa jasan duen gaixo batengan bigarren transplantea.
5. taula.
Alcer
Giltzurrun-gutxiegitasun kronikoa sufritzen duten gaixoen errebindikazio, kezka eta arazoei erantzuteko duela 14 urte inguru Gipuzkoan ALCER izeneko elkartea sortu zen. Elkarte hau giltzurruneko gaixoen talde bezala defini daiteke. Momentu haietan bere eskaerak konkretuak baziren ere (gaixo guztiek dialisi-makina eduki zezatela, desplazamenduak dohainik izan zitezela etab.), gaur egun eta eskatutako gauzak lortzen joan diren heinean beren lana aldatuz joan da: giltzurruna ematearen aldeko kanpainak antolatzen dituzte, emaile-txartela banatu eta hauen kontrola daramate... baina behar bada beren lanik garrantzitsuena gaixoei laguntza integrala eskaintzea da; erakundeek oraindik konpondu ez dituzten problema psikologiko eta sozialei nolabaiteko erantzuna eskaintzea hain zuzen. Gaur egun Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabakoek ALCER-EUSKADI elkartea osatzen dute; Nafarroak berriz, Aragoa aldera jo du harreman bila.
1979 eta 1988. urteen arteko transplanteak Gurutzetako ospitalean.
Oharra:
Hemen azaldutako datu asko Gipuzkoako ALCEReko Kolde Narbalaz eta Xabier Irazusta k eman dizkidate. Mila esker zuen laguntza eta aholkuengatik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f9f73410130e | http://zientzia.net/artikuluak/txerrikiaren-kalitatea-eta-ekoizpena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txerrikiaren kalitatea eta ekoizpena - Zientzia.eus | Txerrikiaren kalitatea eta ekoizpena - Zientzia.eus
Azkenaldian agertu diren albiste batzuk pil-pilean jarri dute janarien kalitatearen gaia edo, tamalez, kalitaterik eza; hala gertatzen bait da noizbehinka. Oraingo honetan, albaitaritzaren ikuspuntutik txerrikiaz arituko gara.
Azkenaldian agertu diren albiste batzuk pil-pilean jarri dute janarien kalitatearen gaia edo, tamalez, kalitaterik eza; hala gertatzen bait da noizbehinka. Oraingo honetan, albaitaritzaren ikuspuntutik txerrikiaz arituko gara. Txerrikiaren kalitatea eta ekoizpena - Zientzia.eus Txerrikiaren kalitatea eta ekoizpena
Azkenaldian agertu diren albiste batzuk pil-pilean jarri dute janarien kalitatearen gaia edo, tamalez, kalitaterik eza; hala gertatzen bait da noizbehinka.
Oraingo honetan, albaitaritzaren ikuspuntutik txerrikiaz arituko gara, kutsapen mikrobiologikoa beste baterako utzirik.
Sanmartinak duela gutxi izan dira.
Lehenik, txerriaren kanal-kalitatea eta bestetik kanal batek ematen dituen giharre eta gantzaren kalitatea bereizi behar dira. Izan ere, bi kontzeptu hauek ez datoz bat. Horregatik, hiltegietan kanalaren kalitatea sailkatzerakoan muskulu-edukinaren arabera burutzen da (hots, zenbat eta giharre gehiago eta gantz gutxiago izan, hainbat eta kalitate hobea du kanal horrek). Baina txerriaren kanalak zenbat eta giharre gehiago eta gantz gutxiago izan, txerrikiaren kalitatea txarragoa da.
Nola heldu da egoera horretara? Gizakiak burutzen duen hautespenean datza arazoaren mamia. Abeltzainek txerri-arrazen artean eragindako hautespen-prozesuak xede konkretu bat zeukan: denborarik laburrenean eta jangai-kontsumorik txikienaz ahalik eta txerriki gehien lortzea.
Txerriengandik haragi-kantitate handiena lortzeko abere hauek hautatzea edo beren haziera-hormonaren eraginkortasunagatik hautatzea gauza bera dela baiezta daiteke. Horrekin, txerriaren muskulu-masa handiagotu da, abere desproportzionatua sortzen delarik. Animalia hauek desproportzionatutzat kontsidera daitezke. Izan ere beren eskeletoek pisu handiagoa jasan behar dute eta zirkulazio-sistemak muskulatura gehiago hornitu behar du odolez.
Zirkulazio-sistemak tamainaz ez dira aldatu eta honen ondorioz, animalia hauek beren lau hanken gainean egoteko sostengu-arazoak eta higitzeko zailtasunak erakusten dituzte. Beren bihotz- eta arnas aparatuak ez dira aski eta muskulu-handipenak zuntz muskular zuriak agertzea dakar. Zuntzok zenbait diferentzia erakusten dute zuntz muskular gorriekiko. Muskuluaren fisiologia baldintzatzen dute eta, horren ondorioz, pre- eta post-mortem prozesuak gertatzen diren bitartean, muskulua txerriki jangarri bihurtzeko eraldaketa mugatzen dute.
Ondoren zuntz muskular gorri eta zurien arteko zenbait diferentzia aipatuko dugu:
1. eskema.
Hautaketa honek desoreka neuro-hormonala sortu du txerriarengan eta txerri-arrazen artean animaliarteko aldakortasuna sortu da. Horregatik gaur egun bi txerri-mota desberdin bereiz ditzakegu: “Stress-sentikor” (SS) deritzona eta “stress-erresistente” deritzona (SE).
Sailkapen hau, animaliaren egoeran aldaketek sor ditzaketen faktoreen aurrean duten sentikortasunagatik egin da. Faktoreok ondokoak dira: tenperatura, hezetasun atmosferikoa, zarata erasokor edo arrotzak, nekea, abereen pilaketa, ariketak edo mugimenduak, animalien arteko burrukak, beldurra, etab…
Abereak, baldintza stressgarri horietara moldatzeko, aldaketa hauek jasaten ditu:
Bihotz-erritmoaren aldaketa.
Arnasketaren maiztasun eta sakontasunaren aldaketa.
Gorputz-tenperaturaren igoera.
Gastu metaboliko handiagoa, energi kopuru handiagoa lortzearren.
Animaliaren sistema neuro-hormonalak kontrolatzen dituzte aldagai hauek. Animalia moldatzen bada, SE txerria izango dugu. Osterantzean SS txerria litzateke.
SS txerri baten lehen sintoma muskulu-ehunean oxigenorik eza izaten da, honen jatorria arnaseko eta bihotzeko eskasia izanik, (bihotza eta birikak txikiak dira muskulu-bolumenarekiko). Bigarren arrazoia zuntz zuri gehiago izatea da (dakigunez zuntzok odol-horniketa txikiagoa dute). Muskulu-ehunean dagoen oxigeno-eskasia honek zera dakar: baldintza stressgarrietara moldatzeko txerriak sorturiko erantzun neuro-hormonalaren ondorioz, glukosa gisa deskonposatu den muskuluko glukogenoa anaerobikoki azido laktiko bilakatzea.
Azido laktikoa anaerobikoki sortzeko erreakzioa, gehienetan hil ondoren soilik gertatzen da, eta ez animalia bizirik dagoenean. Azido laktikoa zuntz muskularretan metatzen da, zuntzok azidotuta gelditzen direlarik.
Animaliaren zirkulazio-sistema murriztuak azido laktikoa garraiatzen du gibelera, berriro glukogeno bilakatzeko edo bihotzeraino energi ekoizpenerako zuzenki erabiltzeko. Aipatu organoek baldintza stressgarrietan sortzen ari den laktikoa neutraldu ezin badute, animalia azidosiak jota hilko da. Guzti honekin batera gorputzaren tenperatura igo egiten da (42-44ºC).
Zeharo SE den txerritik (edozein stress-faktoreren aurrean tinko) es-kalaren mutur batean hasita eta azidosiak jota segundotan hiltzen den SS txerriraino, kontutan hartu behar da aldagai anitz dagoela, eta pre-mortem prozesuetan muskulaturak daukan glukogeno edo azido laktikoaren kopuruaren arabera, post-mortem prozesua ( rigor mortis eta haragiaren heltzea) “programaturik” gelditzen dela. Beraz, txerrikiaren geroko kalitatea mugatzen du.
PSE (Pale, Soft, Exudative ingelesez) haragia, hots haragi zurbila, biguna eta izerditsua, bere hil aurreko muskulaturan azidosia erakusten duen haragia da. Gainera, zenbat eta azidosi eta tenperatura handiagoa izan, PSE ezaugarria nabarmenagoa izango da. Haragian azken pH-a, 24 ordu post-mortem, alegia, 5,5 baino baxuagoa izan daiteke, baina batzuetan pixka bat altuxeagoa eta PSE ezaugarri berdinekin ere bai, azterketa egiterakoan azken pH-aren datua denbora laburragotan neurtu baldin bada. PSE haragirik petoenak, beren pH-aren azken balioa ordubete baino lehenago heltzen den muskulatura dutenak dira. Ezin ahaztu teknologikoki normaltzat jo daitekeen haragiaren azken pH-a 5,6-6 bitartekoa dela.
Gaur egun dagoen joera SS txerriak desagerteraztearena da. Hori, urteetan zehar lortu diren esperientzia eta ezagupideei esker lor daiteke. Faktore genetiko azpirakor batek determinatzen du SS txerria, eta animalia bizirik dagoen bitartean atzeman daiteke. Horretarako “halotanoaren bidezko froga” erabiltzen da. Halotanoa substantzia anestesikoa da, kloroformoaren antzekoa eta produktu honen ezaugarririk nabarmenena SR txerriari anestesia gisa emandakoan aberea arazorik gabe lotan gelditzea da.
Gure artean txerriki kantitate handia hestebete moduan hartzen da. Saltxitxen fabrikazioa.
Txerria SS izanez gero, halotanoak gorputz-adarretan tetania sortzen du, erabateko zurruntasuna —bai adarretan baita bizkarrezurrean ere— izatera iritsi daitekeelarik. Halotanoaren bidezko froga honek SR txerri ugaltzaileak hautatzeko balio du. Haragi-ekoizpen handiko txerria lortu zen hautespen genetikoa erabiliz. Baina aldi berean ezinbestekoa izan da egoki elikatzea, ekoizpena ahalik eta gehien aprobetxatzeko. Egun, oinarrizko aminoazido eta kalori edukin handia dauzkaten pentsuei esker, transformazio-tasa baxuak lor daitezke, hots, 3 kg pentsu baino gutxiago behar dira 1 kg haragi lortu ahal izateko.
Elikadura-arloan alderdi negatibo batzuk aipa daitezke, hala nola, zenbait haziera-faktore (kobrea esaterako) eta bestetik edukin proteiko handiko pentsuetan kaloria “merkeak” emateko erabiltzen diren pentsu koipetsuak. Txerriaren elikaduran gehiegi erabiltzen den haziera-faktoreetako bat, kobrea dugu. Elementu honen desabantaila txerriaren gantzaren gardingadurari laguntzea da. Izan ere kobreak oxidazioaren katalisatzaile gisa iharduten du eta gantz azido asegabe gehiago agertzea eragiten du.
Urdaberetan beste arazo kezkagarri bat azaltzen zaigu. Txerriaren beharrizan metabolikoak betetzeko pentsuan ematen zaion gantz-soberakina aberearen gorputzean metatzen da, pentsuan erantsi zaion modu berean. Horregatik, txerriaren elikaduran askotan erabiltzen diren gantzek zapore arraroak dituzte (arrain-, ardi-, gardainga-zaporea…) eta eragin zuzena dute txerrikiaren gustuan. Beraz, edozein haragiren kalitate organoleptikoen (kolore, usain, zapore) faktore mugatzailea gantza dela kontutan harturik, berehala ohartuko gara txerriaren elikaduran erabiltzen diren gantzen kalitate espezifikoa bere gorputzean eta pentsuan dauden laboreen karbohidratoetatik, batez ere artotik metatzen dena dela.
Bestetik, txerriaren hazaroan askotan erabiliriko teknika bat (eta gaur egun apika arazo gehien erakusten duena) txerri arrak ez zikiratzea da. Androsterona txerriaren gantzean metatzen da, eta ordotzaren guruin sexualetan sorturiko hormona dugu, txerrikiaren usain txarraren (higuingarria da batzuetan) erantzule izanik. Hori, txerrikiak tenperatura altuak jasaten dituenean gertatzen da; bai egosita, barrilan jarrita edo frijitura burutu ondoren.
Laburbildurik, txerriki freskoa gutxiago kontsumitzea eta txerriki elaboratuen kalitate baxua, txerri arrak ez zikiratzearekin eta gantz desegokiz egiten den pentsuen koipatzearekin zuzenki loturik dagoela baiezta dezakegu.
(Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-009072ec5df7 | http://zientzia.net/artikuluak/j-p-joule-fisikaria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | J. P. Joule fisikaria - Zientzia.eus | J. P. Joule fisikaria - Zientzia.eus
James Prescott Joule, garagardo-saltzaile aberats baten semea zen. Ingalaterrako Salford herrian ikusi zuen argia lehen aldiz 1818.eko abenduaren 24ean. Joule Sale herrian hil zen, Manchesterretik gertu, 1889.eko urriaren 11n; duela ehun urte hain zuzen.
James Prescott Joule, garagardo-saltzaile aberats baten semea zen. Ingalaterrako Salford herrian ikusi zuen argia lehen aldiz 1818.eko abenduaren 24ean. Joule Sale herrian hil zen, Manchesterretik gertu, 1889.eko urriaren 11n; duela ehun urte hain zuzen. J. P. Joule fisikaria - Zientzia.eus J. P. Joule fisikaria
Biografiak
James Prescott Joule, garagardo-saltzaile aberats baten semea zen. Ingalaterrako Salford (Lancashire-n) herrian ikusi zuen argia lehen aldiz 1818.eko abenduaren 24ean.
Gaztetan gaixotia zen, eta bere liburuen artean denbora asko igarotzen zuen. Manchester-eko Unibertsitatean egin zituen ikasketak, John Dalton kimikari famatua maisu izan zuelarik.
Joule gazte-gaztetatik hasi zen neurketaz arduratzen eta hogei urte bete zituenerako motore elektrikoen tenperaturaz lanak argitaratuak zeuzkan.
Bere ezkon-bidaian ere, termometro berezi bat asmatu zuen ikustera zihoazen urjauziaren goiko eta beheko uraren tenperaturak neurtzearren. 1840. urte inguruan, zirkuitu batean korronte elektrikoa igarotzen denean sortzen den beroa zein legek gobernatzen duen aurkitu zuen. Sortzen den beroa, erresistentzia bider intentsitatearen karratua da.
Prozesu desberdin askotan sortutako beroa neurtzen saiatu zen, beti ere bero hori sortzen egindako lana ere neurtuz. Saiakuntza haien bidez, mende erdi bat lehenago Rumford-ek zioena baieztatu zuen; beroa eta lana elkarrekiko erlazionaturik zeudela alegia. Izan ere 41.800.000 erg lanek kaloria bat bero sortzen zuten. “Beroaren baliokide mekaniko” dei-tzen zaio horri.
Joulek bere lan eta ondorioen berri zehatzak 1847.ean argitaratu zituen, baina garai hartako zientzilariek ez zuten berotasun handirik agertu, agian Joule akademikoa ez zelako (ez bait zen irakasle).
Bere aurkikuntzen txostena alde batera utzi zuten aldizkari espezializatuek eta horregatik Manchesterren hitzaldi batean agertu behar izan zuen. Orduan, nola edo hala bertako aldizkari batek hitzaldia argitaratu zion.
Hilabete batzuk geroago ordea, zientzilari-talde baten aurrean bere aurkikuntzen berri eman zuen, eta entzuleetako bat (gero Lord Kelvin izango zen William Thomson) lan haien balioaz ohartu zelako, Joule zientzilarien artean famatu bihurtu zen.
Joule ez zen beroaren baliokide mekanikoa mugatzen aritutako bakarra. Lehenago Rumford eta Mayer ere saiatuak ziren horretan, baina Joulek aurkitu zuen baliorik zehatzena. Horregatik lanaren unitateari joule deitzen zaio bere ohorez (10.000.000 erg = 1 joule).
Higiduran, teorikoki energia potentziala zinetiko bihurtzen da, eta alderantziz, baina praktikan airearen erresistentziagatik eta marruskaduragatik energi apur bat bero bihurtzen da. Beroa ordea beste energi forma bat da eta aire-erresistentzia nahiz marruskaduragatik galdutako energia mekanikoa bero bihurtzen da. Energia osoa beraz, kontserbatu egiten da. Hori da energiaren kontserbazio-legea edo Termodinamikaren lehen legea. Joulek ezagutu zuen lege hau, baina Helmholtz izan zen formulazio orokorra eman ziona.
1850. urteaz gero Joulek Thomsonekin batera lan egin zuen. Gasa hedatzen denean bere tenperatura jaitsi egiten dela frogatu zuten 1862. urtean. Joule-Thomson deitu zitzaion fenomeno honi eta XIX. mendearen bukaeran berebiziko garrantzia izan zuen tenperatura baxuak lortzeko.
Joulek magnetostrikzioaren fenomenoa ere deskribatu zuen. Fenomeno honen bidez, burdinazko barra baten luzera zertxobait aldatu egiten da magnetizatzen denean.
James P. Joule, Royal Societyko partaide zen 1850. urteaz gero. Zientzien garapenerako Elkarte Britainiarreko lehendakari ere izan zen.
Joule Sale herrian hil zen, Manchesterretik gertu, 1889.eko urriaren 11n; duela ehun urte hain zuzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2f67c1a66cec | http://zientzia.net/artikuluak/estatuak-eta-hiriburuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Estatuak eta hiriburuak - Zientzia.eus | Estatuak eta hiriburuak - Zientzia.eus
Geografia izan da oraingo programa honetan lantzeko aukera dugun gaia; Europako estatuak eta hiriburuak hain zuzen ere.
Geografia izan da oraingo programa honetan lantzeko aukera dugun gaia; Europako estatuak eta hiriburuak hain zuzen ere. Estatuak eta hiriburuak - Zientzia.eus Estatuak eta hiriburuak
Programazioa
Geografia izan da oraingo programa honetan lantzeko aukeratu dugun gaia; Europako estatuak eta hiriburuak hain zuzen ere. Dena den, gaiari berari baino garrantzi handiagoa eman nahi diogu lantzeko moduari; gehienetan gertatzen den bezala programa bera beste arlo askotako gaiak lantzeko ere erabilgarri izan bait daiteke.
Zutabe batean estatuak eta bestean hiriburuak agertu ondoren, bi zutabe hauen arteko erlazioa aurkitzea izango da erabiltzaileak egin beharko duena, edo beste modu batera esanda, bikote unibokoak osatzea.
Pantailan agertuko dira une oro erabil daitezkeen teklak eta berauen funtzioak. Beraz, lanean hasteko prest baldin bazaude, aurrera!
(Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
Programaren azalpena
Programaren azalpena hasteko, kasu honetan interesgarri iruditu zaigu erabiltzen diren taulak zeintzuk diren eta zertarako erabiltzen diren adieraztea.
TAU$ (9,4): Bertan, pantailan agertuko diren 9 estatuen datuak gordeko dira. TAU$ (I,1)en estatua bera gordeko da; TAU$ (I,2)n estatuko hiriburua, TAU$ (I,3)k bikote hori jadanik asmatu den (1) ala ez (Ø) adieraziko du eta TAU$ (I,4) osagaiak bikoteari dagokion kolorea.
EST (31): 1etik 31ra bitarteko zenbakiak gordeko dira taula honetan; 31 estatu bait daude aukeratu ahal izateko.
ALE (9): EST taulatik aukeratutako 9 zenbaki gordeko dira taula honetan.
KAP (9): 1etik 9ra bitarteko zenbakiak gordeko dira.
NAH (9): Aurreko taulako zenbakiak nahasteko erabiliko da. Hots, NAH (I) elementuak ezkerreko zutabean I. posizioan agertuko den estatuko hiriburuak eskuineko zutabean zein posizio okupatuko duen adieraziko du.
Goazen bada hau ikusi ondoren programa bera aztertzera:
10-60: Programaren hasieraketa.
70-120: 31 estatuetatik 9 hartuko dira aleatorioki.
130-190: Estatu/hiriburu bikote bakoitzeko kolore bat eta hiriburua eskuineko zutabean zein posi-ziotan agertuko den definituko da.
200-250: Aukeratutako datuak irakurri besterik ez da egiten.
260-330: Hasierako pantaila irudikatzen da. Estatuak ezkerreko zutabean eta hiriburuak eskuinekoan nahasturik, guztiak kolore berdinez.
350-760: Guztiak asmatzen ez dituen bitartean eta 5 akats egiten ez dituen bitartean, erabiltzaileak lehenbizi ezkerreko zutabetik bat aukeratu beharko du. Horretarako eta Ø teklak erabili ahal izango ditu, aukeratu duen elementuan kokatu ondoren sakatu beharko duelarik. (370-550) Estatua hautatu duenean automatikoki pasatuko da eskuineko zutabera, hiriburuen zutabera eta hemen gauza bera egin beharko du. (560-600)
Aukeraketa zuzena izan bada, bikoteari dagokion koloreaz bereiztuko dira, bai estatua era bai hiriburua. (620-640). Asmatu ez bada, berriro ere lehengo kolorean geratuko dira eta 5. akatsa izan ez bada behintzat beste saio bat egiteko aukera eskainiko da (650-750).
780-910: Jokoa bikote guztiak aurkitu direlako edota guztiak aurkitu aurretik 5 akats egin direlako amaituko da. Bigarren kasuan, emaitza ikusteko aukera ere ematen da. (820-860).
940-1070: Hasierako pantaila, hau da, errekoadroak etab. irudikatzeko erabiltzen den azpirrutina da hau.
1090-1120: Karaktereak banaka eta soinua aterata idazteko azpirrutina.
1140-1170: Karaktere-kateak eskuinaldetik ezker aldera idazteko azpirrutina.
1190-1240: Programa nagusiko datuak, hots, estatuak eta hiriburuak.
1260-1310: Hasierako pantaila egiteko erabiltzen diren kode eta datuak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cdfa1f81b51c | http://zientzia.net/artikuluak/arrain-garbitzailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arrain garbitzailea - Zientzia.eus | Arrain garbitzailea - Zientzia.eus
Izokin haztegietako arazo nagusietakoa bi arrainen osasuna eta eragindako poluzioa zirela aipatu genuen. Britainia Haundiko izokin-haztegietan laranja koloreko arrain txiki bat erabiliko dute.
Izokin haztegietako arazo nagusietakoa bi arrainen osasuna eta eragindako poluzioa zirela aipatu genuen. Britainia Haundiko izokin-haztegietan laranja koloreko arrain txiki bat erabiliko dute. Arrain garbitzailea - Zientzia.eus Arrain garbitzailea
Arrantza
Izokin haztegiek sortzen dituzten arazoei buruz mintzatu ginen Elhuyar. Zientzia eta Teknikaren aurreko alean eta arazo nagusietako bi arrainen osasuna eta eragindako poluzioa zirela aipatu genuen. Britainia Haundiko izokin-haztegietan laranja koloreko arrain txiki bat erabili asmo dute bi arazo hauei aurre egiteko.
Gailegoa, Ctenolabrus rupetris, izeneko arrainak haztegietako izokinen bizkarroiak jaten ditu. Bizkarroi hauek krustazeoak dira eta arrainaren azalean bizi dira. Azala zauriz betetzen dute eta eritasunei arrainari erasotzeko bidea errazten diete. Gainera arrainaren garuneraino zula dezakete azala eta arraina hil.
Izokin-haztegietan pestizida organofosforikoak erabiltzen dituzte bizkarroi hauek kontrolatzeko. Hiruzpalau astetik behin arrainak daudeneko otarrak pestizidaz tratatu behar izaten dira, bizkarroia oso azkar ugaltzen delako. Pestizida gehiegi erabiltzeak izokinen begietako lausotasun-protzentaia nabarmenki handiagotu du eta gainera arrain-kutxen ingurutako izaki bizidunentzat ere kaltegarriak dira.
Gailegoak arazoa konpontzen lagun dezake. Arrain honek 12 cm-ko luzera du eta beste arrainen azalean dauden bizkarroiak janda elikatzen da; arrain-garbitzailea da alegia. Gailegoa ez da izokinarekin normalean harramanetan egoten, baina kutxetan jartzen denean oso bizkor ekiten dio bizkarroiak jateari.
Norvegian egin ziren iaz lehen saioak. Haztegi batean 26.000 izokin 600 gailegorekin batera jarri ziren. Haztegi honetako izokinek ez zuten pestiziden bidezko tratamenturik behar izan osasun-maila onari eusteko. Kontrol moduan erabili zen taldea aitzitik, zenbait aldiz tratatu behar izan zuten pestizidaz.
Gailegoak erabiltzea ikuspegi ekologikotik oso egokia izateaz gain, ekonomikoki ere onuragarria da, pestizida erosten dirurik gastatu behar ez delako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5452ce920def | http://zientzia.net/artikuluak/maien-hondakinak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Maien hondakinak - Zientzia.eus | Maien hondakinak - Zientzia.eus
Mexikoko Golkoan dauden petrolio-hobitan jatorria duten poluitzaileak Yukatan penintsulako artelan ikusgarria hauts bihurtzen ari dira.
Mexikoko Golkoan dauden petrolio-hobitan jatorria duten poluitzaileak Yukatan penintsulako artelan ikusgarria hauts bihurtzen ari dira. Maien hondakinak - Zientzia.eus Maien hondakinak
Historia
Euri azidoa Maia zibilizazioaren hondarrak hondatzen ari da abiada handiz. Mexikoko Golkoan dauden petrolio-hobitan jatorria duten poluitzaileak Yukatan penintsulako artelan ikusgarria hauts bihurtzen ari dira.
Tenpluak, jauregiak eta beste monumentuak K.a. 250 eta K.o. 900 urteen artean eraiki ziren; Maien zibilizazioa gailurrean zegoenean alegia. Garai hartan, Maiek orain Mexikoren hegoaldea, Honduras, El Salbador eta Guatemala diren lurraldeak beraienak zituzten.
Mexikoko gorbernuaren kontrolpean dauden Koatzakoalkos eta Ciudad del Carmen izeneko petrolio-eremuetan dute iturburua harri zahar hauei erasotzen dioten sufre- eta nitrogeno-oxidoek.
Zientzilariek kalkulatu dutenez, harriak 1 mm-ko geruza galtzen du hamabi urtean behin.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-6a8b3fc22e6e | http://zientzia.net/artikuluak/mongolismoa-tximinoengan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mongolismoa tximinoengan - Zientzia.eus | Mongolismoa tximinoengan - Zientzia.eus
Ikertzaile batzuek Down-en sindromea, mongolismoa alegia, duen tximinaren lehen kasua deskribatu dute.
Ikertzaile batzuek Down-en sindromea, mongolismoa alegia, duen tximinaren lehen kasua deskribatu dute. Mongolismoa tximinoengan - Zientzia.eus Mongolismoa tximinoengan
Wisconsin Regional Primate Research Center izeneko ikerketa-zentruko lagunek Down-en sindromea, mongolismoa alegia, duen tximinaren lehen kasua deskribatu dute. Down-en sindromea ezaguna da gizaki eta tximino antropomorfoengan (txinpantze eta gorilengan hain zuzen ere), baina ez tximino arruntengan.
Eritasuna genetikoki, kromosomak aztertuz alegia, ere konfirmatu da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-48acfffff821 | http://zientzia.net/artikuluak/eeeko-ikerketa-planak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | EEEko ikerketa-planak - Zientzia.eus | EEEko ikerketa-planak - Zientzia.eus
1990-1994 urteetarako zientzi ikerketa bultzatuko du EEEk.
1990-1994 urteetarako zientzi ikerketa bultzatuko du EEEk. EEEko ikerketa-planak - Zientzia.eus 1990-1994 urteetarako hurrengo alorretako zientzi ikerketa bultzatuko du EEEk;
Komunikaziorako eta informaziorako teknologiak (3 bilioi ECU)
Materialak eta industria garatzeko teknologiak (1,2 bilioi ECU)
Ingurugiroa (0,7 bilioi ECU)
Natur zientziak eta teknologia (1 bilioi ECU)
Energi arazoak (1,1 bilioi ECU)
Giza prestakuntza (0,7 bilioi ECU)
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3b62795daeff | http://zientzia.net/artikuluak/nekazaritza-biologikoaren-etorkizuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nekazaritza biologikoaren etorkizuna - Zientzia.eus | Nekazaritza biologikoaren etorkizuna - Zientzia.eus
Inoiz erotzat hartu izan badira ere, gero eta jarraitzaile gehiago dituzte nekazaritza biologikoan lanean diharduten nekazariek.
Inoiz erotzat hartu izan badira ere, gero eta jarraitzaile gehiago dituzte nekazaritza biologikoan lanean diharduten nekazariek. Nekazaritza biologikoaren etorkizuna - Zientzia.eus Nekazaritza biologikoaren etorkizuna
Nekazaritza
Inoiz erotzat hartu izan badira ere, gero eta jarraitzaile gehiago dituzte nekazaritza biologikoan lanean diharduten nekazariek. Ongarri edo pestizidarik gabe landutako lurrak substantzia kimikoz betetako lurrak bezain emankor izan daitezke. Are garrantzitsuago oraindik: nekazaritza biologikoak lurzoruaren merkantziarik preziatuena, lurra bera, egoera onean mantentzen du.
Lurzorua galdu behar ez lukeen lur-eremua: nekazariek tradiziora itzuli behar dute lurzorua salbatzeko.
Washington Estatuaren ekialdeko Palouse herrialdean badira bi basetxe. Badituzte ezaugarri amankomun batzuk bi basetxe hauek, baina badute diferentzia nabarmen bat ere beren artean. Batean, 1909. urteaz geroztik, ongarri berdetarako sailak eta txandakako uzta erein eta lurra ongarri naturalen bidez lantzen dute.
Ondoan dagoen basetxean, 1948. urteaz geroztik ongarriz elikatu dute lurra eta 1950. urteaz geroztik pestizidez “babestu”.
Oraintsu arte, nekazaritza biologikoa ez da emankor eta eraginkortzat jo izan. Hau honela izanik ere, nekazaritza-mota honekiko interesa gorantz doa, zeren nekazari asko ongarri eta pestizida garestien kopurua jaisteko neurri bila bait dabil. Beste jarraitzaile batzuk ere ari da irabazten nekazaritza honek: nekazaritza biologikoa nekazaritza modernoak lurzoruari eta gizaki eta animalien osasunari egiten dion kaltea erremediatzeko edo behintzat arintzeko bide gisa ikusten dutenak, alegia.
Ohizko nekazaritza gisa ezagutzen duguna gauza berria da. Bigarren Mundu-Gerraren bukaeran ongarri merkeak agertzean, eta 1950.eko hamarkadan pestizidak agertzean, herrialde aurreratuek berehala utzi zituzten nekazaritzako metodo tradizional edo biologikoak eta substantzia kimiko eta makineriaren menpe jarri ziren. Nekazariek ez zituzten metodo biologikoak balio ez zutelako baztertu; nekazaritza-mota berriarekin lehian sartu ezin zirelako baizik. Baina nekazaritza biologikoaren kontzeptu modernoa ez da iraganera itzultzea; aurrerapen zientifikoak praktika tradizionalekin ezkontzea du helburutzat nekazaritza horrek.
Aipatu basetxetan lurzoruaren ezaugarri kimiko eta biologiko batzuk aztertu dira jadanik. Lurraren ezaugarri fisikoak eta higadura-tasak aztertzen ere saiatu dira.
Basetxe biologikoa, ongarri biologikoak eta pestizidak era mugatuan erabiliz antolatu da. Neguko garia, udaberri-ilarra eta ongarri berdetarako sailak hazten dira hiruzpalau urteko errotazioan. Ohizko basetxeak bi urteko errotazio-sistema zeukan, neguko garia eta udaberri-ilarra pestizidekin tratatuz hazten zirelarik. Basetxe biologikoko nekazariak ongarri berdetarako neguko ilar austriarra urtebetez (hiru urteko zikloan) edo alpapa eta belar-nahasketa bi urtez (lau urteko zikloan) laboratzen zituen. Ongarri berdetarako deiturikoari buelta ematen zitzaion, erabat lurrera itzuliz. Berdetarako ongarria normalean lekaduna izaten zen; alpapa, hirusta gozoa edo neguko ilar austriarra, esate baterako. Barazkiek nitrogeno-osagaiekin eta materia organikoarekin lurra aberastu egiten dute.
Ikerketa honen balidezia baieztapen honetan oinarritzen da: inguruneko baldintza guztiak eta bertako lurraren ezaugarriak antzekoak ziren 1948. urterarte. Gaur egun bi basetxeen artean egon litezkeen diferentziak, 1948. urteaz geroztik bata biologikoki eta bestea ohizko eran tratatu izan direlako da.
Lurreko mikroorganismoek lurrean bizi eta akabatzean lurra aberastu egiten dute eta uztaren produkzioan bere eragina beharrezkoa da. Oinarrizko onura askotxo ematen duten ezkutuko indar moduko zerbait dira. Onura garrantzitsuena hauxe da: lurrean dagoen materia organikoa humusera deskonposatu eta konbinazio organikoetan jasotako elikatzaileak askatzea, honela landareek erabili ahal izateko. Mikrobioek lurraren osagaiak egonkortzen, nitrogenoa finkatzen eta pestizida batzuk deskonposatzen ere laguntzen dute. 1983. urtean egindako azterketa batean aurkitu zenez, basetxe biologikoko lurrak mikrobio-masa handiagoa eta entzima-aktibitate gehiago zuen ohizko basetxeko lurrak baino. Lurreko entzimak neurri handi batean lurreko mikroorganismotatik datoz. Azterketa horretako emaitzen arabera, basetxe biologikoko lurrean mikrobio-populazio handiago eta aktiboagoak agertzen dira.
Geroago egindako azterketa batean, basetxe biologikoko lurrean bestean baino ia %60 materia organiko gehiago aurkitu zen. Beste ikerlari batzuek lortutako emaitzak ere bultzatzen du: nekazari biologikoek ohizko nekazariek baino materia organikoaren kontzentrazio altuagoak lor ditzakete eta normalean halaxe lortu ere lortzen dituzte. Biologikoki laboratutako lurrean mikrobio-aktibitate handiagoa dago: materia organikoa zenbat eta ustelduago egon, are eta mikrobio gehiago elikatuko ditu.
Materia organikoak lurzoruaren kalitatean eragin sakona du; mineral-partikulak bikorrak osatzeko elkarlotzen ditu, horrela lurraren egitura hobetuz; lurrak daraman ur-kantitatea eta elikagaien kopurua gehitzen du eta lurreko organismoak aktiboago dira. Materia organikoak lurra emankorrago eta produktiboago bihurtzen du. Aipatu lursail esperimentaletan, basetxe biologikoko lurra ongi bikortua zegoen; ohizko uzta-landare gehienentzat egiturarik onena. Bestea, aldiz, ez zegoen horrela. Biologikoki laboratutako lurrak hezetasun handiagoa du; katioi-trukaketarako (elikagaiak almazenatzeko lurrak duen gaitasuna neurtzeko erabilia da) gaitasun handiagoa du; nitrogeno-kopurua eta potasio eskuragarriaren kantitatea ere askoz handiagoak dira. Materia organiko gehientsuena berdetarako ongarritik dator.
Mikrobioen presentziak beste mesede batzuk ere badakartza. Materia organikoa deskonposatzean, polisakaridoak produzitzen dituzte, polisakarido horiek partikulak osagaiei lotuz lurra estabiliza dezaketen substantzia gomatsuak izanik. Osagaiak deskonposizio eta higaduraren aurrean ez dira hain zaurgarriak. Lurreko organismoek polisakaridoak ere deskonposatzen dituzte. Nekazariek, beraz, lurrari materia organikoa eransten segitu behar dute, substantzia egonkortzaile hauen kopuru jakin bat mantentzeko.
Ur-higadura: errekastoak zimurdura gisa agertzen dira galsoro batean. Beheko argazkian buztina kolore zuriskakoa agertzen da gainazala desagertu den lekuetan.
Lur biologikoak “hausketa-neurri” baxuagoa du; neurri honek lurrazalaren gogortasunarekin du zerikusia. Neurri hau zenbat eta baxuago den, are eta errazago kanporatzen dira landareak.
Aztertutako area Naff sedimentu-marga motako lurzoruaz osatua zegoen. Naff lurzorua bi geruza desberdinez osatua dago. Batetik kolore iluneko azaleko geruzak, “A horizonte” deiturikoak (10-70 zentimetrokoa eta sedimentu-marga motako ehundura du), gaineko geruza osatzen du; geruza aberatsena eta lantzen errazena da. Bestetik azpiko geruza gogorrak, buztinezko sedimentu-margak, “Bt horizonte” deiturikoak, 150 zentimetroko sakonera du. Geruza honetan pilatzen den buztinak geruza hori trinko bihurtzen du, batzuetan sustraiei traba egiten dielarik. Azpiko geruza ez da azalekoa bezain emankorra.
Basetxe biologikoan uzta elikatzen duen azaleko geruza, ohizko basetxean baino 16 cm inguru lodiagoa da. Higadurak ohizko basetxean eragin handiagoa izanik, gainazala mehetzeaz gain azpiko geruza gainazalera gerturatzen du. Aztertutako arean urak eragindako higadura zenbatekoa zen ikusi zen. Errile higadura deiturikoa, bi basetxetan neguko garia hazten ziharduenean neurtu zen. Higadura-mota hau kanal txiki asko osatzen direneko higadura da. Emaitzak harrigarriak izan ziren: ur-higadurak ohizko eran landutako lurrean hektareako 32,4 tona aldatu zituen lekuz eta biologikoki landutako lurrean hektareako 8,3 tona besterik ez.
Lur-higaduraren eskala hektareako zenbat tona izan diren deskribatuz zenbaterainokoa den jakitea zaila da. Hektarea batean tona bat lur edo gehixeago banatzen bada, paper-orriaren lodierako geruza osatuko du. Higadura arazo maltzurra da, zeren sarritan ez bait da ia nabarmendu ere egiten. Hektareako 20 tona galduz gero ia ez da ikusten, baina urtetan zehar ondorio metagarria dramatikoa izan daiteke. Lurrak denbora asko behar du osatzeko eta oso denbora gutxi desegiteko.
Estatu Batuetako Nekazaritza-Saileko Lurraren Kontserbaziorako Zerbitzuak “lur galeraren tolerantzia” kontzeptua garatu du. “T” balioa deiturikoa, epe luzera uztaren produktibitatea edo lurzoru espezifiko baten ingurune-kalitatea murriztu gabe, gerta daitekeen higadura-tasa handiena da. Normalean T balio hauek hektareako 4,5 eta 11,2 tona artean dabiltza.
Lurraren Kontserbaziorako Zerbitzuaren arabera, nekazariek higadura-tasa T balioaren azpitik mantentzen duten neurrian, beren lursailek produkzio altuak emango lituzkete inolako mugarik gabe. Baina T balioen oinarri zientifikoa eztabaidagarria da, zeren ikertzaileak ez daude ados gaineko geruzak eta geruza osoak eratzeko zenbat denbora behar den finkatzeko garaian. Ohizko eran landutako basetxean egindako bi higadura-neurketak T balio maximoa (Naff lurzoruan hektareako 11,2 tona) baino bizpahiru aldiz altuago dira. Biologikoki landutako basetxean ur-higaduraren bi neurketak T balio maximoaren hiru laurdenera ez dira iristen. Emaitza hauen arabera, basetxe biologikoan Naff lurrak epe luzera produzitzen jarraituko du. Ohizko eran landutako basetxeko lurrak, aldiz, ez du, higaduraren ondorioz, hainbeste produzituko.
Palouse herrialdea munduan dagoen lurrik emankorrena da ureztatu beharrik gabe garia eta ilarra hazteko. Baina Estatu Batuetako lur-eremutan azkarren higatzen dena da, zeren landutako lursailen artean mendiskak tartekatzen bait dira. Lehen aldiz orain dela mende bat baino gehiago laboratu zenez, laborantza-lurraren %10ak jatorrian zuen gainazala galdu egin du. Herrialdeko lur laboragarriaren %60aren jatorrizko gainazalaren laurden batetik hiru laurdenera desagertu egin da. Gainazala desagertzeak Palouseko nekazariei beren laborantza-lanetarako arazoak ekarri dizkiete; hala nola, mintegiak prestatzeko, hazitarako landareak hazteko eta lurraren emankortasunerako.
Higadura da amerikar eskualde askotako nekazariek aurre egin behar dioten mehatxurik garrantzitsuenetakoa.
Laboragarri den lurraren %44 Lurraren Kontserbaziorako Zerbitzuak onargarri kontsideratzen duen tasa baino azkarrago higatzen da.
Etorkizunerako alternatibak
Azterketa honetako bi lursail hauetan ohizko eran landutako lursailean gaineko geruza askoz azkarrago ari da higatzen. Proportzio honetan jarraituz, Naff lurzoruko eta antzekoetako gainazalak ohizko nekazaritza-sistemarekin beste 50-100 urtean desagertu egingo dira. Lurra biologikoki tratatzen duen nekazaria gainazala belaunalditan zehar mantentzeko gai izango da eta lurzorua kontserbatzeko beste praktika batzuk onartuz higadura-tasa makaldu ere makal lezake. Aurrerapen teknologikoek (ongarri berri, pestizida eta landare-bariazioen eran) higaduraren ondorioz gertatutako produktibitatearen murriztea mozorrotzen dute. Nekazaritza intentsiboak urtez urte izugarrizko produkzioak eman ditu, baina datozen hamarkadetan produkzioa asko jaitsi daiteke. Higadurak oraingo proportzioan jarraitzen badu, gainazala mehetu egingo da eta ongarriek ez dute produkzioa haz eraziko; alderantziz, murrizten hasiko da.
Bi basetxetan dagoen higadura-tasaren aldea gehienbat uzta-errotazioaren sistema desberdinei dagokie. Biologikoki lurra tratatzen duen nekazariak ongarri berdetarako lekadun bat erabiltzen du eta ohizko eran tratatzen duenak ez. Ongarri berdetarako goldatuz nekazariak lurreko materia organikoaren kopurua handiagotu egiten du, honek lurreko ur-iragazpena hobetu eta lurra eramatea ebitatzen duelarik. Ongarri berdetarakoak hazten diharduenean lurra euri-tanten indarrak kalte ez dezan babesten du. Leguminosoen errotazio-sistemek belar txarrak eta intsektuak kontrolatzen lagun dezakete eta ganaduarentzat bazka eta basabizitzarentzat babesa emateko ere balio dezakete.
Basetxe batean eta bestean Lurra prestatzeko tresna desberdinak erabiltzeak, ur higadura bietan desberdina izatera eraman dezake.
Ongarri berdetarako kultiboa: goldatuz gero, lekadun-uztak lurrari elikagaiak eta egonkortasuna ematen dizkio.
Egindako ikerketan bi sistemen produkzio-kostuak konparatu eta bien uzta-kopuruarekin alderatu dira. Lehendik, ez zegoen datu ekonomikorik; baina ziur esan daiteke basetxe biologikoa antolatzea merkeago dela, zeren nekazariak ez bait du ongarririk erosi beharrik eta pestizida-kantitate txikiagoak behar ditu. Bestalde, badira jadanik zentzu honetan egindako estudio batzuk.
1974etik 1978rako urteetan egindako estudio batean biologikoki tratatutako basetxetan ohizko eran tratatutakoan baino uzta-kopurua txikiagoa zen, baina kostua ere neurri berean txikiagoa zen. Uzta-hektarea bakoitzeko diru-sarrera berdintsua zen bi basetxeetan. Honez gain, uzta produzitzeko gastatutako energi kantitatea bi basetxeetan desberdina zen: balio bereko uztak produzitzeko lurra ohizko eran tratatzen zuen basetxeak erabiltzen zuen erregai fosiletatik, lurra biologikoki tratatzen zuen basetxeak %40 inguru erabiltzen zuen.
Orain dela 40 urte bi nekazarik hartu zuten erabakia dela eta, Palouseko bi landetxe hauek zera jartzen dute begibistan: nekazaritza-metodo desberdinek herrialde horretako baliabide natural preziatuenetako bati —gainazalari, alegia— nola eragiten dion. 1940. eta 1950.eko hamarkadetan lurra ohizko eran tratatzen zuen nekazariak nekazaritzarako metodo tradizionalak alde batera utzi zituen, goi-mailako teknologia erabiliz burutzen zen nekazaritza intentsiboaren alde. Nekazari biologikoak tradizioari eutsi zion.
Baleez eta itsas igarabez kezkatzen gara eta oso ondo egina, gainera. Baina oro har, ez gara lurzoruaz arduratzen, zeren gutako gehienok hirietan bizi bait gara eta ez gara lurrak berez duen baloreaz konturatzen. Sarritan, lurra berrantolatu eta berregituratu egiten dugu, substantzia kimikoz betetzen, eta batzuetan lurraz abusatu egiten dugu. Gure egitekoa nekazari gisa eta gizarte honetako partaide gisa, lurra probetxuen aurretik jartzea da. Baina alderantziz jokatzen dugu. Nekazari askok badaki higadura nola kontrolatu, baina lurzoruaren kontserbazioa ekonomiak gidatzen du. Lurzoruaren kontserbazioak nekazariak lurra salbatzeko gastatu behar izan duena ez dio nekazariari epe laburrera itzultzen. Baina nekazari askok bere teknikak aldatzen ez badituzte eta, beharrezko den kasuetan, gobernuaren plangintzek lagundurik ez badaude, etorkizuneko gure janari-zuzkidura arriskuan egon liteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2759d4013b63 | http://zientzia.net/artikuluak/energia-aurreratuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Energia aurreratuz - Zientzia.eus | Energia aurreratuz - Zientzia.eus
Eskandinaviako autobusak, balaztatzean galtzen den energia aurreratzeko sistema bat frogatzen hastear daude.
Eskandinaviako autobusak, balaztatzean galtzen den energia aurreratzeko sistema bat frogatzen hastear daude. Energia aurreratuz - Zientzia.eus Energia aurreratuz
Energia
Eskandinaviako autobusak, balaztatzean galtzen den energia aurreratzeko sistema bat frogatzen hastear daude. Energia hori autobusa berrabiatzeko erabiliko da. Volvo automobil-etxea 20 autobus Cumulo izeneko trenaz hornitzen ari da eta Suediako zenbait hiritako garraio publikoan probatuko dituzte.
Volvo etxearen sail aeroespaziala 10 urtez aritu da Cumulo transmisio-sistema hidraulikoa garatzen. Gelditzerakoan sistemak transmisio-ardatzetik energia pilatzen du. Autobusa berrabiatzen denean sistemak energia itzultzen dio transmisio-ardatzari.
Autobusa bidaiariz beteta dagoenean 45 km/h-ko abiaduraz badoa eta balaztatzen badu, metatzen duen energia nahikoa da autobusak diesel motorea lanean berriro hasi baino lehen 35 km/h-ko abiadura har dezan. Cumulo sistema edozein autobusi erants dakioke eta erregai-kontsumoa eta poluzioa asko murrizten ditu.
Autobusa abiadura konstantez dabilenean, Cumulo deskonektaturik dago, baina gidariak balazta ukitzen duenean kontrol elektroniko batek transmisio-ardatzari lotzen dio. Une horretan enbrage batek horztun gurpil handi bat transmisio-ardatzari lotzen dio. Gurpil honek ponpa bati eragiten dio beste gurpil horztun txikiago baten bidez. Ponpak fluido hidrauliko bat bultzatzen du ontzi batetik metaketa-ontzi batera.
Metatze-ontziak gas bat du presiopean. Fluido hidraulikoak gasa konprimatzen duen pistoi bati eragiten dio. Gasak 20-30 milioi pascaleko presioa hartzen du metaketa-ontziaren barnean.
Txoferrak azeleradoreari eragiten dionean, pistoiak atzera egiten du fluidoa atzerantz bultzatuz eta honek horztun gurpilei eta transmisio-ardatzari eragiten die. Kontrol elektronikoak enbragea lasaitu eta diesel motorea lanean hasten da.
Transmisio-sistema honek balazta hidrauliko moduan lan egiten du autobusak aldatz behera doala balaztatzen duenean.
Volvo etxearen arabera, errregai kontsumoa %30 murriz daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-29c77eca22ac | http://zientzia.net/artikuluak/william-martin-fairbank-hil-da-1919-1989/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | William Martin Fairbank hil da (1919-1989) - Zientzia.eus | William Martin Fairbank hil da (1919-1989) - Zientzia.eus
William Fairbank iparramerikar fisikaria hil zen joan den irailaren 30ean bihotz-atake baten ondorioz.
William Fairbank iparramerikar fisikaria hil zen joan den irailaren 30ean bihotz-atake baten ondorioz. William Martin Fairbank hil da (1919-1989) - Zientzia.eus William Martin Fairbank hil da (1919-1989)
William Fairbank iparramerikar fisikaria hil zen joan den irailaren 30ean footing egiten ari zelarik izandako bihotz-atakearen ondorioz. Fairbank bere belaunaldiko iparramerikar fisikari esperimental distiratsuena izan da.
Ezkerrekoa W.M. Fairbank da; 1988.ean.
Behe-tenperaturako fisikan aritu da lanean; helio likidoaz eta supereroankortasunaz batez ere. Oso trebea zen behe-tenperaturetako teknikak fisikako adar desberdinei (partikula elementalei, uhin grabitazionalei eta erlatibitate orokorrari esaterako) aplikatzen.
Lehenengo urteetan aitzindari izan zen 4He eta 3He isotopoen izaeraz behe-tenperaturan eginiko azterketetan. 1954.ean lehen aldiz lortu zuten berak eta bere lankideek 3He-ren Fermi-Dirac izaera neurtzea EMNz 0,25 K baino tenperatura txikiagotan. Bi urte geroago, 0,8 K baino tenperatura txikiagotan gertatzen den 4He eta 3He-ren fase-banaketa aurkitu zuten.
Dena den Fairbanken ekarpenik handiena eraztun supereroale baten fluxu magnetikoaren kuantizazioa aurkitzea izan da. Esperimentu honen bidez, supereroankortasunaren izaera kuantikoa eta egoera supereroankorrean elektroien parekatzeak gertatzen direla frogatu zituen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-31491478ad85 | http://zientzia.net/artikuluak/krisi-ekonomikoa-eta-ur-edangarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Krisi ekonomikoa eta ur edangarria - Zientzia.eus | Krisi ekonomikoa eta ur edangarria - Zientzia.eus
Hegoamerikan eta Kariben ur edangarrizko horniduretan eta ingurugiro-hobekuntzan eginiko inbertsioak nabarmenki murriztu dira.
Hegoamerikan eta Kariben ur edangarrizko horniduretan eta ingurugiro-hobekuntzan eginiko inbertsioak nabarmenki murriztu dira. Krisi ekonomikoa eta ur edangarria - Zientzia.eus Krisi ekonomikoa eta ur edangarria
Osasuna
Hegoamerikan eta Kariben ur edangarrizko horniduretan eta ingurugiro-hobekuntzan eginiko inbertsioak nabarmenki murriztu dira 1981.etik hona krisi ekonomikoa dela kausa.
Hamarkada honen hasieran hango herriek hamar urterako eginiko plangintzak, bi helburu nagusi zituen: landa-biztanleriaren %56 eta hiri-biztanleriaren %91 ur edangarriz hornitzea eta aldi berean landa-biztanleriaren %31 eta hiri-biztanleriaren %69, hondakinak ezabatzeko estolderi sistema egokiz hornitzea.
CEPALek (Comisión Económica de las Nacioines Unidas para América Látina y el Caribe) berriki aditzera eman duenez, helburu hauek urrun gelditu dira herri gehienetan krisi ekonomikoaren ondorioz. Gainera, biztanleriaren zatirik txiroena izan da atzerapenik handiena izan duena.
Arazoari aurre egiteko proposatzen dituen irtenbideen artean kanpo-menpekotasuna txikiagotuko duen kostu minimoko teknologia erabiltzea azpimarratzen du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ef00411d8e19 | http://zientzia.net/artikuluak/uranioak-200-urte/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Uranioak 200 urte - Zientzia.eus | Uranioak 200 urte - Zientzia.eus
Duela berrehun urte eta hiru hilabete, Martin Heinrich Klaproth kimikariak elementu berri baten aurkikuntzaren berri eman zuen Berlinen. Uranus izena eman zion.
Duela berrehun urte eta hiru hilabete, Martin Heinrich Klaproth kimikariak elementu berri baten aurkikuntzaren berri eman zuen Berlinen. Uranus izena eman zion. Uranioak 200 urte - Zientzia.eus Uranioak 200 urte
Kimika
Duela berrehun urte eta hiru hilabete, Prussiako Zientzietarako Erret Akademiako Martin Heinrich Klaproth kimikariak elementu berri baten aurkikuntzaren berri eman zuen Berlinen. Uranus izena eman zion, zortzi urte lehenago Herschel-ek aurkitutako planeta berriaren omenez.
Bohemia-ko Joagimstal izeneko meategitan pekblenda izeneko minerala ezagutzen zen XVIII. mendeko hasieratik. Mea-zulotan fluoreszentzia sortzen zuen mineralak. Ezaugarri horrek Klaproth-en jakinminari eragin zion eta fluoreszentziaren iturri zehatza aurkitzea erabaki zuen.
Zenbait kilo pekblenda abiapuntutzat harturik, itxura erdimetalikoko hauts beltza isolatu zuen; Uranus izeneko elementu berria. Dena den, Klaproth-ek ez zuen uranio hutsa aurkitu; bere oxido bat baizik. Metal hutsa 1841.ean isolatu zuen Eugène Melchoir Périgot kimikari frantsesak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-42a9d865932c | http://zientzia.net/artikuluak/berotegi-efektua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Berotegi efektua - Zientzia.eus | Berotegi efektua - Zientzia.eus
Britainia Haundiko NERC gobernu-erakundeak bultzatutako azterketan, karbono (IV) oxido antropogenikoaren %30 bakarrik zurgatzeko gai omen dira.
Britainia Haundiko NERC gobernu-erakundeak bultzatutako azterketan, karbono (IV) oxido antropogenikoaren %30 bakarrik zurgatzeko gai omen dira. Berotegi efektua - Zientzia.eus Berotegi efektua
Klimatologia
Orain arteko eredu klimatologikoetan gizakiak atmosferara jaurtitako karbono(IV) oxidoaren %50 ozeanoek zurgatzen zutela datu oinarrizkotzat hartzen zen. Britainia Haundiko NERC gobernu-erakundeak bultzatutako azterketek berriki aditzera eman dutenez, ozeanoek karbono(IV) oxido antropogenikoaren %30 bakarrik zurgatzeko dira gai.
Orain arte erabiltzen zen datua enpiriko samarra zen eta frogatu gabe onartzen zen. Britainiarrek landalanaz lortutako datua konfirmatzen bada, atmosferan pilatutako CO2 uste baino azkarrago haziko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-859bda7c5ada | http://zientzia.net/artikuluak/plastiko-biodegradagarri3/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Plastiko biodegradagarria - Zientzia.eus | Plastiko biodegradagarria - Zientzia.eus
Frantzian plastiko biodegradagarria prest dago. Plastiko berri honek ohizkoaren ezaugarriak baditu ere, osagaiak desberdinak ditu.
Frantzian plastiko biodegradagarria prest dago. Plastiko berri honek ohizkoaren ezaugarriak baditu ere, osagaiak desberdinak ditu. Plastiko biodegradagarria - Zientzia.eus Plastiko biodegradagarria
Materialak
Frantzian plastiko biodegradagarria prest dago. Plastiko arruntak berrehun bat urte behar ditu naturalki degradatzeko. Plastiko biodegradagarri berriak ordea, bi urte besterik ez ditu behar.
Plastiko berri honek ohizkoaren ezaugarriak baditu ere, osagaiak desberdinak ditu. Egituran polietilenoaz gain artoaren almidoia du. Plastikoa lurrean uzten denean, almidoiari erasotzen diote, polimero sintetikoaren degradazioa errazturik gelditzen delarik.
Dena dela, plastiko berriak badu desabantailarik zaharraren aurrean; %15 garestiagoa izatea hain zuzen ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e47aca777632 | http://zientzia.net/artikuluak/izotzauslerik-zabalena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izotzauslerik zabalena - Zientzia.eus | Izotzauslerik zabalena - Zientzia.eus
Suediako untzi-administrazioak munduko izotzauslerik zabalena eraikitzea agindu du.
Suediako untzi-administrazioak munduko izotzauslerik zabalena eraikitzea agindu du. Izotzauslerik zabalena - Zientzia.eus Izotzauslerik zabalena
Ingeniaritza
Suediako untzi-administrazioak munduko izotzauslerik zabalena eraikitzea agindu du. Oden izeneko untzia Baltikoko portu guztietaraino iristeko gai izango da negurik gorrienean ere.
Hiru korapiloko abiaduraz dabilela 1,8 m-ko lodierako izotza hausteko gauza izango da. Irekiko duen kanalak 29 m-ko zabalera izango du. Izotzauslean 24.480 zaldi-potentzia duten bi moterek bi helize bikiri eraingo diete untziak aurrera egin dezan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-664774af818d | http://zientzia.net/artikuluak/kamera-nanoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kamera nanoa - Zientzia.eus | Kamera nanoa - Zientzia.eus
Kamera berri honen izena
Kamera berri honen izena Kamera nanoa - Zientzia.eus Kamera nanoa
Kamera honen izena Discret CCD Camera da eta oso txikia eta konpaktoa da gainera. Bere neurriak 5 x 6 x 9 cm dira eta 400 g bakarrrik pisatzen ditu. Erabilpen-eremu zabala izan dezake; suteeen detekziotik medikuntz ikerketaraino.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e6958a22a5fd | http://zientzia.net/artikuluak/eguzkiaren-maximoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzkiaren maximoa - Zientzia.eus | Eguzkiaren maximoa - Zientzia.eus
Hilabeten, Eguzkiak bere aktibitatearen maximoa lor dezake.
Hilabeten, Eguzkiak bere aktibitatearen maximoa lor dezake. Eguzkiaren maximoa - Zientzia.eus Eguzkiaren maximoa
Hilabete eskas falta da Eguzkiak bere aktibitatearen maximoa lor dezan, eta gainazaleko aktibitatea –Eguzki-garrak eta orbana– ugaltzen ari zaio. Irudia lekuko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4f3a54006315 | http://zientzia.net/artikuluak/pintura-garbiagoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Pintura garbiagoak - Zientzia.eus | Pintura garbiagoak - Zientzia.eus
EEBBtako enpresa kimiko batek, pistola bidezko pintaketan disolbatzaile organikoen ordez karbono oxidoa erabiltzen duen prozesua garatu berri du.
EEBBtako enpresa kimiko batek, pistola bidezko pintaketan disolbatzaile organikoen ordez karbono oxidoa erabiltzen duen prozesua garatu berri du. Pintura garbiagoak - Zientzia.eus Pintura garbiagoak
Ingurumena
EEBBtako enpresa kimiko batek, pistola bidezko pintaketan disolbatzaile organikoen ordez karbono(IV) oxidoa erabiltzen duen prozesua garatu berri du. Aurrerabide honek, atmosferara isurtzen den disolbatzaile organikoen kantitatea asko murriz dezake.
Disolbatzaile hauen artean hidrokarburoak, alkoholak, glikolak, zetonak eta esterren moduko konposatu oxigenatuak eta konposatu kloratuak daude. Lurrinketa-puntu baxuko disolbatzaile hauek pintura aplikatzerakoan lurrindu eta atmosferan sakabanatzen dira. Atmosferan nitrogenoarekin erreakzionatzen dute eta esmog fotokimikoa handitzen laguntzen dute.
Prozesu bernak UNICARB du izena eta Union Carbide zorigaiztoko enpresa amerikarrak garatu du John Hopkins unibertsitateko Marc Donohue irakaslearen laguntzaz. Karbono(IV) oxidoak 35°-65°C bitartean eta 8 megapascaleko presiopean fase-egoera berezia du. Fase honi superkritiko deritzo eta disolbatzaile moduan jokatzen du.
Union Carbideren arabera, aplikatzen diren 2 l pinturako 1 kg disolbatzaile organiko isurtzen da atmosferara. EEBBtan bakarrik, 1,6 mila milioi litro pintura eta gainestaldura aplikatu ziren. Automobil- eta haltzari-fabrikatzaileak dira pistolazko pintaketa gehien erabiltzen dutenak eta UNICARB prozesu bema aplika baledi, %30-70 bitartean murriz litezke.
Ohizko teknikan pintura disolbatzailez diluitzen da aplikatua izateko nahikoa arina izan arte. UNICARB prozesuan ere disolbatzileak erabiltzen dira, baina pintura (polimero gaineztaltzaile, pigmentuak eta gehigarriak) disoluzioan mantentzeko adina bakarrik. Egoera horretan pintura ez da pistolaz aplikatzeko behar bezain arina. UNICARB prozesuan karbono(IV) oxidoa eransten zaio, une honetan pintura aplikagarri izan dadin. UNICARBek ez du teknologi aldaketarik eskatzen, gaur egungo tresneria erabilgarri delako.
Batek baino gehiagok, ikuspegi ekologikotik sistemak abantailarik ez duela pentsa lezake. Izan ere, disolbatzaile organikoak atmosferara isurtzeari itzurtzen zaio, baina bitartean negutegi efektua sortzen duen karbono(IV) oxidoa isurtzen da. Oker dabil hori pentsatzen duena, zeren eta ez bait litzake karbono(IV) oxido berria sintetizatuko; atmosferan dagoena erabiliko litzateke baizik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8d6ef4892e64 | http://zientzia.net/artikuluak/hidrogeno-automobila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hidrogeno-automobila - Zientzia.eus | Hidrogeno-automobila - Zientzia.eus
Mercedes 230E eredu dotorea izateaz gain, berezia da. Hidrogenoaren indarrez dabil.
Mercedes 230E eredu dotorea izateaz gain, berezia da. Hidrogenoaren indarrez dabil. Hidrogeno-automobila - Zientzia.eus Energia berriztagarriak
Irudian dagoen automobila Mercedes 230E eredu dotorea izateaz gain, berezia da: hidrogenoaren indarrez dabil.
Nahikoa motore arruntean hidrogenoa erretzen du eta ez du karbono(IV) oxidorik edo sufre-oxidorik atmosferara isurtzen, nahiz eta nitrogeno-oxidoen isurtzea ezin ekidin. Baina, hidrogenoa lortzeko uraren elektrolisia energia elektrikoa erabiliz egiten denez eta energia elektrikoa sortzeko petrolioa edo ikatza erretzen denez, automobilak sortzen ez duen poluzioa hidrogeno-lorbideak sortzen du.
Arazoari aurre egiteko bideak badaude; elektrolisiari eragiteko eguzkitiko energia erabiltzea adibidez. Dena den, prozedura hauek hobetu eta merkatu egin beharko lirateke.
Mercedesek eginiko prototipoak metal-hidruroz betetako andeletan metatzen du hidrogenoa. Hidrogenoa metal-hidrurotan zurgatzen da. Hala ere, kantitate handirik ez dago zurgatzerik eta automobilaren autonomia oso txikia da; 75 km-koa soilik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-77835077a965 | http://zientzia.net/artikuluak/errepide-berriak-arazo/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Errepide berriak arazo - Zientzia.eus | Errepide berriak arazo - Zientzia.eus
Britainia Haundiko bederatzi talde ekologistek bat egin dute gobernuak errepide berriak egiteko duen plangintzaren aurka.
Britainia Haundiko bederatzi talde ekologistek bat egin dute gobernuak errepide berriak egiteko duen plangintzaren aurka. Errepide berriak arazo - Zientzia.eus Errepide berriak arazo
Ingurumena
Leizarango autobidearen arazoa gure artean pil-pitean dagoen honetan, Britaina Haundian errepide berrien arazoa ere ez da txantxetakoa. Britainia Haundiko bederatzi talde ekologistek (Lunaren Lagunak, Greenpeace eta WWP taldeek besteak beste) bat egin dute gobernuak errepide bernak egiteko duen plangintzaren aurka. Errepide horien beharra eta ibilbideak diseinatzeko erabili diren erizpideak ez dituzte onartzen. Errepideetako batzuek balio ekologikoko eskualdeak (Peak District parke nazionala) zeharkatuko dituzte.
Taldeen bozeramaileek esan dutenez, "Garraio-Sailaren praktika ez dator bat Ingurugiro-Sailaren erizpideekin".
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ab03da12b25b | http://zientzia.net/artikuluak/giza-ekologia-lurraldeak-gizartea-eratzeko-modua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Giza ekologia: lurraldeak gizartea eratzeko modua - Zientzia.eus | Giza ekologia: lurraldeak gizartea eratzeko modua - Zientzia.eus
Jendearen bizitzeko era, sarritan, inguruneak ezartzen dituen mugei ematen zaien erantzun moldakor eta sofistikatua da.
Jendearen bizitzeko era, sarritan, inguruneak ezartzen dituen mugei ematen zaien erantzun moldakor eta sofistikatua da. Giza ekologia: lurraldeak gizartea eratzeko modua - Zientzia.eus Giza ekologia: lurraldeak gizartea eratzeko modua
Ekologia
Jendearen bizitzeko era, sarritan, inguruneak ezartzen dituen mugei ematen zaien erantzun moldakor eta sofistikatua da.
Seematter familia Alpe suitzarreko Törbel-en bizi izan da gutxienez 500 urtez. Behian oinarritutako “subsistentziarako ekonomiak” eskualdean 12 famili leinu mantendu ditu. Etxe bakoitzak nahikoa gazta eta belar ondua produzitu du neguan zehar gizakia eta aberea mantentzeko.
Orain dela hogei urte Garrett Hardin-ek, Kalifornia-ko Unibertsitatean biologo zenak, “The Tragedy of the Commons” (Herri-lurren Tragedia) izenburuaz artikulu bat idatzi zuen eta gaur egun ere artikulu hori irakurtzea ezinbesteko bihurtu da inguruneaz kezkaturik gabiltzanon artean.
Hauxe zen artikuluaren oinarrizko ideia: baliabide amankomunetara sarrera libre izatea ingurunearen hondamendirako errezeta da eta, ondorioz, gizateriaren etorkizuneko ongizatea arriskuan jartzen du.
Baina badirudi Hardinek kontzeptu honi buruz duen ideia ez datorrela errealitatearekin bat. Berak aipatzen duen “tragedia” hori bertako baliabideak edozeinentzat eskuragarri izanik espazio ireki eta libre gisa ulertuz soilik gerta liteke.
Jatorriz “commons” kontzeptua (eta hemendik dator oraingo “commons” edo herri-lur) honela definitzen zen: guztien ardura eta onurarako zen lekua, inguruneko baliabideak mugatuak direla ulertzen zutenek maneiatua. Bertarako sarbidea titulazioz mugatzen zen; bakoitzak bere onerako erabiliko zuela eta ez besteen kalterako ziurtatzeko erregulatua zegoen. Jatorriz “commons” hauek ustiapena bidezko muga batzuen barruan mantentzeko funtzionatzen zuten, horrela erabiltzaile bakoitzak epe laburrera janaria seguru izanez eta hurrengo belaunaldietarako baliabide eskuragarrien jarraipena segurtatuz.
Bizitza ingurune industrial modernoan neurri handi batean talentu intelektualean oinarritua dagoelako, gauza guztietarako esplikazioa daukagula pentsatzeko joera daukagu. Balore eta kontrol intelektualetan oinarritzeak gure sisteman nahikoa ongi funtzionatzen badu ere, beste era bateko lehentasunak dituzten sistemak ulertzeko orduan traba izan daiteke. Batzuetan beste sistema batzuek gure lehentasunekin kontraesanean daudenekin funtziona dezaketela errekonozitzea bitxia gerta liteke guretzat.
Keniako Sanburutarrak
Iparramerikako Lautada Handi emankorrak hutterites-tarrak erakarri zituen. 1880. urtean Ukrainiatik emigratu zuen sekta erlijiosoa da; alemaniera hitz egiten dute. Ondorengoek oraindik bizitza amankomuna daramate portaera-kode latza dutelarik. Nekazaritzan, ganadu- eta hegazti-hazkuntzan lan egiten dute. Pertsonak beraiek ere produktiboak dira: azkarren hazten ari den munduko giza populazioa da.
Hauetako sistema bat izango litzateke, esate baterako, Kenya-ko iparraldean dagoen Sanburu eskualdeko populazioa. Lehortea jasaten ari ziren sanburutarrak eta gobernuko eta nazioarteko garapen-agentziak beraien artzantza nomada gaitzetsi egiten zuten zarraztatzailea eta inguru-suntsitzailetzat jotzen zutelako. Kalitate handiagoko animalia gutxiago behar zituzten, adituen ustez, horrela subsistentziaren pobreziatik diru-ekonomiaren aberastasunera aldatuz.
Esnea da Sanburuko elikagai nagusia eta artaldeak bizirik eta produktibo mantentzeko begetazioa urria izanik eta euri gutxiegi egiten duen lekua izanik, argi dago talentu izugarria behar dela.
Eta zer nolako talentua gainera! Une batez pentsatu besterik ez dago mendebaldeko nekazaritzak belardi zoragarrietan behiak bakarrik hazten dituen bitartean, sanburutarrek ia basamortu hutsa den lurretik esne-kantitate ederra nola produzitzen duten. Ingurunearen mugak eta bertako klima nolakoak diren badakitelako lortzen dute guzti hori. Animali mota desberdinak edukitzea (gameluak, ardiak, behiak eta ahuntzak), stock-tamainak eta bazkatzeko neurriak, baliabide eskuragarriak erabiltzeko bide egokia dira.
Ezkontzarako dituzten ohiturak eta famili egitura laborantzan lan egiteko taldekatu beharraren islada dira, eta adineko pertsonentzat duten errespetuak (oinarrizko ezagutza eta esperientziaren jabe direlako), Paul Spencer antropologoa sozietate hau gerontokrazia gisa deskribatzera bultzatu du.
Sanburutarren bizitzeko era beraiek daudeneko ingurunearen mugei erantzun energiko eta erresistentea ematearen ondorio da. Lurra erabiltzeko eta elkarrekintza pertsonalean dituzten ereduetan sofistikazio dezente dago. Laguntzarako eta garapenerako elementu inkonpetente kontsideratzetik urrun, sanburutarrek lekzio batzuk eman diezazkieke adituei, lehena honako hauxe izanik: gizarteak eta kulturak inguruneko zirkunstantziek eratzen dituzte, mantenua zirkunstantzia horietatik ateratzen delarik. Nahiz eta ohitura eta sineskeran diferentzia handiak egon, gizarte guztiek dituzte arazoei aurre egiteko soluzioak eta datozen belaunaldiak eraikitzeko bideak. Gizarte horiek mendeetan zehar segitzen badute, soluzio horiek funtzionatzen dutelako da. Izan ere, horietako lekzio askotxo jadanik jasoak dira sanburutarrengandik eta beste jende-talde askorengandik.
1930. urtean jaio zen diziplina berri bat, ingurune eta kulturaren arteko lotura ekologikoen ikerketaren inguruan. Kultura arrakasta ekologikoaren produktu dela eta ondorioz giza zereginetan paper garrantzitsua jokatzen duela frogatzen duen ikerketa da, hain zuzen ere. Diziplina honek badu izen bat eta 1972az geroztik baita aldizkari bat ere: Human Ecology (Giza Ekologia).
Giza ekologia
Andeetako goi-lautadan, itsas mailatik 4.000 metrora edo, familia ketxuar bat patatak ereiten. Mantenurako duten uzta lehen aldiz orain dela 4.500 urte inguru erein zen.
Giza ekologiaren inportantzia itxuraz bitxiak diren fenomeno kulturalen funtzioa adierazten duten estudioetan frogatuta dago.
Marvin Harris-ek Indiako behi santuei buruz egindako estudioa da adibide klasiko bat. “Behi santuak” terminoa tradizio hindutik dator eta behiari beti ohoratu (eta inoiz akabatu) behar deneko estatusa esleitzen dio.
Irudian 200 milioi behi baino gehiago daude eta beren biomasa Indiako populazioarena baino handiagoa da. Munduko behi-kontzentraziorik handiena da. Honelako ganadu-populazioak gutxiegi elikatzen den biztanleriaren baliabide eta lurrean presioa areagotzen du.
Britainiako administradore kolonialek behi santua tradizio eta ohitura erritualen artean azken absurdutzat jotzen zuten; Indiari zibilizazio europarra eskaintzeko ahaleginetan traba zitzaien tradizioa, hain zuzen.
Independentzi aurretik eta ondoren egindako hainbat azterketa konklusio berera iritsi dira, behi santuaren fenomenoa sineskera erlijiosoaren “ideologia irrazioanalari” atxekiz.
Baina Marvin Harrisek ikuspegi funtzionaletik heldu zion arazoari eta azken finean behi santua ez zela hain irrazionala esanez amaitu zuen.
Harrisen ustez, denbora luzez irauten duten kulturak presio ekologiko jakin bati erantzunez eraikitzen dira, eta funtzionalki erabilgarri direlako soilik irauten dute. Harrisek ez du ukatzen Indiako behi santua eta ganadu-sistema hobetu ez daitezkeenik. Berak dioena zera da: hinduen behiarekiko jarrerak pertsona eta ganaduaren arteko harreman sinbiotikoaren islada izan behar duela eta ez bien arteko lehia-egoeraren islada.
Gaur egun ganadu eta gizakiaren arteko proportzioa zirkunstantzia ekologikoen ondorio da eta ez ideologia hinduaren ondorio. Zirkunstantziak alda litezke, baina lurraldetik behia kanporatuko duen edozein bilakaerak familia askori lehendik gainpopulatuak dauden hirietara joatea beste aukerarik ez litzaieke geratuko.
Giza ekologiaren ikuspegi funtzionalak kultura jakin bat kokatua dagoeneko inguru ekologikoa ulertzen lagun dezake.
Indiak, Afrikak, Txinak,… dituzten bereiztasun ekologikoak herrialde hauetan jendeak asmatu dituen praktika kultural eta sistema sozial desberdinen esplikazio dira.
Oman-eko basamortuan oraindik nomadak bizi dira, baina petrolioagatiko aberastasunak Harasiis beduinoei uraren baliabide naturalekiko konfidantza kendu die. Gaur egun sarritan ura ibilgailutan ekartzen dute eta gameluak ibilgailuz garraiatzen dituzte.
Giza kulturaren alderdi nabarmen guztiak giza ekologiak esplika ditzake: bizitzeko era, antolakuntza soziala, etxebizitza-eredua, ezkontza, haurren heziketa, herentzia, gobernua eta sineskera erlijiosoa. Kulturen artean alderdi hauekiko dauden diferentziak parametro ekologiko desberdinei dagozkie. Ekologia eta diferentziak ere ulergarri izango dira.
Ingurunearekiko dugun harremana kontrolatzeko eta erregulatzeko ahalmenari buruz froga ugari dugu literatura akademikoan, baina ez dugu aireratzen. Giza kulturak berekin daraman ingurunearekiko logikak hobeto ezagutzea mereziko luke. Giza talde askoren egitura soziala jabetza pribatu eta amankomunaren arteko harreman finean oinarritua dagoela esatea ezinbestekoa da, Alpe suitzarretan dagoen Törbel herritxoari buruz egindako estudioan agertzen den bezala.
“Inork ezin lezake neguan eduki ditzakeen baino behi gehiago Alpeetara bidali” dio bertakoek 1517. urtean idatzitako dokumentu batek. Arau honek Hardin-ek artikulu hasieran esandakoa kontrajartzen du, herri-lurren erabilpena lur-sail pribatuei eta neguan animaliak elikatzeko produzituko duten belar-kopuruari lotuz. Horrela, inork ezin litzake herri-lurrak kostu pertsonalean intziditu gabe norberaren irabazpenerako ustiatu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0e527593f2d1 | http://zientzia.net/artikuluak/lertxun-marrak-estatu-batuetako-euskal-arte-ezezag/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lertxun-marrak: Estatu Batuetako Euskal arte ezezaguna - Zientzia.eus | Lertxun-marrak: Estatu Batuetako Euskal arte ezezaguna - Zientzia.eus
Zer da lertxun-marra? Hemen Estatu Batuetako Mendebaldean aspen carvings deritze, alegia, aspen edo lertxunen azalean aiztoz egiten diren marrak; irudiak zein hizkiak. Horixe da euskal artzainek West famatuan sortutako artea.
Zer da lertxun-marra? Hemen Estatu Batuetako Mendebaldean aspen carvings deritze, alegia, aspen edo lertxunen azalean aiztoz egiten diren marrak; irudiak zein hizkiak. Horixe da euskal artzainek West famatuan sortutako artea. Lertxun-marrak: Estatu Batuetako Euskal arte ezezaguna - Zientzia.eus Lertxun-marrak: Estatu Batuetako Euskal arte ezezaguna
1989/11/01 Mallea Olaetxea, J. Iturria: Elhuyar aldizkaria
Zer da lertxun-marra? Hemen Estatu Batuetako Mendebaldean aspen carvings deritze, alegia, aspen (latinez Populus Tremula, baina artzainek “txopua” deitzen diete) edo lertxunen azalean aiztoz egiten diren marrak; irudiak zein hizkiak. Horixe da euskal artzainek West famatuan sortutako artea.
Ipar Kalifornian: (Neskaren eta erbiaren irudiak, Irazabalek edo Urionaguenak egina) "Viva Vizcaya" (M.Mitchellen fotoa).
Ba zen garaia artzainen arte berezia Euskal Herrian ezagutzera emateko, bada nik dakidanez, gai hau ia aipatu ere ez da egin gure artean. Hemen Iparramerikan bai, izan dira arlo hori aztertzen hasi diren eta banaka idazlan labur batzuk publikatu dituzten bizpairu idazle, baina haien ikerketak oso mugatuak eta orokortasun gabekoak izan ziren. Gainera, euskararik ez zekitenez, euskaraz marrazturiko hitzik ez zuten irakurri, eta gaztelaniazkoak ere ez asko. Beraz, ikerketa honi serioki atxiki zaion euskaldun bakarra eta lehena neu naizela uste dut.
Artelan hau guztiz jatorra ezezik, inongo eskolan irakasten edo ikasten ez dena duzue. Inork ez daki gure baserritarrek, gehienak eskola gutxikoak izanik, Ameriketako eremuetara artzain etorrita lertxunak marratzen zergatik hasi ziren. Norengandik ikasi zuten antze hori? Harpetar prehistorikoengandik? Lertxuna zergatik marratzen duten argi dago behintzat; alegia, azal fin eta zurixka duelako (pagoarena baino bigunagoa). Beraz, bertan idazteko aukerakoa da.
Euskaldunok bidaiari ginen eta gara oraindik, baina yankee-en Iparramerikara beranduxe heldu ginen. Lehenengoak Kaliforniako 1849ko “urre-lehia” zela eta etorri ziren honantz Hegoamerikatik. Urrerik denentzat aski ez eta Kalifornian laborantza eta abeltzantzari ekin zioten batzuek. Laster bestetzu ere baziren eta artzainak ugaldu zirela, larre-bila ardiekin Sierra mendi garaietarantz hedatu ziren 1860ko urteetatik aurrera. Gero eta hedatuago, urrunago, gorago, mendien ekialdera, Nevada aldera, iritxi ziren beste 25 urte barru. Geroztiko historia badakizue: Idaho, Oregon, Wyoming, Utah, Colorado eta Arizonako basamortuetan bazen hamaika euskaldun artzain, Kristoren bakardadea eta kultur alienazioa jasaten.
1940ra arte goi-mendiak artzainenak ziren, baina orduan eski-estazioen jabeek eta udetxe-eraikitzaileek bultzaka ekin zioten ardiak uxatu nahirik, eta harez gero artzantza beheraka joan da alde hauetan. Goi-mendietan larre eta ur ugari dagoenez, artzainak bazuen astia lo egiteko nahiz lertxunak marratzeko. Eta izan ere, askok horixe egiten zuten. Badira “harri-marra” banaka batzuk ere han-hemen, hots, harrietan egindako irudiak, baina gutxi.
Reno ondoan dagoen lertxuna: "Arno onak parerik ez du, basonbat baino hobe, biga. Ez dea eukia? banaski hobe" (Heletako Jean Biscay artzainak 1959an marratua). (Mallearen fotoa).
Ez dakigu lertxunak marratzen nor hasi zen, baina ezagutzen den marrarik zaharrena 1887. urtekoa da; Kaliforniako Plumas National Forest basoetan dagoena. Ba omen da beste bat 1870ekoa, baina nik ez dut ikusi. Aski zaharra da hori; lertxun gehienek 60-80 urteko bizitza bait dute. Gaur egun Sierra mendietan eta mendebaldeko beste errekondo askotan dauden lertxundiei begira hasten bazara, haietan milaka eta milaka izen, urte eta hitz ikusiko dituzu; ia denak euskaldun artzainek eginak. Marra asko zoritxarrez galdu dira betiko, eta urtero-urtero lertxun asko lur jota usteltzen dira. Geratzen direnak hor daude sekulako tokietan, jakintza dariela, baina isilik, norbaitek aurkitu eta katalogatu arte. Gainera, gaur egun lertxun-marragilerik ez dagoenez, bizimodu baten arte eta kultura akabatzera doa; hau da, euskaldunen historiaren barruti bitxi bat.
Beraz, ikerketa hau denboraz mugatua delako eta luzatzerik ez dagoelako, hasia nauzue lanean, foto-hartzen eta datu-biltzen. Batek daki zenbat historia kokatua den arbola horietan!
Gaur, lantxo honekin hasiera ematen diot, eta sarrera bezala, lertxunetan datzan informazioa klasifikatuko dugu.
Lertxun-marren sailkapena
1. Gehienetan, artzainak bere izena, deitura eta urtea marratzen zuen. Batzuetan sorterri edo lurraldearen izena ere bai. Noizbehinka, urteguna edo adina.
Informazio hau, ezer ez delakoan ere, oinarrizkoa da historian: izenak, tokia eta garaia… horra literatura kokatzen duten hiru elementu. Hainbat ondorio atera daiteke pilo horretatik.
Renotik iparraldera, 1960 ingurukoa: "ArrupeVizcaya Ibarranguelua Espana" (Mallearen fotoa).
2. Nik ez dakit gure baserritar hauek giza gorputza, burua, ilea, bularra, iztar, jantzia, txapela eta abar marratzen non ikasi zuten, baina badira Picasso berak ere pozik sinatuko lituzkeen ale batzuk. Beldur gabe esan dezakegu badela “artzain estilo” berezia arte-barrutian. Artzainak denak gizonezko gazteak ziren eta basamortuko bakardade ikaragarri hartan ez da harritzekoa emakume-nahia izatea. Gogo horretxek eraginda, milaka emakume-irudi ikusten dira zuhaitzetan, ia beti biluzik eta atze-aurre galantekin. Gizonezkoen irudiak jantzita ageri dira ia beti; kapela buruan eta pipa ahoan asko.
Ar-eme irudi sexualak falta baziren berriz, arduratzekoa izango zen, baina egon lasai; horietatik ugari dago eta pornografikoak ez gutxi.
3. Orain hamar mila urte euskaldunen arbasoek harpetan zaldi, bisonte eta beste abereak pintatzen omen zituzten. Mende honetan, harpetan ez baina lertxunetan marraztuak daude hainbat asto, zaldi, hartz, lehoi, txori, arrain eta abar. Eta ardiak? Ez da erraz sinistekoa, baina ardien marrarik ez dago ia, eta zakurrenak ere gutxi.
4. Herrimina. Hori zen artzainaren eguneroko etsaia, eta tristetasuna arindu beharrez, urruneko aberria zerabilen gogoan. Sentimendu hau arboletan sarri ageri da. Sorterria gogoratzen zuten lehenbizi, baina Amerikako basoetan nork daki Makea edo Natxitxu non den edo zer den? Horregatik Bizkaia, Nafarroa, Espana eta France idazten zuten.
Euskaldun izatearen adarra ere ageri da: Basqo, Bask, euzkotarra eta baita espanol ere. Eta jakina, politika gaiak, nola ez ba? Gora Euskadi, Gora Nafarroa, Biba espainiarrak , etab.
Renotik hegoaldera: "Que monada Eustaquio Irazoqui 1966" (Mallearen fotoa).
5. Erlijiozko esaldiak eta gurutze-marrak ere badaude, erlijio-hutsak baino gehiago bakardade izugarriak eraginda askotan, nik uste.
6. Badira barietate handiko beste iruzkin, eritzi eta gaiak ere: artzain-bizimoduaz, artzantza, nagusi, artzain-lagun, Amerika eta amerikarrez, etab.
7. Guztiz interesgarriak (eta batzuetan barregarriak) dira artzainek ingelesez idatzitako hitzak ere. Liburuak ez baina mendia zen haien eskola eta belarriak ematen zien eran idazten zuten. Esaterako siper “sheepherder” beharrez; kasepik “Castle Peak” ordez, Saniskibi “Thanksgiving” ordez, etab. Ingeles hitzak euskaratzen ari diren linguistek beharbada zerbait ikasiko lukete etsenplu hauetatik.
Handia da lurralde arrotzaren eragina, Frederick J. Turner historialariak igarri zionez. Gure artzain askok hementxe Amerikan idatzi zituzten beren lehen hitzak euskaraz. Iparraldekoek besteek baino gehiago idatzi zuten euskaraz. Bizkaikoek politikarako erabiltzen zuten sarri hizkuntza zaharra; nafarrek, berriz, gaztelania zerabilten eskuarki.
Artzainek beste “arte”-mota bat ere utzi dute Amerikako basamortuan. Arbola gabeko toki harritsuetan harri-piloak eraikitzen zituzten, metro t’erdiko oinarri angeluzuzenaren gainean; “harri mutil” izenekoetan. Inork ez daki zeren eraginez hartzen zuten lan hau; apika, harrijasotzaile-ohiturek eraginda, edo trikuharrien oroipenez.
Badira Ameriketan euskal artzainei buruz idatzitako liburuak, eta batzuk onak, baina horietako bat ere ez da lertxun-marren datuez baliatzen, nahiz eta hauek lehen agiriak izan. Hain zuzen, lertxun-marrak artzainen autobiografia direla esan behar da. Eta nik orain zera galdetzen dizuet: munduan zenbat artzainek idatzi dute beren bizitzaz?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-35b9398ebda8 | http://zientzia.net/artikuluak/gipuzkoako-natur-intereseko-guneak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gipuzkoako natur intereseko guneak - Zientzia.eus | Gipuzkoako natur intereseko guneak - Zientzia.eus
Joan den urriaren azkeneko astean, hausteskunde-kanpainaren azkeneko astean alegia, Gipuzkoako Foru-Aldundiak "Estudio de los espacios de interes naturalistico de Guipuzcoa" izeneko txostena aurkeztu zuen prentsaurrean.
Joan den urriaren azkeneko astean, hausteskunde-kanpainaren azkeneko astean alegia, Gipuzkoako Foru-Aldundiak "Estudio de los espacios de interes naturalistico de Guipuzcoa" izeneko txostena aurkeztu zuen prentsaurrean. Gipuzkoako natur intereseko guneak - Zientzia.eus Gipuzkoako natur intereseko guneak
Zoologia
Joan den urriaren azkeneko astean, hausteskunde-kanpainaren azkeneko astean alegia, Gipuzkoako Foru-Aldundiak “Estudio de los espacios de interes naturalistico de Guipuzcoa” izeneko txostena aurkeztu zuen prentsaurrean.
Prentsaurrekoa konbokatua izaniko egunaz at (Txostena berdin-berdin aurkez zitekeen astebete geroago hauteskundeak igaro ondoren aktualitate-izpirik galdu gabe), beste gauza batek kezkatu ninduen egun hartan; euskararen alde omen dauden gure agintariek geure hizkuntzaren erabilpen publikorako duten jarrerak alegia. Mahakideak euskaldunak izanik gaztelania hutsez aritu ziren guk euskaraz galderak egin arte. Gure aldizkaria ez da, akaso, horrelako salaketak egiteko tokirik aproposena, baina egun hartan hartutako minak horretara bultzatzen gaitu.
Aiako harria. (Argazkia: I.X.I.).
Lot gakizkion hariari. Gipuzkoako Hirigintza, Arkitektura eta Ingurugirorako diputatuak, J. J. Zubimendi jaunak, bere sailak bultzatutako Gipuzkoako naturgune interesgarriak definitzeko eginiko azterketa aurkeztu zuen. Lehenago ere horrelako azterketak egin zirela esan zuen, baina inoiz ez zirela urrats horretatik aurrera pasa. Bere sailaren asmoa gune interesgarriak definitu ondoren babesteko neurriak proposatzea eta hartzea izango litzateke.
Segidan Jesus Elosegi biologo ezagunak, azterketa burutu duen lantaldearen izenean, erabilitako erizpideak azaldu zituen. Hasiera batean orain arte eginiko azterketak abiapuntu legez erabili zituztela esan zuen, eta gainera zenbait adituren eritzia ere eskatu dute. Eginiko aukeraketak, zenbait toki agertzen ez delako -Diputazioaren Laurgain parkea aipatu zuen- batzuk harritu egingo zituela azpimarratu zuen, baina hori erabilitako erizpideen ondorio izan da. Erizpide horiek dena den, eztabaidagarri direla seinalatu zuen bestetik. Gainera aukeratutako gune gehienak azalera txikia dute eta hori Gipuzkoan dagoen giza presioaren eragina dela esan zuen.
Bestalde, beste bost eremu handiago definitu dira (Jaizkibel, Aiako Harria, Izarraitz, Aizkorri eta Aralar); gune txikiagoak biltzen dituztenak eta tratamendu berezia behar dutenak.
Babesteko guneak aukeratzeko unean erabili duten lehenengo erizpidea, hau baztertzaile izan delarik, hiriguneak eta lur urbanizagarriak kontutan ez hartzea izan da. Beste erizpideak hauek izan dira:
Jatorrizko ekosistemen lagin adierazgarriak izatea
Landaredi eta faunaren kontserbazio-maila
Formazio geologiko baliotsuak, ohizkanpokoak edo mehatxatuak egotea.
Interes paisajistiko handia.
Interes didaktikoa.
Arriskutan egotea.
Erizpide hauen arabera 38 gune definitu dira, guztira 4.823,2 hektarea hartzen dituztelarik. Gainera lehen aipatu ditugun eta parke modukoak izan daitezkeen bost barrutiak daude, guztira 20.205 hektarea hartzen dituztelarik.
Balorazio moduan
Gipuzkoako Foru-Aldundiak Gipuzkoaren zein zatik babestea merezi duen definitzea oso egokia iruditzen zaigu eta are egokiagoa babeserako neurriak azkar hartzen badira. Izan ere, Gipuzkoa egoera negargarrian dago naturaren babesaren ikuspegitik, EZTren 13. aleko eranskinean salatu genuenez. Dena den eta nere aburuz, motz gelditu da babestu behar diren guneen aukeraketa. Erizpide minimalistak erabili direla uste dut.
Hiru puntutan gelditu direla motz iruditzen zait. Lehenik, helburu kontserbazionista erabili da; daukagun apurra gorde besterik ez. Ez da interesgarri izan daitezkeen zona edo guneen berreskurapena planteatu; Zarauzko padura esaterako 1 . Bestetik eta egun munduan gune babestuak planteatzeko unean, kanpo-erasoen aurrean koltxoi moduan jokatuko duten zonak ere definitzen dira ( buffer zone ingelesez). Proiektu honetan ez da horrelakorik egin eta nere irudiz, gune babestuak oso txikiak izanik (1-2 Ha bitartekoak asko) derrigorrezkoa da koltxoi-zonak definitzea.
Eta azkenik, naturaren babesarako joera berriei eutsiz, egungo paisaia konfiguratu duen ohizko nekazaritza eta abeltzantzaren etorkizuna kontutan ez hartzea oker dagoela uste dut. Adibide bat ipin dezagun. Gaur egun, Britainia Haundiko ohizko paisaia (landare-hesiz inguratutako soro eta zelaiak eta guztien artean sakabanatutako basotxoak) galtzen ari dira nekazal teknologia berriaren ondorioz, bertako ekosistema aldatzen ari delarik. Aldi berean, lurzorua txirotzen ari da (gero eta ongarri mineral gehiago behar dute ekoizpenari eusteko) eta animali eta landare-espezie askok bizitzeko arazoak dituzte. Britainiarrak oso kezkatsu daude "traditional British landscape" izenekoa desagertzen ari delako.
1 Hemen ohar bat egin nahi dut; Leizaran aipatu bait zen prentsaurrekoan. Denok dakigu jakin, oraingo egoeran errekak eta bere inguruek (haranaren hondoak alegia) bakarrik dutela interes ekologiko berezia; mendia birlandatutako pinuz josita bait dago. Berreskurapen ekologikozko politika egokia planteatuz, etorkizunean (25 bat urte barru) Leizaran, erabat, Gipuzkoako parke naturalik nagusiena izan daitekeela ezin da bestetik ukatu. Horrelako adibide asko dago munduan.Politikoek epe motzeko etekina aukeratu dute ordea.
ASKI DA!
Nahikoa da bai. Gure zenbait agintarik euskararekiko erakusten duten axolagabekeriaz, mesprezuaz akaso, nekaturik gaude. Euskararen aldeko borrokan urtetan dihardugun euskalzaleok, gure lanak ezertarako balio ote duen galdetzen hasi gatzaizkio geure buruari. Irteerarik ez duen kalearen pareta burukadaz botatzen saiatzen ari ote gara? Basamortuko dunetako hondar-aleen artean ale jakin eta berezi bat bilatzen ari ote gara? Maiz, horrelaxe dirudi bederen, eta etsipenari kasu eginez amore emateko gogoa sartzen zaigu.
Euskararen aldeko hitz eder handiak esaten dituzten gure agintari askoren eguneroko praktikak Goizuetako Trabuko izenekoari buruzko bertsoak dioena parafraseatzeko beta ematen dit: “Hitzak ederrak, ekintzak faltso” alegia.
Zertara datorren erretolika hau? Joan den urriaren 23.an Gipuzkoako Foru-Aldundiko J. J. Zubimendi diputatu jaunak emaniko prentsaurrekoan gertatutakoa du oinarritzat. Prentsaurrekoa Gipuzkoako natur intereseko guneei buruzko txosten bat aurkezteko egin zen. Parte hartu zuten bi hizlariak, diputatu jauna eta azterketa egin duen biologoetako bat, euskaldunak ziren. Hala eta guztiz ere, aurkezpen osoa gaztelania hutsez izan zen eta euskaraz neuk galderak euskaraz egin nizkienean hasi ziren, jakin banekielako biak euskaldunak zirela. Izan ere, hori jakin izan ez banu, gaztelaniaz egingo nizkiekeen, akaso. Gainera, bertara joan ginenoi emandako txosten moduko informazio-liburuxka ere gaztelaniaz zegoen, guneen izenak izan ezik. Eta euskaraz zegoen apurra, lotsagarria zen; ortografi akatsez (Aiako-arria, Aitzgorri, Izarraitzko eta Aitzkoate) beterik bait zegoen.
Zubimendi jauna: han geunden euskaldunok (nahikotxo ondorengo galderetan ikusi zenez) errespetu-apur bat gehiago merezi genuela uste dut. Prentsaurreko osoa euskara hutsez izatea ez dut eskatzen, elebiduna izatea bai gutxienez.
Inaki Irazabalbeitia |
zientziaeus-21b402fe7ef5 | http://zientzia.net/artikuluak/mobius-en-xingola/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Möbius-en xingola - Zientzia.eus | Möbius-en xingola - Zientzia.eus
Denok daukagu buruan Matematika zientzia abstraktua denaren idea. Beti teoria berrietan murgildurik, ez dakigu bere beso ezkutuak noraino luzatzen diren.
Denok daukagu buruan Matematika zientzia abstraktua denaren idea. Beti teoria berrietan murgildurik, ez dakigu bere beso ezkutuak noraino luzatzen diren. Möbius-en xingola - Zientzia.eus Matematika
Denok daukagu buruan Matematika zientzia abstraktua denaren ideia. Beti teoria berrietan murgildurik, ez dakigu bere beso ezkutuak noraino luzatzen diren. Horretaz aparte Matematikan erabiltzen diren eredu gehienak ez dira gure bizitzan ikusten, antzematen, ukitzen, entzuten eta sentitzen fisikan gertatzen den bezala.
Hala eta guztiz ere kontrakoak badaude. Horietako bat dakarkizugu hona; Möbius-en xingola hain zuzen ere.
Irakurtzen segitu baino lehen, har itzazu papera eta guraizeak.
Möbius-en xingola lortzeko har ezazu paperezko zerrenda luze bat, mutur bati buelta erdia eman (180¼) eta gero bi muturrak kolaz pegatu eraztuna osatuz. Eskuetan duzun eraztunak ez dauzka bi aurpegi edo bi alde, pentsa zitekeen bezala.
Eraztun arruntek bi aurpegi dauzkate, bakoitza kolore desberdinez pinta daitekeelarik. Gure eraztuna, Möbius-en xingola, aldiz, ezin da bi koloretan pintatu. Puntu batetik pintatzen hasten bazara, bukatzen duzunean xingola osoa pintatu duzula ohartuko zara; lehen esan dugunez xingolak alde bakarra bait dauka (pintatu duzuna besterik ez).
Arazoa ez da hor bukatzen; ertzarekin ere gauza bera gertatzen bait da. Puntu batetik hasita, ertz osoa korritu eta gero puntu berberera bueltatzen da. Hortaz, alde bat eta ertz bat dauzka Möbius-en xingolak.
Gainazal hau berezia da beste arrazoi bategatik ere. Puntu batean gainazalarekiko bektore normala kontutan hartzen baduzu, gainazalean zehar eta ertzarekiko paralelo buelta bat eman eta gero bektore normala kontrako norantzan geratuko da (hau da, hasieran ezkerrerantz begira bazegoen, buelta eman ondoren eskuinerantz begira egongo da). Hortaz, puntu berean bi bektore normal izango zenituzke. Horrek, gainazala ez dela norabidagarria esan nahi du. Jakina, guzti hau hiru dimentsioko koordenatu-sistema batekiko hartu behar da kontutan.
Xingola hau August Ferdinand Möbius matematikari eta astronomoak eriden zuen 1858. urtean. Harez gero Möbius-en xingola topologoen jostailu bilakatu da.
Prestatu papera eta guraizeak, eskulanak egingo ditugu eta.
Xingola arrunt bat erditik mozten baduzu, bi xingola berdin lortuko dituzu. Zer gertatuko da Möbius-en xingolarekin gauza bera egiten saiatzen bazara? (egin ezazu) … Horixe! ez dira bi xingola lortzen; bat bakarrik. Eta lortzen den xingola berria Möbius-ena edo arrunta da? Zeuk egiaztatu … xingola berria bi aurpegikoa bada ere, bi kiribil dauzka, hots 180¼ko lau biraketa edo 360¼ko bi buelta oso. Xingola berria estuagoa da (bestearen erdia) eta aldi berean luzeagoa (luzera bikoitza). Orain berriro erditik mozten baduzu, bi xingola (estuagoak baina luzera berdinekoak) lortuko dituzu, baina kateatuak (ezin dituzu banatu).
Beste lan bat egingo dugu orain.
Har ezazu paperezko zerrenda bat eta bana itzazu bi aldeak hiru zatitan, bi lerro zuzen horizontalen bidez.
Erdiko zatiak beste kolorez pinta itzazu. Orain Möbius-en xingola osatu. Xingola hau hiru zatitan banaturik dago, erdikoa kolore desberdinekoa izanik. Moztu ezazu xingola lerro zuzen horietatik. Bukatzen duzunean bi xingola izango dituzu: bata jatorrizko xingolan erdialdean zegoena eta bestea aldamenetakoez osatua. Erdikoa (pintatua) Möbius-en xingola da. Bestea, ordea, bi kiribildun xingola duzu. Biak zabalera berdinekoak dira, baina bigarrena luzeagoa (bikoitza) da. Bi xingola hauekin lodiera hirukoitza duen Möbius-en xingola osa daiteke, luzeenaz bestea (pintatua) inguratuz. Esan dugunez xingola hirukoitz hau beste bi xingolaz dago osatuta, aldamenetako xingolen artean bestea (pintatua) dagoelarik.
Efektu bera lor daiteke paperezko hiru zerrenda hartuz eta bat balira bezala mutur bati bueltaerdia (180¼) eman ondoren sei muturrak binaka pegatuz.
Möbius-en xingola lortzeko, paperezko tiraren mutur bati bueltaerdia (180¼) eman diogu. Hala ere ez da hori aurpegi bakarreko xingola lortzeko posibilitate bakarra, ez. Izan ere muturrari buelta t’erdi (540¼) edo bi buelta t’erdi (900¼), edo… emanez gero, horrelako xingola lor bait dezakegu.
Hau dela eta, xingolak bi klasetan bana genitzake: aurpegi batekoak eta bi aurpegikoak. Lehenengoa mutur bati bueltaerdien kopuru bakoitia emanez lortuko da; bigarrena bueltaerdien kopurua bikoitia denean.
Bueltak ezkerrerantz edo eskuinerantz eman daitezke. Horrela lortzen diren xingolak homeomorfoak dira topologian, hots, baliokideak gure hizkuntzan. Hala ere, ezin da bata beste bilakatu.
Honela aurpegi bateko xingolek erditik moztuz gero, xingola bat emango digute. Xingola berriaren ezaugarriak ondokoak dira: zabalera jatorriarenaren erdia eta luzera bikoitza ditu; bi aurpegiko xingola da; jatorrizko xingolak n bueltaerdi badauzka, xingola berriak 2n+2 bueltaerdi izango ditu, edo n+1 kiribil (buelta osoa 360¼). Hortaz, Möbius-en xingolak (n=1) lau bueltaerdiko edo bi kiribileko xingola emango digu.
Aldiz, bi aurpegiko xingolek, erdibitu (lehenago ez dugu aditz hau erabili nahi izan) ondoren, bi xingola berdin ematen dizkigute. Xingola berrien ezaugarriak: jatorrizkoaren luzera berdina eta zabaleraren erdia dute; bi aurpegiko xingolak dira; jatorrizkoak adina bueltaerdi daukate; n=0 deneko kasuan xingolak aske agertzen dira, beste kasuetan n=2, 4, 6,… bi xingola kateatu lortzen dira.
Saio asko egin da Möbius-en xingola industrian erabiltzeko asmoz, hala nola, Lee de Forest-ek 1923. urtean eite hau zuen pelikula bat asmatu zuen xingola garraiatzaileak, iragazkin autogarbitzaileak, xingola kiskalgarriak, idazteko makinarako xingolak, eta abar luze bat aipa genezake.
Arteetan ere ikus dezakegu zenbait adibide: atal honetan ezaguna duzun M.C. Escher artistak egindakoak; Max Bill eskultore suitzarra; Washington D.C.-ko Historia eta Teknologiaren Museoaren aurrean dagoen bi metro altuko xingolak bere buruarekiko bira egiten du.
Möbius-en xingola batean ondorengo esaldi bukaezina idatz liteke: “Behin batean bazegoen honela hasten zen ipuin bat behin batean bazegoen…”
Bostgarren irudian agertzen diren paperezko egiturak antzekoak dira, ezkerrekoa bi eraztun arruntek osatzen dute. Eskuinekoa, aldiz, eraztun arrunt batek eta Möbius-en xingola batek. Moztu itzazu biak puntuzko lerroetatik eta konpara itzazu lortutako emaitzak.
Honaino Möbius-en xingolaz aritu gara. Hala ere ezin dugu Möbius-en xingolarekin zerikusirik duen beste eredu matematiko bat aipatzeke utzi. Möbius-en xingola paperezko zerrenda bat erabiliz lortzen zen. Eredu berri hau, ordea, Möbius-en bi xingola kolaz pegatuta lor liteke. Eredu berriak Klein-en botila du izena eta Felix Klein matematikariak eridendakoa da.
Klein-en botila ezin da Möbius-en xingola bezain erraz eraiki. Hala ere, kristala nahi dugun bezala txikiagotu eta tira daitekeela suposatuz azken irudian ikusten den bezala lor daiteke botila. Honela lortzen den botilak zulo eta ertz bana duela esan behar da. Teorian zulo eta ertzik gabe lor daiteke, errealitatean (fisikoki) ezinezkoa bada ere. Botila honen ezaugarria aurpegi bat bakarrik edukitzean datza; Möbius-en xingolaren ezaugarri bera.
Klein-en botila eraikitzeko materiala, hots kristala, oso malgua dela suposatu dugu. Matematikaren adar den Topologian honelako suposaketak zilegi dira. Izan ere, Topologiak tamaina eta formen aldaketekiko inbariante diren posizio-propietateak aztertzen ditu. Agian, propietate topologikoak definitzeko erarik errazena luzapen eta laburpenekiko aldaezin irauten duten propietate geometrikoak direla esatea da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-df8efec7bcca | http://zientzia.net/artikuluak/1989eko-nobel-sariak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1989.eko Nobel Sariak - Zientzia.eus | 1989.eko Nobel Sariak - Zientzia.eus
Medikuntzako Nobel Saria Harold Varmus eta Michael Bishop ikerlariek jaso dute. Fisikazko Nobel Saria F. Ramsey, Habs G. Dehmelt eta Wolfgang Paul-ek irabazi dute, eta Kimikazko Nobel saria Thomas Cech-ek irabazi du.
Medikuntzako Nobel Saria Harold Varmus eta Michael Bishop ikerlariek jaso dute. Fisikazko Nobel Saria F. Ramsey, Habs G. Dehmelt eta Wolfgang Paul-ek irabazi dute, eta Kimikazko Nobel saria Thomas Cech-ek irabazi du. 1989.eko Nobel Sariak - Zientzia.eus 1989.eko Nobel Sariak
Sariak
Medikuntza: minbiziaren harian
Harold Varmus eta Michael Bishop ikerlariek, minbiziari buruzko ikerketan garrantzi izugarria izan duen aurkikuntza egin zuten duela 13 urte. Horren ondorioz, aurtengo medikuntzako Nobel Saria jaso dute. Aurkikuntzaren berri Nature aldizkarian eman zuten beste bi lankidek ere, Dominique Stehelin-ek eta Peter Vogt-ek, sinatzen zuten artikulu baten bidez.
Varmus eta Bodmer-ek birusen eta minbiziaren arteko erlazioari buruzko ikerketari ekin ziotenean, zenbait birusek kultibo bateko zelula normalak itxuraz eta jokamoldez aldaraz zitzaketela gauza jakina zen. Zelulok tumore-zelulak bailiran jokatzen dute. Rous sarkomak, oiloengan minbizia sortzen duen birusak, gaitasun hori du. Dena den, birus honen zenbait mutantek gaitasun hori galdu egin dute eta beraz jatorrizko birusaren eta birus mutantearen marterial genetikoa konparatuz ikerlariek onkogenea -minbizia eragiten duen genea alegia- identifikatu zuten. src esan zioten.
Michael Biskop eta Harold Varmus.
Bishop, Varmus eta bere lankideek src birusaren azido nukleikozko zunda bat prestatu zuten eta zunda oilo normalen ADNz konbinatzen dela frogatu zuten. Gainera identifikatutako genea funtzionala zen eta ornodun askoren zeluletan egoten denetakoa.
Gene horiek birusaren material genetikoan, genoman alegia, sar daitezke zenbait birusek bere burua errepikatzeko duen moduagatik. Birus horiei erretrobirus deritze. Beren material genetikoa ARN moduan dago. Errepikatzeko beren ARNaren ADN kopia egin behar dute eta gero hau zelula ostalariaren ADNan txertatzen dute. Zelula honek birus-belaunaldi berria sortuko du.
Egin diren ikerketek erakutsi dutenez, onkogene moduko materiala animali espezie askoren zeluletan dago. Onkogene birikoak, modifikatutako zelula-geneak dira. Zientzilariek proto-onkogene deritze.
Erretrobirusek eramandako 40 onkogenetik gora ezagutzen dituzte zientzilariek orain eta bakoitzak proto-onkogene zelular bat irudikatzen du. Aurkikuntzaren garrantzia honetan datza: erretrobirusek proto-onkogeneak identifikatzeko zientzilariei bide berria irekitzean.
Bishop eta Varmus iparramerikarrak dira. Kaliforniako unibertsitatean ari dira lanean eta 53-50 urte dituzte hurrenez hurren. Varmusen biografian aipagarri da zientzian aritu aurretik literatura ingelesean lortu zuen lizentziatura. Ondorioz, bere ikerketa-artikuluek oso ondo eta argi idatzita egotearen abantaila dute.
Bestetik, sari hau ez da eztabaida eta hika-mikatik libratu. Izan ere, aipatu Nature aldizkariko lehenengo sinatzaileak, D. Stehelin-ek, Nobel Saria berari ere bazegokiola uste du. Stehelin-ek Bishop eta Varmusekin egin zuen lan laborategian eta Stehelinek “Nik lana Atik Zraino egin nuen” dio. Komunitate zientifiko anglofonoaren eritziz Stehelinek lanean izan zuen partaidetza guztiz mekanikoa izan zen eta ideiak besteek jarri zituzten. Zientzi komunitate frankofonoak ez du ordea horrela pentsatzen eta Stehelinek ere saria merezi duela uste du.
Fisika: neurketen zehaztasuna
Wolfgang Paul, Hans Dehmelt eta Norman Ramsey.
Aurtengo fisikazko Nobel Saria bi zatitan banatu dute hiru zientzilarirentzat. Erdia Norman F. Ramsey fisikari iparramerikarrak irabazi du. Beste erdia Hans G. Dehmelt iparramerikarrak eta Wolfgang Paul alemaniarrak erdibana egin dute. Kuantu-teoriaren hastapenetan ditu sariak erroak.
Ramsey, Paul eta Dehmelti saria emateak, fisika funtsean natura neurtzeko artea dela adierazi du. Izan ere hirurok garatutako neurketa-teknikak izan dira sarituak.
Einsteinek seinalatutako fenomeno batean (estimulatutako emisioan) du sariak oinarria. Estimulatutako emisioaren arabera, egoera elektroniko kitzikatuan dagoen atomo bat energia gutxiagoko egoerara jauzi eraz daiteke energi diferentziari dagokion frekuentziako erradiazio elektromagnetikoz eraginik.
Ramseyren ekarpenik nagusiena, frekuentzia finkoko erradiazio elektromagnetikozko eremu batean zehar eta eremu magnetiko batean zehar atomo kitzikatuak pasaraziz trantsizio atomikoak eragiteko I. I. Rabi-ren metodoa hobetzea izan da. Ramseyk bigarren erradiazio-eremua batatestearekiko zut jarri zuen eta interferentzi sare bat osatu zuen. Horrela atomo kitzikatuak trantsizioan toki jakin batean bakarrik izatea lortu zuen. Trantsizioak gerta daitezkeeneko bolumena mugatuz, igorritako protoien koherentzia handitu egiten da.
Geroago, Ramseyk, D. Kleppner-en laguntzaz hidrogeno-maserra garatu zuen. Maserra, hidrogeno-atomoaren egituraren azterketa sakonak posible egiteaz at, erreferentzi iturri oparoa da; irratiastronomiako interferometri tekniketan esaterako.
Dehmelt eta Paulen lanak beste abiapuntu bat zuen: eremu elektromagnetikoen bidez ezaugarriak aztertzeko ioi edo elektroi bakunak harrapatzea. Horretarako tresneria egokia diseinatu dute; Dehmeltek elektroiak harrapatzekoa eta Paul-ek ioiak harrapatzekoa.
Kimika: ARN katalizatzaile
Thomas Cech eta Sidney Altman.
Aurtengo kimikazko Nobel Saria Yale unibertsitateko Sidney Altman-ek eta Koloradoko unibertsitateko Thomas Cech-ek irabazi dute. Independenteki lan eginez azido erribonukleikoak (ARNk) aktibitate katalizatzailea duela ondorioztatu zuten. Aurkikuntza honek garrantzi handia izan dezake biziaren jatorria ulertzeko unean. Ondorio praktikoak ere izan ditzake, noski.
Katalisi biologikoa entzimek bakarrik egin dezaketela uste zen; ARN molekula pasibo informatzaile soiltzat jotzen zen.
Biziaren jatorria ulertzeko arazo gordinetako bat zerau da: sistema modernoetan ADN moduko molekula informatzaileen eta proteinen moduko molekula funtzionalen arteko menpekotasuna. 1960.eko hamarkadan biologia molekularraren aitzindariek, ezaugarri informatzaile eta funtzionaleko ARN katalitikoak arazoa ebatz zezakeela espekulatu zuten. Zein lehenago “arrautza ala oiloa” sorgin-gurpila hausteko hipotesi posibleetako bat zen. Dena den, Altmanek eta Cechek ARNk katalizatzaile moduan jokatzen duela frogatu zuten arte, espekulazio hutsa izan zen guztia.
Erabilpen praktikoaren ikuspegitik, ARN katalitikoak zelula eta organismotan zenbait gene espezifiko blokeatzeko modua eskaintzen du eta birusengandiko eritasunak aurrikusteko bide berria zabal dezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ace885cf4fa2 | http://zientzia.net/artikuluak/urrats-txikia-gizon-batentzat/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Urrats txikia gizon batentzat... - Zientzia.eus | Urrats txikia gizon batentzat... - Zientzia.eus
...baina jauzi erraldoia gizateriarentzat1. Horixe esan omen zuen Neil A. Armstrong astronauta iparramerikarrak Ilargian oina jartzera zihoanean. 1969.eko uztailaren 20a zen; duela hogei urte alegia. Ilargiratzea bederatzi urteko lanaren fruitu izan zen. Artikulu honetan balentria horren historia kantatu nahi dugu. Ilargiaren esplorazioaren mentura izango da ondoko lerroetan azalduko dizueguna. Hala ere, bidaiek emaniko fruitu zientifikoak eta etorkizunean menturak izan dezakeen bilakabidea ez dugu ahaztuko.
...baina jauzi erraldoia gizateriarentzat1. Horixe esan omen zuen Neil A. Armstrong astronauta iparramerikarrak Ilargian oina jartzera zihoanean. 1969.eko uztailaren 20a zen; duela hogei urte alegia. Ilargiratzea bederatzi urteko lanaren fruitu izan zen. Artikulu honetan balentria horren historia kantatu nahi dugu. Ilargiaren esplorazioaren mentura izango da ondoko lerroetan azalduko dizueguna. Hala ere, bidaiek emaniko fruitu zientifikoak eta etorkizunean menturak izan dezakeen bilakabidea ez dugu ahaztuko. Urrats txikia gizon batentzat... - Zientzia.eus Urrats txikia gizon batentzat...
Astronautika
...baina jauzi erraldoia gizateriarentzat 1 . Horixe esan omen zuen Neil A. Armstrong astronauta iparramerikarrak Ilargian oina jartzera zihoanean. 1969.eko uztailaren 20a zen; duela hogei urte alegia. Ilargiratzea bederatzi urteko lanaren fruitu izan zen. Artikulu honetan balentria horren historia kantatu nahi dugu. Ilargiaren esplorazioaren mentura izango da ondoko lerroetan azalduko dizueguna. Hala ere, bidaiek emaniko fruitu zientifikoak eta etorkizunean menturak izan dezakeen bilakabidea ez dugu ahaztuko.
Ilargiak, gure sateliteak, erakarmen berezia izan du gizakiarengan betidanik. Ilargiarekiko jakinmina eta Ilargiaren sinbologia berezia, giza kultura gehienen sustraietan egon dira. Eta noski, Ilargiraino joateko ideia askoren ametsa izan da. Esaterako, Luziano idazle satiriko grekoak Ilargirako bidaia desbribatu zuen Kristo hil eta mende t' erdi geroago. Cyrano de Bergerac ezpatari trebeak ere Ilargia bisitatu zuen XVIII. mendean eta guztiok Jules Vernek kontatutako Ilargirako bidaia ezagutzen dugu. Hortaz, ez da batere harrigarria gizakia espazioan untziak jartzeko gai izan zen une beretik Ilargiaren esplorazioa espazioaren esplorazioaren helbururik nagusienetakoa bihurtzea, azken jomuga gizakia ilargiratzea zelarik.
Hasierako saioak
Espazioaren esplorazioko beste arlo askotan gertatu den bezala, sobietarrak izan ziren Ilargiaren esplorazioan lehenengo urratsa jorratu zutenak. Dena den, lehia horretan iparramerikarrak izan ziren azkenik garaile; lehenengoz gizakia Ilargian pausatzea lortu bait zuten.
1959.eko urtarrilaren lan sobietarrek Lurraren eremu grabitatorioari ihes eginez espazio urrunera joan zen lehenengo zunda jaurti zuten. Ilargitik nahikoa gertu igaro ondoren, Eguzkiaren inguruko orbita hartu zuen. Luna 1 izeneko zunda honek 361 kilogramo pisatzen zituen eta Ilargitik 6.000 km-ra pasatu zen Eguzkia orbitatzen hasi baino lehen. Zunda honek, eguzkitiko erradiazioa, erradiazio kosmikoa, planetarteko eremu magnetikoak eta mikrometeoritoen fluxua neurtzeko tresnak zeramatzan.
Apollo untzien eskema.
Luna 1 ek gainera, Lurretik begiz bere ibilbidea egiaztatzea posible egiten zuen saio bat zeraman. Lunaren gainazaletik 112.630 km-ra zegoen puntu batera iristean, zundak lurrindutako sodiozko hodei bat askatu zuen. Eraso zion eguzki-erradiazioak distira handia sortu zuen eta Lurretik argazki-kameren bidez fotografiatua izan zen.
Hilabete-pare bat geroago iparamerikarrek Pioneer 4 zunda jaurti zuten Ilargirako bidean. Teorian zundak Ilargitik 24.000 km-ra igaro behar zuen. Gure satelitetik 60.000 km-ra igaro zen, jaurtigailuaren bigarren urratsa behar baino segundo bat beranduago lanean hasi zelako.
Ilargiaren esplorazioan emandako hurrengo urratsa ere sobietarrek eman zuten. 1959ko irailaren 12an Baikonurretik, sobietarren jaurtiketa-eremutik, Luna 2 jaurti zen. 390 kg pisatzen zituen eta Ilargiaren eremu magnetikoa detektatzeko eta neurtzeko tresneria zeraman. Ezer detektatu ez zuenez gero, misioa oso arrakastatsua izan zen, Ilargiak eremu magnetikorik ez duela frogatu zuelako. Gainera, Luna 2 k, aurrikusi bezala, Mare Serenitatisa jo zuen. Espazio-gorputz arrotza ukitutako lehenengo giza tresna izan zen.
Luna 3 k 1959.eko urriaren 4ean Baikonur utzi eta Ilargirako bidea hartu zuen. Luna 2 k moduko tresnak eraman zituen Ilargairen inguruak miatzeko eta hark lortutako emaitzak egiaztatzeko.
Saturn V jaurtigailuak bultzaturik Apollo 11 k Ilargirako bidaiari ekiten dio.
Dena den, ez zen hori Luna 3 ren betebeharrik garrantzitsuena. Ilargiaren inguruan bira egin eta beraren alde ikustezinari argazkiak atera behar zizkion. 7.884 km-ko altueratik zeregin horretan 40 minutu egin ondoren, Lurrerako bidea hartu zuen argazkiak igortzeko.
Zientzilari sobietarrek argazki-multzo handia bildu zuten. Argazkietan Ilargiaren alde ikustezina eta ikusgarria erabat desberdinak direla ikusi zuten: maria 2 txikiagoak eta urriagoak ziren; kratere handiak ere urriago ziren, baina tarteko tamainako kratereak aski ugari ziren. Hegaldian zehar, Luna 3 k Ilargiko gainazal ezkutuaren %70 fotografiatu zuen gutxi gorabehera.
Ilargiaren esplorazioaren historian, sobietarrek erdietsitako primeziak ez ziren hauek bakarrik izan. Ilargian lehen aldiz astiro pausatzea beraiek jaurtitako zunda batek eginikoa da: Luna 9 k lortu zuen Ilargian poliki pausatzea 1966.eko urtarrilaren 31n. Zunda honek Ilargiko gainazalaren gertutik lehen aldiz hartutako argazkiak igortzeaz at, zolua untziaren pisuari eusteko gai zela frogatu zuen. Ilargiaren zolua hein handi batean hautsez osaturik dagoenez, bertan jarritako untzi bat hautsetan murgil zitekeenaren beldurra zegoen.
Bien bitartean, iparramerikarrak ez ziren atzean gelditu Ilargirako lehian eta gizakia Ilargian lehenengo aldiz jarri zuten Apollo untzietatik aparte, esplorazio-zunda automatikoak ere erabili zituzten.
Ilargiaren alde ezkutua.
Ranger, Orbiter eta Surveyor seriekoak izan ziren. Orbiter eta Surveyor serieko zunda automatikoen zereginik garrantzitsuena Apollo untziak ilargiratzeko behar ziren datuak (topografi lana, zolu-azterketa, pausatze-tokiaren aukeraketa etab.) biltzea izan zen.
Apollo programa
Apollo programa, EEBBetako John F. Kennedy lehendakaria sustatzaile zelarik jaio zen 1961.eko maiatzean. Helburua hauxe zen: gidatutako untzi bat Ilargian hamarkadaren bukaera baino lehen ( "before this decade is out" , Ken-nedyren hitzetan) pausatzea. Arrazoi zientifiko sakonik ez zegoen Apollo programa bultzatzearen atzean. Arrazoi politikoak izan ziren nagusienak. Iparramerikarren asmoa nerau zen: aurrerabide teknologiko handi baten bidez, beren sistema politikoa sobietarrena baino hobea zela frogatzea.
Erabakia hartu aurreko urteetan sobietarrak behin baino gehiagotan utzi zituzten atzean iparramerikarrak espazio-esplorazioaren alorrean: lehen satelitea jaurtitzea, lehen gizakia espazioan jartzea eta Ilargiko alde ezkutuko lehen argazkiak ateratzea besteak beste. Prestigioa zegoen jokoan.
Ilargi-modulua lehen planoan eta atzean Lurra ilgoran.
Apollo programa oso garestia izan zen. 1961etik 1972ra 25 mila milioi dolar erabili zituen NASAk programa garatzeko, hau da, bere aurrekontuaren %60 gutxi gorabehera. Dena den, dirutza hori EEBBtako administrazioak denbora-tarte berean gastatutako diruaren %1,5 bakarrik da; ezer gutxi gastu militarrak %42 hartzen zuela kontuan izaten badugu. Apollo proiektuan 10.000 enpresa desberdineko 250.000 lagunek hartu zuen parte. Erabilitako dirutza izugarria izan zen, baina egin diren kalkuluen arabera EEBBko gobernuak inbertitutako dolar bakoitzagatik zazpi dolar berreskuratu zituen programak garatutako teknologiari esker.
Azken finean, gizakia Ilargian jartzea ez da txantxetako gauza. Helburua lortu ahal izateko arazo eta erronka teknologiko askori (baliabide informatiko boteretsuak, material berriak, komunikazio-sistema egoki eta fidagarriak etab.) aurre egin behar izan zitzaion, eta gainditu noski. Horrexegatik, Apollo programaren ondorioak ez ziren espazioaren esploraziora mugatu eta gizakiaren eguneroko bizitzan aplikazioa eta eragina izan zuen garatutako teknologia askok. Ikuspegi honetatik begiraturik ere, Apollo programa oso arrakastatsua izan zen.
Apollo sistemaren zehaztasunak
Iparramerikarrak gizakia espaziora bidaltzeaz pentsatzen hasi zirenean, zehaztasun teknikoetan hasi baino lehen misioaren eskema orokorra egin behar zutela ohartu ziren. Zer esan nahi dugu misioaren eskema hitzekin? Bi puntu nagusi definitu nahi dira. Alde batetik, misioa oro har nola bilakatuko den eta bestetik untziaren oinarrizko konfigurazioa nolakoa izango den.
Nixon EEBStako lehendakaria Lurrera iritsi ondoren koarentenan dauden Apollo l 1ko hiru astronautak agurtzen.
Misioak hiru eskema nagusiren araberakoak izan zitezkeen. Aukeratutako bat "metodo zuzena" izenekoari jarraitzea zen. Espaziuntzi erraldoi bakun bat Ilargirantz jaurtiko litzateke. Ilargira hurbiltzean propultsio-sistemak balaztatuko luke untzia eta Ilargian pausatzea posible egingo luke. Propultsio-sistema honi ilargihartze-sistema esango zitzaion. Beste propultsio-sistema batek, ilargiuzte-urrats izenekoak, untzia Ilargitik Lurrera bidaliko zuen.
Bigarren proposamenak esaten zuenez, bi untzi desberdinek banandurik eramango zituzten espaziuntziaren bi zatiak (ilargihartze-urratsa eta ilargiuzte-urratsa) Lurraren orbitara. Bertan, biak lotu egingo ziren eta Ilargirako bidea hartu.
Dena den, hirugarren bidea aukeratu zen; Saturn V jaurtigailuarena alegia. Jaurtigailu hau NASAk inoiz eginiko boteretsuena izan da. Hiru tripulari zeramatzan eta 45.000 kilogramo pisatzen zituen Apollo untzia Ilargirako ibilbidean jartzeko gai zen (ikus eskema). Jaurtigailuaren hiru urratsek untziak Lurraren erakarpen grabitatoriotik ihes egitea eta Ilargiraino iristeko bulkada ematea lortzen zuten. Apollo a Ilargira hurbiltzean (2 egun t' erdi geroago gutxi gorabehera) bere propultsio-sistemak Ilargiaren orbitan jarriko zuen.
Apollo 11 Ozeano Barean itsasoratzen.
Ilargiaren orbitan untziaren zati batek, ilargi-modulu izenekoak, barnean bi tripulari zituelarik untziaren beste zatia, aginte-modulua alegia, utzi eta ilargi-hartzera zuzentzen zen. Aginte-modulua Ilargia orbitatzen gelditzen zen.
Ilargiaren esploratzaileak zoruan astiro pausatu ondoren, inguruaren esplorazioa eta aldez aurretik prestatutako saio zientifikoak egingo zituzten. Egun bat bertan igaro ondoren, ilargia utzi eta aginte-moduluarekin bat egingo zuten Ilargiaren orbitan. Azkenik, untziaren propultsio-sistemak Lurrerantz abiaraziko zuen Apollo a.
Apollo espaziuntzia hiru moduluz osatua zen: aginte-, zerbitzu- eta ilargi-moduluez. Aginte-moduluan untziaren kontrol-zentrua zegoen eta baita hiru astronauten etxea ere. Itxura konikoa zuen eta 3,95 metroko altuera eta 4 metroko diametroa zituen. Bere pisua 4.500 kg-koa zen. Aginte-moduluaren muturrean dorre moduko egitura zegoen. Honen lana, jaurtiketan zehar arazorik egonez gero aginte-modulua Saturn jaurtigailutik banantzea zen.
Aginte-moduluaren azpian zerbi-tzu-modulua zegoen. Bere luzera 7,25 metrokoa zen eta bere diametroa 4 metrokoa. Bertan, ibilbidean zehar egin beharreko norabide-zuzenketarako sistema, Ilargi-orbitan sartzeko erretro-koheteak eta Ilargi-orbitatik Lurrerantz abiarazteko propultsio-sistema zeuden.
Astronautaren urratsak gainazalean. Higadurarik ez dagoenez, betirako izango dira.
Zerbitzu-moduluaren eta Saturn V jaurtigailuaren artean Ilargi-moduluaren egokitzailea zegoen. Honen betebeharra Ilargi-modulua edukitzea zen. Ilargi-moduluan bi astronautentzako tokia zegoen eta hauek orbitatik Ilargiaren gainazalera eramatea zen bere lana. Ilargi-moduluak 6,93 metroko altuera eta 3,63 metroko diametroa zituen. Lurrean 15.000 kilogramo pisatzen zituen eta sei aldiz gutxiago Ilargian.
Lehenengo Apollo ak
Gidatutako lehenengo Apollo a 1967.eko otsailean jaurtitzekoa zen, baina urtarrilaren 28an atzeranzko kontaketaren entseiua egiten ari zirenean, untziaren kabinak su hartu zuen eta bertan ziren hiru astronauta erreta hil egin ziren suiltzaltzaileek ezer egiterik izan aurretik.
Gertaera horren ondorioz Apollo programak aldaketak izan zituen eta tripulaziorik gabeko hegaldiak egin ziren ekipoa frogatzeko. Bide horretatik, 1967.eko azaroan Saturn V jaurtigailuak tripula-ziorik gabeko Apollo bat orbitan jarri zuen eta horrelako beste bi jaurtiketa egin ziren 1968.eko urriaren 11n hiru tripulari zituen Apollo 7 orbitan jarri baino lehen. Apollo 7 izan zen hiru astronauta batera espazioan jarri zituen lehenengo espaziuntzia. Lurra 163 bider orbitatu zuen eta tripulariek aginte-moduluaren maneiua aztertu zuten.
1968.eko abenduaren 21ean jaurtitako Apollo 8 Lurra orbitatu ondoren Ilargirako bidean jarri zen. Ilargiaren inguruan 10 orbita bete ondoren Lurrera itzuli zen.
Alan Bean astronauta Surveyor3 zunda automatikoa aztertzen.
Apollo 9 k Ilargi-modulua frogatu zuen Lurraren orbitan 10 egun iraun zuen bidaian. Hurrengo Apollo ak, 10.ak alegia, Ilargia orbitatu zuen. Bi astronauta ilargi-modulura transferitu ziren. Aginte-modulua utzi eta Ilargiaren gai-nazaletik 14.300 metrora jaitsi ziren. Azken honekin bukatu ziren Apollo untziak frogatzeko saioak, hurrengoek Ilargian gizakia pausaraztea zuten helburu eta.
Apollo 11
1969.eko uztailaren 16ean ohizkanpoko mugimendua zegoen Kennedy zentru espazialean eta bere inguruetan. Inoiz ez zen horrenbeste lagun bildu lurralde hartan. Milioi bat lagunetik gorako jendetza pilatu zen Kainaberal lurmuturrera daramatzaten errepide eta autobideetan. Hondartza, kanpinak eta atseden-guneak dendaz, errulotez eta kanpin-furgonetaz beterik zeuden. Aireportuek ezin zioten iristen ari ziren hegazkinen trafiko handiari aurre egin.
Munduko 56 estatutatik etorritako 3.000 kazetari kreditatu ziren NASAren prentsa-bulegoan. Gure planeta osoko begiak jaurtieta-portuaren erdian zut zegoen metalezko dorre distiratsuari begira zeuden. Telebistaren irudiek 500 milioi lagun eta 1.000 milioi begi erakarri zituzten. EEBBtan, ordu batzuetan, krimena eta gaiztakeria inoiz lortutako punturik baxuenean mantendu ziren. EEBBtako telebista-aparatuen saltzaileek pagotxa izan zuten; txurruak bezala saldu bait ziren D eguna aurretik.
Materiala deskargatzen.
Saturn V aren muturrean kokaturik zegoen Apollo 11 ri begiratzen ziotenei, atzeranzko kontaketa amaigabea iruditzen zitzaien. T unea inoiz ez zela iritsiko zirudien. T minus hirurogei segundo: jaurtiketarako argi berdea dago. Minutu bat besterik ez. T minus hamabi segundo: Saturn V ari eusten dioten metalezko besoak irekitzen hasi dira eta ignizio-sekuentzari hasiera eman zaio.
T minus 8,9 segundo: lehen garrak ikusi dira, baina kohetea oraindik lurrari sendo lotuta dagoenez, tinko dirau potentzia metatzen ari delarik. Hiru, bi, aurrera, zero.
Une honetantxe, koheteari eusten dioten azkeneko euskarriak aldi berean askatu dira eta ke eta su artean lurzorutik urruntzen hasi da 100 m-ko luzera duen metalezko ziria.
Apollo 11 ren kabinan, jantzi espazialen barruan dauden Neil A. Armstrong, Edwin E. Akirin eta Michaels Collins astronautak kanpoan gertatzen ari denaz ez dira ia ohartu. Eserlekuen kontra estutzen dituen presioak Lurra uzten ari direla adierazten die. Baina, kohetea inguratzen duen ke eta suaren burrunba nahiz jaurtiketa ikusten ari diren milaka lagunen alaitasun-oihu eta algarak ez dira kabinaren barnera iristen.
1969.eko uztailaren 17an goizeko 9,32ak ziren. Jaurtigailuaren lehen bi urratsek 28.000 km/h-ko abiadura eman zioten Apollo 11 ri eta Lurraren orbitaraino eraman zuten. Gure planetaren inguruan bi bira eman ondoren, bi ordu eta hiru laurden geroago, hirugarren urratsak untzia Ilargirako ibilbidean jarri zuen 39.000 km/h-ko abiadura eman ondoren.
Apollo 9 ko David Scott astronauta, eginiko elkartze-entseinan bi moduluak ongi elkartu direla egiaztatzen ari da.
Hirugarren urratsa 5 minutu eta 47 segundoz egon zen pizturik. Iraungi zenean eta ondorioz motoreek emandako bulkada bukatu zenean, Lurraren grabitate-indarra Untzitik tiratzen hasi zen bere abiadura balaztatzen zuelarik. Apollo 11 ren abiadura 3.200 km/h-kon izateraino iritsi zenean, Ilargiaren grabitate-indarra hasi zen lanean uhuiari tiratuz eta azeleratuz. Lurrutzi eta 72 ordura uhuia Ilargia orbitatzen hasi zen 8.400 km/h-ko abiaduraz.
Ilargian
Misioaren laugarren egunean, untziak zazpigarren ilargi-orbitari hasiera eman behar zionean, tripularien tentsioa goizen hasi zen. Aginte-modulua eta (argi-modulua banantzeko maniobrari hasiera emateko egunerdia baino gutxiago falta zen. Ilargihartzea hamabost orduren buruan izango zen.
Espaziuntzia Ilargiaren gibelera sartu eta Houston-eko kontrol-zentruarekiko irrati-kontaktua eten egin zen berriro. Akirin narraz ilargi-modulura sartu zen. Eagle (arranoa) izenez bataituta zegoen. Kontrol-panel nagusiak piztu ondoren, Columbia aginte-modulura itzuli zen eta Armstrong-ekin batera ilargi jantzia jarri zuen.
Banantze-maniobra hamabigarren orbitan hasi zen. Bi astronautak Eagle ra pasatu ziren eta moduluak komunikatzen zituen ataka itxi egin zen. Aurretik kalkulatu bezala, koheteen leherketa kontrolatuek ilargi-modulua Columbia tik banandu egin zuten. Jauzi mantsu batez ilargi-modulua urruntzen hasi zen Ilargiko hutsean. Houston-en kezkati zeuden eta maniobraren berri eskatu zioten aginte-moduluan gelditutako Collins-i. " Arranoak hegoak ditu " izan zen pilotuaren erantzuna.
Datu zientifikoak Lurrera trasmititzeko Ilargian utzitako ekipamendua.
Artean, Eagle a Ilargiko gainazaletik 90 km-ra eta Columbia tik metro gutxitara zegoen eta hiru maniobra zaili ekin behar zien Lasaitasunaren Itsasoan (Mare Tranquilitatis-en) pausatu baino lehen.
Lehenik, Collins-ek aginte-modu-luaren koheteak piztu zituen segundo batzuz, segidako maniobrak burutzean bi moduluak nahikoa urrun egon zitezen.
Eagle n pausatzea ezin zen gidatze-kontrol automatikoaren menpe bakarrik utzi. Ordenadoreak azkar aldatzen ari ziren aldagaiak (altitudea, abiadura eta erregai-kontsumoa) kontrolatzen zituen. Hasierako urratsak ordenadoreak zuzenduko zituen, baina 750 m falta zirenean Arsmtrong-ek hartu zuen ilargihartze-maniobraren eskuzko kontrola.
Hamabi minutu falta ziren zoruan pausatzeko eta untzia gainazaletik 75.000 m-ra zegoen, 4.500 km/h-ko abiaduraz hurbiltzen zitzaiolarik. Armstrong zeu-den arazoez ohartu zen: kalkulatu baino 22 km/h-ko abiadura handiagoz jaisten ari ziren eta aurrikusitako puntuan ez ziren pausatuko. Abiadura beste 12 kMh handiagoa izanez gero, ilargiratzea bertan behera utzi beharko zen. Houston-ek aurrera jarraitzeko agindua eman zuen.
Bapatean, untziko ordenadoreak alarma leia jo zuen: 1202 alarma-mezua. Ordenadorearen lan-ahal mena gandituta zegoen. Ez zen harritzekoa. Elkartze-radarra piztuta zegoen eta aldi berean, pausatze tokia lokalizatu nahian zebilen eta Columbia rako itzulera-ibilbidea kalkulatzen. Kontrolak alarmari jaramonik ez egiteko agindu zuen.
Lunar Rover ibilgailua.
Gainazaletik 11.000 m-ra Eagle k itzulipurdika egin eta pausatze-oinak behe alderantz begira jarri zituen. Balaztatze-koheteek jaitsiera-abiadura 90 km/h-ra txikiagotu zuten.
Zoruraino 4.000 m falta zirela Eaglen ordenadoreak beste alarma mezu bat bota zuen. "1201" garrasi egin zuen Aldrin-ek. "Kasurik ez" izan zen Houstonen erantzuna, aurreko mezuaren antzeko gainkarga adierazten zuelako.
750 m falta zirenean Armstrong-ek eskuzko kontrola hartu zuen. Zorua uste baino latzagoa zen. Segundo gutxitan, Armstrong-ek pausaleku posible batzuk aukeratu eta baztertu egin zituen. Erretrokohetearen zorrotadak Ilargiko hauts eta harriak harrotu zituen eta pilotuaren ikus-eremua lainotu egin zuen. Erregaia agortzen ari zen. Azkenik, Armstrong-ek itsutzen zuten hauts-hodei artean pausatzeko erabakia hartu zuen. Kontaktua oso leuna izan zen "Pausatze-sentsoreen argiari begiratu behar izan nion, sentitu nuen bump leun hura benetako pausatzea zela ziurtatzeko" gogoratzen du Aldrin-ek.
Ilargia zapaldu baino lehen kabina eta kanpoko presioak berdindu behar zituzten. Sei ordu geroago, 1969.eko uztailaren 20ko goizaldeko 2,53tan, Neil Armstrong-ek 'That's one small step for ...man, one giant leap for mankind" esan zuen bere eskuineko oina Lasaitasunaren Itsasoko hautsetan jarri zuenean. Atzeranzko hiruzpalau pauso eman zituen eta ondoren Ilargiko hautsa ostikatzen hasi zen. "Gainazala hauts mehez osatuta dago. Botaren puntaz erraz harrotzen dut. Geruza mehetan, egurrikatz-hautsaren moduan itsasten zaie nere boten albo eta zolari" izan ziren Ilargiari buruzko lehen inpresioak.
Aldrin jaitsi zen gero untzitik.
Ilargiko harriak. a) Basaltoa.
Eguzkitan etzateko toki egokia dirudi" gogoratu zuen Armstrong-ek gero eta zera dio: "Gozodendara sartzen den bost urteko mutikoaren arazo berdina genuen guk, egiteko gauza ineresgarri asko zegoen eta"
Aldrin-ek beste modu bateko oroimenak dauzka: "Apur bat desorientatua sentitzen nuen nere burua. Lurrean horizonteari begiratzen diozunean launa da. Ilargia Lurra baino askoz ere txikiagoa denez eta terreno alturik ez dagoenez, horizontea kurbatua da norabide guztietan."
Ondorengo bi ordu t' erdietan zehar lan handia izan zuten astronautek: Ilargiko harriak bildu (21 kg), argazkiak atera, EEBBetako bandera zabaldu eta saio desberdinak prestatu. Zoluan jarritako telebista-kamera baten bidez beren irudiak Lurrean ikus zitezkeen.
Apollo 11 ko astronautek zenbait saio egin zituzten Ilargian egon ziren bitartean. Sismometro bat ipini zuten Ilargiaren barnean gerta daitezkeen higidura sismikoak detektatzeko. Bestalde, laserrentzako isladagailu bat, ispilu bat alegia, ipini zuten Luna-Ilargia distantzia zehaztasun osoz neurtu ahal izateko. Lurraren gainazaletik laser-izpi bat igortzen da, Ilargian dagoen isladagailua itu duelarik. Bertan isladatu eta Lurrera itzultzen da. Joan-etorrian laser izpiak erabilitako denbora neurtuz eta honen abidura argiarena dela jakinez, Lurra-Ilargi distantzia erraz kalkula daiteke. Beste saio batean Eguzkitik Ilargiaren gainazalera iristen diren partikulak detektatu ziren.
Etxerako bidean
Ilargiko harriak. b) Anortosita.
Apollo misioen astronautek esaten dutenez, ilargiuztea zen bidaia osoan larritasunik handiena sortzen zuen unea. Ilargi-moduluak igoera-motore bakarra zuen. Huts eginez gero, ez zegoen beste aukerarik. Igoera-motorea garaiz piztu behar zen eta modulua orbitan jartzeko nahikoa bulkada emateko denboraz martxan egon behar zuen. Bestela...
Eagle k eta beste ilargi-modulu guztiek ez zuten ilargiuzte-arazorik izan. Motoreak piztu eta 7 minutura itzali egin ziren modulua orbita eliptiko egokian utzi ondoren. Bi moduluak elkartzeko arazorik ez zen egon eta Armstrong eta Akirin Collins-ekin juntatu ziren. Egin beharreko operazioak egin ondoren, Ilargiaren orbitatik aterako zituen kohetea piztu eta etxerako bidea hartu zuten.
Zein da ilargi-esplorazioaren etorkizuna?
Duela hamahiru urtetik hona Ilargiaren esplorazioa giza programa espazialetik kanpo egon da. Espazio-esplorazioaren bi erraldoiek, Sobiet B atasunak eta EEBBek alegia, alde batera utzi dute Ilargia eta beren esfortzuei beste norabide batzuk markatu dizkiete. Beste esploratzaile txikiagoek, ESAk eta Japoniak esaterako, helburu xumeagoak izan dituzte.
Hala eta guztiz ere, urteetako utzikeria aurki bukatuko dela dirudi. NASAk etorkizuneko planen artean Ilargian giza base iraunkorrak sortzearen planak ditu. Sobietarrek bestalde, eta ezagutzen dugunaren neurrian, ez dute Ilargirako planik eta beren esfortzuak estazio espazialetan eta Martitzen esplorazioan egin behar dituzte, itxura denez. Beraz, Ilargiko etorkizuneko esplorazioari buruz aritu nahi badugu, iparramerikarren planei mugatu beharko gatzaizkie.
Ilargiko harriak. c) gabroa.
Llabur izan bada ere, lehendik aipatu ditugu NASAren planak aldizkari honetan 3 . Ondorengo lerroetan zehazkiago azaltzeko asmoa daukagu.
Hala ere, Ilargirako NASAren planak ez dira ahobatez onartuak izan EEBBtako zientzilarien artean. Batzuen eritziz, iparramerikarrek beste helburu batzuetan egin beharko lukete indar; Martitzen esplorazioan esaterako. Beste batzuek gizakiaren bidezko espazio-esplorazioa antzinako gauza dela uste dute eta aurrerantzean esplorazioa zunda automatikoen bidez egin beharko litzatekeela proposatzen dute. Horien aburuz, zunda automatikoak merkeagoak, malguagoak eta seguruagoak dira. Gizakiaren bidezko esplorazioa oinarririk gabeko propaganda izango litzateke.
Kontrako eritzi hauek egonik ere, NASAren asmoak aurrea doaz eta dagoeneko egingo denaren eskema paratuta dago. Gizakiak gidatutako lehenengo misioa 2004. urtean burutuko da eta honek oinarrizko ilargi-basea antolatuko du. Lau pertsonaz osatutako lan-taldearen helbururik nagusiena basea etengabeko erabilpenerako prestatzea izango da.
Hasiera batean, Ilargiko baseko hornidurak Lurraren orbitan dagoen estazio espazialetik garaituko dira. Espaziuntzi berrerabilgarria erabiliko da honetarako. Lehenengo horniketa-hegalditan garraio untzia Ilargiko gainazalean pausatuko da baina, gure satelitearen orbitan estazio espaziala eraikitzean, estazio horretan lagako ditu hornidurak. Beste untzi batek transferituko ditu esta-zio espazial ilargitarretik Ilargiaren gainazalera.
Ilargiko harriak. d) Bretxa.
Baseko tripulazioak bertako bizi-baldintzak egokiagotzen eta instalazioari autosufizientzi mailarik handiena ematen saiatuko da. Oxigenoa ilargi-zorutik erauziko da. Ura lortzeko oxigenoa zorutik erauzitako hidrogenoarekin nahastuko da. Gainera, Ilargi-hidrogeno eta -oxigenoa koheteak bultzatzeko erre-gai izango dira. Eraikuntz materialak ere ilargi-zorutik lortuko dira; erregolitotik alegia. Ilargitarrek azkenik, beren janaria hazteko gai ere izango dira, kultibo hidroponikotan zein baratzetan.
Itzuleraren onurak
Ilargira itzultzeak hiru alor nagusitan ekarriko ditu onurak: Ilargiaren azterketan, astronomian eta industrian.
Zientzilari batzuen ustez Apollo untziek bidalitako informazioa eta ekarritako 400 kg-tik gora ilargi-harriak nahikoa dira gure satelitearen ezagutza sakona izateko. Beste batzuek aitzitik, ez dute berdin pentsatzen. Bildutako datuak ez direla aski diote eta gainera guztiak Eguzkiari begira dagoen aurpegitik hartu dira. Apollo untziek Ilargiari buruzko galdera askori erantzuna eman bazioten ere, beste batzuk erantzuteke utzi edota galdera berriak jarri zituzten. Adibidez, Ilargiak burdinaz eta nikelez osatutako nukleo urturik ba al du?; Azalaren lodiera eta konposizioa zeintzuk dira?; Zeintzuk dira ilargiko harri-moten arteko erlazioak? edota identifikatu al dira Ilargiko hari-mota guztiak?
Galdera hauei eta sortuko diren bernei erantzun egokia emateko astronomoek iraupen luzeko landa-lana behar-beharrekoa dakusatenez, Ilargiko base iraunkorra derrigorrezkoa iruditzen zaie.
Harri-laginak biltzen.
Ilargiaren azterketa bazter batera utzirik ere, astronomiarentzat oso mesedegarri izango da Ilargiko basea. Astronomiaren urrezko arro behia has daiteke anitzen ustetan.
Ilargiak ingurune ezin hobea eskaintzen die astronomoei. Lehenik, Ilargiak ez du atmosferarik. Ondorioz, Ilargian ipinitako teleskopioak ez du hodei eta atmosfera-turbulentzi arazorik izango. Gainera, Ilargiko zerua Lupeko zerurik ilunena baino lau bider ilunagoa da, astronomoen buruhauste den hiri-argikuntza artifizialik ez dago eta. Ilargi-egunean zehar ere, behaketa astronomiko gehienetarako nahikoa iluna da zerua.
Bestetik, Ilargiko gauak bi aste irauten duenez gero, oso objektu argimotelen argazkiak ateratzeko esposizio izugarri luzeak erabil daitezke. Irratiastronomekere abantaila nabarmenak izango dituzte Ilargiaren alde ezkutuan. Bertan Lupeko irrati eta telebistek sortutako hondo-zarata etengabea entzungo ez denez, orain debekaturik dituzten irrati-frekuentziatan lan egin ahal izango dute.
Hala eta guztiz ere, Ilargiko basearen epe luzeko arrakasta eta onura bertako industriatik etorriko zaizkio. Oxigenoa, hidrogenoa eta metalak Ilargiko zorutik erauzteko eta hauek ura, erregai eta eraikuntz material bihurtzeko gaitasunean egongo da Ilargiko basearen etorkizuna. Planifikazio egokia eta zuzena egiten bada eta deskribatutako prozesu horiek egoki burutzen badira, Ilargiko baseak funtsezko betebeharra izango du gure sistemaren esplorazioan eta Lurraren inguruko estazio espazialen bilakabidean.
Arrazoia sinplea da. Ilargiko gainazaletik edozein gauza orbitan jartzeak Lurretik baino askoz energi kantitate txikiagoa behar du, grabitate-indarra txikiagoa delako. Egin den zenbait kalkuluren arabera, materiala Ilargitik bidaltzea Lurretik bidaltzea baino 20-50 aldiz merkeagoa izan daiteke. Adibidea erraza da. Lurretik jaurtikitako transbordadore espazialaren masaren % 1,5 soilik da garraiakizun. Ilargitik jaurtiz gero, %50.
Antza denez, Ilargiaren esplorazio sakona eta ustiapena kale-kantoian daude. Puntu honetaraino iritsirik dena dela, erantzutera ausartzen ez garen galdera bat airean utzi gura dugu: Zein eskubide dugu gizakiok beste astro baten ekologian eskuhartzeko?
SOBIETARRAK ILARGIAN
Ilargirako esplorazioan lehenengoak sobietarrak izan baziren (ikus testua), aurki utzi zuten Ilargiaren esplorazioa helburu nagusi legez. Iparramerikarrek baino lehenago gizakirik ezin izango zutela Ilargian jarri konturatu zirenean, Artizar eta Martitzen ahaleginik handienak egitea erabaki zuten. Hala eta guztiz ere, Ilargia ez zuten guztiz alde batera utzi eta zunda automatikoen bidezko esplorazioan emaitza ikusgarriak lortu zituzten.
Esaterako, Luna 16 k Ilargiaren azalean astiro ilargihartu zuen (1970.eko irailean) eta 100 g-ko zulu-lagina hartu eta Lurrera bidali zuen hermetikoki zigilatutako kutxa batean. Hau izan da honelako orain arteko misio bakarra. Ordurako ordea, iparramerikarrek jarriak zituzten astronautak Ilargian eta zolu-laginak Lurrera ekarriak zituzten.
Bestetik, Luna 17 k, 1970.eko azaroan ilargihartu zuenak, ibilgailu automatiko bat zeraman berarekin; Lunokhod 1 izenekoa. Ibilgailua Lurretik kontrolatzen zen eta zenbait hilabetetan zehar Ilargiaren esplorazioan ihardun zuen. Hilabete batzuk geroago, Luna 18 k Lunokhod2 era-man zuen Ilargira.
1976.eko abuztuan ilargihartu zuen Luna 20 izan zen sobietarrek Ilargi-esplorazioan eginiko azken esfortzua. Harez gero, ez dirudi sobietarrei Ilargiari buruzko interesa berriro piztu zaienik. Izan ere, aurrerantzerako dauzkaten planetan, guk dakigula bederen, ez da Ilargia inondik inora agertzen.
APOLLO MISIOAK
Apollo 12- Misio hau 1969.eko azaroaren 14ean jaurtia izan zen eta Apollo 11 k eginiko antzeko ibilbideari jarraituz Mare Cognitum izenekoan pausatu zen azaroaren l9an. Misio honen helburuen arteko bat esplorazio geologiko sakon bat egitea zen. 34 kg ilargi-harri bildu ziren eta ALSEP (Apollo Lunar Surface Experiments Package = Apolloren Ilargi-esperimentuen sorta) izeneko tresneria muntatu zen. Honetan, sismometro bat, magnetometro bat eta Eguzki-partikula eta Ilargiaren zolu eta atmosfera mehearen arteko elkarrekintzak neurtzeko tresnak zeuden. Bestalde, bi urte t'erdi lehenago toki beretsuan ilargiratutako Surveyor3 zundaren zati batzuk bildu eta Lurrera ekarri ziren aztertuak izan zitezen. Astronautek Ilargiaren azalean 15,5 lanordu egin zituzten.
Apollo 13- Honek (1970.eko apirilean jaurtia izan zen) ez zuen Ilargiratzea lortu eta trajedia bihurtzeko zorian egon zen. Zerbitzu-moduluan leherketa bat gertatu zen eta bertako oxigenoa galdu egin zen. Horrexegatik erregai-zelulak erabiltezin bilakatu ziren berehala. Astronautak, (nahiz eta erregai zelulak lanean aritu ziren ordu gutxietan bateriak kargatzeko eta ur-apur bat biltzeko gai izan) urez, energia elektrikoz eta oxigenoz eskas gelditu ziren. Aginte-moduluaren energia eten egin zuten eta Ilargi-modulura sartu ziren, Lurrera itzuli ahal izateko Ilargiaren inguruan egin beharreko bira egitearren. Ilargi-moduluaren ingurugiroaren kontrolerako sistema ez zegoen hiru tripularientzako prestatuta eta anitz estutasun igaro zituzten. Energia elektriko askorik ez zutenez, hotza izan zen gainditu behar izan zuten oztoporik handiena. Zorionez, Lurrera itzultzea erdietsi zuten.
Apollo 14- Hau Mare Cognitum-eko eskualde malkartsu batean pausatu zen. Astronautak 18,3 orduz aritu ziren untzitik kanpo lanean. Tarte horretan 43 kg ilargi-harri bildu zituzten, ALSEP paketea muntatu zuten eta 3 km-ko ibilaldian azterketa geologiko sakona egin zuten.
Apollo 15- Misio honek Apenino mendien inguruan ilargihartu zuen. Misio honi esker Ilargiari buruzko ezagumenduak asko zabaldu ziren. Ikerketa orbitalak egin ziren kasu honetan. Untzitik at 37,1 lanordu egin ziren eta astronautek Lunar Rover izeneko ibilgailua erabili zuten alde batetik bestera higitzeko eta kargak garraiatzeko. 78 kg ilargi-harri bildu zituzten.
Apollo 16- Untzi hau Mare Nectaris-en dagoen Descartes kraterraren inguruan pausatu zen. Astronautek 40,5 lanordu egin zituzten untzitik kanpo. Bestalde 27 km-ko bidaia egin zuten, 96 kg ilargi-harri bildu zituztelarik.
Apollo 17- Hau izan zen Apollo programaren azken misioa eta baita NASAk Ilargira bidalitako azken espaziuntzia ere. Aurreko bi misioek jorratutako bideari jarraitu zitzaion eta Lasaitasunaren Itsasoko eskualde bat esploratu zuten. Astronautek 44,2 lanordu egin zituzten untzitik kanpo, 35 km ibiliz eta 120 kg ilargi-harri bilduz.
ZER BERRI ILARGIAZ?
Ilargiko paisaia idealizatua. Kraterrak bi motakoak izan daitezke: krater bolkanikoak eta inpaktu-kraterrak. Domoek jatorri bolkanikoa dute eta ilargiazalaren hanturaguneak dira. Errileak (alemanierazko rille = luebaki) ilargiazalean dauden arroil moduko luebakiak dira. Errileak linealak, kurbatuak edo bihurgunetsuak izan daitezke eta hondoratu diren laba-isurketak direla uste da. Mendizerra zimurtuak altuera txikiko eta hedadura handiko mendi-multzoak dira. Krater-Izpiak zenbait kraterretatik erradialki ateratzen diren izpi moduko lerro distiratsuak dira. Erregolitoa Ilargiko ia gainazal osoa estaltzen duen hautsa da.
Azken hogeitamar urtean espaziuntzien bidez eginiko azterketak, Ilargiari buruz gizakiak zituen ezagumenduak aldatu egin ditu eta ikuspegi berria eman diote gure satelitearen geologiaz eta historiaz.
Lurretik begi hutsez begiraturik, bi eskualde-mota nabarmentzen dira Ilargian. Batzuk ilunak dira eta besteak argiak. Garai bateko astronomoek maria esan zieten area ilunei; Lurreko itsasoekin identifikatu bait zituzten. Eskualde argiei ordea, terrae esan zieten. Terminologia hau mantentzen da oraindik, nahiz eta Ilargiko gainazalean urik ez dagoela aspalditik jakin.
Ilargiko gainazalari gertuagotik begiratzen badiogu, teleskopioz adi bidez, paisaiaren itxuraz ideia zehatzagoak lortuko ditugu (ikus irudia). Zunda espazial automatikoek eta Apollo ontziek eginiko azterketek te-leskopio bidez atzemandako paisaia konfirmatu egin dute eta gainera zehaztasun handiagoa (harrien konposizioa, egitura geologikoen xehetasunak eta lurzoruaren trinkotasuna esaterako) eman dute.
Hala eta guztiz ere, Ilargiaren historiaz eta barne-egituraz eman dituzte Ilargiaren esplorazio espazialek fruitu oparoak eta eragingarriak.
Ilargiaren historia
Lurra eratuberria zenean, duela 4,55 mila milioi urte, egungo Martitz baino zerbait handiagoa zen planetoide batek gure planeta jo egin zuen. Talkaren eraginez bi objektuen materiaz ostatutako hodeia eratu zen. Materiaren zati bat Lurrera erori zen, baina beste zati bat eraztun moduan gelditu zen planetaren inguruan.
Milaka urtetan, materia bilduz joan zen puska handiagoak eratuz. Puska hauek talka egiten zuten elkarren artean eta kasu askotan itsatsiak gelditzen ziren. Pixkana gorputz bero eta handiagoa eratu zen. Talkaok beroa sortzen zuten eta protoilargiaren gainazala urturik mantentzen zen. Osagai astunenak zentrurantz jauzi ziren eta arinenak gainazalean flotatzen gelditu ziren.
Ilargi jaioberriak objektuak erakarri egin zituen eta horien inpaktuek ilargi-arro handiak sortu zitorien eta gainazala ilargiazal urtuz estali zu-ten. Garai hartan eratu ziren arroetatik hogeitamar batek bakarrik dirau oraindik. Aro honi aurrenektariar deritzo eta duela 3,92 mila milioi urte bukatu zen. Apollo 15, 16 eta 17 ontziek ekarri zuten garai honi buruzko informazioa.
Ilargiko historiaren hurrengo fasea nektariar izenekoa da eta, Nectaris arroan jazotako inpaktu handiarekin hasi zen duela 3,92 mila milioi urte eta Imbrium arroko inpaktuarekin bukatu zen duela 3,85 mila milioi urte. Garai hartan arro sakon handiak sortu zituzten inpaktu itzelak gertatu ziren. Besteak beste, Mare Nectaris, Mare Serenitatis eta Mare Crisium daudeneko arroak garai hartakoak dira. Toki hauetan, Apollo 16 (Nectaris) eta 17 (Serenitatis) eta Luna 20 (Crisium) untziek lortu zituz-ten datuak.
Aristarko (erdian eta ezker aldean) kraterraren inguruko errile bihurgunetsuak. Kraterrak 40 km-ko diametroa du.
Asteroide baten inpaktuak Imbrium arroa duela 3,85 mila milioi urte sortu zuenean aro inbriarraren hasiera markatu zuen. Aro honen hasieran, aro inbriar goiztiar izenekoan, Ilargiaren alde ikusgarria sakabanatutako hondakinez bete zen. Garai horretakoak dira Petavius, Arzael, Ritter eta Sabine kraterrak esaterako. Aro inbriar berantiarra duela 3,80 mila milioi urte hasi zen Orientale izeneko inpaktuarekin. Orduan, fenomeno berri bat gertatu zen Ilargiko geologian: barneari zerion laba metatzen hasi zen eta arroe hondoan estal-tzen hasi zen.
Lehenbizi Oceanus Procellarus-en zatiak hasi ziren betetzen, gero Mare Fecundatis, Mare Nectaris, Mare Tranquillitatis etab. Garai hartakoak, Sinus Iridum, Posidonius, Platon eta Arkimedes kraterrak dira.
Aro Inbriar berantiarra duela 3,2 mila milioi urte bukatu zen. Segidan aro erastotemikoa etorri zen. Hau Ilargiko historia geologikoan arorik luzeena da; duela 1,2 mila milioi urte arte iraun bait zuen. Mariak garai horretan hartu zuten egun daukaten itxura. Krater nabarmen batzuk ordukoak dira: Eratostenes, Teofilo, Pitagoras eta Aristoteles besteak beste.
Egun dirauen aroari Kopernika-rra deritzo eta duela 1,2 mila milioi urte hasi zen. Ilargiaren barne aldea nahikoa hotza zegoen ordurako eta laba-isurketak urritu egin ziren. Gainazala meteorizatzeko bide nagusia inpaktuak izan ziren berriro ere, baina aro nektariarrean baino milioi bat bider leunagoa izan zen.
Ilargiaren barne aldea
Ilargikarek4 eta beste ebidentzia geofisikoek erakutsi dutenez, Ilargiaren barne aldean zenbait geruza daude. Alde batetik, ilargiazal zurruna dago. Honek 30-100 km-ko lodiera du, alde ezkutuan ikusgarrian baino lodiagoa delarik. Bigarrenik, mantu solidoa dago bere lodiera 900 km ingurukoa delarik. Hirugarrenik, zona biguna dago. Honek 375 km-ko lo-diera du. Eta azkenik nukleo erdilikidoa dago. Nukleoaren diametroa 700 km-koa da gutxi gorabehera.
"That's one small step for a man, but a giant leap for mankind"
Maria "Mare"-ren plurala da.
Ikus "Zeintzuk dira iparramerikarrek espaziorako dituzten planak?" EZT 16. alea 18. or.
Lurreko higidura sismikoei lurrikara esaten badiogu, Ilargikoei ilargikora esateak zilegi dirudi.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e4683e6eb326 | http://zientzia.net/artikuluak/cadetik-camera-fabrikazio-sistema1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | CADetik CAMera: fabrikazio-sistemak - Zientzia.eus | CADetik CAMera: fabrikazio-sistemak - Zientzia.eus
Ekonomia linguistikoaren legeak bere azken ondorioetaraino eramaten dituen mundu anglosaxoitik, sigletan mozorrotutako kontzeptu-andana eraunsten ari zaigu etengabe.
Ekonomia linguistikoaren legeak bere azken ondorioetaraino eramaten dituen mundu anglosaxoitik, sigletan mozorrotutako kontzeptu-andana eraunsten ari zaigu etengabe. CADetik CAMera: fabrikazio-sistemak - Zientzia.eus Ingeniaritza
Ekonomia linguistikoaren legeak bere azken ondorioetaraino eramaten dituen mundu anglosaxoitik, sigletan mozorrotutako kontzeptu-andana eraunsten ari zaigu etengabe.
Ez gaituzte hala ere ezustean harrapatu. Izan ere, aspaldidanik ikasia genuen erakundeen izenak bereziki sigla bidez adierazten, hala partidu politikoenak (HB, PNV, PSOE,...) nola enpresenak (FAGOR, RENFE, CAF,...) edo bestelako edozein elkarterenak (DYA, EUTG, UEU,...).
Pixkanaka ordea, laburdurek ezezik, siglek gero eta gehiago objektu berrien definizio osoak dauzkate beren baitan. Adibidez, zerga berri bat BEZ izenaz bataiatu da (Balio Erantsiaren Zerga), gaixotasun bat HIES (Hartutako Inmuno Eskasiaren Sindromea). Hitz berriak sortzea nekeza da nonbait gizarte modernoarentzat.
Eremu zabala dugu oraindik jorratzeko ordea. Egun, Ingalaterrako edozein egunkaritan gisa honetako lerroak irakur genitzake: "The PM toki the MPs that any PC for VIPs should include IDs in thei CVs". Irratian entzunik, efektua are enigmatikoagoa da. Eta inon ez dagoen siglen hiztegian begiratuz gero, PM Prime Minister, MP Member of Parliament, PC Policeman, VIP Very Important Person, ID Identity Card eta CV Curriculum Vitae direla aurkituko genukeen. Ordurako, ordea, eguraldiaren berriak ematen ari direla jabetuko ginatekeen, eta hurrengorako ahaztu, noski!
Irakurle erneak honelako esaldirik entzutea ezinezkoa dela bota dezake, Erresuma Batuan inolako Nortasun Agiririk ez dagoela argudiatuz. Eta egia da, oraingoz behintzat, baina honek are beldurgarriago bihurtzen du siglen uholdea: objektua jaio aurretik bataiatu bait dute!
Bizitza arruntean honela izanik, zer ez daiteke espero teknologi mundutik, non artikulu bakoitzak kontzeptu jator berri bat plazaratzen bait du. Urte gutxiren buruan, injinerutza-arloan, eguneroko bizitzako hitz bihurtu dira CAD (Computer Aided Design), ordenadorez lagunduriko diseinua, eta CAM (Computer Aided Manufacturing), ordenadorez lagunduriko fabrikazioa. Eta hasieran kontzeptu abstraktu zirenak egun gorpuztu egin zaizkigu. CADez mintzatzean adibidez, ez dugu jadanik ordenadore-programa baten irudi zehaztezina buruan. Pantaila, sagu eta ohol grafikoarekin elkartzen dugu ostera; CAD sistemen merkatuan beren malgutasunagatik arrakastatsu bilakatu bait dira gailuok.
CAE (Computer Aided Engineering), ordenadorez lagunduriko injinerutza, nolabait, aurreko bien kontzeptu osagarria delarik, CIMek (Computer Integrated Manufacturing), ordenadorez integratutako fabrikazioa CAE sistema fabrikazio-prozesu osoan ezarri nahiko luke.
Eragiketok finkaturik, haiek burutzeko erreminta aproposenen hautespenari ekin dakioke. Hautespena (ATS) eragiten duten faktoreen artean bolumenaren dimentsioak, erreminta nahiz piezaren materialak eta ebaketa-prozesua mugatzen duten murriztapenek ekoitzitako erizpide ekonomikoak dira nagusi. Azken hauen azterketa CTPren eginkizuna denez, ATS CTPez ere baliatzen da.
Hala, ebaketa-prozesuan eskuhartzen duten hiru elementuak (hau da, pieza, makina eta erreminta) zehazturik, ebaketa-baldintza optimoen kalkulua buru daiteke. Hauxe da, izan ere, ebaketa-teknologiazko paketearen helburua, hots, ebaketa-abiadura, sakonera eta aitzinapen optimoak lortzea; alegia, eragiketarik ekonomikoena ematen duten ebaketa-baldintzak erdiestea. Modulu honek CAMaren gunea osatzen du. Hau lortzearren, prozesuaren murriztapen gehientsuenen analisiari ekiten zaio.
Murriztapenok makina, piezaren material eta erreminta beraren ezaugarriek osatzen dituzte. Makinari dagokionez, bere potentzia, abiadura-mugak, eta pieza eta erremintaren oraketak aipa daitezke. Piezaren materialak eta formak bere zurruntasuna eta, ondorioz, makurdura zedarritzen dute. Beste horrenbeste esan daiteke erremintari buruz. Erremintaren materialak gainera hausturari itzurtzeko indarrik gorena finkatzen du eta bere geometriak sakonera- eta aitzinapen-mugak ezartzen ditu. Modulu honen emaitzak gainera, erreminta-bidea zehazten du.
Ebaketa-prozesuari buruzko informazio guztia fitxategi batean gordeko da. Fitxategi honen erregistro bakoitzak erremintaren posizioa eta ebaketa-baldintzak gordetzen ditu. Postprozesatzaile (PP) batek informazio hau makina zehatzari dagokion zenbakizko kontrolezko instrukzio bihurtuko du, piezaren mekanizazioa hurrengo urratsa delarik.
Esan bezala, modulu guztiok elkarri loturik daudenez, nahikoa litzateke piezaren geometria sartzea, prozedura guztia automatikoki burutu ondoren, zenbakizko kontrolezko instrukzio-zerrenda eskuratzeko. Bestalde, programa hauen emaitzen fidagarritasuna sarrerako datuetan oinarritzen denez, batez ere materialen jokabidea zehazten duten parametroetan (zeintzuk beti behar bezain zorrotz ez diren) programaren erabiltzaileak programak automatikoki ekoitzitako emaitzak, aipatutako zehazgabetasunaren ondorioz, gaitzets litzake.
Hori gertatuz gero, bere esperientziaren araberako datuak erabiliz, programak burutzen dituen urrats berak eskuz eman ditzake, beti ere ordenadorearen kalkulu azkarrak burutzeko erraztasunetaz baliatuz. Horrela, aipatutako sistemaren bide paraleloa osa daiteke, non erabiltzaileak berak prozesu-plangintza eta erreminta eta ebaketa-baldintzen hautapena zehazten dituen.
Horra injinerutza mekanikoak egunero plazaratzen dituen siglen atzean ezkutatzen den errealitatearen hurbilketa, non hasieran aipatutako mesfidantzak berrestea baizik lortu ez dugun: siglek erakunde, zerga, definizio eta ofizioez gain beste sigla-sortak mozorrotzen dituztela aurkitzera iritsi gara! Zeren, azken finean, CAD/ CAM zer den galderak, beldurgarria izanik, erantzun zuzen bakarra du: GI/CAPP/ATS/CTP/PP.
CAEren esparruan, fabrikazio-prozesuaren etapa bakoitzaren automatizazioa eta integrazioa helburu duten fabrikazio-sistema deritzen ordenadore-programak garatzen eta ugaltzen ere hasiak dira. Sistema hauek gero eta oinarri teknologiko zabalagoa dutenez, emaitza fidagarriagoak lor ditzakete.
Txirbil-harroketa bidezko piezen fabrikazioaren gune den ebaketa-prozesua ulertzeko estudioak, prozesu honek eskala industriala erdietsi zueneko alditik ekoitzi dira, beti ere prozesuaren baldintza optimoak eskuratzea jomuga delarik. Erreminta eta pieza-materialen garapenak, hala nola makina-egituraren zurruntasun hazkorrak, ebaketa-baldintzen eremua aitzinatzea eragin du, garai batean ezinezko ziren egoerak posible bihurtuz.
Baina aurrerapena, materialen esparruaz gain fabrikazio-prozeduran ere gertatu da. Hemen kokatzen dira aipatutako CAD/CAM sistemak.
Pieza baten fabrikazioan zehar urrats edo etapa zehatz batzuei jarraitu ohi zaizkie; diseinutik pieza egitera eramango gaituztenei. Urrats hauek ordenadorez baliatuz ematea da fabrikazio-sistemaren helburua. Etapa bakoitza modulu batean antolatu ohi da eta baten irteerak hurrengoaren sarrera osatzen du.
Hiru elementuk eskuhartzen dute fabrikazio-prozesu orotan: makinak, erremintak eta piezak. Makina emanik eta piezaren diseinua burutu ondoren, bost aldi edo etapa bereiz daitezke txirbil-harroketa bidezko fabrikazio-prozesuan zehar; piezaren diseinua eta burutu arteko zubia osatuko dutenak:
Geometri sarrera. (GI Geometry Input)
Prozesu-plangintza. (CAPP Compu-ter Aided Process Planning)
Erreminta-hautespena. (ATS Auto-matic Tool Selection)
Ebaketa-teknologia. (CTP Cutting Technology Package) ,
Postprozesatzailea. (PP Post Pro-cessor)
Lehenik, beraz, piezaren geometria (bere diseinua) buruturik, ordenadorera sartu behar da. GI, geometri sarrera modulua, azken finean, fabrikatu beharreko pieza-motarentzako CAD sistema egokitu bat baizik ez da. Piezarekin batera gainera, pieza landugabea zehaztu behar da, bi elementuon erkaketak harrotu beharreko bolumena ekoitziko duelarik.
Harroketaren gorabeherak, prozesu-plangintza izenez ezagutzen den moduluak jorratuko ditu. Bere zeregin nagusia, harrotuko den bolumenean burutu beharreko eragiketak eta hauei dagozkien eremuak zehaztean datza. Gainera beste eginkizun garrantzitsu bat ere bete beharko du: eragiketak burutu behar diren ordena finkatzea; erizpide ekonomiko eta piezaren perdoien arabera batipat. Horrela, CAPPek CAD eta CAM uztartzen ditu; bi kontzeptuen elementuak bait darabiltza.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b8507d308bb4 | http://zientzia.net/artikuluak/eritasun-infekto-kutsagarriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eritasun infekto-kutsagarriak - Zientzia.eus | Eritasun infekto-kutsagarriak - Zientzia.eus
Izendapenak berak adierazten duen bezala, eritasun hauek badituzte gutxienez bi ezaugarri amankomun.
Izendapenak berak adierazten duen bezala, eritasun hauek badituzte gutxienez bi ezaugarri amankomun. Eritasun infekto-kutsagarriak - Zientzia.eus Izendapenak berak adierazten duen bezala, eritasun hauek badituzte gutxienez bi ezaugarri amankomun.
Izendapenak berak adierazten duen bezala, eritasun hauek (asko dira, ezberdinak oso elkarrekiko) badituzte gutxienez bi ezaugarri amankomun:
Infekto-, hau da, eragile edo sortzaile bizidunei zor zaizkiela.
Kutsagarriak, hau da, gaixo batetik bestera kutsa daitezkeela.
* Eragile edo sortzaile bizidunak era askotakoak dira:
BIRUSAK (oso txikiak). Mikroskopio elektronikoaren bidez ikus daitezke. Zenbaitentzat bizidun eta bizigabekoen artean daude. Nahitaez zelula baten barnean bizi beharra daukate.
BAKTERIOAK (handiagoak). Mikroskopio normalean ikusten dira.
ONDDOAK. Mikosiak sortzen dituzte.
PROTOZOOAK, izaki zelulabakarrak. Paludismoa, amebiasia, toxoplasmosia, etab. eragiten dituzte.
ZIZAREAK. Liseri-aparatuko parasitoak, adib.
* Kutsapena, hau da, eritasuna pertsona batetik beste batera pasatzea, bi era nagusitan gerta daiteke:
Modu ZUZENAZ: inolako bitartekorik gabe.
Modu EZ-ZUZENAZ: bitarteko batez baliatuz (injekzioa, arropa edo toailaren bat, jakiak, platerak, etab.)
Ikus ditzagun bada kutsapen-biderik nagusienak:
Gaixoak hitz edo eztul egiterakoan botatzen dituen tantatxoak, beste pertsona batek arnasartzerakoan irentsi egiten ditu eta kutsatuta gelditzen da.
Liseribidea. Elikagai edo edari kutsatuak janda, edo esku edo objektu kutsatuak ahora eramanda.
Odolaren bidez:
Animalia kutsatuen hozkadak (amorrua), intsektuen ziztadak.
Injekzioen bidez, xiringa edo likidoa kontaminatuak badau-de.
Odol-transfusioen bidez.
Larruazaletik: zauri txiki bat, ondoren gaiztotu egiten da...
Eritasun infekzo-kutsagarrien etapak
INKUBAZIOA. Germenak sartzen direnetik sintomak agertu arte.
AGERIKO GAIXOTASUNA. Sintomak agertzen dire-nean.
Gerta daiteke eritasun bat sintomarik gabe pasatzea, baina pertsona hori eramailea da (germena bere barnean darama) eta besteak kutsatzeko gai da.
ZUZPERRALDIA. Sintomak desagertu eta ondorengo errekuperazioa.
Eritasun hauen kutsagarritasuna
Txertaketa-egutegia.
Kasu bakoitza ezberdina da.
Normalean, kutsagarritasuna inkubazio-aldian hasten da, eta zuzperraldian amaitu, baina badira luzaroan (klinikoki sendatu ondoren urtetan ere jarraitzen dutenak) eramaile-egoeran mantentzen diren eritasunak (hepatitis-mota bere-ziak, adibidez).
Inmunitatea
Horrela deritzo gorputzak germen (edo kanpoko eraso) hauen kontra muntatu eta prestatzen duen defentsa-sistemari.
Defentsa-sistema hau antigorputz eta linfozitoetan oina-rritzen da bereziki, eta gorputzeko zenbait toki jakinetan (iz-tondoan, besapean, eztarriko amigdaletan) nolabaiteko defentsa-hesi edo barrera batzuk dauzkagu, lehen defentsaldia gauzatzeko.
Germen jakin bat gorputzarekin lehen aldiz harremanetan jartzen denean (nahiz eta ondoren gaixotasunik sortu ez), gorputzak nolabait "ezagutu" egin du germen hori, eta hurrengo bisitaldi baterako defentsa batzuk prestatu ditu germen horri aurre egin ahal izateko. Kasu batzuetan (baina ez beti) infekzio edo zoldura galerazteko gai izango dira. Hauxe da inmunitatearen funtsa.
Amigdalekin, adibidez,
Fetuak, 3. hilabetean, baditu dagoeneko amigdalak.
4. hilabetetik hasi eta jaiotza-unerarte amigdalak hazi egiten dira. Jaio ondorengo 6. hilabeterarte hazten jarraitzen dute eta ondoren ESTABILIZAZIO moduko bat dator.
2. urtearen inguruan, amigdalak asko hazten dira eta honek umea eskolan edo haurtzaindegian sartzearekin kointzidi-tzen du (germen berrien erasoa).
Haziera hau pubertaroraino mantentzen da, eta gero pixka-naka beherantz doa.
Inmunitate edo defentsa hau betirakoa da batzuetan (hau da eritasun batzuk behin pasatu ondoren ez dira berriro pasatzen: elgorria adibidez), baina beste kasu batzuetan desagertu egiten da denbora pasatu ondoren. Gaixotasun bakoitzak bere inmunitate-aldi finkoa dauka; bere germenaren ezaugarriek markatua hain zuzen.
Bestalde, inmunitate hau izan daiteke:
Naturala, hau da, gaixotasuna sendatu eta gainditzeak emandakoa.
Artifiziala edo kanpotik ezarritakoa: inmunoglobulinak eta bereziki txertoak. Ikus gero txertaketa-plana edo egutegia.
Eritasun infekto-kutsagarrien sendabidea
Eritasun hauetan oso mota ezberdinekoak daude.
Batzuk arinak dira, sintoma gutxi eta grabetasun txikikoak ematen dituztenak. Hauekin lasai ibiltzea posible da.
Beste batzuk, ordea, grabeagoak dira; sintoma gogor eta larriagoak ematen dituzte, eta hauetan tratamenduak ere gogo-rragoa izan behar du.
Dena den, oro har, ez da botika gehiegi erabili behar. Sintoma horiek, bestalde, oso gogorrak ez direnean, onuraga-rriak dira gorputzarentzat; nolabaiteko defentsa-erreakzioa suposatzen bait dute.
ATSEDENA. Ahalik eta osoena, gorputzaren funtzio eta aparatu guztiena (liseri-aparatuarena bereziki).
SINTOMEN aurkako botikak (sukarra, mina,...)
GERMENAREN aurkako botikak (antibiotikoak, sulfami-dak,. .)
Eritasun infekzio-kutsagarriak eskolan
Eritasun hauek "haurtzaroko gaixotasunak" deituak izan dira, eta ez arrazoi faltaz. Izan ere, haurtzaroan gertatzen bait dira gehien bat. Eta zergatik hori?
Haurraren inmunitatea eskasa delako.
Ume txikiaren gorputzak ez du oraindik astirik izan germe-nekin kontaktuan jartzeko eta hauen kontrako defentsarik sortzeko.
Beste haurrekiko harreman estuak sortzen dira eskolan. Eskolatzearen lehen urtea oso aproposa gertatzen da kutsa-pen asko gertatzeko. Haurra ingurugiro itxi eta ezagun batetik (etxea, familia) beste zabalago eta ez-ezagunago batera pasa-tzen da (eskola, haur-pilo bat)
Eskolan hartu beharreko neurriak
Lehen-lehenik, eritasun infekto-kutsagarrien arazoa bere lekuan jartzea komeni da, inolako gehiegikeriarik egin aurre-tik.
Haurtzaroan, eritasun hauetako batzuk ez dira larriak (askoz ere grabeagoak bait dira pertsona helduarengan). Beraz, komenigarria da haurrak gaixotasun arin horiek, egoerarik onenean, noski, jasatea inmunizaturik gera dadin.
Baldintza higieniko gutxienezkoak, eskolan Garbitasuna, desinfekzioa. Eskolako pertsonalaren osasun-kontrola: arnas aparatukoa eta janariekin manipulazioak egiten dituztenak.
Gaixoaren isolamendua
Beti ere gaixotasunaren araberakoa izango da.
Gaixoak ez luke eskolara joan behar (ikasle nahiz irakasle). Isolamenduaren iraupena ezberdina da kasutik kasura.
Eramaileen zaintze edo behaketa.
Segun eta zein motatako eritasuna den (zorriak, tuberkulo-sia, etab.) eritasun-iturria bilatu beharko da, eta ondoren neurri bereziak hartu.
Informazio egokia zabaltzea, bai gurasoei (kutsapen-katea gehiegi luza ez dadin) eta baita Osasun-Agintaritza edo Erakundeei ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-719fe105a499 | http://zientzia.net/artikuluak/louis-jacques-mande-daguerre/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Louis-Jacques-Mande Daguerre - Zientzia.eus | Louis-Jacques-Mande Daguerre - Zientzia.eus
1789.eko azaroaren 18an, jaio zen Cormeilles-en, eta Paris ondoko Bry-sur-Marne-n hil zen 1851.eko uztailaren 10ean.
1789.eko azaroaren 18an, jaio zen Cormeilles-en, eta Paris ondoko Bry-sur-Marne-n hil zen 1851.eko uztailaren 10ean. Louis-Jacques-Mande Daguerre - Zientzia.eus Biografiak
Oraintxe dela berrehun urte, 1789.eko azaroaren 18an, jaio zen Cormeilles-en, eta Paris ondoko Bry-sur-Marne-n hil zen 1851.eko uztailaren 10ean.
Oraintxe dela berrehun urte, 1789.eko azaroaren 18an, jaio zen Cormeilles-en (Le Havre-tik gertu) deitura euskalduneko artista frantses hau.
Lanbidez pintore zen, eta teatroko eszena-dekorazioak egiteko ardura zuen. Diorama izeneko efektu optikoak lortzen zituen, dekoratuetan benetako objektuak ipiniz. Gero benetako objektuak beste batzuez ordezkatzen zituen, eta horrela lortzen ziren efektu desberdinak.
Efektu optikoen arloan, "kamera iluna" aurkikuntza interesgarria zen. Eguzki-izpiak zulo txiki batetik sartzen ziren kameraren barrura eta barruko pantaila batean kanpoko irudia garbi markatzen zen. Joseph Nicephore Niepce jaunak 1822. urtean lortua zuen kamera barruan irudi iraunkorra, baina honetarako zortzi ordu behar izaten ziren esposizioan bakarrik. Daguerre Niepce-rekin elkartu zen eta sistema hobetzen ahaleginak egin zituen.
Zilar gatzak zituzten kobrezko plakak erabiltzen hasi zen. Sistema haren bidez esposizioan 20 edo 30 minutu "bakarrik" behar ziren. Argiak erasotako alderdia ilundu egiten zen, ilunpekoak lehen bezala irauten zuen bitartean. Aldatu gabeko gatzak, sodio trioxodisulfato (VI)tan disolbatzen ziren eta irudi iraunkorra lortzen zuen; daguerrotipoa alegia.
Daguerrotipoa ez zen oso sistema azkarra, baina eguzki-izpiz zehatz-mehatz eta akatsik gabe pintatutako koadroaren ideiak indar hartu zuen berehala.
1840. urte inguruan metodo hau zeruko izarren argazkigintzarako erabiltzen hasi ziren (Secchi-k adibidez) eta harez gero astronomian aplikazio ugari izan zuen daguerrotipoak.
"Lemuel Shaw" A.S. Southworth J.J. Hawes-en daguerrotipoa
1851
Jendearen ustetan Daguerre da fotografiaren asmatzailea, baina arazoa ez dago hain garbi, asmakuntza horretan apurka-apurka pertsona askok parte hartu zutelako. W. Talbot ingelesa adibidez, horietako garrantzitsu bat izan zen.
Denboran zehar, Daguerreren sistemari hobekuntzak egin zizkioten, baina mende erdi batez kimikarako trebetasuna zuten gutxi batzuk besterik ez ziren argazkilari. George Eastman-ek 1884.ean pelikula fotografikoa patentatu zuenez gero ordea, argazkigintza milioika pertsonengana hedatu da.
Dena dela, argazkigintzaren lehen urratsak eman zituen eta euskal deitura zuen Daguerre famatua, Paris ondoko Bry-sur-Marne-n hil zen 1851.eko uztailaren 10ean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-39f220638217 | http://zientzia.net/artikuluak/harry-melville-honoris-causa-doktore-izendatu-dute/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Harry Melville "Honoris Causa" doktore izendatu dute - Zientzia.eus | Harry Melville "Honoris Causa" doktore izendatu dute - Zientzia.eus
Gonzalo Martiín Guzman jaunak, Harry Melville doktore izendatu du.
Gonzalo Martiín Guzman jaunak, Harry Melville doktore izendatu du. Harry Melville "Honoris Causa" doktore izendatu dute - Zientzia.eus Harry Melville "Honoris Causa" doktore izendatu dute
Kimika
Azaroaren San Donostiako Kimika-Fakultateko atarian telebista kamerak gizon heldu eta ilezuri bati begira zeudelarik, inguruan zeuden ikasle eta irakasleen artena, zerbait berezia soinatzen zen.
Guk laurogei urte pasatako agure bat ikustea espero genuen, baina han gure aurrena zegoen gizonari osasuna zerion alde guztietatik.
Zuzenbide-Fakultateko areto nagusian ospatu zen izendapena. Lehendakaritza-mahaian EHUko zuzendariak eserita zeudelarik, Harry Melville sartu zen aitabitxi Gonzalo Martin Guzman zuelarik. Kimikari gipuzkoarrentzat Gonzalo Martin Guzman jauna aski ezaguna da; berak sortu bait zuen Donostiako Kimika-Zientzien Fakultatea (Elhuyar. Zientzia eta Teknikaren hurrengo alean Guzman jaunari eginiko elkarrizketaz gozatzeko aukera izango duzue). Guzmakek Melville aurkezteko erabili zituen hitzez baliaturik, gizon honen biografia laburra egiteko aukera izan dugu.
Eskoziar ospetsu honen bizitza ikerketara zuzendutakoa izan da.
Berari leporatu behar zaio, hein handi batean, kimika zientifikoa industrial bihurtzea, hau da, teoria zientifikoak teoria praktiko bihurtzea. Konkretuki polimeroen alorrean eginkako ikerketek eman diote gaur egun duen ospea.
Domina eta titulu ugariren jabe den gizon hau, bigarren mundu-gerran gobernu britainiarraren aholkulari izan zen gai kimikoetan. 1958. urtean Elisabeth II.ak SIR izendatu zuen. IUPAC nazioarteko erakunde arauemaileko lehendakari ere 10 urtez izan zen.
Bere izendatze-hitzaldian, unibertsitateak emaitzak eman ahal izateko behar duen autonomiaz eta independentziaz aritu zen. Bere hitzek eta keinuek zientzilari handien umiltasuna adierazten zuten.
Ongi etorri Euskal Herrira, sir Harry.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e86e98f96ef4 | http://zientzia.net/artikuluak/ozono-kontuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ozono-kontuak - Zientzia.eus | Ozono-kontuak - Zientzia.eus
Goi-atmosferan ozonoa gutxitzen ari dela egunkaritako berria da, baina behe-atmosferan ozono-kontzentrazioa hazten ari dela inor gutxik daki.
Goi-atmosferan ozonoa gutxitzen ari dela egunkaritako berria da, baina behe-atmosferan ozono-kontzentrazioa hazten ari dela inor gutxik daki. Ozono-kontuak - Zientzia.eus Klimatologia
Goi-atmosferan ozonoa gutxitzen ari dela egunkaritako berria da, baina behe-atmosferan ozono-kontzentrazioa hazten ari dela inor gutxik daki. C. Brühl eta P. J. Crutzen zientzilarien ustetan behe-atmosferako ozono-kontzentrazioaren igoerak goi-atmosferako murrizketa konpentsatuko du (Geophysical Research Letters, 16, 703-706 orr.).
Horregatik, Lurraren gainazalera iristen den argi ultramorezko kantitateak berdintsu dirau. Fenomeno honen ondorioa, atmosferaren tenperatur profilean ikusiko omen da. Ikerlari hauen eritziz, troposfera (0-10 km) berotu egingo da eta estratosfera (> 10 km) hoztu egingo da.
Troposferan dagoen ozonoari buruzko interesa hazten ari da azken aldian, berotegi-gasa den heinean. Gainera kontzentrazioa asko haziz gero, landareak honda ditzake. Bestetik, ozonoak paper garrantzitsua dauka troposferan gertatzen diren erreakzio kimiko askotan.
Brühl eta Crutzenen arabera, estratosferan gertatzen den ozono-geruzaren galera eta ondorioz pasatzen den gehiegizko erradiazio UMa troposferan gertatzen ari den ozono-pilaketak konpentsatzen du. Beraz, ozono-geruzaren arazoa uste baino konplexuagoa izan daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f41fe6ec792f | http://zientzia.net/artikuluak/kamioi-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kamioi berriak - Zientzia.eus | Kamioi berriak - Zientzia.eus
Pegasok etorkizunerako kamioiaren eredua aurkeztu du.
Pegasok etorkizunerako kamioiaren eredua aurkeztu du. Kamioi berriak - Zientzia.eus Kamioi berriak
Bartzelonako Nazioarteko Automobil-Aretoan Pegasok etorkizunerako kamioiaren eredua aurkeztu du. SOLO 500 izeneko ereduak berrikuntza hauek dakartza:
Kabina aerodinamikoa eta ate automatiko irristagarriak. Igoera-maila bilgarriak.
Material konposatuez eginiko txasis superarina. Erregaiandela egituran integratua dago aerodinamikotasuna irabaztearren.
Informazio eta kontrolerako sistema informatizatua.
Komunikaziorako sistema aurreratua, ahots-sintetizagailua eta adimen artifiziala. Iluntzasunean ikusteko ahalmen osoa, ibilgailu militarren teknika aplikaturik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0e7ebcbd9662 | http://zientzia.net/artikuluak/bizikleta-eguzkizalea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizikleta eguzkizalea - Zientzia.eus | Bizikleta eguzkizalea - Zientzia.eus
Asmatutako bizikleta; pedaletan eragindako indarrari atzekaldeko eguzki-panelak emandako eratsi behar zaio.
Asmatutako bizikleta; pedaletan eragindako indarrari atzekaldeko eguzki-panelak emandako eratsi behar zaio. Bizikleta eguzkizalea - Zientzia.eus Bizikleta eguzkizalea
Energia berriztagarriak
Gure Marinok denboraldi bikaina izan duenik ezin uka. Are denboraldi bikainagoa egingo zukeen irudiko bizikleta erabili izan balu.
Mendebaldeko Alemanian asmatutakoa da eta pedaletan eragindako indarrari atzekaldeko eguzki-panelak emandakoa erantsi behar zaio. Panelak motore elektriko bati loturik daude.
Bizikleta horretan, edozeinek 45 km/h-ko abiadura .erraz lor dezake, antza.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ee30e1cf335d | http://zientzia.net/artikuluak/alzheimer-eritasuna-datutan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Alzheimer eritasuna datutan - Zientzia.eus | Alzheimer eritasuna datutan - Zientzia.eus
Munduko 65 urtetik gorako populazioaren %6 Alzheimer-en eritasunak jotzen du.
Munduko 65 urtetik gorako populazioaren %6 Alzheimer-en eritasunak jotzen du. Alzheimer eritasuna datutan - Zientzia.eus Alzheimer eritasuna datutan
Munduko 65 urtetik gorako populazioaren %6 Alzheimer-en eritasunak jotzen du. 70-80 urte bitartekoak dira kaltetuenak eta eraso-mailak nabarmenki egiten du behera 90 urtetik aurrera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6a0d2783c42f | http://zientzia.net/artikuluak/haztegietako-izokinaren-mehatxua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haztegietako izokinaren mehatxua - Zientzia.eus | Haztegietako izokinaren mehatxua - Zientzia.eus
Izokinzaleak izokinik onena lortu nahian dabiltza. Hauentzat aurrerapen dena, basaizokinarentzat kaltegarri izan liteke.
Izokinzaleak izokinik onena lortu nahian dabiltza. Hauentzat aurrerapen dena, basaizokinarentzat kaltegarri izan liteke. Haztegietako izokinaren mehatxua - Zientzia.eus Haztegietako izokinaren mehatxua
Izokinzaleak izokinik onena lortu nahian dabiltza. Hauentzat aurrerapen dena, basaizokinarentzat kaltegarri izan liteke. Izokin-hazketaren aurpegi ezkutua
Zientzilaria lerro bakoitzak zer nolako aurrerakuntza egin duen apuntatzen.
Izokin-hazkuntzan Norvegia ez da atzera dagoen estatua. Hauxe du helburutzat herrialde honek: bai Arktiar Zirkuluan dagoen Finnmark-eko ur hotzetan, eta bai 1.000 km hegoalderantz dagoen Rogaland-eko ur epelagoetan bizitzeko gai izango diren arrainak otarretan haztea. Lortu nahi duten izokin ideala otar berean antzeko ehundaka arrainekin (batera) bizitzeko gai izango litzateke, gaixotasunei aurre hartuko lieke eta berehala haziko litzateke, jaten duena okela eta gantzaren arteko oreka egoki bihurtuz. Akabatu eta saltzeko tamainara iritsi arte ez da sexualki helduko. Norvegiak badu aipatu izokinaren prototipoa; bertako izokin-hazkuntzaren industria transformatzen ari den prototipoa, hain zuzen ere.
Izokinzaleei zaila zaie arrainean zein ezaugarri diren heredatuak eta zein ingurunearen ondorio bereiztea, baina beraiek nahi duten gene-uniformetasuna duen arraina lortu nahian dabiltza poliki-poliki.
Norvegia da orain arte izokinaren ugalketa-programa duen estatu bakarra. Hazkuntza azkarreko arrainak produzitu dituzte eta hori izugarrizko aurrerapena da arrain-hazkuntzan dabiltzanentzat. Urtero, izokin-belaunaldi berria aurrekoa baino ehuneko 10 edo 12 azkarrago hazten da. Aipatu programak arrain-industriari ere izugarrizko bultzada eman dio. Orain dela bost urte Norvegian 17.000 tona izokin produzitu baziren, aurten 80.000 tona produzitzea espero da. Ikusten denez, aldea ez da txantxetakoa.
Estatuaren altxortegirako ere izokin-hazkuntza oso berri ona da. Haztegiko izokin eta amuarrain ortzadarraren ehuneko 90 baino gehiago esportatu egiten da. Industriaren aurrerakuntzak, ordea, Norvegiako basaizokin atlantiarraren etorkizunaz kezkatu egiten ditu kontserbazionistak. Kezka honen arrazoia zera da: gero eta izokin gehiagok ihes egiten duela itsas otarretatik Norvegiako ibaietara. 400 inguru ibaitan dago basaizokina. Ibai bakoitzeko izokin-populazioak genetikoki desberdinak dira. Ibai batean bi edo hiru populazio desberdin egon liezke, bakoitzak ibaiko zona jakin batean arrautzak erruten dituelarik.
Arrain-hazketa Averoy-ko ikerketa-zentruan. Produktua otarretik jaso daiteke edo itsaso irekian ugaltzen utzi.
Ibaira iristean, ihes egindako izokinek basaizokinekin egin behar dute lehia; alde batetik janari urria lortzeko eta bestalde arrautzak erruteko zonak lortzeko. Kutsatutako arrautzak edo izokin kumeak inportatuz, adibidez, haztegietako arrainari transmititutako gaixotasunak basaizokinarentzat guztiz berriak izan litezke.
Norvegiako merkatal arrantzari buruzko azken estatistikek adierazten dutenez, aurten harrapatutako arrain-kopuruaren %20 haztegietatik ihes egindakoa da. Norvegiako ibaietan haztegietatik ihes egindako izokin-kopurua zenbatekoa den jakiteko egindako erregistroen arabera, ibaia arrain-haztegitik zenbat eta hurbilago egon orduan eta arrain-inbasio handiagoa gertatzen dela ikusten da eta ibai batzuetan eta besteetan inbasio hori ez dela neurri berdinekoa.
Haztegiko izokina eta basaizokina baldintza desberdinetan bizi dira. Izokin atlantiarrak ur freskotan erruten ditu arrautzak eta bertan geratzen da urtebetez gutxienez eta batzuetan 8 urteraino ere gera daiteke. Ur freskotan hazten diharduten arrain gazte hauek “parr” izenez ezagutzen dira. Bere bizi-zikloaren hurrengo pausoan itsasora emigratzen dute izokin gazte hauek, bertan elikatzeko eta heltzeko, baina aurrez portaerazko aldaketak eta aldaketa fisiologikoak jasaten dituzte itsas ingurunean bizi ahal izateko. Beren zakatzetan “kloruro-zelula” berezituak garatzen dituzte sodio-gatzak aktiboki iraizteko.
Zelula hauek migrazio aurretik ugaldu egiten dira. Giltzurrunek ez dute ia gernurik produzitzen eta arrainak ur gehiago edaten du ur gaziaren ondorio deshidratatzaileak konpentsatzeko. Erretinako pigmentuak aldatu egiten zaizkio itsasoko ur urdinagoan ikusi ahal izateko. Gorputzean dituzten zantzu urdin-grisaskak higatu eta arraina gris distiratsu koloreko bihurtzen da. “Smolt” izenez ezagutzen dira maila honetara iristean.
Ibai askotako izokinak nahasten dira itsasoan, baina sarda bakoitza bere ibaian bizitzeko moldatua dago. Haztegiko arrainarekin gurutzatzeak diferentziak ezaba ditzake.
“Smolt” izenez ezagutzen diren hauek itsasoan milaka kilometro egin ditzakete elikatze-zonak aurkitzeko. Gehienak bi edo hiru negu itsasoan geratzen dira eta batzuk bost urte geratzen direla ere gauza jakina da. Ondoren, aparteko zehaztasunez, lehengo ibaira itzultzeko bidaia luzea egiten dute han arrautzak erruteko. Ur freskotara iristean ia elikatzeari utzi egiten diote eta egunean 30 kilometro baino gehiago egin ditzakete ur-jauziak eta bestelako oztopoak zeharkatuz arrautzak erruteko zonetara (ibaiak jaiotzen direneko lekuetara) heldu arte.
Erregulatutako bizitza
Gaur egun hautespenerako erabiltzen den erizpidea zera da: hazten denbora gutxi pasatzea eta gaixotasunekiko erresistentzia izatea. Izokinzaleek heldutasunera berandu iritsiko den arraina hautatzen dute, horrela animalia honek bere energia okela (eta ez arrautzak edo esperma) produzitzera zuzenduz. Okelaren kalitatea eta kolorea ere garrantzitsuak dira guraso potentzialak hautatzeko garaian.
Urtero, bi ugalketa-zentrutatik 150 familiako “Smolt” deituriko izokin gazteak bidaltzen dituzte Norvegiako leku desberdinetan dauden bost ikerketa-zentruetara. Azken zentru hauek ingurune-baldintza desberdinak (uraren tenperatura, egun-argia zenbat ordukoa den, etab.) dituztelako aukeratu dituzte. Bertan arrainak bi urtez elikatzen dituzte eta ikertzaileek hainbat faktore azter ditzakete; jaio eta heldutasunera iritsi arteko denbora eta adin desberdinetan duten hilkortasuna, esate baterako. Hemendik ateratako emaitzetan oinarrituz, biologoek urte osoko produkziotik hamarna familiatik arrainik handiena aukeratzen dute izokinaren hurrengo belaunaldirako guraso izan daitezen. Arrain bakoitzak ugalketa-programaren hasieratik izan duen prozesua jasoa dagoenez, izokinzaleek aukeratutako arrainaren genealogia zein den aurki dezakete eta horrela endogamia ebitatu.
Honela, haztegiko arraina merkatal arloan garrantzizkoak diren ezaugarriak kontutan hartuz hautatzen da. 1987an izan zen artifizialki hautatutako laugarren belaunaldia. Ugalketa-zentrutan “smolt” edo izokin gazte izateraino hazi eta Norvegia osoko arrain-haztegietara 200 milioi baino gehiago banatzen dituzte.
Itsas otarrak ez daude beti ihesa eragozteko moduan eraikiak.
Itsas otarretan daudelarik, elikagai kontzentratua ematen zaie, horrela pisu eta tamaina egokiko arraina lortzeko. Bakterio-gaixotasunak eta onddo-infekzioak sendatzeko, antibiotikoak eta fungizidak ematen dizkiete. Lurraldeko portaera desagertzen ari da. Dirudienez hautespen artifiziala egiten hasi zireneko arraina eta gaur egungoa ez dira berdinak. Oraingoa, gizakia beraiengana hurbiltzean ez da lehengoa bezala ikaratzen. Ez da erasokorra. Baina izokinzaleek ez dakite oraindik aldaketa hauek portaerazkoak ala genetikoak diren.
Gai honetan adituek diotenez, haztegietatik bizitzako azken fasean ihes egiten dutenak (itsasoan elikatu ondoren) itsas otarraren ingurura itzultzen dira, baina basaizokinak ezaugarritzat duen zehaztasuna galdu egiten dute. Ondorioz, ibaietara itzultzen dira arrautzak errutera, baina azarean, ordenarik gabe. Izokin-biologoek zehazki ez dakite oraindik izokinak bere “etxera” itzultzeko garaian zertaz baliatzen diren. Adituek diotenez, “etxeratze” hori izokin gazteek ibaitik joatean jasotzen dituzten sentimenezko seinaleen inprinting sekuentzialean oinarritua dago.
Usainak, ikuspenak, uraren tenperatura eta bestelako adierazle sentsorialak konbinatu egiten dira beharbada inprinting hori gerta dadin. Biologoen ustez, “smolt” edo izokin gazteek gako edo seinale horiek bideo-kamera baten antzera jaso egiten dituzte, gero beren jaiotibaira itzultzeko unea iristen denean alderantziz ikusteko. Haztegiko arrainak ez du inprinting sekuentzial hori gerta dadin aukerarik izaten eta, ondorioz, bizitzako azken fasean ihes egiten dutenak ez dira itsasotik itzultzerakoan ibai jakin batera “etxeratzen”.
Arrain prototipoaren kontua ez da basaizokinak izan dezaken mehatxu bakarra. Norvegiako basaizokinak jadanik jasan du Gyrodactilus Salaris bizkarroiaren erasoa. Arrain-haztegietan agertu zen lehen aldiz eta ordutik gaurdaino arrain-sarda batzuk ia erabat desagerterazi ditu. Suediako kutsatutako haztegi batetik inportatu zela uste da. Lehen aldiz 1975ean agertu zen; Lakselva ibaiko “parr” izokin-kumeak erabat kutsaturik agertu bait ziren urte hartan. 1982. urterako bizkarroia beste zazpi ibaitara hedatua zegoen eta azken kontaketaren arabera 33 ibai daude kutsatuta.
Ez da hain mehatxu txikia: Gyrodactylus bizkarroia izurrite grabea da. Norvegian haztegiko izokin-lote baten bidez sartu zen eta bizkarroiak basaizokinera hedatu eta ibai askotako sardak kutsatu ditu.
Bizkarroia ez da izokinzaleentzat (izokin-haztegietakoentzat) arazo izugarria, zeren ur-tangara formalina (%40 formaldehidoa) pixka bat botata bizkarroia akabatu egiten bait da. Basaizokinarentzat soluzio bakarra zera da: kutsatutako arraina atera eta tratatzea, ibai osoa ere rotenona deituriko pozoi indartsua botata tratatzea eta berriro arrain sanoa botatzea. Prozedura hau, ordea, garestia da eta ibai guztietarako ez da egokia.
Euri azidoak eta elurrak ere egin dute kaltea. Hegoalde eta mendebaldean, euri azidoak eragindako lekuetan, 25 arrain-sarda desagertu dira edo desagertzear daude. Eta guzti honen ondoan, neurririk gabeko arrantza daukagu; bai Norvegiako merkatal arrantza-lekuetan eta bai Groenlandia eta Faeroes-eko arrantza-lekutan egiten dena.
Bitartean, arrain-haztegietako industria gorantz doa. Iaz Norvegiak 6 milioi inguruko “Smolt” izokin gazteen soberakina produzitu zuen. Izokinzaleek itsasora bota nahi dute soberakin hori eta gero berriro, lehengo lekura gizenduta itzultzean, harrapatu.
Praktika honek merkatal arrantzaren ondorioz arrain-sarda txikiek jasaten duten presioa gehitzea besterik ez luke egingo.
Etorkizunerako garrantzitsuagoa dirudi haztegietako arraina bertako arrain-sardekin gurutzatzeak dakarren arriskua. Basa populazioekin gurutzatzeak haztegiko arraina gainditzen duen uniformetasun genetikoa sor lezake.
Biologo asko aritu dira haztegietako arrainaren eta basarrainaren dibertsifikazio genetikoa aztertzen, horretarako proteina batzuen konposizio kimikoaren aldaketei begiratuz.
Arrain-sardek proteina beraren forma desberdinak eduki ditzaketelako, biologoek posible dute (proteina-markatzaileen multzo nahikoa zabala aukeratzen badute) sarden arteko bariazioaren ikuspegi estatistikoa egitea. Ibai bereko sardak, arrautzak zona desberdinetan erruten dituztelarik, genetikoki desberdinak dira.
Norvegiako ugalketa-programak merkatal arloan balioa duten ezaugarriak hautatzen ditu. Gaur egun, programak urte berekoak ez diren produkzioko arrainak gurutzatzea ebitatu egiten du; horrek are uniformeago bihurtuko bait lituzke.
Norvegiako ibai askok arrain-sarda txikiak dituztelako, basaizokina aldaketa genetikoekiko zaurgarri da.
Izokinzaleek, inoiz behar izanez gero, ez lukete nora joanik izango ezaugarri berriak aurkitzeko material genetiko freskoaren bila. Zorionez, arazo hau ikusita, 1986an arrain-sardentzat esperma-banku bat jarri zen. Gaur egun, bankuak 69 sardetako 857 izokinen esperma-laginak ditu.
Otarretan botatzen zaizkien eligai-pilulek itsas hondoa poluitzen dute.
Orain arte, zientzilariek izokinen kromosometan genetikoki aldagarri diren 17 puntu aurkitu dituzte. Beste era batera esanda, sarden artean 17 diferentzia egon litezke. Ikerketak dioenez, marka genetiko hauek ez dira seguru asko azarearen emaitza; hautespen naturalaren ondorio baizik. Hau honela izanik, sardak ibai berean iraun dezan marka horiek esanguratsu direla pentsa genezake.
Nahiz eta erosio genetikoaren ondorio potentzialki kaltegarriak eta ibaietan gero eta ihes egindako arrain-kopuru handiagoa aurkitu, haztegiko arrain eta basarrainaren arteko elkarrekintzari buruz ikerketa gutxi egin da orain arte. Biologoek arriskua ikusten dute, baina oraindik ez dute gaiaz datu zehatzik aurkitu.
Etorkizunean har daitekeen neurrietako bat zera da: haztegiko arrainak antzuak izatea.
Eskozia (1990erako 54.000 tona arrain lortzea espero duelarik) Norvegiaren ondoren produkzio handiena duen herrialdea dugu. Bertako agintariek Highlands-en 1.100 lanpostu berrien etekinak kontatzen dituzten bitartean, beste batzuk (kontserbazionistak hain zuzen) izokin-hazketa dela eta kezkaturik aurkitzen diira, industria honen inguruan legezko kontrol-planik ez dagoelako. Eta zientzilariak ere kezkaturik daude horrelako industria hainbeste eta hain azkar zabaltzeak itsas ingurunean, ur gezaren ingurunean eta basaizokinean izan dezakeen kalteaz.
Otar bakoitzak arrain-tona asko eduki ditzake eta elikatu egin behar dira. 1990. urterako industria eskoziarrak 184.000 tona aingira, ijito-sardina eta beste hainbat harrapakin eta itsas hegazti kontsumituko ditu. Hareatako aingirak, lehortuak eta pilula moduan konprimatuak ez dira freskoak bezain elikatzaileak eta horregatik pilula bakoitzak 15 bitamina, 11 mineral eta kantaxantina (E161g) koloratzaile sintetikoa ditu gehigarri gisa. Koloratzaile honek (EEBBetan debekatua) haztegiko arrainaren okela grisa arrosa bihurtzen du; basaizokinarena bezalakoa. Arraina eta otarrak kloro, sodio hidroxido, iodoforo (iodo-disoluzioa) eta kaltzio oxidoaren bidez mantentzen dira. Gaixotasuna urruti mantentzeko, formaldehidoa, malakita berdea eta lau antibiotiko arrunt erabiltzen dira.
Naturaren kontserbaziorako kontseiluko (NCCko) zientzilariek eta Stirling Unibertsitatekoek izokin-otarretako poluzioaren eragina aztertu dute. Hamar tona elikagaitik, tona bat hondakin itsas hondora doa eta tonaerdi bat (nitrogeno-konposatu disolbagarri gisa) ur-zutabera sartzen da. Substantzia gehigarri hauek metabolizatzeko, otarren inguruko itsas hondoko sedimentuak eta sedimentu horren kontura bizi diren organismo mikroskopikoek oxigeno gehiago behar dute. Oxigenoa ahitzen denean, organismoak akabatu egiten dira, sarritan Beggiatoa izeneko bakterioaren hazkuntza uniformeak ordezkatzen duelarik.
Era berean, nitrato gehigarri horien presentzia dela eta, ur-zutabean algak biderkatu egiten dira. Algak desagertzen direnean, alga horiek suntsitzen dituzten bakterioak biderkatu egiten dira eta uretatik oxigeno gehiago kontsumitzen dute. Eta izokinzalearentzat are okerrago dena: horrela sortzen diren alga-mota batzuk arrainarentzat pozoitsu dira.
Izokina hazten den herrialde guztietan, haztegiko izokinak otarretik ihes egin duelako edo izokinzaleek nahita libre uzten dituztelako edo ur gezetako haztegietatik ibaiak izokinez betetzen dituztelako, basaizokinekin nahasten dira eta zientzilariek gero eta gehiago ohartzen dira ihes egindakoek basaizokinarentzat suposatzen duten mehatxuaz, mehatxu hau epe laburrera (janaria lortzeko) eta epe luzera (basaizokinarekin ezaugarri genetikoak elkartrukatuz) gerta litekeelarik.
Izokin-haztegien Elkarte Eskoziarraren arabera, ihes egindakoen kopurua txikia da, baina errealitateak kontrakoa dio. 1987. urtean, Peter Maitland arrain-biologoak 90.000 arrain zenbatu zituen ihes egindako bezala. Urte berean, Amerikan Izokin Atlantiarra Berreskuratzearen aldeko talde batek zera estimatu zuen: haztegietatik batezbeste ehuneko 15ek ihes egin zuela.
Eskozian, itsasora “smolt” eta “parr” deituriko zenbat arrain isurtzen den jakiteko inork ez dauka datu zehatzik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8551c45a7b53 | http://zientzia.net/artikuluak/mikrouhinen-erabilgarritasuna-kimika-arloan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mikrouhinen erabilgarritasuna kimika-arloan - Zientzia.eus | Mikrouhinen erabilgarritasuna kimika-arloan - Zientzia.eus
Mikrouhinak kaltegarriak dira. Pentsaera hau oso zabaldua badago ere, ez da zuzena, edo gutxienez oraindik frogatzeke dago. Egin berri den ikerketa baten emaitza zera da: mikrouhinek ez dutela kalte genetikorik sortzen.
Mikrouhinak kaltegarriak dira. Pentsaera hau oso zabaldua badago ere, ez da zuzena, edo gutxienez oraindik frogatzeke dago. Egin berri den ikerketa baten emaitza zera da: mikrouhinek ez dutela kalte genetikorik sortzen. Mikrouhinen erabilgarritasuna kimika-arloan - Zientzia.eus Kimika
Mikrouhinei buruzko esamesak
Mikrouhinak kaltegarriak dira. Esaera hau oso ezaguna da, behin baino gehiagotan entzun dugu mikrouhinen efektu kaltegarriez eta. Pentsaera hau oso zabaldua badago ere, ez da zuzena, edo gutxienez oraindik frogatzeke dago; ADNan kalte genetikoak sortzen dituztela esan ohi da, itsutasuna dakartela, eta abar. ADNan sor ditzaketen efektuak aztertzeko bi ikerlari-talde osatu ziren: bata Suediako Uppsalako unibertsitatean eta bestea Londreseko King’s College-n. Biek ikertu zuten ADNaren mikrouhin-absortzioa 1000tik 10000 megahertzerainoko frekuentzi tartean eta ez zuten absortzio-aztarnarik aurkitu. Beraz ikerketa hauen emaitza zera da: mikrouhinek ez dutela kalte genetikorik sortzen. Mikrouhinek sortua zen (edo gutxienez sortzen zuela zioten) zenbait gaitz ez dela benetan mikrouhinek sortua frogatu da.
Hala ere, mikrouhinak oso ezezagunak direlako ezin da esan guztiz onuragarriak edo guztiz kaltegarriak direnik. Horregatik ikertu behar dira sakonago.
Mikrouhinen jokamoldeari buruzko teoriak
Hau bezalako laborategietan ohizko bihur litezke mikrouhinak. Ez ordea, hamaiketakoa berotzeko.
Denok ikusi dugu kafetegietan zerbitzariak “croissant”a labe txiki batera sartzen duela eta minutu bat igaro ondoren bero-beroa ateratzen duela. Labe txiki hori mikrouhin-labea izaten da normalean; haientzat erosoena bait da, oso azkarra eta garbia delako.
Guk badakigu elikagaiak bertara sartuz gero, mikrouhinen eraginez berotu egiten direla, baina ez dakigu eragin hori zertan datzan.
Orain arte zientzilariek sinestu egin dute mikrouhinek ura soilik berotzen zutela eta elikagaien berotzea ura berotzean zetzala; elikagaien osagai nagusia ura bait da. Sineste horren oinarria zera da: mikrouhinek uraren errotazio-mugimendua azkartu egiten dutela. Mugimenduaren azkartzeak errotazio-energia handiagotu egiten du, eta oso energia zinetiko handia duten molekulek besteekin talka egiten dutenean, energi sobera hori deskargatu egiten dute inguruko energia termikoa handiagotuz. Arrazonamendu honen bidez esplika daiteke inguruko tenperaturaren igoera.
Kimika-arloan oso interesgarri den zenbait erreakzio kimikok ez du ur-molekularik bere osagaitan. Honek azaltzen du kimikariak mikrouhinak erabiltzen hasteko horren motelak zergatik izan diren.
Zenbait konposatu lehortzea izan zen mikrouhinen lehenengo erabilpena kimika-laborategietan; mikrouhinen eraginez ura lurrindu egiten zen eta konposatu purifikatua lortzen zuten.
Richard Gedye, Ontarioko Laurentian unibertsitateko irakaslea, 1988. urtean hasi zen erreakzio kimikoak azeleratzeko mikrouhinen erabilgarritasuna ikertzen.
Gedyek eta bere ikerlari-taldeak teflonezko ontzi hermetikoak erabili zituzten erreakzio organikoak egiteko.
Labera sartu eta piztu ondoren lortu zituzten emaitzak, oso baikorrak izan ziren; etekina oso handia bait zen nahiz eta labe barruan minutu bat besterik eduki ez.
Zenbait erreakziotan berotze-metodo honen bidez, berotze-metodo arruntak erabiliz baino askoz ere erreakzio-abiadura handiagoak lortzen ziren.
Gehien azeleratu zen erreakzioa, zianofenil bentzil eterra lortzeko erreakzioa izan zen. Normalean 12 ordu behar ditu posible den etekin maximoko %65eraino iristeko, eta ikerlari-talde honek, berotzeko mikrouhinak erabiliz, emaitza bera lortu zuen 35 segundotan.
Polaritatea
R.Gey de eta bere lankideek 1.200 bider azeleratu zituzten zenbait erreakzio kimiko.
Zergatik azeleratzen dira erreakzioak? Galdera honi erantzuteko asmoz beste esperimentu batzuk egin zituzten. Disolbatzaile batzuk hartu zituzten eta tenperatur aldaketa mikrouhin-labean minutu bat igaro ondoren nolakoa zen neurtu zuten. Zera ikusi zuten: uraren, alkoholen eta antzeko disolbatzaileen tenperatura drastikoki handiagotu egiten zela, baina beste disolbatzaileetan (parafinan adibidez) tenperatura ez zela asko igotzen.
Ikerlari-talde honek mikrouhinen berotze-ahalmena likidoaren polaritatean zetzala ondorioztatu zuen. Baina efektu hau azaldu baino lehen polaritatea zer den azaldu behar dugu.
Eman dezagun bi kloro-atomo ditugula, adibidez. Bi atomo horiek lotura bat osatzen badute, guztiz kobalentea izango da (atomo berdinak bait dira). Pentsa dezagun sodio-atomo bat eta kloro–atomo bat ditugula. Bi atomo horien arteko lotura guztiz ionikoa da; oso elektronegatibitate desberdinak bait dituzte. Bitarteko kasuak ez dira kobalente perfektuak, ezta ioniko perfektuak ere; kobalente polarrak baizik. Lotura hauetan karga elektrikoaren banaketa ez da homogenoa; elektronegatiboena den atomoaren inguruan karga elektrikoaren dentsitatea bestearen inguruan baino handiagoa bait da. Honek dipolo elektriko bat osatzen du.
Konposatu polarra osatzeko ez da nahikoa lotura kobalente polarrak izatea. Beharrezkoa da dipolo elektriko guztien efektuak elkar ez deuseztea. Adibidez, karbono(IV) kloruroak honelako formula kimikoa du Cl4C. Lotura guztiak kobalente polar dira, baina konposatu honen egitura espaziala tetraedroa da, eta dipolo guztien eraginek elkar deusezten dute. Berdin gertatzen da CO2arekin; launa bait da eta oxigeno-atomoetara zuzendutako dipoloek elkar deusezten bait dute.
Mikrouhinen eragina
Ingurune batean konposatu polarra badugu, dipolo bat dugu eta eremu elektriko baten eraginez dipolo hori orienta daiteke. Gedyek eta bere taldeak mikrouhinen berotze-ahalmena efektu berberean datzala azaltzen dute beren lanetan. Erradiazio elektromagnetikoek (mikrouhinek) berekin duten eremu elektrikoaren eraginez likido-molekula polarren dipoloak orientatu egiten direla dio Gedyek, eta molekulak hasierako egoerara bueltatzeko erlaxatzen direnean, haien mugimenduak beroa sortuz beste molekulak egoera egonkorretik ateratzen dituztela ere bai.
Gedyen lanak publikatu zirenez geroztik, ikerketa ugari egin dira mikrouhinak erabiliz. St. Louiseko unibertsitatean ikerlari-talde batek oso erdibizitza laburra duten sendagaiak sintetizatzeko mikrouhin-labe bat erabili zuen. Sendagai horiek erradiosendagaiak dira eta gaur egungo sendakuntzan garrantzi handia dute, zenbait gaixotasunen eboluzioa aztertzeko baliagarri direlako edota zenbait sendagairen eragina ikusteko aukera ematen dutelako. Erradiosendagaien osagai bat substantzia erradioaktiboa da, eta beraz oso erdibizitza laburra du. Horregatik da hain inportantea substantzia hori behar den unean sintetizatzea. Lehen aipatutako taldeak mikrouhinak erabiliz normalean baino etekin handiagoa lortu zuen, eta denbora laburragoan.
Erreakzio-abiaduren bizkortzea bi efektutan oinarritzen da. Disolbatzaile polarrak erabiltzen dira, eta horregatik tenperatura izugarri handiagotzen da. Bestetik, ontzi hermetikoak erabiltzen dira. Beraz disolbatzailea bere irakite-tenperaturara iristen denean ez da lurrintzen beste berotze-metodoak erabiltzen direnean bezala. Honen ondorioz, erreakzio-ingurunea tenperatura handiagotan izango dugu, honek eragiten duen erreakzio-abiadura handiagoaz.
Beste zenbait erabilpen
Hondakin erradioaktiboak mikrouhinez tratatzeko metodoa.
Mikrouhinek ez dute substantzia organikoen berotze-lanetara bakarrik mugatu behar. Beste zenbait gauzatarako ere erabil daitezke ondorio onak emanez. Oxfordeko unibertsitatean Mike Mingosek oxido organikoak lehortzeko erabiltzen zituen mikrouhinak. Harrigarria da, urik ez duten oxido metalikoek molekula polarrik ez dutelako. Oxido hauek sare kristalino bat osatzen dute, eta sare hori simetrikoki kokaturik dauden katioi metalikoez eta oxido anionikoez osatuta dago. Beraz, ez luke dipolorik egon behar.
Badaude mikrouhinak absorbatzen dituzten oxido metalikoak, eta absorbatzen ez dituztenak ere bai. Kontraesan honen azalpena oso erraza da, eta estekiometriarik ezean datza. Zenbait sare kristalino ez dira perfektuak eta orduan anioi- edo katioi-kopurua handiagoa da eta honek sareari distortsioak eragiten dizkio; karga elektrikoaren banaketa ez da homogenoa eta horrek polaritatea eragiten du. Mikrouhinek sintoniza dezakete polaritate horrekin eta materiala berotu egiten da. Tenperatura handitzeak polaritatea ere handitzen du eta mikrouhinen absortzioa errazten da.
Oxido metalikoen urtze hori oso garrantzitsua izan daiteke supereroalegintzan; mikrouhinak erabiliz oso denbora-tarte laburretan egin bait daitezke.
Beste ikerketa batzuk ere egiten ari dira mikrouhinen ahalmenak ezagutzeko eta izan ditzaketen abantailak erabiltzeko. Harwell laborategian 1970. urtetik hondakin erradioaktiboak geldi erazteko mikrouhinak erabiltzen dituen metodo berri bat ikertzen ari dira. Prozedura honek, mikrobitrifikazioak, hondakin erradioaktiboak betirako hersten ditu. Bi etapatako prozedura da. Lehenengoan ura kentzen da, eta fisio nuklearretan sortutako produktu guztien nitratoak oxido bihurtzen dira. Bigarrenean mikrouhinek oxidoak urtzen dituzte eta borosilikatoz egindako kristal geldo batean hersten dituzte.
Artikulu honetan ikusi denez, mikrouhinak oso baliagarri izan daitezke etorkizun hurbilean; oraindik ez bait da haien ikerketa serioa hasi besterik egin. Ez dugu uste gaitz guztien “panazea” izango direnik, baina oso probetxugarri izan daitezkeela bai, neurriz erabiltzen badira.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-d8b04b1081a3 | http://zientzia.net/artikuluak/ideia-bat-bertan-behera-uzteko-10-era/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ideia bat bertan behera uzteko 10 era - Zientzia.eus | Ideia bat bertan behera uzteko 10 era - Zientzia.eus
Aldaketen aurkako erresistentzia ohmetan neurtuko balitz, zirkuitu irekien portaera duen lagun bat baino gehiago ezagtuko duzula uste dut.
Aldaketen aurkako erresistentzia ohmetan neurtuko balitz, zirkuitu irekien portaera duen lagun bat baino gehiago ezagtuko duzula uste dut. Ideia bat bertan behera uzteko 10 era - Zientzia.eus Ideia bat bertan behera uzteko 10 era
1989/11/01 Tapia Otaegi, Gerardo Iturria: Elhuyar aldizkaria
Giza zientziak
Aldaketen aurkako erresistentzia ohmetan neurtuko balitz, zirkuitu irekien portaera (erresistentzia infinitu alegia) duen lagun bat baino gehiago ezagutuko duzula uste dut. Ideia bat aditzera eman eta norbaitek berau atzera botatzea zuri ere noizbait gertatuko zitzaizun, zalantzarik gabe. AURRERA!
Batzuetan, statu quo a defendatzeko besterik ez bada ere, badirudi ideia berriari (ideia hori edozein delarik) eraso egingo zaiola. Hemen, ideia bat bertan behera uzteko hamar bide ezberdin aipatuko dira. Kontutan hartu beharreko hamar eraso-mota eta beren aurka defendatzeko modu batzuk ere aztertuko dira.
1. Irrigarria
“ Zure proposamena lelokeria da, eta hariak airean ipintzea benetan barregarria da ” adierazi zuten Errusiar Erret Batzorde batekoek 1836. urte inguruan, telegrafo elektrikoaren iradokizuna gaitzetsiz.
Zure proposamena irrigarria dela esateak asko minduko zaitu. Zure aurkezpenean akatsa dela eta, oso larri sentituko zara batzordearen aurrean. Nahiz eta hitzaldia ongi prestatzen ahalegin guztiak eginak izan, ez zara hutsune horretaz ohartu. Beraz, zure aurkakoaren erreakzioa ikusirik, batzordeko guztiek berdin pentsatzen dutela eta guztiak zure erroreaz konturatu direla uste izango duzu. Zure ideia defendatzeko gai ez zarelarik, zeharo beldurtuta geratuko zara, akats hori aurkitzen saiatzen zaren bitartean.
Agian akatsa hor dago, baina agian ez. Beraz, izan zaitez ausarta. Galde iezaiozu zure aurkakoari zer dagoen oker, zuzenean harira joan dadila eskatuz. Normalean, guztia ongi egongo da eta akatsa aurreritzia besterik ez zen izango.
2. Ez du funtzionatuko
Une horretan, zure ideiaren praktikotasuna zalantzan jartzen duen arrazoi-zerrendaren aurrean aurkituko zara. Zure aurkakoa ahots apal baina tinkoaz mintzatuko da, haur bati zerbait azaltzen ari balitzaio bezala. Ez du inoiz ezinezkoa denarekiko gorespen hitzik erabiliko: “Hasieran proposamen zuzena” zirudien, baina “egoera honetan” (aipaturik gabekoa)…
“Esperientzia gehiagorekin” edota “hemen denbora gehiago daramazunean” eta antzeko esaldi guztiak ez dira kontziliagarri; erasokorrak baizik. (Ez zara guri ezer irakastera etorriko, noski).
Ideia batek ez funtzionatzeko dituen zergatiak eta kontrako argudioak aipatzea lan bukaezina gerta daiteke.
3. Ez da inoiz frogatua izan
Ideia benetan berria baldin bada, ez da aurretik frogatua izan, noski. Ez da hori 3. puntu honek aditzera eman nahi duena. Planteamendua honakoa da: ideia hori hain miresgarria izanik, beste norbaitek ere horretan lanean ari beharko luke. Inortxo ere ari ez denez, ez dirudi ideia horrenbesterainokoa denik.
Bestalde, badira alderdi ezberdinetatik lan egiten duten beste batzuk: “ez gara pioneroak”, “oso arriskutsua da”, “ezkutuko kostuak egon daitezke” edo “ezagutzen ez ditugun gauzak ere posible dira” esanez aritzen direnak, hain zuzen ere.
Baina norbaitek esan zuenez, “ezagutzen ez duguna” ongi egindako lan baten gainera erreminta zikinak bezala botatzeko oso egokiak dira. Beldurra sorteraz dezakete.
4. Lehen ere frogatu da
G.S. Ohm. G.G.Phol irakasleak gaur egun ezagutzen dugun beronen lege ospetsua gaitzetsi egin zuen “gertaeren behaketa azalezkoenean ere oinarririk ez duen irudimen hutsez josiriko amarauna” besterik ez zela adieraziz.
Esan nahi dena zera da: zure ideia, aurkezpen-modu berri batez mozorroturiko ideia zaharra besterik ez dela. Lehenago huts egin zuen eta ondorioz, orain ere huts egingo du. Beraz, ez iezaguzu gure denbora galdu erazi.
Zuk ideia ezberdina dela erantzungo duzu. Edo lehen, ideia hori desegoki gauzatu zela; lehen aldiz prestatua izan zenean, ez zela ideia oker zegoena, aplikazioa baizik. Horra hor huts egitearen zergatia. Eraso hau ezin hobea da; zure aurkakoa aurrekoaren erantzule izan bazen batez ere.
5. Barre egin
Ideia bati barre egitea eta berau irrigarritzat hartzea ez da gauza bera, baina biek berdin mintzen dute. Ez dago ideia horren aurka ezer esan beharrik; zure aurkakoak barregarritzat jotzea nahikoa bait da. Barreak barrea sorterazten duenez gero, batzordeko guztiak barrez hasiko dira inork arrazoirik eman gabe.
Ondoren, batzordeko mahaiburuak beste gai batera joko du, zu (eta beste guztiak ere bai) zeure buruari barre zergatik egin duten galdezka uzten zaituztelarik.
6. Ez da eskaririk izango
Honen aurkako defentsarik onena, ideia aurkeztu aurretik merkatuaren ikerketa egitea da. Normalean batzordekoek ez dute egina izango, eta beraien eritzia instintiboa edo aurreritzia izango da. Dena den, beraien argudioak oso tinkoak izango ez direnez, zure ideien finkotasunaz segurta zaitez. Zalantzaren hazia erein ondoren honek aurrera egiten duenez gero, zure arrazoiek oso zuhurrak beharko dute izan.
7. Sabotaia
Normalean, zure aurkako erasoa prestatzen ari dela ez zara ohartuko beranduegi den arte. Orduan ere ez duzu jakingo erasoa nondik etorri den.
Ez da erraza etengabeko erasoaren aurka lan egitea. Ideia asko eta askok porrot egin du bazkal osteko elkarrizketa baten ondorioz.
Defentsarik onena, zure ideia onartua izan ondoren ere beronen alde lan egiten jarraitzean datza; arrazoi positiboak pertsona egokien buruetatik hurbil izan daitezela segurtatuz.
Adibide bezala Edison Konpaniarena emango dugu. 1888. urtean, Edison Konpainiak ahalegin guztiak egin zituen Ameriketan korronte alternoa erabil ez zedin. Edison Konpainiakoek korronte zuzena erabiltzen zuten bitartean, Westinghousekoek alternoaz lan egiten zuten. New Yorkeko estatuak aulki elektrikoa Westinghouseko korronte alternoko ekipamenduaz hornitu zuenean, Edisonekoek garaipen garrantzitsua lortu zuten. Diotenez, aulki elektrikoan hiltzeari Edisonekoek “Westinghousing” deitu nahi izan zioten.
8. Arriskutsuegia
Galileoren ideiak Inkisizioaren erasoa izan zuten.
Salakuntza hau suntsigarria gerta daiteke, batez ere arrisku publikoa aipatzen baldin bada. Zure aurkakoak ez du arrazoi zehatzen beharrik izango. Zure ideiaren ondorio bezala deuseztapena etorriko dela esatea nahikoa da. Hau dela eta, zure konpaniaren ospea, harreman publikoak eta aseguruekin izango dituzun arazoak, zure aurka izango dituzu. Une zailean zaude, baina gauzak argi gera daitezen arrisku horiek ondo zehaztea eska dezakezu, eta benetakoak ez badira, nolabait agerian jarriko da.
9. Legez kanpo zaude
K.O. teknikoa deritzona da: Zure aurkakoak zure ideia legez kanpo egon daitekeela adierazten dizu. Ez du arrazoi konplexuen beharrik. Konpetentziarekin sinatutako akordioren bat hausten du, patenteak edo copyright-eko istiluak medio direlarik. Hauek oso garestiak gerta daitezkeela gogoraraziko dizute.
Egin dezakezun gauza bakarra xehetasunak eskatu eta beste akordio baten negoziaketaz hitz egitea da.
10. Zure aurkako erasoa
Kasu honetan ez zaio zure ideiari erasoko; zuri zeuri baizik. Sortutako istiluaren ondorioz, ideia alde batera utziko da.
Eman ditugun hamar eraso-mota hauek hemendik aurrera dituzun ideia guztiak zuretzat gordeko dituzula pentsatzera eraman bazaituzte, ez etsi. Aurrera egin behar duzu. Enpresa guztiek ideia berrien beharra dute, aurrera jo nahi badute.
Bestalde, gogora ezazu honakoa:
Enpresari bati zerbait (makina edo ideia) berria proposatzen badiozu, bere ahalegin guztiak kezkak azaltzen eta bere ezintasuna erakusten erabiliko ditu. Patata zuritzeko makina asmatu duzula esaten badiozu, ezinezkoa dela erantzungo du, baina bere begien aurrean patata nola zuritzen duen ikusten duenean, piperrak zuritzeko balio ez duenez, baliogabekoa dela esango dizu..
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dc85aa6826dd | http://zientzia.net/artikuluak/mantxako-tunela-aurrera-doa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mantxako tunela aurrera doa - Zientzia.eus | Mantxako tunela aurrera doa - Zientzia.eus
Erresuma Batua nortasun bereziko herria izan da. Agian berezitasuna irla izateagatik datorkio. Baina, laster, itsasoak eskaintzen dion isolamendua bortxatua izango da; une honetan hiru tunel zulatzen ari bait dira Frantzia eta Ingalaterraren artean.
Erresuma Batua nortasun bereziko herria izan da. Agian berezitasuna irla izateagatik datorkio. Baina, laster, itsasoak eskaintzen dion isolamendua bortxatua izango da; une honetan hiru tunel zulatzen ari bait dira Frantzia eta Ingalaterraren artean. Mantxako tunela aurrera doa - Zientzia.eus Mantxako tunela aurrera doa
Garraioak
Erresuma Batua nortasun bereziko herria izan da. Agian berezitasuna irla izateagatik datorkio. Baina, laster, itsasoak eskaintzen dion isolamendua bortxatua izango da; une honetan hiru tunel zulatzen ari bait dira Frantzia eta Ingalaterraren artean. SANGATTE-KO ZULOA
Mantxako Kanalaren azpian irekitzen ari diren tunela 1993ko ekainaren 15erako bukatzea espero da. Berrehun urte baino gehiago igaro dira lehen proiektua egin zenetik, baina oraingoan lanak oso aurreratuak daude erdipurdi uzteko.
Itsas azpiko komunikabide hau martxan jartzen denean 30 milioi pasaiari eta 15 milioi tona karga garraiatu ahal izango dira Erresuma Batuaren eta Kontinentearen artean; gaur egun dagoen trafikoaren %40 gutxi gorabehera.
Mantxako tunel bezala ezagutzen dena, hiru tunel paraleloz osaturik dago. Hauetako bik 7,6 m-ko diametroa dute eta bertan trenak ibiliko dira. Bi tunel hauen artean 4,8 m diametroko zerbitzu-tunela egongo da. Zerbitzu-tuneletik mantenua eta aireztapena egingo dira eta 375 m-ro beste tunelekin loturak izango ditu. Tunelaren zatirik handiena britainiarrek zulatuko dute, hau da, 92,4 km guztira eta gainerakoa, hots, 57,6 km frantsesek.
Honen arrazoia lurraren geologian datza. Britainiarrek kreta-geruza urdin iragazkaitzean zehar zulatzen duten bitartean, frantsesek kreta-geruza zuri eta grisa ere zulatu behar dute eta geruza hau porotsua eta arraildurez beterik dago. Beraz, itsasoko ura zulatzen ari direneraino iristen da. Zulatu beharreko zenbait lekutako uraren presioa 11 atmosferakoa denez gero, zulaketa-baldintza bereziak behar dira. Horregatik, alde batetik zulaketa-abiadura 4,4 m/h-koa den bitartean beste aldetik 2/3 m/h-koa da.
Eraikuntza itsas hondotik 40 m beherago, hau da, itsas mailatik 100 m-ko sakoneran batezbeste, osatuko da. Hiru tunelen luzera 50 km-koa da, horietatik 37 km itsaspean direlarik. Itsaspeko trena hartzeko guneak, Erresuma Batuko Folkestone eta Frantziako Coquelles hiriak izango dira.
Errepidearen ordez burdinbidea egiteko, arrazoi ekonomikoekin batera segurtasunezkoak daude, hots, trafiko-kolapso eza, poluzio eza eta istripu-arrisku txikia.
Zerbitzua abiarazten denean, eguneko hogeitalau orduetan martxan egongo da. Trenen gehienezko abiadura 160 km/h-koa izango da eta orduero norantza bakoitzean 20 tren ibili ahal izango dira. Gizakien nahiz merkantzien trafikoak eskatu ahala, orduero 30 tren ibiltzera iritsi daiteke. Trenak automatikoki gidatuak izango dira eta terminalen artean “bakarrik” ibiliko dira. Hiru motatako bagoiak izango dituzte trenek: alde batetik, bi solairuko bagoiak, automobilak eta motoak garraiatzeko, bestetik, solairu bakarreko bagoiak, atoiak eta furgonetak garraiatzeko eta azkenik bagoi bereziak, kamioiak eta karga handiak garraiatzeko. Tren bakoitza 200 ibilgailu eramateko gai izango da eta 795 m-ko luzera izango du.
Alde bateko A26 autopistatik beste aldeko M20 autopistara igarotzeko ordu eta laurden beharko da (tunela igarotzeko 30 minutu beharko dira; gainerako denbora karga- nahiz pasaporte-tramiteak egiteko beharko dira). Gaur egun ia hiru ordu behar dira alde batetik bestera itsasuntziz igarotzeko eta ia bi aeroirristagailuaz zeharkatzeko. Gainera, nahiz eta eguraldi txarra egin ez da zerbitzua mozteko arriskurik izango. Bidai prezioan diferentziarik ere izango da; %20 merkeagoa izango bait da trenez joatea.
Dena den, orain arte hiru tunelei buruz aritu gara, baina hauek lan guztiaren zati bat besterik ez dira. Hauez gain, terminalak, Shakespeare Cliff-eko plataforma, Sangatte-ko zuloa eta dobelak egiteko lantegiak eraiki behar dira. Bestalde, 8 milioi metro kubiko hondakin-lurri irteera eman behar zaio.
Zulatzeko makinak, injinerutza-lan erraldoiak dira. Tunel nagusiak zulatzeko erabiltzen diren makinek, 8,72 m-ko diametroa, 13 m-ko luzera eta 1.200 tonako pisua dituzte. Zerbitzu-tunelekoek aldiz, 5,74 m-ko diametroa, 11 m-ko luzera eta 470 tonako pisua dituzte. Frantzia aldetik bost makina ari dira lanean eta beste aldetik sei. Zulatzeko makinek aurrean, wolframio karburozko hortz eta harriak dituen gurpila daramate eta gainera hondakinak ateratzeko eta dobelak jartzeko gai dira. Dobelen artean neoprenozko junturak jartzen dira eraztunak osatuz.
Horrela, sistemaren trinkotasuna eta iragazkaiztasuna segurtatzen da. Guztira 720.000 dobela kokatuko dira. Horretarako 2,2 milioi metro kubiko hormigoi eta 220.000 tona altzairu behar izango dira. Dobelen fabrikazioa Sangatte-n eta Tamise-ko estuarioan burutzen da, egunero 500 egiten direlarik. Makinaren atzean 250 m-ko tren teknikoa doa, aireztapenaz, elikadura elektrikoaz etab.ez arduratzen delarik.
Zulatzeko makina guztiek ez dute berdin lan egiten. Arestian esan da Frantzia aldetik zulatzerakoan presio handiak jasaten direla. Beraz era “itxian” lan egin behar da. Kasu honetan zulatzeko makinak urpekariaren gisa lan egiten du, euskarria jarritako azken dobelek osatzen dutelarik.
Gainditu beharreko beste arazoa, zulatzen ari diren tunelek norabide berdina izan dezaten lortzea da. Horretarako laserrezko sistema sofistikatuak erabiltzen dira. Sistema honen bidez desbidazio minimoenak ere kontrolatzen direnez, bi aldeetako zuloek puntu egokian elkar topatuko dutela espero da. Lehen elkargunea 1990. urtearen bukaeran eta zerbitzu-tunelean gertatuko da.
Paris, Londres edo Brusselatik tunelera iristeko, abiadura lasterreko trenak jarriko dira. Horrela Londresetik Parisera joateko hiru ordu baino gehiago ez dira beharko; gaur egun hegazkin bidez joateko behar dena, alegia.
1987. urtean zulaketaren kostua 7.680 milioi dolarrekoa izango zela uste bazen ere, gaur egun 11.200 milioi dolar beharko direla aurrikusten da; hau da, espero zitekeena baino %50 gehiago garestituko da eraikuntza. Hau dela eta, eraikuntzaren ardura daraman “Eurotunnel” izeneko partzuergo anglo-frantsesak jakin erazi duenez, merkatal banketxeek behar den dirua inbertitzen ez badute, abenduan obrak eteteko arriskuan egon daitezke. Hala ere artikulu honen hasieran esandakoari jarraituz, ez dirudi lan erraldoi hau geldi erazteko dirua faltako denik.
Calais-etik hurbil dagoen Sangatte-n 55 m diametroko eta 65 m altuko zuloa egin da. Zulo honen hondotik irlaranzko zulaketari hasiera eman zitzaion. Lau zubi-garabi ditu; bat 430 t-koa, bi 60 t-koak eta bestea 30 t-koa. Zulo hau obretarako zentru logistikoa da eta gainera, zulaketatik aterako diren 3,5 milioi metro kubiko hondakin-lur bideratuko dira bertatik. Lanak amaitutakoan, zuloak aireztapen-sistema kontrolatzeko balioko du.
Zulo honen eraikuntza bi fasetan egin da. Alde batetik, geruza freatikoen eragina eteteko hormigoizko eraztun eliptikoa eraiki behar izan da. Bestalde, bentonita injektatu behar izan da alboetako lurrei eusteko.
Tunelak zulatzerakoan ateratako hondakin-lurrak lurrazpiko ganbara batera eramaten dira. Hau eho ondoren, substantzia likido bihurtzen dira eta ponpa baten bidez kilometro batera dagoen dike batera isurtzen dute.
Erresuma Batuan aterako diren 4,5 milioi metro kubiko lur Shakespeare Cliff-eko plataforma handiagotzeko erabiliko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f8da70b7f967 | http://zientzia.net/artikuluak/asteroidea-lurraren-ondotik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Asteroidea lurraren ondotik - Zientzia.eus | Asteroidea lurraren ondotik - Zientzia.eus
Lurraren ingurutik talka egiteko arriskuan pasatzen diren gorputzei meteoroide deitu ohi zaie; hauts-zatiki, harkaitz handiagoa, kometa, asteroide ala direna direlakoak.
Lurraren ingurutik talka egiteko arriskuan pasatzen diren gorputzei meteoroide deitu ohi zaie; hauts-zatiki, harkaitz handiagoa, kometa, asteroide ala direna direlakoak. Asteroidea lurraren ondotik - Zientzia.eus Asteroidea lurraren ondotik
Astronomia
Joan den udan bi berri nagusi izan ditugu astronomiaren arloan: uztailean, gizakia Ilargira iritsi zeneko 20. urteurrena, eta abuztuan, Voyager 2 Neptunora hurbiltzea. Voyager Neptunotik distantzia minimora (4.800 km-ra) pasatu ondorengo egunean, abuztuaren 25ean hain zuzen ere, kilometro t’erdiko asteroide bat Lurretik 4 milioi kilometrora pasatu zen. Distantziak konparatzen baditugu, logikoa dirudi azken berri honek oihartzun handirik ez izatea.
Dena den, eskala astronomikoan distantzia hau (Ilargirainokoaren hamarkoitza pasa) laburtzat kontsidera daiteke. Konparatzeko zera esango dugu: hilabete hauetan Martitz 345 milioi km ingurura ibiliko dela. Beraz, hurbiletik pasatu dela esan genezake; are gehiago gero aipatutako neurriko asteroide batekin talkak Lurrean izango lituzkeen ondorioak kontuan izanik. Baina eragin hondagarri hauek deskribatu aurretik, argibide batzuk eman behar ditugu meteorito eta asteroideen izaerari buruz.
Lurraren ingurutik talka egiteko arriskuan pasatzen diren gorputzei meteoroide deitu ohi zaie; hauts-zatiki, harkaitz handiago, kometa, asteroide ala direna direlakoak. Talka gertatu eta Lurraren gainazalean hondakinik geratzen bada, meteorito deitzen zaio. Meteoroideak atmosferako marruskaduraren eraginez berotu eta guztiz erre ez daitezen, dimentsio minimo batzuk izan behar dituzte. Beraien masak 10 kg-koa izan behar du.
Arizonako basamortuan eroritako meteorito baten kraterra.
Handi xamarrak diren meteoroideak, oro har, asteroideak izaten dira. Hauek Martitz eta Jupiterren ibilbideen arteko erdibidean orbitatzen ari diren gorputz edo planetoide ugariak ditugu. Handiena Ceres da 780 km-ko diametroa duelarik, baina gehienak (milaka katalogatu dira) askoz ere txikiagoak dira. Uste denez, planeta bat eratzeko ezin kondentsatu izan zen materiaz eratu ziren eta batzuek Lurrera hurbiltzen diren orbita eszentrikoak dituzte.
Asteroideak, eta oro har hondakin-materia, ugari ziren planetarteko espazioan Eguzki-sistemaren sortzeko eraren ondorioz. Hori dela eta, haien eta planeten arteko talkak maiz gertatu ziren. Ilargiaren hain berezitasun nabarmen diren kraterrak talka haien ondorio dira gehienak, ehundaka kilometrotik gorako diametrokoak ere asko direlarik. Beste planetek ere antzeko bonbardaketa jasan zuten, baina Merkurio eta Martitzen izan ezik gaur egun orbainak urri dira. Zehazki Lurrean eta Artizarrean ez aurkitzearen arrazoia, eta dauden apurrak handiak izatearena, atmosferaren eragin bikoitzean dugu: batetik, erorketa balaztatzen duelako, nahiz eta meteoritoa handia denean ezin efektu handirik egin; bestetik, higaduraren eraginez kraterrak denbora erlatiboki laburrean desitxuratzen dituelako.
Hasierako ehundaka mila urteak igaro ondoren, planetarteko espazioa nahikoa garbitu zen lehen aipatu dugun eskualdea izan ezik, baina hala ere ez da arraroa noizbehinka neurri handiko asteroideren bat Lurraren inguruetara hurbiltzea; talkaren ondorioz edo bere jatorrizko orbita utzita oso eszentriko den beste bat hartu badu batez ere.
Jakina, hain espazio zabalean Lurraren eta asteroide baten arteko talka gertatzeko probabilitatea oso-oso txikia da: ehun mila urtetik behin gerta litekeela kalkulatzen da, baina satelite artifizialen bidez eginiko azterketen ondorioz aurkitu diren kraterrak arriskua baieztatzen dute. Tamaina guztietako kraterrak eratu izan dira meteoritoen neurrien arabera, baina gaur egun arte iraun dutenak berrienak eta zaharretako handienak izan dira, noski. Azken hauek sumendienak baino askoz ere handiagoak dira, hala nola, Hegoafrikan dagoen Vredefort Dam-ek 120 km-ko diametroa du. Uste denez, 2 edo 3 km diametroko meteoritoak sortua da Lurraren gainazala 20 km/s-ko abiaduraz orain dela 2.000 milioi urte inguru jota.
Oso handia da Kanadan dagoen Sudbury Kraterra ere. 100 km-ko diametroa du eta bere 1.800 milioi urterekin aurrekoa baino pixka bat gazteagoa da. Dena den, askoz ere berriagoak ere badira eta denen artean ezagunena Meteor Crater izenekoa dugu. Hau EEBBtako Arizonan dago; 1.200 m-ko erradioa du, 170 m-ko sakonera eta duela 20.000 urte ingurukoa da.
Asteroide batek Lurrera erortzean egin dezakeen kaltea, zenbait faktoreren menpe dago: bere tamaina eta abiadura, talkaren angelu, eta jotzen duten inguruneko baldintzen menpe. Oro har, efektu sekundarioak talka berarenak baino hondagarriagoak izaten dira. Adibidez, astronomo eta paleontologo askoren ustez dinosauruen bapateko suntsiketa, orain dela 45 milioi urte inguru 10 edo 12 km diametroko asteroide bat eroritakoan gertatu zen. Haien ustez asteroideak Lurraren gainazal solidora erortzean izugarrizko leherketa sorterazi zuen, zenbait elementu erradioaktiboren fisioa eraginez eta aldi berean milaka sumendi ere irekiz. Leherketak berak nahiz sumendiek jaurtikitako hauts-hodeiak Eguzkia denbora luzez estali zuten, hamarkada batzuetan iraun zuen negua sortuz eta landareak nahiz hauek elikaduraren oinarritzat zituzten animalia handienak hilez.
Arestian esan dugunez, Vredefort Dam kraterra 2 edo 3 km diametroko asteroide batek egina da, 20 km/s-ko abiaduraz erori zenean. Tamaina horretakoa edo joan den abuztuan pasatu zen kilometro t’erdikoa itsasora eroriz gero, sekulako itsasikara eragingo zukeen hamar edo ehundaka metroko olatuak sortuz. Zer esanik ez, kostalde inguru zabala hondatu egingo litzateke.
Abuztukoa ez da aurten Lurraren inguruetan ikusi den asteroide bakarra. Joan zen martxoaren 23an, 1989 FC izendatu den asteroidea gugandik 745.000 km-ra pasatu zen (Lurretik Ilargirainoko distantziaren bikoitza baino pixka bat gertuago). Honelako gorputzak aurkitu eta jarraitzeko tresneria dagoenez gero, kilometro inguruko diametroa duen gorputz honek planetoide handi samarren hurbilketa-errekorra hautsi zuen, 1937an 773.000 km-ra igaro zen Hermes (800 m-ko diametroa) baino gehiago hurbilduz.
Gainera, 1989 FC asteroide honek arazo larriak plantea ditzake etorkizun hurbil samarrean astronomo britainiar eta sobietarrek jakitera eman zutenez. Lehenago ere (1983an detektatu zen) hurbildu zitzaigun asteroide hau, eta bere orbitaren kalkuluen arabera Lurra jota suntsituko da. Aurrikuspen ezberdinak 100 urteren gorabeheran sartzen dira, eta talka hurbilen iragartzen dutenek 2015. urtea ematen dute datatzat.
Lehen azaldu ditugun ondorioak kontuan izanik, agian ez gaude garrantzirik gabeko arazoaren aurrean. Zientzilari batzuk, dagoeneko, talka horri ekiditeko bideetaz hitz egin dute. Nolanahi ere, inori ez zaio erraza iruditzen planetoidea karga nuklear baten bidez espazioan leherteraztea edo leherketa kontrolatuez desbideratzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f41e6f145182 | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-abendua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Abendua - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Abendua - Zientzia.eus
Neguan sartuko gareneko abendu honetan, urteko egunik motzenak izango dira. Uztarako basa fruitu gutxi batzuk besterik ez ditugu izango.
Neguan sartuko gareneko abendu honetan, urteko egunik motzenak izango dira. Uztarako basa fruitu gutxi batzuk besterik ez ditugu izango. Landareen hilabetekaria. Abendua - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Abendua
Erein: hazia; Landatu: landarea, aldaska, zaina, erreboila, begia, etab.
Barazki bereziak
Arabarba:
Rheum rabarbarum . Uzta: hosto-txortena.
Arabarba landare bizigarria da eta berezkoa duen garraztasun izugarria medio konfitura, konpota edo beste barazki batzuekin nahasitako pure eta abarretan prestatu ohi da..
Landatu: apiril-maiatzean zain-puskak landatzen dira 0,8-1 m-ko tartearekin.
Lanak: hasieran ureztaketa ugari. Jorraldi batzuk burutu lurra zainaren inguruan arindu ondoren bilduz. Loretarako txortenak moztu.
Uzta: hurrengo urteko maiatzetik aurrera, hostoak garatu ahala bildu, beraien txortena edo pezioloa erabiltzen delarik.
Barietateak: Mitchell's; Royal Albert; Tobolsk-eko goizeko gorria; Victoria (berandukoa).
Baratzako belar bedeinkatua:
Valerianella olitoria . Uzta: hostoa.
Neguan letxuaren ordezko gertatzen den barazki hau ez da batere berozalea. Aldiz, hotza erraz jasan dezake. Hau dela eta, udaberri eta udazkenean itzalean eta heze mantenduko ditugu.
Belar-txarrik gabeko lurrean landu (barrabas belarrik gabe, adibidez); denbora luzez aritu beharko bait genuke hauek kentzen.
Erein: uztail-iraila aldean sailean edo 25-30 cm-ko tartea duten erroiletan. Metro karratuko gramo bat (500 ale) erein. Erroilatan ereinez gero, belar-kentze lana askoz ere errazagoa da.
Lanak: erein ondoren, eta erneketa burutu arte batipat (baina gero ere bai), ureztaketa izango da lanik garrantzitsuena. Belar txar guztiak ere ugari kendu behar dira.
Uzta:urrian hasi eta martxoa bitartean, negu osoan, landareak hazi ahala osoki moztuta. Uzta, areako 50-80 kg-koa izan ohi da.
Barietateak: italiarra (txikia, berde argia, goiztiarra); holandarra (berde iluna, oso gogorra); Etanpeseko berdea (onentzat hartua).
Txikori-belarra:
Taraxacum officinale . Uzta: hostoa.
Harrigarria gerta badaiteke ere, belardietan hain ugari ezagutu ohi dugun belar hau barazki bezala lantzea oso zabaldua dago Europa aldean.
Landare gogorra da eta ez du eguraldi aldetik inolako premia berezirik. Lurrari dagokionez, hareatsuak ezik edozeinetara egokitzen da..
Erein: apiril-ekaina aldera; mintegian, metro karratuko 1,5 edo 2 gramo.
Lanak: erneketa gogaikarri samarra duenez, turba pixka batez estaltzea komeni da, lurrak hezetasunari errazago eutsi diezaion.
Landatu: landaretxoek 4-6 hosto dituztenean 30 cm-ko tartea duten erroiletan, 10 cm-ra.
Zuriketa: txikori-belarra, naturan dagoen bezala berde jan baino zuritu ondoren jatea nahiago izaten da. Zuriketa hau hiru eratara egin daiteke:
hostoak elkarrengana bildu eta lotu
lotu eta gero lurrez estali
lotu eta gero lorontzi batez estali.
Uzta: urtarriletik aurrera.
Barietateak: azkenaldi honetan buru beteagoa duten belar-haziak azaldu dira azokatan.
Txikoria-osterzuria-eskarola kizkurra:
Cicharium intybus. Uzta: hostoa
Landare gogorra da eta hotza bezainbeste jasan ditzake lehortea eta beroa. Lurrik txarrenean ere hazten da.
Erein: apiril eta uztaila aldera zuzenean sailean, mintegian edo 30 cm-ko tartea duten erroiletan. Metro karratuko 0,5 gramo (gramoko 1.000 ale).
Landatu: mintegian ereindakoak (osterzuria eta kizkurra batipat) 4-6 hostoekin 40x30 cm-ko tartearekin.
Lanak: erroiletan ereindakoak, landare onenak aukeratu 4 hosto dituztenean, batetik bestera 10 cm utziz. Noizean behin ureztatu eta jorratu. Eskarolak lotu daitezke buruak zuri daitezen.
Uzta: negu osoan, osterzuria eta eskarola kizkurra burua osatzean; txikoria, hostoak 10-15 cm dituenean.
Barietateak: Txikoria: azukre ogia (garratza); Veronako gorria (xamurragoa)
Osterzuria: Milanoko zuria, papalinakoa eta Bordelekoa.
Eskarola kizkurra: Ruffee, Meaux, bihotz horia (udakoa).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4fe3521aab4f | http://zientzia.net/artikuluak/bi-zenbakiak-asmatu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bi zenbakiak asmatu - Zientzia.eus | Bi zenbakiak asmatu - Zientzia.eus
Zenbaki-joko bat izan da ale honetarako aukeratu duguna. Logika eta intuizioa lantzea da joko honekin lortu nahi dena.
Zenbaki-joko bat izan da ale honetarako aukeratu duguna. Logika eta intuizioa lantzea da joko honekin lortu nahi dena. Bi zenbakiak asmatu - Zientzia.eus Bi zenbakiak asmatu
Programazioa
Programaren zatiak:
Zenbaki-joko bat izan da ale honetarako aukeratu duguna. Dena den eta ohizko ebazpide sistematikoen, ekuazioen etab.en bidetik irten nahian, logika eta intuizioa lantzea da joko honekin lortu nahi dena. Aleatorioki aukeratutako bi zenbakiren arteko batura, kendura, biderkadura eta zatidura emango ditu programak eta erabiltzailearen zeregina bi zenbaki horiek zeintzuk diren asmatzea izango da. Datu hauek nahastuta emango direnez gero, logika erabili beharko da datu bakoitza zein eragiketaren emaitza den jakin ahal izateko. Bakoitzaren esku uzten da aurkitutako erlazioen ebazpena.
Honez gain eta lehia handiegirik gabe motibazio pixka bat sortzeko, zenbakiak asmatzeko pasatzen den denbora ere kontutan hartu da.
Bestalde, gehienez bi jokalarik parte hartu ahal izango dutela aipatuko dugu.
Ea zenbaterainoko trebetasuna azaltzen duzun!
Ekin!!!
(Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
10-70: Programaren hasieraketa eta aurkezpena.
80-210: Jokoaren definizioa: jokalari-kopurua (90-100), jokalari(ar)en izena(k) (120-150), erabili nahi den zenbakirik altuena (160-180) eta zenbat jokaldi egin nahi diren (190-210) definitu beharko dira.
220-600: Jokalari bakoitzaren saioa kontrolatzen da ziklo honetan. Jokaldi guztietatik zenbat asmatu dituen eta saio osoa burutzeko zenbat denbora behar izan duen hartuko dira kontutan. Horretarako jokaldi bakoitzaren kontrola, hots, galdera-erantzunak eta erantzunaren egiaztapena beste ziklo batean egiten da.
250-500: 1etik aukeratutako zenbaki maximora bitarteko bi zenbaki aterako dira aleatorioki; bete behar duten baldintza zatigarri izatea delarik.
Erabiltzaileari emaitza hauek erakutsiko zaizkio, baina ez ordena horretan nahastuta; baizik (320-380) eta berak ordenadoreak erabili dituen bi zenbakiak asmatu beharko ditu (400-410).
Denbora kontrolatzeko garaian, galdera bakoitza planteatzen zaion unetik berak erantzunak sartzen dituen arte doazen denbora-tarteak bakarrik hartuko dira kontutan, neurketa ahalik eta zehatzena izan dadin.
510-590: Jolasten ari denari, saioa bukatutakoan, lortutako emaitzak azalduko zaizkio pantailan eta beste jokalariari (bi baldin badira) txanda emango zaio.
610-670: Jokalari bakarra baldin bada, nahikoa da berak lortutako emaitzak erakustearekin, baina bi diren kasuan bien artean irabazlea zein izan den ere adierazten da.
Irabazlea zein den erabakitzeko asmatutakoen kopurua izango da kontutan hartuko den lehen puntua. Kopuru hau bi jokalarientzat berdina izango balitz, denbora gutxien pasatu duena izango da irabazle.
OHARRA: Programa honetan sententzia eta funtzio berri bat erabili dira denboraren kontrola eraman ahal izateko. Ordenadorean ordua bi modutara sar daiteke: ordenadorea piztutakoan tekleatuz edota programa baten barruan TIME$ aldagaiari balio bat emanez.
Adib. = TIME$ = “00:00:00'
Ordularia martxan jarri ondoren aurrera segituko du, harik eta ordenadorea itzaltzen den arte. Beraz eta kasu honetan oso denbora-tarte konkretuak neurtzea interesatzen zaigunez, erlojua geratu eta berriro martxan jartzearen efektua lortu behar izan dugu, horretarako aldagai lagungarri bat (DENBORA $) erabiliz.
TIME$ funtzioak ordenadoreak duen ordua itzultzen du. Beraz DENBORA$ = TIMES $ egitea nahikoa izango da erlojua geratzeko. Erlojua berriro martxan jartzeko berriz TIME$ = DENBORA$ sententziaren bidez egin daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4182d05b6693 | http://zientzia.net/artikuluak/willian-shockley-hil-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Willian Shockley hil da - Zientzia.eus | Willian Shockley hil da - Zientzia.eus
Transistorearen aita, William Shockley fisikari ingelesa, joan den abuztuaren 11n hil zen Kalifornian.
Transistorearen aita, William Shockley fisikari ingelesa, joan den abuztuaren 11n hil zen Kalifornian. Willian Shockley hil da - Zientzia.eus Willian Shockley hil da
Biografiak
Transistorearen aita, William Shockley fisikari ingelesa, joan den abuztuaren 11n hil zen Kalifornian. Shockley Londresen jaio zen 1910.eko otsailaren 13an. Unibertsitate-ikasketak Kaliforniako Teknologi Institutuan egin zituen eta doktoregoa Masatxusets-eko Teknologi Institutuan lortu zuen 1936.ean. Ondoren Bell Telephone-ko Ikerketa-laborategian hasi zen lanean. Bertan John Bardeen eta Walter H. Brittain-en laguntzaz transistorea asmatu zuen 1948.ean.
Egin dezagun histori apur bat. Kristal batzuk korronte-zuzentzaile moduan lan egin zezaketela gauza jakina izan zen. Zuzentzaileek korronte elektrikoa norantza bakar batean pasatzen uzten dute.
Irrati-aparatuek korronte alternoz funtzionatzen dutenean, korronte zuzentzaileak behar dituzte. Hasiera bateko irrati-aparatuetan kristalak erabili ziren asmo horrekin. Gero, irrati-balbulak agertu zirenean, kristalak alde batera utzi eta balbulak erabiltzen hasi ziren, efikazagoak eta sinpleagoak zirelako.
Schockleyk eta bere lankideek, ezpurutasunak dituzten germanio-kristalak ordurarte erabilitako korronte-zuzentzaileak baino askoz hobeak zirela aurkitu zuten. Bi moduko ezpurutasunak ziren. Alde batetik, germanioaren kristal-sarera sartzen ez ziren elektroiak ziren. Orduan, potentzial elektrikoa aplikatzean korrontea elektrodo positiborantz joango da eta ez negatiborantz.
Bestetik, ezpurutasunak kristal-sarean dauden elektroi-zuloak izan daitezke. Kasu horretan, korronte elektrikoa elektrodo negatiborantz joango da eta ez positiborantz.
Zuzentzaile-mota berri honi transistor izena jarri zioten. Transistoreen fabrikazioa estandarizatu eta produktuaren fidagarritasuna segurtatu zenean, transistoreek balbulak ordezkatu zituzten eta tresnen miniaturizazioa hasi zen.
Aurkikuntza honexegatik Shockley, Bardeen eta Brittain-ek Fisikazko Nobel Saria jaso zuten 1956.ean.
1955.ean Shockley EEBBtako Defentsa-Saileko Weapons Systems Evaluation Group izenekoaren buru izendatu zuten eta 1963.ean Stanford Unibertsitateko irakasle ere bai.
Nobel Saria jaso ondoren, beste Nobel saridun gutxi batzuen kasuan gertatu bezala, edozein gauzari buruz pisukoz eritua ematea zilegi zuela iruditu zitzaion Shockleyri. Nobel Sariaren onarpen sozial zabala izaten da jokibide horren kausa.
Shockelyk antropologia soziala eta genetika aukeratu zituen bere eritua kaleratzeko. Bere punturik nagusiena zera zen: adimena heredagarri izatear Beraz, zuriak beltzak baino adimentsuagoak dira genetikoki hobeak direlako. Bestetik, adimen-koefizientea 100 baino txikiagokoak esterilizatzea proposatu zuen. Hori bai, indemnizazio ekonomikoa izango zuten.
Bestetik, jeinuen agerpena faktore heredagarrien menpe zegoela uste zuenez, Kalifornian jeinuak hazteko hazi-bankua ireki zenean emailetako bat izan zen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-aa8050017bb9 | http://zientzia.net/artikuluak/hirugarren-iraultza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hirugarren iraultza - Zientzia.eus | Hirugarren iraultza - Zientzia.eus
EEBBtako Zientzi Akademiak argitaratu berri duen txosten batek dioenez, munduko nekazaritza mende honetako hirugarren iraultzaren aurrean omen dago.
EEBBtako Zientzi Akademiak argitaratu berri duen txosten batek dioenez, munduko nekazaritza mende honetako hirugarren iraultzaren aurrean omen dago. Hirugarren iraultza - Zientzia.eus Hirugarren iraultza
Nekazaritza
Munduko nekazaritza mende honetako hirugarren iraultzaren aurrean omen dago, EEBBtako Zientzi Akademiak argitaratu berri duen txosten batek dioenez.
Lehenengoa, mende hasieran hasitako nekazaritzaren mekanizazioa izan zen. Bigarrena 1960.ean izan zen, ongarri kimikoen eta produkzio handiko barietateen erabilpenari esker. Hirugarrena, nekazaritza alternatibo izenekoa izango omen da.
"Nekazaritza Alternatiboa" da 450 orrialdeko txostenaren izenburua eta unibertsitateko 17 adituk idatzi dute. Txostenaren helbururik nagusiena, naturan gertatzen diren erlazio biologikoak uzten produkzioa hobetzeko erabiltzea da. Puntu hauek azpimarra daitezke:
Eritasunei eta lehorteari aurre egiteko eta elikagaiak efikazia handiagoz erabiltzeko gaitasuna izango duten barietateak genetikoki lortzea.
Uzta bakarra erein beharrean, uzta bat baino gehiago ereitea. Uzten errotazioa beharrezkoa izatea.
Eritasunen prebentzioa bultzatzea eta antibiotikoak gehiegi ez erabiltzea.
Izurrien kontrolerako metodo integratuak erabiltzea. Metodo hauek naturan gertatzen diren harrapakari/harrapakin erlazioak erabiltzen dituzte. Pestizidak gutxiago erabiltzea da helburua.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ae721214a9b8 | http://zientzia.net/artikuluak/supereroaleak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Supereroaleak - Zientzia.eus | Supereroaleak - Zientzia.eus
Zientzilari sobietarrek gizakiaren bihotz-taupadak sortutako eremu magnetiko txikia neurtzeko, tenperatura altuko supereroaleak erabili dituzte lehen aldiz.
Zientzilari sobietarrek gizakiaren bihotz-taupadak sortutako eremu magnetiko txikia neurtzeko, tenperatura altuko supereroaleak erabili dituzte lehen aldiz. Supereroaleak - Zientzia.eus Supereroaleak
Fisika
Zientzilari sobietarrek gizakiaren bihotz-taupadak sortutako eremu magnetiko txikia neurtzeko, tenperatura altuko supereroaleak erabili dituzte lehen aldiz. Lorpen honek, tenperatura altuko supereroaleek izan ditzaketen erabilpen praktikoari buruz itxaropena piztu du.
Boris Basiliev-k zuzendutako taldeak diseinatu du tresneria. Erabilitako supereroalea itrioz, barioz, kobrez eta oxigenoz (YBa2CU307) osatuta dago. Honekin SQUID (Superconducting quantum interference device – Interferentzi tresna kuantiko supereroalea) izeneko tresna eraiki dute. Material supereroalez eginiko eraztuna da eta elkartzut datorren fluxu magnetikoaren aldaketekiko oso sentikorra da.
Honen antzeko tresnak erabili izan dira, baina ohizko supereroaleak erabiliz. Supereroale arruntak erabiltzeak helio likidoa hoztaile izatea eskatzen du. Tenperatura altuko supereroaleek nitrogeno likidoa nahikoa dute ordea. Azken hau lehena baino askoz merkeagoa da.
Tenperatura altuko supereroalez eginiko SQUIDak elektroentzefalogramen ordezko moduan medikuntzan erabil daitezke.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-37b7c32f69b7 | http://zientzia.net/artikuluak/bizia-hozgarri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizia hozgarri? - Zientzia.eus | Bizia hozgarri? - Zientzia.eus
New York-eko Unibertsitateko D. Schwartzman eta Howard Unibertsitateko T. Volk-en arabera Lurra 50ºC beroagoa izango zatekeen bizia garatu izan ez balitz.
New York-eko Unibertsitateko D. Schwartzman eta Howard Unibertsitateko T. Volk-en arabera Lurra 50ºC beroagoa izango zatekeen bizia garatu izan ez balitz. Bizia hozgarri? - Zientzia.eus Bizia hozgarri?
Kimika
New York-eko Unibertsitateko D. Schwartzman eta Howard Unibertsitateko T. Volk-en arabera Lurra 50ºC beroagoa izango zatekeen bizia garatu izan ez balitz. Biziak planeta hotza mantendu du silikatoen meteorizazioaren bidez. Meteorizazioak negutegi efektua eragiten duen karbono(IV) oxidoa erauzten du atmosferatik.
Zientzilarien ustetan Lurra gaztea zenean atmosferan karbono(IV) oxido asko zegoen. Honek planeta ez izoztea ekarri zuen. Duela 3,6 milioi urte lehenengo fosilak agertu zirenean Eguzkia egun baino %20 hotzago zen. Eguzkia berotuz joan zenean, organismo bizidunak gero eta karbono(IV) oxido gehiago hasi ziren atmosferatik erauzten.
Arazoaren giltzarria zera da, ea lur-tenperaturaren garabidean meteorizazio fisikoaren bidez bakarrik puntu berdinera iritsi ote daitekeen. Galdera honi erantzuna aurkitzeko Schwartzman eta Volk-ek Haguai-ko basalto-koladak aztertu dituzte. Lortu dituzten emaitzek organismo bizidunek meteorizazioan jokatu duten papera azpimarratu dute.
Beraien ikerketaren arabera erreakzio kimikoen bidezko harriaren deskonposaketa 100 bider azkarrago gertatzen da likenez estalitako harrian, harri gorritan baino. Karbono(IV) oxidoak deskonposaketa kimikoan parte hartzen du eta lurrean harrapatua gelditzen da.
Hasieran Lurra honela deskribatzen dute Schwartzman eta Volkek: 100ºC-ko tenperatura eta atmosfera trinkoa. Presioaren ondorioz ura likido mantentzen zen. Bakterioek harrien meteorizazioaren bidez karbono(IV) oxidoa atmosferatik erauzi eta itsasotan edo karbonato moduan finkatu zuten. Planeta hoztu egin zen. Bizia ugaldu zen ahala prozesuaren efikazia handitu zen eta Eguzkiaren berokuntza konpentsatzeko gai izan zen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-55393ac72d68 | http://zientzia.net/artikuluak/maglev-a-auzitan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Maglev-a auzitan - Zientzia.eus | Maglev-a auzitan - Zientzia.eus
Lebitazio magnetikoz ibiliko den trena egiteko alemandarrek dituzten planak kolokan daude. Garraio-Ministraritzak tren honetan marko bat gehiago gastatzeko asmorik ez duelako.
Lebitazio magnetikoz ibiliko den trena egiteko alemandarrek dituzten planak kolokan daude. Garraio-Ministraritzak tren honetan marko bat gehiago gastatzeko asmorik ez duelako. Maglev-a auzitan - Zientzia.eus Ingeniaritza
Lebitazio magnetikoz ibiliko den trena egiteko alemandarrek dituzten planak kolokan daude. Garraio-Ministraritzak “Transrapid” izeneko tren honetan marko bat gehiago gastatzeko asmorik ez duela adierazi du Fiedrich Zimmermann ministrariak. Orain arte ministraritzak 12.600 milioi marko aleman inbertitu ditu. Hurrengo fasea finantzatzeko 3.000 milioi marko behar dira.
Maglev-a.
Transrapid-en hasierako planak Hanburg eta Hanober lotzea zen. Bi hiri hauen artean 155 km daude eta orain 80 minutu behar dira batetik bestera joateko. Transrapid-aren bidez denbora 30-40 minutura laburtzea espero da. Dena den, proiektuaren arduradunen eritziz Transrapid-a errentagarri izateko bi hiri urrun lotu behar dira; Hanburg eta München lotuko lituzkeen 1.025 km-ko trenbidea esaterako. Honelako trenbidearen kostua 30.000 milioi eta 40.000 mila milioi bitartean egon daiteke eta 15 urte beharko lirateke lana bukatzeko.
1960.eko hamarkadan lebitazio magnetikozko trenak (maglev) Europako hiri handiak lotzeko modurik egokiena zela pentsatzen zen, baina Frantzian TGV-ren bidez, hau da trenbide arruntaren bidez, lortutako emaitza onak kolokan jarri dute ikuspegi hori.
Alemania eta Japonia dira maglev-en teknologian lanean ari diren herriak eta uste denez Alemania 3-4 urte aurretik doa. Abantaila hau garrantzizkoa izan daiteke EEBBetako merkatu potentzial handia zabaltzen denean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-63d034676b92 | http://zientzia.net/artikuluak/aziendak-eta-klima/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Aziendak eta klima - Zientzia.eus | Aziendak eta klima - Zientzia.eus
Mexiko eta EEBBetako muga-aldean belarra berdeago eta klima gradu batzuk hotzagoa da EEBBetan Mexikon baino. Aziendak maneiatzeko modua izan daiteke desberdintasunaren arrazoia.
Mexiko eta EEBBetako muga-aldean belarra berdeago eta klima gradu batzuk hotzagoa da EEBBetan Mexikon baino. Aziendak maneiatzeko modua izan daiteke desberdintasunaren arrazoia. Aziendak eta klima - Zientzia.eus Aziendak eta klima
Klimatologia
Mexiko eta EEBBetako muga-aldean belarra berdeago eta klima gradu batzuk hotzagoa da EEBBetan Mexikon baino. Aziendak maneiatzeko modua izan daiteke desberdintasunaren arrazoia. Tokiko klimak, mikroklimak alegia, oso sentikorrak izan daitezke horrelako faktoreekiko.
150.000 kilometro karratu hartzen duen lurraldea aztertu du zientzilari iparramerikarren talde batek. Landa-behaketak eta sateliteen bidezko teledetekzioa erabili dute. Lortutako emaitzek aditzera eman dutenez, EEBBetan eta Mexikon erabiltzen diren bazkatze-modu desberdinek landaredian muga zorrotza sortu dute Arizona eta Sonora artean.
Iparramerikarrek azienden bazkakuntza mugatua izan dute 1934.az gero. Mexikok ez du antzeko legislaziorik garatu. Arrazoi honexegatik, Mexiko aldeko zolua ageriago dago eta ondorioz azkarrago berotu eta lehortu egiten da udako eurialdiaren ondotik.
Sateliteetatik lortutako datuek erakutsi dutenez, Mexiko aldean eguneko tenperaturarik altuena EEBBetakoa baino 4ºC handiagoa da. Mexiko aldean zoluaren hezetasuna azkarrago desagertzen da. Hodeiak %50-177 aldiz azkarrago eratzen dira Arizona aldean Sonoran baino. Euri-kantitatea ordea berdintsua da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-60d9e6c33c51 | http://zientzia.net/artikuluak/lise-meitner-en-onespena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lise Meitner-en onespena - Zientzia.eus | Lise Meitner-en onespena - Zientzia.eus
Deutsches Museum delakoaren lehenengo solairuko mahai bat, uranio eta neutroiz ionizatzeko tresna Lise Meitnerrek diseinatu zuela gauza jakina da.
Deutsches Museum delakoaren lehenengo solairuko mahai bat, uranio eta neutroiz ionizatzeko tresna Lise Meitnerrek diseinatu zuela gauza jakina da. Lise Meitner-en onespena - Zientzia.eus Aldizkari honen uztaila/abuztuko alean uranioaren fisioaren 50. urteurrenaren berri eman genuen. Bertan Lise Meitner eta Otto Hahn-ek eginiko lanaren berri eman genuen. Lise hil eta 21 urtetara berak fisioaren aurkikuntzan eginiko lana onartu da Alemanian.
Deutsches Museum-ean dagoen “Otto-Hahn-en lan-mahaia”
Meitner ez ezagutzearen erruduna Otto Hahn izan zen neurri handi batean. Gerra garaian Nazien aurrean bere burua zuritzeko Meitnerrekin fisioaz ez zuela hitz egin mantentzea ulergarria da; ez ordea gerra ostean puntu berdinean jarraitzea. Meitner-en lana mundu osoan onetsia izan ez bada ere, Alemanian oraintxe arte Hahn-en bertsioa oso-osorik onartua izan da.
Deutsches Museum delakoaren lehenengo solairuan esaterako, mahai bat dago uranioa neutroiz ionizatzeko tresna bat duena. Mahaiaren ertz batean “Otto Hahn-en lan-mahaia” irakur daiteke. Bestalde, aparatu hori Lise Meitnerrek diseinatu zuela gauza jakina da.
Lise Meitner baztertzearen arrazoia emakumezkoa izatea izan dela pentsa liteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2ca88a4fbaf8 | http://zientzia.net/artikuluak/alpeak-salbatu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Alpeak salbatu - Zientzia.eus | Alpeak salbatu - Zientzia.eus
Naturaren Babeserako Nazioarteko Erakundeak Munduaren Babeserako Erakundeak eta Ingurugiro Alpinoaren Ikerketa-Zentruak Alpeen salbamendurako hitzarmen posible baten oinarri zientifikoak argiratu dituzte pasa den irailaren hasieran.
Naturaren Babeserako Nazioarteko Erakundeak Munduaren Babeserako Erakundeak eta Ingurugiro Alpinoaren Ikerketa-Zentruak Alpeen salbamendurako hitzarmen posible baten oinarri zientifikoak argiratu dituzte pasa den irailaren hasieran. Alpeak salbatu - Zientzia.eus Alpeak salbatu
Ingurumena
Naturaren Babeserako Nazioarteko Erakundeak (IUCN), Munduaren Babeserako Erakundeak eta Ingurugiro Alpinoaren Ikerketa-Zentruak Alpeen salbamenturako hitzarmen posible baten oinarri zientifikoak argiratu dituzte pasa den irailaren hasieran. Azterketaren arabera Alpetara urtero joaten diren 100 milioi turistak eta 41000 eski-pistak poluzio- eta deforestazio-eragiletzat jotzen ditu.
Deforestazioaren ondorioz lubizien arriskua areagotu egin da eta esaterako Suitzak 1.400 milioi pezeta gastatzen ditu urtero lubizien kontrako neurriak hartzen. Eski alpinoa izanik arriskugarriena, fondoko eskia bultzatzea eta alpinoa zigortzea proposatzen du aipatu txostenak. Era berean babestutako areak sortzea eta auto-trafikoa mugatzea aldarrikatzen du.
IUCNren proposamen hau hilabete honetan eztabaidatuko dute zazpi naziok Babarian egingo den bileran.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a28c00d20d8a | http://zientzia.net/artikuluak/boliaren-ordezkoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Boliaren ordezkoa - Zientzia.eus | Boliaren ordezkoa - Zientzia.eus
Zeramikaz eginiko boli artifiziala izan daiteke Afrikako elefantea salbatzeko bide eraginkorra. Plastikozko ordezkoak ez bezala, zeramikazkoa porotsua da eta boliaren antz handiagoa du.
Zeramikaz eginiko boli artifiziala izan daiteke Afrikako elefantea salbatzeko bide eraginkorra. Plastikozko ordezkoak ez bezala, zeramikazkoa porotsua da eta boliaren antz handiagoa du. Boliaren ordezkoa - Zientzia.eus Boliaren ordezkoa
Materialak
Zeramikaz eginiko boli artifiziala izan daiteke Afrikako elefantea salbatzeko bide eraginkorra. Plastikozko ordezkoak ez bezala, zeramikazkoa porotsua da eta boliaren antz handiagoa du.
Boli naturala dentinaren, hau da giza hortzen osagaiaren, oso antzekoa da. Bolia hotza da ukitzerakoan, biguna aldi berean, eta landua eta pulitua izan daiteke gainazal leuna lortu arte. Esaterako, pianujoleek gustokoa dute egitura porotsuak izerdia xurgatzen duelako.
Egungo boli artifizialek plastikoetan dute oinarria. Baina beren eroaltasun txikiak eta izerdia xurgatzeko gaitasun ezak ukipenarekiko desiragarri bihurtzen dituzte.
Nottingahm-eko unibertsitatean zeramikan oinarritutako material berri bat garatzen ari dira boliaren eroaltasuna eta porositatea simulatuko dituena.
Kontserbazionisten ustetan boliaren ordezko egokia izateak elefante askoren bizia furtiboen atzamarretatik ken dezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-72f653610b2e | http://zientzia.net/artikuluak/etxe-higikorra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Etxe higikorra - Zientzia.eus | Etxe higikorra - Zientzia.eus
Etxea zurez eginik dago osorik eta teilak Kanadako tuia ustelezinaren zuraz eginik daude. Iglu itxurak abantaila termiko nabarmenak ematen dizkio.
Etxea zurez eginik dago osorik eta teilak Kanadako tuia ustelezinaren zuraz eginik daude. Iglu itxurak abantaila termiko nabarmenak ematen dizkio. Etxe higikorra - Zientzia.eus Etxe higikorra
Arkitektura
Irudian duzuen etxea arrunta ez dela agerian dago. Baina, arruntasun eza ez datorkio forma edo itxuragatik bakarrik, bere erdian dagoen ardatz batekiko jiraka ibil daitekeelako baizik. Pentsa, egongelan zaudela eta eguzkiak gehiegi berotzen duela. Ba, botoia sakatu eta etxea jiratzen hasiko da itzala aurkitu arte eta alderantzizkoa ere egin daiteke noski.
Etxea zurez eginik dago osorik eta teilak Kanadako tuia ustelezinaren zuraz eginik daude. Iglu itxurak abantaila termiko nabarmenak ematen dizkio. Etxeak 8,7 m-ko erradioa du eta azalera habitagarria 180 m2 dira.
Frantzian dago salgai, bere prezioa 680.000 libera delarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fd7c6308ca01 | http://zientzia.net/artikuluak/laserra-eta-uztak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laserra eta uztak - Zientzia.eus | Laserra eta uztak - Zientzia.eus
Nekazariek beren gari- eta garagar-uztak nabarmenki handi ditzakete haziak erein aurretik laserren argipean jartzen badituzte.
Nekazariek beren gari- eta garagar-uztak nabarmenki handi ditzakete haziak erein aurretik laserren argipean jartzen badituzte. Laserra eta uztak - Zientzia.eus Laserra eta uztak
Nekazaritza
Nekazariek beren gari- eta garagar-uztak nabarmenki handi ditzakete haziak erein aurretik laserren argipean jartzen badituzte. Horrela diote bederen Bielorrusiako Zientzi Akademiako Genetika- eta Zitologi Institutuko sobietar zientzilariek. Egin dituzten ikerketetan hazientzat laserren uhin-luzerarik eta espazio-denborarik egokienak aurkitu dituzte.
Hazientzat tratamendurik onena hau dela aurkitu dute: 10 w/m2-ko helio/kadmio laser baten eraginpean jartzea; hiru orduz atseden ematea eta azkenik potentzia berdineko helio/neon laserpean bi orduz izatea.
Vesna klaseko gariaren etekina 180-544 kg/akre hobetu dute eta bere proteina-edukina %4,5 handitu dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-888c2d416684 | http://zientzia.net/artikuluak/tokirik-basatienak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tokirik basatienak - Zientzia.eus | Tokirik basatienak - Zientzia.eus
Iparramerikarren mapa militarren bidez eginiko azterketak gure planetaren heren bat basatia dela oraindik erakutsi du.
Iparramerikarren mapa militarren bidez eginiko azterketak gure planetaren heren bat basatia dela oraindik erakutsi du. Tokirik basatienak - Zientzia.eus Tokirik basatienak
Ekologia
Iparramerikarren mapa militarren bidez eginiko azterketak gure planetaren heren bat basatia dela oraindik erakutsi du. (Ikus mapa).
Inbentario honek Amazonia bezalako toki ezaguna at uzten du, nahiz eta hasiera batean basatitzat jo daitekeela iruditu, giza asentamendu iraunkorrak, errepideak eta landutako lurrak daudelako.
Ukitu gabeko lurralderik zabalenak Antarktida, Siberia eta Kanadako tundra eta Sahara, Gobi eta Australiako mendebaldeko basamortuak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-49f2b28efa0c | http://zientzia.net/artikuluak/diagrama-logikoak-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Diagrama logikoak (II) - Zientzia.eus | Diagrama logikoak (II) - Zientzia.eus
Lewis Carroll idazle ospetsuak asmatutakoa da. Lewis ez zen zirkuluez baliatu; karratuez baizik. Berak erabiltzen zituen bezala azalduko ditugu hemen.
Lewis Carroll idazle ospetsuak asmatutakoa da. Lewis ez zen zirkuluez baliatu; karratuez baizik. Berak erabiltzen zituen bezala azalduko ditugu hemen. Diagrama logikoak (II) - Zientzia.eus Diagrama logikoak (II)
Ekaineko alean, Venn-en diagramaren posibilitate batzuk azaldu genituen. Baina hau ez da asmatu den sistema bakarra. Orain ikusiko dugunez, beste sistemak ere badaude klase-logikan eta proposamendu-logikan erabiltzeko.
1. irudia.
Beste sistema bat, Lewis Carroll idazle ospetsuak asmatutakoa da. Lewis ez zen zirkuluez baliatu; karratuez baizik. Berak erabiltzen zituen bezala azalduko ditugu hemen. Karratu bat lau laukitxo berdinetan zatitzen zuen, X eta Y gaien konbinazio guztiak sartzeko. Gero hirugarren gaia erabiltzeko karratu horren barruan beste txikiago bat sartzen zuen (1. irudia). Horrela X, Y eta M gaien arteko konbinazio posible guztiak agertzen ziren. Lewis-ek X gaiaren ukapena adierazteko X’ (ez X) erabiltzen zuen. Horrela karratuaren goiko erdia X da, beheko erdia, aldiz, X’ (ez X). Ezker aldea Y da, eskuinaldea Y’; karratu txikiaren barruko aldea M den bitartean kanpo aldea M’ da.
Silogismo baten premisak itzultzeko eskualde egokiak fitxekin markatzen zituen. Horregatik elementurik duten eskualdeetan fitxa gorria, eta elementurik gabekoetan fitxa grisa ipintzen zituen. Ondoz-ondoko bi eskualdeetan elementurik baldin bazegoen, baina zeinetan ez bazekien, fitxa gorria muga-lerroan ipintzen zuen.
Lewis-en problema tipikoa ebazten saia zintezke:
Fitxak Lewis-en arauei jarraituz kokatzen badira, “Y bat ere ez da ez X” ondorio zuzena atera daiteke, hau da, urretxindor bati ere ez dio azukreak higuin ematen. Logiko klasikoek ez zuketen silogismo hau onartuko.
Lewis-en diagrama n gaietara heda daiteke. Lewis-ek berak bere Symbolic Logyc liburuan zortzi gairi egokitutako 256 laukitxoko diagrama erakusten digu.
Lewis-en grafikoa The Game of Logyc liburuxkan agertu zen lehenbiziko aldiz. Liburuxkarekin batera Lewis-en diagrama zuen txartel bat eta bederatzi fitxa (lau gorri eta bost gris) zituen poltsa ematen zitzaien erosleei (1. irudian ikusten da banatzen zen txartela).
Lewis-en diagrama, Alland Marquand John Hopkins unibertsitateko klaustralak, hiru gaitarako diagraman n gaitara hedatzeko asmoz asmatu zuen diagramen motakoa da.
Marquand-ek karratu bat laukitxo berdinetan zatitzen zuen gai-kopuruaren arabera. Hamargarren irudian 6 gaitarako diagrama ikus daiteke. Bertan agertzen den x horrek &AB&C&DEF (ez A, B, ez C, ez D, E, F) klasea adierazten du. Grafiko-mota honekin ere ebatz daitezke n gaiko problemak, laukitxo hutsak ilunduz eta elementudunak X batez markatuz.
Diagrama-mota honi jarraituz karratuaren zatiketa desberdinak proposatu dira, baina ez ditugu horiek hemen aipatuko.
2. irudia.
Proposamenduzko kalkulua diagramen bidez adierazten saiatu den beste matematikari eta artikulugile ospetsua, Martin Gardner bera dugu, (bere “Makina eta diagrama logikoak” izeneko liburutik atera dugu artikulu honen mamia).
Martin-ek sarezko diagrama proposatzen du. Problemaren gai bakoitza bi zuzen bertikal eta paraleloen bidez adierazten da. Bakoitzak egibalio bat adieraziko du. Hitzarmenez ezkerrekoa egiazkoa eta eskuinekoa faltsua izango dira. (3. irudia). Gai bat egiazkoa bada, X idatziko da ezkerreko zuzenaren gainean. Aldiz faltsua bada, eskuinekoan. Bi gai lotzen dituzten enuntziatuak zuzenki horizontalez adieraziko ditugu, enuntziatuaren egitaularen arabera. Zuzenki hauei zubi deituko diegu; bi gairen artean zubiaren papera betetzen bait dute. 4. irudian zenbait adibide ikus dezakegu: 4a) irudian bi gai lotu ditzaketen zuzenki guztiak agertzen dira eta hauen parean dagozkien egitaularen balioak. 4b) diagraman A B, “A eta B”, erlazioa adierazten du goiko zubiak, hau da, lau posibilitateetatik EE bakarrik bete daiteke. Beheko zubiak, ordea, A &B, “A eta ez B”, erlazioa adierazten du. 4d) diagraman A, “A baldin eta soilik baldin B”, enuntziatua dugu. 4e) diagraman A B, “edo A edo B, baina ez biak batera” enuntziatuari dagokiona ikus daiteke.
3. irudia.
4. irudia.
Enuntziatu batean zubi bakarra izango bagenu, &A B esaterako, “ez A eta B”, egiazkoa izango litzateke eta zubiaren bi muturretan x idatziko genuke. Bi gaien egibalioa determinatuz 4c). A B, “A eta B ez dira batera egiazkoak” enuntziatuaren diagraman (4g)) hiru zubi agertzen dira; A B, “A eta B”, enuntziatuari falta zaizkionak hain zuen ere. Hortaz bi enuntziatu hauek elkarren ukapen direla esango dugu. A æ B “Baldin A orduan B” eta B æ A “baldin B orduan A” enuntziatuak 4h) irudiko diagraman agertzen dira. Enuntziatu-mota honek proposamenduzko kalkuluan diagramako zubiek adierazitakoa beste esanahirik ez dute. Beraz egiazko proposizio batek egiazko proposizioa bakarrik inplika dezake. Proposizio faltsuek, ordea, egiazko proposizioa zein proposizio faltsua inplika dezakete.
Bi gairen arteko erlazio bitar guztiak sarezko diagramen bidez ikusi ditugu. Bi erlazio bitar baliokideak izango dira beraien sarezko diagrametan zubi berdinak agertzen badira.
Ikus dezagun Martin-ek proposatzen duen problema; hurrengo premisok osatzen dutena:
Lehenengo urratsean lau premisen diagrama irudikatu behar da (5 a) irudia). Bigarren urratsean “aldamiaia”ren egitura arakatu behar da, ea A eta C gaien egibalioak zeharo determinatuak geratzen diren: B-ren egibalioa ezaguna denez, B-ren egiazko zuzenean hasiko gara. Zuzen honetan bukatzen den zubi bat bilatu behar dugu. Zubi honek zera bete beharko du: beste muturra bukatzen den zuzenetik ezin da abiatu aurreko zubiarekin kontraesanera eramango gaituen beste zubi bat. Esate baterako, 1 premisako bi zubi bukatzen dira aukeratutako zuzenean. Bigarrenari jarraitzen bagatzaizkio, A-ren zuzen faltsura abiatzen da. Hortaz, kontraesana izango genuke. Goikoa aukeratuz gero, kontraesanera iritsiko ginateke, bide luzeagoa egin ondoren.
Beraz, kontraesanera ez garamatzan zubi bakarra 2 premisakoa da, eta hortik pasatu behar dugu zubiaren bi muturretan x bana idatziko dugu. Hortaz 4 eta 2 premisek c faltsua dela esatera behartzen gaituzte. C-ren zuzen faltsuan zubi bakar bat bukatzen da; 3 premisakoa alegia. Beraz zubiaren mutur horretan ere x idatziko dugu. 3 premisako zubia gurutzatuz, A-ren egiazko zuzenera iritsiko gara eta bertan beste x bat ipiniko dugu. C faltsua eta A egiazkoa lortu ditugu. Hala ere, azterketari segi egin behar diogu, kontraesanera ez garela helduko ziurtatzeko. A-ren egiazko zuzenera, eta kontraesanera ez garamatzan zubi bakarra heltzen da 1 premisara. x idatziko dugu zubi honen ezker–muturrean. Zubia gurutzatzen badugu, B-ren egiazko zuzenera helduko gara kontraesanik aurkitu gabe. Bertan beste x bat ipiniko dugu, horrela ibilbidea ixten delarik. 5b) irudia izango dugu orduan.
Beste bideak aztertu nahi baditugu, kontraesanik gabeko beste posibilitaterik ez dagoela ikusiko duzu. Beraz, A egiazkoa, B egiazkoa eta C faltsua direla ondorioztatzen dugu.
5. irudia.
Hemen problema zailagoa utziko dizugu saia zaitezen:
1 Abuztuan, edo kapela eramaten dut edo buruhutsik ibiltzen naiz.
2 Inoiz ez naiz abuztuan buruhutsik ibiltzen korbata janzten badut.
3 Abuztuan kapela eramaten dut edo korbata, eta batzuetan biak
Azterketa errazteko, ondoko gaiak gomendatzen dizkizugu:
A Abuztuan kapela eramaten dut
B Abuztuan korbata eramaten dut
C Abuztuan buruhutsik
Enuntziatu konposatuen diagramak ere lor daitezke. Martin-ek, adibide gisa, bere liburuan (A v B) æ (C v D) enuntziatuaren diagrama erakusten digu (6a) irudia). (A v B) eta (C v D) enuntziatuen diagrametan zubiak zatika irudikatzen dira behin-behinekoak direla adierazteko. Geroago egiazkoak direla jakingo bagenu, lerro osoz irudikatuko genituzke. Faltsuak izanez gero, ezaba litezke eta falta diren zubiak (ukapenari dagokionak) irudikatuko genituzke lerro osoz.
Inplikazio-erlazioa irudikatzeko, (A v B) eta (C v D) enuntziatuen diagramen ondoan zuzen horizontalak marrazten dira; bikote bana enuntziatuen parean. Orain beheko zuzena egiazkoa dela suposatuko dugu. Lau zuzen horizontal hauen artean inplikazioari dagozkion zubiak irudikatuko ditugu. Hauek lerro osoz; ez bait dago zalantzarik berauen baliozkotasunaz.
A v B gaiaren ordez gai bakuna bagenu, A esaterako, bere behin-behinekotasuna adierazteko \ (x-en erdia) ipiniko genuke egiazko zuzenean. Gero faltsua suertatuko balitz, ezabatu eta beste zuzenean x idatziko genuke. Berriz egiazkoa balitz, x bukatuko genuke.
6b) diagraman (B C) v A) enuntziatua azaltzen da.
Erlazio berdinez lotutako gai-katea bat irudika genezake katean agertzen diren gaiei dagozkien zuzenean 0 biribila markatuz. Esate baterako, A &B D katearen diagrama 6c) irudian ikus daiteke.
6. irudia. |
zientziaeus-8b85e8c19d82 | http://zientzia.net/artikuluak/irudi-eta-soinuzko-erregistroen-kontserbazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irudi eta soinuzko erregistroen kontserbazioa - Zientzia.eus | Irudi eta soinuzko erregistroen kontserbazioa - Zientzia.eus
Denboraren eraginez, filmeak, bideoak, zinta magnetikoak eta oro har irudi eta soinuzko erregistroak zaharkitu egiten dira. Urteen iraganak sortzen dituen ezinbesteko kalteei aurre egiteko badago gaur egun bide bat: kopia digitala.
Denboraren eraginez, filmeak, bideoak, zinta magnetikoak eta oro har irudi eta soinuzko erregistroak zaharkitu egiten dira. Urteen iraganak sortzen dituen ezinbesteko kalteei aurre egiteko badago gaur egun bide bat: kopia digitala. Irudi eta soinuzko erregistroen kontserbazioa - Zientzia.eus Irudi eta soinuzko erregistroen kontserbazioa
1989/10/01 Aizpuru, Maria Luisa - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Denboraren eraginez, filmeak, bideoak, zinta magnetikoak eta oro har irudi eta soinuzko erregistroak zaharkitu egiten dira. Urteen iraganak sortzen dituen ezinbesteko kalteei aurre egiteko badago gaur egun bide bat: kopia digitala.
Neurri egokiak hartzen ez badira, irudi eta soinuzko erregistroak urte gutxitan hondatuak geldi daitezke.
Irudi eta soinuzko erregistroak kolekzionatu eta gordetzeko grina dutenek ondotxo dakite denboraren eraginak sortzen dituen kalteak. Legezko gordailu, filmoteka eta fonotekatako arduradunek beren gordailuetako edukia luzaroan ongi kontserbatzeko ahalegin berezia egin behar izaten dute.
Erregistroak luzaro kontserbatzeko zenbait neurri hartzen dira. Biltegi eta gordailuetako atmosfera kontrolatu egiten da, hezetasuna eta tenperatura zainduz. Irudi eta soinuzko erregistro gehienak material suhargarriz eginak daudela kontuan izanik, sutearen aurkako neurriak hartzea behar-beharrezkoa gertatzen da. Dokumentu hauek babesteko mekanismo eta sistema sofistikatuenak erabiltzen dira.
Gordetzeko erabiltzen diren sistema berezi hauei esker, zaharkikuntza atzeratu egiten da, baina denboraren eragina ez da erabat ekiditen.
Filmoteka eta fonotekatara maiz dokumentuak (antzinakoak bereziki) baldintza kaxkarretan heltzen dira. Partikularrek urte askotan gordeta izan dituzten dokumentuak zertxobait hondatuta egon daitezke, gordetzeko neurri berezirik hartu ez dutelako edo erabilerarekin kaltetu egin direlako.
Gainera, gordailu hauetan jasotzen diren erregistroak adin eta sasoi guztietakoak izan ohi dira. Teknologiaren beste garai batean egindako filme eta disko zaharrek, bere kontserbazioaz gain, beste arazo bat ere sortzen dute, hots, dokumentu horiek irakur eta ikuska ditzaketen teknologia zaharreko tresneria ere ongi kontserbatzearena, eta hau kasu askotan oso problematikoa gertatzen da. Hala ere, guztiz beharrezkoak dira. Izan ere ez da ahaztu behar gordailuen helburu nagusia bertan jasota dauden dokumentuak luzaro ongi ikusi eta entzuteko moduan mantentzea dela.
Etokizunean gordailuetako irudi eta soinuzko dokumentu guztiak digitalizatu egingo dira.
Lehenengo filmeak zelulosa nitratozkoak ziren. Material hau oso suhargarria izateaz gain, bere kasa su har dezake. Zuri-beltzezko filmeak egonkorrak dira. Aldiz, kolorezko filmeetan kolorea degradatu egiten da. Filmeak kontserbatzeko biderik egokiena hutsean (kutxa estankoetan) behe-tenperaturan gordetzea da, baina hau oso soluzio garestia gertatzen da.
Soinuzko erregistroei dagokienez, diska mota desberdinen ezaugarriek baldintzatzen dute beren iraupena. Binilozko disko klasikoak adibidez nahikoa erresistenteak diren bitartean, azetatozko azalera duten disko metaliko zaharrak guztiz hauskorrak gertatzen dira.
Banda magnetikoen kontserbaziorako materialaren kalitatea eta euskarriaren lodiera oso garrantzitsuak dira. Banda zenbat eta arinagoa eta euskarria zenbat eta meheagoa izan, are eta errazago hondatzen dira. Disko konpaktua da oraingoz arazo gutxiena sortzen duen disko-mota. Hala ere, izenburuak inprimatzeko erabiltzen den tintak arazoak sor ditzake.
Disko konpaktua goikaldean polikarbonato prentsatuzko plaka batez osatua dago. Zati trinkotu hau metalizatu egiten da (aluminiozko estalkia), ondoren laka-geruza ipintzen zaio eta honen gainean izenburuak inprimatzen dira. Irakurketa, polikarbonato gardenezko geruza lodi samar honetan zehar egiten da. Disko arruntetan irakurketa diskoaren ildoak marruskatzen dituen diamantezko orratzaren bidez egin ohi da.
Konpaktuaren kasuan diamantezko orratza ukiezinezko laser izpiaz ordezkatu da. Horrela grabatu digitala hondatu gabe irakur dezake. Irakurketari dagokionez beraz, ongi babestua dago diska mota hau. Baina tintak aluminiozko zati metalizatuari atzekaldetik eraso diezaioke. Disko konpaktua komertzializatu zenean, teknikariek tintaren erasoa goikaldetik gerta zitekeelakoan polikarbonatozko alderdia ongi babesten saiatu ziren, baina ez zuten aurrikusi tintak atzekaldeari erasan ziezaiokeenik.
XX. mende hasierako gramofonoa.
Irudi eta soinuzko erregistroak ongi kontserbatzeko lehen aipatutako neurriak hartzeaz gain, etengabe zaindu behar dira. Egokiena erregistro kaltetuak gertatu aurretik kopia ateratzea izango litzateke. Gaur egun hala ere, ez da gordailuetako erregistroen kopia sistematikorik egiten.
Zenbait erregistroren kopia ateratzeak gainera, arazoak sor ditzake. Oso zaharkituta dauden erregistroetan adibidez, kopia ateratzeko lehenbizi irakurri egin behar da eta irakurtzea oso zaila eta are ezinezkoa gerta daiteke. Horregatik zenbait kasutan diskoak metalizatu egin behar izaten dira irakurri ahal izateko.
Ikerlariek erregistroen euskarria gutxien kaltetu dezaketen metodoen bila dihardute. Disko normalak ukitu gabe irakur ahal izatea litzateke soluzioa, hots, konpaktuaren kasuan bezala laser izpiaz irakurtzea.
Dena den, originalak akatsak baditu kopiak ere akatsak jasoko ditu. Garai batean kopistek egiten zuten lanaren antzekoa egingo lukeen sistema lortzea litzateke egokiena.
Platonek idatzi zituen eskuskribuak inoiz ez ikusi arren, hark idatzitakoa zehatz-mehatz irakur dezakegu gaur egun. Kopisten lan neketsuari esker lortu da hori. Hauen zeregina horixe zen hain zuzen ere: eskuskribu bat hondatzen hasten zenean originala zehaztasun osoz berridaztea. Digitalizazioaren bidez helburu berdina lor daiteke. Prozesu honi esker originala bezain kopia ona lortzea posible da, baldin eta erregistroa edo dokumentua oso kaltetua ez badago behintzat.
Erregistroak digitalizatuz prozesu berberari jarrai dakioke. Disko baten irakurketan akats bat gertatzen bada, konpaktuaren zati bat hondatua dagoelako adibidez, akats hori zuzendu eta originaleko informazioa bere osotasunean aurki daiteke. Informazio hori izan ere diskoaren beste leku batean egongo bait da.
Disko konpaktua. Bere ezaugarriengatik diska mota hau luzaro kontserbatzeko egokiena da.
Pentsa daiteke beraz, etorkizunean filmoteka, bideoteka, eta fonoteka nazionaletako dokumentuak sistematikoki digitalizatuak izango direla. Oraindik hala ere, ez zaio horrelako prozesuari jarraitzen; alde batetik irudi-soinuen digitalizazioa behar bezala aurreratua ez dagoelako eta bestetik oraingoz oso garestia delako.
Digitalizazioarekin lor daitekeen beste gauza bat, informazio beraren tratamendua da; adibidez arraiatutako diskoaren “klok” soinu aspergarriak ezabatzea edo kanpoko zaratak kentzea. Posibilitate honek ordea puristen kontrako jarrera sortu du. Hauen eritziz erregistroen berezko akatsak errespetatu egin behar dira eta nahiz eta zenbait hobekuntza (goian aipatutakoak esate baterako) onartzeko prest egongo balira ere, oinarrizko dokumentuen ezaugarriak ez dira aldatu behar, hots, filme zaharrei kolorea eransterik edo disko zaharren kanpoko zarata kentzerik ez dago (jakina bait da azken kasu honetan tonu altuen eza zarata horiek disimulatu egiten dutela).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-837019332b8c | http://zientzia.net/artikuluak/batuketak-sistema-bitarrean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Batuketak sistema bitarrean - Zientzia.eus | Batuketak sistema bitarrean - Zientzia.eus
Zenbaki-sistematan oinarri batetik besterako bihurketak ikusi ondoren eta sistema bitarrean lan egiteak zer suposatzen duen ulertzeko zera proposatu nahi dizuegu: 2 oinarrian edo sistema bitarrean dauden zenbakiak batzea.
Zenbaki-sistematan oinarri batetik besterako bihurketak ikusi ondoren eta sistema bitarrean lan egiteak zer suposatzen duen ulertzeko zera proposatu nahi dizuegu: 2 oinarrian edo sistema bitarrean dauden zenbakiak batzea. Batuketak sistema bitarrean - Zientzia.eus Batuketak sistema bitarrean
Programazioa
Zenbaki-sistematan oinarri batetik besterako bihurketak ikusi ondoren (ELHUYAR. Zientzia eta Teknika 27. alean ikusi genituen) eta sistema bitarrean lan egiteak zer suposatzen duen ulertzeko zera proposatu nahi dizuegu oraingoan: 2 oinarrian edo sistema bitarrean dauden zenbakiak batzea.
Agian bururatuko zaizuen lehenengo gauza, zenbakiak 10 oinarrira pasatu, batuketa sistema hamartarrean egin eta ondoren emaitza 2 oinarrira pasatzea izan daiteke, baina nahiz eta lortutako emaitza zuzena izan, ez litzateke hau biderik zuzenena izango. Batuketak sistema bitarrean ere egin bait daitezke eta hauxe da, hain zuzen ere, hemen eskatzen dizueguna.
Batuketak sistema hamartarrean egiterakoan, lehenengo zenbaki guztiak parean jarri, hots, batekoak batekoen parean, hamarrekoak hamarrekoen parean etab. eta ondoren eskuinaldeko zutabetik hasten gara batuketa burutzen, hamarretik pasatzen garen bakoitzean bururako (hurrengo zutaberako) zenbaki bat gordez.
Sistema bitarrean ere antzeko zerbait egin behar da. Hori bai, sistema honetan bitik pasatzen garen bakoitzean gorde beharko dugu bat gehiago bururako.
Ikus dezagun adibide bat:
Demagun 6 digituz osatutako 4 batugai ditugula. Hauxe izango litzateke batura:
Programaren zatiak:
10-110: Batugaien digitu-kopurua (N1) eta batugai-kopurua (N2) aukeratzen dira. Horrela erabiltzaileak berak definituko du batuketaren zailtasuna.
120-180: N1 digituz osatutako N2 zenbaki bitar ateratzen dira aleatorioki.
190-360: Batuketa burutzen da, emaitza BATURA$ aldagaian utziz. Batuketa eskuineko zutabetik hasiko da (200). Zutabe bat batzerakoan lehenbizi bururako zerbait badagoen ala ez hartu beharko da kontutan (210). Zutabe bakoitzeko batura kalkulatu ondoren emaitza orokorrerako gorde behar dena Ø edo 1 bakarrik izan daitekeenez, MOD 2 funtzioa erabili beharko da (240).
Bitik (edo Øtik) pasatzen den bakoitzean bururako daukagunari 1 gehitu beharko diogu. Zenbaki bitar bati 1 gehitzeak, eskuinaldetik hasita 1ak Øaz ordezkatzen joan eta lehenengo Ø aurkitutakoan hau 1az ordezkatzea suposatzen du (260-310).
J. zutabean lortutako “Ø” edo “1” ordurarte lortutako emaitzari erantsiko zaio (340). J. zutabea (ezker aldekoa) batu ondoren bururako zerbait baldin badago, batura-kateari erantsi beharko zaio ezker aldetik (360).
370-410: Batuketa pantailan aurkeztea.
420-480: Erabiltzaileak sakatu artean sartutakoa SAR$ aldagaian gorde.
500-570: Sartutako emaitzaren egiaztapena.
580-630: Programan jarraitzeko edo bertatik irteteko aukera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c0d6119cd92d | http://zientzia.net/artikuluak/garuna-sistema-informatiko-baten-buru/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garuna, sistema informatiko baten buru - Zientzia.eus | Garuna, sistema informatiko baten buru - Zientzia.eus
Meagher izeneko doktorea, orain dela zortzi urte guztiz elbarriturik geratu zen gaixotasun degeneratibo baten ondorioz. Pertsona hau izan da, hain zuzen ere, sistema informatiko bati konektatu zaion lehena.
Meagher izeneko doktorea, orain dela zortzi urte guztiz elbarriturik geratu zen gaixotasun degeneratibo baten ondorioz. Pertsona hau izan da, hain zuzen ere, sistema informatiko bati konektatu zaion lehena. Garuna, sistema informatiko baten buru - Zientzia.eus Garuna, sistema informatiko baten buru
Adimen artifiziala
Meagher izeneko doktorea, orain dela zortzi urte guztiz elbarriturik geratu zen gaixotasun degeneratibo baten ondorioz. Pertsona hau izan da, hain zuzen ere, sistema informatiko bati konektatu zaion lehenena. Gizon honek ezin du bere gorputzeko organorik mugitu, baina garun-ahalmena oso-osorik du. Hala ere, sistema informatiko hau bere etxean ezarriz geroztik, gizon honek kafe-makina, ekipo estereoa edo telebista piztu ditzake; telefono-zenbaki bat markatu edo pertsianak igo eta jaitsi ere bai. Baina nola?
Ordenadore-monitore bati begiratuz. Monitorea 64 errekoadrotan zatiturik dago, hauetan letrak nahiz programatzeko oinarrizko aginduak azaltzen direlarik. Sistemak honelaxe funtzionatzen du: gaixoak, nahi duen hitza dagoen monitore-errekoadroari begiratzen dio. Begiek errekoadroaren argitasuna jaso eta garunera bidaltzen dute. Hemen uhin bat sortzen da eta hau, garondoan txertatu zaizkion elektrodo batzuek jasotzen dute. Anplifikadore batek uhina anplifikatu ondoren ordenadorera bidaltzen du eta ordenadoreak monitore batean hitza idatzia erakusten du edo bidali zaion agindua betetzen du.
Sistema hau Erich Sutter fisikariak asmatu du eta arrakasta handia izan dezake elbarrien munduan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7e83d8ea937d | http://zientzia.net/artikuluak/ordenadore-bidezko-gorputz-formaren-analisia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ordenadore bidezko gorputz-formaren analisia - Zientzia.eus | Ordenadore bidezko gorputz-formaren analisia - Zientzia.eus
Erresuma Batuko "Axis Software Systems" enpresak garatutako sistemaren bidez giza gorputzaren bidez giza gorputzaren forma eta proportzioak analizatu eta disko batean gorde daitezke.
Erresuma Batuko "Axis Software Systems" enpresak garatutako sistemaren bidez giza gorputzaren bidez giza gorputzaren forma eta proportzioak analizatu eta disko batean gorde daitezke. Ordenadore bidezko gorputz-formaren analisia - Zientzia.eus Ordenadore bidezko gorputz-formaren analisia
Softwarea
Erresuma Batuko “Axis Software Systems” enpresak garatutako sistemaren bidez giza gorputzaren bidez giza gorputzaren forma eta proportzioak analizatu eta disko batean gorde daitezke. Sistema hau txartel grafikoa duen PC bateragarri batean erabil daiteke. Bost funtzio ditu: datuen bilketa, ereduaren eraketa, ereduaren neurketa, ereduaren manipulazioa eta datu-base gisako erabilera.
Datu-bilketa egiteko argi-lerroak proiektatzen dira gorputzaren gainera eta irudia argi-iturriarekiko posizio eszentrikoan dagoen bideo-kamera baten bidez hartzen da. Kamerak hartutako irudia era digitalean tratatzen da eta argi-lerroek gorputza ukitzerakoan izandako aldaketari esker konformazio tridimentsionala lortzen da.
Datu-base indexatua edukita, askoz ere azkarrago aztertzen dira irudiak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a2c062ec87cb | http://zientzia.net/artikuluak/minbiziaren-inmunologia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minbiziaren inmunologia - Zientzia.eus | Minbiziaren inmunologia - Zientzia.eus
Minbiziaren aurkako hiru sendabide klasikoak irradiazioa, farmakoak eta kirurgia dira. Arestian sortutako minbiziaren aurkako sendabidea Inmunoterapia dugu.
Minbiziaren aurkako hiru sendabide klasikoak irradiazioa, farmakoak eta kirurgia dira. Arestian sortutako minbiziaren aurkako sendabidea Inmunoterapia dugu. Minbiziaren inmunologia - Zientzia.eus Minbiziaren inmunologia
Medikuntza
Minbiziaren aurkako hiru sendabide klasikoak irradiazioa, farmakoak eta kirurgia dira. Gehienetan, hauetarik bat ere ez da erabatekoa, eta gainera hirurok dituzte eragozpenak.
Irradiazioak, esaterako, arin ugaltzen diren zelulak hiltzen ditu. Beraz, zelula kantzerdunak zein hazkuntza arineko zelula osasuntsuak (hezurmuinekoak, epiteliotakoak) suntsitzen ditu, zoritxarrez.
Farmakoek zelula kantzerdunak deuseztatzeaz gain, nahi ez diren ekintzak sortzen dituzte, hala nola, inmunoezabapena. Ondorioz, gaixo inmunoezabatuengan (defentsa-sistemarik gabeko gaixoengan) gora egiten du oso zoldura-arriskuak.
Kirurgia, azkenik, besteak bezain teknika fina ez izanik, txit mugatua dago minbizi sakabanatuetan eta zenbait toki berezitan kokaturikoetan.
Minbiziaren aurkako hiru sendabide klasikoak farmakoak ...
Arestian sorturiko minbiziaren aurkako sendabidea Inmunoterapia dugu, hau da, Sistema Inmuneaz baliatuz medikuak egiten duen terapia. Inmunoterapiaren ezaugarririk berezienak espezifizitatea eta efektibitatea dira. Espezifikoa izanik, zelula kantzerdunen kontra soil-soilik (eta ez osasuntsuen kontra) egiten du Sistema Inmuneak. Efektiboa delako, berriz, minbizia oso-osorik suntsitzen du.
Haatik, Sistema Inmunea bera eta minbiziari aurre egiteko duen gaitasuna sakon ikertu ahala, haren konplexutasun eta efektibitate murritzaz ohartu gara. Gainera, zelula inmuneek elkarren kontrako ekintzak burutzen dituzte zenbaitetan, minbiziaren hazkundea faboratuz.
Esanak esan, zelula inmuneak badira oro har minbiziari aurre egiteko gai hainbat eta hainbat kasutan. Aipaturiko konplexutasuna xehe eta mehe jakiteak terapia espezifiko eta efektiboa lortzen lagunduko bide digu. Nola? Sistema Inmunea bera sustatuz, edo bi sendabide ezberdin batean elkartuz.
Inmunozaintzaren teoria
...kirurgia...
Sistema Inmuneak duen funtzio nagusia mikroorganismoek sorturiko zolduren aurkako defentsa izan arren, badu ukan horren garrantzitsua den beste funtzio bat ere: minbiziaren aurkakoa, hain zuzen.
Inmunozaintzaren teoriak Sistema Inmuneak minbiziari burruka egiteko duen ekintza-mekanismoa azaltzen digu. Teoria honen arabera, berez eta etengabe agertzen dira zelula kantzerdunak gure gorputz osoan zehar. Zelula hauetan gehienak, ordea, ez dira minbizi garatu edo heldu bilakatzen, agertu bezain laster Sistema Inmuneak hil egiten dituelako. Zelula inmuneek arrotz ikusten dituzte zelula kantzerdun sortuberriak berauen azaleko antigenoak direla medio, eta suntsitzeari ekiten diote jarraian.
Minbiziaren garapenaren lehen faseetan gertatzen da hau; oso zelula gutxik osatzen dutenean, alegia. Hau dela eta, bi kasutan bakarrik sortzen dira minbiziak: Sistema Inmunea ahul dagoenean (egoera honi inmunoahulezia deritzo) edo minbiziaren hazkundea zelula inmuneen suntsitze-gaitasuna baino arinagoa denean.
Nahiz eta nahikoa erakargarria den, teoria honek badu aurkako zein aldeko ebidentziarik.
Aurkako ebidentziak
...eta irradiazioa dira.
* Teoria honetatik zera erator daiteke: zelula inmunerik gabeko gizakiek osasuntsuek baino minbizi-kopuru altuagoa jasan beharko lukete, zelula kantzerdun sortuberriak hiltzen dituenik ez legokeelako.
Badira, hala ere, jaiotzatik T linfozito gabeak diren “nude” izeneko saguak. T linfozitoek Sistema Inmunearen adarrik garrantzitsuenetarikoa osatzen dute. “Nude” saguok ez dute, ordea, sagu arruntek baino minbizi-portzentaia handiagorik.
* Sagu bati beste sagu kantzerdun batetik erauziriko nahikoa zelula-kopuru handia injektatzen bazaio, honek –hartzaileak– errefusatu egiten ditu. Ebidentzia hau bat dator inmunozaintzaren teoriarekin.
Haatik, injektaturiko dosia oso txikia bada, hartzailea ez da errefusatzeko gai, eta azkenik zelula kantzerdunek hil egiten dute sagua. Gertakizun honi “sneaking through” deritzo, eta honetan datza: injektaturiko zelulak hain dira gutxi ezen hartzailearen Sistema Inmuneak hastapenean detektatzen ez dituen. Eta detektatzen dituenerako garaturik dago oso minbizia.
Teoria egia balitz, hau da, Sistema Inmuneak zelula kantzerdunak sortu ahala hiltzen dituela egia balitz, ez litzateke batere logikoa sistema honek zelula-kopuru handiak txikiak baino errazago detektatu eta suntsitzea.
* Sistema Inmuneak zelula sortuberri kantzerdunei eraso eta suntsitu ahal izateko, molekula arrotzak ikusi behar ditu haien azalean. Molekula hauek antigenikoak dira, hots, erantzun inmunea sortzeko gai direnak. Azaleko antigeno arrotzik ez badago, ez da erantzunik burutzen.
Gizakiengan agertzen diren berezko minbizi gehienek, ordea, ez dute azaleko molekula arrotzik. Eta izatekotan, molekula horiek ez dira (zenbait kausa dela medio) erantzun inmunea sortzeko gauza.
Zein da horren arrazoia? Aipatu bezala, Sistema Inmunea osatzen duten zelulek zelula antigenodunak soil-soilik hiltzen dituzte. Beraz, bizirik dirauten zelula kantzerdun bakarrak antigeno gabeak dira, eta horiexek ditugu minbizi garatu bilakatzen direnak, hain zuzen.
Zelula kantzerdun hauek Sistema Inmunea saihesteko duten gaitasunari iheste inmunologiko deritzo.
Aldeko ebidentziak
* “Nude” saguetan gertatzen denaren kontra, T linfozitoen funtzioa ahuldurik duten gaixoek pertsona osasuntsuek baino minbizia jasateko posibilitate handiagoak dituzte. Honek Sistema Inmuneak gizakiengan minbiziaren aurka nolabaiteko zeregina betetzen duela esan nahi du.
Adibide argia HIES dugu. Gaixook T linfozitoen funtzioa ahuldua dute, eta horrekin batera, minbizi-intzidentzia nahikoa altua (hala nola Kaposiren sarkoma).
* Badira NK zelula gabeak diren “beige” izeneko saguak. NK zelulek, Sistema Inmuneak minbiziaren aurka duen beste adar garrantzitsu bat osatzen dute.
Saguok, minbizia jasateko sagu arruntek baino joera handiagoa dute. Ebidentzia honek inmunozaintzaren teoriaren alde egiten du.
* Transplantea egin ondoren sortzen den arazo nagusia errefusa da, jakina. Errefusa, hartzailearen zelula inmuneek (T linfozitoek batipat) burutua da. Zelula horiek txertaturiko ehuna suntsitu egiten dute, arrotz ikusi ondoren.
Errefusa sahiesteko bide bat (edo errefusa-arriskua murriztekoa behintzat) gaixoari zelula inmuneen funtzioa ezabatzen duten farmakoak ematea da. Zelula hauek transplante-errefusan parte hartzeaz gain, minbizi eta zolduren aurka ere egiten dutenez gero, gaixo inmunogutxitua babesik gabe geratzen da.
Beraz, organo berria jaso eta errefusari ekiditeko farmako inmunoezabatzaileak hartzen dituzten gaixoek jende arruntak baino minbizi-inzidentzia handiagoa dute. Honek Sistema Inmuneak minbiziaren kontra duen garrantzia azpimarratzen du.
Minbiziari aurka egiten dioten zelula inmuneak
Oraindik ere inmunozaintzaren teoria egia den ala ez erantzunik gabeko itauna izan arren, badakigu jakin Sistema Inmunea zenbait minbizi-motari aurre egiteko gai dela; bai hastapenean, bai geroago.
a) Inmunitate espezifikoa
T eta B linfozitoek burutua da. Zelula biok aldez aurretik sentikor izatea, hau da minbizi-antigenoarekiko aurreko kontaktua behar dute erantzun inmunea sortu ahal izateko. Zelula biok, bestalde, Histobateragarri diren molekulekin batera ezagutu behar dute minbizi-antigenoa. Molekula horiek arrotzak badira, hau da, zelula kantzerduna propiotzat hartua ez bada, aipaturiko zelula inmuneak ez dira minbizia hil edo suntsitzeko gai.
B linfozitoa zelula kantzerdunaren antigenoa ezagutu ondoren (kontaktu egin ondoren) zelula plasmatiko bilakatzen da; antigorputzak ekoitzi eta jariatzen dituena. Antigorputz hauek minbizi-antigenoari bereziki lotzeko gauza dira, eta gaitasun horren bitartez minbiziaren aurkako zenbait ekintzatan hartzen dute parte:
makrofago edota NK zelulei itsasten zaizkie eta Ab-bidezko zitotoxizitatea burutzen dute. Zitolisi-mota honetan antigorputzak esaten du zein den zelula itua, hots, zein zelula hil behar den. Makrofago edo NK zelulak, zitolisia burutu besterik ez du egiten.
zelula kantzerdunaren azaleko minbizi-antigenoei eransten zaizkie, konplementuaren molekulentzat berebiziko ezarlekua direla. Konplementua plasman dauden proteina disolbagarri batzuk dira. Proteina hauek zelula ituare azaleko antigenoei lotzen zaizkienean kitzikatu egiten dira, eta kitzikatzearen eraginez zelularen mintza zulatzen dute hainbat lekutan. Ondorioz, hil egiten da itua. Zitolisi-mota honi konplementu-bidezko zitolisi deritzo.
gorputzaren fluidoetan present dauden zelula kantzerdunek jariatzen dituzten minbizi-antigenoei lotu eta ezabatzen dituzte. Antigorputzek beraz, minbizi-antigenoek T linfozitoen hartzaileak ase ditzaten eta ondorioz zelula hauen funtzioa galeraz dezaten ekiditen dute.
T linfozitoek minbizia suntsitzen dute zitotoxizitate edo zitolisi-ekintzak medio. Ekintza hauetan makrofagoak batetik eta T linfozitoen populazio-laguntzaile eta zitotoxikoa bestetik koordinatu eta komunikatzen dira zenbait molekula disolbagarriren bidez.
Lehen urratsean zelula kantzerdunak minbizi-antigenoak jariatzen ditu kanpora. Antigeno hauetariko batzuk makrofagoak hartzen ditu mintz gainean, beste batzuk T zitotoxikoak azaleko hartzaileetan harrapatzen dituela.
Makrofagoak, bigarren urratsean, mintz gaineko minbizi-antigenoak aurkezten dizkio T laguntzaileari eta interleukina-1 (IL-1) jariatzen du. Antigeno-aurkezpenak kitzikatu egiten du T laguntzailea, eta interleukina-jariapenak ugaldu eta heldu arazi egiten du. Interleukinak Sistema Inmunearen zelulek ekoitzi eta jariatzen dituzten faktore disolbagarriak dira. Funtzioa zelula inmuneen arteko elkarrekintzetan bitarteko izatea dute; bai kitzikatzaile, bai inhibitzaile.
T laguntzailea, beraz, minbizi-antigenoaren ezagupenak kitzikatuta eta IL-1ek heldu eta ugaltzera behartua da. Jarraian, hirugarren urratsean, T zitotoxikoa kitzikatzen duen interleukina-2 (IL-2) jariatzen du T laguntzaileak. Aurrean aipatu bezala, T zitotoxikoak baditu hartzaileetan minbizi-antigenoak.
Laugarren urratsean, azkenik, minbizi-antigenoa azalean duten zelula kantzerdunen kontra ekintza zitolitikoa burutzen du T zitotoxikoak. Zitolisi-mekanismoak hiru fase ditu:
T zitotoxikoak zelula itua (zelula kantzerduna kasu honetan) ezagutzen du.
T zitotoxikoak gai zitolitikoak jariatzen ditu.
gai zitolitikoek zelula itua lisatu edo hil egiten dute.
b) Inmunitate inespezifikoa
NK zelulek eta makrofagoek osatua batipat. Zelula hauek ez dute aurresentikortasunik behar; minbizi-antigenoarekiko aurreko kontakturik gabe erantzun inmunea sortzeko gai dira, alegia. Bestalde, eta inmunitate espezifikoan ez bezala, ez dute haien molekula histobateragarri berberak zelula ituan ikusi behar zitolisiari ekin ahal izateko. Beraz, zelula propio zein arrotzak hil ditzakete. Hala ere, zelula anormalen aurka soil-soilik egiten dute (kantzerdunak kasu). Honek zera esan nahi du: zelula kantzerdunen mintz gainean present eta zelula osasuntsuenean ausent dagoen antigenoren bat ezagutzen dutela. Ekintza-mekanismoa adar espezifikoaren T zelulen antzekoa dute.
Haatik, B linfozitoek ekoitziriko antigorputzak azalean itsasten bazaizkie, zelula espezifiko bezala jokatzen dute, eta antigorputz horien ekoizpena eragin zuen minbizi-antigenoaren kontra soilik egiten dute.
Minbizi-suntsipenetik at, NK zelulek badute izan metastasi-garapena galerazteko gaitasunik ere. Metastasiak jatorrizko minbizitik askatu eta odol edo linfa-hodietan zehar gorputzaren hainbat lekutara sakabanatzen diren foku berriak ditugu. Hastapenetan zelula-multzo txikiak izan arren, denboraren poderioz minbizi garatu bilakatzen dira fokuok.
Bestalde, NK zelulak IL-2k kitzikatuak izan daitezke, LAK zelula bihurtuz. LAK zelulok txit ekintza antiminbizi handia dute.
Makrofagoek berriz, zelula kantzerdunen aurka duten betebehar zitotoxiko zuzenaz gain efektu zitostatikoa ere badute, hots, minbizi-zelulen ugalketa eten edo gelditu egiten dute.
Bestalde, lehen esan bezala, minbizi-antigenoa erakusten dio T laguntzaileari, linfozitoen ekintza zitotoxikoan ezinbesteko betebeharra burutzen duela.
Badira izan harreman hestuak inmunitate espezifiko eta inespezifikoaren artean, minbiziaren aurkako erantzun inmunea adar bion elkarrekintza koordinatua izanik.
LT laguntzaileek esaterako, LT zitotoxikoak, zein NK zelulak, zein makrofagoak aktibatzen dituzten linfokina izeneko gaiak ekoitzi eta jariatzen dituzte (goian azalduriko interleukinak linfokina-mota bat besterik ez dira).
Orobat, B linfozitoek sorturiko antigorputzek NK zelulak edota makrofagoak “armatu” egiten dituzte antigeno espezifikoaren kontra.
Makrofagoek berriz, minbiziak askatzen dituen antigenoak aurkezten dizkio LT laguntzaileari.
Iheste Inmunologikoa
Nahiz eta Sistema Inmuneak izaki arrotzei oso efizienteki eraso (mikroorganismoei, zelula kantzerdunei, zelula txertatuei), zenbait minbizik zelula inmuneen erasoak sahiestu egiten ditu mekanismo “maltzurrak” direla medio. Erasoei itzurtzeko gaitasunak iheste inmunologiko du izena.
Oro har, minbiziak ihes egiten du, bere hazkuntzaren aldeko faktoreak Sistema Inmuneak burutzen dituen suntsipenaren aldekoak baino sendoagoak, (garrantzitsuagoak) direnean.
Mekanismo hauetariko batzuek erantzun inmune arrunta edo fisiologikoa soilik saihesten dute. Beste batzuek, aldiz, medikuak ezartzen duen inmunoterapiari ere itzurtzen diote.
Hauexek ditugu nagusienak:
Kamuflajea (“sneaking through”): Sistema Inmuneak azkar detektatu eta suntsitzen ditu kantzerdun zelula-kopuru handiak. Kopuru txikiak aitzitik, erraz kamuflatzen dira eta erantzun inmunea sahiesten dute. Geroago, minbizi garatu bilaka daitezke azken hauek. (Ikus 1. irudia).
Maskaramendua: zelula kantzerdun zenbaitek minbizi-antigenoak estaltzen dituen geruza du (geruza hau sialomuzinak edo antzeko substantziek eratzen dute). Zelula kantzerdunen minbizi-antigenoekin kontaktu egiterik ez dagoenez gero, zelula inmuneek ezin ditzakete arrotz bezala hartu eta ez da erantzunik burutzen.
Modulazioa: azalean antigenoak dituzten zelula kantzerdun batzuek antigeno horiek barneratzen dituzte zelula inmuneen presentzian. Gaitasun honi esker, minbizia ez da minbizitzat hartzen eta ez zaio erasotzen.
Blokeoa: zelula kantzerdunek azaleko antigeno-kopuru handia askatzen dute ingurugirora. Antigenook B linfozitoek ekoitziriko antigorputzei batetik, eta T linfozitoen hartzaileei bestetik lotzen zaizkie, biak blokeatuz. Honela zelula kantzerdunek itzuri egiten diete Sistema Inmune espezifikoaren bi adarrei: humoralari (antigorputzak) eta zelularrari (T linfozitoak).
Inhibizioa: zelula kantzerdun batzuek erantzun inmunea nolabait inhibitu edo aldarazten duten gaiak jariatzen dituzte (prostaglandinak esaterako). Gai hauek zelula inmuneengan dute eragina. Beraz, ekintza antiinmunea burutzen dute.
Ezabapena: bada Sistema Inmunearen aktibitatea ezabatzen duen T linfozito-populazioa (T ezabatzaile izenekoak). Jatorrizko betebeharra erantzun inmunea gobernatzea dute, gehiegizko funtzio inmuneari ekiditeko, hau da, izaki arrotz eta erantzunaren intentsitatearen arteko oreka lortzeko. Baina zelula inmuneen ekintza ezabatu edo murriztean minbizi-hazkundea oztopatzen duen harresia kendu eta minbizi-garapena faboratzen dute.
Inmunoterapia |
zientziaeus-255889f6c9df | http://zientzia.net/artikuluak/aztekarrak-eta-juduak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Aztekarrak eta juduak - Zientzia.eus | Aztekarrak eta juduak - Zientzia.eus
Bi herri hauen artean, denboran eta espazioan hain urrun egonik, badira azaleko edo beharbada sakonagoak diren antzekotasunak, eta ezberdintasunak alde batera utziz beraiek egindako bidaia handiaren eta exodoaren arteko paralelismoak aztertuko ditugu...
Bi herri hauen artean, denboran eta espazioan hain urrun egonik, badira azaleko edo beharbada sakonagoak diren antzekotasunak, eta ezberdintasunak alde batera utziz beraiek egindako bidaia handiaren eta exodoaren arteko paralelismoak aztertuko ditugu... Aztekarrak eta juduak - Zientzia.eus Aztekarrak eta juduak
Bi herri hauen artean, denboran eta espazioan hain urrun egonik, badira azaleko edo beharbada sakonagoak diren antzekotasunak, eta ezberdintasunak alde batera utziz (ugari dira hauek ere) beraiek egindako bidaia handiaren eta exodoaren arteko paralelismoak aztertuko ditugu...
Aztekarrak
SAKRIFIZIOAK: Aztekek beren Jainko Eguzkiari pertsonen bihotz eta odola eskaintzen zioten.
Herri honen hiririk garrantzitsuena, 1320. urtean eraiki zuten: Tenotxtitlan, egungo Mexiko sakaneko garrantzitsuena zelarik. Tenotxtitlan hirira iristeko, Aztekarrak 300 bat urteren buruan Kolorado ibaia dagoen lurraldeetatik, poliki poliki hegoalderantz mugitu omen ziren, gaur egungo Mexiko hiriburualdean dagoen aintziraraino iritsi arte. Bidaia honetan aztekar Herriaren arbasoek (toltekar, olmekar, zapotekarrek) beste herri batzuk eraiki zituzten funtzio ezberdinekin, hots: TULA (herri administratiboa) eta MITLA (heriotzaren herria). Azteka hitzak zera esan nahi du: “Aurpegi ezezaguneko jendea”.
Nomada eta mertzenari bezala bizi ziren, Mexiko sakaneko beste herri “zibilizatuek” barbarotzat kontsideratzen zituztelarik. 1500. urterako, inguruko boteretsuenak ziren eta beste herrien kultura, sinesmen eta egitura sozialak menperatuak eta bereganatuak zituzten. Moktezumarekin, errege filosofoarekin, lortu zuten beren kulturaren gailurra eta espainiarrak iristean etorriko zen hondamena. Zer dela eta aztekarren arbasoek utzi behar zituzten Kolorado ibaiaren inguruko lurralde aberats eta emankorrak, basamortu batean zehar hainbeste urtetan ibiliz? Beraien mitologiak ematen dizkigu argibide batzuk.
Juduak/Israeldarrak
KEATZALKOATL, suge Lumadunaren imajina. Beheko aldean, HUITZILOPTXTLI-ren imajina, guda-danbor batetik kopiatua.
Herri honen historia, seguraski ezagunagoa dugu eta dirudienez, Jakob-en semeen garaian, hau da, K.a. 1700. urtean, HIKSOS herriak bere migrazioan bereganatu zuen garai hartako Egypto, hauekin batera, Judu-Herria ere laguntzaile gisa finkatzen delarik. 600 urte bizi izan ziren han, eta Egyptoko herriak hiksostarrak bidaltzea lortu zuenean, juduak ez ziren joan haiekin. Baina egyptiarrek begikoa zieten eta horregatik lan eskerga eta astunak egin behar izan zituzten Ramses-en eraikuntza erraldoietan.
Moise-rekin batera etorri zen Herri honen askatasuna eta Itsas Gorria zeharkatuz, Transjordania-raino iritsi ziren, beraien Jainko Yahve-k eskainitako Kanaa-ko lurraldera. Teoria batzuek diotenez, Neolitos Garaia hasterakoan han bizi izan ziren juduak, arraza semitarraren adar bat zirelarik, eta Aro berri honetan izan ziren lehorte izugarriak medio, beste Herri batzuekin batera migrazioari ekin zioten. Hegoalderantz, hau da: Egyptora. Beraz, 1000 urteren buruan, joan-etorriko bidaia egin zuten.
Juduak nomadak ziren, aztekarrak bezala, baina ez mertzenariak. Historian beti aurkitzen ditugu beste Herri nagusiago baten bizitzari lotuta. Nazio bezala, Kanaa-n finkatu ondoren loraldi bat ezagutu zuten Salomon erregearen agindupean, baina, beste arazo batzuen artean erromatarrak etorri zirelako maldan behera eroriko zen. Herri hau, beti egon zen, eta dago, etengabeko burrukan bere inguruko leinukoekin (kananeo, filisteo, etab.ekin).
Bidaia handia
Nahiz eta aztekar Herriaren erlijioak jainko ezberdinak izan (Keatzalkoatl, Heriotz-ispilua, Sumendietakoa, etab.), garrantzitsuena, eta bidaia hau adierazteko erabiliko duten jainko bakarra, Eguzkiarena eta Gerrarena da: HUITZILOPTXTLI.
Jainko hau txori baten bidez mintzatu zitzaien aztekarren arbasoei Kolorado-ko lurraldeetatik alde egiteko esanez. Arrazoia dirudienez zera zen: etsaiak gero eta gertuago zituztela; beste leinu migratzaile boteretsuagoren bat seguraski. Nora joan behar zuten? Aintzira baten urek bainatzen zuten haitz batera, zeinean kaktus eta arrano handi bat egongo zen hegoak zabalik eta suge bat ere bai bere hanketan. Hau da egungo Mexikoren armarria. Horretarako, 2.100 km egin zituzten 300 bat urteren buruan.
Exodoa
Biblia Santuak arrazoi erlijioso bat agertzen du Bidaia honi hasiera emateko. Yahve jainkoak, Herri honek Egyptoren azpian zuen sufrimendua ikusiz, herri Santutzat AUKERATU zuen eta lurralde oparo bat eskaini zion, bitartean froga-piloa pasarazi ziolarik.
Egyptiarren historian badira, hala ere, beste datu batzuk. Adibidez, Juduek seme-alaba asko zituztela aipatzen dute eta emagin egyptiarrei jaiotako seme judu guztiak hiltzea “gomendatzen” zieten; alabak aldiz, ez. Dirudienez, bazegoen halako alarma bat demografiaren aldetik. Juduen hazkuntza nabaria zelako eta hura izan zitekeen nolabaiteko arriskua Egyptoko herriarentzat egunen batean. (Gaur egun beraiek arazo berbera dute palestinoekin). Biblia Santuan, NUMEROS 26,2, atalean 12 leinuak zenbatzerakoan, 601.730 direla diote hogei urtetik gorakoak eta gerrarako balio dutenak.
Zenbaki hauek nahikoa adierazgarriak dira. Hala ere, datu hauek guztiz benetakoak direla ezin da onartu, zeren bestela edozein zibilizazioko armadarik nagusienetarikoa zela onartu beharko bait litzateke. (Konparazioa eginez, Alexandro Haundiaren armadak 40.000 oinezko eta 7.000 zaldun zituen).
Paralelismoak
INDIARREN ARTEKO GERRAK. Ertamerikan herri asko bildu ziren elkarren ondoan. Mendeak zehar, gainera, iparraldetiko etorkinak ere sartu ziren, jende-uholde ezberdinetan. Elkarren etsai gertatu ziren, ba, sarritan hango herriak. Hona kodize batetik hartutako marrazki hau: Bi hiriren (Tlatelolco eta Cuauhtinchan) arteko gerra-moldeak erakutsi nahi ditu.Bi herri hauek arrazoi ezberdinengatik, BIDAIA eta EXODO bati ekin zioten. Beraien Jainkoak mundu guztiko Herrien artean HERRI AUKERATUA direla esaten die, bere IZENA eta INDARRA erakus dezaten.
Aztekarrei:
Hemendik lurraren bazter guztiak konkistatzera aterako zarete, bertako jendeak menperatzeko, zeren nereak zarete eta ez da Unibertso guztian ni bezelako Eguzki-Jainkorik. Burrukatzen eta irauten baduzue, zuen nahiak asetzeko adina lortuko duzue.
Juduei:
Ez beldurtu beste Herrien aurrean, zeren zure barnean Yahve, zure Jainkoa dago, Jainko handi eta beldurgarria. Yahve zure Jaunak, Nazio hauek txikituko ditu emeki-emeki zure begien aurrean. (Deuteronomio 8,5).
Biek badute beren gidaria. Juduek, MOISE eta aztekarrek TEKPALTZIN. Honek esango die une orotan zer egin behar duten eta Jainkoaren ordezkoa izango da bere Herriaren aurrean eta beste edozein Herriren aurrean.
Yahve-k Sinai mendian etengabe erretzen ari den lar baten bitartez Moiseri hitz egiten dio.
Huitziloptxtli-k, txori baten ahotik kantatzen du eta Tekpaltzinek interpretatzen du haren kantua aztekar Herriarentzat.
Yahve, Juduen begietara egunez laino baten itxuraz eta gauez suzko laino bezala agertzen da.
Huitziloptxtli-k arrano zuri baten itxura hartzen du bere herria gidatzeko.
Juduek Bilkura-Denda bat eraikitzen dute Yahve-rekin mintzatzeko. Moise Yahve-rekin hitz egitera bertara joaten zenean, hodeia jaisten eta gelditzen zen sarreran, eta Yahve-k Moiserekin hitz egiten zuen. (Exodo 33,3).
Aztekarrak: Ikusten nauzuenean bakarrik ibili, eta nere distira itzaltzen denean, atseden hartu. Hori izango da nere seinalea, eta han eraikiko duzue ene tenplua.
Yahve-k etengabe frogatzen du bere Herriaren borondatea, mirarien bidez lagunduz.
Aztekarren mitologian froga bat bakarra agertzen da: Jainkoak bere zazpi leinuei bi zaku eskaini zizkien: bat egurrez beterik dago, bestea harri bitxiz. Egurra aukeratzen duten leinuak izango dira azkarrenak, zeren zaku horretako egurrak dendak eraikitzeko, azkonak egiteko, sua pizteko eta abarretarako balio du. Beraz, leinu hauek izango dira Jainkoaren mesedea jasoko dutenak, eta froga hau egin ondoren hasierako zazpi leinuak sakabanatu egin ziren.
Aztekarrek beren mitologian TULA hirian gelditu zirela diote eta gustora zeuden, baina hura ez zen beraien Jainkoak eskainitako lurra, eta berriro ekin behar izan zioten beren bidaiari.
Juduek ere izan zituzten atsedenaldi luze edo laburragoak Jordan ibaira iritsi arte, hala nola HOREB mendian eta KADES herrian, baina ez ziren luzarorako geratu han.
Yahve Jainko gudazale eta krudela zen. Moisek Itsas Gorriko garaipena lortu ondoren honela kantatzen dio Yahve-ri:
Yahve, gudari indartsua da; Yahve da bere izena.
Faraoiaren gurdiak eta bere armada itxasoan hondatu zituen.
... zure besoa Yahve, gloriosoa da indarrean; zure besoarekin, Yahve, lurrera doa etsaia (Exodo 15, 3-7).
GERLARI AZTEKAK. Azteka orok joan behar zuen soldadu, larrialdietan, nekazariak nahiz artisauak. Apezek berek ere maiz hartzen zituzten armak.
Egypton bizi zen bitartean, badirudi herri geldikor eta baketsua zela, baina Exodoa aurrera zihoan heinean, Moisek bere Herria “militarki” antolatu zuen “zenturia eta milizia”ren sistema erabiliz. Horregatik, nahiz eta israeldarren garaipenak Inperioen artekoak bezain entzutetsuak izan ez, bere indar eta trebezia militarrak kontutan hartzekoak ziren. Biblian aipatzen denez, 60ren bat herri edo hiri irabazi edo menperatu zituzten. Yahve-k israeldarrei, aurkitzen zituzten herri idolatra guztiak birrin zitzatela ANATEMA erabiliz esaten zien, hau da: hil egin behar zituzten ume, emakume eta gizon, eta halaber abere guztiak. Ez zegoen barkaziorik. Beraz, Yahve, esan dugun bezala, gehienetan Jainko gudazale eta anker agertzen zaigu eta bere Herria aukeratu eta Santu bezala.
Huitziloptxtli: Eguzkiaren Jainkoa zen, hau da, Jainko sortzaile eta emankorra, baina baita gudaria ere. Aztekar herriak hasieran mertzenari ziren eta toltekarrek, beren aurrekoek, gudari menderagaitz eta ankerren ospea zuten.
9. Herri guztiek eskaintzen diete beren Jainkoei zerbait. Aztekar herriak konkistatzaile espainolak iristerakoan pertsonen bihotza eta odola eskaintzen zioten beren Jainko nagusiari, hark bizirik segi zezan. Hau izan da beti leporatu zaien “bekatua”.
Bekatuak alde batera utziz, kontutan hartu behar da ohitura hau herri honen historian nahikoa berria zela: Seigarren errege aztekarraren garaian hasi zen, eta bere arbaso zen toltekar herriak, Jainko berberari ez zion giza bizitza eskaintzen; loreak, tximeletak eta sugeak baizik.
Juduek aldarean abereak hiltzen zituzten eskaintza gisa eta haien odolez baretu nahi zuten Yahve Jainkoa.
10. Esan daiteke bestetik, ezinezkoa dela Biblia Santuak eskaintzen dituen datu zehatz eta oparoak eta ahoz-aho jasotako nolahalako istorio mitologikoa konparatzea.
Bibliak idatziz halako antolakuntza sozial eta morala ematen baditu eta aztekar herriaren mitologiak ez, horrek ez du esan nahi azken hauek ez zutenik, zeren ongi frogatua bait dago espainolak Mundu Berrira (eta Tetxnotikan-era bereziki, aztekarren bihotzera) iritsitakoan harrituta gelditu zirela haien antolakuntza eta jakinduriaz.
Idazkera, marrazkien bidez adierazten zuten, kode matematikoak, egunak eta hilabeteak finkatzeko ere erabiliz.
Gizartea mailakaturik zegoen lanbideen arabera. Eraikuntza arkitektonikoek, ur kanaliztapenek, aintzira baten erdian zegoen herri nagusia komunikatzeko erabiltzen zituzten zubiek eta galtzadek, Herri aurreratuak zirela erakusten zien.
Beraz, ikur hauen azalean gelditzen bagara, ez dugu ezer baliokorik kausituko, baina funtsean hain urruti dauden bi Herri hauek (beste askorekin gertatzen den bezala) beren Jainko, errito eta sinesmenekin, funtzio berberak edo antzerakoak betetzen dituztela erakusten digute eta azken batean edozein gizakiren beldur eta nahiak, bizilekuak eskaintzen dion inguruaz baldintzaturik daude.
ISRAEL-ek, Yahve-k aukeratutako herri Santuak, egindako EXODO-aren mugak.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-14e8ed7cb080 | http://zientzia.net/artikuluak/marraskilo-biluzia-barea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Marraskilo biluzia: barea - Zientzia.eus | Marraskilo biluzia: barea - Zientzia.eus
Bare-marraskiloak animalia baketsuak dira orokorki, eta pertsona profanoen ustetan aspergarri samarrak; bizimodu narraza daramatenak. Hala ere, besterik iruditu arren, arazo biologiko ugari planteatzen eta ebazten lagundu digute.
Bare-marraskiloak animalia baketsuak dira orokorki, eta pertsona profanoen ustetan aspergarri samarrak; bizimodu narraza daramatenak. Hala ere, besterik iruditu arren, arazo biologiko ugari planteatzen eta ebazten lagundu digute. Marraskilo biluzia: barea - Zientzia.eus Marraskilo biluzia: barea
Zoologia
Bare-marraskiloak animalia baketsuak dira orokorki, eta pertsona profanoen ustetan aspergarri samarrak; bizimodu narraza daramatenak. Hala ere, besterik iruditu arren, arazo biologiko ugari planteatzen eta ebazten lagundu digute gainerako moluskuen antzera. Oraingo honetan, zorioneko pare horren kidetasunak eta disimilitudeak azaltzen saiatuko gara, ikuspegi ebolutibotik abiatuta: marraskiloa bare nola bihurtu den ikusiko dugu.
Oxychilus helveticus marraskilo zonitidoa:
maskorra osoa da, baina, guztiz hauskorra.
Mundu zabaleko marraskilo-espezieek, kanpo-itxurari dagokiola oso eraniztasun handia erakutsi arren, funtsezko egitura unitarioa gorde dute. Modu sinplez adierazteko, gorputza elementu biz eratua dutela esan daiteke. Batetik luzetara paratutako zefalopodioa, hau da, burua gehi oina, eta bestalde, zefalopodioaren gainean dortsalki kokaturiko errai-zakua (ikus 1A irudia). Aipatutako osagai bi horiez aparte, guztiz garrantzitsua da errai-zakua biltzen duen tegumentua, hots, mantua; berak jariatzen bait du maskorra, marraskiloari eite propioa ematen diona. Izan ere, maskorra da marraskiloaren ziluetaren erantzulea.
1. irudia. Marraskiloa (1A) bare nola bihurtu den adierazten duen diagrama: maskorra desagertuz doan heinean, erraiak zefalopodioan hondoratu dira, bare harrapatzaileak (1C, aurre aldea luzatu da), edo bare fitofagoak (1B, atze aldea luzatu da) sortuz. B: burua; bi birika; ez: errai-zakua; m: maskorra; mn: mantua; o: oina. Wiktor-en arabera.
Bareetan, ostera, ez dago errai-zakurik, ez maskor ikuskorrik. Bareen gorputza fusiformea da, eta maskorra, existitzekotan, gorputz bigunaren barruan ezkutaturik dago (ikus 1B eta 1C irudiak). Kasu horretan, maskorra karekizko plakatxo bat besterik ez da.
2. irudia. Maskorraren estalpen progresiboaren prozesua oso erraz ikus daiteke Vitrinidae familiako kideen artean. Familia horretako espezie batzuen maskorrek animalia osoa gorde badezakete ere, badaude beste zenbait, maskor barruan gorputzeko parte txiki bat soilik gobernatu ahal dutenak, eta azkenik, maskorraren zantzurik ere ez dutenak. a/ Phenacolimax, b/ Vitrina, c/ Semilimax, d/ Plutonia. Wiktor-en arabera.
Orain arte, ikasketa paleontologikoek ez dute bareen jatorria azaldu, zeren ondo eratutako maskor baten gabeziak ezinezkoa egiten bait du aztarna fosilen preserbazioa, eta beraz, ez bait du bareen garapen ebolutiboaren segimentua errazten. Horregatik, historia horri buruzko gure hipotesiak morfologia konparatuzko argudiotan soilik finka ditzakegu; alegia, datu ez-zuzenetan. Bide horretatik abiatuta, gaur eguneko marraskiloetan badaude maskordunen eta maskorbakoen arteko trantsizio-formatzat jo daitezkeen espezieak (ikus 2. irudia).
Egite hau organoen eta sistemen arteko analisi konparatiboa burutzeko erabiliz, eta bai mota morfologiko desberdinetako marraskiloen garapen enbrionarioa aztertu ere (ikus 3. irudia), maskorren galera ezaugarri progresiboa froga daiteke, marraskilo maskordunetan hasi eta bareetaraino hainbat urrats bitartekaritatik zeharkatuz, eta ziur aski, egoera morfologiko horietariko bakoitza, eskakizun ekologiko desberdinekiko moldaeraren emaitza delarik.
3. irudia. Parmacellidae familiako kideen artean, bareranzko prozesua ale bakoitzaren garapenean gertatzen da. Marraskilo arrautza utziberriek maskorraren hasikina dute; gorputza ia osorik estaltzeko modukoa. Alabaina, hazkundean zehar parte bigunak maskorra baino azkarrago haziko dira, halatan non, mantuko hegelek gaineztatuko bait dute maskorra, barea gauzatuz. a-b/ gazte-maskorra, c/ gastea, maskorra agerian duela, d-e/ maskor heldua (goi- eta albo-bista), f/ heldua, zeharo “baretu” delarik. Wiktor-en arabera.
Bareen maskorraren galera, oro har, gertaera biren ondorioz jazo zen: gorputzaren luzapen axial bortitzaz (a) gainera, errai-zaku dortsalaren murrizpena (b) gertatu zen, modu horretara, erraiak, luzetara haziz zihoan gorputzean hondoratu zirelarik. Alabaina, marraskiloaren konkor dortsala gorputzaren baitan desagertu ahala, maskorra bera ere txikiagotu egin zen; mantuak gero eta osokiago ezkutatzen bait zuen.
Phenacolimax annularis bitrinidoa: maskorra ozta-ozta estaltzen du gorputza.
Maskorraren erabateko desagerpenak edota murrizpen sakonak, animalia hauen gorputza hobetu egin zuen funtzionalki, marraskiloen lehiakide efiziente bihurtu zirelarik. Izan ere, pisutsu eta zurruna den maskorraren murrizpenak, higikortasunaren handiagotze galanta ezezik, gordeleku estu-meharren probetxamendua eta janari-mota berrien ustiaketa ere baimendu ditu. Horrek guztiorrek zeharo konpentsatu du maskorraren gabezia: maskorrak deshidratazioarekiko eta eguzkitiko izpiekiko zaintzen du, babes mekanikoa eskaintzen du, etab.
4. irudia. Marraskilo zonitidoa, lur–zizarea irensten ari delarik. Ikus bitez maskor murriztu samarra eta gorputzeko aurre alde hipertrofikoa. Wiktor-en arabera.
Baina, maskorraz hornituriko marraskiloak higigaitzak dira, luzaroan irauten dute janari-lekuetan eta ingurune-faktoreen aurrean defentsa pasiboaren bidetik jotzen dute, maskor barruan ezkutatzen direlarik. Aitzitik, marraskilo biluziak arinagoak dira, eta zirrikitu estuetan barrena sar daitezke edo lurzoruan errazkiago ehortzi, sikateetan edo bestelako ingurune-baldintzak desfaboragarriak direnean bertan babesten direlarik. Gainera, egunero abiatzen dira janari bila eremu berrietara, geroago gordeleku egokia bilatuz, edo, sarritan, betiko habiara itzuliz.
Semilimax pyrenaicus bitrinidoa: mantuak ia osorik ezkutatu du maskor murriztua.
Nolanahi ere, zailtasunik gabe ikus daiteke “biluztasuna” eskema biren arabera garatu dela. Alde batetik, marraskilo karniboroetan, eta bestalde, espezie herbiboro eta omniboroetan.
Lur-zizareak ehizatzen dituzten marraskilo haragijaleen espezializazioak, gorputzeko aurre aldeko luzapena ekarri zuen (ikus 1C irudia) beste gauza batzuen artean. Berori, zer esanik ez, organo harrapatzaile bihurtu zen faringearen garapena handiarekin lotuta zegoen. Faringeak garraiatuko du urdail eta hesterantz eskuraturiko harrapakina (ikus 4 irudia). Aldi berean, liseri-hodiko zenbait egitura txikiagotu egin ziren, elikadura karnibororanzko trantsizioa dela eta. Horiekin batera, gorputzeko aurre aldeko garapen nabariak, errai gehienen atzeranzko desplazamendua sorterazi zuen.
Bare arionidoa: maskorra guztiz desagertu da animaliaren gorputzean, bertan ia-ia zeharo ezabatu delarik.
Ostera, marraskilo herbiboro eta omniboroen espezializazioak ez zuen inolako zerikusirik elikadurarekiko edo janaria lortzeko metodoarekiko. Marraskilo hauen biluztasuna, inguruko baliabideak aprobetxatzeko gaitasun berri batekin erlazionaturik bide dago. Higikortasunaren emendioak lehiatzeko ahalmen handiagoa eskaini zien; janari-iturri berriak ustiatzeko posibilitatea alegia. Bare belarjaleetan, zefalopodioaren aurre aldea ez da aldatu. Maskorrak eta mantuak jasandako zapaldura eta murrizpena sakonak izanagatik ere, lehengo kokapena gorde dute. Alabaina, heste luzearen eta gibel handiaren hondorapenak, atze aldeko luzapen nabarmena ondorioztatu zuen gorputz fusiformean (ikus 1B irudia).
5. irudia. Bareek talde polifiletikoa osotzen dute, hau da, kanpo-itxuraz berdin samarrak izan arren, ez daude hertsiki erlazionatuta elkarren artean; bide ebolutibo desberdinak segitu bait dituzte marraskiloan abiatu eta bare izatera iristeko. Hamalau bare-familiatatik bost bizi dira Euskal Herrian, ondoko morfologia orokorra dutelarik: a/ arionidoak, b/ milazidoak, c/ limazidoak, d/ agriolimazidoak, e/ testazelidoak. Denetara hogeiren bat espezie dira. Azpian, bakoitzaren zolaren irudia jarri dugu. Ohar bedi milazido, limazido eta agriolimazidoek gila dortsala (osoa edo partziala) dutela, eta testazelidoek maskor-apurra atze aldean. Lehenengo laurak belarjale dira, dagokien morfologia orokorra izanik, eta bostgarrena haragijale. Martin-en arabera.
Biluztasuna lortzeko eredu nagusi bi plazaratu baditugu ere, maskorraren galera ez da inola ere fenomeno arraroa izan marraskiloen eboluzioan zehar, eta makina bat aldiz erdietsi da independenteki. Horretaz kontura gaitezen, zenbakizko datu batzuk erantsiko ditugu. Lur-marraskiloek 70 familia osotzen dituztelarik, nahiz eta espezialisten arabera kopuru hori aldakorra den, horietatik 14 bareez soilik eratuak dira, beste hainbatetan marraskilo jantzi eta biluziak batera egonik (ikus 5. irudia). Halaber, filogenetikoki desberdinak diren talde horien arteko antzekotasuna itzelezkoa da, baina, soilik kanpo-itxurari dagokiola. Hortaz, konbergentzia ebolutiboaren beste adibide baten aurrean gaude. Izan ere, maskorraren desagerpena itsasoko marraskilo askotan ere ikus dezakegu, baina, kasu horretan bestelako ingurune-baldintzek ukan dute eragina, efektu analogoak ondorioztatu direlarik, hots, itsas bareak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-17f5aa37c4fe | http://zientzia.net/artikuluak/haurtzaroko-parasitoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Haurtzaroko parasitoak - Zientzia.eus | Haurtzaroko parasitoak - Zientzia.eus
Haurtzaroko parasitosirik ohizkoenak, hiru talde nagusitan sailka ditzakegu. Zorriek, sarna edo zaragarrak eta hesteetako zizareek osatzen dituzte sail nagusi horiek.
Haurtzaroko parasitosirik ohizkoenak, hiru talde nagusitan sailka ditzakegu. Zorriek, sarna edo zaragarrak eta hesteetako zizareek osatzen dituzte sail nagusi horiek. Haurtzaroko parasitoak - Zientzia.eus Haurtzaroko parasitoak
Osasuna
Haurtzaroko parasitosirik ohizkoenak, hiru talde nagusitan sailka ditzakegu. Zorriek, sarna edo zaragarrak eta hesteetako zizareek osatzen dituzte sail nagusi horiek. Zorrien gaia ordea, Elhuyar. Zientzia eta Teknika 20 . alean jorratu genuen. Beraz, oraingo honetan beste bi sail nagusien berri emango dugu.
Sarna edo zaragarra
Sarcoptes scabiei izeneko artropodo batek sortzen duen larruazaleko eritasuna da sarna edo zaragarra.
Akaro honek, epidermisean, erreten bat egiten du (zabaleraz 1 mm eta luzeraz 3-5 mm dituen erretena) eta honen bukaera edo muturrean akaro emeak bere arrautzak erruten ditu. Arrautzetatik larbak ateratzen dira eta hauek ninfa bilakatzen dira gero. Ninfa hauek, lehengo erretenetik hasita beste galeria berri bat egiten dute edota kanpora agertzen dira, ildo edo erreten berriak sortzeko. Emeak galeria barnean mantentzen diren bitartean, arrak larruazalera irteten dira, eme berrien bila.
Antzina ekzemarekin eta prurigoarekin nahasten zen. Renucci izeneko ikasle kortsiarra izan zen, Unibertsitatean, publikoki akaroa erakutsi zuena, bere herriko emakumezkoek orratz batekin erreten edo ildoaren azpialdetik ateratzen irakatsi zioten bezalaxe eginez. Horretarako, erretenaren ganga edo bobeda hautsi beharra dago, eta orratz baten puntaz akaroa atera daiteke. Ondoren akaroa mikroskopioan ikusten da, bere xehetasun guztiekin.
Lesiorik ohizko eta tipikoena ildoak dira (zuzenak, edo bihurgunetsuak). Larruazalean, ttonttor-moduko bat sortzen dute, eta batez ere hatz-arteko tolesturetan, eskumuturrean, giltzadura-tolesturetan, eta beste leku batzuetan agertzen dira. Umeetan esku-ahurrak, ointzolak eta baita aurpegia ere erasanak izaten dira.
Erretenen inguruan era askotako lesioak dauzka larruazalak: erreakzio alergikoz sortuak, edota hatz egitearen edo infekzioaren ondotik datozenak.
Lesio horiek kutsatu eta 10 egunera agertzen dira.
Eritasun honek hazkura ikaragarria sortzen du. Gaur egun gutxiago ikusten da pertsonen (eta umeen) higienea hobetu denez. Eritasuna zuzenean transmititzen da pertsona gaixotik berarekin bizi direnetara, edo baita maindire, manta, toaila, etab.en bidez ere.
Herrialde guztietan eta adin guztietan izaten den eritasuna da.
Tratamendua (eta bide batez sendatzea) gorputza likido egokiz igurtziz lortzen da, aldi berean bainuak eta barne-erropa eta oheko erropak arreta osoz garbitzearekin batera.
Heste-zizareak
Asko izan daitezke, eta zeharo desberdinak bestalde, hesteetako zizareak: GIARDIA LANBLIA, OXIUROAK, etab.
Jendeak uste baino eritasun hedatuagoak dira. Nahiz eta ikerketa ezberdinek ondorio desberdinak eman, guztietan parasitazio-indizeak oso altuak dira. Dena den, eta orokorki hitz eginez, infekzio hauen prebalentzia minimoa da 2 urtez beherakoetan, eskola-umeetan ordea maximoa (5-16 urte), helduetan berriro jaisten da, pertsona zaharretan berriro ere igotzeko.
* Lamblia intestinalis edo Giardia lamblia
Zizare hauek ez dira ikusten begi hutsez, beste heste-zizare batzuk bezala.
Eritasun honek sortzen duen sintomarik nagusiena beherakoak dira. Normalean egun batzuetan irauten dute, gorakoekin eta sabeleko minarekin batera, eta ondoren tratamendua egokia izan bada egoera normalizatu egiten da. Baina, askotan, sendaketa ez da erabatekoa izaten edo umea berriro ere kutsatu egiten da (ingurunea ez delako behar bezain osasuntsua, haurtzaindegiko giroa adib.). Kasu hauetan, eritasuna kroniko bihur daiteke, eta grabedadea handiagoa izango da, noski. Horregatik, garbitasun-neurriak zorroztea komeni da.
* Oxiuriasia ( Enterobius vermicularis )
EV zizare biribila da, zuri-horiska, begi hutsez ongi ikusten dena (arrak 9-12 mm neurtzen ditu, 3-5 mm emeak).
Zizare helduak hestemeharraren azken zatietan ezartzen dira (itsuan eta hestesobrean) eta hor gertatzen da harremetzea. Zizare emeen umetokia arrautzez betetzen denean (8.000tik 12.000ra arrautza), ondesterantz abiatzen dira, bai gorozkiekin edo baita bere kasa ere. Uzkiko esfinterra bortxatu eta kanpora irteten dira. Mugimendu hauek gaualdera gertatzen dira, eta hazkura handia sortzen dute.
Hestetik kanpora emeak baldintza egokiak aurkitzen ditu eta arrautzak erruten ditu. Normalean (nahiz eta batzuetan berriro ere uzkiko esfinterra barrurantz zeharkatu) zizarea hil egiten da; bere bizitza-zikloa 37-53 egunekoa bait da.
Oxiuriasia oso kutsakorra da; pertsona parasitatuak milaka arrautza eliminatzen bait ditu, bere arropa, objektu pertsonal eta lurraren artean sakabanatzen direlarik.
Autoinfestazioa oso maiz gertatzen da: ipurdi aldean hatz egiten da, ondoren garbitasun-neurri egokirik hartu gabe, eta ondoren (umeetan batez ere) arrautzez betetako behatzak ahora daramatza.
Sintomatologia normalean arina da. Aipatutako prurito edo hazkura (oso gogorra izan daiteke), zizareen hozkadagatiko lesioak larruazalean eta ekzema-moduko lesioak ere bai. Itxuraz nerbio-sistemaren gain eraginez sortuko lirateke logura-galera, ezinegona, urduritasuna, suminkortasuna, izakera-aldaketak. Bestalde, gaizki lekututako minak, (gehienbat saihetsezurren azpian dagoen eskuineko hutsunean) eta beherakoak ere ager daitezke.
Diagnostikoa arrautzak identifikatuz egiten da. Arrautzak oso-oso kasu bakanetan agertzen dira gorozkietan, eta beraz GOROZKIEN ANALISIA KASUEN %95EAN EZ DA BALIAGARRIA. Horretarako depresore baten muturrean zinta itsasgarri garden edo transparentea jartzen da, alderdi itsasgarria kanporantz jarriz. Goizean, libratu eta garbitu aurretik ipur-masailak separatu eta depresorea zanpatuz arrautzak hor itsatsiak geratzen dira.
Tratamendu egokia botika bidez burutzen da. 15 egunetara errepikatzea komeni da.
Badira, bestalde, hartu beharreko beste neurri batzuk ere:
pijama estu eta zulorik gabeak erabiltzea.
azpiko erropa, toailak, maindireak maiz eta ur beroz garbitzea.
eskuak maiz garbitzea (jan aurretik bereziki).
gordinik jango diren jakiak (frutak, berdurak) arreta handiz prestatu eta garbitzea.
Inoiz ahaztu behar ez den neurria da, behin pertsona bat oxiuriasiaz diagnostikatu ondoren, familiako beste partaide guztiak aztertu eta kontrolatzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0a382ae00059 | http://zientzia.net/artikuluak/artikutza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Artikutza - Zientzia.eus | Artikutza - Zientzia.eus
Nafarroako iparraldean, ia ia Gipuzkoan, Goizuetako lurretan dago ARTIKUTZA erreka eta bera da Donostiako Udalarena den finka honi izena ematen diona. Geografikoki galduta eta gehienentzat ahaztuta egoteak baldintzatu du gaur egungo baso autoktono zabal eta ederrak izatea.
Nafarroako iparraldean, ia ia Gipuzkoan, Goizuetako lurretan dago ARTIKUTZA erreka eta bera da Donostiako Udalarena den finka honi izena ematen diona. Geografikoki galduta eta gehienentzat ahaztuta egoteak baldintzatu du gaur egungo baso autoktono zabal eta ederrak izatea. Artikutza - Zientzia.eus Nafarroako iparraldean, ia ia Gipuzkoan, Goizuetako lurretan dago ARTIKUTZA erreka eta bera da Donostiako Udalarena den finka honi izena ematen diona. Geografikoki galduta eta gehienentzat ahaztuta egoteak baldintzatu du gaur egungo baso autoktono zabal eta ederrak izatea.
Artikutzako urtegia eta inguruko basoak. (Argazkia: J. Lizeaga).
Nork espero zezakeen Euskal Herrian gaur egun dugun parajerik ederrenetakoak eta basatienetakoak orain dagoen bezala donostiarren ur-egarriari esker iraungo zuenik. Bai, horrela da. Donostiako etxeetan ur garbia eta nahikoa izatearren, Donostiako udalak 3.700 hektareako azalera duen arroa erosi eta hesitu zuen 1.919. urtean Goizuetako lurretan. Urteen poderioz eta huskeriagatik nahikoa birpopulaketa egoki eginez, oraingo baso paregabeak ditugu Artikutzan.
Oraindik ere, bertara sartzeko baimena Donostiako Ur-zerbitzuan eskatu behar da. Eta arrazoi honegatik nahikoa jende gutxi hurbiltzen da eta hurbildu izan da Artikutzara azken 70 urte hauetan, igandetako mendizaleen eragina ia-ia hutsa izan delarik.
Nondik joan gintezke Artikutzara?
Artikutza herria. (Argazkia: I. Elosegi).
Automobilez joanez gero, bada Oiartzunetik Artikutzaraino (Bianditzeko mendi-lepoa pasatuta) joaten den errepidea. Oiartzuneko Karrika auzotik 14 kilometrora dago, hain zuzen, sarrerako atea.
Goizuetatik ere bada beste bide bat automobilez joateko, baina finkaren mugan, atea itxita dago. Goizuetatik joanez gero mendian barrena bada beste bide bat. Bide hau gure ustez bestea baino politagoa da.
Oinezkoentzako bideak ere badira inguruko beste herrietatik. Agian, politena Arantza herritik doana izan daiteke. Lesakatik eta Oiartzunetik ere badira oinezkoentzako bideak eta horietatik finkara sar daiteke.
Urumea ibaiaren adarra
Erroiarriko urjausia. (Argazkia: J. Lizeaga).
Urumea ibaiaren alboko adar baten 4 arrok osatzen dute Artikutzako finka.
Erroiarri arroa
Erroiarri arroa da Oiartzuneko sarreratik gertuen dagoena, eta errekari jarraituz pagadi, gaztainadi, eta harizti tartean doan ibilbide zoragarria ikusiko dugu. Bertan kanpokoak diren espeziez osatuta dagoen beste zenbait baso ere ikus dezakegu, hala nola, haritz amerikarraz ( Quercus rubra ), ler gorriaz ( Pinus sylvestris ) eta izei gorriaz ( Picea abies ) osatutakoak. Basorik osatu gabe, ondorengo zuhaitzak ere ikus ditzakegu: urritza ( Corylus avellana ), astigar arrunta ( Acer campestre ), gorostia ( Ilex aquifolium ), hagina ( Taxus baccata ), hostazuria ( Sorbus aria ) eta erreka ertzetan haltza ( Alnus glutinosa ).
Gizakiaren eragina ere nabaria da; hain zuzen ikazkintzarena. Pago eta hariz motzak ikus ditzakegu. Zuhaitz hauek bi edo hiru metrora adar bihurritu asko botatzen dituzte enborretik, baina haritz edo pago normala zuzen-zuzen eguzkitiko izpien bila gora joaten da, enbor luze bakar bat duelarik.
Geologi aldetik ere, oso interesgarria dugu arro hau; finkako interesgarriena. Hasieran granito-motako harri plutonikoak ikus ditzakegu, arroan behera jarraituz harri metamorfiko diren eskistoak, eta noizbehinka kararria. Hala ere kararri nahikoa gutxi dago. Bideari jarraituz, arbelak eta lutitak aurkituko ditugu, eta berriro ere granitoak.
Exkax, Artikutzarako sarbidea. (Argazkia: I.X.I.).
Arro honetako gauzarik ikusgarriena urjauzia da, non Erroiarriko urak amildegian behera jauzten diren.
Zorte-apur bat izanik katagorriren bat ikusi ahal izango duzu, eta azeriaren arrasto bat edo beste ere bai. Okila entzuteko aukera ere izan dezakegu, eta baita beste txori batzuk ikusteko ere, hala nola, gerri-txori arrunta, txio arrunta, txonta arrunta eta beste batzuk.
Enobieta arroa
Arantza herria, Artikutzatik begiratuta. (Argazkia: J. Lizeaga).
Enobieta erreka, ordea, gaur egun gehienbat urtegiak okupatzen du, honek ingurune berezia sorterazten duelarik.
Amuarrainak ere ugari dira, eta ezkailuak ere bai, baina ilunabarrean urtegi ertzetan ederki ohartuko zarete Goizuetari apo-herri zergatik deitzen dieten; milaka bait dira oihuka hasten diren apo eta igelak. Ezinezkoa da bat baino gehiago zapaldu gabe urtegi inguruan ibiltzea.
Landaretzari begiratuz, iparraldera dauden basoak pagadiak dira, hegoaldera dauden basoak hariztiak, eta urtegiko ertzetan haltza aurki dezakegu. Gaztainondoak ere badira tarteka. Kanpoko espezieen artean aipagarriena eta politena agian, neguan ostoa galtzen duen koniferoa da, hau da, alertzea ( Larix decidua ). Badira haritz amerikarra ( Q. rubra ), intsinis pinua ( Pinus radiata ), sekuoia luzea ( Sequoia sempervirens ) eta lawson altzifrea ( Chamaecyparis lawsoniana ).
Urdallue arroa
Biomasa ugari dago lurgainean. (Argazkia: J. Lizeaga).
Hirugarren erreka Urdallue dugu, eta agian hau da ibiltzeko arrorik zailena; uraren bideari jarraitzen zaion biderik ez bait dago. Arro hau hegoaldetik iparraldera orientaturik dago, eta oro har hariztiak mendebaldera kokaturik daude eta pagadiak ekialdera kokaturik. Zoritxarrez, mendebaldeko hariztiak nahikoa hondatuak daude suaren eraginez; haritzen azpian ainarra burusoila ugari bait da, eta landare hori erraz erretzen da. Erreka ondotik oinez jaistea oso polita eta ederra da. Hor urak harria eta mendia nola higatzen duen ikus daiteke.
Elama arroa
Finkako beste erreka nagusietakoa dugu Elama. Erosoa da segitu ahal izateko; nahikoa ordeka bait da. Ur-kopurua ikusiz, Artikutzako nagusiena dela esango genuke.
Landarediari buruz, hariztia eta pagadia aurki ditzakegu nagusiki. Hala ere bada landatutako landare bat edo beste, eta erreka ertzean haltza ere bai. Biologikoki eta ekologikoki Elamako basoak ditugu interesgarrienak. Hor isladatzen da hobekien (zientzilariek hori pentsatzen dute) baso naturalaren egitura, hau da, gizakiak ukitu gabeko basoaren egitura.
Goizaringo ola zaharra. (Argazkia: I.X.I.).
Txundigarria da zenbaterainoko biomasa dagoen ikustea ere. Enborrak, adarrak eta orbela daude lurrean, askotan bertan ibiltzea nahikoa oztopatzen dutelarik. Baso naturalaren eboluzioa ikertzeko oso egokiak ditugu paraje hauek.
Noizean behin burua zerura altxatuz gero, zapelatzik ere ikusi ahal izango dugu.
(Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c580b29750df | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-azaroa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Azaroa - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Azaroa - Zientzia.eus
Azaroan, orain arte bezala, eguna mozten segitzen du. Beranduko azken fruituak biltzeko garaia; sagarra eta udareak, azken gaztainak eta basa fruituak josotzekoa.
Azaroan, orain arte bezala, eguna mozten segitzen du. Beranduko azken fruituak biltzeko garaia; sagarra eta udareak, azken gaztainak eta basa fruituak josotzekoa. Landareen hilabetekaria. Azaroa - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Azaroa
Erein: hazia; Landatu: landarea, aldaska, erreboila, begia, etab.
Ur-berroa:
Nasturtium officinale . Uzta: hostoa.
Hezetasun iraunkorra da landare honen premiarik nagusiena. Berez urgeldi, zingira eta erreka-ertzetan bizi den landarea da eta horrelakoxeren batean lantzea gomendatzen da. Baratzan landuz gero, etengabeko ureztaketak nahitanahiezkoak izango dira.
Landatu: Martxoa eta uztaila artean aldaskak landatu 10 cm-ko tartearekin, ur-korrontean edo baratzan.
Lanak: Nola edo hala hezetasuna mantendu.
Uzta: Hostoak hazi ahala bildu; muturreko kimuak ere bildu; azpiko begiak erraz garatzen bait zaizkio.
Borraia:
Borrago officinalis . Uzta: hostoa.
Lur guztietara erraz egokitzen den landarea da, nahiz eta buztin pixka bat eta hezetasuna gogoko izan.
Erein: Ondo landutako lurrean (behar-beharrezko baldintza) martxoapirilean eta abuztu-irailean erein, 30 cm-ko tartea duten erroiletan.
Lanak: Landaretxoak zertxobait hazitakoan garapenik onenekoak aukeratu eta besteak kendu. Hasieran jorraldi ugari eman behar zaio borraiaren lur-sailari, landareak indartu arte. Landare-erroilei itsatsirik simaur-berri pilak jarri, honen beroak landareak babes ditzan. Hori beharrezkoagoa da uda-partean ereindakoen kasuan.
Uzta:Hostoak hazi ahala bildu.
Hurrengo ereinaldirako landare zaharren haziak bildu eta toki lehor eta ilunera jaso.
Angurria:
Spinacia oleracea . Uzta: hostoa.
Eguraldi bero eta lehorrekin azkar loratu eta haziak ematen ditu (tontortu esan ohi dena). Aldiz, neguko izotzak erraz jasango ditu. Lur aberatsa behar du, baina inoiz ez ongarri organiko berririk hartuberria den lurretan.
Erein: Urte osoan erein daiteke, baina bi garaitan hasterazi ohi da espinakaren zikloa: udaberri hasieran, lurra berotzen hasten denean eta iraila-urrian lurra oraindik bero dagoenean. Lehen kasuan seguruenik udan tontortu egingo du. Bigarrengoan, udazkeneko ereintzan alegia, uda arte luzatuko da uzta.
Uzta 25-30 cm-ko tartea duten erroiletan. Gramo bat hazirekin (100 ale) 3 cm 2 ereiteko adina dugu.
Lanak: 10 cm-ko tartea utziz, gutxi gorabehera, landare onenak aukeratu eta kaxkarrenak kendu. Erein ondoren askotan ureztatu ondo erne dadin eta tontortu ez dadin. Espinaka-saila belarrez garbi edukitzeko behar adina jorratu.
Uzta: Erein ondoren 60-75 egunera uzta biltzen hasi daiteke. Bi eratara bildu ohi dira espinakak: landarea osorik hartuz edo bildualdi bakoitzean landare bakoitzari kanpo aldeko hosto handienak kenduz. Metro karratuko kilo t'erdiko uzta izaten da.
Barietateak: • Udaberrikoak: "Udako erraldoia", "Viking"
• Udazkenekoak: "Neguko erraldoia", "Viroflayko monstruosa".
Uztaoa:
Rumex sp . Uzta: hostoa
Belardietako belar txar gisa ezagutzen dugun landare hau Europan eta batipat Frantzian estimazio handiko barazkitzat daukate.
Ez du eguraldi aldetik premia berezirik. Karetsuetan ezik edozein lurretan hazten den landarea da, baina ongarri organiko ugari duen lurrean garatuko da ondoen. Uztaoaren garraztasun berezia gehiegizkoa izatea nahi ez bada, itzalean landatu beharko da.
Erein: Martxo-ekaina tartean, zuzenean lurrean 20 cm-ko tartea duten erroiletan edo mintegi-sailean.
Landatu: Mintegian ereindakoen kasuan landareak 4-6 hosto dituenean, erroiletara (20x15 cm).
Lanak: Erroiletan, zuzenean lurrean ereindakoen kasuan garapen onena duten landareak aukeratu gutxi gorabehera 15 cm-ko tartea utziz.
Tontortzea eragingo lukeen lehorterik ez balego, hau da, uda-partean ureztatuz gero, uzta-sailak urte batzuetan iraungo du.
Uzta: Hostoak hazi ahala bildu.
Barietateak: Uztao-espinaka (garraztasun txikiena duena) Lyoneko uztao gorria, Bellevilleko uztao luzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fdd8576ef0b1 | http://zientzia.net/artikuluak/pachygrapsus-marmoratumaren-muda/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | "Pachygrapsus Marmoratum"aren muda - Zientzia.eus | "Pachygrapsus Marmoratum"aren muda - Zientzia.eus
Gure itsasertzean ditugun oskoldun moten artean, "Pachygrapsus Marmoratum" izenekoa da, bere ugaritasunagatik, ezagutuenetariko bat; herri-hizkeran "karramarro beltza" edo "zapateroa" deitzen zaiona.
Gure itsasertzean ditugun oskoldun moten artean, "Pachygrapsus Marmoratum" izenekoa da, bere ugaritasunagatik, ezagutuenetariko bat; herri-hizkeran "karramarro beltza" edo "zapateroa" deitzen zaiona. "Pachygrapsus Marmoratum"aren muda - Zientzia.eus "Pachygrapsus Marmoratum"aren muda
Zoologia
Gure itsasertzean ditugun oskoldun moten artean, “PACHYGRAPSUS MARMORATUM” izenekoa da, bere ugaritasunagatik, ezagutuenetariko bat; herri-hizkeran “karramarro beltza” edo “zapateroa” deitzen zaiona.
Hamar gorputzadar ditu, haietako zortzi, lau alde bakoitzean, higierazleak dira, aurreko biak, ordea haginetakoak. Hauetako bakoitzean hiru atal bereiz daitezke, higierazleak azkazal gisako batetan bukatzen direlarik.
Hau dela eta, karramarro honek duen atxekidura-gaitasunak, egoera bertikaletan edo zutikakoetan ere, arroketan egoten uzten dio.
Orokorrean, oskoldun honen neurria ez da 5 zentimetrokoa baino handiagoa izaten, zenbait salbuespen ezik, kaietan aurkitu ahal izaten ditugunak hain zuzen ere (hemen babes handiagoa ez ezik, elikadura hobea ere bait dute). Karramarro arruntek, helduak izaki, normalki, 2,5 eta 3,5 zentimetroren arteko oskola dute.
Itsaso eta lurraren artean, bere usadioa bizi-aldiarekin lotua dago, ikerketa honetan jakinminik handiena hazieran dugu. Fenomeno honen azalpena da hain zuzen ere lan honen helburua.
Udaberri eta udazkenean, baina batez ere udan zehar, itsas–behera ematen denean sortzen diren putzuetan azaltzen da fenomeno ikusgarri hau. Karramarroaren barruan, hamabost egunetan gutxi gorabehera, lehen azal fin liskatsua zena, oskol gogor bihurtzen da. Aurrerantzean zenbait aldaketa azaltzen dira. Karramarroak, normalean dagoen arroketako gainak uzten ditu, putzuetako alderik hezeenetara abiatzeko.
Bere oskolaren kolorea gorriska bihurtzen da eta sabel aldea hausten da. Mugimenduak gero eta traketsagoak izateaz gain, haginetako gorputzadarrekin duen ziztatzeko gaitasuna ahultzen da. Honetaz gain, karramarroak horizontal edo zeharkako diren alderdietara jotzen du. Guzti honek pentsarazten digu arrokari dion atxekidura-gaitasuna galtzen duela. Garapen hau aurreratu ahala, gero eta ikusgarriagoa da. Karramarroak, putzuan sartu, eta geldi-geldi bere oskol zaharra eranzten du, hogei minutu barru, gutxi gorabehera mudatik ateratzen diren azken gorputzadarrak haginetakoak direlarik.
Badirudi guzti honek kemen gastu izugarria dakarrela. Mudatik atera ondoren, geldirik egoten bait da bere ondoan. Karramarroaren kolorea aldatu da; muda argiagoa eta txikiagoa da, bere azal berria beltza izateaz gain, guztiz biguna da, aurrekoarekin alde handia nabaritzen delarik.
Nahiz eta hain ikusgarria izan ez, karramarroa azkar etortzen da bere honera. Bere ahuleziagatik dituen arriskuak (mota honetako edo beste hainbat motatako itsas-animaliek jan bait dezakete) gainditzen baditu, hiru egun baino gutxiagotan gogortzea lortuko du.
Azala eranzten duenetik, orduerdi batera bizitza seinaleak ematen hasten da gorputzadarrak mugituz; poliki-poliki bere lehenengo azalera urruntzen da, itsasgorarekin guztiz apurtzen delarik.
Mugitu ahala, bere azala gogortzen doa, hala ere, ez du putzutik atera ahal izateko nahikoa indarrik, ez eta gorputzadarretako gogortasunik.
Putzu honetan, bi nahiz hiru ordu igaroko ditu harik eta bere gaitasun higierazlea, kolorea eta atxekidura lortu arte, nahiz eta alde hezeetara urrutiratzeko gauza oraindik ez den.
Bi egunetik hirura behar du bere gogortasun osoa, atxekidura-gaitasuna eta kolorea berreskuratzeko, era honetara berriz ikusi ahal izango dugu gure arroketan hain ezaguna den karramarro hau.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-17f073828239 | http://zientzia.net/artikuluak/voyager-2aren-azken-misioa-neptuno/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Voyager 2aren azken misioa: Neptuno - Zientzia.eus | Voyager 2aren azken misioa: Neptuno - Zientzia.eus
Duela hamabi urte, 1977.aren abuztuaren 20an, Floridako Kainaberal lurmuturreko jaurtiketa-zentruan jaurtigailuen indarrak bultzaturik, Voyager 2k Lurra utzi zuen inoiz egin den bidaia espazial fruitukorrenari hasiera emanez.
Duela hamabi urte, 1977.aren abuztuaren 20an, Floridako Kainaberal lurmuturreko jaurtiketa-zentruan jaurtigailuen indarrak bultzaturik, Voyager 2k Lurra utzi zuen inoiz egin den bidaia espazial fruitukorrenari hasiera emanez. Voyager 2aren azken misioa: Neptuno - Zientzia.eus Voyager 2aren azken misioa: Neptuno
Astronomia
Duela hamabi urte, 1977.aren abuztuaren 20an, Floridako Kainaberal lurmuturreko jaurtiketa-zentruan jaurtigailuen indarrak bultzaturik, Voyager 2k Lurra utzi zuen inoiz egin den bidaia espazial fruitukorrenari hasiera emanez.
Jupiter, Saturno eta Urano atzean laga ondoren, Neptuno ingurutara iritsi zen joan den abuztuan. Planeta erraldoietako txikienean aurkitu duenaren berri emango dugu artikulu honetan.
Triton-en gainazala.
Neptuno, Urano baino objektu ikusgarriagoa gertatu da. Planeta honetan, Voyager 2k cirrus hodeiak eta beste zenbait objektu, batzuk argiak beste batzuk ilunak, aurkitu ditu. Neptunoko atmosfera-aktibitatea ustekabea izan da. Uranok, Neptunoren antzekoa izanik tamainaz eta konposizioz, itxura leuna erakutsi zion Voyager-i duela hiru urte t’erdi. Ez zegoen beraz, Neptuno desberdina izango zela pentsatzeko arrazoirik. Eguzkitik %50 urrunago egonik eta hotzagoa izanik aktibitaterik ez zuela izango espero zen.
Neptunoren satelite “berrien” arteko handiena, 1989N1 izenekoa, 250 km-ko erradioa du gutxi gorabehera.
Baina topaketa baino zenbait hilabete lehenagotik Voyager-ek igorritako irudiak Neptuno bestelakoa zela erakusten hasi ziren. Horien artean “Orban Handi Iluna” izenekoa zegoen, Jupiterren “Orban Gorri Handi”-aren antzekoa. Beste orban ilun txikiago bat planetaren gainazalean ibiltzen da hego poloaren inguruan. Honen tamaina argazkietan handitzean, erdian orban distiratsua zuela ikusi zen. Bestetik, Orban Handi Ilunaren eta orban ilun txikiagoaren artean orban distiratsu batek planetaren gainazala zirkunbalatzen duela ikusi zen. Orban hau iluna baino azkarrago higitzen denez, etengabeko harrapaketa-jokoan ari direla badirudi.
Neptunoren gainazalean barreiaturik marra distiratsuak daude. Cirrus hodeiak direla uste da. Cirrus hodeien geruza gainazaletik 50 km-tara dagoela kalkulatu da eta behe-mailako hodei-geruzan itzalak sortzen dituzte. Goi-hodeiak metanoz osaturik daude eta behe-hodeiak hidrogeno sulfuroz.
Neptuno. Kolore faltsuzko irudia. UM, kolore more eta berdeko erradiazioz bakarrik osaturik dago. Orban Handi Iluna urdina dager.
Eguzkiak goi-atmosferan dagoen metanoa eragiten duenean, erreakzio kimikoren bidez, metanoa hidrokarburo astunago bilakatzen du. Hauek pisuagatik hondoratzen dira. Behe-atmosferan tenperatura handitzen da eta hidrokarburoak deskonposatzen dira metano emanez. Honek gorantz egiten du berriro.
Neptuno alde batera utzirik Voyager 2k Tritonen, haren sateliterik handienean, jarri zituen begiak. Tritonen gainazalean Ilargiko itsasoen antzeko “laku izoztuak” daude. Laku izoztuen zenbait tokitan harmaila modukoak ikusten dira eta uste denez urtze/izozte-prozesu etengabe baten ondorio izan daitezke.
Neptuno eta Triton ilgora itxuraz Eguzkiaren argipean.
Gainera, Tritonen gainazalean haranak eta arrakaldurak bete dituzten koladak daude. Kolada hauek metanoz eta nitrogenoz osatutako glaziareak dira seguruenik eta Lurreko izotzezko glaziareen moduan isurtzen dira. Bestetik, Tritonen gainazalean marra luze ilunak daude. Hauek izotzezko sumendiak izan daitezke.
Hau da Voyager-ek bidalitako datuen behin-behineko interpretazioa. Denbora asko beharko da datu guztiak aztertzeko eta seguruenik hemen aipatu ditugun fenomeno batzuen interpretazioa aldatu egingo da.
Neptunoren eraztunetako bi. |
zientziaeus-5297867d5a3a | http://zientzia.net/artikuluak/legionarien-eritasuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Legionarien eritasuna - Zientzia.eus | Legionarien eritasuna - Zientzia.eus
1976. urtean Philadelphia-ko hotel batean legionari erretiratuen kongresu bat ospatzen ari zirelarik, pneumonia atipiko bat zabaldu zen bildutakoen artean. Gaixotuak 200 baino gehiago izan ziren eta hauetatik gutxi gorabehera 40 hil egin ziren.
1976. urtean Philadelphia-ko hotel batean legionari erretiratuen kongresu bat ospatzen ari zirelarik, pneumonia atipiko bat zabaldu zen bildutakoen artean. Gaixotuak 200 baino gehiago izan ziren eta hauetatik gutxi gorabehera 40 hil egin ziren. Legionarien eritasuna - Zientzia.eus |
zientziaeus-0eac6af8ce85 | http://zientzia.net/artikuluak/euri-azidoaren-eragina-harrizko-monumentuetan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euri azidoaren eragina harrizko monumentuetan - Zientzia.eus | Euri azidoaren eragina harrizko monumentuetan - Zientzia.eus
Euri azidoaren fenomeno eta ondorioak, gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari dira azken urteotan. Poluzio-maila handitzen ari den neurrian, arazo konplexu honek ondorio kontrolaezinak dakartza gure mundura.
Euri azidoaren fenomeno eta ondorioak, gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari dira azken urteotan. Poluzio-maila handitzen ari den neurrian, arazo konplexu honek ondorio kontrolaezinak dakartza gure mundura. Euri azidoaren eragina harrizko monumentuetan - Zientzia.eus Euri azidoaren eragina harrizko monumentuetan
1989/10/01 Unanue Arrillaga, Arantxa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Arkitektura
Antzinako monumentu asko kalte handiagoak jasan dituzte azken urteotan milaka urtetan baino euri azidoaren ondorioz.
Euri azidoaren fenomenoa eta ondorioak, gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari dira azken urteotan. Poluzio-maila handitzen ari den neurrian, arazo konplexu honek ondorio kontrolaezinak edo kontrolagaitzak dakartza gure mundura, askotan itzulgarriak badira ere. Irtenbide errazik ez dago, baina beharrezkoa eta premiazkoa da zerbait egitea beranduegi izan baino lehen, edo, zoritxarrez, berandu samar bada ere.
Askotan hitz egin eta idatzi izan da euri azidoak naturan (basoetan, ...) egiten duen kalteari buruz. Oraingo honetan, eragin bitxi batez hitz egingo dugu: harrizko monumentuei egiten zaienari buruz alegia, zenbait adibide erakusgarri aipatuz. Baina lehenik, euri azidoa zertan datzan ikus dezagun.
Zer da euri azidoa?
Atmosferan dagoen CO2-a dela eta, euria berez zertxobait azidoa da. CO2 edo karbono(IV) oxidoaren iturriak naturalak eta antropogenikoak dira (materia organikoaren degradazioa, konbustioa, ...). Uretan disolbatzen denean, honako erreakzioa gertatzen da:
Sorturiko azido karbonikoagatik, euri naturalaren pH-a 5,6koa da gutxi gorabehera (pH = - log [H+]).
Bestalde, industria eta hiriguneetan batez ere, beste zenbait gas azido ere sortzen da, sufre- eta nitrogeno-oxidoak garrantzitsuenak direlarik; hauetatik SO2-a (sufre(IV) oxidoa) eta NOx-ak (nitrogeno(IV) eta (II) oxidoak) dira poluitzaile handienak. SO2-aren iturri naturala SH2-aren oxidazioa da (SH2-ak iturri biogenikoa du), eta iturri antropogenikoa konbustioa da batez ere, bi iturrien garrantzia berdintsua izanik. NOx oxidoei dagokienez, iturri naturala badute ere iturri antropogenikoa da garrantzitsuena (konbustioa batipat).
Sufre(IV) oxidoa (SO2), sufre(VI) oxidora (SO3) oxida daiteke; erreakzio hau airean dagoen oxigeno eta ozonoari esker gertatzen da, eta airearen poluitzaile-partikuletan dagoen zenbait substantzia metalikok katalizatua izaten da. Sufre trioxidoa (edo sufre(VI) oxidoa) uretan disolbatzen denez, azido sulfuriko bihur daiteke, honako erreakzioa dela medio:
Euriaren pH-a SO3-aren kontzentrazioaren araberakoa da (alderantziz proportzionala), eta batez ere trafiko handiko hiriguneetan, eta industriguneetan sortzen da, lehenago aipatu den bezala. Euria ari duela airearen pH-a aldatu egiten da. Hasieran, SO3-aren kontzentrazioa maximoa da (pH baxuena). pH=3 balioa neurtu ahal izan da, eta horrek euri normalarekin konparatuz protoien kontzentrazioa %100 handitzen dela esan nahi du.
Erreakzio berdintsuak idatz daitezke nitrogeno-oxidoetarako, baina geroago azalduko denez, harrizko monumentuetan eragin handiena duena H2SO4-a da.
Sarrera hau bukatzeko, deposizio azidoaren arazoa ez dela eurian bakarrik azaltzen esan daiteke. Gaur egun bi atal bereizten dira: alde batetik, deposizio lehorra, hau da, partikulak eta gasak (aerosolak, metalak, SO4, SO2, ...) eta bestalde deposizio hezea, non euriaz gain elurra, ihintza, lainoa eta kazkabarra ere sar daitezkeen. Azken hauen eragina ez da makala; lainoetan pH = 1 neurtu ahal izan bait da.
Zein materialez eraiki izan dira monumentuak?
Londres-eko lainoa euri azidoa zenez kalte handiak eragin zituen bertako monumentuetan.
Gehienetan erabili ohi diren harriak hauexek dira: marmola, kararria, harearria eta granitoa.
Marmola, kaltzitazko kristaltxoez osaturiko kararrizko harri bat da; kaltzita, termodinamikoki egonkorra den forma minerala da. Marmola harri metamorfikoa da; tenperatura eta presio handietan birkristaltze-prozesu bat jasaten du harri sedimentario (kararri izenekoa) bihurtuz. Kimikoki, marmola eta kararria berdinak dira, baina morfologikoki kristalen neurrian eta porotasunean desberdintzen dira. Kararriaren kristaltxoak txikiagoak direnez, harri hau marmola biano porotsuagoa da.
Harearria, monumentuetan baino gehiago edifizioak eraikitzeko erabili ohi da. Harri hau, hare alez osaturiko harri sedimentarioa da. Hare ale hauen sedimentazioa kuartzo ala kararrizko harri eran gerta daiteke.
Granitoa hiru mineralez osaturik dago batez ere: kuartzo, mika eta feldespatoaz. Granitoaren aleak oro har handi samarrak dira, eta bere porotasuna oso txikia denez, material hau sarritan erabiltzen da edifizioen beheko aldeak hezetasunetik babesteko.
Euri azidoaren eragina harrietan
Euri azidoaren eraginez errazen kaltetzen diren monumentuak kararrizkoak dira: marmola, kararria, eta kararrizko harearria. Euri azidoak ez die harearri puruei eta granitoei erasotzen.
Kararrizko harri baten eta euri azidoaren arteko erreakzioa era sinplifikatu honetan adieraz daiteke:
Kaltzitaren disoluzioa kontrolatzen duten mekanismoak zenbait baldintzen menpe daude: pH-aren, fluxu hidrodinamikoaren, etab.en menpe. Gai honetan, pH-aren tarte interesgarriena 4-6 da, garraioz eta gainazal-zinetikaz kontrolatua izanik.
Ezaugarri bat azpimarratu behar da: kaltzio karbonatoaren disoluzio kimikoaren eraginez sorturiko kaltea, gainazal-fenomenoa da batez ere. Hau dela eta, gainazaletan landutako erliebeak izugarri hondatuak gera daitezke gainazaleko disoluzioaz, marmolaren azpiko egitura kaltetzen ez delarik.
Monumentuen hondamenaren arazoa ez datza kaltzitaren disoluzioan bakarrik. Aurreko ekuazioan ikus daitekeenez, harrietako kaltzio karbonatoak erreakzionatu egiten du kaltzio sulfatoa agertuz. Konposatu hau kristaliza daiteke gatz-dihidrato moduan: CaSO4. 2 H2O (igeltsoa). Igeltsoa uretan nahikoa disolbagarria da. Beraz, ur-fluxu zuzenik ez daukaten eta erreakzionatu duten gainazaletan bakarrik metatzen da.
Horregatik, kararrizko edifizioek eta marmolezko estatuek igeltso-geruza bat dute euritik babestutako lekuetan. Kutsatutako airearen eraginez (hautsa, ikatz-partikulak, ...), igeltso-geruza hau belztu egiten da. Ingurune honetan urteak pasatu ondoren, kararrizko harriek itxura zuri-beltz nabarmena azaltzen dute; zuria, euriak igeltsoa erregularki garbitzen duen lekuetan, eta beltza euriak garbitu ezin duen lekuetan, non igeltso-geruza ilunak deposizio lehorra itsatsi duen.
Lehenago aipatu den bezala, euri azidoak harearrizko eta granitozko gainazaletan ez du erreakzionatzen. Hala ere, deposizio lehorra itsasten da kolore beltz uniformea sorteraziz.
Gure herriko monumentuak ere euri azidoaren arriskuan daude, kostaldekoak batez ere. Donostiako San Telmo museoa.
Sulfato- eta nitrato-gatz disolbagarriak (euri azidoa eta kararrizko harrien arteko erreakzioan sortuak), euri-ur berean disolbatzen dira. Disoluzio hau harriak xurgatzen du mekanismo kapilare baten bidez. Harria lehortzen denean gatz horiek kristaldu egiten dira sistema porotsu horretan. Prozesu honetan sorturiko presioa nahikoa da harriaren matrizea mekanikoki apurtzeko. Beraz, harri baten porotasunak barnera daitekeen disoluzio-kantitatea kontrolatzen du, eta azken finean harriaren iraupen-denbora ere bai. Ekintza mekaniko honek eragindako kaltea, harriaren disoluzio kimiko hutsarena baino serioagoa izan daiteke.
Zenbait adibide
Schenectady-ko (N.Y.) udaletxea, edifizio historikoa, 1930. urtean eraiki zen Vermont-eko marmolik onena erabiliz (Italiako Carrara-ko marmolaren parekoa da). Ia erori egin da euri azidoaren eraginez. Edifizioaren egitura ahuldu egin da, marmola igeltso bihurtzearen ondorioz.
Pekin-en (Txinan), badaude inperioaren historia kontatzen duten 500 urteko marmolezko monumentuak. Orain dela 40 urtera arte, inskripzioak irakur zitezkeen eta gaur egun ezin dira irakurri. Horrek, kaltea batez ere azken urte hauetan egin dela esan nahi du.
Erroman dauden Marcus Aurelius eta Traianus enperadore erromatarren marmolezko zutabeetan fenomeno bitxia ikus daiteke, lehenago aipatu denez. Zutabeetan espiralki landutako baxuerliebeek, enperadore hauen konkistak errepresentatzen dituzte. Zenbait lekutan, zutabe hauek zuzenki jasaten dute beren gainean euri-uraren fluxua eta azaldutako kaltea izugarri aldatzen da marmolaren disoluzio kimikoa kontrolatzen duten faktoreen arabera. Beste lekuetan, inguruko edifizioen babesa dela eta, gainazalak egoera onean irauten du, nahiz eta zutabea 1800 urte lehenago eraikia izan.
Ondorioak
Kararrizko harrien hondamena, batez ere bi mekanismoren bidez gertatzen da.
Kaltzitaren disoluzio kimikoaz
Disoluzioan sorturiko gatz disolbagarriak harriaren poroetan birkristaltzerakoan sorturiko kalte mekanikoaz.
Lehenengo mekanismoa garrantzitsua da eskulturatan gainazaleko xehetasunak zaindu nahi direnean. Bigarren mekanismoak, aldiz, harriaren hondamen estrukturalean eragin handia izan dezake. Zaila da mekanismo bakoitzaren eragina estatua edo monumentu baten hondamenean bereiztea.
2.5/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-7edf17da7431 | http://zientzia.net/artikuluak/edwin-powell-hubble-astronomoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Edwin Powell Hubble astronomoa - Zientzia.eus | Edwin Powell Hubble astronomoa - Zientzia.eus
Hubble izan da ezpairik gabe XX. mendeko astronomoen zeruan izarrik distiratsuenetakoa eta bere jaiotzaren ehunurteurrena oraintxe betetzen da.
Hubble izan da ezpairik gabe XX. mendeko astronomoen zeruan izarrik distiratsuenetakoa eta bere jaiotzaren ehunurteurrena oraintxe betetzen da. Edwin Powell Hubble astronomoa - Zientzia.eus Edwin Powell Hubble astronomoa
Biografiak
Hubble izan da ezpairik gabe XX. mendeko astronomoen zeruan izarrik distiratsuenetakoa (besteak beste galaxiak eta unibertsoaren hedapena deskubritu zituelako) eta bere jaiotzaren ehunurteurrena oraintxe betetzen denez gero, zientzilarien ildo honek bestetan baino luzexeagoa izatea merezi duelakoan gaude.
Edwin P. HubblE astronomoa, Iparrameriketako Missouri estatuko Marshfield herrian munduratu zen 1889.eko azaroaren 20an. Zazpi anai-arrebetan bostgarrena izanik, gaztetan bere ikasketak Chicagoko unibertsitatean egin zituen eta han George Ellery Hale astronomo ospetsua bere maisu izan zen.
Hubblek ordea, aukera bat egin behar izan zuen: bere aita bezala abokatu izan ala boxealari profesional gisa bizimodua atera (horretan ere oso ona bait zen). Aitaren bidea hobetsi zuen eta beka bat lortu ondoren Britainia Haundiko Oxford-en besteak beste Rhodes irakasle zuela Zuzenbidea ikasteari ekin zion. Oxford-en ikasle zela Georges Carpentier Frantziako boxealari txapeldunarekin konbate bat jokatu zuen (Pisu astunetakoak ziren biak).
Zuzenbide-karrera amaitu ondoren Iparrameriketara itzuli zen, eta han Kentucky-ko auzitegian lan egin zuen. Laster aspertu zen ordea eta bere urratsak astronomiara zuzendu zituen berehala. 1914. urtetik 1917.erarte Wisconsin-eko Yerkes behatokian lan egin zuen.
Lehen Mundu-Gerra amaitu zenean, 1919.ean Kaliforniako Wilson mendiko behatokian hasi zen lanean, bere esku ehun hazbeteko teleskopioa zuelarik.
Nebulosetako orban argitsuek kezkatzen zuten Hubble garai hartan. Haietako batzuk mende t’erdi lehenago Messier-ek ikertuak zituen, baina artean galdera asko zegoen haiei buruz erantzunik gabe. Orduan gure galaxiaren (gure Eguzkia dagoeneko Esnebidearen) dimentsioak Harlow Shapley-k zehatz-mehatz kalkulatuak zituen, baina gure galaxiatik kanpo Leavitt-ek aztertutako Magallaes-en Hodeiez gain beste ezer ba ote zegoen galdetzen zen.
Galdera hari erantzuteko bidea nebulosatan zegoela pentsatu zuen Hubblek. Nebulosa batzuk, gure galaxiako izarrez argitutako hauts- eta gas-hodeiak ziren zalantzarik gabe, baina beste batzuen argitasuna (Andromeda izenekoarena adibidez) beste zerbaiten eragina zen Hubbleren ustetan. Agian nebulosa haren barruan izar motel ugari egongo zen eta haien argitasunaz gure Esnebidearen antzeko efektua lortuko zuten. Andromedaren argitasuna Esnebidearena baino txikiagoa zenez gero, Andromeda askoz ere urrutirago bide zegoen.
Andromeda nebulosan, noba-motako izarrak detektatu ziren, baina Hubbleren garairarte izar arruntik ez zen detektatu. 1924. urtean ordea, bere teleskopio handiaren bidez (orduko handiena zen) Andromeda nebulosaren barruan izar arruntak detektatu zituen. Izar haietako batzuk zefeida aldakorrak zirela ere frogatu zuen Hubblek. Shapley eta Leavitt-en periodo eta argitasunaren legea erabiliz, Hubblek Andromeda Lurretik 800.000 argi-urtera zegoela kalkulatu zuen; Lurretik gure galaxiako izarrik gertuenerainoko distantzia baino zortzi aldiz handiagoa. (Hogei urte geroago berez distantzia handiagoa zela frogatu zen). Andromeda beraz, gure galaxiatik kanpoko nebulosa zen.
Gero bilioika argi-urtera dauden beste nebulosa asko deskubritu ziren eta Shapley-k nebulosa haiei galaxia izena ematea proposatu zuen, zeren eta gure Esnebidea haien moduko beste bat bait zen.
Hubblek formaren arabera galaxiak sailkatuz eta beren eboluzioaz eritziak iradokiz segitu zuen, eta 1929. urtean aurrez Slipher-ek neurtutako galaxien abiadura erradialen interpretazioa argitaratzera ausartu zen. Berak zioenez, fenomeno hura, unibertsoa etengabe hedatzen ari dela pentsatuta hobeto uler zitekeen. Hori kontutan hartuz, galaxien arteko distantzia gero eta handiagoa izango zen eta edozein galaxiatako edozein puntutan zegoen behatzailearengandik urrundu egingo ziren.
Gero, gugandik distantzia handira urruntze-abiadura argiaren abiadura adinakoa izango zen eta puntu hartatik aurrerako gauzen berririk ez genuke izango, argia bera ere gugana iritsiko ez litzatekeelako. Gugandik puntu hartarainoko distantziari Hubbleren erradio deitu zaio, eta guk ezagutu dezakegun unibertso-zatia hartzen duen esferaren erradioa da. Hubbleren erradioa 13 bilioi argi-urtekoa dela estimatu dute; bestela esanda, ezagutu dezakegun unibertso-zatia 26 bilioi argi-urte diametroko esfera da.
Hubblek galaxiak elkarrengandik urruntzen ari zirela 1929. urtean esan zuenean, bazekien urrutiko galaxien argia Doppler efektuaren eraginez gorrirantz lerratzen zela. Izan ere argi-iturria behatzailearengandik urruntzen ari zenean, jasotzen zuen argiaren uhin-luzera handiagoa zen. Antzeko fenomenoa gertatzen da tren bat guregandik urruntzen ari denean jasotzen dugun soinuarekin ere. Sirenaren soinuak uhin-luzera handiagoa (tonu baxuagoa) du kanpoan geldirik dagoen pertsonarentzat tren barruko bidaiariarentzat baino.
Hubblek ordea zerbait gehiago ere esan zuen. Harentzat galaxien urruntze-abiadura eta bertatik gureganainoko distantzia proportzionalak ziren. Urruntze-abiadura eta distantziaren arteko zatidura konstantea zela zioen (Hubbleren konstantea). Hubbleren kalkuluen arabera, konstantearen balioa 500 km/s zati 1.000.000 parsec-ekoa (3.260.000 argi-urte) zen. (Geroago frogatu zenez ordea, Hubbleren konstantearen balioa F(75/10 6 km/s-parsec)-ekoa da).
Hubble zuzen bazegoen, galaxien urruntze-abiadura ezagutuz gero galaxiarainoko distantzia kalkula zitekeen, eta distantzia ezagutuz gero, galaxiaren tamaina ere bai.
Argitu beharreko beste arazo bat ere bazegoen ordea. Izan ere galaxiak elkarrengandik urruntzen ari badira, aspaldi-aspaldian elkartuta egongo zirela pentsa bait daiteke. Hubbleren kalkuluak oker ez bazeuden, galaxiak duela bi bilioi urte inguru hasi ziren elkarrengandik urruntzen.
Dena dela geologoak ez zeuden ados zifra horiekin, beren arloko ikerketen arabera Lurraren adina gutxienez hiru bilioi urtekoa zela ziotelako. Geologoek arrazoi zuten, noski, gero Walter Baade-k frogatu zuenez.
Gaur eguneko eskema kosmogoniko guztiek, galaxien urruntze hau esplikatu beharrean aurkitzen dira, eta teoriaren batek ez direla urruntzen badio, guk urruntzen zergatik ikusten ditugun argitu behar du.
Dena dela orain Big Bang edo Eztanda Handia ren teoria da onartuena, eta honen arabera galaxia guztiak garai batean elkartuta eta kontzentratuta zeuden. Halako batean ordea, eztanda handi baten ondorioz masa kontzentratu hura hautsi eta hedatzen hasi zen. Horretan dirau oraindik, Hubblek ederki frogatu zuenez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-44aeca718cde | http://zientzia.net/artikuluak/hegazkina-eta-helikopteroa-elkarturik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hegazkina eta helikopteroa elkarturik - Zientzia.eus | Hegazkina eta helikopteroa elkarturik - Zientzia.eus
Ezaguna da helikopteroek bertikalki aireratzeko eta lurrartzeko duten erraztasuna. Hegazkinak berriz, oso azkarrak dira desplazamendu horizontaletan. Texaseko Bell Helicopter etxeak atera berri duen Osprey ereduak, bi abantaila horiek biltzen ditu bere baitan.
Ezaguna da helikopteroek bertikalki aireratzeko eta lurrartzeko duten erraztasuna. Hegazkinak berriz, oso azkarrak dira desplazamendu horizontaletan. Texaseko Bell Helicopter etxeak atera berri duen Osprey ereduak, bi abantaila horiek biltzen ditu bere baitan. Hegazkina eta helikopteroa elkarturik - Zientzia.eus Hegazkina eta helikopteroa elkarturik
Aeronautika
Ezaguna da helikopteroek bertikalki aireratzeko eta lurrartzeko duten erraztasuna. Hegazkinak berriz, oso azkarrak dira desplazamendu horizontaletan. Texaseko Bell Helicopter etxeak atera berri duen Osprey ereduak, bi abantaila horiek biltzen ditu bere baitan.
Osprey eredu honetan garbi ikusten dira bi errotore handiak bertikalki eta errotoreen besoetako bihurdura. Hegazkin-helikopteroa, aireratzeko prest dago. Aireratzen denean, errotoreak baskulatu eta horizontal ipiniko ditu, edozein hegazkinetan bezalaxe.
Texaseko Arlington-en egoitza duen Bell Helicopter, ohizko helikopterogintzan diharduen etxea da, eta 1958. urteaz gero ari da batez ere helburu militarretan erabiliko den hegazkin-helikopteroaren saioak egiten. XV-3 eta XV-15 ereduekin urteetan probak egin dituzte eta azkenean Osprey izenekoa fabrikatzeko asmotan dira.
Hegazkin-helikoptero honek, bi errotore baskulagarri ditu; hegoen mutur bakoitzean bat. Errotoreen ardatzak bertikalki daudenean (helikopteroan bezala), hegazkina gora eta behera bertikalki ibiltzen da eta ez du aireratzeko nahiz lurrartzeko aireportu luzeen premiarik. Bidaiari zibilak hiri barrutik hartu eta hiri barruan utz ditzake eta aplikazio militarrei dagokienez, nonnahitik noranahira garraia ditzake soldaduak.
Errotore baskulagarrien ideia, helikopteroa bezain zaharra da, baina praktikan egiten hasi orduko, zailtasunak berehala agertzen dira.
Batetik helikopteroa bezala gora bertikalki igotzeko, diametro handiko eta abiadura txikiko errotorea komeni da. Horrela indar bertikal handiagoa lor daiteke motorearen zaldi-potentzia bakoitzetik. Aerospatiale-k egiten duen “Super Puma” helikopteroak adibidez, 15,6 metro diametro eta lau besoko errotorea du eta 3.000 zaldi-potentziako motoreaz 9 tonako indar bertikala lortzen du. Besoen periferi abiadura maximoa 270 m/s-koa da (soinuaren abiadura baino txikiagoa) eta ondorioz biraketa-abiadura maximoa 330 b/min-koa du errotoreak.
Hegazkinaren helizea ordea, desberdina da. Translazio horizontalean errendimendu ona lortzeko diametroak txikiagoa izan behar du eta biraketa-abiadurak handiagoa. ATR 42 hegazkinak adibidez, lau besoko errotorea du eta diametroa 3 metrokoa izanik ardatzaren biraketa-abiadura 1.800 b/min-koa da. Errotoreari 1.800 zaldi-potentziako motoreak eragiten dio.
Horiek horrela, errotore berbera baskulatuz bertikalki eta horizontalki errendimendu onaz indar egitea zaila da, baina ezinezkoa ez. Osprey ereduaren kasuan, injineruek faktore guztiak landu dituzte errendimendua hobetzearren: besoen forma, profila, bihurdura, luzera eta biraketa-abiadura. Besoen edo helizeen neurria aldakorra da hegazkinen helizeetan bezalaxe, eta “composite” materialez eginik daude (beira-zuntzez batez ere).
Helikoptero moduan dagoenean, Osprey ereduak bi errotoreko beste helikopteroek bezalaxe funtzionatuko du; errotore bakoitzaren alboko inklinazio desberdinaz baliaturik alegia. Igo eta atzeraka 65 km/h-ko abiaduraraino lor dezake (karramarroak bezala ibiliz) edo 185 km/h-ko abiaduraraino aurrera desplazatuz, beste edozein helikopterok bezalaxe.
Hegazkinak bezala desplazatzeko ordea, Osprey ereduak bere bi errotoreak baskulatu egin behar ditu emeki-emeki 90. Eragiketa hau da hain zuzen konplexuena eta konturik handienaz egin beharrekoa. Errotoreak biratzen ari direnean, ideala zera da: une bakoitzean errotoreen biraketa-ardatza eta aparatu osoaren abiadura-bektorea paraleloak izatea. Horrela ez denean, errotoreetan bibrazioak eragiten dituzten esfortzu kaltegarriak sortzen dira. Arazo hau konpontzeko saiakuntza asko egin da tunel aerodinamikoan eta ordenadore bidezko simulaziotan. Osprey ereduan, helikoptero modutik hegazkin modura programa automatikoen bitartez pasatuko da, eta pilotuaren eginkizuna eragiketa gainbegiratzea eta zaintzea izango da.
Bell Helicopter etxearen XV-15A eredua bertikalki igo eta horizontalki desplazatzeko bere errotoreak baskulatzen ari da.
Osprey hegazkin-helikopteroak, hutsik 14,4 tona pisatzen ditu. Bi turbomotorek eragiten diote (Allison-T406 eredukoek), bakoitzak 6.000 Z.P.ko potentzia duelarik. Errotore bakoitzak 11,6 m-ko diametroa du (hiru besokoa da). Fuselaiak 7,37x1,8x1,83 m-ko bolumen erabilgarria eskaintzen du; bertan 24 soldadu eta bi kanoi arin eramateko modukoa. Desplazamendu motzetarako ipin dakiokeen karga 9 tonakoa da. 6,2 tona erregai hartzeko depositoak ditu, baina behar izanez gero 13,4 tona sartzeko ere presta daiteke.
Bertikalki guztira 21,5 tona altxa ditzake, eta errotoreak aurrera hogeiren bat gradu inklinatuta 25 tona. Desplazamendu-abiadura maximoa 580 km/h-koa da, baina normalean 9.000 metroko altueran 500 km/h-ko abiadura izango du. Helikoptero normalen abiadura baino bi aldiz handiagoa da hau, baina helikopteroak karga bertikalki gora igotzen errendimendu hobea du.
Hegazkin-helikoptero honek badu beste berezitasun bat ere. Ia erabat “composite” materialez egina dago, eta egituran 500 kg metal baino gutxiago dauka.
Iparrameriketako armada 1992. urtean hasiko da lehen Osprey hegazkin-helikopteroak jasotzen. Aireko, itsasoko eta lurreko armadentzat guztira 552 aparatu zerbituko dituzte.
Mota honetako aparatuak garraio zibilean erabiltzea pentsatua du Europako Ekonomi Elkarteak, eta Eureka programaren bidez lehen ikerketak finantzatzen hasi da. “Eurofar” izenez ezagutuko da aparatu honen bertsio zibil europarra, eta hogeitamar bidaiari garraiatzeko ahalmena eta lekua izango du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1c70e7464726 | http://zientzia.net/artikuluak/irakurlearen-txokoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irakurlearen txokoa - Zientzia.eus | Irakurlearen txokoa - Zientzia.eus
Bitaminak janarietan aurkitzen diren substantzia organikoak dira.
Bitaminak janarietan aurkitzen diren substantzia organikoak dira. Irakurlearen txokoa - Zientzia.eus Irakurlearen txokoa
Dietetika/Elikagaiak
Galdera: Iñaki Urkia Erantzuna: Jabier Agirre
Azken aldi honetan, Estatu Batuetatik (nola ez), datorkigularik gero eta gehiago entzuten eta zabaltzen ari da konplexu bitaminikoen erabilpena. Nik jakin nahiko nukeena, zera da: bitaminak horrela hartzeak edo irensteak gorputzari zer-nolako abantailak eskaintzen dizkion eta baita nolako arriskuak izan ditzaketen ere. Zentzu honetan, zein konposatu izan beharko luke hauetako konplexu batek, edota adin edo iharduera bakoitzarentzat zein konplexu da aproposena?
Bitaminak janarietan aurkitzen diren substantzia organikoak dira. Kopuru txikitan daude eta gorputzaren garapen eta funtzionamendu egokirako ezinbesteakoak dira. Beraz, beharrezkoak direla ezin uka daiteke. Baina ongi frogatua dago, era berean, elikadura osasuntsu eta orekatuak behar adina bitamina eskuratzen dizkigula.
Bitaminei dagokienez, bi talde nagusitan sailkatu ohi dira: bitamina hidrosolugarriak (edo uretan solugarri direnak), eta hauetan B multzoko bitaminak eta C bitamina daude, eta bitamina liposolugarriak (edo gantzetan solugarriak) eta hauetakoak dira A, D, E eta K bitaminak. Sailkapen honek badu interes berezia, zeren eta bitamina hidrosolugarrien sobera inolako arazorik gabe, giltzurrunak kanporatzen duen bitartean, bitamina liposolugarrien gain-dosiak organismoan pilatzen bait dira, hiperbitaminosi deituak sorteraziz.
Zure galderari zuzenean erantzunez, konplexu bitaminikoek egokiera mediko bereziak dituztela esan beharra dago: gaixotasun infekzioso bat pasatu ondorengo zuzperraldia, edo elikadura karentzialak egiten direnean, edota bizitzako une jakin batzuetan (haurdunaldia, edoskitzaroa edo haurtzaroa). Kasu horietan eta beti ere medikuaren aginduari so eginez ez dago problemarik bitaminak kontsumitzeko. Baina bestelako kasuetan, zalantzarik gabe azokakoak dira bitaminarik onenak, eta ez botikakoak.
Normalean errezetatu eta ahoratzen diren konplexu bitaminikoak oso desberdinak dira kasutik kasura. Badira bitaminaz soilik osatuak, badira bitaminaz gain mineralak ere dituztenak, eta badira apetitua hobetzeko eta gorputza zuzpertzeko bestelako pizgarriekin elkartutako bitaminak ere. Konplexu bitaminikoak bitamina hutsez osatzen direnean, normalean, dosiak aldatzen dira batetik bestera, baina esan daiteke, oro har, dosiak eguneroko bitamina-beharrizanak asetzera egokitzen direla.
Bukatzeko, arazo honen inguruan azken urteotan zabaldu den "moda" berria aizatu (eta agian goitzetsi?) beharko genuke, beti ere erdibidetik aldentzeak eta muturrera joateak onura baino kalte gehiago ekarri ohi duelako. Eta honekin zera esan nahi da: kirola egitea gauza ona dela, baina honen inguruan sortu den parafernalia osoa (glukosa) eta bitaminak, edari isotonikoak, etab.) gehiago dela alderdi komertziala osasunari dagokiona baino.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3e23c484a569 | http://zientzia.net/artikuluak/txori-polinizatzailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txori polinizatzailea - Zientzia.eus | Txori polinizatzailea - Zientzia.eus
Ingalaterrako Cambridge-n lanean ari den botaniko batek europako lore bat txoriek polinizatzen dutela eman du aditzera.
Ingalaterrako Cambridge-n lanean ari den botaniko batek europako lore bat txoriek polinizatzen dutela eman du aditzera. Txori polinizatzailea - Zientzia.eus Txori polinizatzailea
Botanika
Ingalaterrako Cambridge-n lanean ari den botaniko batek europako lore bat txoriek polinizatzen dutela eman du aditzera. Lorea, fritilaria inperial izenekoa, (Fritalliara Imperialis) oso arrunta da Europako lorategietan eta amilotx urdinak, Parus Caeruleus-ek, polinizatzen du. Lehenengo aldiz ikusi da horrelakorik Europan nahiz eta txorien bidezko polinizazioa Lurreko beste zonalde epel batzuetan gertatu izan den.
Alberto Burquez botanikoaren ustetan fenomeno berdina fritilariaren jatorrizko hedapen-barruti osoan, Turkiatik Indiaraino alegia, txorien bidezko polinizazioa gertatzen da.
Burquezek unibertsitateko lorategietan loratutako landareak aztertu ditu 1986, 1987 eta 1988.eko udaberrietan. Amilotx urdinak eta erlastar-espezie ziren loreen bisitaririk ohizkoenak. Batzuetan txontak ere hurbiltzen zitzazikion fritilariari.
Amilotx urdinek bakarrik zuten lorearen estigma eta anterak ukitzeko tamaina eta forma egokia. Gainera Burquez-ek loreen polinizazioa kontrolatu zuen. Garatzen ari ziren loreen gainean eztei-belo bat jarri zuen. Loretako batzuk denbora osoz estaliak izan zituen.
Beste batzuk isipu baten bidez polinizatu zituen. Beste batzuk polinizatzaile potentzial batek bisitatu ondoren estali zituen. Bere azterketaren arabera fruitua eman zuten lore bakarrak artifizialki polinizatutakoak eta amilotxak bisitatutakoak ziren.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-964b533380c2 | http://zientzia.net/artikuluak/globoan-martitzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Globoan martitzen - Zientzia.eus | Globoan martitzen - Zientzia.eus
Datorren hamarkadan sobietarrek Martitzen egin behar duten esplorazio-lan handiak globoak erabiliko dituzte bi eragozpen hauei ekiditeko.
Datorren hamarkadan sobietarrek Martitzen egin behar duten esplorazio-lan handiak globoak erabiliko dituzte bi eragozpen hauei ekiditeko. Globoan martitzen - Zientzia.eus Globoan martitzen
Astronautika
Gure planeta-sistemako astroak aztertzeko, gainazalean pausatu diren zunda automatikoak erabili dira maiz. Horrelakoak ziren Ilargira bidalitako Luna serieko zundak edota Martitzera igorritako Vikingak. Zunda hauek oso balioagarriak dira datuak hartzeko baina bi arazo nagusi aurkezten dituzte. Alde batetik, pausatutako tokitik ezin dute higitu eta bestetik, eskualde lauetan bakarrik pausa daitezke.
Datorren hamarkadan sobietarrek Martitzen egin behar duten esplorazio-lan handiak globoak erabiliko dituzte bi eragozpen hauei ekiditeko.
Globoak helioz edo hidrogenoz beteko dira. Eguzkiaren beroak goizaldean, gas hauek berotuko ditu, hedatuko dira eta Martitzeko haizeek toki batetik beste batera eramango dituzte. Gauean, giroa hoztean, globo barneko gasa konprimatuko da eta globoa lurrera eroriko da geldirik egonik hurrengo egunerarte.
Globoek 20 m-ko altuera izango dute eta 30 bat kiloko pisua garraiatzea izango dute. Globoak 30 m-ko altueran ibiliko dira gutxi gorabehera eta eramandako kamerek Martitzen gainazalaren irudi oso zehatzak hartzeko aukera izango dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-79f9d84725ec | http://zientzia.net/artikuluak/untzia-luzatuz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Untzia luzatuz - Zientzia.eus | Untzia luzatuz - Zientzia.eus
Dana Gloria Dana Gloria Kopenhage eta Oslo lotzen zituen ferrietako bat zen. Kopenhage eta Oslo lotzen zituen ferrietako bat zen. King of Scandinavia King of Scandinavia izeneko ferriak haren tokia hartu zuen linea berean. Bi untzi hauek bat direla da gauza garrantzitsua. izeneko ferriak haren tokia hartu zuen linea berean. Bi untzi hauek bat direla da gauza garrantzitsua
Dana Gloria Dana Gloria Kopenhage eta Oslo lotzen zituen ferrietako bat zen. Kopenhage eta Oslo lotzen zituen ferrietako bat zen. King of Scandinavia King of Scandinavia izeneko ferriak haren tokia hartu zuen linea berean. Bi untzi hauek bat direla da gauza garrantzitsua. izeneko ferriak haren tokia hartu zuen linea berean. Bi untzi hauek bat direla da gauza garrantzitsua Untzia luzatuz - Zientzia.eus Untzia luzatuz
Garraioak
Dana Gloria Kopenhage eta Oslo lotzen zituen ferrietako bat zen. 300 kamarote zituen, 230 ibilgailu eraman zitzakeen eta 153,10 metroko luzera zuen. King of Scandinavia izeneko ferriak haren tokia hartu zuen linea berean. Honek 542 kamarote dauzka, 275 ibilgailu eraman ditzake eta 173,30 m neurtzen ditu. Zer interes dute datu hauek ordea?
Bi untzi hauek bat direla da gauza garrantzitsua. Dana Gloria erdibitua izan zen eta ondoren prefrabikatutako bi gorputz-bloke erantsi zitzaizkion. Horrelaxe, mila tona gehiago pisatzera eta 22,20 metro gehiago neurtzera pasatu da. Berrikuntzen ondoren izena aldatu egin diote.
Untzien luzamendua gauza bitxia badirudike ere, ez da horren ohizkanpokoa eta gero eta gehiago dira prosezu hori jasaten duten untziak. Gainera, luzamendua ez da ferrietara bakarrik mugatzen gauza berdina egin liteke petrolio-untzi eta garraio-untziekin esaterako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d0717c7d6274 | http://zientzia.net/artikuluak/tigre-zuriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tigre zuriak - Zientzia.eus | Tigre zuriak - Zientzia.eus
Tigre zuria animalia ederrenetako bat da. Bengalako tigre arruntaren mutantea da eta oso urriak eta bitxiak dira.
Tigre zuria animalia ederrenetako bat da. Bengalako tigre arruntaren mutantea da eta oso urriak eta bitxiak dira. Tigre zuriak - Zientzia.eus Tigre zuriak
Zoologia
Tigre zuria animalia ederrenetako bat da. Bengalako tigre arruntaren mutantea da eta oso urriak eta bitxiak dira. 1951.ean Reua-ko Maharajak horietako bat harrapatu zuen eta tigre zuriak hazteari ekin zion. Mende hasieratik ordurarte 50 tigre zuri bakarrik ikusiak ziren.
Egun gehiago ezagutzen dira munduan, 100-120 bitartean daudela (basatiak at) uste delarik. Horietako 14 Siefried & Roi ilusionistenak dira baina, gauzarik interesgarriena beren emeetako batek, Sitarra izenekoak, hiru tigrekume zuri erditu berri dituela da.
5.0/5 rating (6 votes) |
zientziaeus-7549e9bf4b01 | http://zientzia.net/artikuluak/injineruek-biologian-jarriak-dituzte-begiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Injineruek biologian jarriak dituzte begiak - Zientzia.eus | Injineruek biologian jarriak dituzte begiak - Zientzia.eus
Bioteknologi industriak badaki zientziaz eta goimailako finantzez, baina oraindik marketing-ari eta produktuaren diseinuari heldu beharra daude. Inbertsoreak urduritzen ari dira.
Bioteknologi industriak badaki zientziaz eta goimailako finantzez, baina oraindik marketing-ari eta produktuaren diseinuari heldu beharra daude. Inbertsoreak urduritzen ari dira. Injineruek biologian jarriak dituzte begiak - Zientzia.eus Injineruek biologian jarriak dituzte begiak
1989/10/01 Kingdon, Charles Newcombe, Sean Iturria: Elhuyar aldizkaria |
zientziaeus-78d7fd9957b8 | http://zientzia.net/artikuluak/inmunitate-sistema-kanpoko-erasoetatik-babestu-beh/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Inmunitate-sistema: kanpoko erasoetatik babestu behar - Zientzia.eus | Inmunitate-sistema: kanpoko erasoetatik babestu behar - Zientzia.eus
Azken urte hauetan Inmunologiak aurrerapen handiak egin baditu ere, oraindik gauza asko geratzen dira airean. Gure gorputzak berea zer den ondo bereizi behar du, kanpotik datorkion erasotzaile guztiei aurre egin ahal izateko.
Azken urte hauetan Inmunologiak aurrerapen handiak egin baditu ere, oraindik gauza asko geratzen dira airean. Gure gorputzak berea zer den ondo bereizi behar du, kanpotik datorkion erasotzaile guztiei aurre egin ahal izateko. Inmunitate-sistema: kanpoko erasoetatik babestu behar - Zientzia.eus Inmunitate-sistema: kanpoko erasoetatik babestu behar
1989/09/01 Ibarguren Olalde, Karlos Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Sarrera
Duela gutxi arte, gure gorputzak kanpoko erasoetatik defendatzeko erabiltzen zituen sistemez ezer gutxi genekien. Azken urte hauetan Inmunologiak aurrerapen handiak egin baditu ere, oraindik gauza asko geratzen dira airean.
Defentsa honek zer esan nahi duen sakonki aztertzen badugu, berehala gauza bat datorkigu burura: Gure gorputzak berea zer den ondo bereizi behar du, kanpotik datorkion erasotzaile guztiei aurre egin ahal izateko.
Nola betetzen du gure gorputzak horrelako funtzio konplexua? Zer gertatzen da sistema honetan akatsen bat gertatuz gero?
Hurrengo lerroetan saiatuko gara arazo guzti hauetaz zerbait gehiago jakiten. Hala ere gaia hain konplexua izanik, gauza guztiak nahikoa sinplifikaturik azalduko ditugu.
Zelula ezberdinek elkarri laguntzen diote erasotzaileari aurre egiteko. Thi = Linfozito kooperatzailea, (inaktiboa); Ts = Linf. suprimatzailea; Thsr = Linf. zitotoxikoa; B = B Linfozitoa.
Bi sistema nagusi
Bilakaera filogenetikoan zehar, animaliek gorputzeko beste sistema asko bezala sistema inmunologikoa ere asko hobetu dute.
Horregatik ornodunetara iritsi arte azaltzen den defentsa-sistema bakarra, INMUNITATE INESPEZIFIKO izenez ezagutzen dena da.
Sistema honetan parte hartzen duten elementu garrantzitsuenen artean, azala, zelula fagozitikoak (makrofago eta mikrofagoak), eta zenbait faktore humoral (lisozima, PCR, konplementua, interferoiak) daude.
Dena den, guri interesatzen zaigun sistema ornodunetatik aurrera azaltzen den eta INMUNITATE ESPEZIFIKO izenez ezagutzen den sistema da. Errealitatean bi sistemak oso lotuak daudenez zatiketa hau oso erlatiboa bada ere, hauek aztertzeko garaian balio handikoa zaigu.
Bi sistemen arteko ezberdintasun nagusiak sistema espezifikoak dituen lau propietate nagusiak dira:
ZELULA-BASEA: Bere funtzionamendua “B” eta “T” motako linfozitotan oinarritzen da.
Linfozitoak gure odolean dauden globulu zurizko mota bat dira. Beste globulu zuri batzuk inmunitate inespezifikoaz arduratzen diren bitartean, linfozitoen paper bakarra inmunitate espezifikoa da.
Hauen barruan “B” eta “T” motakoak bereizi baditugu ere, garrantzitsua da gero ikusiko dugun bezala “T” motakoen barruan “T-4” eta “T-8” motakoak bereiztea. Lehenengoek “kooperatzaile” izena hartzen duten bitartean, bigarrenak “suprimatzaile edo zitotoxikoak” dira.
ESPEZIFIZITATEA: Bilakaera ontogenikoan zehar, zelula hauek ERREZEPTORE ESPEZIFIKOAK (ikus 21. alean transplanteen inmunologia) hartzen dituzte. Errezeptore hauen bidez zelula bakoitzak ingurunean egon daitezkeen substantzietako batekin edo gutxi (eta oso antzeko) batzuekin espezifikoki erlazionatzeko ahalmena hartzen du. Zelula honek eta zatiketa bidez beragandik jaiotzen direnak, KLONA bat osatzen dutela esaten da.
LATENTZIA: Antigenoa (gure sistema inmunearen erreakzioa eragin eta honen ondorioekin erreakziona dezakeen edozein molekula) gure gorputzera sartu eta erantzuna eman arte denbora konkretu bat igarotzen da.
MEMORIA: Antigenoa lehen aldiz sartzen denean, latentzia zenbait egunetakoa da eta sortzen diren lehen antigorputzak (ikus 21. alea) Ig-M motakoak dira. Bigarren aldian sartzen denean, latentzia asko murrizten da; lehenengo sartzen diren antigorputzak Ig-G motakoak dira, hauen espezifizitatea handiagoa da eta baita berauen kopurua ere.
Izan ere hau da txertoekin bilatzen den efektua. Hildako edo ahuldutako birusekin edo eta bakterioen antigeno konkretu batzuekin defentsa-sisteman memoria sortu, horrela benetako mikroorganismoa iristen denean erantzuna askoz sendoagoa izanik infekzioa ez da gertatuko eta gertatzen bada ere askoz suabeagoa izango da.
Fagozitosi-prozesua: Zelulak erasotzailea irensten du, ondoren bere lisosometako entzimek desegin ahal izateko.
B-linfozitoak
B-Linfozitoen berezitasun nagusia, antigorputzak sortzeko ahalmena da. Antigenoarekin harremanetan jartzen direnean, zenbait aldaketen ondorioz ZELULA PLASMATIKO bihurtzen dira eta hauek antigorputzak sor ditzakete. Antigeno bakar batzuk, B-zelulak zuzenean aktiba baditzake ere, gehienetan hauek aktibatu ahal izateko “T-4” linfozitoen laguntza behar da (antigeno timo dependente deritze).
Zelula plasmatikoek bost erako antigorputzak sor ditzakete: Ig-G, Ig-M, Ig-A, Ig-E eta Ig D. Hala ere ez gara bakoitzaren berezitasunak aztertzen hasiko.
Antigorputzek proteina-egitura dute eta beren sorrera eragin duen antigenoarekin espezifikoki lotu daitezke. Normalean ez dira hau desegiteko gai eta bere defentsa-funtzioa sistema inespezifikoa aktibatuz burutzen dute, sistema inespezifikoa substantzia arrotza desegingo duena (fagozitosi bidez batez ere) izanik.
Azken aldi honetan, teknika konplexuen bidez antigorputz monoklonalak lortu dira, hau da, egitura kimiko identikoa duten eta beraz antigeno berarekin batuko diren antigorputzak. Beraien aplikazioak oso garrantzitsuak izan daitezke, oraindik eta zoritxarrez hauetako gehienak zientzi fikzioa badira ere: a/ Zenbait molekulen purifikazioa (interferoiak, interleukinak...) b/ Tumore eta infekzioen diagnostiko eta kontrola (Oharra: Behar bada Jorge Ochoaren azken artikuluan honen aipamena egiten da). c/ Organo-transplantean; transplantatutako organoari erasoko zioten defentsen aurka zuzenduko lirateke. d/ Eritasun autoinmuneen kontrola; eritasuna sortzen duten defentsen aurka zuzenduz. d/ Beste batzuk: genetikan markatzaile bezala, agronomian etab...
T-linfozitoak
Sortzetiko inmunoeskasia asko, beste organo batzuen alterazioekin batera agertzen dira. Kasu honetan aurpegi-dismorfia batekin doa (Di George sindrome bat)
Lehen aipatu dugun bezala, bi mota daude. “T-4” motakoek, erreakzionatzeko, antigenoa HLA-II motako antigorputz bati lotua egotea behar dute (ikus 21. alea). Beraz normalean antigenoaren aurkezpena makrofago batek egiten du. T-4 linfozitoek ez dute antigenoa desegiteko gaitasunik, beraien ekintza B-linfozito eta makrofagoen bidez egiten dute. B-linfozito eta makrofagoak T-4 linfozito berak eragiten dituzte.
T-4 linfozito hauen berezitasuna CD-4 izeneko errezeptore bat da; zelularen mintzean dagoen errezeptore honi lotzen zaio hain zuzen ere HIESaren birusa. Ondoren linfozitoaren barnera sartzen da eta hor geldi daiteke infektatua (baina ez gaixotua) denbora luzez. Beste infekzio batek T-4 linfozito hauen bilakaerari eragiten dionean, birusa “esnatu” egiten da eta infektatu gaixoak infektatuak dauden linfozitoak deusezten ditu (bidea oso ezaguna ez bada ere, infektaturik ez dauden beste batzuek ere deuseztatzen dituela uste da). T-4 linfozitoek B-linfozitoen eraginean duten garrantzia kontutan hartuz, ez da zaila defentsa-sistema lagun horretan oso murriztua geratzen dela ulertzea.
T-8 linfozitoak berriz, erreakzionatzeko antigenoa HLA-I motako antigorputz bati lotua azaltzea behar dute. Beraien funtzioa izenak adierazten duen bezala alde batetik suprimatzailea da (erreakzio inmuneari horrela nolabaiteko kontrola jarriz), eta bestetik sistema inespezifikoaren laguntzarik gabe akzio zitotoxikoa burutu dezakete.
Funtzionamendua azaletik bada ere aztertu ondoren, honen alterazioek sortzen dituzten patologiak aztertuko ditugu. Patologia hiru taldetan bana daiteke: batetik sistema inmunearen eskasia bat gertatzen denekoa, bestetik sistema inmuneak gure gorputzeko osagaiak errekonozitu gabe hauen aurka zuzentzen denekoa eta azkenik normalean bere erreakzioa eragiten ez duten substantzien aurrean erreakzionatzen duenekoa.
Inmunoeskasiak
Defentsa-sistema konplexu hau asaldatzen duen edozein patologiak, dudarik gabe, ondorio larriak ekarriko ditu gorputzarentzat.
Inmunoeskasiak bi motakoak izan daitezke: jaiotzetikoak edo hartuak. Lehenengoen artean mota asko daude asaldura gertatzen den mailaren arabera. Bigarrenen artean ezagunena HIES da, baina ezin dira ahaztu onkologi tratamendu eta trasnplanteetan gertatzen direnak.
Asaldura gertatzen den mailaren arabera klinika ezberdina izango bada ere, dudarik gabe manifestazio guztien artean gehien nabarmenduko dena infekzioen arloa izango da.
Horregatik asaldura B-zeluletan bada, arnasbideetako infekzioak nagusitzen dira: H. influenzae, Neumokokoa, Estreptokokoa, Meningokokoa, Estafilokokoa, etab... Asaldura “T” zeluletan gertatzen bada berriz, infekzioen eragileak birusak (Herpes, barizela, zitomegalobirusa...), onddoak (kandidiasia) eta Pneumocystis carinii bezalako protozooak dira.
Honez gain, neoplasiak usuagoak dira lagun hauetan populazio normalean baino; eta harrigarria bada ere, baita autoinmune-basea duten eritasunak ere.
T4 linfozitoek beste zelulen aktibazioan duten garrantziagatik, HIESean dagoen linfozito hauen eskasiak eragin handia du defentsa-sisteman.
Eritasun autoinmuneak
Eritasun autoinmunea defentsa-sistema gure gorputzeko organo bakar edo zenbaiten aurka jokatzen hasten denean sartzen den patologia bezala defini dezakegu.
Ez dago batere argi hau gertatzearen arrazoiak zeintzuk diren, baina zenbait gaixotasunetan oso argi ikusi da erlazio garbi bat dagoela gaixotasuna eta odolean dauden antigorputz autoinmuneen artean.
Antigorputz hauek organo konkretu baten aurka edo organo-multzo baten aurka joan daitezke, sortuko den klinika oso desberdina izango delarik. Lehenengo taldekoen artean miastenia grabea, gazteen diabetea eta antzeko beste batzuk aipa daitezke. Bigarrenean berriz, artritis erreumatoidea, Sjgren-en gaixotasuna edo lupus eritematoso sistemikoa aipa daitezke.
Eritasun alergikoak
Mende honen hasieran antigorputzak zer diren ezagutzen hasi ginen. Hasiera batean bere funtzio bakarra babesa zela uste bazen ere, 1902. urtean RICHET eta PORTIERek itsas anemonekin lanean ari zirela, hauen pozoi bidez txakurrak bigarren aldiz inmunizatuz erantzun inmunea lesio grabeen arrazoi izan zitekela aurkitu zuten. Efektu honi ANAFILAXIA (Grekotik ana = aurka, filaxia = babes) izena eman zioten.
Geroztik antzeko fenomeno asko deskribatu dira, baina denetan ez dute antigorputzek parte hartzen. 1906. urtean VON PIRQUETek denak ALERGIA (Grekotik: erreakzio anomalo) izenpean batu zituen.
Mota guztien artean, klinikan duen garrantziagatik, BEREHALAKO HIPERSENTIKORTASUNAREN funtsa zein den esplikatuko dugu.
Familia batetako lagunen artean zegoen aldez aurreko jarrera eta lagun hauek inguruko substantzia ezberdinen aurrean berehalako hipersentikortasunerako zuten joera ikusiz, 1923. urtean COCAk ATOPIA hitza hartu zuen indibiduo hauen aurretiko joera adierazteko.
Kanpoko erasoen aurrean erreakzio normala Ig-M motako (erantzun primarioa) edo Ig-G motako (erantzun sekundarioa) antigorputzak sartzea bada, lagun hauek Ig-E motakoak sortzen dituzte, eta gainera beste lagunengan erantzuna sorterazten ez duten antigenoen aurrean (hautsa, polena, penizilina ...).
Ig-E hauek mastozitoen (sistema inespezifikoko zelula batzuk dira) mintzean ainguratzen dira. Pauso honi SENTIKORTZE izena ematen zaio.
Bigarren aldian, lagun hori sentikortzea burutu duen substantziarekin harremanetan jartzen denean, mastozitoak barruan dituen zenbait bitartekari kimiko askatuko du, hauek klinika guztiaren errudun direlarik.
Antigenoa nondik sartzen denaren arabera, ondorioak ezberdinak dira. Horrela arnas alergenoek (polenak, esporak, akaridoak, etab.) arnas aparatuko sintomak emango dituzte (asma batez ere), bena-bidez emandako farmakoek hain larria den shock-anafilaktikoa etab.
Hasieran aipatzen genuen bezala, Inmunologia oso zientzia berria bada ere, lanean ari den jende guztia ikusirik inongo dudarik ez dago urte gutxi barru ezagumendu eta aurkikuntza garrantzitsuak lortuko direla.
Hauen aplikazioaz medikuntza asko baliatuko bada ere, beste zientzia askotan eragin handia izango du.
5.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-5c85ae594a56 | http://zientzia.net/artikuluak/automobilek-eragindako-poluzioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Automobilek eragindako poluzioa - Zientzia.eus | Automobilek eragindako poluzioa - Zientzia.eus
Gasolinazko eta dieselezko motoreak dira oraingoz poluzio-bide garrantzitsuenak. Hala ere, urtetik urtera gogortzen doa poluzioaren aurkako arautegia eta automobil-fabrikatzaileek sistema berrien ikerkuntzan gero eta inbertsio handiagoak egiten dituzte.
Gasolinazko eta dieselezko motoreak dira oraingoz poluzio-bide garrantzitsuenak. Hala ere, urtetik urtera gogortzen doa poluzioaren aurkako arautegia eta automobil-fabrikatzaileek sistema berrien ikerkuntzan gero eta inbertsio handiagoak egiten dituzte. Automobilek eragindako poluzioa - Zientzia.eus Automobilek eragindako poluzioa
Energia
Gasolinazko eta dieselezko motoreak dira oraingoz poluzio-bide garrantzitsuenak. Hala ere, urtetik urtera gogortzen doa poluzioaren aurkako arautegia eta automobil-fabrikatzaileek sistema berrien ikerkuntzan gero eta inbertsio handiagoak egiten dituzte.
Automobilek edozein giza iharduerak baino poluzio handiagoa sortzen dute. Hau ez da berria; bigarren mundu-gerra bukatuz geroztik, urtez urte areagotzen joan den arazoa izan bait da. Arazo honekiko ezagutzen den lehen araudi erregulatzailea, EEBBetan 1963. urtean garatu zen eta 1983. urtean munduko herrialde gehienek onartu zituzten aire poluituaren zifra standardak. Holandan, Japonian, Hegokorean, Austrian, Suedian, Novergian eta Suitzan (zenbait hiritan) aurrerapauso berriak eman dituzte poluzioaren aurkako araudian. Aurtengo apirilean Europako Parlamentuak Europako agintariei dei bat luzatu die 1983an EEBBetan onartutako standardak aplika ditzaten; Europako automobil-fabrikatzaileek ez bait dira gehiegi saiatu alor honetan.
Nazioarteko zenbait erakundek dioenez, gasolinazko eta dieselezko motoreek erregai foslien erreketatik sorturiko karbono(II) oxidoen, hidrokarburoen eta nitrogeno oxidoen erdia gutxienez isurtzen omen dute. Gainera, motore hauek beste partikula-mota batzuk ere isurtzen dituzte.
Karbono(II) oxidoak jende hail dezake lokal itxietan. Nitrogeno oxidoek zenbait azido kaltegarriren sorrera errazten dute. Zenbait hidrokarburok ere minbizia sor dezake.
Motoreek aipatutako substantziak igortzen badituzte, errekuntza behar bezalakoa ez delako da. Mtoreetako pistoietan gertatzen den errekuntzak lau faktore behar ditu: presio handia, tenperatura handia, erregaia eta oxigenoa. Pistoiak erregai lurrinduaren eta airearen arteko nahastea konprimatzen du. Gasolinazko motoreetan, pistoia zilindroaren goi aldera iristen denean bujia batetik ateratako txispa batek nahastearen leherketa eragiten du. Pistoiak bielaz birabarkiari bati lotuta daudenez, birabarkia biraka hasten da.
Higidura hau automobilen gurpiletara transmititzen da eta ondorioz automobila desplazatu egiten da. Motorearen errendimendua %100 izango balitz, zilindroetako erregaia osorik erreko litzateke; baina ez da hori gertatzen eta gasolinazko motoreetan errendimendua %65-%75 bitartekoa da eta bieselezkoetan %80-%90 bitartekoa.
Errekuntzak osoak ez izatearen arrazoi nagusienak hauexek dira: alde batetik zilindroan ez dira puntu guztiak tenperatura berdinean egoten. Bestalde aireko nitrogenoakl oxidoak sor ditzake zilindroetan eta erregaiek ere, sufre nahiz nitrogeno oxidoak dituztenez, leherketa bortitzat eragiten dituzte zilindroen barruaneta balbuletan oxido-geruzak sorterazten dituzte.
Beraz, errekuntza hobea nahi bada, aipatutako arazoei aurre egin behar zaie. Eta hori ez da ezinezkoa. Konpainia petrokimikoek ez-purutasunak kendu ditzakete erregaietatik eta injineruek berunik gabeko erregaiak erabiltzea bideratu behar dute teknikoki.
Motoreei dagokienez, egin behar den lehenengo gauza karburadorea hobetzea da. Gailu honen eginkizuna erregaia eta airea, zilindrora sartu aurretik nahastea da. Karburadorea baino hobea injektorea da. Injektoreak, aire freskoa dagoen ganbaran, erregai lurrindura presiopean sartzen du. Gailu elektronikoek motoreak behar duen erregai-kantitatea neurtzen dute. Hurrengo urratsa leherketa behar den unean gertatzea da.
Motorearen irteerako gasak pote katalitikoan erabat erretzen dira, CO gasa CO 2 bihurtzen da eta nitrogeno-oxidoak nitrogeno.
Eztanda-denbora motoreak behar duenaren arabra aldatuz doa eta ziklo bakoitzean eztanda-unea noiz den kontrolatzeko gailu elektronikoak behar dira. Hala ere, oztopo bat badago; ekonomikoa hain zuzen ere; garestia izatea. Automobilak, “chip”ek lan egiteko baldintza egokienak ez bait ditu eskaintzen, ezta gutxiagorik ere,.
Errekuntza hobetzeko beste bide bat, ihespideko gasen birziklapena izan daiteke. Motorea osatzen duten material desberdinen kalitateak eta akaberak zerikusirik badute, noski, motoraren errendimenduan.
Pote katalitikoaren eginkizuna, karbono(II) oxidoa (CO) karbono(IV) oxido (CO 2 ) bihurtzea, nitrogeno-oxidoa nitrogeno bihurtzea eta erre gabeko hidrokarburoak guztiz erretzea da. Altzairu herdoilgaitzeko pote honen barruan, motorean erretako gasak platinoaren taldeko metal batzuetan (paladio edo rodiotan) zehar igaro erazten dira; metal hauek beraiek parte hartu gabe erreakzio kimikoak bizkortzeko (katalizatzeko) ahalmena bait dute.
Praktikan pote katalitikoak altzairu herdoilgaitzezko karkasa eta barruan monolito izeneko bloke zeramikoa besterik ez du. Monolitoak milimetro bat inguruko aldea duten milaka gelaska txiki ditu eta zeramikazko euskarriaren gainean 10-15 mikra lodiko aluminazko geruza bat izaten du. Geruza horrek paladio, platino eta rodiozko mikrokristalak nahasturik ditu. Milaka gelaska izatearen arrazoia, erretako gasek beren irteeran katalizatzaileak ahalik eta azalerarik handienean ukitzea da (2,8 m 2 inguru).
Lehentxeago aipatutako hiru metal preziatuetan rodioa da berez interesgarriena, hiru poluitzaileengan eragina duelako. Itxuragabe kostatzen da ordea (6.000.000 pezeta inguru kiloa) eta horregatik rodiozko zati txiki bat bakarrik ipini ohi da. Gehiena platinoa izaten du. Hidrokarburoak erretzen nahiz CO gasa CO 2 bihurtzen ona da eta 2.600.000 pezeta inguru “bakarrik” balio du kiloak. Paladioak ere efektu berdina du, baina errendimendu txikiagokoa da (600.000 pezeta balio du gutxi gorabehera). Normalean pote katalitikoan %15 rodio, %55 platino eta %30 paladioko nahastea egoten da.
Europan iazko urriaz gero bi litro baino zilindrada handiagoko eta gasolinazko automobil berrietan derrigorrezkoa da pote katalitikoa, eta horrek automobilaren prezioa 100.000 pezeta inguru garestitzen du.
Zilindrada txikiagoko automobiletan ere apurka-apurka pote katalitikoak muntatzen joatea espero da, 1993. urtean automobil berri guztietan derrigorrez ipintzera behartzeko asmoak daudelarik.
Zilindrada txikiko automobiletan , pote katalitikoak ez du rodiorik. CO gasa CO 2 bihurtzea eta erre gabeko gasak erabat erretzea lortuko da. Oxidazio katalitikoak oxigeno gehiago behar izaten du eta horregatik ponpa baten bidez aire freskoa injektatzen zaio poteari. Nitrogeno-oxido gutxiago atera dadin, doitasun handiagoko karburadorea behar du motoreak. Izan ere zilindrora aire gehiegi sartzen bada, erreketa-tenperatura igo egiten da eta nitrogeno-oxido gehiago sortzen da. Instalazioa hobetzeko ihes-gasen zati bat zilindrora sar daiteke berriz, erreketa-tenperatura jaitsi eta nitrogeno-oxido gutxiago sortzen delako.
Zilindrada handiko automobiletan (2 litrokoa baino handiagoa dutenetan) pote katalitikoek lehen aipatu ditugun hiru metalak izango dituzte. Gasen erreakzioa behar bezala katalizatzeko, beren konposizioak konstante iraun behar du. Horrek zilindrora sartzen den aire/gasolina nahastea oso zehatz dosifikatua egon behar duela esan nahi du eta nahastea piztu ere oso une zehatzean egin behar dela. Lehen baldintza gasolinaren injekzio elektronikoaren bidez lortzen da. Injekzio hori, lambda izeneko zunda duen kalkulagailu batek gobernatzen du, eta zundak potera doan gaseko oxigenoaren berri ematen du. 14,5 gramo aire eta gramo bat gasolina da erlazio estekiometrikoa edo nahaste teoriko ideala. Aire gehiago badu, nitrogeno-oxido guztiak ezingo dira pote katalitikoan oxidatu eta gasolina gehiago badu erre gabeko hidrokarburoak ez dira potean erabat deuseztatuko.
Zilindro barruan nahastea pizteko unea elektronikoki gobernatzea komeni da, baina zilindrada handiko automobilek denek dute pizketa elektronikoa eta arazo hori konpondu beharrik ez dago.
Pote katalitikoaren barnean dauden metal preziatuek ez dute erreakzio kimikotan zuzenean parterik hartzen. Horregatik potearen bizitzak teorikoki ez du mugarik. Praktikan ordea, 80.000 edo 100.000 kilometrotik aurrera poteen errendimendua asko jaisten da. Metal preziatuzko mikrokristalak gainera aglomeratu egiten dira eta ukipen-azalera murritzagoa da potean.
“Super” gasolinarik ez! Hori da pote katalitikoak eskatzen duen beste baldintza bat. Beruna duen gasolinarik ez du onartzen poteak. Beraz, “super” gasolinak beruna duenez (normalak gutxiago du) ez da erabili behar. “Super” gasolina erretakoan berun oxidoak ateratzen dira ihes-gasetan eta monolitoko gelaskak beteta uzten ditu. Karterreko olioari botatzen zaizkion gehigarri batzuk ere partikula metalikoak izaten dituzte eta debekatuak daude potea badago.
Horregatik pote katalitikoak ipintzea derrigortzearekin batera berunik gabeko Eurosuper gasolina kontsumitzeari ekin behar zaio. Gasolina berri honek zilindroan konpresio-erlazio txikiagoa eskatzen du eta motorearen potentzia gutxi gorabehera %3 txikiagoa da. Kontsumoa ere beste horrenbeste igotzen da aldi berean.
Pote katalitikoak badu beste arrisku bat ere. Motoreko matxura bategatik erregai eta airearen nahastea zilindrotik erre gabe pasatzen bada, pote elektrolitikoan erretzen da eta bertako tenperatura 1400Craino hel daiteke. Tenperatura horretan barruko monolitoa urtu eta hondatu egiten da.
Pote katalitikoak dituen desabantaila guzti hauek alde batera uztearren, irtenbidea diesel motoredun automobilak erostea litzateke. Karbono(II) oxidoari eta nitrogeno-oxidoei dagokienean, diesel motoreak Europako arau guztiak betetzen ditu, baina beste poluitzaile kaltegarri batzuk sortzen zaizkio: sufre(IV) oxidoa eta erre gabeko partikulak minbizisortzaileak dirudienez). Poluitzaile kaltegarri horien kontrako iragazki onik gainera ez da oraindik asmatu.
Beste alternatiba bat “nahaste pobreko” edo “geruzaka kargatutako” motorea litzateke. Motore honek, konpresio-erlazio txikiagoa du zilindroan, errendimendu hobea, erreketa osoagoa eta poluitzaile gutxiago ihes-gasetan. Baina hogei urte igaro dira motore-mota hau prestatzen hasi zirenetik eta oraindik inork ez du komertzializatu.
Ikerketak, beraz, ildo askotatik bidera daitezke. Ingurugiroa berritzea eta garbitzea posible da, baina garestia da, gaur egun. Teknologia eta ekonomia oso lotuta egoten dira. Osasun-kalteak ere oso garestiak izaten dira (bajak, galdutako lanegunak, ospitale-asistentzia, etab.). Azken finean, automobil poluitzaileak ala automobil garestiak erostea, gure ahalmen ekonomikoaren baitan dago.
Zilindrada handiko motoreetan, ihes-tutuko pote katalitikoaz gain beste lau ekipamendu ere behar dira: oxigeno-zunda, ihes-gasaren berreskurapena, injekzio elektronikoa eta pizketa elektronikoa. Pote katalitikoa ihes-tutuaren bukaera aldera ipintzen da.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-201b3482efec | http://zientzia.net/artikuluak/ueu-irunekoa-amaitu-da-aurtengoz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | UEU, Iruñekoa amaitu da aurtengoz - Zientzia.eus | UEU, Iruñekoa amaitu da aurtengoz - Zientzia.eus
Joan den uztailaren bigarren hamabostaldian UEUk ohizko ekitaldia burutu du Iruñean. Gure asmoa zientzi sailetan egin dena orrialde hauetara ekartzea da.
Joan den uztailaren bigarren hamabostaldian UEUk ohizko ekitaldia burutu du Iruñean. Gure asmoa zientzi sailetan egin dena orrialde hauetara ekartzea da. UEU, Iruñekoa amaitu da aurtengoz - Zientzia.eus UEU, Iruñekoa amaitu da aurtengoz
Unibertsitateak
Joan den uztailaren bigarren hamabostaldian UEUk ohizko ekitaldia burutu du Iruñean. UEUren hamazazpigarrena izan da aurtengoa. Uztaileko bero itogarrian murgildurik 600 bat lagunek hartu dute parte 22 ikastarotan. Gure asmoa zientzi sailetan (kimikan, fisikan, natur zientzietan, informatikan, medikuntzan eta nekazaritzan) egin dena orrialde hauetara ekartzea da. Ez dugu azterketa sakona egin nahi. Ez bait da hori gure asmoa; puntu adierazgarri batzuk aipatzea baizik.
Ibaien ekologia
Elh.- Gurekin Arturo Elosegi biologoa daukagu. UEUko lehenengo astean arratsaldero ibai-ekologiari buruzko ikastaroa eman duzu. Zer azaldu duzu egun hauetan?
A.Elosegi.- Ibai-ekologiari buruzko ikastaroa bost egunetan eman da. Lehenengo egunean ibaiaren alderdi abiotikoa ikusi dugu, ezaugarri fisiko-kimikoak alegia. Batez ere, ezaugarri horiek bertan biziko diren bizidunen jokabidea nola moldatuko duten. Bigarren egunean ibaiko bizidun nagusiak zeintzu diren ikusi dugu. Hirugarren egunean zuzenago sartu gara ekologiaren gaian, materi eta energi garraio eta fluxuak aztertzen, zer prozesu gertatzen diren (hots alde biotikoa eta abiotikoa) lotuta. Laugarren egunean ibaiak denboran zehar nola aldatzen diren ikusi dugu; uholdeek zein eragin duten eta ibaiak nola errekuperatzen diren esaterako. Azkenik gizakiak ibaian zein eragin duen aztertu dugu. Normalean eragin hori kalterako izaten da. Horrexegatik poluzio-arazoak konpontzeko gizakiak egin dezakeena ere aztertu dugu.
Elh.- Ibaien egoera eta gizakiaren eragina aipatu dituzu, zein da oro har euskal ibaien egoera?
A.Elosegi.- Nik uste begibistakoa dela. Gure ibai gehienak gaur egun eutrofizatuak daude materia organikoa soberan dutelako. Bestetik, hiri- eta industri poluzioa oso handia eta larria da. Erreka garbiak gutxi dira eta gainera egunetik egunera desagertzen ari direla ikusten da.
Elh.- Eutrofizazioa al da arazorik larriena?
A.Elosegi- Nik baietz uste dut. Kontutan hartu behar da gure herrian jende asko barreiatua bizi dela, baserrietan, eta toki guztietaraino iristen dela. Errekak ur gutxikoak dira eta ezin da toki guztietan arazketa-planta jarri. Beraz, materia organiko asko daukaten nekazal hondakinak zuzen-zuzenean doaz errekara.
Hortaz aparte hiri ingurutan poluzio kimikoa oso inportantea izan daiteke. Hau ibaien behe ibilguan gertatzen da.
Elh.- Zer egin dezakegu ibaiak garbitzeko?
A.Elosegi.- Teorian gauza asko egin daiteke. Sistema asko dago ura arazteko. Arazketa-modu asko dago. Gaur egun, posible da ia edozein poluzio-mota ezabatzea. Baina prozesu garestiak direnez, askotan erabilpena borondate politikoaren menpe egoten da.
Zer egin daitekeen aspalditik dakigu. Arazoa hori zeinek bultzatuko duen da.
Ikerketa Euskal Herrian
Fisika-sailaren ekintzen artean egun oso bat dedikatu zitzaion Euskal Herrian egiten den ikerketa zientifiko/teknologikoari. Bertan unibertsitatean eta ikerketa zentruetan lanean ari diren ikerlariak bildu ziren eta bakoitzak zertan diharduen azaldu zuen jendaurrean. Gainera eta egunaren bukaera moduan UEUkide guztieei zabaldutatako mahai-inguru bat antolatu zen “Ikerketa Euskal Herrian” izenburupean.
Partehartzaileak Joan Mari Agirregabiria Zientzi Fakultateko irakaslea, Joseba Jauregizar Robotiker-eko gerentea, Jose Mari Rodriguez CEITekoa, Pedro Etxabe Ikerlan-eko marketing-zuzendaria, Antxon Santamaria Kimika-Fakultateko dekanordea eta Manu Barandiaran Zientzi Fakultateko katedraduna. Moderatzailea Inaki Irazabalbeitia, UEUko zuzendaria izan zen.
Puntu honetatik aurrera mahai-inguru horretan esan ziren gauzarik interesgarrienak aipatuko ditugu.
Joan Mari Agirregabiriaren eritziz Euskal Herrian egiten den ikerketa Estatuan egiten denaren parekoa da eta horren neurrian kokatu behar dugu euskal ikerketa munduaren aurrean.
Joseba Jauregizarren aburuz ez gaude horren ondo. Oraindik ikerlariak eta teknikariak, enpresetan arituko diren teknikariak, ez dira aski eta berriak formatu behar dira.
Jose Mari Rodriguezen ustetan euskal ikerketan denetarik dago, “ botikan bezala ” berak esan zuenez. Bere eritziz arazorik nagusiena, eta horretan Jauregizarrekin ados zegoen, maila bateko jende askorik ez izatea da. Euskal Herrian ikerketa-mailan tradizio eza izugarria izan dela azpimarratu zuen eta tradizioa ezin dela zazpi-zortzi urtetan lortu. Pedro Etxabek datuen bidez azaldu zuen euskal ikerketaren egoera. Horretarako bi adierazle aipatu zituen: ikerketan barne-produktu gordinaren zein zati erabiltzen den eta 1000 industri langileko injineru- eta tekniko-kopurua.
Euskal Herriko datuak Estatukoekin gutxi gorabehera bat datozela azpimarratu zuen Etxabek.
Antxon Santamariaren ustetan Euskal Herrian egiten den ikerketa oro har, inguruko herri garatuena baino apalagoa da.
Jose Mari Rodriguezek zenbait enpresatan burutzen ari den politika gogor salatu zuen. I+G modan dagoenez, enpresa askotan izen hori duen saila antolatu da, baina bertan ez dute ez ikerketarik eta ez garapenik egiten. I+G saila izatea enpresarentzat eskaparate ona delako erabiltzen dute izen hori. Estatistikarako eginiko muntaiak dira Jose Mariren ustetan.
Partehartzaile guztiak euskal enpresetan ikerketa gutxi egiten dela eta Euskal Herrian egiten den ikerketa administrazioarekin erlazionatutako erakundeetan egiten dela gehienbat ados zeuden. Herri garatuetan enpresetan egiten den ikerketak gure artean baino pisu handiagoa du. Adibide moduan Antxon Santamariak EEBBetan erdieroaleei buruz egiten den ikerketaren %90 industria pribatuan egiten dela azpimarratu zuen.
Manu Barandiaranek, ikerketa modan dagoelako dirua gastatzen ari dela esan zuen, baina diru hori egoki banatu ote den ez zuen garbi ikusten. Adibide moduan zera aipatu zuen: unibertsitatean dirua gastatu dela tresneria konplexua eta sofistikatua erosten, baina oso diru gutxi gastatu dela tresna horiek maneiatu eta zainduko duen pertsonal teknikoa (ez-ikerlaria alegia) kontratatzen, eta hori atipikoa da Europako beste unibertsitateekin konparatuz.
Jauregizarrek Euskal Herrian 3.000 teknikari berri behar direla azpimarratu zuen eta horiek formatu behar direla. Rodriguezek oso zaila dela esan zion, ikasketa teknologikoak modan ez daudelako eta errazago dela soziologoak, pedagogoak eta antzekoak lortzea. Gizartearen joeraren kontra dago teknikari izatea, Rodriguezen ustetan. Jauregizarrek enpresan lan egingo duen teknikariak lehentasun osoa duela aipatu zuen behin eta berriz. Gizarteak ezin duela diru asko unibertsitatean gastatu filosofoak eta antzekoak formatzen, esan zuen.
Oinarrizko ikerketa versus ikerketa aplikatua planteatu zenean, Pedro Etxabek oinarrizko ikerketa erabat beharrezkoa dela azpimarratu zuen. Izan ere ikerketa aplikatuaren osagarri izan behar du. Rodriguez eritzi berekoa zen, baina arazoa biak nola txertatu izan daitekeela aipatu zuen. Ados agertu ez zena Jauregizar izan zen. Berak ikerketa aplikatuaren aldeko apostua egin zuen. Antxon Santamariak atzerrian oinarrizko ikerketaren zati handia enpresatan egiten dela seinalatu zuen eta literatura aztertzen ari zarenean, fenomeno jakin bat azaltzeko eredu matematiko superteorikoa enpresa bateko tipo batek egin duela ikustea ez dela harrigarria bota zuen adibide moduan.
Bestalde, Etxabek Euskal Herrian politika zientifiko garbirik ez dagoela esan zuen. Bere irudiz ikerketan dirua gastatu aurretik lehentasunak markatu behar dira. Barandiaran ez zegoen ados eta Estatuan politika zientifikoa markaturik dagoela azaldu zuen. Etxabek esan zuenez, Euskal Herrian ez dago mundu-mailan produktu jakin bat egiteagatik destakatzen den lantegirik. Hemen denetik pixka bat egiten dela esan zuen, baina lehen mailakorik ez. Euskal Herrian egiten den ikerketa nagusiaz espezializazioa behar zela esan nahi zuen nere eritziz; Euskal Herriak behar zuela bandera gisa erabiltzeko produktu bat alegia.
Barandiaranen eritziz, unibertsitatean behintzat ez da ikerketa-eremua mugatu behar. Ikerlariari iniziatiba utzi behar zaio. Antxon Santamariaren ustetan zenbait mailatan dirijismoa kaltegarria izan daiteke. Dena den, unibertsitatea eta ikerketa-zentruak bereizi egin behar direla uste du, finantzaketa eta helburak desberdinak direlako.
Rodriguezen aburuz, kanpotik zientzilari onak ekarri behar dira gure artean egonaldi luze xamarrak egin ditzaten.
Mahai-inguruaren bukaeran eztabaida interesgarria egon zen mahaikideen eta zenbait entzuleren artean.
Kimikarien bilerak
Kimika-sailaren ekitaldien artean jendearen interesik handiena piztu zuena Euskal Kimikari Ikerlarien III. Bilera izan zen. Bilera honetara Euskal Herriko eta gure herritik kanpoko unibertsitate-zentruetan eta ikerketa-zentruetan ari diren kimikari ikerlariak bildu ziren.
Bilerak bi zati nagusi izan zituen. Goizez sarrera-hitzaldia eman zuen Jose Mari Elortza doktoreak, UEUko kimika-sailak izan duen bilakabideari buruz. Oso interesgarria izan zen berbaldia; Iruñera etorri ziren kimikari gazteentzako batez ere. Izan ere, horiek ez dute gertutik ezagutu UEUren kimika-saila eta gaur egun erabiltzen ari garen terminologia kimikoaren bilakabidean izan duen paper handia. Jose Marik esan zuenez ia-ia zerotik infinitura pasatu ginen urte gutxi batzuetan, kimika-sailean eginiko lanari esker.
Arratsaldean, bakoitzak bere lana azaldu zuen. Lanak agertzeko modua poster izenekoa izan zen. Ikerlari bakoitzak paretean itsatsitako poster batzuetan bere lana deskribatzen zuen. Gero, jendearen interesaren arabera, posterretako informazioa zabaldu eta sakondu zuen. Interes handiz jarraitu zuten posterren azalpena Iruñera etorritako 20 kimikari ikerlariek. Dena den, 30 lan desberdin aurkeztu ziren, egiletako batzuk Iruñera etortzerik izan ez bazuten ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4b810c35d87c | http://zientzia.net/artikuluak/ivan-pavlov-munduko-fisiologorik-ospetsuena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ivan Pavlov, munduko fisiologorik ospetsuena - Zientzia.eus | Ivan Pavlov, munduko fisiologorik ospetsuena - Zientzia.eus
Ivan Pavlov goimailako nerbio-aktibitateari buruzko teoria materialistaren fundatzailea da.
Ivan Pavlov goimailako nerbio-aktibitateari buruzko teoria materialistaren fundatzailea da. Ivan Pavlov, munduko fisiologorik ospetsuena - Zientzia.eus Ivan Pavlov, munduko fisiologorik ospetsuena
Ivan Pavlov (Riazan-Errusia 1849-Leningrad 1936) goimailako nerbio-aktibitateari buruzko teoria materialistaren fundatzailea da. Pavlovek natur zientzien arloan, bai entzefaloaren aktibitatearen legeak aurkitzerakoan eta bai biologia eta medikuntzako arazo zailenei irtenbidea ematerakoan, oso paper garrantzitsua jokatu du.
Ivan Pavlov, Cambridge-ko Unibertsitateak doktore izendatu zueneko togarekin. 1912. urtea.
1904. urtean Nobel Saria eman zioten, munduan Sari hau jasotzen zuen lehenengoa izanik. Honetaz gain, 22 zientzi akademiatako partaide, eta nazioko eta nazioarteko hainbat elkarte zientifikotan ohorezko partaide ere hautatua izan zen. 1935. urtean ospatu zen Munduko XV. Fisiologi Kongresuan, “munduko fisiologoen dekano” izendatu zuten.
Pavlovek sortutako teoria, obra sortzaile bizia da eta teoria horretako tesi batzuk gaur egungo ezagutzen bidez osatu eta sakondu egiten dira.
Langile sutsua izan zen Pavlov, intuizio handiko pertsona, obserbatzaile porrokatua eta oroimen izugarrikoa. Bera ezagutu zuten jarraitzaile batzuek diotenez, oroimena lantzeko tximeleta eta belarren izenak ikasten zituen; bizitza osoan biltzen joan zen tximeleta eta belarrenak hain zuzen ere. Hil arte jarraitu zuen ikerketa esperimentalak egiten eta pertsonalki eta interes handiz aztertu zituen bere laguntzaileek egindako lanak ere.
“Esperimentu kroniko”aren metodoa
Pavloven aurretik organismoaren fisiologi arloan atalez ataleko ikuspegia hedatu zen: organo bakoitzaren aktibitatea aparte aztertzen zen. Ondorioz, ikertzaileek organismoaren prozesu naturalak asaldatu egiten zituzten. Medoto honen bidez ezinezkoa zen prozesu fisiologikoen iharduera dinamiko eta koerlazionatuei buruzko nozioa lortzea. Pavlovek “esperimentu kroniko” deituriko metodoa sortu zuen.
Esperimentu-mota honetan ikerketak denbora luzez burutzen ziren, nahiz lesionatu gabeko nahiz aurrez operatutako animaliengan. Era honetan zientzia berri bat fundatu eta bultzatu zuen: fisiologia sintetizatu edo organismo osoaren fisiologia. Organismoa sistema bakarra denaren eta ingurunearekin hertsiki lorturik dagoenaren pertzepziotik abiatuz, hasiera-hasieratik organismoa bere ingurune naturalean aztertu nahi izan zuen. Arazoari honela begiratu ziolako, ikuspegi materialistako ordezkari ospetsuenekin (Charles Darwin, Ivan Setxenov eta Kliment Timiriazev-ekin) loturik agertzen da.
Zientzilari honek ospe handia izan zuen kirurgilari gisa.
Bizitza osoan zehar izan zuen ikasteko gogoa. 87 urte zituela artean ikasten segitu nahi zuela eta, genetika ikasi beharrean zegoela baieztatzen zuen.
Zientzilari honek odol-zirkulazioaren fisiologiari buruz egindako ikerketek, interes izugarria sorterazi zuen zientziaren munduan. Bere lanek originaltasun handia eta organismoaren funtzioak bere osotasunean aztertzeko joera zuten. 1878. urtean Pavlovek Sergei Botkin-ekin (garai hartako kliniko errusiar ospetsuena izanik, fisiologia eta medikuntzaren arteko harreman estua bultzatzen zuenarekin) ikasten hasteko aukera izan zuen. Terapeutika-jakintsu honen klinikan, 12 urtez lan egin zuen.
Fisiologiaren oinarria
Garai hartan Pavlovek odol-zirkulazioaren eta liseriketaren fisiologiaren ikerketak burutu zituen. Erreflexuen teoria ere osatu zuen garai hartan bertan. Zientzilari honek gorputzeko organo eta sistema guztien azterketari nerbio-sistemaren paper garrantzitsuan oinarrituz ekiten zion. Printzipio honi esker aztertzen du entzefaloa; nerbio-sistemaren zentrua alegia. Garai hartako lan nagusienak bihotzeko nerbio zentripetuekin erlazionaturik daude.
Bihotz-uzkurdurak (esfortzua handiagotzean edo kardiopatiatan) areagotzen dituen nerbio zehatza aurkitu zuen. Era berean, organo eta ehunen trofismoan nerbio-erregulazioa zegoela aurkitu zuen. Hau izan zen bere Herriko fisiologiaren lorpenik esanguratsuena; geroago Pavloven jarraitzaileek beren lanetan garatu zutena. Zientzilari honen ustez birikek badituzte substantzia antigatzatzaileak. Urte asko pasatu ondoren Pavloven aurkikuntza baieztatu egin zen. Biriketatik heparina atera zen; gaur egun tronbosien aurka asko erabiltzen dena.
Hogeiren bat urte geroago Pavlov eta laguntzaileek liseri-guruin nagusienen aktibitatea aztertu zuten baldintza desberdinetan. Emaitzak garrantzitsuak izan ziren eta berorietatik abiatuz landu ziren urdail, gibel eta hesteetako asalduren profilaxi eta tratamendurako metodoak.
Pavlov-en langela.
Liseri-prozesuen dinamika ikertzeko “esperimentu kroniko” deritzon metodoa erabiltzeak metodo gehigarriak sortzea eskatzen zuen. Fisiologian iraultza sortu zuten metodoak izan ziren hauek, bestalde. Fistula artifizial iraunkorrek —kanpora irteera zutela barneko organoetan sartutako hodi txikiek, alegia— organoen aktibitatea aztertzea ahalbidetu zuten, organo horien funtzioak eta beren arteko elkarrekintza asaldatu gabe.
“Itxurazko elikatze”aren bidez, esate baterako, Pavlovek liseri-guruienen erregulazio nerbiosoa frogatu zuen. Esperimentuan, nahiz eta elikagaia urdailera iritsi ez, denbora jakin bat igaro ondoren urdailean urin gastrikoa jariatzen hasten zen.
Zientziari ekarpen handia egin ziona zera izan zen: liseri-entzimen mota jakin bat aurkitzea, honek entzimologiaren ikuspegi berri bati hasiera eman ziolarik.
1912. urtean Cambridge-n doktore-titulua eman zioten Pavlovi.
Bere ondorio teorikoak eta material esperimentala, honako lan honetan laburbildu zituen: Liseri-guruin nagusien aktibitateari buruzko hitzaldiak. 1897. urtean argitaratu zen lan hau eta denbora gutxira atzerriko hizkuntza garrantzitsuenetara itzuli zuten.
Entzefaloa aztertzen
XX. mendearen atarian, Pavlovek azken egunetaraino landuko zuen gai bati heldu zion: entzefaloaren ikerketari. Setxenov-en Entzefaloaren isladak irakurri ondoren gertatu zen hau eta Pavlovek errespetu izugarria bazion ere, bere lana “eskema fisiologikoa” besterik ez izanik metodo zientifiko ez zela bihurtu eta entzefaloaren fisiologiari buruzko esperimentuetan ez zela inoiz aplikatu aldarrikatu zuen. Setxenov-ek entzefaloaren ezagutza objektiboa zuen helburutzat, funtzio psikikoak psikologoentzat uzten zituelarik. Pavlov ere bide beretik joan zen gizaki eta animalien garun-hemisferioen fisiologiari hasiera eman zionean.
Zakurrari, esperimentatzaile ospetsuaren laguntzaile leialari, eraikitako monumentua.
Pavlovek bere lana burutu aurretik fisiologian erreflexu ez-baldintzatuak bakarrik sartzen ziren, baldintzatuei buruz (edo psikikoei buruz, orduko hitzez esanda) psikologoak arduratzen ziren bitartean. Pavlov izan zen erreflexu baldintzatua ezagutza zientifikorako metodo eta esperimentu fisiologikoan datu zehatzak lortzeko tresna bihurtu zuena.
1903. urtean Madrilen egin zen Nazioarteko Medikuntz Kongresuan aurkeztu zuen lehen aldiz erreflexu kondizionatuei buruzko txostena. Bere hitzaldiak lehergailu baten eztandak sorterazten duen sentsazioa bezalakoa eragin zuen jendearengan. Bere jarraitzaileetako batzuek ere ez zituzten bere ideiak ulertzen. Psikea metodo fisiologikoen bidez nola azter zitekeen ezin zuten ulertu.
Urte asko igaro zituen Pavlovek erreflexu baldintzatuen ezaugarrien azterketa arlo askotan burutzen. Pavlovek zera baieztatu zuen: erreflexu baldintzatua entzefaloaren funtzionamenduaren oinarrizko printzipioa dela.
Hiru hamarkadatan Pavlovek goimailako nerbio-aktibitatearen erregulartasunak aztertu zituen zakurretan eta bere bizitzako azken aldian amestutako helburura hurbildu zen: aktibitate hori gizakiengan aztertzera.
Urte asko izanik ere, ikuspegi fisiologikotik soilik psikopatologian murgildu zen. Desberdintzat jotzen ziren gaixotasunetan oinarri amankomunak aurkitu zituen eta, aitzitik, patologiatan bereiztasun indibidualak azpimarratu zituen. Berak egindako azterketen ondorioz, neurosien oinarri psikofisiologikoa zein zen argitu eta nerbio-gaixotasunen tratamendurako metodoaren oinarriak jarri ziren.
Erreflexu baldintzatuen metodoa prozedura elektrofisiologiko, biokimiko, biofisiko eta beste batzuen bidez entzefaloko funtzioen azterketarako oinarrizko bihurtu da.
Gaur egun erreflexu baldintzatuaren jatorria zein den argitzea, goimailako nerbio-aktibitatea aztertzerakoan joera garrantzitsuenetakoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5e7d70648e1c | http://zientzia.net/artikuluak/eguzki-aktibitatearen-eragina-lurrean-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzki-aktibitatearen eragina lurrean (II) - Zientzia.eus | Eguzki-aktibitatearen eragina lurrean (II) - Zientzia.eus
Eguzkia izar aldakortzat kontsidera genezake; magnetikoki aldakor edo. Solar Maximum Mission satelitea 1980.aren hasieran jaurti zen Eguzkiaren aktibitatearen azken maximoa aztertzeko.
Eguzkia izar aldakortzat kontsidera genezake; magnetikoki aldakor edo. Solar Maximum Mission satelitea 1980.aren hasieran jaurti zen Eguzkiaren aktibitatearen azken maximoa aztertzeko. Eguzki-aktibitatearen eragina lurrean (II) - Zientzia.eus Eguzki-aktibitatearen eragina lurrean (II)
Astronomia
Aurreko aleetan askotan aipatu dugu Eguzkiaren aktibitatearen 11 urteko periodoa. Esan ere, esan dugu, beltzuneen garapenaren periodoa 22 urtekoa kontsidera daitekeela, 11 urteko ondoz ondoko zikloetako beltzuneen polaritate magnetikoaren alderanzketa dela eta. Beraz, nolabait, Eguzkia izar aldakortzat kontsidera genezake; magnetikoki aldakor edo. Dena den, Solar Maximum Mission satelitean muntatutako ACRIM (Active Cavity Radiometer Irradiance Monitor) izeneko tresnak eginiko neurketek aldakortasun orokorragoaren susmoa baieztatzeko bidean jarri gaituzte.
Nabaria da Eguzkia ez dela “zefeida” motako izar aldakorra (hauek oso argitasun gorabehera handiak izaten dituzte); baina energi igorpena neurtzen duen ACRIMak agerian ipini du Eguzkiaren distira ere ez dela konstantea. Solar Maximum Mission (SMM) satelitea 1980.aren hasieran jaurti zen Eguzkiaren aktibitatearen azken maximoa (1979-1980) aztertzeko. Beraz, jasotako datuak oraindik gutxi dira (berauei buruzko lehenengo azterketa R. Willson eta H. Hudson-ek argitaratu dute, Naturen, iazko apirilean), baina oso garrantzi handikoak. Azterketaren arabera Eguzkiak aipatutako maximotik 1985-6 urteetako minimora eboluzionatu duen bitartean, bere argitasuna ere txikiagotu egin da.
Ondoren, 1. irudian ikus daitekeenez, badirudi igorpena aktibitate zikloarekin batera handitzen hasi dela, baina oraindik goizegi da, aztertutako datuen arabera, eboluzioa beltzuneen zikloaren bera dela esateko. Eta hala balitz ere, energiaren gehikuntzaren ehunekoa neurtu beharko litzateke, aurreko murriztapenaren adinakoa den ala luzaroko joerarik dagoen antzemateko.
1. irudia.
Gorago aipatu dugun txikiagotzea, zer esanik ez, oso txikia da: igorpen elektromagnetikoaren milarenaren ingurukoa; baina, hala ere, ezin daiteke arbuiatu. Klimatologisten ustez txikiagotze hau, nahikoa iraunez gero, aski izan daiteke eguraldiaren berezitasunak aldarazteko. Konparazio gisa honako hau esango dugu: Eguzkiaren igorpenaren %1aren txikiagotzeak 1,5ºC jaitsi eraziko lukeela Lurraren urtean zeharreko batezbesteko tenperatura, neguak luzaraziz, edota gaur egun hotzaldi luzerik ezagutzen ez duten lurraldeetan ere agerteraziz.
Berdintsu esan daiteke, baina aurkako ondorioekin, noski, erradiazioaren gehikuntzari buruz. Orduan lehorteak izango lirateke berezitasun nabarienak. Berehala ikusiko dugunez, kalkulu hauek ez dira espekulazio huts. Bada Lurreko Klima Eguzkiaren gorabeherekin lotzen duen zenbait azterketa, kausa/ondorio erlazioak oraindik ezezagunak badira ere.
Bigarren eta hirugarren irudietan ditugu erlazio hauen agerbide bi. Gariaren salneurrian eragin dezaketen faktoreak ezberdinak izan daitezkeen arren, bigarren irudiak nolabaiteko erlazioa erakusten du haren eta epe bereko Eguzkiaren urteroko beltzune-kopuruaren artean. Erlazio hori, jakina, eguraldiak emana dator. Erlazioa askoz ere nabariagoa da 3. irudiko zuhaitzen hazkundearen eta beltzune-kopuruaren grafikoen artean. Ikusten denez, hazkundearen kurbak aurkezten dituen maximoak beltzune-kopuruaren maximo eta minimoekin lotua dator, baina askoz ere altuagoak dira (hazkundea handiagoa da) lehenengoen kasuan. Erlazioaren eragilea kasu honetan ere eguraldia da, eta zehazki, 4. irudian adierazita dauden euriak.
2. irudia.
Aipatutako laugarren irudi honetan bi kurba daude adierazita: behekaldean, 1803tik 1943ra bitarteko hamaika urteko zikloen zeharreko urte bakoitzean behatu ahal izan diren beltzuneen batezbesteko kopurua; gainekaldean, hamaika urteko periodo berei egokituta, urte bakoitzeko udan neurtu den euri-kantitatearen batezbestekoa milimetrotan. Aurreko kasuan bezala, bi maximo dauzkagu ziklo bakoitzean (gogoan izan irudian batezbesteko zikloa adierazten dela 1803tik 1943ra bitartean eginiko neurketekin): bat, txikiena, zikloko beltzune-kopuru minimoko urtearekin batera; bestea, handiena, beltzune-kopuru maximoko urtearekin batera.
Gorago aipatu duguna ez da zuhaitzen azterketatik lor dezakegun ondorio bakarra. Jakina denez, zuhaitzak urtero hasten dira eta urte bakoitzean sortzen dena eraztunaren lodieran agertzen da. Hazkundea, noski, aldagai askoren menpean dago, hala nola, lurraren aberastasuna eta ura gordetzeko gaitasuna, Eguzkiarekiko orientazioa eta tokiaren altuera. Hala ere, C. W. Stockton eta D. Meko-k lan bat argitaratu zuten 1976.ean, bizitza luzeko zuhaitzen (besteak beste sekuoien) eraztunen azterketan oinarrituz. Ikerlanaren ondorioa Estatu Batuetako mendebaldeko lehorteen eta Eguzkiaren 22 urteko ziklo magnetikoaren arteko erlazioa dugu. Aztertutako periodoak 1700. urtetik aurrerakoak dira eta ikerketak erakusten duenez, lehorteak maizagoak dira aktibitatearen maximo txandakatuzko hiru edo lau urteetan.
Beste lan bat ere bada (sasoi berean argitaratua, J. A. Eddy-rena) zuhaitzen eraztunen azterketan oinarritzen dena. Kasu honetan ez da eraztunen lodiera neurtzen; hauetako bakoitzaren karbono 14aren edukina baizik. Jakina denez, karbono 14a karbono arruntaren isotopo erradiaktiboa da eta atmosferako altuera handietan eratzen da izpi kosmikoek nitrogeno-atomoak hausten dituztenean. Karbono 14ko atomoak gainazalera erortzen dira eta zuhaitzek zurgatzen dituzte. Beraz, eraztun bakoitzaren edukina urte hartako Eguzki-aktibitatearen funtziopekoa da. Aktibitate handiko garaietan eremu magnetikoa asko hedatzen denez, izpi kosmikoak blokeatzen ditu aipatutako isotopoaren emaitza txikiagotuz.
3. irudia.
Beraz, zenbat eta karbono 14ko maila handiagoa, aktibitate motelagoko urteaz hitz egin dezakegu. Arrazonamendu hau erabat baieztatzen da 1645 eta 1715. urteen bitarteko denboraldiaren azterketa egiten denean. Epe honi Maunder-en minimoa deitzen zaio, garai honetan Eguzkiaren aktibitatea anormalki baxua izan zelako, beltzuneak ia agertu ere ez zirelarik. Urte guzti hauetan karbono 14ko oso maila handia aurkitu da.
Maunder-en minimoaren garaiko aktibitatearen jaitsialdia beste bide batzuen bidez ere baieztatu da. Adibidez, epe horretan erregistratu ziren goiztiri gorrien kopurua oso-oso txikia da. Bestalde, urte horietan gertatu ziren eguzki-eklipse osoak aztertu zituztenek ez zuten inoiz koroaren egituraren berri eman. Beraz, logikoa da Eguzkiaren aktibitatearen moteltasunagatik bere minimora murriztuta zegoela pentsatzea. Bestetik Maunder-en minimoa denboran bat dator Europan izan zen sasoi hotz batekin. “Izozte Laburra” (“Little Ice Age”) deitu ohi zaion denboraldi honetan glaziareek ere aurrera egin zuten.
Esana dugunez, bada, ez dira Eguzkiaren aktibitatea eta klimaren gorabeherak lotzen dituzten adibideak falta. Urritasuna datu zehatzen aldetik dugu eta hori da hurrengo azterketetarako urte batzuetan SMM-aren laguntzaz bete nahi den hutsunea.
4. irudia. |
zientziaeus-9df856cd29f9 | http://zientzia.net/artikuluak/lurraren-adina/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lurraren adina - Zientzia.eus | Lurraren adina - Zientzia.eus
Buffon-ek lurraren adina kalkulatzeko, gure planeta hozten ari den fusio-masa dela suposatu zuen eta hozte-abiadura egokia aukeratuz, Lurraren adina kalkulatu ahal izan zuen. Horregatik, Lurrak 75.000 urte zituela adierazi zuen.
Buffon-ek lurraren adina kalkulatzeko, gure planeta hozten ari den fusio-masa dela suposatu zuen eta hozte-abiadura egokia aukeratuz, Lurraren adina kalkulatu ahal izan zuen. Horregatik, Lurrak 75.000 urte zituela adierazi zuen. Lurraren adina - Zientzia.eus Lurraren adina
Paleontologia
Gaur egun geologoek, denbora milaka edo milioika urtetan neurtzen dute eta horrek ez digu inongo harridurarik sortzen.
Dena den, orain dela hiru mende bakarrik, geologoek biblian azaltzen diren adierazpenak kontutan edukiz Lurra Kristo aurreko 4.000 urtean sortu zela pentsatzen zuten.
Hasierako ikerketak
Buffon.
Buffon izan zen XVIII. mendean Lurraren adina zientifikoki aztertu zuen lehen pertsona.
Lurraren adina kalkulatzeko, gure planeta hozten ari den fusio-masa dela suposatu zuen eta hozte-abiadura egokia aukeratuz, Lurraren adina kalkulatu ahal izan zuen. Horregatik, Lurrak 75.000 urte zituela adierazi zuen.
Buffon-en lana sinplea da, baina Genesitik lor daitekeen Lurraren adina zalantzan jarri zuen lehen ikerketa izan zen.
Hura iraultza ikaragarria izan zen orduko gizartean eta eztabaida ugari sortu ere egin zuen. Arazo hau argitu nahian, John Philips-ek beste mota bateko ikerketa egin zuen XIX. mendean. Bere ustez, estratu bakoitzaren lodiera neurtzea litzateke denbora geologikoa neurtzeko biderik aproposena.
Estratu bakoitzaren lodiera neurtuz eta sedimentazio-tasaren batezbestekoa jakinik, Lurraren adina kalkula zezakeen.
Sedimentazio-tasaren denborarekiko aldaketa ezin zuen ezagutu eta, beraz, kalkuluak egiteko sedimentazio-tasa konstantea izan dela onartzera beharturik aurkitu zen, nahiz eta berak hipotesi hau dudan jarri.
Kalkuluak eginez, Lurrazalaren adina 96 milioi urtekoa zela adierazi zuen.
Beste zientzilari batzuek ere arazo berbera landu zuten XIX. mendearen bukaeran.
Hauetariko bat John Joly dugu.
John Joly-k zioenez, Lurraren adina itsasoek duten sodio-kantitatearen bidez jakin daiteke. Hasieran itsasoak ez zuen gatzik eta ibaiak izan dira gatza pixkanaka-pixkanaka itsasora eraman dutenak. Prozesu hori abiadura uniformez gertatu zela suposatu zuen.
Kalkuluak egin zituen eta Lurraren adina 90 eta 99 milioi urte bitartekoa zela aurrikusi zuen.
Lord Kelvin zientzilaria ere emaitza horretaraxe iritsi zen XIX. mendean.
Lord Kelvin-ek, Buffon-en ideia abiapuntu bezala erabiliz kalkulatu zuen Lurraren adina. Kelvin-en ustez, Lurraren adina gure planetaren barne-tenperaturaren azterketaz lor daiteke. Lurra hasieran fusio-masa bat zen. Urtutako harriak hoztean, bolumen-kontrakzioa jasaten dute.
Lurrazalean zeuden harriak beraz, hoztu egin ziren eta bolumen-kontrakzioa dela eta beraien dentsitatea handiagotu egin zen, hondora joan zirelarik.
Fenomeno hau dela eta, konbekzio-korronte batzuk sortu ziren planeta guztiz solidifikatu zen arte.
Kalkulu aproposak eginez, Lurraren adina 98 milioi urtekoa zela adierazi zuen.
Dena den, Kelvin-ek bere legea aldatu egin zuen eta XIX. mendearen bukaeran, Lurraren adina 24 milioi urtekoa zela zioen.
Ikerketa erradioaktiboak
Zein da Lurraren adina?
Henry Becquerel-en erradioaktibitateari buruzko lanak 1896. urtean kaleratu baziren ere, ez zen 1903. urtera arte (hau da, Pierre Curie-k radio-gatzek bero iraunkorra igortzen zutela ikertu arte) kontutan hartu erradioaktibitateak geologi azterketetan izan zezakeen garrantzia.
Elementu erradioaktibo batek deskonposatzeko behar duen denbora zehatza da eta ez du baldintza fisiko-kimikoekin zerikusirik. Hori dela eta, unibertsoan elementu erradioaktiboen kantitate bat sortzen denean, elementu hori deskonposatzen hasten da.
Deskonposatzean, elementu berriak agertzen dira.
Sortutako elementu-kopurua neurtuz eta hasierako elementuen desintegrazio-abiadura jakinik, jatorrizko elementuak noiz sortu ziren kalkula dezakegu.
Elementu erradioaktiboen desintegrazio-abiadura adierazteko, semidesintegrazio-periodoa erabiltzen da. Semidesintegrazio-periodoa, materialak hasieran zeuden atomoen erdiak desintegratzeko behar duen denbora da. Honela, 14C (14 a.m.u.ko masa atomikoa duen karbonoaren isotopoa), nitrogeno bihurtzen da bere semidesintegrazio-periodoa 5.570 urtekoa delarik. Semidesintegrazio-periodo hau, oso txikia da eskala geologikoarekin konparatuz. Beraz, azkeneko 50.000 urteak ikertzeko bakarrik balio du. Bestalde, 87Rb estrontzio bihurtzen da bere semidesintegrazio-periodoa 47.000 milioi urtekoa delarik. Rubidioa beraz, elementu aproposa da harrien adina finkatu ahal izateko.
Beste elementu aproposak, uranioa, torioa eta potasioa dira.
Arthur Holmes geologoa izan zen metodo erradioaktiboen bidez Lurraren adina ezagutzen saiatu zen lehena.
Uranioa eta torioa berun bihurtzen direla jakinik, Holmes-ek harrien torio eta uranio-kantitateak eta deskonposatzean sortzen den berun-kantitatea aztertu zituen. Elementu hauen semidesintegrazio-periodoa kontutan edukiz, Lurrarentzat 1.600 milioi urteko adina proposatu zuen.
Metodo erradioaktiboak hobetu zirenean, Holmes-ek Lurraren adina 4.500 milioi urtekoa zela adierazi zuen.
Metodo erradioaktiboak duen akatsetako bat, elementu aproposak dituzten harriekin bakarrik erabili ahal izatea da.
Dena den, errorea deuseztea posible egiten duten metodoak badaude.
Gaur egun, geologoek Lurrarentzat 4.700 milioi urteko adina proposatzen dute.
Meteoritoen eta Ilargiaren adina 4.700 milioi urtekoa denez, Eguzki-sistemaren adina 4.700 milioi urtekoa dela pentsatzen da.
Esan beharra dago, lurrazalean aurkitu diren harri zaharrenek 3.800 milioi urteko adina dutela; Ilargi eta meteoritoen adina baino 900 milioi urte gutxiago.
Honen arrazoia, zientzilariek diotenez, lurrazalean gertatu zen meteoritoen bonbaketa latza da. Honen ondorioz, lurrazalean berotasun handia sortu zen eta honek materiaen izaeran aldaketa izugarria eragin zuen.
Arrazoi honegatik, Lurra une horretan sortu balitz bezala agertzen da bere adina finkatzeko metodo erradioaktiboak erabiltzen direnean.
Lurraren adina zehazki jakiteko eztabaidak, nahikoa fidagarria den denbora-eskala sortu du.
Denbora-eskala hau lortzeko, arlo askotako zientzilarien ikerkuntzak beharrezkoak izan dira. Lehen geologoak, arazoaren larritasunaz jabetu ziren, baina Lurreko harrien adina jakiteko biderik ez zuten. Orain, garai hura oroipen bat besterik ez da.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-3f2028d24331 | http://zientzia.net/artikuluak/diagrama-logikoak-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Diagrama logikoak (I) - Zientzia.eus | Diagrama logikoak (I) - Zientzia.eus
Matematikaren historian zehar irudiak oso baliagarriak suertatu zaizkie matematikariei. Are gehiago esango genuke: gauzak irudikatzeko ezezik zenbait propietate, lema eta teorema frogatzeko ere erabili dira.
Matematikaren historian zehar irudiak oso baliagarriak suertatu zaizkie matematikariei. Are gehiago esango genuke: gauzak irudikatzeko ezezik zenbait propietate, lema eta teorema frogatzeko ere erabili dira. Diagrama logikoak (I) - Zientzia.eus Diagrama logikoak (I)
Matematika
Matematikaren historian zehar irudiak oso baliagarriak suertatu zaizkie matematikariei. Zenbakietatik hasita, zuzenak, planoak, espazioa, elipseak, zirkunferentziak, konoak, paraboloideak, sinu eta cosinu funtzioak, esponentzialak, bi, hiru eta lau aldagaiko funtzioak, funtzio konplexuak eta matematikaren munduan existitzen diren mila gauza gehiago irudikatu dira. Are gehiago esango genuke: gauzak irudikatzeko ezezik zenbait propietate, lema eta teorema frogatzeko ere erabili dira.
Adibide gisa, zenbait kasu aipatuko genuke: Arkimedes-en heriotzari buruz dugun mitoa, kondaira edo historia. K.a. 212. urtean, soldadu eromatarrek Siracusa hiria armaz hartu zutenean, Arkimedes frogapen geometriko batean sor zegoela soldadu batek hil zuen ezpataz. (Garai hartan irudiak harean egiten zirela gogoan izan behar da). Baina horren tragikoa izan gabe ere, hortxe dugu Pitagoras-en teoremaren frogapena irudien bidez (1. irudia). Azkenik M. Willians maisuaren artikulua dugu, zeinetan tangram-aren laguntzaz Euklides-en zenbait frogapen matematiko agertzen bait da.
Baina ildo honetan matematikariak urrunago joan dira, eta ez dira geratu orain hain ezagunak ditugun kontzeptu hauen irudikapenetan. Beraien ausardia urrunago joan da eta lengoaia, ideia, arrazonamendua bera, irudikatzera iritsi dira. Logika dela medio, matematika eta filosofia elkartzen dira. Gu logikaren irudikapenaz mintzatuko gatzaizkizu artikulu honetan.
Arrazonamenduak irudikatzen aitzindaritako bat Ramon Llull kataluniarra dugu. Bere Ars Magna izeneko maisulanean zirkulu zentrukidezko sistemen bidez edozein gai azaldu nahi izan zuen. Besteak beste (2. irudia), Jainkoa (A,A) eta arimaren (S) nolakotasuna, gauzen arteko erlazioa (T), zazpi bertute eta zazpi bekatu buruak (V) edo gezurra eta egia (X). Llull-ek zirkuluak higituz lortzen zituen konbinazio posible guztiak.
Aparteko aipamen hau egin ondoren, eta beste aitzindari batzuk ahaztuz, logikaren analisiaren historian erabili zen lehenengo sistema deskribatzera goaz. Hau Venn-en diagramena besterik ez da. Venn-en diagramak, matematika modernoaren barruan oinarrizko gai dugun multzo-teorian erabili dira. Horretaz gain Aristoteles greziarrarengandik heredatutako logika klasikoa eta bertan silogismo kontzeptuak zituen arazoak konpontzeko balio izan du.
Dudarik gabe Boole-ren klase-algebraren definizioaren agerpenak eragin handia izan zuen Venn-en diagramek lortutako arrakastan.
Eman ditzagun, hasteko, diagramekin ondo ibili ahal izateko oinarrizko arauak:
– Zirkulu bakoitzak klase bat irudikatuko du; zirkuluaren barruan dauden puntuak klasekak izango dira eta kanpokoak ez-klasekoak izango dira. Klasea S bada ez-S adierazteko &S idatziko dugu. Hirugarren irudian hiru klaseko diagrama ikusten da.
– Klase batean elementurik ez dagoela adierazteko, ilundu egingo dugu. Elementuren bat dagoela adierazteko X idatziko dugu. Elementuak ondoz-ondoko bi eskualdetan egon balitezke, X mugan idatziko dugu.
Laugarren irudian ikus daitezke ondoko premisen diagramak
4b) diagrama ikusita, zera ondorioztatzen da: “S bat ere ez da P”.
“Zenbait S M da” (4c)) (X mugan dago, elementuak batean, bestean edo bietan non dauden ez dakigulako).
Bigarren premisa “M oro P da” balitz, X erdikoan idatzi beharko genuke: 4d).
Hiru baino gai gehiago agertzen denean, konplikatu egiten da. Zirkuluen ordez elipseak erabili behar dira, 5 a), eta batzuetan irudi ez-konexuak 5b).
Klase-kalkuluaren interpretazio bezala sortutako proposamendu-kalkuluan ere erabil daiteke. Horretarako emandako arauak aldatu egin behar dira eta beste interpretazio bat eman behar zaie. Orain zirkuluek proposamenak adierazten dituzte. Hauek egiazkoak ala faltsuak izan litezke. Lehen elementurik gabeko eskualdeak ilundu egiten genituen. Orain ere ilunduko dira, egibalioen konbinazio ezinezkoak adierazteko. Seigarren irudian lau zirkulu agertzen dira: handiak (A, B eta C) proposamenduei dagozkienak eta txikia (ez A ez B ez C, &A&B&C) A, B eta C proposamenduekiko kanpo-aldea adierazteko eta ilunketa errazteko.
7. irudian adibide batzuk ikus daitezke:
7a) “A egiazkoa da”; 7b) “A faltsua da” (edo “&A egiazkoa da”).
“Baldin A egiazkoa bada B egiazkoa da” baldintzazko diagrama, A … B idatziko dugu. Erlazio honi dagokion egitaula EE, EF, FE eta FF da (Egiazkoa, Faltsua), hauetatik EF-k bakarrik ez du balio. Beraz A&B (A, ez B) daukaten eskualdeak ilundu behar dira 7 c) diagraman ikusten den bezala, hau da, hain zuzen ere “A oro B da” proposamenduari dagokion diagrama. Aurreko proposamenduari “A egiazkoa da” proposamendua gehitzen badiogu, hots &A ilundu, 7d) irudiko diagrama lortuko dugu eta ondorio bezala “B egiazkoa da” ateratzen dugu.
7b) irudian ikus daitekeenez A faltsua izateak ez du B-k faltsua edo egiazkoa izan behar duela inplikatzen; bata ala bestea izan daiteke. Aldiz 7d) irudian A egiazkoa izateak B-k alabeharrez egiazkoa izan behar duela ikusten da.
Zortzigarren irudian A eta B gaien arteko erlazio bitar guztien, eta hauen ukapenen, diagramak ikus daitezke. C hirugarren gaia ere azaltzen bada, diagrama hiru gaietara oso erraz heda daitekeelako da. Lehenago idazkera azalduko dugu:
Oraingoz hemen utziko dugu Diagrama Logikoen deskribapena. Hurrengo alean, Elhuyar. Zientzia eta Teknika 26. alean (Irailekoan) artikuluaren bigarren eta azken zatia argitaratzeko asmotan gara eta horrela gaiaren deskribapen osoa amaitutzat emango dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ff61f963d6c9 | http://zientzia.net/artikuluak/berriro-ere-ikatza-gas-bihurtzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Berriro ere ikatza gas bihurtzen - Zientzia.eus | Berriro ere ikatza gas bihurtzen - Zientzia.eus
Aurreko artikulu batean ikatza likido bihurtzeko egiten ari diren saiakuntzen berri eman genuen. Artikulu honetan ikatzetik ateratako gasari buruz arituko gara. Gai hau ez da berria; orain dela bi mende Erresuma Batuan argia lortzeko erabili bait zen.
Aurreko artikulu batean ikatza likido bihurtzeko egiten ari diren saiakuntzen berri eman genuen. Artikulu honetan ikatzetik ateratako gasari buruz arituko gara. Gai hau ez da berria; orain dela bi mende Erresuma Batuan argia lortzeko erabili bait zen. Berriro ere ikatza gas bihurtzen - Zientzia.eus Berriro ere ikatza gas bihurtzen
1989/09/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Energia
Aurreko artikulu batean (ikus Elhuyar. Zientzia eta Teknika. 25-26 alea) ikatza likido bihurtzeko egiten ari diren saiakuntzen berri eman genuen. Ikatz-hobiak mundu osoan egoteak ikatzaren erabilera berpiztu egin du. Artikulu honetan ikatzetik ateratako gasari buruz arituko gara. Gai hau ez da berria; orain dela bi mende Erresuma Batuan argia lortzeko erabili bait zen.
Erregaia gaseosoa izateak abantaila nabariak ditu. Elektrizitatearekin konparatuta, erregai gaseosoa gordailutan gorde daitekeen bitartean elektrizitatea ezin da gorde. Erregai likidoen ondoan, gasak ez du hondakinik uzten, garraio nahiz metaketarako erabilitako ontzietan. Erregai solidoen ondoan, gasa nahi denean eta era jarraian proportzio zehatzetan bana daiteke kontrol-zentru batetik. Operatzaileek unetik unera neur dezakete gas-fluxua eta bere konposizioa alda dezakete.
Aipatutako abantaila guzti hauek, gas naturalak ere eskaintzen ditu. Erresuma Batuan, adibidez, Ipar Itsasotik gas naturala ateratzearekin batera hiri-gasaren amaiera etorri zen. Ikatzetik gasa ateratzea, prozesu garestia eta errendimendu txikikoa zen; ikatzak zuen energiaren %25 bakarrik aprobetxatzen bait zen. Gas naturalak, ostera, oso prozesu merkea behar zuen eta ez zuen hondakin solidorik uzten. Eman zezakeen energia 38 megajoule metro kubikokoa zen, hau da, hiri-gasaren bikoitza gutxi gorabehera. Gainera, asko zegoen. Horregatik, 1960-1970 hamarkadan, ikatzetik gasa ateratzeari utzi egin zitzaion eta harez geroztik gas naturala jabetu da herrialde industrializatuetan.
Hala ere, injineru gutxi batzuek, Erresuma Batuan eta EEBBetan bereziki, ikatzaren gasifikaziorako metodo hobeagoen bilaketan aritu izan dira. Ikatza gas bihurtzeko prozesua merketu egin behar zen, eta bestalde, gasaren errekuntzatik isur daitezkeen hondakinak kontrolatu egin behar ziren, zeren eta poluzioaren aurkako arautegia gero eta gogorragoa bait zen.
Egindako ikerketak joan den hamarkadan fruituak ematen hasi ziren. Ikatz-gasaren bigarren belaunaldia jaio da. Belaunaldi berri honen sorreran lagundu duten instalazio esperimentalak ondokoak izan ziren: Kaliforniako “Coll Water” unitatea; Texas-eko “Deer Park” unitatea; Lousiana-ko “Baton Rouge” unitatea eta Eskoziako “Westfield” unitatea.
“Coll Water” unitatean gasifikatzaileak ikatza erregai gaseoso bihurtzen du. Erregai hau gas-turbina batean erretzen da elektrizitatea emanez. Gasifikatzailetik eta gas-turbinatik ateratako beroak lurrina ekoizten du eta honek lurrin-turbina bat elikatzen du. Lurrin-turbinak ere elektrizitatea ematen du.Guztira, ematen duen potentzia netoa 94 megawatt-ekoa da. Gainera, ikatz desberdinak erabil ditzake. Eta, adibidez, %3 sufrea duen ikatza (ikatz arrunta alegia) erreta airera isurtzen diren hondakinak, EE.BB-etako Ingurugiroaren Babeserako Erakundeak jarritako mugatik %80 beherago daude.
Nahiz eta emaitza hau ona izan, unitatea ixteko arriskuan dago; gas naturalaren erreketatik sortutako energiaren prezioa oraindik dexentez merkeagoa bait da.
“Deer Park” unitateak jasan behar izan dituen frogen emaitzak positiboak izan dira. Konkretuki, edozein ikatz-mota gasifika dezake eta honen erreketatik lortutako poluzio-maila arautegiak agindutakoa baino txikiagoa da.
Eskoziako “Westfield” unitatean ziklo konbinatuak ikertzen ari dira. Hau da, ikatzarekin batera beste erregai batzuk (hala nola, gas naturala edo gasolioa adibidez) erabiltzea. Honela lan egin ahal izateko instalazioak modulagarria izan behar du. Erantsi behar diren moduluak zeintzuk diren, erregai bakoitzaren merkatal prezioak aginduko du.
Etorkizunari begira, gizakiaren energi beharrak asetzeko, ikatzak esparru bat beteko du, baina ez independenteki. Badirudi instalazio mistoak edo malguak izango direla posibilitate handienak izango dituztenak. Zer esanik ez, instalazio hauek poluzioaren aurkako arau gogorrak jasan beharko dituzte; gero eta gogorragoak inolako zalantzarik gabe. Beraz ikatzaren eta beste erregaien prozesaketa eta erreketa arreta handiagoz egin beharko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b9e1ace986f8 | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-hilabetekaria-urria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen hilabetekaria. Urria - Zientzia.eus | Landareen hilabetekaria. Urria - Zientzia.eus
Uzta-garairik garrantzitsuena dugu urria: Udareak, sagarrak, iran-sagarrak, pikoak, intxaurrak hurrak, gaztainak ezkurrak, pinaziak, mizpirak, basaranak, gurbitxa eta basa fruituak...
Uzta-garairik garrantzitsuena dugu urria: Udareak, sagarrak, iran-sagarrak, pikoak, intxaurrak hurrak, gaztainak ezkurrak, pinaziak, mizpirak, basaranak, gurbitxa eta basa fruituak... Landareen hilabetekaria. Urria - Zientzia.eus Landareen hilabetekaria. Urria
Erein: hazia; Landatu: landarea, aldaska, erreboila, begia, eta.
BITXIKERIA
Curcubita pepo-oblonga. Uzta: fruitua.
Kuiaren antzeko zikloa osatzen du (ikus ELHUYAR. Zientzia eta Teknika 23).
Erein: Apirila-maiatza. Zuzenean zuloka, bakoitzean 3-4 hazi eta simaur gainean; 3 zutara lurrazpian eta zuloak 1x2 m-ko tartearekin.
Lanak: Landaretxoek 3-4 hosto dituztenean zulo bakoitzean onena utzi eta besteak kendu. Ureztaketa ugari. Jorraldi ugariek mesede galanta egiten diote; bai hezetasuna mantentzeko eta bai zainak bilakatzen laguntzeko.
Uzta: Fruituak erabat garatu eta heldu baino lehen bildu. Xamurragoak dira eta azkar biltzeak kimaketa indartsuaren ondorioak ditu, batipat ekoizpena hobetuz. Hau normalean m2-ko 2 edo 3 kilokoa da.
Meloia:
Cucumis melo. Uzta: fruitua.
Sagarrak jasotzek garaia da.
Kukurbitazeo familikide guztien antzera, lurrean materia organiko ugari behar du eta inoiz ez deskonposatu gabea. Simaur zaharra oso egokia da. Beroa ere behar beharrezkoa du.
Erein: Beroa segurtatzeko apirila-maiatzean lorontzitan ereingo dugu babesean, bakoitzean 3-4 hazi 2-3 cm lurrazpian.
Landatu: 40x40x40 cm-ko zuloak prestatu, azpia simaurrez bete eta hau lur pixka batez estali ondoren, gainean landatu. Zulotik zulorako tartea 1 m-koa izango da, alde guztietara. Landatu bezain laster sakon ureztatu.
Lanak: Kimaketa da meloiaren lanik nagusiena. Landareko 5-6 fruitu utzi behar direnez, landarearen garapena kontrolatu beharko dugu. Kimaketak 3 atal nagusi ditu:
– Landareak 3-4 hosto bikote dituenean 2. bikotearen gainetik kimatu.
– Ateratako bi pujak 6. hosto-bikotearen gainetik.
– Fruituaren ondoren 2. hosto-bikotearen gainetik.
Uzta: Fruituak helduta daudenean, landareari lotzen dion txortena lehortzen hasten da eta askatzean ez du fruituaren zatirik berari itsatsita eramaten.
Angurria:
Citruluus lanatus
Angurriak (meloi, kui, kalabazin eta kukurbitazeo guztien antzera) eguraldi beroa, lur simaurtsua eta ureztaketa ugari behar ditu.
Erein: Apirila-maiatzean. Zuzenean zuloetan; bakoitzean 2-3 hazi eta zulotik zulora 3 metroko tartea alde guztietara.
Lanak: Zulo bakoitzean landarerik onena aukeratu eta besteak kendu. Jorraldi-pare bat eta goizaldera ureztaketak, inoiz ere fruiturik busti gabe. Kimaketa beharrezkoa da. Landarearen bi edo hiru adarretan 2-3 fruitu besterik ez dugu utzi behar. Hortik aurrera moztu.
Uzta: Abuztu ingurutik aurrera, fruituak erabat helduta daudenean bildu behar direlarik. Ekoizpen, m2-ko 6 kg.
Laster, sagardoa izango dugu.
Cucumis sativus. Uzta: fruitua
Kukurbitazeo familikide guztientzako esanak berdin balio du igokari honentzat (ikus aurrekoak).
Erein: Babesean (negutegian) lorontzitan martxoa-apirilean, ernetzen laguntzeko egun batez uretan beratzen eduki ondoren. Maiatza aldera landatu.
Landatu: Zuloek 0,5x1 m-ko tartearekin, simaur zaharrez bete zuloa eta hau estaliko duen lurrean landatu. Ozpin-luzokerrak baldin badira, tarte txikiagoa behar dute fruituak txikiagoak eta xamurragoak izan daitezen..
Lanak: Ez dira kimatu behar; fruituak txikiak bait dira. Lurra heze mantentzea garrantzitsua da, baina fruituak hezetasuna ukituz egon ez daitezen, hondakin organikoz osaturiko geruza bat jarri behar dugu (lastoa, hostoak...) edo landarea igotzeko azpiegitura bat prestatu (makilak, sarea, ...).
Landare indartsua denez, izurrite eta gaitz gutxi jasaten ditu, hauen artean aipagarriena oidioa, zeina oinarritzat sinka edo sufrea duten frujizidez tratatzen bait da.
Uzta: Uztaila aldera hasten da. Gordinik jateko luzokerra nahi badugu zertxobait hazten utzi, baina inola ere horitzen ez utzi. Lehentxeago bildu. Kontserbatzeko direnak, ozpin-luzokerrak, 10 cm dituztelarik bildu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2d643722d067 | http://zientzia.net/artikuluak/oinarri-aldaketa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Oinarri-aldaketa - Zientzia.eus | Oinarri-aldaketa - Zientzia.eus
Jakingo duzue noski ordenadoreek sistema bitarrean egiten dutela lan, hau izan da hain zuzen ere programa honetan aztertu nahi izan duguna: oinarri-aldaketak.
Jakingo duzue noski ordenadoreek sistema bitarrean egiten dutela lan, hau izan da hain zuzen ere programa honetan aztertu nahi izan duguna: oinarri-aldaketak. Oinarri-aldaketa - Zientzia.eus Programazioa
Azken alean udan geundela aitzakitzat hartuz, joko bat eskaini genizuen. Honez gero nahikoa jokatuko zenuten noski eta uda bukaera denez, berriro ere lehengo bidera itzuli beharko dugu. Ikasturte berri baten hasieran gaude eta motoreak martxan jartzen hasteko garaia da. Ea ale honetako programak lan horretan laguntzen dizuen.
Zenbakiak adierazteko erabiltzen den sistema normala harmatarra da, hots, hamar ikur edo digitu desberdinez (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9) osatutako sistema. Dena den, jakingo duzue noski ordenadoreek sistema bitarrean egiten dutela lan, hau da 0 eta 1 digituaz osatutako sisteman, eta beraz guk sartutako datuak prozesatu ahal izateko datuak oinarri batetik bestera pasatu behar dituela eta gauza bera, baina alderantziz, lortutako emaitzak erabiltzaileari aurkezteko.
Hau izan da hain zuzen ere programa honetan aztertu nahi izan duguna: oinarri-aldaketak.
10, 2 eta 16 oinarriak hartu ditugu adibidetzat; hauek bait dira gure eritziz gehien erabiltzen direnak.
10 oinarritik n oinarrirako bihurketa
Demagun n oinarrira bihurtu nahi dugula 10 oinarrian dagoen zenbaki bat. Zenbaki hamartarra n zenbakiaz zatitzen eta zatiketa hauen hondarrak gordetzen ditugu, harik eta zatidura 0 den arte.
Adib.: 408 zenbaki hamartarra 2 oinarrira bihurtu nahi badugu:
110011000 izango da 408 zenbakia 2 oinarrian.
Adib.: 420 zenbaki hamartarra 16 oinarrira bihurtzeko
1A4 izango da 420 zenbakia 16 oinarrian.
Oharra: Sistema hamartarrak 10 digitu erabiltzen ditu; bitarrak berriz 2. Beraz hamaseitarrak 16 digitu edo ikur beharko ditu. 10 zifra hamartar besterik ez dagoenez gero, alfabetoko lehen 6 karaktereak erabiltzen dira zifra moduan.
n oinarritik 10 oinarrirako bihurketa
Demagun n oinarrian dagoen zenbaki bat (a1 a2 ...an) 10 oinarrira pasatu nahi dugula.
egin beharko dugu.
Zenbaki m-tar n-tar bihurtzeko ezin da zuzenean egin 10 oinarritik pasatu gabe. Zenbaki m-tarra hamartar bihurtu eta ondoren hamartarra n-tar bihurtu beharko da.
Dena den zenbaki bitarrak hamaseitar bihurtzeko kasu orokorrerako baino bide errazago bat badugu. Zergatik hau? Bada, lau digitu bitarrek zenbaki hamaseitar bat osatzen dutelako. Beraz digitu bitarrak eskuinetik ezkerretara launaka hartu, ezkerreko taldean zifrarik falta baldin bada ezkerrean 0ak erantsiz, eta ondoko taulari jarraituz zuzenean hamaseitar bihurtzea nahikoa izango da.
Programaren zatiak:
10-130: Menu nagusiaren aurkezpena eta aukera baten hautaketa.
140-200: Saio batean egin nahi den ariketa-kopurua definitzea.
250-550: Ariketa-multzo baten ebazpena.
270: Zenbaki hamartar bat aleatorioki ateratzen da.
290-330: Zenbaki hamartarra 2 oinarrira bihurtzen da.
340-400: Zenbaki hamartarra 16 oinarrira bihurtzen da.
410-430: Galdera edo sarrerak eta emaitzak zein oinarritan egon behar duten definitzen da.
450-530: Emaitzaren egiaztapena. |
zientziaeus-a13b20ce76a2 | http://zientzia.net/artikuluak/neutrinoa-unibertsoaren-gakoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Neutrinoa, unibertsoaren gakoa - Zientzia.eus | Neutrinoa, unibertsoaren gakoa - Zientzia.eus
Atomoaren egituraz ikerlari mordoxkak teoria desberdinak plazaratu izan ditu eta gaur egun ondoko ideia daukagu; atomoa sistema planetarioaren antzekoa da, eguzkiaren lekuan nukleoa eta planeten ordez elektroiak daudelarik.
Atomoaren egituraz ikerlari mordoxkak teoria desberdinak plazaratu izan ditu eta gaur egun ondoko ideia daukagu; atomoa sistema planetarioaren antzekoa da, eguzkiaren lekuan nukleoa eta planeten ordez elektroiak daudelarik. Neutrinoa, unibertsoaren gakoa - Zientzia.eus Neutrinoa, unibertsoaren gakoa
Astrofisika
(Oharra: Testua ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
Mileto-ko Leuzipo eta bere ikasle izan zen Demokrito filosofo greziarrek K.a. IV. mendean atomoaren kontzeptua aurkeztu zutenez geroztik, urte asko igaro dira XX. mendearen hasiera aldean atomoaren barne-egitura zehaztu arte. Atomoaren egituraz ikerlari mordoxkak (Thomson, Rutherford, Bohr,...) teoria desberdinak plazaratu izan ditu eta gaur egun ondoko ideia daukagu; atomoa sistema planetarioaren antzekoa da, eguzkiaren lekuan nukleoa eta planeten ordez elektroiak daudelarik. Beraz, atomoak bi zati ditu: nukleoa eta geruza. Nukleoan protoia eta neutroia daude, bertan atomoaren masa eta karga positiboa aurkituz. Geruzan, aldiz, elektroiak kokatzen dira, nukleoaren inguruko orbitaletan biratzen dutelarik.
Dena den, Henri Becquerel-ek 1896.ean zenbait elementuren nukleoek, desintegrazen direnean, elektroiak igortzen zituztela detektatu zuen. Baina, nukleoan elektroirik ez badago, zer dela eta emititzen dituzte elektroiak? Galdera honi erantzun ahal izateko, atomoaren osagai diren pozoi, neutroi eta elektroiaren masen balioei so egin beharko genieke. Izan ere, neutroiaren masa protoiaren eta elektroiaren masen batura baino handiagoa da. Beraz, neutroiaren bidez, hots, neutroia “apurtuz”, protoi bat eta elektroi bat sor daitezke nonbait.
Ideia hau proposatu eta urte batzuetara nukleotik banandutako neutroiaren jokabidea aztertu zen. Inolako interakziopean ez dagoen neutroia 15en bat minuturen buruan desintegratu egiten zela ondorioztatu zen, protoi bat eta elektroi bat sortuz. Hala ere, ez dugu pentsatu behar nukleo guztietako neutroiak desintegratu egiten direnik. Nukleoak gehiegizko neutroiak izatekotan, gehiegizko horiek desintegratuko lirateke sobera dituen neutroiak desagerterazi arte. Nukleo bateko neutroia desintegratzean nukleoak protoi bat gehiago izango du eta elektroia egotzia izango da. Nukleoen desintegrazio-prozesu honi β emisio deritzo.
Ondorengo urteetan zenbait nukleoren β emisio-prozesuaren energi balantzea egin zen eta energiaren eta masaren kantitateak erreakzioan zehar ez zirauela ikusi zuten ikerlariek. Jakina denez, fisikaren ikuspegitik erreakzioan zehar energiak konstante iraun beharko luke.
Gizateriaren historian bere fase guztietan ikusi izan den lehenengo supernoba da berau. Supernobaren leherketa Lurretik 170.000 argi-urtera suertatu da eta 108 eguzkiren argitasuna igortzen du.
Honen aurrean 1937an Wolfgang Pauli fisikari austriarrak erreakzioan falta zen energia β emisio-prozesuan ikusterik egon ez zen partikula berri batek berekin zeramala esan zuen. Partikula berri honi oso ezaugarri bitxiak leporatu zitzaizkion, makina bat nukleoren β emisioan detektatu ez arren. Ez zuen ez kargarik ez masarik, eta argiaren abiaduraz higitzen zen. Ezaugarri hauek kontutan hartuta, ez da harritzekoa garai hartan zegoen tresneria zela bide detektatu ez izana. Enrico Fermi-k partikula berri honi neutrino izena jarri zion eta berak egindako kalkuluen arabera nukleo erradioaktiboek igorritako neutrinoek Lurra eta Eguzkiaren arteko distantzia baino 109 aldiz handiagoa den ur-multzoa zeharkatuko lukete inolako elkarrekintzarik izan gabe. Iragarritakoaren aurrean neutrinoaren detektatze-lana oso lehiatsua izango zela pentsatu zen. Beraz, lan teorikoa utzi eta esperimentazioari ekin zioten fisikariek.
Garai hartan fisio bidezko erreaktore nuklearren ikerkuntza oso aurreratuta zegoen. Jakina denez, erreaktore nuklearretan erabiltzen den uranio elementuaren desintegrazio-prozesuan zehar elementu betaigorleak sortzen dira. Hortaz, neutrino-iturri ezin hobea aurkitua zutelakoan, detektatze-prozesuari hasiera eman zioten. 1946an Bruno Pontecorvo-k neutrinoak detektatzeko lehenengo saioa prestatu zuen. Baina kale egin zuen; ez bait zuen ezer detektatu. Partikula-fisikan egindako aurrerapausoak zirela eta, neutroiaren desintegrazioaren ondorioz neutrinoa sortu beharrean antineutrinoa sortzen zela frogatu zuten fisikariek. Eta Pontecorvo-ren saioa neutrinoa detektatzeko zen.
Clyde L. Cowan-ek eta Frederick W. Reines-ek B. Pontecorvo-ren saioaren berri izan zutenean, Estatu Batuetako Los Alamos ikergunean antineutrinoa detektatzeko esperimentua proiektatu zuten, berorretarako Hegoaldeko Karolina-n kokaturiko erreaktore nuklearra erabili zutelarik. Erreaktore nuklear honek 1013 antineutrino zentimetro karratuko eta segundoko emititzen zituen.
Neutrinoaren iheskortasunaren zioz, astrofisikariek oso tresneria ona erabili beharra dute eta beren ikertokiak meategi sakon eta babestuenetan kokatzen dituzte.
Beraz, neutrinoaren materiarekiko elkarrekintza oso urria izan arren, hainbeste neutrinotatik bat edo beste detekta zitekeela pentsatu zuten. Izpi kosmiko eta erreaktore nuklearraren hondo-erradiazioaren interferentzi fenomenorik egon ez zedin, detektagailua metal- eta lur-geruza batez babestu eta meategi sakon batera sartu zen. Hiru urteren buruan beren ahaleginen ordaina jaso zuten. 1956.ean orduko hiru antineutrino detektatu zituzten. Izan ere, 25 urte igaroak ziren Pauli-k partikula berri honen existentzia iragarri zuenetik.
Fisikarientzat ondorengo erronka neutrinoa harrapatzea zen. 1956.etik aurrera astronomiaren gorakada zela eta, izarren ezagutzan aurrerapauso handiak eman ziren; hala nola, izarren osagai nagusiena hidrogenoa zela frogatu zen, gehienetan masaren %70 osatuz eta izar-energia barnean gertatzen diren fusio-erreakzioetan sortzen zela ere bai, neutrino mordoxka sortuz. Eginiko kalkulu teorikoen arabera Eguzkitik Lurrera 109ren bat neutrino orduko eta zentimetro karratuko heltzen zaizkigu. Dena dela, antineutrinoaren aurkikuntza korapilotsua izan bazen, eguzkitiko neutrinoen detektatze-prozesua ere lehiatsua izango zela espero zen.
1955az geroztik Bruokharen National Laboratory-ko Raymond R. Davis ikerlari amerikarra burubelarri sartu zen eguzkitiko neutrinoen ikerkuntzan. 1968an lehenengo emaitzak plazaratu zituen eta kalkulu teorikoek iragarri zuten neutrino-kopuruaren erdia baino gutxiago neurtu zuen Davis-ek. Emaitza honen aurrean ikerlariek era guztietako azalpenak plazaratu zituzten. Batzuen eritziz, eguzkairen barnean gertatzen den fusio-prozesua azaltzeko eredu teorikoa baztertu behar zen. Beste batzuek neutrinoaren masa ez zela nulua esaten zuten.
Gaur egun neutrinoaren auziak pil-pilean dirau eta proiektu bat baino gehiago darabilte fisikariek. Esaterako, galio elementuaren bidezko detektagailuez egindako zenbait saiok emaitza baikorrak erakutsi ditu. Heidelberg-eko Max Planck fisika nuklearraren institutuan aurreratu samarturik daude galio bidezko detektagailuetan oinarrituriko esperimentuak. Bestalde, 1990.aren ingururako Italiako Gran Sasso tunelean galioaren bidezko tresneria sofistikatua instalatuko omen dute. Sobietar Batasunean fisikariek energia txikidun neutrinoen ikerkuntzan dihardute. Ikusten denez, ez dago proiektu faltarik, eta oso itxaropentsu egon gaitezke neutrinoaren auzian.
Astrofisikarien ustez Sanduleak izarrak lehertu, neutroi-izarra sortu eta 5 bat orduren buruan bere egonkortasuna galduko zukeen, konprimatuz eta abiadura handiz biratuz zulo beltza sortu arte. Beronen frogabide neutrinoa dugu eta 1987A supernobaren leherketa dela eta detektaturiko bigarren neutrino-multzoa zulo beltza sortu denaren froga da nonbait.
Izan ere, azken urteotan astronomia zein astrofisikaren alorretan egindako aurrerapausoek agerian utzi dute unibertsoaren ezagutzan neutrinoen rola gero eta nabarmenagoa dela. Berriki astrofisikariek izarren eboluzioa nola suertatzen den azaltzeko eredu teorikoa lortu dute, gorabehera batzuk oraindik azaltzeke dauden arren. Oraintsu neutrinoek izarren eboluzioan garrantzi handia dutela frogatu da. Izarra jaio eta beren osagai nagusi den hidrogenoaren fusio-erreakzioak hasten dira, helioa sortuz.
Hidrogenoa agortu eta helioa fusionatu egiten da. Eta horrelaxe segitzen du izarrak bere eboluzioan erregaia agortu arte. Eboluzioaren azken aroan protoiak eta elektroiak elkartu egiten dira, neutroiak eta neutrinoak sortuz. Neutrinoek une horretan izar barnetik alde egiten dute argiaren abiaduraz eta espazioan zehar higitzen dira. Une horretan izarra lehertu egiten da eta supernobaren leherketa izenaz ezagutzen da fenomeno hori. Neutrinoen ikuspegitik izar baten supernobaroa eta bere leherketa oso garrantzitsuak dira; alde batetik bi une horietan neutrino franko sortzen delako eta, bestetik, izarraren energiarik gehien-gehiena berekin daramatelako.
1987.eko otsailaren 7an supernoba baten leherketa lehenengo aldiz detektatu eta Japonia, Sobietar Batasuna, Italia eta Estatu Batuetako neutrino-behatokietako ikerlariek martxan ipini zuten beren tresneria. Neutrinoen “ehiztariek” lau ordu t’erdiko tarteaz bi neutrino-multzo detektatu zituzten eta bi multzoak detektatu izanaren zergati zehatzik jakin ez arren, gertakari honen inguruko ikerlanak aurrera doaz. Supernoba honen neutrinoen bidez, unibertsoaren jatorria eta geroa jakin genitzake nonbait.
Gogora dezagun unibertsoa ez dela estatikoa eta, Big Bang edo leherketa handiaz geroztik, etengabe hedatzen ari dela. Baina, gaur eguneko astrofisikariek ondoko galdera darabilte buruan: unibertsoa etengabe hedatuko al da ala hedatzeari utzi eta uzkurtu egingo da?. Galdera honi erantzuteko unibertsoaren materiaren dentsitatea eta bere hedapenaren instentsitate edo erritmoaren arteko erlazioa ezagutu beharko genuke. Hedapenaren intentsitatea unibertsoaren dentsitatearen funtziopean dagoenez, dentsitatearen balio jakin bat dagokio; balio kritiko deritzona.
Unibertsoa gaur egun hedatzen ari da, baina agian neutrinoek geldi erazi egingo dute hedapena. Neutrinoak 100 eV-eko masa edo handiagoa izatekotan, unibertsoaren uzkurpen–prozesua gertatuko delakoan daude adituak. Dena dela, 108 urtek —unibertsoaren adina— igaro beharko lukete uzkurpena has ledin. Esan bezala, ikerlariek 30 eV (5,4 x 10-35) kg inguruko masa leporatzen diote neutrinoari.
Astrofisikariek eginiko garapen matematikoen arabera unibertsoaren dentsitatea bere balio kritikoa baino 10 aldiz txikiagoa da. Beraz, grabitate-indarrak ez du unibertsoaren hedapena geldi eraziko. Dena den, Big Bang-en arabera leherketa handia suertatu zenean sortutako protoi eta elektroi bakoitzeko 109 neutrino sortu ziren eta, beraien energia txikia izan arren, gaur egun oraindik unibertsoan zehar higitzen ari dira, lehen esan bezala materiarekin oso gutxi interakzionatzen dutela eta. Eta gainera unibertsoaren jaiotzaz geroztik gaur egunerarteko denboraldian (15x109 urte) sortu den neutrino-mordoa kontutan hartuz eta neutrinoak masarik izango balu, unibertsoaren masa neutrinotan egongo bide litzateke, hots, unibertsoak leporatu ohi zaion masaren bikoitza izango luke, dentsitatea balio kritikoa baino handiagoa izango litzatekeelarik. Beraz, uzkurpen-prozesua susper liteke.
Baina, neutrinoek ba ote dute masarik? Neutrinoekin egindako esperimentuak urri direla eta, gaur egun astrofisikariek ez dute froga sendorik auzi honetan beren emaitzak ematen dituztenean. Oraintsu arte neutrinoek masarik ez dutela uste izan arren, 1980.ean Moskuko Unibertsitateko fisikariek buruturiko esperimentu batzuk aspaldiko eritzi hori okerra izan daitekeela plazaratu dute. Esperimentuotan lortu dituzten emaitzen arabera neutrinoari (27,9 eV) 5 x 10–35 kg-ko pausaguneko masa leporatu diote.
Nahiz eta ezagutzen ditugun gainerako partikulen masekin alderatuz oso txikia izan, unibertsoko neutrinoen dentsitatea (109 n/m3) handia denez, neutrino guztien masa izar guztiena baino handiagoa izan liteke. Texas-eko unibertsitateko fisikarien ustez neutrinoaren masa esaterako 5 x 10–34 kg-koa izango balitz, galaxien eraketa bestelakoa izango litzateke eta beronek unibertsoaren hedapen-prozesuari nabarmenki eragingo lioke. Hortaz, kontura gaitezen neutrinoaren masa kalkulatzerakoan egin beharreko esperimentuak zehaztasun handiz burutu beharko direla.
Bestalde, leherketa handiaren ondorioz sortutako neutrinoak detektatzerik izango gabenu, Big Bang teoriak unibertsoaren lehenengo segundorako aurresaten dituen ideiak baiezta genitzake. Ondikoz neutrino horiek oso energia txikia dutenez, zailak izango dira detektatzen gaur eguneko tresneria dela bide. Askoren aburuz neutrinoa “masa iluna” da, zeinak unibertsoaren hedapena geldi erazi eta uzkurpena suspertzeko moduko grabitazio-erakarpena sor bait dezake. Somatzen denez, neutrinoen astronomiaren hastapenean gaude.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d9a869dec590 | http://zientzia.net/artikuluak/hondartzen-egoera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hondartzen egoera - Zientzia.eus | Hondartzen egoera - Zientzia.eus
Uda ofiziala bukatua da jada eta iskanbila ugari izan da hondartzen garbitasunari buruz.
Uda ofiziala bukatua da jada eta iskanbila ugari izan da hondartzen garbitasunari buruz. Hondartzen egoera - Zientzia.eus Hondartzen egoera
Ingurumena
Uda ofiziala bukatua da jada eta nahiz eta oraindik hondartzara, eguzkitara, joaterik izan, bainu-denboraldi ofiziala amaitu da euskal hondartzetan.
Uda honetan iskanbila ugari izan da hondartzen garbitasunari buruz. Alde batetik Euskal Herriko zenbait hondartzari EEEk garbitasunaren bandera urdina eman die. Bestetik, marmoken inbasioa izan dugu eta Donostian bederen, beste urtetan baino zikinkeria gehiago uretan.
EEEk hondartzen egoerari buruz argitaratutako txosten batean esaten denez, Belgika, Danimarka, Estatu Espainol eta Holandako hondartza gutxiagok bete zituzten EEEren estandarrak 1988.ean 1987.ean baino.
Karramarroen modura gabiltza itsasoaren garbitasunean!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c4a8d8f3432a | http://zientzia.net/artikuluak/altitude-marka/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Altitude-marka - Zientzia.eus | Altitude-marka - Zientzia.eus
Boeing etxeak eginiko
Boeing etxeak eginiko Altitude-marka - Zientzia.eus Aeronautika
Boeing etxeak eginiko Condor izeneko abioiak, altitude-marka jarri du. Abioi hau automatikoa da (piloturik ez du, alegia) eta oso osorik konpositez egina dago. 60 m-ko hegal-zabalera du, hiru besoko bi helizek propultsatzen dute; helizeei 175 zaldiko sei zilindroko turbomotoreek eragiten diete.
Condora 20.362 m-ko altueraraino iritsi da. Aurreko marka Mario Pezzi pilotu italiarrak jarri zuen 1938.ean Caproni biplano batez 17.083 m-raino iritsi zenean.
Condora behaketa zibil eta militarretarako abioi automatikoa da eta altitude handiak edota hegaldi luzeak behar direnean erabiliko da: mugen zaintza, ikerketa meteorologikoa, kartografia, errekonozimendua, etab.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c7bef0c60a2f | http://zientzia.net/artikuluak/jaurtiketa-zentrua-australian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jaurtiketa-zentrua Australian - Zientzia.eus | Jaurtiketa-zentrua Australian - Zientzia.eus
Australiako iparraldeko York Lurmuturra penintsulan kokatu nahi dute sateliteen jaurtiketa-zentru berria.
Australiako iparraldeko York Lurmuturra penintsulan kokatu nahi dute sateliteen jaurtiketa-zentru berria. Jaurtiketa-zentrua Australian - Zientzia.eus Telekomunikazioak
Australiako iparraldeko York Lurmuturra penintsulan kokatu nahi dute sateliteen jaurtiketa-zentru berria. Espazio-portua Temple badian eraikiko da eta 1992.erako martxan egotea nahi da.
Toki honetatik karga komertzialak espazioratuko dira eta horretarako jaurtigailu sobietarrak erabiliko dira. Zenit izeneko kohete berria izango omen da erabiliko den jaurtigailua.
Espazio-portu berritik hiru norabidetan jaurti ahal izango dira salteliteak: bi orbita ekuatorialak lortzeko (ekialderantz eta mendebalderantz) eta bat orbita polarra erdiesteko (hegomendebalderantz). Bestalde Zenit kohetea 2.240 kilogramo orbita geostazionarioan jartzeko gai izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d5a390da78ff | http://zientzia.net/artikuluak/bostgarren-indarra-akabo/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bostgarren indarra: Akabo! - Zientzia.eus | Bostgarren indarra: Akabo! - Zientzia.eus
Mundu osoko fisikariak bostgarren indarrik ez dagoela eta baldin badago oso ahula dela izan da.
Mundu osoko fisikariak bostgarren indarrik ez dagoela eta baldin badago oso ahula dela izan da. Bostgarren indarra: Akabo! - Zientzia.eus Bostgarren indarra: Akabo!
Fisika
1986. urtean Physical Review Letters aldizkari prestigiotsuan, naturan ordurarte ezagutzen ziren oinarrizko lau indarrez gain (grabitatorioa, elektromagnetikoa, nuklear ahula eta nuklear bortitza) beste bostgarren bat ere bazegoela aldarrikatu zen. Hasiera batean, aldeko eta kontrako ebidentziak metatu ziren. Horiek aztertzeko Frantziako Ars herrian bildu dira mundu osoko fisikariak. Bildutakoen ondorioa, bostgarren indarrik ez dagoela eta baldin badago oso ahula dela izan da.
Beraz, ohizko oinarrizko lau indarrekin segitu beharko dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-97c807b28099 | http://zientzia.net/artikuluak/ehu-ren-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | EHU-ren berriak - Zientzia.eus | EHU-ren berriak - Zientzia.eus
Euskal Herriko Unibertsitateak bere iharduera gizarte osora zabaldu asmoz, Teknologi Transferentziarako Agentzia izeneko erakundea sortu berria du.
Euskal Herriko Unibertsitateak bere iharduera gizarte osora zabaldu asmoz, Teknologi Transferentziarako Agentzia izeneko erakundea sortu berria du. EHU-ren berriak - Zientzia.eus Unibertsitateak
Euskal Herriko Unibertsitateak bere iharduera gizarte osora zabaldu asmoz, Teknologi Transferentziarako Agentzia izeneko erakundea sortu berria du. Hauek izango dira agentzia horren helburuak: Enpresen teknologi eta berrikuntz asmoak biltzea, Enpresa eta Unibertsitatearen arteko harremanak bultzatzea, elkarlanean proiektuak sustatzea, Unibertsitatearen interesak zaintzea eta Unibertsitateko ikertzaileek Programa Europarretan parte har dezaten bultzatzea.
Ikus daitekeenez EHUren asmo berri hauek helburu handiak dituzte. Betetzeko modua izan dezatela espero dezagun.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-75651df3762f | http://zientzia.net/artikuluak/kararria-martitzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kararria martitzen? - Zientzia.eus | Kararria martitzen? - Zientzia.eus
Seguruenik jatorri martiztarra duten bi meteoritotan kaltzio karbonatoa aurkitu da.
Seguruenik jatorri martiztarra duten bi meteoritotan kaltzio karbonatoa aurkitu da. Kararria martitzen? - Zientzia.eus Kararria martitzen?
Astronomia
Seguruenik jatorri martiztarra duten bi meteoritotan kaltzio karbonatoa aurkitu da. Kaltzio karbonatoa Lurrean arrunta da; kararria osatzen duen substantzia. Martitzeko harrietan kaltzio karbonatoa aurkitzea oso garrantzitsua da. Izan ere, konposatu hau ingurugiro hezetan bakarrik sortzen da. Martitzen garai batean ura egon zela frogatzeko balio dezake aurkikuntzak, meteoritoen jatorrian planeta gorria dela ziurtatzen bada.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d4f5d9f14982 | http://zientzia.net/artikuluak/konpaktuak-gora/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Konpaktuak gora - Zientzia.eus | Konpaktuak gora - Zientzia.eus
1988.ean, 1987.ean baino %56 disko konpaktu gehiago saldu da EEBBetan, Japonian eta Europan.
1988.ean, 1987.ean baino %56 disko konpaktu gehiago saldu da EEBBetan, Japonian eta Europan. Konpaktuak gora - Zientzia.eus Konpaktuak gora
Hardwarea
1988.ean, 1987.ean baino %56 disko konpaktu gehiago saldu da EEBBetan, Japonian eta Europan. 1989.ean igoerak segituko duela espero da. Iaz 540 milioi unitate saldu ziren herri horietan. Irakurgailuei buruz Japonia dago buruan, disko konpaktuen irakurgailuak guztien %20 direlarik. EEBB eta Europan berriz %15 inguru dira.
Bestetik, eta aurrera begira, disko konpaktuak merkatuaren zatirik handiena hartuko dutela aurrikusten da.
19881992 |
zientziaeus-ab0850b2e97d | http://zientzia.net/artikuluak/espazio-agentzia-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1989-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Espazio-agentzia berria - Zientzia.eus | Espazio-agentzia berria - Zientzia.eus
Munduan DARA izeneko, espazio-agentzia berri bat sortu da.
Munduan DARA izeneko, espazio-agentzia berri bat sortu da. Espazio-agentzia berria - Zientzia.eus Munduan espazio-agentzia berri bat sortu da, DARA izenekoa, eta Mendebaldeko Alemanian bultzatu dute. Agentzia honen helburuak Alemaniako espazio-iharduerak koordinatzea eta gobernu eta industriaren artean espazio-arazoetarako elkarlana bultzatzea da. Agentziaren zuzendaria Wolfgang Wild da; Bavariako Zientzi Ministrari ohia.
0.0/5 rating (0 votes) |