id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-2485e65ec089 | http://zientzia.net/artikuluak/apo-gehiagi-australian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Apo gehiagi Australian - Zientzia.eus | Apo gehiagi Australian - Zientzia.eus
Kainabera-apoa Australiako ekialdean eta iparraldean hedatzen ari da. Hala ere, biologoak ez datoz bat apoek inguruko ekologian duten eraginaz.
Kainabera-apoa Australiako ekialdean eta iparraldean hedatzen ari da. Hala ere, biologoak ez datoz bat apoek inguruko ekologian duten eraginaz. Apo gehiagi Australian - Zientzia.eus Apo gehiagi Australian
Zoologia
Kainabera-apoa Australiako ekialdean eta iparraldean hedatzen ari da. Apoa orain dela 50 urte sartu zen Australiara. Bere bidez, azukre-kainaberetan hainbeste kalte sortzen zuen kakalardoaren kontra egin nahi bazen ere, gerora apoa jaten duten beste animalia batzuk pozoindu egin dira.
Hala ere, biologoak ez datoz bat apoek inguruko ekologian duten eraginaz. Krokodiloak, koalak, sugandilak eta sugeak hil badira ere, ez da ikerketa zientifiko zehatzik egin honen inguruan.
Zenbait zientzilari, apoa biologikoki kontrolatzearen alde azaldu da. Kontrol biologikorik arruntena birus edo bakterioen bidez egiten da. Beste batzuen ustetan, inolako kontrolik ezarri aurretik, apoaren ezaugarriak hobeto ezagutu behar dira. Bestela emaitza onen ordez txarrak lortzeko arriskua egon daiteke.
Australiako administrazioaren aholkuz, biologo australiar bat apoaren jatorrizko lurretara, hots, Hegoamerikara eta Ertamerikara joango da, Australian erabili ahal izango den kontrol-mekanismoren bat aurkitu asmoz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7455e12eb873 | http://zientzia.net/artikuluak/europako-nekazal-politikak-ingurugiroa-kaltetzen-d/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Europako nekazal politikak ingurugiroa kaltetzen du - Zientzia.eus | Europako nekazal politikak ingurugiroa kaltetzen du - Zientzia.eus
Naturako Mundu-Fundazioak, Europako Ekonomi Elkarteko nekazal politika salatu du, eta beraz, ingurugiroa kontutan hartuko duen nekazal politika aurrera eramatea aholkatzen dio EEEri.
Naturako Mundu-Fundazioak, Europako Ekonomi Elkarteko nekazal politika salatu du, eta beraz, ingurugiroa kontutan hartuko duen nekazal politika aurrera eramatea aholkatzen dio EEEri. Europako nekazal politikak ingurugiroa kaltetzen du - Zientzia.eus Europako nekazal politikak ingurugiroa kaltetzen du
Ingurumena
Naturako Mundu-Fundazioak, Europako Ekonomi Elkarteko nekazal politika salatu du. Txosten batean dioenez, delako politikak ez du batere zaintzen ingurugiroa, eta beraz, ingurugiroa kontutan hartuko duen nekazal politika aurrera eramatea aholkatzen dio EEEri.
NMFren aholkuz, lurra ingurugiroaz kezkaturik lantzen duten nekazari pobreentzat EEEk ematen dituen diru-laguntzak %25etik %80ra bitartean handitu beharko lirateke.
Europako lurrak hainbeste denbora daramate intentsiboki lantzen, ezen oso zaila gertatzen bait da "habitat natural"ari buruz hitz egitea. Mendebaldeko Alemanian adibidez, 581 landare-espezie desagertzeko arriskuan daude. Hauetatik 173 lurren drenajeagatik, 89 herbizidengatik eta 56 ongarriengatik daude galtzear. Hemen estatu bateko adibidea bakarrik azaldu badugu ere, Europa osoko estatuetan agertu dira arazoak. Izan ere, deforestazioa areagotu egin da estatu guztietan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2e9b42675e5b | http://zientzia.net/artikuluak/erresuma-batuan-txoriak-gero-eta-gutxiago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erresuma batuan txoriak gero eta gutxiago - Zientzia.eus | Erresuma batuan txoriak gero eta gutxiago - Zientzia.eus
1970-1980 hamarkadaz geroztik martin arrantzale deituriko txorien populazioak behera egin du.
1970-1980 hamarkadaz geroztik martin arrantzale deituriko txorien populazioak behera egin du. Erresuma batuan txoriak gero eta gutxiago - Zientzia.eus Erresuma batuan txoriak gero eta gutxiago
Ekologia
1970-1980 hamarkadaz geroztik martin arrantzale deituriko txorien populazioak behera egin du. Seguru asko ibaiak poluitzen dituzten metal astunen bidez pozoindu dira txori hauek.
BTO deituriko ornitologi erakunde ingelesak, azken 30 urte honetako txoriei buruzko datuak eman berri ditu. Ondorio nagusiena hauxe da: ohizko espezie gehienen populazioak behera egin duela.
Pestizidak erabiltzea eta lurra lantzeko egutegia dira beherakadaren arrazoi nagusienak. Hegatxabalek, txokek eta gari-berdantzek jaten dituzten haziak, herbizidez tratatzen dira. Udazkenean gero eta gehiago eta udaberrian gero eta gutxiago ereitea, beste oztopo bat da txorientzat.
Halaber, monokultiboaren hazkundeak lurren arteko desberdintasunak murriztu egin ditu, horrela hegaberek, hontza zuriek eta okil berdeek kaltea jasan dutelarik. Hala ere, monokultiboaren eraginez, espezie batzuek irabazi egin dute, baina irabazleak oso gutxi izan dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-18a7a3dde32b | http://zientzia.net/artikuluak/tabakoa-erretzeko-eta-elikatzeko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tabakoa erretzeko eta elikatzeko - Zientzia.eus | Tabakoa erretzeko eta elikatzeko - Zientzia.eus
Kentucky unibertsitateko Shuh Sheen patologia irakasleak dioenez, tabakotik ateratako proteina bat, arraultza, gazta edo esnea baino hobeagoa da giza elikadurarako.
Kentucky unibertsitateko Shuh Sheen patologia irakasleak dioenez, tabakotik ateratako proteina bat, arraultza, gazta edo esnea baino hobeagoa da giza elikadurarako. Tabakoa erretzeko eta elikatzeko - Zientzia.eus Tabakoa erretzeko eta elikatzeko
Osasuna
Kentucky unibertsitateko Shuh Sheen patologi irakasleak dioenez, tabakotik ateratako proteina bat, arraultza, gazta edo esnea baino hobeagoa da giza elikadurarako. Proteina kendu ondoren geratzen den zuntzezko hondakina aprobetxa daiteke zigarroak egiteko eta zigarro hauek kalte gutxiago sortuko lukete gaur egun erretzen ditugunak baino.
Sheen-ek dioenez kilometro karratuko lurrean tabakoa lantzen bada 800 kg proteina lor daiteke eta hondakinak, noski, zigarroak egiteko erabil daitezke.
Nazio industrializatuetan ez dago goserik, beraz ez dirudi aurkikuntza honek aplikazio handirik izango duenik; baina, ez da gauza bera gertatzen 3. munduko nazioetan, hemen erabilera zuzena izango bait luke. Izan ere, tabakoa ezezik, baita alfalfa, soia edo azukre-kaina egokiak dira proteina hori lortzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3bddd9c5d04b | http://zientzia.net/artikuluak/hubble-teleskopioa-martxan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hubble teleskopioa martxan - Zientzia.eus | Hubble teleskopioa martxan - Zientzia.eus
1990. maiatzaren bukaeran Hubble espazio-teleskopioak bere lehen argazkiak atera zituen.
1990. maiatzaren bukaeran Hubble espazio-teleskopioak bere lehen argazkiak atera zituen. Hubble teleskopioa martxan - Zientzia.eus Hubble teleskopioa martxan
Astronomia
1990.eko maiatzaren bukaeran Hubble espazio-teleskopioak bere lehen argazkiak atera zituen. Teleskopioaren enfokatze-lanak burutu ez badira ere, ateratako argazkien kalitateak NASAkoak (teleskopioaren jabeak) harritu egin ditu. Enfokatze-lanak bukatu ondoren, argazkien kalitatea 100 aldiz hobetuko da. Bestalde, teleskopioa higitzen zenean sortutako bibrazioaren arrazoia aurkitu omen du NASAk.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b0dae64faf29 | http://zientzia.net/artikuluak/talde-idazlanak-gero-eta-gehiago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Talde-idazlanak gero eta gehiago - Zientzia.eus | Talde-idazlanak gero eta gehiago - Zientzia.eus
Aldizkari zientifikoetako artikuluak taldelanak dira.
Aldizkari zientifikoetako artikuluak taldelanak dira. Talde-idazlanak gero eta gehiago - Zientzia.eus Talde-idazlanak gero eta gehiago
Aldizkari amerikar baten arabera, aldizkari zientifikoetan argitaratzen diren artikuluak gero eta gehiago taldelanak dira. Ondoko taulan artikulu eta argitaratzaileen arteko erlazioa adierazten da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-047708eb5002 | http://zientzia.net/artikuluak/nina-laster-espaziorantz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Nina, laster espaziorantz - Zientzia.eus | Nina, laster espaziorantz - Zientzia.eus
Eguzkitiko energiaz baliatuko den espaziuntzi hau 1992. urtean espazioratuko da.
Eguzkitiko energiaz baliatuko den espaziuntzi hau 1992. urtean espazioratuko da. Nina, laster espaziorantz - Zientzia.eus Nina, laster espaziorantz
Astronautika
Ingelesek Martitzera joateko eratu duten plangintza, munduan zehar daudenen artean osatuena dela diote espezialistek. Eguzkitiko energiaz baliatuko den espaziuntzi hau 1992. urtean espazioratuko da.
Proiektu honen ezaugarri nagusiena, 250 m diametroko disko batek, 4 m zabal eta 4 m altu den zilindro bat inguratzea da. Disko hau bela baten gisakoa da. Hortaz, espaziuntzia aireratzean bildua eraman daiteke eta espazioan zabal daiteke.
Une honetan proiektu honen arduradunak babestaileen bila ari dira eta jadanik zenbait enpresa interesaturik agertu da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9f07d1ab45bc | http://zientzia.net/artikuluak/proba-tunelak-aerodinamikoak-eta-zenbakizkoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Proba-Tunelak: aerodinamikoak eta zenbakizkoak - Zientzia.eus | Proba-Tunelak: aerodinamikoak eta zenbakizkoak - Zientzia.eus
XX. mendean hegazkingintzaren sorrera eta garapena bizi izan ditugu. Hemendik aurrera hegazkinei eskatuko zaizkien prestazioak gero eta handiagoak izango direnez, diseinuak berebiziko garrantzia du.
XX. mendean hegazkingintzaren sorrera eta garapena bizi izan ditugu. Hemendik aurrera hegazkinei eskatuko zaizkien prestazioak gero eta handiagoak izango direnez, diseinuak berebiziko garrantzia du. Proba-Tunelak: aerodinamikoak eta zenbakizkoak - Zientzia.eus Proba-Tunelak: aerodinamikoak eta zenbakizkoak
Teknologia
XX. mendean hegazkingintzaren sorrera eta garapena bizi izan ditugu. Hemendik aurrera hegazkinei eskatuko zaizkien prestazioak gero eta handiagoak izango direnez, diseinuak berebiziko garrantzia du. Probak egiteko biderik onena orain arte, saiakuntza praktikoak egitea izan da, baina saiakuntzatan errealitatetik hurbilen egoteko, probatoki egokiak eraiki behar dira eta hori oso garestia da.
Orain dela hogeitabost urte prototipo baten lehen hegalaldia abentura suertatzen zen, baina gaur egun aire–konpainiek hegazkinak egin aurretik erosten dituzte. Ordenadoreen aurrerapenari esker, injineruek hegazkinek hegalaldian izango duten portaera gero eta hobeto kalkula eta aurrikus dezakete. Horretarako, abioiaren inguruan gertatzen diren aire-higidurazko fenomeno konplexuak, fluidoen mekanikako espezialistek landutako metodoen bidez aztertzen dira. Azterketa–mota hauek oraindik erabat fidagarriak ez badira ere, gero eta gehiago erabiltzen ari dira. Inoiz kalkuluek saiakuntza ordezkatuko al dute?
Ordenadorez, misilaren azalean egongo diren presioak simulatzen dira. Urdin ilunetik urdin argi, hori eta gorriraino presioa gero eta handiagoa da.
Bi bide aurrikusten dira: batetik, tamaina eta prestazio handiko tunelak, garestiak noski, egitea, eta bestetik zenbakizko tunelak izango liratekeen superordenadoreak erabiltzea.
Lehenengo bidearen adibide Koloniako proba–tunela da. Tunel honen helburua erregimen transonikoa aztertzea da, hau da, hegazkinaren abiadura soinuaren antzekoa denekoa (kontutan hartu garraio–hegazkinaren abiadura mila kilometro ordukoa izatea komeni dela). Abiadura hau teknikoki adierazita, Mach–en 0,9 zenbakiari dagokio (Mach–en zenbakia, hegazkinaren abiaduraren eta soinuaren abiaduraren arteko zatidura da).
Rafale izeneko abioi militarraren maketa tunelean hiru posiziotan probatzen.
Abiadura transonikoetan gertatzen diren fenomeno fisikoak konplexuak dira eta, beraz, ahalik eta ondoen adieraztea komeni da. Fluxu aerodinamikoa adierazteko, bi parametro kontutan hartu behar dira: Mach–en zenbakia eta Reynolds–en zenbakia. Parametro hauek ahalik eta ondoen simulatu behar dira tunelean. Mach-zenbakia ongi simulatzen da airea behar den abiaduran injektatuz.
Ostera, Reynolds–en zenbakia ez da hain erraz simulatzen (Reynolds–en zenbakia inertzi indarren eta biskositate–indarren arteko zatidura bezala defini daiteke). Reynolds–en zenbakia maketaren tamainaren araberakoa da. Maketa, hegazkin erreala baino txikiagoa denez, injineruek estrapolatu egin behar izaten dute eta estrapolazio horiek batzuetan ez dira zuzenak izaten. Zenbaki hau simulatzeko soluzioak bilatu behar dira. Horietako bat tenperatura txikiagotzea izaten da. Koloniako tunelean, airearen ordez nitrogenoa erabiliko da fluido gisa.
Abioiaren maketa proba-tunelean. Euskarri gainean finko dago, lurrartze-trena kanpoan duelarik.
Nitrogenoa –180°C–raino hoztu daitekeenez, Reynolds–en zenbakia simulatzeko egokia izan daiteke. Baina 1994. urtean, tunela martxan jarriko den urtean hain zuzen ere, agian zaharkitua gera daiteke, zeren eta hurrengo urteetan superordenadoreen eboluzioa izugarria izan bait daiteke.
Zenbait ikerlariren eritziz, kalkuluak tuneletan egin ezin daitezkeen simulazioak ordezka ditzake eta espaziuntzien diseinuan behar izango dituzten simulazioen epe eta kostuak murriz ditzake. Bestalde, hegazkin–eredu berriek probaldia izaten dute. Zenbat eta prestazio hobeak eskatu, gero eta probaldi luzeagoa behar izaten da. Hortaz, estrapolazio baten arabera, 2000. urtean lehen hegalaldia egin beharko lukeen ibilgailu aeroespazial baten probaldia tuneletan berrogeitamar urtekoa izango litzateke.
Lineako abioien eskea bere ezaugarrien araberakoa izan ohi da. Garrantzitsua da, beraz, fabrikatu aurretik simulazioak egitea. Irudian Airbus europarra muntai fasean.
Zifra hau ikusita, beste bide batzuk aztertu ahal izatea ez da batere harrigarria. Kalkuluzko simulazioen aldekoek, ordenadoreek izandako potentzi hazkundea dela eta, bide honen aldeko argudioak adierazi dituzte. Ordenadore handien kalkulu–abiaduraren eta memoria nagusiaren ahalmenaren hazkundea esponentziala izan da eta aurrerantzean joera bera mantenduko dela aurrikus daiteke. Gainera, potentzi hazkundearekin batera prezioak jaitsi egin dira. Ordenadoreen prezio–igoera, beren potentziarena baino apalagoa izan da. Beraz kalkuluaren kostua txikiagotuz doa denbora igaro ahala.
Albatrosa lurreratu gabe 15.000 kilometro egiteko hornitu du naturak.
Kalkulu bidezko simulazioa bi zati garrantzitsuz osaturik dago, hots, hardwareaz eta softwareaz. Orain arte hardwareari buruz aritu garenez, ondoren softwareari buruz arituko gara. Teorian, edozein gorputzen inguruko airearen higidura, fluidoen mekanikaren ekuazioak ebatziz ezagutu daiteke. Baina, sistema honen bidez eta ekuazioen zailtasuna kontutan hartuz, emaitza batera iritsi daitekeen ordenadorerik ez dago. Beraz, ekuazio korapilotsu horiek datu–basez ordezkatzen dira. Datu–baseak aurretik bildutako esperientzian oinarritzen dira; baina bide hau orain dela gutxi arte ezin erabili izan da; alde batetik nahikoa esperientzia ez zegoelako eta bestetik ordenadoreak gaur egun bezain lasterrak ez zirelako.
AGV edo Abiadura Hegazkin hau ere, 15.000 km Mach 5-eko abiaduraz egiteko gauza izango da aurki. Hori baino lehen proba ugari pasatuko ditu tuneletan.
Hala ere, edozein simulaziotan turbulentzia tratatzea izugarri zaila izaten da. Tunel aerodinamikoetan nahiz kalkuluzkoetan lortzen diren baldintzek, turbulentzi egoera nekez azaltzen dute. Hortaz, zenbait lekutan bide mistoak jorratzearen alde azaldu dira, hau da, tunel aerodinamikoetan zenbakizko metodoak aplikatzearen alde. NASA adibidez, horren alde dago.
Zuzendaritzako kide batek hauxe zioen: Iparramerikarren oraingo eta geroko proiektu aeroespazialek tuneletan izango dituzten proba-beharrak hazten ari dira. Proiektu berriek, kalkulu aurreratuenekin batera ahalik eta saiakuntza zehatzenak behar dituzte. Beraz, gure saiakuntz ahalmena mantendu ezezik indartu egin behar dugu.
Zer esanik ez, bide mistoetan abiatzeak kostu ekonomiko handiak ditu. Zenbait naziok, oraingoz, ezingo die kostu hauei erantzun eta Frantzian, adibidez, tunel aerodinamikoen aldeko apostua egin dute. Tunel hauetan erabiliko diren teknologiak berriak izango dira. Garai batean abiadura neurtzeko erabiltzen ziren gailu mekanikoek fluxua aldatzen zuten. Ostera, laserrean oinarritutako metodo optiko batek abiaduraren osagaiak bi edo hiru norabideetan eman ditzake, aire-fluxuari eragin gabe.
B-2 hegazkin detektaezina. Diseinuz eta materialez aurreratuena da arlo militarrean.
Laserrean oinarritutako beste metodo batez, hegalen atzean gertatzen diren zurrunbiloak edo propultsio-sistemen atzeko fluxua ikus daitezke. Tuneletako hormen itxurak ere garrantzi handia du. Mach–en zenbakia 1en ingurukoa denean, maketak emititutako talka-uhinak hormetan isladatu eta itzuli egiten dira. Beraz, hori gerta ez dadin hormak itxura berezia izan beharko du.
Maketa euskarri batez sostengatzen denez, euskarri horrek fluidoaren higidurari eragin diezaioke. Eragin hori ezabatzeko euskarria kendu egin behar da eta beste sostengu batzuk aurkitu. Euskarri-mota horiek eremu magnetikoen bidez lortzen dira.
Baina, tunel berritu hauek superordenadoreek kontrolatzen badituzte, tunel aerodinamikoak zenbakizko tunel bihurtuko dira. Beraz, saiakuntza praktikoak eta ordenadoreak elkarturik eskaintzen dira aukera onenak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2feb308c812e | http://zientzia.net/artikuluak/umeak-adoleszenteak-eta-telebista/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Umeak, adoleszenteak eta telebista - Zientzia.eus | Umeak, adoleszenteak eta telebista - Zientzia.eus
1984ean, txosten zabal batean argitaratu zutenaren arabera, pediatrei eta gurasoei telebistak bortxazko jokaera agresiboen sustapenean eta obesitatean duen eraginaren berri ematen zitzaien.
1984ean, txosten zabal batean argitaratu zutenaren arabera, pediatrei eta gurasoei telebistak bortxazko jokaera agresiboen sustapenean eta obesitatean duen eraginaren berri ematen zitzaien. Umeak, adoleszenteak eta telebista - Zientzia.eus Umeak, adoleszenteak eta telebista
Osasuna
1984ean, txosten zabal batean argitaratu zutenaren arabera, pediatrei eta gurasoei telebistak bortxazko jokaera agresiboen sustapenean eta obesitatean duen eraginaren berri ematen zitzaien.
1984ean, Amerikako Akademia Pediatrikoaren izenean, batzorde batek txosten zabal bat argitaratu zuen. Bertan hausnarketa mamitsuak egin ondoren, pediatrei eta gurasoei telebistak bortxazko jokaera agresiboen sustapenean eta obesitatean duen eraginaren berri ematen zitzaien. Telebistak iharduera sexual goiztiarrean, droga eta alkoholaren erabilera eta abusuan, eskola-errendimenduan eta estereotipo etnikoak (arraza jakin batzuenganako mespretxua, adib.) iraun eraztean eduki dezakeen eragina ere aipatzen zen txosten horretan. Geroztik, zoritxarrez, arazoak onera egin beharrean okerrera egin ote duen nago eta horregatik Akademiak berriki kaleratu duen berrikuspena azaldu nahi nieke “Elhuyar” aldizkariaren irakurleei.
1989an, batezbeste, USAko ume batek denbora gehiago eman zuen telebista ikusten, beste edozein ihardueratan baino, lotan baino izan ezik Nielsen Company–ren azken datuen arabera, 2–5 urteko umeak 25 orduz aritu ziren astero telebista ikusten, 6–11 urtekoak 22 ordu baino gehiago eta 12tik 17 urte bitarteko adoleszenteek 23 ordu egiten zituzten telebistari so. Telebista komertzialari begira ordu gutxiago igaro arren, azken estimazioek ez dute bideoa erabiltzen pasatutako denbora kontutan hartzen. Beraz, pentsatzekoa da azken 6–7 urteotan telebista-aparatuaren aurrean pasatutako denbora ez dela nabarmentzeko moduan jaitsi.
Telebistak umeengan duen eragina, hari begira emandako denboraren eta ikusitakoaren efektu metatzailearen baitan dago; ez bait da berdina, noski, programa guztien eragina (dokumentalak, irudi animatuak, telefilmeak, kirol-emanaldiak, etab.). Nork kontrolatzen du, ordea, programazioa? Nork zehazten du ETBko telesailen, edo irudi animatuen kalitate “sanitarioa”? Gure txoritxoaren erantzuleek kontutan hartzen al dituzte erizpide hauek?
Gaur egungo umea 70 urteko agurea izatera iristen denean, zazpi bat urte pasatuak izango ditu telebista ikusten. Beraz, telebistak munduko esperientziarik aktiboenak baino eragin handiagoa eduki dezake; esperientzia hori desplazatzera iristerainokoa. Zenbait umerentzat, telebistan agertzen edo erakusten den mundua mundu erreal edo egiazko bakar bihurtzen da.
Hasieran aipaturiko gomendio hura argitaratu zenetik sei urte joan dira, eta denboraldi horretan jasotako datuek nahikoa bide eskaintzen dute ondorio bezala honako hau esateko: alegia telebista asko ikustea dela jokabide gogor, bortxazko edo biolentoen arrazoietako bat, bakarra ez izan arren. Eta telebista ikusleak obesitatea ager dadin laguntzen duela ere begibistakoa da.
Telebista ikustearen eta iharduera sexualaren edo alkohol-kontsumoaren artean frogatutako harremanik ez badago ere, egia da USAko adoleszenteek ikusten duten telebistan (eta guk hemen hasiera besterik ez dugu ikusten, zertxobait geroago bada ere) erreferentzia eta konotazio sexual ugari jasotzen dituztela (urtebetean 14.000tik gora estimatu dira, erantzukizun sexualari, abstinentziari edo antisortzeari buruzkoak 150 inguru diren bitartean). Eta egia da, haurdunaldien eta transmisio sexualeko eritasunen intzidentziak adoleszenteen artean gora egin duela, eta Estatu Batuetan alkoholarekin harreman estua duten heriotzen prebalentzia adoleszente eta heldu gazteen artean gaixotasun, lesio eta heriotza–arrazoi nagusienetako bat dela ere.
Guzti horregatik, Amerikako Akademia Pediatrikoaren Komunikabideetarako Batzordeak honako gomendio hauek argitaratu ditu:
Telebistaren eragina frogatzeko ahaleginak indartu egin behar dira pediatra eta gurasoen artean. Are gehiago, gurasoen partehartzea eta umeen artean telebista ikustean kritikatzeko ahalmena pizteko iniziatiba berriak bultzatu behar lirateke.
Pediatrek gurasoei beren seme-alabek telebista ikusten ematen dituzten orduak egunean bat edo bira mugatzea gomendatu behar diete. Gurasoen aldetik telebistaren ordezko egokiak garatzen lagundu behar lukete medikuek: irakurketa, kirolak eta entrenamendu fisikoa, eta heziketa–munduko dibertsioak.
Familia osoak parte hartu behar du seme–alabek ikusten dituzten programen aukeran. Gurasoek telebista beren seme-alabekin ikusi behar dute, “ikusten” dutena interpretatzen laguntzeko. Ahal dela, zinta magnetoskopikoetan (bideotan) eskaintzen diren aukera egokiak aprobetxatu behar lirateke, umeek eta adoleszenteek ikus ditzaten.
Pediatrek umeentzako kalitate handiko programazioa exigituko dien legeria eskatu behar lukete (beste pertsona inplikatuekin batera: guraso, hezitzaile, etab.ekin), gutxienez egunean ordubete umeentzako programa egokiz (hezitzailez, atseginez) osatua egon dadin.
Programa horiek ez lukete jostailutan oinarriturik egon behar; programa horiek umeei jostailuak saltzeko eginak bait daude.
Komunikabidetan sexualitatea erantzukizunez eta era egokian ager eta erakuts dadila eskatzen eta exigitzen jarraitu behar dute pediatrek.
Telebistatik edari alkoholikoen iragarkiak kentzeko ahaleginetan parte hartuko dute pediatrek.
Amerikako Akademia Pediatrikoak ikerketa gehiago bultzatu behar ditu telebistak umeengan duen eragina neurtzeko, eta umeei dedikaturiko telebista konprobatu eta hobetzen saiatu.
TELEBISTA ERABILTZEKO ZENBAIT AHOLKU
Aparatua piztu aurretik, programazioari begirada bat eman.
Ez jarri telebistatik metro t’erdi baino gertuago, aparatuaren tamainaren arabera.
Erradiazio–dosia ia hutsala den arren, ez da komeni pantaila ukitzea.
Ez erabili egoera txarrean dagoen telebistarik edota oso aparatu gastaturik.
Ez ikusi TBrik ilunpetan.
Entzun nahi bada, adi egotea eskatzen duen bolumenean mantendu telebista; ozenago ez.
Ez egon ordu gehiegi telebistaren aurrean. Egunean bi ordu izan daiteke dosi egokia, noizean behin “betekadaren” bat onartu arren.
Umearen adinaren eta sen onaren arabera, programarik egokienak bakarrik aukeratu.
Eta azkenik, beti ere kontutan eduki umearentzat telebista ez dela jostailua eta ezta hezitzaile aparta ere. “Umeak zer ikusi, hura ikasi” dio esaera zaharrak. Beraz, alternatibarik eskaintzen ez zaion bitartean alferrik da umeari “Hainbeste telebistarekin tontotu egingo zara ...”, “Adimena lehortu egingo zaizu”, “Horrela jarraituz gero, begiak karratu bihurtuko zaizkizu...” eta antzekoak esatea. Haurrari zoora joatea, edota berarekin margotzen aritzea proposatzen bazaio (edota bere gustoko jostailuarekin elkarrekin jolastea), nekez egongo da telebista–aparatuari konektatuta egun osoan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b25ffcd27c92 | http://zientzia.net/artikuluak/zerotik-infinitura/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zerotik infinitura - Zientzia.eus | Zerotik infinitura - Zientzia.eus
Duela hamar urte
Duela hamar urte Zerotik infinitura - Zientzia.eus Zerotik infinitura
Astronomia
Duela hamar urte Voyager 2 zunda espaziala Saturno planeta liluragarrira iritsi zen. Voyager 1 eta 2 duela hamahiru urte jaurti ziren Cañaveral lurmuturreko zentru espazialetik gure sistemako kanpo-planeta erraldoiak esploratzeko helburuz. Beren lana ongi baino hobeto bete ondoren, gure planetako zerutik, izarrarteko espazioaren hustasunean murgilduz, eternitatearen infiniturantz abiatu dira, gure zibilizazio teknologiko ahul eta hauskorraren bozeramaile bailiren.
Voyager zunda espazialak 8.000 kg pisatzen ditu. Goi–aldean ikusten den antena komunikazio-antena da eta ukaezinezko garrantzia izan du misioaren arrakastan. Zunda bakoitzak azterketarako 11 tresna desberdin eraman ditu. Zundari indarra 3 erreaktore nuklear txikik emandako elektrizitateak hornitu dio.
1977.eko irailaren 5ean jaurti zen irudiko Voyager 1 . Bere anaia bikia, hamabost egun lehenago jaurti zen.
Jupiterren eraztunak. Voyager 1 ek hartutako argazki honetan nabarmen ikusten dira eraztunak. Voyager 1 ek 1979.ean hartutako argazkia.
Jupiterren Orban Gorri Handia gure sistemako fenomeno atmosferiko ikusgarrienetakoa da. Zientzilariek uste dutenez, Lurra baino hiru bider handiagoa den orban hori ekaitz itzela da. Argazki honetan kolorea nabarmendua dago.
Jupiterren lau satelite handienak (Ganimide, Europa, Io eta Kalisto) Galileok aurkitu zituen, berak asmatutako teleskopioaren bidez. Horrexegatik satelite galilear esaten zaie. Irudian Europaren gainazal leuna.
Io–k eguzki–sistemako sumendirik handienak ditu. Irudian horietako baten leherketa ikus daiteke planetaren ertzean, puntu argitsu moduan.
Amaltea, Jupiterren sateliterik barnekoena.
Eguzki–sistemako ume kuttuna, Saturno. Puntutxo argitsuak Dione, Tetis eta Entzelade sateliteak dira. Hamabost satelite ditu guztira. Voyager 1 ek 1980.ean hartutako argazkia.
Neptunok ere atmosfera zurrunbilotsua du. Irudian Orban Handi Iluna ikusten da.
Jupiterren kasuan bezala, Saturnoren atmosfera ere oso zurrunbilotsua da. Oso trinkoa da gainera eta helio eta hidrogenoz osaturik dago batez ere.
Mimas kraterez josita dago. Satelitearen goi–aldean dagoena guztietan nabarmenena da.
Saturnoren eraztunak hamaika eraztuntxoz osaturik daude. Kolore–aldaketek osagai kimiko desberdinak dituztela adierazten dute.
Voyager 1 ek aurkitutako ilargi berriak eraztunen gainean flotatuz.
Entzeladek 500 km-ko diametroa
Uranok ere eraztunak ditu, nahiz eta Saturnoren eraztunen edertasuna berdintzen ez duten. Bereratzi eraztun ditu guztira.
Urano kolore urdinskako planeta da. Ezkerreko irudiaren kolorea faltsua da. Bost satelite ditu: Miranda, Ariel, Titania, Umbriel eta Oberon. 1986.ean hartutako argazkia.
Arielen gainazal urratua.
Voyager 2 Uranori agur egiten.
1989N1, Voyager 2k aurkitutako satelite berria.
Neptunok ere atmosfera zurrunbilotsua du. Irudian Orban Handi dena ikusten da.
Pluton satelitearen gainazala.
Neptunora, Voyager 2 iritsi zen 1989.ean. Kolore faltsuko irudi da hau.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-947efe6337e0 | http://zientzia.net/artikuluak/urkatua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Urkatua - Zientzia.eus | Urkatua - Zientzia.eus
Urteroko ohiturari jarraituz, aurten ere udako alean, oporrak datozela eta urtean zehar argitaratzen ditugun programak baino xamurrago den bat eskainiko dizuegu. URKATUA izenez ezagutzen den jokoa.
Urteroko ohiturari jarraituz, aurten ere udako alean, oporrak datozela eta urtean zehar argitaratzen ditugun programak baino xamurrago den bat eskainiko dizuegu. URKATUA izenez ezagutzen den jokoa. Urkatua - Zientzia.eus Programazioa
Urteroko ohiturari jarraituz udako alean, ezaguna izango duzuen URKATUA jokoa argitaratuko dugu.
Urteroko ohiturari jarraituz, aurten ere udako alean, hots, uztaila-abuztuko alean, oporrak datozela eta urtean zehar argitaratzen ditugun programak baino xamurrago den bat eskainiko dizuegu.
Xamurrago esaten dugunean ez gara programaren egiturari buruz ari; erabilpenari buruz baizik, eta ez dago zalantzarik jokoak izaten direla erabilpenaren aldetik erakargarrienak eta agian urtegarai honetarako aproposenak.
Ezaguna izango duzue gehienok URKATUA izenez ezagutzen den jokoa. Jolaskidetako batek (kasu honetan ordenadorea izango da) hitz bat aukeratuko du eta besteak letrak botatzen joan beharko du; esaten duen letra bakoitzeko asmatu duen ala ez eta asmatu duen kasuan letra hori zenbat aldiz eta hitzaren zein posiziotan azaltzen den zehatz mehatz adierazi beharko zaio.
Jokoaren hasieran urka bat prestatuko da eta jokoan zehar egiten den huts bakoitzeko gorputzaren zati bat irudikatuko da, harik eta hitzaren letra guztiak asmatu edota gorputz osoa irudikatu ondoren urkatua geratzen den arte.
Joko bat izan arren hiztegia lantzeko oso erabilgarria gerta daitekeela uste dugu, baina eritzi hori zuen, erabiltzaileen, esku geratzen da.
Beraz, animo eta jolastu!
Oharra: Irudi hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra
Programaren azalpena
10-90 Programaren sarrera; urka prestatzea.
100-160 Datuetatik hitz bat aleatorioki hautatu; taulan karaktereka gorde eta letrak asmatu gabe bezala markatzen dira.
170-420 Programaren ziklo nagusia. Ziklo hau 7 akats edo hutsegite egiten direnean edota hitza asmatzen denean amaituko da.
190-250 Erabiltzaileak sakatu duen teklaren kontrola; letra dela egiaztatu eta maiuskuletara pasa.
260-290 Sartutako letra hautatutako hitzean agertzen bada, zein posiziotan agertzen den markatu taulan eta pantailan idatzi.
300-380 Huts egiteari dagokion irudi-zatia irudikatzea. 6 hutsegite gehienez.
390-420 Hitzaren letra guztiak asmatu diren ala ez egiaztatzea.
430-510 Jokoaren emaitza azaltzea.
440 Hitza asmatu den kasua.
450-510 Hitza asmatu ez den kasua.
600-660 Programan erabiliko diren hitzak, datuak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fd66cbdd3c85 | http://zientzia.net/artikuluak/mac-iifx-gaur-egun-aurki-daitekeen-mikrorik-azkarr/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mac IIfx: gaur egun aurki daitekeen mikrorik azkarrena - Zientzia.eus | Mac IIfx: gaur egun aurki daitekeen mikrorik azkarrena - Zientzia.eus
Mac II eta Mac IIx-en itxura bera duen arren, gaur egun aurki daitekeen mikrorik azkarrena da.
Mac II eta Mac IIx-en itxura bera duen arren, gaur egun aurki daitekeen mikrorik azkarrena da. Mac IIfx: gaur egun aurki daitekeen mikrorik azkarrena - Zientzia.eus Mac IIfx: gaur egun aurki daitekeen mikrorik azkarrena
Hardwarea
Mac II eta Mac IIx-en itxura bera duen arren, gaur egun aurki daitekeen mikrorik azkarrena da. Motorola 68030 prozesadorea eta 68882 koprozesadore matematikoa ditu eta 40 MHz-etan egiten du lan.
Dena den, azkarra izatearen arrazoia ez da CPUaren erloju-abiadura handiagoa izatea bakarrik. Badira honez gain diseinuan integratu diren beste aurrerapen teknologiko batzuk ere. Aurrerapen hauek hiru arlo desberdinetan sailka daitezke:
Prozesu- eta memori arloa
40 MHz-etan lan egiten duten bi prozesadorez gain, 32 Kb-eko abiadura azkarreko cache memoria bat du. Honi esker prozesadoreak ia itxarote-denborarik gabe egin dezake lan, produktua asko garestituko luketen memoria bereziak erabili beharrik gabe.
Bestalde, “latched-write” teknikak prozesadoreak memorian idatzi eta aldi berean RAM cache memoriatik irakurtzea ahalbidetzen du, prozesua azkarragotuz.
Sarrera/irteera arloa
Macintosh IIfx-ek sarrera/irteerako bi prozesadore berri ditu. Hauek arduratuko dira datu-transferentziak burutzeaz, prozesadore zentralari lan hau deskargatuz.
Erakuspen-arloa
Hirugarren arlo honetan ere plaka berriak aurkeztu dira; hauen artean garrantzitsuena sistemaren erantzun-abiadura 5 eta 30 bider artean azkarragotu dezakeen 8/24 biteko txartela izanik.
Ekipamendu hau, prozesu-ahalmen handia behar dutenentzat diseinaturik dago hain zuzen ere: sare-zerbitzarientzat eta irudien tratamenduan, animazioan edota lan konplexuen diseinuan diharduen jendearentzat.
Makina berri honen bi bertsio desberdin aurkeztu dira: 4 Mb-eko RAM memoria eta 80 edo 160 Mb-eko diskoa. Bi bertsio hauek ekainerako kalean egotea espero da eta ordenadorearekin batera sistemaren 6.05 bertsioa ere eskainiko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1ecb344dd720 | http://zientzia.net/artikuluak/nwp-559-sony-ren-disko-magnetiko-optikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | NWP-559: Sony-ren disko magnetiko-optikoa - Zientzia.eus | NWP-559: Sony-ren disko magnetiko-optikoa - Zientzia.eus
130 mm-ko diametroa duen disket batean 594 Mb gorde daitezke; 297 alde bakoitzean. Beraz, disket, disko gogor eta CD-ROMen abantailak biltzen ditu.
130 mm-ko diametroa duen disket batean 594 Mb gorde daitezke; 297 alde bakoitzean. Beraz, disket, disko gogor eta CD-ROMen abantailak biltzen ditu. NWP-559: Sony-ren disko magnetiko-optikoa - Zientzia.eus NWP-559: Sony-ren disko magnetiko-optikoa
Hardwarea
Bolumen handiko datu-multzoak gordetzeko garatua izan da kanpo-memoria hau. Beste euskarriekin konparatuz abantaila ugari eskaintzen du. 130 mm-ko diametroa duen disket batean (5 1/4 hazbetekoa) 594 Mb gorde daitezke; 297 alde bakoitzean.
Atzipen zuzeneko euskarri bat da eta datuak nahi adina aldiz borratu eta berridatz daitezke. Beraz, disket, disko gogor eta CD-ROMen abantailak biltzen ditu: alde batetik, datuak berriro idatzi ahal izatea eta bestetik bolumen handiak gordetzeko ahalmena.
Irudien tratamenduan, CAD-CAMen eta irakurketak edota idazketak denbora errealean egitea eskatzen duten eta informazio-bolumen handiak erabiltzen dituzten aplikazio eta lan-estazioentzat dago zuzendua batipat.
Esan bezala, memori ahalmen handia izatea ez da bere abantaila bakarra; disko gogor bat balitz bezala borra daiteke eta informazioa berriro gorde. Material berezi batez egina dago eta horri zor dio ezaugarri hau. Material horrek laser izpi baten bidez ‘curie’ puntu deritzon punturaino berotzen denean bakarrik aldatzen du bere polarizazio magnetikoa.
Gainerako euskarri magnetikoek baino segurtasun handiagoa eskaintzen du; datuak galtzeko tenperatura normalean egoten ez diren indar handiko eremu magnetikoak jasan beharko bait ditu diskoak.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-919264ce7f95 | http://zientzia.net/artikuluak/ii-birologi-batzar-nazionala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | II. Birologi batzar nazionala - Zientzia.eus | II. Birologi batzar nazionala - Zientzia.eus
Valladolideko Medikuntz Fakultatean arrakastaz burutu zen apirilean Estatu-Mailako II. Birologi Batzarra. Birologoen artean Europa nahiz Estatu Batuetatik etorritako adituak izan ziren, erabiltzen dituzten baliabideak ederki eta dotorekin azaltzera.
Valladolideko Medikuntz Fakultatean arrakastaz burutu zen apirilean Estatu-Mailako II. Birologi Batzarra. Birologoen artean Europa nahiz Estatu Batuetatik etorritako adituak izan ziren, erabiltzen dituzten baliabideak ederki eta dotorekin azaltzera. II. Birologi batzar nazionala - Zientzia.eus II. Birologi batzar nazionala
Valladolideko Medikuntz Fakultatean arrakastaz burutu zen apirilean Estatu-Mailako II. Birologi Batzarra. Birologoen artean Europa nahiz Estatu Batuetatik etorritako adituak izan ziren, erabiltzen dituzten baliabideak ederki eta dotoreki —maila oso espezializatua izan arren— azaldu zituztelarik.
B hepatitisa sortzen duen birusa: HBV, partikula zuriak dira.
Batzarraren atsedenaldietan partehartzaileok zenbait enpresak —multinazional farmazeutiko nahiz laborategi edota diagnostikoan lan egiten dutenek— antolaturiko erakusketa zientifiko txit interesgarria ikusi ahal izan genuen. Stand haietan gaur egun dauden tresneria, teknika eta produktu farmazeutiko antibiralik egokienak ikusteko tenorea izan genuen.
Batzarrak lau egun iraun zuen eta oro har bi motako iharduerak izan ziren: hitzaldiak (aldibereko itzulpena zegoen ingelesez buruturikoetan) eta komunikazioak (hormiruditan egiten ziren, irakurritakoan edonork galderak eta iruzkinak zuzentzen zizkien ikerleei, mahainguru informala izanik).
Batzarra apirilaren 17an hasi zen, M.G. Rossmann-ek (EEBBetako biologoak) birusen egituraz emandako hitzaldiarekin. Pikornabirusen egitura tridimentsionala erakutsi zuen. Sakontasun teknikoetan sartu gabe, aipatu baino ez dugu egingo zientzilari honek erabilitako tramankulua (edo jostailua, berak zioen bezala) sinkrotroia alegia. Tresna hau azeleragailua da eta birusa zatiki azpiatomikoz bonbardatuz, bere egitura kristalizatua ikus daiteke. EEBBetan hiru baino ez daude eta Europan bizpahiru, Frantzia eta Suitza arteko mugan eraikitzen ari dena barne. Tresneria honekin, ezbairik gabe, aurrerapauso handiak eman daitezke.
Hurrengo egunean, 18an, goizeko saioan, erreplikazio birikoaren mekanismoak aztertu ziren. Lehen symposium internazional honetan genetika jaun eta jabe izan genuen. Birus desberdin batzuetan (bakteriofago Ø 29, SV 40, , eta adenobirusetan) beren informazio genetikoa nola errepikatzen eta zein faktorek eragiten duten erakutsi zuten aditu amerikar, holandar eta espainiarrek. Maila zientifikoa oso altua izan zela esatea motz gelditzea litzateke; genetika-ikerle espezializatu gutxi batzuek aparte, entzulegoaren erdiak baino gehiagok ideia orokor batzuk besterik ez bait zituen antzeman.
Bazkal aurretik (Fakultatean bertan, minutu bat bera ere galdu gabe ibili behar zen eta) hirugarren estaian zeuden hormirudietan komunikazioak ikusteko eta komentatzeko aukera izan genuen. Birologoek (gehienbat espainiarrak ziren eta haien artean madrildarrak erabat nagusi) buruturiko ikerlanak paper moduan ikusi genituen. Ondoren ordubeteko saioan, denbora laburregia egia esan, mahainguru mamitsua egiten zen, galderak, iruzkinak eta birologoen arteko eritzi-truke interesgarria egoten zirelarik.
Komunikazioak hiru gelatan egin ziren, hiru arlo desberdin aztertuz: lehenik egitura, biologia molekularra eta kimioterapia, bigarrenik birologia klinikoa eta azkenik birus begetalak. Biologia molekularrean aipatzekoak dira zenbait ikerlan txerri-izurrite afrikarra, poliomielitisa, gripea eta HIESa sorterazten dituzten birusen jokaera biologikoaz. Esate baterako, gripearen aurka ezer gutxi egin daiteke. Izan ere, txertoa aurtengo birusaren kontra prestatzen badugu, erabilgarri izango da, baina mutazioak oso arin gertatzen direnez hurrengo urterako edo hilabeteetarako beste birus berri baten aurrean aurkituko gara.
Arratsaldeko saioan, bi mahainguru aukera genitzakeen: genoma birikoaren eboluzioa alde batetik eta infekzio birikoetan diagnostiko serologikorako estrategiak, bestetik. Azken hau aukeratu nuen erakargarriagoa zelakoan eta beste ikerleekin egindako elkarrizketen arabera zuzen nengoen. Infekzio birikoak diagnostikatzeko azken bi hamarkadetan antigorputz espezifikoak —Inmunoglobulina M motakoak— erabiltzen ziren. Egun, fase solidoan buruturiko metodoek, batipat inmunoentzimatikoek, aurrerapen handia suposatu dute diagnostiko arina eta tresneria garestirik gabe egin ahal izateko.
T zelula HIV birusak (eskfera txikiak) infektatua. Ekortze-mikroskopioa elektronikoz egindako mikrografia (X 20.000).
Gaur egun antigorputzak eta birusak odolean edo plasman detekta daitezke. Posible da beste jariakinetan detektatzea ere, listua esate baterako, oso erabilia da adin txikiko umeengan jaio ondoko errubeola, elgorri eta parotiditisa diagnostikatzeko. Bestetik, arnas infekzio birikoetan jariakin nasofaringeoak jasotzen dira. Nerbio-sistema zentralean ager daitezkeen infekzio birikoak diagnostikatzeko likido zefalorrakideoa aztertzen da.
Ondorengo bi hizlariek hepatitisari buruz hitz egin zuten. Jakina denez, hepatitisa erraz asko —HIES beldurgarria baino askoz ere arinago— kutsatzen da. Datu izugarria aipatu zen: 200 milioi hepatitis eramale dago munduan; batez ere herri pobreetan. Gaur egun bost hepatitis-mota dugu: A, B, D eta lehen ez A ez B deiturikoa, gaur C eta E taldeetan banatua.
Hepatitisaren diagnostikorako antigorputzak erabilgai ditugu (batez ere antigorputz monoklonalak) eta haiei esker jakin daiteke ea gaixotasuna kroniko bihurtu den eta pertsona une hartan sintomatiko ala asintomatikoa den. 12 de Octubre ospitalekoek egindako ikerlanaren arabera jakin daiteke gaixoak kroniko izango diren ala osatuko diren ere.
C hepatitisa diagnostikatzeko kitak eskueran dauzkagu —erreaktibo eta ontzi txiki batzuei esker, tresneria konplexurik gabe, diagnostika daiteke—. HCVa (hepatitisaren C birusa) ongi aztertua izan da eta hemofiliko, drogazale zein hemodializatuak arrisku-talde direla nabarmena da. Ama/fetu transmisioa oso gutxi aztertu da HCVren kasuan.
Ostegunean, hilak 19an, goizeko saioan 2. symposium internazionala burutu zen. Gaia benetan interesgarria: aurrerapenak terapia antibirikoan. Jakina denez antibiotikoek bakterioak hiltzen dituzte, baina ez dute inolako eraginik birusen aurka. Birusak suntsitzeko agente antibiralak ditugu eta ondoko koadroan eraginkorrenak erakusten dira.
Agente antibirikoak diseinatzeko ikuspegi desberdinetatik abiatu dira: kimioterapia, biologia molekularra, etab.etik. Teknologia txit aurreratua darabilte xede honekin; esaterako konputagailuz lagunduriko farmakoen diseinua, HIV birusaren alderantzizko transkriptasaren kristalizazioa espazioan (jaurtikigailu espazialean egindako esperimentuak) eta abar.
Ikerketa antibiralaren etorkizuna bost ataletan burutuko da, Britainia Haundiko Wellcome Laboratories-en diharduen K.L. Powellen eritziz. Hona hemen bost atalak:
HIVen aurkako borroka.
Drogen ikerketa; diseinu tridimentsionala ordenagailuz lagundurik.
Substratuetan oinarrituriko peptidoak.
Produktu naturalen analogoak.
HIVren egitura.
Ostegun arratsaldean bi aukera genituen: Landareen birusak (Potybirusen biologia) alde batetik eta diagnostiko arinean Birologi arloko aurrerapenak. Berriz ere bigarren mahaingurua aukeratu nuen eta ondoko teknikak aipa ditzakegu diagnostiko arinean: Mikroskopia elektronikoa metodo klasikoa bada ere —1930.ean nafarreria sorterazten duen birusa ikusi zen— gaur egun mikroskopia elektronikoa oso erabilgarria da beste teknika modernoekin batera erabiltzen denean. Beste teknika horiek inmunozitokimika eta ITE (ingelesez: tindaketa negatiboz erabilitako inmunoagregatuak) dira. Centro Nacional de Biologia Celular y Retrovirus. Instituto Carlos III izeneko erakundean burututako teknika aurrerapauso handia da. Urre koloidala erabiltzen zuten antigorputzari lotzeko.
Azken hau HIVren antigenoari lotzen zaionez, birusa dagoen ala ez argituko dugu. Birusaren morfologia ederki ikusteko ekortze-mikroskopia elektronikoa erabiltzeaz gainera, beste teknika berriaz —elektroi erretrobarreiatuak— partikula birikoaren pisu molekularra edo dentsitatea neurtzeko gauza izaten dira. Majadahonda-n dagoen Carlos III institutuko tresneria Estatu osoko onenetarikoa dela aipatu behar, Cantoblanco-ko Centro de Biologia Molecular (CSIC-UAM) , Madrileko Unibertsitate Autonomokoa atzean gelditzen ez zaion arren.
Bestetik Shell-vial teknikak ditugu eta eritetxeak emaitza klinikoak 24 ordutan eman ditzake. Metodo honen xehetasunetan sartu gabe, oso sinplea izateaz gain ohizko metodoak baino sentikorragoa dela esango dugu eta CMV (zitomegalobirusa)ren kasurako 18 ordutan emaitzak lortzen direla.
Arnas infekzioen birusak diagnostikatzeko, gripea esaterako, ELISA (Enzyme Linked Immunoassay Analysis) eta inmunoharrapaketa batera erabiliz emaitzak 48 ordutan lor daitezke.
Ostiralean, hilak 20an, goizeko saioan zenbait birus berri aipatu ziren; adibidez, giza herpes birusa-6) (HHV-6), giza parbobirus (B-19 eta biroideak (azido nukleikozko katea txikiak dira; inolako kutxa proteikorik gabekoak).
Arratsaldean bi posibilitate izan genituen: birosi exotikoak animali patologian eta HIESa. Esan beharrik ez zein aukeratu nuen. Seguru asko HIESa da hamarkada honetan jendearengan beldur eta interes handiena sorterazi duen gaixotasuna. Beraz, hitz batzuk bederen merezi dituela deritzot. Gaitzaren sortzailea HIV (ingelesez Human Immunodeficiency Virus) euskaraz GIBa (Giza Inmunoeskasiaren birusa) dugu. Seriotipo batzuk (arraza) egon arren, HIV-1 hedatuena da.
Birologi Bileraren izarrik distiratsuena HIV zela argi dago. Honen inguruan egindako mahaingurua anfiteatroan ez eta symposium internazionaletan bezalaxe Areto Nagusian eman zela aipatzeak, zeukan garrantzia eta piztu zuen interesa nabarmenki isladatzen ditu. Batzorde zientifikoaren buruak, R. Najera-k egindako sarrera laburraren ostean, bost hitzaldi —hogeina minutukoak— egon ziren. Hurrengo hauexek:
Antigenoaren detekzioa HIV-1en serologian.
HIVren isolamendu eta karakterizazio biologikoa.
HIVren bidezko infekzioa mikroskopia elektronikoaren ikuspuntutik.
P.C.R.en (teknika genetikoa azido nukleikoak detektatzeko) bidezko anplifikazioaren erabilgarritasuna, HIVek sortutako infekzioaren diagnostikoan.
Erretrobirusak sorturiko infekzioentzako terapia antibirala.
Hitzaldion daturik aipagarrienak, labur esanda, ondokoak dira:
Ohizko teknika (Inmunoglobulina G espezifikoaren detekzioa) aplikagarria ez denean, P24 antigenoa detektatzen da. Teknika honi esker lehenago jakin daiteke ea lagun bat seropositiboa den ala ez. Bestalde ume jaioberriengan oso erabilgarria da.
P24 antigenoaren serologiak badu hala ere, desabantailarik: ez da oso zehatza. Izan ere %60tan soilik ateratzen da positibo, lagunen %100 positibo direla jakin diren kontrol-kasuetan.
Birusaren isolamendua odoleko globulu zurietan, plasman eta likido zefalorrakideoan egin daiteke. Egun, isolamenduaren errendimendua %100ekoa da, bai lagun sintomadunengan eta baita asintomadunengan ere.
Mikroskopia elektronikoz HIV ederki ikus daiteke. 60 nm inguruko diametroa du. Teknika honek detekzioa arin burutu ahal izaten laguntzen du.
Teknika genetiko honen bidez, amagandik seme-alabenganako HIVren transmisioa eta bizitza fetal nahiz jaio ondoan gerta daitekeen infekzio birala aztertzen da. P.C.R.en bidezko anplifikazioa oso teknika sentikorra da, baina kasu positibo faltsuak agertzen dira batzuetan.
HIVren aurka gaur egun dagoen farmako eraginkor bakarra Zidobudina da. Lehen AZT, hots, azidotimidina zuen izena. Estatu Batuetan lehenbizi eta gero mundu osoan —Euskal Herrian Gurutzetan, Bizkaiko ospitalean— HIESaren kontra onartuta dagoen farmako bakarra dugu. Gaixoaren bizi-itxaropen nahiz kalitatea hobetu egiten da. Zenbait saio kliniko egin da beste nukleosidoen analogoekin —ddI, ddC, d4T—; baita polimero sulfatatuekin —PVAS eta PAVAS—, HEPT eta TIBO konposatuekin ere. Itxaropenak ateak erdiirekita ditu, eta jakina, duela urte batzuk baino aurreratuago gaude. Beraz geroak eta birologoek dute azken hitza.
Birologi Batzarra afari dotore batez amaitutzat eman zen Gaztela eta Leoneko kasinoan. Birologoen arteko iruzkinak positiboak ziren, bai antolatzaileez bai maila zientifikoaz. Hirugarren Batzarra 1992.ean izango da. Bartzelonan ote?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2eae66a8a0cb | http://zientzia.net/artikuluak/urezko-zerrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Urezko zerrak - Zientzia.eus | Urezko zerrak - Zientzia.eus
Garai batean laborategiko bitxikeria besterik ez zena, gaur egun industrian laserrari lehia egiten ari zaio. Izan ere presio handiko ur-zorrotada guztiz mehearen bitartez, edozer ebaki daiteke: zura, altzairua, granitoa, marmola, larrua, plastikoa, etab.
Garai batean laborategiko bitxikeria besterik ez zena, gaur egun industrian laserrari lehia egiten ari zaio. Izan ere presio handiko ur-zorrotada guztiz mehearen bitartez, edozer ebaki daiteke: zura, altzairua, granitoa, marmola, larrua, plastikoa, etab. Urezko zerrak - Zientzia.eus Urezko zerrak
Garai batean laborategiko bitxikeria besterik ez zena, gaur egun industrian laserrari lehia egiten ari zaio. Izan ere presio handiko ur-zorrotada guztiz mehearen bitartez, edozer ebaki daiteke: zura, altzairua, granitoa, marmola, larrua, plastikoa, etab.
Ur-zorrotadaz ebakitako pieza batzuk: altzairuzkoak, aluminiozkoak, titaniozkoak, plastikozkoak, etab.
Edozein material ebakitzeko gai direnez, makina hauek urezko zerrak direla esatea ez da gure ustez desegokia, hasieran besterik dirudien arren, baina eman dezagun teknika honen jaiotzaren eta hedapenaren berri.
1968. urtean, Norman Franz zientzilariak Iparrameriketan presio handiko ur-zorrotadaz materialak ebakitzeko teknika patentatu egin zuen, eta hiru urte geroago, teknika hori garatzeko industria bat martxan hasi zen. Lehenbiziko ikerketak aeronautikaren arlorako egin ziren eta laster automobilgintzaren arloa ere landu zuten. Automobilgileek izan ere, composite materialak beren barne-egitura molekularra aldatu gabe ebakiko zituzten tresnen premian aurkitzen ziren.
Ur-zorrotada ebalearen arrakasta, ikaragarria izan da harez gero. Gaur egun adibidez, munduan honelako 1.500 makinatik gora ari dira lanean eta horietako bostehunetik gora Europan bertan. Europan Suedia eta Aleman Errepublika Federala hasi ziren lehenbizi teknika hau erabiltzen eta geroxeago hedatu zen Frantziara. Suedian esate baterako, Karman enpresan zur eta kartoizko puzzleak egiten dituzte ur-zorrotadaz.
Makinak zenbakizko kontrolez eta ordenadorez gobernatzen dira, puzzlean behin ere bi pieza berdin ez daudela segurtatuz. Sistema honek gainera, badu beste abantaila bat: ebakitako piezak puzzlean bertan muntaturik gelditzen dira. Beraz, ez da harritzekoa enpresa suediar hau puzzletan munduan nagusi izatea eta ur-zorrotadaren teknika goraipatu nahi izatea.
Frantzian 1988.eko hasieran inauguratu zuten urezko zerraz baliatzen zen lehen zentrua eta enpresa askok eskatu du bertan saiakuntzak egitea. Edozer gauza ebakitzen dute: sagarrak, gaztak, hormigoia, altzairua, beira, zura, marmola edo composite materialak. Balen kontrako 35 milimetro lodiko beira adibidez, guraizak papera bezalaxe ebakitzen du ur-zorrotada meheak. Balek egin ezin dutena, ur-zorrotadak lortzen du.
Teknikaren oinarria, oso sinplea da. Ur-zorrotada mehea, oso abiadura handian proiektatzen da. Abiadura 600 eta 900 metro segundoko bitartekoa izaten da; soinuarena baino bi edo hiru aldiz handiagoa alegia. Urak abiadura hori lor dezan ordea, 2.000 eta 5.000 bar bitarteko presiotara konprimatu behar da eta hori ezin dezake edozeinek lortu. Etxeko sukaldean adibidez, urak hiru bar inguruko presioa besterik ez du edukitzen.
Makinan erabiltzen den urak, garbia izan behar du. Zirkuituko piezak honda ez daitezen, urari karea, mineralak eta beste ezpurutasunak kendu egiten zaizkio. Horretarako ura iragazi eta material gehigarriak eransten zaizkio.
Larrua ebakitzeko ur-zorrotada. Instalazioa ordenadorez gobernatzen da.
Ura egokitu ondoren, lehenbizi ponpa baten bidez hamar bar inguruko presioa ematen zaio eta hortik presio handiko ponpara pasatzen da. Hor pistoi hidrauliko handi batek pistoi txiki bati bultzatzen dio urari 4.000 bar-eko presioa emanez.
Presio handiko ura altzairu herdoilgaitzezko tutuetan zehar muturreraino joaten da. Tutuak diametro txikikoak eta horma-lodiera handikoak dira eta muturrak oso material gogorrezkoak; zafirozkoak adibidez. Mutur edo injektagailuen zuloa diametro desberdinekoa izaten da ebaki behar den material-mota eta lodieraren arabera.
Normalean milimetroaren 12, 18, 25 eta 35 ehunenekoa izaten da injektagailuen barne-diametroa (beraz ur-zorrotadaren diametroa). 2.000 bareko presioan, urak 640 m/s-ko abiaduraz irteten du; presioa 3.000 barekoa bada, uraren irteera-abiadura 770 m/s-koa eta 4.000 barekoa denean abiadura 900 m/s-koa. Beste era batera esanda, abiadurak 2.300, 2.800 eta 3.200 km/h-koak dira.
Abiadura ikaragarri horietan urak ez du busti ere egiten zeharkatzen duen materia. Beira-zuntzeko plaka bat adibidez, ebaki daiteke oso azkar (minutuan 100 metrotik gora) batere busti gabe.
Ur-zorrotadaren beste abantaila handi bat hotzean lan egin ahal izatea da. Beraz, lantzen diren piezak ez dira berotzen eta beren material-egitura ez da aldatzen. Laserrez piezak ebakitzen direnean adibidez, abantaila hori ez dago. Laserrak piezak erreta ebakitzen ditu eta ertzak belztuta uzten dizkie. Altzairua ebakitzen denean adibidez, laserrez materialaren egiturako aleak urtu egiten dira eta zenbait kasutan hori kaltegarria da; altzairu tenplatuaren kasuan adibidez. Ur-zorrotadak ordea, ez du horrela ebakitzen. Lehenengo material-partikulak desplazatu egiten dira eta gero erauzi. Nolabait esan, bapateko higadura da urezko zerra hauekin gertatzen dena.
Ebaketa-teknika honen beste abantaila bat, makina bakar batek zorrotada asko (zortziraino adibidez) elikatu ahal izatea da. Laserrean aldiz, izpi bakoitzak bere ekipamendu osoa behar du.
Laserraz zein ur-zorrotadaz piezak ebakita, material asko aurrezten da, zeren eta beste sistemetan harrotzen diren txirbilak ez bait dira ateratzen. Ebaketa-lerroa oso estua da eta ia materialik ez da galtzen.
Badirudi zorrotada presio eta abiadura horietan lanean ari delako ur asko gastatu behar duela, baina ez da horrelakorik gertatzen. Presioen arabera, 2,5 eta 0,4 litro bitartean behar dira minutuko. Beraz 240 orduko gehienez. Erabilitako ura dekantatzea komeni da estolderiara isuri aurretik; ez bait da egokia ur poluitua botatzea.
Zorrotadaren konposizioari begiratuz, hiru motakoak direla esan daiteke. Ur hutsa, polimeroz nahasturiko ura ala material urratzailez nahasturiko ura erabiltzen da ebaki behar den material-motaren arabera. Material biguna eta mehea denean, ur hutsa aski da ebakitzeko. Pieza lodiak ebakitzeko ordea, urari polimeroak nahasten zaizkio.
Robota prest dago ur-zorrotadaz automobilaren plastikozko aginte-taula ebakitzeko.
Polimeroek izan ere, urari koherentzia molekularra hobetzen diote eta horrela injektagailutik urrutirago lan egin daiteke. Ur hutsaz esate baterako hogei bat zentimetrotik aurrera zorrotadari airea nahasten zaio eta injektagailutik 70 zentimetrora zorrotadaren ordez ur-lurrina egoten da. Urari %3 polimero nahastuta, zorrotadaren gorputza ez da hain azkar desegiten, ura liskatsuagoa delako.
Beste aukera bat, urari urratzaileak nahastea da. Sistema hau material gogorrak ebakitzeko erabili ohi dute: altzairua, granitoa, marmola eta titanioa bera ebakitzeko adibidez. Kuartzozko urratzaileak urari nahastuta ere, ebakitako ertza garbi eta bizarrik gabe gelditzen da.
Dena den, ur-zorrotadazko ebaketaren abantailarik baliagarrienetakoa, erraz automatizatu ahal izatea da. Gaur egun produkzio-zelula malguak hitzetik hortzera aipatzen diren garai honetan, ur-zorrotadena sistema ezin hobea da. Automobilgintzan esate baterako, automobilaren barruko aginte-taula ebakitzeko trokelak hogei milioi pezeta inguru balio ditu. Gastu handia da inola ere, baina automobil-serie handiak eginda erraz amortiza daiteke. Gaur egun ordea, automobil-ereduak gero eta azkarrago aldatzen dituzte eta prentsa hidraulikoetako trokel garestiak amortizatzea ez da hain erraza.
Gainera automobil-eredu berak gaur egun bariante asko izaten ditu erosleak aukera handiagoa izan dezan eta horrek ere trokela aldatzea eskatzen du. Ur-zorrotadaz arazo guzti horiek erraz konpontzen dira. Zenbakizko kontrolezko programa batek gobernatzen du ur-zorrotada eta ebaki behar den piezan aldaketak badaude, aski da ordenadorean jasorik dagoen beste programa bat ipintzea. Beraz ur-zorrotadak fabrikazio-zelula malguetan erabiltzeko aproposak dira eta prentsa hidraulikoetako trokel garestiak ez.
Elektronikaren esparruan erabiltzeko ere oso egokia dirudi urezko zerrak; zirkuitu inprimatuen plakak ebakitzeko batez ere. Elikadura-arloan, zer esanik ez. Ur-zorrotada da ebakitzeko tresna neutro bakarra. Bestetik, ikerleak ur izoztuz ebakitzeko saioak egiten ari dira. Kontutan hartu behar da 3.000 bareko presioan ura ez dela 0°C-tan izozten; -15°C inguruan baizik. Beraz ura presiopean -10°C-ko tenperaturan eduki nahi dute, eta injektagailutik irten bezain azkar, atmosfera librean izoztu egingo da. Horrela izotzak ebakiko du pieza.
Teknika hau erabiltzeko ekipamenduan, garrantzi berezia bi elementuk dutela esan daiteke: ponpak eta injektagailuak. Bertin etxeak 7.000 bareko presioa lortzeko ponpak eta injektagailuak hobetu egin ditu, hasierakoa baino hamar aldiz iraupen handiagoa lortzen dutelarik.
Ur-zorrotadak duen beste ahalmen bat, lodiera edota pisu berdin ala desberdineko plaka gainjarriak ebaki ahal izatea da. Horrela aldiko pieza bat baino gehiago ebaki daiteke. Gainera piezaren forma edozein izan daiteke. Marmolezko plaka bat zakurraren forman ebaki daiteke adibidez, edo zuhaitz baten forma emanez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bff9fb098ffe | http://zientzia.net/artikuluak/joseph-john-thomson/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Joseph John Thomson - Zientzia.eus | Joseph John Thomson - Zientzia.eus
Fisikari ingeles hau Cheetham Hall-en, Manchester-etik hurbil, jaio zen 1956.eko abenduaren 18an. Thomson, 1940. urteko abuztuaren 30ean hil zen Cambridgen; Ingalaterrako bataila famatuaren bezperan hain zuzen.
Fisikari ingeles hau Cheetham Hall-en, Manchester-etik hurbil, jaio zen 1956.eko abenduaren 18an. Thomson, 1940. urteko abuztuaren 30ean hil zen Cambridgen; Ingalaterrako bataila famatuaren bezperan hain zuzen. Joseph John Thomson - Zientzia.eus Joseph John Thomson
Fisikari ingeles hau Cheetham Hall-en, Manchester-etik hurbil, jaio zen 1856.eko abenduaren 18an.
Thomson, 1940. urteko abuztuaren 30ean hil zen Cambridgen; Ingalaterrako bataila famatuaren bezperan hain zuzen.
Fisikari ingeles hau Cheetham Hall-en, Manchester-etik hurbil, jaio zen 1856.eko abenduaren 18an. Hamalau urte zituela Manchesterreko eskolan injineru-ikasketak hasi zituen, baina laster sortu zitzaion fisikarako joera.
1876. urtean Cambridgera beka bati esker joan eta han eman zituen hil arterako urteak. Bere matematikari-karrera amaitu zuen lehenengo. Gero 1884. urtean, hogeitasei urte bakarrik zituenean, John Rayleigh erretiratu zelako fisika-irakasle izan zen. Cavendish laborategiaren ardura bere gain hartu zuen eta zuzendari ona zelako fisika azpiatomikoan XX. mendearen hasieran Britainia Haundia aitzindari izan zen.
Thomsonek hasieran, Maxwell-en erradiazio elektromagnetikoen teoria lantzeari ekin zion eta hortik izpi katodikoetara heldu zen. Izpi haiek, erradiazio-forma berria ziren; ez bait ziren elektromagnetikoak. William Crookes eta beste fisikari batzuek frogatua zuten izpi katodikoak negatiboki kargatutako partikulak zirela, zeren eta eremu magnetikoak izpiak desbideratu egiten bait zituen. Froga hau ordea, ez zen erabatekoa. Horretarako, eremu elektrikoak ere izpiak desbideratu egin behar zituen, benetan kargatutako partikulez osaturik bazeuden.
Thomsonek ahalik eta huts perfektuena eginda hodiak erabiliz, eremu elektrikoak izpi katodikoak desbideratu egiten zituela frogatu zuen 1897. urtean. Harez gero ontzat eman da izpi katodikoak negatiboki kargatutako partikulak direla. Thomsonek gainera, izpi katodikoetako partikulen karga eta masaren artean zegoen erlazioa neurtu zuen. Faradayren lege elektrokimikoen arabera karga elektrikoa ioien minimoa baldin bazen, izpi katodikoetako partikularen masa hidrogeno-atomoarena baino askoz ere txikiagoa zen. Beraz, izpi katodikoetako partikulak atomoak baino askoz ere txikiagoak ziren eta lehen aldiz partikula azpiatomikoez hitz egiten has zatekeen.
Partikula azpiatomiko horiek, korronte elektrikoaren unitate bezala onartu zituzten. George Stoney-k elektrizitatearen unitate hipotetikoarentzat elektroi hitza proposatua zuen eta Hendrik Lorentz-ek hitz hori izpi katodikoetako partikulei aplikatu zien. Izpi katodikoetan partikula horiek zeudela frogatzeko azken saiakuntza Thomsonek egin zuenez gero, eta partikulen tamaina atomoa baino txikiagoa zela berak frogatu zuenez gero, elektroiaren aurkikuntza Thomsoni egozten zaio. Gaur egun gainera badakigu elektroiaren masa hidrogeno-atomoarena baino 1837 aldiz txikiagoa dela.
Thomsonentzat elektroia materiaren osagai unibertsala zen. Horregatik, atomoaren barne-egitura esplikatzeko lehenengotako teoria adierazi zuen. Thomsonentzat atomoa elektrizitate positiboko esfera zen eta bertan kokaturik zeuden elektroi negatiboak, karga positiboa neutralizatzen zutelarik. Hastapenetako teoria hau, laster ordezkatu zuen Thomsonen ikasle zen Ernest Rutherford-ek asmatutako beste batek. Rutherforden teoria osatuagoa eta erabilgarriagoa zen, noski.
1906. urtean Thomsoni fisikazko Nobel Saria eman zioten, elektroiaz egin zituen lanengatik. 1908. urtean berriz, Sir titulua lortu zuen. Sarien arloan esan beharra dago Thomsonek ikasle famatuei irakatsi ziela eta haietako zazpik ere gero Nobel Saria jasoko zutela.
1906. urteaz gero Thomson izpi kanalez arduratu zen; Eugen Goldstein-ek hogei urte lehenago aurkitu zituen izpiez alegia. Positiboki kargatutako ioi-fluxua osatzen zutenez gero, izpi positibo izena eman zien.
Thomsonek izpi kanalak eremu magnetiko eta elektrikoez desbideratu egin zituen. Karga/masa proportzio desberdina zuten ioiek, plaka fotografikoaren alderdi desberdinak inprimatzen zituzten. 1912. urtean ikusi ahal izan zuenez, neon gasaren ioiak bi puntu desberdinetara erortzen ziren, bi motako ioien nahastea bailiren; karga, masa ala biak desberdinak zituzten ioien nahastea bailiren alegia. Frederick Soddy-k iradokia zuen isotopoak egon zitezkeela. Isotopoak, desberdina masa atomikoa bakarrik duten atomoak dira.
Thomsonek bere saiakuntzan neonak isotopoak eduki zitzakeenaren arrastoak jaso zituen. Gero, bere ikasle Francis William Aston-ek ikerketa haiei jarraipena eman zien, isotopoen existentzia argi eta garbi frogatuz.
Thomson, 1940. urteko abuztuaren 30ean hil zen Cambridgen; Ingalaterrako bataila famatuaren bezperan hain zuzen. Bere gorpua Westminster-eko abadian ehortzi zuten, Newtonen hilobiaren ondoan, oraintxe dela berrogeitamar urte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2651069dc69e | http://zientzia.net/artikuluak/fotosintesi-sintetikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fotosintesi sintetikoa - Zientzia.eus | Fotosintesi sintetikoa - Zientzia.eus
Ikerlari amerikarrez osatutako talde batek eguzki-energia biltzeko bide berri bat urratu du. Molekula artifizial bat sintetizatu dute, zeinak fotosintesia mimifikatu egiten bait du.
Ikerlari amerikarrez osatutako talde batek eguzki-energia biltzeko bide berri bat urratu du. Molekula artifizial bat sintetizatu dute, zeinak fotosintesia mimifikatu egiten bait du. Fotosintesi sintetikoa - Zientzia.eus Fotosintesi sintetikoa
Biokimika
Ikerlari amerikarrez osatutako talde batek eguzki-energia biltzeko bide berri bat urratu du. Molekula artifizial bat sintetizatu dute, zeinak fotosintesia (landareek eguzkitik energia lortzeko erabiltzen duten prozesua alegia) mimifikatu egiten bait du. Argiaren fotoiek molekula elektrikoki kargarazi egiten dute. Karga hau nahikoa iraunkorra da gainera eta berori zirkuitu elektriko batean gorde daiteke.
Pentado izeneko molekula hau Arizonako unibertsitateko laborategi batean sintetizatu da. Fotoi batek molekula jotzen duenean, hau kitzikatu egiten da eta elektroi bat goi-mailako energi egoerara igarotzen da. Elektroia molekularen erdian dauden porfirinazko eraztunetakoa da.
Kitzikatutako elektroia behe-mailako energi egoerara itzultzen denean aldameneko atomo batera joaten da. Beherago joan nahi badu, beste atomo batera jauzi egingo du eta horrela, jauzika-mauzika, elektroiak hasierako puntutik urrun bukatzen du. Jauziek molekularen mutur batera eramaten dute elektroia eta molekula polarizatu egiten da. Mutur bat positiboki kargatzen da eta negatiboki bestea.
Karga-bananketaren bidez fotoiaren energiaren erdia, pixka bat goitik behetik, energia potentzial kimiko moduan gordetzen da. Landareek eta zenbait bakteriok karga-bananketa erabiltzen dute fotosintesiaren kimikari hasiera emateko.
Lehenago ere antzeko molekulak sintetizatu izan dira, baina kasu horietan, karga bananketak 300 nanosegundo inguru bakarrik irauten zuen eta ondoren energia argi edo bero moduan galtzen zen. Devens Gust eta bere lankideek sortutako molekulak 55 mikrosegundoz izaten ditu kargak banandurik. Denbora hori nahikoa luzea da molekularen energia eroaleak biltzeko edo beste produktu kimiko batzuen bidez gordetzeko.
Pentadoa mintz batean zehar kokatzen (bi muturrak mintzaren bi aldeak ukitzen ari direlarik) baldin bada, kargak erreakzio kimikoak eragin ditzake. Erreakzio kimiko horiek energia gorde dezakete, pila edo baterietan gertatzen den legez. Molekula bi eroaleren artean kokatzen bada, korronte elektrikoa sortuko da kanpo-zirkuitu batean.
Molekula hauek oso erabilgarriak izan daitezke. Gust-ek esaten duen legez, “Argizta itzazu eta karga lortzen duzu; muturrak hari batez lotu eta korrontea daukazu”.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-91c36c50ef56 | http://zientzia.net/artikuluak/bizi-sintetikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizi sintetikoa? - Zientzia.eus | Bizi sintetikoa? - Zientzia.eus
Bere burua errepika dezakeen lehen molekula artifiziala sintetizatu berri da EEBBetan. Molekula berria, bere burua errepikatzen duten molekula biologikoak baino askoz ere sinpleagoa da.
Bere burua errepika dezakeen lehen molekula artifiziala sintetizatu berri da EEBBetan. Molekula berria, bere burua errepikatzen duten molekula biologikoak baino askoz ere sinpleagoa da. Bizi sintetikoa? - Zientzia.eus Bizi sintetikoa?
Biokimika
Bere burua errepika dezakeen lehen molekula artifiziala sintetizatu berri da EEBBetan. Molekula berria, bere burua errepikatzen duten molekula biologikoak (ADNa esaterako) baino askoz ere sinpleagoa da. Molekula berria sintetizatu duten kimikariek “Bizi-zeinu primitiboa da gutxienez” esan dute.
Massachussets-eko Teknologi Institutuko (MIT) Julius Rebek eta bere lankideek sintetizatu dute molekula. AATE izeneko molekulak tenplatu moduan jokatzen du eta molekula-zatiak konbinatzen ditu jatorrizko molekularen kopia egiteko. ADNak egiten duen prozesuaren antzekoa da. Dena dela, azken kasu honetan entzima baten lana beharrezkoa da prozesua abiarazteko.
Rebek eta bere lankideek aminoadenosina ester batekin konbinatu dute kloroformotan eta giro-tenperaturan eta gero trietilamina erantsi diote. Erreakzioan molekulak lotu egiten dira AATE sintetizatuz.
AATEk bere burua errepikatzeko, ester-molekula adenosina muturrera eta aminoadenosina molekula ester muturrera erakartzen ditu. Bi zati horiek orduan, elkarren artean erreakzionatu egiten dute eta AATE-molekula berri bat sortzen dute.
Hidrogeno-loturek egiten dute posible prozesua. AATEren mutur bakoitzak hidrogeno-zubi pare baten bidez ezagutzen du bere “laguna”. Bi zatiak tenplatuan finko loturik daudenean erreakziona dezakete AATE-molekula berria sortzeko. Gero bi zatiak banandu egiten dira.
Erreakzioaren azkartasuna, bi AATE-molekulen banantze-abiaduraren menpe dago. Abiadura hau txikia da lau hidrogeno-zubi hautsi egin behar direlako. Naturan entzimek egiten dute lan hori, baina AATEren kasuan bibrazio termalek askatzen dituzte molekulak. Rebek, prozesua nola azkartu aztertzen ari da.
Molekulak bere burua errepikatzen duela esateko, hiru argudio erabili dituzte. Lehenik, AATEk bere buruaren sintesia katalisatzen du. Bigarrenik, bi AATE-molekula elkarri txertatzen zaizkio puzzle bateko bi pieza legez. Eta hirugarrenik, zubia egiten duten hidrogenoetako bat blokeatu denean (metilo talde bat erabiliz) erreakzioaren abiadura asko moteldu da, AATEk ester edo adenosina molekulak ezagutzeko arazoak dituelako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bf9aace0674a | http://zientzia.net/artikuluak/saqqarah-eko-erreginak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Saqqarah-eko erreginak - Zientzia.eus | Saqqarah-eko erreginak - Zientzia.eus
Egyptoko Alkairo hiriburutik Saqqarah-en egindako indusketa batzuei esker, Pepi I.a erregearen piramide ondoan hiru erregina daudela hobiratuta jakin da.
Egyptoko Alkairo hiriburutik Saqqarah-en egindako indusketa batzuei esker, Pepi I.a erregearen piramide ondoan hiru erregina daudela hobiratuta jakin da. Saqqarah-eko erreginak - Zientzia.eus Historia
Egyptoko Alkairo hiriburutik Saqqarah-en egindako indusketa batzuei esker, Pepi I.a erregearen piramide ondoan hiru erregina daudela hobiratuta jakin da. Egin zirenetik lau mila urte igaro ondoren, erregearen piramide handiaren alboan beste hiru txiki (hiru erreginei dagozkienak) aurkitu dira. Lehenengo biak 1988.ean topatu zituzten eta hirugarrena aurten, duela gutxi.
Pepi I.a erregearen piramidea eta ondoan hiru erreginenak erakusten dituen maketa.
Hiru piramide txikiak ia lerrokaturik daude piramide handiaren hegoaldean. Azkena aurkitu den hirugarrena, beste bi txikien erdikoa da. Beste biek bezalaxe, oinarriko aldeak 40 ukondo egyptiar (20,96 metro) neurtzen ditu. Piramide guztiak, handi eta txiki, aurrez birrinduak eta bipilduak izan dira, oinarria bakarrik uzteraino. Momiarik ez dago jadanik eta ontzi gutxi batzuk besterik ez dira aurkitu: brontzezko iduneko-zati bat, brontze urreztatuzko edalontzi bat, eta erreginaren zur urreztatuzko sandalia bat.
Pepi I.a erregea K.a. 2280-2250. urte inguruan bizi izan zen. Testu idatziak aurkitutako piramiderik zaharrenetakoa da berea. Hieroglifikoek horma osoak betetzen dituzte eta badakigu erregeak Sinai eta Byblos-era espedizioak burutu zituela. Testuei esker, hain zuzen hiru erregina izan zituela jakin da. Baten izena "Nubet benet" zela badakite eta lehen hitzak "urreztatua" esan nahi duela ere bai.
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-273a376b090a | http://zientzia.net/artikuluak/gazta-zuri-begetala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gazta zuri begetala - Zientzia.eus | Gazta zuri begetala - Zientzia.eus
Urtetako lanaren ondorioz, iparramerikarren batezbesteko kolesterolemia %20 jaistea lortu dute eta maila berean baita bihotzekoak jota hildakoen kopurua ere.
Urtetako lanaren ondorioz, iparramerikarren batezbesteko kolesterolemia %20 jaistea lortu dute eta maila berean baita bihotzekoak jota hildakoen kopurua ere. Gazta zuri begetala - Zientzia.eus Gazta zuri begetala
Dietetika/Elikagaiak
Iparrameriketan medikuek propaganda handia egin dute saturatu gabeko koipea jatearen mesedeak goralduz. Urtetako lanaren ondorioz, iparramerikarren batezbesteko kolesterolemia %20 jaistea lortu dute eta maila berean baita bihotzekoak jota hildakoen kopurua ere.
Frantzian azken aldian ari dira benetan kolesterolaren kaltegarritasunaz ohartzen. 1.700.000 pertsona omen daude litroko hiru gramo kolesterol baino gehiago dutenak, berez maila normala litroko 1,85 eta 2 gramo bitartekoa delarik. Arazoari aurre egiteko elikadura-industria frantsesa urratsak ematen ari da. Esneki koipetsu berriak lortu nahi dituzte, koipe begetal eta saturatu gabeak erabiliz, baina hori bai, esnearen koipeaz egindako produktuen zaporea mantenduz. Gazta zuri natural "begetala" da esan dugunaren adibide nabarmena, nahiz eta budin, gurin, esnegain etab. ere egin. Denak soiaren koipez egiten dituzte, baina benetako esnekien zaporea mantenduz.
Estatistikek adierazten dutenez, litroko 0,8 gramo kolesterol soberan edukitzea egunero 20 zigarrotxo bezain arriskutsu da infartuari dagokionez. Beraz, gero eta kontu handiagoa izan beharrean gara janari-arazoetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-25cb6ce6ed14 | http://zientzia.net/artikuluak/bereizmen-handiko-telebista-satelitez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bereizmen handiko telebista satelitez - Zientzia.eus | Bereizmen handiko telebista satelitez - Zientzia.eus
Bereizmen handiko telebista hitzetik hortzera aipatzen da azkenaldian. Orain baino zortzi aldiz informazio gehiago transmititu behar dela esan nahi du.
Bereizmen handiko telebista hitzetik hortzera aipatzen da azkenaldian. Orain baino zortzi aldiz informazio gehiago transmititu behar dela esan nahi du. Bereizmen handiko telebista satelitez - Zientzia.eus Bereizmen handiko telebista satelitez
Irudiak/Soinuak
Bereizmen handiko telebista hitzetik hortzera aipatzen da azkenaldian. Europan 1250 lerrokoa, lerroko 1400 puntukoa eta segundoko 50 irudiko sistema estandarra ezartzea pentsatzen da. Horrek orain baino zortzi aldiz informazio gehiago transmititu behar dela esan nahi du. Horretarako derrigorrezkoa izango da irudiak satelite bidez eta ehun gigahertz inguruko maiztasunean bidaltzea. Sateliteak nolakoak izango diren "Eutelsat" erakundearen eritziz hurrengo hamabi hilabeteetan erabaki behar da, 1995. urtean prest egon daitezen.
Proposatzen dena lau sateliteko sistema da. Hiru lanean egongo lirateke eta laugarrena matxuratutakoren bat ordezkatzeko prest. Guztira 36 kanal eskainiko lizkieke telebista-katea europarrei prezio onean. Bereizmen handiko irudiak 60-90 cm-ko antenen bidez jaso ahal izango dira, baina antena txikiagoek jaso ahal izango dituzte 625 lerroko irudiak PAL, Secam edo MAC sistemetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9fc1815dbdfc | http://zientzia.net/artikuluak/piloturik-gabeko-espioia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Piloturik gabeko espioia - Zientzia.eus | Piloturik gabeko espioia - Zientzia.eus
"Condor" izeneko abioiaren eginkizuna, airetik etsaiaren etxeko informazioa bidaltzea da. Hegalaldiak programatu egiten zaizkio oso goian piloturik gabe ibiltzen den hegazkin honi.
"Condor" izeneko abioiaren eginkizuna, airetik etsaiaren etxeko informazioa bidaltzea da. Hegalaldiak programatu egiten zaizkio oso goian piloturik gabe ibiltzen den hegazkin honi. Piloturik gabeko espioia - Zientzia.eus Piloturik gabeko espioia
Ingeniaritza
"Condor" izeneko abioiaren eginkizuna, airetik etsaiaren etxeko informazioa bidaltzea da. Hegalaldiak programatu egiten zaizkio oso goian piloturik gabe ibiltzen den hegazkin honi. Berekin daramatzan kamera eta transmisio-sistemari esker, irudiak bapatean inolako atzerapenik gabe bidaltzen ditu. Nahitaezko baldintza da hau, besteak beste misilen jarraipena egin nahi izanez gero.
Belaunaldi berriko "U-2" hegazkina dela esan daiteke, baina piloturik ez izatearen abantaila du. Oso zabala da (61 metro) eta hegoen forma aerodinamikoagatik oso erregai gutxi kontsumitzen du. Ondorioz, 20.000 metroko altitudean 60 orduz etengabe ibil daiteke. Gainera karbono-zuntzezko egitura du eta oso zaila gertatzen da radarrez detektatzea. Propultsiorako ia bost metro diametroko helizeak ditu, bakoitza turbokonpresioz pistoizko motore banaz eragiten delarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9a19eea615de | http://zientzia.net/artikuluak/kril-aren-etorkizuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kril-aren etorkizuna - Zientzia.eus | Kril-aren etorkizuna - Zientzia.eus
Garai batean ustiatu gabeko proteina-iturri zela aldarrikatu zen. Orain ordea, Hego Ozeanoan itsasuntzi ikaragarriak dabiltza krila harrapatzen, nahiz eta estokak noiz arte iraungo duen inork jakin ez.
Garai batean ustiatu gabeko proteina-iturri zela aldarrikatu zen. Orain ordea, Hego Ozeanoan itsasuntzi ikaragarriak dabiltza krila harrapatzen, nahiz eta estokak noiz arte iraungo duen inork jakin ez. Kril-aren etorkizuna - Zientzia.eus Ozeanografia
Garai batean ustiatu gabeko proteina-iturri zela aldarrikatu zen. Orain ordea, Hego Ozeanoan itsasuntzi ikaragarriak dabiltza krila harrapatzen, nahiz eta estokak noiz arte iraungo duen inork jakin ez.
Krustazeoak ez dira agian denen gustokoak izango, baina urtero 3-7 milioi tona harrapatzen dira. Are harrigarriagoa da bi uzta handienak Mendebaldean espezie ezezagunak izatea: Akiami pasta egiteko izkira eta kril antarktiarra. Krilak krustazeoen gailurra harrapatu du eta mundu osoan harrapatzen diren espezie guztien artean 30. lekuan dago. Garairen batean etorkizun distiratsua izango zuela espero bazen ere, zergatik baztertu du, ordea, jende askok espezie hau eta ondorioz distira hura itzali?
Jendeak baztertze honek krilarentzat ondorio larriak izan ditzake. Orain arte, arrantza-zonak antolatzeko planetan ahalegin handirik ez da egin; askoren ustetan hornikuntzak agortezinak bait dira.
1960.eko hamarkada arte, harrapatu nahi ziren espezie antarktiar bakarrak baleak eta fokak ziren. Hauen eskea murriztu zenean, arrainarekiko interesa handiagotu egin zen. 1967. urtean arrantzarako flota sobietarrak penintsula antarktiarrean eta hango irletan arraina harrapatzeko merkatal eragiketak hasi zituen. Hego Ozeanoan inoiz harrapatu den kantitaterik handiena izan zen: 400.000 tona bermenda. Noizbehinka arrantza handiegia egiteak ondorengo arrantzaldietan gero eta gutxiago harrapatzea eragiten du eta zonalde hauetan, hain zuzen, gaur egun espezie gutxi batzuk bakarrik harrapatzen dira.
Aldi berean, arrantza-zonatako biologoak kril-stock izugarri horiek nola ustiatu jakiteko posibilitateak zeintzuk ziren begiratzen aritu ziren. Hauxe zioten beraiek: balea planktonjaleen kantitatea murriztu egin delako, krila soberan egongo da. Antarktidako uretan balea erruz harrapatzen zeneko denboraldiaren aurreko eta ondorengo datuen arabera, soberakina 150 milioi tona ingurukoa zen.
Euphausia superba
kril antarktiarra, krilen artean espezierik handienetakoa da. Kril helduak 60 milimetro izan ditzake luzeran eta gramo bat baino gehiago pisatu. Beraien ezaugarririk nabarmenenetakoa (eta arrantzako itsasuntzientzat guztiz erakargarria) uraren gainazaletik hurbil sarda handietan egotea da. Nahiz eta kril antarktiarraren biologiari buruz nazioarteko programa zientifiko bat burutu, krilaren bizitzari buruzko ezaugarri askotxo guztiz ezezagunak dira. Biologoak ez dira ados jartzen krilaren bizi-iraupenaz, edo hazteko behar duten denboraz edo zer-nolako produktibitatea duten erabakitzean. Jakina, datu zehatzik ez edukitzea baliabidea ustiatzeko ahaleginak aurrera eramateko eragozpena da.
Baina biologoak krilaren bizitzaz ikertzen hasi ziren bitartean, arrantza oparoa garatu zen. 1970.eko hamarkadaren bukaeran izugarri igo zen arrantza, 1982.ean gailurra lortu zelarik; 500.000 tona baino gehiago harrapatu bait ziren.
Sobiet Batasuna da gailen krilaren arrantzan, Japonia bigarren eta Txile, Hego Korea eta Poloniak gutxi harrapatzen dute. Azken urte hauetan arrantza jaitsi egin da. “Arazo teknikoei” bota zaie errua, baina uste denez eskea hornikuntza baino txikiagoa da.
Iragarki japoniarrek krila goi-mailako plater gisa aurkezten dute.
Krilaren arrantza Hego Ozeanoan beste arrantza guztiak konbinatuta baino lau aldiz handiagoa da. Baina beste arrain batzuek, eta txibiek, balio handiagoa dute; arrantzuntziek beraz, krila beste espezieek baliorik ez dutenean harrapatzen dute. Arrantzuntziek arrantza-mota desberdinetarako eramaten dituzte ekipamendua eta sareak. Hau honela izanik ere, Hego Ozeanoan arrantza garestia eta arrantzarako denboraldia laburra delako, industriak ahalik eta gehien irabazteko janari gisa saltzeko balio erantsi handiko produktuak produzitu behar ditu. Gaur egun harrapatzen denaren erdia, era batera edo bestera, mahairako saltzen da. Gizakiarentzat janari bihur ez daitekeena, arrain-janari gisa erabiltzen da.
Badaude industrian krila produktu baliotsuago bihurtzeko beste arrazoi batzuk ere. Krila prozesatzea oso konplikatua da. Entzima autolitiko oso aktiboak eta asko ditu eta hil ondoren gorputza suntsitzen hasten da entzima hori. Giza kontsumorako krilak, harrapatu eta 3 ordu barru prozesatu behar dira eta animalientzako janari izateko 10 ordu barru. Krilak itsasuntziaren zubian ere berehala hondatzen dira. Ez dago beraz lehorrean biltegiratzerik. Uretan ere ezin dira biltegiratu, zeren gorputzeko proteinen erdia uretan disolbagarri bait da.
Krilak segituan izozten badira, proteina hauek galdu egiten dira krila desizozterakoan. Gainera, krilak fluoruro-kontzentrazio altuak ditu. Fluoruro gehiena exoeskeletoan kokatua dago, zeinak kilogramoko lau gramo izan bait ditzake. Estatu Batuetako Janari eta Botika-Kontrolerako Bulegoak (Food and Drug Administration) giza kontsumorako onartzen duen muga, kilogramoko 100 miligramo fluoruro da. Fluoruroa oskolean dutelako, kril freskoaren isatsak fluoruro-kontzentrazio onargarriak ditu; kilogramoko 5 miligramo (oskoleko partikulez kutsaturik ez badago behintzat). Baina fluoruroa oso higikorra da eta animalia akabatu bezain laster oskoletik kanpo irteten hasten da. Krila jateko prestatu behar bada, beraz, segituan kendu behar zaie oskola.
Krila animalientzako janari gisa erabiliz gero, badu arazo bat. Janari honek EEEk onartzen duen fluoruro-maila baino lau aldiz gehiago du eta horregatik beste janari batzuekin nahastuta erabili behar da. Zerri eta hegaztientzat ez da %3 kril baino gehiago onartzen eta azienda eta umetarako animalientzat ez da uste batere segurua denik.
Beren jan-neurrian krila duten animaliek (arrain, foka eta pinguinoek) ioia muskuluetatik kanpo mantentzeko mekanismoa dute. Fluoruroa hezurretan metatzen da eta ehunetan fluoruro-kantitate txikia dute. Krila larrutarako hazten diren animalientzat ere egokia da.
Fluoruro-arazoek eta krila segituan prozesatu beharrak (gainera Hego Ozeanoan arrantzan egitearen gastua gehituz), krila harrapatzearen ondorengo produktu-motei izugarri eragiten diete. Merkatal arloan lehen janaria kril-proteinazko pasta izan zen. Pasta hau gatzatu-itxurakoa zen eta normalean arrosa, baina planktona jandako krilarekin egina bazen, pasta berdea ateratzen zen eta belar-zaporekoa. Arrantzuntziak saiatzen ziren honelako kril-sardak ez harrapatzen, kril “berde” hauek segituan hondatzen ziren eta.
Polonia eta Mendebaldeko Alemaniako enpresak 1970.eko hamarkada-bukaeran kril xehetua egiten hasi ziren. Baina zaila gertatzen zitzaien kalitate eskaseko kriletik abiatuz zerbait onargarria lortzea eta, gainera, animalia osoa xehetzen zutenez beren produktuek fluoruro-kontzentrazio altua zuten. Kril xehetua saltxitxa eta zopatarako erabili zen, baina ez da oso lehengai ona elikagai-industriarako (oso alkalinoa bait da) eta, gainera, urarekin nahasteko zailtasuna du eta koipeekin emultsioak osatzeko ere arazoak planteatzen ditu.
Muskuluetako proteinak deskonposatu eta gero gatzatzen dituen prozedura batez kril-hauspeakina produzituz, arazo batzuk baztertu dituzte fabrikatzaile poloniarrek. Teknika honen bidez mamia oskoletik bereiztu egiten dute, horrela azken produktuaren fluoruro-kopurua murriztuz. Ematen duen hauspeakina arrosa da eta gatzatu-itxurakoa, krustazeo-usaia du, apur bat, eta, are garrantzitsuagoa, zapore ona du. Kril jangai bihurtzeko bide arrakastatsua izan liteke.
Hau honela izanik ere, produktu baliotsuena krila bera da. Fluoruro-arazoaz gain, Ekialde Urrunean badago kril osoaren merkatua; bai freskoarena, izoztuta, eta baita egosi eta gero izoztuarena ere. Japoniarrek gehiago ordaintzen dute eme helduen truke; hauek koipe asko izanik zaporetsuak bait dira. Krila haztegiko arrainentzat janari gisa ere erabiltzen da eta baita arrantzarako beita moduan ere, baina Japoniarrek harrapatzen duten erdia baino gehiago mahairako erabiltzen da.
1970. urteaz geroztik krilaren arrantza izugarri igo da.
Mundu osoan zehar azala kendutako kril-isatsak erabiltzen dira. Prozesatzaileek krustazeo handiekin erabiltzen dituzten teknikak aldatuz, orain kril-isats onak produzitzen dituzte; bai hutsik jateko edo bai jangai prozesatuetan gehigarri gisa erabiltzeko. Kril-isatsak arrosa-kolorekoak dira eta egitura elastikoa dute, usain ona eta itsaski-zapore gozoa dutelarik. Azala kendu ondoren, kril-isatsak arroz-ale luze baten tamaina izaten du.
Ondo kontserbatzen (mantentzen) dira. Desizoztu ondoren, jeleak osatzen dituzte eta beste substantziak emultsiona ditzakete, hanburgesa, haragi gisatu, saltsa eta arrain-puskekin erabil daitekeelarik. Krila potetan sartu ere egiten da eta kril-haragia gatzunetan (salmueran) izkiraren ordezkatzaile merke eta ona da. Krilak kalitate handiko produktu baliotsua produzitzen badu, agian justifika dezake Hego Ozeanoan harrapatzeak duen kostu handia. Baina planteamendu honek ere badu muga merkatuaren hazkuntzan: izkiraren antzeko jangai-kopuru handia merkatuan sartzeak, agian prezioak erabat jaitsi erazi egingo lituzke.
Arrain-janaria, harrapaketaren produktu eratorria da: merkatu honetarako krustazeo hau bakarrik harrapatzea ez da ekonomikoa. Fluoruro-kontzentrazio altua izateaz aparte, kril-haragiak baditu bere erabilpena mugatzen duten beste ezaugarri batzuk ere. Ura segituan absorbatzen du, janariaren elikatzeko ahalmena txikiagotuz. Are arraroagoa oraindik, batzuetan arrazoi ezezagunen bategatik su hartzen du.
Krilaren beste eratorri batzuk haragia bera baino baliotsuagoak izan litezke. Krilek proteinak suntsitzeko oso entzima aktiboak dituzte. Entzima hauek endopeptidasak eta exopeptidasak dira, eta medikuntz arloan zauri eta ultzeratako ehun hilak deskonposatzeko erabil daitezke.
Erakargarri bihurtu den substantzia kimiko bat, kitina da. Krilaren oskola kitina eta proteinaz osatua dago, eta kitinak animaliak lehorrean pisatzen duenaren %4 osatzen du. Krilaren arrantzak urtero 2000-3000 tona kitina produzitzen ditu eta normalean zaborretara doaz. Kitina polimero polisakaridoa da, zelulosaren antzeko egituraduna, eta oso erraz alda daiteke kitosano izeneko beste polimero bat sortuz. Kimikariek itxaropen handia dute substantzia hauen etorkizunaz.
Ur zikinak tratatzeko izan dezake zeregina, zeren proteinak gatzatu egiten bait ditu eta metal astunak bahitu. Odoljarioa murrizteko eta sendakuntza bizkortzeko zaurietako bendajean erabiltzen denean, homeostatikoak dira. Industria farmazeutikoak, botiketarako kapsulak eta hari kirurgikoa egiteko erabiltzeko posibilitatea aztertu du eta odolaren kolesterol-maila jaisteko bidea ere aztertzen ari dira.
Substantzia kimikoak lortu nahian
Kitina eta kitosano polimeroak biodegradagarriak dira eta ezaugarri hau dela eta poltsa egokiak dira nekazal elikagai eta produktu kimikoak gordetzeko. Japoniak badu gaur egun Kitinaren Teknologi Aplikaziorako Kontseilua eta Kontseilu honen helburu garrantzitsuenetako bat plastiko biodegradagarriak garatzea da. Kitina kril-arrantzaren produktu baliotsu bihurtzen bada, arrantza hedatzen has daiteke. Hori gertatzen bada, ekosistema erasateraino iritsi baino lehen itsasuntziek zenbat kril harrapa dezaketen azkar erabaki behar da.
1982an eratu zen Antarktidako Itsas Baliabide Bizidunak Kontserbatzeko Elkartea (CCAMLR deiturikoa). Elkarteak ozeanoko bizidun baliabideak “zentzuz erabiltzea” oinarritzat hartu zuen, aldi berean baliabideak antolatzeko ekosistema aldetiko ikuspegia hobetuz. Ikuspegi honen arabera, krila da Antarktidako ekosisteman espezierik garrantzitsuena eta krilari eragiten dion edozer gauzak elika-katean maila altuagoko animaliei ere eragingo die.
Elkarteak baditu puntu arantzatsu batzuk. Lehenik, partaide guztiak ados ez badaude, ezin dezake baliabidea kontserbatzea helburutzat duen neurririk hartu. Bigarren, neurri batek eska ditzakeen betebeharretatik edonork ihes egin dezake 180 eguneko epearen barruan abisua emanez gero. Ikuspegi honek oso zail bihurtzen du harrapaketari buruzko erabaki garrantzitsurik hartzea, zeren proposamena bertan behera uzteko nahikoa bait da ados ez dagoen ahots bat agertzea.
Antarktidako Itsas Baliabide Bizidunak Kontserbatzeko Batzordea (hau ere CCAMLR deitua) urtean behin biltzen da Hobart-en, Tasmania-n, ikerketa eta arrantzari buruzko azken datuetan oinarrituz kontserbazio-neurriei buruz akordioa eztabaidatzeko. Nahiz eta hamarkada honetan Hego Ozeanoan kril-arrantza izan handiena, Batzordea arrain-estoken egoeraz gehiago arduratu da. Batzordeak ezin al dezake kril-estokak babesteko ezer egin? Antarktidako krilaren harrapaketari buruzko datuak oso urri eta burutu gabeak dira.
Sobietarren eta Japoniarren arrantzuntzien mugimenduei buruzko lehen informazio finkoa 1987 eta 1988an egindako bilkuretan agertu zen. Informazio-falta dela eta, ezinezkoa zaie zientzilariei harrapaketa antolatzeko plana diseinatzea. Jendearen eritziz kril hornidurak mugarik ez izatea eta arrantza txikia dela uste izatea dira arrantza antolatzeko planek batzordearen lehentasunen zerrendan leku handirik ez izatearen arrazoia.
1988. urtean batzordeak lantalde iraunkorra izendatu zuen arrantzarekin zerikusia duten krilaren alderdi ekologikoak aztertzeko. Talde hau lehen aldiz iazko ekainean bildu zen eta bilerako emaitzarik esanguratsuena kril-arrantzak “maila normala ez zuela asko gainditu behar” onartzea izan zen.
Honek berriro ere pilota zientzilariei botatzen die: oraingoan datu errealak lortu behar dituzte. Ozeanoak zenbat kril eman dezakeen jakiteko, biologoek krilak zenbat denborako bizia duen jakin behar dute; zer-nolako produktibitatea duen eta urtero zenbat gehitzen eta zenbat murrizten den. Horrek ez ditu ugaritasuna, banaketa eta neguan nora joaten diren eta zer egiten duten, esate baterako, aipatu ere egiten. Arrantza antolatzeko eredu biologiko arruntena eraikitzeko ere, aurreko gaiei erantzuna eman behar zaie. Arrantza-kopuruari muga arbitrarioa ezartzea da alternatiba. Hau guztiz deserosoa litzateke arrantza burutzen duten herrialdeentzat, baina informazio biologikorik ezean, geratzen den bide bakarra izan liteke.
Nolakoa izango ote da krilaren etorkizuna? Dagoenekoz hiru konpainia norvegiarrek agertu dute Hego Ozeanoan arrantzan hasteko asmoa. Konpainia pribatuek krila harrapatzeko interesa agertzeak, prozesatzeko garaian edo substantzia kimikoak erauztean edo erabilpenean aurrerakadaren baten perspektiba dagoela esan nahi du. Horrela gertatuz gero, batzordeak, daturik ez izanda ere, erabakiren batzuk hartu beharko ditu arrantza antolatzeko eta krila kontserbatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-25d7a7176e49 | http://zientzia.net/artikuluak/einstein-anderea-ezusteko-aurkikuntza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Einstein anderea: ezusteko aurkikuntza - Zientzia.eus | Einstein anderea: ezusteko aurkikuntza - Zientzia.eus
Orain dela gutxi aurkitutako Albert Einstein-en idazki batzuetan oinarrituz, bere lehen emazteak uste baino paper garrantzitsuagoa jokatu zuela dio zenbaitek. Itxuraz, erlatibitateari buruz lehen artikulu originala biek idatzi zuten.
Orain dela gutxi aurkitutako Albert Einstein-en idazki batzuetan oinarrituz, bere lehen emazteak uste baino paper garrantzitsuagoa jokatu zuela dio zenbaitek. Itxuraz, erlatibitateari buruz lehen artikulu originala biek idatzi zuten. Einstein anderea: ezusteko aurkikuntza - Zientzia.eus Einstein anderea: ezusteko aurkikuntza
Historia
Orain aste batzuk ikusi ahal izan dugu Euskal Herriko zinemetan “Camille Claudel-en pasioa” izeneko filme hunkigarria. Filme hori ikusi dugun asko harriturik geratu gara datu batekin: Rodin eskultore goraipatuaren zenbait obratan Camille Claudel-en partaidetza zenbaterainokoa izan zen jakin ahal izan dugu. Ez Rodin-ek, ez historiak, ez dute ordaindu emakume horrekiko duten zorra. Ez dirudi hala ere kasu bakarra denik. Orain dela gutxi aurkitutako Albert Einstein-en idazki batzuetan oinarrituz, bere lehen emazteak uste baino paper garrantzitsuagoa jokatu zuela dio zenbaitek. Itxuraz, erlatibitateari buruz lehen artikulu originala biek idatzi zuten.
Einsteinen biografiari buruzko datuak agertzen diren entziklopedia eta liburuetan ez da apenas aipatu ere egiten bere lehen emazte izandakoa: Mileva Maric. Matematikari eta fisikari zen bere emaztea eta azken bolada honetan zenbaitek kaleratu duenari kasu eginez, ez nolanahikoa gainera: bere senar Albert-ekin erlatibitatearen teoriaren sorreran elkarlanean aritzeko moduko matematikari eta fisikaria. Elkarlan hori norainokoa izan zen jakitean legoke arazoaren gakoa.
Albert eta Mileva Einsteinek elkarrekin lan egin eta bien izenean argitaratu zituzten beraien lehen artikulu zientifikoak. Horixe da Princeton-eko Unibertsitateak Albert Einsteinen gutun eta idazkiak argitaratzearen ondorioz, zientzilarien artean sortu den ekaitzaren oinarrian dagoen baieztapena. Albertek Milevari idatziriko gutunetan erlatibitateari buruzko lana aipatzean “gure lana” espresioa erabili zuen.
Badirudi guztiek onartzen dutela lan hauetan Mileva Maric-en papera orain arte jakin edo aitortu dena baino garrantzitsuagoa izan zela. Baina garrantzi hori norainokoa den baloratzean sortu dira eztabaidak. Eta dirudienez ez txantxetakoak! Gaiaren inguruko eztabaidetan zenbait ikerlarik azaldutako “berotasuna” ez omen da ohizkoa komunitate zientifikoaren barruan. Ikus dezagun historia honi buruz ezagutzen dena.
Einsteindarren biografiak
Albert Einstein 1879. urtean jaio zen Ulm-en, Alemanian. Bera gazte zelarik familiarekin Munichera joan zen eta bertako Institutu Katolikoan (nahiz eta bera judua izan) egin zituen bere lehen ikasketak. 1894ean bere familiak Milanora joan behar izan zuen, baina Albert gaztea Alemanian geratu zen batxilergoa bukatzeko asmotan. Bukatu aurretik utzi zuen eskola: matematika bakarrik interesatzen zitzaionez, irakasle batek emandako aholkuari jarraitu eta Italiara joan zen senideengana.
Italiatik Zurich-era joan zen bertako Eskola Politeknikoan ikasketak egiteko asmoz, baina ez zuten onartu eta urtebete itxaron behar izan zuen bere kontura ikasiz. Hurrengo urtean, 1896.ean, lortu zuen Eidgenössische Technische Hochschule (ETH) izena duen Zurich-eko Eskola Politeknikora sartzea. Hantxe eta urte hartan ezagutu zuen Mileva. Biek ikastaro berak zituzten lehen urte hartan.
1921. A.Einstein Berlinen bere bigarren emazte Elsarekin.
Mileva Maric funtzionari serbiar baten alaba zen. Titel-en jaioa zen (Hungaria orduan, eta Jugoslavia orain). Zurich-eko ETHn onartu izanak argi uzten du Milevaren maila intelektuala; ez bait zen erraza garai hartan goi-mailako ikasketa zientifikoak egiteko emakumeak onartzea.
Albert graduatu egin zen baina Milevak ez zuen lortu azterketa gainditzea, nahiz eta oso antzeko notak izan. Biak Zurich-en geratu ziren Albertek irakasle-lana aurkitzen zuen bitartean. Baina ez zen bilaketa erraza, judua izatez gain, herritartasun suitzarrik ez bait zuen. 1901. urtean lortu zuen herritartasun suitzarra eta Bernako patente-bulegoan lanean hasi zen.
Patente-bulegoko lanak nahikoa denbora libre uzten zion eta bere lanerako laborategirik behar ez zuenez (nahikoa zuen papera, luma eta bere adimena) urte hartan bertan kaleratu zuen bere lehen artikulu zientifikoa. 1902. urtean Milevak alaba bat izan zuen Liserl izenekoa. Artean, Mileva eta Albert ez zeuden ezkonduta eta arrazoia horixe izan zen ala ez ez badakigu ere, dakiguna hauxe da: amak alaba Serbiara eraman zuela zaindariren baten esku uzteko. Alaba honen arrastorik ez da geratu eta ez da berari buruz ezer gehiago aipatzen Albert Einsteinen biografietan.
Hurrengo urtean, 1903an, Albert eta Mileva ezkondu egin ziren eta urtebete geroago Hans Albert mutikoa sortu zen mundura. Mendearen hasierako urte haiek oso oparoak izan ziren Albert Einsteinen bizitzan. 1905. urteak “annus mirabilis” izendapena merezi izan du. Urte hartan bost artikulu argitaratu zituen Albert Einsteinek, bakoitzak gai desberdina ukitzen zuelarik. Bost horietatik hiruk, fisikaren historiako artikulu garrantzitsuenen artean lortu dute tokia.
Artikulu horiek argitaratu ziren kronologiari kasu egingo diogu orain. Lehenengoan, Plank-ek bost urte lehenago plazaratutako ideian oinarritu zen, hau da, energia, materiaren antzera, kuantu edo unitate diskretuetan antolatuta zegoenaren ideian. Energia elektromekanikoaren frekuentzia kuantuaren energiarekin erlazionatu zuen.
Mileva Maric eta Albert Einstein.
Argi moreak argi gorriaren frekuentzia bikoitza duela esateak adibidez, bere kuantu-energia ere bikoitza zela esan nahi zuen. Teoria hau ahaztuta zegoen eta Einsteinek berriro hartu eta fisika klasikoaren bidez azalezinak ziren fenomenoetara aplikatu zuen, hala nola, gorputz beltzarenera. Mekanika kuantikoaren oinarriak jarri zituen Einsteinek horrela. Hainbat urte geroago Nobel Saria jaso zuen lan honegatik, nahiz eta hau bere lanik miresgarriena (horrelakorik esatea zilegi bada) izan ez.
Bi hilabete geroago argitaratu zuen lanean higidura browndarraren eredu matematikoa garatu zuen. Likido batean esegiduran zeuden partikulen higidura, likidoaren molekulen noraezeko higidurarekin erlazionatu zuen.
Hirugarrenak fisikaren munduan iraultzarik sakonena eragin zuen: erlatibitate murriztuaren oinarriak ezarri zituen lan horretan. Denbora eta espazioak ordurarte zuten independentzia eta aldagarritasuna galdu eta termino erlatibo bihurtu ziren. Eskema berri honek masa eta energiaren arteko erlazioa asmatzera eraman zuen; hiperrezaguna dugun E = mc 2 ekuazioaren bidez emandakora hain zuzen. Ideia berri honek fenomeno askoren azalpena egin ahal izateko bidea erakutsi zuen.
Albert Einsteinen urte oparo hauen biografia idatzietan, bere emaztearen aipamen laburrak besterik ez dira egin. Ronald Clark-en 1971n idatziriko biografia ospetsuan “nekazari eslabiar baten alaba esposatu zuen” aipatzen da eta ondoren “Einsteinek bere eguneroko bizitzan topatu zituen gizon eta emakumeek erlatibitatea ulergaitza gertatzen zitzaiela onartzen zuten”. Beraz Clark-ek esandakoaren arabera Milevak ez zituen bere senarraren lanak ulertzen.
Eztabaida piztu da
Einstein hil ondoren plazaratu diren dokumentuek gezurtatu egin dute Clark-en baieztapen hori. Zenbaiten ustez Milevak ulertu baino zerbait gehiago egin zuen lan horietan: berak zuzenean parte hartu zuen kontzeptu horien garapenean. Ideia honen defendatzailerik sutsuenetakoa Evan Harris Walker dugu.
Bere ustez, Albertek eta Milevak elkarrekin lan egiten zuten, nahiz eta bata bestearengandik aldendurik bolada luzeak pasatu. Horien froga gisa Albertek Milevari idatzitako gutunak aipatzen ditu. 1901. urteko martxoaren 27ko gutunean honela dio Albertek “Zein zoriontsu eta harro egongo nitzatekeen, biok, elkarrekin, higidura erlatiboari (erlatibitateari) buruzko gure lana azken puntu arrakastatsu bateraino eramango bagenu”.
Mileva Maric, Albert Einstein-ekin izandako bi semeekin. Hans Albert eta Eduard.
Beste gutun batzuetan ere egiten ditu Einsteinek elkarlanean aritzen zirela uste izateko moduko iruzkinak. Kolaborazioa erlatibitateaz kanpoko beste arloetara ere heltzen zen. Mendearen lehen urteetako Alberten lanek termodinamika, indar molekularrak eta higidura browndarra zituzten aztergai. Ikus ditzagun gai hauek aipatzen dituzten beste adibide batzuk.
“Thomson efektuari buruzko ikerketan beste metodo batekin nabil, zeina, k-ren T-rekiko dependentzia ezagutzeko zurearekin antzekotasunak bait ditu.” ... “Oso ideia emankorra izan dut; indar molekularrei buruzko gure teoria gasei aplikatzea ahalbidetuko diguna” ... “Gure artikulua eman diot” “Pentsa ezazu zein zoragarri izango den berriro elkarrekin lan egin ahal izango dugunean, inork molestatu gabe ... Zu behar bezala eskertuko zaituzte” ... “Helmholtz lehen aldiz irakurtzen ari nintzela zu nirekin ez egotea sinesgaitza iruditzen zitzaidan”. Walker-ek egindako aurkikuntzen artean bada beste datu interesgarri bat.
Desanka Trbuhovic-Ghuric matematikari eta fisikari hungariarrak Mileva Einstein-en biografian idatzitako datuetan oinarritzen da Walker oraingoan. Biografia hau alemanera itzuli eta Suitzan argitaratu zen 1988an. Autore honek Abraham F. Joffe (1880-1960) errusiar fisikari ospetsuaren testigantza jaso zuen. Joffe, erlatibitateari buruzko artikulua argitaratu zen aldizkariaren , hau da, Annalen der Physik-en, batzordekide zen 1905. urtean.
Trbuhovic-Ghuric-ek dioenez, Joffe-k artikuluaren originala ikusteko aukera izan zuen urte hartan, eta Einstein-Marity sinadura gogoratzen zuela dio. Marity, Maric izenaren aldaera hungariarra da. Harrigarria da Marity izatea Joffe-k erabilitako forma. Horixe zen ezkontagirian agertzen zena, baina Alberten biografoek ez dute izen hori inoiz erabili. Horrek sinesgarritasun handiagoa ematen dio Joffe-ren testigantzari. Eskuskribu hori galdua da betirako. Gaur egun gordea dagoena 1943an egina da. EEBBetako batzordeak eskuskribua eskatu zion Alberti gerrarako laguntza moduan edo. Einsteinek eskuz kopiatu zuen artikulu famatua, ondoren honelako iruzkina erantsiz: “Oraingo hau, erlatibitatearen teoriari buruzko nire lehen artikuluaren kopia da. Kopia hau 1943ko azaroan egina da. Eskuskribu originala ez da existitzen, neronek bota nuelako argitaratu ondoren.”
1908. urtean irakasle-postu bat lortu zuen Bernan eta 1909. urtean Zurich-eko Unibertsitatean. 1910. urtean Mileva beste mutil batez erditu zen, Eduard izena jarri ziotelarik. 1911. urtean Pragako unibertsitate alemanean irakasle-postua lortu, baina urtebete bertan egin ondoren berriro Zurich-era itzuli zen. Ordurako Einstein-en izena ospetsu bihurtua zen munduko fisikarien artean.
1913. urtean Berlinera joan zen Mileva eta bi semeekin Fisikako Institutuan beretzat sortutako postu bat onartu ondoren. Ikerketan bakarrik aritzeko adinako soldata jasoko zuen lehen aldiz bertan. Elkarrekin egingo zituzten azken hilabeteak ziren haiek.
Hurrengo urtean Mileva Zurich-era itzuli zen bi semeekin oporretarako. I. Mundu-Gerra hasi eta ez zuten Berlin-era itzultzerik izan. Ez ziren gehiago elkartuko eta urte batzuk geroago legalki banandu egin ziren. Adiskidetasunezko dibortzio-agiriak (1919) atal harrigarri bat jasotzen zuen: Albert Einsteinek Nobel Sariaren diru-saria Milevari emango zion sari hori irabaztekotan. 1922. urtean jaso zuen Nobel Saria Einsteinek eta agindu bezala, Zurich-erainoko bidaia egin zuen dirua Milevari emateko.
Walker-ek guzti honetatik ondorioztatzen duena, honako hau da: Mileva Maric-en izena Einsteinekin batera autorekide edo kolaboradore moduan ager zitekeela eta beraz, Nobel Saria ere bien artean jaso, Curie-tarren kasuan gertatu zen bezala.
Batzuek diotenez, Walker-en hipotesia ez da inongo gehiegikeria: garai hartan normala bait zen emakumeen lana gizonak bereganatzea. Beraz, Einsteinek edozein gizon arrunten jokaera besterik ez zuen izan. Troemel-Ploetz-ek beste adibide bat ere gehitzen du. Zurich-en Milevak korronte elektriko ahulak neurtzeko aparatu bat asmatu zuen. Aparatua Albert Einstein eta bere lagun fisikari Johann Conrad Habicht-en izenean patentatu zen. Trbuhovic-Ghuric-ek dioenez, lagun batek Milevari bere izena patentean zergatik ez zen agertzen galdetu zionean, hauxe izan zen bere erantzuna: “eta zertarako? biok harri bat osatzen dugu” ein Stein = harri bat hitz-jokoa erabiliz.
Troemel-ploetz-ek Milevak bere aitari idatzitako gutun bat ere aipatzen du: “Orain dela oso denbora gutxi lan garrantzitsu bat amaitu dugu; nire senarra mundu osoan famatu egingo duena”.
John J. Stachel, Bostoneko Unibertsitateko Einsteini buruzko Mintegiko kide eta Einsteinen gutun eta idazkien argitarapenaren zuzendari denaren eritziz, orain arte ditugun datu historikoetatik ez daiteke ondoriozta Milevaren kolaborazioak horrelako pisurik izan zuenik. Einsteinen gaztaroko dokumentuen aurkikuntza hauek urte haiei buruzko argitasun pixka bat gehiago eman badute ere, oraindik hor diraute Einsteinen mitoaren inguruko alderdi ilunek. Stachel-en ustez Walkerren ideiak fantasia hutsak dira: “gu” eta “gure” terminoak maitasunaren epeltasunean erabili zituen Albertek, baina ez bien arteko lanaren egiletza adierazteko asmoz.
Batzuek su artifizialak besterik ez direla esan dute. Beste batzuek berriz, historiak ezkutatu dizkigun emakumezkoen lanen adibide bat gehiago izan daitekeela. Bitartean eztabaida eta liskerren bat ere sortu da komunitate zientifikoan. Zientziak ere baditu bere heroiak (maskulinoak?) eta ez du irudi horretan pitzadurarik txikiena ere erraz onartuko.
A. Einstein-en bizitza, izaera, jarrerak eta ekarpen zientifikoak lantzen dituen liburu berria plazaratu da egunotan gure artean. Jose Ramon Etxeberriaren "Albert Einstein: kosmoa pentsagai" lana da (Gaiak, Donostia 1990).
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-0d8fe966d2bb | http://zientzia.net/artikuluak/lurrak-ikara-du/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lurrak ikara du - Zientzia.eus | Lurrak ikara du - Zientzia.eus
Aldian behin munduko bazterren batean Lurrak bere faktura pasatzen du. Ikaraz hasten da, dardarka, zenbaitetan herri osoak suntzitzeraino. Iranen, Armenian eta San Frantziskon ezagutu dute duela gutxi lurrikara zer den. Non eta noiz izango da hurrengoa? Ba al dago aurresaterik?
Aldian behin munduko bazterren batean Lurrak bere faktura pasatzen du. Ikaraz hasten da, dardarka, zenbaitetan herri osoak suntzitzeraino. Iranen, Armenian eta San Frantziskon ezagutu dute duela gutxi lurrikara zer den. Non eta noiz izango da hurrengoa? Ba al dago aurresaterik? Lurrak ikara du - Zientzia.eus Lurrak ikara du
Geologia
Aldian behin munduko bazterren batean Lurrak bere faktura pasatzen du. Ikaraz hasten da, dardarka, zenbaitetan herri osoak suntzitzeraino. Iranen, Armenian eta San Frantziskon ezagutu dute duela gutxi lurrikara zer den. Non eta noiz izango da hurrengoa? Ba al dago aurresaterik?
Galdera horiek ez dute oraingoz erabateko erantzunik. Hurrengoa noiz, non eta nolakoa izango den ez dago zehatz-mehatz aurresaterik, baina arriskurik handieneko lurraldeak zeintzuk diren badakite sismologoek eta nonbaiten lurrikarak izateko “probabilitatea” zenbatekoa den ere bai.
Kontinenteen historia
Antzina-antzina, munduak bost kontinente ez eta bat bakarra zuen; Pangea izenekoa. Hori dela eta, pentsa liteke lurrazalaren solidotzea leku berezi baten inguruan gertatu zela. Guzti hori plaken tektonika izeneko zientzia berriaren bitartez ez eta Primarioko zein lehengoko arotako fauna eta flora aztertuz frogatu da.
Sekundarioaren hasieran ordea, Pangea (“Lur osoa” esan nahi du) bi zati egin zen. Bata, Gondwana izenekoa, hegoaldean zegoen eta oraingo Afrikaren inguruan Hegoamerika, India, Australia eta Antarktida biltzen zituen. Bestea, Laurasia izenekoa, iparraldean zegoen eta oraingo Iparramerika, Europa eta Asia biltzen zituen.
Europa eta Afrikaren arteko talkak sortutako arrisku-puntuak. Gibraltarretik Iraneraino plaka tektonikoen elkarguneak lerro bidez adierazi dira. Horietan dago lurrikara-arriskurik handiena
Iparraldeko Laurasia eta hegoaldeko Gondwanaren artean, Tethys izeneko itsasoa zegoen. Itsaso hori aldatuz joan zen ordea, Laurasia eta Gondwanaren arteko posizioak ere aldatu egin zirelako. Garai bateko Paleo-Tethys itsasoa Neo-Tethys bilakatu zen eta gero “Mesogeo” itsaso (“Mesogeo” hitzak lurren tartea esan nahi du; “Mediterranio”k esan nahi duena alegia). Tethys itsasoaren historia sakon aztertuko balitz, Lurraren iraganaz gauza asko jakingo litzateke.
Sekundarioa igaro ahala, bi kontinente handiak zatitu egin ziren. Gondwanatik Hegoamerika, Afrika, Australia, Antarktida eta India atera ziren, plaka kontinental hauetako bakoitzean ozeano bat sortuz. Indiar Ozeanoa sortzeak, Indiak Tibet-ekin talka egitea eragin zuen ea Himalaia mendikatea altxatu zen ondorioz. Laurasia ere banandu zen, Iparramerika eta Eurasia izeneko zatietan. Oraindik ere Iparramerika eta Eurasia aldentzen ari dira, Atlantiar Ozeanoaren erdiko etena zabalduz.
Oraingo plaka tektonikoak
Kontinenteak daudeneko lur-plaka edo plaka tektonikoak etengabe ari dira desplazatzen eta noizbehinka gertatzen diren hondamen latzak (Armeniako lurrikara adibidez), higidura horien seinale txikiak besterik ez dira. Ez da ahaztu behar azken 250 milioi urte hauetan Plaka afrikarra eta indiarra Eurasia izeneko blokera hurbiltzen ari direla eta elkarjotze horretatik Asian Himalaia eta Europan Alpeak altxatu direla (gaur egun ere gora egiten ari dira mendi hauek).
Mundu osoko plaka tektoniko guztiak aztertuz gero, Himalaia eta Alpetako fenomenoaren antzekoak badira gehiago ere. Iparramerika Europatik eta Hegoamerika Afrikatik aldentzen ari da adibidez eta Atlantiar Ozeanoaren erdian etena zabalduz doa. Horrek ez du ordea gizateriarentzat arriskurik eta bi kontinentek talka egiteak bai, lurrikara beldurgarriak sortzen direlako.
Plaka afrikarrak (Arabia barne duelarik) Eurasiarekin talka egiten duelako, arrisku-lerro luzea dago kontinente hauen artean. Lerroa Gibraltarretik Iparrafrikako Maghreb-etik Mediterranio itsasoan zehar Turkia, Armenia, Iran, Afghanistan, Tibet, Txina eta Indonesiaraino luzatzen da.
Ozeano Barean, plaka pazifikoa Japoniar Artxipelagoan iltzatuz dihardu eta “subdukzio” horren bidez sakoneko magmara itzultzen ari da.
Bi plakak elkarrekin talka egiten dutenean, fenomeno desberdinak gerta daitezke. Pentsa dezagun bi izotz-plaka handi itsaso haserrean daudela. Plaka batek bestea jo dezake, baina bat bestearen azpira ala gainera ere pasa daiteke. Horrez gain agian plaka bat bere ertza bestearenean irristatuz desplazatuko da.
Izotz-plakentzat esandako horixe gertatzen da plaka tektonikoekin ere. Har dezagun lehenbizi aurrez aurre talka egiten duteneko kasua. Kasu interesgarria da, noski, baina egoerak ez du luze irauten; desplazatzen ari den plaka, bestearen gainetik ala azpitik ateratzen bait da. Plaka ozeanikoa plakaren azpira pasatzeari “subdukzio” esaten zaio.
Horixe ari da gertatzen Gibraltarretik Maghreb-en zehar doan lerroan. Duela 25 edo 30 milioi urte, Marokko, Algeria eta Tunisiako mendiak Afrikari lotu gabe zeuden eta Europari lotutako irla-katea bat osatzen zuten. Dena dela, irla hauek Afrikari lotu zitzaizkion banantzen zituen itsas plakak izandako subduzioa medio. Subdikzioan, azpira pasatzen den plakak “ezpalak” uzten ditu.
Desplazatzen den plaka geldirik dagoela kontsideratzen denaren gainera ere atera daiteke ordea, eta orduan “obdukzio” esaten zaio. Indiako plaka Tibeten azpitik pasatzen denean hori gertatzen da.
Beste kasua, bi plakak batabestean irristatzearena da. Adibide ezaguna Estatu Batuetako Kalifornian dagoen San Andres failarena da. Faila hori da hain zuzen plaka pazifikoa eta iparramerikarra irristatzen direneko gunea.
Beste aukera bat, plakak elkarrengandik urruntzea da. Plaken ertzak hautsiz “rift” izeneko sakana sortzen da orduan. Horixe ari da Afrikako mendebaldean gertatzen.
Europa, Afrika eta Ameriketako plaka tektonikoak etengabe desplazatzen ari dira. Atlantiar Ozeanoa gero eta zabalagoa da, Europa eta Afrika Ameriketatik banantzen ari direlako.
Plaken arteko desplazamenduek dena den elkargunetan fenomenoak sortzen dituzte:
hausturak eta failak. Lurrazala ezin da berez deformatu eta indar desberdinen eraginpean daudenean hausturak sortzen dira. Anatoliar faila dugu horren adibide bat. Han Turkiako hegoaldeko lurrak Mediterranio aldera aldentzen dira, Eurasiatik ihes eginez. Afrikaren eta Eurasiaren arteko talkari esker Kaukaso Mendiak altxatu ziren.
Geroztik, Transkaukasiako lurrak dira konpresio-esfortzuak jasaten dituztenak, eta horregatik Georgia, Armenia eta Azerbaidjan-en izaten da hainbeste lurrikara. Pertsonak hildako lurrikarak oso gutxi izan dira, egia esan. Ararat eta Aragats mendiak ere hor daude; garai batean sumendi izanak, baina azken lau mila urte honetan itzalita dirautenak. Biktimak izandako lurrikara aipagarria XIII. mendean izan zen diotenez, iazkoa alde batera utzita. Iaz Armenian izandakoak, Spitak hiria suntsituta utzi zuen eta duela hilabete-pare bat Iranen izandakoan, 40.000 pertsona hil ziren.
LURRIKARAK IRAGAR AL DAITEZKE?
Galdera horrek "probabilitate”-mailan bakarrik du erantzuna. Oso ongi dakigu Munduan arriskurik handieneko lurraldeak zeintzuk diren. Historian zehar jasotako datuei esker, maizenik non izaten diren eta bortitzenak non izaten diren badakigu, eta horren arabera hurrengoak izateko arriskurik handiena non dagoen ere bai.
Geologiak dioenez, eskualde horietan lurrikarak lurrazaleko plaken artean talkak daudelako gertatzen dira. Zientzilariek badakite, beraz, lurrikarak hor zergatik izaten diren eta hortik kanpo zergatik izaten ez diren.
Katastrofea noiz gertatuko den aurresatea ordea, beste upeleko sagardoa da. Geologoek badakite lurrikara handiak Tokyo-n eta San Frantzisko-n izango direla, baina zein urte edo mendetan izango diren ez.
Dena dela, normalean lurrikara handiak baino egun batzuk lehenago gehienetan lurrikara txikiagoak izaten dira. Lurrikara txikiak daudenean ordea, ondoren beti ez da lurrikara handirik izaten. Beraz, baldintza horietan zer egin? Lurrikara txikiak dauden bakoitzean hiri osoak hustu behar al dira?
Lurrikara handiak iragartzeko batez ere bi prozedura garatu dira: txinatarra bata eta grekoa bestea. Txinan Iraultza Kulturalaren garaian, datu txiki askoren batuketa eginda iragarpena egin ahal izateko modua aztertu zuten. Oilategiko oiloek, sukaldeko arraintxo gorriak eta abar luzeak izandako portaeraren berri eman behar zion hiritar bakoitzak bere herriko Alderdi-buruzagiari. Buruzagi horien datu guztiak bilduta, ondorioak atera zitezkeen.
Mendebaldeko zientzilariek ez zuten “sismografo txinatar” berezi hauen berririk 1976.eko otsailaren 4a arte. Egun hartan, 7,3 mailako lurrikara bortitzak Liaoning probintziako Haitxeng hiria desegin zuen. Hildakorik ez zen suertatu ordea, bi egun lehenago hiria hustu egin zutelako.
Mundu guztiko zientzilariak txinatarren sistema ezagutu nahian geratu ziren, baina 1976. urteko uztailaren 27an sistemak porrot egin zuen. Txanxi-n izan ere, 700.000tik 1.000.000 pertsonaraino hil ziren 7,6 mailako lurrikararen ondorioz. Oilo eta arraintxoek ez zioten igarri beraz.
Gaur egun puri-purian “sistema grekoa” edo VAN sistema dago. P. Varotros, K. Alexopoulos eta K. Nomikos irakasleak dira metodo honen asmatzaileak. Sismologo hauek diotenez, seismoak ordu batzuk edo egun batzuk lehenago aurresan ditzakete, magnitudea zenbatekoa izango den eta epizentrua non izango den iragarriz. Lurrikararen iturburu izango den sakoneko puntutik, pultsu elektrikoak hedatzen dira nonbait konprimatutako haitzetan zehar.
Lurrikara aurresateko, elektrodoak ipini behar dira lurrean batetik bestera hamarnaka metroko distantzia dutela. Hor jasotako korronte telurikoen arabera, lurrikara izango dela aurresan daiteke, baina noiz izango den ez. Ezin dira ordea lurralde osoak elektrodoz bete eta horregatik VAN metodoa aurrez iragarritako lekuetan bakarrik erabiltzen da.
Sistema hau berez 1960. urtean jaio zela esan daiteke. Orduan Iparramerikako lau irratiteleskopiok 18 megahertzetan sei minutuz zarata bat erregistratu zuten. Inork ez zekien zarata hura zerk sortu zuen. 1982. urtean ordea, astronomo bat zarata hura Txileko maiatzeko lurrikara handia baino sei egun lehenago sortu zela konturatu zen. Gero J.W. Warwiek jaunak laborategian egindako saiakuntza bidez, seinale elektrikoak lurpeko haitzen konpresioz hedatu zirela frogatu zuen.
Dena den, haitzen konpresioa dagoenean lurrikarak ez dira beti izaten. Beraz, lurrikarak aurresan al daitezke? Erabateko erantzunik ez dago oraingoz. Hemendik urte batzuetara agian, zerbait gehiago esaterik egongo da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-86db1e6b54c1 | http://zientzia.net/artikuluak/telebista-eta-publizitatea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Telebista eta publizitatea - Zientzia.eus | Telebista eta publizitatea - Zientzia.eus
Telebista-kateak, iragarleak eta publizitate-agentziak oso interesaturik egoten dira telebistako ikusentzuleak pantaila aurrean noiz eta nola egoten diren, zein emanaldi ikusten dituzten, etab... jakiteko. Izan ere, aurrekontu eta interes handiak bait daude hor jokoan.
Telebista-kateak, iragarleak eta publizitate-agentziak oso interesaturik egoten dira telebistako ikusentzuleak pantaila aurrean noiz eta nola egoten diren, zein emanaldi ikusten dituzten, etab... jakiteko. Izan ere, aurrekontu eta interes handiak bait daude hor jokoan. Telebista eta publizitatea - Zientzia.eus Telebista eta publizitatea
Giza zientziak
Telebista-kateak, iragarleak eta publizitate-agentziak oso interesaturik egoten dira telebistako ikusentzuleak pantaila aurrean noiz eta nola egoten diren, zein emanaldi ikusten dituzten, etab... jakiteko. Izan ere, aurrekontu eta interes handiak bait daude hor jokoan. Eta halaber, ikuslego hori neurtzen duten institutuak ere hortxe daude tartean, zeinek datu fidagarriagoak emango.
Oro har, mundu honetan interes desberdineko bost aktore-talde daude, interes desberdinak talde berekoen artean ere badaudelarik. Hona hemen bost taldeak:
Telebista-kateak. Interes handia izaten dute hauek ofizialki ahalik eta entzulegorik handiena beraiei esleitzeko. Ospe-kontua da, baina baita diru-kontua ere. Publizitatea izaten da beren diru-iturria eta hori entzulegoaren menpe dago; zenbat eta entzulego handiagoa are eta publizitate gehiago lortuko bait dute.
Iragarleak. Beren produktuak sustatu eta salmentak hobetzeko publizitatea erabiltzen dutenak dira. Ordaintzeko prest egoten dira, baina modu oneko prezioak nahi dituzte, eta egokitasun horrek, berriro ere, entzulegoaren neurriarekin zerikusi handia du.
Publizitate-agentziak. Iragarleen eta kateen arteko bitartekariak dira eta bere bezeroen, iragarleen, interesak defendatzen dituzte. Hauek ez dute, nahitaez, gaizki ikusten inkestetan entzulegoa azpiestimatzea; beraiei portzentaia bat ordaintzen bait zaie.
Entzulegoa neurtzen duten institutuak. Hauek entzulego-zifrak saltzen dizkiete telebista-katea eta agentziei eta lehia gogorra izaten da beraien artean zifrarik zehatzenak norberarenak direla defendatzeko orduan.
Ikusentzulea. Hauxe da azken finean helburu edo itua. Guztiek honen ohiturak ezagutu nahi izaten dituzte.
Lehiaketa-eremua
Erreklamoa publizitate
bihurtu denetik asko puztu dira iragarleen aurrekontuak eta produktua merkaturatzeko behar den diruak osatzen duen tartaren zatiak asko aldatu dira. Ideia bat egiteko, duela hogeitamar bat urte, ur mineralezko botila bat erostean %90 ur beragatik ordaintzen zen, %5 botilagatik eta %5 erreklamoagatik. Gaur egun ordea %15 bakarrik da produktua bera ordaintzeko. Gainerakoa mundu osoa hartzen duen industria bilakatu den publizitatearentzat da. Milioi asko dira hori dela eta komunikabide guztietan erabiltzen direnak.
Komunikabideek osatutako tartaren zatiak ere aldatu egin dira. Bezeriarengana iristeko iragarleei eskaintzen zaizkien euskarri desberdinen artean, prentsa idatzia da oraindik nagusi. Baina telebista tokia bereganatzen ari zaio; komunikabide horretan publizitatea sartzeko irrika areagotzen ari bait da. Baina, zein da horren arrazoia?
Publizitate-adituek oso ondo dakite telebista-spotek ez dutela gainerako komunikabideetakoek baino askoz eragin handiagoa eskaintzen. “Memorizazio-tasa”ri dagokionez (hartzaileak ikusitako publizitate-mezua gogoratzeko duen gaitasunari dagokionez alegia), handiena zineko publizitatearekin lortzen da (%75 zinean, %20 telebistan). Irrika horren arrazoia kopuruan datza. Alerik gehien saltzen duen prentsa idatzia hartuta ere, inoiz ez da telebistako emanaldi bat ikusten duen pertsona-kopurua adinekoa izango.
Baina egunkari baten tirada ezagutzea gauza erraza bada ere, askoz zailagoa izaten da (ezinezkoa agian) telebista zenbat pertsonak ikusten duen jakitea. Alor honetan sartzen da entzulegoa neurtzen duten institutuen arteko lehia, daturik zehatz eta fidagarrienak norberarenak direla defendatu nahian.
Institutu hauek uhin hertziarren kontsumoa ezagutzea nahi dute: Telebista zeinek ikusten duen, zein emanaldi, zein ordutan, etab... Alegia, komunikabide horren entzulegoa. Entzulego hori definitzean ordea, arazoak sortzen dira; izan ere, zerk ematen du entzule-kopurua: piztuta dagoen telebista-kopuruak? ala pantaila aurrean dagoen ikusle kopuruak? ala telebista arretaz ikusten ari dirnak bakarrik hartu behar dira kontutan?
Entzulegoa neurtzeko tresneria
Entzulegoa neurtzeko lan horretan, baliabide desberdinak erabili izan dira. Hala ere esan beharra dago ez dagoela sistema perfekturik, edo guztiak pozik uzten dituen sistemarik. Iragarleek ez dute zehatz jakiten beren spotak zenbatek ikusten dituzten. Ikuslearen jokaera ezagutzeko biztanleriaren lagin ordezkatzaileetara jo behar izaten da. Dena dela, urrats handiak eman dira telebistako ikusleak dituen ohiturak ezagutzeko bide horretan.
Oro har, bi metodo daude: alde batetik, zundaketa bidezko inkestak (jendeari galdeketak egin eta erregularki ikusten dituen emanaldiei buruzko xehetasunak ematea eskatzen zaio) eta bestetik, detekzio automatikozko prozedurak (telebistari konektaturiko kaxak jartzen dira. Hauek datuak erregistratu eta gauez, telefono-linea bidez, ordenadore-zentralari transmititzen dizkiote.
Neurketa-belaunaldiak
Alor honetan egon den bilakaeraren historia laburra eginez, metodoen hiru bat belaunaldi desberdindu daitezke.
Pantaila txikian publizitatea agertzen hasi baino lehen, programa desberdinen entzulegoa ezagutzeko zundaketa bidezko inkesta-sistema erabiltzen zen. Aukeratutako ikusleek ikusitako emanaldiak eta horiei buruzko eritziak jasotzen zituzten. Eritzi horiek egunero bildu, informazioa txartel zulatuetara pasatu eta ordenadorez tratatzen ziren. Emaitzak lortzeko gutxienez astebete itxaron behar izaten zen.
Ondoren, prozesua automatizatu egin zen. Etxetan telebista piztuta ala itzalita zegoen eta martxan zein katea zegoen atzematen zuten aparatuak jarri ziren. Telebista azpian jarritako kaxa batek ematen zituen datu horiek goizero automatikoki, telefono bidez ordenadore zentralera datuak bidaliz. Hasiera batean eragozpenak izan zituen sistema honek. Adibidez, ekaitza zegoenean asaldatu eta amnesiko bihurtzen ziren. Gerora ordea, asko hobetu ziren.
Entzulegoaren neurketa automatikozko sistema hau aski zen telebista-programen arduradunentzat. Ez ordea publizitate-jendearentzat. Izan ere, ezin zen halako ordutan botatako spota ikusten zen ala ez jakin eta ezta zenbat pertsonak ikusten zuen ere. Aurrerapen nabarmena izan zen horretarako telebistaren funtzionamendu-erregistro automatikoarekin konektatutako teknikan oinarritzen zen prozedura. Sistema honen bidez telebista zenbat pertsonak ikusten duen estima daiteke.
Teknika honen funtsa honako hau da: telebista azpian botoi batzuk dituen kaxa bat jartzen da. Familiako kide bakoitzari botoi horietako bat esleitzen zaio. Telebista ikusten hasten den bakoitzean tekla hori sakatu behar du eta antzeko maniobra egin behar du alde egitean.
Sistema-mota honi “aktibo” deritzo; ikusleari zerbait egitea eskatzen bait zaio. Eta hementxe datza, hain zuzen ere, metodo honen eragozpena; askotan gertatuko bait da teleikusleari botoia sakatzea ahaztea edota tranpatxoren bat egitea.
Arazo honi aurreko egiteko hirugarren belaunaldia osatuko lukeen sistema automatiko “pasiboa” garatu zen. Oraingo sistema honekin ikusleak ez du ezer egin beharrik eta begi elektronikoz emanaldia ikusten ari den pertsona-kopurua detektatzeko gai da.
Kasu honetan ere, telebista alboan kaxa bat jartzen da. Inteligentziaz hornitutako kaxa horrek gelan dauden pertsonak detektatzen ditu. Horretarako erabiltzen duen prozedura fotonikoa da. Argiztatutako edozein gauza edo izakik jasotzen duen argiaren zati bat isladatu egiten du, eta hori dela eta bihurtzen da ikusgarri. Objektu hori biziduna ala bizigabea den bereizteko, argi-iturri bakoitzaren aldaketak analizatu egiten ditu sistema honek.
Bilaketa errazteko miope-xamarra izaten da: lau metroz harantzago ez daki zer gertatzen den, baina horren ordez, hurbilerako ikusmena afinatu egin da. Ez ditu etxeko txakurra eta haurra nahasten. Horrez gain, begi bat gehiago jarri zaio erdierliebean ikus ahal izan dezan eta hurbilegi dauden bi pertsona, adibidez, nahas ez ditzan. Bestalde, etengabe infragorriak bidaltzen dizkio ituari eta beraz, gai da ilunpean ere ikusteko.
Ikus daitekeenez, sistema honen bidez ikuslearen ohitura guztiak ezagutu ditzake (telebisten %30ak inor aurrean egon gabe funtzionatzen dutela, publizitate-garaian jendeak alde egiten duela, etab...). Jasotako datu guztiak metatu, gauez sarearen bidez kalkulu zentruetara bidali eta sistema aditu bidez lantzen dira. Emaitzak beraz denbora errealean ezagutu daitezke.
Nolakoa ote etorkizuna?
Entzulegoa neurtzearen alor honetan beraz, asko aurreratu da. Ikusleak ez du dagoeneko ezer egin beharrik eta berak eragindako akatsak gainditu dira. Baina hala ere sistema ez da oraindik perfektua. Xehetasunetan sartu gabe, neurketa-metodo horiek alabeharrez zifrak faltsutzeko arriskua duten hurbilketetan oinarritzen direla esango dugu.
Gainera erraz uler daitekeen gauza da etxe askotan akuri-paper hori ez onartzea; telebistapean kontrolatzen zaituen kaxa hori ez onartzea alegia. Eta zalantza hortxe sortzen da. Onartzen duten ikusle horiek batezbestekoaren ordezkari diren ala ez da kontua eta hortik ateratako datuak besteetara estrapolatu ote daitezkeen.
Bestalde argi dagoena, entzulegoa neurtu ondorengo datuak ahalik eta zehatzenak izatea nahi bada, sistema “pasibo”etan oinarritu beharra da; ikusleak partehartze zuzenik izango ez duen metodotan alegia.
Eta geure ohiturak hobeto ezagutzeko aztertzen ari diren metodoak hain zuzen ere bide horretatik doaz.
Horietako posible bat kamera ezkutuarena da. Sistema militarretan erabilitako eta misilei abioi amerikarra eta sobietarra bereiztea ahalbidetzen dien teknologia berean oinarritzen da. Pertsona bakoitzaren ezaugarri fisiologikoa (betilearen edo belarriaren arkua adibidez) ezagutu ahal izatean oinarritzen da.
Estatu Batuetan, ikusleek etengabe beren gain daramaten objekturen batean (erlojuan edo bitxiren batean) emisore miniaturizatuak txertatzeko bidea aztertzen ari dira. Are gehiago, bihotz-taupaden erritmoa edo tentsio arteriala neurtzeko larru-azpian arkekusoaren tamainako emisoreak ezartzeko aukerak ere aztertzen ari dira. Agian horixe da bidea.
Azken finean tomate-pote, txakurrentzako janari edo bizi-aseguru gehiago saltzea da kontua
. |
zientziaeus-e39b91f3d099 | http://zientzia.net/artikuluak/zifren-historia-iv/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zifren historia (IV) - Zientzia.eus | Zifren historia (IV) - Zientzia.eus
Orain arte ikusi ditugun zenbaki-sistemetan zifrek balio finko bat zeukaten. L zifra erromatarrak adibidez, edozein lekutan kokaturik ere, 50 balioko du beti. Sistema txinarrean ordena ezberdineko balioen artean ordenaren ikurra idazten zen.
Orain arte ikusi ditugun zenbaki-sistemetan zifrek balio finko bat zeukaten. L zifra erromatarrak adibidez, edozein lekutan kokaturik ere, 50 balioko du beti. Sistema txinarrean ordena ezberdineko balioen artean ordenaren ikurra idazten zen. Zifren historia (IV) - Zientzia.eus Zifren historia (IV)
Orain arte ikusi ditugun zenbaki-sistemetan zifrek balio finko bat zeukaten. Sistema txinarrean ordena ezberdineko balioen artean ordenaren ikurra idazten zen.
Urrats erabakiorra
Orain arte ikusi ditugun zenbaki-sistemetan zifrek balio finko bat zeukaten. L zifra erromatarrak adibidez, edozein lekutan kokaturik ere, 50 balioko du beti. Gure sisteman berriz ez: 79876 zenbakian ezkerretik lehenengo zazpiak 70.000 balioa hartzen du eta besteak 70 balioa, hau da, zifra baten balioa posizioaren menpe dago. Horri posizio-printzipio deritzo.
Sistema
ordenaren ikurra idazten zen.
Printzipio hau lortu arte gizakiak buelta asko eman zuen zifren inguruan.
Oinarrizko erregela hau babiloniarrek asmatu zuten K.a. 2000 urtearen hasieran. Hamurabi erregearen garaian (K.a. 1792-1750) astronomo eta matematikari babiloniarrek sortu zuten zenbaki-sistema aurrenenetakoa zen. Zifraren balioa, posizioaren arabera aldatzen zen. Hirurogeitar oinarrian idazten zituzten zenbakiak bi ikurren bidez
1etik 59rainoko zenbakiak printzipio batukorraren bidez eta hortik aurrera posizio-printzipioz. Sistema hau gurearen antzekoa bazen ere, unitate-ordena bakoitzean printzipio batukorra erabiltzen zuen eta 59rainoko zenbakiak adierazteko ez zuten ikur ezberdinik erabiltzen. Honek zalantza asko sortu zuen. Baina zailtasun honek beste sakonago bat ezkutatzen
du. Nola adierazi unitate-ordena batetan ez dela zifrarik behar? Hots, nola idatzi 203, 1003 zenbakiak? Posizio-printzipioa erabili nahi bada, 3 lehenengo lekuan, 2 hirugarrenean eta bigarrenean eza adierazteko zerbait idatzi behar da. Babiloniarrek ez zuten oraindik kontzeptu hau ezagutzen K.a. 1200 urtean.
Hasieran bi ordenen artean hutsune bat uzten zuten
baina ez zen hau soluzio egokia izan. Azkenik, K.a. III. mendean ordena baten eza adierazteko beste ikur bat asmatu zuten
Hau da zerorik zaharrena. Baina hau ez zuten zenbakitzat hartu; hutsaren zentzuan baizik.
Bi mila urte geroago txinatarrek erregela hau eriden zuten. Han dinastiaren garaian (K.a. II - K.o. III. mendeak) marra horizontal eta bertikalen bidezko sistema asmatu zuten.
Marra horizontalari 5 balioa ematen zitzaion. Hortik aurrera zenbakiak posizio-printzipioaren arabera adierazten ziren:
Sistema honek arazo bat izan zuen: zenbaki baten zifrak marra bertikalez bakarrik idazten zirenean (434), ezin zen jakin zein zenbaki zen (344, 443, 2324, ...). Geroago marra horizontal eta bertikalak elkarrekin trukatu zituzten eta geroago bi sistema hauek nahastu egin zituzten, ondoz ondoko ordenak sistema ezberdinez adieraziz: unitateak, ehunekoak, hamar milakoak, ... marra bertikalez idatziz eta besteak, hamarrekoak, milakoak, ... marra horizontalez. Arazo batzuk konpondu ziren. Hala ere, zero kontzeptua ulertzeko zenbait mendek pasatu behar izan zuen.
Ordena baten falta adierazteko, batzuek hutsune bat uzten zuten. Hori ez zen bide ona izan, eta azkenik ohizko zenbakikuntza txinatarraren ikurraz baliatu ziren. Beste batzuek zenbakiak lauki batzuen barruan idatzi zituzten, falta zen ordenaren laukia hutsik uzten zutelarik. Baina K.o. III. mendera arte ez zuten zeroa lortu. Matematikari eta astronomo hinduek eraginda lortu zen.
Lehenengo hemeretzi zenbakien adierazpen maia.
Zenbait mende geroago, Ertamerikan maiek aurrerapen berberak lortu zituzten. Kristau-aroaren lehenengo milurtekoan beren gizartearen gailurrera heldu ziren arlo askotan: artean, eskulturan, arkitekturan, matematikan, heziketan, ... . Astronomian, esaterako, europarrek baino datu zehatzagoak lortu zituzten; matematikan posizio-printzipioa eta zeroa ere ezagutzen zituzten.
Dresde-ko Codex-ean (IX. mendekoan) sazerdote maiek artean hogeitar oinarriko sistema bat (zeroduna eta posizio-printzipioa zeukana) zeukatela azaltzen da.
Sistema honen arabera lehenengo hemeretzi zenbakiak puntuz eta marraz idazten ziren. Hortik aurrera zenbakiak zutabeka adierazten ziren. Zutabeetan ordena adina solairu zegoen. Bi ordenetako zenbakietarako unitateak behekoan eta hogeikoak goikoan. Hiru
ordenetakoetan, hirugarren solairuan ez ziren laurehunekoak idazten uste bezala; 360koak baizik. Hurrengo solairuetan hogeitar oinarriari jarraitu zitzaion. Horregatik 4. solairukoak 7.200en multiploak dira, 5. solairukoak 144.000ren multiploak, ... Zifrek beren lekua gorde zezaten, ordena bat falta zenerako, zeroa asmatu zuten.
Hasieran zifrekin batera, zegozkien ordenen ikurrak idazten zituzten. Geroago, ikur hauek ez zirela beharrezkoak ohartu ziren eta kendu egin zituzten. Hirugarren solairuko 360 ordenaren arrazoia astronomian bilatu behar da. Egutegi maietan lehenengo solairuak egunak adierazten ditu, bigarrenak hilabeteak (20 egunekoak), hirugarrenak urteak (360 egunekoak), ...
Hauek izan dira zero zifra eta posizio-printzipioa sortu zituzten lehenengo herriak. Hala ere ez zuten atarramendu onik ateratzen jakin. Babiloniarrei sistema erabili zuten bi mila urteetan ez zitzaien zifra bakoitza ikur berezi bati lotzea bururatu; txinatarrek idazkera ideografikoa erabiltzen segitu zuten eta maiek zenbakiak printzipio batukorraz idazten zituzten.
Zeroari esker babiloniarrek aurrerapen nabariak lortu zituzten; eragile aritmetiko bezala erabiltzen bait zuten. Maiek, aldiz, hirugarren solairuan agertzen zen berezitasuna zela eta, ezin izan zituzten aurrerapenak eragiketetan aplikatu. Hutsune hauei esker, sistema hauek ez zuten eragiketak egiteko balio izan.
Zenbaki-sistema modernoa
Zenbaki-sistema modernotik gertu gaude. Nork ote du gure sistemaren asmatzailea izatearen ohorea?
Mende honen hasieran historialari batzuek greziarrei eman zieten ohore hori. Baina ez dago berau frogatzen duen dokumenturik. Gorago ikusi dugunez, greziarrek bi sistema erabili zituzten historian zehar: erromatarren sistemaren baliokidea dena bata, eta alfabetikoa bestea. Ez batean, ez bestean, ez zen zero zifra agertzen. Are gehiago, posizio-printzipioa ere ez zuten ezagutzen.
Ezpairik
gabe matematikari hinduek merezi dute ohorea. Indiako iparraldean K.o. V. mendearen inguruan jaio zen gure sistemaren arbasoa.
Antzinako zenbakikuntza hinduak, ikusi ditugunen antza zeukan, baina sistema modernoaren ezaugarri bat bazeukan jadanik: bederatzi zifrak ikur ezberdinez adierazten ziren. Hala ere, zenbaki bat idazteko printzipio batukorra erabiltzen zuten. Hortaz antzeko mugak aurkitu zituzten. Zenbaki handiak idatzi ezin zituztenez, letra guztiekin idaztea bururatu zitzaien:
Lehenengo bederatzi zenbakiek izen berezia zeukaten. Hamarrari eta bere berredurei izen bereziak ipini zizkieten. Beste zenbakiak izen konposatuz idazten zituzten. Beraiek, ezkerretik eskuinera ordena gorakorra erabiltzen zuten. Zenbaki bat idazteko unitate eta hamarrekoen artean hamarraren izena tartekatzen zuten, hamarreko eta ehunekoen artean ehunaren izena, eta abar.
Ohituraren eraginez eta labur beharrez matematikari eta astronomo hinduek oinarriaren eta bere berreduren izenak kendu egin zituzten, ordena mantenduz. Horrela ahozko posizio-zenbakikuntza lortu zuten. Aurrerapen honek beste bat ekarri zuen: ordena baten falta adierazteko zerbait behar zutela konturatu ziren. Horretarako sunya (hutsa) hitzaz baliatu ziren. Orain bai, sistema modernoaren hiru oinarriak bazeuzkaten:
zifra ezberdinak 1etik 9rainoko zenbakietarako
posizio-printzipioa
zeroa
Hala ere, oztopo bat gainditu behar zuten artean. Beren sistema berria, zeroa barne, ahozkoa zen. Azken bi oinarriak, ezagutzen diren dokumentuen arabera, beranduenez K.o. V. mendean bazekizkiten. Egutegi Juliarreko 458.eko abuztuaren 25ean, jainiar mugimendu erlijioso hinduko kideek argitaratu zuten Lokavibhaga izeneko tratatuan 14236713 zenbakia agertzen da:
triny ekam sapta sat trini dve catvary ekakam
(hitzez hitz: hiru bat zazpi sei hiru bi lau bat)
Azpimarratzekoa da enuntziatu bakoitzaren ondoan sthanakramad (hitzez hitz: posizioaren ordenean) hitza ez-adituentzako laguntza bezala agertzea. Beste aipamen berezi bat: zenbaki batean zifra baten errepikapenaz ez aspertzeko zifra horren izenaren sinonimoak erabili zituzten:
Honek matematika poetizatu egin zuen eta kalkulua memorizatzea erraztu zuen.
Jakin badakigu aritmetikari hinduak kalkuluan oso trebeak zirela. Baina gure kalkuluaren oinarria ezarri baino lehen (beste herrietan bezala) tresna ezberdinez (abako, zenbatze-taula, ...) baliatu ziren. Hinduek zutabezko abakoa harean irudikatzen zuten. Eskuineko lehenengo zutabean unitateak, bigarrenean hamarrekoak, hirugarrenean ehunekoak, etab. idazten zituzten antzinako zifrak erabiliz. Baina metodo hau gogaikarria eta zaila zen.
K.o. VI. mendearen hasieran ahozko eta idatzizko zenbakikuntzak nahastu egin zituzten, ahozko zenbakikuntzaren abantailak besteari ezarri zizkiotelarik. Aldi berean abakoaren irudiari jarraituz, zenbakien idazkeraren zentzua aldatu egin zuten. Zeroa puntu batez edo (arrazoi ezezagunengatik) biribil txiki batez adierazi zuten. Pixkanaka-pixkanaka aldakuntza inportanteak ezarri ziren. Horrez gain erregelak laburtu eta hobetu egin ziren. Beren adoreari esker hinduek ia-ia oraingo eragiketa-teknika bezain sinple eta azkarra lortu zuten duela hamabost mende.
Hala ere, azken aurrerapausoa eman behar zuten artean: zero kontzeptu abstraktuaren normalizazioa; izan ere, orduraino hutsune, zutabe hutsa, edo leku hutsak esanahia bait zeukan. Aurreko zero guztiak bezala hutsuneak betetzeko erabiltzen zen. Baina hinduak gai izan ziren oztopo hau gainditzeko eta mendeerdira, zeroak huts eta ezereza esanahiak bazeuzkan.
Honi esker, 628. urtean datatutako lan batean Brahmagupta matematikari eta astronomoak honako hau erakutsi zuen: oinarrizko sei eragiketak (batuketa, kenketa, biderkaketa, zatiketa, berreketa eta erroketa), ondare, zor eta ezerezarekin (hau da, zenbaki positibo, negatibo eta nuluekin) nola egin zitezkeen. Algebra modernoa jaioa zen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6630701266dd | http://zientzia.net/artikuluak/zer-da-synchro-energizer/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zer da synchro-energizer? - Zientzia.eus | Zer da synchro-energizer? - Zientzia.eus
1975. urteaz geroztik EEBBetako Janari- eta Botika-Kontrolerako Bulegoan erregistratua dago eta konfigurazio berezidun aparatua dugu goian aipatutako hau; argizko eta entzutezko mekanismoen bidez uhinak sortuz sintomatologi psikosomatikoaren gain eragina bait du.
1975. urteaz geroztik EEBBetako Janari- eta Botika-Kontrolerako Bulegoan erregistratua dago eta konfigurazio berezidun aparatua dugu goian aipatutako hau; argizko eta entzutezko mekanismoen bidez uhinak sortuz sintomatologi psikosomatikoaren gain eragina bait du. Zer da synchro-energizer? - Zientzia.eus 1975. urteaz geroztik EEBBetako Janari- eta Botika-Kontrolerako Bulegoan (Food and Drug Administration) erregistratua dago eta konfigurazio berezidun aparatua dugu goian aipatutako hau; argizko eta entzutezko mekanismoen bidez uhinak sortuz sintomatologia psikosomatikoaren gain eragina bait du.
SYNCHRO-ENERGIZER zentruak mundu osoan zehar ari dira zabaltzen, Euskadin ere bai.
Synchro-energizer-aren ideia, Dennis Gorges neurobiologoak gidaturik zientzilari-talde batek 20 urtez burututako azterketen ondorioz sortua da. Mundu osoan zehar ikerlari biomediko gisa ezaguna den doktore hau gaur egun EEBBetako Cleveland-en SYNCHRO-TEACH RESEARCH FOUNDATIONeko (SYNCHRO-TEACH IKERKETA-FUNDAZIOko) lehendakari da.
Hogei urte igaro ondoren, fundazio hau sorterazi zuen grina berberarekin jarraitzen du lanean, energien harmonia, oreka mentala, adimen eta gorputzaren arteko erlazioa, etab. bere langai nagusi direlarik.
Jarraibide hauek direla medio, SYNCHRO-ENERGIZER zentruak mundu osoan zehar ari dira zabaltzen eta gaur egun Euskadin ere badugu sistema berri hau ezagutzeko aukera.
Zertan datza ordea tramankulu berri hau?
Hirurogeigarreneko hamarkadaren bukaeran Denis Gorges-ek garatua izan da eta Synchro-Energizer i “adimen-lasaitzaile” deitu izan zaio. Erlaxatzen laguntzen du, kontzientziaren asaldurak sorterazten ditu eta inteligentzia funtzionala nabarmenki hobe dezake.
Mikroordenadore txiki bati konektaturik entzungailu-pare bat eta betaurrekoak aurkitzen dira eta baita dialak eta erloju digital batzuk ere.
Mikroordenadoreak argizko eta entzutezko seinaleak igortzen ditu, betaurreko eta entzungailuen bidez seinale horiek banaka entzun eta ikusi daitezkeelarik. Inpultsu hauen
maiztasuna kontrolatuz, mikroordenadoreak operadoreak nahi duen begi edo belarrira igor ditzake seinaleak. Maiztasun desberdinetako seinaleak konbinatuz arras efektu desberdinak sor ditzake.
Giza garuna neuronaz osatutako masa denez inpultsu elektrokimiko ahulak biltegiratu, jaso eta bidali egiten dituzte neurona horiek, bai zelula horien artera eta baita gorputz osora ere nerbio-sistema zentralaren bidez.
Erlaxatzen laguntzen du, kontzientziaren asaldurak sorterazten ditu eta inteligentzia funtzionala hobe dezake.
Energia elektrokimikodun inpultsu bakoitzak hertz (edo ziklo segundoko) batetik 30 hertzeko frekuentziadun eremu elektromagnetikoa sortzen du. Seinale konbinatu hauek
“garun-uhinak” eratzen dituzte eta uhin hauek elektroentzefalografoan (EEG) erregistra daitezke.
Garun-uhinak maiztasunaren arabera lau taldetan banatzen dira.
Beta uhinak (12-30 hertz) pertsona iratzarrita eta erne dagoenean eratzen dira, maiztasun handiagoak adimen-aktibitate bortitzagoa adierazten duelarik. Alpha uhinak (8-12 hertz) normalean erlaxapen-egoeran sortzen dira; bereziki loak hartu aurretiko unean. Theta uhinak (4-8 hertz) lo gaudenean edo meditazio sakonean igortzen dira; subkontzientea estimulatzen denean hain zuzen.Delta uhinak (0´5-4 hertz) lo sakonenean eratzen dira eta oso gutxitan esperimentatzen dira kontzienteki.
Synchro-Energizer
ek, ordea, pertsonek lau adimen-egoera horiek iratzarrita dauden bitartean esperimenta ditzaten ahalbidetzen du, zeren tramankulu honek 1 eta 30 hertz bitartean edozein frekuentziatan igorri ditzake pultsazioak. Zergatik gertatzen da hau? Begi eta belarrien bidez garunera iristen den seinaleak seinale hau jasotzen duten garuneko zelulen bidez erantzun erreflexu deiturikoa sorterazten du. Eremu elektromagnetiko induzitua sortzen
da eta garunak aparatutik transmititzen zaion maiztasunarekin sinkronizatzeko joera du.
Garuna artifizialki estimulatzeko dauden beste aparatuekin konparatuz, Synchro-Energizer en abantailarik nagusiena norberak nahi duen maiztasunean garun-uhinak induzitzeko tramankulua kontrolatu ahal izatea da. Dialari eragite hutsez, meditazio sakoneko edo kreatibitate altuko egoera sorteraz dezake. Begi eta belarrien bidez aparatutik garunera seinaleak bidaltzeko 4 moduen bitartez, lehen zirriborratu ditugun posibilitateak areagotu egiten dira.
Inpultsuak aldi berean bi begi eta bi belarrietara igor daitezke, ondorioz kontzentrazio altua sortuz.
Beste aukera batek begi eta belarrietara seinaleak txandaka bidaltzen ditu, horrela garun-azaleko ikusmen- eta entzumen-zonaren artean oreka sortuz.
Hirugarren aukerak ezkerreko begi eta belarria eskuineko begi eta belarriarekin txandakatzen ditu, garuneko ezker eta eskuin hemisferioak integratzen laguntzen duelarik.
Laugarren aukerak garunaren estimulazio gurutzatua bideratzen du, ezkerreko begia eta eskuineko belarria batera estimulatuz eta eskuineko begi eta ezkerreko belarriarekin txandakatuz. Ikertzaileen ustez, era honek garuneko koadrante eskuin-ezkerrak eta aurre-atzeak erlazionatzen ditu.
Mikroordenadore txiki batez, entzungailu-pare batez eta betaurrekoez osatzen da tramankulu hau.
Lau estimulazio-modu hauek maiztasuna aldatuz hob
e daitezke, baina soinuaren bolumena eta argiaren distira aldatuz ere garun-uhinen efektuak eta anplitudea aldatzea lor daiteke.
Synchro-Energizer
ek entzungailuetatik entzuten den edozein soinuren tonua aldatzeko aukera ere ematen du. Eta erabiltzaileak hiru soinuren artean aukera dezake: inpultsu monotonoa, metronomoa eta “surf” izeneko tonu suabea. Mekanismoak badu bihotz-erritmoa egokitzeko dial berezia ere, bihotzak erritmo erlaxatu eta lasaia duen bitartean garuna Beta maiztasun altuko seinaleekin kitzikatuz. Garun-uhin eta bihotzaren erritmoaren arteko beste edozein konbinazio egitea ere ahalbidetzen du.
Synchro-Energizer
en aplikazio posibleek ez dutela mugarik dirudi. Psikologoek aparatu hau arlo askotan erabili dute jadanik: Theta garun-uhinak induzituz esperientziak era objektibo eta erlaxatuan berriz bizitzeko, esate baterako. Ikasteko zailtasuna duten haur eta helduengan erabili duten ikerlariek, hauxe aurkitu dute: aparatu hau jarraian erabiltzeak ikasketako abiadura gehitzeaz gain, inteligentzia hobetu ere egiten duela.
Inteligentzia funtzionala handitzea, Synchro-Energizer ek garun-zelulei harmonia handiagoan lan egin dezaten laguntzeko duen trebetasunaren ondorio dela dirudi. Nolanahi ere, oraindik finkatu gabe dago inteligentzia hobetze hori iraunkorra den ala ez. Ikerlarien ustez, aparatu hau erregularki erabiltzeak nerbio-sistema osoa sinkroniza dezake.
Aipatu ditugun erabilpenez gain, beste egoera hauetan ere erabil daiteke: loezinerako, erlaxapen eta berrindarpenerako, mina eta estresa murrizteko, meditaziorako, eta baita kreatibitatea eta argitasun mentala areagotzeko ere.
Dena dela, kontutan hartzekoa da aparatua nolanahi erabiltzekoa ez bada ere, edonork noiznahi erabiltzeko modukoa dela. Epilepsi kasuetan eta pauso-markagailua daramaten pertsonengan ez erabiltzea gomendatzen da eta bigarren mailako ondoriorik duen eta zeintzuk, ez da oraingoz ezagutzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b0f0ac2290aa | http://zientzia.net/artikuluak/triton-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Triton (II) - Zientzia.eus | Triton (II) - Zientzia.eus
Aurreko alean Tritonen ezaugarri fisikoak argitzen saiatu ondoren, oraingoan, orduan agindu bezala, satelite honen gorabehera geologikoez arituko gara.
Aurreko alean Tritonen ezaugarri fisikoak argitzen saiatu ondoren, oraingoan, orduan agindu bezala, satelite honen gorabehera geologikoez arituko gara. Triton (II) - Zientzia.eus Astronomia
A
urreko alean Tritonen ezaugarri fisikoak argitzen saiatu ondoren, bere jatorria azaltzeko hipotesi iradokor batez bukatzen genuen. Oraingoan, orduan agindu bezala, satelite honen gorabehera geologikoez arituko gara.
A
urreko
alean Tritonen ezaugarri fisikoak argitzen saiatu ondoren, bere jatorria azaltzeko hipotesi iradokor batez bukatzen genuen. Oraingoan, orduan agindu bezala, satelite honen gorabehera geologikoez arituko gara. Horretarako orduan aipatutako hipotesi hori gogora ekarri behar dugu. Beraren arabera Triton Neptunok bereganatutako Kometa erraldoi bat izango litzateke. Halaber, marea-indarrak aipatzen genituen beraren aktibitate geologikoaren energi iturritzat: mareak sortutako marruskadura-indarrek Tritonen nukleoa berotzea eragin zuten, haren higiduren energiaren kontura.
Tritonen gainazala 300 milia ingurutik ikusita.
Beroketak eragindako dinamikaren ondorioz, barruan harrapatuta zeuden gas hegazkorrak kanporatu egin ziren eguratsa sortuz. Urtutako izotzek, aldiz, gainazala itxuratu zuten, eta silikatu eta material astunenak nukleorantz abiatu ziren. Dena den, beroketaz eta ondorengo prozesu hauetaz hitz egiten dugunean, kontuan izan behar dugu Tritonen batezbesteko tenperaturaren balioa zein zen, prozesu hauen eraginkortasuna Lurraren baldintzatan izango litzatekeena izan daitekeenik inoiz pentsatu gabe.
Uste denez, Tritonen aktibitate geologikoaren historia orain dela hiru mila milioi urte hasi zen. Deskribatutako eboluzioaren urrats nagusiak lehenengo mila edo bi mila urteetan gertatu ziren, ondorengoetan aktibitatea asko baretu zelarik. Arestiko eboluzio honen eragile garrantzitsuenak aktibitate bolkaniko eta sismikoa izan dira, baina batez ere lehenengoa. Hemen, berriz ere, lehengo oharra egin behar dugu berriro. Bulkanismoaz hitz egiten dugunean ez ditugu eredutzat Lurreko sumendiak hartu behar.
Tritonen diren tenperatur eta presio-baldintzek materiaren fase-aldaketetan oinarritzen den bulkanismoaren modu berezi bat baino ez dute baimentzen. Batzuek “Kriobulkanismoa” deitzen diote. Segidan, Voyager 2 ak Tritonen aurkitu dituen gorabehera geologiko garrantzitsuenak eta beraientzat eman diren azalpenak deskribatzen ahaleginduko gara.
Jakina denez, Voyager 2 a hegoaldetik hurbildu zitzaion Tritoni. Beraz, hemisferio hau eta ekuatorearen ingurua izan dira ondoen aztertu ahal izan diren eskualdeak. Hego hemisferioaren hiru laurdenak nitrogeno-elurrez estalita daude. Hemisferio hau udan sartzear dagoenez, Eguzkiaren argiaren nahikoa irradiazio handiak izotz- edo elur-geruza hautsi egin du. Prozesua ez da ondo ezagutzen. Agian zerbaitegatik ilunagoak ziren inguruneak, argi gehiago jasotzean urtu egin dira. Dena den, interesgarriagoak dirudite geruza zuri honetan bertan ikusi ahal izan diren zerra ilun (arrosa eta marroiaren arteko koloretakoak) bereziak. Denak iparrekialderantz orientatuta daude haizearen eraginez. Itxura denez, oraindik gaur egun nahikoa maiz gertatzen den aipatutako aktibitate bolkanikoaren era baten aztarnak dira.
Lurreko geiserrak gogorarazten dituzten fenomenoak dira: “izotzezko geiserrak” dei genitzakeenak. Erupzio hauek elur-geruzak berak sorteraziak izango lirateke. Tritonen diren baldintzatan, elur eta antsigarrezko hamar metroko geruzaren presioa nahikoa izan daiteke azpiko nitrogeno-elurra urtzeko, nitrogeno likidozko poltsak sortuz. Udaberriak, eta batez ere udak aurrera egin ahala elur-geruza txikiagotu egiten denez, poltsa hauen gaineko presioa ere jaitsi egiten da. Baldintza hauetan edozein arrailadura aski izan daiteke nitrogenoa lurrintzeko eta gainean dituenak aurrean hartuta zorrotada moduan ateratzeko.
Tritonen bereizmen handiko koloretako mosaikoa.
Deskribatutako prozesua interesgarria bada, are interesgarriagoa da erupzioek botatzen duten materia gorriskaren (arrosa eta marroiaren tarteko tonoetakoa) jatorria, hau da, ondoren aztarna bezala gelditzen den aipatutako materiaren jatorria. Eguzkiaren argiak eta batez ere Neptunoren eremu magnetikoan harrapatutako elektroiek elurra osatzen duten nitrogenoa eta metano eta beste hidrokarburo sinplezko kantitate txikiak irradiatzen dituztenean, aipatutako osagaiek sedimentu organiko konplexuak eratzen dituzte.
Neguan elurra erori ondoren, konposatuak batez ere udaberri eta udan eratuko lirateke; baina hauek ez dira elurra bezala lurrintzen. Ondorioz, urteko ziklo bakoitzean konposatu organikoak sortu diren tokian pilatu egiten dira, kantitateak kontsideragarriak izatera iristen direlarik. Hau dugu, bada, nitrogeno-erupzioek azaleratu eta zerra gorriskak eratzen dituen materia. Konposatu hauek Titanen ere ikusi dira, eta orain dela 4.000 milioi urte Lurrean bizitzaren sorreran parte hartu zuten bezalako molekulez osatuta daude. Beraz, beraien azterketak arazo hori argitzen lagun lezake.
Aurrerantzean deskribatuko ditugun egiturentzat ez dugu teoria osaturik. Hauek ulertzeko denbora asko beharko da gainera. Tritonen ekuatorearen inguru gehienak meloi itxurako eremuak dira; azaleko kanal-sare poligonalez osatuak. Eskualde hauek gurutzatuz beste orban luze eta estu batzuk ikusten dira. Seguraski gainazala hautsi eta azpiko lokatza izoztu aurretik azaleratzean eratuko ziren. Bulkanismo-mota hau Uranoren Ariel satelitean ere aurkitu zen. Meloi itxurako eremuak ere beharbada beste bulkanismo-mota baten ondorio dira, baina horretaz ez dakigu ezer. Inguru honetan ez da meteoritoen kolperik ikusten. Beraz, gainazal-zati hau nahikoa gaztea da.
Ekuatore inguru honen eta elur-geruzaren tartean bi motako lurraldeak daude. Batzuk oso zaharrak dira; meteoritoek eginiko krater ugaridunak. Besteak, berriz, oso itxura arraroa dute. Dirudienez, bertako elurra azkeneko urtean urtu da eta metano izoztuzkoak diren laku urdin handi batzuk ikusten dira.
Ipar hemisferioko eskualde batzuetan laba-fluxuak izan direla nabaritzen da. Tritonen laba batez ere urez eta amoniako eta beste osagairen batez eratzen da, baina kontuan izan behar da hango tenperaturetan izotzak altzairuaren gogortasuna duela.
Ikusten denez, Triton mundu harrigarria dugu, eta orain azalpenik ez duen hainbat arazo ebazten denean seguraski berriz ere hartu beharko dugu gaitzat.
EFEMERIDEAK |
zientziaeus-df1928e24cfd | http://zientzia.net/artikuluak/itsas-maila-eta-herrialde-pobreak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsas maila eta herrialde pobreak - Zientzia.eus | Itsas maila eta herrialde pobreak - Zientzia.eus
Itsasertz ondoko lur-sail handiak dituzten herrialdeek, ondorengo hamarkadetan gertatuko den itsas igoerari aurre egiteko prestatzen orain hasi behar lukete. Baina, itsas babesak eraikitzea kostu handikoa litzateke.
Itsasertz ondoko lur-sail handiak dituzten herrialdeek, ondorengo hamarkadetan gertatuko den itsas igoerari aurre egiteko prestatzen orain hasi behar lukete. Baina, itsas babesak eraikitzea kostu handikoa litzateke. Itsas maila eta herrialde pobreak - Zientzia.eus Itsas maila eta herrialde pobreak
Giza zientziak
Itsasertz ondoko lur-sail handiak dituzten herrialdeek, ondorengo hamarkadetan gertatuko den itsas igoerari aurre egiteko prestatzen orain hasi beharko lukete. Baina itsas babesak eraikitzea kostu handikoa litzateke eta beste era bateko neurriak hartzea egokiagotzat jotzen dute.
Itsasertz ondoko lur-sail handiak dituzten herrialdeek, ondorengo hamarkadetan gertatuko den itsas igoerari aurre egiteko prestatzen orain hasi beharko lukete. Baina Commonwealth osatzen duten herrialdeetako buruzagiek 89. urte bukaeran eztabaidatutako txostenaren arabera, itsas babesak eraikitzea kostu handikoa litzateke eta beste era bateko neurriak hartzea egokiagotzat jotzen dute.
Irletan kokaturiko herrialdeek eduki ditzaketen estrategiak ondokoak izan litezke, esate baterako: jangaitarako uzta-mota desberdinak sartzea (erabiltzea), eraikuntzarako neurri estandardak berrikusiz zoluak gorago egitea eta haizearen kontra etxe gogorragoak eraikitzea eta zabor-lekuak eta barneko lakuak betez lur-sail berriak sortzea. Koralezko arrezifeak babestuz eta lurraren higidura aurrikusiz herrialdeek beren zeregina areago dezakete.
Txostenak dioenez, populazioaren presioa arintzeko gobernuek emigrazio “apal eta mailakaturako” plana antolatu ere antola dezakete. Bertan dioenez, “Commonwealth-eko partaide guztiek berraztertu beharko dute itsas maila eta klima-aldaketarekiko garapen-politika nazional eta lokalen sentikortasuna, eta baita inbertsio publiko eta pribatuak ebitatu ere”.
Itsas maila igotzeak sorterazten dituen arazoen aurrean itsas babes garestiak erabiltzea, ekonomikoki erantzun justifikaezina da.
Herrialde hauek berrazterketa burutzeko laguntza teknikoa beharko dute. Beharrezkoa bada, nazioarteko laguntza-agentzien bidez ordaindu beharko dute herrialde garatuek.
Aipatu txostenean zortzi zatiz osaturiko “ekintza-plana” proposatzen da, estrategia hauek zati nagusi direlarik. Plan honetan zirriborratzen denez, Commonwealth-eko herrialdeek negutegi efektua dela eta sortutako beroketa globalaren ondorioak aztertzeko elkarlanean aritu beharko dute. Herrialde hauek premia handiz aurre egin beharko diete ondoko gai hauei ere: klimaren inguruko ikerketari, egungo klima-aldaketak bideratzeari eta aldaketa horietara moldatzeko beharra adieraziz informazioa zabaltzeari.
G
aratze
-bidean
dauden herrialdeek negutegi-gasen jaulkipena nola murriztu aztertzeko laguntza finantzarioa jaso beharko dute. Murriztapen hori lortzeko bideetako bat energiaren erabilpena hobetzea eta kontserbazioa bultzatzea litzateke. Herrialde pobreek dirua ere beharko dute gas hauek kontrola ditzaten teknologia berriak garatzeko.
Txostenean bertan ondorengo hamarkadetan espero daitezkeen klima-aldaketei buruz ematen den datua ez da hain beldurgarria. Bertako gomendioak 2030. urterako Lurraren tenperatura 1 eta 2°C artean igo eta itsas maila 17 eta 26 cm bitartean igoko denaren ideian oinarrituta daude.
Beste zientzilari batzuek, ordea, aldaketa beldurgarriak aurrikusi dituzte. Herrialde askori aldaketa ekonomiko eta soziala eragingo die aipatu dugun egoera berriak.
Nahiz eta negutegi efektua murriztearen kostua nagusiki herrialde garatuek bere gain hartu (hauek bait dira negutegi-gasen sorterazle nagusi), aldaketetara moldatzeko estrategien beharra bereziki garatze-bidean dauden herrialdeek dute.” (Klima-aldaketaren) ondorio negatiboak herrialde pobreenek jasango dituzte bereziki, moldatzeko ahalmen mugatua eta sistema naturalekiko dependentzia handiagoa dutelako”, dio txostenak.
Commonwealth-eko partaideen artean badira itsas maila igotzearen ondorioz kalte handiagoa jasango luketen herrialdeak. Bangladesh-en, esate baterako, itsas maila 1 metro igoz gero lurraren %15 urak hartuko luke eta 10 milioi pertsonari erasango lieke. Talde honetan sartuko genituzke Guyana, Maldives, Tuvalu, Tonga eta Kiribati ere.
Maldives-eko lehendakaria izan zen 1987. urtean Commonwealth-eko gobernu-buruek Vancouver-en egindako bilkuran klima-aldaketaren eragina aztertzeko estudio berezia egiteko beharra aldarrikatu zuen lehena. Irla hauek izugarrizko uholdea jasanberria zuten eta uholde horren sorterazlea negutegi efektuaren ondorengo itsas mailaren igoera ote zenaren galdera aurkeztu zuen bileran.
Adituen txostenean, modu ironikoan, hitz zorrotzak erabiltzen dira Maldives eta beste irletan itsas babeserako sistemak eraikitzeko egin dituzten saiakuntzei buruz.
Irla txikietako gobernuek, itsas babes garrantzitsuagoetarako proposamenak “kontu handiz” aztertu behar lituzkete eta beste aukera guztiak agortutakoan soilik martxan jarri.
Herrialdeek modernizazioaren izenean alde batera utzi dituzten teknologia tradizionalak, berriro modan jar daitezke. Txostenak dioenez “kasu askotan bertako jangai eta botikak, eraikuntzarako modu eta egitura sozialak klima-egokitzapenaren beharretarako aproposak dira, baina behar adina erabili gabe daude”.
Ibaietako deltatan dauden zonaldetarako (arriskurik handiena duena Bangladesh izanik) beste egokitzapen-estrategia batzuk hartu behar lirateke kontutan.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-e1b610ddba99 | http://zientzia.net/artikuluak/digitalizatzaile-ultrasonikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Digitalizatzaile ultrasonikoa - Zientzia.eus | Digitalizatzaile ultrasonikoa - Zientzia.eus
Digimass sistemarekin edozein mahai edo taula erabil daiteke digitalizatzailearen euskarri automatiko bezala.
Digimass sistemarekin edozein mahai edo taula erabil daiteke digitalizatzailearen euskarri automatiko bezala. Digitalizatzaile ultrasonikoa - Zientzia.eus Digitalizatzaile ultrasonikoa
Hardwarea
Orain arte ezagutzen diren taula digitalizatzaile gehienek arazo amankomun bat dute: taularen tamaina. Digimass sistemarekin edozein mahai edo taula erabil daiteke digitalizatzailearen euskarri automatiko bezala.
Ultrasoinuen bidez funtzionatzen duenez, ez du tamaina-mugarik eta DIN A4tik DIN A0ra bitarteko tamainako planoak eta handiagoak ere digitaliza ditzake. Digitalizatzaile honek teklatuarekin batera ere egin dezake lan eta datua sartzea onartzen du, lan-formatua aldatu gabe. Teklatuak karaktereak, zenbakiak eta funtzio-teklak ditu.
Tamaina finkoko euskarria ez izateaz gain, oso leku gutxi hartzen du eta erraz eraman daiteke batetik bestera. 39,6 x 13,5 cm neurtzen du eta 2.5 kg besterik ez du pisatzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-60b00a791b4f | http://zientzia.net/artikuluak/izarrarteko-molekulak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izarrarteko molekulak - Zientzia.eus | Izarrarteko molekulak - Zientzia.eus
Izarrarteko ingurunea: Ingurune hau ez dago hutsik, hainbat atomo, molekula eta ioiez "betea" baizik. Aztertuko ez ditugun beste hainbat partikula kuantiko desberdin ere badaude.
Izarrarteko ingurunea: Ingurune hau ez dago hutsik, hainbat atomo, molekula eta ioiez "betea" baizik. Aztertuko ez ditugun beste hainbat partikula kuantiko desberdin ere badaude. Izarrarteko molekulak - Zientzia.eus Izarrarteko molekulak
Astrofisika
Udako gau batean zeruari begiratzen diogunean, milaka izar desberdinen eta ilargi distiratsuaren ikuskizun goxoa izaten dugu. Telebistan espazioari buruz mintzatzen direnean ere, eguzkia eta bere planeta-sistema edo galaxia izugarriak azaltzen zaizkigu.
Badago ordea normalean gutxitan aipatzen den beste eremu bat: izarrarteko ingurunea, hain zuzen. Ingurune hau ez dago hutsik, hainbat atomo, molekula eta ioiez (bai gas eta bai hauts eran) “betea” baizik. Aztertuko ez ditugun beste hainbat partikula kuantiko desberdin ere badaude.
Unibertsoan elementurik ugariena hidrogenoa dugu. Horrez gain, badaude izarren barruan sintetizaturiko eta supernobek lehertzean espaziora bidalitako beste hainbat elementu. Materia hau oso azkar hozten da, kondentsatuz. Izarren eboluzio-teoriaren arabera, grabitazioaren eraginez eta apurka-apurka, hauts- eta gas-hodei hauek lehengoetatik zertxobait desberdin diren izar berriak eratzen dituzte.
Prozesu hau gizakiaren denbora-eskalan oso luzea da. Ondorioz, bai izarren eta bai galaxia osoen eboluzioa ezagutzeko eta ulertzeko, izarrarteko partikula eta gasa eta beraien dinamika ezagutzeak, behar-beharrezkoak gertatuko zaizkigu. Ez da harritzekoa, beraz, gai honek azken urteotan izan duen bultzada handia.
Izarrarteko ingurunea
Nebulosa tifidoa.
Izarrarteko ingurunea batez ere gasez eta hautsez osatuta dago. Espazio-bolumen arrunt batean bien arteko erlazioa ehunetik batekoa dugu. Nabaria da bestetik espazioan gas- eta hauts-hodei hauek ez direla uniformeki hedatzen, galaxiako alderdi berezietan (beso kiribiletan, adibidez) askoz dentsoagoak izanik.
Esnebideko gasaren masa osoa gure eguzkiarena baino mila milioi aldiz handiagoa da, eta dena den, galaxia osoaren masaren %1 besterik ez da. Proportzio hauek galaxi motaren menpe daude besteak beste. Galaxia eliptikoetan %10-4koa izanik, galaxia irregularretan %20tik %50eraino hel daitezke.
Hauts-garau kosmikoen neurri arrunta 10-4-10-5 cm-koa dugu; gutxi gorabehera argi ikuskorraren uhin-luzera adinakoa. Hauts-garauek argia zurgatzen dute, zeruan hodei edo nebulosa ilunak eratuz. Horregatik hain zuzen, ezin dugu gure galaxiaren erdialde disdiratsua lurretik ikusi.
Azpimarratzekoa, azkenik, izarrarteko hauts-garau hauen jatorria espazioko atomo eta molekulen arteko energia baxuko talketan dagoela onartzea da. Beraz, hautsaren eta gasaren konposizio kimikoa antzekoa izango da.
Izarrartean gasa zegoela, mende honen hasieran frogatu zen, kaltzio ionizatuaren absortzio-bandak aztertu zirenean. Hasiera batean absortzio-banda hauek urruneko izar beroen espektroetan lortu zirenez, kaltzioa izarren barnean zegoela argudiatu zen. Baina neurketa zehatzagoek kaltzio horrek izarraren eta behatzailearen artean egon behar zuela frogatu zuten. Erabilpen hau (hau da, izarretatik guregana datorren argiaren espektroak ibilbide horretan izan dituen absortzioak neurtzea izan da izarrarteko ingurunea aztertzeko biderik aproposena.
Izarrarteko gasa ioiez osatuta dago HII aldeetan eta atomoz eta molekulez HI aldeetan. Alde bien arteko desberdintasunak energi iturri hurbila, izar bat normalean, edukitzean edo ez datza. Energi iturri honen irradiazioek elementuak ioi-egoerara kitzikatuko dituzte, bertan egonkor mantenduz. Horregatik HII aldeetako hodeiak ilunak ez eta argitsuak azaltzen zaizkigu. Hainbat nebulosa ikusgarri da honen lekuko; emisio elektromagnetiko intentsoa bait dute.
Espazioko molekulak
Orioneko zalburu nebulosa.
Unibertsoko elementurik ugariena hidrogenoa dugu. Izarren barnean gertatzen diren erreakzio nuklearrak direla eta, beste elementu guztiak hidrogenotik sortu dira. Izarren eboluzioaren dinamikaren ondorioz, nobek eta supernobek izarraren barneko materia ugari bidaltzen dute espaziora. Materia honekin izarrarteko gasa, izar berriak, planetak eta gu sortu gara.
Ez da harritzekoa, beraz, izarrarteko ingurunea batez ere hidrogenoz osatuta egotea. Baina badaude, berehala aztertuko dugunez, beste hainbat elementu astunago ere.
1920. urte inguruan, izarren espektro optikoak lantzen zituzten astronomoek honako hau aurkitu zuten: izar batzuen espektroetan bazeudela oso zabalak ziren absortzio-bandak. Gainera, aztertutako izarrak zenbat eta urrutikoagoak izan, are eta nabarmenagoak ziren banda zabal hauek. Berehalako ondorioz, absortzio-banda horiek izarraren eta behatzailearen arteko materiari leporatzea da
absortzioa puntu batean finkatua egon beharrean, oso inguru zabal eta urri batean gertatzen denez, neurtzen diren absortzio-bandak oso zabalak dira
Absortzio-banda hauen azterketek izarrarteko hautsari buruzko teoriak zailagotu egin zituzten berehala. Hasieran grafito-hutsezko garauak kontsideratu ziren eta gero izotzez inguratutako grafito-garauak, ondoren karbonoa, diamantea, silizioa eta azkenik porfirina. Azken hau 1970.eko Nazioarteko Astronomi Batzordearen Kongresuan posibilitate bezala aurkeztua izan arren, arazo ugari dago froga baliagarria lortzeko.
Espektroen hobekuntzak zirela eta, F. Adams-ek, 1937.ean, oso hurbileko izarren espektroetan banda estu karakteristikoak bereiztea lortu zuen. Oraingoan ez ziren hautsak eragindako banda zabalak; molekula berezien absortzioak baizik. Molekula hauen CH, CH + eta CN erradikalak ziren, hain zuzen. Hain banda finak izanik bestalde, gas-hodei hauen tenperatura baxua nabarmentzen da.
Ildo berean, CN erradikalaren absortzio-banden azterketak egoera elektronikoaren berri ematen digu. Horrela molekula horien errotazio-energia neurgarri bihurtzen zaigu; 3 eta 5 kelvin bitartekoa hain zuzen. Emaitza honi urte haietan kasu handirik ez egin arren, bai Gamow ospetsuak 1941.ean eta bereziki Penzias eta Wilson-ek 1965.ean egindako azterketen arabera (Big-Bang teoriak dioenez horrexek izan behar du gaur egungo unibertsoaren tenperatura), neurketa haien balioaz eta zehaztasunaz badakigu orain.
Tenperatura baxu hauetan espektroskopio optikoak posibilitate gutxi ditu; molekulen emisioa maiztasun baxuagotan gertatuko bait da. Guzti honek irratiastronomiari (izarrarteko ingurunea aztertzeko metodorik baliotsuenari) atea ireki zion.
Irratiastronomiaren lehen garaipena Edward Purcell-ek, 1951.ean, hidrogeno neutroa (HI inguruak) aurkitzea izan zen. Horrekin batera, gure galaxia kiribila zela frogatu zen.
Aurkikuntza honen ondoren, hainbat ikerlari beste susbstantzia desberdinen bila abiatu zen. Oxigenoa izanik (hidrogenoaren eta helioaren ondoren elementurik ugariena), OH erradikalaren aztarnen bila ahalegindu ziren. 1962.ean, Weinreb eta Barrett-ek 1650 MHz-eko maiztasun-detektagailu batez aurkitu zuten erradikal hau.
Hidroxilo erradikalaren espektroak berezitasun ugari zituen: lau lerro oso estu eta normalean laurak absortzioan neurtu arren, noizbehinka bat emisioan neurtzen delarik. Honen arabera, OH erradikalak maser naturaltzat kontsideratzen dituen teoria kuantikoa garatu da.
Ugaritasun-arloan, hidroxilo erradikala hidrogeno neutroa baino 10 7 aldiz urriagoa da.
1968.ean, L.H. Townes eta laguntzaileek, galaxiaren erdialderanzko norabidean eta 23.700 MHz-etan, amoniakoa (NH 3 ) aurkitu zuten. Emisio hau amoniakoaren inbertsio-fenomenoak eragindakoa da. Bestalde, handik gutxira eta 22.200 MHz-etan ura (H 2 O) aurkitu zuten. Uraren absortzio-bandek OH-aren banden antzeko berezitasunak dituztenez, ura ere izarrarteko ingurunean maser indartsua dela ondoriozta daiteke.
Eraztunen nebulosa. Eraztunak argi-urte bateko diametroa du.
Aurkikuntza hauek teorikoki garrantzitsuak izan arren, bazirudien beste molekula batzuk aurkitzeko gaitasuna ahula zela. Nolanahi ere, 1969.ean formaldehidoa (HCHO) hidroxiloa (OH) bezain ugari eta galaxia osoan hedatua aurkitu zenean, ordurarte onartzen zen izarrarteko ingurunearen ikuspuntua guztiz aldatu zen. Aurkikuntza honen garrantzia, formaldehidoa bere ingurunea baino hotzago zegoela ikusi zenean handiagotu egin zen. Oraindik ez da anti-inbertsio honen azalpenik aurkitu.
Berehala onartu zen espazioko molekulen konplexutasuna handiagoa izan zitekeela (molekula bakoitzean atomo astun bi edo gehiago koka zitezkeelarik). Molekula horiek detektatzeko zegoen arazorik larriena teknikoa zen, hau da, erabilitako neurgailuen maiztasun-leihoak txikiak ziren.
Egoera hau 1970.ean aldatu egin zen Bell Telephon-eko ikerlariek 150.000 MHz-eraino heltzen zen neurgailua Arizonako Kitt Peak-eko 11 m-ko irratiteleskopioan jarri zutenean. Urtebetean hau eginda hamabi molekula berri baino gehiago aurkitu zituzten. Haietako gehienak galaxi erdiaren planoan ikusi ziren, baina beste batzuk, CO, HCN, CS eta H 2 CO adibidez, galaxia osora hedatzen dira.
Molekula hauen ugaritasunak, beraien konplexutasun kimikoaren araberakoa dirudi. H:OH erlazioa 10 7 :1 den bitartean, berdintsua espero zitekeen CN:HCN erlazioa 0,1rainokoa da. Badago aurkitutako molekulen arteko bereizketa kimiko nabaria ere: atomo astun bat baino gehiago duten molekula gehienek, karbono-atomo bat ere badaukate, eta batzuk oso konplexuak dira (HCONH 2 eta CH 2 C 3 H, adibidez). Salbuespen bezala, oso urria den SiO dugu. Aurkitu da OCS molekula ere.
1968.etik 1971.eko tartean Arizonako Kitt Peak-eko irratiteleskopioaz hainbat molekula aurkitu zen. Ondoren, ikerlarien ahaleginak ugari izan arren, molekula berri gutxiago aurkitu zen.
Ondorengo ikerkuntzak, aurkitutako molekulen berezitasunetan sakontzen eta dentsitate altuko izarrarteko hodeien fisika ulertzen saiatu ziren. Horrela, emisio-lerroen azterketek hodei batzuen dentsitatea eta tenperatura (estruktura batipat) finkatzea lortu dute.
Pentsa al daiteke, beraz, ugarien diren molekula gehienak aurkituak izan direla jadanik eta hemendik aurrera oso urri izango diren molekula berezi batzuen berri bakarrik lortuko dugula? Orain arte lortutako espektroetan daukagun lerro ezezagunen kopuru handiak ezezko erantzuna aldarrikarazten digu.
Lerro ezezagun hauetariko asko oso sendoak dira. Adibide bezala 89,1 GHz-eko marra dugu. Molekula eragilea luzaroan ezezaguna izan zenez, X-ogeno aren marra deritzo.
Lerro hauen identifikaziobide bat hainbat molekula berezi eta susmagarriren espektroak laborategian aztertzea litzateke. Baliteke, hala ere, espazioan nahikoa bizitza luzea izan dezaketen hainbat molekula (erradikalak, hain zuzen) laborategian hain ezegonkorrakizanik, azterrezinak izatea.
Praktikan, erradikalen bizitza luzeagoa lortu nahian, erradikal hauek neon- edo argon-matrizetan eta helio likidoaren tenperaturan izozten dira. Hain tenperatura baxuetan, errotazio-espektroak analizatzea ezinezkoa dugu. Aldiz, molekulen egitura hipermehea eta spin-erdibitzeak azter daitezke. Datu hauekin, fisikari molekularrek errotazio-bandak aurresan ditzakete, ondoren espektroetako ezezagunekin konparazioa posible eginik.
Bide honi jarraituz, 1973. urtean Goddard Institute for Space Studies taldeak 87 GHz-etan aurkitutako lau lerro ezezagun aztertu zituen. Azkenean, etilinoarenak (•C CH) zirela frogatu zuten.
Geroxeago beste pauso garrantzitsu bat eman zen ikerketa hauetan; helio likidoaren tenperaturan ere ezegonkor den erradikal baten emisioaren identifikazioa hain zuzen. Erradikal hau NH + 2 erradikal katioia dugu. Bere absortzio-bandak 93,1 GHz-etan agertzen diren hiru lerro dira.
New York-eko Columbia Unibertsitateko ikerletako batek ab initio deritzon kalkulu bat egin zuen NH + 2 en egituran. Kalkulu honetan nukleoen eta elektroien energia eta distantzien kalkulu teorikoa abiapuntu bezala hartuta, molekularen errotazio-konstante kuantikoa, egitura hipermehea eta abar lortzen dira. Gakoa emaitzak lortzeko egin behar diren hurbilketen zentzu onean dugu. Dena den, gaur egungo kalkuluen errorea %1etik nahikoa jaitsi daiteke.
Lan neketsu honi esker, NH + 2 erradikal katioiz gain, CH + eta HCO + identifikatu dira. Azken hau da, hain zuzen, lehen aipatutako X-ogeno ezezagun hura.
Espazioa: oso laborategi kimiko berezia
Aintzira Konstelazioa Sagitarius Konstelazioan dagoen hautsezko hodeitzarra da.
Urte askotan izarrarteko ingurunea atomoz osatutako dentsitate, txikiko gas kontsideratu izan da. Gas honetan atomoek noizbehinka talkaren bat izango lukete. Abiaduraren eta norabidearen arabera talka hauek noizbehinka eraginkorrak lirateke, hau da, oso noizbehinka molekula egonkor bat eratuko litzateke. Eredu honen arabera, espazioko molekulak oso sinpleak, atomo bi edo hirudunak, izatea espero zatekeen.
Ikerketen ondorioz, lau atomo astundun molekulak identifikatu zirenean, eredu hau guztiz aldatu egin behar izan zen. Molekula horiek eratzeko behar zen mekanismoak katalizatzaile bat behar zuen katalizatzaile heterogeno hori, hauts-garauek osatzen dute. Garau hauek elkarren arteko elkarrekintza kimikoak erraztuz atomo astunak harrapatzen dituztela onartzen da. Ondoren, berotuz adibidez, sintetizatutako molekulok sublimatu egin daitezke erradikal askeak eta molekulak gas-egoeran sorteraziz.
Ildo berean, izarrarteko molekulen sintesia azaltzeko teoriarik interesgarriena Klemperer kimikariak 1970. urtean azaldutakoa dugu. Honen arabera, erreakzioen gakoa CH + erradikal katioian dugu. Sintesi erreakzioak, mota hauetakoak lirateke:
C 2 eta CH + izarren atmosferetan aurkitzen dira. CN, CO eta CS izarrarteko ingurunean, badakigunez.
Miaketen beste adar batean, hainbat ikerlari atomo desberdinen erlazio isotopikoak neurtzen eta lurrean edo eguzki-sisteman ditugunekin konparatzen saiatu dira. Adibidez, lehenengo emaitzak molekula ugarienen (CO, HCN eta OH) karbonoaren eta oxigenoaren isotopo egonkorrenekin ( 13 C eta 18 O) lortu dira; 12 C/ 13 C eta 16 O/ 18 O erlazioak lurrean bezalakoak direla, hain zuzen. Dena den, askoz ere urriago diren beste isotopo batzuekin ( 2 H, 15 N, 17 O, 33 S eta 34 S) lortutako emaitza askok, lurreko erlazioekiko ezadostasun nabaria azaldu dute. Galaxiaren eboluzio kimikoaren ildoan, emaitza hauen garrantzia argi dugu (nahiz eta gaur egun, batez ere deuterioaren kasuan, erreakzio kimikoetan frakzionamendu isotopikoak gero eta onartuagoak izan).
Bioastronomoen kezketan sartuko gara azkenik, oso laburki bada ere. Ikusia dugu izarrarteko ingurunean, H, C, O eta N direla nagusi. Badago hainbat molekula organiko berezi ere. Hauetariko asko bizitzaren aitzindaritzat onartzen dira (Berthelot-ek C eta H 2 -az baliaturik bere “arrautz kosmikoan” egindako saiakuntzetan bai behintzat).
Saiakuntza hauetan Urey, Sagan eta Millerrek ere sakondu zuten. Batipat, metano (CH 4 ), amoniako (NH 3 ), ur (H 2 O) eta hidrogenozko (H 2 ) nahaste batean txinparta elektrikoak saltarazi zituzten. Lortutako molekulen artean HCN, CN 2 , HCO, CH 3 , CHO, C 2 H 2 , C 2 H 4 , C 2 H 6 eta askoz konplexuago diren azukreak, aminoazidoak eta katea aromatikoak zeuden. Nahiz eta izarrarteko ingurunea hain arrotz izan, molekula organiko hauskor hauetariko asko ingurune horretan aurkitu izan da.
Lurreko bizitzaren sortzea eta izarrarteko ingurunearen arteko erlazio hain konplexua eta gutxi aztertua izan arren, badaude bizitzarako lehen etapa kritikoa (bizitzarako funtsezko aminoazidoen sintesia) hodei planetario turbulentoan gerta zitekeela argudiatzen duten ausartak ere.
Izarrarteko ingurunearen konplexutasunaz ideia orokor bat lortu dugu. Konturatu gara ingurune hau ulertzeak dakarzkigun abantailaz. Galaxien eta unibertso osoaren eboluzioa ezagutzeko bide ezin hobea da, hain zuzen. Badaude urrunago doazenak ere, hau da, izarrarteko ingurunea eta Lurreko bizitza erlazionatzen ahalegintzen direnak. Zihur egon gaitezke datozen urteotan berri ugari emango dituela astronomiak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7e53cb785828 | http://zientzia.net/artikuluak/raman-efektua-eta-zientzilaria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Raman: efektua eta zientzilaria - Zientzia.eus | Raman: efektua eta zientzilaria - Zientzia.eus
1988.ean bi urteurren garrantzitsu ospatu ziren: Raman efektuaren 60. urteurrena eta Chandrasekhara Venkata Ramanen jaiotzaren mendeurrena. Bi urteurren horiek gogoratu nahi ditugu. Gainera, aurten beteko dira hogei urte zientzilari indiar handia hil zela.
1988.ean bi urteurren garrantzitsu ospatu ziren: Raman efektuaren 60. urteurrena eta Chandrasekhara Venkata Ramanen jaiotzaren mendeurrena. Bi urteurren horiek gogoratu nahi ditugu. Gainera, aurten beteko dira hogei urte zientzilari indiar handia hil zela. Raman: efektua eta zientzilaria - Zientzia.eus Raman: efektua eta zientzilaria
Biografiak
1988.ean bi urteurren garrantzitsu ospatu ziren: Raman efektuaren 60. urteurrena eta Chandrasekhara Venkata Ramanen jaiotzaren mendeurrena. Bi urteurren horiek gogoratu nahi ditugu guk artikulu llabur honen bidez. Gainera, aurten beteko dira hogei urte zientzilari indiar handia hil zela.
Gure arteko gehienontzat India lurralde misteriotsu eta exotikoa da; behi sakratuen eta filosofia bitxien herria hain zuzen ere. Irudi eta topiko guztiek bezala, aipatutakoak Indiako errealitatearen zati bat isladatzen du, baina, aldi berean, beste zati handiagoa estaltzen du. Topiko horiek, India gaur egun zientzi aldetik potentzia handia dela (polimeroen munduan esaterako) ezkutatzen dute. India zientzi alorrean potentzia bilakatzea posible egin zuen aitzindaritako bati buruz arituko gara. Raman-ek Fisikazko Nobel Saria eskuratzeaz gain (Asiako zientzi arloko lehen Nobel Saria bera izan zen), lan handia egin zuen Indiako zientzia eta teknologia bultzatzen eta suspertzen.
Haurtzaro eta gaztaroa
Raman 17 urte zituenean.
Chandrasekhara Venkataraman 1888.eko azaroaren 7an jaio zen Indiako Tamil Nadu estatuko Tiruguanaikagual herrixkan. Zortzi seme-alabetan bigarrena zen. Chandraekhara bere aitarena eta Venkataraman berari ipinitako izena ziren hurrenez hurren. Geroago, berak Venkata Raman idatzi zuen bere izena eta ondorioz Raman efektua daukagu eta ez Venkataraman efektua.
Bere ama Parvati Ammal zen; familia ezaguneko alaba. Aita, Chandrasekhara Iyer, lurjabe-familia batekoa zen eta fisika eta matematikazko irakasle zen.
Ramanek bere aitarengandik jaso zituen zientzia eta musikarekiko zaletasunak. Bere aita irakasle zen eskoletan jaso zuen oinarrizko hezkuntza eta Madraseko Presidency College delakoan egin zituen unibertsital ikasketak. Oso ikasle azkarra zen eta 1904.ean, 16 urte zituelarik, BA maila lortu zuen. 1
Ikasketak osatzera Ingalaterra joan zedin gomendatu zioten bere irakasleek (Indiako ikaslerik onenek Britainia Haundian osatzen zuten beren ikaskuntza, garai hartan), baina ezin izan zuen joan; medikuak bertako klima hezeak hil egingo zuela esan bait zion. Beraz, Presidency College an segitu zuen ikasten masterra lortu arte.
Urte horietan ikerketa-lanetan aritu zen eta The Philosophical Magazine (London) aldizkari ospetsuan bi artiluku argitaratzea lortu zuen. Gertaera handia izan zen hura. Alde batetik, hemezortzi urte bete gabe fisikazko bi arlo desberdinetan artikulu bana aldizkari ospetsu batean inoren laguntzarik gabe argitaratzea ez zen erraza. Bestetik, zientziak ez zuen oso egoera ona Indian eta esaterako Presidency College an ikerketarik ez zen egiten.
1907.eko urtarrilean lortu zuen Ramanek masterra 18 urte zituelarik. Bere ikasketa guztiak Indiatik irten gabe egin zituenez, oso zaila zen zientzilari--lana aurkitzea eta bere irakasleek Finantz Sailerako funtzionari-azterketa egin zezan gomendatu zioten. Examina egin eta lehen postua eskuratu zuen.
Kalkutan
Raman eta Raman espektrometro bat.
Garai hartan Indian zeuden ohituren aurka jokatuz, berak aukeratu zuen emaztea eta ezkontzarako prestakuntzak egin zituen. Hamairu urte t’erdi zituen Lokasundari Ammal-ekin ezkondu zen.
1907.eko ekainean joan ziren ezkonberriak Kalkutara eta Raman Finantz Sailean hasi zen lanean. Egun batean etxerako bidean The Indian Association for the Cultivation of Science zioen txartela ikusi zuen ate batetik zintzilik. Atea jo zuen eta 25 urtez bere laguntzaile izango zen Ashuntosh Dey-k zabaldu zion atea. Ramanen begien aurrean hautsez betetako ikasgela bat eta laborategi bat agertu ziren. Ramani zeruko ateak ireki zitzaizkion hura ikusi zuenean; bere ametsa, ikerketa egitea alegia, betetzeko modua ikusi bait zuen.
Bertan ikerketa egiteko baimena eskatu zuenean, besoak zabalik hartu zuten eta laborategiko giltzak eman zizkioten. Ramanek ikerketa-lan oparoari eman zion hasiera eta urte askotan 210 Bowbazar Street helbide ezaguna izan zen zientzilarientzat.
Asto moduan egin zuen lan. Hau zen eguneroko bete ordutegia: goizaldeko 5,30etan Elkartera joan; 9,45etan etxera itzuli; bertan bainatu eta gosaldu; ondoren taxi bat hartu eta lanera joan arratsaldeko 5ak arte; lanetik Elkartera joan eta bertan lan egin 9,30 edo 10ak arte. Igandeak oso-osorik laborategian igarotzen zituen.
Hamar urte egin zituen Ramanek Elkartearen laborategian lanean eta denbora-tarte horretan 30 artikulu argitaratu zituen zientzi aldizkari desberdinetan. Soinua ikertzen ihardun zuen batez ere.
Unibertsitatean irakasle
1917.ean Kalkutako unibertsitatean fisikazko katedra eskaini zioten. Nahiz eta postu berrian Finantz Sailean irabazten zuenaren bostena bakarrik irabazi, oso gustora hartu zuen eskainitako katedra. Katedra hartan 16 urtez aritu zen.
1921.ean Ingalaterrako Oxforden Britainiar Inperioko unibertsitateen bilera egin zen eta Ramanek bertara joatea erabaki zuen. Bere ikerketa-karreran mugarri izan zen bidaia hura. Oxforden garai hartako britainiar zientzilaririk handienak (J.J. Thompson, E. Rutherford eta W.H. Bragg besteak beste) ezagutzeko aukera izan zuen. Ingalaterran argiaren sakabanaketan (dispertsioan) lanean hasteko erabakia hartu zuen eta erabaki hori oso zuhurra izan zen, Raman efektua aurkitzera eraman zuelako.
Indiarako itzulera-bidaian hasi zen ikerketa-lerro berrian lanean. Itsasoaren kolore urdina atmosferaren kolorearen isladaren kausa zela uste zen garai hartan. Indiara zeraman itsasuntzian eginiko esperimentu erraz baten bidez Ramanek itsasoaren kolore urdina urak eragindako argiaren sakabanatzearen kausaz sortzen dela frogatu zuen. Aurkikuntzaren berri Nature aldizkarira ohar baten bidez bidali zuen. Oharrak posta-erlaziorako helbide xelebrea zuen: S.S. Narkunda, Bonbaiko Portua.
Raman Nobel Saria jaso zuen urtean.
Raman bestalde nahikoa harroxkoa zen eta esaterako Londreseko Royal Society ko partaide egin zutenean, Kalkutan egin zitzaion zoriontze-festan, bost urteren buruan Nobel Saria eskuratuko zuela esan zuen. Gutxigatik huts egin zuen.
Raman efektua
Indiara itzuli zenean argiaren sakabanaketa aztertzeari buru-belarri lotu zitzaion. Lan horren fruitu artikulu-mordo handia eta Raman efektuaren aurkikutza izan ziren. 1928.ean egin zuen bere aurkikuntza itzela.
Raman sakabanaketa (efektua) oso ahula da (ikus errekoadroa) eta ikusten zaila. Gaur egun, argi-iturri indartsuak (laserra), oso detektagailu sentikorrak eta oso optika oneko espektrometroak erabiltzen dira. Ramanek ordea, oso tresneria sinple eta erraza erabiliz egin zuen lan. Argi-iturria eguzkia zen; espektrometroa poltsiko-bertsio sinple batekoa eta detektagailua giza begia.
Honelakoa zen esperimentua. Eguzki-argia laborategiko sapaian zegoen heliostato baten bidez biltzen zen eta oso ondo purifikatutako likido kolorgea zuen anpulu batean fokuratzen zen. Argia laginera iritsi aurretik argi urdina bakarrik zeharkatzen uzten zuen iragazki batean zehar pasarazten zen. Anpuluari albo batetik begiratzen zitzaionean, argi--izpiaren ibilbidea ikusten zen likidoan utzitako arrasto urdinagatik. Laginetik zetorren argiari argi urdina zurgatzen duen iragazki batean zehar begiratzen bazitzaion, arrasto urdina desagertu egiten zen, baina artean uhin-luzera luzeagoko oso kolore-arrasto sotila ikusten zen.
Zenbait urtetan oso arrasto sotil hori ezpurutasunen batek sortzen zuela pentsatu zuen Ramanek. Dena den, bi gauzek konbentzitu zuten Raman horren ezintasunaz. Alde batetik, arreta handiz purututako 80 likido desberdinetan geratzen zen eta oso harrigarria izango zen ezpurutasun bera likido guztietan egotea. Bestetik, glizerina erabiltzen zenean sakabanatutako argia berdea zen eta oso polarizatuta agertzen zen.
Ramanek honakoa ondorioztatu zuen: sakabanatutako argiaren zati batek uhin-luzeraren aldaketa pairatzen zuela sakabanatze-prozesuan zehar.
1928.eko otsailaren 27an, Ramanek argiaren ibilbidea espektroskopio batean zehar ikustea erabaki zuen. Tresneria prestatu zutenerako eguzkia ezkutaturik zegoen eta biharamunerako utzi behar izan zuten saioa. Otsailaren 28an Raman efektuaren lehen behaketa egin zen. Argiaren ibilbideari espektroskopioan zehar eta bigarren iragazkia erabili gabe begiratu zion. Sakabanatutako argiak argi erasotzailearen kolore urdina zuen, baina espektroan banda ilun bat ere agertzen zen. Egun berean, eguzkia baino argi-iturri indartsuagoa erabiltzea pentsatu zuen. Horretarako merkurio-arku bat prestatu zuten.
Merkurio-arkuak nahikoa argi indartsua sortzen du eta espektro-lerro gutxikoa gainera. Arkua erabili zutenean, bentzenozko laginaren espektroak argi erasotzailearen espektroak ez bezalako lerro erakusten zituen. Argia uhin-luzeraz aldatzen zen beraz.
Biharamunean, Kalkutako egunkari baten bidez eman zuen aurkikuntzaren berri. Aurkikuntza zientifikoen berri prentsaren bidez zabaltzea ez da, beraz, gauza berria.
Nobel Saria
Raman bisitariei Raman espektrometroa erakusten bere laborategian.
Raman efektua aurkitzeagatik eman zioten saria 1930.ean; aurkikuntza egin eta berehala beraz. Egoera hori ez da ohizkoa Nobel Sarien kasuan. Ondorioz, berehalakotasun horrek aurkikuntzaren garrantzia azpimarratzen zuen.
Ramanen harrokeriaren beste zertzelada bat honako hau da. Nobel Sariak azaroan iragartzen dira normalean eta abenduaren 11n banatu. Indiatik Europara itsasuntziz etortzeko oso denbora-tarte txikia zen; txartelak lortzeko zailtasunaren kausaz batez ere. Urte hartan, saria emango ziotela seguru zegoelako edo, uztailean erreserbatu zituen Europarako untzi-txartelak.
Bangaloren
1933.eko apirilean Kalkutako unibertsitatea utzi eta Bangaloreko Indiar Zientzi Institutuko zuzendari moduan hasi zen lanean. 1937.ean zuzendaritza uztera behartu zuten, baina irakasle moduan 1947ra arte egon zen bertan.
Urte horretan, Institutua utzi egin zuen eta Bangaloren bertan Raman Institutua sortu zuen. Arazo ekonomiko larriak gainditu behar izan zituen, baina handik eta hemendik dirua lortu zuen bere ideia martxan jartzeko. Bere institutua mantentzeko diruak ez zituen gobernutik lortu nahi, horrela ikerketa independenteago aurrera eraman zezakeela uste zuelako. Institutuaren arazo ekonomikoei aurre egiteko, bere ikasle baten aholkuari jarraituz, kerosenezko lanparentzako atorrak egiten zituen lantegi bat sortu zuten. Lantegi horrek ematen zituen etekinekin mantentzen zuen institutua.
Bere bizitzaren azken urteak oso ilunak izan ziren. Bere baitara asko itxi zen eta kanpoko munduarekiko erlazioak utzi egin zituen. Azkenik, 1970.eko azaroaren 21ean hil zen Bangaloren.
ZER DA RAMAN EFEKTUA?
Raman efektua argiaren sakabanaketa berezia da. Raman efektua edo Raman espektroak ikusteko, lagina argi monokromatiko indartsuz argiztatzen da eta sakabanatutako argia iturriarekiko elkartzut aztertzen da. Raman espektroaren lerroen intentsitatea iturriarenaren %0,01 da gehienez eta ondorioz Raman lerroak detektatzea eta neurtzea zaila da.
Mesitilenoaren Infragorria (goian) eta Raman espektroak (behean). Ikus daitekeenez, bi espektroetan bandak antzeko tokitan agertzen dira nahiz eta desberdintasunik egon.
Raman espektroek zera adierazten dute: molekula baten funtsezko egoera eta lehen bibrazio-egoeren artean dauden energi trantsizioak. Hau da, funtsean Raman efektuak eta xurgapen infragorriak jatorri bera dute eta ondorioz Raman espektruak eta espektro infragorriak oso antzekoak izango dira. Hala ere, desberdintasunik badago. Xurgapen infragorriak molekula baten bibrazio-moduak dipolo- edo karga-banaketaren aldaketa asoziaturik egotea eskatzen du. Raman efektuak ez du birbanaketa hori behar eta sakabanaketaren deformazio elastikoan gertatutako aldiuneko polarizazioa da erradiazio-igorpenaren kausa.
Laserra agertu arte korronte handiko eta presio txikiko merkurio-arkua erabiltzen zen argi-iturri moduan. Gaur egun, helio/neonezko laserrak erabiltzen dira.
Raman espektroak infragorri-espektroen modu beretsuan erabiltzen dira; molekulen egitura identifikatzeko alegia. Izan ere, molekula bakoitzak, oro har, espektro berezia du. Alabaina, molekula organiko konplexuen kasuan Raman espektroak ez dira hain ezaugarritsuak eta kasu horietan molekulak identifikatzeko ez dira horren erabilgarriak.
Bestetik, Raman espektroskopiak abantaila nabarmena du infragorrizkoarekin konparatuz. Raman espektroak arazorik gabe lortzen dira ur-disoluzioan.
1
Hezkuntz sistema britainiarrean, BA maila unibertsitatean hiru urte egin ondoren lortzen den titulua da. Bost urte eginda masterra lortzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-667c295c459d | http://zientzia.net/artikuluak/euskal-herriko-laringektomizatuek-ere-hitz-egin-de/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euskal Herriko laringektomizatuek ere hitz egin dezakete - Zientzia.eus | Euskal Herriko laringektomizatuek ere hitz egin dezakete - Zientzia.eus
Sail baten azkena izango den artikulu honetan, Jesus Algabak eta bere ekipoak, egindako ikerketen ondorioz burutu diren tekniken berri emango digute. Talde honek nazioarteko mailan dihardu eta zenbait kongresutan aurkeztu ditu bere lan-metodoak.
Sail baten azkena izango den artikulu honetan, Jesus Algabak eta bere ekipoak, egindako ikerketen ondorioz burutu diren tekniken berri emango digute. Talde honek nazioarteko mailan dihardu eta zenbait kongresutan aurkeztu ditu bere lan-metodoak. Euskal Herriko laringektomizatuek ere hitz egin dezakete - Zientzia.eus Euskal Herriko laringektomizatuek ere hitz egin dezakete
Sail baten azkena izango den artikulu honetan, Jesus Algabak eta bere ekipoak, egindako ikerketen ondorioz burutu diren tekniken berri emango digute. Talde honek nazioarteko mailan dihardu eta zenbait kongresutan aurkeztu ditu bere lan-metodoak.
Fistuloplastia fonatorioa egiteko kentzen den laringe-zona.
Aurreko artikuluetan esan bezala, fistuloplastia primarioak eta sekundarioak izan dira gure azterketaren ardatz. Gure teknika kirurgikoen berri emateko, banaketa bera hartuko dugu erdigunetzat.
Fistuloplastia fonatorio primarioa Å
1981. urteko uztailean hasi ginen fistuloplastia fonatorio primarioak egiten.
Zenbaitentzat fistulan protesia jartzea ohitura eta arrakasta den bitartean, guretzat gaixoa protesirik gabe ibiltzea da helburua.
Edozein teknika kirurgikok iraun eta heda dadin nahi bada, burutzen erraza, lasterra eta eraginkorra izan behar du.
Hona hemen gure teknika kirurgikoan eman behar diren urratsak:
U erako ebakia
Ohizko laringektomietan bezala, larruazala eta nerbio muskulokutaneoa altxatzen dira.
Trakeotomia
Fistuloplastia egiteko trakeotomi motak badu garrantzia. Trakeotomia U eran, ebaki horizontalaren bidez eta lehen edo bigarren eraztun trakealaren behe aldean egingo dugu.
Gongoil-hustuketa
Gongoilen egoeraren arabera, berauek hustutzeari ekingo diogu.
Laringe-erauzketa
Lehenbizi laringea, hioidea barne, goitik behera erauzten da eta ondoren, beharrezkoa ikusten bada, behetik gora.
Krikoide-aurreko mukoperikondrioaren kontserbazioa
Laringea erauzterakoan zigilu krikoideoa kontserbatu bada, bisturiaren bidez mukoperikondrioaren goiko ertz osoan ebakia egin eta beherantz askatuko dugu, krikoidearen azpiko ertzeraino iritsi arte. Une horretan krikoidea erauzi egiten da.
Fistula egitea
Fistula (ongi funtzionatzea eta ixtea nahi badugu) ahalik eta ondoen egitea da gure teknikaren urratsik garrantzitsuena da.
Muskuloplastia
Muskulu krikofaringeoak, beren ezarpen krikoideotik mozten direnean, atzerantz, hau da, hestegorriaren alboetarantz uzkurtzen dira. Beraz, bilatu eta pintzatu egin behar ditugu. Gero, muturrak hartu eta erdiko lerroan josiko ditugu. Horrela fistularen gainean juxtu-juxtu geratuko dira.
Fistuloplastiaren estaldura
Erdiko lerroan jositako muskuluak estaliko dira.
Zunden kokapena
(K-31) haurren elikadurarako zunda fin bat sartuko dugu fistulan.
Tunelizazioa
Mukoperikondrioaren goi aldean bizpahiru puntu ematen ditugu dexon bidez eta tunel txiki bat eraikitzen dugu. Tunel honek, trakeostoma zabala osatzeko eta fistula, trakeostomaren goi aldean oso ezkutuan ez geratzeko adinakoa izan behar du.
Faringea ixtea
Faringostomarik gera ez dadin mukosa faringo-esofagikoaren mailan bi joskura egiten ditugu. Gure esperientziaren arabera ez da faringostomarik gertatzen.
Joskura planoka
Ziztadaz eta anestesia orokorrez egindako fistuloplastia fonatorioa.
Larruazala eta nerbio muskulokutaneoa jaisten dira. Gongoilak zeuden lekuan redoiak jarri eta joskura erdiko lerrotik eta zeta finez, hasieran, hasten dugu. Larruazala mukoperikondrioari josten zaio eta trakeostomaren goi aldea osatuko da.
Teknika kirurgiko honen bidez irensketa hobetu da eta protesi gutxi jarri behar izan ditugu. Gaixoetako %14ak bakarrik behar izan du protesia.
Teknika honen bidez tratatutako gaixoak, trakeostoma behatzaz estaliz edo balbula fonatorioa ipiniz hitz egin dezake. Behar izanez gero, trakeostoman silikonazko hoditxoa jarriko da. Honela, trakeostomaren estaldura hobetzen da eta, beraz, ahotsaren kalitatea.
Fistuloplastia fonatorio sekundarioak
Atal honetan bi ebaketa-mota daude:
Igoera trakealez egindako fistuloplastia sekundarioa
Ziztada trakealez egindako fistuloplastia sekundarioa
Azter ditzagun, bada, bi ebaketa-mota hauek.
Igoera trakealez egindako fistuloplastia sekundarioa
Laringektomia totalaren unean krikoidea kendu ez zitzaien gaixoei aplikatzen hasi ginen teknika hau, zeren eta gaixo hauei ezin bait zitzaien ziztada trakealaren teknika aplikatu. Teknika honen emaitza onak ikusiz eta gaixoa protesirik gabe ibil zitekeela ikusiz, krikoidea erauzitako gaixoengan ere aplikatzen hasi ginen.
Teknika kirurgikoa, fistuloplastia fonatorio primarioan azaldu dugunaren antzekoa da.
Krikoidea aurrez erauzi ez bada, lehen eraztun trakealeraino askatzen da. Krikoiderik ez baldin badago, bigarren eta hirugarren eraztun trakealeraino askatzen da.
Fistula trakeoesofagikoa hauxe izango litzateke.
Trakearen atzeko horman 8 mm-ko luzerako ebaki bertikala egiten dugu, goiko aldearekin bizpahiru milimetro utziz. Hemen, fistuloplastia fonatorio primarioan erabilitako teknika berberaz, hestegorriarekin fistula eratzen da.
Ziztada trakealaren ordez teknika hau erabiltzearen arrazoia, gaixoa protesirik gabe ibili ahal izatea da. Hala ere, trakeostomak oso txikiak, gaixoa lepalodia, horma trakeoesofagikoa oso zabala edo bide faringoesofagikoa estua denean, ziztada trakeala egitea hobe da.
Gaixoek lehendik ahots erigmofoniko pixkat baldin badute, ebaketaren ondoren ez dutela airea tragatu behar (biriketako airea erabili baizik) ulertu behar dute. Gaixoek berehala bereganatzen dute fonaziorako mekanismo berri hau. Hala ere, ahots erigmofonikoa mantentzen dute eta nahi dutenean erabil dezakete. Zenbait gaixok dioenez, bere ahots erigmofonikoa hobetu egin omen da ebaketaren ondoren.
Kirurgikoki landutako fistula denez, normalean ez da inoiz itxiko. Jateko edo edateko protesia behar badute ere, lo edo hitz egiteko ken dezakete, fistula ixteko arriskurik gabe.
Protesia jarri behar duten gaixoen kasuan, oso erraza da protesia jartzea, zeren eta fistula beti irekirik bait dago eta protesiak motzak izaten bait dira.
Protesirik gabe, gaixoen bi herenak ongi irensten du eta heren batek bakarrik behar du irensketarako protesia.
Ziztada trakealez egindako fistuloplastia fonatorio sekundarioa
Ziztadaz eta anestesia lokalez egindako fistuloplastia fonatorioa.
1981. urtean, SINGER-BLOMen metodoari jarraituz, ziztada trakealeko teknika aplikatzen hasi ginen. Gaixoa etzanda ahoz gora ipini eta hasieran, anestesia orokorraz baliatzen baginen, gaur egun anestesia lokala erabiltzen dugu.
Horrela, teknika kirurgiko hau era ibiltariz aplika daiteke eta ebaketaren ondoren gaixoak jakin behar dituen gauzak, protesia kentzea nahiz jartzea eta trakeostoma behatzez ongi estaltzea dira.
Oso teknika erraza da eta bost minututan burutzen dena.
Ziztada egiteko aukeratutako lekuan 1 cm 3 anestesia lokal sartzen da injekzioz.
Tefloizko tutu bat ahotik sartzen da eta tutu honetatik fibroskopioa, ziztadarako orratza ikusi ahal izateko.
Orratza duen kateterra tutuan zehar sartzen da, ahotik ateratzen ikusi arte.
Ondoren, fistula zabaldu eta bertan protesia kokatzen dugu. Horrela gaixoa berehala has daiteke hitz egiten. Teknika hau anestesia orokorraz erabil daiteke, gaixoen egoerak hori eskatzen duenean.
Teknika hau burutzen erraza da eta kirurgilariak ez du trebezia berezirik eduki behar.
Lortzen den ahotsa, ahots erigmofoniko onena baino hobea da.
Arrakasten portzentaia %80 / %90 bitartekoa da eta altuagoa izan daiteke egokitasunak ongi betetzen badira.
Protesi fonatorioak
Gure protesi fonatorioaren eta bere funtzionamenduaren eskema.
Lehen protesi fonatorioak SINGERek eta BLOMek 1979. urtean EEBBetan aurkeztu zituzten. Orduz geroztik zenbait protesi azaldu da merkatuan eta une honetan aleman bat, frantziar bat, holandar bat, italiar bat, estatubatuar batzuk eta geurea (1983. urtean plazaratu genuena) daude.
Gure protesi fonatorioa silikonazkoa da eta bi diametroko zein hiru luzerako ereduak egin ditugu. Protesi honek ez du koskarik, ez trakean ezta hestegorrian ere eta bere babes-mekanismoa mintz erakoa da.
Zenbait protesi medikuak aldatu behar duen bitartean, gurea gaixoak berak alda dezake. Horrela gaixoa medikuarekiko independente bihurtzen da.
Protesia, ziztada trakealez egindako teknika sekundarioetan eta likido-ihesa duten igoera trakealeko tekniketan, erabiltzen da.
Balbula fonatorioak
Protesi fonatorioaren eta bere kokagunearen eskema.
Teknika kirurgiko guztiek duten arazoa trakeostoma sortzea da. Beraz, fonatu ahal izateko (ahoskatzeko, alegia) trakeostoma estali egin beharko da.
Trakeostoma ixteko erarik errazena behatzaz baliatzea da, baina horrela aritzeak eragozpen batzuk sortzen ditu. Batetik, fonaziorako esku bat erabiltzeak lanerako esku hori ezin dela erabili esan nahi du. Bestalde, eskuak garbiak ez badaude ez da batere higienikoa trakeostoma behatzez estaltzea.
Horregatik, trakeostoma estaltzeko sistema berriak azaldu dira. Une honetan lau eredu desberdin daude merkatuan balbula fonatorioaren alorrean: bi estatubatuarrak, bat alemana eta bestea ingelesa. Balbula fonatorioen bidez, gaixoak behatza trakeostoman periodikoki jartzea ebitatzen da.
Fistuloplastia fonatorioen emaitza fonatorioak
Ebaketa hauen ondoriorik garrantzitsuenetakoa hitz egiteko errehabilitaziorik behar ez izatea da; gaixoek berehala ikasten bait dute hitz egiten.
Gure protesi fonatorioa.
Ahotsaren kalitateari dagokionez, zenbait parametrok neurtzen du faktore hau.
Ulergarritasuna
Fistuloplastia fonatorioa jasan duten gaixoen ahotsa oso ulergarria da telefonoz hitz egiten ari direnean, nahiz eta zarata handi xamarra egon. Fonemen ahoskatzea, ahots erigmofonikoarekin baino garbiagoa da.
Frekuentzia
Frekuentzia gaixo batetik bestera aldatu egiten da. Gaixo batek berak ere, frekuentzia nahi bezala alda dezake. Batzuek abestu ere abes dezakete.
Zalutasuna eta erritmoa
Airea irentsi behar ez denez eta biriketako airea erabil daitekeenez, erritmoa ahots naturalaren antzekoa da.
Intentsitatea
Ahots fistuloplastikoaren intentsitatea ahots erigmofonikoarena baino handiagoa da. Lehenengoaren intentsitatea 70 / 95 dB bitartekoa den bitartean, bigarrenarena 57 / 70 dB bitartekoa da.
Onargarritasuna
Ahots fistuloplastikoa ahots erigmofonikoa baino askoz ere onargarriagoa da gizartean. Gaixoa bera ere, gustorago sentitzen da ahots fistuloplastikoarekin ahots erigmofonikoarekin baino.
Ikuspuntu klinikotik emaitzak aldakorrak dira; eta kirurgilarien erizpidearen araberakoak.
Guk 300 fistuloplastia egin ditugu; horietatik 175 fistuloplastia primario eta 125 sekundario. Arrakasten portzentaia %85ekoa izan da. Emaitza hauek nahikoa onak dira bide honi jarraitu ahal izateko.
Hemen bukatzen da laringektomiari buruzko artikulu-segida hau. Garai batean heriotza zekarren gaixotasunak. Gaur egun, berriz, biziak gainditu egin du.
Euskaratzaileak:
J. Aizpurua Sarasola eta J. Agirre
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a8e42e429fc6 | http://zientzia.net/artikuluak/zahartzapena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zahartzapena - Zientzia.eus | Zahartzapena - Zientzia.eus
Gure gizarteak, zahartzapena gaixotasuntzat du, baina azken ikerkuntzak zahartzapena animalia guztietan gertatzen den prozesu naturala izan litekeela frogatzen ari dira.
Gure gizarteak, zahartzapena gaixotasuntzat du, baina azken ikerkuntzak zahartzapena animalia guztietan gertatzen den prozesu naturala izan litekeela frogatzen ari dira. Zahartzapena - Zientzia.eus Zahartzapena
Anatomia/Fisiologia
Gure gizarteak, zahartzapena gaixotasuntzat du, baina azken ikerkuntzak zahartzapena animalia guztietan gertatzen den prozesu naturala izan litekeela frogatzen ari dira.
Denok dakigunez zahartzapena gauza naturala da, bai gure espeziean ( Homo Sapiens ean) eta baita beste espezie plurizelularretan ere. Orain arte izandako gizarteetan zahartzaroa erabat desberdin kontsideratu da. Gaur eguneko giza zahartzaroa arazo sozial larri bihurtu da. Gainera gizarteetan zahartzaroa ez zen arazotzat hartzen.
Aitzitik estimatu egiten zen, gizarte haietan jende gehiena zahartzarora heldu baino lehen hiltzen zelako. Medikuntzaren aurrerapenek eta aurrerapen sozialek asko egin dute populazioaren bizitza-probabilitatearen batezbestekoa igotzeko. Gure gizarteak, zahartzapena gaixotasuntzat du, baina azken ikerkuntzak zahartzapena animalia guztietan gertatzen den prozesu naturala izan litekeela frogatzen ari dira.
Animali zelulak isolatu egin dira (fibroblastoak, zelula hepatikoak etab...) eta baldintza egokitan jarriz gero, mitosien bidez errepikatu egiten dira, kultibo zelularrak sorteraziz. Errepikatze hauek mugarik gabe ez dira gertatzen; era mugatuan baizik. Enbrioien fibroblastoak, adibidez, asko jota berrogeitamar baino gutxiago, berauen ondoren zelulek errepikatzeko duten ahalmena galdu egiten dutelarik. Guzti honek zahartzapena ere maila zelularrean agertzen dela adierazten digu.
Eboluzioaren hasieran zeuden organismo unizelularrak mugarik gabe errepikatzen ziren. Egun, gisa honetako zelulak existitzen dira (bakterioak etab...). Organismo plurizelularretan espezializazioa agertzean zahartzapena ere sortu zen. Organismo hauek zelula espezializatuak dituzte. Organismo plurizelularretako beste zelula diferentziatu guztiek eboluzioaren hasierako errepikapen mugagabe hori galdu egin dute, espeziearentzako beharrezkoa ez delako. Minbizi-zelulek, aldiz, zahartzapen prozesu hori galdua dute.
Eboluzioan gertatu den espezializazio prozesuan, zenbat eta zelula espezializatuagoa izan errepikapen-kopurua hainbat eta txikiago bihurtzen da. Hona hemen gizakiaren barnean adierazgarri den adibide bat: neurona.
Neuronak alderdi askotan oso bereziak dira:
Gizaki helduetan neuronek ez dute errepikatzeko ahalmenik.
Neuronen metabolismoa glukosan soilik oinarritzen da, eta zeharo delikatuak dira.
Neuronek funtzio bakarra dute: pultsu elektrikoak garraiatzea.
Gaur eguneko gizarte garatuan (marra etena) eta Hirugarren munduan (marra jarraia) dauden superbibentzi kurbak. Hirugarren munduko eta antzinako gizarteetan haurren heriotz-kopurua altua da (1), ez higiene-neurriak eta ez elikadura egokia daudelako. Gizarte garatuak (3) Hirugarren Munduan (2) baino heriotz-kopurua baxuagoa du, hauetako heriotz gehiena istripuen ondorioz gertatzen delarik. Zahartzaroan, Hirugarren Munduan eta gizarte garatuaren arteko desfasea txikiagotu egiten da. Fase honetan (4), gizarte garatuko heriotz-kopururik altuena dago. Bestalde, Hirugarren Munduko eta antzinako gizarteetan heriotz-kopuru altua askoz ere lehenago agertzen da (2).
Gizakien bizitzaren lehenengo urteetan neuronek errepikatzeko ahalmena galtzen dutenez, une horietan dauzkan neuronekin pertsonak bizitza osoa igaro beharko du. Bizitzan zehar neuronak progresiboki galdu egiten dira eta zahartzaroan prozesu honen efektuak gehiago nabarituko dira. Neuronak betetzen duen funtzioa oso garrantzitsua denez eta errepikatzeko ahalmena guztiz galdua duenez, zahartzapen-prozesua lehenbizi garunean izaten da.
Beste ehunetan zahartzapen-prozesua ez da hain bizkor jazoko, errepikatze-ahalmena guztiz galdurik ez dagoelako eta errepikatzearen bidez endekatuta dauden zelulak berriztatu egin daitezkeelako. Beste zelula-mota batzuek, zelula epitelialek, odoleko zelulek eta hestearen epitelioko zelulek, erreplikatzeko ahalmena galdu baino lehen gizakia hil egiten da.
Baina nola zahartzen dira zelulak? Intrazelularki zein prozesu daude afektaturik?
Galdera guzti hauei erantzuteko, azken urte hauetan teoria desberdin ugari kaleratu da. Teoria hauen artean “erradikal aske” eta “errore katastrofiko” deritzen teoriak daude. Lehenengoa mitokondrian gertatzen diren prozesuekin erlazionatuta dago. Mitokondriek zelulak behar duen energia erabilgarria sortzen dute ATP gisa. Prozesu honetan erradikal askeak sortzen dira. Hauek denbora igaro ahala mitokondriaren atal garrantzitsuak desorekatu egiten dituzte. Honen ondorioz, ez da behar besteko energia lortzen zelularen prozesu fisiologikoak betetzeko, prozesu hauek motelduz doazelarik.
Errore katastrofikoaren teoriak honako hau dio: izakien adina aurrera doan neurrian, informazio genetikoaren transferentzi mekanismoetan erroreak metatu egiten dira. Beraz, proteinen sintesian ere errore katastrofikoak agertuko dira. Egun, gizakiaren ADNko sekuentzi gehiena errepikakorra dela dakigu. Sekuentzia hauek proteinen sintesian ez dute parte hartzen. Beraz, zein funtzio dute sekuentzia errepikakor hauek?
Berauen funtzioa azaltzeko darabilgun teoriak, ADNk jasaten dituen erasoen aurka babes-funtzioa bete dezakeela dio. Azken hauetako adibideak, izpi ultramoreak eta kaltegarri diren zenbait produktu toxiko lirateke.
Zahartzean denok ezagutzen ditugun hainbat gertakizun jazotzen dira: aitonak informazio berria segituan ahazten dute, izen berriak ez dituzte gogoratzen, ibili izan diren ohizko lekuetan galdu egiten dira. Prozesu honen barnean, oroimen-galeraren ostean beste zenbait gertakizun suerta daiteke: inhibizio sozialak galdu egiten dituzte, humore-aldaketak izaten dituzte, gero eta lo gutxiago egiten dute, adimenaren errendimendua murriztuta dago eta azkenik depresioan murgiltzen dira.
Honekin batera, normalean mugitzeko dugun ahalmena murriztuta egoten da askotan (azinesia). Sarritan dardara edukitzen dute. Azkenengo bi prozesu hauek Parkinson gaitzaren bi sintoma dira. Lehenago aipatu ditugun disfuntzioak garunaren goi-mailako funtzioen aldaketak dira. Normalean dementzia izenez ezagutzen ditugu eta, Alzheimer eritasuna izango litzateke garrantzitsuena. Eritasun hauetan garuneko hainbat leku konkretutan ehunaren aldaketak detektatu dira. Parkinson gaitza, garunaren ganglio basaletako disfuntzio degeneratiboetan oinarritzen da. Alzehimer eritasunean garunaren hainbat lekutan disfuntzio degeneratiboak ere gertatzen dira: hipokanpoan, amigdaletan etab... Alzheimer eta Parkinson bi gaitz desberdin izan arren, zahartzaroan aldiberean ager daitezke.
Gaitz hauetan garunen azterketa histologikoa egin ondoren degenerazioaren aztarnak ikusi dira. Zenbait aiton-amona zaharrek ez ditu gaitz degeneratibo hauek pairatzen, baina hala ere, horrek ez du esan nahi zahar hauetako garunek histologikoki aztertzen direnean degenerazioaren aztarnarik azaltzen ez dutenik. Azkeneko kasu hauen degenerazioa, Parkinson eta Alzheimerreko degenerazio-graduraino ez da heltzen, baina mota berdineko degenerazioak izan ohi dira.
Beraz, Alzheimer eta Parkinson, gaitza ala prozesu naturala dira? Zergatik egoten dira sintomak pertsona batzuengan eta ez besteengan? Zenbat denbora behar da neuronen zahartzapenaren sintomak agertzeko?
Dopaminaren bideak giza garunean. Dopamina duten neuronek beren soma neuronalak entzefaloaren bi eremu txikietan taldekatuak dituzte: substantzia nigra eta tegmentumean. Neurona hauek gorputz ilkaskatura oso zuntz adarkatuak bidaltzen dituzte. Gorputz ilaskatuak, ganglio basaletako parte bat izanik, mugimenduaren iharduera kontrolatzen du. Era berean, neurona hauek sistema linbikora ere zuntzak igortzen dituzte (emozioak alde honetan kokatzen dira). Hipotalamoan neurona dopaminergikoek osatutako atala ere badugu, guruin hipofisarioaren hormonen jariapena erregulatzen dutelarik. Gorputz ilaskatuan dopamina ez egotea Parkinson eritasunarekin erlazionatuta dagoela dirudi. Aldiz sistema linbikoan dopamina gehiegi egotea, eskizofreniarekin erlazionatuta dagoela ematen du.
Zenbait autoreren ustez, gaixotasun degeneratibo hauek prozesu toxiko baten ondorioz gertatzen dira. Intoxikazio hau gerta dadin denbora behar da eta zahartzaroan agertzen dira. Substantzia toxiko hauek ez ditugu ezagutzen; kanpo- edo barne-substantziak diren ere ez dakigu. “In vivo” zahartzapenari atxekitako teoria toxikologiko hauek, lehen aipatu dugun kultibo zelularretan egindako esperimentuen bidez eraturiko erradikal askeen teoriarekin erraz erlaziona ditzakegu. Erlazio hau dagoela egia den ala ez jakiteko ikerlariek lanean dihardute. Zahartzapenari buruzko gauza asko dago ikertzeke, bai “in vitro” eta bai “in vivo” mailan ere.
Etorkizunean azal daitezkeen teoriak, baliteke teoria guzti hauen bilduma izatea. Egun ditugunak baino teknika aurreratuagoak beharko genituzte zahartzaroan zelula barnean gertatzen diren prozesuak argitzeko.
Neurona errepikatzen ez denez, oro har ere propietate bereziak dituenez, eta gainera garunean eritasun bereziak izaten direnez, beste zeluletan baino interesgarriagoa litzateke zahartzapen-prozesua neuronetan ikertzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ea041993dc1b | http://zientzia.net/artikuluak/berunik-gabeko-gasolina-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Berunik gabeko gasolina berriak - Zientzia.eus | Berunik gabeko gasolina berriak - Zientzia.eus
Duela gutxi arte, automobil-gidariak gasolina hartzeko arazorik ez du eduki. Gasolindegian "normala" ala "superra" bakarrik zeuzkan aukeratzeko. Azken aldian ordea, berunik gabeko beste gasolina-mota bat edo bi ere badaude. Zein aukeratu behar du gidariak?
Duela gutxi arte, automobil-gidariak gasolina hartzeko arazorik ez du eduki. Gasolindegian "normala" ala "superra" bakarrik zeuzkan aukeratzeko. Azken aldian ordea, berunik gabeko beste gasolina-mota bat edo bi ere badaude. Zein aukeratu behar du gidariak? Berunik gabeko gasolina berriak - Zientzia.eus Berunik gabeko gasolina berriak
Energia
Duela gutxi arte, automobil-gidariak gasolina hartzeko arazorik ez du eduki. Gasolindegian “normala” ala “superra” bakarrik zeuzkan aukeratzeko. Azken aldian ordea, berunik gabeko beste gasolina-mota bat edo bi ere badaude. Zein aukeratu behar du gidariak?
Aurreko galderari erantzuteko, automobil bakoitzaren ezaugarriak zeintzuk diren jakin behar da. Automobilak pote katalitikoa baldin badu (ikus ELHUYAR. ZIENTZIA ETA TEKNIKA. 27. alea 12-15 orr.), gasolina aukeratzeko ez dago batere arazorik. Nahitanahiez “Eurosuper” izenekoa (berunik gabea) hartu behar da. Pote katalitikoa duen automobila izan ere, gasolina hori erretzeko propio diseinatu da. Zenbait gasolindegitan dena den, “berunik gabeko superra” ere egoten da eta pote katalitikodunak har dezake. Zerbait gehiago ordaindu beharko du, baina prestazio hobeak lor ditzake horren truk.
Pote katalitiko gabeko automobil klasikoa duenak, zuhurra bada beruna daukan ohizko gasolina “superra” hartuko du. Agian lekuren batzuetan berunik gabeko gasolina erosteko tentazioa eduki dezake, zertxobait merkeagoa delako. Berunik gabeko gasolina fabrikatzea berez garestiagoa da, baina estatu batzuetan gobernuak zerga gutxiago ezartzen dizkio poluzioari kontra egitearren eta salmenta-prezioa berunezkoena baino merkexeagoa izaten da.
Inolako arriskurik gabe has al daiteke berunik gabeko gasolina erretzen? Erantzuna ia beti baiezkoa da automobila berria den kasuan; berunik gabeko 98 oktano-zenbakiko gasolina bada batez ere. Berunik gabeko “Eurosuper” izeneko gasolina ere askotan eros daiteke. Hala eta guztiz ere, seguruena automobil-kontzesionariengana jotzea da. Haiek dira egokienak beren markako eredu bakoitzari eta eredu bakoitzeko serie bakoitzari zein gasolina-mota komeni zaion erabakitzeko.
Baina, berunik gabeko gasolinek zergatik nahastu dute lehen hain sinplea zen arazoa? Poluzioagatik dudarik gabe. Ohizko gasolinetan berunezko konposatu organikoak egoten dira eta hauek atmosfera poluitu egiten dute. Gainera automobil berrietako pote katalitikoak hondatu egiten dituzte.
Pote katalitikoaren eginkizuna, karbono monoxidoa, erre gabeko hidrokarburoak eta nitrogeno oxidoak deuseztea da. Iazko uztailaz gero bi litrotik gorako zilindrada duten automobil guztietan pote katalitikoa derrigorrezkoa da eta 1992. urteko uztailetik aurrera automobil guztientzat izango da derrigorrezkoa. Pote katalitikoak berunezko gasolinarik onartzen ez duenez gero, poliki-poliki berunik gabeko gasolinak nagusituko dira. Orain beraz, sistema batetik besterako trantsizio-aroan gaude eta gasolina-mota guztiak dauzkagu: zaharrak eta berriak.
Motorearen irteerako gasak pote katalitikoan erabat erretzen dira, CO gasa CO 2 bihurtzen da eta nitrogeno-oxidoak nitrogeno.
Gasolina onak, elikatu behar den motorearentzat egokia izan behar du, noski, baina alderantzizkoak ere gertatu behar du; neurri batean motorea fabrika bait daiteke errekoduen gasolinaren arabera.
Automobilentzako gasolina onak, ezaugarri jakin batzuk eduki behar ditu: 0,765 baino dentsitate txikiagoa, hotzetan arrankatzeko behar bezain hegaskor izatea (baina ez gehiegi), 205°C-tan erabat lurrintzea, sufre gehiegi ez edukitzea eta oktano-zenbaki ona izatea.
Oktano-zenbakia da, hain zuzen, ohizko gasolinetan beruna egoteko arrazoia. Ohizko gasolina “normal” eta “super”ak beraz, beruna dute eta “Eurosuper” nahiz “berunik gabeko super”ak ez (gas oila alde batera utzi dugu). Oktano-zenbakia izan ere, motoreko zilindrora sartzen den gasolina eta airearen nahasteak duen leherketa-ahalmena adierazteko da. Aire eta gasolinaren nahastea zilindroan konprimatu egiten da.
Nahasteak eztanda egin gabe iraun behar du momentu jakin batera arte. Momentu hori konpresio maximoa baino lehentxeago izaten da eta errespetatzen ez bada, motorearen errendimendua jaitsi egiten da eta hondatzeko arriskua ere badu. Biraketa-abiadura txikia denean, zarata jakina ateratzen du motoreak. Biraketa-abiadura handia denean, zarata berezi hori ez da entzuten, baina entzunda bezain arriskutsua da.
Gasolina-mota jakin bat egokia den ala ez ezagutzeko, teknikariek motore estandard batean probatzen dute. Gasolina kalifikatzeko, bi hidrokarburo puru dituen nahaste batekin konparatzen da. Nahaste horretako hidrokarburoak heptanoa eta oktanoa dira. Gasolina batek 90 oktano-zenbakia duela esatea, %90 oktano eta %10 heptanoko nahastea bezala portatzen dela esan nahi du.
Pote katalitikoa 1992. urtetik aurrera derrigorrezkoa izango da automobil guztientzat.
Gaur egun gasolinaren oktano-zenbakia bi erregimenetan neurtzen da. Erregimen baxuan, ikerketa-zenbakia (RON) lortzen da, eta erregimen altuan, motore-zenbakia (MON). Gaur egun beraz, gasolina bakoitzak bi oktano-zenbaki ditu. Ohizko gasolina “normal”arenak hauek dira: motore-zenbakia 80 eta ikerketa-zenbakia 91. Ohizko “super”arenak berriz, honako hauek: motore-zenbakia 87 eta ikerketa-zenbakia 98. Normalean gasolina bakoitzaren zenbaki bakarra iragartzen da gasolindegitan; ikerketa-zenbakia (altuena) hain zuzen. Bestea, gutxi gorabehera 10 puntu gutxiago izaten da.
Motorea zenbat eta behartuago egon eta konpresio-erlazioa zenbat eta handiagoa izan, errendimendu hobea lortzen da. Horretarako ordea, oktano-zenbaki altuko gasolina behar izaten da. Errefinategietan berriz, oktano-zenbaki baxuko gasolina lortzea handikoa lortzea baino merkeagoa da. Beraz errefinategian oktano-zenbaki baxuko gasolina merke atera eta gero beruna erantsita (edo berunaren konposatu organikoak erantsita, hobeto esan) 5etik 10 puntura irabazten dira gastu handirik gabe. Horregatik azken aldira arte errefinategi guztietan gasolina normalari nahiz superrari 0,64 g/l erantsi izan zaio (onartutako maximoa). Gaur egun emeki-emeki debekatzen ari dira gasolinari beruna eranstea eta errefinategietan emaitza berbera lortzeko desberdin lan egin behar dute, nahiz eta kostuak handiagoak izan.
Berunik gabeko litro bat gasolina ateratzeko, berunduna ateratzeko baino petrolio gordin gehiago behar da. Berunik gabeko gasolina erretzeko beraz, petrolio gehiago produzitu beharko litzateke. Petrolio-produkzioa handiagoa izan ez dadin, arduradunek arau berria ezarri dute: Europan berunik gabeko gasolinak, ohizko berundun superrak baino oktano-zenbaki baxuagoa izango du.
Zenbaki hori ordea, noraino jaitsi daiteke? Lehentxeago esan dugunez automobilek oktano-zenbaki altuekin errendimendu hobea dute. Oktano-zenbaki baxuekin beraz, errefinategian aurrezten dena gero errepidean gehiago gastatuta alferrik galtzeko arriskua dago. Guzti hori kontutan hartuta, “berunik gabeko Eurosuper” gasolinak ikerketa-zenbakia 95 du eta motore-zenbakia 85. Gasolina honek beraz, berundun normal eta superraren bitarteko oktano-zenbakiak ditu. Automobil gehienek onartzen dute Eurosuperra, baina ez denek. Arazoa badago beraz, eta horri ekiditeko automobilgileak 1985. urteaz gero Eurosuper 95 berunik gabeko gasolinaz funtzionatzeko motoreak (zilindrada handikoak batez ere) egiten ari dira, nahiz eta motorearen errendimendua zerbait jaitsi.
Automobil zahar klasiko asko dago ordea Eurosuperra onartzen ez duena. Eta horiek zer egin behar dute? Beti berundun gasolina erre?
Errefinategietan oktano-zenbaki baxuko gasolina lortzea, zenbaki handikoa lortzea baino merkeagoa da.
Arazoa konpontzearren errefinategian “berunik gabeko superra” egiten dute; oktano zenbakia 98 duena (eta motore-zenbakia 88 duena). Bere ezaugarriak berundun superraren berdinak direnez gero, edozein automobil klasikok (berundun superraz funtzionatzen duenak) erre dezake.
Salbuespenak badaude ordea. Izan ere teknikariek ikusi ahal izan dutenez, berunak ez du gasolina eta airearen nahastea eztanda egin gabe mantentzeko bakarrik balio. Balbulen asentua labaintzeko ere balio du. Gehienetan labainketa hori ez da beharrezkoa izaten asentuko altzairua oso gogorra izaten delako, baina eredu batzuetan ez da gogorra izaten. Automobil horiek dena dela, berunik gabeko gasolina erre dezakete noizbehinka, baina ez beti.
Orain arte beraz, lau gasolina-mota deskribatu ditugu:
Berundun “normala”: oktano-zenbaki 91
Berunik gabeko “Eurosuperra”: oktano-zenbakia 95
Berunik gabeko “superra”: oktano-zenbakia 98
Automobilek oktano-zenbaki altuekin errendimendu hobea dute.
Lau gasolina-mota hauetako bakoitza, hidrokarburo desberdinen arteko nahaste-proportzio propioak eta gehigarri bereziak ditu. Gehigarriak gehienetan hondakinak sortzea galerazten duten detergenteak izaten dira. Esan beharra dago gainera gehigarri batzuek automobil-eredu batzuei mesede baino kalte gehiago egiten dietela.
Gehigarriek mesederik handienak pote katalitikoa eta injekzio elektronikoa dituzten automobilei egiten diete; pote katalitikoan erreakzio guztiak burutu daitezen, derrigorrezkoa bait da ihes-gasetan oxigenorik ez egotea eta horretan laguntzen dute gehigarriek.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-fdbd6be2a094 | http://zientzia.net/artikuluak/begia-eta-argazki-kamera-antzekotasunik-ba-ote/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Begia eta argazki-kamera: antzekotasunik ba ote? - Zientzia.eus | Begia eta argazki-kamera: antzekotasunik ba ote? - Zientzia.eus
Argazki-kamera, tresna optiko bezala, sistema optiko batek eta hartzaile fotosentikor batek osatzen dute.
Argazki-kamera, tresna optiko bezala, sistema optiko batek eta hartzaile fotosentikor batek osatzen dute. Begia eta argazki-kamera: antzekotasunik ba ote? - Zientzia.eus Begia eta argazki-kamera: antzekotasunik ba ote?
1990/06/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Argazki-kamera, tresna optiko bezala, sistema optiko batek eta hartzaile fotosentikor batek osatzen dute.
Argazki-kamera, tresna optiko bezala, sistema optiko batek eta hartzaile fotosentikor batek osatzen dute. Sistema optikoa (OBJEKTIBOA), objektuaren irudi erreal eta alderantzikatua hartzailearen gain proiektatzeaz arduratzen da. Hartzailea, bere aldetik, argiarekiko sentikor den emultsio-geruza batez estalitako plaka edo pelikula batez osatuta dago, eta mintz horrek errebelatu-prozesu baten bidez objektuaren erreprodukzioa emango digu.
Argazki-kameraren osagai desberdinen eskema: objektiboa (1), diafragma (2), kamera iluna (3), obturadorea (4) eta pelikula fotografikoa (5).
Begi-globoa ere tresna optiko edo objektibo bat da, era berean. Kornearen eta kristalinoaren arteko egokitze edo akoplamenduak sistema konbergente edo bateratzailea eratzen du; erretinaren gainean irudi erreal eta alderantzikatua sortzenduen sistema alegia. Konparazio honetan ikus daitekeenez, erretina edo betsareak hartzaile fotosentikorraren papera jokatzen du giza begian.
Lan honetan begiaren eta kamera fotografikoaren arteko analogia desberdinak aipatzen saiatuko gara, ondoren begi ametrope batek (begi anormal batek, alegia) estimulu diferenteen aurrean ematen dituen erantzun kualitatiboak aztertzeko.
Oinarrizko teoria
Begiaren sistema optikoak zortzi azalera eskaintzen dizkio argi-izpiari edo ikus-estimuluari; betsarera iritsi aurretik, korneari dagozkion bi eta kristalinoari dagozkion sei. Dena den, kornearen aurreko aurpegia eta kristalinoaren aurreko eta atzeko aurpegiak beste azalera guztiak baino dezente potenteagoak direnez gero, errazteko begiaren sistema optikoan kornea batetik (airea eta humore urtsua banantzen ditu) eta kristalinoa bestetik (aurrekaldetik humore urtsuak bustia eta atzekaldetik humore beirakarak bustia) bereizi behar direla esan dezakegu.
BEGI-GLOBOA
8. humore beirakara
9. nerbio optikoa
Bestalde, erretina edo betsarea aipatu behar da: egitura hau hartzaile fotosentikorra da, ikus-zelulek (makilek eta konoek, hain zuzen) osatzen dutena. Ikus-zelula horiek zelula bipolarrei lotuak daude eta hauek, beren aldetik, zelula ganglionarrekin. Erretinaren fotografiari begira, esan beharra dago makilak eta konoak ez direla leku desberdinetan era berean banatzen: fobean (begiaren erdiko puntuan, makula horia edo puntu itsu deituan) konoak besterik ez dauden bitartean, periferiara hurbilduz goazen neurrian bastoien kopurua ugalduz doa.
Ikus-zelula hauen banaketa desberdina dela eta erretinaren bikoiztasuna deitzen dena gertatzen da: fobean, erdialdean, kontzentratzen da luminantzia edo argi-kopuru handietarako ikusmena xehetasunen atzematea eta koloretako ikusmena (IKUSMEN FOTOPIKOA) eta periferiak, ordea, erraztasun handiagoa du luminantzia baxuetako pertzepziorako, zuri-beltzeko ikusmenerako (IKUSMEN ESKOTOPIKOA).
Argazki-kamera, irudian ikus daitekeenez, nahikoa erraz pareka daiteke, funtzionamenduaren ikuspegitik, giza begiarekin. Argazki-kameraren objektiboak (1), kornea/ /kristalino akoplamenduaren eginkizuna betetzen du; diafragma (2), bere funtzioa irisaren antzekoa da; kamera iluna (3), esklerotikaren parekoa, eta obturadorea (4), bere eginkizuna esposizio-denbora erregulatzea delarik. Azkenik, obturadorearen atzetik pelikula fotografikoa (5) kokatzen da, informazio optikoaren azken hartzailea, begian erretina bezalaxe. Begiaren, eta kameraren analogiarekin jarraituz, azken irudi fotografikoa lortzeko errebelatu-prozesua eta begian ikusmena sorterazten duen bulkada nerbiosoen prozesua oso antzekoak direla esan daiteke.
Dena den, erretinak edo hartzaile fotosentikorrak ezartzen ditu begiaren eta argazki-kameraren arteko desberdintasunik nagusienak. Emultsio fotografikoan ez bezala, makilen eta bastoien banaketa bereziagatik eta neurona bidezko lotura bereziengatik, erretinaren eskualde guztiek ez dute balio bera irudia sortzeko garaian; sistema fotografikoan, ordea, erantzuna berdina da parte hartzen duen zatia edozein dela ere. Bestalde, bada desberdintasun fotometrikorik ere begiaren eta argazki-kameraren artean. Argi-energiak emultsioaren gain duen eragina akumulaziozkoa den bitartean, betsarean, ikus-zelulen erantzuna instanpatekoa da, zelula horiek luminantzia altu nahiz baxuetan egokitzeko duten gaitasunagatik.
Prozesu fisiologikoak
MIOPIA
Miopian (edo ikusmen-laburtasunean), objektu baten irudia erretinaren aurrean eratzen da (a). Lente ahur batez zuzenduta, argi-izpiek objektuaren irudia erretinan sortzen dute (b).
Begiak, tresna optiko bizia den aldetik, badu akomodatzeko edo moldatzeko gaitasunik. Eta zer da akomodazioa? Ikus-eremuan, toki edo puntu desberdinetan kokatuak dauden objektuengandik irudi garbiak, zehatzak jasotzeko gaitasuna. Akomodazio-prozesuarekin batera zenbait aldaketa fisiologiko jazotzen dira begian, hala nola, begininiaren txikitzea, irisaren eta kristalinoaren luzetarako desplazamendua eta bereziki kristalinoaren ahalmen edo potentziaren aldaketa. Aldaketa guzti horiekin begia gai da infinituaren eta gertuko puntu baten artean kokaturiko objektu guztiak zehatz-mehatz ikusteko.
Sistema fotografikoak ere badu akomodatzeko gaitasunik. Begian bezalaxe, akomodazioan edo enfokatzeko mekanismoan sarrerako pupilaren diametroa txikitu egiten da, horrek dakartzan aldaketa guztietakin, nahasketa-zirkuluaren tamaina ere txikiagotzen da, bitarteko gardenen luzetarako desplazamenduarekin batez ere.
Ikus ditzagun, azkenik, xehetasunen ikusmenari dagozkion arazoak. Ikusmen-zolitasun begiak objektuen xehetasunik txikienak atzeman eta elkar bereizteko duen gaitasun bezala definitzen da. Pertsona baten ikus-zorroztasuna parametro askoren baitan dago; esate baterako luminantziaren, testaren eta hondoaren arteko kontrastearen, pupilaren tamainaren, eta baita pertsona bakoitzaren hezkuntzaren baitan ere.
Elkarrengandik hurbil dauden bi puntu bereizteko beharrezkoa eta derrigorrezkoa da puntu horien irudiek eszitaturiko bi ikus-zelulen artean eszitatugabeko punturen bat gutxienez geratzea. Zentzu honetan begiaren adaptazio-egoerak eta erabilitako erretina-eskualdeak garrantzi handia du, eta noski, hori desberdintasun nabarmena da argazki kamera batekiko.
Sistema fotografikoan, kamerak bi punturen irudiak bereizi edo banandu bezala agertzeko, beharrezkoa da inpresionaturiko bi emultsio-bikorren artean, inpresionatu gabeko bikor bat, gutxienez, tartekatzea. Aurrez esandakoagatik, kamera fotografikoak ezin bete dezake begiaren funtzio berbera zentzu honetan ere.
Patologia
HIPERMETROPIA
Hipermetropian, objektu baten irudia erretinaren atzean eratzen da (a). Lente ganbil batez zuzenduta, argi-izpiek objektuaren irudia erretinan sortzen dute (b).
Begi emetropea (edo normala), objektu urrunekoak inolako akomodazio-lanik egin gabe argi eta garbi ikusteko gai dena da. Hori horrela gertatzen ez denean, begi ametrope baten aurrean gaudela esan dezakegu (ametropea anormala da). Zertxobait gehiago zehaztuz, begi bat miopea izan daiteke (urrutira ikusteko zailtasuna duena, irudien objektua erretinaren aurretik eratzen delako) edota hipermetropea (kasu honetan, gertuko ikusmena dago erasana; irudien objektua erretinaren atzetik eratzen bait da).
Beste akats bat astigmatismoa da. Ametropia honen ezaugarria honakoa da: puntu baten irudia ez dela puntu bat; bi baizik, bi lerro perpendikularretan kokatuak gainera. Horregatik astigmatismoa duenak ez du batere garbi ikusten.
(Artikulu hau egiteko eskaini didaten laguntzagatik, Joxe Mari Zinkunegi eta Txaro Maiz adiskideak eskertu nahi ditut).
3.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-67e0d5ab2928 | http://zientzia.net/artikuluak/triton-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Triton (I) - Zientzia.eus | Triton (I) - Zientzia.eus
Bere ezaugarrien berezitasunak direla eta, Tritonek ikertzaileen arreta erakarri zuen lehenengo argazkiak Lurrera iritsi zirenetik, Neptuno bera ere bigarren mailara baztertuz.
Bere ezaugarrien berezitasunak direla eta, Tritonek ikertzaileen arreta erakarri zuen lehenengo argazkiak Lurrera iritsi zirenetik, Neptuno bera ere bigarren mailara baztertuz. Triton (I) - Zientzia.eus Astronomia
Bere ezaugarrien berezitasunak direla eta, Tritonek ikertzaileen arreta erakarri zuen lehenengo argazkiak Lurrera iritsi zirenetik, Neptuno bera ere bigarren mailara baztertuz.
Aurreko alean Neptunok ustegabe eta arazo ulergaitz ugari aurkeztu zituela esaten bagenuen, oraingoan beste hainbeste esan dezakegu Tritoni buruz. Areago, Neptunoren satelite hau Voyager-2aren bidaiaren azken fasearen protagonista izan dela esan behar da. Bere ezaugarrien berezitasunak direla eta, Tritonek ikertzaileen arreta erakarri zuen lehenengo argazkiak Lurrera iritsi zirenetik, Neptuno bera ere bigarren mailara baztertuz.
Triton harkaitz- eta izotz-nahaste batez osatua dago. Triton-en gainazala.
Voyager 2a Tritonera hurbildu aurretik, ezaguna zen satelite hau Eguzki-sistemako beste guztietatik ezberdintzen duen ezaugarri bat: translazio-higiduraren norantza atzerakoia. Hau da, Neptunoren bere ardatzarekiko biraketa-higidura eta Tritonek Neptunoren inguruan duen translazio-higiduraren norantzak aurkakoak dira. Gainera, Tritonen ibilbidea ez dago Neptunoren ekuatorearen planoan. Berezitasun bi hauek Tritonen jatorriari buruzko aieruak sorterazi zituzten.
Astronomoek zalantzan jarria zuten Tritonen sorrera-prozesua Eguzki-sistemako beste sateliteena bezalakoa izan zela. Dena den, aipatu berezitasunak ez ziren aski satelite honi buruzko aurreirudia aldatzeko. Horregatik harritu ziren Voyager 2ren kamerek itxura erabat izoztu eta geldo baten ordez gainazal gaztea eta oso gorabehera geologiko ezberdinetakoa erakutsi zutenean. Bestalde, eremu magnetiko ahula eta egurats mehea ere badituela aurkitu da.
Ondoko taulan, neurtu ahal izan diren Tritonen ezaugarri fisikoak ditugu. Ikus daitekeenez, Triton Ilargia baino pixka bat txikiagoa da, eta neurri eta dentsitateari dagokionez Pluton eta bera oso antzekoak direla esan daiteke. Dirudienez, Triton harkaitz- eta izotz-nahaste batez osatua dago, eta ez izotzez bakarrik astronomo batzuek uste zuten bezala. Barrukaldeko izotza urezkoa izango litzateke gehienbat, gainazal inguruan nitrogenozkoa ugariago bada ere.
Eguratsak, berriz, Titanenaren antza du. Saturnoren satelite honekin eta Lurrarekin batera, osagai nagusitzat nitrogenoa duten bakarrak dira. Beste osagaia metanoa da, baina oso kantitate txikia dago. Atmosferaren altuera txikia da, noski, baina gutxienez 800 km baditu. Bertan laino- eta hodei-geruzak ere ikusi dira; 25 km-ko altueraraino gutxi gorabehera. Ustez, hodei hauek metano izoztuz edota gas honen eta Eguzkiaren argiaren arteko elkarrekintzak sortutako aerosol edo hidrokarburo-zatikiz osaturik daude. Haizeak hego hemisferioan (ondoen aztertu ahal izan denean) ipar-ekialderantz jotzen dute gainazalaren inguruan, eta mendebalderantz goiko aldean. Lehenengoen abiaduraren kalkuluak ere egin dira, emaitza 5 m/s ingurukoa izanik.
Taulan dugun hurrengo ezaugarria tenperatura da. Bertan ematen den balioa nitrogenoaren izozte-puntuaren azpitik dago. Hori dela eta, Voyager 2ak hego hemisferioaren hiru laurdenak nitrogeno elurrez estalita erakutsi zizkigun. Hemisferio honetan udaberriaren azken aldea da. Seinale guztien arabera, Triton Pluton bera baino hotzagoa da.
Hurrengo alean Tritonen gorabehera geologikoez eta gainazalean hatzeman diren konposatu organikoez arituko gara. Segidan bere jatorriari buruzko azkeneko ideiei buruz hitz egingo dugu, eguratsaren sorrera-prozesuarekin eta gorabehera geologiko horiekin lotuak daudelako.
Neptuno.
Aditu guztien ustez, Neptuno gas eta gorputz txikien akrezioz eratu zen (Jupiter eta Saturno bezala) Eguzki-sistema sortzen ari zen garai hartan, orain dela 4.500 milioi urte inguru. Baina, horretan, bere satelite- eta eraztun-sistema, hots, eraketa prozesuaren hondakinak, ugariago izan beharko lukete. Hondakin-urritasun hau Tritonek sortua izan liteke. Hipotesi honen arabera, hasiera batean Tritonek bere orbita izango zukeen Eguzkiaren inguruan, baina Neptunoren ilargiren batekin talka egitean edo, planeta honek bere sistemara erakar zezakeen.
Talkak, lehen aipatu ditugun Tritonen translazio-higiduraren berezitasunak azalduko lituzke, eta gainera, satelite berria Neptunoren inguruaren “garbitasun” erlatiboaren erantzule litzateke. Hasieran Tritonek oso orbita eszentrikoa izan zezakeen, baina planetak sortutako marea-indar bortitzak eragin bikoitza izango zukeen; batetik, orbitaren zirkularizazioa eta bestetik, Tritonen barnearen beroketa, mareek sortutako marruskadura-indarren eraginez. Barne-energi hau izango litzateke gainazala geologikoki aktibo bilakatu zuena.
Hipotesi hau azken ondorioetara eramanez, atmosfera, barruko gasen jarioek sortua izango litzateke. Hau da, Tritonen eguratsaren sorrera eta galera kometetan gertatzen den bezala gertatuko litzateke (Prozesu hau Giotto zundak aztertu zuen Halley Kometara hurbildu zenean). Beraz, Triton Oort-en Hodeian sortutako gorputza izan liteke; kometa erraldoia alegia.
Esan bezala, datorren alean astro interesgarri honen beste berezitasun batzuk aztertuko ditugu.
EFEMERIDEAK
Ilgora uztailaren 29an
Eguzkia:
Uztailaren 22an Eguzki-eklipsea izango da, baina gure inguruetatik ez da ikusiko. Eklipse osoa Finlandiako eskualde batzuetan eta SESBren iparraldean bakarrik ikusiko da.
Artizarra: Uztailean zehar oso ondo ikusiko da, goizaldera, Eguzkia atera aurretik. Uztailaren batean, adibidez, 2 h 28 min-etan (UT) aterako da.
Martitz:
Gaua aurrera doala ikusiko da, baina ondo. Uztailaren batean, adibidez, 0 h 25 min-etan (UT) agertuko da. Uztailaren erdialdera Ariesen sartuko da.
Saturno:
Oso ondo ikusteko aukera izango dugu. Iluntzean aterako da eta gau guztian ikusi ahal izango dugu, Sagittariusen. Baldintza onetan dago teleskopioz ikusteko. Eraztuna ondo ikusiko da eta baita Titan satelitea ere.
Merkurio eta Jupiter ez dira ikusiko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dcac69d3d142 | http://zientzia.net/artikuluak/zifren-historia-iii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zifren historia (III) - Zientzia.eus | Zifren historia (III) - Zientzia.eus
Hasierako zenbaki-sistemak printzipio batukorraz baliatzen ziren, hau da, zenbaki bat adierazteko zifrak behar adina aldiz errepikatzen ziren. Esaterako 2619 zenbakiak, sistema batzuetan, hamazortzi ikur beharko lituzke.
Hasierako zenbaki-sistemak printzipio batukorraz baliatzen ziren, hau da, zenbaki bat adierazteko zifrak behar adina aldiz errepikatzen ziren. Esaterako 2619 zenbakiak, sistema batzuetan, hamazortzi ikur beharko lituzke. Zifren historia (III) - Zientzia.eus Zifren historia (III)
Hasierako zenbaki-sistemak printzipio batukorraz baliatzen ziren, hau da, zenbaki bat adierazteko zifrak behar adina aldiz errepikatzen ziren. Esaterako 2619 zenbakiak, sistema batzuetan, hamazortzi ikur beharko lituzke.
Aurreratuz
Hasierako zenbaki-sistemak printzipio batukorraz baliatzen ziren, hau da, zenbaki bat adierazteko zifrak (ikurrak) behar adina aldiz errepikatzen ziren. Esaterako 2619 zenbakiak, sistema batzuetan, hamazortzi ikur beharko lituzke. Sistema hauek ez zuten kontularien premiarik betetzen. Hori dela eta, Inperio zaharraren garaitik (K.a. XXVIII - XXIII. mendeak) eskribari egyptiarrak idazkera errazten saiatu ziren, zenbakikuntza hieratiko izenekoa lortu arte
.
Zifren itxura berriek ozta-ozta gogorarazten zituzten hasierakoak. Horrela 2619 zenbakia idazteko 2000, 600, 10 eta 9 zenbakiei dagozkien ikurrak bakarrik idatzi beharko zituzten.
Bi mila urte geroago, eskribari israeldar eta matematikari greziarrei gauza bera bururatu zitzaien, baina oraingoan, ikurrak eskematizatu gabe, zenbakiei alfabetoko letrak egokitu zizkieten.
Alfabetoa K.a. 1.500. urtearen inguruan feniziarrek asmatu zuten Syria palestinarreko kostaldean. Ekialdean moabiar, edomar, ammonar eta hebraitar herriei transmititu zieten. Baita aramar nomadei ere, zeintzuek Ekialde Hurbilean Egyptotik Indiaraino barreiatu zuten. K.a. IX. mendetik aurrera Mediterranioan zehar zabaldu zen, mendebaldeko herriek ezari-ezarian onartu zutelarik.
Hogeitabi letra feniziarrek, paleo-hebraiko izeneko eskritura eta aramearra (honetatik alfabeto palminiar, nabatar, syriar, arabiar, pertsiar, turkiar eta hindua eratorri ziren) sortu zituzten. Alfabeto grekoaren oinarria ere izan zen. Grekoa da bokalen idazkera hertsia sartu zuen lehenengo alfabetoa. Azken hau alfabeto etruriarra , geroago latindarra , eta beranduago gothiko, georgiar, armeniar eta kirilikoa ren iradokitzailea izan zen. Aipatzekoa da ohitura guztiek mendeetan zehar hogeitabi letren izenak eta ordena gorde izana.
Zenbaki kuntza alfabetiko hebraitarra.
Hebraitarrek zenbakiak idazteko letrak ondo-ondoan idazten zituzten, eskuinetik ezkerrera eta handienekotik hasiz. Zenbakiak hitzetatik bereizteko azken bi ikurren artean bi komatxo idazten zituzten eta zifra bakarra zenean, ezkerreko goiko aldean komatxo bat soilik.
Zenbaki hebraitarren idazkera.
Baina metodo hau erabiliz idatz zezaketen zenbakirik handiena laurehun zen. Zenbait irtenbide bilatu bazuten ere, ez zuten aurrerapen handirik lortu. 999.999 zenbakiraino erraztu zuten idazkera eta hortik aurrera oztopoak ez ziren desagertu.
Aritmetikari greziarrei ere bururatu zitzaien zenbakiak letrez adieraztea. Alfabeto klasikoari digamma, san eta qopp a ikurrak gehitu zizkioten.
Tarteko zenbakiak letrak elkarren ondoan ipiniz idazten zituzten. Testu baten barruan hitzak eta zenbakiak bereizteko, hauei marra horizontal bat jartzen zieten gainean. 1.000tik 9.000rainoko zenbakiak idazteko unitateko letren ezker eta goiko aldean komatxo bat idazten zuten.
Zenbakikuntza alfabetiko greziarra.
Ez dakigu bi sistema antzeko hauen artean (hebraitarraren eta greziarraren artean) zein den zaharrena. Aztarnei begira, zaharrenak greziarrak dira, Elefantinako papiroak (K.a. 331-330) eta Ptolomeo II Filadelfioren txanponak (K.a. 286-246). Hebraitarrak, aldiz, asmonear dinastiako txanponak ditugu zaharrenak; K.a. 78. urtekoak. Hala ere, honek ez du ezer esan nahi antzinatasunaz.
Alfabetoaren bidezko idazkera honek ekarri zuen abantailarik nabarmenena, idazkeraren laburpena izan zen. 479 zenbakia hiru zifraz (letraz) idatziko zen. Baina aipatutako herri gehienok printzipio batukorra erabiltzen segitu zuten. Beraz, beraien zenbakikuntz idatziaren baliabideek mugatu izaten segitu zuten.
Beste irtenbide ezberdin bat bilatu zuen herria, txinarra izan zen. Hauek hamahiru ikur berezi zeuzkaten.
Berez ikurrak ez dira zifrak; idazkera txinarraren irudi arruntak baizik. Balio grafikoa ezezik balio fonetikoa (zenbaki txinarren izenei dagokiena) ere adierazten dute. Gaur egun ikur ezberdinak idazkera txinarraren tankeraren arabera erabiltzen badira ere, era berean ahoskatzen dira. Aurreko irudiko grafiak kaish-u deituriko tankerakoak dira, gaur tankerarik zabalduena, sinpleena eta garaikideen artean zaharrena (IV. mendean erabiltzen zen bezala mantentzen da).
Erabiltzen duten beste forma bat guàn zi (zifra ofizialak) izenekoa da. Aurrekoa baino korapilatsuagoa da, paper ofizialetan erabiltzen da eta iruzurrei ekiditeko sortu zen. Hirugarren forma, xíngshu izenekoa, idazkera laburtzeko eta azkartzeko sortu zen. Eskuskribuetan, zirriborroetan eta abarretan erabiltzen da. Laburduren gehiegikeriaz aurreko ikurrak caoshu izeneko grafia laburtuegi bihurtu ziren, zeintzuk adituek bakarrik ulertzen bait zituzten. Azkenik ngán mà edo gán mà zí (marka sekretuak) deituriko zifrak ditugu; kriptografian erabiliak. Merkatariek ere erabiltzen dituzte.
Tankera guztietan zenbakikuntz printzipio bera erabiltzen da zenbakiak adierazteko. Hamarraren multiploak biderkaketa-printzipioa erabiliz idazten dira eta tarteko zenbakiak biderkaketa eta batuketa-printzipioak konbinatuz. Printzipio honek bi abantaila nagusi izan zituen; ikurrak ez ziren hainbeste aldiz errepikatzen eta memorian ikur ezberdin gutxiago gorde behar zen. Honi esker zenbaki handiak ikur gutxiz idaztea lortu zuten (1etik 999 999 999 999raino). Hala ere metodo honek ez zuen eragiketen kalkulua errazten, zeinak abakoz, taulaz, erregelaz, ... burutzen bait ziren.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-bd072f0e990b | http://zientzia.net/artikuluak/arthur-harden/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arthur Harden - Zientzia.eus | Arthur Harden - Zientzia.eus
Arthur Harden Manchester-en jaioa zen 1865.eko urriaren 12an, eta 1940.ean, ekainaren 17an hil zen. duela berrogeitamar urte hain justu.
Arthur Harden Manchester-en jaioa zen 1865.eko urriaren 12an, eta 1940.ean, ekainaren 17an hil zen. duela berrogeitamar urte hain justu. Arthur Harden - Zientzia.eus Arthur Harden
Biografiak
Arthur Harden Manchester-en jaioa zen 1865.eko urriaren 12an eta 1940.ean, ekainaren 17an hil zen. Duela berrogeitamar urte hain justu .
Biokimikari ingeles famatu hau orain dela berrogeitamar urte hil zenez gero (1940.eko ekainaren 17an), aukera egokia dela iruditzen zaigu bere bizitza eta obraz idazlan labur honetan zertzelada batzuk emateko.
Arthur Harden Manchester-en jaioa zen 1865.eko urriaren 12an, eta hiri bereko Owens-eko unibertsitatean egin zituen bere ikasketak. Handik Alemaniara joan zen bere ikasketei jarraipena ematera eta Erlangen-eko unibertsitatean lortu zuen doktoregoa 1888. urtean. Gero Owens-eko unibersitatean hamar urte igaro zituen irakaskuntzan eta testuliburuak egiten.
Eduard Buchner-ek egindako aurkikuntza batek ordea, Hardenen bizimodua aldatu egin zuen. Buchnerrek aurkitu zuenez, hartzidura alkoholikoak zelula bizirik gabe egin zitezkeen eta ideia horrek Harden liluratuta zeukan.
A. Harden-ek hartziduraz eginiko lanagatik lortu zuen Nobel Saria. Irudian, garagarraren hartzidura-prozesuan sortzen den aparra ikusten da. Hartxidura-prozesu honen emaitza garagardoa da.
1897. urtean Medikuntza Prebentiborako Jenner Institutuan lanean hasi zen, hartzidura alkoholikoa ikertuz. 1904. urtean legami-estraktua mintz erdiiragazkorrez egindako poltsa batean sartu zuen eta guztia berriz ur garbitan. Erauzkinaren molekula txikiak mintzean zehar pasatu egin ziren beste aldera, baina molekula handiak ez. Prozesu honi dialisi esaten zaio eta Thomas Graham kimikari eskoziarrak asmatu zuen XIX. mendearen erdi aldera.
Hardenek ikusi zuenez, dialisiaren ondoren legamiaren entzimek ez zuten lanik egiten eta azukrea ez zen hartzitzen. Baina dialisia eginda kanpoan zegoen ura poltsaren barrura botatzen bazen, hartzidurak berriz ere aurrera egiten zuen. Bazirudien entzimak bi zati zituela: bata molekula txikiz osatua eta bestea molekula handiz osatua.
Poltsaren barneko substantzia irakiten baldin bazen, hartzidura-prozesua gelditu egiten zen, nahiz eta kanpoko likidoa gehitu. Molekula handiak bazirudien proteinak zirela eta ur irakina egonagatik bizirik irauten zuten molekula txikiak ez. Saiakuntza hark lehen aldiz erakutsi zuenez, proteina-izaerako entzima batek funtzionatzeko proteina ez den koentzima edo molekula txikia behar du.
Euler-Chelpin kimikari suediarrak koentzima hauek ikertu zituen eta Christiaan Eijkman holandarrak aurkitutako bitaminak bizitzeko derrigorrezkoak zirela frogatu zuen. Katalizatzaile gisa lan egiten duten entzima gutxi batzuk behar direnez gero, premiazko koentzima- eta bitamina-kantitatea ere oso txikia izango zen.
Arthur Harden bere saiakuntzetan, beste gauza interesgarri batez ere ohartu zen. Legami-erauzketak glukosa deskonposatu eta karbono(IV) oxidoa hasieran azkar sortzen du, baina hartzidura aurrera doan neurrian iharduera moteldu egiten da. Beraz entzima denboran zehar ahuldu egiten da.
1905. urtean ordea, Hardenek iharduera bizkor manten zatekeela frogatu zuen disoluzioari fosfato inorganikoa gehituta. Horrela entzima hasierako mailan mantentzen zen. Baina ez sortzen zen alkoholak, ez karbono(IV) oxidoak eta ez entzimak zuten fosfororik. Fosfatoa desagertzen zenez gero, Harden fosfato organikoaren bila hasi zen eta azukrean aurkitu zuen. Azukre molekulari bi fosfato-talde lotzen zitzaizkion hartziduran eta beste erreakzio asko gertatu ondoren, fosfato-taldeak berriz askatzen ziren. Hura izan zen barne-metabolismoaren hasiera; orain biokimikaren adar garrantzitsuena denaren hasiera hain zuzen.
Hardenek bere lanaren bidez fosfatoek biokimikako atal guztietan duten garrantzia frogatu zuen. Gero gai horri gainak Cori senar-emazteek eman zizkioten, hartziduraren fase guztiak zehatz-mehatz deskribatu zituztenean.
Hardenek 1929. urtean Euler-Chelpinekin batera kimikako Nobel Saria lortu zuen hartziduraz egindako lanagatik.
Dena dela, hori baino lehen Harden 1912. urtean Londreseko unibertsitatean biokimika-irakasle izan zen. Lehentxeago (1911.ean) liburu bat argitaratu zuen: “Hartzidura alkoholikoa” izenekoa hain zuzen. “The Biochemical Journal” aldizkarian ere parte hartu zuen 1913-1937 bitartean.
Bere merituak medio, “Sir” izendatu zuten 1936. urtean, eta lau urte geroago, 1940.ean, ekainaren 17an hil zen. Duela berrogeitamar urte hain justu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-505c94d5dce9 | http://zientzia.net/artikuluak/erlauntzetako-barroasia-desagertuko-ote/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erlauntzetako barroasia, desagertuko ote? - Zientzia.eus | Erlauntzetako barroasia, desagertuko ote? - Zientzia.eus
Varroa Jacobsoni Varroa Jacobsoni izeneko zorri batek erleari odola zurgatzen diolako, barroasia berebiziko kalteak eragiten ari da ezti-produkzioan. Frantzian ordea, ikerle-talde bat "usaimen-tranpa" bat prestatzen ari da barroaren kontra. izeneko zorri batek erleari odola zurgatzen diolako, barroasia berebiziko kalteak eragiten ari da ezti-produkzioan. Frantzian ordea, ikerle-talde bat "usaimen-tranpa" bat prestatzen ari da barroaren kontra
Varroa Jacobsoni Varroa Jacobsoni izeneko zorri batek erleari odola zurgatzen diolako, barroasia berebiziko kalteak eragiten ari da ezti-produkzioan. Frantzian ordea, ikerle-talde bat "usaimen-tranpa" bat prestatzen ari da barroaren kontra. izeneko zorri batek erleari odola zurgatzen diolako, barroasia berebiziko kalteak eragiten ari da ezti-produkzioan. Frantzian ordea, ikerle-talde bat "usaimen-tranpa" bat prestatzen ari da barroaren kontra Erlauntzetako barroasia, desagertuko ote? - Zientzia.eus Erlauntzetako barroasia, desagertuko ote?
Barroasia, erleek duten gaitzik ankerrena, Asia eta Europa guztiko erlauntzetara hedaturik dago jadanik. Varroa jacobsoni izeneko zorri batek erleari odola zurgatzen diolako, barroasia berebiziko kalteak eragiten ari da ezti-produkzioan. Frantzian ordea, ikerle-talde bat “usaimen-tranpa” bat prestatzen ari da barroaren kontra.
Barroaren hedapena
Barroak kalteak ez ditu ezti-produkzioan bakarrik sortzen. Erleek polinizazioaren bidez landare askoren uztak ugaltzen dituzte eta barroasiaren eragina nekazaritzan ere sentitzen da.
Edward Jacobson entomologo amerikarrak 1904. urtean deskribatu zuen lehen aldiz Java irlan bere izena daraman varroa jacobsoni zorria. Bizkarroi hau, garai hartan Asiako apis cerana erleengan bizi zen, ostalari eta bizkarroien artea oreka mantentzen zelarik. Erle-mota honek izan ere, badu bere burua barroaz garbitzeko sistema bat. Erleak bakarka ala bere lankideen laguntzaz suntsitzen ditu barroak, erlauntzaren iraupena behin ere arriskutan ipini gabe.
Gure lurraldetako apis mellifica erle-motak ordea, ez dauka bere burua garbitzeko eta zorriak galerazteko sistemarik. Horregatik, akaroen izurriteak jotzen dituenean defendatzeko biderik gabe aurkitzen dira. Bizpahiru urtean erlazainak tratamendurik egiten ez badu, erlauntza hondatu egingo da.
Barroaren inbasioa 1960. urte inguruan hasi zen. Badirudi apis mellifer a arrazako erleak apis cerana arrazako erleei eztia lapurtutakoan kutsatu zirela Asiako lurralderen batean. Harez gero, azkar hedatu da munduko beste alderdi askotara. 1971. urtean Sobiet Batasunean eta Txinan milaka erlauntza hondatu ziren. Gero Europako ekialdea igaro ondoren, 1977. urtean Alemaniara heldu zen, 1982.ean Frantziara, 1985.ean Kataluniara eta 1987.ean jadanik Euskal Herriko hegoaldean bazegoen.
Erleak.
Gaur egun, Britainia Haundia ezik Europa osoa kutsaturik dauka barroak eta Afrikako iparraldean eta Hegoamerikan lehen seinaleak agertu dira. Estatu Batuetako hogeiren bat estatuetara ere heldu da gaitz hau.
Izurritearen ezaugarriak
Barroa, 1,5 milimetro diametroko zorria da. Zorria arra eta emea daude. Arrak zuriak eta txiki-txikiak izanik, begi hutsez ia ezin daitezke ikusi. Emea berriz, gorriska da.
Barroa emea da benetan arriskutsuena, zeren eta bere bi aho-apendize gogorren bitartez erleari kutikula zulatzen dio barrutik hemolinfa edo erlearen odola zurgatzeko. Akaro txiki honek bere erle ostalaria behin bakarrik uzten du; ugaldu behar duenean. Barroa emeak ugaltzeko, erle ostalaria utzi eta erle ar edo erlamandoen arrautzak dauden gelaskatara joaten da. Erlamando-arrautza dagoen gelaskan egoten da erle-larba ninfa bilaka dadin erle langileek gelaska operkulatzen dutenean, barroak 5-7 arrautza erruten ditu. Horietako batetik bakarrik jaioko da barroa arra. Ar hori, bere arreba jaioberriak ernaldu eta laster hil egiten da. Barroa eme gazteak orduan, gelaska barruan erle ar edo erlamando berriaren bizkar bizi dira.
Barroa emea.
Erlamandoa jaiotzeko gelaska irekitzen denean, barroa emeak bere ostalariarekin batera kanpora ateratzen dira. Erle jaioberria ez da normala izaten ordea. Batzuetan hegoak falta izaten ditu, besteetan gorputz deformatua du etab. Erlauntzako erle langileek beraz, erlamando gaixoa edo hila kanpora garraiatzen dute eta momentu horretan barroa emea eta bere kumeak erle langileengana zabaltzen dira.
Barroa eme bakoitzak deskribatu dugun zikloa behin baino gehiagotan burutu dezake bere bizialdian, eta kalkulatzen erraza denez, gaitzari kontra egiten ez bazaio izurriteak laster baino azkarrago hondatzen du erlauntza.
Erle erresistenteak
Erlauntzen transhumantzia medio barroasia mundu guztira zabaldu eta kalte ikaragarriak eragiten dituenez gero, barroarekiko erresistente diren erleen bila ari dira ikerleak. Hautespen genetikoa da horretarako bide bat, baina ia ezinezkoa da gaitzak gutxi jotako honelako erleak erlategietan aurkitzea. Hala ere, posible da gelaska operkulatuta dagoen denborak barroan duen eragina ikustea. Erle erreginak 18 egun egiten ditu gelaska barruan jaio aurretik, erle langileak 21 eta erlamandoak 24. Gelaska operkulatuta edo itxita zenbat eta denbora gehiago egon, are eta barroa gehiago ateratzen dira bertatik.
Barroa emeak abaraskako gelaska baten barruan, erle-linfaren bizkar bizi dira.
Gelaska itxita zenbat denboran eduki genetikoki mugatuta egoten da. Hautespenean beraz, operkulazio-denbora txikiko erleak aukeratu beharko lirateke.
Barroari kontra egiteko beste bide bat, tenperatura aztertzea da. Erle langileek erlauntzan arrautzen alderdia tenperatura konstantean mantentzen dute. Tenperatura hori 32,5°Ckoa denean ugaltzen da gehiena barroa, eta Europako erlauntzetan kasu horixe dugu. Tenperatura handiagoa bada ordea, barroak ugaltzeko baldintza txarrak ditu eta 37°Ctik gora ezin daiteke bizi. Apis cerana arrazako erleak adibidez, besteak beste sistema hori erabiltzen du barroari aurka egiteko.
Dena den, hautespen genetikoaren bidea luzea da eta bere fruituak, ematekotan, hemendik urte batzuetara ezagutuko ditugu.
Barroaren kontrako tratamenduak
“Apistan” izeneko tratamendua da barroari kontra egiteko bide bat. Polietilenozko zintak zortzi astetan edukitzen dira abaraskatan pegatuta.
Izurrite honen aurrean, erlazainak eta ikerlariak ez dira geldirik egon. Tratamendu desberdin asko propostu dituzte gaitzari kontra egiteko eta garrantzitsuenak Elhuyar. Zientzia eta Teknika ren 11. alean (1987.eko alea) Barroasia izeneko artikulu mamitsua Martxel Aizpuruak ederki deskribatu zituen.
Azken aldian ordea, Apistan izeneko beste tratamendu bat merkaturatu dute. Flubalinatoa duen polietilenozko zinta bat da funtsean. Flubalinatoa gainera, Klartan izeneko tratamenduan erabiltzen den molekula aktiboa da (ez da toxikoa). Polietilenozko zintak abaraskatan pegatuta uzten dira zortzi astez. Zintetatik substantzia aktiboa erlauntza osora zabaltzen da eta barroak gelasketatik irten ahala hil egiten dira. Teknika honen bidez abantaila batzuk badaude. Adibidez, eragina zortzi astekoa da eta ez momentu batekoa beste sistemetan bezala. Bere desabantailak ere baditu ordea. Prezioa esate baterako, garesti samarra da; erlauntza eta urteko 600 pta. ingurukoa. Gainera, posible da denboraz flubalinatoarekiko barroa erresistenteak agertzea eta tratamendu honen eragina ezereztatzea.
Usain-tranpa
Usain-tranpa izan liteke barroaren kontrako borrokan erabateko sistema. INRA (Institut national de recherchers agronomiques) eta CNRS (Centre national de la recherche scientifique) frantses-erakundeetako ikerle-talde bat prozedura berri bat martxan jartzen ari da. Barroak ugaltzeko zer egiten duen aztertu dute horretarako. Barroa emeak erlea utzi egiten du eta erle-larbak dauden alderdira joaten da erlauntzaren barruan.
Usaingailua aparatu estanko batean dago. Barruko tenperatura zehatz erregulatzen da; barroaren portaera horren araberakoa bait da. Usain desberdinak botatzen dira goiko plakaren lau ertzetatik. Azpian usaindun aireen fluxua erregulatzeko tresnak daude.
Erlauntzako haurtzaindegia da, nolabait esan, alderdi hori eta hor barroa emeek erlamandoen larbak aukeratzen dituzte berak ugaltzeko. Barroak gai dira, beraz, larbek igorritako seinale kimikoak identifikatzeko eta identifikazio hori nola egiten duten aztertu dute, hain zuzen, ikerle frantsesek.
Ikerleek hexanoan (disolbatzaile organiko indartsua da) erlamandoen larba-estraktuak prestatu eta usaingailuan probatu dituzte. Usaingailua erlategi baten erdian ipini dute. Aparatua estankoa eta gardena da, horrela kanpotik dena ikusi ahal izateko. Barruan goian kristalezko plaka karratua du, azpitik argiturik. Barroa, plakaren erdian kokatzen da eta plakako lau erpinetatik aire-korronteak botatzen zaizkio. Horietako bik erle-larbetatik lortutako produktuen usaina dute eta beste bik ez dute usainik.
Sei minutu igaro direnean, barroa plakaren erditik usain interesgarria daukan bazterrera hurbildu eta hango tranpan harrapatuta galdu egiten da. Saiakuntza hau usain-mota bakoitzarekin askotan egiten dute, beti ere aldi bakoitzean barroa aldatuz. Frogatutako usain bakoitza gas-faseko kromatografiaz analizatzen da masa-espektrometroaren laguntzaz.
Erregina.
Probatan erabilitako hamar molekuletatik hiru bakarrik izan dira barroa erakarri dutenak. Ikerleek badakite beraz molekula horiek zeintzuk diren eta patente bat ere erregistratu dute. Orain barroa tranpara erakartzeko usain horiek erregularki eta denboran zehar zabalduko dituen euskarri egokiaren bila ari dira. Laborategi-mailan oso emaitza onak lortu dituzte, baina ikusi egin beharko da aire zabalean eta barroak jotako erlategi arruntetan nolakoak lortzen diren.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a86e7d0f3e32 | http://zientzia.net/artikuluak/sinonimoak-eta-antonimoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sinonimoak eta antonimoak - Zientzia.eus | Sinonimoak eta antonimoak - Zientzia.eus
Jadanik ohartuko zinen, irakurle, programatu nahi dutenei edo Basic lengoaiaren trikimailuak hobeto ezagutu nahi dituztenei zuzendutako artikuluak idazten direla atal honetan. Hori da gure asmoa behintzat.
Jadanik ohartuko zinen, irakurle, programatu nahi dutenei edo Basic lengoaiaren trikimailuak hobeto ezagutu nahi dituztenei zuzendutako artikuluak idazten direla atal honetan. Hori da gure asmoa behintzat. Sinonimoak eta antonimoak - Zientzia.eus Sinonimoak eta antonimoak
Programazioa
Jadanik ohartuko zinen, irakurle, programatu nahi dutenei edo Basic lengoaiaren trikimailuak hobeto ezagutu nahi dituztenei zuzendutako artikuluak idazten direla atal honetan. Hori da gure asmoa behintzat.
Informatika berez, edo batzuen ustez behintzat, zientzi arloko jendeari zuzendua baldin badago ere, hori ez dela guztiz egia esan behar. Egia da, zientzi arlokoa ez denari gehiago kostatzen zaiola programatzen hastea. Baina bestalde, egia da informatikaren esparrua ez dela programatzaileen mundura mugatzen ere; erabiltzaileek ere badutela ezinbesteko garrantzia honetan alegia.
Jadanik ohartuko zinen, irakurle, programatu nahi dutenei edo Basic lengoaiaren trikimailuak hobeto ezagutu nahi dituztenei zuzendutako artikuluak idazten direla atal honetan. Hori da gure asmoa behintzat.
Asmo hau aurrera eramateko zenbait gai eta joko desberdin landu dugu aldizkari honetan; zerbait konkretua eskainiz gauzak hobeto ikasten direla bait deritzogu.
Has gaitezen, sarrera hau egin ondoren, ale honetan aurkezten dugunaren berri ematen. Azken artikuluak matematika-arlokoak izan dira, zatikien inguruko zenbait programa eta zenbakiak memorizatzeko jokoa hain zuzen ere. Ale honetan berriz, izenburuak ongi adierazten duenez, SINONIMOAK eta ANTONIMOAK lantzeko programa bat eskainiko dugu; hizkuntz arloko programa bat. Baina, programari bide eman aurretik, gogora ditzagun kontzeptu hauen esanahiak zeintzuk diren.
SINONIMOA
Zentzu bera, edo antzekoa, eta forma desberdinak dituzten hitzak dira sinonimoak.
Bapo eta ederki hitzak elkarren sinonimoak dira, adibidez.
ANTONIMOA
Hitz baten aurkakoari deritzo antonimo.
Sartu eta atera hitzak elkarren antonimoak dira, adibidez.
Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra
Programaren azalpena:
20-100: 1etik 40ra bitarteko 8 zenbaki aleatorio desberdin hautatzen dira eta HITZAK taulan gordetzen.
110-160: Aleatorioki ateratako zenbakiei dagozkien hitzak (hirukoteak) irakurri eta sinonimo eta antonimoak AUK$ taulan gordetzen dira.
170-230: AUK$ taulako balioak ordena alfabetiko gorakorrean ordenatzen dira.
240-370: Hautatutako hitzen aurkezpena eta erabil daitezkeen teklen azalpena: ¨, Æ teklak: aukera daitezkeen 16 balioen artean bat hautatzeko , Ø teklak: hirukote batetik bestera pasatzeko zuriune-barra: zutabe batetik bestera pasatzeko RETURN : programa amaitzeko
380-780: Sakatzen diren teklen kontrola egiten da. Higidura-teklak bakarrik onartzen dira eta prozesua RETURN sakatutakoan amaitzen da. ASCII koderik ez duen teklaren bat sakatzen denean, higidura-teklak adibidez, INKEY$ funtzioak bi karakterez osaturiko katea itzultzen du. Katea honetako lehen karakterea nulua da, 0 ASCII kodea duena; horregatik erabiltzen da hain zuzen ere RIGHT$ funtzioa, kateatik bigarren karakterea bakarrik hartzeko.
Bestalde, egiten diren aukerak KONT(L,Z)n, non L-k lerroa eta Z-k zutabea adierazten duten, gordetzen dira. 1etik 16ra bitarteko zenbakiak izango dira taula honetan gordeko diren balioak.
790-910: Erabiltzaileak egindako aukeren baieztapena burutzen da zati honetan; asmatutakoak urdinez eta huts egindakoak gorriz agertuz.
1000-1190: Programan erabiltzen diren datuak. Datu hauek erabiltzailearen nahiaren arabera alda daitezke.
Kasu honetan 40 hirukote hartu badira ere gehiago edo gutxiago ere izan daitezke; hori bai, 20 eta 50 lerroetan 40 zenbakiaren ordez dagokiona ipini beharko litzateke.
3.0/5 rating (2 votes) |
zientziaeus-32a67b720bb9 | http://zientzia.net/artikuluak/gatza-bideetako-gaixotasunen-errudun/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gatza, bideetako gaixotasunen errudun? - Zientzia.eus | Gatza, bideetako gaixotasunen errudun? - Zientzia.eus
Gatza merkea eta ugaria da. Gainera errepidetan izotzari aurre egiteko balio du. Baina EEBBetan eta Erresuma Batuan egindako zenbait ikerketen arabera, gatzak zubiak eta bideak jaten omen ditu.
Gatza merkea eta ugaria da. Gainera errepidetan izotzari aurre egiteko balio du. Baina EEBBetan eta Erresuma Batuan egindako zenbait ikerketen arabera, gatzak zubiak eta bideak jaten omen ditu. Gatza, bideetako gaixotasunen errudun? - Zientzia.eus Gatza, bideetako gaixotasunen errudun?
Arkitektura
Gatza merkea eta ugaria da. Gainera errepidetan izotzari aurre egiteko balio du. Baina EEBBetan eta Erresuma Batuan egindako zenbait ikerketen arabera, gatzak zubiak eta bideak jaten omen ditu. Erresuma Batuan, gatzak datozen 15 urteetan 800 milioi liberako galerak eragingo dituela aurrekusi da.
Hortaz, zenbait enpresa produktu ordezkatzaileen ikerketan hasi da. “BP Chemicals” izeneko enpresak adibidez, izotzaren kontrako produktu bat aurkeztu berri du. Substantzia hau kaltzio eta magnesioko azetatoz osaturik dago eta gatza baino 20 aldiz garestiago da. Kostu hau ez da batere handia gatzak sortu dituen kalteak kontutan hartzen badira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-44934c011a4b | http://zientzia.net/artikuluak/material-berri-batek-argiaren-maiztasuna-bikoiztu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Material berri batek argiaren maiztasuna bikoiztu - Zientzia.eus | Material berri batek argiaren maiztasuna bikoiztu - Zientzia.eus
Konposite-mota berri bat aurkitu da Erresuma Batuan. Komunikazio-mota hauetan argiaren maiztasuna aldatu egin behar izaten da eta hauxe da, material berri honek duen propietatea.
Konposite-mota berri bat aurkitu da Erresuma Batuan. Komunikazio-mota hauetan argiaren maiztasuna aldatu egin behar izaten da eta hauxe da, material berri honek duen propietatea. Material berri batek argiaren maiztasuna bikoiztu - Zientzia.eus Material berri batek argiaren maiztasuna bikoiztu
Materialak
Konposite-mota berri bat aurkitu da Erresuma Batuko Sussex-eko unibertsitatean. Material berri hau, zuntz optikozko komunikaziotan erabiltzeko interesgarria izan daiteke. Komunikazio-mota hauetan argiaren maiztasuna aldatu egin behar izaten da eta hauxe da, hain zuzen ere, material berri honek duen propietatea. Orain arteko maiztasun-aldaketak kristal hauskor batzuen bidez egin izan dira.
Material berri hau konpositea da funtsean. Konposite hau, polimero organikozko matrize batean dauden kristal txikiez osaturik dago. Materiala gardena da. Errefrakzio-indizea polimero organikoa aldatuz alda daiteke. Materiala kimikoki egonkorra da eta argiaren maiztasuna aldatzeko joera ez da aldatzen denborarekin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-04a65e78b6c3 | http://zientzia.net/artikuluak/radarrak-asteroide-bikoitza-erakutsi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Radarrak asteroide bikoitza erakutsi - Zientzia.eus | Radarrak asteroide bikoitza erakutsi - Zientzia.eus
1989 PB izeneko asteroidea Puerto Rico-ko Arecibo-ko irrati-teleskopioaren lan-eremutik iragan zenean, asteroide bikoitzen berri lehen aldiz izan zen.
1989 PB izeneko asteroidea Puerto Rico-ko Arecibo-ko irrati-teleskopioaren lan-eremutik iragan zenean, asteroide bikoitzen berri lehen aldiz izan zen. Radarrak asteroide bikoitza erakutsi - Zientzia.eus Radarrak asteroide bikoitza erakutsi
Astronomia
1989 PB izeneko asteroidea Puerto Rico-ko Arecibo-ko irrati-teleskopioaren lan-eremutik iragan zenean, asteroide bikoitzen berri lehen aldiz izan zen. Irrati-teleskopio honen bidez lortutako eta lortuko diren irudiak ordenadore bereziek analizatuko dituzte. Horrela, urte gutxi batzuren barru asteroideen inguruko misterioak gehixeago argituko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6e54e5e68ab7 | http://zientzia.net/artikuluak/etxeko-etengailuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Etxeko etengailuak - Zientzia.eus | Etxeko etengailuak - Zientzia.eus
Gaia ezaguna den arren, nolabaiteko gaurkotasuna izan dezake, zeren eta bizi gareneko edota oporretan joaten gareneko etxebizitzak zahar samarrak badira, bertako etengailuak zaharrak eta desegokiak izan bait daitezke.
Gaia ezaguna den arren, nolabaiteko gaurkotasuna izan dezake, zeren eta bizi gareneko edota oporretan joaten gareneko etxebizitzak zahar samarrak badira, bertako etengailuak zaharrak eta desegokiak izan bait daitezke. Etxeko etengailuak - Zientzia.eus Etxeko etengailuak
Gaia ezaguna den arren, nolabaiteko gaurkotasuna izan dezake, zeren eta bizi gareneko edota oporretan joaten gareneko etxebizitzak zahar samarrak badira, bertako etengailuak zaharrak eta desegokiak izan bait daitezke, bai geure segurtasuna zein etxebizitzarena arriskutan egon daitekeelarik.
Etxeko etengailu-motak
Etxean, hiru etengailu desberdin jarri beharrekoak dira, instalazio elektrikoa behar den bezala eginda badago behintzat.
Etengailu diferentziala; geure segurtasunarekin zerikusia daukana.
Etengailu magnetotermikoa; etxebizitzaren segurtasunarekin zerikusia daukana.
Potentzia kontrolatzeko etengailua; kontratatu dugun potentziarekin zerikusia daukana.
Gehien zaindu beharreko segurtasuna geurea denez, etengailu diferentziala aztertzen hasiko gara.
Etengailu diferentziala
Korronte elektrikoak eragin desberdinak izan ditzake geure gorputzean:
Eragin mekanikoak: elektroiak, proiektilak bezala,desbideratu egiten dira, aurkituriko eragozpenen arabera.
Eragin kimikoak: elektrolisia.
Eragin magnetikoa: zelulak, burdinazko karraskautsak eremu magnetikoetan bezala, orientatu egiten dira, eragin honen efektu fisiologikoak erabat ezagunak ez direlarik.
Bero-eragina: Joule efektua.
Korronte elektrikoak, azkenik, hil egin gaitzake.
Giza gorputzak, bere etsaien aurkako defentsabideak dituenak, elektrizitatearen aurrean ez du zereginik.
Giza gorputzak, bere etsaien aurkako defentsabideak dituenak, elektrizitatearen aurrean ez du zereginik. Honelatan, bada, linterna bat pizterazteko aski ez diren korronteek pertsona hil dezakete.
Elektrokuzioagatiko heriotzari buruzko teoria batzuk baldin badaude ere, eritzirik hedatuena ondokoa da: shock elektrikoaren ondorio den heriotzaren zergatikoa fibrilazio bentrikularrean datza, edo gauza bera dena, bihotzeko zuntz bentrikularren uzkurdura desordenatuan, zeinak bihotzari sinkronikoki taupatzea eta ponpa bultzerazle modura bete behar duen zeregina eragozten dion.
Paradoxikoa eta ironikoa bada ere, 30 mA eta 1 A bitarteko korronteek heriotza sorteraz dezakete ia ziurtasun osoz eta intentsitate handiagoen kasuan, erredura larriak gerta daitezkeen arren, heriotz arriskua txikiagoa dugu. Korronte ahulek bihotzeko zuntzei eragiten diete, berauen uzkurdura sorterazten dutelarik; bihotzak erritmoa galtzen du. Korronte handiek, aitzitik, nerbio- eta arnas sistemari eragiten diete. Kasu honetan, arazoa arnas muskuluen tetanizazioan datza, hau dela eta, arnasketa artifiziala aplikatzea (ahotik ahorakoa adibidez) oso egokia delarik.
Gugan eta gure familiarengan eragin dezaketen tentsioak, etxeko tentsioak dira, behe tentsioak, eta berauek dira arriskutsuenak hain zuzen ere.
Segurtasun-kurba.
0,75 segundokoa den bihotz-zikloa baino iraupen txikiagoko kontaktu elektrikoetan, antza denez, fibrilazioa, kontaktua T fase kritikoak dirauen bitartean gerta daiteke, aipaturiko fasearen iraupena 0,15 segundokoa delarik.
Elektrizitate-arloan gertatzen diren lan-istripuetan, maiztasun-indizea txikia da, larritasun-indizea oso handia delarik. Normala da: langileek ezaguna dute arriskua, arretaz eta teknika egokiez gainditzen dutelarik. Istripua ez da maiz gertatzen, baina gertatutakoan larria da. Nabaria denez, hau ez da gure eta gure familien kasua; arazo honetan adituak ez bait gara.
1961. urtean, Paris-en antolatu zen jatorri elektrikodun istripuen prebentziorako Munduko Lehen Kongresuan, etengailu diferentzialen prototipo frantses eta alemaniarrerako saiakuntz probak burutu ziren.
Sekulako aurkikuntza izan zen. Oinarri tekniko sinple batez, dispositibo garrantzitsua lortu zen, zeinak miliampere batzuetako ihes-korronteen bidez ihardun zezakeen, aldi berean ampere askotako korronteak jasateko gauza zelarik. Beste modu batera esanda, honako hau erdietsi zuten: giza gorputzetik pasatu baino lehen, beronentzako arriskutsuak diren korronteek etengailua deskonektatzea.
Zer esanik ez, etengailu diferentzialak teknologi arloan eman daitekeen saririk handienetakoa merezi du; berari esker pertsona askok bizirik bait diraute. Dena den, datu hauek ez daude estatistiketan erregistraturik.
Etengailu diferentzialaren funtzionamendua
Elektrokardiograma normala.
Etengailu diferentziala, linea orokorrean tartekaturik dagoen dispositiboa da; gure gorputz edo aparaturen baten metalezko egituran zehar korronte elektrikoa zirkulatzean linea mozten duena.
Demagun, esaterako, edozein arrazoirengatik, etxeko garbigailuko eroaleren baten isolamendua hondatu egin dela, garbigailuaren txaparekin kontaktuan dagoelarik. Etxeko instalazio elektrikoa behar den bezala eginda badago eta lur-linea badauka, babeseroalean zehar, korrontearen parte bat lurreratu egingo da.
Jakina denez, edozein aparatu elektriko konektatzeko, bi eroale behar ditugu: bata, korrontea lineatik aparatura joan dadin, eta bestea, korrontea aparatutik lineara itzul dadin, eta batetik, adibidez, 10 ampereko intentsitateak zirkulatzen badu, bestetik ere, inolako ihesik ez badago, intentsitate berberak zirkulatuko du.
Gure garbigailuaren kasura itzulirik, azaldu dugun arrazoiagatik, korrontearen parte bat garbigailuaren metalezko egituratik deribatu egin da, lurrera joan delarik. Beraz, lineara itzuliko den korrontea, lineatik joan dena baino txikiagoa dugu. Hain zuzen ere, intentsitate-diferentzia honek eragingo dio etengailu diferentzialari, beronek linea moz dezan.
Etengailu diferentziala, gure gorputz edo aparaturen baten metalezko egituran zehar korronte elektrikoa zirkulatzean linea mozten duen dispositiboa da.
Demagun orain, gure etxeko instalazio elektrikoa behar den bezala eginda ez dagoela, lur-linearik ez daukalarik. Kasu honetan garbigailua ukituko bagenu eta lurrarekiko isolaturik ez bageunde, korrontearen parte bat gure gorputzean zehar deribatuko litzateke, egoera hau oso arriskutsua izanik. Hala ere, arestian azalduriko kasu berean gaude: gure gorputzean zehar, korrontearen parte bat lurreratu egin da. Beraz, lineatiko korrontea eta linearakoa desberdinak direnez, etengailu diferentzialak babestu egingo gaitu, gure gorputzarentzat arriskutsuak diren intentsitateetara iritsi baino lehen linea moztuz. Gauza bera gertatuko da aparatu baten borne edo zuritutako eroale bat ukitzean.
Dena dela, ondokoa ere esan beharra dago: etengailu diferentzialak ez gaitu babestuko, aldi berean bi eroale edo bi borne ukitzean. Kasu honetan, gure gorputzak edozein hargailu bezala jokatuko du.
Ez dago lurrerako ihesik, eta berau dugu, hain zuzen ere, etengailu diferentzialaren funtzionamenduaren oinarria.
Linea moztuko duen intentsitate-diferentziari, etengailu diferentzialaren sentikortasun deritzo.
Esana dugunez, etengailu diferentzialak geu babesten gaitu.
Dena den, gure segurtasuna garrantzitsua izanik, etxeko instalazioarena ere kontutan hartzeko modukoa da, eginkizun honetarako bestelako etengailuak (etengailu magnetotermiko deritzenak) erabiltzen direlarik.
Etengailu magnetotermikoa
Arestian aipatu dugunez, etengailu diferentzialak ez du etxeko instalazioa babestuko zirkuitulaburren bat gertatzean.
Orain dela zenbait urte babes-mota honetarako urtugarriak erabiltzen baziren ere (edo “berunak” orduko terminologia arruntaren arabera) gaur egun etengailu magnetotermikoez baliatzen gara eginkizun honetarako. Gainera, “berunak urtzen zirenean”, berauek aldatu beharra zegoen eta etengailu magnetotermikoaren kasuan, nahikoa da daukaten palankatxoari eragitea.
Etengailu magnetotermikoaren funtzionamendua
Etengailu magnetotermikoak intentsitatearen balio mugatu baterako daude eraikita. Zirkuituan zeharreko korrontearen intentsitatearen balioa etengailu magnetotermikoarena baino txikiagoa edo berdina denean, etengailuak ez du zirkuitua irekiko. Aitzitik, intentsitatearen balioa handiagoa bada, etengailuak ireki egingo du zirkuitua.
Guztiok dakigunez, intentsitatea handiagotzean, beroa ere handiagotu egiten da, eta aipaturiko bi arrazoi hauetako edozeinengatik, linea gehiegi berotuko da, eroaleen isolamenduak eta eroaleak berak hondatu eta agian suteak gertaturik. Beraz, etengailu magnetotermikoek, gainkarga eta zirkuitulaburren aurka babesten dute etxeko instalazioa.
Etengailu magnetotermikoak, etengailu diferentzialaren jarraian ipini beharrekoak dira. Etxeko instalazioa zirkuitu desberdinetan banaturik dagoenez eta berauek sekzio desberdineko eroaleez eratuta daudenez, zirkuitu bakoitzean dagokion etengailu magnetotermikoa ipini behar da.
Pertsonak eta instalazioak jadanik babesturik dauden arren, etengailuen historia ez da oraindik amaitu; etxean erabiltzen dugun energia elektrikoa ordaindu egin behar bait dugu. Eta erabiltzen duguna baino gutxiago ordain ez dezagun, potentzia kontrolatzeko etengailua ikusi ahal izango dugu etxeko instalazioan.
Potentzia kontrolatzeko etengailua
Potentzia kontrolatzeko etengailua.
Etengailu hau, energia elektrikoa banatzen duen enpresak, Iberduerok gure kasuan, edo beronek baimenduriko beste enpresa batek ezarritako aparatua dugu. Errazki identifika dezakegu aipaturiko etengailua gure etxeko kaxan, zeren, berun batzuen bidez prezintaturik dagoen bakarra bera bait da. Honen arrazoia oso nabaria da: Iberduerok soilik eta ez beste inork alda dezake etengailua.
Etxebizitzako instalazioa korronte elektrikoaz hornitu nahi badugu, Iberduerora joan eta etxean dauzkagun aparatu elektrikoen araberako potentzia kontratatu beharko dugu, kontrata daitezkeen potentzi mailak honako hauek direlarik: 1,1; 2,2; 3,3; 4,4; 5,5 eta 6,6 kilowatt.
Dakigunez, potentzia, intentsitatea eta tentsioa erlazionaturik daude P = I . V adierazpenaren bidez, edo gauza bera dena
bidez. Gaur egun, etxebizitza gehienetan, 220 V-eko tentsioa dugu. Beraz, arestian aipaturiko potentzi mailei dagozkien intentsitateak taulakoak dira.
Potentzia kontrolatzeko etengailua, intentsitatearen balio hauetako baten baterako etengailu magnetotermikoa baino ez da. Dena den, beraren eginkizuna ez da instalazioa babestea; Iberduerori kontrataturiko potentzia kontrolatzea baizik.
Zer esanik ez, etxeko instalazioan konektaturiko aparatuen potentzien batura kontrataturikoa baino handiagoa bada, intentsitatea ere handiagoa izango da, potentzia kontrolatzeko etengailua jauzi egingo delarik.
Esan gabe doa, gauza guztietan bezala, orekara heldu beharko dugu, zeren, potentzia handia kontratatzea hobea dela dirudien arren, kontsumo-energia berberarako potentzia zenbat eta handiagoa izan, Iberduerori ordaindu beharrekoa hainbat eta garestiagoa izango bait da.
Eta, hau guztiau dugu etengailua prezintaturik egotearen arrazoia; bestela oso gauza erraza izango litzateke 1,1 kWeko potentzi maila kontratatzea, eta guk geuk, gure kasa, 30 A-ko etengailua ipintzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2fdbd4637b9d | http://zientzia.net/artikuluak/salba-dezagun-korala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Salba dezagun korala - Zientzia.eus | Salba dezagun korala - Zientzia.eus
Hamar urte dirauen gatazkak punturik gogorrenera iritsiko da uda honetan, mundu osoko zientzilariak bildu eta koral-arrezife liluragarri bat salbatzeko neurriak har ditzan Japoniako gobernua presionatuko dutenean.
Hamar urte dirauen gatazkak punturik gogorrenera iritsiko da uda honetan, mundu osoko zientzilariak bildu eta koral-arrezife liluragarri bat salbatzeko neurriak har ditzan Japoniako gobernua presionatuko dutenean. Salba dezagun korala - Zientzia.eus Salba dezagun korala
Ekologia
Hamar urte dirauen gatazkak punturik gogorrenera iritsiko da uda honetan, mundu osoko zientzilariak bildu eta koral-arrezife liluragarri bat salbatzeko neurriak har ditzan Japoniako gobernua presionatuko dutenean. Naturaren babeserako erakundeek uste dutenez, presio honek Japoniako gobernuak Xiraho arrezifetik gertu aireportu bat egiteko dituen planak bertan behera uztera bultza dezake. Xiraho arrezifea Japoniako hegoaldeko Ixigaki irlan dago.
Arazo honek, Japoniak ekologiarekiko duen jarrera frogatzeko balioko du. Arrezifea salbatu nahi dutenek, Naturaren Salbamenturako Nazioarteko Batasunak (IUCN) eginiko azterketa bat hartu dute oinarritzat.
IUCNren txostenak dioenez, iparremisferioko koral urdinezko (Heliopora coerulea) arreziferik zaharrena eta handiena da eta bere zientzi balioa kalkulaezina da gainera. Zientzilariek 130 koral-espezie desberdin aurkitu dituzte bertan.
Eraikuntz lanetan uretara botatzen den buztin eta lurrak koralak hil egiten dituzte eta horrelaxe gertatu da Xirahokoaren inguruetan. Xiraho arrezifearen arriskua, egin nahi den aireportu-pista berria da. Gainera, arrezifea bisitatzera turista gehiago ekarri nahi delako egin nahi dute pista.
Bertako gobernuak eta biztanleen bi herenek aireportu berriaren alde presioa egin dute 1970.eko hamarkadaz geroztik. Beraien ustetan gaur egun dagoen aireportua gainezka eginda dago eta gainera arriskutsua da. Aireportu berria Tokiotik etorritako abioi handiak onartzeko gauza izango litzateke.
Bertako arrantzaleak hasi-hasieratik egon dira aireportu berriaren aurka, beren bizimodua arrezifean bizi diren arrainen arrantzatik lortzen dutelako.
Ekologisten eta arrantzaleen presioak izan du eragina. Izan ere, aireportua hasiera batean pentsatu baino 5 km iparralderago egin nahi dute orain. Tokioko agintarien ustetan, kokapen berriak arrezifea hondatzeko arriskuei itzuri egiten die.
Ekologisten esanetan, plan berriaren arabera, pistaren argiak kokatzeko egin behar diren lanak arrezifetik 300 m-ra bakarrik burutuko dira. Eraikuntz prozesuan zehar sortutako hautsak koralak hil ditzake, bizitzeko behar-beharrezkoa duten argia beraienganaino iristea oztopatuko duelako. Horrelaxe dio, Monacoko Ozeanografi Institutuko François Doumenge-k eginiko azterketak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ddbb3aff137d | http://zientzia.net/artikuluak/hies-itxaropena-arratoiengan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | HIES: itxaropena arratoiengan - Zientzia.eus | HIES: itxaropena arratoiengan - Zientzia.eus
HIESaren kontrako sendagaiak giza sistema inmunologikoa duten arratoiengan froga daitezke.
HIESaren kontrako sendagaiak giza sistema inmunologikoa duten arratoiengan froga daitezke. HIES: itxaropena arratoiengan - Zientzia.eus HIES: itxaropena arratoiengan
Osasuna
HIESaren kontrako sendagaiak giza sistema inmunologikoa duten arratoiengan froga daitezke. Arratoi berezi hauek Kaliforniako injineru genetiko batzuk sortu eta garatu zituzten joan den urtean. Arratoi hauek gaur egun, laborategi bizi bezala erabiltzen dira; HIESak giza sistema inmunologikoari nola eragiten dion jakiteko eta ondoren soluziobide posibleak aurkitzeko.
Arratoiengan ezarri den sistema inmunologiko berria frogatzeko, hauxe egiten da: giza timotik ateratako milimetro kubiko bat ehun arratoiaren azalaren azpian ezartzen da. Ondoren, HIES eragiten duen birusa ehun honetan ezartzen da. Azkenik, ehuna infektatu den ala ez ikusten da. Orain arte egindako froga guztietan arratoiak infektatu egin dira; 40 guztira.
Beraz, infektaturik dauden arratoi hauengan sendagaiak froga daitezke eta horretantxe ari dira orain, hain zuzen ere, zientzilariak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0b37a9c61f77 | http://zientzia.net/artikuluak/japoniarrak-ilargira/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Japoniarrak ilargira - Zientzia.eus | Japoniarrak ilargira - Zientzia.eus
Japoniarren proiektuak MUSES-A izena du eta bi espaziuntziez osaturik dago.
Japoniarren proiektuak MUSES-A izena du eta bi espaziuntziez osaturik dago. Japoniarrak ilargira - Zientzia.eus Japoniarrak ilargira
Astronautika
Orain arte estatubatuarrak eta sobietarrak izan dira ilargiraino iritsi diren bakarrak. Japoniarren proiektuak MUSES-A izena du eta bi espaziuntziez osaturik dago: satelite nagusiaz eta ilargi-orbitatzaileaz. Ilargi-orbitatzailea oso txikia da, 30 cm-ko diametroa besterik ez du, eta bere baterien energia agortu arte biraka arituko da ilargiaren inguruan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cdbaaf46688a | http://zientzia.net/artikuluak/entzimak-biziaren-aitzindari/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Entzimak, biziaren aitzindari? - Zientzia.eus | Entzimak, biziaren aitzindari? - Zientzia.eus
Kimikari iparramerikar batzuk Lurreko atmosfera primitiboko gas-banaketa zuen ontzi batean deskarga elektrikoak eragin eta proteinen antzeko molekula txikiak sintetizatu dituzte.
Kimikari iparramerikar batzuk Lurreko atmosfera primitiboko gas-banaketa zuen ontzi batean deskarga elektrikoak eragin eta proteinen antzeko molekula txikiak sintetizatu dituzte. Entzimak, biziaren aitzindari? - Zientzia.eus Entzimak, biziaren aitzindari?
Eboluzioa
Kimikari iparramerikar batzuk Lurreko atmosfera primitiboko gas-banaketa zuen ontzi batean deskarga elektrikoak eragin eta proteinen antzeko molekula txikiak sintetizatu dituzte. Esaten dutenez, molekulok entzima biologikoen moduan jokatzen dute.
Aurkikuntza interesgarri eta garrantzitsua da. Izan ere, bizia agertu aurretik, entzima moduko molekulak bazeudela iradokitzen du. Beraz, zelula biziek lehenagotik existitzen ziren prozesu kimikoak findu besterik ez zituzten egin.
Maryland-eko Unibertsitateko Cyril Ponnamperuma kimikariak egin zuen aldarrikapen hori American Chemical Society delakoaren bileran.
Lurrean duela 4 mila milioi urte zeuden baldintzak simulatuz, metano, nitrogeno eta uraz osatutako nahastean deskarga elektrikoak eragin dituzte Ponnamperuma eta bere lankideek. Antzeko hamaika saio egin da azken 40 urteotan eta famatuena Urey-k, 1950.eko hamarkadan eginikoa da.
Ponnamperuma eta bere lankideek 5-10 bitarteko aminoazidoz osatutako polimero kateak sintetizatu dituzte. Polimero hauek entzima moduan lan egin dezaketen aztertu dutenean, horietako batzuk arnasketan parten hartzen duen C zitokromoa erreduzitzeko gauza direla ikusi dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0b75ec0e9cbb | http://zientzia.net/artikuluak/australian-ikerlariak-eulien-aurka/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Australian ikerlariak eulien aurka - Zientzia.eus | Australian ikerlariak eulien aurka - Zientzia.eus
Australiako nekazariek oso ongi dakite "ducilia cuprina" izeneko euliaren eragina zein den. Izurrite honi aurre egiteko, ikerlariek euli honen genealogia aztertu eta aldaketak eragin dituzte beraiengan.
Australiako nekazariek oso ongi dakite "ducilia cuprina" izeneko euliaren eragina zein den. Izurrite honi aurre egiteko, ikerlariek euli honen genealogia aztertu eta aldaketak eragin dituzte beraiengan. Australian ikerlariak eulien aurka - Zientzia.eus Australian ikerlariak eulien aurka
Nekazaritza
Australiako nekazariek oso ongi dakite “ducilia cuprina” izeneko euliaren eragina zein den. Urtero 200 milioi dolar australiarreko galerak sortzen ditu aipatu euli honek.
Izurrite honi aurre egiteko, ikerlariek euli honen genealogia aztertu eta aldaketak eragin dituzte beraiengan. Arrengan eta emeengan egin diren mutazio genetikoak transmitigarriak direnez, urte batzuetan euli honen populazioa kontrolpean egongo dela espero da. 1990. eta 1991. urteetan 700 milioi euli askatuko dira Tasmaniaren iparraldeko irla batzuetan.
Saiakera honen arrakasta, mutazioaren iraupenaren araberakoa izango da. Bukatzeko, esan beharra dago, intsektiziden aurkako defentsak garatu dituenez, bide genetikoa besterik ez zela geratzen euli honen garapena oztopatzeko.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a904e129baee | http://zientzia.net/artikuluak/zelakantoak-zaindu-egin-behar-dira/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zelakantoak zaindu egin behar dira - Zientzia.eus | Zelakantoak zaindu egin behar dira - Zientzia.eus
Espezieen eboluzioa hobeto ulertzeko oso baliotsua izan den zelakantoa, gehiago zaindu behar dela diote Mendebaldeko Alemaniako Hans Fricke zientzilariak eta bere ekipokoak.
Espezieen eboluzioa hobeto ulertzeko oso baliotsua izan den zelakantoa, gehiago zaindu behar dela diote Mendebaldeko Alemaniako Hans Fricke zientzilariak eta bere ekipokoak. Zelakantoak zaindu egin behar dira - Zientzia.eus Zelakantoak zaindu egin behar dira
Ekologia
Espezieen eboluzioa hobeto ulertzeko oso baliotsua izan den zelakantoa, gehiago zaindu behar dela diote Mendebaldeko Alemaniako Hans Fricke zientzilariak eta bere ekipokoak.
Fosil bizia den arrain hau Indiar Ozeanoan dauden Comoro irlen inguruan bizi da eta ez da uste inon gehiago dagoenik. Lehen pieza 1938. urtean harrapatu zen eta ordurarte arrain-mota hau desagertutzat jotzen zen. Gaur egun babestua dago, baina, oraindik orain, arrantzuntziek beste arrain batzuen artean nahi gabe harrapatzen dituzte. Berrehun bat gutxi gorabehera harrapatu izan dira horrela.
Arrain-mota honen ale-kopururik zehazterik egon ez denez, babes-maila handiagoak proposatu dira berarentzat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d53783380cf9 | http://zientzia.net/artikuluak/groenlandian-gero-eta-izotz-gehiago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Groenlandian gero eta izotz gehiago - Zientzia.eus | Groenlandian gero eta izotz gehiago - Zientzia.eus
1970. urtetik aurrera Groenlandian, urtero metroaren laurdena hazten ari da izotz-geruza.
1970. urtetik aurrera Groenlandian, urtero metroaren laurdena hazten ari da izotz-geruza. Groenlandian gero eta izotz gehiago - Zientzia.eus Groenlandian gero eta izotz gehiago
Klimatologia
1970. urtetik aurrera Groenlandian, urtero metroaren laurdena hazten ari da izotz-geruza. Ikertzaileen arabera negutegi-efektuaren eragin zuzena omen da loditze hau.
Ozeanoak gero eta gehiago berotzen ari dira. Beraz, gero eta ur gehiago lurrintzen da. Poloetan elurra egiteko nahikoa hotza dagoenez gero eta ur gehiago izozten da.
Izotz gehiago egoteak ur gutxiago dagoela esan nahi du. Hortaz, urtero izotz-geruza loditzearen truke itsas maila 0,3 mm jaisten da. Urte asko pasatu beharko du itsas mailaren jaitsiera nabari ahal izateko, baina Groenlandian detektatu den arazoa Hego nahiz Ipar Poloko edozein lekutan garatzen hasiko balitz, mundu osoko alarmak piztuko lirateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1996cc4440f7 | http://zientzia.net/artikuluak/kometaren-kontuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kometaren kontuak - Zientzia.eus | Kometaren kontuak - Zientzia.eus
Austin kometak dezepzio handia sortu du astronomoen artean, aurkitu zutenean oso distiratsua zelako eta otsailetik aurrera bere distira-mailak behera egin zuelako.
Austin kometak dezepzio handia sortu du astronomoen artean, aurkitu zutenean oso distiratsua zelako eta otsailetik aurrera bere distira-mailak behera egin zuelako. Kometaren kontuak - Zientzia.eus Kometaren kontuak
Astronomia
Austin kometak dezepzio handia sortu du astronomoen artean. Astronomoek aurkitu zutenean oso distiratsua zen eta zenbaitzuk aurresan zutenez, unerik distiratsuenean (apirilean eta maiatzean) Vega edo Begiurdina izarraren maila lortuko zuen. Alabaina, otsailetik aurrera bere distira-mailak behera egin zuen eta maximoa inork uste baino argimotelagoa izan da.
Seguruenik, Austin kometa lehen aldiz barneratzen ari da eguzki-sisteman Oorten hodeia utzi eta gero. Gainazaleko gas hegaskor izoztuen lurrinketak eragin zuen hasiera bateko distira handia, baina gas-kantitatea urrituz joan den neurrian, moteldu egin da kometaren distira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e0078e9bf8fb | http://zientzia.net/artikuluak/supereroale-organikoak-ikerketak-aurrera-doaz/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-06-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Supereroale organikoak: ikerketak aurrera doaz - Zientzia.eus | Supereroale organikoak: ikerketak aurrera doaz - Zientzia.eus
Tokioko unibertsitateko kimikari-talde batek presio normaletan eta 11,4 K-eko tenperaturan supereroankortasuna mantentzen duen materiala aurkitu dute.
Tokioko unibertsitateko kimikari-talde batek presio normaletan eta 11,4 K-eko tenperaturan supereroankortasuna mantentzen duen materiala aurkitu dute. Supereroale organikoak: ikerketak aurrera doaz - Zientzia.eus Supereroale organikoak: ikerketak aurrera doaz
Supereroankortasunaren inguruan egin diren ikerketa gehienek oxido zeramikoak izan dituzte aztergai. Hala ere, Tokioko unibertsitateko kimikari-talde batek presio normaletan eta 11,4 K-eko tenperaturan supereroankortasuna mantentzen duen materiala aurkitu dute. Material hau organikoa da.
Arestian azaldutako tenperatura ez dirudi oso handia denik, baina material organikoen artean
lortutako handiena da. Hemendik aurrera ikerketak tenperatura kritikoa handitzearen ildotik joango dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-88cd40000e31 | http://zientzia.net/artikuluak/jaiotzak-heriotza-dakarrenean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jaiotzak heriotza dakarrenean - Zientzia.eus | Jaiotzak heriotza dakarrenean - Zientzia.eus
Mundua ezkutuko tragedia honetaz konturatzen ari da: Hirugarren Munduan, umea izateak urtero 500.000 amaren heriotza eragiten du.
Mundua ezkutuko tragedia honetaz konturatzen ari da: Hirugarren Munduan, umea izateak urtero 500.000 amaren heriotza eragiten du. Jaiotzak heriotza dakarrenean - Zientzia.eus Jaiotzak heriotza dakarrenean
Osasuna
Mundua ezkutuko tragedia honetaz konturatzen ari da: Hirugarren Munduan, umea izateak urtero 500.000 amaren heriotza eragiten du.
Oihaneko bidezidorrean zehar bi gizonek ohatila antzeko zerbait daramate eta ohatilan emakume gazte bat aieneka. Atzetik lagun batzuk doaz. Prozesio txikia, Indiako Maharashtra Estatu barnean dagoen karez zuritutako ospitale txikira doa. Madia Gonds izeneko tribuko emakume honek ordu askotxo pasatu ditu bere lehen umea mundura ekarri nahian. Bere familiak badaki esperientziaz orain bizirik ateratzeko duen aukerarik onena ospitalera eramatea dela. Izan ere, forzepsen laguntzaz bertara iritsi eta laster izan zuen umea.
Emakume honek zorte ona izan zuen. Ospitalera garaiz iritsi izan ez bazen, erditzean zailtasunak zituelako, bere etxean hiltzeko aukera guztiak zituen. Mundu osoan zehar urtero haurdunaldian eta umea erditzean hiltzen diren 500.000 emakume horietako bat izango zen. Hirugarren Munduan gertatzen diren heriotzen batezbesteko kopurua 25-50 haurdunaldiko 1 da. Konparatu datu hau mundu garatuan 4.000-10.000 haurdunaldiko gertatzen den heriotza bateko zifrarekin.
Herrialde garatu eta ez-garatuetan hiltzen den ama-kopuruak osasun publikoaren beste edozein adierazlek baino ezberdintasun handiagoa erakusten du, sarritan datu hau Hirugarren Munduan Europan eta Iparramerikan baino 200 aldiz altuagoa izanik.
Garatze-bidean dauden herrialdeetan umea izateko adina duten emakumeen artean laurden bat hiltzen da umea izatean, Estatu Batuetan kopurua %1 baino gutxiago delarik. Munduko Osasun-Erakundeak dioenaren arabera, 100.000 jaiotzatatik amaren heriotza batezbeste 640tan gertatzen da Afrikan, 420tan Asian eta 270etan Hegoamerikan, mundu garatuan batezbeste %30 hiltzen delarik. Egoera hau ez da berria. Baina egoera jasangaitza dutenak normalean urruti bizi dira, pobreak eta analfabetoak dira eta politikoki botererik ez dutenez, gauza gutxi egin da beren alde.
Gainera, ia oraintsu arte ezkutuko tragedia hau ez zen munduan zehar ia ezagutu ere egiten, emakumearen ugalketa-esperientziari buruz azterketa on batzuk egin diren arte. Azterketa hauetan ikus daitekeenez, garatze-bidean dauden herrialdeetako emakume gehientsuenak etxean erditzen dute; pertsonal trebatuak lagunduta erdiak baino gutxiagok. Azterketa hauek, 1985ean amaitu zen Nazio Batuetako Emakumearen aldeko Hamarkadak bultzatu zituen nagusiki.
Egoera honek dituen ezaugarri guztiak ezagutzea zaila zaigu oraindik, Malcolm Potts-ek dioenez (garatze-bidean dauden herrialdeetan esperientzia handiko obstetra dugu berau). Potts-ek estatistiken eragin dramatikoa adierazteko abioi-istripuen analogia erabili du. “Imajina ezazue —dio berak— eguna joan eta eguna etorri 6 orduero “jumbo” abioi batek istripua izan eta bidaiari guztiak hil egiten direla. 250 bidaiariak emakumeak dira, gehienak sasoi onenekoak, batzuk oraindik 20 urtez azpikoak. Guztiak edo haurdun edo umea izanda daude. Gehienek haurrak dituzte etxean eta beraien kargu dauden familiak ere bai".
Heriotza sorterazten duten arrazoirik nagusienak odoljarioa, zoldura, toxemia, erditze zaila eta gaizki egindako abortoa dira. Arrazoi guzti hauek amen heriotzetako %75 eragiten dituzte. Baina emakumearen azken orduetan zentratzeak amaren hilkortasunaren arrazoiei buruzko ikuspegi murriztua ematen digu. Garatze-bidean dauden herrialde askotan amaren heriotz proportzioa nekazal zonatan altuagoa da zona urbanotan baino eta honek puntu garrantzitsu bat jartzen du begibis tan: erditze normaletan edo larrialditan ospitalera garaiz ez iristeak sarritan heriotza berekin duela alegia.
Seguru asko haurdunaldi guztietan bostenak konplikazioak izango ditu eta medikuarengandik urrun bizi den emakumeak hiltzeko arrisku handiagoa du. Leku askotan osasun-baliabideak zona urbanotan gehiegi kontzentraturik daude. Adibidez, 1980. urtean Nigerian lan egiten zuten 200 obstetratatik %90ek estatuko hiriburuetan ziharduen lanean. Egoera hau Afrikan oso tipikoa da, nahiz eta jende gehiena oraindik hirietatik kanpo bizi.
Hirietatik kanpo bizi diren emakumeek erditze normaletan edo kasu larrietan ospitalera joan nahi dutenean, eragozpen asko gainditu behar dituzte. Herriska edo urrutiko etxaldetako errepideak oso txarrak dira, edo agian, urteko garai batzuetan, pasaezinak. Garraiorik ez dago konponketa-lantegirik edo erregairik ez dagoelako. Munduan zehar amaren hilkortasunaren proportziorik altuena Gambiakoa izan da (umea bizirik jaio deneko 100.000 jaiotzatatik 2.000 ama baino gehiago hil dira): 1982 eta 1983. urteetan Farafeni aldean egindako azterketak erakusten zuenez, tratamendu medikoa behar zuten emakumeek Banjul hiriburura joateko 200 kilometroko bidaia egin behar zuten, Gambia Ibaia zeharkatzeko “ferry”a eta guzti erabiliz.
Osasunaren kostua distantzia bezain hesi handia izan liteke oso jende pobrearentzat. Barbara Kwast-ek, Addis Ababa-ko Unibertsitatean Komunitate-Obstetrizian irakasle zenak, Ethiopian amaren heriotzari buruz egindako ikerketan aurkitu zuenez, garraio publikoan 24 orduko bidaia egin ondoren (anbulantziarentzako erregaia —47$ estatubatuar (£28)— urteko irabazien batazbestekoaren herena ezin ordaindu izanagatik) ospitalera iristen den emakumea, handik denbora gutxira odoljarioagatiko shockaz hiltzen da.
Indiar penintsulako emakumezkoen % 75 baino gehiago 19 urte bete baino lehen ezkontzen dira eta gainera, nekazal-areatan bizi badira lan gogorrak egin behar izaten dituzte.
Beste kasu batean, Kwast-ek gizon goibel batengandik honako hau jakin zuen: bere emazteak ospitalean erditze normala izan ondoren hiru egun igarota konbultsioengatik hil egin zen, sukarra igo zitzaionean berriro ospitalera eramaterik izan ez zuelako. “Hauxe gertatu zen izan ere: bere emaztea ospitalean egoteagatik 90$ ordaindu behar izan zituen, erditze normalaren kasuan ordaintzen diren 15$ estatubatuar ordaindu ordez”, zioen Kwast-ek. “Begiraleari eskupeko ederra eman beharko ziokeen berriro emakumea han hartzeko, eta bere senarrak ezin ziezaiokeen inori diru gehiagorik eskatu”.
Zerbitzu mediko egokiak gizartearen bazter guztietara hedatzeko ahalegina —eta hau mundu guztiak oinarrizkotzat jotzen du emakumeen bizia salbatzeko— “hezitako” jendeak bere burua eta familiak bizimodu primitiboko nekazal zonatan kokatzeko gogorik ezak oztopatzen du.
Kwastek dioenez, herrialde askotan 1970.eko hamarkadaren erdian koalifikazio altuko emaginak trebatzeko dirua inbertitzen hasi zirenean, koalifikazio baxuagoko emaginak eta komunitatean jadanik lanean ziharduten emagin tradizionalak gutxietsiz edo, ez zioten aurreko puntuari behar adinako garrantzia eman. Hauxe dio Kwastek: “Nik uste amaren zainketa-arloan aurrera egiteko ahaleginetan herrialde hauetako batzuek hutsunerik egin dutela. Koalifikatutako emagina ez dago hiritik kanpo iharduteko prestatuta, zeren trebatutako pertsona da; agian hiritik kanpo ihardun ezin dezakeen pertsona batekin ezkondua dago, eta umeak ditu eta umeak ongi trebatzea nahi du”.
Sistema eragingarrienetan, osasun-laguntzaileen artean hiru mailak errekonozitzen, trebatzen eta elkarren artean kooperatzen dute, dio berak. Maila bakoitzeko jendeak bere ondorengo mailako jendeari gainbegiratzen dio eta maila hauetakoek aurre egin ezin dioten kasuen ardura beraiek hartzen dute.
Urruti bizi diren emakumeak sarritan desesperaturik iristen dira ospitalera eta tratamendu egokia emateko beranduegi izaten da. Baina ez da berandu iristea soilik heriotza eragiten duena. Osasun-zerbitzu askok ez dituzte behar adina baliabide eta lan-karga astunagatik gainezka daude: pertsonal gutxiegi dute, nahikoa oherik ez eta batzuetan transfusiorako odola eta ekipamendua, botikak, arropa garbia eta antiseptikoak falta zaizkie. Gabon-en egindako azterketa baten arabera, Libreville-ko ospitale nagusiko pazienteek ez zuten tratamendurik hartzen beren familiak botikatik beharrezko medikamentuak ekarri arte. Eta Nairobi-ko Kenyatta izeneko Ospitale Nazionalean sarritan pazienteak binaka egon behar dute ohean, infekzioak harrapatzeko arriskuaz.
Munduan zehar jasotako informazioek diotenez, transfusiotarako odola faltatzea oso arrunta eta larria izan daiteke. Viet Nam-en egindako azterketa batean esate baterako, odoljarioagatiko heriotzen %36 transfusiorako odolik ez zegoelako gertatu zen. Eta Tanzania-ko leku batzuetan nahikoa normala da transfusioa beharrezkoa denean kalean emaile aproposa aurkituz gero, pinta bat odolen ordez pinta bat garagardo ematea.
Gizarte aurreratuetako emakumezkoek medikuntz teknologiaren azken baliabideen laguntza dute haurdunaldian zehar.
Jamaika-n 1981 eta 1984 bitartean ama-heriotzei buruz egindako azterketaren arabera, oso kalitate eskaseko zainketa izatea zen %68 kasuetan heriotza sorterazten zuen arrazoietako bat, pertsonalaren trebetasunik eza eta hutsegiteak arazo handienak izanik. Hori ez da arraroa: Colombia, India, Tanzania eta Viet Nam bezalako herrialde desberdinetatik datozkigun berriek diotenez, amaren heriotza gertatzen deneko %11 eta %47 bitarteko kasuetan, pertsonalaren hutsegiteak izan dira faktore bultzatzailetako bat.
Garapenik ezaren eta zerbitzu-faltaren irudi honen atzean, badago amaren heriotza eragiteko beste faktore indartsu bat ere: sexu-diskriminazioa. Ez da kasualitate hutsa amaren hilkortasunaren proportziorik handienak emakumearen statusa baxuena den gizarteetan gertatzea. Sexu-diskriminazioa heriotz sorterazle gisa luzaro baztertu izan da: pobrezia hartu izan da mundu guztia —gizon, emakume eta haurrak— osasunari dagokionez maila berdinean jartzeko.
Emakume askok garatzeko eta status soziala lortzeko dituzten bide bakarrak ezkontza eta amatasuna dira. Hauxe da jaioz gero emakume askok duten patua eta hori ez lortzea estigma astuna litzateke. Proportzio altua ezkontzen da oraindik 20 urte baino gutxiago dituela. Berehala geratzen da haurdun eta adin emankorrean umeak izaten jarraitzen du. Eredu hau, jakina, arriskuz beterik dago.
Umea izateko adinik seguruena 20 eta 24 urte bitartekoa da, eta azterketa askoren arabera, oso emakume gazteengan edo adin hori baino askoz zaharragoengan arriskua areagotu egiten da. Nigerian amaren hilkortasunari buruz egindako azterketa baten arabera, 15 urteko emakumeen artean heriotz tasa 20-24 urtekoena baino zazpi aldiz altuagoa da, eta Jamaikan 40 urtez gorako emakumeen heriotz tasa 20-24 urtekoena baino bost aldiz altuagoa da.
Afrikan eta Subkontinente Indiarrean 20 urtez azpiko emakumeak edozein garaitan ezkontzen dira, proportziorik altuena Bangladesh -en gertatzen delarik; %75 baino gehiago 19 urte bete baino lehen ezkontzen bait dira. Hauetatik %7, 14 urte bete baino lehen ezkontzen dira, sarritan familia pobreei zama gainetik kentzeko. Alabek ezin dezakete soldatarik irabazi; ezta etorkizunean gurasoak mantendu ere. “Familiako partaide iragankor gisa hazten dira eta lehen aukera suertatzen denean, emazte on eta ama zintzo izatera bidaltzen dira”, dio Mahmuda Islam-ek, Dhaka-ko Unibertsitatean irakasle laguntzaile denak.
Umeak izateko gazteegi
Pelbisa, hilekoa lehen aldiz izan eta urte batzuk pasatu arte erabat heldua ez dagoenez, erditze konplikatua 20 urtez azpiko amentzat arrisku ezaguna da. Afrikako zenbait gizartetan, luzaro irauten duen erditzea ezleialtasun-seinaletzat hartzen da, eta bakar-bakarrik uzten da agonian (edo aitortuz gero laguntza ematen zaio), umea izan edo hiltzen den arte. Ohitura hau Zimbabwe, Ethiopia, Uganda eta Sudaneko hegoaldean dago.
Herrizketako ama asko, trebatutako emagin tradizionalaren eskutan seguruago sentitzen da.
Kelsey Harrison-ek obstetra gisa lan egin du Nigeria-ko Iparraldean. Hemen 20 urtez azpiko emakumeen ezkontza gauza arrunta da eta erditzea zaila gertatzen deneko kasu asko ikusi ditu. “Haurdunaldiari buruz hitz egitea tabua da. Neskagaztea normalean, beraz, erabat ezjakina da”, dio berak. “Umea izateaz edozein erabaki berak ez eta beste edonork hartzen du; normalean bere senarrak. Senarraren baimenik gabe ezin lezake ezer egin; ezta ondoezik aurkitzen bada ere. Eta senarra herritik urrun badago, beste inork ezin lezake ama ospitalera eramateko erabakirik hartu, nahiz eta gaixorik egon.
“Normalean familiartekoak asko kezkatzen dira erditzeak luze jotzen duenean”, dio Harrisonek. “Badakite arriskutsua dela eta horregatik sarritan beren erremedio tradizionalak aplikatzen dituzte, hauetako asko zoritxarrez oso kaltegarriak izanik. Hostoak edo esku zikinak sartzen dizkiote baginan; baina are okerrago da kirurgia lokala —”gixiri ebakuntza”, zeinetan butxadura libre uzteko bagina bizarra mozteko xaflaz ebakitzen dioten.” Emakume asko ebakuntza hauen ondorioz etxean odolustu egiten dira, ospitaletan aztertu edo estatistiketarako hartu gabe, Harrisonen ustez.
Lehen haurdunaldia arriskutsua izatea espero izan eta arazorik gabe erditzen dutenek, ondorengo bi haurdunaldietan ere seguruenik ez dute arazorik izango. Baina ondorengo odolustea, umetokia apurtzea eta infekzioa bezalako konplikazio serioak gero eta gehiago dira. Portugalen esate baterako, bostgarren haurra zuten emakumeek bigarrena zutenek baino hiru aldiz probabilitate handiagoa zuten hiltzeko.
Ugalkortasun altua da emakumeen status baxuaren adierazle. Eta nahiz eta familia handiak komunitate pobretan sarritan beharrezko izan (lan-karga banatzeko eta gurasoak zahartzaroan zainduko dituzten semeak izateko), emakume askok etengabe izaten dituzte umeak beste alternatibarik ez dutelako. Beren status soziala horren arabera dago, ez daude familiatik kanpo beren burua mantentzeko moduan hezita eta famili plangintza legez kanpo dago edo ez dute eskueran. Beste batzuetan ezezaguna zaie edo gizonek bakarrik hartuko dute erabakia.
Munduko Ugalkortasun-Azterketak erakusten duenez, haurdunaldien proportzio altua gogoz kontrakoa da. Ikertzaileei ume gehiago edukitzerik ez zutela nahi esan zieten emakumeen erdiak baino gehiagok ez zuen antisorgailurik hartzen. Antisorgailurik gabeko emakumetan, ia gehienak gutxi eskolatuak ziren. Azterketek adierazten zutenez, zazpi urte edo gehiago eskolatutako emakumeek eskolatu ez direnak baino 3 aldiz probabilitate handiagoa dute antisorgailuak ongi erabiltzeko. Batezbeste besteek dituzten umeen erdiak dauzkate.
Elikadura desegokiak anemiak sortzen ditu haurdun dauden emakumeen artean.
Gogoz kontrako haurdunaldia berez heriotz eragile da. Urtero 40 eta 60 milioi bitartekoa da abortatu nahian dabiltzan emakumeen kopurua. Ebakuntza klandestino arriskutsuak jasanik hiltzen direnak asko dira. Abortoak Hegoamerikan beste edozein arrazoi sinplek baino heriotza gehiago sorterazten du haurrak izateko sasoian dauden emakumeengan, eta faktore bakarra ez bada ere, amaren heriotzari buruz ditugun mundu osoko txostenetan arrazoi nagusienetakotzat jotzen da.
Nahiz eta abortoagatiko heriotza ustegabekoa izan, ama askoren heriotzak ez dira lehen begiratuan diruditen zoritxar tragikoak; haurtzaroaz geroztik garatzen joan den gaixotasun kroniko baten azken maila baizik. Emakumeak status baxua duen munduko leku askotan, neskak jaiotzatik baztertu egiten dira; janari eta arreta mediko gutxiago ematen zaie eta beren anaiek baino hezketa-maila txikiagoa jasotzen dute. Baliabide gutxiko familietan alabak honela baztertuta gaizki hazten dira eta beren bizitzako helburuak mugatuak izatea ez da harritzekoa. Bi arrazoi hauek emakume askok haurdunaldian hiltzeko oinarriak jartzen dituzte.
Mundu osoan zehar 898 herriskatan egindako azterketaren arabera, maila ekonomiko guztietan nagusitzen zen ereduak emakumeen elikagai-beharra gizonezkoenaren ondoan bigarren mailakoa dela adierazten du. Gainera, Indiako Uttar Pradesh-en sexu-diskriminazioa aztertu zuten ikertzaileek. Umea neska zenean mutila zenean baino denboraldi laburragoz ematen zitzaion bularra. Batzuetan, hau honela gertatzearen arrazoia emakumearen lehenengo umea alaba izatea zen. Familian bere statusa igotzeko seme bat sortzeko zuen presaz, segituan geratzen zen berriro ere haurdun, eta neskari bularra emateak fetoa handiagotzea galeraziko zuen usteaz, utzi egiten zion neskari bularra emateari.
Aitzitik, ikerleek beste hau ere aurkitu zuten: semeak izaten zituzten emakumeak hurrengo haurdunaldia atzeratzen saiatzen zirela, beren arreta osoa semei eskaintzearren. Ondoan dagoen Haryana-n, antzeko zerbait gertatzen zen. Ikertzaileek aurkitu zutenez, lau hilabete pasatu ondoren mutila baino bi aldiz neska gehiago elikatzen zen biberoiz; eta ondorioz infekzio, beherako eta desnutrizioa jasateko zahurgarriago ziren. Uttar Pradesh-eko azterketak honako hau ere aurkitu zuen: alabei anaiei adina arroz eta barazki emanda ere, gurin, esne eta arrautzak bezalako janari elikagarriak gutxiago ematen zitzaizkien.
Diskriminazio hiltzailea
Herrialde askotako txostenen arabera, osasun-zainketaren inguruan neskagazteei egiten zaien diskriminazioa begibistakoa da. Nigerian dagoen Lagos-eko haur-klinikan mutil-proportzio altuagoa dago neskena baino. Eta Bangladesh-en egindako azterketa baten arabera, nahiz eta beherakoen proportzioa neska eta mutilen artean berdintsua izan, %66 mutil gehiagok hartzen zuen tratamendua.
Batzuetan finantz arrazoiek okertzen dute balantza, esate baterako, Korean egindako osasun-proiektu batek erakusten duenez zerbitzua doan zenean neska eta mutil-kopuru berdina ekartzen zen elgorriaren aurkako inmunizazioa burutzeko, baina tasa txiki bat ezarri bezain laster, txertoa jartzen zitzaien nesken proportzioa mutilena baino %25 baxuagoa zen.
Subkontinente Indiarrean sexu-diskriminazioa hain indartsua delarik, hiltzen diren sei neskatik bat utzikeriagatik izaten da. Haurtzaroko utzikeria gaindituz bizirik geratzen direnen osasuna kalteturik geratzen da, haurdunaldiaren ondorioz hiltzeko arriskua handiagotu egiten delarik. Erlazio zuzena dago, esate baterako, emakume baten altuera eta bere pelbisaren artean. Desnutrizioaren ondorioz txiki geratzen direnek erditze zaila izateko arrisku handiagoa dute.
Hirugarren munduan ere, hirietan bizi diren emakumeek osasun-baldintza egokiagoak izaten dituzte.
Anemia ere oso gaitz arrunta da gaizki elikatutako emakumeen artean. Ama hiltzeko zuzeneko arrazoia izateaz aparte, bestelako arrazoiengatiko heriotzean eraginik badu hain larria ez den anemiak. Infekzioa saihesteko gorputzak duen ahalmena murriztu egiten du, umea izan berri duten emakumeak odol-pozoadura edo sepsi puerperalaz heriotzez hiltzeko aukera emanez. Eta emakume anemikoak ezin lezake odol-galera beste osasuntsu batek bezala jasan: litro bat odol galtzeak ez du hemoglobina normal duen emakumearen heriotza eragingo, baina anemia handia duenarentzat 150 mililitro galtzea hiltzeko aski izan liteke.
Harrisonen ustez emakumeen status baxuari asoziaturiko gaitz guzti hauek, garapen ezari loturik daude, eta hezkuntza da arazoari aurre egiteko arma bakarra. “Nik uste Hirugarren Mundukook herrialde garatuen historia zer-nolakoa den ikasi beharko genukeela, zeren guk dugun arazo-multzoa —ezberdintasun soziala, emakumeenganako krudeltasuna, elikadura murritza, komunikazio-sistema pobreak, osasun-zerbitzuetara ezin iritsia etab.— garapenaren ingurukoa da”, zioen berak. “Baina garapena ezinezkoa da gehienek irakurtzen eta idazten ez dakitenean: heziketa arautuaren bidez analfabetismoa gainditzen ez badugu, ez goaz inora”.
Emakumeen statusa eta bizi-maila igotzeko neurriek zalantzarik gabe haurdunaldian hiltzen direnen kopurua murriztu egingo dute. Baina Harrisonek dioenez, neurri hauek ez dira oso kalitate oneko amatasun-zerbitzuak emateko alternatiba. Herrialdeek fronte guztietan aldi berean ekin beharko diote arazoari, zeren konplikazioak sortzen direnean —edozein egoera sozialetan gerta daitekeenez— zerbitzua garaiz eta trebetasunez eskaintzeak bakarrik salbatuko du emakumearen bizia.
Etxean erditu, emagin tradizionalak trebatuz
Zimbabwek 1980. urtean bere independentzia lortu zuenean oso emakume gutxi ziren haurdunaldian medikuak atenditutakoak. Ume gehienak emagin tradizionalen laguntzaz munduratzen ziren. Normalean emakume zaharragoak, familia zutenak, adinarekin beren komunitateetan jakinduria eta errespetua irabaziak zituzten emakumeak ziren emagin hauek.
Emagin tradizionalek jaiotza gehienak bi arrazoirengatik gainbegiratzen zituzten batez ere: alde batetik, jende gehiena bizi zen nekazal areatan zerbitzu medikoak urri zirelako eta bestetik, emakumeak etxetik urrun zegoen ospitale inpertsonalaren perspektibarekin baino jadanik ezaguna zuten sistemarekin gustorago sentitzen zirelako. Gainera, ospitale gehienek ez zituzten jaiotzako errito espiritualak kontutan hartzen, zeinak bereziki lehen erditzean oraindik komunitate tradizionaletan oso garrantzitsuak bait dira. Baina lehentasun pertsonalak edonolakoak direla ere, Hirugarren Munduko esperientziak adierazten duenez, amatasunaren inguruko zainketa jasotzen ez duten ama eta haur jaioberrien arriskuak dezenteak dira.
Zimbabwe ez da gai izango etorkizun hurbilean bertako ama eta jaioberri guztiei arreta mediko profesionala emateko. Bitarteko neurri gisa, erabakita dago gaur egungo sistema hobetzea, horretarako emagin tradizionalen trebetasuna mailaz igo eta osasun-sarean integratuz.
Ideia Manicaland-en gauzatu zen. Mutare-tik kilometro gutxira dagoen Rowa-ra egindako bisitan (Mutaren 20 emagin tradizional inguru bertako klinikan bilduta zeuden trebakuntzarako), erizainburu probintzialak honela zioen: “kaltegarriak suertatzen diren praktika tradizional horiek bakarrik aldarazi eta onuragarriak bultzatzea da gure filosofiaren oinarria”.
Lehenengo eta behin emaginei higiene-oinarriak irakasten zaizkie. Sarritan gertatu ohi da ama umea egitera doala eta, emagin hauetako bati laguntza eskatzen diotenean soroan aurkitzea. Atzazalak zikinak izango ditu eta zilbor-hestea eskura duen edozerekin, banbuzko ezpalez esate baterako, moztuko dio, dio Mashama-k. Zilbor-hestea behi-simaurrez zikinduko du edo hautsez, hestea lehortu asmoz. Ez da harritzekoa beraz, jaiotza ondorengo tetanoa baldintza horietan arazo arrunta izatea. Eta emagin tradizionalak bere eskuak umetoki-lepoan sartzen dituelako –eta batzuetan jaiotza erraztu asmoz baita txikitutako hostoak aplikatu ere– amek sarritan infekzioak izaten dituzte.
Higienearen aurkako praktika hauek baztertu egiten dira trebakuntzan, eta emagin tradizional bakoitzari jaiotzarako ekipo berezia ematen zaio. Ekipo hau honako elementuz osatuta dago: xaboi-barra bat, atzazaletarako eskuila, bizarra mozteko xafla (bitan zatituta gizonezkoek bizarra mozteko erabil ez dezaten), lokarri esterilizatua eta jaioberriaren zilbor-hestearentzako alkohol kirurgikoa, lurrean zabaltzeko plastikozko “maindire” bat, eta haurraren begiak eta amaren perineoa lehortzeko eta jaioberria biltzeko zapi garbi batzuk.
Bizarra mozteko xafla esterilizatuak eta xaboia gertueneko klinikan eros daitezke, baina ekipamenduko beste gauza guztiak segituan presta daitezke: plastikozko “maindirea” normalean ondo garbitutako irin-zakua da; atzazaletarako eskuila bertako landare baten pipita iletsua da (lehortuta) eta lokarria landare baten zuntza da; xaboiz garbitu eta eguzkitan lehortuta.
Emagin tradizionalei amak haurdunaldian zailtasunik duen ala ez antzematen ere irakasten zaie; oso ondo trebatutako pertsonal medikoak antzeman ditzakeen zailtasunak dira hain zuzen. Jaiotza aurretiko zainketan “arriskurik” izan dezaketen emakume haurdunak distritoko ospitalera bidaltzen dira; bizia salbatzeko zesarea edo odol-transfusiozko prozedurak bait dituzte han. Lehenago haurdunaldian konplikazioak izan dituztenak, edo zesarea edo haur hila izan dutenak, bikien esperoan daudenak, edo burukomina jasan edo hankak hazten zaizkienak, bidali egiten dira eta baita jadanik zenbait haurdunaldi izan dituztenak ere.
Jendeak uste ez bezala, haurrak izan ahala amak hurrengoa erditzeko ez du erraztasun handiagorik eta hemorragi arriskua, odol-presio altua eta infekzio-arriskua nabarmenki igotzen dira hirugarren erditzeaz geroztik.
Trebatzaileek duten herronka, informazio zientifikoa jendearen ustea baino konbentzigarriago bihurtzea da, zeren trebakuntzak ez du ezagutza-hutsunerik betetzen; mendetan zehar ezarritako sistema ordezkatu besterik ez bait du egiten.
Emagin tradizional hauetako asko ez dira inoiz eskolara joan, baina analfabetismoa ez da trebakuntzarako oztopo. Eskolak eztabaida, bitarteko bisual, abesti, dantza eta drama bidez ematen dira eta jeneralean saio biziak izaten dira. Ikastaro-bukaeran, taldeak normalean ikasitakoa antzeztu egiten du. Ikasleetako erdia zuhaitz-itzalpean eseriko da, beste erdiak emagin trebatu gabeek zuzendutako erditzea antzezten duen bitartean. Praktika kaltegarriak antzezten dira, eta antzezleek normalean istorioari amaiera tragikoa ematen diote, haur gaixoa herriko sendagileari eramanez, zeinak haurra tetanoa jasatetik salbatu ezin duen. Istorioa zarata eta guzti antzezten da.
Ondoren ikusleek hartzen dute txanda hautsez beteriko eszenategian, trebatutako emaginak zuzenduriko erditzea antzezteko. Oraingoan istorioak emaitza arrakastatsua du; emagina etxolatik irteten da jaioberria zapi garbian bilduta daramala eta abesti tradizional bat kantatuz. Abestian (estu dagoen aitari jaioberriaren sexua adierazteko seguru asko) sexu-organoei ezkutuko erreferentzia egiten zaie.
Azkeneko “graduazio-ospakizunean”, emagin tradizional trebatuei oroigarriak ematen zaizkie. Beren zerbitzuagatik ez zaie ezer ordaintzen. Beren komunitatean statusa igo egin zaiela adierazten duen oroigarri txiki hau beraz, oso garrantzitsua da. Trebakuntzaz geroztiko segimendua eta jarraipena ere guztiz garrantzitsuak dira eskemak arrakasta izan dezan, eta emagin tradizionalek bertako osasun-zentruarekin harreman estuak izatea espero da.
“Hasieran, ezagutza zientifikoa jaso duen pertsonalak ez-profesionalekin lan egiteko ideia baztertu egiten zuelako, arazo batzuk izan genituen”, zioen Mashama-k. “Baina bi taldeen arteko elkarrizketa bultzatu genuen, eta orain klinikako pertsonalak dioenez, emagin tradizionalekin elkarlanean arituta emergentzia gutxiago dituzte eta emagin tradizionalek jokatzen duten papera onartu egiten dute. Gaur egun emagin tradizionalek beren hutsegiteei buruz klinikan hitz egin eta gauza nola hobetu dezaketen galdetzeko ez dute inolako arazorik”.
Bistan zegoen trebatutako emagin tradizionalek Rowa-ko klinikarekiko zuten konfidantza. Saioa bukatzean, HIESari buruzko eztabaida sutsuari lotu zitzaizkion. Ezin al dugu eskularruekin lan egin? galdetu zioten Mashama andereari. Eta ekipamenduari zegokionez, zergatik ez zituzten beraiek ere herriko osasun langileek (lehen osasun-laguntza ematen zuten beste talde paramedikoak) zituzten bezalako poltsak? Herriko osasun-langileek UNICEFek emandako poltsak zituzten eta edozeinek ezagutu zitzakeen herrian harat-honat zebiltzanean, emaginek azaldu zutenez.
Eskaera hauei garrantzia ematen zaie. Baina osasun-zainketarako baliabide mugatuak izateagatik, trebatutako emagin tradizionalek bezeroak gustora uztea izango du saritzat. Trebakuntzaren ondorioz zenbat bizitza salbatu diren jakiteko estatistika gutxi daude oraindik eskura, baina Aletta Mashamak dioenez “ama asko trebatutako emagin tradizionalaren eskutan seguruago sentitzen da, zeren emagin hauen zerbitzuak gero eta emakume gehiagok eskatzen bait dituzte”. Trebakuntzaren eskema, plan nazionaltzat hartu da Zimbabwen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ee7edceb8de7 | http://zientzia.net/artikuluak/errenazimentuko-matematika/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Errenazimentuko matematika - Zientzia.eus | Errenazimentuko matematika - Zientzia.eus
Errenazimentuaren sorreran greko klasikoen lanen latinerako itzulpenek berebiziko garrantzia izan zuten, eta bi bide ezagutu zituzten. Alde batetik, mendebaldeko Erdi Aroko biltzaile latindarren lanak zeuden eta bestetik, arabiarrek eta pertsiarrek egindako Grezia Klasikoaren lanen itzulpenak.
Errenazimentuaren sorreran greko klasikoen lanen latinerako itzulpenek berebiziko garrantzia izan zuten, eta bi bide ezagutu zituzten. Alde batetik, mendebaldeko Erdi Aroko biltzaile latindarren lanak zeuden eta bestetik, arabiarrek eta pertsiarrek egindako Grezia Klasikoaren lanen itzulpenak. Errenazimentuko matematika - Zientzia.eus Errenazimentuko matematika
Matematika
Errenazimentuaren sorreran greko klasikoen lanen latinerako itzulpenek berebiziko garrantzia izan zuten. Itzulpen hauek bi bide ezagutu zituzten. Alde batetik, mendebaldeko Erdi Aroko biltzaile latindarren lanak zeuden eta bestetik, arabiarrek eta pertsiarrek egindako Grezia Klasikoaren lanen itzulpenak. Lehenengo bideak, ezpairik gabe, askoz garrantzi txikiagoa du bigarrenak baino. Hala eta guztiz ere, kontutan hartu behar den zerbait da.
XIV. mendeko eskuskribu italiar baten miniatura. Neurtzeko moduak azaltzen ditu.
Errenazimentuaren hasieran matematikaren arloan asko landu zen atala aritmetika izan zen. Lantze honetan Erdi Aroko bildumak izan ziren oinarria. Matematikaren benetako garapena, hots, logikoki eratutako proposizioen bitartez dedukzio-bidez eraikitako sistema, Erdi Aroan zehar desagertu egin zen, eta matematika merkatal trukeetarako behar ziren kalkuluak egiteko, lurren neurketarako eta antzeko eginkizunetan baino ez zen erabiltzen. Baina, XIV. mendean merkatal bizitzak ezagutu zuen gorakada dela eta, kalkuluak beste sakontasun bat eskatzen zuen eta horretarako Erdi Aroko bildumak berriro ere eskuratu, ikertu eta sakondu egin behar izan zituzten.
Ospe handieneko biltzaile latindarra Boecio (475-524) dugu. Honek, Ptolomeo, Euklides eta Alexandriako Nikomakoren lanetan oinarritutako astronomia, geometria, aritmetika eta musikari buruzko tratatu erraz batzuk idatzi zituen. Baina, hauek baino garrantzi handiagoa Aristotelesen logikari buruzko idazkien bere itzulpenak du. Gogoan eduki behar den beste biltzailea Kasiodoro (~ 490-580) da. Sevillako San Isidororen (570-636) “Etimologietan” zenbait kontzeptu matematikoren definizioak aurki daitezke, hauekin batera Veda Beneragarria (673-735) eta York-eko Alcuinus aipatu behar ditugu. XII. mendearen erdi aldean Europako zenbait katedralekin uztartuta zeuden eskoletan “quadrivium” izeneko egitasmoan (geometria, astronomia, aritmetika eta musika) aipatutako biltzaile hauen lanak hartzen ziren testutzat.
Baina, lehen aipatu dugun bezala, matematikaren garapenean bide honek ez du horrenbesteko garrantzirik; bigarrenak, baizik. Pentsakera zientifikoari arabiarrek egin zioten mesede oparoena, zientzia greko klasikoaren berreskuratze eta transmisioa izan zen, eta nahiz eta bere emaitza originala urria izan, zientziaren aurrean zeukaten jarrera laiko eta irekia (mendebaldean zegoenarekin alderatuz) aurrerapauso handia izan zen.
Arabiarrek zientzia greko klasikoa bi iturritatik edan zuten: alde batetik, Bizantzioko grekoen iturria dugu eta bestetik Pertsiako ekialdean kokatuta zeuden kristau nestoriarrena. Nahiz eta latinera itzuli eta kontserbatzen diren arabiarren zientzilanak XII. mendekoak izan, IX. menderako zenbait itzulpen egon bazegoela dakigu. Azkeneko mende honetatik aurrera Europa kristauaren eta Islamaren arteko merkatal erlazioak ugaldu egin ziren eta baita gainerako erlazioak ere. Horrela, itzulpen arabiarrek beren bidea aurkitu zuten mendebaldera sartzeko. Sizilia eta Toledo bihurtu ziren itzultzaileen kabia. Zer esanik ez, itzulpen hauek arabieratik latinera egiten ziren. Baina XII. mendean hasi ziren itzulpen zuzenak egiten, hau da, grekotik latinera. Urtetik urtera bide hau lehentasuna hartuz joan zen eta XIV. mendearen hasierarako itzulpen arabiarrak oso gutxi erabiltzen ziren.
Matematikaren arloan arabiarrek mendebaldeari transmititu ziotena zientzia grekoak zuena baino askoz oparoagoa zen. Aberastasun hau ez dagokio arabiarrek egindako lan originalari; hinduen matematikaz egin zuten asimilazioari baino. Hinduek aritmetika eta algebraren esparruan aurrerapen handiak lortu izan zituzten: erro karratuak eta kubikoak ezagutzen zituzten, segida aritmetiko nahizgeometrikoen batuketak egiteko bideak jarrita zeuzkaten, lehenengo eta bigarren mailako ekuazioak ebazteko metodoak bazituzten eta sinuaren taula trigonometrikoa egina zeukaten.
Euklidesen "Elementuak" lanaren latinezko bertsioa.
Hala ere, zientziari egin zioten oparirik handiena beren zenbaki-sistema izan zen, hau da, orain erabiltzen dugun sistema posizionala eta honetan toki berezia merezi du zeroaren asmakuntzak. Sistema honen lehenengo adierazpen osoa IX. mendean Al-Khwarizmi izeneko matematikari arabiarrak egin zuen. Mendebaldean sistema honen hedapena oso geldia izan zen eta nahiz eta XII. mendean hasi XVI. mendean (Italian izan ezik) gainerako lurraldeetan sistema erromatarra asko erabiltzen zen. Hala ere, XIV. mendetik aurrera matematikarien artean sistema hindu-arabiarra nagusitu egin zela esan daiteke.
Garai horretako matematikaren garapena Mendebaldean hiru urratsetan burutu zen. Hasierakoari “lehenengo Errenazimentua” esan diezaiokegu; XIII eta XIV. mendeetan gertatu zen eta matematika klasikoaren berreskurapena zen bere lorpen nagusia. Honek Parisen izan zuen bere kabia berezia. Bere pertsona aipatuena Pisa-ko Leonardo da eta bere arlo nagusia aritmetika edo kalkulu-bidea ziren. Bigarren aldea XV. mendean daukagu. Honetan matematikaren kimu berri batek loratzea lortu zuen, hots, algebra eta bere gailurra Luca Pacioli-ren “Summa” izeneko lana argitaratu zen 1494ean. Hemendik aurrera matematikaren garapena ildo aritmetiko-algebraikoari jarraituko zaio eta honekin hirugarren aroan gaude, hots, Errenazimentuan bete-betean.
Esana dagoenez, garai honetako matematikaren adar nagusia aritmetiko-algebraikoa zen, baina bai geometrian nahiz trigonometrian aurrerapausoak eman zirela ere aitortu behar dugu. Egia esan, geometriaren arloan garrantzizko aurrerapen teorikorik ez zen gertatu, baina arkitektoek, margolariek, etab.ek egin zituzten lanak kontutan hartzekoak dira. Garai honetako oso berezitasun garrantzitsua izpiritu zientifiko-teknikoaren garapena da. Beraz, edozein jakintza-arlotako aurrerapen praktikoek beren alderdi tekniko hutsa baino zerbait gehiago adierazten zuten.
Beste aldetik, trigonometriak garai honetan aurrerapen handia lortzeaz gain bere autonomia osoa erdietsi zuen. Horrela, aldi hartako hasieran astronomiaren mirabe baino ez zen hura, bukaeran bere buruaren jabe izango da.
Hori dela eta, hurrengo urteetan izango duen garapen teorikoari atea ireki zitzaion.
Viète-ren bizitza XVI. mendean bukatu zen, baina bere lanean algebra sinbolikora iragateko eman behar zen jauziaren oinarria aurkitzen da. Honekin matematikaren historian garrantzi handiko aro bat itxi zen. Ia berehala fisika berriaren bultzada dela eta, matematikaren arloan kalkulu infinitesimalak hartuko zuen lehentasuna. Etapa bat amaitutzat jo dezakegu. Bere emaitzak hurrengo mendean hasiko ziren loratzen, hau da, gaur egun Zientzia Moderno edo XVII. mendeko Iraultza Zientifiko bezala ezagutzen den hasierarekin.
Matematikaren irakaskuntza
Boecio-ren "Aritmetika" lanaren XV. mendeko argitalpena.
XII. mendera arte mundu intelektuala monastegietan zegoen giltzaperatuta. Egoera hau, esandako mendean eta Unibertsitateen sorrerarekin hasi zen birrintzen. Besteak beste, hor ditugu Parisekoa (1160), Boloniakoa (1160), Oxfordekoa (1167), Paduakoa (1222), Salamancakoa (1227), Krakoviakoa (1364) eta Viennakoa (1367). Irakaskuntza unibertsitarioaren oinarria zazpi arte liberalak ziren eta zientziari dagokionez “quadrivium”a zen biltokia. Nahiz eta hasieran unibertsitateak mundu intelektualarentzat oso lagungarriak izan, Behe-Erdi Arora iristean tradizio aristoteliko-kristauaren defentsaren gaztelu bihurtu ziren heinean, garapen zientifikoei kalte baino ez zieten egin.
Unibertsitateetan erakusten zen matematikaren maila oso apala zen eta egoera hartan iraungo zuen XV. mendearen bukaera arte. Berez, XIII, XIV eta XV. mendeetan matematikaren arloan emandako aurrepausoak unibertsitateetatik kanpo egin ziren. Honela, XV. mendearen bigarren erdian matematika irakasten zuten unibertsitateak Bolonia eta Krakoviakoa baino ez ziren, eta hauetan astronomiari eta astrologiari laguntza emateagatik irakasten zen. Mendearen aldaketarekin batera, egoera ere erabat aldatuko zen. XVI. mendean matematikako katedrak unibertsitate guztietan hasiko dira loratzen.
Matematikaren garapenean (eta ez matematikarenean soilik) garrantzi berezia izan zuen liburuen inprimaketak. Horrek, besteak beste, sinbolismo bakarra eta sinpleena sortu eta onarterazi zuen eta, denok dakigun bezala, hori matematikaren garapenerako behar-beharrezkoa da. Hasiera honetan, lehenengo lana idazki klasikoak argitaratzea izan zen. Horrela 1472. urtean Sevillako Isidororen “Etimologiak” eta Sacrobosco-ren “Sphaera” inprimatuko dira, 1478an Boecioren “Aritmetika”k ikusiko du argia (honek mende batean hogeitabost argitalpen baino gehiago izan zituen) eta 1488an Sacroboscoren “Algorismus”ari egokituko zitzaion txanda, esaterako. Hemendik aurrera, Euklidesen nahiz Arkimedesen, Apolonioren edo Diofantoren lanak argitaratuko dira eta hauekin batera beste hainbat eta hainbat lan klasiko ere bai. Gainera, ez latinez bakarrik, bai eta herri-hizkuntzetan ere.
Beraz, unibertsitateak bere katedrekin, alde batera eta bestera azpiegitura bibliografikoak zutabeak ipinita zeuzkan XVI. mendean matematikaren irakaskuntzaren garapenerako.
Algebra kalkulurantz
XIII. mendean merkatalgoak eta bankak izan zuten zabalkuntza (Italian, batez ere) dela eta, erabilpen praktikoa helburutzat zeukaten lan matematiko batzuk idatzi eta argitaratu ziren. Horrela XVI. mendean aritmetika praktikoa Urrezko Arora iritsi zela esan daiteke.
Pacioli-ren "Summa" liburuaren azala.
Inprimatu zen lehenengo aritmetika praktikoa Treviso-n argitaratu zen 1478an eta bere egilea zein zen ez dakigu. Bertan, besteak beste, oinarrizko lau eragiketak (batuketa eta kenketa laburki, biderkaketa eta zatiketa zabalago eta bide desberdinez; ez dezagun ahantz Errenazimentuan zehar azken eragiketa hauen ebazpenak bere zailtasuna zuela), hiruko erregela (“regola de tre cose”), etab. aurkitzen dira. Hamar urte geroago askoz aberatsagoa den Pietro Borghi-k argitaratuko du bere lana Venezian. Italiatik joera hau Alemaniara pasatuko da bereziki, bertan hainbat liburu argitaratuz.
Urte haietan matematikaren sortze-lanerako behar-beharrezkoa zen lanabes baten bilketarako lehen urratsak eman ziren, hau da, formalismo abstraktu baten eraikuntzarako lehen urratsak. Bere bidez termino nahiz eragiketak sinbologia jeneriko eta sinple batez adieraziko lirateke matematika hedatzea nahiz sakontzea erraztuz. Matematikak ideien gainetik eraikitzen ditu ereduak eta horregatik dauka hostoak kenduz zuzen-zuzenean mamira joateko kodigo sinboliko baten beharra.
Arlo honetan garrantzi handia dauka zenbakien idazketaren arazoak. Alde batetik, abakozaleak dauzkagu. Hauek zenbakiak erromatar eran idaztearen alde zeuden eta XVII. mendearen erdira arte, bankarien eta merkatarien artean batez ere, hauek zirela nagusi esan behar dugu. Hauek beren eragiketak egiteko abakoak erabiltzen zituzten eta honi buruz abakoak gaur arte Errusian eta Asian erabili izan direla gogoratu behar dugu.
Hauen aurrean algoritmozale izenda ditzakegunak dauzkagu. Hauek zenbakiak arabiar eran idazten zituzten. Hasieran idazkera hau unibertsitateetan baino ez zen erabiltzen eta bere hedapen-prozesua geldi eta neketsua izan zen. Idazkera berri hau duen kalkulurako liburu inportanteenetakoa, lehen aipatu dugun Sacroboscoren “Algorismus” (1488) izenekoa da. Baina, matematika zientzia teoriko bezala lantzen zutenen artean aukera egina zegoen, Errenazimentuan. Beraz, arabiar zenbakiek lortu zuten beren garrantzia.
Trevisoko “Aritmetika” argitaratu eta hamabost urte barru Luca Pacioli-ren “Summa” izeneko lan ikaragarria agertu zen. Luca Pacioli frantziskotarra, Perusa eta Erromako irakasle izan zen eta 1494ean “Summa de arithmetica, geometria, proportioni et proportionalita” izeneko liburua argitaratu zuen Venezian. Lan honek bost atal dauzka eta hauetako bakoitza azpiatal desberdinetan banatuta dago. Testuaren gunea aritmetika eta algebrari dagokie. “Summa”ren lehenengo atalean aritmetika aztertzen da: zenbakien sailkapen pitagorikoa eta poliedro erregularren ohizko teoria. Gero, oinarrizko eragiketa aritmetikoak azalduko ditu, batuketa (metodo batez), kenketa (hiru metodoz), biderkaketa (zortzi metodoz), zatiketa (lau metodoz), progresio aritmetikoen kalkuluak, erro karratuak eta kubikoak, eta berreketa. Aurreraxeago zatikiak ikertuko ditu eta horrela bukatzen da aritmetikari dagokiona.
Pacioli.
Algebrarekin hasterakoan oinarrizko eragiketak eta berdinketa adierazteko ikurrak gogoratzeko arau mnemoteknikoak ematen ditu. Horrela, eguneroko kalkuluetan eta “arte maggiore”an erabili behar direnen artean (hauek berak “caratteri algebrici” izendatuko ditu) bereizketa egiten du.
Ekuazioen teorian lehenengo eta bigarren mailakoak aztertuko ditu. Maila handiagokoak orokorrean algebraren bitartez ez dagoela ebazterik esango du (zenbait urte geroago Tartaglia, Cardano eta beste matematikariek ebatziko zituzten). Laugarren atalean partida bikoitzeko kontabilitatea eta moneta- eta neurri-taulak emango dizkigu, bostgarrenean geometriaz arduratzen delarik.
XVI. mendean zehar, algebraren garapena bi ildotatik doa aurrera. Batetik, sinbologia erraz eta batutzailea eraikitzearena dugu eta bestetik, garrantzi handiko problemak ebaztearena, hala nola, hirugarren eta laugarren mailako ekuazioak eta bide batez zientzia formal bat eraikitzearena. Lehenengo ildoa matematikari alemanek hartuko dute bereziki. Bigarrena, aldiz, italiarrek. Bi bide hauen uztarketa, hau da, sinbologia erraz eta kementsu baten bidez partikularretik orokorrera iragatea argi eta aise lortzea, S. Stevin (1548-1620) holandarrak eta F. Viète (1540-1603) frantsesak lortuko dute. Bi zientzilari hauek ohizko italiar eta alemaniar eskoletatik kanpo kokatzen dira.
Simon Stevin edo Brujas-eko Simon, Errenazimentuaren bukaerako injineru-zientzilari horietako bat dugu. Arazo praktikoak ebazteko izugarrizko kemena izateaz gain bere ahalmenak alor teorikora pasarazi zituen. Gotorleku eta kaien eraikuntzaz arduratu bazen ere, geometria, estatika, hidrostatika, kontabilitatea, aritmetika eta algebra ez zituen baztertu. Matematikari buruzko bere bi lan oparoenak 1585ean argitaratu ziren Leiden izeneko hirian. Beren izenak “De Thiende” eta “L’Arithmetique et la Practique de la Arithmetique” dira.
Lehenengoa, Stevin-ek erabilpen praktikotarako idatzi zuen. Zatikiak bera baino lehen ezagunak ziren arren, erabilpena oso murritza zen eta inork ez zituen egitura baten barnean sartu. Stevinek zenbaki osoak gidatzen dituzten erregela matematikoak zatikiekin erabil ahal izateko, idazkera berri bat asmatu zuen. Hala ere, idazkera hau ez zen oso aproposa eta urte gutxi barru (1617an edo) Neper-ek gaur egun erabiltzen dugun zenbaki osoaren atzetik koma batez bereiztuta zati hamartarra idaztea proposatu zuen. Lan honetan egileak proposatutako pisuak, neurriak eta monetak sistema hamartarrean oinarritzeko sistemak, bi mende baino gehiago itxaron beharko zuen gorputz hartzeko.
Idazkera algebraiko sinkopatuaren adibidea. Boelli-ren "Algebra"koa.
“Arithmetique”n algebraren garapenerako garrantzi handiko bi ideia plazaratzen ditu. Alde batetik, zenbakiaren kontzeptuaren bateraketa eta, honetan oinarrituta, ekuazio algebraikoen ebazte-erregelen bateraketa bestetik. Horrela, zenbakien teoriaren ikerketak zenbaki negatiboak erabat onartzea ekarriko du eta beraz, ekuazio algebraikoak ebazteko zegoen azpibanaketa ezabatuko du “erregela bakar bat” eskainiz. Hala ere, ekuazio kubiko eta bikarratuen kasuan ez zuen ahal zuena lortu, Bombellik (1572an edo) lehen aldiz adierazitako zenbaki irudikarien kontzeptua bereganatu ez zuelako.
François Viètek pentsakera matematikoaren ikuspegiari izugarrizko aldaketa eman zion. Berak honakoa proposatu zuen: kalkuluak kantitate konkretuetan oinarritu beharrean, edozein kantitate adieraz dezaketen sinbolo edo ikurretan oinarritzea. Eta baita lortu ere. Horrela abstrakzio-mailan algebra aritmetika baino gorago jarri zuen eta trigonometria nahiz geometriaren arloetan algebra sistematikoki erabili zuen. Vièten lanetan partikularretik orokorrera iragatea ezpairik gabe ikusten da lehen aldiz.
Trigonometria
Alor honek matematikaren parte berezi bezala tratatu izatea, Errenazimentuan lortu zuen. Honen erantzulea Johannes Müller (1436-1476) (“Regiomontano” izenaz ezagunagoa) izan zen. Bere “De triangulis omnimodis libre quinque” lana nahiz eta 1465ean burutua izan, 1533ra arte ez zen argitaratu. Bost liburu hauetako lehenengo biak trigonometria launari dagozkio eta beste hirurak esferikoari. Egia esateko, bere lana nahiz eta oso originala izan ez, bere alderdi sintetizatzaileak irekitzen dituen ikerketa-bide berriak ez dira bazterrean uztekoak.
Honekin batera alor honetako beste izen batzuk Johannes Werner, (1528aren inguruan), Petrus Apianus (1495-1552), Gemma Frisius (1508-1555), Georg J. Rheticus (1514-1574) eta Willerbrord Snell (1581-1626) dira.
Geometria
Errenazimentuko Geometria praktikoa da bereziki. Bere langileak batez ere margolariak, arkitektoak eta artisauak izango dira. Matematika-liburu orokorretan oso orri gutxi izango ditu (gehienetan, azken partean jartzen diren problema batzuk) eta oso noizean behin dator adierazpen erdisistematiko bat edo beste. Euklides, Apolonio eta Arkimedesen lanen itzulpenak eta iruzkinak egiteko, XVI. mendean zehar gastatzen diren indarrak azken humanismo zientifikoaren esparruan gelditzen dira. Matematikaren arlo honek aurrejauzi sendo bat emateko, Fisika modernoak gorpuztu beharko du, baina ordurako Errenazimentutzat ezagutzen duguna iragana zegoen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-862a85c8e581 | http://zientzia.net/artikuluak/laringektomia-ahotsa-berreskuratzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laringektomia: ahotsa berreskuratzen - Zientzia.eus | Laringektomia: ahotsa berreskuratzen - Zientzia.eus
Aurreko alean laringektomiaren historia eta larigektomizatuen inguruko arazoak aztertu genituen. Bertan, fistuloplastia fonatorio primarioak eta sekundarioak aipatu bagenituen ere, ale honetan eta hurrengoan gure azalpenaren ardatz izango dira.
Aurreko alean laringektomiaren historia eta larigektomizatuen inguruko arazoak aztertu genituen. Bertan, fistuloplastia fonatorio primarioak eta sekundarioak aipatu bagenituen ere, ale honetan eta hurrengoan gure azalpenaren ardatz izango dira. Laringektomia: ahotsa berreskuratzen - Zientzia.eus Laringektomia: ahotsa berreskuratzen
Aurreko alean laringektomiaren historia eta laringektomizatuen inguruko arazoak aztertu genituen. Bertan, fistuloplastia fonatorio primarioak eta sekundarioak aipatu bagenituen ere, ale honetan eta hurrengoan gure azalpenaren ardatz izango dira.
Fistuloplastia fonatorio primarioak
Ebaketa-mota honetan laringektomia eta ahotsaren berreskurapena aldi beran egiten dira.
PARDIWALAk, fistuloplastia fonatorio primarioa egiteko beste batzuen artean ondoko baldintzak aipatzen ditu:
Tumorea erabat kentzea ezinbesteko baldintza da.
Heriotza-tasa eta erikortasuna gehiegi ez haztea.
Irensketa ez oztopatzea.
Ahots ona lortzea.
Guretzat ere, fistuloplastia fonatorio primarioa egiteko garaian lau ideia hauek nagusi dira.
BLOMek eta SINGERek, gailurik gabeko barne-fistula bat lortu behar zela zioten. Garai hartako tekniken ondorioz, arazo asko sortzen zen, hala nola, likido eta solidoen irteera eta fistulen butxadura. Beraz, berrikustapen asko egin behar izaten zen. Kirurgilariek, fistuloplastia fonatorio primario eta sekundarioaren artean hautatu egin behar dute. Gu fistuloplastia fonatorio primarioen aldekoak gara, zeren eta gaixo hitz egiten berehala hasten bait da. Hala ere, fistuloplastia fonatorio primarioak dituen aldeko zein aurkako arrazoiak zenbait faktoreren araberakoak dira.
a) Faktore lokalak
Tumorearen kokapena
Fistuloplastia fonatorio primarioa planteatzen denean, tratamendu onkologikoa ezinbestekoa da, hau da, tumorea oso-osorik kendu beharko da.
Adenopatia laterozerbikalak
Oro har, adenopatiak azaltzeak ez digu gure erizpide kirurgikoa aldaraziko. Edozein fistuloplasti teknikak, onkologikoki ontzat hartzeko gongoil laterozerbikalen hustuketa egitea posibilitatu behar du.
Aurretiko irradiazioa
Laringektomia baino lehenagoko irradiazioak ez du esan nahi kirurgi mota hau erabili ezin denik
.
b) Faktore orokorrak
Metastasiak
Gorputzean metastasiak daudenean, edozein laringe-kirurgiatan erabilitako erizpideei jarraituko gatzaizkie. Kasu hauetan, guk ez dugu inolako fistuloplastia primariorik egiten.
Egoera orokorra txarra denean
Egoera orokor txarra ez da laringektomia totala egiteko oztopo izaten, baina egoera honetan ez da aldi berean fistuloplastiarik egiten.
Adina
Honelako ebaketa egiteko ez dugu uste adin-mugarik dagoenik. Denok dakigu fisikoki nahiz psikikoki ongi dauden 70 urteko pertsonak badirela, eta aldiz, 50 urteko beste batzuk egoera txarrean daudela.
Sexua
Emakumeari laringektomia totala egin behar zaionean, honen animo-egoera, egoera soziala, adina eta ondoren aztertuko diren beste faktoreak kontutan hartuko dira.
Laringektomia egin ondoren.
Biriken egoera
Laringektomia totala egin behar zaion edonori arnas egoeraren azterketa egin beharko zaio, baina aldi berean fistuloplastiarik egin behar bazaio, azterketak sakonagoa izan behar du
;
fistuloplastia egiteko arnasketak egoera onean egon behar bait du.
Bihotz-egoera
Bihotz-egoerak ez du berez fistuloplastia egiteko oztopo zer izanik, beti ere laringektomia totala eragozten ez duen bitartean.
Maila intelektuala
Maila intelektuala ezin da baldintzatzaile absolututzat hartu, baina adimen-maila minimoa beharrezkoa da egoera anatomiko berria ulertzeko. Batzuetan, maila intelektual txikiarekin batera beste zenbait faktore negatibo azaltzen dira, hala nola, sozialak, lanekoak, motibaziozkoak etab. Egoera honen aurrean zenbait gaixo baztertu egin behar izaten da.
Maila soziala
Faktore hau ere ez da determinatzailea. Lortutako emaitzak maila profesional handia dutenen artean (injineru edo arkitektoen artean adibidez) bestelakoetan baino hobeak dira.
Motibazioa
Gaixoak hitz egiten jarraitzeko duen motibazioa oso garrantzitsua da teknika kirurgikoak arrakasta izan dezan.
Famili giroa
Aurrekoekin oso lotuta dago faktore hau. Familiak orokorrean, eta bikotekideak batez ere, eragin handia izango du azkeneko emaitzetan.
Motrizitate-egoera
Gaixoak eskuan trebetasuna izatea behar-beharrezkoa da trakeostoma behatzaz tapatzeko edo protesi fonatorioa eta balbula jartzeko edo kentzeko. Hortaz, mugimendu-koordinaziorik eza, dardarak, parkinsona, eskutako artrosia, etab. dituztenei ezin zaie ebaketa-mota hau egin.
Egoera psikikoa
Edozein kausagatik, alkoholagatik adibidez, arazo psikiko edo psikiatrikoak dituzten gaixoengan ezin dira teknika hauek aplikatu.
Fistuloplastia fonatorio sekundarioak
Izen honen bidez, aurretik laringektomia jasandako gaixoek ahots berreskuratzeko jasan behar duten ebaketa adierazten da.
SPOFFORDek, JAFEKek eta BARCZek, fistuloplastietan ziztada trakealaren teknika erabiltzeko lau baldintza aipatzen dituzte:
Segurua izatea eta ez-desiragarriak diren zulaketa esofagikorik ez egotea.
Azkarra eta erraza izatea.
Kanpo-kontsultetan eta anestesia lokalez egiteko modukoa izatea.
Ebaketa egiteko tresneria sinplea eta merkea izatea.
Guretzat fistuloplastia fonatorio sekundarioak bi teknikatan sailka daitezke: ziztada trakealaren teknika eta igoera trakealaren teknika.
Fistuloplastia fonatorio sekundarioak egiteko garaian zenbait faktore lokal eta orokor kontutan hartzea komeni izaten da.
a) Faktore orokorrak
Fistuloplastia fonatorio primarioetan aipatutako faktoreak hemen kontutan hartu behar izanagatik, badaude aztertu beharreko beste hiru ere.
Laringearen azterketa fibrolaringoskopio zurrunez eta anestesia lokalez.
Gaixoaren egoera fonatorioa
Gaixoaren bergizarteratze soziala, lortutako ahotsaren maila eta kalitatearen araberakoa izango da. Beraz, fistuloplastia fonatorio sekundarioen teknikak ondoko gaixoengan erabiliko dira:
Nahiz eta erabat saiatu ahots erigmofonikoa lortu ez duten gaixoengan.
Arazo psikologikoengatik ahots erigmofonikoa lortu ez duten gaixoengan.
Nahiz eta ahots erigmofonikoa izan, hau txar xamarra izateagatik ahotsa hobetu nahi duten gaixoengan.
Ahots erigmofoniko ona izanik ere, laneko beharrizanengatik ahotsa hobetu nahi duten gaixoengan.
Elektrolaringea erabili arren lortutako ahotsarekin bat ez datoztenengan.
Ahotsagatik gizartean, familian edo lanean moldatzerik lortu ez duten gaixoengan.
Foniatraren kontrola
Foniatraren kontrolak ahotsaren kalitatea hobetu badezake ere, ez zaigu iruditzen bere eginbeharra ezinbestekoa denik. Gaixoa normalean, hitz eginez ateratzen da Ospitaletik eta berak bakarrik ikasten du ahots berria nola hobetu.
Mihiaren higikortasuna
Fistuloplastia fonatorio sekundarioa egin behar izaten den kasu guztietan, mihiaren mugikortasunaren egoera aztertu behar da zeren eta fistula ongi aprobetxatzeko mihiaren higikortasunak normala izan behar bait du. Askotan gertatzen ez bada ere, laringektomia egitean nerbio hipoglosoetan kalteak gerta daitezke eta ondorioz mihiaren mugikortasuna oztopa daiteke.
b) Faktore lokalak
Gero tumorea berritzeko arrisku-izpirik ere ez da egongo.
Lepoaren egoera irradiazioaren eraginez
Edozein fistuloplasti teknika aplikatzeko irradiaziorik jasan ez duen gaixo bat, jasan duen beste bat baino askoz ere baldintza hobeagotan dago; orbainketa askoz ere hobea izango bait da eta fistulek ez bait dute ixteko edo irekitzeko joerarik izango.
Lepoaren egoera anatomikoa
Oro har, lepoaren egoera anatomikoak ez du fistuloplastia egiteko oztopo izan behar.
Trakeostomaren egoera
Edozein teknika sekundario aplikatzeko, trakeostoma bularrezurraren atzean sartuta ez egotea komeni da. Kasu hauetan, beste baldintza batzuk betetzen badira, igoera trakeala egitea nahiago dugu.
Trakeostomaren tamaina
Trakeostomak txikiak badira eta beste baldintza batzuk betetzen badira, igoera trakeala egitea nahiago dugu.
Trakeostoma handiegiak ere, fistuloplastia sekundarioa ziztadaz egiteko ez dira batere egokiak izaten, zeren eta teknika hau aplikatzeko arazorik ez badago ere, ezingo bait da trakeostoma behatzaz erabat estali, eta beraz, aireak ihes egingo du, fonazioa okerragotuz.
Laringearen azterketa fibrolaringoskopio malguaz eta anestesia lokalez.
Laringektomia egiterakoan krikoidea galdu ez duten gaixoak
Krikoidea duten gaixoei ezin zaie ziztada trakeala egin. Krikoidea kendu egin behar zaie eta, aldi berean, guk igoera trakeala egiten dugu.
Horma trakeoesofagikoa
Gure ustez, horma trakeoesofagikoaren lodiera ezagutzea garrantzitsua da teknika bat ala beste aplikatzeko.
Lodiera bi edo zentimetro gehiagokoa baldin bada, ziztada trakeala ez zaigu iruditzen egokia denik. Ziztada trakeala egin ondoren horma gehiago loditzen da eta erabili behar diren protesiak luzeak direnez, fonaziorako ia ezaugarri guztiak galdu egiten dituzte.
Zati faringoesofagikoaren egoera
Fistula egin behar den lekuan estenosirik ez du egon behar eta hipolaringeak zabala eta forma egokikoa izan behar du.
Insuflazio faringo-esofagikoaren testa (AIR BLOWING TEST)
Test honen bidez, airea hestegorrira sartu eta gaixoak hitz egiten duen ikusten da. Gaixoak hitz egiten badu, teknika kirurgikoaren emaitza ona izan daitekeela aurrikusten da.
SINGERek eta BLOMek, ebaketa aurreko testari garrantzi handia ematen diote, arrakastak edo porrotak aurrikusteko. Hala ere, guretzat test honen emaitzak aldakorrak direnez, ez du erabateko fidagarritasunik.
Presio faringo-esofagikoak
Zati faringo-esofagikoaren fisiologismo normala da, ahots erigmofoniko ona garatzeko eta fistuloplastia egin ondoren ahots berria eskuratzeko baldintzarik garrantzitsuenetakoa.
Teknika sekundarioan zein mota hautatu
Fistuloplastia fonatorio sekundarioa egiten denean, orain arte aztertutako faktoreekin batera, gaixo bati protesia jarri behar zaion ala ez baloratu behar da. Protesia jartzen zaion gaixoak oso txukuna izan behar du protesiarekin; bizitza osorako morrontza sortuko bait dio. Protesia izateak etengabeko kostu ekonomikoa sortzen du eta zenbait protesik egokitzapen-arazoak dakartza.
Ziztada trakeala egiten bada, gaixoak protesia etengabe eraman behar du eguneko 24 orduetan, zeren eta fistula protesirik gabe ordu gutxitan itxi bait daiteke.
Beraz, ziztada ala igoera hautatu behar izaten da gaixo bakoitzarentzat.
Anestesia
Ziztadaz egindako fistuloplastia fonatorioaren teknika.
Erabili behar den anestesi motak, teknika kirurgikoaren hautaketa baldintzatuko du batzuetan. Egoera orokor ona duten gaixoek edozein anestesi mota jasan dezaketenez, orain arte aztertutako faktoreak aplikatuko zaizkie.
Egoera orokorra txarra izateagatik anestesia orokorra jasan ezin dutenen artean fistuloplastia fonatorio sekundarioa jasan dezaketenei, ziztada trakeala egiten saiatzen gara; hau anestesia lokalaz egin bait daiteke.
Beraz, irakurle, gaixo bakoitza zehatz-mehatz aztertu behar da erabakia egokia izan dadin, baina ebaketaren ondoren errehabilitazio foniatrikoa oso inportantea izango da. CONLEYk dioenez, gaixoen %40ak baztertu egiten du errehabilitazio foniatrikoa, terapeutaren aholkuei uko eginez.
Itzulpena: J. Aizpurua Sarasola |
zientziaeus-da71f429cd7d | http://zientzia.net/artikuluak/zer-da-gosea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zer da gosea? - Zientzia.eus | Zer da gosea? - Zientzia.eus
Gure beharrizan alimentarioen erakusgarri naturala, gosea, mendebaldeko gure bizimodu honetan bere helburuetatik desbideratu egin da. Ondorio kaltegarri mordoa dakartza, horietako bat pisu-gehikuntza.
Gure beharrizan alimentarioen erakusgarri naturala, gosea, mendebaldeko gure bizimodu honetan bere helburuetatik desbideratu egin da. Ondorio kaltegarri mordoa dakartza, horietako bat pisu-gehikuntza. Zer da gosea? - Zientzia.eus Zer da gosea?
Anatomia/Fisiologia
ure beharrizan alimentarioen erakusgarri naturala, gosea, mendebaldeko gure bizimodu honetan bere helburuetatik desbideratu egin da. Ondorio kaltegarri mordoa dakartza, pisu-gehikuntza horietako bat izanik.
Gure beharrizan alimentarioen erakusgarri naturala, gosea, mendebaldeko gure bizimodu honetan bere helburuetatik desbideratu egin da. Gaur egun presio sozialaren, eta gure desio eta neurosien agerpena besterik ez da. Eta horregatik ondorio kaltegarri mordoa dakartza, pisu-gehikuntza horietako bat (eta ez okerrena) izanik. Horregatik komeni da sentsazio honetaz ez fidatzen ikastea eta bere mezuak itsu-itsuan ez onartzea.
Zenbait substantzia zeluletan egoteak edo ez egoteak mugatzen du egunean zehar gosearen eta asetasunaren alternantzia. Baina gantz-erreserben defizitak edo gehiegikeriak alternantzia hori aldaraz dezake epe luzera, egun edo hilabetetan. Gaixotasun baten ondorioz mehartzen garenean, ondoren gehiago jaten dugu espontaneoki, ohizko pisua berreskuratu arte. Eta alderantziz, pisu-gehikuntza fisiologikoaren ondotik gutxiago jan eta flakatu egingo gara, gure pisu normala lortu arte. Egunero jatordu bat salto egiten badugu, hurrengoarekin berreskuratuko dugu. Eta, normalean, bankete handi baten ondoren biharamunean gutxiago jan ohi dugu.
Hori esperimentuen bidez egiazta daiteke animaliengan; bi arratoi-lote erabiliko ditugu (genetikoki berdin-berdinak, umaldi berekoak). Lehenengo loteari 10 g-ko janaria ematen zaion bitartean, bigarrenak inolako mugarik gabe jaten du. Lehenengo taldekoak flakatu egiten dira hasieran, baina gero eta gutxiago, eta berehala pisua estabilizatu egiten da (eta batzuetan igo ere bai). Ondoren beren kurba, goranzkoa, estatistikoki, normal jaten dutenenaren berdina da. Baina besteen anoa bera ematen zaienean, beren pisua ikaragarri hazten da, beren elikadura oraingoan eraginkorragoa balitz bezala.
Gauza bera gertatzen da gure mehartzeko saioetan, epe luzera behintzat. Lehenengo egunetako pisu-galera azkarra, estabilizatu egiten da berehala. Eta jan-neurria luzaroan
mantentzen baldin bada (baita 600 kaloriakoa ere) ez da eraginkorra. Eta horrek etsipena darama, eta erraz uler daitezke mehartze-prozesu luzeetan jasaten diren porrotak.
Gorputzak bere energi gastua murriztu egiten du, eskasia horretara egokitzeko. Gutxiago mugitzen gara, energia aurrezteko. Aldi berean, oinarrizko metabolismoa ere murriztu egiten da: bihotzaren lana eta arnas lana (eta horrekin baita kontsumo guztia ere) txikiagoa da, gure borondatearen inolako parte-hartzerik gabe.
Begiratu batera, zenbat eta gutxiago jan orduan eta gose handiagoa edukiko dela pentsa daiteke. Baina ez da hori gertatzen; ezta gutxiagorik ere. Murriztapeneko jan-neurri gogorrera jarriak dauden obeso batzuek diotenez, egun batzuk pasatu ondoren, ez dute goserik sentitzen. Beste batzuentzat, ordea, gabezia jasanezina da; beti gose bait dira. Ez dago, beraz, maila bakar bat beharrizan honentzat.
Gosea, jateko beharrizan naturala da. Ez da elikagai jakin baten sentsazio berezia. Eta nola agertzen da? Urdailaren inguruan sentitzen den “hustasun” batez (hortik urdailean zuloa dut esaldia). Askotan urduritasuna, egonezina, herstura, etab. ere ager daitezke (baina ez beti). Baina egoera metaboliko baten adierazgarri ere bada: hipogluzemiarena (odoleko azukre-maila jaitsi egiten da). Kasurik gehienetan, ordea, eta batez ere elikadura normala eta orekatua denean, gosea egiazko hipogluzemiarik gabe izaten da.
Apetitua edo jangura, berriz, elikagai jakin batekin lotua dagoen zera berezia da. Gosearen laguntzan agertzen da, asetasun-egoera atzeratzeko. Badu eraginik janariaren bolumenean eta ez dagokio beharrizanari; plazerrari baizik. Dena den, oso zaila da gosea eta jangura elkarrengandik bereiztea, eta askotan nahasi egiten dira. Denbora luzez pentsatu izan da gosearen mekanismoa liseri-hodian abiatzen zela, eta bertan amaitzen zela ere bai. Horregatik, urdaila hutsik egoteak jatera bultzatzen zuen eta urdaila beteak jateari uztera. Gaia, ordea, askoz ere konplexuagoa da. Hainbat estimulu daude, kanpokoak eta barnekoak, eta horien ekintzak elkargurutzatu egiten dira, neuronen bitartez garunean kokatuta dagoen gosearen zentrura iritsiz.
Goizaren erdi aldera hipogluzemia arina normala da, baina gibelean erreserban dagoen glukogenoa automatikoki askatzen da odolera, berriro glukosa bihurtzeko (honekin gose-sentsazio hori desagertu egiten da). Baina gosea stress-arekin elkartzen denean mingarria ere izan daiteke. Gosea, bestalde, oso iheskorra da (jan bezain pronto jaisten hasten bait da), eta hala ere, elikagaiek ez dute denborarik eduki hestean zurgatuak izan eta defizit kalorikoa zuzentzeko. Are gutxiago pertsona osasuntsuengan; zenbait egunetan agoantatzeko adina erreserba bait dituzte (glukogenotan eta gantzetan).
Ikusmenak bezalaxe, janari baten usainak (edo gogoratze hutsak), listu-jarioa eragiten du; beti gosearekin zerikusia duena. Baita apetituarekin ere; honek txanda hartzen bait dio goseari janariaren garapenean. Ondoren agertu behar luke asetasunak (eta honen baitan dago, azkarrago nahiz motelago gure oreka alimentarioa).
Asetasuna ez dute berdin lortzen pertsona guztiek. Hemen faktore-pila bat sortzen da. Urdaila beteta edukitzea garrantzitsua izan arren, ez da derrigorrezkoa. Janarien aldakortasunak apetitua estimulatzen du. Aspergarritasunak, ordea, asetasuna lehenago etortzea dakar. Janarien kalitateak ere badu eraginik, eta jaki bat zenbat eta hobea izan orduan eta gehiago jaten da eta zailagoa da uztea.
Beste faktore bat zaporea da. Gehien gustatzen zaigunetik errazago eta gehiago jango dugu. Gozozale eta litxarreroei berriro ere apetitua irekiko zaie gozoa ikusita, gazia nahiago dutenek postre beraien aurrean asetasun-sentsazioa sentituko duten bitartean. Janarien aurreko emozioa, beraz, garrantzi handikoa da asetasunaren fenomenoan.
Baina sentsazioak aldatuz doaz otorduan zehar. Hasieran oso gustagarria zena, gero eta gutxiago izango da. Fenomeno hau, janariaren dentsitate kalorikoaren baitan dago. Horrela, gantzek, bolumen txikiarekin kaloria asko ematen dituztenez, askoz ere azkarrago asetzen dute. Proteinei eta azukreari dagokienez, duodenoan badira, aminoazidoen eta glukosaren hartzaile berezi diren zelula nerbioso batzuk. Substantzia horiek jaso ondoren, zelulek garunera beren mezua bidaliko dute, aminoazidoak edo glukosa beren helmugara iritsi direnaren seinale gisa.
Badira, beraz, kanpo-zeinuak (ikusmena, usaimena, zaporea eta tenperatura), barnekoak (urdaila hutsik egotea edo odoleko azukrearen maila) eta mentalak (jatorduen erritmoa), gosearen seinalea eragiteko. Eta bestalde, urdailaren betetasunak, gantzak, proteinak, azukreak eta azturak asetasunaren seinalea pizten dute. Baina gure desio edo desgogoak, gure sentimenduak, gure lasaitasun edo herstura ere kontutan eduki behar dira. Guztiok ezagutzen ditugu egoera jakin batek gosea eragiten dien pertsonak, beste batzuei egoera berak apetitua galerazten dien bitartean. Horregatik, arazoa neurtzen zaila da. Seinale horien desberdintasunak eta menperatzeko (edo ez menperatzeko) moduak, elikadura-munduko desordenera eta pisu-gehikuntzara eraman dezakete.
Baina, posible ote da gure gosea eta gure apetitua menperatu eta kontrolatzea? Batzuentzat, seinale hauek menperatu eta aukeratzea ez da hain gauza zaila. Hauentzat ez dago inolako arazorik. Beste batzuentzat, ordea, eguneroko borroka da gai hau. Etengabe daude beren borondatea bortxatu beharrean: gosearen seinaleari kasurik ez egin, baina asetasun-seinalea agertu bezain pronto belarriak tente! Eta zu, irakurle, zein motatakoa zara?
GOSEA ANTOLA DEZAGUN
Egunean hiru aldiz, ordu jakinetan, jatordu orekatua egin, proteinak, lipidoak eta gluzidoak bertan daudela. Hauxe da gose normala edukitzeko modurik onena eta seguruena.
Jateko ordu normala atzeratzen baldin bada, baso handi bat urek urdaileko uzkurdurak engainatu egingo ditu.
Jan ditzagun proteina animaliak (haragia, arraina, arrautzak, esnekiak) jatordu guztietan. Oso aberatsak dira triptofanotan, (serotoninaren aitzindarian). Eta serotoninak asetasuna dakar.
Kontsumi ditzagun gluzidotan aberatsak diren elikagaiak (ogia, fekulak, zerealak). Serotoninagatik eta baita hipogluzemiaren arriskua baztertzeko.
Baztertu azukrea edo janari gozoak baraurik gaudela edota jatorduen artean, ikaragarrizko gosea dakarren intsulinaren jariaketa ebitatzeko.
Zuntzetan aberatsa den elikadurak urdaila bete egiten du eta bestelako mantenugaien zurgapena oztopatzen.
Seinale eszitanteak baztertu. Horregatik, eguerdi aldera edo arratsean hobe litzateke liburudenda baten aurrean geratzea supermerkatu edo gozodenda baten aurrean baino.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5f8ebef4f851 | http://zientzia.net/artikuluak/neptuno-voyager-2-aren-azkeneko-eskala/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Neptuno: Voyager 2-aren azkeneko eskala - Zientzia.eus | Neptuno: Voyager 2-aren azkeneko eskala - Zientzia.eus
Dagoeneko aldizkari espezializatuetan Voyager 2-ak azken abuztuan Neptunoren ingurutik igarotzean bidalitako informazio-kantitate eskergaren lehenengo azterketak argitaratu dira.
Dagoeneko aldizkari espezializatuetan Voyager 2-ak azken abuztuan Neptunoren ingurutik igarotzean bidalitako informazio-kantitate eskergaren lehenengo azterketak argitaratu dira. Neptuno: Voyager 2-aren azkeneko eskala - Zientzia.eus Neptuno: Voyager 2-aren azkeneko eskala
1990/05/01 Arregi Bengoa, Jesus Iturria: Elhuyar aldizkaria
Astronomia
Dagoeneko aldizkari espezializatuetan Voyager 2-ak azken abuztuan Neptunoren ingurutik igarotzean bidalitako informazio-kantitate eskergaren lehenengo azterketak argitaratu dira.
Dagoeneko aldizkari espezializatuetan Voyager 2-ak azken abuztuan Neptunoren ingurutik igarotzean bidalitako informazio-kantitate eskergaren lehenengo azterketak argitaratu dira. Ale honetan azterketa hauek Neptunori buruz eskaini dizkiguten emaitzarik garrantzitsuenak aipatuko ditugu, hurrengo alean bere satelite den Trinon-i buruz arituko garelarik.
Neptuno eta Triton ilgora ixuraz Eguzkiaren argipean.
Datorren abuztuaren 20an beteko da Voyager 1 eta 2 jaurti zireneko hamahirugarren urtea, eta joan den otsailean Voyager 2-ak (1-a Saturnorainoko azterketetan bakarrik erabili zen) Eguzki-sistema osoaren lehenengo argazkiak egin zituen, hots, Eguzkia bere planetez inguratuta agertzen deneko lehenengoak. Esan beharrik ez dago, beraz, zunda honek erabateko arrakasta lortu duela. Are gehiago bidaiaren azken etapatan eskaini dituen prestazioak jaurti zenean eskaintzen zituenak baino hobeagoak izan direla kontuan hartzen badugu. Hobekuntza hau zundako ordenagailuaren birprogramaketaz lortu da, noski. Neptuno, Voyager 2-aren azkeneko eskala, uste baino interesgarriago gertatu da, zientzilariak harritu dituzten zenbait ustegabe ezaguterazi dituelarik.
Has gaitezen, baina, planetaren eta bere orbitaren datu fisiko batzuk emanez (I. taula) eta argazkietan eman duen itxura azalduz. Taulako datuetatik ondoriozta daitekeenez, Neptunoren diametroa Lurrarena baino lau aldiz handiagoa da gutxi gorabehera. Bestalde, bera dugu planeta erraldoietan dentsoena. Argazkietan Neptuno kolore urdinez agertzen da, Lurrak espaziotik ikusita duen itxura gogoraraziz. Bi fenomeno ditugu honen oinarrian: lehenengoa, Neptunoren eguratsak eragiten duen Eguzkiaren argiaren dispertsio edo sakabanaketa (fenomeno berak ematen dio kolore urdina Lurreko zeruari) eta bigarren eta nagusiena, eguratsean aurkitzen den metanoaren jokaera.
Eguzkiaren batezbesteko distantzia
1,64 g/cm3
1. irudia.
Metanoak argi gorria zurgatzen du, argi urdinaren nagusitasuna sorteraziz. Dena den, Neptunon metano-kantitatea oso txikia da osagai nagusiak hidrogenoa eta helioa direlarik. Ikusi diren kanpo aldeko geruzen tenperatura -220°C ingurukoa dela kalkula daiteke. Hala ere, geruza hauetan detektaturiko aktibitatea izan da ustegabeetako bat.
Neptunoren eraztunetako bi.
Lurraren klimaren eta eguratsaren aktibitatearen gorabehera denak Eguzkitik datorkigun energiak eragiten ditu. Neptunoren Eguzkiarekiko urruntasuna dela eta, irradiazioa Lurrean baino 1000 aldiz txikiagoa da (edo Jupiterren baino 20 aldiz txikiagoa). Beraz, bere eguratsa hilik aurkitzea espero zen. Voyager 2-ak, aitzitik, oso haize bortitzak eta orban batzuk aurkitu ditu; bi ilun eta
zenbait argitsu. Lehenengo bietan “Orban Ilun Handia” deitu dena nabarmentzen da.
Luzeran 12.000 km eta zabaleran 8.000 km ditu eta Neptunorekiko neurri erlatiboak Jupiterren “Gorriune Handiak” planeta honekiko dituenen antzekoak dira, kokapena bezalaxe. Aipatutako Beltzune Handiak nahikoa azkar aldatzen du bere itxura, eta higiduraren abiadura ere handia da; 325 m/s-koa, mendebalderantz. Beltzune honen ondoan, eta berarekin batera higituz, aipatutako une argitsuetako bat dugu; S1 izenekoa. Hau, esan bezala, aurrekoari lotuta dago, hegoaldean, eta badirudi duela urte batzuez gero Lurretik ikusten zena dela. Uste denez, altuera handietan (50 km-ra) kondentsatzen diren metanozko hodeiez osatuta dago. Kondentsazioa, Neptuno estaltzen duten hidrogeno-geruza altuenetako haizeak traba bat aurkitzean (kasu honetan Beltzune Handia) gorantz egin eta daramaten metanoa hoztuta gertatuko litzateke.
Hegoalderago beste une argitsu bat dugu; S2. Honek agertzen duen berezitasuna bere abiadura da: 16 ordu baino ez ditu behar Neptuno inguratzeko. Hori dela eta, Scooter izenaz ere ezagutzen da. Baina beraien eboluzioa ez da fenomeno hauek aurkezten duten arazo bakarra. Lehen esan dugunez, Eguzkiaren ekarpen energetiko hutsak nekez sor dezake horrenbeste aktibitate. Non sortzen da orduan beharrezko energia hori? Agian Neptunok berak izango du energi iturri txikiren bat.
EFEMERIDEAK
Ekainaren 21ean LEO Konstelazioan sartzen da, hau da, uda hasiko da.
ILARGIA:
ILBERRI, ekainaren 22an
ILGORA, ekainaren 29an
Eremu magnetikoari buruzko neurketek ere emaitza harrigarriak lortu dituzte. Voyager 2 aren magnetometroak erakutsi duenez, eremu magnetikoaren ardatza 50 bat gradu inklinatuta dago planetaren biraketa-ardatzarekiko, eta gainera ez da planetaren zentrutik pasatzen; zentrutik 8.000 km ingurura baizik. Eremu magnetikoaren berezitasun hauek Uranoren eremuaren antzekoak izateak ez du beraien azalpena errazten. Aitzitik, beharbada Uranoren ardatz magnetikoaren inklinazioa neurtu zenean zientzilariek eremu horrek Lurrarenak jasan izan dituen inbertsio edo alderanzketen antzekoren bat jasaten ote zegoen proposatu zuten, baina Neptuno prozesu berean aurkitzeko probabilitatea infinitesimala litzateke.
Triton-en gainazala.
Beraz, badirudi azalpen ona aurkituko bada, planeta hauen izaerarekin lotuta dagoenen bat izango dela. Eremu magnetikoaren azterketaren emaitzak, gainera, garrantzi handikoak dira, beraiek planetaren barne-egiturari buruz lor dezakegun informazio bakarra ematen digutelako. Hala nola, eremu magnetikoaren biraketa-periodoak (16 ordu eta 3 minutu) ematen ditu kanpo aldeko geruzen barneko nukleoarekiko abiadura erlatiboak kalkulatzeko erreferentzia bakarra.
Hala ere, eginiko aurrikuspenen artean bat behintzat bada erabat bete dena; satelite berrien aurkikuntzari zegokiona. Lurretik eginiko behaketek bi sateliteren existentzia baino ez zuten baieztatzen: Triton, handiena, eta Nereida. Orain, berriz, zortzi direla badakigu. Batek gainera Nereidak baino diametro handiagoa du, baina hain aldebo handia duenez, Lurretik detektatzea ezinezkoa izan da.
Beste planeta erraldoiek bezala, Neptunok ere bere eraztun-sistema du. 1984-85ean Lurretik eginiko behaketek eraztun-arkuen existentzia agerian jarri zuten. Orain, Voyager 2-aren tresnak toki egokira zuzenduta ikusi ahal izan denez, eraztunak hiru direla eta osoak direla baieztatu ahal izan da. Lurretik ikusitako hiru arkuak Neptunotik urrunen dagoen eraztunean aurkitu diren materi pilaketa anormalak dira. Arku hauek azaldu beharreko arazo zail bat planteatzen dute, eraztunean zehar sakabanatuz talken ondorioz berez desagertu beharko luketelako. Batzuk arrazoia arkuaren inguruan leudekeen satelite artzain etan aurkitu nahi izan dute, baina dirudienez arazoaren erabateko azalpena oraindik urrun dago.
Kanpo aldeko eraztun biak oso meheak dira; kilometro batzuk lodi baino ez bait dira. Barruenekoa, berriz, oso difusoa da, eta zabaleran 2.500 km hartzen ditu. Aurreko biak tamaina ezberdinetako harkaitz eta hautsez osaturik badaude ere, barnekaldekoa gehienbat hautsez osaturik dago. Azkenik, kanpo aldeko bi eraztunen artean oso hauts fineko askoz eraztun zabalagoa ere ikusi da; aurrekoen aldean oso-oso difusoa.
Zer esanik ez, Voyager 2-ak bidalitako datuen azterketa urtetan luzatuko da. Aipatutako arazo guztiak argitzeko lanak hasi besterik ez dira egin eta buruhauste handiak emango dituzte.
PLANETAK:
Ekainean urteko egunik luzeenak ditugunez ezinezkoa izango zaizu merkurio ikustea, nahiz eta horizontearen gainetik egon.
Artizarra:
Oso ondo ikusten da goiz aldera, Aries eta Taurus Konstelazioetan zehar. Ekainaren 20an Ilargiaren inguruan ibiliko da.
Martitz:
Martitz ere ikuskor izango dugu, baina berandu, ia goiz aldera. Ekainaren 1ean adibidez 1 h 25 min.-tan (UT) agertzen da, baina egunetik egunera goizago agertuko da eta baldintza hobetan ikusi ahal izango dugu. Ekainean zehar Piscis-en ikusi ahal izango dugu.
Jupiter:
Iluntzean ikusten da, baina gero eta baxuago zeruan, eta beraz, baldintza txarragoetan. Hilaren erdialdetik aurrera ia ezingo dugu ikusi.
Saturno: Planeta hau gero eta baldintza hobetan izango dugu behaketak egiteko. Ekainean zehar Sagittarius-en agertuko da; gauerdi aldera hilaren azkenean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-f954cf6809dd | http://zientzia.net/artikuluak/zumaia-inguruko-naturgune-interesgarriak-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zumaia, inguruko naturgune interesgarriak (II) - Zientzia.eus | Zumaia, inguruko naturgune interesgarriak (II) - Zientzia.eus
Irakurlea Elhuyar-en martxoko 33. alean Beduan ginela gogoratuko da, eta oraingo honetan hegakada azkar batean Urolaren gainetik, Santiagoko handartzara abiatuz, Zumaiako padura txiki eta zoragarria aurkituko dugu.
Irakurlea Elhuyar-en martxoko 33. alean Beduan ginela gogoratuko da, eta oraingo honetan hegakada azkar batean Urolaren gainetik, Santiagoko handartzara abiatuz, Zumaiako padura txiki eta zoragarria aurkituko dugu. Zumaia, inguruko naturgune interesgarriak (II) - Zientzia.eus Zumaia, inguruko naturgune interesgarriak (II)
1990/05/01 Teres, Jose Luis Iturria: Elhuyar aldizkaria
Geografia
Irakurlea ELHUYARen martxoko 33. alean Beduan ginela gogoratuko da, eta oraingo honetan hegakada azkar batean Urolaren gainetik, Santiagoko hondartzara abiatuz, Zumaiako padura txiki eta zoragarria aurkituko dugu.
Padura itsasbeheran, erdikaldean landaredi halofiloz (paduretako landaredi tipikoaz) horniturik. Oso leku garrantzitsua da limikoloen pase-atsedenerako; halaber kaio desberdinek negua igarotzeko.
Santiagoko hondartza-padura, lautada alubiala da; koaternarioko sedimentuz osaturikoa eta Urola ibaiaren bokalean kokatzen dena. Bere azalean, landarez osaturiko zona interesgarri bat agertzen da, bertan nagusi den landare-espeziea gramineo bat Spartina alterniflora delarik. Landare honek (Iparramerikatik etorria) egunero itsasoaren eragina jasan behar izaten du, bizileku gogor honetara ondo egokitzeko moldaera bereziak aurkeztuz. Gramineo honekin batera, beste espezie halofilo batzuk agertzen dira, bakar batzuk oso garrantzitsuak izanik (irudian agertzen den Limonium humile izenekoa esate baterako). Aipaturiko espezie hau, Euskal Herrian Gipuzkoako beste padura batean bakarrik aurkitzen da, Zumaiako aipamena berria izanik.
Leku bera, itsasgora denean. Etengabeko dinamika gogor honetan, bertako landarediak espezializazio-maila handia lortuz, gazitutako hondar lohitsua kolonizatu du.
Bestalde, Santiagoko hondartza-paduran, urtean zehar ekosistema hauekin erlazionaturik dauden hegazti desberdinak ikusteko aukera izaten denez, zona honen balio ekologikoa oso handia da. Espezie-kopururik handiena udaberriko eta udazkeneko egunean ikusten bada ere, negu aldean kaio-taldeek erabiltzen dute batez ere aipaturiko zona. Kaio hauskara eta antxeta mokogorria izaten dira ugarienak, azkeneko honen kopurua aurtengo neguan 400ekoa izanik. Kaio txiki hau (39 cm), Europako kaiorik arruntena da, eta umatzen den lurraldeetan (Holandan, Belgikan, ...) izurrite bihurtu da. Kaio guztien artean oso nabarmena da, hanka eta mokoa gorrixkak dituelarik.
Zumaiako paduran ugari den beste espezie bat, kaio hauskara da; gure itsas bazterretako habiagile nabarmena (Ogoño-Izaro, Gaztelugatxe, Bakio, Ulia, Jaizkibel...). Tamaina handiko (56 cm) espezie honek kilorainoko pisua izaten du. Zumaian ikusten diren kaio hauskara gehienak, hanka horikoak izaten dira (hemengo espezie honen ezaugarri tipikoa). Hala ere, Europatik jaisten direnak ere ikusten dira, azkeneko hauek arrosa-koloreko hankak dituztelarik.
Limonium humile.
Kaio-familiaren barruan beste espezie desberdin batzuk ere ikusten dira: kaio iluna (normalean ale batzuk besterik ez kaio hauskaren artean), antxeta hankabeltza, txenada hankabeltza (azkeneko hau migrazio igaroaldietan nahikoa ugaria) (90-IV-13, 20 ale), txenada txikia...
Zumaiako paduran agertzen den hegazti-talde garrantzitsua limikoloena da, dudarik gabe. Hegazti-pasea denean, limikolo hauen kopurua nahikoa handia izaten da. 89-IV-15ean 400 limikolo desberdinek beren bide luzeko atsedenaldia egin zuten aipaturiko zonan arratsalde polit batean. Limikolo hauen artean, txirri arrunta izaten da ugariena (89-IV-22, 200 txori), baina talde honen barruan beste espezie asko ikusten dira: hegabera, txirri grisa, txirri zuria, txirritxo handia, txirritxo txikia, txirri lodia, txirri txikia, kurlinta bekainduna, kurlinta handia, kuliska buztanbeltza, kuliska gorria eta bernagorri arrunta. Hauetariko batzuk negutarrak izan arren, beti talde txikietan agertzen dira (89-XII-22, txirri arrunta 8 txori). Badira noizbehinka eta oso erregularki ikusten diren beste limikolo batzuk ere: itsamika, txirri kurlintea, abozeta, zankaluzea, kuliska zuria eta harri-iraularia.
Antxeta mokogorria.
Irakurlea konturatuko denez, padura bitxi honetan ikus daitekeen hegazti-espezieen kopurua oso nabarmena da eta era berean oso interesgarria ere bai, gure lurraldean desagertzeko zorian aurkitzen den ekosistema hauetariko espezie tipikoak direlako. Badira nahiko arraroak diren espezie batzuk ere. Beltxarga arrunta esaterako, Santiagoko paduran ikusi izan da. Euskal Herrian gutxitan aipatu da eta, 1987ko udan Txingudin ikusi bazen ere, gure itsas bazterretik kilometro gutxira habia egiten duenez handik etorritakoak direla pentsa daiteke. Beste espezie urri bat, eta zona honetan ikusitakoa, paita arrunta da. Gainera irregularki ikusten diren hurrengo espezie hauek ere aipa ditzakegu: antzarra hankagorrizta, ahate txistularia, basahatea eta lertxuntxo txikia
89-90ko neguan askotan ikusi dena
Txirri arruntak, neguko lumak erakutsiz.
Hegaztien taldeari amaiera emateko, ohar batzuk azpimarratu nahiko genituzke. Beduari buruz ari ginenean, hegazti desberdinentzat oso leku aproposa zela errepikatu genuen, eta bai Beduan eta bai Santiagoko hondartza-paduran dauden gehienek, itsas eraginaren arabera bi leku zoragarri hauek batera erabiltzen dituzte. Horregatik bi zona hauek babestu egin behar direla pentsatzen dugu, bien artean sistema bakar bat osatuz. Bestalde, horrelako zonak babesten direnean (kasu honetan hegaztiak babesteko) “ehiza debekatu egiten da”, baina errealista izanik, babestu nahi diren zonak oso txikiak direnez beren mugetatik metro gutxira debeku horrek balio ez izateak ez dirudi oso logikoa denik. Dena den, hurrengo batean hitz egin genezake gai honetaz eta momentuz zona guzti hau deskribatzen segituko dugu.
Arraroa izan arren, beltzarga arruntak ere bisitatu du Zumaiako padura.
Hondartza honek, Gipuzkoan gelditzen den azkenetariko duna-hondartzetako landare-sistema du, eta Zarauzkoarekin batera bakarra da. Horregatik, bertan bizi diren landareak desagertzeko zorian aurkitzen dira, bizi-leku hauek desagertzen ari direnaren arabera. Oso tristea da urtean zehar landare hauek bertan bizi ahal izateko lortu behar izan duten espezializazio egokia egun batetik bestera txiringito zoragarriak, zementuzko ibilbideak, aparkalekuak... direla eta beren bizilekuak suntsituz pikotara bidaltzea, eta noski, beraiekin batera landare zoragarri hauek ere bai. Pentsatu hondartza eta dunetan bizitzea oso zaila dela. Alde batetik hondarra ez da batere trinkoa izaten eta haizeak oso erraz eramaten du alde guztietara.
Horregatik, sustrai-aparatu bortitzak garatu behar izan dituzte. Bestalde hondarra oso iragazkorra denez, ura erraztasun handiz iragazten da, eta ura behar denean ere, horra hor arazoak. Guzti hori konpontzeko, euria egiten duenean ura gordetzeko sistemak lortu dituzte batzuek; besteek sustrai luzeak. Gainera ekosistema hauetan eguzkiaren indarra edota haizearena oso indartsua izaten da. Halaber, itsasoak ur-partikulen bidez bidaltzen duen gazitasuna ere eta noski zona hauetan izaten den presioa kontutan hartuz, begibistan dago bertan bizitzeko baldintzak oso gogorrak direla, eta landare hauek beste tratamendu bat merezi dutela, ikerketa desberdinak egiteko oso aproposak izanik.
Lagurus ovatus
, duna eta hondartzetako espezie tipikoa dugu.
Horregatik Gipuzkoako Foru-Aldundiak zona hau babestua izan dadin egindako proposamena, bidezkoa ezezik beharrezkoa da eta aspalditik egin beharrekoa gure eritziz. Hala ere, proposamen hau gauzatzen den bitartean dagokionak neurri minimo batzuk hartzea komenigarria litzatekeela pentsatzen dugu: zenbait lekutan zaborrak bildu eta bertan su ematen zaienez, zona honen txukuntasuna zaintzea, informazio orokorra eskaintzea, landaretzaren kontrol zehatza egitea...
Dena den, nahiz eta espezie batzuk aipatu ez, irakurleak zona honetako landaretzari buruz informazio orokorra eta zehatza jaso nahi badu, kalean aurkitzen diren bi liburutan (“Catálogo floristico de Alava, Vizcaya y Guipuzcoa” eta “La Vegetación de la Comunidad Autónoma del Pais Vasco” izenekoak, bertako egile desberdinek eginak eta Eusko Jaurlaritzak gaztelaniaz argitaratuak) aurkituko du.
Duna-hondartzetako krabeliña.
Esan bezala, Zumaia inguruko ekosistema honen aberastasun ekologikorik garrantzitsuenak aipatzen saiatu gara, oraindik ere hirugarrena gelditzen zaigularik. Baina bitartean, leku hauetara bueltatxo bat emango bazenute, nahiz uda garairik txarrena izan, goiz edota arratsalde partez joanez gero duten edertasunaz jabetuko zaretela ziur gaude.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e6ca46d111bd | http://zientzia.net/artikuluak/crack-droga-azken-izurritea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Crack droga; azken izurritea - Zientzia.eus | Crack droga; azken izurritea - Zientzia.eus
"Crack" izeneko droga Iparramerikako bazter guztietara hedatu da, baina Europan ere eros daiteke; iaz agertu bait zen Britainia Haundian eta Frantzian pertsona azkar hiltzeko aproposa den droga hau.
"Crack" izeneko droga Iparramerikako bazter guztietara hedatu da, baina Europan ere eros daiteke; iaz agertu bait zen Britainia Haundian eta Frantzian pertsona azkar hiltzeko aproposa den droga hau. Crack droga; azken izurritea - Zientzia.eus Crack droga; azken izurritea
Farmakologia
“Crack” izeneko droga Iparramerikako bazter guztietara hedatu da, baina Europan ere eros daiteke; iaz agertu bait zen Britainia Haundian eta Frantzian pertsona azkar hiltzeko aproposa den droga hau.
1985. urteaz gero Estatu Batuetako hiri handitan berebiziko kalteak egin ditu. Kokainaren ondoren etorritako droga hau, heriotz trafikatzaileentzat aberaspide azkar eta emankorra da. Iturria, Peru, Kolombia eta Bolivian hazten den Erythroxylum coca izeneko landarean du. Zuhaiska honen hostoetatik, erreakzio kimiko askoren ondoren hauts zuria lortzen da; kokaina klorohidratoa hain zuzen.
Cracka, kokaina klorohidratotik ateratzea, oso erraza da. Kokaina klorohidratoari ura eta karbonatoa (Na 2 CO 3 ), sodio bikarbonatoa (HNaCO 3 ) edo amoniakoa (NH 4 OH) eranstea aski da. Prozedura honek baditu bere abantailak. Batetik cracka tabakoaren antzera erre egin daiteke eta bestetik kokaina-hautsaren propietate farmakologikoak mantendu egiten ditu. Kokaina klorohidratoa zigarroa bezala erretzen denean (marihuanarekin nahastuta askotan), beroaren eraginez %1ek bakarrik gordetzen ditu ezaugarri farmakologikoak (atseden-sentsazioa, euforia, kitzikapena). Cracka erretzen denean berriz, %84ek gordetzen ditu ezaugarri horiek.
Crack eran errez gero, kokainak bapateko efektua du. Berehalako “flash”aren ondoren, euforiak minutu batzuetan irauten du, baina gero dakarren larrialdia ez da badaezpadakoa. Berehala bultzatzen ditu erretzaileak dosi gehiago hartzera.
Crakca fabrikatzeko teknikak, 1974.ean Kalifornian aurkitutako Free Basing izeneko prozeduran du oinarria. Helburua, kokaina klorohidratoa kokaina-pastaren antzeko bihurtzea da, gero erre ahal izateko.
Crack-pusketak zigarrotan, urezko pipatan ala Coca-Cola-pote hutsetan erretzen da. Urezko pipatan crackaren ke beroak hoztu egiten dira uraren eraginez arnasean barnera sartu aurretik. Coca-Cola-pote hutsean erretzeko, poteari mailatu bat egiten zaio eta bertan zulotxo batzuk ere bai. Potea horizontalki ipintzen da, gero keak hozteko barnean ur-pixka bat duela. Crack-pusketak mailatuko zulotxo gainean ipintzen dira eta metxero batez su ematen zaio. Erretzaileak poteari edateko egiten zaion zulotik tiratzen du kea barnerantz. Kokaina-pastak zaratatxoa ateratzen du erretzen denean eta zaratatxo horren antzekoa da hain zuzen crack hitza ahoskatzean ateratzen dena.
Kea gorputzera sartzen denean sei bat segundotan garunera heltzen da, flash deituriko efektua sortuz. Efektu horren antzekoa izaten da kokaina benaren barnera injektatzen denean. Kokaina-molekula nolanahi ere, odolaren bidez heltzen da garunera. Crack-erretzaileari, kokaina biriketatik pasatzen zaio odolera eta odoletik garunera.
Lehenbizi presio arteriala igo egiten da eta bihotz-taupadak azkartu egiten dira takikardia eraginez. Gero ikara, burukomina, gorakoa eta beherakoa sentitzen dira. Biriketako konbultsioak ere izan ditzake erretzaileak, arnasa gelditu (apnea) eta hil ere egin daitekeelarik.
Guzti horrekin batera, erretzaileak beste sintoma psikiko batzuk ere baditu: euforia, indar-sentsazioa, sexu-zaletasunaren areagotzea, hiperkitzikapena eta aluzinazioak. Sintoma horiek hamabostetik hogeitamar minutu bitartean irauten dute eta gero emeki-emeki ordubetean edo bi ordutan desagertu egiten dira.
Efektu hauek, kokainaren eragin neurobiologikoak kontutan hartuta esplika daitezke; kokainak garuneko nerbio-zelulen (neuronen) funtzionamendua asaldatzen bait du (dopamina edo atseden-sentsazioarekin loturiko neurotransmisorea sortzen dutenena batez ere).
Neuronak izar-formako zelulak dira. Nukleoa dute eta dendritak eta axona osatzen dituzten besoak ere bai. Axonaren amaieran, besoaren muturra zelula-gorputzaren ala beste neurona baten dendritaren ondoan dago. Tartean dagoen espazioari sinapsia deitzen zaio. Bi neuronen artean komunikazioa, sinapsian jariatutako substantzia kimikoen bidez egiten da.
Nerbio-pultsua zelularen gorputzetik axonera hedatzen den bitartean, substantzia kimiko bat jariatzen da; neurotransmisore izenekoa hain zuzen. Neurotransmisoreak ondoko neuronaren mintzari eragingo dio eta horrela nerbio-pultsua neuronaz neurona hedatu egiten da. Nerbio-informazioa transmititu ondoren, sinapsia geldirik mantentzen da hurrengo nerbio-pultsuaren zain. Neurotransmisore kimikoa, espazio sinaptikoan dauden entzimek desegin egiten dute edo neurona presinaptikoaren axoneko ertzek berreskuratu egiten dute.
Azken sistema hau da interesgarria gure kasuan neuronatan dopamina jariatzen denean. Kokaina kontsumitzen denean, neuronetako axonetan dopaminarik ez da berreskuratzen eta nerbio-pultsuak etengabe irauten du neurona artean atseden-sentsazio jarraia sortuz. Baina odoleko kokaina-kontzentrazioa jaisten denean, dopamina berreskuratu egiten dute neuronek, nerbio-pultsua desagertu egiten da eta drogazalea egoera errealera itzultzen da. Drogazaleak etengabeko atseden-egoeran irautea nahi izaten du eta berriro ere droga hartzera bultzatuko duen eragin gaindiezina sentituko du. Gero eta dosi gehiago hartu behar izaten ditu orduan eta azkenean gaindosiaz hiltzea ez da harrigarria izaten.
Glukosak garunean duen metabolismoa erakusten da. Kokainazalearengan metabolismoa baxuagoa da pertsona normalarengan baino.
Kokainaren eragin hilgarri hau laborategian arratoi eta tximinoekin frogatu ahal izan da. Kateter txiki bat sartzen da animaliaren jugularretik bihotzeraino eta bizkarrean egindako zulotxo batetik ateratzen da kanpora. Kateterrak kokainaz betetako xiringa bat du muturrean. Animaliak laster ikasten du kaiolako palanka bati eraginez odolera dosia joaten zaiola eta atsegin-sentsazioa desagertzen zaionean, palankari eragiten dio berriro. Horrela jokatzen du behin eta berriz gaindosiaz hil arte.
Crackaren efektua joaten denean, erretzaileak oso egoera txarrean aurkitzen du bere burua. Depresioak eta paranoiak jota, bere inguruan indarkeriaz jokatu ohi du. Gainera, HIES gaitza hedatzeko sistema ona da crack-erretzailea izatea, gezurra badirudi ere. Hasieran propaganda maltzurrak xiringarik ez dela erabiltzen dio; beraz, cracka erreta HIES transmititzeko arriskurik ez dagoela. Hori egia da, noski; baina txanponak badu aurpegi ilunagoa ere. Izan ere erretzaileak drogaren eraginez sexualki ohizkanpoko portaera izaten du eta orduan kutsatzen dira HIES gaitzaz.
Gizartearentzat eta erretzailearentzat cracka erabat kaltegarria dela behin eta berriz azpimarratu beharra dago, aldi berean trafikatzaileentzat berebiziko negozioa da. Gramo bat kokainarekin 800 miligramo crack (hamar dosi) ateratzen dira. Kokaina klorohidratoaren forman dagoenean, drogak kloro-atomoak ditu, baina cracka fabrikatzean amoniakoak (adibidez) kloro-atomoak erauzi egiten ditu. Kokainari kloroa kenduta pisua galdu egiten du zerbait drogak, baina crack-dosi batek eranskinak ere izanik 80 miligramo pisatzen ditu eta ez 160 miligramo kokaina-dosiak bezala. Horregatik kokaina-pastaren kilo bati crack moduan kokaina moduan baino lau aldiz diru gehiago ateratzen diote. Estatu Batuetan crackaren bidetik 10.000 dolar ateratzen dituzte eta 2.400 dolar kokainaren bidetik.
Arazorik larriena Estatu Batuetako hiri handietan dago. Iaz hamabi milioi kokainomano zeudela kalkulatzen zen. New Yorken bakarrik, milioi bat drogazale zegoen; biztanleria osoaren %10.
Europan kokainaren eta crackaren arazoa oraindik ez da hain larria, baina oso kezkagarria bai. Agian kokainaren prezioak zerikusia izango du horretan. Estatu Batuetan kokaina gramoa 600 eta 1.200 pezeta bitartean kostatzen da eta Europan hamar aldiz gehiago. Hori ordea, salmenta-estrategia besterik ez da. Azokara produktu berria sartzen denean prezioa altua izaten du hasieran, baina eskariak gora egiten duenean prezioa jaitsi egiten da. Beste hitz batzuetan esanda, drogazalearentzat hiltzea azkarragoa eta merkeagoa izaten da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-87c57353ca27 | http://zientzia.net/artikuluak/hubble-azkenik-orbitan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hubble, azkenik orbitan - Zientzia.eus | Hubble, azkenik orbitan - Zientzia.eus
Apirilaren azken astean Discovery transbordadoreak Hubble izeneko teleskopioa jarri zuen orbitan. Urtetako atzerapena izan du proiektu honek, baina astronomoak irrikitan daude unibertsorantz lehio berriak zabalduko omen dituelako.
Apirilaren azken astean Discovery transbordadoreak Hubble izeneko teleskopioa jarri zuen orbitan. Urtetako atzerapena izan du proiektu honek, baina astronomoak irrikitan daude unibertsorantz lehio berriak zabalduko omen dituelako. Hubble, azkenik orbitan - Zientzia.eus Hubble, azkenik orbitan
Apirilaren azken astean Discovery transbordadoreak Hubble izeneko teleskopioa jarri zuen orbitan. Urtetako atzerapena izan du proiektu honek, baina astronomoak irrikitan daude unibertsorantz leiho berriak zabalduko omen dituelako.
Edwin Hubble.
Espazioan teleskopio bat jartzearen idea ez da berria. 1923.ean (satelite artifizialak eta espaziuntziak eroen amets ziren artean) Hermann Oberth-ek, kohetegintza alemaniarraren aitak, bota zuen ideia lehen aldiz. Berrogei urte geroago, EEBBtako Zientzi Akademiak espazio-teleskopioa eraikitzeak nazioko funtsezko helburu zientifiko behar zuela izan aldarrikatu zuen. 1971.ean, NASA bideragarritasun-azterketak egiten hasi zen. Lau urte geroago ESA (Espazio-agentzia europarra) proiektu horretara bildu zen.
Teleskopioaren ispilu nagusia 1981.ean bukatu zen. Hubblek 1983.erako espazioan egon behar zuen, baina NASA, arazo desberdinak direla kausa, jaurtiketa atzeratuz joan zen. Arazo guztiak gainditu ondoren, 1986.ean jaurtitzear zegoenean Challenger en istripuak eragindako espazio-programaren birmoldaketak, orain arte atzeratu du espazio-teleskopioaren jaurtiketa.
Zergatik espazio-teleskopioa?
Everest mendian teleskopio bat jarriko bagenu eta gaurik garbienean objektibotik zehar zeruari begiratuko bagenio, Lurraren atmosferak gure behaketa oztopatu egingo luke. Atmosferak, jasotzen ditugun erradiazio ultramore, ikuskor eta infragorriak partzialki zurgatu, errefraktatu eta difraktatu egiten ditu eta astronomi irudien kalitateari eragiten dio. Erradiaziook, informazio izugarria dakarte Unibertsoaren sorrera, eboluzio eta orainari buruz eta lurrazalean kokatutako astronomoek ezin dute horren berri jaso.
Espazio-teleskopioak Edwin Hubble astronomo iparramerikarraren omenez Hubble izena du. Hubblek eginiko behaketek gaur egun indarrean dagoen Big Bang teoriaren alde datu asko eman zituzten. Teoria horren arabera, Unibertsoa duela 12-20 mila milioi urte sortu zen leherketa handi baten ondorioz. Leherketa gertatu ondorengo hiru minutuetan lehen nukleo atomikoak agertu ziren. 500.000 urte geroago hidrogeno- eta helio-atomoak eratu ziren. Hauek azkenik, galaxiak sortu zituzten. Astronomoek hori nola eta noiz gertatzen zen ez dakite. Hubblek espazioan 12-14 mila milioi urtetan bidaiatzen ibili den argia detektatzeko gai izango denez, prozesu horiei buruzko datu berriak emango dituela espero da. Lurrean dauden teleskopioek atzerantz 2 mila miloi urte bakarrik egin dezakete.
Hubble astronomoak eginiko ekarpenen artean, beste galaxiak gugandik urruntzen ari direla frogatzea izan zen. Esan nahi bait da, gure Unibertsoa hedatzen ari dela. Unibertsoaren hedatze-abiadura, Hubble-ren konstatearen (galaxiaren abiadura zati gugandik galaxiarainoko distantzia) bidez kalkulatzen da. Konstante honen lehen balioa 1927.ean eman zen eta harez gero finduz joan dira, baina egun oraindik ez da behar bezain zehatza.
Hubblek zefeida izeneko izarrak aztertuz konstante horrentzat balio zehatzagoa lortzeko datuak bilduko ditu 1 .
Hubbleren ezaugarriak
Ordenadorezko simulazioa. Goian, Hubble k kumulu globular bat nola ikusiko duen eta behean lurretik nola ikusten den.
Hubblek 11 tona pisatzen ditu; 13,1 m-ko luzera eta 4,47 m-ko zabalera ditu. Isladapen teleskopioa da; Newtonek XVII. mendean diseinatutakoaren modukoa alegia. Teleskopioaren ispilu nagusiak 2,4 m-ko diametroa du eta Kaliforniako Palomar mendiko teleskopioaren diametroaren erdia du gutxi gorabehera. Alabaina, 0,1 arku-segundoko bereizmena izango du; Lurrekoak baino hamar bider handiagoa hain zuzen ere.
Isladapen teleskopioetan, ispilu nagusi handiak argia bildu egiten du eta ispilu sekundario txikiagorantz isladatu egiten du. Honek argia gehiago kontzentratzen du eta behaketa-tresnen plano fokalera gidatzen ditu izpiak.
Teleskopioaren parterik inportanteena ispilu nagusi edo primarioa da. NASAk optikoki perfektua behar zuela izan erabaki zuen. Esan nahi bait da, plano fokalean bildutako irudiaren kalitateak argiaren izaeraren menpe egon behar duela eta ez tresneriaren kalitatearen menpe. Ispiluak gainera tenperatur aldaketak direla eta, ez du etengabe uzkurtzen eta hedatzen ibili behar; termodinamikoki egonkorra izan behar du. Teleskopioak Lurra orbitatzen duenez, tenperatur aldaketak oso sarritan gertatzen dira egunetik gauera pasatzean.
Eskakizun horiei erantzuteko, injineruek hiru geruzatan diseinatu dute ispilu nagusia: atzeko plaka, abaraska moduko barne-geruza eta gainazal isladatzailea. Abaraskak pixua izugarri txikiagotzen du: 3.500 kg-tik 800 kg-ra. Ispiluaren leunketa ordenadorez kontrolatutako makinek egin dute forma hiperbolikoa emanez, baina azken akabaketa eskuz egin da. Gero, aluminiozko geruza batez estali dute, metal horrek argiaren %99,5 isladatzen duelako. Tamalez, aluminioak ez du erradiazio ultramorea egoki isladatzen eta gainera, oxidatu egiten da ezaugarri isladatzaileak galduz. Horri itzurtzeko, magnesio fluorurozko oso geruza mehe batez estali dute aluminioa. Magnesio fluoruroak argi ultramorea egoki isladatzen du eta argi ikuskorrari pasatzen uzten dio. Dena dela, argi ikuskorraren eremuan teleskopioaren isladagarritasuna %85koa da.
Hubbleren planu fokalean tresna hauek daude: bi kamera (ikuste-eremu zabalekoa eta objektu argimotelak bilatzekoa), bi espektrometro, fotometro bat eta doitasun handiko hiru gida-sentsore. Hala eta guztiz ere, tresneria honek egin dezakeena mugaturik dago, energi hornikuntzaren kausaz. Horietako bik bakarrik egin dezakete lan aldi berean. Gainera, tresnak erabili ahal izan aurretik 12 ordu behar dira egonkor daitezen. Honek teleskopioaren erabilpen-maila txikiagotu egiten du.
Ondorio gisa
Hubblek historia luzea eta oztopoz betea izan du. Abenduan, lanean hasteko prest izango denean, Unibertsora leiho berria irekiko omen digu eta batzuen ustez Galileoren teleskopioarekin konparatzen duten iraultza gertatuko da. Geroak esango du hori egia den ala ez.
Alabaina, teleskopioa astronomo profesionalek bakarrik erabiliko ez dutenez (astronomo zaletuek urtean 20 orduz erabili ahal izango dute), garai bateko erromantizismoari eusteko amateurrek aurkikuntza handiren bat egitea espero dezagun.
1
Ikus UNIBERTSOA. Lur launetik Kuasaretaraino. Isaac Asimov. Elhuyar-Elkar 1988.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-17955e5be1c5 | http://zientzia.net/artikuluak/hiri-trafikoa-arazo-larri-bihurtu-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hiri-trafikoa: arazo larri bihurtu da - Zientzia.eus | Hiri-trafikoa: arazo larri bihurtu da - Zientzia.eus
Orain dela 30 urte, automobil-kopurua oso handia ez zenez, hiri handietara sartzeko ez zen arazo berezirik izaten. Automobil-kopurua handiagotu ahala eragozpenak ere areagotu egin dira.
Orain dela 30 urte, automobil-kopurua oso handia ez zenez, hiri handietara sartzeko ez zen arazo berezirik izaten. Automobil-kopurua handiagotu ahala eragozpenak ere areagotu egin dira. Hiri-trafikoa: arazo larri bihurtu da - Zientzia.eus Hiri-trafikoa: arazo larri bihurtu da
1990/05/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Ingurumena
Orain dela 30 urte, automobil-kopurua oso handia ez zenez, hiri handietara sartzeko ez zen arazo berezirik izaten. Automobil-kopurua handiagotu ahala eragozpenak ere areagotu egin ziren.
Izenburu honen bidez ez dugu uste beste munduko gauzarik esaten dugunik. Ondo baino hobeto dakigu Bilbora sartzea, Errenteriatik Donostiara joatea etab. zer izaten den. Euskal Herrian arazo hau jadanik larria bada, joan zaitezte Parisera edo Madrilera; bertan gertatzen dena deskribatzeko aurkitu dudan hitz bakarra “paralizazio” izan da.
Hiri handitan trafikoa kaosa izaten da maiz.
Orain dela 30 urte, automobil-kopurua oso handia ez zenez, hiri handietara sartzeko ez zen arazo berezirik izaten. Automobil-kopurua handiagotu ahala eragozpenak ere areagotu egin ziren. Kaletan semaforoak ipintzearekin batera, hiri handitako inguruan autopista, autobide eta saihespide ugari egin zen hiri-barneko trafikoa arindu asmoz. Baina, lasaitasunak ez zuen gehiegi iraun; automobilen produkzioak eta salmentak hazkuntza geometrikoa izan bait dute.
Hori dela eta, erregulazio-sistema baten beharra guztiz justifikatuta zegoen. Ahalegin asko egin dira eta egiten ari dira arlo honetan. Erregulazio izeneko kontzeptuan izaera dinamikoa duten ekintzak hartzen dira kontutan bereziki. Hau da, errepideen egoera eta azpiegiturarena bere horretan uzten dira. Faktore estatiko hauek ez dira aztergai izango; hauen barnean eragina duten faktore dinamikoak baizik. Adibidez, goizeko 7etatik 9ak arte edo arratsaldeko 5etatik 8ak arte gertatzen diren butxadura edo ataskuak, edo bidagurutzetan semaforo batzuk berde jartzea eta beste batzuk gorri, etab. dira aipatutako faktore dinamikoak.
Baina “erregulazio” hitzak faktore asko biltzen ditu bere barnean; ez bait da berdin kale bat, auzo bat edo hiri bat erregulatzea. Hala ere, badaude urrats amankomun batzuk.
Lehenbizi, ikergai den sistemaren zirkulazio-eredu matematiko bat ezarri behar da. Trafikoaren adierazpen laburtu honek simulazioak egiteko bidea emango du. Eremu matematiko hau lortzea uste baino zailagoa da; ia-ia zientzia dela esan daiteke. Nahiz eta teoria desberdinak egon, denek hasiera amankomuna dute, hots, zirkulazioa enomeno fisikotzat hartzea. Konkretuki fluidoa dela kontsideratzean da. Beraz, fluido bati aplikatzen zaizkion legeak kasu honetan aplika daitezke. Baina fluido honek oso ezaugarri bereziak ditu; ia partikula guztiak independentetzat hartu beharko bait lirateke.
Trafikoa adierazteko ekuaziorik sinpleena, hauxe da:
U = U max (1–K/K max )
non
K = ibilgailuen kontzentrazioa
K max = ibilgailuen kontzentrazioa butxaduran
Hiri askotan semaforoak ordenadorez maneiatzen dira. Trafiko-dentsitatearen arabera, semaforo guztien gorialdi eta berdealdien iraupena kontrolatzen da.
Funtzio honek errepideko puntu eta une konkretu batentzat bakarrik balio du. Errepide oso bat, bidagurutze bat, auzo bat edota hiri bat edozein denboratarako aztertu nahi bada, aldagai gehiago kontutan hartu behar da. Honela nahi bezain korapilotsua den ekuazio diferentziala lor daiteke.
Bide hau erabiliz trafikoaren eredu bat besterik ez da lortzen. Gainera eredu hau nahikoa partikularra izango litzateke; leku geografiko bakoitzak bere baldintza partikularrak bait ditu. Ez pentsa eredu hau lortzea batere erraza izaten denik, baldintza aldakor eta ez ustekoak egoten dira eta
.
Hurrengo urratsa aurrekoa bezain zaila da, hau da, eredua ezagutu ondoren trafikoa nola hobetu?. Normalean, eredu matematikoa ordenadore batek prozesatzen du eta trafiko-kontrola sistema aditu baten ardurapean uzten da. Trafiko-kontrolaz gaur egun ezagutzen dena semaforo-kontrola dela esan dezakegu, hots, zona bateko semaforoen berde eta gorri jartzea. Baina, zenbait lekutan beste sistema batzuk jorratzen ari dira, hau da, automobilean jarritako mikroordenadore batez, kontrol-zentruren batetik bidalitako aginduak jasotzen dira eta horrela gidariari zenbait aholku ematen zaio. Adibidez, hiri erdian butxadurarik baldin badago bide alternatiboen berri eman daiteke, edo leku batetik bestera joateko une horretan egokien den ibilbidearen berri eman daiteke.
Baina trafiko-kontrola beste modu askotara ere burutu daiteke. Semaforoetako argien kolore-aldaketa, ziklikoa izaten da, normalean kolore bakoitzari denbora jakin bat ematen zaiolarik. Bidagurutze batean dauden semaforoak erlazionatuta egoten dira, baina, askotan, kolore bakoitzari ematen zaion denborak ez du zerikusirik dagoen trafiko-bolumenarekin. Gainera, trafiko-bolumena aldakorra izaten da ordutik ordura eta kontrola egoki egin nahi bada, faktore hau kontutan hartu beharrekoa izango da.
Laburbilduz eta etorkizunari begira, erabakiak denbora errealean hartu beharko direla aurrikusten da alde batetik, baina, aldi berean, egingo diren automobilek inguruarekin komunikatzeko ahalmena izan beharko dute. Horretarako zenbait proiektu martxan dago Europan une honetan. Adibidez, DRIVER eta Europolis proiektuen bidez zirkulazioa erregulatu nahi da eta Prometheus proiektuaren bidez, inguruarekin komunikatzeko gai den automobila diseinatu nahi da.
Hauek dira aurrikus daitezkeen soluzioak. Ez dira magikoak, baina zerbait lagunduko dutelakoan gaude. Eta guk geuk ere lagun dezakegu. Nola? ... ba garraio publikoak ahalik eta gehien erabiliz eta kotxea behar-beharrezkoetan hartuz, esate baterako.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0b6e91eba51d | http://zientzia.net/artikuluak/zifren-historia-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zifren historia (II) - Zientzia.eus | Zifren historia (II) - Zientzia.eus
Zifrak asmatzea ez zen bapateko gauza izan; garapen luze baten emaitza baizik. Horretarako zenbakiak ikur grafikoen bidez adieraztea bururatu zitzaien, hau da, zifrak asmatu zituzten. Baina, nola gauzatu zen hori?
Zifrak asmatzea ez zen bapateko gauza izan; garapen luze baten emaitza baizik. Horretarako zenbakiak ikur grafikoen bidez adieraztea bururatu zitzaien, hau da, zifrak asmatu zituzten. Baina, nola gauzatu zen hori? Zifren historia (II) - Zientzia.eus Zifren historia (II)
Zifrak asmatzea ez zen bapateko gauza izan; garapen luze baten emaitza baizik.
Zifrak asmatzea
Zifrak asmatzea ez zen bapateko gauza izan; garapen luze baten emaitza baizik. Duela 5.000 urte gizarte aurreratuak eragiketa ekonomiko ugari egitera behartuak sentitu ziren eta eragiketen emaitzak gorde egin behar zituztela ohartu ziren. Horretarako zenbakiak ikur grafikoen bidez adieraztea bururatu zitzaien, hau du, zifrak asmatu zituzten. Baina, nola gauzatu zen hori?
Oinarria erabiltzeaz jabetu zirenean, tamaina ezberdinetako uharriak hartu zituzten eta tamainaren arabera balio ezberdinak eman zizkieten: harrikoxkorrari unitatea, harri txikiari hamarrekoa, harri arruntari ehunekoa, eta abar. Baina beti ez zituzten harri egokiak aurkitzen. Sistema hobetzeko harrien ordez tamaina eta itxura ezberdinetako buztinezko objektuak erabiltzen hasi ziren. Honelako fitxak Ekialde Hurbileko aztarnategi askotan aurkitu dira. Hala ere, sistema hobetu honek ez zituen eskatzen zitzaizkion baldintza guztiak betetzen.
K.a. 3.500. urtean, gutxi gorabehera, Sumer eta Elam oso herri aurreratuak ziren; salmenta, erosketa, inbentario, banaketa eta abarren emaitzak gordetzeko gero eta behar handiagoa sentitzen zuten. Tratuak sinatzeko buztinazko esfera batean behar ziren fitxak sartzen zituzten. Itxitakoan tratalariek beraien zigilua grabatzen zuten esferan. Guzti hau kontalari baten aurrean egiten zen, esfera azken honek gordetzen zuelarik.
Hala ere, prozesu hau deserosoa zen oso, barrukoa ezagutu nahi zenean esfera apurtu egin behar zen eta.
K.a. 3.300. urtearen inguruan kontulariak jabetuak ziren arazoaz eta fitxak ebakidura ezberdinez sinbolizatzea bururatu zitzaien. Ebakiduren itxura fitxena bera zen. Ebakidurak esferaren kanpo aldean egiten ziren, baina fitxak barruan ere gordetzen zituzten.
K.a. 3.250. urtean, gutxi gorabehera, esfera eta barruko fitxak erabiltzeari utzi egin zioten eta buztinazko tauletaz ordezkatu zituzten. Hasieran tauleta biribilak izan ziren, geroago lauki bihurtu zirelarik.
Honetaraino heldurik, garai hartan idazten artean ez zekitela esan behar dugu (idatzi guk orain idazten dugun bezala alegia). Beraz zifrak letrak baino lehenago agertu ziren.
Tauleta hauei zerbait falta zitzaien; tratuaren objektua hain zuzen. Hauek 3.200 urtearen inguruan agertzen hasi ziren, kontabilitate idatziari hasiera emanik. Hitzarmenak idazteko bolizko ziriak erabiltzen zituzten, mutur bat zorrotza eta bestea zilindrikoa zeukatelarik.
Sistema piktografiko hau ez da oraindik eskritura deitzen duguna. Hurrengo etapan irudiek balio zabalagoa lortu zuten. Hasieran hanka batek hanka adierazten bazuen, gero ibili, joan, zutik egon, korrika egin, ... esanahiak ere bazituen. Horri ideografia deritzo. Sistema honek bi edo irudi gehiagoren konbinaketa errazten du. Ikur hauek ez dituzte soinuak adierazten, baina idazketa asmatzearen atarian gaude.
K.a. 2.800-2.700 urteetatik aurrera objektuak balio fonetikoen bidez irudikatzen dira, hau da, hieroglifikoak erabiltzen dira. Adibidez, tauleta sumentarretan labearen irudia NE soinua adierazteko erabiltzen da; hori bait da labearen izena. Beste bat, geziaren izena TI da. Bizitzaren izena ere TI denez, gezi batek bizitza adieraziko du. Hau da gure idazkeraren jatorria. Dakusazunez idazkerak, nolabait esateko, zifren jatorri bera dauka.
Handik hurbil, faraonen garaian egyptiarrek ere bere kasa, idazkera eta zenbaki-sistema idatzia asmatu zituzten. K.a. 3.000 urtearen inguruan gertatu zen hori. Egyptiarren hieroglifikoak Nilo inguruko flora eta faunan oinarrituak dira.
Bestalde, hieroglifikoen bidezko zenbaki-sistema ezberdina da guztiz; hamar oinarria erabiltzen bait zuten, hasiera-hasieratik. Zenbaki bat adierazteko ikurrak behar adina aldiz errepikatzen zituzten.
K.a. XXVII. mendetik aurrera, unitate bereko ikurrak zenbait lerrotan idazten zituzten, errazago irakurtzearren. Egyptiarrek hieroglifikoak soinuak adierazteko ere erabiltzen zituzten. Hau omen da zenbakiak idazteko erabiltzen zituzten ikurren jatorria.
Hamaika edo hamabi mende geroago beste zibilizazio aurreratu batek parada egokia izan zuen idazketa eta zifrak asma zitzan. Kreta irlako zibilizazio minoikoan gertatu zen hori. Aurreko zibilizaziotan bezala, arlo guztietako aurrerapenek kontabilitate eta memoria idatzia asmatzera bultzatu zuten. Hori 2.000. urtearen inguruan gertatu zen.
Zifra azktekarrak.
Kretarrek hiru idazkera ezberdin sortu zituzten:
hieroglifiko izenekoa (2.000-1.600)
A lineal deiturikoa (1.700-1.400); aurrekotik eratorria da, baina irudiak eskematikoagoak dira.
B lineal deritzona (1.350-1.200); aurrekoa berriz landuta lortua da eta hizkuntza mikenikoa, eta ez minoikoa, idazteko erabiltzen da.
Kretarren sistema egyptiarrenaren guztiz antzekoa zen, hamar oinarria erabiltzeaz gain ikur berezia hamarraren berredurei bakarrik lotzen zietelako. Urte hauetan zehar (2.000-1.200) zenbakien ikurrak aldatu egin ziren zenbakikuntz printzipio kretarra bera mantenduz.
Goian: Homeroren grafiko zifrak (K.a. IX-VIII. mendeak).
Behean: Visperterminen-en XIX. mendean erabiltzen ziren zifrak.
Munduko beste mutur batean hogeitamabost mende geroago aztekarrek emaitza berberak lortu zituzten, hasierako baldintza analogoetan oinarriturik. Idazkera aztekarra irudikorra zen, idazkera ideografiko eta fonetikoen arteko nahaste antzekoa. Hau da, ikur batzuek objektuak adierazten zituzten eta beste batzuek soinuak.
Bestetik, aztekarren zenbaki-sistema hogei oinarrikoa zen eta lau zifra soilik zeuzkan.
Guzti hau Codex izeneko eskuskribuei esker ezagutu da, gehienak espainolak hara heldutakoan idatziak direlarik.
Harritzekoa da hain urruneko zibilizazioek antzeko emaitzak lortu izatea; denboran zein espazioan zehar. Honen zergatia jadanik aipatu dugu: kasu guztietan hasierako baldintzak berdinak edo oso antzekoak izan ziren.
Greziarrek, hasieran, mikenarrek eraginda, kretarren sistema erabili zuten, beronen printzipioa gordez.
Goian: Artzai toskanarren zifrak.
Behean: Artzai dalmaziarrek erabilitako zifrak.
Erdi arotik XVII. menderaino anglosaxorriar munduan eta germaniar herrietan erabiltzen ziren egutegi-zifrak.
Baina sistema egyptiar, kretar edo aztekarrean bezala, bere sinpletasuna bere oztopo handiena zen. Esaterako, 7699 zenbakia idazteko hogeitamaika ikur behar ziren. Honek zifra betegarriak gehitzera bultzatu zituen greziarrak. K.a. VI. mendetik aurrera 5, 50, 500, 5000, ... zenbakiei ikur berezia egokitu zieten. Aldi berean zifren ikurrak alfabetoko letrez ordezkatuz joan ziren, zenbakien izeneko lehenengo letrez hain zuzen. Hau da, adituek akrofonia deritzotena egin zuten. Esaterako, dezena (10), , DEKAren lehenengo letraz adierazten zuten. Orain 7699 idazteko hamabost ikur bakarrik behar zituzten.
Zifra erromatarrak, zibilizazio erromatarra baino zenbait mende lehenago jaio ziren. Italiako osko, ekuo, unbro eta batez ere etruriar herrien zifren antzekoak ziren. Herri hauetaz gain toskanar, dalmaziar, magyar, suitzar, austriar, germaniar edo eskandinaviar herriek ere, koskaren bitartez antzeko zifrak lortu zituzten.
Etruriarrek erromatarrek baino lehenago erabili zituzten printzipio batukor eta kenkorra. Lehenengo lau zenbakiak adierazteko, behar adina marra egiten da,
bost idazteko V bakarrik idazten da eta ez III IV , sei VI eta ez IIII V I. Era berean lau idazteko IIII VII idatzi beharrean III IV II, hots IV idazten zen; bederatzi IIIIVIIII XII honen ordez IIIIVIII IX II idazten zuten.
Zifra erromatar batzuen bilakaera.
Herri guzti hauen zifren jatorria, ezpairik gabe, antzinako kosketan dago. Geroago, ikur erromatarrak garatu egin ziren orain ezagutzen ditugun zifra erromatarren itxura lortu arte.
Hasierako zazpi ikurrekin 5000 baino zenbaki txikiagoak bakarrik adieraz zitezkeen. Aurrera egiteko Errepublika garaian beste lau zenbakiri egokitu zitzaien ikur berezia; 5000, 10.000, 50.000 eta 100.000 zenbakiei. Horretaz gain, idazkerari buruzko zenbait konbentzio ezarri zuten. Hauetako bat marra baten azpian idatzitako edozein ikurren balioa milaz biderkatzean zetzan:
Beste batek, lauki-zuzen ez-oso baten barruan sartutako ikurra ehun milaz biderkatzen zuen:
Erromatarrek beste konbentzio asko erabili zuten, baina hauek sistema erraztu ezik zaildu egin
zuten eta nahaste askoren jatorri izan ziren.
Sistema hauek oro har, greziarra eta erromatarra (eta hauen antzekoak) atzerapausotzat hartu behar dira; bai idazkera bai eragiketak zaildu egin bait zituzten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-58db38003dfd | http://zientzia.net/artikuluak/zenbakiak-memorizatu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zenbakiak Memorizatu - Zientzia.eus | Zenbakiak Memorizatu - Zientzia.eus
Ekin diezaiogun bada, ale honetan argitaratzen dugun programaren muina azaltzeari.
Ekin diezaiogun bada, ale honetan argitaratzen dugun programaren muina azaltzeari. Zenbakiak Memorizatu - Zientzia.eus Zenbakiak Memorizatu
Ekin diezaiogun bada, ale honetan argitaratzen dugun programaren muina azaltzeari.
Kaixo irakurle!!!
Hemen gaituzu berriro ere zerbait berria azaldu nahian. Elhuyar. Zientzia eta Teknika aldizkariaren azken aleetan, zatikien mundua zertxobait jorratzen ihardun gara. Zertxobait diogu, zeren zatikien esparrua oso zabala bait da, eta bazterrak guztiz nazkatu aurretik gaiaz aldatzea erabaki dugu.
Bestalde, azken ale hauetan erabili dugun gaia serioa zenez, joko moduko zerbait sartzea iruditu zaigu egokiena: “Zenbakiak Memorizatu” izeneko jokoa.
Aldizkari honetan argitaratzen dugun lehen Memori Jokoa ez dela aipatuko dugu; jadanik 19. eta 23. aleetan memoria lantzeko bi jokoren deskribapena eginik bait dugu. Memori jokoa I eta Memori jokoa II izenburuez argitaratuak izan ziren. Lehenengoa, aldez aurretik ikusitako irudia non dagoen gogoratzean datza. Bigarrengoaren funtsa berriz, letrak memorizatzea da.
Oraindaino aipatu duguna, lehendik zer egin dugun gogoratzea besterik ez da izan. Ekin diezaiogun bada, ale honetan argitaratzen dugun programaren muina azaltzeari.
Esan bezala, memori jokoa da. Hau da, memoria lantzeko erabil daitekeen programa. Denok dakigunez, memoria era askotara landu daiteke. Horra hor aurrez aipatu ditugun bi adibide. Baina kasu honetan, zenbakiak memorizatzen lagunduko duen programa burutzea erabaki dugu; jakina denez, zenbakiek gero eta garrantzi handiagoa bait dute gizarte honetan.
Zenbakiak memorizatzeko bi zailtasun-maila proposatu ditugu: katea sortuz eta aleatorioki aterata. Lehenengoan, hitzek dioten bezala, gero eta katea luzeagoa sortuz joango da, aurreko zenbakiari atzetik digitu bat erantsiz. Bigarrenean aldiz, aldiko zenbaki aleatorio desberdina aterako du. Erabiltzailearen zeregina bi kasuetan, erakutsitako zenbakia idaztea izango da.
Honez gain, zailtasun-maila bakoitzeko hiru abiadura aukeratu ahal izango dira: Motela, Azkarra eta Oso azkarra. Pentsatuko duzunez, abiadurak zenbakiak pantailan iraungo duen denbora definituko du.
Besterik gabe eta ongi pasatuko duzulakoan, programari leku utziko diogu.
(Oharra: Irudia hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
Programaren azalpena
100-130: Zailtasun-mailaren hautaketa.
140-220: Zenbakiak pantailan iraungo duen denboraren finkapena, hautatu den abiaduraren arabera.
260-340: Saioa kontrolatzen duen zikloa. Saioa, erabiltzaileak huts egin edo 20 digituz osaturiko zenbakia asmatzen duenean amaituko da.
280: “Katea sortuz” zailtasun-maila hautatu den kasuan, kateari erantsi behar zaion digitua eta katea berria sortzen dira.
290: “Aleatorioki” zailtasun-maila hautatu den kasuan, zenbaki aleatorioa definitzen da.
350-430: Saioan asmatutako zenbaki-kopuruaren araberako mezu bat emango zaio erabiltzaileari.
440-460: Zailtasun-maila berean beste saio bat burutzeko edo zailtasun-maila eta abiadura aldatzeko aukera.
490-510: Programaren amaiera. |
zientziaeus-fc317c4e0d73 | http://zientzia.net/artikuluak/ibm-ren-mahaigainerako-laser-inprimagailua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | IBM-ren mahaigainerako laser inprimagailua - Zientzia.eus | IBM-ren mahaigainerako laser inprimagailua - Zientzia.eus
IBM 4019 LaserPrinter
IBM 4019 LaserPrinter IBM-ren mahaigainerako laser inprimagailua - Zientzia.eus IBM-ren mahaigainerako laser inprimagailua
Periferikoak
IBM 4019 LaserPrinter
inprimagailua iragarri du IBM etxeak. Inprimagailu hau bulego eta gestioko profesionalengan pentsatuz diseinatu da. Horretarako azkartasuna, moldagarritasuna, trinkotasuna eta kalitatea hartu dira kontutan.
IBM 4019 LaserPrinter
inprimagailuak 10 testu-orri minutuko eta kalitate handiko grafikoak inprima ditzake. Beraz, gutunak, kartazalak, orri elektronikoak eta autoedizioko lanak txukun aurkezteko egokia dela esan dezakegu.
Merkatuan antzeko ezaugarriak dituzten inprimagailuekin konparatuz, gutxi gorabehera pieza-kopurua erdira jaitsi duela (400 baino gutxiago), %25 azkarrago dela, letra-moten aukera handiagoa eskaintzen duela, leku gutxiago hartzen duela eta arinagoa dela esan behar.
IBM 4019 LaserPrinter
inprimagailuak 300 puntu hazbeteko bereizmena eskaintzen du eta inprimatzeko eta dokumentuak tartekatzeko aukera desberdinak ematen. Papera manipulatzeko posibilitatea ere uzten du; hala nola, sekuentzian automatikoki inprimatzeko eta orri bat baino gehiagoko gutuna eta honi dagokion kartazala tartekatzeko aukerak eskainiz. Plotter modura ere erabil daiteke.
10 karaktere-jokoz hornitzen da inprimagailua. Eta hauez gain, 47 tarjeta eskaintzen dira aukeran. Hauetako bakoitzak berriz, 26 letra-estilo eta 12 karaktere-motako paketeak ditu eta ordenadore pertsonal batetik karga daitezke.
Ondoko inprimagailuak emulatzen ditu: IBMren Personal Printer Data Stream (PPDS), Hewlett-Packard-en LaserJet II. seriarentzat Printer Command Language (PCL) eta IBM edo Hewlett-Packard-en Graphics Language (GL).
IBM-ren erdi- eta goi-mailako bulego-sistemetara edota ordenadore pertsonaletara konekta daiteke laser inprimagailu hau. DOS sistema eragilearekin (2.1 bertsiotik aurrera) eta OS/2 edizio standard edo anpliatuarekin (1.1 bertsiotik aurrera) funtzionatzen du. IBM 4019 LaserPrinter inprimagailuaren prezioa 392.000 pta.koa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-26439a74a0cb | http://zientzia.net/artikuluak/multimedia-macintosh-inguruan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Multimedia macintosh inguruan - Zientzia.eus | Multimedia macintosh inguruan - Zientzia.eus
Aplikazio bakar batean informazio-mota desberdinak konbinatzeko posibilitatea eskaintzen duen software eta hardwarea da Multimedia.
Aplikazio bakar batean informazio-mota desberdinak konbinatzeko posibilitatea eskaintzen duen software eta hardwarea da Multimedia. Multimedia macintosh inguruan - Zientzia.eus Multimedia macintosh inguruan
Azkenaldi honetan askotan entzun den hitza dugu “Multimedia”. Aplikazio bakar batean informazio-mota desberdinak (audio, bideo, testu eta grafikoak) konbinatzeko posibilitatea eskaintzen duen software eta hardwarea da Multimedia.
P-Ingenierie
etxeak
Macromind
programa plazaratu berri du Multimedia-arloan Appel Macintosh-entzat. Macromind Directorekin pelikula eta aurkezpen bikainak egin daitezke. Horretarako bideo-imajinak, soinua eta ordenadore bidez egindako edota scanner bidez inportatutako 2 edo 3 dimentsioko grafikoak erabil daitezke. Denbora errealezko animazioak ere egin daitezke pakete honekin.
Macromind Director
ek bi zati nagusi ditu: Estudioa eta muntai lantegiak. Gehienez 24 objektu erabil daitezke eszena batean. Soinua MIDI interface batez sar daiteke. Honez gain, lau pista gehigarri ditu: soinu, paleta, trantsizio eta kadentziarentzat. Programak, Player Hypercard bat, Quickdrawko erremintak, kolore-ziklo programagarria eta kolore-paletak sortu eta aldatzeko posibilitatea ditu besteak beste.
Fabrikatzailearen eritziz Macromind komunikazio eta hezkuntzako profesionalentzako programa da. Paketearen prezioa 135000 pta.koa da. Hardware aldetik behar duen konfigurazioa ondokoa da: 6.02 (edo ondorengo) sistema eta 1 Mb-eko memoria (zuri-beltzean) edo 3 Mb-eko memoria (koloretan) duen Macintosha (Plus-etik IIcx-era).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1119a1e388c3 | http://zientzia.net/artikuluak/casio-sf-7500-agenda-digital-eramangarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Casio SF-7500: agenda digital eramangarria - Zientzia.eus | Casio SF-7500: agenda digital eramangarria - Zientzia.eus
Casio SF-7500 agenda digital berriak 148 g pisatzen ditu eta poltsikoan eraman ahal izateko moduan diseinaturik dago.
Casio SF-7500 agenda digital berriak 148 g pisatzen ditu eta poltsikoan eraman ahal izateko moduan diseinaturik dago. Casio SF-7500: agenda digital eramangarria - Zientzia.eus Casio SF-7500: agenda digital eramangarria
Hardwarea
Casio SF-7500 agenda digital berriak 148 g pisatzen ditu eta poltsikoan eraman ahal izateko moduan diseinaturik dago. 64 Kb-eko memori ahalmena du eta memoria honek, telefono-zenbakien katalogo pertsonala eta tarjeta eta oharren liburutegi osoa gordetzeko aukera ematen du. Agendaz gain, erlojua eta egutegia ere badituela aipatu behar da.
Datuen sarrera, edizioa eta ezabaketa menu-sistema bidez eragiten da. Datuak, negozio-tarjeta formatuan (Business Card), telefono-katalogoan edo (Memo) agendan gorde daitezke.
Agenda pertsonala kontsultatzeko ondoko era desberdinak eskaintzen ditu > sistemak: hilabetea, eguna edo data eta ordu zehatza. Bestalde, agendako zita bakoitzari alarma eslei dakioke. Horrela, zita-orduan alarmak jo egingo du, nahiz eta agenda itzalita egon, eta zitaren zehaztasunak agertuko ditu pantailan.
Aipatutakoaz gain baditu ondoko ezaugarriak ere: 127 hiritako orduak, 1901etik 2099. urterainoko egutegia, SF-7500 agenda pertsonalaren eta PC/AT bateragarri edota PS/2 baten arteko datu-komunikazio efikaza eta datu konfidentzialak babesteko kode sekretua.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c66c6530ff7d | http://zientzia.net/artikuluak/itzulpen-zerbitzu-telefonikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itzulpen-zerbitzu telefonikoa - Zientzia.eus | Itzulpen-zerbitzu telefonikoa - Zientzia.eus
AT & T etxeak itzulpen-zerbitzu telefoniko bat jarri du martxan Estatu Batuetan, ingelesik ez dakitenek ingelesez mintzatzen den edonorekin komunika daitezen.
AT & T etxeak itzulpen-zerbitzu telefoniko bat jarri du martxan Estatu Batuetan, ingelesik ez dakitenek ingelesez mintzatzen den edonorekin komunika daitezen. Itzulpen-zerbitzu telefonikoa - Zientzia.eus AT & T etxeak itzulpen-zerbitzu telefoniko bat jarri du martxan Estatu Batuetan, ingelesik ez dakitenek ingelesez mintzatzen den edonorekin komunika daitezen.
AT & T Language Line
izeneko zerbitzu hau eguneko 24 orduetan dago martxan eta 143 hizkuntza eta dialekto interpreta ditzake. Zerbitzu honetara konektatu ahal izateko zenbaki konkretu bat markatu behar da. Deia doan da eta erabiltzailea segundo gutxi batzuetan konektatzen da interpretatzailearekin.
Zerbitzu honek bi norantzatan funtzionatzen du: hots, beste hizkuntza batetik ingelesera itzuliz, edota alderantziz, ingelesetik beste hizkuntza batera itzuliz. Honez gain, zerbitzuak idatzizko materiala ere itzul dezake erabiltzaileak hori nahi izanez gero.
AT & T etxearen aurrikuspenetan espainiera, japoniera, errusiera, alemana, italiera eta grekoa dira zerbitzu honetan gehien erabiliko diren hizkuntzak. Gutxien erabiliko direnak berriz, armeniera, siouxera, errumaniera, punjabiera, tuiera eta wuxinesera, nahiz eta hauentzat ere interpretatzailerik egongo den.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d3ba01c0fe3d | http://zientzia.net/artikuluak/meca-speed-mekanografia-ordenadore-bidez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Meca Speed: mekanografia ordenadore bidez - Zientzia.eus | Meca Speed: mekanografia ordenadore bidez - Zientzia.eus
Meca Speed 2000 idazmakina batean idazten ikasteko, mekanografi maila hobetzeko edota zenbait azterketatan hautagaien ebaluaketan laguntzeko programa da.
Meca Speed 2000 idazmakina batean idazten ikasteko, mekanografi maila hobetzeko edota zenbait azterketatan hautagaien ebaluaketan laguntzeko programa da. Meca Speed: mekanografia ordenadore bidez - Zientzia.eus Meca Speed: mekanografia ordenadore bidez
Softwarea
MECA SPEED 2000 idazmakina batean idazten ikasteko, mekanografi maila hobetzeko edota zenbait azterketatan hautagaien ebaluaketan laguntzeko programa da.
Programa tutore elktroniko baten kontrolpean garatuz doa. Sistema ikuskor hau, erabiltzaileari beso eta eskuen posizio egokia, teklen kokapena eta behatz bakoitzari dagozkion teklak adieraziko dizkion ikasgai-multzo praktiko batez osaturik dago.
Teklatuaren ezagupena eta idazteko abiadura progresiboki bizkortzeko eran mailakatuta dauden 12 ikasgaiz osatzen da. Lehen ikasketa-fasearen ondoren bi atal daude: lehena, 2800 hitz dituen hiztegi batekin praktikatzeko eta bigarrena testuekin praktikatzeko. Sistema txosten bat burutzeko gai da, lortutako abiadura, egindako akatsak etab.en berri emanez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0525dacf89de | http://zientzia.net/artikuluak/big-bang-aren-teoria-kolokan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Big Bang-aren teoria kolokan - Zientzia.eus | Big Bang-aren teoria kolokan - Zientzia.eus
Sortzen ari den galaxia izan daitekeen hidrogeno-hodei erraldoia detektatu berri dute Virgo konstelazioan.
Sortzen ari den galaxia izan daitekeen hidrogeno-hodei erraldoia detektatu berri dute Virgo konstelazioan. Big Bang-aren teoria kolokan - Zientzia.eus Big Bang-aren teoria kolokan
Astrofisika
Sortzen ari den galaxia izan daitekeen hidrogeno-hodei erraldoia-detektatu berri dute Virgo konstelazioan Riccardo Giovanelli eta Martha Haynes astronomoek. Aurkikuntza honek guztiak txunditurik utzi ditu, zeren unibertsoko leku hori “basamortutzat” bait zeukaten.
Eman dituzten datuak gainera, ez dira badaezpadakoak. Materi kontzentrazio edo hodeiak, gure Esnebidea (100.000 argi-urte neurtzen ditu) baino hamar aldiz handiagoa da.
Hodei hori lehendik ikusi ez izatearen arrazoia, izarrik ez edukitzea da eta horren ondorioz, aipatutako bi astronomoek hodeia jaiotzen ari den galaxia dela diote. Horrela balitz, adituen arabera gure unibertsoaren sorrera esplikatzen duen Big Bang-aren teoria kolokan geldituko litzateke; Big Bang-aren teoriak galaxiak unibertsoaren hasierako Leherketa Handitik sortu zirela bait dio.
Aurkikuntza kasualitatez egin dute Giovanelli eta Haynes astronomoek. Puerto Rico-ko Arrecibo-n dagoen Astronomi Zentru Ionosferikoan beren tresnak erregulatu asmoz espazioko alderdi “huts” batera zuzendu zituzten, unibertsoko hondo-zarata erregistratu eta gero beste alde batera orientatuta objektuak detektatu asmoz. Hondo-zarata erregistratu ordez ordea, irrati-seinale indartsuak iritsi ziren antena parabolikora. Seinaleak kontrastatu ondoren, unibertso zabalean 65 milioi argi-urtera beste “pieza” berri bat aurkitu zutela ez zegoen ukatzerik.
2.66666666667/5 rating (3 votes) |
zientziaeus-058687e343c2 | http://zientzia.net/artikuluak/ineopilinai-edo-bizi-den-fosila/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Neopilina edo bizi den fosila - Zientzia.eus | Neopilina edo bizi den fosila - Zientzia.eus
Neopilina Neopilina , Aro Primarioko fosila dugu; duela 350 milioi urte dinosauruak baino lehen agertutakoa. , Aro Primarioko fosila dugu; duela 350 milioi urte dinosauruak baino lehen agertutakoa
Neopilina Neopilina , Aro Primarioko fosila dugu; duela 350 milioi urte dinosauruak baino lehen agertutakoa. , Aro Primarioko fosila dugu; duela 350 milioi urte dinosauruak baino lehen agertutakoa Neopilina edo bizi den fosila - Zientzia.eus Neopilina edo bizi den fosila
Paleontologia
Lehen begiradan badirudi ondoko irudikoa oskol bat besterik ez dela, baina ez da edozein oskol; neopilina baizik. Aro Primarioko fosila dugu; duela 350 milioi urte dinosauruak baino lehen agertutakoa.
1930. urtean Nils Odhner paleontologo suediarrak, moluskuen arbasoa izan zitekeela iradoki zuen. 1957.ean Ozeano Barean aurkitu zuten 3.000 metroko sakoneran Galathea untzi daniarrean zihoazenek. Eraztunak zituen anelidoek bezala, bederatzi muskulu-pare, zakatzak eta giltzurrunak. Odhner-en eritzia baieztatzen zuen beraz: moluskuenganako eboluzio-bidean tarteko maila zen.
1980. urtean, Philippe Bouchet jaunak 1889. urtean Azore Irlen inguruan 1.300 eta 1.600 metro bitarteko sakoneran jasotako oskol txiki batzuk aztertu zituen. Oskol txiki batek (bi milimetrokoak) lamina bikoitza zuen; Neopilina zen beraz.
Geroztik animalia hau bizirik egon zitekeela pentsatu izan da eta Galiziatik 300 kilometrora aurkitu zen bat eta 1987. urtean 2 milimetroko beste bi aurkitu dira.
Orain, sakonera txikian bizi daitekeenaren bila ari dira. Sakonera txikian hazita, fosil txiki hauek hainbat denboran zehar nola iraun duten jakin ahal izango genuke, bide batez moluskuak nola sortu ziren ere argituz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0b0a69a611ea | http://zientzia.net/artikuluak/txernobil-siberian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txernobil siberian - Zientzia.eus | Txernobil siberian - Zientzia.eus
Hestegorriko minbiziaz hildakoen proportzioa, munduko altuena da, Siberiako ipar-ekialdean sobietarrek egindako inkesta zehatzek adierazten dutenez.
Hestegorriko minbiziaz hildakoen proportzioa, munduko altuena da, Siberiako ipar-ekialdean sobietarrek egindako inkesta zehatzek adierazten dutenez. Txernobil siberian - Zientzia.eus Txernobil siberian
Osasuna
Sobiet Batasuneko beste edozein lekutan baino bizpahiru aldiz jende gehiago hiltzen da minbiziak jota Txujotka aldean. Hestegorriko minbiziaz hildakoen proportzioa berriz, munduko altuena da, Siberiako ipar-ekialdean sobietarrek egindako inkesta zehatzek adierazten dutenez.
Vladimir Lupandine eta Ebdokia Gaer zientzilariek aditzera emandakoaren arabera, bertako biztanlerian biriketako minbizia azken hogei urteotan hirukoiztu egin da eta leuzemiak nahiz urdaileko tumoreak bikoiztu. Minbizien formak gainera azkar aldatzen ari dira, zeren eta hezurretako, kartilagoko eta tiroideko tumoreak gero eta gehiago bait daude.
Badirudi minbiziaren ugaltzea Sobiet Batasuneko Nobaia Zemlia-n, Arktikoan, 1950-1960 hamarkadan aire zabalean egindako saio nuklearren ondorio dela. Orduan besteak beste 60 megatoiko bonba leherterazi zen (Hiroshima-koa baino 400 aldiz potenteagoa).
Minbiziak gehien jotako jendea elur-oreinen hazkuntzan diharduena da. Izan ere animalia honengandik lortzen dituzten elikagaiak eta elur-oreina erradioaktibitate-kontzentrazio handiko goroldioak janez bizi da. Leningradoko radiologoek diotenez, elur-oreinen okelaz edo esneaz elikatzen direnek 210 beruna besteek baino hamar edo hogei aldiz gehiago dute eta 137 zesioa ehun aldiz gehiago. Horren eraginez, Txujotka-koen bizi itxaropena 45 urtekoa da; munduko baxuena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-56454002841e | http://zientzia.net/artikuluak/ozono-geruza-gutxiago-kaltetu-nahian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ozono-geruza gutxiago kaltetu nahian - Zientzia.eus | Ozono-geruza gutxiago kaltetu nahian - Zientzia.eus
Ozono-geruza desagertzearen arazoan konponbiderik ez da ikusten epe motzera. Erabateko irtenbideak zailak direnez, irtenbide partzialak bilatzeari ekin zaio.
Ozono-geruza desagertzearen arazoan konponbiderik ez da ikusten epe motzera. Erabateko irtenbideak zailak direnez, irtenbide partzialak bilatzeari ekin zaio. Ozono-geruza gutxiago kaltetu nahian - Zientzia.eus Ozono-geruza gutxiago kaltetu nahian
Ingurumena
Ozono-geruza desagertzearen arazoan konponbiderik ez da ikusten epe motzera. Erabateko irtenbideak zailak direnez, irtenbide partzialak bilatzeari ekin zaio. Hauen artean, CFCen ordezkapena izan da lehena. Harrigarria bada ere, substantzia ordezkatzaileak bilatzea CFC familian bertan egin da. Zenbait kimikarik CFC 123 (1,1 -dikloro-2,2,2-trifluoroetano)ren ezaugarriak goraipatu ditu.
CFC11 da CFC familiako substantziarik kaltegarriena. Substantzia honen bizitza 65 urtekoa denez gainera, are eta kaltegarriagoa da. Aldiz, CFC 123ren bizitza 18 hilabetekoa da. Bestetik substantzia hauek estratosferarantz oso poliki igotzen direnez, CFC 123 estratosferara heldu baino lehen deskonektatu egiten da. Beraz, ozono-geruza oso gutxi kaltetzen du. Ikerlari batzuen arabera CFC 123ren ozonoaren kaltetze-indizea CFC 11renaren %7 omen da.
Hau dela eta, munduan dagoen CFCren produzitzailerik handienak, hots, EEBBetako "Du Pont" enpresak, 1991. urtean Ontorion eraiki asmo duen lantokian, CFC 123 substantzia bakarrik produzituko du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-93c011a34ad8 | http://zientzia.net/artikuluak/plastiko-biodegradagarri2/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Plastiko biodegradagarria - Zientzia.eus | Plastiko biodegradagarria - Zientzia.eus
Frantziako Arto-Produzitzaileen Elkarteak aditzera eman duenez, plastiko berri, malgu eta biodegradagarria lortu dute.
Frantziako Arto-Produzitzaileen Elkarteak aditzera eman duenez, plastiko berri, malgu eta biodegradagarria lortu dute. Plastiko biodegradagarria - Zientzia.eus Plastiko biodegradagarria
Ingurumena
Frantziako Arto-Produzitzaileen Elkarteak aditzera eman duenez, plastiko berri, malgu eta biodegradagarria lortu dute. Plastiko iraultzaile hau bi urtean desegiten da bere kasa; berehala, egia esan, plastiko normalak desegiteko berrehun urte behar dituela kontutan hartuz.
Bio-D da material berriari ipini dioten izena eta ez dago ohizko plastikoak bezala erabat petroliotik ateratako gaiez osatua. Izan ere osagaietako bat artoaren almidoia bait da.
Bio-D izeneko plastikoa lurperatzen denean, gatz mineralek osagai naturala janda oinarrizko molekula “lehertu” egiten du, materiala disolbatuz. Lurrean gainera, poluziorik ez du uzten desegiten denean.
Plastiko biodegradagarri honi aplikazioak ez zaizkio falta. Etxetarako zabor-poltsak egiteko (oraingoz ohizkoak baino %15 garestiagoak dira), arlo handiak estaltzeko, baratzatan landareak babesteko eta abarretarako.
Italian ere Montedison etxeak plastiko berri biodegradagarria lortu duela aldarrikatu du, baina oraingoz konposizioaren berririk ez dute eman.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5018f43a47fd | http://zientzia.net/artikuluak/bankisa-gero-eta-meheago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bankisa gero eta meheago - Zientzia.eus | Bankisa gero eta meheago - Zientzia.eus
Arktikoko bankisa azken hamar urteotan bi metro mehetu da Cambrige-ko unibertsitateko Peter Wadhams doktoreak dioenez.
Arktikoko bankisa azken hamar urteotan bi metro mehetu da Cambrige-ko unibertsitateko Peter Wadhams doktoreak dioenez. Bankisa gero eta meheago - Zientzia.eus Bankisa gero eta meheago
Klimatologia
Arktikoko bankisa azken hamar urteotan bi metro mehetu da Cambridge-ko unibertsitateko Peter Wadhams doktoreak dioenez. Groenlandiako iparraldean dagoen bankisa 6,5 metro lodi zen 1976. urtean eta 4,5 metro besterik ez 1987.ean.
Bankisaren mehetze honen ondorioa, gure atmosferan karbono (IV) oxidoaren kontzentrazioa igotzea izango da. Horretarako arrazoia, honako hau da: atmosferako CO2 asko ozeanotako gainazalean disolbatzen da eta poloetan ozeanotako ura izozten denean, izotzak gatza uretara botatzen du. Ur gazi eta astuna, Arktikoan hondoratu egiten da berekin CO2 disolbatua eramanez.
Bankisa mehetzen bada beraz, urtean harrapatutako karbono (IV) oxidoaren kantitatea gero eta txikiagoa izango da, negutegi-efektua areagotuz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-eca40f42d0e6 | http://zientzia.net/artikuluak/ilargian-bezala-saltoka/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ilargian bezala saltoka - Zientzia.eus | Ilargian bezala saltoka - Zientzia.eus
Bost metroko diametroa eta laurogeitamar metro kubikoko bolumena duen globoari esker, pertsona Ilargian bezalaxe saltoka ibil daiteke.
Bost metroko diametroa eta laurogeitamar metro kubikoko bolumena duen globoari esker, pertsona Ilargian bezalaxe saltoka ibil daiteke. Ilargian bezala saltoka - Zientzia.eus Ilargian bezala saltoka
Bost metroko diametroa eta laurogeitamar metro kubikoko bolumena duen globoari esker, pertsona Ilargian bezalaxe saltoka ibil daiteke.
Zubien gainetik edo zuahitzen gainetik jauzika ibiltzea huskeria da helioz betetako globo honetatik zintzilikatzen bazara.
Zintzilik dagoena, Ilargi gaineko grabitazio-baldintza berdintsuetan aurkitzen dela eta, Pirinio aldeko Capbis herriskan egindako saioa ikustera
militar frantsesak eta “Aeroespatiale” erakundeko adituak etorri dira, besteak beste.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1cfcba505c23 | http://zientzia.net/artikuluak/elementu-kimikoen-izendapena/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Elementu kimikoen izendapena - Zientzia.eus | Elementu kimikoen izendapena - Zientzia.eus
Artikulu honetan elementu kimiko berriak izendatzeko kontutan hartu izan diren joerak aztertuko ditugu.
Artikulu honetan elementu kimiko berriak izendatzeko kontutan hartu izan diren joerak aztertuko ditugu. Elementu kimikoen izendapena - Zientzia.eus Elementu kimikoen izendapena
Artikulu honetan elementu kimiko berriak izendatzeko kontutan hartu izan diren joerak aztertuko ditugu.
Urrea. Antzinatik ezagutzen diren bederatzi elementuetako bat.
1976. urtean IUPACen CNIC batzordeak ( Comission of the Nomenclature of Inorganic Chemistry ), 103. elementuaren ondorengoentzat izen sistematikoak erabiltzea gomendatu zuen.
XX. mendeko azken hamarkadatan, aurkikuntzak azpiegitura egokiko talde edo erakundeek egiten dituzte. Horregatik, gertatu izan da talde desberdinek elementu bera garai berean aurkitzea. Arazoa aurkikuntzari izen berria ematean sortzen da.
1965. urtean Dubna-n, errusiar talde batek 104. elementuaren isotopo bat ekoiztu zuen eta 1967. urtean 105. elementua aurkitu ere bai. Era berean, Berkeley-ko amerikar talde batek, bi aurkikuntza hauexek egin zituztela adierazi zuten; 105. elementua konkretuki 1970. urtean. Errusiarrek 104.arentzat Kurtchatovium eta 105.arentzat Nielsbohrium izenak proposatu zituzten. Amerikarrek ostera, Rutherfordium eta Hahnium.
Arazo hauek saihestu nahian, lehen aipatutako izen sistematikoak erabiltzea gomendatu zen. Adibidez 104.a unnilquadium (un = 1, nil = 0, quad = 4, eta ium bukaera metala dela adierazteko) den bitartean, 105.a unnilpentium izango litzateke.
Dudarik gabe, arau honen bidez erraza da edozein elementuren izena ezagutzea (izendatzeko modu sinplea delako) eta bestalde ez da beharrezkoa izen-multzo bat buruz jakitea, beste elementuekin gertatzen den bezala.
1. taula.
Iritsi da, beraz, elementuak izendatzeko dagoen bigarren bidea aipatzeko unea. Dakigunez, historian zehar elementu kimiko berriak ezagutu ahala esanahia zuen izen bat ematen zioten eta ez gaur eguneko izen sistematiko hotza.
Zein izan daiteke elementu kimiko bati ezar diezaiokegun esanahia? Garai bakoitzean ohitura ezberdinak egon dira. Antzina adibidez, bederatzi elementu kimiko ezagutzen ziren, hauetako zazpi metalak zirelarik. Hauen propietate fisiko batean oinarrituz, urrea, zilarra, burdina, merkurioa, eztainua, kobrea eta beruna izenak ditugu.
Adibidez:
Urrea (Au). Aurum, Aurora egunabarraren jainkosa. Hitzaren jatorria, sanskritoko hari (horia) da.
Merkurioa (Hg). Hydrargyrum izen grekoa hydro-argyros (ur-zilarra) du jatorritzat, metal likido distiratsua izateagatik.
Zilarra (Ag). Argentum, sanskritoko argunas (distiratsu) hitzetik dator.
Eztainua (Sn) Stannum, indoeuroparraren stagnum eta stag hitzetatik dator (tantaka erori), erraz urtzen delako.
Elementu kimikoren baten aurkitzaile izanaren lehen erreferentzia Hennig Brand germaniarra dugu. 1670. urtean fosforoa aurkitu zuen, filosofarria lortu nahian ari zela. Fosforo Phos- eta -phero hitzetatik dator (argi-emailea); iluntasunean fosforo zuriak argia emititzen bait du.
XIX. mendearen hasieran Jons Jakob Berzelius suediar kimikariak, gaur egun erabiltzen diren sinboloak proposatu zituen. Bere asmoa izenak letra bat edo biren bitartez adieraztea zen, baina lehen beste ikur batzuk erabili izan ziren. Hauek 1. taulan labur adierazten dira.
1744-1811 bitartean lortutako bost elementuei, beren kolorearen edo osatzen zituzten konposatuen koloreen izena ezarri zieten.
2. taula.
Kloroa (Cl). Klorhos grekoak hori-berde esan nahi du, gasaren kolorea horixe delako.
Iodoa (I). Ioeides grekotik; more-kolorea, baporearen kolorea.
Kromoa (Cr). Khroma grekoak kolore esan nahi du. Kromo-konposatuek kolore desberdinak dituzte.
Rodioa (Rh). Rhodon grekoa arrosa da; rodio-gatzen disoluzioak gorriak bait dira.
Iridioa (Ir). Iris grekoa, ostadar da. Iridioaren disoluzioek kolore-multzoak azaltzen dituzte.
1735-1843 bitartean, elementu kimiko ugari aurkitu ziren eta hauen propietateaz gain, mitologia, zeruko gorputzak eta mineralen izenak erabili zituzten.
Mitologiaren adibide batzuk:
Titanioa (Ti). Mitologia grekoan Titanak, Urano jainkoaren seme-alaba erraldoiak (lurreko lehen biztanleak) izan ziren.
Torioa (Th). Thor gudaren jainko norvegiarra da. J.J. Berzelius suediarrak mineral norvegiar batean aurkitu zuen.
3. taula. Izen geografikoen adibide batzuk: Ikertzailearen herria ala ikertzen zuen herriaren izena alde batetik eta bestetik elementua edo minerala zegoen herria bereiz ditzakegu.
Zeruko gorputzen adibide batzuk:
Selenioa (Se). Selene hitz grekoak ilargia esan nahi du.
Zerioa (Ce). Ceres , ezagutu zen lehen asteroidea da. Ce 1803. urtean aurkitu zen, asteroidea ezagutu baino bi urte geroago. Ceres uzta eta gariaren erromatar jainkosa da.
Paladioa (Pd). Izen honen jatorria Pallas da; ezagutu zen bigarren asteroidea. Pallas 1802. urtean eta paladioa 1803.ean aurkitu ziren. Pallas jakinduriaren jainko grekoa da.
Mineralen adibide batzuk:
Kaltzioa (Ca). Kylix grekoz igeltsoa da.
Barioa (Ba). Barys hitz grekoak astuna esan nahi du. Barioa, Barite espartzu astunean (BaSO 4 ) dagoen metala da.
4. taula.
Urteetan zehar bide berriak erabili dira eta beste garai batzuetako joerak ere berreskuratu dira.
Hau 2. taulan azaltzen da laburtuta.
Orain arte geografikoak, hitz arruntak eta pertsonaien adibideak ez dira aipatu. Goazen bada, hutsune hau betetzera.
Hitz arruntak:
Litioa (Li). Lithos grekoz: harria.
Teknezioa (Tc). Technetos grekoz: artifiziala. Artifizialki produzitu zen lehen elementua, deuterioaz molibdeno erradioaktiboa bonbardatuz.
Kripton (Kr). Kryptos grekoa; ezkutukoa. Aire likidotuaren distilazioan nitrogeno, oxigeno eta argonaz gain, beste elementu bat likidoan ezkutatuta geratzen zen; kriptona alegia.
Pertsonaien izenak, ikerlari ospetsuen ohorez:
Kurioa (Marie Curie eta Pierre Curie), Einstenioa (Albert Einstein), Fermioa (Enrico Fermi), Mendelevioa (Dimitrii L. Mendeleiev), Nobelioa (Alfred Nobel) eta Lawrentzioa (Ernest O. Lawrence). Gainera lehen aipatutako Kurtchatobioa (Igor V. Kurtchatov) ala Ruterfordioa (Ernest Rutherford) eta Hahnioa (Otto Hahn) ala Nielsbohrioa (Niels Bohr), baina gaur egun 104 eta 105. elementuentzat izen sistematikoak erabiltzen dira.
Ondorioz, 103. elementura arte izen ez-sistematikoak erabiltzen diren bitartean, ondorengoek izen sistematikoak edukiko dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-528c006fc7e6 | http://zientzia.net/artikuluak/edwin-armstrong/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Edwin Armstrong - Zientzia.eus | Edwin Armstrong - Zientzia.eus
Iparrameriketako injineru elektriko hau, abenduaren 18an jaio zen. Azkenean, depresioak menpean hartuta, bere burua etxeko leihotik behera bota zuen New Yorken 1954.eko otsailaren 1ean.
Iparrameriketako injineru elektriko hau, abenduaren 18an jaio zen. Azkenean, depresioak menpean hartuta, bere burua etxeko leihotik behera bota zuen New Yorken 1954.eko otsailaren 1ean. Edwin Armstrong - Zientzia.eus Edwin Armstrong
Biografiak
Iparrameriketako injineru elektriko hau, 1890.eko abenduaren 18an jaio zen New Yorken. Azkenean, depresioak menpean hartuta, bere burua etxeko leihotik behera bota zuen New Yorken 1954.eko otsailaren 1ean.
Iparrameriketako injineru elektriko hau, orain dela ehun urte jaio zen New Yorken; 1890.eko abenduaren 18an hain zuzen. Egokia iruditzen zaigu beraz bere jaiotzaren ehunurteurrena dela eta injinerutza elektrikoan (irrati-transmisioan batez ere) egin zituen lanak aipatzea.
Edwin Armstrongek gaztetan irakurri zituen dibulgazio-liburuetan Marconik haririk gabeko telegrafian lortutako aurrerapenak eta hogei urte bete baino lehen hasi zen bere irrati-transmisore propioa egiten eta irrati-seinaleak sortzen.
Columbia-ko unibertsitatean ikasi zuen, Michael Pupin bere maisu izan zelarik. Han injineru-titulua lortu zuen, elektrizitate-sailean.
Edwin Armstrong.
Lehen Mundu-Gerran, Armstrong hegazkin-detekziorako sistemak garatzen aritu zen. Ordurarte zeuden metodoak, hegazkinek sortzen zituzten soinu-uhinetan oinarritzen ziren. Armstrongek ordea, beren erreketa-sistemetan sortutako uhin elektromagnetikoetan oinarritzea hobe zela pentsatzen zuen; horrela detekzioa hobeto eta zehatzago egiteko modua zegoela uste bait zuen. Baina uhin haiek frekuentzia altuegia zuten erraz jaso ahal izateko. Horregatik Armstrongek zirkuitu berezia asmatu zuen frekuentzia txikiagotu eta uhinak anplifikatzeko. Aparatuari “hargailu superheterodino” izena ipini zion.
Armstrongek beranduegi asmatu zuen bere aparatua Lehen Mundu-Gerran erabiltzeko, baina Bigarren Mundu-Gerran erabili zen radar-ekipoetan. Gerratik kanpo ordea, edozein irrati-uhin hartzeko mekanismo aproposa zen eta horri esker irrati-hargailuak erraz erabil zitezkeen. Irrati-seinaleak lortzeko ere, injineru elektriko izan beharrik ez zegoen. Superheterodinoa irratiari akoplatuta, disko bat birarazita seinaleak erraz lor zitezkeen. Irrati-hargailuak beraz, ikaragarri ugaldu ziren orduan.
Lehen Mundu-Gerra amaitu zenean, Edwin Armstrong eta Lee de Forest-ek auzi luze eta korapilotsuari eman zioten hasiera. Zirkuitu-mota baten patentea nori zegokion erabaki ezinik ibili ziren elkarren kontra. Armstrongek azkenean auzia galdu egin zuen, baina bere lorpenik garrantzitsuena gero lortzea suertatu zitzaion.
1934. urtean Columbiako unibertsitatean injineru elektriko gisa irakasle-lanean hasi zen, eta sei urtean zehar saiakuntza ugari egin ondoren, 1939.ean atmosferako perturbazio elektrikoen arazoa konpontzea lortu zuen.
Irrati-hargailu normaletan, transmisio-uhinen anplitudea sistematikoki aldatuz eta aldaketa horien bidez transmititutako soinu-uhinen anplitudea aldatuz lortzen dira seinaleak. Horri deitzen zaio anplitudearen modulazio edo AM (“Amplitude Modulation” ingelesez).
Zoritxarrez ekaitzek eta aparatu elektrikoek ere modulatzen dute transmisio-uhinen anplitudea, baina batere ordenarik gabe. Modulazio desordenatu hori gero soinu bihurtzen da irrati-hargailuan, noski, eta horixe da interferentzia izenez ezagutzen duguna.
Armstrongek asmatutako prozesuan, seinalea transmisio-uhinen “frekuentzia” sistematikoki aldatuta igortzen zen. Frekuentzia modulatua edo FM deitzen zaio horri eta badu abantaila handi bat: interferentziak baztertzekoa, zeren eta frekuentzia modulatuko seinaleak atmosferako ekaitzek edo beste aparatu elektrikoek sortutako interferentziarik ez bait du jasotzen.
Bigarren Mundu-Gerraren ondoren FMko irratiak asko hedatu dira bazter guztietan eta musika klasikoa transmititzeko dira batez ere egokiak. Telebistako soinuaren zirkuituetan ere asko erabiltzen da frekuentzia modulatua, musika entzuteko kalitaterik onena horrela lortzen delako.
Zoritxarrez FMko transmisio-uhinak frekuentzia altukoak bakarrik direlako ez dira urrutira iristen. Beraz, frekuentzia modulatuan emititzen den emisora ezin daiteke oso urrutitik entzun. Horretarako tarteka errepikagailuak ipini beharko dira.
Edwin Armstrong oso pertsona setatsua zen, eta etengabe izaten zituen batarekin eta bestearekin auziak. Gainerako pertsonak beti bere kontra azpilanean ari zirela pentsatzen zuen, nahiz eta horretarako batere arrazoirik izan ez. Azkenean, depresioak menpean hartuta, bere burua etxeko leihotik behera bota zuen New Yorken 1954.eko otsailaren 1ean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d46e5ec6e245 | http://zientzia.net/artikuluak/gorila-turistikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gorila turistikoa - Zientzia.eus | Gorila turistikoa - Zientzia.eus
Zaire eta Uganda arteko mendietan, oso gorila-mota berezia bizi da. Virunga-ko gorila honek gorputzadarrak laburragoak ditu, eskuak luzeagoak eta oina desberdina.
Zaire eta Uganda arteko mendietan, oso gorila-mota berezia bizi da. Virunga-ko gorila honek gorputzadarrak laburragoak ditu, eskuak luzeagoak eta oina desberdina. Gorila turistikoa - Zientzia.eus Gorila turistikoa
Zoologia
Rwanda, Zaire eta Uganda artean bada Virunga izeneko bolkan-multzo bat. Hango mendietan, 2.500 eta 3.000 metro bitarteko altueran, oso gorila-mota berezia bizi da. Kolorez urdin iluna eta beltza da, ipurtaldea zilar-kolorekoa duelarik. Lautadako basoetan bizi den gorila grisa da eta morfologikoki nahiz moldaerari dagokionez, desberdina. Virunga-ko gorila honek gorputzadarrak laburragoak ditu, eskuak luzeagoak eta oina desberdina.
Gaur egun bidaia naturalistak modan daude eta Virunga mendietara turista asko hurbiltzen da gorila hauek ikustera. Bisitari-talde txikiak gero eta gehiago dituzte gorilek inguruan eta ohitzen ari dira. Edozein ez zaie inguratzen ordea. Katarroa edukitzea aski da bisita debekatzeko, tximino hauek erraz kutsatzen direlako. Duela bi urte adibidez, errubeola-izurritea detektatu zuten. Turistaren batek kutsatu zituen, noski, eta fusilez botatako xiringen bidez txertatu behar izan ziren.
Onartutako turistek gorilen inguruan gehienez ordubete egoteko eskubidea dute, baina hala eta guztiz ere jende asko dator. Rwandan behintza, gorilez bidez dibisa-mordoa jasotzen dute turismo medio. Kafea da dibisa-iturri nagusiena eta gorilengatiko turismoa bigarrena.
Hirurehun gorila bizi dira 40.000 hektareako lurraldean eta azken aldian ugaltzeko inolako oztoporik ez dute. Zaire eta Ugandan ere, ari dira mota honetako turismoarentzat bideak urratzen. Ugandan esate baterako, ehunen bat gorila zaintzen dira helburu horrekin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3d8f31884bec | http://zientzia.net/artikuluak/cern-erakundearen-laborategiko-lanak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | CERN erakundearen laborategiko lanak - Zientzia.eus | CERN erakundearen laborategiko lanak - Zientzia.eus
Genevan CERN erakundeak Partikula Azpiatomikoen Laborategi Europarra martxan jarri eta hilabetez lan egin ondoren, emaitzak jasotzen hasiak dira. Zº izeneko hamaika mila partikula azpiatomiko lortu ahal izan dituzte azeleragailuan.
Genevan CERN erakundeak Partikula Azpiatomikoen Laborategi Europarra martxan jarri eta hilabetez lan egin ondoren, emaitzak jasotzen hasiak dira. Zº izeneko hamaika mila partikula azpiatomiko lortu ahal izan dituzte azeleragailuan. CERN erakundearen laborategiko lanak - Zientzia.eus CERN erakundearen laborategiko lanak
Fisika
Genevan CERN erakundeak Partikula Azpiatomikoen Laborategi Europarra martxan jarri eta hilabetez lan egin ondoren, emaitzak jasotzen hasiak dira. Z° izeneko hamaika mila partikula azpiatomiko lortu ahal izan dituzte azeleragailuan. Partikula-mota hau CERN erakundeak SPS azeleragailuan 1983.ean detektatu zuen.
Z° partikula, indar nuklear ahularen naturako funtsezko lau indar-motako baten bitartekoa da, eta hamaika mila lortu ahal izan dira nazioarteko lau saiakuntzaren (Aleph, Delphi, Opal eta L3 izenekoen) bitartez.
Esperimentu guzti horiek medio, Z° partikularen masa 91,10 x 0,06 GeV-ekoa dela zehaztu ahal izan dute. Partikula hau guztiz ezegonkorra eta batezbesteko bizitza 1,35 x 10-24 segundokoa du.
Saiakuntza hauen bitartez argitu ahal izan den beste arazo bat, neutrino-familien kopuruarena da. %95eko probabilitateaz hiru neutrino-familia bakarrik daudela esan daiteke eta ez gehiago, astrofisikariek Unibertsoko masa ezkutua esplikatu nahian iradoki bezala.
Europako azeleragailu honetan aurrerantzean ere emaitza onak lortuko direla espero da. Partikula azpiatomikoen oraingo eredu standardaren baliagarritasuna, Higgs-en bosoiaren existentzia eta abar bertan frogatu ahal izango dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-38b5a604d65b | http://zientzia.net/artikuluak/leuzemia-zentral-nuklear-baten-inguruko-haurrengan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Leuzemia zentral nuklear baten inguruko haurrengan - Zientzia.eus | Leuzemia zentral nuklear baten inguruko haurrengan - Zientzia.eus
Erresuma Batuko Seascale hirian haur-leuzemia asko detektatu da. Hiri hau hondakin erradioaktiboak tratatzeko lantegi batetik hurbil dagoenez, alarma berehala zabaldu da.
Erresuma Batuko Seascale hirian haur-leuzemia asko detektatu da. Hiri hau hondakin erradioaktiboak tratatzeko lantegi batetik hurbil dagoenez, alarma berehala zabaldu da. Leuzemia zentral nuklear baten inguruko haurrengan - Zientzia.eus Leuzemia zentral nuklear baten inguruko haurrengan
Osasuna
Erresuma Batuko Seascale hirian haur-leuzemia asko detektatu da. Hiri hau hondakin erradioaktiboak tratatzeko lantegi batetik hurbil dagoenez, alarma berehala zabaldu da.
1950-1985 bitartean hirurogeitamalau kasu diagnostikatu dira haurrengan. Urte horietan jaiotza-kopurua mila pertsonakoa izan dela kontutan hartuz, gaixoen portzentaia oso altua da. Gobernuko Osasun-Sailak
Southampton unibertsitateko Gardner ikerlariaren esku utzi zuen arazo hau aztertzea.
Haurren gurasoak ikertuz ez zuen ezer arrarorik aurkitu amengan. Aldiz, lehen aipatu lantegian lan egin zuten aitek erradiazio-maila desberdinak jasan zituztela ikusi zuen. Erradiazio-maila, 10 mSv-koa edo haurra sortu aurretik sei hilabetean 10 mSv baino handiagoa izan zen kasuetan, haurrek leuzemia izateko arriskua zazpi edo zortzi aldiz handiagoa zutela ikusi da.
Ikerketak aurrera doaz eta hurrengo hilabeteetan arazo honi buruzko berri ugari izango dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7cc1bf68ed75 | http://zientzia.net/artikuluak/eskietan-ere-material-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eskietan ere material berriak - Zientzia.eus | Eskietan ere material berriak - Zientzia.eus
Eskietan eboluzioa urtero neur daitekeen gauza da. Material berriekin batera, pieza desberdinak lotzeko sistema bereziak azaldu dira.
Eskietan eboluzioa urtero neur daitekeen gauza da. Material berriekin batera, pieza desberdinak lotzeko sistema bereziak azaldu dira. Eskietan ere material berriak - Zientzia.eus Eskietan ere material berriak
Materialak
Eskietan eboluzioa urtero neur daitekeen gauza da. Material berriekin batera, pieza desberdinak lotzeko sistema bereziak azaldu dira. Horrela, eskiek ongi irristatzearekin batera elur desberdinetan primerako emaitzak lortzen dituzte. Hasieran zurezkoak ziren, gero aluminiozkoak eta gainera pieza desberdinen arteko lotura sandwich eran egin izan da.
1989. urteko abenduan Salomon enpresa frantziarrak eredu berri bat aurkeztu zuen. Eski hau beira- zuntzezkoa eta bloke bakarrekoa da. Eredu honek aurrekoak baino finkapen handiagoa du elurretan. Bibrazioak moteltzeko dentsitate handiagoko material-bloke txikiak ipintzen dira.
Bestalde, eski batek irristagarritasun ona eduki behar du; horretarako eski-zola eta elurraren arteko marruskadura-koefizienteak txikia izan behar du. Ildo honetan, etengabeko ikerketak burutzen ari dira eta hauen ondorioz "lubrikazio kloratu" izeneko metodoa martxan jarri da. Zola, tefloiaren antzeko polimero batez eginda, oso emaitza onak lortu dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8bd85ceebb38 | http://zientzia.net/artikuluak/erreboiloa-nola-hazi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erreboiloa nola hazi - Zientzia.eus | Erreboiloa nola hazi - Zientzia.eus
Erreboilo-hazkuntzak teknikoki dituen arazoak eta ihardueraren alderdi desberdinak argitu zituzten; baita itsasoko urak behar duen kalitateaz ere.
Erreboilo-hazkuntzak teknikoki dituen arazoak eta ihardueraren alderdi desberdinak argitu zituzten; baita itsasoko urak behar duen kalitateaz ere. Erreboiloa nola hazi - Zientzia.eus Erreboiloa nola hazi
Arrantza
Azken aldian jende asko ari da Eusko Jaurlaritzako Nekazal eta Arrantza Sailean erreboiloa nola haz daitekeen galdezka. Itsas bazterrean erreboilo hazkuntzan oinarrituriko enpresak muntatu nahi ditu jendeak.
Horregatik Eusko Jaurlaritzak ikastaro bat antolatu zuen iazko urte bukaeran Sukarrietan AZTIren egoitzan. Bertan erreboilo-hazkuntzarako enpresa sortzeko eman beharreko pausoak, proiektua nola egin, subentzioak lortzeko bideak etab. zehaztu ziren.
Bestetik, erreboilo-hazkuntzak teknikoki dituen arazoak eta ihardueraren alderdi desberdinak argitu zituzten; baita itsasoko urak behar duen kalitateaz ere.
Kantabria eta Galiziara txango egin zuten bertako erreboilo-hazkuntzarako instalazioak ikustearren. Kantabrian Comillas-eko eta Tina Menor-eko “granjak” ikusi zituzten. Galizian berriz, Morrazo eta Punta Aida-koak. Vilaxoan-en Galiziako Xuntak duen Zentru Esperimentala ere bisitatu zuten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-35acc77330b7 | http://zientzia.net/artikuluak/japonian-muskulu-artifizialak-lantzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Japonian muskulu artifizialak lantzen - Zientzia.eus | Japonian muskulu artifizialak lantzen - Zientzia.eus
Ikerlari japoniarrek material berri bat aurkitu dute. Material berri hau funtsean polimeroa da eta muskulu baten portaera du.
Ikerlari japoniarrek material berri bat aurkitu dute. Material berri hau funtsean polimeroa da eta muskulu baten portaera du. Japonian muskulu artifizialak lantzen - Zientzia.eus Japonian muskulu artifizialak lantzen
Medikuntza
I
kerlari japoniarrek aurkitutako material berri bati esker transplanteetan eta inplanteetan izugarrizko aurrerakada gerta daiteke. Material berri hau funtsean polimeroa da eta muskulu baten portaera du. Karga elektrikoaren eraginez uzkurtu egiten da.
Zientzilarien asmoa energia kimikoa energia mekaniko, zuzenean, bihurtzea da. Muskuluek, kontsumitutako energiaren erdia erabilgarri bihurtzen duten bitartean, lurrinezko turbinek eta barne-errekuntzazko motoreek %30 baino ez dute erabilgarri bihurtzen. Gainera, muskulu artifizialak motore mekanikoak baino trinkoagoak dira. Guzti honek interes berezia sortu du ikerketa honen inguruan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-49da8e22686e | http://zientzia.net/artikuluak/odol-analisi-batek-fetuaren-sexua-zein-den-argi-de/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-05-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Odol-analisi batek fetuaren sexua zein den argi dezake - Zientzia.eus | Odol-analisi batek fetuaren sexua zein den argi dezake - Zientzia.eus
Haurdun dauden emakumeei odol-analisi bat eginez fetuaren sexua ezagutu daiteke.
Haurdun dauden emakumeei odol-analisi bat eginez fetuaren sexua ezagutu daiteke. Odol-analisi batek fetuaren sexua zein den argi dezake - Zientzia.eus Odol-analisi batek fetuaren sexua zein den argi dezake
Osasuna
Haurdun dauden emakumeei odol-analisi bat eginez fetuaren sexua ezagutu daiteke. Metodo honen garrantzia gaixotasun hereditarioen detekzioan datza.
Fetuko zenbait zelula plazenta igaroz amaren odolarekin nahasten dira. Fetua arra baldin bada, honen zelulak detektatzea posible da, zeren eta Y kromosoma izango bait dute. Jadanik, lehenengo probak egin ondoren, erabateko arrakasta iragar daiteke teknika honentzat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-18ef55a25ca4 | http://zientzia.net/artikuluak/autismoaren-jatorria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Autismoaren jatorria - Zientzia.eus | Autismoaren jatorria - Zientzia.eus
Autismoari buruzko teoria berriak dioenez, nahasketa haurraren garun-barneko anormaltasunetik dator. Ondorioz, ingurukoen sentimendu eta pentsamenduak misteriotsu gertatzen zaizkie autistei. Eta hauxe da autistek harremanetarako duten zailtasunaren jatorria.
Autismoari buruzko teoria berriak dioenez, nahasketa haurraren garun-barneko anormaltasunetik dator. Ondorioz, ingurukoen sentimendu eta pentsamenduak misteriotsu gertatzen zaizkie autistei. Eta hauxe da autistek harremanetarako duten zailtasunaren jatorria. Autismoaren jatorria - Zientzia.eus Autismoaren jatorria
Osasuna
Autismoari buruzko teoria berriak dioenez, nahasketa haurraren garun-barneko anormaltasunetik dator. Ondorioz, ingurukoen sentimendu eta pentsamenduak misteriotsu gertatzen zaizkie autistei. Eta hauxe da autistek harremanetarako duten zailtasunaren jatorria.
Georges de la Tour-en The Cheat with the Ace of Diamonds (Bateko Diamantez egindako tranpa): haur autistari hitz egin gabe begiez komunikatutakoa ulergaitz gertatuko zaio.
Orain dela hilabete batzuk ikusi genuen Rain Man filmeak, gaixotasun honekiko jendeak izan dezakeen arreta piztu du. Askotan introbertsio hitzaren sinonimo gisa hartu den termino honek honako hau esan nahi du: subjektu batek, ingurunearekiko harreman guztiak hautsiz, bere barne-munduan ezartzen dituela bere katexiak (energia pultsionalak). Sindromea 1943. urtean aurkitu zenetik, bere jatorriari buruzko eztabaidak ugari izan dira. Oraintsu egindako frogek iradokitzen dutenez, autismoa ezagutzaren alorreko defizit berezi eta jakin bategatik bilakatzen da. Defizit honen ondorioz, beste pertsonen pentsamendu eta emozioak identifikatzeko ez du gaitasunik pertsona autistak.
Sarritan haur autistek pertsonak eta objektuak era beretsuan tratatzen dituztela esan ohi da, baina batzuetan erabat erretiratzeko joera badute ere, beste batzuetan behin eta berriz errepikatzen duten jokaera molestagarria izan dezakete. Beren jokaera oso tipikoa da: bakarrik egon eta aparteko mundu batean bizi nahi dute. Normalean, inguruko giroa eta kanpoko mundua ez zaizkie interesatzen. Zenbait objektuk, ordea, (tekniko edo mekanikoak) ikaragarri erakartzen dituzte eta trebetasun handiz erabiltzen dakite.
Bai ahoz eta bai bestelako jokaeran dituzte komunikazio-arazoak. Haurrek hizkuntzaren sintaxia eta fonologia barneratzen dituzte, baina beste ezaugarri batzuk makalago ikasten dituzte. Zailtasun bereziak izaten dituzte hizkuntzaren arazo pragmatikoekin. Hizketaren metafora eta bestelako figurak ulertu eta erabiltzeko orduan oso literalak dira. Adibidez, haur autista bati “gatza pasatuko al didazu?” esaten badiogu, seguru asko “Bai” bakarrik erantzungo digu bere burua zertxobait makurtuz, eta ez du galdera horrekin egiten diogun eskaera ulertuko.
Autismoaren hiru sintoma nagusiek —gizarte-harremanetarako, komunikaziorako eta iharduera imajinatiborako gaitasunik ezak— hasieran sintoma independente baziruditen ere, gaur egun benetako sindromea osatzen dutela uste da.
Teoria batzuk sintoma hauetako bat —gizarte-harremanetarako gaitasunik eza— hartu dute autismoaren jatorritzat. Oso ezaguna da autismoaren sorrera gisa ama eta haurraren arteko harremanen haustura hartzen duen ikuspegia. Baina ikuspegi honek ez die leku handirik uzten haurraren ezaugarri neurologiko edo genetikoei.
Azken hamar urte honetan nahikoa argi geratu da autismoak jatorri biologikoa duela. Hori horrela dela esateko badago hainbat arrazoi:
Lehenik, baldintza mediko jakinetan jaiotzen direnek —amak errubeola jasatea, esklerosi tuberosoa, edo X kromosoma hauskorraren sindromea deituriko akats kromosomikoa— autismoa jasateko joera handiagoa dute.
Haur autistei “adimen-teoria” falta zaie: ezin dizkiete besteei uste faltsuak esleitu, adibidez, eta ondorioz panpin-joko honetan Lorek kanika kaxan ote dagoen begiratuko duenik ezin dute asmatu.
Bigarren, autismoa sarritan atzeratasun mentalarekin batera izaten da. Izan ere, autismoa duten lau pertsonatik hiru atzeratuak dira. Alderantziz ere gertatzen da: haurra zenbat eta atzeratuagoa izan, autista izateko are eta probabilitate handiagoa. Baina horrek ez du esan nahi atzeratua izateak soilik autismoa sor lezakeenik, zeren haur atzeratu askok ez bait dute autismoaren sintomarik. Guzti honetatik hauxe ondoriozta dezakegu: atzeratasuna sorteraz lezakeen kalteak batzuetan autismoa ere sorteraz lezakeela alegia.
Labur esateko, Uta Frith (Medical Research Council-eko Garapen Kognitiboko Unitatekoa) eta bere kideen teoriak dioenez, autistek jaiotzatiko defizit kognitiboa dute, hau da, ikasteko edo arrazonatzeko alderdiren bateko defizita. Defizit honek garapen desegokira bultzarazten ditu haurrak, horrela sindroma sorteraziz. Garapen desegokia zein den jakiteko, garapen normalaren ezaugarri batzuk zeintzuk diren jakin behar dugu. Garrantzitsua da haurrak mundua nola barneratzen duen, zein memori mota sortzen dituen, jakitea. Ikaskuntzak gertaerak eta munduarekiko ezagutza errepresentatzeko gai izatea esan nahi du, eta lehen errepresentazio eta metarrepresentazioen artean bereizi behar da.
Simulazio-jokoan, bi urteko haur batek banana bat hartuz telefonoarena egiten du eta joko hau hurrengo egunean gogoratzen du. Bestela esanda, haurrak gertaeraren errepresentazioa du bere memorian. Ban ana telefonoa da metarrepresentazioa da eta banana jateko ona da esaldiaren memoriatik bananduta mantendu behar da. Azkeneko hau lehen errepresentaziotzat har daiteke. Lehen errepresentazioen eta maila altuagoko errepresentazioen arteko diferentzia, egin daitezkeen inferentzietan datza. Aurrekoei banana fruta da eta laranja fruta da eransten badiegu, l aranja jateko ona da ondoriozta dezakegu, baina ez laranja telefonoa da . Metarrepresentazioek beste ezagutzetatik edo beste mundutik bananduta egon behar dute.
Alan Leslie-k (Garapen Kognitiboko Unitatekoa berau ere) adierazi duenez, simulazio-jokoan errepresentazio mentalaren ezaugarriak egoera mentaletan erabiltzen diren “uste izan”, “nahi izan” eta abarren antza du. Egoera mentala adierazten duten terminoak erabiltzea (“uste” edo “nahi izan”, adibidez), beste pertsonen edukin mentala errepresentatzeko gaitasunaren adierazpena da.
Beste pertsonen nahiak (desioak) errepresentatzeko, oinarrizko metarrepresentazio batzuk barneratuta izatea beharrezkoa da. Bi urte ingururako lortzen da trebetasun haur. Are konplexuagoa da norbaiten uste faltsuak errepresentatzea. Esate baterako, hau batek badaki bere ahizpak txokolate-zatia kaxan gorde duela. Amak txokolatea non dagoen aurkitu duenean, kaxoira sartu du. Bere ahizpa etorritakoan, haurrak badaki “txokolatea kaxoian dago”ela. Ahizpak errepresentazio hau du: “txokolatea kaxoian dago”. Haurrak ahizparen errepresentazioa metarrepresentazio gisa jasoko du; bestela berearekin borrokan hasiko da. Haurra honelako metarrepresentazioak sorterazko gai ez bada, ahizpak txokolatea non dagoen badakiela imajinatuko du. Orain dela urte batzuk egindako ikerketek frogatu zutenez, metarrepresentazio-mota hau haur normalek ez dute lau urte ingurura arte barneratzen.
Haur autistei dagokienez, eta Leslie-ren teorian oinarrituz, Frith-ek hipotesi hauxe planteatu zuen: autistak metarrepresentazioak produzitzeko ez dira gai. Hau egia izanez gero,”uste izan” bezalako terminoak behar bezala ulertzeko eta erabiltzeko ez dira gai eta ezta beste pertsonen uste faltsuak errepresentatzeko ere. Leslie, Frith eta beste batzuk hipotesi honi jarraitu zitzaizkion. Oinarrizko testa panpinen bidezko errepresentazioa zen. Lorek, panpinetako batek, kanika bat dauka. Kanika saskian utzi eta kanpora joaten da. Anek, beste panpinak, kanika saskitik hartu eta kaxara sartzen du. Lore berriro etorri da eta kanikarekin jolastu nahi du. Non begiratuko du?
Ume autistak kristalezko pareta baten atzean bezala bizi dira.
Nahiz eta guk kanika han ez dagoela jakin, badakigu Lorek saskian begiratuko duela. Hau da, benetako egoera zein den errepresenta dezakegu eta baita Loreren uste faltsua zein den ere. Haur normalek proba hau lau urte inguru dituztenean egin dezakete. Haur mongolikoek sei urterekin zuzen erantzun dezakete. Baina 20 haur autistaz osatutako talde batean, batezbesteko adina bederatzi urte izanik, 16k ez zuten proba ongi egin, nahiz eta bertan gertatzen zenari buruzko galdera zenbaiti zuzen erantzuteko gai izan. Bazekiten Lorek kanika non utzi zuen, bazekiten Anek lekuz aldatu eta Lorek ez zuela ikusi. Ez zuten ez oroimen-arazorik ez lengoaiari dagokion arazorik. Haur autistek ezin zuten kontzeptualizatu Lorek uste faltsua zuenik. Hauxe da, izan ere, Frith eta bere lankideek aurreko hipotesian oinarrituz egindako iragarpena.
Iragarpen hau ontzat emanik, nola sorterazten da sindrome guztia? Aipatu errepresentaziorik gabe, autistak ez dira “adimen-teoria” sortzeko gai. Beste pertsonek dituzten desio, uste eta joerak ulertzeko (portaera bideratzen dien desio, uste eta jokaerak ulertzeko) ez direla gai esan nahi du honek. Ezagutza hau izan gabe gizarte-harremana guztiz mugatu da. Gure gizarte-harremanak hasiera-hasieratik erregela inplizituek gidatzen dituzte. Haur normalak erregela sozialak ikasteko ez du baldintzapean (saritua eta zigortua izanik) egon beharrik. Erregela hauek haurrak gurasoen adimenarekiko duen errepresentazioaren zati dira, haurrak ingurune fisikoaz duen errepresentazioa independentea izanik. Mota honetako lehen errepresentazioa urte batekin egiten du haurrak.
Hauxe da beraz proposamena: autismoaren barnean badago errepresentazio-mota batzuk sortzeko gaitasun faltara daraman ezagutzaren arloko defizita. Eta zer esan dezakegu komunikazio-arazoei buruz? Elkarrizketan ari garenean, esaten dugunaren zatirik handiena beste pertsonen ikuspegian oinarrituta dago. Trebetasun hau izango ez bagenu, autistek dituzten komunikazio-arazoak izango genituzke.
Hauxe da gai honen inguruan egin genezakeen azken galdera: akats horrek nola esplika lezake autismoan ohizkoa den hizkuntzaz jabetzearen atzerapena? Oso labur esanda, hizkuntzaz jabetzea esaldiak behar bezala kategorizatzean datza.
Haurrak “aita!” esanez aitari deitzen badio, aitak “bai, banoa”, “zer nahi duzu?”, “zer!” edo antzeko zerbait erantzun liezaioke. Kontua ez da aitak zehazki zer esaten dion. Kontua aitak hitz horiekin esan nahi diona da, hau da, erantzun horretan hitzak elementuetako bat izanik, horrez gain esaldiaren tonua, aitaren keinua, etab. sartzen dira. Zein esaldi-mota esan zaion jakiteko, haurrak aitak zer-nolako humorea daukan eta zein asmo duen kontutan hartu beharko du. Haur autista ez da hori egiteko gai izango eta berarentzat askoz ere zeregin zailagoa izango da.
Hemen metarrepresentazioak osatzeko ezgaitasunetik hasi eta autismoaren sintoma nagusietarainoko katea zirriborratu dugu. Arazoaren jatorria ezagutza arlokoa da. Honek ez du, ordea, autismoaren oinarri biologikoaren posibilitatea kanpo uzten. Aitzitik, Frith eta kideek uste dutenez, trebetasun kognitiboa falta izatea ez da ikasketaren akatsagatik edo motibazio-ezagatik. Makineria beraren akatsa da.
Jatorriaren katean zein lotura ditugu?
Psikologoentzako komiki-zerrendak: haur autistei irudiak ordenean jartzeko eskatzen zaie. Bi lehenak ondo jartzen dituzte baina egoera mentalak kontutan hartu behar direnean, hirugarrenean, huts egiten dute.
Frithek defizit kognitibo soila hartu du autismoaren jatorritzat. Arrazoi biologikoen multzoak defizit kognitiboa sorteraz dezake. Nahiz eta arrazoi hauek zehazteko gai izan ez, jatorriaren katean non kokatuko liratekeen argi dago.
Ikus irudia
Autismoa defizit biologikoa dela esan genezake (garapen-nahastera daraman defizita, hain zuzen) eta haurra hazten doan heinean eta besteekin harremanetan hastean begibistan gertatzen da garapen-nahasketa hori.
Zer-nolako inplikazioak izan ditzake analisi honek terapiarako? Jeneralean, terapiak katearen hasierako faktoreei eragitea du helburutzat. Autistek duten defizit kognitiboak arazo sekundarioak (gurasoen erreakzioa eta honen ondorengo erreakzio emozionalak haurrarengan esate baterako) sor ditzakeenez, aipatu faktoreetan zentraturiko terapia lagungarri gerta liteke.
Autismoaren garapenean arazo emozionala izan liteke batzuetan alderdirik serioena eta terapi mota askok alderdi hauek arin ditzakete. Honez gain, terapeutek haurrei hizkuntza ikasten lagun diezaiekete. Haur autistek bakarkako irakaskuntza nahikoa izan ez dutelako, arlo horretan zailtasunak izan ditzakete.
Baina hizkuntzaren metafora eta pertsonen arteko harremanetarako zailtasunak, bitarteko kognitiboekin bakarrik sendatuko dira. Ikuspegi pesimistenaren arabera, haur autista guztiei ikasi ezin den sortzetiko trebetasuna falta zaie. Terapiarik onena, beraz, haurrari ebazpen normalarekin batera egoera sozial desberdinez osatutako multzoa sistematikoki aurkeztea izan liteke. Hauxe izango litzateke terapia honen ideia nagusia: haurrek egoera bakoitzerako ondoren zer datorren aurresatea ahalbidetuko dien algoritmoa ikasi beharko lukete, nahiz eta ondoren datorren hori ez ulertu. Hau beste pertsonei “solasaldiak” gustatzen zaizkiela ikastea bezala da. Haurrak zirkunstantzia jakinetan erabiltzeko galdera-multzoa barnera lezake, baina elkarrizketak zer diren zehazki jakin gabe.
Ikuspegi optimistagoaren arabera, haur autistek beharrezko egitura guztiak badituzte, baina garunaren barruan oraindik denak martxan jarri gabe izango lituzkete.
Garuna kaltetua izatetik isolamendu sozialera
Autismoaren jatorriari buruzko katea irudian ikus dezakegu. Lehen elementuak haurra bere defizit biologiko konkretuekin utziko duen aitzindariak dira. “Genetikoa”, “fisiologikoa” eta “bestelakoak” ataletan banatu ditugu elementu horiek. Aitzindari hauek B 1 , B 2 , B 3 deituriko defizit biologikoak sorterazten dituzte. Garunaren zati batean kaltea (adibidez neurotransmisore bati eragiten dion defizit biokimikoa edo garuneko bi zatiren artean konexio-falta) izatea defizit horien multzoan sartuko genituzke. Defizit guzti hauek metarrepresentazioak —A— osatzeko gaitasun-eza sorterazten dute.
~
zeinuak zerbaiten falta adierazten du. A-rik ez izateak garapen-arazoak sortzen ditu (hizkuntza eskuratzeko arazoak, esaterako) eta baita defizit iraunkorrak ere batzuetan. Irudian haurraren anormaltasunak ingurukoen erreakzioa sor lezakeela ere ikus dezakegu, honek harremanetarako arazo gehigarriak sor litzakeelarik. Horrela, inguruneko faktoreak jatorri biologiko eta kognitiboarekin harremanetan has daitezke. Irudian jatorri gisa lau arloko elementuak agertzen dira: biologikoak, kognitiboak, portaerakoak eta sozialak. Portaeraren arloan sartzen dira autismoaren hiru ezaugarri nagusiak.
A osatzeko oinarri biologikoaren ideia baztertzen badugu, hasierako elementu aitzindari eta A ezaren artean beste lotura batzuk asmatu beharrean aurkituko ginateke. Era berean, teoria honetan alderdi kognitiboa baztertzen badugu, oinarri biologiko eta portaeraren ezaugarrien arteko katea osatu beharko genuke.
Irudiaren arazo txikietako bat autismoaren mugimendu- eta pertzepzio-ezaugarriak alde batera uztea da. Ezaugarri hauek defizit kognitiboetatik datozen ala oinarri biologiko desberdin batetik abiatuko liratekeen zehaztu beharko genuke.
Autismoaren eredua: haurraren garun-barneko anormaltasuana garapen-nahaste konplexu honen ezaugarri guztien azpian egon liteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b47c87392494 | http://zientzia.net/artikuluak/laringektomia-zer-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laringektomia zer da? - Zientzia.eus | Laringektomia zer da? - Zientzia.eus
Algaba medikuak izenburu honen azpian laringektomiaren historia, eboluzioa eta gaur egungo tekniken deskribapena egingo digu. Beraz, irakurle, ale honetan laringektomiaren historiaz eta ezaugarriez jabetzeko aukera izango duzu.
Algaba medikuak izenburu honen azpian laringektomiaren historia, eboluzioa eta gaur egungo tekniken deskribapena egingo digu. Beraz, irakurle, ale honetan laringektomiaren historiaz eta ezaugarriez jabetzeko aukera izango duzu. Laringektomia zer da? - Zientzia.eus Laringektomia zer da?
Medikuntza
Algaba medikuak izenburu honen azpian laringektomiaren historia, eboluzioa eta gaur egungo tekniken deskribapena egingo digu. Bere kontakizuna luzea eta sakona denez gero, Joxerra Aizpuruak euskaratuta, hiru zatitan banatu dugu. Beraz, irakurle, ale honetan laringektomiaren historiaz eta ezaugarriez jabetzeko aukera izango duzu, hurrengo alean teknika kirurgikoen berri izango duzu eta hirugarrenean Algabak eta bere ekipoak garatutako teknikaren zehaztasunak emango dira.
Izenburu hau irakurri ondoren, laringektomizatu askok hitz egiten duela pentsa daiteke. Egia da, baina biriketako airearekin hitz egitea edo ahots esofagikoaz hitz egitea, hau da, aurretik irentsitako aireaz hitz egitea ez da gauza bera.
Baina, nola sortzen da ahotsa? Pertsona batek hitz egin ahal izateko baldintza berezi batzuk bete behar ditu: entzumen-aparatua egoera onean, konexio neurosentsorial egokiak, aire-gordailua edo birikak, aparatu fonatzailea edo laringea, nerbio-sistema aproposa eta azkenik oihartzun-gunea eta ebaki-organoak eduki behar dira.
Laringea organo bibratzailea da. Bertan dauden ahots-korden eta beste organoen bidez aire-korrontea aldatu eta ahotsa sortzen da. Ahotsa faringean aldatuko da, hitzak sortuz.
Zer da pertsona laringektomizatua?
Laringektomizatua laringea kendu zaion pertsona da. Beraz, ahots naturala galdu egin du eta trakeostomatik, hots, laringea kendu ondoren lepoaren aurre eta azpi aldean geratzen den zulotik, hartu behar du arnasa. Baina, zoritxarrez, laringektomizatua zerbait gehiago ere bada. Laringearen bidez pertsonekin hitzez komunika gaitezke. Gure nortasuna plazaratzeko derrigorrezko organoa dela esan daiteke. Nahiz eta laringektomizatu batzuek “ahots esofagiko” deitutakoa izan, beste batzuek (%50-60k gutxi gorabehera) ez dute ahots-mota hori era egokian bereganatzen.
Gainera gaixoari minbizia duela eta laringektomia totala egin behar zaiola esaten zaionean, ahotsa galtzearekin batera depresio psikikoa izaten du. Normalean lurjota geratzen da eta izakera ere aldatu egiten zaio eta kasu batzuetan bere buruaz beste egiten du. Egoera berriak sortzen duen ondoezaren eraginez, gaixoak azaldutako argibide guztiak ez ditu behar bezala asimilatzen.
Batzuetan gaixotasunari buruzko argibideak behin eta berriro azaldu behar zaizkio eta baita jasango dituen ondorio anatomiko nahiz funtzionalak ere.
Azter dezagun ondoren, laringektomiaren inguruan dauden zenbait faktore:
1.- Bizi-iraupena
Zorionez, gero eta gaixo gehiagok lortzen du bizitzea. Une honetan superbizipen-portzentaia %60-70 bitartekoa da. Beraz, hurrengo helburua pertsona hauek bizitzarako ahalik eta egoerarik onenean uztea da, gizarte-bizitza, familiakoa eta lanekoa ahalik eta normalenak izan daitezen.
Ahots-kordak ikus daitezkeen laringea.
2.- Laringe-eza
Laringea kentzea, arnasbidea eta liseri-bidea bereiztea da. Beraz ahots-kordetako sistema bibratzailea desagertu egiten da eta biriketako airea trakeostomatik kanporatzen da. Ondorioz, aire hau ezingo da fonaziorako erabili.
Irensketa, normala izango da ebakuntz ondoko aldia igaro ondoren.
Laringea eta esfinter glotikoa kentzeak, objektu pisutsuak altxatzeko, libratzeko edo erditzeko (emakumeengan) eragozpenak sor ditzake. Honen arrazoia, glotisa itxi gabe toraxeko airea finkatu ezina da.
3.- Trakeostoma
Arnasbidea eta liseri-bidea bereizten direnean, trakea aurre aldera eramaten da eta gaixoak hortik arnastu beharko du bere bizitza osoan.
Airea, kanpotik zintzurrestera zuzenean sartzen denez, ez da berotzen, ez da garbitzen eta ez da hezetzen. Ondorioz trakea narritatu egiten da eta muki gehiago produzitzen da eztula sortuz. Mukia lehortu eta zarakarrak sor daitezke. Hauek, airea oztopatuz, tapoi gisa funtziona dezakete.
Trakeostoma izateak, bainatzean eta dutxatzean kontu handiz ibiltzera behartzen du gaixoa.
4.- Sudurretik airea ez igarotzeagatik sortutako ondorioak
Sudurretik airea ez pasatzeak, usaimena gal erazi egingo du eta baita dastamen-maila jaitsi erazi ere.
Zintzik ezingo da egin eta mukositatea ezingo da kanporatu.
5.- Erradioterapiak sortutako arazoak
Lepoan zurruntasunak, fibrosiak eta atxekidurak sortzen dira, anatomia aldatuz.
Ehun irradiatuak edematizatu eta gogortu egiten dira; muskuluek zurruntasun iraunkorra har dezakete eta motrizitatea aldatu egiten da.
Erradioterapiaren beste ondorio bat, listu-jariapenaren aldaketa da eta hasieran, batez ere, ahoa eta faringea asko lehortzen dira.
6.- Arazo psikologikoak
Ahotsa galtzea da arazo psikologikoen sorreran dagoen faktore garrantzitsuenetakoa. Estatistika desberdinen arabera, arazo psikologikoetako %50 ahotsa galtzearen ondorio zuzena da.
Gaixotasun txar bat izateak eta sendatzerik izango duen ala ez, ez jakiteak, depresioak eta larritasunak sor ditzakete gaixoarengan.
Mutilatua sentitzea eta lepoan zulo bat izatea ere, arazo psikologikoen sortzaile izan daitezke.
Protesi bat.
Beste batzuetan, lanean ezingo duela normal aritu eta, beraz, familia ezingo duela egoki mantendu jakiteak, larritasunak sortzen ditu.
7.- Famili arazoak
Gaixoak berak, familiak eta bere egoera ekonomikoak baldintzatuko dituzte arazo familiarrak.
Gaixoaren izakera-aldaketak eta egoera psikologikoak zailagotu ditzakete famili erlazioak. Senitartekoen laguntzak izugarrizko garrantzia izango du arazo honetan. Gaixoari lagundu egin behar zaio, eta bikote elkartuenak dira, batez ere, arazo hauek errazen gainditzen dituztenak.
Senar-emazteen arteko sexu-harremanak %40tan aldatu egiten dira. Batzuetan sexu-iharduera areagotu egiten bada ere, gehienetan murriztu egiten da. Zenbaitetan gaixoaren nekearen eraginagatik izaten da, baina bestetan bikotekidearen errefusagatik; honek ezin izaten bait du trakeostoma jasan.
8.- Arazo sozialak
Aurreko arazoekin erabat loturik daude arazo hauek. Gaixoak bizitzari, inguru sozialari edo lagunei aurre egiteko beldur izaten dira.
Ahotsa zenbat eta hobeagoa izan, arazo sozialak txikiagoak izaten dira, zeren eta lagunartean adibidez elkarrizketan parte har bait dezake.
9.- Laneko arazoak
Gaixorik gehienek beren lanpostua utzi egiten dute. Batzuek lanez aldatzen dute eta aurreko lanpostuan segitzen dutenak oso gutxi izaten dira. Laneko arazoetan zenbait faktorek zerikusi handia izaten du, hala nola, adinak, egoera foniatrikoa, gaixoaren egoerak, arnas aldaketak, arazo ekonomikoek, etab.ek.
Laringektomizatuaren alde egin daitekeena
Medikuen zeregin nagusiena bizia mantentzea da. Hortaz, tratamendu kirurgiko, kimioterapiko eta erradioterapikoekin batera gaixoak aldizka kontrolatu egin behar dira, gaitza berritu bada detektatzeko eta irtenbidea ahalik eta azkarren emateko.
Bizia segurtatu ondoren, bizi-kalitate ona ematea da gure helburua. Horretarako, kirurgilari, enpresa-mediku, gizarte-laguntzaile, familia eta langile beraren arteko harremanak sendotzea oso mesedegarria izan daiteke.
Teorikoki onena, gaixoak trakeostomarik ez edukitzea, arnasa bide naturaletik hartzea eta ahotsa ahalik eta normalena edukitzea da. Beraz, baldintza horietara hurbildu behar dugu, baina gaixoaren segurtasuna inola ere zalantzan jarri gabe.
Protesia trakeostoman kokatua.
Gaur egun, ahotsa berreskuratzearen ildotik, hiru bide aurkez ditzakegu:
Errehabilitazio esofagikoa
a) Laringektomia totalaren une berean
fistuloplastia fonatorio primarioa
Laringektomia totalarekin batera eta gaixoak ahotsa manten dezan, prozedura kirurgiko baten bidez arnas aparatua hestegorria, faringe edo ahoarekin komunikatzeko teknika kirurgikoei buruz arituko gara hemen.
Laringektomia totalak egiten hasi orduko, laringologoak bazekien laringerik gabe biriketako airea faringera edo esofagora pasatzea lortzen bazen lortutako ahotsa (nahiz eta erlatsa izan) komunikaziorako nahikoa zela.
1873. urtean egin zen lehenengo laringektomia totala BILLROTHen eskutik. Honek laringea kendu ondoren ez zituen arnasbideak eta liseri-bideak bereizten eta bere ikasle bat, GUSSEMBAUER hain zuzen ere, izan zen trakea eta faringea elkartzen zituen protesia egin zuena. Azken finean horixe da gaur egun, ehun urte geroago, egiten duguna.
1879. urtean CASELLIk eta 1886.ean PARKek protesi metaliko baten mutur bat fistula faringeo bati konektatu zioten eta beste muturra trakeostomari. Bide hau erabiliz ahots ona lortu zuten bi pertsonengan.
1942. urtean BRIANIk laringektomia bat egin ondoren faringostoma bat sortu zuen trakearen gainean. Gero, trakea eta faringea elkartzen zituen protesia ipini eta gaixoak hitz egin zuen.
1958. urtean, CONLEYk trakeatik esofagorako mukosazko tutu baten bidez fistula trakeoesofagiko bat egin zuen; fistula hau trakeostomaren goi alderaino iristen zen. 1960. urtean, ASAIk larruazalpeko tutu baten bidez, trakea eta faringea elkartu egin zituen. Teknika guzti hauek arazoak sortzen zituzten irensteko garaian eta fistulak butxatu egiten ziren.
SERAFINIren lanak 1970. urtean argitaratu zirenean, urrats garrantzitsu bat eman zen laringektomizatuen ahotsaren berreskurapenean. Emaitza fonatorioak onak baziren ere, irensketa-arazoak sortzen ziren eta ebaketa berri asko egin behar izaten zen. Ondorioz, teknika hau baztertu egin zen.
1973.ean STAFFIERIren neoglotis fonatorioaren teknikaren berri eman zen eta berehala otorrinolaringologo guztiak aplikatzen hasi ginen. Laringektomia totalaren ondoren, ahotsa berreskuratzeko dauden tekniketan erabiliena izan da. Hemen ere ordea, irensketa-arazoa ez da behar bezala konpontzen.
AMATSUk 1978. urtean fistuloplastia fonatorio primariorako bere metodoa deskribatu zuen. Trakea eta esofagoaren artean fistula bat egin zuen, trakearen atzeko aldearekin mintzezko pedikulu bat eginez.
1981. urtean PANJEk, lehendik laringektomizatutako pertsonek ahotsa berreskuratzeko metodoa proposatu zuen. Laringea kentzen den une berean trakea eta esofagoaren artean berak aurkeztutako protesia jarri behar da.
1981. urtean ere, ni neu nire laguntzaileekin batera, AMATSU teknikari aldaketa pertsonal bat egiten hasi nintzen. Geroago lortu genuen nahi genuena eta beste artikulu batean emango dizuegu teknika horren berri.
Ahots-kordetara erraz iristen da ahotik.
HERRMANNek 1983. urtean, bere glotoplastia deritzon teknika aurkeztu zuen, trakea eta hipofaringearen artean protesi bat kokatuz.
1984. urtean NIJDANek eta bere laguntzaileek, laringektomia totala egiten den une berean Groningen-en protesia jartzea proposatu zuten.
1985. urtean, HAMAKERek, BLOMek eta SINGERek laringektomia totala egiten den une berean, beren protesiak erabiltzea proposatu zuten.
b) Ahotsaren berreskurapena jadanik laringektomizaturik daudenengan
fistuloplastia fonatorio sekundarioa
Fistuloplastia fonatorio sekundarioen historia primarioena baino berriagoa da. Arlo honetan aro modernoari hasiera ASAIk eman bazion ere, badaude bere aurretik aipatu beharreko beste batzuk.
1924. urtean, DELAVANek gaixo baten trakea eta faringea konektatu egin zituen. Mihiaren azpitik faringera kanpo-fistula bat egin eta protesi baten bidez estoma trakealari konektatu zion.
Lau urte geroago SCURIk ebakuntza egin zitzaioneko gaixo baten trakea eta faringearen artean kasualitatez fistula egitea suertatu zitzaion; gaixo hau trakeostoma behatzaz estaltzen zuenean hitzak esateko gai zen.
1931. urtean GUTTMANek orratz diatermiko batez fistula trakeoesofagiko bat osatu zuen laringektomizatu batengan. Gaixo honek trakeostoma behatzaz estaliz oso ahots ona lortzen zuen.
1942tik 1959ra bitartean, BRIANIk ahots-berreskurapenaren zenbait kasu argitara eman zituen, laringektomia totalak egin ondoren. Hasieran, larruazal-tunela beherantz eta atze aldera egin zuen esofagoari lotuz. Gero aldaketa bat egin zuen eta fistula zuzena garatu zuen, trakeostomaren gainean erdiko lerrotik ezker aldera faringostoma bat sortuz. Faringostoma hau, trakeari protesi konplexu baten bidez konektatzen zaio, ahots ona lortuz eta trakeara likidoak eta listua sartzea ebitatuz.
1960. urtean ASAI bere hirugarren laringoplasti mota, lehendik laringektomizaturik zeudenengan egiten hasi zen. ASAIren teknika hau gainerako tekniken aitzindaria izan da.
STAFFIERIk 1976. urtean bere neoglotis fonatorioaren teknikaren berri eman zuen. Honek ere, protesi bat diseinatu zuen eta ez zuen neoglotisaren akatsetan bakarrik erabiltzen. Kirurgia diferitu modura ere erabiltzen zuen, lehendik laringektomizaturik zeudenengan.
1979. urtean SINGERek eta BLOMek ziztada trakeoesofagikorako beren teknika eta beren protesi fonatorioak aurkeztu zituzten. Ebaketa-teknika honek aldaketa batzuk jasan ditu eta laringologo askok erabili izan du bere ebaketetan.
1981. urtean ni eta nire laguntzaileak teknika sekundario bat erabiltzen hasi ginen, lehendik laringektomizaturik zeudenengan. Teknika hau igoera trakeal deituriko teknika primarioaren antzekoa da.
1981. urtean PANJEk ziztada trakeoesofagikozko beste metodo bat proposatu zuen. Anestesia lokalez eta era ibiltarian egin daiteke. Ahotik gomazko tutu bat sartzen da eta trakearen puntu bat ziztatu egiten da.
Gu, 1981. urtean SINGER-BLOMen teknika erabiltzen hasi ginen. Hasieran, anestesia orokorraz baliatzen baginen ere, geroago aldaketa batzuk egin ondoren, anestesia lokalaz baliatu ginen.
1981. urtean HERRMANNek eta KLEYk Hungariako Mundu-Kongresuan ziztada hipofaringeozko bere metodoa eta protesia aurkeztu zituzten.
Urtebete geroago GRONINGENen ekipoak ziztada trakealeko metodo berria eta protesi berria aurkeztu zituen. Protesia ahotik sartu eta horma trakeoesofagikoan barrenetik kanpora landatzen da. Protesia ere, aurrekoekiko desberdina da.
TRAISSACek 1982. urtean, bi piezako protesi fonatorioa aurkeztu zuen. Protesi hau STAFFIERIren neoglotisaren akatsetan eta ahots esofagiko ona lortu ez duten gaixoengan aplikatzen da.
Azken urteotan, BLOM-SINGERen teknikari aldaketak eginez teknika berri asko garatu da, baina funtsean antzekoak dira.
Laburpen historiko honen ondoren gaixotasunaren alor teknikoa jorratuko dugu ondoko aleetan.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2f15fc6dd689 | http://zientzia.net/artikuluak/zer-dira-postscript-inprimagailuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zer dira postscript inprimagailuak? - Zientzia.eus | Zer dira postscript inprimagailuak? - Zientzia.eus
PostScript-ek, Adobe Systems etxeak garatutako orriak deskribatzeko lengoaiak alegia, testu eta grafikoz osaturiko orri elektronikoa hartu eta edozein neurri edota bereizmeneko irteera zehatza eskaintzen du ongi irakurtzeko moduan prestatuz.
PostScript-ek, Adobe Systems etxeak garatutako orriak deskribatzeko lengoaiak alegia, testu eta grafikoz osaturiko orri elektronikoa hartu eta edozein neurri edota bereizmeneko irteera zehatza eskaintzen du ongi irakurtzeko moduan prestatuz. Zer dira postscript inprimagailuak? - Zientzia.eus Zer dira postscript inprimagailuak?
Periferikoak
ostScript-ek, Adobe Systems etxeak garatutako orriak deskribatzeko lengoaiak alegia, testu eta grafikoz osaturiko orri elektronikoa hartu eta edozein neurri edota bereizmeneko irteera zehatza eskaintzen du ongi irakurtzeko moduan prestatuz.
Duela lau urte t’erdirarte PostScript inprimagailu bakarra zegoen azokan; Appel etxearen LaserWriter hain zuzen. Gaur egungo inprimagailuekin konparatuz garestia eta motela bazen ere, Macintosh berak baino eragin handiagoa izan zuen autoedizioaren iraultzan.
LaserWriter
inprimagailua plazaratu aurretik, puntuzko inprimagailuak erabiltzen ziren. Hauen presentazioa kaxkarra zen, 72 puntu hazbeteko (dpi-ko) bereizmeneko bit-mapak1 inprimatzen bait zituzten. LaserWriterek guzti hau aldatu egin zuen, bereizmen altuagoa (300 dpi-koa) eta PostScript interpretatzailea eskainiz. PostScript-ek, Adobe Systems etxeak garatutako orriak deskribatzeko lengoaiak (PDL) alegia, testu eta grafikoz osaturiko orri elektronikoa hartu eta edozein neurri edota bereizmeneko irteera zehatza eskaintzen du ongi irakurtzeko moduan prestatuz. Macintosh-ek azkenik, prentsa inprimatuaren kalitatea eskaintzen zuen inprimagailua lortu zuen.
2. irudia.
LaserWriter
plazaratu zenetik hona, bide luzea egin da. Jadanik, Adobe etxeak onarturiko 40 PostScript inprimagailu baino gehiago daude azokan, eskaintzen duten bereizmena 300etik 2540 dpi-rainokoa izanik. Zuribeltzean inprimatzeko tonerra duten inprimagailuen abiadura 6tik 40 orri/minutura bitartekoa da. PostScript-en oinarritzen diren eta tonerraren ordez teknologia fotografikoa erabiltzen duten fotokonposizio-makinak ere badaude merkatuan. Bestalde, koloretan inprimatzen duten PostScript inprimagailuak ere salgai badaudela esan behar da.
Adobe etxeak kaleratutako PostScript inprimagailu hauez gain, badaude jadanik beste etxe batzuek (teknika berean oinarrituz) sortu dituzten PostScript inprimagailuak. Inprimagailu hauei, PostScript kloniko deritze. PostScript-ekin bateragarri diren inprimagailu hauek, Adobe etxekoak ez diren interpretatzailetan oinarritzen dira eta oso aukera onak eskaintzen dituzte
Zer egiten du postscript-ek?
PostScript-en orriak deskribatzeko lengoaiaren barne-kodeak, orri baten imajina osatzen duten lerro, kurba, tonalitate eta karaktereak deskribatzen ditu. PostScript-ek orriaren elementu bakoitzaren kokagunea, neurria, biraketa-angelua, forma bakarrik irudikatu ala bete egin behar duen eta zein kolore edo gris-tonalitate eduki behar duen adieraziko dio inprimagailuari.
PostScript inprimagailu batean dokumentu bat inprimatzeko, Macintosh-i PostScript programara bidaltzeko eskatzen zaio, honek dokumentuaren orriak deskriba ditzan. PostScript inprimagailu bakoitzaren barruan prozesadore bat aurkitzen da; Macintosh askoren muina den Motorola 68000 edo 68020 chip-a normalean. Dena den, Macintosh-en CPU (Prozesurako Unitate Zentrala) eginkizun desberdinak burutzeko programa daitekeen bitartean, PostScript inprimagailu baten mikroprozesadorea PostScript aginduak interpretatzeko bakarrik erabiltzen da.
Badira orrien deskribapenerako erabiltzen diren beste lengoaiak (PDL) ere, baina Adobe etxeko PostScript-a izan da Macintosh-en azoka bereganatu duena, standard bihurtuz. QuickDraw ere, Macintosh-en errepresentazio-eredua, PDLtzat har daiteke Apple etxeak horrela kontsideratzen ez badu ere. Macintosh-en pantailan edota ImageWriter II edo LaserWriter IISC bezalako inprimagailuetan irudika dezake. QuickDraw-ek PostScript-ek ez dauzkan zenbait posibilitate eskaintzen baditu ere (hala nola, imajinen gainezarmen gardena) PostScript-ek abantaila nabarmenak ditu honekiko.
PostScript-en abantailarik nagusiena, karaktere-iturrien deskribapenak kontorno bezala, eta ez bit-mapa eran, gordetzea da (ikus 2. irudia).
Irudia Macintosh-en pantailan agertzen den moduak ez du garrantzi handirik, zeren PostScript inprimagailuan ongi aterako bait da. Grafikoak egiterakoan ere karaktereak erraz manipula daitezke. Erabiltzen den aplikazioak onartzen badu, karakterea edozein neurritara dimentsiona daiteke. Illustrator eta FreeHand programek, adibidez, karaktereak konprimatzea, luzatzea, moztea eta biratzea onartzen dute eta PostScript-ek kontornoekin lan egiten duenez kalitate ona lortzen da.
Macintosh-en tipografia berehala aldatuko da. Adobek jadanik plazaratu du Adobe Type Manager-a, PostScript tipoak erabiliz, Macintosh-en pantailako karaktereen itxura hobetzeko. Bestalde, Apple-k 7.0 sisteman integratuta egongo den tipo-kontornoen formatu berria iragarri du. Honek Macintosh-en pantailan eta PostScript ez diren inprimagailuetan, PostScript tipoak erabili gabe, karaktereen itxura hobetzeko aukera eskainiko die erabiltzaileei.
Faktore determinanteak
Faktore desberdinek dute eragina inprimagailuek eskaintzen dituzten prestazioetan. Hauetan garrantzitsuena mikropozesadorearen abiadura da. RAM memoria da beste bat; abiaduran eragina izan dezakeena. PostScript inprimagailu gehienek 2 Mb-eko RAM memoria dute gaur egun. Hauetako gehienek, 17 letra-mota karga ditzakete aldi berean. Letra-mota gutxi erabiltzen den kasuetan ez du garrantzi handirik, baina bestelako kasuetan kontutan hartzeko puntua da.
Tipoak gordetzeko disko gogorra erabiltzea da prestazioak hobetzeko beste bide bat (ez dute inprimagailu guztiek aukera hau eskaintzen). Disko gogorrak hiru abantaila ditu: ehundaka tipo gordetzeko ahalmena, tipoen kargak suposatzen duen informazio-intsuldaketa ebitatzea eta kargatzen den tipoa bertan mantentzea (RAM memorian tipoak aldi baterako bakarrik kargatzen dira). Disko-zati bat tipoen cache2 modura erabiltzen da, prestazioak hobetuz.
Inprimagailuaren motorearen abiadura da kontutan hartu beharreko beste faktore bat, honen eragina uste adinakoa ez izan arren.
Baina abiadura ez da dena. Kalitateak ere badu bere garrantzia. Inprimaketa-kalitatea inprimagailuaren makineriaren araberakoa da. Makineria bera erabiltzen duten inprimagailu desberdinek lortuko duten kalitatea berdina izango da, beraien diseinu eta prestazioak desberdinak izan arren.
Mahaigainerako PostScript inprimagailu guztiek, laserrean oinarrituriko inprimaketa makineria erabili dute betidanik. Gaur egun ordea, beste bi teknika berri ere erabiltzen dira: diodo-matrizeak (LED) eta kristal likidozko obturadoreak (LCS). Ikus 3. irudia.
POSTSCRIPT INPRIMAGAILUEN FUNTZIONAMENDUA
Inprimatzeko agindua ematen denean, orriaren QuickDraw imajina PostScript komandotara bihurtzen du inprimagailuaren driver-ak, imprimagailuak beharrezko tipoak dituela ziurtatuz. Pantailan erabilitako tipoak, 72 dpi-ko (puntu hazbeteko) bit-mapak, dagozkien PostScript tipo delineatuetara itzultzea da bihurketa-prozesu honen atal bat.
Datu hauek inprimagailura bidaltzen dira. Inprimagailuak bi memori mota ditu: ROM memoria, non tipo egoiliarren3 eta PostScript interpretatzailearen informazio guztia dagoen eta RAM memoria, iragaitzazko tipoak gordetzeko eta orrien bit-mapak sortzeko erabiltzen dena. Tipo delineatuak biratu eta eskala egokian jarri ondoren, inprimagailuak 300 dpi-ko bit-mapetara bihurtzen du dena; inprimagailuak puntuak bakarrik inprima bait ditzake.
Inprimagailua pizten denean, ROMeko tipo egoiliarrekin eta konektaturiko disko gogorretan gordetako tipoekin katalogo berri bat sortzen du PostScript interpretatzaileak.
Interpretatzailea dokumentu bat prozesatzen hasten denean, behar dituen tipoak katalogoan bilatzen ditu. Behar dituen tipoak zerrendan aurkitzen ez baditu, tipo delineatu baten bila joango da Sistemako diskora. Tipo delineatuak 300 dpi-ko bit-mapa bihurtu ondoren, orriaren inprimaketa-buffer4-era bidaltzen dira eta tipoak gordetzeko erabiltzen den cache memorian gordetzen dira. Leku asko behar duten tipoak konprimatuta gordetzen dira cache memorian, berriro erabili ahal izateko deskonprimatu egin behar direlarik.
Interpretatzaileak bilatzen ari zen tipo delineatua aurkitzen duenean RAM memorian edo disko gogorrean gordetzen du. RAM cache memorian denboraldi baterako bakarrik kargatzen dira tipoak; disko gogorrean aldiz betirako, eta ondorioz, denbora aurrezten da. Tipo delineaturik aurkitzen ez badu, pantailako bertsioa erabiltzen du; hots, 72 dpi-ko tipoa.
Tipoen cache-a, prozesatutako karaktere bakoitzeko eta neurri eta norabide bakoitzeko, 300 dpi-ko bit-mapak gordetzen dituen RAM memoriaren zati bat da. Interpretatzaileak bapatean atzitzen ditu bit-mapa hauek, prozesuak arinduz. Inprimaketa azkarragotzeko beste teknika bat, geldirik dagoen denbora aprobetxatzea da. Inprimagailua zain dagoenean, tipo egoiliarrak automatikoki atzitzen ditu eta bit-mapa bihurtzen, ondoren tipoen cache-an gordez.
RAM cache-a beterik dagoenean, gutxien erabiltzen diren bit-mapak kanporatzen dira berrientzat lekua utziz. Disko gogorra duten inprimagailuetan, mapak bertara igortzen dira.
Orria buffer-ean osatu ondoren, lerro bakoitza bit-seriez osatutako multzotan igortzen da inprimaketa-makineriara. Bit-mapetako 0-ek eta 1-ek danbor fotosentikorra erabiltzen duen argia piztea eta itzaltzea kontrolatzen dute.
1. irudia.
KARAKTERE BATEN BIZITZA
PostScript inprimagailu gehienek laserra erabiltzen dute imajinak sortzeko. Bi teknologia berriak, diodo argi-igorleen matrizeak (LED) eta kristal likidozko obturadoreak (LCS), alternatiba errentagarriak dira. Hiru teknika hauek argia erabiltzen dute zilindro fotosentikor batean imajina sortzeko. Laser-sortak puntuz puntu grabatuz pasatzen du zilindroa. LED eta LCSk aldiz, lerro oso bat inprimatzen dute aldiko. Imajina osatu ondoren zilindroa tonerraz estaltzen da eta paper gainean jartzen. Ondoren, tonerra paperean urtzen da imajina inprimatuz.
Argi-iturria
A. Laser iturria
Laserrean oinarritzen diren makinak argi-sorta bakarra erabiltzen dute danbor fotosentikorra pasatzeko. Laserra ispilu poligonal birakari baterantz fokatzen da. Ispiluak, danbor birakari baterantz zuzentzen du ispilu birakariak isladatutako sorta fokatze-lente batzuk zeharkatu ondoren. Sortak, piztuz eta itzaliz zeharkatzen du karga negatiboa duen zilindroa, lerroak sortuz.
B. ED iturria
Makina hauek, 2400 LED diodo erabiltzen dituzte aldiko puntuzko lerro oso bat sortzeko. Diodo bakoitza piztu edo itzali egiten da patroia sortzeko. Teknika hau oso zehatza da; diodo-matrizea finkaturik bait dago. Laser sistema, optika konplexuagoa eskatzen duenez, oso sentikorra da bibrazio eta deslerrokadurekiko. Beroak, hautsak eta hezetasunak ez dituzte LED diodoak horrenbeste kaltetzen baina egungo LED inprimagailuek 400 dpi-ko bereizmenean dute muga. Etorkizun hurbilean matrizen gainezartzeak hobe dezake bereizmen hau.
C. LCS iturria
LED teknologiaren antzekoa da. Lerro osoak sortzen ditu aldiko. Kristal likidozko 2400 obturadoreetako bakoitza itxi edo ireki egiten da zilindro fotosentikorrak jasotzen duen argia kontrolatuz. Kristal likidozko zelula-matrizeak dira obturadoreak. Kristal likidozko zelulek dituzten molekulak argiak zeharkatzeko eran daude. Korronte elektrikorik baldin badago, kristalak molekulen posizioa aldatu egiten du argiak zelula zeharkatzea oztopatuz.
Zilindro fotosentikorraren prestaketa (OPC)
Fotoeroale optikozko (OPC) geruza batez estalirik dago danborra, silikona amorfoz adibidez. Material honek karga elektrikoa eduki dezake, argia aplikatzen zaionean karga galtzen duelarik. Elikatzaile elektrostatiko batek (koroa nagusi izenekoak) OPC prestatzen du negatiboki kargatuz, ondoren imajina jaso ahal izateko.
Imajinaren prestaketa
Argiak OPCari erasotzen dio ukitzen duen lekuan karga positiboak sortuz. Azalera hauek karga negatiboz inguraturik daude. Zilindroaren gainazaleko karga-diferentziaren ondorioz sortutako imajina ikustezin honi, imajina elektrostatiko ezkutu deritzo.
Tonerra
Tonerra partikula magnetiko, pigmentu eta erretxinaz osatzen da. Karga negatiboa ere badu. Errebelatu-arrabolaren barne-magnetismoak tonerraren partikulak erakartzen ditu, bere gainazalean pelikula mehe bat sortuz. Danborrak biratu ahala, imajina ezkutua arrabola ukituz pasatzen da. Negatiboki kargatuta dagoen tonerra, OPCrantz jauzten da, ingurune positiboetan itsatsiz eta negatiboetatik aldenduz.
Paperera transferitzea
Danborraren azpikaldean transferentzi koroa (hari mehezko espira gutxi batzuez osatutako arteka estua) dago. Papera inprimagailuan zehar pasatu ahala transferentzi koroa positibo bihurtzen da. Karga positibo honek negatiboki kargatutako tonerra erakartzen du, OPCtik paperera pasatuz. Danborrak biratu ahala, imajina paperera transferitzen da.
3. irudia.
Imajinaren finkapena
Papera presiopean dauden arrabolen artean pasatzen da. Goiko arrabola tonerraren erretxinaren fusio-tenperaturara (160ºC gutxi gorabehera) dago. Finkapen deituriko prozesu honek, tonerra paperarekin urtzera behartzen du.
Garbiketa
Imajina paperera transferitu ondoren, xafla batek danborra garbitzen du soberan dagoen tonerra kenduz eta lanpara garbitzaile batek OPCko ingurune kargatuak neutralizatu egiten ditu, prozesuaren errepikatzea bideratuz.
Bit-mapak: mapa hauetan, grafikoak 0 eta 1 digituaz errepresentatzen dira.
Cache memoria: abiadura handiko memoria.
Tipo egoiliarrak: hasieratik memorian dauden tipoak; edozein momentutan erabil daitezkeenak.
Inprimaketa-buferra: inprimagailura bidaltzen den informazioa gordetzeko erabiltzen den memori area.
Iragaitzazko tipoak: erabili behar den aldi bakoitzeko memoriara kargatu behar diren tipoak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-340c24ca486d | http://zientzia.net/artikuluak/kalifornian-lurrak-dar-dar/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kalifornian lurrak dar-dar - Zientzia.eus | Kalifornian lurrak dar-dar - Zientzia.eus
Joan den urteko urriaren 17an San Frantzisko lurrikara bortitzak astindu zuen. San Andreseko failaren mugimenduak sortua zen. Faila hori baino hobeto aztertu eta zaintzen denik ez dago munduan, baino hala ere lurrikarak non, noiz eta nolakoak izango diren ezin dute zehatz-mehatz aurresan.
Joan den urteko urriaren 17an San Frantzisko lurrikara bortitzak astindu zuen. San Andreseko failaren mugimenduak sortua zen. Faila hori baino hobeto aztertu eta zaintzen denik ez dago munduan, baino hala ere lurrikarak non, noiz eta nolakoak izango diren ezin dute zehatz-mehatz aurresan. Kalifornian lurrak dar-dar - Zientzia.eus Geologia
Joan den urteko urriaren 17an San Frantzisko lurrikara bortitzak astindu zuen. San Andreseko failaren mugimenduak sortua zen, noski. Faila hori baino hobeto aztertu eta zaintzen denik ez dago munduan, baina hala ere lurrikarak non, noiz eta nolakoak izango diren ezin dute zehatz-mehatz aurresan.
Iazko urriaren 17ko San Frantziskoko lurrikara, Richter-en eskalan neurturik 7,1 mailakoa izan zen. Santa Kutz herrian zurezko etxeak suntsituta geratu ziren, baina San Frantzisko hirian etxeorratzek zutik diraute. Eraikuntzan neurri jakin batzuk hartuta lurrikarei aurre egitea badagoela esan nahi du horrek. Dena dela, sismologoek lurrikara handiagoaren zain daude eta Richter eskalako 8 gradu gaindituko dituela diote.
Iazko lurrikara Santa Kutz-etik 18 kilometrora ipar-ekialdera, Loma Prieta izeneko lekuan, jaio zen mendien azpian. Urriaren 17an arratsaldeko bostak eta lau minutu zirenean (hemen urriaren 18ko goizeko ordubata eta lau minutu), biztanleek hamabost segundo beldurgarri bizi izan zituzten. 63 pertsona hil, 3.000 zauritu eta 260.000 milioi pezetako kalte materialak eragin zituen lurrikarak. Estatu Batuetako historian seigarrena izan da intentsitateari begiratuz eta hirugarrena biktima-kopurua kontutan hartuz. Hala ere lurralde hartan sei milioi pertsona bizi direla jakinda, hil eta zaurituen kopuruak ez dirudi handia. 1988. urteko abenduan esate baterako, Armenian 6,7 graduko lurrikarak 25.000 pertsonatik gora hil zituen Spitak eta Leninakan herriak deseginez.
Kalifornian beraz, prebentzioak bere mesedeak ekarri ditu. Ez da ahaztu behar 1906. urtean San Frantzisko 8,3 graduko lurrikara batek (iazkoak baino 15 aldiz energia gehiago zuenak) mapatik desagerterazi egin zuela. Harez gero etxeak eta eraikuntzak han ez dira egin nolanahi, eta gainera sismologoek San Andreseko failaren xehetasun eta higidura guztiak aztertzen dihardute. Azterketa horien ondorioz, 8 gradutik gorako beste lurrikara bat izango dela diote.
San Andreseko failak Kalifornia iparretik hegora zeharkatzen du Mendezino lurmuturretik Mexikoraino. 1500 kilometro ditu eta bi plaka tektoniko lodiren elkargunea da; Plaka pazifikoaren eta plaka iparramerikarraren elkargunea hain zuzen. Plaka horiek ez diote elkarri bultzatzen. Bata (ozeanokoa) iparraldera eta bestea (Iparramerikarra) hegoaldera irristatu egiten dira, urtero batabestearekiko 50 edo 60 milimetro desplazatuz.
Bi plaka tektonikoen arteko desplazamendua ez da era jarraian gertatzen; aldika baizik. Energia malguki batean bezala metatu egiten da eta pilatutako energia marruskadura-indarra gainditzeko mailara heltzen denean, lurrikara sentitzen dute bertakoek.
San Andres failatik mendebaldera dagoen Kaliforniako lurraldea, egunen batean ozeanoko irla izango da, baina hori baino lehen Los Anjeles hiria 800 kilometro desplazatuko da San Frantziskoraino hurrengo 30 milioi urteetan. Bi plaken arteko irristatze horrek ordea, urtero 15.000 lurrikara baino gehiago sortzen ditu. Horietako asko pertsonek ez sentitzeko modukoak dira, baina tarteka handiren bat ere izaten da.
Dena den, San Andres faila bakarrik ez da Kalifornian indarka ari den bakarra. San Andres-ek, ibaia balitz bezala bere adarrak ditu. San Frantziskotik ekialderago paraleloki Hayward-eko faila dago, hegoaldean San Jazinto nahiz Inperial-en ere badira eta denen artean (ehundik gora) lurrazpia ikaragarri konplikatuta eta zatituta daukate. Gainera hilero ari dira faila berriak edozein lekutan aurkitzen. Horietako bat adibidez, Diablo Canyon-eko zentral nuklearraren azpikoa da eta ez dakite faila hori indarrean dagoen ala ez. Los Anjeles inguruko lurrikarak erregistratu ondoren, han ere aurkitu dute faila berezi bat. Faila ez dago plano bertikalean; horizontalean baizik, kilometro batzuetako sakoneran.
Metroz metro ezagutzen ez badute ere, San Andres failaren portaeraz asko dakite sismologoek. 1932. urteaz gero izan ere, 170.000 lurrikara erregistratu eta datuak ordenadorean sarturik bait dituzte. Horregatik probabilitate handi samarrez badakite failaren zati bakoitzak hurrengo hogeitamar urteetan zein portaera izango duen.
San Andres faila azken aldi honetan luzez isilik egon da; denbora luzeegian, sismologoen eritziz. Horregatik esaten dute %40ko probabilitateaz hurrengo 30 urteetan Coachella Valley-n 7,5 graduko lurrikara izango dela. Iparralderago, San Bernardino eta Parkfield bitartean epe motzera arriskua handia da. Badakite han lurrikara handia 140-150 urtean behin izaten dela eta azkenekoa 1857.ean izan zela. 132 urtean 4,5 metroko deformazioak pilaturik daude beraz, bapatean lehertzeko zain. Energia hori ordea, bihar bertan ala hemendik 50 urtera aska daiteke.
Monterrei-ko konterrian, Parkfield herrixka dago (Los Anjeles eta San Frantziskoren erdibidean) eta badakite han batezbeste 22 urtean behin 6 graduko lurrikara sortzen dela. Hurrengoa bera, 1993. urtean izango da (%90eko probabilitatea dago horretarako).
Parkfield-eko lurra eta lurrazpia tresna sofistikatuz betea dago. Bi koloretako telemetro laserrak daude, esate baterako, lurraren desplazamenduak milimetroaren bost hamarrenaren doitasunaz neurtzen dituztelarik. Kaptadoreak lurrazpian 300 metroko sakoneran daude eta edozein marruskadura edo higidura erregistratzen, analizatzen, interpretatzen eta modelizatzen da.
Lurrikara simulatuz edifizioaren erresistentzia proba daiteke.
Kaliforniako hegoaldean ere bada beste sismologi zentru bat. Pinon Flat-en laserren eta beste tresnen bidez lurrazpiko edozein ikarari begiratzen diote, baina helburua ez da Parkfieldeko berdina. Pinon Flat-en lurrikara denean sateliteek ere parte hartuko dute aginduak bapatean emateko. Lurrikara herrietatik urruti samar gertatzen bada, minuturen bat egongo da zerbait egiteko. Trenak gelditu egingo dira dauden lekuan, semaforoak gorri ipiniko dira, igogailuak dauden oinean geldirik iraungo dute, zubiak itxi egingo dira, etab.
Iazko Loma Prieta-ko lurrikarak ez ditu gauzak aldatu. Badakite San Frantzisko inguruan hurrengo 30 urteetan 7 graduko lurrikara izateko %50eko probabilitatea dagoela. Los Anjeles inguruan berriz, arriskua handiagoa da. Han 7,5 eta 8 gradu bitarteko lurrikara izateko probabilitatea %60koa da.
Egunen batean probabilitatearen zifra handiagoak lortuko dituzte, baina bitartean, uhin sismikoak baino azkarrago ibiltzea beste erremediorik ez dago.
RICHTER ESKALA
Charles Richter-ek 1935. urtean eskala bat proposatu zuen lurrikaran askatutako energia sismografoen bidez neurtu ahal izateko. Teorikoki goitik ez du mugarik eskalak eta progresioa logaritmikoa da. Epizentrutik 100 km-ra erregistraturiko anplitude maximoaren logaritmoa da magnitudea. Maila ertaineko lurrikara 3 gradukoa izan daiteke eta bortitza 7 gradukoa, baina fokuan askatutako energia milioi bat aldiz handiagoa da 7koan 3koan baino. Orain arte erregistratu den lurrikararik handiena 8,6 gradukoa izan da.
MSK ESKALA
Richter eskalak energiaren maila neurtzen badu ere, ez du ematen lurrikarak eragindako kalteen berri. Horretarako Mercalli-ren eskala erabili izan da, baina azken aldian Medvedev, Sponheuer eta Karnik-ena (MSK) erabiltzen da hobea delako.
Hamabi gradu ditu:
Oso ikara ahulak. Sismografoek bakarrik detektatzen dituzte.
Pertsona batzuek bakarrik detektatzen dute; eraikuntzetako goi aldean batez ere.
Pertsona batzuek gelen barruan detektatzen dute. Kamioi batzuk igarotakoan bezalako bibrazioak.
Pertsona askok etxe barruan eta batzuk kanpoan detektatzen dute. Ate, leiho, baxera eta abarren bibrazioa.
Lurrikara etxetik kanpo detektatzen da. Lo dauden asko esnatu egiten dira. Lanparak dilindan hasten dira.
Jende asko etxetik kanpora ateratzen da. Platerak eta ontziak erori egiten dira. Adreiluzko etxeak pitzaturik.
Jendea ikaraturik. Bibrazioak automobiletako jendeak ere sentitzen ditu. Kanpaiak joka hasten dira. Errepideak eta hormigoizko etxeak pitzatu, etxe zaharrak erori.
Jendea ikara handiz. Arboletan adar handiak hautsi. Ubideak hautsi, altzariak erori, trenbideko erreiak okertu, lubiziak, tximiniak erori, edifiziorik sendoenak pitzatu.
Jendea eta animaliak izuturik. Monumentuak erori eta eraikuntzak oso kalteturik. Lurpeko kanaleztapenak hautsita, erreiak okerturik, errepideak hondatuta, lubiziak.
Eraikuntzak apurtuta. Dike eta presak hautsita. Trenbideak deformatuta. Lubiziak; metro bat zabalerainoko etenak lurrean.
Eraikuntza berri, sendo eta berrienetan kalte handiak. Presa, zubi, trenbide eta errepideak oso kalteturik. Lurrean deformazio handiak. Uholdeak.
Hiriak suntsiturik. Obra publikoetan kalte handiak. Lurrean eten handiak. Bailara itxi eta lakua sortzerainoko lubiziak. Kale eta errepidetan automobilak airera jaurtiak.
LURRIKARAREN AURKAKO ERAIKUNTZAK
San Frantziskon joan den urriko lurrikara izan eta handik bi astera ez zegoen ezeren arrastorik. Hiribide nagusietako etxe luze eta altuetan ez zitekeen pitzatu bat bera ere ikusi. “Bay bridge” zubian eta “Cypres over pass” zubibidean bakarrik zeuden kalteak. Hildako gehienak (43), 1957. urtean hormigoiz egindako zubibidean gertatu ziren gainjarritako errepide artean “sandwich” baten erdian bezala harrapaturik gelditu zirelako.
Zubibide horren eraikuntzan bi akats nagusi egin ziren alderdi sismikotik begiratzen badiogu. Batetik, zeharkako armadurak ahulegiak ziren eta bestetik hormigoi armatuzko zutabeetan altzairuzko barrek etenuneak zituzten luzetarako armaduran. Zutabe bertikal eta habe horizontalen juntura aldean altzairuzko barrak etenda zeudelako, lurrikaran zutabeen oinarriak zeharkako zizailaduraz ebakita gelditu ziren.
Etxeei dagokienez, San Frantziskoko “Marina” eta Santa Kutzeko “Mall” izenekoak izan dira kaltetuenak. Zurezko edifizioak dira eta beheko oinean garage handiak dituzte. Espazio huts horiek lurrikararen eraginez zeharka desplazatu egiten direlako sismikoki kaltegarriak dira. “Marina” edifizioan dena dela, etxe azpiko zoluaren egoera izan zen okerrena. 1915. urtean Munduko Erakusketarako laku batean betelana eginda eraikia da eraikin hori eta lurrikaratan zolua likidoa bailitzan portatzen da. Zimenduek lokatza besterik ez dute aurkitzen kasu horretan.
Kalifornia eta bertako San Andres faila. Inguruko beste faila batzuk ere agertzen dira.
7 gradutik gorako lurrikara jasan izanak, Kaliforniako etxeak lurrikarak kontutan hartuta eraikitzen direla esan nahi du. Neurriak hartzen eta arauak argitaratzen 1930. urte inguruan hasi ziren. Arau nagusietako bat, lur finkoan bakarrik eraikitzea da. Gainera, zimenduek bi norabidetan elkarri kateaturik eta loturik egon behar dute eta edifizioak formaz ahalik eta sinpleenak izatea komeni da. Simetriarik gabeko edo disimetria garrantzitsuko eraikinak ez dira batere onak lurrikarak jasateko. Laukizuzena da, inola ere, formarik egokiena.
Eraikuntzan erabilitako materialak, malguak izan behar dute; hautsi baino lehen deformazio handi samarrak onartzen dituztenak alegia. Altzairua adibidez, material malgua da eta beira nahiz adreiluak hauskorrak. Horregatik adreiluzko hormetan hormigoi armatuzko armadura bertikal eta horizontalak ipini behar dira.
Zutabeek eta habeek ere behar bezalakoak izan behar dute. Zutabe eta habeen elkarguneak etenik gabe egin behar dira. Zutabeek gainera, habeen pisua jasateko sendoagoak izan behar dute.
Oso kontutan hartzeko beste arazo bat indar horizontalena da. Lurrikarak eragindako indar horizontalak jasateko, bi norabidetan sendotutako hormak, eskailera-kaxak eta hormigoizko plakak behar dira.
Aipatutako arau hauek betetzea, ez betetzea baino garestiagoa da, noski. Baina ez askoz ere garestiagoa. Obraren kostua %2tik %5 bitartean bakarrik igotzen da, eta hori oso merkea da lurrikararen ondoren gastatu beharko litzatekeenari begiratuta.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b86af1a62522 | http://zientzia.net/artikuluak/edertasunaren-kirurgia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Edertasunaren kirurgia - Zientzia.eus | Edertasunaren kirurgia - Zientzia.eus
Gaur egun bi kontzeptu bereizi beharra dago: Kalte handiak konpontzen dituen kirurgia plastikoa batetik, eta kirurgia plastikoa edo estetikoa, bestetik.
Gaur egun bi kontzeptu bereizi beharra dago: Kalte handiak konpontzen dituen kirurgia plastikoa batetik, eta kirurgia plastikoa edo estetikoa, bestetik. Edertasunaren kirurgia - Zientzia.eus Edertasunaren kirurgia
Gaur egun bi kontzeptu bereizi beharra dago: Kalte handiak konpontzen dituen kirurgia plastikoa batetik, eta kirurgia plastikoa edo estetikoa, bestetik.
Gaur egun bi kontzeptu bereizi beharra dago:
Kalte handiak konpontzen dituen kirurgia plastikoa batetik (KONPONTZAILE deritzo horregatik)
Kirurgia plastikoa edo estetikoa, bestetik.
Lehena kasu zehatz batzuetan erabiltzen da, e.b. kirurgia onkologiko gisa buruko eta lepoko minbizietan, edo Ortognatikaren barruan, malformazio kraniofazialak konpontzeko (ehun gogorrak nahiz bigunak izan, gaixoarentzat oso bizi-kalitate egokia lortzen bait da). Bigarrena, ordea, inolako traszendentzia patologikorik gabeko arazo edo akats fisikoak konpontzen saiatzen da; gaixoak horiek “kentzea” nahi izaten bait du.
Eta bi kirurgi mota horiek mediku/gaixo bikotearen arteko oso harreman desberdinak gauzatzen dituztela erraz konturatuko gara. Minbizi-kasu batean lehentasuna, noski, gaixoaren bizitza salbatzeak du. Bestearen baitan, ordea, garrantzi handikoa da interbentzio kirurgikoak gaixoari eskainiko dizkion baldintza eta egoera objektiboak oso argi edukitzea.
Estetikaren barruan gaur egun aurpegia gaztetzeak hartzen du lekurik nagusiena, operazioen kopuruari begiratzen badiogu. Eta kirurgia honetarako ez dago adin zehatzik. Duela urte batzuez gero, gero eta gazteagoak dira “edertasunaren eske” espezialista hauengana jotzen duten pertsonak.
* Betazalak
Betazalen kirurgia BLEFAROPLASTIA izenaz ezagutzen da: begien inguruan pilatutako larruazal sobrantea eta gantz-poltsatxoak kentzeko egiten den operazioa. Zenbait kasutan honekin batera, oso bekain eroriak zuzentzeko edota begien inguruan sortu diren zimurdurak desagerterazteko egin ohi da beste operazio bat ere (OILAR-HANKAK kentzeko, alegia).
Ebakuntza lehenik goiko betazalean egiten da eta ondoren behekoan, intzisioak betazalaren berezko ertzean, betileek ematen duten itzalarekin disimulatuz. Orbain hauek desagertzeko joera dute behin hilabete batzuk pasatu ondoren. Gaur egun teknikak lortu duen maila dela eta, operazioaren emaitzak bizitza osoan mantentzear dira eta normalean ez da beharrezkoa izaten bigarren ebakuntzarik.
* Sudurra
Askotan gertatzen da pazientea medikuarengana ideia jakin batekin joatea eta ideia edo asmo hau estetikarekin bat ez etortzea eta medikuak egin ditzakeen iradokizunekin pertsona asko hurbiltzen dira kontsultara “lifting” baten eske (aurpegiko larruazalaren teinkada, alegia), baina bere arazoa aztertu ondoren, kirurgilariak erabaki dezake kasu hori errinoplastiarekin konponduko dela.
ERRINOPLASTIA (edo sudurreko kirurgia plastikoa) sudurraren itxura estetikoa hobetzeko erabili ohi da normalean, punta erremodelatzeko, sudurraren eta goiko ezpainaren arteko angelua itsusi samarra bada zertxobait hobetzeko edo tamainaz txikiagotzeko. Ebakuntza ostean molestia txikiren bat ager daiteke (begi-inguruetako hantura eta ekimosiak adibidez), baina egun gutxi batzuen buruan desagertuz joango dira. Ez da komeni berehala mugimendu gogorrik eta bapatekorik egitea, baina bestela, pazienteak bizimodu normalari helduko dio berriro denbora gutxi barru.
* Aurpegia
Lifting deitua edo aurpegi-estiramendua, aurpegi eta lepoko beratasun edo bigundura konpontzeko kirurgiarik egokiena da. Hezurren egiturak, larruazalaren ehundurak eta pazientearen herentziak berak zerikusi handia dute lortutako emaitzak zenbat denboraz iraungo duten erabakitzeko orduan.
* Bularrak
Atal berezia da emakumearentzat. Kirurgia honetan ebakuntzak duen eragin psikologiko bereziagatik kirurgi mota edozein dela ere (bularrak handiagotzeko, txikiagotzeko edota jasotzeko egindako operazioak).
Zabalduenik dagoen operazioa bular txikiak dituzten pertsonei guruina handiagotu asmoz egiten zaiena da. Eta zeintzuk dira egoera honetara iristen direnak? Haurdunaldien ondoren bularra atrofiatu zaien emakumeak, edota bularreko minbizia dela eta mastektomia (edo bular-erauzketa) jasan dutenak.
Interbentzioa silikonazko protesi batzuk ugatz-guruinaren azpian edota bularreko muskuluen azpian ezartzean datza (azken teknika hau nahiago izaten dute espezialistek). Intzisioa edo ebakia, protesiak ezartzeko egiten dena, normalean areolaren inguruan burutzen da, eta orbainak beraz, ia sumaezinak dira, eta edonola ere, lehen hilabeteetan desagertuz joango dira.
Azken urteotan erabiltzen diren materialetan lortutako aurrerakadak direla eta, ia ezinezkoa da gaur egun protesien barruko silikona gelatinosoa kanporantz ateratzea. Gaurko protesiak lamina desberdinetan ezarria daukate silikona, eta horrek pazientearen eguneroko bizimoduan istripuak gertatzea ebitatzen du.
LIPOSUKZIOA
Duela zazpi-zortzi bat urte Illouz izeneko kirurgilari frantsesa liposukzio izeneko teknika esperimentatzen hasi zenean, (bere lankideen erreparo edo irrifar eta guzti) inor gutxik pentsatuko zuen teknika horrek gaur egun lortu duen arrakasta edukiko zuenik; ezta gutxiago ere. Liposukzioa, ordea, garatuz eta modernizatuz joan da urteotan, pisu-arazoak dituzten pazienteek gehien eskatzen duten operazioa izateraino.
Operazioa erraza, eraginkorra eta sinplea da, gainera. Presio altuko aspiradore baten bidez eta ebaki txiki batean zehar (ia arrastorik uzten ez duen ebakian zehar) posible da litro t’erdi edo bi litro gantz erauztea, pilatuta dagoen zenbait gorputz-zatitatik (aldaka, ipur-masail, izter, belaun eta sabeletik batez ere). Esan beharra dago operazio honek gantza besterik ez duela kentzen. Beraz, zenbait pertsonak larruazalean dituen sakonune edo zulotxoak ez dira desagertzen (LARANJA-AZALA).
Interbentzio-mota honetarako egokietsienak diren pertsonak larruazal gaztekoak dira, elastikotasun handikoak; behin gantza sukzionatu edo hurrupatu ondoren larruazala egoera berrira hobeto egokituko bait da. Alderantziz, larruazalak elastikotasuna galdu baldin badu (eta hori normala da adineko pertsonengan) itxuraz gomendagarriagoa da lipektomia egitea; alegia gantzarekin batera larruazal sobrantea ere erauztea. Ebakuntz mota honek badu desabantaila bat ordea; ondoren zikatriz edo orbainak uztea.
Liposukzioaren arriskuak minimoak dira: bigarren-hirugarren egunean bizimodu normala egin daiteke, nahiz eta operazio-osteko lehen astean gerriko berezi bat eraman beharko den, larruazala bere inguru berrira hobeki egoki dadin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1f57cbb047ef | http://zientzia.net/artikuluak/benjamin-franklin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Benjamin Franklin - Zientzia.eus | Benjamin Franklin - Zientzia.eus
Zientzilari eta politikari iparramerikar hau, 1706.eko urtarrilaren 17an jaio zen. Benjamin Franklin, Pennsylvaniako Philadelphian hil zen 1790.eko apirilaren 17an.
Zientzilari eta politikari iparramerikar hau, 1706.eko urtarrilaren 17an jaio zen. Benjamin Franklin, Pennsylvaniako Philadelphian hil zen 1790.eko apirilaren 17an. Benjamin Franklin - Zientzia.eus Benjamin Franklin
Benjamin Franklin, Pennsylvaniako Philadelphian hil zen 1790.eko apirilaren 17an. Orain dela berrehun urte hain justu.
ientzilari eta politikari iparramerikar hau, 1706.eko urtarrilaren 17an jaio zen.
Zientzilari eta politikari iparramerikar hau, Massachusetts estatuko Boston hiriburuan jaio zen 1706.eko urtarrilaren 17an. Hamazazpi anai-arrebetan hamabostgarrena zen bera eta bizitza osoan zehar ofizio askotan lan egin zuen; idazle, inprimatzaile, politikari, diplomatiko eta zientzilari izan bait zen.
Asmakuntza batzuk egin zituen berogailuak eta betaurreko bifokalak hobetzen, baina zientzi arloan elektrizitatean ezarri zituen aurrerapenik garrantzitsuenak. Elektrizitate estatikoa fenomeno liluragarria zen, XVII. mendean Otto von Guericke fisikari alemanak marruskadurazko lehen makina elektrikoa egin zuenez gero. 1745. urtean, Coloradoko Leyden-eko unibertsitatean ontzi berezia asmatu zuten. Beirazko ontzia zen; barrutik metalez forratua eta erdian metalezko barratxo bat zuena. Marruskadurazko makinaz sortutako karga elektriko asko biltzen ziren barruko forro metalikoan eta norbaitek erdiko barratxoa ukitzen bazuen, deskargak sortutako astindua ez zitzaion egun batzuetan ahazten. Leydeneko ontziari metalen bat hurbiltzen zitzaionean gainera, txinparta txiki bat saltatzen zen airean zaratatxo bat ateratzen zuelarik.
Zientzilari asko ari ziren Leydeneko ontziarekin saiakuntzak egiten, baina Franklini ideia bitxi bat etorri zitzaion burura. Aireko txinparta eta zarata hura tximista eta trumoi txiki bat besterik ez zela pentsatu zuen. Leydeneko ontzi ikaragarri batean Lurra eta hodeien arteko karga elektrikoen trukea ez ote ziren zeruko tximista eta trumoiak?
Benjamin Franklinek saiakuntza berezi bat egin zuen 1752. urtean ekaitz-egun batean. Kometa bat askatu eta airean goian eduki zuen zetazko hari batez eutsirik. Kometak goiko partean puntadun alanbre bat zeukan eta zeruan elektrizitaterik bazegoen alanbre hark erakarrita kometa kargatu egingo zen. Zetazko hariaren beheko muturrean kometak helduleku metaliko bat zeukan eta Franklinek eskua bertara hurbildu zuenean txinparta saltatu zitzaion Leydeneko ontzian bezalaxe.
Franklinen kometak jendea txunditurik utzi zuen eta bere saiakuntza medio “Royal Society”ko partaide egin zuten. Beste bi zientzilari ere saiatu ziren kometaz Franklin bezala ekaitzetan, baina zoritxarrez biak tximistak jota hil egin ziren. Franklinek berebiziko zortea izan zuen; ez bait zekien bere saioa hain arriskutsua zenik.
Dena den 1747. urtean, Franklinek sumatu zuenez Leydeneko ontzia errazago deskargatzen zen erdiko barratxoari pieza puntazorrotza hurbiltzen bazitzaion. Bazirudien puntak karga elektrikoak erakartzen zituela. Beraz, etxetako teilatutan barra puntazorrotzak ipini eta barra horiek lurrera konektatuz gero, hodeitako karga elektrikoak (tximistak) eraman zitezkeen lurreraino edifizioek arriskurik jasan gabe.
Franklinek “tximistorratzak” erabilita emaitza onak lortu zituen eta 1782. urterako Philadelphiako laurehun edifiziotan tximistorratzak ipiniak zeuden.
Franklinen garaian bazekiten bi elektrizitate-mota zeudela. Anbarezko bi barratxo igurtzita elektrizatu egiten dira eta elkar aldaratu egiten dute. Gauza bera gertatzen zaie beirazko bi barratxori ere. Baina anbarezko barratxo elektrifikatuak eta beirazkoak ez dute elkar aldaratzen; baizik eta elkar erakarri egiten dute. Franklinek fenomeno hori elektrizitatea fluido baten sobera edo falta zela esanda esplikatu zuen. Fluidoa soberan zuen piezak falta zuena erakar zezakeen eta bi elektrifikazioak neutralizatu egin zitezkeen.
Franklinek adierazi zuenez, fluido-soberari elektrizitate positibo deitu behar zitzaion eta faltari elektrizitate negatibo. Gaur egun elektrizitatea partikula azpiatomikoen bidez (eta batez ere elektroien bidez) adierazten da, eta badakigu Franklinen elektrizitate positiboa elektroi-falta dela. Elektrizistak zirkuitutan korronte elektrikoa borne positibotik negatiborantz joaten dela kontsideratzen du, baina fisikariak badaki elektroiek alderantzizko bidea dutela.
Benjamin Franklin Ameriketako ekaitzak aztertzen ere aritu zen. Atlantikoaren iparraldean dagoen ur berozko Golkoko korrontea adibidez, berak aztertu zuen lehen aldiz.
Estatu Batuen sorreran politikari eta diplomatiko gisa parte hartu zuen. Britainia Haunditik Iparrameriketako koloniak bereizi zirenean, Independentzi Aldarrikapena idazten lagundu zuen Franklinek. 1776. urtean Frantziara etorri zen diplomatiko gisa kolonien alde laguntza militarra eta finantzarioa eskatuz.
Benjamin Franklin, Pennsylvaniako Philadelphian hil zen 1790.eko apirilaren 17an. Orain dela berrehun urte hain justu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cc99ef36b480 | http://zientzia.net/artikuluak/bi-automobil-batean/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bi automobil batean - Zientzia.eus | Bi automobil batean - Zientzia.eus
Izenburu harrigarri honen pean "Toyota" etxeak Tokion aurkeztutako produktua azaldu nahi dugu.
Izenburu harrigarri honen pean "Toyota" etxeak Tokion aurkeztutako produktua azaldu nahi dugu. Bi automobil batean - Zientzia.eus Bi automobil batean
Garraioak
Izenburu harrigarri honen pean “Toyota” etxeak Tokion aurkeztutako produktua azaldu nahi dugu. Atal honen izenburuak dioenez, automobil puzzle baten aurrean gaude.
Automobila hiru moduluz osaturik dago. Autopistan edo abiadura handia har daitekeen errepidean hiru moduluak batabestearen ondoan daude eta automobil luzea lortzen da. Oso automobil egonkorra da; bere grabitate-zentrua oso behean bait dago. Txoferra beti erdiko moduluan kokatzen da.
Hiri-erdian ibiltzeko ordea, hain automobil luzea ez da batere erosoa izaten. Hiri-erdian gidatzeko, automobila ahalik eta motzen izatea da egokiena. “Toyota”k oso irtenbide praktikoa aurkitu du, hiru moduluko automobila puzzlea balitz bezala transformatuz. Horretarako erdiko modulua altxa egiten da eta beste biak elkartu. Emaitza, irudian ikus daitekeenez, automobil motz eta altua da. Bi ezaugarri hauek abantaila besterik ez diote eskaintzen txoferrari. Moduluen arteko desplazamendua erabat automatikoa da, horretarako motoreak ematen duen energia erabiltzen delarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1963f6fe4969 | http://zientzia.net/artikuluak/irradiazioa-lehen-arazoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Irradiazioa: lehen arazoak - Zientzia.eus | Irradiazioa: lehen arazoak - Zientzia.eus
Joan den azaroan, gosaritarako zerealetan espezializatuta dagoen enpresa estatubatuar batek janari irradiatuen produkzioa eten egingo zuela iragarri zuen.
Joan den azaroan, gosaritarako zerealetan espezializatuta dagoen enpresa estatubatuar batek janari irradiatuen produkzioa eten egingo zuela iragarri zuen. Irradiazioa: lehen arazoak - Zientzia.eus Irradiazioa: lehen arazoak
Dietetika/Elikagaiak
Joan den azaroan, gosaritarako zerealetan espezializatuta dagoen enpresa estatubatuar batek janari irradiatuen produkzioa eten egingo zuela iragarri zuen. Jarraian beste enpresa batzuek antzeko iragarpenak egin zituzten.
Arazoaren gakoa honela azaldu du ikerketa-enpresa batek: “Kobalto 60 edo zesio 137rekin irradiatutako elementuak deskonposatu egiten dira, baina gero, deskonposatutako elementuak birkonbinatu egiten dira, elementu ezezagunak sortu”. Elementu ezezagun hauek dira, hain zuzen ere, kezka sortzen dutenak.
Irradiazioaren aurkako eritziak sendotu egin dira leku askotan, eta zenbait estatutan, neurriak hartzen ere hasi dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d156268ba060 | http://zientzia.net/artikuluak/bakarrik-ote-gaude/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bakarrik ote gaude? - Zientzia.eus | Bakarrik ote gaude? - Zientzia.eus
Bizi eza Unibertso osoan gertatzen al da ala bizia nonnahi topa daiteke? Galdera gaitza da eta gainera erantzun erabakiorrik ez duena.
Bizi eza Unibertso osoan gertatzen al da ala bizia nonnahi topa daiteke? Galdera gaitza da eta gainera erantzun erabakiorrik ez duena. Bakarrik ote gaude? - Zientzia.eus Bakarrik ote gaude?
Bizi eza Unibertso osoan gertatzen al da ala bizia nonnahi topa al daiteke? Galdera gaitza da eta gainera erantzun erabakiorrik ez duena.
“Atea jo zuten.
Instant batez harriturik begiratu zuen, edaria utzi eta aulkitik altxatu baino lehen. Gaua oso lasaia zen eta ezinezkoa zirudien kotxe bat bera konturatu gabe bertara hurbiltzea, eta egia esan ez zen posible inor haraino “oinez” iristea.
Berriro jo zuten, indar handiagoz...
Lukek atera hurbildu eta ireki egin zuen ilargiak argiztatutako deserturantz begiratuz. Lehen momentuan ez zuen inor ikusi; gero beherantz begiratu zuen.
— Oh, zer! —esan zuen.
Bi oinbete t’erdi inguruko gizontxo berdea zuen begien aurrean.
— Kaixo, Mack —zioen berak—. Hau da Lurra?
— Oh, ez! —esan zuen Luke Devereauxek—. Ez da posible.
— Nola posible ez dela? Beharko izan. Begira —gorantz seinalatu zuen—. Ilargi bat, tamaina egokikoa eta distantzia egokikoa. Sisteman, ilargi bakarra Lurrak besterik ez du. Nire planetak bi ditu.
— Jainko maitea! —Lukek— Eguzki-sisteman bi ilargi, planeta bakar batek ditu.
— Mack, ireki itzazu begiak eta esnatu. Hau Lurra da ala ez da? ...
... Lukek ez zion erantzun. Arretaz, behar zuen denbora guztia hartuz, aztertzen ari zen. Bisitari hark, orain ikusi zuen, gizaki-itxura zuen baina benetan ez zen giza izakia. Baztertu egin zuen lagunen batek txantxa gisa zirkuko nano bat akuratu ote zuen susmoa.
Martiztarra edo ez, bisitari hura ez zen gizakia. Ezin zitekeen nanoa izan, zeren bularra oso txikia zuen eta beso eta zangoak meharrak; nanoek, aldiz, bular handia dute eta zango laburrak. Proportzioan, buru handia zuen eta gizakien burua baino askoz ere esferikoagoa; garezurra erabat soila zuen. Ez zitzaion bizar-arrastorik ikusten eta zera hark gorputz osoan iletxo bat bera ere ez ote zuen izango bururatu zitzaion Lukeri.
Aurpegiak... beno, aupegiak behar duen guztia zeukan, baina desproportzionatua. Ahoa gizakiarena baino bi aldiz handiagoa eta gauza bera sudurra; begiak txikiak bezain distiratsuak, nahiko juntu. Belarriak ere oso txikiak eta hegalik gabeak. Ilartargitan, larruazalak berde-oliba kolorekoa zirudien; argi artifizialpean gehiago esmeralda kolorekoa.
Esku bakoitzean sei hatz zituen. Seguruenik oinetan ere hala izango zituen baina zapatak zeramatzan eta ez zegoen frogatzerik.
Zapatak berde ilunak ziren bere arropa guztia bezala, praka estuak eta alkondara lasa; guztia gamuza antzeko zerbaitez egina. Ez zeraman kapelarik.”1
Hauxe da F. Brown-ek Martzianoak kanpora zientzi fikziozko nobela ederrean martiztarrez egiten duen deskribapena. Martitzeko izakiez hamaika deskripzio egin da. Idazleen imajinazioa oparoa dela ezin uka. Tamalez, izaki guzti horiek beren imajinazioan bakarrik existitzen direla jakin badakigu; Martitzen bizirik (antolamendu-maila handikorik bederen) ez dagoela bai bait dakigu. Eguzki-sistemako beste astroetan ere biziaren aztarnarik ez dugu aurkitu.
Bizi eza Unibertso osoan gertatzen al da ala bizia nonnahi topa al daiteke? Galdera gaitza da eta gainera erantzun erabakiorrik ez duena. Biziaren singulartasunaren (gure planetan bakarrik existitzen denaren alde alegia) edo arruntasunaren alde jartzeko datu objektibo askorik ez dago 2 eta maiz fede-, sinismen- edo uste-kontua da jarrera bat ala bestea erakustea.
Arazo zaharra
Bizi estralurtarraren arazoa ez da berria gizateriaren historian. Gizakia biziaz eta bere garapenaz betidanik kezkatu da eta ondorioz, biziaren singulartasun/ /arruntasunaz ere bai. Esaterako, pentsalari grekoen artean egungo gizartean dauden bi jarrerak existitzen ziren jadanik. Eskola epikurearrak bizia arruntzat jotzen zuen eta Lurra mundu habitatu bakartzat hartzea zentzugabekeria iruditzen zitzaien. Aristotelesen jarraitzaileek ordea, kontrako eritzia zuten.
Bestetik, Lukreziok bere De rerun natura poema famatuan, espazioan animaliaz eta pertsonaz habitatutako beste munduak bazeudela kantatu zuen.
Kristautasunarekin batera ikuspegi aristotelikoa nabarmendu zen. Kristo gure planeta salbatzera bereziki etorri zenez, Lurrak oso posizio berezia hartu zuen Unibertsoan eta Elizak munduen aniztasuna heresiatzat jo zuen. Giordano Bruno filosofoa, beste zenbait ideiarekin batera, mundu-aniztasuna defendatzeagatik erre egin zuten 1600.ean.
Teleskopioa egin ondoren Ilargian mendiak eta lautadak zeudela ikusi zuen Galileok eta nahiz eta bera Brunoren ideiekin bat etorri ez, mendi eta lautaden artean hiririk ez ote zegoen pentsatzen hastera ez zegoen alde handirik.
Mundu-aniztasunaren ideia errotuz joan zen. Literaturara ere jauzi egin zuen eta adibidez Cyrano de Bergerac-ek Ilargira eta Eguzkira eginiko bidaien berri ematen du, mundu horietako pertsona eta animaliak zehatz-mehatz deskribatuz.
Mundu-aniztasunaren ideia XIX. mendearen bukaeran sakonki errotuta zegoen jadanik mendebaldeko zibilizazioan. H.G. Wells-en liburuek alde batetik eta G.V. Schiaparelli eta P. Lowell-ek Martitzen kanalak topatu uste izanak izandako publizitateak bestetik, laguntza handia eman zioten ideia horren zabalkundeari.
XX. mendean sarturik, literaturak eta zineak emaniko irudiaren kausaz, jende arruntak ez du kasik zalantzan jartzen bizia beste mundu batzuetan ere garatu denik. Izaki estralurtarrak ohizko, etxeko ia, bihurtu dira.
Komunitate zientifikoan gauzak ez daude horren garbi. Zientzilariak, antzina bezala, bi talde elkartezinetan banatzen dira: singulartasunzaleen eta arruntasunzaleen taldeetan.
Zeinek du arrazoi? Itaun horri erantzuna eman aurretik, beste bi galderari eman behar zaie: eguzki-sistemaz gain beste planeta-sistemarik ba ote dago? eta zein da biziaren jatorria?
Planeta baten bila
B
-
pictoris izarraren inguruan materi disko bat detektatu da. Eratzen ari den planeta-sistema izan daiteke. Infragorrian eginiko argazkia da hau.
Konplexua da oso puntu hau. Geureaz at, ez dugu beste planeta-sistemarik ezagutzen. Hala eta guztiz ere, inguruko zenbait izarren inguruan, b-pictorisen inguruan adibidez, disko protoplanetarioak daudela somatu da, erabat berria ziurtaturik ez badago ere.
Horrexegatik bizi estralurtarrari buruz dagoenaren antzeko polemika dago planeta-sistemen ugaritasunari buruz. James Jeans astronomo ingelesak planeta-formaziorako aurkeztutako teoriaren arabera, planeta-sistemak sortzea ohizkanpoko gertakizuna da. Mende honen hasieran indarrean egon zen teoria horren arabera, bi izarren hurbilketak marea izugarriak sortzen ditu eta prozesuan bi astroek materia galtzen dute. Jeans-en ustetan, materia horretatik sortu dira planetak. Izarren arteko “talka” oso ohizkanpoko gertakizuna da, bi izarren arteko batezbesteko distantzia beren diametroa baino 100 milioi bider handiagoa delako. Ondorioz, planeta-sistemak horrela eratzen badira oso gutxi izango dira.
Bestetik egun, izarren formazioa nebulosen uzkurduraren ondorioz gertatzen dela uste da eta planeta-sistemen eraketa uzkurdura horren ondorio bezala azaltzea ez da zaila. Horixe egin zuen 1970.eko hamarkadan A.G.W. Cameron astronomo iparramerrikarrak. Beraz, planeta-sistemak arruntak dirateke izarretan.
Demagun beraz, planeta-sistemak ugari direla. Nola egiaztatu teoria hori?
Egia esan, ez da lan erraza. Teleskopioz planetak zuzenean ikusi nahi izatea ezinezkoa da. Urrunegi gaude. Planeta horiek izar distiratsuen inguruan ari dira biraka eta espaziora igortzen duten argiak izarrarenarekin bat egiten du. Eta gainera, Lurraren atmosferak sortutako distortsioek areagotu egiten dute arazoa. Espazioan kokatutako teleskopioak, izarrik gertuenetan tamaina handiko planetarik soma dezake akaso.
Espektro ikuskorretik at izarrak aztertuz, zenbait informazio lor daiteke. IRAS izeneko sateliteak, espektroaren eskualde infragorrian zeruaren miraketa egin zuen eta zenbait izarren inguruan, lehen aipatutako -pictorisen inguruan adibidez, disko protoplanetario izan zitezkeen egiturak detektatu zituen.
Carl Sagan, biziaren arruntasunaren defendatzaile sutsuenetariko bat da.
Dena den, izarretan planeta-sistemak detektatzeko biderik eraginkorrena izar gertuen abiadura erradiala neurtzea da. Izar batek lagunen bat badu, planeta bat esaterako, sistemaren grabitate-zentrua eta izarrarena ez datoz bat. Izarrak sistemaren grabitate-zentruarekiko biratzen du eta Galaxian duen ibilbideak aldaketa txikiak izaten ditu. Aldaketa horiek neurtzea da metodoaren muina. Esate baterako, Jupiterrek hamabi urteko tartean 13 m/s-ko abiadura-aldaketa eragiten dio eguzkiari.
Izarren abiadura erradial erlatiboak neurtzeko hamar bat teknika ezagutzen dira orain. 1981. urteaz gero eguzki-motako hamasei izar ari dira aztertzen Kanada-Frantzia-Hawaii teleskopioaren bidez hamar teknika horietako aurreratuenak erabiliz. Horietako zazpi izarrek 25-65 m/s-ko abiadura-aldaketak dauzkate eta Jupiter baino lagun masatsuagoak izatea izan daiteke aldaketaren arrazoia. Lagun horiek planeta erraldoiak edo nano marroi izeneko izarrak diren ez dago esaterik. Alabaina, oraindik urtetan behatu beharko dira izar horiek, ondorio zehatz eta erabakiorrak erdiesteko.
Biziaren arazoa
Izarren inguruan planetak egoteak ez du bestalde, bertan bizia derrigor garatu denik esan nahi. Gure sisteman adibide mordoa dago: bederatzi planeta eta makina bat satelite izanagatik horietako bakar batean sortu da bizia.
Zein baldintza behar dira planeta batean bizia sor dadin? Geureari begiratu behar diogu galdera honi erantzuna emateko. Izarretik distantzia jakinera egon beharko du (ez urrunegi ez hurbilegi) eguzkiztapen-maila egokia jasotzeko; atmosfera oxidatzailea beharko du; magnetosfera beharrezkoa izango da, erradiazio kosmikotik babesteko; ozono-geruza izpi ultramoreen iragazkia izango da.... Eta hala ere, baldintza guzti horiek beterik, sortuko al da bizia?
Biziaren sorreraren mekanismoa ez daukagu oso garbi. Nondik norakoa izan daitekeenaz arrasto batzuk badauzkagu, baina, ezagutza zehatzik ez 3 .
1974.ean mezu hau bidali zen espaziora irrati-pultsuen bidez. Lehen lerroan 1-etik 10-erainoko zenbakiak adierazten dira kode bitarrez. Hurrengo hiru lerroek, biziarentzat garrantzitsu diren konposatu kimikoak adierazten dituzte. Giza irudia, gizakiaren altuera (eskuinean) eta munduko populazioa (ezkerrean) adierazten duten ikurrez inguratuta dago. Hurrengoak, eguzki-sistemako planetak, Lurra nabarmentzeko gorantz desplazatuta dagoela adierazten du. Azkenekoak mezua igorri duen irratiteleskopioa irudikatzen du.
Badakigu jakin, gurea bezalako bizia (karbono-atomoan oinarritutako bizia) osatzeko adreiluak, molekula organikoak, nonnahi daudela espazioan. Bestetik, Miller eta Urey-k eginiko saio batek oso emaitza adierazgarriak lortu zituen. Zigilatutako untzi batean hidrogenoa, metanoa, amoniakoa eta ur-lurrina (Lurraren atmosfera primitiboaren ustezko osagaiak) sartu zituzten eta astebetez deskarga elektrikoz astindu zuten nahastea. Astebetea igaro ondoren, molekula organiko asko eratu ziren eta horien artean bizirako beharrezko diren 20 aminoazidoetako 4. Itxuraz oinarrizko bizia sortzea erreakzio kimiko errazen bidez aski azkar lor daiteke 4 .
Bizia sortu bada, norantz joko du bere eboluzioak? Antolamendu konplexuko izakirik sortuko al du? Adimena agertuko al da?
Adimen estralurtarra
Frank Tipler astronomo iparramerikarraren ustetan gu geu gara galaxian dagoen, egon den eta egongo den zibilizazio inteligente bakarra. Bere irudiz, horrelakorik existitu bada aztarnak ezagutu beharko genituzke. Beste muturrean Carl Sagan-ek zibilizazio horien aztarnen bilakuntza bultzatzen du SETI proiektuaren bidez.
Frank Tipler-ek esaten duenez, gurea baino zertxobait aurreratuago legokeen zibilizazioak, kostu eta esfortzu txiki batez, Galaxia osoa esploratzeko beta izango luke. Horretarako von Neumman-en makina erabiliko luke. Makina hau bere burua errepikatzeko gai da. Horrela, zibilizazio horrek horietako makina bakar bat egin eta espaziora jaurtiko luke. Makinak, planeta-sistema berri batera sartzean, espazio-hondakinak (kometa, meteorito etab.) erabiliz bera bezalako makinak egingo lituzke. Makina horiek sistema berrien bila abiatuko lirateke eta jatorrizkoa sistema esploratzen geldituko litzateke. Tipler-ek uste duenez, horrelako makinaren berri izan beharko genuke Galaxian beste zibilizaziorik egon izan balitz.
Sagan-ek ez ditu argudio hauek onartzen eta zibilizazio teknologikoak nonnahi existitu, existitzen eta existituko direla baieztatzen du. Gainera, zibilizazio horien bila aritzea bultzatzen du. Bera SETI (Search of Extraterrestrial Intelligence = Inteligentzia estralurtarraren bilakuntza) proiektuaren gurasoetako bat da.
Zerua miratuz
Belarriak tente 21 cm-ko lerroan.
SETI proiektuen historia 1950.eko hamarkadaren bukaeran hasi zen. Ordurako irratiteleskopioak nahikoa garatuta zeuden eta zibilizazio estralurtarrak igorritako irrati-mezuak detektatzeko erabil zitezkeen. Irrati-uhinak zergatik miratu?
Zibilizazio estralurtarrak bera badela adierazteko seinale optikoak erabil ditzake morse alfabeto bailiren. Dena den, ez ditzake modurik eraginkorrena izango, besteak beste izarrarteko hautsak argia barreiatu egiten duelako. Irrati-uhinek berriz, horrelako arazorik ez dute.
Horixe bururatu zitzaion Frank Drake irratiastronomo iparramerikarrari eta 1960.ean OZMA 5 proiektua jaio zen. Joan den urtean erori zen Green Bank-eko irratiteleskopioa erabiliz, gertuko zenbait izar aztertu zituen 21 cm-ko uhin-luzeran 6 . Emaitza positiborik ez zuen lortu; irratiteleskopioen bidezko zibilizazio estralurtarren bilakuntzaren zirrara eragitea ordea, bai.
Ideia horri jarraituz, NASAk seinale artifizialak bilatzeko programa bat martxan jarri du. Horretarako hargailu iraultzaile bat erabiliko du. MCSA ( Mega Channel Spectrum Analyzer ) izenekoak frekuentzi tarte handi batean hartutako irrati-uhinak, frekuentzia bakar bati dagozkion seinale bakanetan banatuko ditu. Gero, kanal bakoitza analizatu egingo du seinale adierazgarririk ba ote dagoen ikusteko.
Aukeratu den estrategia bikoitza da: eguzkiaren moduko mila izar bi frekuentziatan aztertzea alde batetik eta frekuentzi tarte zabalagoan zeruaren ekortze sistematikoa egitea bestetik. Tresna hau bereziki indartsua da. Prototipo batekin (MCSA 1) eginiko saioetan, 35 UAra (bost mila milioi kilometro baino gehiago) zegoen Pioneer 10 en 1 watt-eko seinalea detektatu zen 1985.ean.
MCSA 2 orain egiten ari dira eta hertz bateko zabalerako 14 milioi kanal miratzeko gai izango da. Espero denez, sistema osoa 1992.erako lanean izango da.
Harremana posible?
Arezibo-ko (Puerto Rico) irratiteleskopioa.
Esfortzu handia egiten ari gara adimen estralurtar posibleekin harremanetan jartzeko, baina posible izango al da harremana?
Galdera honek bi alderdi ditu. Alde batetik, Galaxian egon daitezkeen zibilizazioak garaikide ez izatea posible da. Esan nahi bait da, gure aurretik zibilizaziorik existitzea (eta baita gure ondoren ere) baina gurea garatzen ari denean ez. Izarren eta zibilizazioen adinak konparatzen baditugu, gurearen kasuan esaterako, gure planetaren historiak 24 ordu izango balitu gure zibilizazioak segundo-ehuneneko batzuk besterik ez lituzke izango. Gainera, Galaxiako izar guztiek ez dute adin berdina: batzuk jaioberriak diren bitartean, beste batzuk hil egin dira jadanik. Beraz, hau ez da hipotesi baztergarria.
Bestetik, zibilizazioak garaikide izanik ere, beren arteko komunikazioa ezinezkoa gertatzea ez litzateke harrigarri izango. Bien arteko kultur jauzia gaindiezina izan daiteke. J.A. Ball-ek oso ondo dioen legez, oso oker ibil daitezke bi zibilizazioen arteko desberdintasuna gure kultura eta Afrikako gizaki primitiboen artean dagoenaren modukoa izan daitekeela pentsatzen dutenak. Ball-en eritziz, gu eta marraskiloaren artean dagoen diferentzia egon daiteke gu eta zibilizazio estralurtar baten artean; komunikaziorako erabateko ezintasuna alegia.
Bakarrik ote gaude? Gure eritziz antropomorfokeria da Unibertsoan beste izaki bizidunik ez dagoela pentsatzea.
Ezezagunez jositako ekuazioa
Galaxian dagoen zibilizazio-kopurua ebaluatzeko F. Drake-k ekuazio bat idatzi zuen
N = R f p n t f v f i f c D
N = egun Galaxian dagoen zibilizazio-kopurua.
R = izar-eraketaren abiadura. Hau lortzeko Galaxiako izar-kopurua (300.000 milioi) bere adinaz (15.000 milioi urte) zatitzen da.
f p = planetak dituzten izarren frakzioa
n t = planeta-sistema bakoitzean bizia garatzeko baldintzak dituzten planeten kopurua.
f v = bizia forma konplexuetara eboluzionatu dueneko planeten frakzioa.
f i = izaki inteligenteak agertu direneko planeten frakzioa.
f c = ahalmen teknologikoa izan eta planeta arteko komunikazioaz arduratzen diren izaki inteligenteak dituzten planeten frakzioa.
D = garatutako zibilizazio teknologiko baten batezbesteko iraupena.
Ekuazio honen aldagai gehienak ezezagunak dira. Zehaztasun apur batez neur dezakegun bakarra R da. Beste guztiak estimazio bidez lortu beharko dira.
Saia gaitezen bada. R gutxi gorabehera 20 izar/urte da. Izarren eraketan planeten formazioa gauza arrunta bada, izar bikoitzen kasuan ezik, f p 0,5 izan daiteke edo zuhurkiago jokatuz 0,3. Ezagutzen dugun kasu bakarrari, geureari, jaramon eginez, n t 1 izango da. Planeta bat bizia garatzeko egokia baldin bada, bizi inteligentea beti agertzen dela onartzen badugu, f v eta f i 1 izango dira. 100 zibilizazio inteligenteetatik teknologikoki garatzea batek bakarrik lortzen duela suposatuz, f c = 0,01 da. Gure zibilizazio teknologikoak 100 urte dauzka eta kataklismo nuklear edo klimatikorik gertatuko ez dela pentsatuz, milaka (milioika akaso) urtetan iraun dezake. Beraz D 100etik nahi den zifraraino luza daiteke. D = 100 baldin bada, N=6 izango da; 10.000 bada, 600 etab.
Egia esan, ekuazio hori aplikatuz nahi den zifra lor daiteke; batetik milakaraino.
Bizi estralurtarraren kimika
Jakina da Lurreko biziak karbono-atomoa duela egituraren oinarri eta ura erabiltzen duela elkarrekintza-ingurune moduan. Beste elementu eta substantzia batzuek paper txikiagoa jokatzen dute, baina ez garrantzi apalagokoa. Nitrogeno eta hidrogenoak materiaren egituraketan dute oinarrizko papera. Fosforoak energiaren garraioan ezinbesteko lana du eta sufrea proteinen hiru dimentsioko antolamenduaren giltzarria da. Biziaren garapenak elementu kimiko hauetan izan behar du oinarria toki guztietan? Edo, beste aukerarik ba al dago bizia garatu ahal izateko?
Galdera hauei erantzuna emateko bidean erizpide desberdinak erabil litezke. Planeta jakin batean organismo batek molekulak egitura ditzan, ez du planeta horrek giro-tenperatura oso egonkorra izan behar, bestela erreakzio kimikorik gertatuko ez delako. Gainera, ez du oso erreaktiboa izan behar; organismoa hondatu egingo bait da. Bestalde, elkarrekintzak gerta daitezen ingurune egokia ere behar du. Solidoak ez dira egokiak, difusio-denborak oso luzeak direlako. Ingurune hori likidoa izatea da egokiena, baina oso gas trinkoa izatea ere posible da. Likido horrek, bere lurrintze eta solidotze-puntuen artean tenperatur tarte handia izan behar du eta lurrindua eta solidotua izateko zailtasuna ere bai. Honetaz aparte, oso disolbatzaile ona behar du izan. Gainera planeta horretan zenbait ziklo biologikotan erabiliz izango den gas egokia ere egongo da. Lurrean CO 2 da gas hori.
Planeta horrek atmosfera gaseosoa izan beharko du eta baita gainazalaren inguruan zona likidoak (ez dago itsasoak izan beharrik) ere. Lurrean ozonoak jokatzen duen papera (erradiazio ultramoreak partzialki zurgatzea alegia) beteko duen babesa ere beharrezkoa izango da, planetaren gainazala argi ultramoretatik eta plasma-partikuletatik babesteko.
Egia esan, gurearen antzeko planeten kasuan izan ezik oso zaila da baldintza fisikokimikoak nolakoak izango liratekeen esatea; aski ezagumendurik ez bait dugu. Dena den, zerbait iger liteke. Adibidez, tenperatura baxuko planetetan silizioa egitura elementu egokia eta elkarrekintzetarako ingurune likidoa hidrogeno zianuroa edo amoniakoa izan litezke.
Bizi estralurtarraren bilakuntza
Bizia Lurretik kanpo inon baldin badago, nola bilatu izan daiteke lehenengo galdera. Arazo horietaz exobiologia izeneko zientziaren adarra arduratzen da. Exobiologiak askotan, galdera zailei erantzuna eman behar die eta lan horretarako erreminta egokiak erabili behar ditu. Nolakoak dira erreminta edo bide horiek? Martitzen bizirik dagoen ala ez erabaki nahi badugu, bi motako saioak erabiliko ditugu: urrutitik egiten direnak eta bertan egindakoak; in situkoak alegia. Urrutitiko saioetan, planeta horrek (Martitzek gure kasuan) igortzen edo isladatzen dituen erradiazio elektromagnetikoak (argia, irrati-uhinak etab.) aztertuko dira. In situko saioak planetara untzi bat bidali eta laginak hartzera behartuko gaitu. In situ egindako saioek ez digute bizia dagoen ala ez bakarrik esango; baizik eta horren ezaugarriak ere emango dizkigute.
Urrutiko detekziorako erabiltzen diren metodo gehienek, desoreka termodinamikorik dagoen ala ez bilatzen dute. Desoreka hau mekanikoa, kimikoa edo espektroskopikoa izan daiteke. Adibide moduan, Martitzen azaletik Lurra espektroskopikoki aztertzen bada honakoa ikusten da: oxigeno-kantitate handia dagoela atmosferan eta honetaz aparte metano gasa ere badagoela milioiko zati bateko proportzioan (hau da metanozko molekula bakoitzeko milioi bat oxigeno-molekula daude). Datu hau desoreka termodinamikoaren adierazle da. Izan ere oxigenoa eta metanoa oreka termodinamikoan egoteko metanozko molekula bakoitzagatik 100.000 kintilioi (100.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000 alegia) oxigeno-molekulak egon beharko bait luke.
Zergatik dago Lurraren atmosferan orekak agintzen duena baino metano gehiago? Prozesu honek gainera, etengabea izan behar du oxigenoaren bidezko oxidazioaz azkarki galtzen ari den metanoa konpentsatzeko. Pentsa liteke metanoak planetaren osaketan eratu ziren hidrokarburo egonkorren degradazio termiko etengabean duela iturria. Baina azalpen honek eta jatorri ez-biologikoko beste batzuek nekez azaldu ahal izango dute horren desproportzio handia. Martitzetik begiratuta, desegokitasun termodinamiko hori bizia egon daitekeenaren aldeko froga erabakiorra denik.
Lurreko metanoak, noski (eta guk hori badakigu), jatorri organikoa du. Bakterio batzuek sortzen dute metanoa karbonoaren substantzia oxidatuago batzuk erreduzitzean. Bakterio horiek zingiretan eta hausnartzaileen urdailetan (behi eta antzekoen urdailean hain zuzen ere) bizi dira. Behi-aziendak dira Lurrean dagoen metano-iturririk handiena. Bestalde, atmosferan oxigenoa bera asko egotea biziaren nahikoa seinale adierazgarria izan daiteke.
Martitzetik eginiko Lurraren argazkiek emaitza kontrajarriak agertuko lituzkete. Bereizmena 100 metrokoa (hots, 100 metroko distantziara dauden objektuak bereizteko ahalmena) izanik ere —Mariner untziek bidalitako argazkien bereizmena baino hobea— oso zaila izango litzateke hiriak, ubideak, zubiak, Txinako Harresi Handia, autobideak edo zibilizazioaren beste edozein lan handi identifikatzea. Bereizmen berorrekin eginiko satelitetiko argazkiak azarean azterturik, milako batek bakarrik emango lituzke biziaren aztarna posibleen arrastoak. Bereizmena hobetuz, posible da jada zibilizazioaren arrastoak (soroak, bideak, aireportuak eta forma errektangeluarrak) ikustea. Hala eta guztiz ere, egitura guzti horiek berriak dira eta duela 100.000 urte 10 metroko bereizmenaz hartutako lurrazalaren argazkiek ez zuketen biziaren froga argirik erakutsiko.
Biziaren urrutiko beste detekzio-metodo bat, Lurraren irrati espektroa aztertzea da. Telebista-estazioek, irratien AM bandako emisioek eta EEBB eta SESBen defentsarako radar-sareek eraginda, Lurrak izugarrizko energi kantitatea igortzen du espaziora. Zenbait maiztasunetan igorpena, igorpen termiko arrunt moduan interpreta daiteke, baina kasu horretan lurrazalaren tenperaturak milioi gradu askotakoa izan beharko zukeen eta zorionez ez da hori gertatzen. Bestalde, igorpen hori azken urteotan biziki handitu dela ikustea ere posible izango litzateke. Metodo honek zibilizazio aurreratua dagoela zalantzarik gabe adierazten du eta horrexegatik metodo hau jotzen da egokientzat zibilizazio estralurtarrak bilatzeko.
Demagun orain Lurreko tokiren batean zunda esploratzaile bat pausatzen dela in situ bizia detektatu asmoz. Lurrean bada zenbait toki (Gobi basamortua, Antarktida edo ozeanoen gainazala), non telebistazko irudien bidez tamaina handiko organismoak detektatzea zaila den. Hori bai, saioa arrakastatsua izango balitz (izurderen bat saltoka ikustea, gamelua kameren aurretik pasatzea edo pinguinoa dinbili-danbala agertzea), biziaren froga ukaezina izango litzateke.
Bizia in situ detektatzeko metodo egokiagoa mikroskopio bati telebista-kamera lotzea eta mirkoorganismoak bilatzea da. Lurrean bederen edozein tokian (gorago aipatutako toki horietan ere bai) aurki daitezke mikroorganismoak lan handiegirik egin gabe. Beste in situko metodo-sorta batek, biziak sortzen dituen hondakin metabolikoak detektatzean du oinarria. Hauexek izan ziren hain zuzen, Viking zundetan erabili zirenak.
Metodo guzti hauek ez dira guztiz erabakiorrak, eta beraz, batek emandako emaitza positiboan soilik oinarritzea ez litzateke egokia izango bizia dagoen ala ez erabakitzeko. Horrelako erabakia hartzeko metodo eta saio desberdinetatik lortutako emaitzak batera hartu beharko dira kontutan.
Martzianoak kanpora Fredric Brown (Itzul.: E. Etxeberria) ELKAR 1989.
Beno, datu objektibo bat bederen bada: orain arte bizirik ez aurkitu izatea. Dena den, gai ez garelako ala ez dagoelako ez dugu bizi estralurtarrik aurkitu?
Oparin biologo sobietarraren BIZIAREN JATORRIA (Elhuyar-Elkar. Donostia 1988) irakurtzea nahikoa argigarria izan daiteke.
Datu hau nahikoa ados dago Lurreko erregistro fosilarekin. Ezagutzen diren bakterio fosil zaharrenak duela 3.500 milioi urtekoak dira. Lurrak 4.500 milioi urte dituela kontutan harturik, mila milioi urte behar izan ziren gehienez Lurrean bizia sor zedin.
Alegiazko Oz erreinuko printzesaren izena.
Astronomoek uste dutenez, guk bezala pentsatuko lukeen zibilizazioak uhin-luzera hau aukeratuko luke bere presentzia adierazteko. Uhin-luzera hau hidrogeno-neutroiaren igorpen-luzera da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d7daf833de22 | http://zientzia.net/artikuluak/sajarof-hil-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sajarof hil da - Zientzia.eus | Sajarof hil da - Zientzia.eus
Andrei Sajarof 1921.eko maiatzaren 21ean jaio zen Moskun. 1938.ean Moskuko Fisika-Fakultatean hasi zen ikasten, ikasketak 1942.ean bukatu zituelarik.
Andrei Sajarof 1921.eko maiatzaren 21ean jaio zen Moskun. 1938.ean Moskuko Fisika-Fakultatean hasi zen ikasten, ikasketak 1942.ean bukatu zituelarik. Sajarof hil da - Zientzia.eus Sajarof hil da
Fisika
Irakurle askorentzat Andrei Dimitriebitx Sajarof pertsonaia ezaguna izango da Sobiet Batasunean egin duen lan politikoagatik. Sajarof fisikaria ordea, ezezagunagoa izango zaie nahiz eta Sajarof pisu handiko fisikaria izan.
Andrei Sajarof 1921.eko maiatzaren 21ean jaio zen Moskun. Bere aita fisika-irakasle izan zen eskoletan eta unibertsitatean eta zenbait liburu argitaratu zuen. Bere familia Errusiako inteligentsiakoa zen eta eragin handia izan zuen Andreirengan. 12 urte bete arte Sajarofek etxean ikasi zuen eta eskolara azterketa egitera bakarrik joaten zen. 1938.ean Moskuko Fisika-Fakultatean hasi zen ikasten, ikasketak 1942.ean bukatu zituelarik.
1942-44 urteetan Volga ibaiaren ertzean zegoen laborategi militar batean egin zuen lan. Garai hartan Klafdija Alexeefna Bijereba kimikariarekin ezkondu zen. Bi alaba eta seme bat izan zituzten.
1945.eko urtarrilean Moskuko P.N. Lebedef Fisika-Institutuan hasi zen lanean, doktoregoa burutzen zuen bitartean. Tesia 1947.eko azaroan irakurri zuen eta Institutuko partaide iraunkor bilakatu zen.
Garai hartan I.E. Tamm-ek, departamentuko zuzendariak, fusio nuklearrezko arma nuklear baten eskuragarritasuna aztertzeko lantalde bat antolatu zuen eta Sajarof partaide izan zen. Hurrengo urtean, 1949.ean, Tamm eta bera bonba termonuklearra ikertzeko Institutu berezi batera joan ziren. Sajarof bertan aritu zen lanean 1968.a arte.
1969.ean Lebedef Institutura itzuli zen eta bere emaztea minbiziak jota hil egin zen 49 urte zituelarik. Kolpe handia izan zen hura Sajarofentzat.
Ordurako Sajarof arazo politikoetan sartuta zegoen eta agintari sobietarrak aurrez aurre zituen.
1972.ean berriro ezkondu zen Elena Georgiefna Bonner fisikariarekin hain zuzen.
1975.ean Pakearen Nobel Saria eskuratu zuen.
Sajarofek zientziari egin dizkion ekarpenik handienak fusio nuklearraren ingurukoak izan dira. Alde batetik, sobietarren fusio-bonbaren aitatzat jotzen da, bere ideiek eta berrikuntzek bonba egiteko bidea erraztu zutelako. Dena den, fusio nuklearrari buruzko bere lanak ez ziren armen teknologiara mugatu. Fusioaren erabilpen baketsuaz ere lan handiak egin zituen. Landu zituen kontzeptu berrien artean erreaktore termonuklear magnetikoa zegoen.
Fusioa lortzeko behar den atomo arinezko (deuterio eta tritiozko) gas ionizatua, eremu magnetikoen bidez gordetzea proposatu zuen. Hau da egungo tokamaketan erabiltzen den teknika. Fusioa lortzeko muoi-katalisia erabil-tzea ere proposatu zuen. Gainera gaur garatzen ari den laserrak eragindako fusioa Sajarofek proposatu zuen lehen aldiz.
Kosmologiaz ere egin zuen lan; 1960.eko hamarkadaren bukaeratik aurrera batez ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-58956e1cb6ab | http://zientzia.net/artikuluak/teleskopio-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Teleskopio berria - Zientzia.eus | Teleskopio berria - Zientzia.eus
Diseinu-ezaugarri bereziak dituen teleskopio berri bat jarri da martxan Kanariar Irletako La Palma-n.
Diseinu-ezaugarri bereziak dituen teleskopio berri bat jarri da martxan Kanariar Irletako La Palma-n. Teleskopio berria - Zientzia.eus Teleskopio berria
Astronomia
Diseinu-ezaugarri bereziak dituen teleskopio berri bat (NOT) jarri da martxan Kanariar Irletako La Palma-n. Danimarkak, Suediak, Norvegiak eta Finlandiak elkarlanean eraikitako teleskopio honek, bere tamainarako ispilurik arinena eta mehena du. f/2-ko ispilu primarioak 18 cm-ko lodiera bakarrik du eta bi tona baino gutxiago pisatzen du. Teknologia aurreratuko ispilua erabiltzeak 5 m-ko luzera bakarrik izatea posible egin du. Ondorioz domo txiki eta merkea nahikoa du.
NOTen ispilua zabalkuntzarik gabeko Zerodur izeneko beira zeramiko batez egina dago. Tenperatur aldaketek eragiten ez diotenez, ispiluak ez du arazorik bere formari eusteko. Ispilua mehea denez, azkar hozten da eta bere gainean bista lausotzen duten aire berozko poltsak ez dira sortzen. Teleskopioaren bereizmena arku-segundoaren erdikoa da.
NOT teleskopioa gauez eta egunez erabiliko da. Gauez, behaketa optikoak egingo dira eta egunez infragorrizkoak. Espero denez, NOTek batezbeste 20 orduz egingo du lan egunero.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c6b1656ce7c7 | http://zientzia.net/artikuluak/zifren-historia-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zifren historia (I) - Zientzia.eus | Zifren historia (I) - Zientzia.eus
Asmatu ziren lehenengo zenbakiak bata eta bia izan omen ziren. Bata, bere burua adierazteko eta bia, bikoiztasunaren adierazle zen.
Asmatu ziren lehenengo zenbakiak bata eta bia izan omen ziren. Bata, bere burua adierazteko eta bia, bikoiztasunaren adierazle zen. Zifren historia (I) - Zientzia.eus Zifren historia (I)
Asmatu ziren lehenengo zenbakiak bata eta bia izan omen ziren. Bata, bere burua adierazteko. Bia, bikoiztasunaren adierazle zen.
Historiaurrea
Antzinako gizakiak zentzuez baliatzen ziren kantitateak adierazteko eta zenbait animalia bezala ez ziren kopuru handiak bereizteko gai, (geuk ere, gaur, hiru trilioi kantitatea ulertzen ez dugun bezala).
Asmatu ziren lehenengo zenbakiak bata eta bia izan omen ziren. Bata, bere burua (talde baten barruan) adierazteko. Baita zakilduna (emakumezkoengandik bereizteko) edo gizakia (animaliengandik bereizteko) adierazteko ere.
Bia, bikoiztasunaren adierazle zen (ematasuna eta gizontasuna, bizitza eta heriotza, egia eta faltsua, ongia eta gaizkia, eta abar).
Oro har esan daiteke hortik (bitik) aurrera kopuru handiagoak bereizteko ez zela ikur berezirik erabiltzen eta kopuru handiak adierazi behar zituztenean ikur bera erabiltzen zuten, edozein kantitate izanik ere. Honen lekukoak inguruko zenbait hizkuntzatan aurki daitezke: frantsesean trois (hiru) eta très (oso) antzekoak dira, ingelesean three (hiru) eta throng (makina bat), latinean lehenengo lau zenbakiak bakarrik deklinatzen ziren.
Esan liteke, beraz, garai hartan “zenbakien ulermenari dagokionez giza ahalmena ez zela lautik pasatzen”. Horrek ez gaitu harritu behar lehen begiradaz ilada batean zenbat kotxe dagoen asmatzeko gu geu ere ez garela gai kontutan hartzen badugu.
Nola ikasi zuten, beraz, lehenengo biztanleek zenbatzen? Galdera honi erantzuteko, zenbakien bi formak (kardinala eta ordinala alegia) bereiztu eta ulertu behar dira. Adibide batez azalduko dugu hau: “Otsailak 28 egun dauzka” esaten badugu, otsailaren egun-kopuruaz ari gara. Hortaz, 28 zenbakiak kardinal bat adierazten du. Aitzitik “gaur otsailaren 28a da” esanez gero, gaur otsail hilaren 28. eguna dela esaten ari gara. Beraz, ordena adierazten dugu, hots, forma ordinala.
Hasiera batean, parekatze-metodoa erabili zuten, hau da, ale bakoitzagatik koska bat egiten zuten makila batean, edo harri bat hartzen zuten, edo gorputzaren atal bat ukitzen zuten. Baina, hori ez zen aurrerapen handia izan. Izan ere gauza bera berriro zenbatu behar zutenean, koskak egiten hasi behar izaten zuten berriz. Esate baterako artalde bat goizez ateratzen zenean eta arratsaldez gordetzen zutenean zenbatu egin behar zuten ea baten bat galdu zen jakiteko.
Ginea Berriko papuek gorputza erabiltzen zuten zenbatzeko mende honen hasieran. Gorputzaren atal bakoitzak zenbaki bat adierazten zuen eta zenbaki bateraino zenbatzeko, aurreko zenbaki guztiei zegokien atalak ukitzen zituzten ordena mantenduz. Esaterako 10 zenbatzeko eskuineko eskuaren txirkanda (1), maiztekoa (2), erdikoa (3), erakuslea (4) eta erpurua (5), gero eskuturra (6), ukondoa (7), sorbalda (8), belarria (9) eta begia (10) ukitzen zituzten. Baina, hori egin eta gero, 10 zenbatu zutela esan nahi bazuten ez zuten eskuineko begia zuzenean ukitzen; baizik eta txirkanda (1)-etik hasten ziren. Honek zenbakien ideia abstrakturik ez zeukatela esaten digu.
Hemen esandakoa antzinako bizilagunei aplika dakieke eta ezpairik gabe gorputza aritmetikaren lehenengo euskarria izan zela esan dezakegu. Horra hor, bestela, oraindik bizirik dirauen eskuen hatzamarrez zenbatzeko ohitura.
Teknika hauen bidez bi formak bereizten ikasi zuten une berean zenbatzen ere ikasi zutela esan genezake. Bereizketa egiteko ahalmena gizakiena zela frogaturik geratu zen. Geuk hain sarritan erabiltzen ditugu bi formak, ezen askotan ezberdintasuna ahaztu egiten bait dugu.
Oinarrien asmakuntza
Bereizketa egiteko ahalmena lortu eta gero beste arazo batekin egin zuten topo: kopuru handiak zenbatzeko ezin zituzten harriak, makilak, koskak, etab. etengabe erabili. Soluzioa ez zen, bestalde, zenbaki (kopuru) bakoitzari izen berezia ematea. Hortaz gizakia kopuru handienak ahalik eta ikur-kopuru txikienez adierazi beharrean aurkitu zen.
Hori lortzeko herri ezberdinek sistema ezberdinak asmatu dituzte. Hauen artean zabalduena 10 oinarriduna da. Herri askok erabili izan du hau, baina nola egin zuten?. Erantzuna ematearren, adibide bat jarriko dugu (pentsa ezazu artean ez zekitela idazten): kolore ezberdinetako tirak hartzen zituzten; zuria, urdina, gorria, ... Animalia bakoitzeko tira zurian maskor bat sartzen zuten. Tira honetan hamar maskor zeudenean atera egiten zituzten eta tira urdinean bat sartzen zuten. Tira zurian hasten ziren berriz maskorrak sartzen. Gero, tira urdinean hamar maskor pilatzen zituztenean, atera egiten zituzten eta tira gorrian bat sartzen zuten. Horrela, animaliak bukatzen zirenean bi maskor tira gorrian, sei tira urdinean eta hiru tira zurian zeuzkaten, 263 kopurua adieraziz. Guzti hau fitsik ere esan gabe egiten zuten.
Sistema honen erabilpenaren froga zenbait hizkuntzatan aurki dezakegu: ahozko zenbaki-sistema txinatarrean esaterako:
Hamar oinarriak badu abantaila bat oinarri handiagoekiko; bere erabilgarritasuna hain zuzen. Baina, zergatik ez oinarri txikiagoak?. Horren arrazoia adierazpenetan bilatu beharko genuke: 4326 bi oinarrian 11100110 da. Dakusazunez zifra-kopuru handiagoa behar da.
Baina hamar oinarria erabiltzearen arrazoia ez dugu abantaila matematikoetan bilatu behar; gure eskuetan baizik. Izan ere gizakiak betidanik erabili ditu eskuak zenbatzeko, eta eskuetan hamar behatz daude hain zuzen.
Ez da hamar oinarria erabili den bakarra. Bost, hogei, hamabi eta hirurogei oinarriak ere erabili izan dira.
Bost oinarria erabiltzearen arrazoia eskuan aurkitzen dugu. Zenbatzeko esku bateko behatzak erabiltzen ziren eta objektuak bostnaka biltzen zituzten, hau da, ezkerreko eskuan bost behatz altxaturik zeudenean jaitsi egiten ziren eta eskuineko eskuan bat altxatu. Horrela hogeitamarreraino zenba zezaketen. Zenbait hizkuntzatan aurki daiteke bost oinarriaren aztarna. Esate baterako Hebrida Berrietako Api hizkuntzan
Hogei oinarriaren adibideak ere aurki ditzakegu urrunera joan gabe; euskaran hain zuzen ere. Euskaraz lehenengo hogei zenbakiek badute izena eta hortik aurrera hogeinaka biltzen dira:
Beste adibide batzuk aipatzearren: Maia, Azteka, Eskimal, Nigeriako Yebu eta Senegal garaiko Malinké tribuak, ...
Oinarri hau erabiltzen zuten herriek, oineko behatzak ere hartzen zituzten kontutan zenbatzeko orduan.
Hamabi oinarria aurrekoa baino zabalduagoa da eta hamar oinarriarekiko abantaila handia dauka: 12 zenbakiak 2, 3, 4 eta 6 zatitzaileak ditu, zatiketa egiteko kalkulua erraztu egiten delarik. Oinarri honen lekuko oraindik bizirik dirauten “dozena” eta “gruesa” (12 dozena) dauzkagu. Oinarri hau erabili zuten herrien artean sumeriarra, babiloniarra eta erromatarra aipa daitezke.
Bere jatorria ezezaguna da, hala ere eta seguraski eskuan bilatu beharko genuke. Izan ere, erpurua kenduta, beste lau behatzetan hiru falange daude, guztira hamabi falange osatuz. Oinarri hau, gaur egun, India, Pakistan, Afghanistan, Egypto, Syria, Turkia eta abarretan erabiltzen da.
Dudarik gabe oinarririk enigmatikoena hirurogeitarra da. Zenbatzeko unitate bezala harturik, astuna egiten da. Hala ere, herri askok erabili du historian zehar. Horren aztarnak baditugu. Esate baterako, denboraren neurketa ordu, minutu eta segundotan egiten da; arkuak eta angeluak ere hirurogei oinarrian adierazten dira gradu, minutu eta segundoen bidez.
Sumeriarrak izan ziren erabili zuten lehenengoak. Hauek matematikari eta astronomo babiloniarrei pasatu zieten eta hauek greziar eta arabiarrei.
Oinarri honen jatorriari buruzko hipotesi ezberdinak daude. Horietako batek bi zibilizazio ezberdinen elkartzean oinarritzen du bere argudioa. Pentsa dezagun batak hamar oinarria eta besteak hamabi oinarria erabiltzen bazuten, bi oinarriak bilduz gero, hipotesi honi jarraituz, hirurogei oinarria lor zezaketela. Izan ere 10 eta 12 zenbakien multiplo komunetako txikiena 60 bait da.
Beste posibilitate bat, hipotesi berean, bost eta hamabi oinarriek osatuko lukete. Kasu honen abantaila, 60, 5 eta 12 zenbakien biderkadura izatean datza. Hortaz, ez legoke multiplo komunetako txikiena bilatu beharrik. Honetaz gain sumeriarren hizkuntzan bost oinarriaren agerpenaren arrastoak aurki daitezke:
Lehenengo kalkulagailuak
Gizakia, “zenbaki” kontzeptuaren erabilpenean aurreratzen zuen heinean, problema sakonagoak ebazten saiatzen zen. Aldi berean, baliabideak ere hobetuz joan ziren. Orduko gizakiaren eginkizunik garrantzitsuena ondareen kontabilitatea ematea izan zela esan dezakegu.
Hilerokoaren zikloa zenbatzeko.
Eguzkiaren 28 urteko zikloa zenbatzeko.
Ilargiaren zikloko 19 urteak zenbatzeko.
Hasiera batean eskuez zenbatzen zuten. Hortaz, lehenengo kalkulagailua eskua izan zela onar dezakegu. Ez badirudi ere, eskuez hamar mila milioi zenba daiteke. Metodo ezberdinak garatu ziren falangeak eta falangeen arteko artikulazioak erabiliz. Zenbatzeko, lokarriak edo beste seinaleren bat jartzen zuten behatzetan edo beste eskuaz ukitzen zuten zenbakiari zegokion atala. Baina eskua erabiltzea ez zen zenbatze hutsera mugatu. Kalkuluak ere egiten zituzten eskuz. Esaterako, bazekiten eskuz biderkatzen.
Esku batez ehun milaraino zenba daitekeen artea bi eskuak erabiliz hamar mila milioiraino luza daiteke.
Hiru alditan errepikatuz Ala-ren 99 atributuak (eulogiak) zenba daitezke.
"quipu" ketxuara.
Hala ere, eskuen bidez zenbakiak adierazi bakarrik egiten zituzten, baina ezin zituzten memorian gorde. Gizarteen arteko erlazioak, merkataritzaren garapenarekin batera areagotu zirenean, gizakia beste problema baten aurrean aurkitu zen: nola memorizatu ordurarte zenbatutakoa?
Problema honi aurre egiteko metodo eta tresna ezberdinez hornitu zen. Adibide bat ematearren, ketxuarrek erabiltzen zuten “quipu” (korapilo) izeneko tresna aipatuko dugu. Soka nagusi bat zuen eta honi beste soka-talde batzuk lotzen zitzaizkion, tarte erregularretan kokaturik. Tresna hauek beste funtzio anitz betetzen bazituzten ere, gehienbat zenbatzeko erabiltzen ziren. Zenbakiak (kopuruak) adierazteko korapiloak egiten zituzten soketan. Gaur egun, metodo hau zenbait lekutan aurki daiteke: Siberia, Hawai, Nigeria, Mexiko Berria eta abarretan.
"quipucamayoc" ketxuar bat "quipu" bat erabiltzen.
Historiaurreko beste metodo bat, hezurretan edo egurrean egindako koskena zen. Aztarnarik zaharrena “Aurignac” arotik (K. a. 35.000-20.000) datorkigu.
Hasieran koskak egitean zetzan metodoa. Geroago hobetuz joan zen eta sistema ezberdinak erabili ziren. Objektu-mota bakoitza ikur berezi batez seinalatzen zuten makilan edo hezurrean. Duela 150 urte Britainia Haundiko Hazienda-Ministraritzan honela eramaten zituzten artxiboak. XIX. mendearen hasieran Estatu frantsesean, Suitzan, Alemanian, eta abarretan kontu-liburuak makilak (taiak) ziren. Metodo hau dendari eta bezeroaren arteko truketan ordainagiri, faktura edo kreditu-txartel bezala erabili da.
Badago, hala ere, aritmetikan eta kontabilitatean eragin handiagoa izan duen beste metodo bat; harrien pilaketarena alegia (harriak, edo makilak, maskorrak, fruitu lehorrak, etab).
Harrien pilaketak, koskaren metodoarekin batera, zenbaketaren 0 maila adierazten du, zeren ez bait du zenbakien ezagumendu abstraktuaren beharrik.
Gizakia oinarriak erabiltzen hasi zenean, nahikoa malgua suertatu zen aurrera jotzeko.
Salaminako taula
Hasieran joko-taula zela uste zen, baina kalkulu-tresna da
Gaur egun pilaketaren metodoa erabiltzen da zenbait tributan, bereizpen eta aberastasunaren ikur bezala. Metodo hau izan da gizakiari kalkuluan trebatzen lagundu diona. Kalkulu hitza latinezko “calculus” hitzetik dator, bere esanahia “harri koxkor” delarik. Etimologia bera aurki daiteke beste hizkuntzetan ere: grekoz “pséphos” hitzak “zenbaki” eta “harri bat” esanahiak dauzka; arabieraz “haswa” (uharri) eta “ihsa” (zenbakikuntza, estatistika) hitzek erro bera daukate. Uharriak abako eta bolazko markagailuen jatorri dira.
Lehenengo abakoak lurrean egiten ziren, zanga paraleloen bidez. Geroago ohol edo harrietan, marra paraleloen bidez. Zanga eta marra bakoitzak balio ezberdina zuen, balioa oinarriaren menpe zegoelarik. Harriak, calculus-ak, eta geroago fitxak, zanga eta marren gainean jartzen ziren, bakoitzak marra edo zangaren balioa hartzen zuelarik.
Ekialdean, aldiz, bolazko markadoreak sortu ziren eta funtzionamendu bera zeukaten. Tresna hauekin zenbatu ezezik eragiketak ere egin zitzaketen. Gaur egun abakoak erabiltzeko ohitura handia dago oraindik Txinan, Japonian, SESBean, eta ekialde osoan.
Errenazimentu garaiko fitxa-taula europarrak. |
zientziaeus-e7ae0eaed227 | http://zientzia.net/artikuluak/ekologia-landa-lanez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-04-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ekologia landa-lanez - Zientzia.eus | Ekologia landa-lanez - Zientzia.eus
Artikulu honetan, landa-ekologia nola irakats daitekeen azaltzen dugu, eta ikasleek edo zaletuek egin ditzaketen praktika batzuk proposatzen ditugu. Horretarako, Monkaio-n bildutako datu errealetan oinarrituko gara.
Artikulu honetan, landa-ekologia nola irakats daitekeen azaltzen dugu, eta ikasleek edo zaletuek egin ditzaketen praktika batzuk proposatzen ditugu. Horretarako, Monkaio-n bildutako datu errealetan oinarrituko gara. Ekologia landa-lanez - Zientzia.eus Artikulu honetan, landa-ekologia nola irakats daitekeen azaltzen dugu, eta ikasleek edo zaletuek egin ditzaketen praktika batzuk proposatzen ditugu. Horretarako, Monkaio-n (Tutera inguruan) bildutako datu errealetan oinarrituko gara.
Zer nahi dugu?
Birlandatutako pinudia, pagadia, pinudia.
F. Pellicer
Naturalista zaletu batek, ikerketa erreal batean parte hartu ahal dezake? Naturaren irakaskuntzaren zabalkuntzarako daukagun ideiak, ulerkuntza irakaskuntza mekanikoaren aurretik jartzera eramaten gaitu eta ez osagaiak dominioan bezala memorizazioz batabestearen ondoan ipintzera.
Gero eta gehiago dira zaletasunaren mundutik irtenda lan zientifikoak garatu ahal izateko azpiegitura zientifiko aproposa eskatzen duten gazte naturalistak, lan egiteko gogoa erizpide bakartzat hartzen dutelarik.
Proposatzen diren helburu orokorrak hauek dira:
1) Metodologia zientifikora hurbiltzea. 2) Baso-ekologiaren aplikazio praktikoak eta inguruko profesionalen eta biologoen lan-metodologia ezagutzea. Zaletuek jasotako datu eta lagin asko, gero unibertsitatean proiektu zientifikoak aurrera eramateko erabiltzea. 3) Arlo ezberdinetako (fisika, kimika, biologia, informatika ...) kontzeptuak erlazionatzeko ahalmena garatzea. 4) Gure espazio naturalen gestioaren arduradun guztiok garela jabetzea.
Nolakoa da ingurua? (Inguru fisikoaren deskribapena)
ESTEPATIK PAGADIRA
Monkaio mendia, Tuteratik hegoalderantz 30 km-ra dagoena, aukeratu dugu lehenengo esperientzia gauzatzeko lekutzat. Ebro-ren depresioaren hegoaldean altxatzen zaigu Monkaio mendia. Bere gailurrak 2.315 m dituelarik, aparteko interes zientifikoa duen mendia dugu. Iberiar Penintsulako ekosistema gehienak zeharka ditzakegu Monkaio-ko mikrokosmos txiki honetan, Ebro-ren depresiotik gailurreraino ibilaldi bat eginez gero.
Monkaio-ko glaziarea: 1600 m.
F. Carceller
Ekosistema ezberdinen ugaritasun hau baldintza klimatiko ezberdinei emandako erantzuna da (baldintza erdiidorrak depresioan —400 mm euri baino gutxiago urteko— eta progresiboki baldintza alpetarrera igarotzen da gailurrean). Horregatik landare-komunitate ezberdinentzat baldintzak eskaintzen ditu (ik. 1. marrazkia):
Landaredi halofiloa (gatz-zalea) depresio endorreiko gazietan, landaretza estepatarraz inguraturik (Bardeetan bezala) (landaretza xerofiloa).
Abaritza ( Quercus coccifera ): idortasunera moldatutako landaretza. 700 m-ko altueraraino.
Artadia ( Quercus rotundifolia ): 800-900 m-raino.
Ameztiak ( Quercus pyrenaica ): baldintza meditarraniar eta baldintza atlantiarraren arteko iragapen-landaretza, 1200 m-raino.
Hariztia ( Quercus petrea ), 1000-1400 m-raino.
Pagadia ( Fagus sylvatica ), 1200-1600 m-raino. Lurzoru hezea dagoen lekuetan urkia (Betula celtiberica) ageri da.
Ler gorrizko pinudiak ( Pinus sylvestris ), 1700 m-raino; goraxeago mendi-pinua ( P. uncinata ).
Ahabia ( Vaccinun myrtilus ), Cytisus purgans , eta 1900 metrotik gora dagoen zuhaiska bakarra edo Ipar-ipurua ( Juniperus communis ) dira basoaren goi-mugatik gora bizi diren landareak. Gailur inguruan (2200-2300 m) Festuca indigestaz osatutako zelaiak aurki ditzakegu.
1. marrazkia.
P. Rovira
Jatorrizko harria, triasikoko harearri kolubial azidoez osaturik dago.
1300 m-ra pagadian dagoen 25x25 m 2 -ko alorra, soka baten bidez mugatuko dugu, gure ikerketak bertan burutuko ditugularik.
Zer dago?
Hektareako 2000 zuhaitz gehiago dituen pagadia. Lehenik basoaren egitura aztertuko dugu, ondorengo parametroak neurtuz:
Dentsitatea: Lehen mugatutako alorraren (25x25=625 m 2 ) barnean dauden zuhaitz guztiak zenbatu eta zuhaitz bakoitza numeratu egingo dugu (zinta isolatzailea erabiliz...). Alorreko zuhaitz-kopurua ezaguturik, hektareako zenbat zuhaitz dauden kalkulatuko dugu. Monkaio-ko gure adibidean 2128 zuhaitz/Ha.
D.B.H.: Zuhaitzaren enborraren diametroa, gure bularraren altueran (1,30 m) neurtuta. Alorreko zuhaitz guztien DBH neurtu eta hauekin klase diametrikoak egin (0-5 cm., 5-10 cm., ...). Ondoren oinarri-azalera kalkulatu. Oinarri-azalera zuhaitz estandardari (batezbestekoari) dagokion azalera da. Monkaio-ko pagadian 113 cm 2 -ko azalera eta 12 cm-ko DBH duen zuhaitza izango litzateke zuhaitz estandarda.
Talde diametrikoen (ik. irudia) grafikoa aztertzean, zuhaitz gazteak direla nagusi ohartzen gara. Honen zergatia zuhaitzak bota izana da (ikazkintzarako batez ere). Monkaio-ko baso gehienak XIX. mendean ebaki ziren, egur-ikatza egiteko. Basoak bota izan ez balira, batez ere diametro haundiko zuhaitzak egongo ziratekeen, eta dentsitatea baxuagoa izango litzateke. Baso-mota ezberdinak zer grafiko emango lukeen pentsa dezakezue jolas modura. Adibidez bakanketak egin izan balituzte, hots, diametro konkretu bateko zuhaitzak bota balituzte, zein izango litzateke talde diametrikoen grafikoa?
Zuhaitzaren altuera: Talde diametrikotako zuhaitz baten altuera neurtzen da, eta ez alorreko zuhaitz guztiena. Angelu-neurtzaile baten bidez, DBH/Altuera erlazioa finkatzen da.
Pagoari bere bizitzako lehen urteetan, DBH gutxi hazten zaio, ondoren hazkundea bizkortu egiten delarik. Ekologoak “K” estrategia deritzonari jarraitzen zaizkio. Pinuak, bestalde, lehenengo urteetan arinki hazten dira, gero egonkortu (“R” estrategia) eta astiroago hazten direlarik. Pagadia bota eta pinua aldatzen badugu (bertan pago-zuhaixkak geratzen direlarik), zer gertatuko litzateke handik 20 urtera?, eta 70 urte igaro eta gero?. Gogora dezagun pinua heliofiloa (eguzkizalea) dela, eta hazkuntza arinekoa. Lehenengo urteetan pinudia nagusituko litzateke, baina astiro-astiro pago-landaretxoak hazi egingo lirateke eta seguru asko 70 urteren buruan pagoak pinua menperatu egingo luke.
1. irudia.
Basoaren erritmo eta ekoizpena
Atal honetan basoaren funtzionamenduari buruz alderdi garrantzitsuena aztertuko dugu: Materia organikoaren fluxua.
Ekoizpena: Baso batean materi eta energi transferentzia garrantzitsuena orbel-erorketa da. Orbel-tranpen bitartez neurtzen da. Erraz egiten dira tranpak burdinazko uztai batean plastikozko sare-poltsa ezarrita eta 3 hanken bitartez lurretik 1.2 m-ko altueran ipinita. Estatistikoki baliagarri izan daitezen, gutxienez 4 ezartzen dira. Hilero tranpetan bildutako orbela jasotzera joan behar da, eta frakzio ezberdinetan (lore, hosto, hazi, adar) banandu eta pisatu behar da. Lore, hazi, hosto, etab.en erorketa-garai ezberdinen sekuentziari botanikoek Fenologia (2. eta 3. irudia) deitzen diote. Tranparen azalera ezagutuz, estrapola daiteke frakzio (lore...) bakoitzaren kopurua hektareako eta urteko.
Basoaren ekoizpena baldintza klimatikoek mugatzen dute (argi-orduak, urtean zeharreko batezbesteko argia, 0ºC-z azpiko tenperatura izandako egun-kopurua). Adibidez 1,5 tona orbel hektareako eta urteko ekoizten du Picea abiesek, Norvegian, eta beste muturrean ohian tropikalak 23,3 tona orbel hektareako ekoizten du Thailandian.
Deskonposaketa-tasa: Materia organikoak mineralizazioarekin ixten du bere zikloa, nutrienteak lurzorura askatuz. Han sustraiek zurgatuko dituzte berriro.
2. irudia.
Zer ikasi dugu?
Urtero, 18.000 hosto berriztatzen ditu pago bakar batek, horrek energi gastu handia eskatzen diolarik.
Orain artean, landako eta laborategiko datuak aurkeztu ditugu. Orain ordea, datu hauek modu erraz, ulerkor eta arrazonatuan azaltzea dugu arazoa (Ik. taula).
Gehienetan lengoaia zientifikoa ulergaitza zaio jende arruntari, eta jendearengan interesa suspertzearren, modurik erakargarrienean azaldu behar ditugu datu zientifiko hauek.
Nola lortuko dugu hori?. Begibistako elementuekin eta alderdi zientifikoekin jokatuz, jendearengan (gazteengan gehienbat) eragina sortuz eta horren bitartez, beraien partehartzea handiagotuz.
Artikulu honetan gu, datu erreal batzuk era praktikoan erabilita helburuak lortzen saiatu gara. Egileen itxaropena, lagun dugun irakurlea gu bezala gai hauekin txunditzea da eta esperientzia hauek zuen inguruko basoetan praktikatzea ere bai:
Hostoaren luzera kalkulatzea: hosto-multzo adierazgarri bat hartzen da eta banan-banan beren luzera neurtzen da, peziolo eta guzti, gero batezbesteko luzera lortuz.
Hostoaren pisua kalkulatzea: lehen bezala, baina banan-banan pisatuz batezbesteko pisua lortu.
Hostoen azalera kalkulatzea: hosto bat fotokopiatzen da, hostoaren fotokopia ebaki eta pisatu. Era berean, azalera ezaguna duen papera pisatzen da, eta horrela hostoaren azalera kalkulatzen da.
Oharra: Irudi hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra
4. irudia. |