id
stringlengths 17
47
| url
stringlengths 17
329
| source
stringclasses 45
values | license
stringclasses 15
values | date
stringlengths 4
20
⌀ | domain
stringclasses 7
values | author
stringlengths 0
499
| lang
stringclasses 1
value | title
stringlengths 0
653
| text
stringlengths 31
2.52M
|
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientziaeus-e5b550c1c7cb | http://zientzia.net/artikuluak/abakoaren-historia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abakoaren historia - Zientzia.eus | Abakoaren historia - Zientzia.eus
Zifren historiaren hasieran aipatu genuenez, alfabetoa eta zifrak agertu baino lehen gizakiek bi sistema erabiltzen zituzten batez ere zenbatzeko; koska eta uharriena alegia. Orain interesatzen zaiguna uharriena da; bera bait da abakoen jatorri.
Zifren historiaren hasieran aipatu genuenez, alfabetoa eta zifrak agertu baino lehen gizakiek bi sistema erabiltzen zituzten batez ere zenbatzeko; koska eta uharriena alegia. Orain interesatzen zaiguna uharriena da; bera bait da abakoen jatorri. Abakoaren historia - Zientzia.eus Abakoaren historia
Matematika
Zifren historiaren hasieran aipatu genuenez, alfabetoa eta zifrak agertu baino lehen gizakiek bi sistema erabiltzen zituzten batez ere zenbatzeko; koska eta uharriena alegia. Orain interesatzen zaiguna uharriena da; bera bait da abakoen jatorri.
Zenbait herritan, soldaduak edo ardiak zenbatzeko, uharriak lurrean egindako zangetan uzten ziren; hamar uharri pilatu eta gero beste harri handiago batez ordezkatzen zituzten, hau da, hamar oinarria erabiltzen zuten. Zanga bakoitzak hamarraren berredura bat adierazten zuen. Beste herri batzuetan, zangak burdinazko xafla edo zurezko estrabez ordezkatzen zituzten eta uharriak bola zulatuez, xafla edo estrabetan zehar mugitu ahal izateko. Horrela jaio ziren bolazko markagailuak.
Abako hitzarekin hiru kalkulagailu ezberdin adierazi ohi ditugu. Lehenengoa, antzinako kultura askok erabili duena, taula hautseztua edo lurra bera zen. Zifrak edo ikur geometrikoak hatz edo ziri batez idatz zitezkeen. Abax hitz grekoak, oro har, taula launa edo hanka gabeko mahaia esan nahi du. Bere jatorria abaq hitz hebraitarra izan liteke, honen esanahia hautsa delarik. Honelako abakoak erabili zituzten hinduek VI. mendera arte beren zifren bidezko kalkuluak burutzeko.
Kalkulatzaile aditua Errenazimentuan.
Bigarren kalkulagailu-mota taula edo tauletena da. Taula hauetan lerro paraleloak marratzen ziren, bakoitzak zenbakikuntz ordena bat adierazten zuelarik. Zenbakiak eta kalkuluak egiteko uharri edo fitxak kokatzen ziren gainean. Pieza horiei greziarrek psehoi eta erromatarrek calculi deitzen zieten. Horrelako lerroak pergamuen gainean marratuak, marmolean zizelkatuak, zurean tailatuak edo oihaletan brodatuak izan zitezkeen.
Erromako abakoetan, zutabe (edo errenkada) bakoitzak hamarraren berredura bat adierazten zuen; eskuinetik ezkerrera eta unitateetatik hasiz. Batzuetan zutabea bi zatitan zegoen banandurik. Beheko aldean fitxa batek zegokion ordenaren unitate bat adierazten zuen. Goiko aldean ordea, fitxa batek hurrengo ordenaren unitate baten erdia (edo zegokion ordenaren bost unitate) balio zuen. Hau da lehenengo zutabean 5, bigarrenean 50, etab.
I. mendeko sarkofago erromatar bateko baxuerliebe batean, calculator gazte bat (handikien etxeetan kontuak zeramatzana) bere maisuaren aurrean, halako kalkulagailu mugikorra erabiliz ikus daiteke.
Abako mugikorra, zirrikitu paraleloak zituen metalezko tauleta zen. Zirrikituetan zehar tamaina egokiko botoiak mugitzen ziren. Zirrikitu bakoitza ordena hamartar bati zegokion, eskuineko lehenengo biak ezik. Hauek as-aren dozena edo ontzetarako bata eta ontzaren erdi, heren eta laurdenerako bestea, erabiltzen ziren. Horrela, eskuineko hirugarren zirrikitua unitateei, laugarrena hamarrekoei, etab. zegozkien. Horrez gain zirrikitu bakoitza (lehenengoa ezik) bi zatitan zegoen banandurik, behekoetan launa botoi eta goikoetan botoi bana zegoelarik. Beheko botoiek ordenaren unitate bat balio zuten; goikoek, aldiz, bost. Kalkulagailu mugikor honek Ekialde Urrun eta Ekialde Hurbileko zenbait Herritan erabiltzen diren bolazko markagailuen antz handia dauka.
Erromatar Inperioa hondatu zenetik Erdi Aroaren amaiera arte, Mendebaldeko Europan zientzia gutxi batzuen eskuetan egon zen. Hauek, irakurtzen eta idazten ikasitakoan Astronomia, Geometria eta Kalkuluari, besteak beste, ekiten zieten. Kalkulua hatzekin egiten zuten eta zifra erromatarrez idatzi. Esan beharra dago, eragiketa aritmetikoak egiten espezialistek bakarrik zekitela eta abako erromatarren bidez egiten zituztela. Gaur egun haur batek minutu gutxitan egin lezakeen eragiketa burutzeko garai hartako espezialistak ordu asko beharko zuen. Gauzak horrela zeudela, kalkuluaz jabetu nahi zutenek Italia aldera jotzen zuten; garai hartan, arabiar eta byzanziarrekin kontaktu handiagoa bait zuen, eta bere eskolak eragiketa konplexuetan espezializatuak bait ziren.
999. urtean Gerbert d’Aurillac izendatu zuten Aita Santu. Lehenago arabiarren metodoak ikasiak zituen eta Europan barrena sartzen saiatu bazen ere, erresistentzia handia aurkitu zuen. Hasiera batean, Gerbert-ek sartutako ikur arabiarrak (hinduak) adar-hezurrezko fitxetan idatzi zituzten eta abakoaren zutabeetan uharriak ordezkatu zituzten. Hala ere kalkulatzaile atzerakoiek zifra erromatarrak inprimatu nahiago izan zuten.
1095.etik 1270.era bitartean Gurutzadena dugu gertakizunik aipagarriena. Hauen helburua fedegabeen ideiak suntsitzea bazen, bestelako emaitzak lortu zituzten. Horietako bat, bertaratutako zaldun eta elizgizon batzuek desagerterazi nahi zuten kulturaz jabetzea izan zen. Kalkuluari dagokionez, zero eta kalkulu-teknika hinduak ezagutu zituzten.
Gainera Mediterranioaren beste aldean, Iberiar Penintsulan (Toledon hain zuzen) bi munduen arteko kontaktuak areagotu egin ziren XI. mendearen amaieraz gero. Bi gertaera hauek abakoaren heriotza ekarri zuten.
Heriotza bizkortu egin zen XIII. mendearen hasieran, Pisa-ko Leonardo Fibonacci matematikariaren "Liber Abaci" (Abako-tratatua) izeneko liburuari esker. Tratatu honek ez zuen, pentsa zitekeenez, abakoaren aritmetika ukitu; harearen gaineko zifrezko kalkuluaren arauak baizik. Hau dela eta, algoritmoaren aldekoen eskuliburu bihurtu zen. Ondorioz, zifren bidezko kalkuluen (aritmetikaren) zientzia zabaldu egin zen herri xehera. Kalkulu honen erraztasuna zela eta, Eliza berak zalantzan jarri zuen aritmetika berriak zerbait magikoa edota demoniakoa ez ote zeukan. Hortik Fibonacci-ren aldeko sutsu batzuk sutan erretzera urrats bat besterik ez zegoen; zenbait inkisidorek eman zuen urratsa, hain zuzen.
Egia esan, abakozale eta algoritmozaleen arteko tirabira zenbait mendeetan luzatu zen eta metodo berriak irabazi ondoren ere abakoa erabiltzen zen. XVIII. mendean lumaz egindako kalkuluak abakoaren bitartez egiaztatzen ziren. Kalkulu berriak zientzilariak bereganatu egin zituen bitartean, merkatari, bankari, funtzionari eta abarrek abakoa erabiltzen segitu zuten.
Gregorius Reish-en (Friburg, 1503) Margarita Philosophica apaintzen duen zurezko marrazkia: Aritmetikak (erdiko emakumeak) abakozale eta algoritmozaleen arteko eztabaida ebazten du. Izan ere, zigra arabiarrak (hinduak) erabiltzen dituenari begiratzen bait dio, kalkulu berriaren garaipena adieraziz.
Estatu frantseseko iraultzak erabaki zuen azkenean auzia. Garai hartan abakoa eskolan erabiltzea debekatu egin zen.
Hirugarren abako-mota bolazko markadoreena da. Markadoreak batipat Ekialdeko Herrietan erabiltzen dira: Sobiet Batasunean, Txinan, Japonian, Singaporen, Korean, Taiwanen, etab.en. Hauetan hiru mota ezberdin ikusiko ditugu: Txinako suan pan, Japoniako soroban eta Errusiako stchoty motak.
Txinako suan panaren jatorria ezezaguna da, baina badakigu XVI. mendean jadanik erabiltzen zela. Suan (kalkulatu) ideograma txinarrean abako bat, bere azpian eskuak adierazten duen ideograma eta gainean banbua adierazten duena ikusten dira. Suan pana pieza hauek osatzen dute: laukizuzen bat osatzen duten lau listoi edo estrabek, estrabe luzeekiko elkartzut den banbuzko zenbait makilak (8-15), makila hauek bi zatitan (goiko aldea eta beheko aldea) banatzen dituen beste estrabe batek eta banbuzko makiletan kokaturik, bi goiko aldean eta bost beheko aldean, eta goitik behera mugikor diren zazpina bolek. Jakina, zenbat eta makila gehiago eduki, adierazi ahal izango den zenbakia hainbat eta handiagoa izango da.
Oro har, eskuineko bi makilak (zutabeak) hamarren eta ehunenekoentzat uzten dira, unitateak hirugarrenean geratzen direlarik. Behe aldeko bolek dagokien ordenaren unitate bat balio dute; goi aldekoek, aldiz, bost. Zenbakiak adierazteko goi eta behe aldeko bolak tarteko estrabera eramaten dira.
Ezpairik gabe, Japoniako soroban izenekoa Txinatik eraman zuten; XVI. mendean, apika. XIX. mendearen erdira arte jatorrizko itxura mantendu zuen. Harez gero goiko bola bat galduz joan zen eta II. Mundu-Gerraz geroztik, soberan zegoen behe aldeko bostgarren bola galdu zuten. Japonian abako edo sorobanen bidezko kalkuluen lehiaketak oraindik ere ospatzen dira. Bere garaian oso ospetsua izan zen 1945. urtean ospatutako kalkulu-lehiaketa bat. Bertan Kiyoshi Matsuzaki, soroban-txapeldun japoniarra, Thomas Nathan Woods-i (Estatu Batuek Japonian zeukaten armadako kalkulagailu elektronikoen operatzaile adituenari) bost probatatik lautan nagusitu zitzaion.
Sobietarrek stchotya arabiarren bitartez ezagutu omen zuten. Horren lekuko India eta Ekialde Hurbileko zenbait eskualdetan oraindik duen erabilpena da. Turkiarrek coulba eta armeniarrek choreb deitzen diote.
Suan.
Sobiet Batasuneko stchotya ez da aurrekoen berdina. Honetan tarteko estraberik ez dago. Makila bakoitzak hamar bola dauzka; erdiko biak (5. eta 6.a) kolore ezberdinekoak. Stchoty batzuetan, zenbait makilatan lau bola bakarrik jartzen dira, errublo eta kopek-en frakzioetarako. Stchotyan, zenbakiak adierazteko bolak goiko estrabera eraman behar dira.
Bolazko hiru markadore hauek erabiltzen ditu, gaur egun, jende askok bere herrietan, baina batez ere, dendariek eta merkatariek.
Azkenik, azken urteotan ume itsuei aritmetika irakasteko abakoek daukaten erabilgarritasuna onartu dela aipatuko dugu eta eskoletan ere, matematikaren didaktikan, emaitza onak lortzen ari dela.
Orain arte abakoaren historiaz aritu gara, baina historia izan ez dadin eta historiatik berreskuratzeko asmoz, hurrengo alean abako txinatarraren erabilpen-arautegia emango dizugu. Horretarako, ahal izanez gero, abako txinatar bat eskuratzea gomendatzen dizugu. Zer esanik ez, hasiera batean hatzak trabatu, bolak mugitu, kalkuluak okertu egingo dituzu, baina esperientziaz eta pazientziaz konponduko zara.
Bolazko markadore txinatarra (suan pan).
Errusiako markadorea; stchotya.
Japoniako sorobana (4620 dago adierazita).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6c277fd35aab | http://zientzia.net/artikuluak/erleekin-elkarrizketan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Erleekin elkarrizketan - Zientzia.eus | Erleekin elkarrizketan - Zientzia.eus
Duela gutxi ikerleek erle artifiziala egitea lortu dute. Erle artifizialak bere hegoak astindu eta abaraska barruko erle arruntei mezuak igortzen dizkie. Harrigarriena gainera, erle arruntek egindakoa izan da: mezu edo agindu horiek jaso eta agindutakoa betetzea hain zuzen.
Duela gutxi ikerleek erle artifiziala egitea lortu dute. Erle artifizialak bere hegoak astindu eta abaraska barruko erle arruntei mezuak igortzen dizkie. Harrigarriena gainera, erle arruntek egindakoa izan da: mezu edo agindu horiek jaso eta agindutakoa betetzea hain zuzen. Erleekin elkarrizketan - Zientzia.eus Erleekin elkarrizketan
Ekologia
Duela gutxi ikerleek erle artifiziala egitea lortu dute. Erle artifizialak bere hegoak astindu eta abaraska barruko erle arruntei mezuak igortzen dizkie. Harrigarriena gainera, erle arruntek egindakoa izan da: mezu edo agindu horiek jaso eta agindutakoa betetzea hain zuzen.
1927. urtean Karl von Frisch zientzilaria (1973.ean Nobel Saria irabazi zuena) erleen hizkuntza ulertzen hasi zenean, J.B.S. Haldane biologo ingelesak honako hau zioen: Egunen batean gauza izango gara gure erleei bost minutuz hego-ekialdera hegan egin eta halako sagarrondoa ernal dezaten agintzeko. Horretarako erle-maketa baten premia izango dugu. Maketa horrek mugimendu aproposak egin beharko ditu eta agian soinu eta usain egokiak igorri beharko ditu.
Hirurogei urte inguru geroago, iragarpen hau erle elektronikoaren bitartez bete egin da. Erle elektronikoak izan ere, gizakion hizkuntza erleen hizkuntzara itzultzen bait du.
Itzulpena nola egin orain arte asmatu ez bada ere, lehendik nahikoa ongi ezagutzen zen erleen hizkuntza nolakoa den. Karl von Frisch-ek aurkitu zuenez, erleek elkarri bi higidura erritmiko edo dantza -moten bidez ematen diote informazioa elkarri. Dantza batzuk zirkularrak dira eta besteak 8 zifraren forma osatzen dutenak.
Dantza zirkularrak, janaria 100 metro baino distantzia txikiagora dagoela esan nahi du eta 8 erako dantzak berriz, urrutiago dagoela.
Aldika ponpa txiki batek urazukre pixka bat bidaltzen du, robotari hurbiltzen zaizkion erleak saritzeko.
Zientzilariek hasieran ez zuten aurkikuntza harrigarri hau ontzat hartu, baina ustegabean von Frisch-ek behin-betirako argitu zituen gauzak. Iparrameriketan hitzaldi-sail bat ematen ari zela, entzuleek ohi bezala berotasunik ez zioten erakusten bere aurkikuntzei zegokienean. Von Frisch-ek, beirazko erlauntzaren argizarizko abaraskan erleek egiten dituzten dantzak adierazi nahi zizkien bere entzuleei. Erleak dantzan jartzeko ordea, zer esana eduki behar zuten; erlauntzatik halako distantzia jakin batera leku zehatz batean janaria zegoela adibidez.
Von Frisch jaunak horretarako, laguntzaile bati ezti-potea eta erle gutxi batzuk saiakuntz aretotik irten eta ezkuta zitzala agindu zion. Zientzilariak esanda bezalaxe, erleak ezti-potetik erlauntzara joan ziren eta beren lankideei eztia non zegoen komunikatu zieten dantzen bidez.
Hitzaldiaren amaieran, von Frisch-ek ezti-potea berreskuratu nahi izan zuen, baina bere laguntzailea ez zen agertzen. Orduan zientzilariaren emazteak honakoa esan zion senarrari jendaurrean: Zuk erleek esaten dutena ulertzen duzunez gero, zergatik ez diezu ezti-potea non dagoen galdetzen?
Von Frisch-ek kronometroaz dantzen erritmoa neurtu zien erleei eta angelu-garraiatzailearen bidez dantzarien gorputzak bertikalarekin zenbateko angelua osatzen zuen ere bai. Datu horiek zehatz ezagututa, hizlaria bere entzuleekin potearen bila abiatu eta berehala topatu zuen.
Erle elektronikoarekin, beste urrats bat eman da erleen komunikazioaren alorrean. Odeuse-ko unibertsitatean Michelsen eta Andersen zientzilari daniarrek Wurzbourg-eko unibertsitatean Kirchner eta Lindauer ikerle alemanek, erle artifizial berezia prestatu dute. Erle arruntei informazioa emateko ahalmena du eta baita erleak gizakiak aukeratutako puntu konkretu batera bidaltzeko ere.
Zientzilari hauek beren lanerako honako datu hauek hartu dituzte oinarritzat: batetik dantzaren erritmoa (erritmoa, elikagaia dagoen lekurainoko distantziarekiko alderantziz proportzionala da) eta bestetik norabidea (norabidea Eguzkirako eta elikagaien lekurako norabideek osatutako angeluaz definitzen da).
Angelu hori erlauntzan, dantzariaren gorputzak dardaraz ari denean bertikalarekin osatzen duen angeluaz ordezkatzen da. Gogoan izan behar da abaraskak bertikal egoten direla.
Horretaz gain soinua ere garrantzitsua da. Hegoen dardarari esker erleek burrundara berezia ateratzen dute eta horrela ere informazioa pasatzen diote elkarri.
Azkenik, erle dantzariak langileei bere irtenaldian jasotako nektare-apur bat ematen die, bide batez informazio kimikoa emanez.
Erle artifizialak, guzti hori hartzen du kontutan funtzionatu behar duenean. Argizariz estalitako kobrezko pieza bat da, erlearen forma nola edo hala imitatzen duelarik. Hego bat ere badu; bizarra mozteko xaflaren zati batez osatua hain zuzen.
Programa batez gobernatzen diren mikroaginte eta mikromotoreen bitartez, erle artifizialak 8 erako dantza egiten du, bertikalarekiko erlearen ardatza behar bezala aldaraziz. Hego artifizialak ere, elektroiman bati esker dardara egiten du eta egiazko erleen frekuentziako soinuak ateratzen ditu. Gainera aldika ponpa txiki batek urazukre pixka bat bidaltzen du robotari hurbiltzen zaizkion erleak saritzeko.
Erle artifiziala erlauntzaren barruan egoten da martxan hasi baino lehen, zeren eta horrela bertako usainez kutsatzen bait da eta erle langileek ez bait dute arrotz bailitzan hartzen.
Erle artifizialak komunikazio-arloan erabateko arrakasta izan du. Erle langileei leku ezezagunean janaria dagoela jakin erazi die, eta hauek mezua ulertu egin dute. Datuen transmisioa ez da erle naturalen artekoa bezain zehatza, baina transmisioa badago.
Lore interesgarriak aurkitzen dituen erlea, erlauntzara itzultzen da bere kideei informazioa ematera. Horretarako abaraskan 8 zifra etzanaren formako dantza berezia egiten du. Bertako erlea langileek ulertu egiten dute dantza horrek esan nahi duena eta horrela badakite lore-bila nora joan behar duten. 8aren erdiko ardatzaren eta bertikalaren artean, Eguzkiaren eta loreen arteko angelu berdina dago. (Erlauntzan abaraskak bertikal egoten dira, guk hemen irudian hobeto ikustearren horizontal ipini baditugu ere). Aldi berean dantzariak hegoak dardaratu egiten ditu, bere gorputza sigi-saga darabilen bitartean. Horrela elikadura zein distantziatara dagoen eta asko ala gutxi dagoen adierazten du. Dantzariaren atzean erle langileek hurbil eta erne egon behar dute beren antenekin dardaratzen den airea detekta dezaten.
Erle langileek dantzariari ekarri duen janari-apur bat eskatzen diote, beren bularraz abaraska kolpatuta. Horrela sortutako dardarak hanken bidez detektatzen ditu erle dantzariak, eta nektare-pixka bat ematen die bere lankideei. Horrela zein motatako loreetara joan behar duten eta nolako nektarea ekarriko duten jakiten dute.
Erle elektronikoak, erle dantzariak egiten duen guztia errepika dezake. "a" elektroimanak "b" hegoa frekuentzia berean dardararazten du, "c" mikromotoreari esker bere gorputzak 8 erako irudia osa dezake eta "d" mikroponpak benetako erleei urazukrea bidaltzen die. Horrela ikerlariek erle langileekin hitz egin dute. Egiaztatu egin dute gainera ea esandakoa ongi ulertu duten ala ez, nektare bila beraiek agindutako lekura joan direla ikusiz. (Oharra: Irudi hau ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra):
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-b5a5ca6ee9f3 | http://zientzia.net/artikuluak/1990eko-nobel-sariak-quarkak-sintesia-eta-transpla/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | 1990eko Nobel sariak: Quarkak, sintesia eta transplanteak - Zientzia.eus | 1990eko Nobel sariak: Quarkak, sintesia eta transplanteak - Zientzia.eus
Fisikako Nobel Saria Jerome Friedman eta Henry Kendall iparramerikarrei eta Richard Taylo kanadarrari emateko bide izan dira. Kimikako sariaren irabazlea Elias Corey kimikari izan da. Medikuntzaren alor honetan, bi iparramerikarrek jaso dute saria; E. Donnal Thomas eta Joseph E. Murray-k.
Fisikako Nobel Saria Jerome Friedman eta Henry Kendall iparramerikarrei eta Richard Taylo kanadarrari emateko bide izan dira. Kimikako sariaren irabazlea Elias Corey kimikari izan da. Medikuntzaren alor honetan, bi iparramerikarrek jaso dute saria; E. Donnal Thomas eta Joseph E. Murray-k. 1990eko Nobel sariak: Quarkak, sintesia eta transplanteak - Zientzia.eus 1990eko Nobel sariak: Quarkak, sintesia eta transplanteak
1990/12/01 Furundarena, E. Juandaburre, B. Iturria: Elhuyar aldizkaria
Sariak
Egungo edozein fisikari gazteri protoiak zertaz osaturik dauden galdetzen badiozu, quark-ez erantzungo dizu. Duela hogei urte "Ez zekiat!" izango zen erantzunik usuena. Aldaketa honen jatorria 1970.aren inguruan burututako ikerketa dago. Ikerketa horiek protoiaren egituraren irudia aldatu egin dute alde batetik eta bestetik aurtengo Fisikazko Nobel Saria Jerome Friedman eta Henry Kendall iparramerikarrei eta Richard Taylor kanadarrari emateko bide izan dira.
SLACeko End Station A izenekoa.
Friedman eta Kendal Massachusetts-eko MIT ospetsuan irakasle dira eta Taylor Kaliforniako Stanford unibertsitatean da irakasle. 1970.ean, Stanfordeko Partikula-Azeleratzaile Linealean (SLAC) lanean ari zen taldea zuzentzen zuten hirurok. SLACen eginiko lanak ez ziren egunkarietako titular izan, baina oso onak izan ziren.
1967.az gero, SLAC munduko elektroi-azeleratzailerik luzeena da. Hiru kilometroko luzera du eta mutur batetik bestera azeleratzen dira elektroiak eremu elektrikoek emandako energiaren bidez. Azeleratzailearen muturrean, elektroiak iristen diren tokian, gela handi bat dago; End Station A izenekoa. Gela horretan jarri zituzten 1967.ean Friedman, Kendall eta Taylorrek beren detektagailuak elektroiak harrapatu asmoz.
Lehenik, elektroiek hidrogeno likidozko itua jotzen dute. Elektroi askok itua zuzen-zuzenean zeharkatuko dute, baina batzuen batzuk barreiatu egingo dira, protoiek beren ibilbidetik atera dituztelako.
Hiru ikerlariok elektroien barreiatze-angelua eta -energia neurtu nahi zituzten.
1960.eko hamarkadaren bukaeran protoi eta neutroiak zatigarriak direnaren susmoa zegoen. Osagai horiei quark esaten zaie eta beren existentzia Murray Gell-Mann eta George Zweig-ek proposatu zuten (bakoitzak bere aldetik) 1964.ean. Proposamena guztiz teorikoa zen eta partikula azpiatomikoen simetrian zuen oinarria. Kendallek esan legez, "1964.ean quarkak trikimailu matematikotzat jotzen ziren".
Jerome Friedman.
SLAC-MIT taldea 1967.ean lanean hasi zenean, ez zuen quarkak aztertzeko asmorik. Azeleratzaileak 20 gigaeletronvolteko energia eman dezake. Energi egoera itzel horretan, elektroiek espazioko puntu moduan jokatzen dute eta protoien muina zula dezakete. Lehenago eginiko barreiatze-esperimentuek adierazi zutenez, protoiaren karga 10-15 m diametroko gainazal batean dago. Gainazala oso txikia denez, energia handiko elektroiek oso desbideraketa txikiak izango zituztela uste zen.
Alabaina, SLACeko datuak kontrakoa erakusten hasi ziren 1968.ean. Elektroien desbideraketa-angeluak inork espero baino handiagoak ziren. Errudunak protoien osagai azpiatomiko batzuk izan zitezkeela hasi ziren pentsatzen eta quarken teoriak hor zeuden...
Emaitza horiek beste ikerketa batzuk egitera bultzatu zituzten. Hari horretan, 1974.erako SLACen, Genebako CERNen eta Illinoiseko Fermilab-en buruturiko esperimentuek emaniko emaitzek, quarkak bazeudela argi eta garbi utzi zuten. Dena den, oraindaino quarkik isolatzea ez da lortu.
Gibelerat jo, baina aitzanatu
Kimika hutsean diharduten kimikariek poz handiz hartu dute aurtengo Kimikazko Nobel Sarien berria: aspaldiko partez kimikari batek jaso du saria eta ez biologo edo mediku batek.
Sariaren irabazlea Harvard unibertsitateko Elias Corey kimikaria izan da. Berak sintesi organikoaren arloa, konposatu organikoen sintesiarena alegia, irauli egin zuen.
Elias Corey.
Coreyk sintesi organiko berri bati ekiteko unean (produktu jakin bat emango duen erreakzio-katea diseinatzean hain zuzen ere) estrategia berri bat plazaratu zuen. Analisi erretrosintetiko izena jarri zion. Coreyk atzetik aurrera planteatzen zuen analisia. Helburu konposatua hartu eta osatzen zuten pusketetan hausten zuen, zein lotura hautsi behar ziren kontutan hartuz. Horrela jokatzen zuen zatirik txikienak eta sinpleenak lortu arte. Zati txiki horietatik molekula osoa berregiteko gai zen bera, urrats bakoitzean erreakziorik sinpleenak eta eraginkorrenak erabiliz.
Hau oso erabilgarria da molekula naturalen sintesia planteatzeko unean. Eta horrelaxe gertatu da. Lehen oso urri eta garesti ziren produktu aktibo naturalak, ugari eta merke bilakatu dira analisi erretrosintetikoa aplikatuz artifizialki sintetizatzea lortu delako.
Coreyk ehun bat konposatu sintetizatu ditu eta horien artean ginkgo zuhaitzaren substantzia aktiboa, (+)-ginkgolina izenekoa, dago. Kontutan hartu asma eta zirkulazio-arazoak tratatzeko erabiltzen den produktu hori salduta 50.000 milioi pta. biltzen direla mundu osoan.
Organo-transplantea
Egun organo-transplanteak nahikoa ospitale-praktika arrunt bilakatu dira. Harridura handirik ez dute sortzen behintzat. Hala eta guztiz ere, amets burutuezintzat jotzen ziren organo-transplanteak. Medikuntzaren alor honetan aitzindari izan ziren bi iparramerikarrek jaso dute aurtengo Medikuntza eta Fisiologiazko Nobel Saria.
Egun organo-transplanteak ospitale-praktika arrunt bilakatu dira.
E. Donnal Thomas onkologian espezialdutako hematologoa da eta orno-muinaren transplantearen bultzatzaile izan zen. Berak garatutako teknikaren bidez, milaka pertsonak bizirik iraun ahal izan du. Orno-muinaren transplanteak leuzemia, zenbait anemi mota eta eritasun genetiko batzuk sendatzea posible egiten du. Gero eta transplante gehiago egiten ari da munduan: 1980.ean 500 egin ziren eta gaur egun 5000 egiten dira, bizirik segitzen dutenen portzentaia % 50ekoa delarik.
Joseph E. Murray-k lehen giltzurrun-transplantea egin zuen 1959.ean, bi anaia bikiren artean. Geroago, genetikoki berdinak ez diren pertsonen artean giltzurrun-transplantea posible dela frogatu zuen eta hilotzetatik erauzitako giltzurrunak transplantatzen ere aritu zen. Egun, 10.000 giltzurrun-transplante egiten dira munduan; horietako 200 bat Euskal Herrian.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-067fece562a0 | http://zientzia.net/artikuluak/galdera-labirintoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Galdera-labirintoa - Zientzia.eus | Galdera-labirintoa - Zientzia.eus
Urteroko ohiturari jarraituz, opor-garaian joko-moduko programa bat prestatu dugu.
Urteroko ohiturari jarraituz, opor-garaian joko-moduko programa bat prestatu dugu. Galdera-labirintoa - Zientzia.eus Urteroko ohiturari jarraituz, opor-garaian joko-moduko programa bat prestatu dugu. Duela zenbait ale, 5. alean hain zuzen ere, LABIRINTOA izeneko programa argitaratu genuen.
Programa hartan xaguak helburu konkretu batera iristeko modua aurkitu behar zuen, bidean zituen oztopoak saihestuz.
Oraingo honetan ordea, zuk zeuk egin beharko duzu bidea, labirintoko behekaldeko eskuineko ertzeko koadrotik hasi eta fitxa koadroz koadro higituz harik eta goikaldeko ezkerreko lehen koadrora iritsi arte.
Kasu honetan ez duzu oztoporik izango, hau da, fitxa edozein amaia koadrotan kokatu ahal izango duzu. Hori bai, bertan geratu ahal izateko, koadroak duen koloreari dagokion gaiari buruz galdera bati erantzun beharko diozu. Jakina, galderari zuzen erantzuten ez badiozu, berriro ere aurreko lekura itzuliko zara.
Aukeratu diren gaiak hauek dira: Geografia, Kirola eta Kultura. Gai bakoitzari kolore bat dagokio eta " taulako koadro bakoitzak hauetako kolore bat izango du. Beraz, nahiz eta oztopo fisikorik ez izan, gai bat ongi ez menperatzea arazo izan daiteke aurrera jotzeko unean.
Bestalde, taulan koloreak aleatorioki banatzen direnez, ezinezkoa izango zaizu gai bat erabat ebitatzea. Ea bada zeure pausoak nondik nora zuzentzen dituzun. hasiera
PROGRAMAREN AZALPENA
10-130: Labirintoa osatzen da.
Labirintoa hiru koloretako koadroz osaturik dago. Koadro bakoitzari kolore bat asignatzen zaio aleatorioki eta kolore bakoitzari gai bat dagokio.
140-240: Fitxa higitzeko erabil daitezkeen teklei eta landuko diren gaiei buruzko azalpena pantailan egongo da ikusgai.
250-1020: Programaren ziklo nagusia.
Galderak test modukoak dira. Hiru erantzun posible daude eta hauek ~ teklaren bidez eta ziklikoki aukera daitezke.
890-lOlO: Erantzunaren egiaztapena.
Erantzuna zuzena izan bada, fitxa dagoen lekuan geratuko da. Zuzena izan ez bada berriz, lehenago zegoen lekura itzuliko da.
OHARRAK:
Orain arteko programetan datuak programan
bertan, DATA sententzietan, txertatzen genituen. Oraingoan
ordea, datuek bolumen handiagoa hartzen dute eta bestalde interesgarria gertatu ohi
da programa eta datuak fitxategi desberdinetan edukitzea.
Datu-fitxategi hauek programa idazten den editore berberarekin sor daitezke. Bi gauza dira kontutan eduki beharrekoak:
a) Datu-fitxategi hauei ematen zaizkien izenek programan 590-600-610 lerroetan agertzen direnekin bat etorri behar dute.
b) Datu-fitxategiek duten galdera-kopurua 620 lerroan adierazten dena izan behar du. Beraz, galdera-kopurua 25ekoa ez bada, programan datu hori aldatu egin beharko da.
Datu-fitxategi hauek sekuentzialak dira, hots, datu konkretu bat irakurri ahal izateko aurreko guztiak pasatu behar dira.
DATA sententzietako datuak irakurtzeko READ erabiltzen den bezala, fitxategi sekuentzial batetik irakurketak egiteko INPUT da erabili behar dena.
Hauek dira programa honetan erabili ditugun sententzia berriak:
OPEN "fitxategiaren izena" FOR INPUT AS #z Sententzia honen bidez fitxategia irakurketarako irekitzen da eta bide batez z zenbakia asignatzen zaio identifikazio moduan; aldi berean irekita fitxategi bat baino gehiago egon bait daitezke.
INPUT #z,,[]... Sententzia honen bidez z zenbakia duen fitxategitik
irakurtzen dira datuak eta adierazitako aldagaiei asignatu.
CLOSE #z Sententzia honen bidez z zenbakia duen fitxategia itxi egiten da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2f0ed9ae5505 | http://zientzia.net/artikuluak/apple-ren-eskaintza-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Apple-ren eskaintza berriak - Zientzia.eus | Apple-ren eskaintza berriak - Zientzia.eus
Ordenadore pertsonalak hartzen ari diren pisuaz oharturik, Apple eskaintza berri batekin dator eta oraingo honetan benetan prezio harrigarriekin gainera.
Ordenadore pertsonalak hartzen ari diren pisuaz oharturik, Apple eskaintza berri batekin dator eta oraingo honetan benetan prezio harrigarriekin gainera. Apple-ren eskaintza berriak - Zientzia.eus Hardwarea
Nahiz eta autoedizio-munduan Macintosh ordenadoreek abantaila nabarmenak erakutsi, ordenadore pertsonala erosteko unean badirudi orain arte IBMren PCetara jo izan dela, hauen eta Macintosh-en arteko prezio-diferentzia dela medio.
Ordenadore pertsonalak hartzen ari diren pisuaz oharturik, Apple eskaintza berri batekin dator eta oraingo honetan benetan prezio harrigarriekin gainera. Hiru eredu aurkeztu ditu: Macintosh Classic da sinpleena eta 99.000 pta.tan lor daiteke; Macintosh LC koloreekin lan egiteko eta Macintosh II familiako ordenadore merkeago bat, Macintosh IIsi.
Macintosh Classic-ek bi konfigurazio posible ditu:
1 Mb-eko RAM memoria eta 1,4 Mb-eko disko-unitatea
2 Mb-eko RAM memoria, 1,4 Mb-eko disko-unitatea eta 40 Mb-eko disko gogorra.
Eredurik berriztatzaileena Macintosh LC izan daiteke; aurreko koloretako ekipoekin konparatuz %60ko beherapena bait du. Testuak eta koloretako grafikoak konbina daitezke, soinua sartzea onartzen du eta Apple II familiarekin bateragarri da. Classic-en abiadura bikoitza du eta 2 Mb-eko RAM memoria (10 Mb-eraino heda daiteke) 1,4 Mb-eko disko-unitatea eta 40 Mb-eko disko gogorra ditu.
Eredu hau datorren urtearen otsaila aldera egongo da eskuragarri eta 235.000 pta. balioko du.
Hiruretan handiena Mac IIsi dugu; Mac IIcx-en parekoa. 256 kolorekin edo gris-mailarekin egin daiteke lan eta soinua sartzeko aukerak ere ematen ditu. 20 Mhz-eko abiadura du eta ondoko hiru konfigurazio hauek eskaintzen dira:
2 Mb-eko RAM memoria eta 40 Mb-eko disko gogorra
5 Mb-eko RAM memoria eta 40 Mb-eko disko gogorra
5 Mb-eko RAM memoria eta 80 Mb-eko disko gogorra
Hiru konfigurazio hauek 1,4 Mb-eko disko-unitatea ere barne dute.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1af543848e8a | http://zientzia.net/artikuluak/fakturen-ordainketa-automatikoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Fakturen ordainketa automatikoa - Zientzia.eus | Fakturen ordainketa automatikoa - Zientzia.eus
Edozein motatako fakturak ordaintzeko balio duen kutxa automatikoa garatu du Centrisa etxeak.
Edozein motatako fakturak ordaintzeko balio duen kutxa automatikoa garatu du Centrisa etxeak. Fakturen ordainketa automatikoa - Zientzia.eus Fakturen ordainketa automatikoa
Softwarea
Ordainketa-kontuak gero eta errazago agertzen zaizkigu. Edozein motatako fakturak ordaintzeko balio duen kutxa automatikoa garatu du Centrisa etxeak. Sistema honek automatikoki identifikatzen du egin beharreko ordainketa; bileteak software bidez kontrolatzen ditu eta ganbioa ere itzultzen du.
Kutxa hauek etengabe daude funtzionamenduan eta punta-orduetan sortzen diren iladak eta denbora-galtzeak ebitatu nahi dira honekin. Sistema hau ipintzea Kataluniako gas-enpresa bati bururatu zaio eta jadanik instalaturik dauzka bi kutxa Bartzelonan.
Sistema honen softwarea Centrisa etxean sortu da eta helburu honetarako bereziki diseinatutako Nixford ekipo bat izan da aukeratu den hardwarea. Ekipo honek 80286 prozesadorea, 1 Mb-eko memoria, pantaila grafikoa, txartel magnetikoen irakurgailu/grabagailua eta ordainagiriak ateratzeko inprimagailu bat ditu.
Ordaintzailearen eta ordainketaren identifikazioa barra-kodeen bidez kodetuta egongo da fakturan. Erabiltzaileak ez du daturik sartu beharrik izango; sistemak automatikoki jasoko du informazioa scaner baten bidez.
Nahi izanez gero, datuak eskuz ere eman dakizkioke, poliza-zenbakia, data eta zenbatekoa tekleatuz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ad4741d8b73a | http://zientzia.net/artikuluak/hitz-egiten-duen-ordenadorea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hitz egiten duen ordenadorea - Zientzia.eus | Hitz egiten duen ordenadorea - Zientzia.eus
Screen Reader-ek ordenadoreko informazio guztia soinu bihurtzen du eta horrela erabiltzaileak edozein momentutan pantailan agertzen den informazioaren berri izango du.
Screen Reader-ek ordenadoreko informazio guztia soinu bihurtzen du eta horrela erabiltzaileak edozein momentutan pantailan agertzen den informazioaren berri izango du. Hitz egiten duen ordenadorea - Zientzia.eus Hitz egiten duen ordenadorea
Softwarea
Informatika-mundua edonorentzat irekia dagoela esan ohi da eta egunetik egunera urrats gehiago ematen ari dira bide honetan; bai software-etxeak eta baita hardware-etxeak ere.
IBMk atera duen Screen Reader sistema berriarekin beste oztopo bat gainditu da eta itsuek ez dute jadanik ordenadoreak ez erabiltzeko arrazoirik izango. Screen Reader-ek ordenadoreko informazio guztia soinu bihurtzen du eta horrela erabiltzaileak edozein momentutan pantailan agertzen den informazioaren berri izango du. Begirale-funtzioa ere betetzen du, erroreren bat egindakoan abisua emanez.
Sistema hau IBM PS/2 eta bateragarrietan ezar daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e0ecfc3e6503 | http://zientzia.net/artikuluak/errenazimentuko-fisika/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Errenazimentuko fisika - Zientzia.eus | Errenazimentuko fisika - Zientzia.eus
Gaur egun Fisikak hartzen duen esparruaren ikerketak, Errenazimentu-garaian trantsizio-aro bat izan zuela esan behar da. Fisika modernoa XVII. mendearen erdira arte ez zen gauzatu.
Gaur egun Fisikak hartzen duen esparruaren ikerketak, Errenazimentu-garaian trantsizio-aro bat izan zuela esan behar da. Fisika modernoa XVII. mendearen erdira arte ez zen gauzatu. Errenazimentuko fisika - Zientzia.eus Errenazimentuko fisika
Historia
Gaur egun Fisikak hartzen duen esparruaren ikerketak, Errenazimentu-garaian trantsizio-aro bat izan zuela esan behar da. Fisika modernoa XVII. mendearen erdira arte ez zen gauzatu, aldi hartan hasi bait zen mundu fisikoaren fenomenoen adierazpen eta ikerketan lanabes matematikoa erabiltzen. Matematikaren nahiz astronomiaren arloetan XV. eta XVI. mendeetan oinarrizko aldaketak gertatu baziren ere (lehenengoan problemen planteamenduan abstrakzioaren eskutik eta bigarrenean kopernikar sistemaren ildotik), Fisikan ez zen horrelakorik gertatzen.
Oxford Unibertsitateko Merton kolegioa. Arrakasta handia lortu zuen hitz-algebraren metodoak Oxford Unibertsitatean.
Hau ulertzeko aldez aurretikako bideari begiratzen badiogu, hau da, aurreko mendetakoari, ezberdintasun honen arrazoia argi agertzen da. Astronomiak eta Matematikak aro klasikoan hurrengo mendeetarako eredu izango ziren garrantzi handiko lan bana ezagutu zuten, hots, Euklidesen Elementuak eta Ptolomeoren Almagesto izenekoak. Aldiz, Fisika klasikoaren esparruan ez zen horrelako lanik ezagutzen. Fisika grekoaren lan bikainena Arkimedesena da (bai edukiera aldetik eta baita geroago zientzia hau jarraituko zitzaion bidearen aldetik ere), baina ez zuen inondik ere aipatutako bi lan horien gorputzik eta ezta haien biribiltasunik eta orokortasunik ere. Horrez gain, honako hau esan behar dugu: Arkimedesen fisika Errenazimentua nahikoa abiatua ere ia ezezaguna zela.
Fisikaren arloan, beste mila arlotan bezala, Greziaren garaitik XVI. mendearen bitartean erreferentzi puntua Aristoteles zen. Fisika hura guztiz kualitatiboa zen eta bertan (problema mekanikoak nagusi zirelarik) matematikak ez zuen inolako tokirik. Horregatik, Fisika modernoaren aroa higiduraren eta bere kausen trataera matematikoarekin hasi zela jakiteak ez gaitu harritu behar.
Pariseko Unibertsitateko Behe-Erdi Aroko eskola nominalistak, Aristotelesen higiduraren teoriari kritika sakona egin zion. Problema hauei buruzko erantzuna impetusaren teorian gelditu ohi zen. Bestalde, nominalistek eta horiek baino lehenago eskolastiko batzuek, (nahiz eta oso era apalean) fisikaren arlora nola edo hala matematika lanabesa sartu zuten. Aristotelesengan kantitatea eta kualitatea bi kategoria guztiz desberdinak ziren eta bien artean ezin zen inongo erlaziorik ipini. Erdi Aroko pentsalari hauentzat kualitatea zenbakiz neur zitekeen zerbait zen, hots, kualitateekin, kantitateekin egiten denaren antzera, mailaketa egin zitekeela pentsatzen zuten.
Oxford-eko usadioa
Eskolastikaren kezka ez zen inoiz problema zientifiko berezientzat ebazpena lortzea. Aldiz, behin edo behin problema zientifikoaren bati heltzen bazioten marko filosofiko orokor baten barnean hartzen zuten; gehienetan adibide bezala hartuz eta ez bestela. Beren ardura batez ere alde metodologikoa zaintzea zen. Hala ere, XIV. mendean zehar geroago zientzia modernoaren sorreran oso emankor izango ziren naturaren fenomenoen ikerketarako ikuspegi berriak plazaratuko ziren. Guzti honen adibide gisa, Grosseteste nahiz Witelo edo Freideberg-eko Teodorikoren idazlanak dauzkagu. Hauek eta beste batzuek higidura ikertzeko matematika nola edo hala erabiltzen saiatu ziren.
Pragako Udaletxe zaharreko erloju astronomikoa.
Hasiera-puntu bezala gaur egun erlazio funtzionala esango genukeena dago, hots, kausa eta efektuen arteko kontsiderazio sistematikoa. Ikuspuntu honen arabera edozein fenomenoren adierazpena funtzio algebraiko baten bidez eman zitekeen, baldin eta behar ziren baldintza guztiak ezagutzen baziren, noski; hau da, aldagai independente eta dependenteen arteko lotura aldarrikatzen da. Erlazio funtzional hauen adierazpena bi metodoren bidez gauzatu zen. Lehenengoa, hitz-algebra esaten dena da. Hau Brawardinok erabili zuen bere mekanikari buruzko idazlanetan; hauetan orokortasuna lortzeko kantitate aldakorren ordez alfabetoko letrak erabiltzen zituen, baina eragiketa matematikoak (batuketa, biderkaketa, etab.) adierazteko hitzak behar zituen. Metodo honek Oxford-en arrakasta handia lortu zuen.
Erlazio funtzionalak adierazteko beste era bat, bide geometrikokoa zen. XIV. mendearen hasieran Oxford nahiz Parisen kualitate baten intensioaren adierazpena koordenatu zuzenen bidez egitea oso zabaldua zegoen. Bide honen asmatzailetako bat Dumbleton-eko Joan zen. Honek bere Summa logicae et philosophie naturalis izeneko liburuan bere garaiko fisikaren adierazpen kritiko osoa egin zuen.
XIV. mendean zehar aldaketa kualitatiboak kuantitatiboki adierazten saiatu ziren zientzilariak eta honek bere ondorioak ekarri zizkien matematikaren nahiz fisikaren arloei. Adibidez, Ockam-entzat denborari objektibotasuna emateko bide bakarra higidura uniformea duen gorputz baten segidako posizio guztien adierazpena baino ez zegoen, eta horretan oinarriturik gero beste edozein higikariren higiduraren iraupena konparazio bidez eman zezaketen. Medikuen artean hotza eta beroa adierazteko nolabaiteko mailakaketa numerikoak ezagutzen zituzten. Oso zabalduta zegoenak hotzaren nahiz beroaren mailakaketa taldetan banatzen zuen.
Kontsiderazio guzti hauek garrantzi handia daukate, zeren garai hartan indarrean zegoen fisika aristotelikoa pikutan jartzen bait zuten eta, bestalde, erabil zitezkeen neurgailuen egoera eskasa kontutan eduki behar da: ur- eta hondar-erlojuak (geroago mekanikoak; pendulu-erlojua 1657ra arte ez zen asmatuko) eskuairak, konpasak, balantzak, luzera, bolumena eta pisuak neurtzeko merkatariek erabiltzen zituzten tresnak eta neurgailu astronomiko bat edo beste bakarrik zeuden.
Su-armagintzak garapen handia izan zuen XVI. mendean. Arma txikiek ez zeukaten problema teorikorik, baina handiek punteri arazoak sorterazten zituzten.
Neurketen eta esperimentuen erabilpenaren metodoa Oxford eta Parisetik Alemania eta Italiako unibertsitateetara iragan zen. Metodo honen defendatzaile sutsuenetako bat Cusa-ko Nicola zen: metalen eta espirituen (merkurio, gatz, sufre, amoniako eta artsenikoaren) barnean lehen elementuak zenbat eta zein proportziotan zeuden jakiteko balantza nola erabili aditzera ematean, materiaren kontserbazioaren ideia esaten digu. Imanaren bertutea adierazteko balantza neurgailu gisa ere proposatu zuen. Airearen pisua neurtzeko nolabaiteko higrometroa asmatu zuen, etab., etab.
Hala ere, eskolastikoek kualitateak kuantifikatzeko egin zituzten saiakuntzak eta zientzia modernoarenak oinarrian desberdinak dira. Alde batetik, beren lan teorikoetan datu errealak ez dira agertzen, hau da, matematika aplikatzea ez dator behaketatik; elukubraziotik, baizik. Bestalde, beren orokortasunerako joerak gauza guztien gainetik logikaz arduratzera eta bide batez estrapolazio absurduenak egitera bultzatzen zituen. Beraz, guzti hau zientzia modernoaren aitzindari bezala kontsideratzeak badu bere arazoa. Hala ere, metodologia honek geroago etorriko zen haustura epistemologikoan izan zuen eragina ez dago ukatzerik.
Impetusaren eskola
Teoria hau Oxfordeko pentsalarien artean agertu eta hedatu zen, baina bere formulazio osoa eta garatua geroago Parisen lortu zuen eta azkenik XVI. mendearen ia bukaera arte Europako unibertsitate guztietan hartu zuen bere lekua. Leonardo da Vinci, esaterako, errenazimentuko zientziaren arketipotzat erabili izan dena teoria honen morroi zela esan behar dugu eta beste aldi batzuetan historialariek higiduraren teoriari gizon honek egindako ekarpen bereziak kontsideratu dituztenean, gehienetan Pariseko eskolastikoen egokitzapenak baino ez direla ikusi da. Bestalde, Galileoren gaztaroko higidurari buruzko lanak eskola honekin erlazionatuta daudela argi dago.
Eskolastikoek aristoteliar higidura-tesietan batez ere bi zailtasun aurkitu zituzten: proiektilen eta pieza astunen higidurak, hain zuzen. Aristoteles eta bere jarraitzaileentzat, inertzia dela eta gaur ez bezala kausa higidura zen eta ez gelditasuna. Beraz, gorputz batek higidura izan dezan berarekin kontaktu fisikoan eta etenik gabe kausa eragile bat izan behar du. Kausa eragile edo bultzatzaile hori eten egiten bada, higidura bertan behera gelditzen da. Bestalde, honako hau onartzen zuten: bitarteak higikariari kontrajartzen dion eragozpenak konstante irauten badu, bere abiadura ezartzen zaion indarraren araberakoa izatea. Beraz, nola adieraz genezake pisua duten piezen erorketan ikusten den azelerazioa? Gezia zergatik ez da lurrera jausten arkuaren lokarriarekiko kontaktua galtzen duen bezain laster? Teoriaren eta ikusten zenaren artean zulo handia zegoen.
Roger Bacon, XIII. mendeko filosofo eta zientzilari ingelesa.
Aristotelesen jarraitzaileek nola edo hala adierazten zituzten desadostasun hauek. Adibidez, proiektilen higidura jarraia adierazteko airean hasierako bultzadak sortutako aldaketa onartzen zuten, hau da, muturraren aurreko airea bultzatu eta konprimatzen zen heinean, berehala atzera pasatzen zen eta han inolako hutsik gerta ez zedin (beraientzat onartezina zen hori) proiektila bultza egiten zuen. Leonardo da Vincik nahiz garai hartako artilariek eritzi hau onartzen zuten. Pisua duten piezen higidura adieraztekotan eta higidura azeleratua dela ikusiz, airean oinarritutako beste argudio bat erabiltzen zuten, hots, gorputza lurrazaletik zenbat eta hurbilago egon, bere gainean dagoen atmosferaren pisua hainbat eta handiagoa da eta bere azpian dagoen aire-zutabearen eragozpena txikiagoa. Beraz, gorputza azeleratu egiten da.
Higiduraren teoria honi egindako kritikarik sakonena (beste batzuk ere egon ziren lehenago eta geroago) XIV. mendean Oxford eta Parisen sortutakoak dira. Hau Pariseko unibertsitatean bi aldiz errektore izan zen Joan Buridan-ena da. Honek bi liburutan, Quaestiones super octo libros physicorum eta Quaestiones de coelo et mundo izenekoetan, aren teoria gorpuztu zuen. Teoria honen abiaburuan, higidurarako motore baten beharra dago eta beraz, nolabait, aristoteliar teoriaren azken garapentzat kontsidera daiteke.
Impetusa honako hau zen: higitzen ari izateagatik gorputzek hartzen zuten berezitasun bat. Proiektiletan impetusa etengabe txikiagotuz doa; airearen eragozpenagatik nahiz lurrerantz dagoen grabitateagatik. Pisua duten piezen kasuan, impetusa higiduragatik gainjartzen zitzaien grabitatea bezalako zerbait zen. Horrela, beren azelerazioa segidako impetusen baturaren ondorio zen. Edozein gorputzen impetusa bere materi kantitatearen eta abiaduraren arteko biderkadura zela kontsideratzen zuten.
Besteak beste, teoria honen meritua higidura ortzeko nahiz lurreko dinamika bakar baten bidez adieraztea da.
Errenazimentuan arte mekanikoek lehen maila lortu zuten lan teorikoekin bat eginez.
Analisi-bide honek errenazimentuan zehar bere islada izan zuen. Cusa-ko Nicola esate baterako, bere jarraitzaile agertzen da eta baita Leonardo da Vinci edo Kopernik ere. Cardano-k bere De subtilitate (1550) izeneko lanean ez erabat, baina neurri batean onartzen du.
Zientzia eta teknika
Erdi Aroko mendeetan zehar aldaketa teknologikoaren oinarri sendoak ipini ziren, baina ingurugiro ekonomiko, filosofiko edo soziala ez zen aldaketa hori gorpuzteko egokiena. Merkatalgoaren hazkundea nahiz burgesiaren garapena, gorpuzketa honen eta bide batez mundu modernoaren sorreraren eragile izango ziren. B. Gille-k esan zuen bezala: XV. mendearen bukaeran teknika bihurtu zen gizarte modernoaren iharduera nagusitako bat. Zer esanik ez, artean teknikaren eta zientziaren arteko harremanak oso urri ziren.
Dena dela, giroa aldatuz zihoan. XIII. mendean zegoenekoz Roger Bacon-ek hauxe utzi zuen idatzita: Ahal izango banu, Aristotelesen liburu guztiak erreko nituzke. Bera estudiatzea ez da denbora galtzea; errakuntzarantz gidatzea eta ezjakintasuna areagotzea baino. Eta geroago: ken itzazue zeuen buruak dogmen manupetik eta autoritateen agintepetik: begiratu munduari. Pentsa daitekeenez, bere garaian mezu iraultzaile honek ez zuen inongo arrakastarik izan. Hala ere, korronte baten joera adierazten du. Quattrocentoan adibidez, aurreko mendean onartezina zenak askoz giro egokiagoa aurkituko zuen eta hori ulertzeko gertatutako aldaketa sozialak hartu behar dira kontutan; besteak beste zientzia eta teknikaren arteko hastapenetako uztarketa.
Grezia klasikoan arte liberalen (hau da, gizaki libreek praktikatzen zituztenen) eta arte mekanikoen (hots, esklabuek erabiltzen zituztenen) artean kontrako jarrera izugarria zegoen. Jarrera hark Erdi Aroan zehar iraun zuen. Teorikoek (hau da, filosofo nahiz teologo edo unibertsitateko irakasleek) esate baterako ospe eta izen handia zuten bitartean, praktikoek (artisau nahiz injineru edo arkitektoek, hau da, beren eskuak erabiltzen dituzten horiek edo beren lanak ekoizpenarekin zuzenki erlazionatuta dauzkatenek) mesprezuz hartzen ez baziren ere askoz maila apalagoan daude.
Tartaglia.
Egoera hark aldaketa sakona jasan zuen Errenazimentuan. Meatzaritzako teknikariak, arkitektoak, erlojugileak eta artisau guztiak, natura menderatzeko zeukaten boterea zela eta errespetuz hartuko zituzten. Horregatik, arte mekanikoak lehen mailara pasatu ziren lan teorikoekin bat eginez. Ildo honetan teoriko batzuk arte mekanikoen defentsa edo goraipamenean saiatu ziren eta beste batzuk egoera teoriko hutsaren aurkako borrokan. Bernard Palissy-k adibidez ( Pariseko zeramikagile ezagunak) 1580ean bere Discours admirables argitaratu zuen, non garai hartan Sorbonan irakasten zen kulturaren aurkako mila arrazoi aurki bait daitezke.
Benetako filosofia natura aztertzearen artea baino ez dela aldarrikatu zuen, hau da, denok (eta ez filosofoek edo teologoek bakarrik) egin dezakegun zerbait. Palissy bezala mende bereko Rabelais, Luis Vives edo Andrea Vesalius aipa ditzakegu. Denak, ikasketa teorikoak baztertu gabe (alderantziz baizik) iharduera teknikoen alde agertu ziren, hau da, espekulazio edo liburu-mailako ihardun hutsaren aurka ezagumendu positiboaren alde, nola edo hala Aristotelesen zientziaren kontzeptua arbuiatuz. Handik aurrera mende hartan gertatutako ezkontzak oraintxe arte iritsiko ziren fruituak emango zituen.
Higidura eta estatika
XVI. mendean su-armagintzak izandako garapena zela eta, proiektilen antzinako problema berriro agertu zen, baina oraingoan ikuspegi praktikotik planteatuta. Arma txikiak hobetzen ari ziren bitartean, kalibre handiko kanoigintza hasi zen Alemanian. Arma txikiek problema teorikorik ez zeukaten, baina handiek bere potentzia handiagoa izan ahala, punteri arazoak sorterazten zituzten. 1537an Tartagliak Nova sciencia liburua argitaratu zuen eta zientzia berri hura balistika baino ez zen. Liburu haren bitartez, artean jakituria enpirikoa baino ez zenari adierazpen teorikoa egokitu nahi zion.
Proiektilen ibilbidea.
Filosofia erabat bazter utzita (liburua teknikariek erabil zezaten idatzi bait zuen), matematikaren bitartez heltzen dio lanari. Tartagliak euklidear bide bat hartzen du: hasieran axioma eta balizko batzuk jartzen ditu eta beraietik proiektilen ikerketa dinamikorako ondorio batzuk ateratzen ditu. Hala ere, berak erabiltzen duen mekanika ohizkoa da. Horregatik, higidura naturala ala bultzatua izan daiteke eta erorketa askea da dagoen higidura natural bakarra. Higidura naturalean higikariaren abiadura handiagotuz doa abiaburutik urrundu ahala edo helmugara hurbildu ahala. Higidura bultzatuan zeharo alderantziz gertatzen da. Bi higidura-mota hauen arteko berezko desberdintasuna dela eta, biak batera gertatzea ezinezkotzat jotzen du. Beraz, higidura naturala bultzatua bukatu bezain laster hasten da eta honekiko tangentea da. Nahiz eta orain esandakoarekin eta behaketekin bat etorri ez, proiektilen ibilbidea marraztuta hiru fase erakusten ditu: bi ibilbide zuzen zirkunferentziaren arku batez lotuta alegia.
Ia hamar urte geroago beste liburu bat idatzi zuen: Onestiti et inventione izenekoa. Bertan, proiektilen higiduraz aztertzen duenean bertikala ez denean higidura bultzatu guztien ibilbidea kurbotzat onartzen du. Hala ere, garrantzi handiko puntu hau ez zuten arretaz hartu.
Higidura alde batera utzita, 1586ean Estatikarekin egiten dugu topo. Urte hartan Simon Stevin-ek nederlanderaz estatikari buruz bere De beghinselen der weeghconst liburua idatzi zuen eta pixka bat geroago aplikazioei buruz beste bat eta gero hirugarrena hidrostatikari buruz.
Estatika bi liburutan banatzen da. Bertan pisuen arteko orekaren propietateak eta irudi launen eta solidoen grabitate-zentruak ikertzen dira. Hasieran, definizio eta postulatu batzuk eman ondoren, bertikalki tiratzen duen zenbait pisuren kasua (palanka ulertzeko) ikertzen du. Geroago indar inklinatuen kasua arakatzen du, plano inklinatua sartuz. Lokarri batez batutako eta prisma triangeluar batetik zintzilikatutako pisu-multzo baten ikerketatik, indar-paralelogramoaren ideia sortu zuen, geroago makina konplexu batzuetan erabiliz.
Simon Stevin.
Hidrostatikaren arloan Stevin-ek Arkimedesen garaiaz gero lehenengo lorpen berriak eman zizkigun. Ontzi komunikatuetan diametroak edozein izanda ere likidoak orekan daudela egiaztatu ondoren, honako hau frogatu zuen: hondoaren gainean dagoen presioa, likidoaren altuerarekin bakarrik dagoela erlazionatuta. Geroago aldeetako hormen presioaz arduratuko zen, horma kurbatuen kasua barne harturik.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-4bd99e0543af | http://zientzia.net/artikuluak/zelakantoa-fosil-bizidun-baten-historia-liluragarr/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zelakantoa: fosil bizidun baten historia liluragarria - Zientzia.eus | Zelakantoa: fosil bizidun baten historia liluragarria - Zientzia.eus
Deboniar aldiko ur beroetan orain del 400 milioi urte Sarkopterigio deritzon enda sortu zen. Hezurdun arrain berezi haiek airea arnasteko gai ziren, zuten birika primitibo bati esker. Eboluzio-abantaila horren bitartez bi espezie sorterazi zituzten: Dipnooak eta Krosopterigioak.
Deboniar aldiko ur beroetan orain del 400 milioi urte Sarkopterigio deritzon enda sortu zen. Hezurdun arrain berezi haiek airea arnasteko gai ziren, zuten birika primitibo bati esker. Eboluzio-abantaila horren bitartez bi espezie sorterazi zituzten: Dipnooak eta Krosopterigioak. Zelakantoa: fosil bizidun baten historia liluragarria - Zientzia.eus Zelakantoa: fosil bizidun baten historia liluragarria
1990/12/01 Martinez Lizarduikoa, Alfontso Iturria: Elhuyar aldizkaria
Zoologia
Iktiologia pixka bat zelakantoaren arbasoez
Deboniar aldiko ur beroetan orain dela 400 milioi urte Sarkopterigio deritzon enda sortu zen. Hezurdun arrain berezi haiek airea arnasteko gai ziren, zuten birika primitibo bati esker. Eboluzio-abantaila horren bitartez arrakasta izugarria izan zuten, eta berehalaxe zabaldu ziren giro berezi hartan. Sarkopterigioek, lehia ebolutiborik izan gabe, guretzat oso interesgarri diren bi espezie sorterazi zituzten: Dipnooak eta Krosopterigioak.
Dipnooek asmatu zuten lehen aldiz lehorreko arnasketa. Garai gogor haietan, zingiretan bizi ziren arrainek oso baldintza gogorrak jasan behar izaten zituzten. Lehorraldiak heltzen zirenean, zingirek zuten ura desagertu egiten zen, han zeuden animali espezie guztiak akabatuz. Baina dipnooek maina ederra asmatu zuten aldi gogor haiek gainditzeko.
Lehorraldia heltzen zenean, arrain haiek beren gorputzak lakuen lokatz azpian gordetzen zituzten bertan zuloa eginez, eta gero gorputza jariakin berezi batez estaliz kapulua izango bailitzan. Kapulu hartan zulo batetik ahoa atera eta bizitza makal hura mantentzeko behar zuten oxigeno-apurra hartzen zuten. Bizitza berezi haren ondorio zuzena hegatsak atrofiatzea izan zen, eta horrek garrantzi handia izan zuen eboluzio-prozesuan, zeren eta dipnooak ez ziren izan uretatik lehorrera pasatutako espezie pribilegiatua.
Krosopterigioek zorte hobea izan zuten eta nonahi zabaldu ziren horietako batzuk (zelakantoak adibidez), itsaso handietara hedatuz. Baina historia honetan interesatzen zaizkigunak sarkopterigioak dira; ur gezetara moldatu zirenak. Hauek, lehorraldia heltzen zenean zingira bertan dipnooen antzera gelditu ordez, laku zabalago eta sakonagoetarantz abiatzen ziren han irauteko, eta hori lortzearren hegatsa hanka primitibo bihurtu behar izan zuten, laku artean zegoen lehorreko bidean ibili ahal izateko. Moldaketa hori garrantzi handiko asmaketa izan zen eboluzioaren ikuspuntutik. Horrela moldatu ziren arrainak erripidistioak ditugu.
Deboniar aroko Eusthenopteroak izan ziren nonbait lehorreratzeko gaitasuna lortu zuten lehenengo "arrainak". Eta haiengandik lehenengo anfibioak sortu omen ziren. Abentura ikaragarri hori zertzeko, Eusthenopteroen hegatsa (1) aldatuz joan zen anfibioren hanka (4) sortu arte.
Erripidistioengandik sortuko zen lehenengo ornoduna eta hark lehorreko baldintzetara egoki moldatzeko gaitasuna izango zuen. Lehenengo aldiz urpeko arnasketarekiko independentzia lortuko zuen lehorreko airea arnastuz. Eusthenopterona adibidez, uretatik ateratzeko gai izan zen, eta lehenengo anfibioekin ezaugarri amankomunak izan zituen: hezurdura, hortzak eta hegatsen forma batez ere.
Paleontologoak, aurrekoa kontutan hartuz, itsasotik lehorrerako bidea lehenengo aldiz egin zuen dipnoo-espeziearen bila hasi ziren. Baina gaindiezinezko oztopo bat aurkitu zuten. Dipnoo guztiak orain dela 280 milioi urte desagertu ziren. Garai hartan nonbait klima-aldaketa ikaragarriak gertatu ziren eta laku guztiak lehortu ere bai, zeuden espezie guztiak akabatuz. Beraz, ikerketa egiteko zegoen material-apurrak fosilen hezurdurak eta zenbait hortz ziren. Material gutxi zen inola ere, animaliaren funtzioak aztertzeko.
Baten batek bizirik iraun balu, dena desberdina izango zatekeen, baina horrelako miraria gertatzea nola da posible?; alegia, nola liteke 300 milioi urtean espezie bat aldatu gabe bizirik mantentzea?. Hori fikzioko zientzi elaberrietan baino ez da gertatzen.
Zelakanto-arrantza txundigarriak
1938ko abenduaren 22an Hegoafrikako kostaldeko arrantzale batzuek oso arrain bitxia lehorreratu zuten. Arrainak metro t’erdiko luzera zeukan eta ezkata urdin ilunez estalirik zegoen. Animalia harrapatuz gero hozkada beldurgarriak hasi zen ematen eta lau ordu luzez bizirik iraun zuen hil aurretik. Itsasuntziko kapitainak ez zuen inoiz halako animaliarik ikusi. Berak gero esan zuenez, gehien harritu zuen ezaugarria arrainaren hegatsa izan zen; hanka moduan moldaturik bait zeuden. Goosen kapitainak, intuizioz, arraina izozkailura sartu zuen ez usteltzeko eta portura itzulitakoan bere herriko museora bidali zuen.
Smith irakasleak prestatutako posterra, zelakantoaren berri eman zezaten.
Itsasuntziak hiru egun luzez iraun zuen itsas zabalean eta arraina museora heldu zenerako jadanik usteltzen hasia zegoen, bere kolore urdin iluna guztiz galdurik zuela. Horregatik museoko arduradunak (Latimer andereak) azala kendu egin zion, garezurra gorde eta artean usteldu gabe zeuden parteak hozkailura sartu zituen. Latimer-ek animalia interesgarria izan zitekeela pentsatu zuen, baina bere jakinduria ez zen arrain bitxi hura sailkatzeko adinakoa. Horregatik beste museo batean lan egiten zuen lagun bati deitu zion lortutako animalia azter zezan.
Smith irakasleak (Latimer andereak deitutako lagunak) egun batzuk igaro zituen heldu arte, baina animaliaren azkeneko zatiak ikusi zituenean biziki hunkiturik geratu zen. Berak geroago kazetariei esango zienez, honako hau bota zuen: Nire bulegoan dinosauru bat sartu izan balitz ez nintzatekeen gehiago harrituko. Smith-en aurrean zegoen espeziea Zelakantoa zen; alegia, zientzilarien ustez orain dela 60 milioi urte desagertu eta dinosauruak baino zaharragoa zen espeziea. Orduko prentsak aipatu zuenez, eta ez zuten batere exageratzen, hura izan zen XX. mendeko zoologi gertaerarik garrantzitsuena.
Zelakanto hura Mesozoiko aldiko fosil bizia zen; Deboniar aldiko Krosopterigioen ondorengo zuzena, eta ingurugiroari egoki moldaturik zegoen espeziea, horretarako birikak galdu eta arrainek bezalako brankiaz ordezkatu zituelarik. Ez zen beraz lau hankadunen ondorengoa, baina garezurraren forma anfibioena bezalakoa zen eta ezaugarririk nabarmenena (hegatsak hanka bihurturik edukitzea) agerian zeukan.
J. Millot irakaslea zelakantoa aztertzen.
Hasiera batean zientzilariek ez zuten sinetsi Smith irakasleak aldarrikatu zuen berria, baina zelakantoaren azterketa egin ondoren inolako ezbairik ez zen gelditu: animalia hark zelakanto fosilen ezaugarri guztiak betetzen zituen. Zelakantoa bizirik zegoenaren berria zabaldu bezain laster, paleontologo guztiak aurkitutako animalia bitxiaren zuhaitz genealogikoa aztertzen hasi ziren, eta Smith irakasleak Hegoafrikako itsas portu guztietara S.O.S deia zabaldu zuen Latimeria (horrela deitu zioten espezieari Latimer anderearen omenez) gehiago lortzeko asmoz. Horretarako arrainaren argazkia karteletan inprimatu zuen, arrantzaleek zelakantoa ezagutu zezaten.
Sherlock Holmes zelakantoaren bila
Orduan Smith irakasleak ikerketa luze eta gogorrari ekin zion detektibe-paleontologo bailitzan eta helburu bakarra zuen: Zelakanto bizia lortzea.
Hasierako berriak tamalgarriak izan ziren. Gero Mundu-Gerra altxatu zen. Eta arma-istiluak bukatu zirenerako jadanik ez zen Latimeriaz inor gogoratzen. Smith-ek setati segitu zion ikerketari, baina hamalau urte gehiago igaro behar izan zituen.
1952. urtean gaude jadanik. Gainera ez gaude Afrikako Hegoaldean; askoz iparralderago baizik. Komoreak deritzen irletan aurkitzen gara. Anjouan izeneko irlan azoka-eguna da eta Smith irakaslearen S.O.S deia haraino heldu da. Salgai dauden arrainen artean badago ezkata urdinez beteriko eta hanka moduko hegatsak dituen arrain bat. Hunt kapitaina paseatzen ari da azokan dauden merkantziei begiratu asmoz.
Zelakantoaren buruz beherako oreka egonkorra. Janari bila miatzen ari da itsas hondoa.
Ikusmiran dabilela arrain erraldoi eta urdina ikusi du. Bapatean Smith-en argazkiaz oroitu da eta besterik gabe korrika doa paleontologoari deitzera. Dudarik ez du telefono-zenbakia markatzeko eta hamalau urteren buruan bigarren zelakantoa aurkitu da. Bigarrenean gauzak oso ondo atera ziren. Hunt kapitainak formalina erosi zuen eta arraiari bi litro injektatu zizkion. Gorputza bitan banatuta zabaldu eta jelaz inguratu zuen.
Smith irakasleak hegazkina hartu zuen eta bost egun pasata Anjouan-era heldu zen. Han, diotenez, arrain aurrean zegoela belaunikatu egin zen eta kontrolik gabe negarrari ekin zion. Hasiera batean espezie berri baten aurrean zegoela pentsatu zuen Smith-ek; han zegoen animaliak bizkarreko hegatsik ez bait zuen. Baina hurrengo bi urteetan, toki berean, beste zazpi ale harrapatu ziren eta guztiek hegats hori zeukatenez, lehenengo arraina mutilaturik zegoenaren ondorioa atera zuen Smith-ek.
Garai hartan Komoreak Frantziako Estatuaren menpe zeudenez, lortutako zelakantoak J. Millot zientzilari frantziarrak ikertu zituen. Millot-ek lortu zuen zelakanto bizi bat aquarium batera sartzea eta han bertan aztertu zuen hogei ordutan zehar; animaliak bizirik iraun zuen bitartean alegia. Zazpi arrainak naturalizatu egin zituen eta kontu handiz ikertu. Lanaren ondoren lortutako emaitza ez zen oso baikorra izan. Latimeriak ez zion zeukan ospeari zuzen erantzun. Garai batean animalia berezi hori itsasotik lehorrerako bidea igarotzeko prozesuan falta zen katemaila zela uste zen. Hori ez zen ordea egiaztatu. Latimeriak duen odola anfibioen antzekoa bada ere, birika galdu egin du eta zakatzen bidez arnasten du oxigenoa. Artikuluaren hasieran aipatzen genuenez, krosopterigio batzuk lehorreratu baziren ere zelakantoa itsas zabalean hedatu zen eta han berriz ere arrainen ezaugarriak lortu zituen.
Dena den, ikerketa haiek oso mugatuak izan ziren, animaliak hilik edo aquarium batean guztiz estresaturik egin zirela kontutan hartzen badugu. Beren ingurune naturalean nolakoa zen arrain primitibo haien jokabidea?. Nola urratu 300 milioi urtean zehar hain arretatsu gordetako sekretu horren muina?
ETA AZKENEAN ...MIRARIA!!!
Hans Fricke-k urpekuntziaren leihatilaren aurrean, lehenengo aldiz, ikusi zuen zelakanto bizia.
Hans Fricke itsas biologoa da eta Alemaniako Errepublika Federaleko Max Planck Institutuan lan egiten du. Berak garrantzi handiko lan bat burutu zuen; zelakantoen itsaspeko habitat-a aurkitzea eta aurkikuntza horretatik frogak ekartzea alegia.
1972. urtean National Geographic Elkarteak antolatutako espedizio bateko arduradun izan zen. Eta handik hona Komoreak aldean etengabeko ikerketak egin ditu. Ikerketa horiek burutzeko Komore Handiko arrantzaleekin hitz egin zuen eta haiengandik jasotako informazioari esker ondorio batera heldu zen: ia zelakanto guztiak Komore Handiko mendebaldeko kostaldean harrapatu ziren. Hori jakinda, bere kezka nagusia hara zuzentzea izan zen.
Hamabost urte pasatu ditu itsaspean miatzen. 1987. urtean artean han zebilen bi plazako urpekuntzi batekin murgilketak egiten, fosil biziaren ingurunea ezagutu asmoz. Azkeneko espedizioan 21 murgilketa egin zituen, eta datu piloa metatu ere bai. Adibidez, 15-17 graduko itsas mailak miatu zituen; (zelakantoen odola aztertuz gero) Latimeriek maila horietan ibili beharko luketela pentsatzen bait da. Uraren oxigeno-edukina edo gatz-kontzentrazioa ere neurtu zuen eta itsas hondoa ere aztertu zuen; han egongo bait ziren zelakantoek harrapatutako arrainak.
Baina ikerketa horiek oso interesgarriak baziren ere, historia honetako lehen aktore edo Latimeriaren arrastorik ez zen inondik ere agertu.
Hogeitabigarren murgilketa egiten ari zenean, eta mekanikoki betiko datuak konputatzen ari zenean, bapatean eta inork espero ez zuen momentuan, urpekuntziaren leihatilaren aurretik metro t’erdiko arrain urdin-urdina urpekuntziak igortzen zuen argiari hasi zitzaion begira. Jules Verneren nobela bateko Nemo kapitainaren antzera, Hans Fricke urduri hasi zitzaion eboluzioaren ilunpetatik sortutako mamuari jarraika. Animalia lasai zebilen eta atzeko hegatsarekin bultzadak ematen zituen gorputza aurrera bideratzeko.
Beste garai bateko animalia haren mugimenduak guztiz arraroak ziren, hanka bihurtutako hegatsak deskontrolaturik mugitzen zituen eta gainera 180 graduko bueltak ematen zituen zaldiko-maldikoen antzera. Gertakari harrigarri hauei begira ari zela, bapatean beste zi zelakanto agertu ziren kristalaren beste aldera. Ikaragarria zen ikuskizun hura!!. Bi plesiosauru ikusi balitu bezala zine-kamerari eutsi zion Mesozoikoko pasarte hura ahalik eta ondoen filmatzeko.
Animaliak ahozpez jaten ari ziren 200 metroko sakoneran zeuden zolu gaineko kondar organikoak. Arrain horren txoko ekologiko hartan harrapakaririk egongo ez balitz bezala, kasorik ez zion egiten 300 milioi urteko pakea urratzeko ausardia izan zuen urpekuntziari. Hans Fricke denbora luzez egon zen haiei begira. Azkenean, berriz ere gora joan behar izan zuenean, 300 milioi urteko iraganera bidaia egin izan balu bezala, itsasuntzian zeuden lagunei berri guztiak kontatu zizkien.
Latimeriaren geroaz
Azkeneko aurkikuntza hauekin zelakantoari buruz ilun zegoen puntu zenbait argitu da. Fosilen bidez genekienez, zelakantoaren hegatsetako arantzak hutsik daudela baieztatu da; horregatik hain zuzen jadanik 1843. urtean, Louis Agassiz naturalistak izen hori (Zelakanto = Arantza hutsik) ipintzea erabaki zuen. Lehen aipatu bezala, animalia honen hegatsen mugimenduak zeharo desberdinak dira beste arrainek dituztenekiko.
Naturalistak gehien harritu dituen ezaugarria honakoa izan da: zelakantoa, hain jatorri zaharra izanda, hain gutxi eboluzionatua egotea; hainbeste urtetan hain gutxi aldatzea. Dagoen argibide bakarra, Komoreak irletako txoko ekologikoa milioika urtetan zehar oso gutxi aldatu eta inguru haietan harrapakari gutxi egotea izan da. Beste batzuen eritziz, Latimeriak oso oreka berezia lortu du inguruarekin, eta nahiz eta ingurua aldatu, espeziearen ezaugarriek iraun egiten dute batere eboluzionatu gabe.
Dena dela, Latimeriaren kasuan garbi dagoena hau da: izan zituen ahaide zaharrekiko dituen desberdintasunak. Nabarmenena birikarena izan da. Latimeriak duen birikak ez du balio arnasa hartzeko; koipez beterik dago eta flotadore gisa funtzionatzen du. Animalia hauek, arrainek duten morfologiara hurbilduz itsasoetako bizimodura egokitu egin direla esan nahi du horrek.
Miraria!!! Dinosauruen garaiko bi animalia batera itsaspeko kobazulo bat arakatzen.
Latimeria bizia aurkitu baino lehen, lau hankadun animalien ahaiderik hurbilena zela pentsatzen zen. Gaur egun hori horrela ez dela agerian dugu, eta alde horretatik zelakantoak beti izan duen ospea azken arrantzen ondotik galdu egin du neurri batean. Latimeria ez da hain luzaro antsiatu den eboluzioaren katemaila galdua.
Dena den, zelakantoa aurkitzeak, zientzi aldetik garrantzi izugarria izan du. Fricke-k Latimeria itsas hondoaren gainean, ahozpez luzaro ikusi ahal izan du, batzuetan bi minutu baino gehiago egoera horretan irauten zuela. Antza denez, Latimeriak bere ahoz itsas hondoaren azpian ezkutaturik dauden animalia txikien eremu elektrikoak detektatzen ditu. Horrelako oreka mantentzeko hegatsen koordinazio konplexua behar du eta hori da hain zuzen lau hankadunen aitzindari bati eskatu behar geniokeena. Horregatik animalia hauen nerbio-koordinazioa serioski ikertzen denean, eremu liluragarrira sartuko gara.
Baina orain beste arrisku handi bat sortu da eboluzioaren lekuko honentzat. Latimeria modan dago eta herri guztietako museoek nahi dute baten bat beren aquarium-etarako. Horrela, zelakantoren merkatu beltza sortu da, eta nahiz eta lege gogorrek arrantza debekatuz zaindu, gero eta gehiago harrapatzen ari dira baimenik gabe. Gainera ekialdeko herrietan animalia honen hezur-muinak edan egiten dituzte eta likido hori edaten dionari bizitza luzea ematen diola uste da, eta likido horretan egongo litzateke hain zuzen irauteko formula. Horregatik mantendu zen espezie bitxi hori 300 milioi urtean zehar bizirik. Zer esanik ez, guzti hori gezur hutsa da, baina merkatu beltzak negozio ederra aurkitu du, nahiz eta horretarako indarrean dauden lege guztiak hautsi behar izan.
Latimer anderea, zelakanto naturalizatu baten ondoan.
Orain dela 50 urte zelakanto guztiak dinosauruekin batera desagertu zirela uste genuen. 1938.ean Latimeria lehen aldiz harrapatuta zoologiaz eta paleontologiaz zein gutxi dakigun argitu zigun. Gaur izugarrizko aukera daukagu horrelako animalia zaharraren eboluzioa eta etologia bere inguru naturalean aztertzeko. Pentsa dezagun horrelako aurkikuntza Ness lakuko plesiosaurua aurkituko bagenu bezalakoa izan dela. Hain motzak izango al gara orain daukagun aukera miraritsu hau bertan behera uzteko?. Gizakumeok harrapaturik Latimeria desagertuko balitz, ez genuke beste aukera bat izatea mereziko. Animalia bitxi hau zaintzeak ala akabatzeak, gizakumeak espezie bezala lortu duen adimenaren maila adieraziko digu. Ikusiko dugu geroak zer erantzuten digun.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4ba2bb11455d | http://zientzia.net/artikuluak/bizikletaren-aerodinamika-zorrotza-azkarragoa-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bizikletaren aerodinamika: zorrotza azkarragoa da - Zientzia.eus | Bizikletaren aerodinamika: zorrotza azkarragoa da - Zientzia.eus
Harrigarri gertatuko zaio askori, baina bizikleta giza indarra higidura bihurtzeko inoiz egin den tresna eraginkorrena da. Errendimenduan aerodinamikak izan duen eragina azaltzen digu artikulugileak idazlan honetan.
Harrigarri gertatuko zaio askori, baina bizikleta giza indarra higidura bihurtzeko inoiz egin den tresna eraginkorrena da. Errendimenduan aerodinamikak izan duen eragina azaltzen digu artikulugileak idazlan honetan. Bizikletaren aerodinamika: zorrotza azkarragoa da - Zientzia.eus Bizikletaren aerodinamika: zorrotza azkarragoa da
Garraioak
Bizikleta gizakiak asmatutako ibilgailuetan sinpleenetako bat izango da seguraski, eta hala ere nekez lor liteke tresna honek adinako errendimendu energetikoa lukeen beste bat. Harrigarri gertatuko zaio askori, baina bizikleta giza indarra higidura bihurtzeko inoiz egin den tresna eraginkorrena da.
Stuart Wilson-ek 1973an Scientific American aldizkarian argitara emandako datuek garbi erakusten dute kilometro eta gorputz-gramo bakoitzeko kaloria-kontsumo baxuena txirrindulariarena dela. Aztertutako animalia eta makinen artetik, sagua azaldu zen energi xahutzaile handiena: 50 kaloria kilometroko. Frank Whitt eta David Wilson-en 1982ko Bicycling Science liburuan, beste ikuspegi batetik ematen zen eraginkortasun horren berri: hanketatik atzeko gurpilerako transmisioan galtzen den energia ehuneko batekoa baino ez da, galera horren zati handiena airean sartzeari dagokiolarik.
Kalkulu horiek baldintza berezietan eginak direla pentsatzekoa da: lauean, haizerik gabe, erdi mailako abiadura (20-25 km/h-koa). Izan ere, edozeinek daki bizikletaren energi errendimendua aldakorra dela, ez dela gauza bera lauean, maldan gora edo behera ibiltzea, makina arin edo tramankulu zahar, herdoiltsu batean, zoru erregular edo batxez jositako batean, etab. Hala eta guztiz ere, bizikletari, bere mugen barruan, tresna oso eraginkorra izatea aitortzen zaio.
Eraginkortasun honen funtsa bizikletaren diseinua dugu. Horri esker, gorputzeko muskulu indartsuenak, izterretakoak, erabiltzen ditugu mugitzeko; arrazoizko kadentzia batean gainera, eta jarrera erosoan. Bestetik, bizikletak giza indarrez mugitua izateko arrazoizko pisua du, eta airean sartzeko nahikotxo profil zorrotza.
Bizikletaren historian, oinarrizko ezaugarri hauen hobekuntza diseinatzaile eta egileen etengabeko ahalegina izan da. Mugitzeko erresistentzia txikiena egiten duen makinaren bila, pisua arindu, osagaien egokiera eta funtzionamendua hobetu eta aerodinamika areagotzea lirateke lortu beharreko helburuak, hortik sortzen den ibilgailuak maneiakor, seguru eta iraunkorra behar duela izan inoiz ere ahaztu gabe; arrazoizko prezioa ere izan behar du, jakina.
Mende honetako 20.eko hamarkada aldera, gaurkoen antza zuten bizikletak ikusten hasi ziren. Harez geroztik, aurrerapenak ez dira gelditu: materialak, fabrikazio-teknikak, neurriak,... Baina bi izan dira nagusiki diseinu aldetik bizikleta gehienetan finko samar iraun duten ezaugarriak: koadro trapezoidala eta erradiozko gurpilak. Azken urteotan ordea, bizikletaren diseinuari irauli handia eman zaio. Arrazoia, aerodinamika hobea lortzea.
Aerodinamikaren hobekuntza, edo bizikletaren itxuraldatzea
Aerodinamika hobetu beharrak bizikletari itxura berria eman dio.
Airearen erresistentzia txirrindulariak abiadura handian mugitzeko duen eragozpen gogorrena dugu. Agi denean, abiadura azkarrean gastatzen den energiaren % 90 horretarako erabiltzen da. Izan ere, erresistentzia hori abiaduraren karratuarekiko da proportzionala, eta horrek berekin dakar gure martxa bikoiztu nahi izanez gero egin beharreko lana bikoiztu ez baizik laukoiztu behar izatea, edo 25 km/h-ko abiaduran goazela bi aldiz indar handiagoa eginez gero, 35 km/h-ko abiadura baino ez dugula erdietsiko, eta pedalei eraginez ari zarela indarra bikoiztea ez pentsa nolanahiko lana denik.
Solido batek fluido batean barrena mugitzeko duen erraztasuna Cx sarkortasun-koefizientearen bidez neurtzen da, eta bien ezaugarrien funtzio izango da. Batetik, fluidoaren dentsitate eta biskositatea igo ahala, mugimendua eragotziago gertatzen da. Honek zerikusia izango du, beharbada, abiadura-errekor asko "altitude handitan" hausten saiatzearekin. Bestetik, solidoak aitzinapen-norantzan erakusten duen gainazala eta fluidoan barrena higitzean fluxu laminarra ala zurrunbilotsua sortzeko dituen ezaugarriak hartu behar dira kontutan. Cx koefizientearen neurketak haize-tunel famatuan egiten dira, gaur egun ordenadore bidezko diseinuaz lagundurik. Automobilen erregai-kontsumoa jaisteko bide bat, haien Cx txikiagotzea da.
Ildo beretik, txirrindulariaren eraginkortasuna handiagotzeko bide bat gizaki/makina bikotearen Cx optimizatzea da, eta xede horri erantzun nahi izatetik etorri dira azken urteotan bizikleta itxuraldatu duen hainbat berrikuntza. Aurreneko saiakuntzak Gitane etxeak burutu zituen haize-tunel batean, baina askok 1984. urtean kokatzen dute bizikletari begiratzeko era berri honen hasiera, Moser eta bere teknikari-taldeak Munduko orduko errekorra hautsi ahal izateko makina optimo bat eraiki nahian potentzial teknologiko handia erabili zutenean. Egia da, izan ere, harez geroztik lasterketa berezietan (banakako zein taldekako proba kronometratuetan) erabiltzen diren bizikletek beste zerbait diruditela, eta emaitzak ere haien alde agertzen direla. Kontuak kontu, nola hobetu zuen talde honek bizikletaren aerodinamika?
Aurrena, bizikleta/txirrindularia sistemaren altuera jaitsi beharra aztertu zen. Horretarako, jarrera makurtuagoa hartu ahal izan zezan, koadroaren aurrekaldea beherantz zuzendu zen, ohizko barra horizontalari inklinazioa emanez, koadro sofistikatu batzuetan kurba deskribatuz. Txirrindulariak era naturalagoan lor dezake bizkarra horizontal eramatea. Aurreko gurpila txikiagoa izatea eskatzen zuen diseinu berri honek, eta eskulekua ere koadroari lehen baino puntu baxuagotik atxekitzea. Bestetik, bizikletan "etzanda" joanez gero eskulekuaren heltze-puntu erosoen eta aldi berean eraginkorrena alderdi kurboa denez, horixe besterik ez zaigu orain interesatzen. Bi faktore hauek dira "sarde" itxurako eskulekuaren sorkuntzan eragina izan dutenak.
Haizea dabilenean, tropel handiak sarkortasun handieneko profila hartu ohi du.
Hurrengo arazoa gurpiletako erradioek biratzean sortutako turbulentziak murriztea da. Turbulentzia hauek aireak erradioen kontra jotzean sortzen dira. Norbaiti orduan joan den mendearen bukaera aldera asmatu baina inoiz arrakastarik izan ez zuen asmakuntza bati heltzea bururatu zitzaion: gurpil lentikularrari alegia. Garai hartan erradiozko gurpilak baino pisu handiagoa izateagatik mespreziatua izan zen, baina gurpil lentikularra askoz errazago sartzen da airean bizikleta zuzen doanean, hau da, bihurgunerik ez edo albotik haizeak jotzen ez duenean.
Moserrena bezalako helburuetarako, ezin egokiago zirudien, eta hala gertatu ere. Izan ere, haize-tunelean frogatua dago 36 erradioko gurpil baten aldean lentikular batek minutu bat baino gehixeagoko aurrerapena dakarrela 40 km-tan 48 km/h-ko abiaduran. Gurpil-mota honen bigarren mailako abantaila pisua da; inertzia handia dela medio martxa mantentzea errazagoa bait da, azkar eta abiadura konstantean joanez gero jakina.
Azken-azken orduko berrikuntza orain bi urteko Tour de France-ko azken etapan ikusi ahal izan genuen. Greg Lemond-ek U erako eskuleku osagarria muntatu zuen, ordurako ohizkoa zen sarde-itxurakoaren gainean. Dudarik ez, irabazi bazuen bere sasoi eta ausardiagatik egingo zuen, baina makina bat aldiz komentatu izan da eskuleku berezi hark garaipenean zenbaterainoko eragina izan zuen. Polemika ere ez zen faltatu, osagarri hura gaur egun Nazioarteko Txirrindularitza-Elkartearen arauen arabera onargarri ote zen argudiatuz. U erako eskulekua ordea, ez zuen Lemond-ek estraineko erabili.
Lehendik ere triathloneko probetan maiz ikusi ahal izan da antzeko eskulekua, U erako pieza osagarri bat izan beharrean, barra bakar batez egina. Kontua da haize-tunelean egindako zenbait saiakuntzak agerian jarri zuenez, sarkortasun-koefiziente handiagoa lortzen da gainazala zabalean txikiagotuz altueran baino. Horretarako, besoak aurrekaldera luzatzean zegoen gakoa. 40 km/h-ko abiaduran kilometroko bi segundoko abantaila omen dakar horrelako eskuleku bat erabiltzeak. Beste batzuek 40 km-ko distantzia 90 segundo azkarrago egiten dela diote. Honez gain, badirudi txirrindulariak arnasa lasaiago hartu eta indar egiteko ere jarrera egokiagoa lortzen duela.
Koadroaren ebakidurak aldaketa izan du azken aldi honetan. Koadro estandarrak ebakidura biribila (zirkunferentziala) du, eta aspalditik gauza jakina da fluido batean barrena mugitzean turbulentziak sortzen direla horrelako forma duen solidoaren atzekaldean. Frogatua dago, malko-erako ebakidura dela fluxu laminarra sortzeko onena. Ebakidura horri lamina aerodinamiko deritzo. Gaur egun ideia horretan oinarritutako koadroak eraikitzen hasi dira.
Aurreko berrikuntzei txirrindulariaren beraren jazkera aproposa ere erantsi behar zaie, jakina. Esan nahi baita, txirrindulariak berak daraman arropak ahalik eta gehien erraztu behar duela airean aisa sartzea. Horregatik erabiltzen ditu kasko bereziki diseinatuak (hauek ere lamina aerodinamikoaren erakoak; atzekaldetik luzatuak alegia), zetazko elastikoak,...
Azaldutako elementu berri guzti hauek erabiltzera, aldea ez da makala. Erlojuaren kontrako 100 km-ko taldekako proban munduko txapeldun den Sobiet Batasuneko taldeak, abantaila 10 minutukoa zela estimatu zuen.
Aerodinamika hobetzeak ezer gutxi balio duenean
Txirrindulariak duen lan handienetako bat airearen erresistentzia gainditzea bada, horretan hobekuntzarik dakarren edozerk berehalako aplikazioa izan beharko lukeela pentsa liteke. Baina erlojuaren kontrako probak kenduta, bizikletaren itxurak nagusiki lehengoan dirau. Zer dela eta?
Etapa arruntean (linean korritutakoan), karreristak tropelean doaz, eta bistan da airearen erresistentzia ez dutela denek neurri berean jasango. Jakin ere ondotxo daki inoiz bizikletaz koadrilan joan den edozeinek beste batzuk gure gurpilari lotuta doazen bitartean aurrean tiratzen joatea zein gogorra den. Txirrindulariak batabestearen atzetik doazela, frogatuta dago aurrenekoak bigarrenak baino 20 bihotz-pultsazio inguru gehiago mantendu behar dituela, 35 km/h-ko abiaduran korritzeko. Pultsazio-erritmo hau jaitsiz doa, ez hain neurri handian hala ere, bigarrenetik atzera.
Seigarren edo zazpigarren posizioetan berriz, turbulentzi arazoak sortzen omen dira, eta airearekiko babesa zalantzagarriago bihurtzen da. Tropel sendoaren barruan joatea, nolanahi ere, lasai samarra izan daiteke, aurrean doanaren energi erdia edo behar bait da. Eta "izan daiteke" esan dugu, zeren horko lanak, aldameneko lagunekin bakea izango badugu, oreka gorde eta zuzen joatea izango bait dira. Urtetako esperientziak emandako abilezia da hori.
Maldan gora bizikletaren ohizko diseinua egokiagoa izaten da.
Inor tropeletik ateratzekotan, azelerazio handiaz irten beharko du, eta kontu ere izan inor atzetik itsats ez dakion; "gurpilari lotu"z gero, nekez utz bait dezakegu atzean. Azelezario handiko makina behar dugu beraz; ez oso pisua, eta maneiakortasun onekoa, esan bezala, inork gure atzeko posizio abantailatsua hartzea nahi ez badugu egin beharko ditugun norabide-aldaketak azkar eta seguruak izan daitezen.
Mendiko etapan, gauzak are gehiago aldatzen dira. Aldapa igotzean, gainditu beharreko indar nagusia ez da airearen erresistentzia; grabitazioa baizik. Energi kontsumo bera eginez abiadura baxuagoak lortzen dira. Konparazio batera, launean 25-30 km/h-ko abiadura mantentzeko behar den energiak % 7ko malda 10-12 km/h-ko abiaduran igotzeko baino ez du balio. Airearen erresistentzia abiaduraren karratuarekiko aldatzen denez, martxa horretan mesprezagarri gertatzen da grabitazio-indarraren aldean.
Karrerista askori adituko genien aldapan norberaren indarrak direla balio dutenak; inoren atzean joatea ez bait da launean adinako mesedea. Cx optimoa izateak orduan ez du launean adinako garrantzirik izango, eta makinaren pisuan jarri beharko dugu arreta. Makina arin eta erantzun azkarrekoa behar dugu inoiz baino gehiago.
Kontutan hartu beharreko beste alderdi bat jarrerarena dugu; malda bat igo ahal izateko teknika desberdinak badaude ere, denetan eskulekuari posizio altu samarretik heltzea beharrezkoa bait da. Txirrindulariak normalean jarrera tenteagoa hartzen du, heltzeko puntu ohizkoenak eskulekuaren alde horizontala edo balazten aginte-burua direlarik. Nekez ikusiko dugu inor aldapa gogorra eskulekuari alde kurbatutik heltzen diola igotzen.
Horiek horrela, lehen azaldutako berrikuntzak lineako etapa laun zein menditsuetan zergatik ez diren erabiltzen bistan da. Gurpil lentikularrek, adibidez, bizikletaren azelerazio-ahalmena jaisten dute, pisu handiagoa dela eta. Gainera, haizeak albotik jotzen duenean gurpil-mota honek ikaragarri moteltzen du makina, eta hori ezezik, desorekatu ere egin dezake. Erlojuaren kontrako probetan ere gurpil lentikularra erabiltzea ez da besterik gabeko erabakia. Haize-arriskuari eta ibilbidearen ezaugarriei (bihurgune asko, maldatxoak, luzera,...) ondo erreparatu behar zaie. Zer esanik ez lineako etapan, eguraldiak izan ditzakeen gorabeherak eta tropelean korritzeak dituen eskakizunak kontutan hartzen baditugu: inortxok ere ez du erabiltzen.
Aldaketak aldaketa, ohizko bizikletaren itxurak lehengoan dirau.
Bestetik, koadroaren eta eskulekuaren diseinu aerodinamikoak bizikletaren maneiakortasuna eta ibilaldian zeharreko une eta inguru desberdinetarako moldagarritasuna txikiagotzen dute. Profil baxuko bizikletak ez ditu ohizkoak bezain erraz hartzen bihurguneak, eta txirrindulariaren jarrera neurri handi batean finkatu egiten du, ohizko eskulekuak jarreraz aldatzeko erosotasuna eskaintzen duen bitartean.
Azken orduko "irrintzia" den U erako eskuleku gehigarriak berriz, teknika eta ausardia handia eskatzen du bihurgunetan. Bizikletaren direkzioa oso sentikorra da, eta zuzen-zuzen joan ezean ezegonkor samarra da, doitasun handiz gidatu behar delarik. Horren seinale, erlojuaren kontrako probetan ere eskuleku zabal bati (ohizkoari zein ahuntz-adar formakoari) erantsita erabiltzea da, bihurgunetan hesiaren kontra joateko dagoen arriskua dela eta.
Hurrengo urteetan bizikletaren diseinuan ez da hobekuntza eta eraberritzerik faltako, baina nolanahi ere, koadro trapezoidal eta erradiozko gurpiletan oinarri duen diseinuak bolada baterako bizitza badu, eta ez motzerako seguraski.
Ez pentsa hala ere berrikuntzak aerodinamismoa hobetu asmoz bakarrik etorri direnik. Dagoeneko aipatua dugu aurreko lerroetan batzuetan bizikleta arina eta erantzun azkarrekoa behar dela. Beste batzuetan indargetze- edo amortiguazio-ahalmenaz eta egonkortasunaz ere hitz egin behar genuke. Ezaugarri hauek ere, erabilera desberdinek ezarritako eskakizunen arabera ahalik eta egokienak behar dira. Horiek azaltzeko, hurrengo batean koadroaren materialez eta geometriaz hitz egin beharko dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0eab8455b8b1 | http://zientzia.net/artikuluak/gauaren-aurkako-borroka-ii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gauaren aurkako borroka (II) - Zientzia.eus | Gauaren aurkako borroka (II) - Zientzia.eus
XVIII. mendera arte, erregai solido eta likidoak erabili dira, urteak eta mendeak igaro ahala erregai horiek findu egin dira eta errekuntza ere hobetu, baina ezin esan daiteke arlo honetan urte guzti horietan aurrerapen ikaragarriak gertatu direnik; lorpen teknologiko txikiak baizik.
XVIII. mendera arte, erregai solido eta likidoak erabili dira, urteak eta mendeak igaro ahala erregai horiek findu egin dira eta errekuntza ere hobetu, baina ezin esan daiteke arlo honetan urte guzti horietan aurrerapen ikaragarriak gertatu direnik; lorpen teknologiko txikiak baizik. Gauaren aurkako borroka (II) - Zientzia.eus Gauaren aurkako borroka (II)
Historia
40. alean esandakoa llabur-llabur bildu nahi izanez gero, hauxe esan liteke: gizakiak sua egiteko modua aurkitu zuenean, orain berrogei bat mila urte, gauari eta iluntasunari aurre egiteko modua aurkitu zuen. Hori gertatu zenetik eta XVIII. mendera arte, erregai solido eta likidoak erabili dira —olioa, argizagia, petrolioa, bilgorra—; urteak eta mendeak igaro ahala, erregai horiek findu egin dira eta errekuntza ere hobetu, baina ezin esan daiteke arlo honetan urte guzti horietan aurrerapen ikaragarriak gertatu direnik; lorpen teknologiko txikiak baizik.
Lehenengo iraultza argiztapenaren historian: gasa
XVIII. mendearen bukaeran iraultza azkar bat gertatu zen argiztapen artifizialean erregai berri bat agertu zenean; gasa alegia. Ikus dezagun nola gertatu zen.
1680.ean Johann Joachim Becher-ek harrikatzaren distilazio lehorra egitean, hau da, harrikatza airerik gabeko ontzi batean berotzean, harrikatzari gas bat zeriola ikusi zuen. Gas horrek erretzean gar bizi samarra ematen zuela ikusi zuen eta argi filosofiko izena eman zion. Ondorengo urteetan beste hainbat saio izan ziren; adibidez, 1739.ean Clayton-ek ere gasa lortu zuen harrikatzetik abiaturik.
1783.ean Belgikako Lovainako unibertsitatean kimika-irakasle zen Jan Pieter Minckelaer-ek gasezko argiaz argiztatu zuen bere hitzaldi-aretoa, baina saio isolatu hauek ez zuten ondorio praktikorik ekarri. Philippe Lebon-ek 1786.ean egurra ikaztu egin zuen ontzi itxitan eta horrela ekoiztutako gasak berokuntza eta argiztapenerako balio zuela frogatu zuen.
Argiztapenerako gasa
Historiari jarraipena eman baino lehen, definitu dezagun gas hori:
Argiztapenerako gasa gar bizi distiratsuz erretzen den gas-nahaste bat da. Ez du kolorerik, baina usain berezia bai. Haren dentsitatea 0,44 eta 0,62 gramo litroko bitartekoa da, zein ikatzez eta zein tenperaturatan ekoiztu denaren arabera. Lehengai askotatik atera daiteke —egur, turba, harrikatz, erretxina, petrolio, etab.etatik— airerik gabeko distilazioaren bitartez. Lehengai hauek nagusiki karbono, hidrogeno eta oxigenoz osatuta daude eta distilazio lehorra jasan ondoren konposatu hegazkor desberdinak ematen dituzte. Hauetako batzuk, hozten direnean, kondentsatu eta likidotu egiten dira, hala nola ura eta mundruna, beste batzuek gas izateari uzten ez dioten bitartean.
William Murdock, argiztapenerako gasa laborategitik industriara eta kaleetara eraman zuen asmatzaile ingelesa.
Azken hauexek dira, hain zuzen, purifikatu ondoren, argiztapenerako gasa osatzen dutenak. Ondokoak dira, nagusiki: hidrogenoa, metanoa, karbono-oxidoa, bentzola, etilenoa, azido karbonikoa eta nitrogenoa. Objekturen bat 500ºC-tan inguratuz gero, gas-nahaste hori gartu egiten da. Garraren argi-intentsitatea, lehenik, gas-nahasteak dituen hidrokarburo astunen —etilenoaren, bentzolaren— proportzioaren araberakoa da. Hidrokarburo hauek, garraren tenperaturan, disoziatu egiten dira, karbonoa zatiki txiki-txikitan askatuz. Karbono-zatiki hauek goritzean ematen diote garrari kolore hori berezia.
Bigarrenik, metano-proportzioaren arabera dago; metanoak ez du erretzean gar bizirik sortzen, baina tenperatura handia ematen dio garrari, karbono-zatiak goritzeko balio duelarik. Azkenik, garraren argi-intentsitatea, errekuntzarako eransten zaion aire-kopuruaren arabera dago. Aire gutxi erantsiz gero, zenbait hidrokarburok erabat erre gabe ihes egingo du atmosferara, garraren bizitasunaren kaltetan. Garra urdina izango da; alkohola erretzean sortzen dena bezalakoa. Bestalde, aire gehiegi erantsiz gero karbonoa ezin disoziatuko da eta garrak distira galduko du.
Eta gasa hiri-kaleetara iritsi zen
Hel diezaiogun berriz ere historiaren hariari. Eragin praktiko argirik gabeko hainbat saioren ondoren, William Murdock eskoziarra izan zen ikatz-ke aren, garai hartan eman zitzaion izendapena erabiliz, bultzatzaile nagusietakoa. Idi-maskuri bat hartu, ikatzezko gasez bete eta puztu ondoren (gaur egun baloiak puzten diren bezala) zuloan tutu estu baten muturra sartu eta tutuaren beste muturrean sua piztuz, gar bizi polita lortzen zuen. Horrelako saiotxoak egiten hasi zen eta 1792.erako bere etxea eta lantegia harrikatzezko gasez argiztatu zituen.
1.803.ean Boulton eta Watt-ek (James Watt, lurrin-makinaren asmatzaileak) Londreseko Soho auzoan zituzten fabrikak argiztatu zituzten. William Murdock-en jarraitzaile batek, Samuel Clegg izenekoak, gasa ekoizteko teknologia hobetu zuen, mundrun-lurrinen kondentsaziorako tresneria asmatuz eta gasa karearen bidez garbitzeko sistema aurkituz. Murdock eta Clegg-ek sozietate bat sortu zuten gas-instalazioak hedatzeko.
Auer erregailuaren irudi eskematikoa. Auer lanpara goritasunekoa da. Gasak ez du argia sortzen; gasaren errekuntzak beroa sortzen du eta zorroa berotzen. Zorroak, goritzen denean, argi-erradiazioak igortzen ditu.
Denda txiki bat argiztatu zuten gasaren bidez Londresen eta hiritarrak sor eta lor geratzen omen ziren hura ikusita. 1810.ean Londreseko Udalak baimena eman zien hainbat kaletan argiteria publikoa ipintzeko. Lanak egindakoan eta inauguraziorako dena prest zutelarik, azken unean baimena kendu egin zien Udalak. Honek, aldez aurretik zientzilari-talde bati gas-instalazioen segurtasunari buruzko aholkua eskatu zion eta zientzilariok tutuerian gas-ihes txiki bat gertatu eta sua piztuz gero sekulako eztanda gertatu eta auzoa suntsi zitekeela esan zuten.
Orduan, Clegg-i zerbait bururatu zitzaion. Londreseko alkatea eta zinegotzi guztiak bazkaltzera gonbidatu zituzten. Jangela gasezko argiztapenaz hornituta zegoen, baina hori, zegoeneko, ez zen inolako ezustea udal-agintarientzat. Bazkaldu ondoren, bapatean agertu zen Clegg eskuetan pikotx bat zeramala eta hau esan omen zien: "Alde egin baino lehen, eskatu zenuten eritzi zientifikoari buruzko zerbait erakutsi nahi dizuet". Gas-tutueriara hurbildu eta pikotxaz kolpeka hasi zen. Tutua zulatzea lortu zuenean sua inguratu zuen zulora. Hura ikusirik, zinegotziak, ikaraturik, jangelako aterantz abiatu ziren, baina atea giltzaz itxita zegoen. Haatik, espero zuten eztanda ez zen gertatu; horren ordez, zulotik gar baketsu bat baino ez zen kanporatu. Horrela frogatu zuten instalazioaren segurtasuna eta, jakina, baimena berreskuratu egin zuten.
1814.ean Londreseko gasezko argiteria publikoa inauguratu zen eta azkar asko hedatu zen Europan zehar. Londresekoaren ondoren Parisekoa etorri zen, 1817.ean; Hannover-en 1825.ean, Berlinen 1826.ean, Francfort-en 1828.ean, Vienan 1833.ean, Bartzelonan 1842.ean, Hamburg-en 1846.ean, etab. Amerikari dagokiola, jadanik 1801.ean Henfrey-k lignitotik erauzitako gasaz Baltimoreko areto handi bat argiztatu zuela aipatu behar da eta Baltimoreko gasezko argiteria publikoa 1816.ean inauguratu zela. Estatu Batuetan Europan bezain azkar edo are azkarrago zabaldu zen.
Azkar zabaldu zen bai, baina ez da ahaztu behar gasa arriskugarria dela. Izan ere, gasa eta airea zenbait proportzio jakinetan batzen direnean —gas-bolumen bat 6tik 10era aire-bolumenekin— nahaste lehergarria sortzen da. Eztanda-arriskua ez da gasaren arrisku bakarra. Jakina denez, gasa toxikoa da; gela bateko airean %3ko gas-proportzioa egotea aski litzateke bertan dauden pertsonak hiltzeko. Hala ere, gasa dagoen ala ez erraz antzematen da usainagatik, horretarako haren proportzioa airean %0,0001 izatea aski delarik. Hortaz, hasieran hainbat eztanda eta istripu gertatu ziren, teknologia berria bait zen, baina hala ere, kandela eta olio-lanparen aldean zituen abantailak, berekin zeraman arriskugarritasunari aise nagusitu zitzaizkion.
Esan bezala, gasezko argiztapena azkar nagusitu zen hirietako argiteria publikoan XIX. mendeko lehen erdian zehar, segidan barne-argiztapenera ere hedatuz. Hala ere, gasezko argiztapena azkar zabaldu zela esateak ez du esan nahi bidean etsairik aurkitu ez zuenik. Izan ere, ordurarteko argiztapen-sistemen aldean aurrerapen gaitza izan zen, posibilitate berriak zabaldu ziren eta orduko gizartearen bizimoduan eragin handi samarra izango zuela pentsatu behar dugu.
Orduan ere zientziak erlijioarekin egin zuen topo, nahiz eta ordurako Elizaren indarra Galileoren garaian bestekoa ez izan. Arrazoi teologikoak erabili zituzten teknikaren kontra integrista erlijiosoek: Jainkoak sortu zuen gaua, eguneko lanaren nekea atseden eta loaren bidez kentzeko. Beraz, gauaren aurka borrokatzea Jainkoaren aurka borrokatzea zen. XIX. mende-hasierako egunkari eta aldizkarietan oso idazki bitxiak argitaratu ziren gasezko argiztapenaren kontra, baina, ikusi dugun bezala, alferrikako ahalegina izan zen.
Hobekuntzak gas-lanparetan
Auer lanpara lehian aritu zen lanpara elektrikoarekin. Joan den mendearen amaieran, hau bezalako iragarkiak ageri ziren egunkarietan.
Gasezko argiztapenak garapen bizia eta azkarra izan zuen; ez bakarrik geografiari dagokionean, baita argi eta tresneriaren kalitateari dagokionean ere. Lehenengo unetik hobekuntzak lanparen errendimendua handiagotzera bideratu ziren. Gas-lanparetan erregailua da piezarik garrantzizkoena; sugarrari forma egokia eman behar bait dio, bestela tutuaren ahotik ateratzen den gas-zorrotadari aire gutxi nahastuko zaio eta ondorioz gar hitsa emango du, kedarra sortuko delarik.
Erregailuak burdina, letoi, portzelana edo esteatitaz egiten ziren. Ez-metalikoak hobeak ziren; ez zuten hainbeste bero zurgatzen eta ez ziren oxidoengatik butxatzen. Lehenengo erregailuek zulo zirkular bakarra zuten eta gezi-itxurako garra ematen zuten; ez ziren oso egokiak. Ondoren erregailu ebakia edo tximeleta asmatu zen. Botoi esferiko bat da eta gasa arteka estu batetik ateratzen da, sugarra launa ematen duelarik; zabalagoa luzea baino eta azalera handikoa. Bestalde, etxebizitzetan oso erabilia izan zen koroa-erako erregailua edo Argand erregailua (aurreko zenbakian azaldu genuen Argand lanpararekiko analogiaz eman zitzaion izen hori): zirkularra da, 12 eta 24 zulo bitartean dauzka; gasa haietatik ateratzen da gar zirkularra eratuz. Horrela, airea garraren kanpo aldetik eta barne aldetik igarotzen da, errekuntza hobetuz.
Ondoren, erregailuen bigarren belaunaldia agertu zen. Garraren distira tenperaturaren funtzio esponentziala da. Horregatik, komenigarria da garraren tenperatura ahalik handiena izan dadin. Airea 500ºC-ra berotuz gero, erregailuen argi-potentzia bikoiztu egiten zela ikusi zuten. Honetaz oharturik lanpara berriak diseinatu ziren, errekuntzan erabili behar ziren airea eta gasa aldez aurretik berotuz. Horrela egin zuen lehen aldiz Siemens asmatzaile aleman famatuak beraren izena daraman lanpara asmatu zuenean: argi-intentsitate berdina emateko, gainerako erregailuen aldean gas-kontsumoa heren bat txikiagoa zuen.
Gaur egun ere Auer lanparak asko erabiltzen dira energia elektrikoaren lineak iristen ez diren tokietan, hala nola kanpindenda, borda eta abarretan.
Dendatan salgai aurki daitezken Auer lanpararik berrienek propano gasa erabiltzen dute eta gas-kanilarekin sinkronizatuta dagoen pizgailu piezoelektriko bat daukate, pizketa automatikoa delarik.
Eskuargi edo linterna elektrikoa baino merkeagoa eta argi-errendimendu handiagokoa da. Gainera, argi-intentsitatea erregulatu egin daiteke.
Erregailuak hobetzeaz gainera, gasa bera ere hobetzen hainbat saio egin ziren, gasaren argi-ahalmena handiagotzearren. Hala ere, saio guzti hauek bertan behera gelditu ziren XIX. mendearen amaieran Auer-ek goritasunezko lanpara asmatu zuenean —Auer erregailua edo Auer lanpara—, hirugarren belaunaldiko erregailuei hasiera emanez; lanpara honetan ez bait da gasaren argi-ahalmena kontutan hartzen. Erregailu honetan, zorro edo alkandora batez inguratuta dago garra, zorro hori %99 torio-oxidoz eta %1 zerio-oxidoz osatuta egonik.
Gasaren errekuntzak goritu egiten du zorroa eta beronen osagaietan gertatzen diren erreakzio kimikoek erradiazio ikuskorra igortzen dute. Beraz, aldaketa kualitatibo nabarmena izan zen Auer lanpara ordurarteko argi-iturri guztien aldean. Izan ere, aurreko lanpara guztietan, —zuziak, olio-lanparak, kandelak, gas-lanparak— karbonoa zen goritzen zen elementua. Auer lanparan berriz, beste elementuak dira. Goritasunezko zorroek fabrikazio-prozesu luze eta korapilotsua behar dute, baina lanpara honen errendimendua oso handia da.
Jakin beharra dago Auer-ek bere lanpara merkaturatu zuenerako, Edisonek lanpara elektrikoa asmatua zuela eta hainbat urtetan bi lanparek konkurrentzian ihardun zutela. Eta gaur egun ere, mendira edo norabait kanpindendarekin joaten garenean zalantzarik ez dago "lumigas" delakoak, hau da, Auer lanparak, eskuargi elektrikoak baino argi gehiago eta merkeagoa ematen duela.
Amaitzeko, hona hemen, taula batean bildurik, gasezko argiztapenak egindako aurrerapena, hau da, metro kubiko gas erreaz lortutako argi-intentsitatea erabilitako erregailuaren arabera:
Erregailu arrunta |
zientziaeus-6dda1686e41a | http://zientzia.net/artikuluak/zenbait-aholku-ongi-lo-egin-eta-hobeto-esnatzeko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zenbait aholku ongi lo egin eta hobeto esnatzeko - Zientzia.eus | Zenbait aholku ongi lo egin eta hobeto esnatzeko - Zientzia.eus
Loaldi lasai eta egokia eta egun aktiboa erraztuko duen esnatzea posible dira ondoren emango ditugun zenbait trukori kasu eginez.
Loaldi lasai eta egokia eta egun aktiboa erraztuko duen esnatzea posible dira ondoren emango ditugun zenbait trukori kasu eginez. Zenbait aholku ongi lo egin eta hobeto esnatzeko - Zientzia.eus Zenbait aholku ongi lo egin eta hobeto esnatzeko
1990/12/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
Oheratzeko ordua oso une latza eta gogorra izaten da gauero lorik hartu ezinean "ibiltzen" den milioika pertsonarentzat. Ohetik jaikitzeko ordua are eta gogorragoa da martxan jartzea normala baino gehiago kostatzen zaien beste gizon eta emakume-talde handi batentzat. Loaldi lasai eta egokia eta egun aktiboa erraztuko duen esnatzea posible dira ondoren emango ditugun zenbait trukori kasu eginez.
(Argazkia: BIOK).
Loa erabat beharrezkoa da; hori gabe ez dago bizitzerik. Normalean loa izaten da neke fisikoa eta mentala gainditzeko modurik onena. Baina, zenbait kasutan, pertsona batzuei loak ia ez die mesederik egiten; esnatzean lotara joan zirenean bezain nekatuak edo nekatuagoak sentitzen bait dira. Kasu hauetan loaldiari lotuta dauden prozesu berrosatzaileak ez dira burutzen eta periodo horretan burutu behar duten energia eta erreserben berreskuratzerik ez da gertatzen.
Loaldiak, fenomeno biologiko desberdinen bidez, atsedena eta gorputz osoaren distentsioa eta garbitasuna lortzeko balio du. Zer gertatzen da, bada, loaldian?
Lan zerebrala (ideiak, pentsamenduak, irudiak, imajinak) eten egiten da, mugimendu automatikoak soilik geratuz.
Bizitza begetatiboaren zenbait funtzio murriztu egiten da eten gabe. Arnasketa motelagoa da, sakonagoa, eta bihotz-taupadak ahulagoak dira, pultsazio-kopurua txikiagotuz. Zirkulazioa erritmo motelagoan egiten da eta odol gutxiago iristen garunera. Tenperatura jaitsi egiten da, gradu bat inguru. Desgastea minimoa da gorputz osoan.
Izerdi-guruinak, alderantziz, bizkortu egiten dira eta mikrobioen aurkako defentsa eta toxinen eliminazioa (gibelean eta giltzurrunetan burutuak) eraginkorragoa da.
Baldintza normaletan prozesu horiek guztiak atseden-orduetan gertatzen dira. Orduantxe izaten da loaldia probetxugarria. Arazoa gure gorputzak behar lukeen adina ordutan lo egitea lortzen ez dugunean sortzen da, edota loaldia oso arina izaki, egiazko atsedenik hartu ezin dugunean. Horixe da ohean denbora gutxi egon arren ordu horiek ongi aprobetxatzen dituzten pertsonak eta ordu asko ohean egonik ere behar bezala errekuperatzen ez diren pertsonen arteko diferentzia.
Ohera joan aurre-aurretik bainua hartu. Hobea da beti bainua dutxa baino; bainuak erlaxatu egiten bait du.
Azken honen arrazoiak desberdinak dira, noski. Eritasuna lorik hartu ezinaren arrazoia izan daiteke. Baina, beste askotan, arazoa sudurrean egongo da (begetazioak, arnaskera desegokiak, etab.). Nahikoa izango da, beraz, urtetan garatutako aztura edo ohitura desegokiak uxatzea, loaldiaz askoz ere hobeto aprobetxatzeko. Hona hemen zenbait aholku:
Ez aldatu asko oheratzeko ordua; ordua hurbiltzen ari denean gorputzaren tenperatura jaitsi egiten bait da, loaldirako gertatuz. Une hori pasatzen uzten badugu, gero gehiago kostatuko zaigu lokartzea. Baina, ordutegiaren kontu horrekin ere ez obsesionatu, mesedegarri ez eta kaltegarri izan daiteke eta.
Afaria oheratu baino bi ordu lehenago egin, digestioa egina egon dadin. Bitaminatan, karbohidratotan eta fosforotan aberats diren elikagaiak kontsumitu (arrautzak, esnea, jogurta, gazta) eta albora utzi gantzak eta frijituak, hesteetako fermentazioa eragiten dutelako, hala nola eszitanteak (kakaoa, alkohola, eta kafea bereziki).
Afaldu ondoren paseotxo bat, astiro eta lasai-lasai. Goizeko footing-aren erabat alderantziz. Muskulu nekatuek loaldi sakon eta osatzailea dakarte.
Oheratzerakoan maskuria hustu eta, ahal izanez gero, baita hesteak ere. Pixalarria da, pertsona edadetuetan bereziki, loaldia moztu eta izorratzeko arrazoi nagusietako bat.
Zintz egin; erretzaileek batez ere. Eta karkaisak badauzkazu egin gargarak ur epelarekin lotara joan aurretik. Flemak direla eta, sortutako jarioak sudur atzera eror daitezke, hemendik eztarrira eta honek loaldia eta atsedenaldi normala eragotz ditzake.
Belar-ura hartu oheratu aurretik (berbena-belarra, ezki-lorea, menda) edota basokada bat esne epel.
Gelako tenperatura ez dadila altuegia izan (18C asko jota). Gela ongi egurastu. Garrantzi handikoa da gauez aireztapena ongi neurtzea, lotan dagoenaren arnasbideetara zuzenean hel ez dadin. Gelako tenperatura altuegia baldin bada, birikek eta bihotzak normalean baino lan gehiago egin beharko dute, gorputzaren tenperatura jaitsi erazteko. Alderantzizko kasuetan, pertsona hotzez dagoenean alegia, gorputza hotz horren kontra aritu beharrean egongo da, eta ez du behar bezala deskantsatuko.
Ohera joan aurre-aurretik bainua hartu, ur epel-berotan (30-35 gradutan). Hobea da beti bainua dutxa baino; honen eragina estimulatzailea bait da.
Ahal den neurrian tabakoa erretzeari utzi. Nikotina eszitantea dela gauza jakina da.
OHERA JOAN
Aipatutako neurri batzuk edo guztiak hartu ondoren, heldu zaigu ohera joateko UNE KRITIKOA. Batzuek izugarrizko beldurra diote, lorik ezin hartuko dutela pentsatuz, eta horregatik beti momentu hori atzeratzen aritzen dira. Baina aurre egin behar zaio, obsesionatu gabe, loaldiaz gehiegi pentsatu gabe...
Ohera sartuta, erlaxatu zaitez. Erlaxazioa mekanismo sinplea da, teorian, baina ongi ikasi beharrekoa eraginkorra izango bada. Lokartzeko beharrezkoak dira erlaxazio muskularra eta erlaxazio psikikoa edo mentala.
Muskuluen erlaxazioa da loaldirako prestaketarik onena. Horretarako ohean etzan behar da, ahozgora, besoak luze-luze eta oinak ere estiratuta daudela. Ondoren muskulu guztiak askatu egin behar dira, begietatik hasiz: betazalak bakarrik itxi daitezela, baina bortxatu gabe. Iluntasunak erraztu egiten du prozesu hori. Beraz erabat ilunpetan dagoen gela behar-beharrezkoa da lo arina dutenentzat.
Ondoren ahotsaren muskuluak lasaitu behar dira. Pentsatzeko gaitasuna hitz egitekoarekin oso lotua dago, eta muskulu hauek erlaxatuz pentsamendua dezente frenatzen da. Kokotsa erortzen utzi. Baraila estu-estu dutela lo egin ohi dutenek aharrausia eragin behar dute; horrela sortzen den arnaskera eta erlaxazioa oso erremedio onak bait dira lokartzeko.
Ondo goaz, baina ez dugu bukatu: atzetik datoz gainerako muskuluak (besoak, zangoak, enborra, etab.). Lepoa ez dadila zurrun geratu. Gorputzadarrak hilak baleude bezala, mugimendurik gabe, erortzen utzi. Hasiera batean erlaxazio muskularrak ahalegin kontziente bat eskatuko du, baina denbora baten ondotik prozesua errutina bihurtuko da.
Lo-egoeratik esna-egoerarako pauso horrek, uste baino garrantzi handiagoa du. Gaizki esnatzeak goizeko martxa normala aldaraz dezake.
Erabateko erlaxazio muskularra lortu dugunean, edo hobe oraindik berarekin batera, adimena ere erlaxatu beharra dago. Aurreko postura berean arnasketa erritmikoa mantendu, motela eta sakona, lo dagoen edozein pertsonak duenaren antzekoa.
Prozesu hau ongi eginez gero, normalean loa etorriko da. Baina lo egiteko asmoa ez da beti nahikoa izaten. Askotan ideia bat, imajina bat, edota mina, loezina eragiteko nahikoa arrazoi badira. Ondoez fisikoren bat denean, logikoena lehen-lehenik hura baztertzea da: ez da erraza lo egitea haginetako minez dagoenean, gripeak jota edo hesteetako gaitzen bat duzunean. Kasu hauetan erlaxazioa, komenigarria den arren, ez da hain eraginkorra izango.
Ohera kezka edo preokupazioren batekin joanez gero, seguruenik ezingo da lokartu. Beraz, burutik uxa itzazu. Ez da, ordea, beti posible izaten kezkak erabat desagertzea. Onena burua ez bortxatzea izango da; berak aukera ditzala nahi dituen ideiak, munduko inkoherenteenak badira ere. Arazoek, preokupazioek edota problema afektiboek ez dute ia inoiz soluziorik ordu horietan. Biharamunean eta adimena esna dagoela, beste era batera ikusiko dira.
Erlaxatzeko ahalmena erabat gauza naturala dela ongi asko frogatzen da umetan. Urteen poderioz eta kontzientzia gehituz doan neurrian gutxitu edo galdu egiten da.
BAKARRIK EDO LAGUNAREKIN?
Bakoitzaren ohiturak agintzen du. Alboan inor baduzu, seinale berarekin gustora zaudela. Baina agian beste pertsona horrek sortutako molestiak (zurrungak, etab.) esnarazteko adina arrazoi badira. Kasu horretan, hobe bakarrik, lagunarekin gaizki baino.
ZENBAT ORDU BEHAR DIRA LOTAN?
Ezin esan daiteke zehatz-mehatz zein den lo egiten pasatu beharreko ordu-kopurua. Hainbat eta hainbat faktore daude tartean: adina, klima, lana, iharduera fisikoa, ohiturak, elikadura, ingurune familiarra edo soziala, etab.
Garbitzea, iratzargailuak jo ondoren eman beharreko bostagarren pausoa da. Hona hemen proposatzen ditugun pausoak: nagiak atera, ariketa fisikoak egin, dutxa hartu eta zerbait likidoa hartu geure burua garbitu eta ondoren lasai-lasai gosaldu.
Adinak garrantzi handia du: jaioberriek ia 20 ordu egiten dituzte lotan egunero. Goseak, pixak edo postura desegokiek bakarrik esnarazten dituzte, eta ase direnean edo garbi daudelarik, berriro lo hartzen dute. Hazten goazen neurrian lo-premia txikiagoa da, eta zahartzaroan are eta txikiagoa.
Pertsona helduarentzat egunero 9 ordu baino gehiago edo 5 baino gutxiago lo egitea kaltegarria izan daiteke. Bestalde lo egiteko unerik eta lekurik aproposenak aukeratzen ere jakin egin behar da. Eta ez ahaztu loa ez dela metatzen. Pertsona batek hiru egunetan jarraian gauero ohizko orduak baino bi ordu gutxiago lo egiten baditu, ezin pentsa daiteke laugarren egunean sei ordu gehiago lo egingo duenik. Ordu horiek joan ziren eta galdutakotzat eman behar dira.
EGUNA ONGI HASI
Esnatze egoki edo desegokiak egun osoko ihardueran duen eragina oso handia da. Gogoratu bestela oin txarrarekin edo ezkerreko oinarekin esnatu dioen esaera zaharra. Gaizki esnatzeak goizeko martxa normala (eta batzuetan baita egun guztikoa ere) aldaraz dezake.
Lo-egoeratik esna-egoerarako pauso horrek, uste baino garrantzi handiagoa du, eta beraz, arreta berezia eskaini behar zaio. Ikus ditzagun, bada iratzargailuak jo ondoren eman beharreko pausoak:
Lehen-lehenik, inoiz ez bota zeure burua ohetik behera. Animaliek, eta hori beraien senagatik dakite, poliki-poliki esnatzen dira, nagiak kentzeko astia hartuz. Zergatik ez guk gauza bera egin? Zakur batek egin ohi duenari erreparatu bestela: bere zangoak pixkanaka luzatzen ditu, bizkarrezurra eta belarriak ere bai. Eta aharrausi egiten du, behin eta berriz. Zeharo esna dagoenean bakarrik jaikiko da. Horrelako zerbait egin beharko genuke guk ere: ohean bertan, zenbait ariketa muskuluak biguntzeko, besoak eta zangoak mugitu (baita bizkarra ere) gorputzak erreakzionatu eta tentsioa har dezan. Lan honetan 10-15 minutu eman daiteke inolako lotsarik gabe.
Jaiki ondoren, ariketa fisikoak egin behar lirateke, ahal izanez gero leihoa edo balkoia irekitako gelan. Hauxe da gimnasia egiteko eguneko unerik egokiena. Honetan eman daitekeen denbora, bakoitzaren presen araberakoa izango da, baina minutu batzuk aski dira.
Ondoren gorputz osoa bizitu eta estimulatuko duen dutxa hartu, agoanta daitekeen urik hotzenarekin. Lotarakoan erlaxatzeko ur beroko bainua hartu behar bazen, orain ur hotzak estimulu bezala funtzionatzen du.
Hurrengo pausoa, zerbait likidoa hartzea da. Basokada ura, zumoa edo infusioren bat; bakoitzak gustokoen duena. Zumoa bada, izan dadila naturala eta egin berria; ez utzi hozkailuan, bitaminak gal ez ditzan.
Pertsona askok, esnatu bezain pronto, irratia pizten dute, eta horrek batzuei logurea ematen die. Teorian ez luke horrela izan behar; edozein hots edo soinu entzuteak loaldia eten egiten bait du, normalean. Aurrez aipatutako biguntze-prozesua egiten bada, irratia oso lagun egokia izan daiteke bitartean.
Gero garbiketa dator (bizarra moztea, makilatzea, etab.) eta ondoren lasai-lasai gosaldu. Presak, lan-ordutegia etab. direla medio, askotan etxetik harrapaladan atera ohi gara urdaila bete gabe (eta hori ez da batere egokia). Gosari fuerte eta orekatua hartu behar da, egunari behar bezala aurre egiteko. Ohitura-kontua izango da, baina gure artean oso gutxi dira gosarian hartu behar luketen adina kaloria ahoratzen dutenak.
Fruta-zumo bat (laranjarena, bereziki)
Tostadak gurin, mermelada edo eztiarekin
Kafesnea edo txokolatea |
zientziaeus-21bc5cf25ed6 | http://zientzia.net/artikuluak/gorliz-ingurua-euskal-herriko-txoko-ederra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gorliz ingurua: Euskal Herriko txoko ederra - Zientzia.eus | Gorliz ingurua: Euskal Herriko txoko ederra - Zientzia.eus
Bilbotik Ipar-ekialderantz, Bizkaiko Uribe-Kosta eskualdean kokatzen da Gorlizeko Udalerria. Herri honek, aukera interesgarri ugari eskaintzen die bisitari naturzaleei urtaroz urtaro.
Bilbotik Ipar-ekialderantz, Bizkaiko Uribe-Kosta eskualdean kokatzen da Gorlizeko Udalerria. Herri honek, aukera interesgarri ugari eskaintzen die bisitari naturzaleei urtaroz urtaro. Gorliz ingurua: Euskal Herriko txoko ederra - Zientzia.eus Gorliz ingurua: Euskal Herriko txoko ederra
Geografia
Bilbotik Ipar-ekialderantz, Bizkaiko Uribe-Kosta eskualdean kokatzen da Gorlizeko Udalerria. Bere hondartzaren edertasun eta zabaltasunak zentru turistiko garrantzitsu bihurtu du Gorliz. Herri honek, aukera interesgarri ugari eskaintzen die bisitari naturzaleei urtaroz urtaro. Neguan Billano Lurmuturreko itsaslabar latzez osoturiko paisaiaz goza daiteke; Ermua mendiko landazabal loretsua udaberrian; udan Astondoko baso itsua, edo bestela, hondartza inguruko dunak ere bisita daitezke, eta udazkenean, Butroeko Gaztelu alderantz ibilaldia egin daiteke, non basoko hostoek ibilbidea kolore liluragarriz janzten duten.
Azkorriagako gotorlekua. (Argazkia: J.M. Galarza).
Nahiz eta inguru honetan giza presioa handia izan, oraindik flora- eta fauna-barietate handiko ekosistema urtarrak eta lehortarrak daude bertan. Adibidez, dunak, itsaslabarra, Kantauriko artadia, padura, baso mistoa eta urbazterreko ekosistemak bereiz daitezke.
Lehena, Gorlizeko Ospitalearen inguruan, duna-segida dela medio bi zonatan banatzen da: bata itsas pinuz (Pinus pinaster ssp maritima), milaska frantsesez (Tamarix gallica) eta elkarteko beste espeziez —astobelarrez (Oenothera biennis) eta armikaz (Eryngium campestre)— finkaturik dagoena. Besteak, itsasotik hurbilago, mugikorra izanik beste espezie hauek ditu: itsasarmika (Eryngium maritimum), itsas lilipa (Pancratium maritimum), Festuca juncifolia gramineoa, itsas esnebelarra (Euphorbia paralias) eta itsasotik oso hurbil dauden hareak kolonizatzen dituen hareondokoa, Amophila arenaria gramineoa.
Antxeta mokogorria. (Argazkia: L.M. Urkiza).
Halaber, Billano Lurmuturreko bidean barrena, Astondotik Landaluzeraino itsas aldean agertzen diren labarrek, itsas ikuskizun xarmangarria eskaintzeaz gain, berezko landare-espezie ugari dute: labar hauen maldak, irasail heliofiloz (Pteridium aquilinum) eta espezie nagusitzat ainarra burusoila (Erica vagans) eta otabera arrunta (Genista hispanica) duten kostaldeko txilardiaurrez eta txilardiz estalirik daude nagusiki. Lurra zertxobait azidoagoa denean, beste espezie batzuk agertuko zaizkigu: otea (Ulex europaeus), ainarra arrunta (Calluna vulgaris) eta ainarra purpura (Erica cinera) esate baterako. Itsaslabarreko oinaldeetan, gazitasunaren aldakuntzari ongien egokitzen zaizkion espezieak aurkituko ditugu: Festuca rubra gramineoa, plantaina (Plantago maritima), eta abar...
Labar hauetan formazio geologikoetan berezienetariko bat aztertzeko aukera izango dugu; Flysch beltza alegia. Hau, lutita, harearri eta konglomeratuzko geruzez osaturik, itsaspeko ingurune sakonean sortutakoa da. Bestalde, itsaslabarreko kaletan kostaldeko hegazti itsastarrak ikus daitezke, hala nola ubarroi handia (Phalacrocorax carbo), ubarroi mottoduna (Phalacrocorax austotelis), txenada arrunta (Sterna hirundo), kaio hauskara (Larus argentatus), antxeta mokogorria (Larus ridibundus) eta abar.
Astondoko dunak. (Argazkia: A. Perosanz).
Astondon eta Billano Lurmuturreko eta Ermua mendiko basotxoetan Kantauriko Artadi Kaltzikola daukagu. Aspalditik, gehienbat egurretarako eta ikatza egiteko ustiatzeagatik jasan duten atzerakada dela eta, baso-egitura zarratua eta trinkoa eratzeagatik berde ilun koloreko zona hauek izugarrizko balio botaniko, faunistiko eta paisajistikoa dute gaur egun. Komunitate honetako espezie bereizgarriak hurrengo hauek dira:
Artea (Quercus ilex), zuhaitz hostoiraunkor, hostozabal eta altuera handikoa, 20 m-raino iritsi daitekeelarik, nahiz eta maiz zuhaiska eran aurkitu. Hostoak itxura aldakorra eta kolore berde iluna izanik, larrukarak dira.
Gurbitza (Arbutus unedo), udazkenean zabaltzen diren lore zuridun zuhaitza. Fruituak helduz doazen neurrian hori-koloretik gorri distiratsura pasatzen dira; jan daitezke, baina ez dira zapore onekoak.
Endalaharra (Smilax aspera), lore zuri-horixkak eta fruitu beltzak edo gorriak dituen eta 15 m-ko altuera lor dezakeen arantzez hornituriko landare igokaria da.
Billano irla. (Argazkia: J.M. Galarza).
Inguruko zelaiak mugatzen dituzten zuhaixka-mendelen asoziazio honetako beste espezieek —gartxu hostozabalak (Phyllirea latifolia), txorbeltzak (Ramnus alaternus), arkakaratsak (Rosa serpenvivens), ruscok (Ruscus aculeatus), legeltxorrak (Lentiscus...) eta abarrek— adierazten dutenez, artadi kaltzikolaren banaketa askoz handiagoa izan zitekeen gizakiak parte hartu izan ez balu. Mendetan zehar baso hauek batipat egurretarako ustiatu direnez gero, gaur egun Gorlizeko paisaian sakabanaturik ikusten diren basotxo anderatu edo degradatuak dira. Hala eta guztiz, baso hauek zolua babesten eta hobetzen dutelako dira garrantzitsuak.
Padurak (Plentziako itsasadarrean, Gandia auzotik gertu, Junkeran), gazitasun handira eta istil periodikotara moldaturik dauden espezieak ditu. Ekosistema honek duen landare-asoziazioari esker, habitat honetan hegazti urtar asko ikus dezakegu. Esate baterako: lertxun hauskara (Ardea cinerea), lertxuntxo txikia (Egretta garzetta), txirri arrunta (Calidris alpina), kaio hauskara (Larus argentatus), eta abar... Padura hau, nahiz eta zabalera laburrekoa izan, oso ondo kontserbaturik dago. Itsas marearen eragin handiena jasaten duten tokietan Spartina maritima gramineoa hedatzen da.
Bere hedapen zabalagatik ia zuhaiska-formako halofitoen zonak nabarmendu egiten dira. Itsasgoraren mailaren gaineko lehenengo lerroan kokatzen den asoziazio honek itsas getozka (Halimione portulacoides) espezie karakteristikotzat du. Honekin batera, ondorengo beste espezie laguntzaile hauek ditugu: belar gazia (Salicornia ramosissima), Inula erithmoides konposatua, Sarcocornia fructicosa kenopodiazeoa, eta abar... Atzekaldean, marearen noizbehinkako istildura dagoen lekuetan beste zerro bat eratzen da (ihiak nagusi direlarik) eta maila hidrikoa jaisten den tokietan milaska frantsesa (Tamarix gallica) ikus daiteke.
Padura. (Argazkia: A. Perosanz).
Bestalde, urbazterreko basoak, haltza nagusi delarik, Butroe ibaiko toki batzuetan galeri egiturak eratzen ditu. Oraindik ibaibazterreko ekosistemaren espezie bereziak ikus daitezke.
Adibidez: haltza (Alnus glutinosa), sahatsa (Salix atrocinerea), urritza (Corylus avellana)... Zuhaixka eta belar-estratuetan beste espezie hauek ditugu: San Jose lorea (Primula elatior), suge-belarra (Arum italicum), urrebotoia (Ranunculus repens), ezpata-belarra (Carex pendula), azeri buztana (Equisetum sp), endalaharra (Smilax aspera)... Ingurune honekin erlazionaturik dauden hegaztiak ikusteko aukera ere izango dugu: lumaje beltzezko uroiloa (Gallinula chloropus), moko gainean gorriunea duelarik; martin arrantzalea (Alcedo athis), moko luzedun hegazti txikia, kolore urdin eta laranjatuak dituelarik; oso lotsatia eta urpean luzaro iharduteko gai den txilinporta txikia (Podiceps ruficollis), buztanikara zuria (Motecilla alba), buztanikara horia (Motecilla cinerea), txilinporta txikia (Podiceps ruficollis) eta abar. Anfibioen artean, igel arrunta (Rana perezi), apo arrunta (Bufo bufo) eta txantxiku iberiarra (Alytes obstreticans) ditugu. Narrastiak ere aurki ditzakegu: suge gorbataduna (Natrix natrix) eta ursugea edo suge biperakara (Natrix maura) adibidez.
Suge biperakara 80 cm-ko luzera izan dezakeen ofidio urtarra da. Erasoa sentitzen duenean mehatxu egiten du gorputzak "S" itxura hartuz, burua zapalduz eta triangelatuz eta bide batez usain kiratsua ekoiztuz eta putz eginez; beraz, biperaren portaera hartuz. Hala ere, guztiz kaltegabekoa da.
Primula elatior. (Argazkia: Ekolan).
Azkenik, ekosistema ezberdinek Butroe ibaia inguratzen duten mendi-magaletan, substratu basiko eta zertxobait azido diren zolu eutrofoetako landare-espezie tipikoak aurkituko ditugu. Espezie hauek baso misto hostozabaleko ekosistemakoak dira, bertan haritz kankaduna (Quercus robur) espezie nagusi delarik. Honekin batera beste espezie laguntzaile batzuk ere baditugu: lizarra (Fraxinus excelsior) eta gaztainondoa (Castanea sativa), urritza (Coryllus avellana), astigarra (Acer campestre) eta abar. Zuhaixka-geruzan beste batzuen artean honako espezie hauek ditugu: zuhandor gorria (Cornus sanguinea), elorri zuria (Crataegus monogyna) eta abar. Eta belar-geruzan: Polystichum setiferum eta Dryopteris affinis iratzeak, erratza (Ruscus aculeatus), bioleta (Viola sylvestris), urrebotoia (Ranunculus nemorosus) eta abar. Gorlizen zoritxarrez, Euskal Herriko beste hainbat tokitan bezalaxe, ekosistema hauek pinu eta eukalituek ordezkatu dituzte.
Azkenik, ibilaldia Butroeko Gaztelu inguruan dauden baso-zelaietan amaituko dugu. Gaur ikus dezakegun eraikina, Butroeko jaunen ondorengo zen Torrecilla-ko markesak bultzata, Cuba-ko markesak eraiki zuen XIX. mendearen amaieran Butroeko jaunen dorretxea zegoen lekuan (VII. mendekoa zen). Oraindik ere antzinako harresiaren dorre batek zutik dirau. Antzinako dorretxearekin zerikusirik ez duen gaztelu erromantiko hau, garai hartan oso preziatua zen neogotiko estilokoa da. Gaztelua inguratzen duen lorategi ikusgarrian atzerritik ekarritako zuhaitz galantak (zedroa, magnolia, nekosta, palmondoa...) espezie autoktonoekin (haritz, hagin, gaztainondo, lizar, haltz etab.ekin) nahasten dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-dc5e19dd1589 | http://zientzia.net/artikuluak/hermann-muller/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hermann Muller - Zientzia.eus | Hermann Muller - Zientzia.eus
Biologo iparramerikar hau 1890.eko abenduaren 21ean jaio zen. 1946. urtean medikuntzako Nobel Saria lortu zuen. Indianapolisen hil zen 1967.eko apirilaren 5ean.
Biologo iparramerikar hau 1890.eko abenduaren 21ean jaio zen. 1946. urtean medikuntzako Nobel Saria lortu zuen. Indianapolisen hil zen 1967.eko apirilaren 5ean. Hermann Muller - Zientzia.eus Hermann Muller
Biografiak
Biologo iparramerikar hau orain dela ehun urte jaio zen New Yorken; 1980.eko abenduaren 21ean hain zuzen. Bronx auzoan Morris kolegioan egin zituen ikasketak, bertan zientzi klub bat sortuz.
1907. urtean, Columbiako unibertsitatera joan zen beka baten laguntzaz eta han burutu zituen bere ikasketak 1916. urtean doktoregoa lortu arte. 1911. urtean Thomas Morganen gidaritzapean fruta-euliaren genetika aztertzen hasi zen. Eulian mutazioak nola sortzen ziren ikusteko aukera izan zuen, baina Mullerrek mutazioak bizkorrago sortu nahi zituen. Biologoak denbora askoan zain egon beharra ez zitzaion ongi iruditzen.
Muller bere gisa ikertzen hasi zenean, mutazioak azkarrago sortzeko metodoak bilatu nahi zituen. 1919. urtean adibidez, tenperatura igota mutazioak ugaldu egiten zirela ikusi zuen. Geroago jakin zuenez, hura ez zen geneen eszitazio orokorraren emaitza. Izan ere beti gene bat bakarrik agertzen zen erasanda, bikoteko beste kromosoman zegoen genea normal mantentzen zelarik. Horregatik Mullerrek, beroaz bultzata aldaketak molekula-mailan ala molekularen barne-mailan gertatzen zirela pentsatu zuen.
Hermann Muller-ek X izpiak erabili zituen euliengan mutazioak sortzeko. Horrela biologoek material genetikoa laster eskuratzen dute eta baita hobeto aztertu ere.
Mutazioak bizkortzeko X izpiak erabiltzea bururatu zitzaion. Bero arrunta baino bortitzagoak ziren eta kromosoma batera izpia zuzenduta, puntu jakin batean bakarrik izango zuten eragina. 1926. urtean ohartu zen zuzen zebilela; X izpiek asko ugaltzen bait zituzten mutazioak.
Fenomeno hark bazituen bere abantailak. Batetik, mutazio asko sortuta biologoek aztertzeko nahikoa materiala izan zezaketen denbora luzez zain egon gabe. Bestetik, mutazioen eragile ezer izpiritualik ez zela frogatzen zuen; biologoak berak bait zeukan mutazioari hasiera emateko aukera. Geroxeago Albert Blakeslee botanikariak frogatuko zuenez gainera, erradiazioez gain substantzia kimiko arruntak ere gai ziren mutazioei hasiera emateko.
Iparrameriketako depresioaldian, Mullerrek krisialdi bat izan zuen eta Europara etorri zen. Berlinen eta Sobiet Batasunean lan egin zuen, baina genetikaz Lysenko-ren ideiekin bat ez zetorrelako Sobiet Batasunetik joan egin zen.
Mullerrek bere ikerketetan ikusi zuenez, mutazio gehienak kaltegarriak ziren. Mutazio erabilgarri edo abantailatsuak bakarrik ziren mesedegarri eboluzioan, eta kaltegarriek, suntsitzeko joera zuten. Beraz eboluzioak segitu behar badu, ez dago mutazio kaltegarri asko edukitzerik. Bestela espezieak segida izan dezan indibiduo akastun gehiegi agertuko litzateke.
Mullerrek lan handia egin zuen X izpiak medikuntzako diagnostiko eta terapian ez zirela beharrezko jakin erazten. Bazekien X izpien dosi handiegiak hartuta minbizia sortzen zela. Mullerrentzat minbizia mutazio-mota bat zen, zeinaren bidez zelula normala minbizi-zelula bihur zatekeen.
Hala ere Mullerrek gonadak X izpien eraginpean edukita mutazio positiboak izaten zituztela ikusi nahi zuen; bai baldintza medikotan eta bai baldintza industrialetan.
Bigarren Mundu-Gerra amaituz geroztik, Mullerrek lan handia egin zuen saio nuklearren ondorioz erradioaktibitateak sortzen zituen mutazioen arriskua aldarrikatzen. Erradioaktibitateaz mutazioak maizago sortzen dira eta horrek gizaterian sor ditzakeen kalteak garbi ikusten zituen Mullerrek.
Bestetik Muller, lehenago Francis Galton bezalaxe, gizateriaren osasun genetikoa hobetzearren neurri eugenesikoak hartzearen aldeko agertu zen; herentziaren lege genetikoak gizakiengan aplikatzearen aldeko alegia. Jenioak kontserbatzeko esperma-bankuak sortzeko ideia teorikoaren defendatzaile izan zen.
Gai hau dena dela, nahikoa arriskutsua izan da eta da. Izan ere zoritxarrez eugenesiaren defendatzaile sutsuenak normalean ez dira zientzilariak izaten eta hizkera zientifikoa erabiltzen dute beren arrazakeriazko helburuak lortzearren.
Muller dena den, Europatik berriro ere Iparrameriketara itzuli zen eta han Indianako unibertsitatean katedra eman zioten. 1946. urtean medikuntzako Nobel Saria lortu zuen. Indianapolisen hil zen 1967.eko apirilaren 5ean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c228c83030fd | http://zientzia.net/artikuluak/od-gaixotasunen-intzidentzia-normala-1989an/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-12-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Od gaixotasunen intzidentzia normala 1989an - Zientzia.eus | Od gaixotasunen intzidentzia normala 1989an - Zientzia.eus
1989an obligazioz deklaratu beharreko gaixotasunen kopurua
1989an obligazioz deklaratu beharreko gaixotasunen kopurua Od gaixotasunen intzidentzia normala 1989an - Zientzia.eus Od gaixotasunen intzidentzia normala 1989an
1990/12/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Sanitate eta Kontsumorako Ministraritzaren Asteroko Buletin Epidemiologikoaren arabera, 1989an obligazioz deklaratu beharreko gaixotasunen (ODS) kopurua intzidentzia normala bezala kontsidera daitekeenaren barruan mantendu zen. Hiru izan ziren normaltasunaren muga gainditu zuten gaixotasunak: pneumonia, barizela eta parotiditisa, hain zuzen.
Hesteetako infekzioak
Hesteetako eritasun infekziosoen taldean ez da, iazko zifrekin konparatuz, aldaketa nabarmenik; finkotasuna baizik. Sukar tifoideo eta paratifoideoen kasuan ordea, egon da gorakada txikiren bat (% 6,02 batezbeste) Komunitate Autonomo gehientsuenetan. Salbuespena Kantabria izan zen (% 75eko beherakada). Disenteria ere, 1987an eta 1988an nabarmenki beherantz, zertxobait igo zen 1989an (% 6,65); Estremaduran bereziki. Janariengatiko toxiinfekzioak, bestalde, ez zuten inolako aldaketarik erakutsi 1988arekiko, eta urte osoko kasuak 44.954 izan ziren.
Arnas infekzioak
Urtean zehar deklaratutako arnas infekzio akutuen kopurua 14.055.850ekoa izan zen, 1988ko zifrekiko % 5eko beherakada adierazten duelarik. Gripeari dagokionez, deklaratutako kasuak (3.544.299) iazkoak baino % 23 gutxiago izan ziren. Pneumoni kasuak gorantz joan dira 1988 urteraino, baina 1989an % 12,47ko beherakada jasan dute. Gauza bera gertatzen zaio tuberkulosiari; 1987tik aurrera beherantz egiten ari bait da.
Gaixotasun exantematikoak
1989a urte epidemikoa izan zen elgorriarentzat: ia 33.000 kasu deklaratu ziren. Dena den, aurreko urte epidemikoan, 1986an, deklarazioa askoz ere altuagoa izan zen (220.109 kasu). Nahiz eta errubeolak beherantz egin, 2.972 kasu gehiago deklaratu ziren 1988an baino. Barizela gora doa, urtetik urtera, 70.eko hamarkadaz gero eta 1989. urtean 512.426 kasu izatera iritsi zen, eskarlatinak hirugarren urtez jarraian behera egin zuen bitartean.
Zoonosiak
ODG hauetatik, sukar exantematiko mediterraniarrak soilik jasan zuen gorakadatxo bat 1989an (iaz baino 98 kasu gehiago); Balearetan, Gaztela-Mantxan, Estremaduran eta Errioxan batipat. Karbunkoa (137 kasu), bruzelosia (4.217) eta hidafidosia (620 kasu) beherantz doaz; ez oso nabarmen, baina bai joera mantentzeko moduan.
Transmisio sexualeko eraitasunak (TSE)
Pentsa zitekeenaren kontra, Buletinak dioenez zenbait TSEk (sifiliak eta infekzio gonokozikoak, esate baterako) joera nabarmenki beherakorra dute azken bosturtekoan. 1989. urteko kasuak (1.809 eta 18.348 hurrenez hurren) beherakada horren erakusgarri dira. Melilla da sifili-tasaren gorakada izan duen bakarra.
Bestelakoak
Deklaratutako infekzio meningokozikoaren 1.636 kasuak 1988ko zifrak baino gorago daude, baina bosturtekoaren hasieran erregistraturiko tasen azpitik mantentzen dira hala ere.
Epidemiologi Zentru Nazionalaren arabera, hepatitisaren deklarazioek beheranzko joera dute 1986az gero, eta zentzu horretan 1989an deklaratutako 23.051 kasuek % 8,79ko beherakada adierazten dute 1988koekiko.
Gauza beretsua gertatzen da sukar erreumatikoarekin (3.533 kasu 1989. urtean); Asturias-en izan ezik komunitate autonomo guztietan jaitsi bait da (% -15,57). Parotiditisarentzat eta kukutxeztularentzat urte epidemikoa izaki, 1989an 80.527 kasu eta 33.212 kasu deklaratu ziren hurrenez hurren.
Intzidentzia baxuko ODGen artean, difteri kasu bakar bat ere deklaratu gabe joan zen urtea. Baina epidemiologoen eritziz ez da gaixotasun hori eliminatua izan denik pentsatu behar; ezta gutxiagorik ere. Aipatzekoa da, bestetik, jaioberrien oftalmia eta erdiberriaroko sepsiaren kasuak asko jaitsi direla, eta trakoma-kasurik ez dela deklaratu. Tetano-kasuak (itxuraz behar baino gutxiago deklaratzen da) 56 gehiago izan ziren. Hiru kolera-kasu bakarrik deklaratu ziren: bat Salamankan deklaratua (eta Turkiatik ekarria) eta beste bi Sevillan, bertan sortuak.
Bukatzeko, 1989an errabia, tifus exantematikoa, zorriek eragindako sukar atzerakaria, pestea eta sukar horia desagertutzat eman zirela (betirako ote?) aipatu behar da.
ITURRIA: |
zientziaeus-09730a9b5278 | http://zientzia.net/artikuluak/euskal-herriko-burdinbideetako/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Euskal Herriko burdinbideetako - Zientzia.eus | Euskal Herriko burdinbideetako - Zientzia.eus
Bolada batean gure artean halako burrundara eragin zuen burdinbideetako "Y" grekoaren gaia, Bilbo/Gasteiz/Donostia arteko lotura eginez Europako erreibieetako abiadurarako prest izango zatekeena alegia. Azkenaldian aipamen gutxiago egin arren, bada gai honi buruzko argitarapen interesgarri bat.
Bolada batean gure artean halako burrundara eragin zuen burdinbideetako "Y" grekoaren gaia, Bilbo/Gasteiz/Donostia arteko lotura eginez Europako erreibieetako abiadurarako prest izango zatekeena alegia. Azkenaldian aipamen gutxiago egin arren, bada gai honi buruzko argitarapen interesgarri bat. Euskal Herriko burdinbideetako - Zientzia.eus Euskal Herriko burdinbideetako
Bolada batean gure artean halako burrundara eragin zuen burdinbideetako "Y" grekoaren gaia, Bilbo/ Gasteiz/Donostia arteko lotura eginez Europako erreibideetako abiadurarako prest izango zatekeena alegia.
1. irudia. PTF egitasmoa.
Bolada batean gure artean halako burrundara eragin zuen burdinbideetako "Y" grekoaren gaia, Bilbo/ Gasteiz/Donostia arteko lotura eginez Europako erreibideetako abiadurarako prest izango zatekeena alegia, lehen ere aipatu da Elhuyar aldizkarian (1988ko abuztuko 16. alean, Trenen abiadura, segurtasuna eta erosotasuna handitu nahian izenburuko elkarrizketan).
Azkenaldian aipamen gutxiago egin arren, bada gai honi buruzko argitarapen interesgarri bat Eusko Jaurlaritzako Herrilan- eta Garraio-Sailak 1989ko otsailean argitaratua (espainiera hutsez gainera egun indarrean dagoen elebitasun-legeria inondik inora ere bete gabe), Estudio de las alternativas ferroviarias en el Pais Vasco. Informe-resumen izentzat daramana eta urtebete pasatxo bada ere, gaiak oraindik, burutu eta agortu gabe dagoenez, aipamenik merezi duela uste dut. Gainera, oraingo hau ez da ikuspegi tekniko hutsezkoa; Madrileko eta Gasteizko Administrazio eta Botere Egikaritzaileetatik datorrena baizik eta horrek benetan zer egingo denari buruzko hurbilpen handiagoa eskainiko digulakoan nago. Horregatik, berak dioenarekin moldatu ditut lerro hauek, neure ikuspegipeko azken eritzi batzuk erantsita.
Argitarapen horrek bere sarreran dioenez, Komunitate Autonomoan Oinarrizko Burdinbide-Sarearentzako azkena proposatutako soluzioaren aurkezpena dator bertan eta 1988ko uztailetik aurrera egindako alternatiben azterlana da. Beronen sorrera, Eusko Jaurlaritzak RENFErekin 1988ko uztailaren 4ean sinatutako akordioan jartzen da.
Azterlan horrek, 4 atal ditu: Sarrera, Aurrekinak, Komunitate Autonomorako Burdinbide-Alternatiben Azterlana eta Laburpena eta Konklusioak.
AURREKINAK
PTF eta Komunitate Autonomoko Burdinbide-Egitasmoa ( Plan Ferroviario de Euskadi deitua)
Aurrekinekin hasirik, 1987. urtearen hasieran Espainiako Garraio-, Turismo- eta Komunikazio-Ministraritzak ezaguterazi zuen Avance del Plan de Transporte Ferroviario (PTF) aipatzen du; geroago, 1987-IV-30ean Espainiako Ministrari-Kontseiluak onetsia izan zena alegia. PTF egitasmo horrek, Estatuko Oinarrizko Burdinbide-Sarean, 2000. urtea muga izanik, egin beharreko ihardunik garrantzitsuenak dakartzala dio, beti ere, zerbitzua lehiakortasunez prestatu ahal izateko maila europarreko burdinbidea garatzea helburu nagusitzat harturik. Erizpide horiek finkatuz, ondorengo puntu zehatzok aipatzen ditu:
Etorkizuneko burdinbidea garraiamodu lehiakorra izatea, zerbitzuak garraio-sisteman diharduten gainerako garraiamoduekin lehian eskainiz.
Burdinbide-zerbitzuak aurrerabide teknologikoetara egokitzea, zerbitzuaren kalitatea hobetzea eta bere ustiapenerako mugitutako baliabide garrantzitsuen ekoizkortasuna ugaltzea.
Burdinbideaz lurralde- eta gizarte-oreka handiagorako baliatzea, Espainia EEEn integratzea bultzatuko duten egiturei arreta berezia eskainiz.
Azpiegituretan, sarearen ustiapen-ezaugarriak homogenotzearren, ahalmen-faltagatik zenbait zintzurrek sortzen dituzten itomenei lehentasuna ematea.
2. irudia. PTF egitasmoa. Eraiki asmo ziren burdinbide-zati berriak.
Guzti hau egia bihurtzeko, 1986ko 2,1 bilioi pta.ko inbertsioak proposatzera darama PTF, hurrengo ekitaldietan, nagusiki Estatuko iparralde/hegoalde ardatzean eta Madriletik Mediterranio itsasertzerako irispide-ardatzetan iharduteko asmoa azalduz (ikus 1. eta 2. irudiak).
Hego Euskal Herriari gagozkiola, Komunitate Autonomoan, Gasteiz/Bilbo burdinbide berria eraikitzea bakarrik zuen marraturik egitasmo horrek, 160 km/h-ko abiadurarako. Honek, gaur egun Urduña eta Miranda de Ebro arteko erreibide bakarreko burdinbideak sortzen duen itomena desegingo lukeela zioen PTFk. Eusko Jaurlaritzako azterlan honek bestalde, eranskin gisa, Komunitate Autonomotik kanpora PTFk eginasmo izanik Komunitate Autonomo honi ongi letozkiokeenak aipatzen ditu:
Lehenik, egungo Madril/Gasteiz burdinbidea, Valladolid-etik zehar datorrena aipatzen du 200 km/h-ko abiadurarako prestatuz, horrela, Komunitate Autonomoaren eta Espainiako Erdigunearekiko harremanak erraztuko liratekeela eta.
Ondoren, (euskaldun legez aurretik behar zukeen arren) Altsasu/ /Iruñea/Kastejon erreibidearen bikoizketa eta hobekuntza aipatzen ditu, 160 km/h-ko abiaduraz zirkulatzeko; ez ordea euskaldunontzat hain garrantzitsua den Nafarroarekiko harremanen hobekuntzarako, agian gaizki ez egonik ere, Estatu arloko ekonomi eta gisako merkatal eta politika-ikuspegi hutsez interesatzen den Ebro haranarekiko eta ardatz mediterraniarrarekiko harremanetarako baizik. Dena dela, Nafarroarekiko lotura minimorako zerbi lezake (minimoa diot, ezen geroago aipatzen bait da osagarri egokia izan litekeen beste proposamen bat). Aldi berean, aurrekoak Kastejon/Miranda (Errioxan zeharreko) erreibidearen ahalmenak gainditzea aipatzen du.
Gainerakoan, Madriletik Altsasuraino, 200 km/h-ko abiadurarako prestakuntza egiteko asmoa duela dio PTFk.
Erizpide horiek eztabaidaezinak direla dio "estudioak" eta zalantzarik gabeko bulkada behar dutela. Hala ere, harrituta gelditzen da Gasteiz/Irun erreibide-zatian inolako aldaketa eta hobekuntzarik ez aurrikusteaz eta honako puntu arrazoitsu hauek aipatzen ditu:
Estatuko iparralde/hegoalde burdinbide-ardatzeko zati izatea.
Europatik datorren eta Europara doan trafikoaren derrigorrezko pasaleku izatea.
Madril/Paris ibilbidean 200 km/h-ko abiadurarako prestatzea aurrikusi gabeko zati bakarra izango litzatekeela, 100 km/h-ko abiaduraz behetik zirkulatzera mugatuta, horrela burdinbide-ustiapenari murriztapenak ezarriz.
Ibilbide horretako zatirik beteenetakoa dela, puntako trafikoaldietan ahalmen-arazoak azalduz.
3. irudia. Gesalibarreko iraganbidea edo "Y grekoa".
PTFk egindako planteamendu hauek zirela eta, Eusko Jaurlaritzak, SENER Injinerutza-Enpresaren aholkularitzarekin, Plan Ferroviario de Euskadi izeneko azterlana burutu bide zuen, Komunitate Autonomoan oinarrizko burdinbide-sarearentzako soluziorik egokiena zehazteko helburuarekin.
Aztertutako alternatiba eta aldagai guztien artean, Gesalibarreko Iraganbidea (Espainieraz auzo horren euskal izena kontutan hartu gabe Corredor de Santa Agueda izendatua) ikusi zuten egokientzat, hiru puntako Y greko erako izar gisa; puntak Komunitate Autonomoko hiru hiriburuetan eta elkargunea Gesalibarren zituela diseinatua alegia.
Irtenbide honek, hiru adarrak ere 200 km/h-ko abiadurarako diseinatuta zituela, Zumarraga/Beasain eta Beasain/Irun zatietarako iharduera eta berrikuntza garrantzitsuak zituen berekin, lehen PTFn sartutako Gasteiz/Bilbo arteko hobekuntza ere barne izanik. Horrela, azkeneko hau ezezik, Gasteiz/Irun eta Bilbo/Irun arteko ibiliak ere, Europa eta Estatuarekiko konexioak hobetzeaz gainera, errotik hobetuko lirateke (ikus 3. irudia).
Gesalibar erdigune zuen Y grekoaren irtenbideak zituen beraz errentagarritasun-parametrorik hoberenak aztertutako soluziobide guztien artean. PTFrekiko, ondorengo abantailak azaltzen zituen:
Gasteiz/Irun ibilbidearentzako proposatutako iharduerekiko zituen abantailek, onura handiak zekartzaten; Bilbo eta Espainiako sapaldaren artean lortutakoak bikoizterainokoak.
Bilbo/Donostia/Irun burdinbidea abiadura handikoetan sartzeak, erabiltzaileei onura ugari zekarkien.
Sare berri horrek, burdinbide-garraioaren ekoizkortasun-hazkuntza garrantzitsuak zekartzan, burdinbide-eragilearentzat irabazi hazkorrak eta errepide bidezko garraio-enpresentzat kalte mugatuak eraginez.
Eusko Jaurlaritzak Espainiako Garraio-Ministraritzari eta RENFEri Komunitate Autonomoko Burdinbide-Egitasmoa ( Plan Ferroviario de Euskadi PFE deitua) igorririk, bi erakundeekin harremanak hasi bide ziren, PFE Egitasmo horrek zioen zentzuan, PTFk Komunitate Autonomorako zituen aurrikuspenak alda zitezen.
RENFE eta Eusko Jaurlaritzaren arteko akordioa
5. irudia. "Y grekoa" xehekiago.
1988ko lehen seihilekoan zehar, ugaldu egin bide ziren aipatutako hiru erakundeen arteko harremanak eta negoziazioak RENFE eta Eusko Jaurlaritzaren arteko Elkarlanerako Akordioan zehaztuta gelditu ziren, berau, 1988ko uztailaren 4ean RENFEko Lehendakariak eta Eusko Jaurlaritzako Herrilan- eta Garraio-Saileko Sailburuak sinatuz.
Esaten denez, akordio horren helburua, Bilbo eta Espainiako sapaldaren nahiz Estatuko iparralde/hegoalde ardatzaren arteko burdinbidezko lotura da. Horretarako eta akordioaren arabera, azterlan bat egitea proposatzen da "Bilbo Gasteiz eta sapaldarekin lotzeko arazoa iraganbide egokienaren bidez ebazteko eta berori, PTFko Estatuko iparralde/hegoalde ardatza osatzeko sare orokorrago baten hasierako ekinaldia baino izan ez dadin; izan ere, mugarekin burdinbidezko lotura lortzeko funtsezko elementutzat jotzen da eta."
Akordio horren arabera eta bertako 2. puntuaren bidez, RENFEk, bidezkoa zen azterlan teknikoa egiteko kontratua egin zuen INECO Injinerutza-Enpresarekin. Herrilan- eta Garraio-Sailak ere bere aldetik, aipatutako Akordioa betetzeko, kartografia eta ingurugiro-inpaktuari zegozkion azterlanetarako laguntza teknikoak jarri zituen, aldi berean proposatutako iraganbide desberdinen kostu/irabazi erlazioen ebaluazioak egitea enkargatuz.
Lanen Jarraipen-Batzordea eratu zen Elkarlanerako Akordioa sinatu zuten Erakundeetako ordezkariez osatuta eta berak bete ditu koordinazio- eta jarraipen-eginkizunak. Lehen aipatutako azterlan teknikoa oso aurreratuta zegoela, Garraio-, Turismo- eta Komunikazio-Ministraritzak proposatuta, Espainiako Ministrari-Kontseiluak, 1988ko abenduaren 9an, Abiadura Handirako zenbait erreibide eraikitzea onetsi zuen, berorietan nazioarteko erreiarte-zabalera sartuz
hots, 1.435 mm, RENFEk egun duen 1.672 mm-koaren ordez
Erabaki honek, jada martxan zegoen azterlana bere arlo batzuetan birplanteatzea ekarri zuen, sare berrien ezarpen-ekinaldiei zegokienean batez ere, eta marraketa berrietan abiadura handirako marraketa-parametroak bakar-bakarrik kontutan hartzea aholkatu zuen. Ondorioz, atzerapen txiki bat sortu zuen aurrikusitako lan-egitasmoetan eta 1989ko urtarrilerako aurrikusitako oinarrizko sarearen definizioaldiaren amaiera, hilabete bat geroago burutu zen.
KOMUNITATE AUTONOMOKO BURDINBIDE-ALTERNATIBEN AZTERLANA
Azterlanaren irispide eta edukina
Helburu berberarekin egin arren, aldez aurretik egindako zenbait lanen baliamena izan zen eta kronologikoki, ondorengoak izan ziren:
"Estudio de Alternativas del nuevo enlace ferroviario Vizcaya-Meseta" RENFEk EUROPROJECT S.A.ren laguntza teknikoarekin burutua eta 1984eko martxoan bukatua.
"Estudio de Alternativas del acceso Irurzun-Irún" 1985eko uztailean bukatua, berori, RENFEk eta Nafarroako Gobernuak INTECSAren laguntzarekin egina izanik.
"Plan Ferroviario de Euskadi", bi ekinalditan (1986ko urrian eta 1987ko urtarrilean) Eusko Jaurlaritzak SENER etxearen laguntza teknikoarekin burutua.
4. irudia. Eusko Jaurlaritzaren azken soluzioa.
Era berean hartu dira kontutan RENFEk berriki egindako beste bi lan ere:
"Anteproyecto del nuevo Acceso Ferroviario al Norte-Noroeste de España" eta "Estudio de Fiabilidad para la nueva línea de Alta Velocidad Madrid-Zaragoza y Zaragoza-Lérida-Barcelona".
Azterlanak, ondorengo oinarrizko helburuok zituen planteiatuak Komunitate Autonomoko oinarrizko sare berriak iristeko:
Komunitate Autonomoak Estatuko gainerako lurraldeekin ( resto del territorio nacional dio bertan) dituen loturak egoki ebaztea, berau sapaldaranzko eta penintsularen erdiguneranzko nahiz Ebro haraneranzko eta Mediterranioranzko irispideen hobekuntzan eta kasua balitz mendebaldeko Kantauri itsasertzeranzkoarenean ere zehaztuz.
Datozen urteetan zehar hartuko duten garrantzia dela bide, Komunitate Autonomoan zehar iragango diren Europaranzko burdinbide-komunikazioak arreta bereziz ikustea.
Komunitate Autonomoko hiru hiriburuen elkarren arteko loturak hobetzea, garraio-eskariaren potentzialak hala aholkatzen duen beste garrantzi gutxiagoko gune batzuei muzin egin gabe.
Aurreko azterlan eta planteamenduetatik abiatuta, lanen azterketa eta homogenokuntzarako aldez aurretiko ekinaldi baten ondoren, planteiatutako arazoak konponduz, funtzionalki desberdinak ziratekeen alternatiba desberdinak aurkitu nahi izan zituen azterlan honek Komunitate Autonomoko oinarrizko burdinbide-sarea hautatu ahal izateko.
Garrantzi handiko gisako alternatiba eta inbertsioak planteatzerakoan jarraitutako erizpideen arabera, komenigarria eritzi zen azpiegitura berri hauek ere, 100 urteko bizialdirako izateko moduko diseinu-erizpideekin egitea, horretarako abiadura handiko lineei eta trafiko mistoari zegozkien parametro geometrikoak hartuz (5.500 m-ko erradio minimoa eta 12 milareneko malda maximoa). Parametro hauek, 300 km/h-ko abiadura maximoa iristeko aukera ematen dute lerro kurboetan, nahiz eta merkantzien trafikoarekin bateragarri izateak, une honetan bederen zirkulazio-abiadura maximoa 250 km/h-koa izatera derrigortu.
Aurrekin hauetatik abiatuta eta datu berri gisa UICren erreiarte-zabalera ezarriz, azterlana zati elementalen multzo bezala gauzatu zen, gero ordenatuta elkartuz, planteiatutako arazoari bost osoko soluzio emateko irtenbideak eskainiz.
2. taula. Gaurko eta geroko burdinbide nagusietako bidai denborak.
Ibilbideen marraketa kokatzeko, zegoen kartografian definitutako baldintza topografiko eta geografikoez gainera, zeharkatu behar ziren lurren ezaugarri geologikoek ezarritakoak hartu ziren kontutan, guztia ere, kasu hau zen bezalako batek eskatzen zuen xehetasun-mailari zegozkion eskala egokietan azalduta.
Ingurugiroari dagokionean berriz, aztertutako gunearen baldintza bereziak kontutan hartuta, diseinuan zehar beti ere ekidin egin zen eragin desegokia izan zezaketen lekuetatik igarotzea. Horrela, mendi-hegalak edo mazelak saihestu egin zirela dio ahal zen heinean eta paisai interesa zuten haran eta ibarbideak igarotzeari irtenbide alternatiboak aurkitu bide zitzaizkiola.
Baloraziorako berriz, RENFEk orduan eginberriak zituen gisako lanen diseinu-erizpide eta prezio-koadro berberak hartu ziren.
Proposatutako soluzioa
Azken-azkenean proposatutako irtenbidea hautatzeko, lehen esan bezala, beren artean bateragarriak ziren zati eta iraganbide elemental anitzen konbinazio bidez definitu zen aldez aurretik zenbait alternatiba. Lehen azterketen ondoren, hautatutako bost sareekiko ikuspegi funtzional edo ekonomikotik desabantailak zituztenak baztertu egin ziren. Hautatutako bost alternatibekin berriz, konparaziozko azterlan tekniko-ekonomikoak eta kostu/irabazien balorazioak egin ziren eta hori oinarritzat harturik, azkenik ondoko planoak jasotzen duen soluzioa onartu zen (ikus 4. irudia) Komunitate Autonomoko Oinarrizko Burdinbide-Saretzat (H irudikoa alegia).
Aipatutako Sare hori, ondoren adierazten diren iraganbide eta zatiak konbinatuz gauzatzen da:
Bilbo/Irun iraganbideak egungo Bilbo/Behobia autoestrataren hurbileko marraren arabera hasi eta gero funtsean egungo 6.322 zk.ko errepidearena segituko luke Zumarragaraino. Zumarraga igaro ondoren, marrak Iparrekialderantz biratuko luke Ordizia parean, Tolosa eta Andoain zehar Iruneraino jarraitzeko. Horrela, 106 km-ko ibilbidea ateratzen da, oso topografia aldakorra igaroz, haran eta sakan ugarirekin, 50 tunel eta 11 zubitzarrekin.
Gasteiz/bidegurutze zatia berriz, Legutio eta Ulibarri-Ganboako urtegien artean lihoake, Gorbeia mendizerrako erdiko mokorra mendebalderantz utziz. Mendizerra Arlabaneko mendatean gurutzatuz, Bilbo/ /Irun iraganbideari lotuko litzaioke Elorrio inguruan Gesalibarren ekialdetik pasatu ondoren (ikus 5. irudia). Zati honen ibilbideak 36 km izango lituzke, Bilbo Gasteizetik 67 km-ra jarriz. Zati honetako 4 tunelen luzera guztira, 21,5 km-koa litzateke eta 2 zubitzar bakarrik izango lituzke.
Ikus daitekeenez, hautatutako irtenbide honek, funtsean Komunitate Autonomoko Burdinbide-Egitasmoan egindako proposamenari erantzun egiten dio, baina ondoren aipatzen diren hobekuntza aipagarri batzuekin:
"Y grekoa" deituarekin alderatuz, azken proposamenak, Beasain/Irun zatian abiadura handirako ibilbide berri bat egitea dakar berekin eta horrek Bilbo/ /Irun nahiz Gasteiz/Irun harremanetarako hobekuntza garrantzitsua dakar, gaur egun zati horretan dagoen botila-lepoaren arazoa konponduz.
Proposatutako soluzio honek aldi berean, aurreko "Y grekoak" zuen gabezia nagusia ere konponbidean jartzen du; Nafarroa/ /Ebroko harana/Mediterranioarekiko lotura alegia, Estatuko Oinarrizko Sarearekin konektatzeko moduan diseinatua bait da, Irurtzun aldetik sare horrekin abiadura handiko beste lotura bat irabaziz (ikus 4. irudia).
Azkenik, soluzio honek, Garraio-Ministraritzak sare berrientzako erabakitako hobekuntza guztiak barne dituela dio, horrela, 250 km/h-ko zirkulazio-abiadura maximoak izanez eta nazioarteko erreiartea duen erreibidea sartuz.
1. taula. Gaurko eta geroko burdinbide nagusietako distantziak.
Hobekuntza guzti hauek, bide laburragoak zeharkatzea eta bidai denborak murriztea dakarte hiriburu nagusienen artean (ikus 1. eta 2. taulak). Beste koadroak berriz zati bakoitzarentzako neurri eta elementu nagusien kopuruak azaltzen ditu beren aurrekontuarekin (3. taula).
Horrela, lehengo "Y grekoaren" soluzioa hobetua gertatzen da eta PTFk Komunitate Autonomo barruko burdinbide-sareetan zituen oinarrizko sareei buruzko gabeziak estali egiten ditu, irudi desberdinetan ikus daitekeenez.
Proposatutako soluzioaren ebaluazioa
Alternatiba desberdinen ebaluazioa, Komunitate Autonomoaren Eskualde-Eredua erabiliz egina izan zen, horretarako berriki Eusko Jaurlaritzako Garraio-Azterlanetarako Zentruak oinarrizko ebaluazio-erreminta gisa eraiki eta zorroztua zuena erabiliz. Eredu horrek, eskualdeen ekonomia simulatu eta ebaluatzeaz gainera, lurralde- eta garraio-politika zehatzen ondorioak aldez aurretik aztertzeko erremintatarako zerbitzen du.
Kontutan hartutako ekonomi eszenategia, 1985eko input-output tauletan jasotako ekonomi egituran oinarritzen da. Simulazioa, lehenagoko azterlanekiko (PFE bezalakoekiko) zertxobait baikor ziren garapen-hipotesi sozio-ekonomikoak kontutan hartuz egin zen, azken urteetako bilakaera kontutan hartuta.
Ezarritako hipotesiak eta input-output tauletako koefiziente teknikoen egonkortasuna, ez dira iraunkorrak epe luzerako. Beraz, 1998. urtea hautatu zen simulazioa burutzeko.
Errepidetako garraio publikoko ibilgailuen eragiketa-kostuei zegokienean, %35 inguruko gehikuntzak hartu ziren, Estatuko arauak gai honetan askoz ere zorrotzagoak diren Europako Elkartekoei egokitzeko beharrizanak kontutan hartuta. Eragiketa-kostuen gehikuntza estaltzeko berriz, % 30 inguruko errepideko tarifen gehikuntz aurrikuspena egin zen. Burdinbideko tarifei dagokienean berriz, zuzeneko kostuen %100 estaltzeko helburua hartu zen kontutan, horrek, merkantzi tarifen %30eko igoera eta bidaiari-tarifen % 20koa jotzen duelarik.
Ebaluazio sozio-ekonomikoak, kasu guztietan ere oinarritzat hartu zen egoerarekin konparatu zuen aztertutako alternatiba. Kasu honetan, PTFk Komunitate Autonomotik kanpora egin beharreko guztiak egindako kasua hartu zen oinarrizko egoeratzat. Beraz, kalkulatutako irabaziak, Komunitate Autonomo barruko ihardun-alternatibek eragindakoak lirateke.
6. irudia. Bidaiarien garraiamodu-banaketa
Ebaluazio sozio-ekonomikoan, ondorengo irabazi-mota hauek hartu ziren kontutan:
Erabiltzaileei sortutako irabaziak.
Erabiltzaileak zera dira: bidaiariak eta merkantzien kasuan garraio-gastuak ordaintzen dituzten produktugileak. Irabazien ebaluazioa egiteko, garraiamoduaren bi erabilpenak konparatu ziren, formula, kostuaren eta denboraren baitakoa izanik. Merkantzien kasuan, denboraren balioa zerotzat hartu zen. Bidaiarien kasuan 73-8 pta./orduko simulazio-urterako per capita errentaren gehikuntzaren arabera zuzenduta. Alternatibaren eta oinarrizkoaren arteko irabaziak, ondorengo faktore hauen ondorioz lortu ziren:
Garraio-kostuaren aurrezkia.
Irabazi hauek ohizkoa denez, beren errentagarritasun-aldaketaren bidez neurtu ziren.
Istriputasun-irabaziak.
Bakoitzean trafiko-unitateei istriputasun-adierazleak aplikatuz eta beren balorazioa aseguru-konpainiek aplikatutako batezbesteko baremoaren bidez baloratuta kalkulatu ziren.
Inbertsio-kostuei zegokienean berriz, Azterlanean 1988ko pezetetan kalkulatutako azpiegitura berrien eraikuntz balorazioak homogenotzera jo zen, itzulera-tasak konparagarriak gerta zitezen. Horrek, oinarrizko sarean inbertsio osagarri batzuk sartzera behartzen zuen eta proposatutako soluzioaren kasuan, Irurtzuneko zuzeneko loturari dagozkionetan zehazten dira.
Aipatutako datu eta hipotesiekin, alternatiba desberdinen ebaluazioa egin zen eta proposatutako soluzioarentzat, ondorengo irudietan datozen emaitzak lortu ziren
6. eta 7. irudia
Garraio-ereduaren emaitzen daturik esanguratsuen bezala, bidaiari eta merkantzien garraiamodu-banaketaren bilakaera azaltzen da 3 ezenategi desberdinetan, ondorengo irudietako histogrametan emanda: Egungo sarean, PTFren oinarrizkoan eta proposatutako soluzioan. Bertan ikusten denez, egungo egoeratik PTFk Komunitate Autonomotik kanpo eginasmo dituenak eginda egotera, bidaiarien kasuan 3,5 puntu igoko litzateke garraio-merkatua, merkantziena ozta-ozta mantenduz.
Oinarri honen arabera (PTF), proposatutako soluzioa martxan jartzeak hobekuntza nabaria lekarke, bidaiari-trafikoarentzat 8,6 puntu emanez eta merkantzientzat 2,5.
3. taula. Zati desberdinen datuak eta aurrekontuak.
Kostu/irabazi azterketari dagokionez berriz, azken koadroan ematen dira oinarrizkoarekiko lortuko liratekeen irabaziak 1985eko pezetetan adierazita.
Ikus daitekeenez, irabazi nagusia erabiltzaileei dagokie, bidai denboraren aurrezki eta modu-aldaketei esker. Ondoren, burdinbideko eragileei dagokie, garraio-merkatuan gehiago eskuhartzeak eta Sarea berriztatzeak ekarritako ekoizkortasun handiagoetatik ondoriotutako kostu-murrizketek eraginda.
Zifra horiek eta sare berriari dagozkion inbertsioak eguneratuz, Azterlanaren epemugan urteko %11,32ko errentagarritasun-tasa lortzen bide da, urteko irabazi garbiaren eta deskontatutako inbertsioaren arteko zatidura legez
%tan ipinita
Zifra honek, hasierako Gesalibarreko Iraganbidearentzako aurrikusitako % 9,15eko tasa gainditu egiten du, nahiz eta gehikuntza guztia aipatutako soluzio berri honek dakartzan hobekuntzei egoztekoa ez izan. Izan ere, ebaluazio honetan, orduan baino marko sozio-ekonomiko hobexeagoa hartu bait da oinarritzat.
LABURPENA ETA ONDORIOAK
Esandako guztia laburtuz, PTFk aurrikusi eta Espainiako Gobernuak 1987an onetsiari ezer kentzeke eta berorrek adierazia zorrozki onartuz, Eusko Jaurlaritzak Gasteiz/Irun zatia derrigorrez hobetu beharra ikusi zuen, berorrek gaur egun duen egoera eta ezaugarriak nahiz Madril/Paris ibilbidearen barruan duen kokagunea kontutan hartuta. Hala ere, PTFk ez zuen inolako ihardun-asmorik zati horretarako. Horren aurrean Eusko Jaurlaritzak, Komunitate Autonomorako Burdinbide-Egitasmoa (PFE) egin zuen, alternatibak aztertu eta soluziorik onena aurkitzeko.
Lehen azterlanaren ondorioz, "Gesalibarko Iraganbidea" deituriko irtenbidea aurkitu zen ("Y grekoa" deitua) Komunitate Autonomoko hiru hiriburuak lotzeko. Berori Gobernu Zentralari eta RENFEri igorririk, negoziazioak sortu ziren eta 1988ko uztailean Elkarlan-Akordioa sinatu zuten RENFEk eta Eusko Jaurlaritzak. Akordioaren garapen legez, hemen aipatzen ari garen "Alternatiba-Azterlana" garatu zen eta oinarrizko sarearen definizioaldia amaitua da jadanik. Hau egiteko noski, gisako helburuekin zeuden lan guztiak hartu ziren kontutan. Azpiegitura hau, beste antzeko batzuk bezala, 100 urteko bizialdia izan zezan diseinatu zen, abiadura handiari eta trafiko mistoari dagozkion parametroekin. Gainera, nazioarteko erreiarteko zabalera sartu zitzaion eta zati elementaletan oinarrituta egin zen bost osoko soluzio aurkeztuz. Lehen esan bezala, horietatik bat hobetsi zen. Guzti honek, Eusko Jaurlaritzaren lehengo proposamena bera ere hobetu egin du.
4. taula. Ebaluazio-koadroa 1985eko pezetetan.
Zentzu honetan bada, 157.000 milioi pta.tan zifratutako Komunitate Autonomorako sare honen inbertsio hau, lehengoa baino handiagoa da, baina Gesalibarreko Iraganbidea deituak zuen % 9,15eko urteko errentagarritasun-tasa gainditu egiten du % 11,32raino igoz.
Honela, Eusko Jaurlaritzak, Komunitate Autonomorako PTFk zituen gabeziak gaindituz, hasierako "Y grekoak" berak zituen abantailak ere gainditu eta adierazitako soluzioa proposatu du.
AZKEN HITZA
Azkenaldi honetan berriro ere isil samar dago gaia. Horrek ez du esan nahi lan egin behar duten bulegoak horretan ari ez direnik, baina tamaina honetako obrek behar dituzten egikaritze-epeak, bi urtean behingo Gobernu-aldaketak (Madrilen eta Gasteizen 4 urtero txandaka), EEEko erizpide politikoak, Kataluniaren lehia, etab. kontutan harturik, oraindik egikaritze-epeak gutxiegi finkatuta dituen aurreproiektua dela dirudi.
Bestalde, Oria ibarra eta Irurtzun/Iruñearekiko loturak, ezinbestekoa izan beharko luke Hego Euskal Herriko gutxieneko sarea finkatzeko. Beraz, "Y grekoa"k "H" bilakatu beharko luke aldi berean eta aurreproiektu honetako azken soluzioak (ez haatik PTFk betiko pentsamoldeekin) hala aurrikusten du hein batean, baina zati elementalen neurri, kostu, etab. azaltzean, inondik inora ere ez da ageri Oria ibarra Irurtzunekin lotzeko adarraren daturik.
Honek, gutxienez ere, ekinaldi berean ez egitea esan nahi du eta okerrago erizten diodana zera da, Oria ibarrean adar hori nondik abiatuko den ere ez dela aipatzen. Ez dakigu beraz Tolosa aldetik abiatuko litzatekeen ala Goierri aldetik (Beasain/Ordizia ingurutik) eta hori zehaztu gabe ezin azaldu kosturik noski. Gainera, zati elemental horrek, PTFn ageri ez denez, Gasteiz eta Iruñeko Gobernuen ekimenaren baitan egoteko itxura guztia du (beharbada Madrilek trabak jarriz gainera). Beraz, autobidearekin bezainbat interes hartzen ez badute eta berorrekin adina arazo sortzen ez bada, agian egingo da, baina langa gehiegi dira pasa beharrekoak, funtsezko adar hori 2000. urterako egiteko.
Ondorioz, "H" beharrekoa oraingoz "Y grekoa" baino ez dela izango dirudi eta beldur naiz puska baterako (betirako ez ahal da izango) horretan ez ote den geldituko. Bestalde, Altsasu/Iruñea burdinbidea, erreibidea bikoiztu eta 160 km/h-ko abiadurarako prestatzea azaltzen da 1. irudian PTFn bertan. Hori ederki dago eta berdin Iruñea/ /Tutera zatiaren gisa bereko hobekuntza ere, baina okerrena, Oria ibarraren eta Irurtzunen arteko lotura atzera botatzeko hori aitzakia bilakatzea litzateke.
7. irudia. Merkantzien garraiamodu-banaketa.
Azkenik, oraingoz ez dirudi Nafarroako Gobernuak eta Iparraldeko Agintariek Baiona/Donibane Garazi/Iruñea linearen ardurarik eta bultzatzeko indar handirik dutenik. Euskal Herriko Oinarrizko Burdinbide-Sarerik osatzekotan ordea eta lurralde honek duen egungo populazio-banaketarekin, beharrezkoa litzateke hau ere, baina Irun eta Port-Bou borrokan ari badira (agian noizbait biek abiadura handikoa lortuko duten arren) noiz iritsiko ote da Luzaidetikoa?
Dena dela, duela mende t´erdi Euskal Herriko barnekaldearen zati handiak hain trakeskiro komunikatzeko edo komunikatu gabe uzteko egin zen burdinbide-sare nagusiak baino hobeto zerbitzeko zoria izan dezala oraingo berri honek eta lan guzti horiek burutzeko lehen zeharo euskalduna zen lurraldea espainiarrez bete eta erdaldundu ziguten bezala, orain ez diezagutela afrikarrez eta portugaldarrez bete. Bestela, ELHUYAR bera ere sobera izango bait da laster.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-7eba0595acab | http://zientzia.net/artikuluak/hizkuntzak-geneak-eta-migrazioak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hizkuntzak, geneak eta migrazioak - Zientzia.eus | Hizkuntzak, geneak eta migrazioak - Zientzia.eus
Gizateria sortu zenez geroztik
Gizateria sortu zenez geroztik Hizkuntzak, geneak eta migrazioak - Zientzia.eus Hizkuntzak, geneak eta migrazioak
Giza zientziak
Gizateria sortu zenez geroztik, Homo sapiens sapiens gizakiak Ekialde Hurbiletik irtenda hiru migrazio nagusi izan dituela pentsatzen da. Duela 100.000 urte inguru gertatu zen lehenengoa, orain dela 40.000 urte bigarrena eta K.a. 7.500.ean hirugarrena. Horien ondorioz hizkuntzak eta geneak munduan era berezian daude barreiaturik.
MUNDUAN orain arte izandako migrazioen eraginez, 5.000 hizkuntza eta dialekto inguru sortu direla kalkulatzen da. Beraz, bost mila Herri izan direla esan dezakegu Homo sapiens sapiens edo lehen gizakia munduratu ondoren.
Gizakiaren arbasoak
Darwin-en karikatura. Gizakiaren burua eta Australopitecus aren gorputza elkarturik.
Gaur egun, dena den, Gizakiaren lehen arbasotzat Australopithecus a hartzen dute paleontologo guztiek. Duela lau milioi urte Afrikako hego-ekialdean tximinoengandik bereizten hasi zen. Itxuraz tximinoen antza zuen eta zuhaitzetan bizitzea atsegin zitzaion, baina emeki-emeki gizakion portaerarako urratsak ematen hasi zen. Zuhaitzetatik jaitsi, lurgainean ibili eta etsaiengandik babesteko harriak botatzen ikasi zuen.
Australopithecus
en ondorengoa, Homo habilis izenekoa, duela 2,5 milioi agertu zen Afrikan bertan. Eskulanak egiten zekien batez ere. Harrizko nahiz hezurrezko arma eta lanabesak egiten zituen eta aldi berean pentsamenduaren lehen aztarnak izango zituela pentsa daiteke; bere garunaren bolumena 450-650 cm3 bitartekoa bait zen.
Pertsona dei daitekeen lehen aitzindaria ordea, Homo erectus izenekoa alegia, duela milioi t’erdi urte agertu zen. Garunaren bolumena 1.000 cm 3 -koa izanik, sua asmatu zuen, sukarria bi aldetatik lantzen zekien eta errituetan ere hasi zela esan daiteke.
Duela 200.000 urte Homo erectus Homo sapiens bilakatu zen, eta azken honek bi eboluzio-bide hartuta, Homo sapiens neanderthalensis eta Homo sapiens sapiens formak eman zituen ondorio gisa. Neanderthal-eko gizakiaren fosilak Europako mendebaldean (izozturik zegoen orduan) aurkitu dira, baina baita Israel eta Iraken ere.
Ekialde Hurbilean Neanderthal-eko gizakiak oraingoen antz handia zuten beste batzuk aurkitu zituen: duela 100.000 urte Homo sapiens etik sortutako Homo sapiens sapiens ak. Homo sapiens sapiensen fosilak, Afrikako Hegoaldean eta Ekialdean aurkitu dituzte, baina baita Galilean ere Nazaret-etik gertu. Ekialde Hurbilean beraz, Homo sapiens sapiens eta Homo sapiens neanderthalensis gizakiak dirudienez elkarren ondoan bizi izan ziren 60.000 urtean Neanderthal-ekoa duela 40.000 urte desagertu zen arte.
Bigarren migrazioa
Pertsona-talde bat jatorrizko multzo handitik bereizten denean, generik urrienak belaunaldi bakoitzean urritu egiten dira eta azkenean desagertu. Odoleko rhesus faktoreari dagokionez, mundu osoko negatiboen portzentaiarik handiena Euskal Herrian dago.
Orduan hasi zen artikuluaren sarreran aipatu dugun bigarren migrazioa. Jatorrizko populazioa Ekialde Hurbilean milaka batzuez osaturik zegoela estimatzen da eta handik talde batzuk mundu osora barreiatu ziren. Lehen gizaki hauek hizkuntza edo hizkuntzaren hastapena dei daitekeena ezagutzen zuten. Hizkuntza, naturako soinuak imitatuz sortu bide zen. Erreka, ibai eta itsasoko urak ateratzen zituzten zaratak sortu bide zituen berriz gizakiak.
Genetikak dioena
Genetikak bestetik, gizateriaren jatorria leku geografiko lokalizatuan gertatu zela dioen teoria baieztatu du. Ekialde Hurbilean, Afrikako Ekialdean eta Afrikako Hegoaldean, lehen Homo sapiens sapiens gizakiek zituzten geneetan gaur egun mundu osoan barreiatuta dauden ezaugarri genetiko guztiak kondentsaturik zeuden. Geneak uniformeki banaturik zeuden. Hala ere, jatorrizko populazio hartatik banandu ziren leinuetan geneak derrigorrez ez zeuden uniformeki banandurik.
Adibidez, leinu bateko pertsonengan odol-taldeen geneak honela banatuta egon zitezkeen: %30 A taldekoak %50 B taldekoak eta %20 O taldekoak. Beste leinu batean ordea, zifrak hauek izan zitezkeen: %20 A taldekoak, %70 B taldekoak eta %10 O taldekoak.
Migrazioak egin zituzten leinuetatik sortutako populazioan, denboraren poderioz zifren desberdintasuna areagotu egin zen. Genetistek puntu honi buruz garbi diote: pertsona-talde bat jatorrizko multzo handitik bereizten denean, generik urrienak belaunaldi bakoitzean gutxiago izaten dira azkenean desagertu egiten direlarik. Generik ugarienak alderantziz, gero eta gehiago izaten dira.
Fenomeno horri deriba genetiko deitzen diote, eta bere ondorioz, jatorrizko populazio beretik denboran zehar oso talde desberdinak sortzen dira. Euskaldunen artean adibidez, gaur egun O odol-taldearen portzentaia handia da, A odol-taldearen portzentaia txikia eta B taldearena ia deus ere ez. Rhesus faktoreari dagokionez berriz, mundu osoko negatiboen portzentaiarik handiena hemen dago.
Geneen maiztasun-aldaketan faktore geografikoek ere izan dezakete eragina. Mendi aldeko populazioetan odolkidetasuna garai batean handia zen.
Labur esanda, gizateriaren lehen egunetan Homo sapiens sapiens en populazio bakarrean uniformeki bilduta zeuden geneak (edo beren aleloak) eta gaur egun mundu osoan banaturik daude, populazio bakoitzaren mugak markatzen dituzten maiztasun desberdinak erakutsiz. Maiztasun-desberdintasuna zenbat eta handiagoa, populazio arteko muga are eta garbiagoa izaten da.
Ez da ahaztu behar ordea, geneen maiztasunaz ari garela. Beraz, gerta liteke pertsona jakin bat genetikoki Afrikako pigmeo batengandik auzoko lagunarengandik baino gertuago egotea. Hori esan nahi du behintzat arraza bateko pertsona batek arraza desberdineko beste pertsona bati transplantea egiteko organoa eman ahal izateak.
Geografia, kultura eta genetika
Populazio osoen berdintasun edo desberdintasunen harira itzuliz ordea, geneen maiztasun-aldaketan faktore geografikoek ere izan dezakete eragina, zeren eta mendi aldeko populazioetan odolkidetasuna garai batean handia bait zen. Hizkuntz eta kultur faktoreen eragina bestetik, ez da gutxietsi behar; euskaldunen eta Bretainia nahiz Britainia Haundiko keltarren kasuan adibidez.
Azkenik, dena den, populazioen arteko distantzia genetikoa eta distantzia geografikoa elkarrekiko proportzionalak direla frogatu ahal izan da. Horretarako, HLA sistemako geneen (eta beren aleloen) maiztasuna kalkulatu da, munduko populazio guztietan aukeratutako laginak bilduz. Emaitzak ordenadorez tratatu dira eta munduko mapan grafikoki adierazi dituzte. Ekialdekoak genetikoki elkarrengandik oso hurbil daude eta garbi dago amerindiarren kide direla, baina afrikarrengandik oso urruti daude. Europarrak, Afrikako Iparraldekoak, Ertasiakoak eta Indiakoak, elkarrekiko hurbilago daude Ekialdeko eta ozeaniarrekiko baino. Afrikarrek (zulu, nigeriar, pigmeo, bantu, etab.ek) elkarren artean antz handia dute, baina Afrikako Iparraldekoekin konparatuz genetikoki desberdinak dira.
Duela 40.000 urte Ekialde Hurbileko lehen Homo sapiens sapiens ak Europara eta berehala Afrikako Iparraldera aldatu zirenean, Cro-Magnon gizakiaren aitzindariak ziren. Geroxeago, duela 35.000 urte inguru, benetako Cro-Magnon bihurtu ziren eta gaurko gizakiaren itxura berdina lortu zuten. Artista bikainak ziren haiek, beren marrazki, grabatu eta pinturek argi eta garbi adierazten dutenez. Horretaz jabetzeko Dordogna-n Lascaux-eko harpea ikustea besterik ez dago.
Hirugarren migrazioa
Duela 100.000 urte Homo sapiens sapiensek Ekialde Hurbiletik irten eta Arabia eta Afrika inbaditu zituen. Lurralde horietan hiru hizkuntz talde sortu ziren: Nilo-Saharako hizkuntzak, Niger-Kordofan hizkuntzak eta khoisanera. Aldi berean Asiaren iparraldea inbaditu eta han uralera, altaiera eta txuktxi-kantxatkera sortu ziren. Gero Asiatik Amerikara pasatu zen eta han eskimalera, na-déné hizkuntzak eta amerindiera agertu ziren. Asiako hegoaldearen inbasioaren ondorioz, txinera-tibetera, miao-jao, austro-asiarrera eta australiera ezarri ziren. Duela 40.000 urte, Homo sapiens sapiens Ekialde Hurbiletik Europara eta Afrikako iparraldera abiatu zen, bertan kaukasiera ezarriz.
Neolitos Aroko hasieran (K.a. 7.500 urte inguruan), Ekialde Hurbilean (Anatolia, Jordania, Libano, Siria eta Israel-en) nekazaritza agertzearekin batera hirugarren migrazio nagusia gertatu zen. Garia, garagarra, ardiak, ahuntzak, behiak eta zerriak hazten zituzten eta hiru adar nagusitan banatu ziren Ekialde Hurbiletik atera ondoren. Adar batek Europa aldera jo zuen, beste batek Arabia eta Afrikako Iparraldera eta hirugarrenak India aldera. Migrazio baketsuak ziren haiek eta lantzen zituzten lur berrietan geratuz, ugaldu ahala espazio berrietara hedatzen ziren. Arkeologi indusketek diotenez, urtero kilometro bat aitzinatzen ziren batezbeste.
Hizkuntz taldeak
Hirugarren migrazio nagusiko adar bakoitzak, hizkuntz familia bana sortu zuen: Indoeuropar hizkuntzak batetik, Afro-asiar hizkuntzak bestetik eta Drabidar hizkuntzak hirugarrenik.
I
ndoeuropar hizkuntzak
Denbora luzez indoeuropar hizkuntzak Brontze Aroaren hasieran Itsas Beltzaren Iparraldean bizi ziren zaldun nomadek (kurgandarrek) hitz egiten zuten protoindoeuroparretik eratorriak zirela pentsatu izan da. Teoria horren arabera, zaldunek konkistatutako lurretan populazioari beren hizkuntza ezarri zioten eta gero denboraren eraginez gaur egun ezagutzen ditugun indoeuropar hizkuntzak sortuko ziren: eslaviar hizkuntzak (errusiera, txekiera, eslovakiera, poloniera, serbiera, bulgariera, kroaziera); hizkuntza erromanikoak (latinetik eratorritako frantsesa, italiera, espainiera, portugesa, errumaniera); hizkuntza germaniarrak (ingelesa, alemaniera, daniera, norvegiera, suediera); keltar hizkuntzak eta sanskritoa.
Gaur egun teoria hori oso kolokan dago. Indoeuropar hizkuntzen jatorria izan ere, ez zen Itsas Beltzaren ertza izan; Mediterranio ertzeko Anatolia baizik. Gainera hizkuntza zaldun gerragizonek ez eta nekazari baketsuek hedatu zuten. Nekazariak Europarantz aurreratu ahala, ugaldu egin ziren eta azkenean talde independente geldikorrak (bakoitza bere hizkuntza propioaz) eratu ziren.
Indoeuroparren olatuak Atlantiar Itsasoa jo zuenean, atzera egin zuen eta Indiarako bidea hartu. Ukrainia, Kaukaso Mendiak eta Iran zeharkatu ondoren, Indian sanskrito hizkuntza utzi zuen.
Indoeuroparren olatuak Atlantiar itsasoa jo zuenean, atzera egin zuen eta Indiarako bidea hartu. Ukrainia, Kaukaso Mendiak eta Iran zeharkatu ondoren, Indian sanskrito hizkuntza utzi zuen.
Indoeuroparren Europako kolonizazio honetatik libre geratutako bakarrak, euskaldunak izan ziren. Horregatik irauten dute oraindik Herri honetako hizkuntza eta ezaugarri genetikoek. Luca Cavalli-Sforza genetista italiarraren ustetan (Estatu Batuetan Stanford-eko unibertsitatean lan egiten du), euskaldunak mesolitos aroko bertako populazioaren ondorengoak dira. Eritzi hori ordea, oso eztabaidatua izan da.
Hizkuntzalariek adibidez, antzekotasun harrigarriak aurkitu dituzte euskararen eta georgieraren artean, baina baita Kaukasiako hizkuntzen eta etruriera eta sumerieraren artean ere. Arkeologoek bestetik, Kaukasiako eta Piriniotako kulturen artean dauden antzekotasunak azpimarratu dituzte. Hematologoek azkenik ABO eta HLA sistemei dagokienean kidetasunak ikusi dituzte euskaldun eta kaukasiarren artean.
Ondorio gisa esan daiteke euskaldunak eta kaukasiarrak orain desagerturik dagoen eta mesolitos aroan handia zen multzo bateko ondorengoak direla.
Orain desagerturik dauden beste hizkuntza batzuk (iberiera, zeinak euskararen antz handia bait zuen, eta Eskoziako piktera, zeina keltarren garaia baino lehenagokoa den) historian ere irautea, herri hauek keltarren kulturaren aurrean zuten erresistentziaren seinale da.
Ondoren gertatua hobeto ezagutzen da. Julius Caesar-en konkisten ondorioz, erromatarrak keltarren lurraldeetara sartu eta latina inposatu zuten. Erresistentzi lurralde bakarrak Bretainia, Gales, Irlanda eta Eskozia izan ziren. Argitu beharra dago V. mendean Britainia Haundia Anglo eta Saxoniarrek inbaditu zutenean Kornuales-etik ihesi jendea Bretainiara joan zela.
Afro-asiar hizkuntzak
Arkeologoek diotenez, hizkuntza hauek Ekialde Hurbilean dute sorrera; Israel, Siria, Libano eta inguruetan. Arabiara eta Afrikako Iparralde guztira hedatu ziren Europan indoeuropar hizkuntzak ezarri baino lehen. Hizkuntza hauetakoak dira berberiera, egiptiera zaharra eta semitar hizkuntzak.
Drabidar hizkuntzak
Laponiarrek Kaukaso eta Uraleko geneak nahasian omen dituzte, genetistek diotenez, eta beren hizkuntza uraldarra da.
Zagros Mendiak dira hizkuntza hauen sehaska. Pertsiar Golkoan daude mendi horiek eta handik nekazarien bitartez Iraneko hegoaldetik eta Pakistanetik Indiaraino hedatu ziren. Ezarri ondoren ordea, indoeuroparraren olatuak harrapatu eta desagertu egin ziren sanskritoaren mesedetan. Indiako hegoaldea eta brahuitarrek populatutako Pakistaneko lurralde isolatua salbatu ziren uholdetik. Horregatik erabiltzen dira gaur egun drabidar hizkuntzak leku horietan. Frogatu dutenez, K.a. 3.000 urte inguruan hitz egiten zen elamierak (Iraneko hego-mendebaldeko Khuzistan-en mintzatzen zen garai batean) drabidar hizkuntzen antz handia du.
Duela hogei urte, Vladislav Illitx-Svitytx eta Aron Dolgopolski hizkuntzalari sobietarrek hipotesi iraultzaile bat argitaratu zuten. Haien ustetan, indoeuropar, afro-asiar eta drabidar hizkuntzak superfamilia bakar batetik eratorriak ziren. Hiru hizkuntz talde hauek Ekialde Hurbiletik hedatuak izana, hipotesi horren aldeko arrazoia da. Baina horretaz gain hiru hizkuntz familia horietako hiztunek kidetasun genetiko estua dute. Odol-laginak analizatuta adierazi dute hori Luca Cavalli-Sforza eta Allan Wilson irakasleek.
Lehen migrazioa
Afrika eta Asiako populazioei buruz zalantzak handiagoak dira. Ekialde Hurbiletik paleolitos aroan duela 100.000 urte irtendako hiru migrazioren ondorio izan daitezke. Lehen biek Asia hartuko zuten: Hegoaldetik bata eta Iparraldetik bestea, zeina lehor zegoen Bering Itsasartetik Amerikara hedatu bait zen. Hirugarrena Arabia, Ertafrika eta Hegoafrikara heldu bide zen.
Asiako Iparraldeko migrazioak uralera, altaiera eta Amerikako hizkuntzak sorteraziko zituen. Asiako Hegoaldekoak berriz, asiar hizkuntzak eta Ozeano Bareko irletakoak. Afrikako migrazioak bere aldetik, khoisanera, Nilo-Saharako hizkuntzak eta Niger aldekoak sorterazi bide zituen.
Hungariera, turkiera, laponiera
eta tibeteraren misterioa neurri batean argitua dago.
IX. mendean, Siberiako mendebaldeko magyarrak Karpatoak zaldiz zeharkatu eta Hungarian geratu ziren indoeuropar hizkuntzaren ordez beren hizkuntza (uraliera) inposatuz.
Turkiera, Mongoliatik IX. mendean etorritako altaiarrek inposatutako hizkuntza da.
Laponiarrek Kaukaso eta Uraleko geneak nahasian omen dituzte, genetistek diotenez, eta beren hizkuntza uraldarra da.
Tibetarrak III. mendean zaldiz iritsi ziren Mongoliatik eta beren lurraldea ia basamortua zen. Genetikoki gaur egun %100 mongoliarrak dira. Hala eta guztiz ere, beren auzokoen presioagatik orain Txinako hegoaldeko dialektoen antza duen hizkuntza mintzatzen dute.
GURE NORTASUN-AGIRIA GENEETAN DAGO
Gizateriaren ondare genetikoa 46 kromosoma-paretan batabestearen ondoren lerrokaturik dauden 100.000 geneetan adierazten da. Geneek kodetutako mezua dute. Kode horretan alfabetoko lau letra (A, C, G eta T) egon daitezke eta letra bakoitza oinarri kimiko bati dagokio: A adeninari, C zitosinari, G guaninari eta T timinari.
Zifrez osatutako zerrendetan bezalaxe, letra-kopuruak, letren ordenak eta letren errepikapenak mezuak osatzen dituzte.
Larruazalaren kolorea, ingurugirora moldatzearen ondorio da. Australiako aborigeneek, Afrikako beltzek eta Indiako hegoaldeko tamilek azal iluna dute, baina genetikoki oso desberdinak dira.
Zelulen makineria martxan ari den bitartean, proteina espezifikoek mezuak dekodetu egiten dituzte eta proteina horiek dira hain zuzen gure ondare genetikoa gauzatzen dutenak. Adibidez, A, B, O eta rhesus sistemetako proteinek odol-taldeak gauzatzen dituzte, HLA ( Human Leucocyte Antigen ) sistemako proteinek gure sistema inmunologikoa zehazten dute, gene espezifikotan kodetutako proteinak dira begien kolorea erabakitzen dutenak, etab.
Beste era batera esanda, gene bera forma desberdinetan egon daiteke eta forma desberdin horiei deitzen zaie hain zuzen alelo. Begien kolorea ematen duen geneak gutxienez lau alelo dira, bakoitzari kolore urdina, nabarra, beltza edo berdea dagokiolarik. HLA sistemako sei geneetako bakoitzak (A, B, C, DR, DQ eta DP dira sei geneak) dozenaka alelo du.
Larruazalaren kolorea ordea, epe luzera ingurugirora moldatzearen ondorio da. Australiako aborigeneek, Afrikako beltzek eta Indiako hegoaldeko tamilek esate baterako, azal iluna dute, baina genetikoki oso desberdinak dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3b10dd87f0ec | http://zientzia.net/artikuluak/lur-arraroak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lur arraroak - Zientzia.eus | Lur arraroak - Zientzia.eus
Lur arraro deritze 21 eta 71 zenbaki atomikodun elementu kimikoen artean dauden 17 metalei eta baita elementu horiek sortzen dituzten konposatuei ere.
Lur arraro deritze 21 eta 71 zenbaki atomikodun elementu kimikoen artean dauden 17 metalei eta baita elementu horiek sortzen dituzten konposatuei ere. Lur arraroak - Zientzia.eus Lur arraroak
Lur arraro deritze 21 eta 71 zenbaki atomikodun elementu kimikoen artean dauden 17 metalei eta baita elementu horiek sortzen dituzten konposatuei ere.
Taula periodikoa lur arraroen ikuspegitik.
Lur arraro deritze 21 eta 71 zenbaki atomikodun elementu kimikoen artean dauden 17 metalei eta baita elementu horiek sortzen dituzten konposatuei ere.
Hamazazpi elementu horiek ondokoak dira: III b taldeko hiru elementu [Eskandioa (Sc), Itrioa (Y) eta Lantanoa (La)] eta lantanido izenaz ezagutzen den eta ohituraz taula periodikotik kanpo idazten diren bi serietan lehenengoa; 14 elementuz osatua. Lantanido izena, lantanoaren ondorengoak direlako dute. Hauexek dira lantanidoen seriea osatzen duten elementuak: Zerioa (Ce), Praseodimioa (Pr), Neodimioa (Nd), Prometioa (Pm), Samarioa (Sm), Europioa (Eu), Gadolinioa (Gd), Terbioa (Tb), Disprosioa (Dy), Holmioa (Ho), Erbioa (Er), Tulioa (Tm), Iterbioa (Yb) eta Lutezioa (Lu).
Historiaren nondik norakoak
Lur arraro izena, XVIII. mendetik, hau da, metal hauen inguruko lehen aurkikuntzak egin ziren garaitik datorkigu. Metal hauen proportzioa oso-oso txikia zen hasierako azterketetako mineral haietan. Eskasia hori zela eta, lurrazalean oso arraroak zirenaren ustea izan zuten ikertzaile haiek. Gerora, oker zeudela egiaztatu ahal izan da. Zerioa, lantanoa eta neodimioa beruna baino ugariago dira lurrazalean. Itrioa, eztainua baino arruntagoa eta lurrazala tuliotan iodotan bezain aberatsa da.
Elementu hauen historia zientifikoa oso zurrunbilotsua da. Urte askotako ikerketa gogor, nahasi eta atzera-aurrerako pausoz josia dago gaur egunera arte metatu dugun ezagutzaren atzean. Familia honetako elementu baten lehen aurkikuntzaren eta isolatzen azkena izan zenaren artean 144 urte igaro ziren. Mende-erdia behar izan zen didimioa benetan neodimio eta praseodimioz osatutako nahastea zela aurkitzeko.
Lur arraroen inguruko ikerkuntzaren historia luzea 1794ean jaio zen. Urte horretan Johann Gadolin kimikari finlandiarrak lur arraroen familiako lehen oxidoa isolatu zuen. Ytterby izeneko udalerri suediarrean lortutako mineral batetik lur arraro baten oxidoa isolatu zuen. Berak elementu berri bat zuela uste zuen; iterbita izenaz bataiatu zuena. Azkenean laburtuz itria izena hartu zuen.
Urte batzuk geroago, 1803an, zenbait ikerlarik (besteak beste Martin Heinrich Klaproth eta Jöns Jacob Berzelius famatuak) aldi berean beste lur arraro bat, —hau ere oxidoa— isolatu zuen. Zeria izena eman zitzaion Zere asteroide aurkitu berriaren ohoretan. Hau ere elementu purua zenaren ustetan ibili ziren zenbait urtez. 1808an demostratu zuen Sir Humphry Davy-k ordura arte aurkitutako lur arraroak ez zirela elementuak; elementu metaliko eta oxigenoaren arteko konbinazioak baizik. Zeria eta itria oxidoak ematen zituzten metalei, zerio eta itrio izenak eman zitzaizkien.
Lur arraroak ez dira uste bezain arraro.
Berrogei urtean zehar itria eta zeria, hau da, itrio eta zerioaren oxidotzat jotzen zirenak, kimikoki ondo definiturik zeudela uste izan zen. Baina benetan lur arraroen oxidoen nahasteak ziren. 1840. urtean Carl Gustav Mosander mineralogista suediarrak lortu zuen azkenik itria eta zeria zenbait lur arrarotan banatzea. Hau izan zen lur arraroen segida osoaren isolamendua lortzeko bideari atea ireki zion aurkikuntza.
Ondorengo urteetan ikerketa asko egin zen, baina nekez egin zitekeen aurrera. Nahaste handiak sortu ziren zenbait aurkikuntzen inguruan eta horiek elementu puruak edo nahasteak ziren argitu nahian argitalpen ugari egin zen. Elementuen izenak ere aldatu egiten ziren laborategitik laborategira.
1869. urtean Dimitri Ivanovitx Mendeleiev kimikari errusiarrak taula periodikoa proposatu zuenean, eskandioarentzat zulo bat uzteko beharra aurrikusi zuen. 1871. urtean elementu horren hainbat ezaugarri ere aurrikusi zuen. 1879. urtean eskandioa aurkitu eta bere ezaugarrien berri eman zenean Mendeleiev-ek aurrikusitakoarekin bat zetozela ikusi zen. Gertakizun honek Mendeleiev-en taula zientzilarien artean onartua izan zedin bultzatu zuen.
Ikerketek gogor segitu zuten aurrera eta ondorioz, 1907. urtean isolatu ahal izan zen lutezioa; serieko azken elementua.
Baina egia esan, prometio izeneko elementua ez zen benetan askoz geroagora arte isolatu. Henry Moseley-k taula periodikoko elementu bakoitzari zenbaki atomiko bat esleitu zionean, zulo libreak non zeuden zehazki jakin ahal izan zen. 1913-14. urteak ziren artean eta Moseley-k argi ikusi zuen lantanidoak 14 bakarrik izan zitezkeela (zeriotik hasi eta luteziorainokoak) eta 61 zenbaki atomikoduna zela artean aurkitzeke zegoen bakarra. Hala ere ez zen 1947. urtera arte isolatu. Prometio izena eman zitzaion.
Zergatik izan da hain zaila elementu hauek identifikatu eta isolatzea? Arrazoia, honetan egon daiteke: elementu hauek mineral berean batera aurkitzen dira eta guztiz ezaugarri kimiko antzekoak dituzte. Horregatik egon dira ezkutatuta hain denbora luzean. Lantanidoena da ezaugarririk antzekoenak dituzten elementuen taldea. Aurkikuntza batean purutzat emandako metal bat hurrengo urteetan garatutako teknika berriekin aztertuz, bi edo hiru lur arraroren nahastea zela jakiteko modua egon zen behin baino gehiagotan.
Hain antzeko propietate kimikoak izateak badu abantaila bat: erabilera industrialean, propietate hauek aprobetxatu behar direnean ez du merezi oso banaketa fina egiteak. Banaketa hori beharrezkoa gertatzen da aldiz, aprobetxatu behar diren ezaugarriak ezaugarri fisikoak direnean.
Egitura elektronikoa
Elementu hauen elektroiak nola antolatuta dauden ikusiko dugu orain. Gauza jakina da elektroiak atomoaren nukleoaren inguruan geruzatan kokatzen direla. Geruza bakoitzari n zenbaki kuantiko bat dagokio eta lantanidoentzat n = 6 da. Geruza bakoitzak elektroi-kopuru jakin bat du eta hauek aldi berean azpigeruzetan antolaturik daude. "s", "p", "d" eta "f" dira azpigeruza horiek.
Zenbaki atomikoa handiagotu ahala, elektroi-kopurua ere handiagotuz doa. Aurreko elementuaren egitura elektronikoari beste elektroi bat erantsiko dio zerrendan ondoren datorrenak. Erantsitako elektroia ez da edozein tokitan kokatuko. Osatzen ari den azpigeruza bat guztiz bete arte behar diren elektroi-kopuruei dagokien elementuen multzoak osatzen du serie bat.
Lur arraroek bete gabeko azpigeruza bat dute; 4f izenekoa. Geruza horretako elektroi-kopurua hazi egiten da lantanotik luteziora bitartean.
Elektroirik egonkorrenak "s" eta "p" elektroiak dira eta horregatik elektroiek lehenengo azpigeruza horietan kokatzeko joera dute. Taula periodikoko bostgarren periodoa amaitutakoan 4s, 4p, 4d eta 5s eta 5p azpigeruzak beteta daude. Seigarren periodoaren hasieran bi 6s elektroi eransten dira eta hirugarrena 5d orbitalera doa lantano deitu dugun elementua osatuz. Laugarren elektroia, ordura arte hutsik zegoen 4f azpigeruzara doa. Azpigeruza horrek 14 elektroientzako lekua duenez, seriea 14 lantanidoz osatuta dago; zeriotik hasi eta lutezioraino.
Lur arraroen familia osatzen duten itrio eta eskandioa, lantanoa kokatua dagoen taula periodikoko zutabe berean daude. Eskandioaren elektroirik azalekoenak bi 4s elektroi eta 3d elektroi bat dira. Itrioaren kasuan, 5s eta 4d elektroiak.
Lur arraroen lehenengo erabilerak
Zerioa izan zen lur arraroen artean ospea eta fama irabazi zituen lehena eta neurriren batean familia osoa ezagutu arteko ikerketak eragin zituena.
Auer von Welsbach baroiak 1883an egindako aurkikuntza dago zerioak sortu zuen interesaren oinarrian. Argikuntz metodo berri bat plazaratu zuen urte hartan baroiak. Welsbach-ek torio, zerio eta beste lur arraro batzuen gatzen disoluzioz ehun bat busti zuen. Ondoren, gas-sugar baten berotan jarriz ehunak argi distiratsua ematen duela aurkitu zuen. Garai hartarako oso aurkikuntza harrigarria zen. Gaur egun ere oraindik erabiltzen den ezaugarria dugu; hauxe bait da kanpineko gas-lanparetako ator erregogorraren funtzionatzeko modua.
Urte batzuk geroago, 1903an, Auer von Welsbach-ek berak, lur arraroen beste erabilpen bat aurkitu zuen: metxero-harria. Zerioa piroforoa da, hau da, airean espontaneoki su hartzeko eta igurtziz txinpartak ateratzeko erraztasuna du. Zerioa, burdinarekin aleatu behar izan zen metxero-harritan erabiltzeko; horrela ez zuen surik hartzen hain bapatean. Hauxe da lur arraroak metalurgian erabiltzeko eman zen lehen pausoa.
Bi erabilera hauek badute ezaugarri amankomun bat: ez dute purutasun handiko osagairik behar. Horregatik ustiatu ahal izan ziren industrian erabilera horietarako banaketa kimikorako metodoak hain garatuak ez zeuden garai haietan.
Egungo erabilera industrialak
Metalurgian
Lur arraro bakoitzak oso uhin-luzera jakin eta zehatzeko argia igortzen du. Propietate hau oso aproposa da laserraren teknologian.
1960-1974 urte bitartean mischmetal izena duen eta lantano, zerio eta neodimioz osatutako aleazio batek izugarrizko gorakada izan zuen burdinurtu eta altzairua purutzeko prozesuetan. Aleazio horrek oxigeno eta sufrearekiko duen afinitatea dela eta desoxidatzaile eta desulfuratzaile moduan erabiltzeko egokia da. Korrosioaren aurkako ezaugarriak ere hobetu egiten ditu.
Burdinurtuan, materialak erresistenteago eta harikorragoak eta beraz, prozesaerrazago bihurtzen ditu.
Gaur egun mischmetal honen erabilera behera dator; kaltzio-konposatuen erabilerak gora egin bait du desulfurizazioan.
Erreakzio katalizatuetan
Lur arraroak oso hedatuak daude polimerizazioa edo hidrogenazioa bezalako erreakzio kimikoetan, hauek azkartu edo modifikatzeko balio bait dute. Lantanidoek oso gutxitan jokatzen dute benetako katalizatzaile moduan; bere papera sistema katalitikoaren egonkortasuna, aktibazioa eta selektibitatea segurtatzea da.
Petrolioaren cracking-ean adibidez, zeolita izeneko egitura kristalinoak erabiltzen dira katalizatzaile moduan. Silizio eta aluminioz eta potasio eta sodioa bezalako elementu alkalinoez osatuak dira. Sodioaren ordez, lur arraroen nahaste bat erantsiz, zeolitaren ezaugarri katalitikoak eta bizitza eraginkorra hobetu egiten dira.
Ibilgailuen pote katalitikoan
Katalizatzaileak egonkortzeko erabiltzen dira pote katalitikoan, funtzionamendua optimizatuz eta bizitza luzatuz. Pote katalitikoak, aluminioz eta zerio edo lantano oxidoz osatutako erle-gelasken antzeko egitura batean osagai aktiboak (platinoa, paladioa eta rodioa) ezarriz lortzen dira. Poluzioaren aurkako legeria gogorrena duten herrialdeetan, pote katalitikoa erabiltzea guztiz beharrezkoa da eta honek urteko lur arraroen ehundaka tona behar direla esan nahi du.
Beira eta zeramikagintzan
Beira eta zeramikaren industria da lur arraroen kontsumitzailerik handienetakoa. Lur arraroek espektro ikuskor eta ultramoreko zenbait uhin-luzera oso era selektiboan absorbatu eta igortzen dute. Beraz, lortutako koloreak oso garbiak dira, oso ondo definituak eta egonkorrak. Horregatik erabiltzen dira lur arraroak koloratzaile moduan eta baita luminoforo bezala ere.
Kontrakoa badirudi ere, beira kolorgea lortzeko ere erabiltzen dira lur arraroak. Beira gorri bati gorria selektiboki absorbatzen duen lur arraro bat erantsiz, beira kolorgea lortzen da; berrorekatu egin bait da koloreen espektroa.
Lur arrarodun beirek oso ondo jasaten dute eguzki-argia eta beraz, leihoetarako erabiltzeaz gain eguzkitako betaurrekoetarako ere erabiltzen dira.
Koloretako telebisten pantailan
Lehenago aipatu dugun bezala, zerio oxidoaren lehen erabilera industriala Auer-en, edo beste batzuek dioten bezala, Welsbach-en metxeroa izan zen. Badakigu erabilera honen azpian dagoena beroarekin luminiszente bihurtzeko ezaugarria dela. Emaitza hau guztiz harrigarria zen garai haietan eta ondorioz interes handia sortu zen lur arraroen inguruan zientzilari eta ez-zientzilarien artean. Baina 60.eko hamarkadara arte itxaron behar izan da propietate fisiko honi duen balioa eman ahal izateko.
Ordurako, 60.eko hamarkadarako banaketa kimikorako metodoak askoz ere garatuagoak zeudela eta koloretako telebista agertu zela kontutan hartuko ditugu orain. Luminoforoek, hau da, hodi katodikoaren alderdi sensibleak, luminositate ona eta iraupen luzea izateaz gain, oso ondo definituriko kolorea eman behar dute. Europioaz aktibatutako itrioaren banadatoak eskakizun horiek betetzen dituenez, koloretako telebisten pantailetan erabiltzen da.
Ezaugarri hauek dira europioa argikuntza fluoreszentean ere erabiltzeko arrazoia.
Iman iraunkorretan
1969an hauxe aurkitu zuten ikerlariek: kobaltozko aleazio batean samarioa sartuz iman iraunkor izugarri boteretsua lortzen zela. Iman honek desimantazioarekiko oso jarkikortasun altua du eta iman tradizionalak baino 30 aldiz eta ferritak (orduko imanik onenak) baino sei aldiz indartsuagoa da.
Lur arraroekin indar bera duten askoz ere iman txikiagoak lor daitezke beraz eta horrela hel gaitezke gaur egun hain ezaguna den ditxosozko Walkman-era. Samario eta kobaltoz osatutako imanek eskaintzen dituzten abantailak hain handiak izanik, potentzia txiki eta ertaineko motoreetako elektroiman gehienetan erabiltzen dira, nahiz eta beren prezioa oso altua izan.
Prezioaren eragozpena gainditu nahian ikerketa gehiago egin dira eta 1983. urtean ferboro eta neodimioz osatutako imanek ere propietate egokiak dituztela aurkitu da. Horrela samarioa bezain metal garestia erabiltzea ekidin daiteke. Material berri honek ez ditu bere ezaugarriak 300ºC-tik gora mantentzen (samario-kobaltozkoak aldiz, 700ºC-raino mantendu egiten ditu) eta honek zenbait funtziotarako erabilera oztopatu egiten du; ibilgailuen abio-motoreetan adibidez.
Supereroankortasuna dela eta
Lur arraroek oso ondo definitutako koloreak ematen dituzte eta horregatik erabiltzen dira koloretako telebistagintzan.
Supereroankortasuna erresistentzia elektrikoa eta ondorioz, energi disipazioa desagertzean datza. Material askok propietate hau zero absolututik hurbil (-273ºC) agertzen dute.
Azken urte hauetako ikerketetan propietate hau tenperatura altuagoetan agertzen duten materialak aurkitu dira. 1986. urtean, lantano, bario eta kobrez osatutako oxido bat -243ºC-tan supereroalea zela aurkitu zuten K. A. Müller eta J.G. Bednorz fisikari alemaniarrek. Lan honegatik Nobel Saria jaso zuten eta aro berria ireki tenperatura altuagoetako supereroankortasunaren alorrean.
Ikerketa berriak -183ºC-raino eraman zuten muga lur arraroak dituzten oxido ternarioen bidez. Gaur egun errekorra -148ºC-raino heldu da eta dagoeneko inork ez daki hurrengo urteetan ikertzaileak noraino eraman ahal izango duten muga hori.
Hemen aipatu ditugun erabilerak ez dute zerrenda ixten. Erradiologia, laserrak, doikuntzako optika eta bitxigintza adibidez, lur arraroen propietateez baliatzen diren arloak dira.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-9189e3f9db8a | http://zientzia.net/artikuluak/formulako-pilotuei-stressa-neurtzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Formulako pilotuei stressa neurtzen - Zientzia.eus | Formulako pilotuei stressa neurtzen - Zientzia.eus
Automobilismoan "Bat Formula"ko denboraldia aurtengoz azkenetan da jadanik. Bertako sei piloturi, saiakuntza bereziak egin dizkiete lasterketan zehar jasandako stressa aztertzearren. Horrela gure bizimodu arrunteko tentsioei gorputzak nola erantzuten dien hobeto ezagutu nahi da.
Automobilismoan "Bat Formula"ko denboraldia aurtengoz azkenetan da jadanik. Bertako sei piloturi, saiakuntza bereziak egin dizkiete lasterketan zehar jasandako stressa aztertzearren. Horrela gure bizimodu arrunteko tentsioei gorputzak nola erantzuten dien hobeto ezagutu nahi da. Formulako pilotuei stressa neurtzen - Zientzia.eus Formulako pilotuei stressa neurtzen
Osasuna
Automobilismoan "Bat Formula"ko denboraldia aurtengoz azkenetan da jadanik. Bertako sei piloturi ordea (Alain Prost barne delarik), saiakuntza bereziak egin dizkiete lasterketan zehar jasandako stressa aztertzearren. Horrela gure bizimodu arrunteko tentsioei gorputzak nola erantzuten dien hobeto ezagutu nahi da.
Motoreak eta karrozeria teknikoki azken mugaraino eraman badituzte ere, bat formulako pilotuen organismoari beste inon baino gehiago exigitzen zaio.
Bat Formulako pilotuentzat 1990.eko denboraldia martxoaren 11n hasi zen eta harrez gero apostu estua dago Ferrari eta MacLaren-en edo Prost eta Senna-ren artean. Automobil-pistetan ez dago txantxarik. Motoreak eta karrozeria teknikoki azken mugaraino eraman badituzte ere, bat formulako pilotuen organismoari beste inon baino gehiago exigitzen zaio. Pilotuak lasterketa ari dela izan ere, azkar joan beharraren poderioz bizia hari batetik zintzilik edukitzen du.
Urte askoan teknikariak bolidoen errendimendu eta fidagarritasunaz oso kezkaturik egon dira, baina aldi berean pilotuari jaramon gutxi egin diote. Pilotuak aukeratzeko orduan pertsonak berez duen trebezia eta babestaileen arrazoi ekonomikoak hartu izan dira kontutan, bere egoera fisiko eta psikologikoari laguntzeaz gehiegi arduratu gabe.
Duela bi urte ordea, François Duforez eta Pierre Portero fisiologo eta biomekanikari frantziarrek saiakuntza batzuk egiten hasi ziren. 1988. urtean Alliot eta Dalmas pilotuak hartu zituzten beren esperimentuak burutzeko, iaz Alliot eta Alboreto eta aurten Suzuki eta Bernard. Alesi prest omen dago laguntzeko eta Prost-ek ere baiezkoa eman omen du.
Ikerlarien lehen helburua, pistako gezi hauen fisiologia hobeto ezagutzea da. Ikerketek segurtasun eta errendimendu aldetik eragin mesedegarriak izango dituzte pilotuentzat, baina azken helburua pertsona arruntek (zuk eta nik adibidez) stress psikologiko garrantzitsua eta energi galera handia zein egoeratan izaten duten jakitea da.
Ikerlariek arazoari hiru alderdi nagusi aztertu nahi dizkiote 1990.eko Bat Formula ko denboraldian: termorregulazioa, bapateko azelerazioekiko muskuluen erantzuna eta stressarekiko erantzun hormonala.
Aipatutako azken alderdia hartzen badugu, stressa pilotuengan beti mugako egoera arriskutsuekin lotua dago. Ez da hain zuzen jende arruntak normalean izaten duen egoera, baina arrisku bizitik irten ere egin gabe dabiltzan pertsona hauek aztertuta, bizimodu arruntean gerta daitezkeen aldaketa biokimikoak anplifikaturik ikus ditzakegu. Stressaren analisia egin nahi da, eta azken finean diabetologia edo aterogenesiaren mekanismoa argitzea (odol-basoak butxatu eta miokardio-infartua sor dezakeen ateroma-plaka nola eratzen den ezagutzea alegia).
Bat formula bestetik, oso gogorra da tenperaturari dagokionez. Kaskoa ipinita, surik hartzen ez duen soinekoan sartuta, pilotua zulo txiki batean txertaturik egoten da bizkarrean motorea duela. Karrozeria gainera, haizea pilotuaren buru gainetik pasatzeko moduan diseinatua dago. Beraz ez da harritzekoa Rio de Janeiro-ko edo Phoenix-eko pistan eguzki-galdatan pilotuak 60ºC-ko tenperatura jasan eta orduko bi litro izerdi galtzea.
Pierre Portero-k dioenez, pilotuek sukarra dute pistan gidatzen ari direnean. Gorputzaren tenperatura 40ºC-raino igo daiteke eta horregatik ikerlariek balantze termikoa egin asmoz tenperatur kaptoreak ipintzen dizkiete azalean, sistema informatikora zuzenean konektatuz. Horretaz gain, lortutako datuak izerdiaren ikerketa kuantitatibo eta kualitatiboarekin lotzen saiatzen dira. Horrela, Formulako lasterketan edo giro beroko iharduera fisikoan sortzen diren sodio, potasio, magnesio, kaltzio, kobre, zink, kromo eta abarren eskasiak detektatu nahi dira gero elikadura egokia gomendatu ahal izateko.
Larrousse ekipoko pilotuek lasterketa baino lehen elikadura-erregimen berezia dute. Zurgapen moteleko azukreak edo glikogenoak hartzen dituzte, eta lasterketan termo batean 12-15ºC-ra gordetako likido bat edaten dute. Edari horretan zurgapen azkarreko gluzidoak (glukosa), poliki metabolizatzen diren gluzidoak (fruktosa), B bitamina (gluzidoak metabolizatzeko) eta mineralak (gatz-oreka mantendu eta kalanbrerik ez izateko.
Osagarri energetiko hauek bero-kolpearen arriskuari kontra egiteko dira onak; bero-kolpeak izerdia geldi erazi, gorputzaren termorregulazioa bere onetik atera eta hipertermia (eta batzuetan heriotza) eragiten bait ditu. Gainera garuneko zelulek glukosa asko gastatzen dute, eta odolean azukre-kontzentrazioa jaisten bada, buru-argitasuna moteldu eta neke-sentsazioa sortzen da. Edari hori pistako pilotuekin probatuta, laster egongo da farmazia guztietan salgai. Erosleak kirolariak, adineko pertsonak eta haurdun dauden emakumeak izango omen dira.
Duforez eta Portero ikerlariak, aurten gehien aztertzen ari diren pilotua Aguri Suzuki japoniarra da. Urte hasieraz gero entrenamendutan saiakuntzak egiten ari zaizkio. Ehizegazkineko pilotuen antzeko maskara bat ipinita bolidoa gidatzen ari dela telemetriak bere lana burutzen du parametro desberdinak erregistratuz. Oxigeno-kontsumoa bihotzaren erritmoa, arnasaren erritmoa, etab. pantaila batean grafikoki erakusten da. Emaitzen eztabaida eta interpretazioa oraindik azken fineraino burutu gabe dago, baina seinale guztien arabera energi kontsumoa oso handia dela esan daiteke.
Ehizegazkinetako pilotuek erabiltzen dituzten anti-G edo grabitatearen kontrako galtzak ere probatu dizkiote. Galtza hauek presio desberdinetara puztu daitezke eta horrela odol-basoak gehiago ala gutxiago konprimatzen dira. Arazoa hanketako basoak zabaltzen direnean eta odola hor pilatzen denean sortzen denez, galtzetako presioaren bitartez kontra egiten zaio. Behin-behineko ondorioa beraz, tibiaren parean euskarri elastikoak ipintzea litzateke.
Stressaren arloan, helburua pilotuaren erantzun hormonala kuantifikatzea da. Begiak katekolaminetara (adrenalina, noradrenalina eta kortisolera) zuzendu dituzte, baina baita beste substantzia metabolikotara ere: intsulinara edo hazkuntz hormonara.
Pilotuak bere eserlekuan 60ºC-ko tenperatura izan dezake lasterketan. Stressaren maila berriz, ikaragarria da. Horregatik bere gorputzeko tenperaturaren eboluzioa, jariatzen dituen hormonak eta muskuluen erreakzioak neurtu nahi zaizkio.
Stress-maila handia denean, kortisola jariatzen da eta kortisolak glukosa deskargatzea eragiten du. Odolean orduan gluzemi punta bat agertzen da eta berehala azukre-tasa maila normalera jaisteko intsulina-punta bat.
Azido koipetsu askeek stress psikologikoa isladatzen dutela ezaguna da azken urteotan, eta datu hori ere neurtu nahi dute ikerlariek.
Duforez doktoreak dioenez, ideala adrenalina-deskarga neurtu eta bihotzaren erritmoan duen eragina baloratzea izango litzateke (Lasterketako momentu larrienetan bihotzak minutuko 180 taupadako erritmoa lor dezake). Baina, nola hartu odol-lagina 300 km/h-ko abiaduraz doan pilotuari; edo nola hartu odolaren tentsioa?
Oztopoak oztopo, Portero eta Duforez ikerlariak Aguri Suzuki pilotuari azterketa interesgarriak egiten ari zaizkio. Arriskuetan sortzen diren tentsioek parametro biologikotan duten eragina neurtzea da arazoa. Horretarako Pierre Portero-ren eritziz iraupen, ordutegi eta energi aldetik berdin baina stress-mailaren aldetik desberdin diren egoeretako emaitza hormonalak konparatu behar dira. Stress-mailarik handiena Formulako lasterketan bertan egoten da. Erresistentzi entrenamenduetan berriz, pilotuak azkar ibili beharra du, baina lehiakideak ondoan ez dituenez, stress-maila txikiagoa da. Hirugarren maila, laborategian bizikleta ergometrikoan pedalei eragitea litzateke.
Azken bi stress-mailak Aguri Suzuki pilotuari neurtu dizkiote jadanik eta adituek diotenez deshidratazioa eta odol-masaren kontzentrazioa erresistentzi entrenamenduan askoz ere handiagoak dira bizikletan esfortzu berdina eginda baino.
1989.ean Frantzian eta Kanadan korritutako lasterketetan, ikerlariek pilotuen tentsio muskularrak aztertu zituzten. Tentsio horiek, pilotuak bere eserleku txikian jasaten dituen luzetarako, zeharkako eta gorabeherako azelerazioei zor zaizkie. Philippe Alliot pilotuaren bolidoan segundoaren milarenak markatzen zituen erlojuz hornitutako erregistratzaile magnetikoa ipini zuten hiru ardatzetarako azelerometro eta elektrokardiograma-aparatuari konektaturik.
Lasterketako momentu garrantzitsuenetan, Bat Formulako pilotuen bihotzak 180 taupada inguru ematen ditu minutuko. Michele Alboreto pilotu italiarraren taupadak neurtzeko, lasterketa baino lehen Pierre Portero ikerlaria elektrodoak ipintzen ari zaio.
Kaskoa jantzita daukala, pilotuaren buruak gutxi gorabehera 6,5 kg pisatzen ditu. Kurba itxietan, azelerazio eta dezelerazioek 3 eta 5 G bitarteko balioak har ditzakete. Izan ere bolidoak kurbatan ia ez dira irristatzen eta pilotua bere kutxatxoan doi-doi sartua dago. Beraz, buruaren barneko masak desplazatzen dira kurba bakoitzean; frenatze eta azeleratze bakoitzean. Beraz buruak segundo horietan askoz gehiago pisatzen du eta lepoak, eutsi behar dionez, asko sufritzen du. Lepoko muskuluek lasterketan lan gogorra egiten dute buruan dauden zeharkako eta atzeraurrerako tentsioei eusten.
Lasterketarako pistak gainera ez dira guztiz launak izaten eta lurreko irregulartasunak medio azelerazio bertikalek 15 eta 20 G bitarteko balioak har ditzakete. Konponbidea lepoko muskuluak indartzea da, edo kaskoa arintzea. Jadanik hasiak daude konpositezko burukoak eginez kilo t’erdikoei hirurehun gramo arintzen.
Duforez eta Portero doktoreak, elektromiografiaz ari dira denboraldi honetan baliatzen. Horrela pistako gorabeheratan lepoko muskuluetan gertatzen diren korronte-aldaketak neurtu nahi dituzte.
Bolidoak, pilotuak eta ikerlariak abiada bizian ari dira. Lasterketa gori-gori dago, baina amaiera urruti ikusten da; arazo bat argitu orduko beste bati ekiten bait diote, eta beti dago besteren bat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d6b6ae588ac3 | http://zientzia.net/artikuluak/eragiketak-nola-ii-biderkaketa-eta-zatiketa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eragiketak nola? (II). Biderkaketa eta zatiketa - Zientzia.eus | Eragiketak nola? (II). Biderkaketa eta zatiketa - Zientzia.eus
Biderkaketari gagozkiolarik, kasu berezi bat aipatu behar da. Gorago aipatu eskuzko biderkaketan, eskuetan jaitsitako hatzak 10az biderkatzen zela genion. Zatiketa, ezpairik gabe eragiketarik zailena da eta beste guztiak barneratzen ditu.
Biderkaketari gagozkiolarik, kasu berezi bat aipatu behar da. Gorago aipatu eskuzko biderkaketan, eskuetan jaitsitako hatzak 10az biderkatzen zela genion. Zatiketa, ezpairik gabe eragiketarik zailena da eta beste guztiak barneratzen ditu. Eragiketak nola? (II). Biderkaketa eta zatiketa - Zientzia.eus Eragiketak nola? (II). Biderkaketa eta zatiketa
Biderkaketari gagozkiolarik, kasu berezi bat aipatu behar da. Gorago aipatu eskuzko biderkaketan, eskuetan jaitsitako hatzak 10az biderkatzen zela genion.
Biderkaketa
Biderkaketari gagozkiolarik, kasu berezi bat (biderkagaitzat 10 zenbakia duena) aipatu behar da. Gorago aipatu eskuzko biderkaketan, eskuetan jaitsitako hatzak 10az (buruz) biderkatzen zela genion. Buruz honen barnean honako hau dago: jaitsitako hatzen kopuruak biderkaduraren hamarrekoak ematen dizkigu.
Egyptiarrek ere bazekiten 10az biderkatzen. Horretarako zenbaki bat idatzi eta gero ordena bateko ikur bakoitza hurrengo ordenako ikur batez ordezten zuten (1. irudia).
1. irudia.
Txinarren zenbaki-sisteman ere ikus daiteke kasu honen lekukoa. 10 adierazteko ikurra jartzen den lekuaren arabera, bi esanahi ezberdin eduki ditzake (2. irudia): beste zenbaki txikiagoen ikurren ezkerrean jarriz gero, batuketa dugu. Eskuinean idazten bada ordea, biderkaketa adierazten du.
2. irudia.
Ikus dezagun bestelako biderkaketak nola burutzen ziren.
Egyptiarrek 1 eta biderkagairik txikiena idazten zituzten bi zutaberen goiko aldean. Gero zenbaki horiek elkarren segidan bikoizten zituzten eta azpian idatzi. Bikoizketak 1aren zutabean beste biderkagaia (ez txikiena) lortu arte egiten ziren edo, hori gertatu ezik, beste biderkagaia baino txikiagoa zen zenbakirik handiena agertu arte. Lehenengo kasuan beste biderkagaiaren ondoan, eskuineko zutabean, agertuko zen emaitza. 3. irudiko a) kasuan 128 x 12 = 1536 biderkadura dugu. Bigarren kasuan, ezkerreko zutabean (1aren zutabean) biderkagai handiena batzen zuten zenbakiak aukeratzen ziren. Emaitza lortzeko eskuineko zutabean aurreko zenbakiei zegozkien zenbakiak batu behar ziren. 3. irudiko b) kasuan 369 x 19 = 4864 + 1216 + 608 + 304 + 19 = 7011 biderkadura agertzen da.
3. irudia.
Biderkaketa egyptiarra, beraz, xinplea zen eta ez zuen taulen beharrik. Baina ez zen hori egyptiarrek erabili zuten metodo bakarra. Bikoizketa-erdibitzea izeneko metodoa ere erabiltzen zuten. Oraingoan bi biderkagaiak bi zutaberen buruan idazten zituzten; handienaren erdiak (hondarrak baztertuz) eta txikienaren bikoitzak kalkulatu eta zegozkien zutabeetan ipintzen zituzten. Bikoitzen zutabean erdien zutabeko zenbaki bakoitiei zegozkienak batzen ziren biderkadura lortuz. 4. irudian 54 x 37 = 74 + 148 + 592 + 1184 = 1998 biderkadura ikus dezakezu. Metodo hau Sobietar Batasuneko zenbait herritan ere agertzen da.
4. irudia.
Hinduek harean egindako zutabezko abakoa erabili ohi zuten. Abako honetan, eskuineko zutabean, unitateak idazten zituzten; bere ezkerrean zegoenean hamarrekoak; ehunekoak honen ezkerrean, eta abar. Unitate-falta adierazteko hutsik uzten zuten (5. irudia).
5. irudia.
Abako hau berau erabiltzen zuten biderkaketak egiteko. Esate baterako 325 x 28 biderkadura kalkulatzeko lau zutabeko abako batean idazten zituzten; handiena goi-eskuin aldean, bestea, aldiz, azpian ezker aldean. Lehenengo urratsean, (goiko 3) bider (beheko 2), 6, kalkulatu eta 3aren ezkerreko zutabean idazten zuten. Ondoren (goiko 3) bider (beheko 8), 24, kalkulatu eta 3aren ordez 4 idatzi eta aurreko 6ari 2 gehitzen zioten.
Lehenengo urratsa bukatua zen. Bigarrena hasi baino lehen beheko zenbakia eskuinerantz zutabe bat mugitzen zuten. Orain (goiko 2) bider (beheko 2), 4, kalkulatu eta aurreko 4ari (goiko 2aren ezkerrean dagoenari) gehitzen zitzaion. Gero (goiko 2) bider (beheko 8), 16, kalkulatu eta goiko 2aren lekuan 6 idatzi, 2a ezabatuz, eta bere ezkerrean zegoen 8ari 1 batu. Honela bukatzen zen bigarren urratsa eta beheko zenbakia eskuinerantz mugitzen zen zutabe bat. Hirugarren urratsean (goiko 5) bider (beheko 2), 10, kalkulatu; 0 eta 6 (5aren ezkerrekoa) eta 1 eta 9 (6aren ezkerrekoa) batzen ziren, lehenengoa 6 eta bigarrena 10 izanik. Hortaz 8ari (9aren ezkerrekoari) 1 batzen zitzaion, goiko zenbakia 9065 izanik.
Gero (goiko 5) bider (beheko 8), 40, kalkulatu; 5aren ordez 0 idatzi eta 6ari (5aren ezkerrekoari) 4 gehitzen zitzaion 10 lortuz; 6aren lekuan 0 idatzi eta 1a 0ri (6aren ezkerrekoari) batu 1 lortzeko. Hemen bukatzen zen hirugarren eta azkeneko urratsa, goiko zenbakia 9100 zelarik. Hau zen, hain zuzen ere, biderkadura. Ohartxo bat: guk 0 idazten dugunean haiek zutabea hutsik uzten zuten (6. irudia).
6. irudia.
Laburbilduz, zera idatz dezakegu:
Baina metodo hau luzea eta gogaikarria zen. Zeroa aurkitu zutenean abakoa erabiltzeari utzi egin zioten eta zifrek lekuaren araberako balioa hartu zuten. Honek erraztu egin zien eragiketen kalkulua matematikari hinduei.
Hona hemen nola biderkatu zuten V. mendetik aurrera. Koadrikulazko metodo izenekoa dugu eta gero europarrek per gelosia (saretazko) izena eman zioten.
Demagun 6358 x 547 biderkaketa egin nahi dugula. Biderkakizunak 4 eta biderkatzaileak 3 zifra dutenez gero, 4 zutabeko eta 3 errenkadako laukizuzena marratzen dugu. Zenbakiak zutabe zein errenkaden buruan, hurrenez hurren, idazten dira. Lauki bakoitza goi-ezkerreko erpina eta behe-eskuinekoa lotzen dituen diagonalaz erdibitzen dugu.
Lauki bakoitzean, zutabe eta errenkadaren buruetan dauden zenbakiak biderkatu eta gero, biderkadura hori 100 baino txikiagoa izanik, hamarretako zifra beheko erdian eta unitateetakoa goiko erdian idazten dira; unitate eta hamarrekoen falta adierazteko 0 idatziko da. Laukizuzenetik kanpo eta goi-eskuineko erpinetik abiatuz, gure kasuan 6tik, diagonalen artean dauden zenbakiak batzen dira. Batura partzial hauetako batek bi zifra balitu, hamarretakoa hurrengo baturari gehituko litzaioke eta unitateetakoa bakarrik idatziko genuke. Emaitza ezkerretik eskuinera eta gero behetik gora irakurtzen da (7. irudia).
7. irudia.
Zatiketa
Ezpairik gabe eragiketarik zailena da eta beste guztiak barneratzen ditu. Zatiketa idatziak azaldu baino lehen, duela 46 mendeko zatiketa bat ikusiko dugu. Izan ere, gaurko Irak-eko Fara herrian baina K.a. 2650. urteko Shuruppak hiri sumeriarrean burutu bait zen. Garai hartan zifra sumeriarrak existitzen baziren ere, eragiketak egiteko antzinako calculi izenekoak erabiltzen zituzten. Gogora dezagun calculi ak nolakoak ziren:
8. irudia.
Zenbait lagunek bihitegi bat garagar banatu zuten, 7na sila garagar jaso zutelarik. Lagun-kopurua eta soberazko garagar-kantitatea bilatu behar zen. Bihitegi batek 1.152.000 sila balio zuen. Hortaz, egin behar zen eragiketa 1.152.000 zati 7 zen. Zatidurak lagun-kopurua emango zigun bitartean, hondarrak soberako garagarra emango zigun.
9. irudia.
1.152.000 sila adierazteko 32 esfera zulatu hartu zuten. Izan ere 32 x 36.000 = 1.152.000 da. Esfera zulatuak 7 zutabeko lau errenkadatan (9. irudia) kokatu zituzten, lau esfera zulatu soberan zirelarik. Hemendik 4 x 36.000 lagun lortu zituzten eta 4 x 36.000 sila garagar soberan. Lau esfera zulatuak 40 esferaz ordeztu zituzten (esfera zulatu batek 10 esferaren balioa bait zeukan). 40 esferak zazpi zutabeko bost errenkadatan ipini zituzten eta 5 esfera soberan (10. irudia).
10. irudia.
Beraz, 5 x 3600 lagun gehiago eta, orain, 5 x 3600 sila garagar soberan. Bost esferen truke 30 kono handi zulatu hartu zituzten (esfera batek 6 kono handi zulaturen balioa zeukan eta); 30 kono handi zulatuek zazpi zutabeko lau errenkada osatzen zituzten eta bi soberan geratzen ziren. Hau da, 4 x 600 lagun gehiago zituzten eta 2 x 600 sila garagar banatzeke (11. irudia). Bi kono handi zulatuen ordez 20 kono handi hartu zituzten (kono handi zulatu bat = hamar kono handi) eta hauek ere 7 zutabeko bi errenkadatan ipini zituzten, 2 x 60 lagun gehiago lortuz eta 6 x 60 sila garagar banatu gabe utziz (12. irudia).
11. irudia.
12. irudia.
Azken hauen truke 36 bola hartu (kono handi bat = sei bola) eta zazpi zutabeko bost errenkadatan jarri zituzten, bola bat soberan eta 5 x 10 lagun gehiago lortuz (13. irudia). Azkenik, bola hamar konoz ordeztuz eta hauekin errenkada bakarra osatuz, hau da, lagun bat gehiago, eta azkeneko hondarra 3 sila garagar lortu zituzten (14. irudia). Laburbilduz, 4 x 36.000 + 5 x 3.600 + 4 x 600 + 2 x 60 + 5 x 10 + 1 = 164.571 lagun eta 3 sila garagar. Eragiketa burutu eta gero, emaitza tauleta batean zifren bidez idazten zuten (15. irudia).
13. irudia.
14. irudia.
15. irudia.
Zatiketa idatziari dagokionez, egyptiarrak biderkaketan erabiltzen zutenaren antzeko metodoaz baliatzen ziren. 1476 zati 12 zatiketa egiteko, biderkaketa bailitzan, 1 eta 12 bi zutabetan eta bakoitzaren azpian bikoitzak idazten zituzten (16. irudia), 12aren zutabean 1476 baino txikiagoa zen bikoitzik handiena ala 1476 zenbakia bera agertu arte. Orduan eskuineko zutabean 1476 batzen zuten zenbakiak markatzen ziren eta zenbakioi zegozkien ezkerreko zutabeko zenbakiak batu egiten zituzten emaitza lortuz.
16. irudia.
Hau da, 1476 : 12 = 64 + 32 + 16 + 8 + 2 + 1 = 123. Jakina, honelako zatiketa burutu ahal izateko, zatiketak zehatza izan behar du. Hala ere, egyptiarrek zatiketa ez-zehatzak egiteko teknika neketsua ezagutzen zuten. Izan ere, egyptiarrek zatiki unitarioak ezagutzen zituzten eta 2/n zatidurak kalkulatzeko erabiltzen zituzten. Rhind izeneko papiroan (17. irudia) 2/n zatiduren deskonposizioen taula bat agertzen da, n bakoitia eta 5etik 101en artekoa izanik.
17. irudia.
18. irudia.
Garaiz aldatuz, 1600. urtea baino lehen Europan erabiltzen zen metodoa galera edo ezabatze-metodoa zen. Ondoan, 1556 : 42 zatiketaz baliatuz, ikusiko dugu metodoa zertan zetzan:
Metodo honen arrakasta, harearen gaineko abakoan erabiltzeko erraztasunari zor zaio.
XV. mendean zatiketa burutzeko beste metodo bat sortu zen; adanda izenekoa alegia. Adanda hitzak emanez (dando) esanahia du, bere zergatia algoritmoan bertan dago. Izan ere, biderkadura partziala kentzen denean hurrengo zifra jaisten da eta hondarrari ematen zaio. Ondoan adanda algoritmoaren adibide bat ikus dezakegu. Metodo hau, dudarik gabe, gaurkoaren aitzindaria da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c049b42918a1 | http://zientzia.net/artikuluak/maneiu-genetikoa-eta-prozesu-industrial-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Maneiu genetikoa eta prozesu industrial berriak - Zientzia.eus | Maneiu genetikoa eta prozesu industrial berriak - Zientzia.eus
Gizakiak prozesu biologikoen bidez lortu dituen etekinak beti sortu dute gizartean halako interes berezi bat. Beraz, gizakiak ez ditu prozesu horiek "sortu"; baizik eta baldintza naturalak maneiatu egin ditu prozesu horiek berez, edo hobeto esan naturalki, gerta daitezen.
Gizakiak prozesu biologikoen bidez lortu dituen etekinak beti sortu dute gizartean halako interes berezi bat. Beraz, gizakiak ez ditu prozesu horiek "sortu"; baizik eta baldintza naturalak maneiatu egin ditu prozesu horiek berez, edo hobeto esan naturalki, gerta daitezen. Maneiu genetikoa eta prozesu industrial berriak - Zientzia.eus Maneiu genetikoa eta prozesu industrial berriak
1990/11/01 Dickson, R.C. Ugalde, U.O. Iturria: Elhuyar aldizkaria
Gizakiak prozesu biologikoen bidez lortu dituen etekinak beti sortu dute gizartean halako interes berezi bat. Beraz, gizakiak ez ditu prozesu horiek "sortu"; baizik eta baldintza naturalak maneiatu egin ditu prozesu horiek berez, edo hobeto esan naturalki, gerta daitezen.
Prozesu bioteknologikoak
Gazura-liserigailua.
Gizakiak prozesu biologikoen bidez lortu dituen etekinak beti sortu dute gizartean halako interes berezi bat; batetik zerbait misteriotsu dutelako eta bestetik, artisau-kutsua ere badutelako. Aurkikuntza horien oinarrian fenomeno natural arrunt eta berezkoen emaitzen azterketa dago. Beraz, gizakiak ez ditu prozesu horiek "sortu"; baizik eta baldintza naturalak maneiatu egin ditu prozesu horiek berez, edo hobeto esan naturalki, gerta daitezen.
Esaten denez, garagardoaren aurkikuntza honela gertatu zen: feniziarrek irina ontzi handietan garraiatzen zuten eta ustegabean irina bustitzen zenean, zenbait prozesu gertatzen zela eta alkohola (garagardoa alegia) sortzen zela ohartu ziren. Legamiaren lana zen noski. Hasiera bateko aurkikuntza horretan ikusitakoa, urteek aurrera egin ahala, manipulatua izan da gaur egun ezagutzen dugun prozesua lortu arte. Garagarra erne erazi egiten da, "malteatu" egiten da alegia, eta horrela azukre gehiago askatzen du legamiaren bidezko hartzidura gertatu aurretik.
Bilakabide beretsua izan dute eraldakuntza biologikozko beste prozesuek; gazta, ardoa eta antibiotikoak egitekoek esaterako.
Prozesu guzti hauetan aski desberdin diren bi elementu bereizi behar dira garbi: ingurune edo substratua, eta aldakuntza eragin duen mikroorganismoa.
Inguruneak, bere buruaren asimilazio eta eraldakuntzarako egoki diren osagai kimikoak behar ditu. Horien kontzentrazio, tenperatura, pH eta gainerako baldintzek oinarrizko eragina dute prozesuaren aurrerabiderako. Bestalde, mikroorganismoa oso katalisatzaile konplexutzat jo daiteke: erreakzio-multzo handia koordinatzen du. Mikroorganismoaren potentziala oso aldakorra da eta erreakzio-baldintzen menpe dago.
Gorago aipatu dugun garagardoaren kasua ipin dezakegu adibide moduan. Prozesuan zehar oxigenoa egoteak ala ez egoteak bukaeran lortuko den emaitza baldintzatzen du; legamiak material zelulosikoaren ala alkoholaren sintesia eragingo duen, alegia.
Bi elementu nagusi hauek (ingurunea eta mikroorganismoa) kontutan harturik, eta nahiz eta baten konplexutasuna handia izan, gizakiak prozesu biologikoak menderatzea lortu du. Alabaina, gizakiak mikrobiologia egiten jakin badu ere, misterio handiz bildu ditu prozesu horiek eta horien zergatia eta muina ez ditu oraintsu arte ezagutu.
Mende honetan, organismo horietaz misterio asko argitu zaigu. Metabolismo energetikoen oinarriko erreakzioak, 1930.eko hamarkadan argitu ziren. 1940.ekoan, molekularen izaera kimikoa eta honek biltzen duen informazio zelularra, ADN izenekoa, agerian jarri ziren. Harez gero, laster dezifratu zen kode genetikoa eta hau funtzio zelularretara itzultzeko mekanismoa. Oraindik urrun gaude funtzio zelular honen konplexutasuna zehazki ezagutzetik, baina egia da gizakia helburu ikusgarri hori lortzeko pauso handi eta azkarrak ematen ari dela.
Maneiuaren bidean
Hamabost urte baino gehiago ez da ADNaren oso sekuentzia konkretuak selektiboki ebakitzeko bakterioen entzimak aurkitu zirela. Erasotzen dituzten birusengandik defendatzeko sistema zen. Bakterio bakoitzak, entzima-mordo bat du; inmunitate-sistema bailiren mozte-endonukleasa izenaz ezagutzen direnak.
Aurkikuntza hauetatik kanpo, kaltetutako ADN-zatiak elkartzeko eta konpontzeko gai diren entzimak daude. Entzima hauei ligasa deritze.
Garrantzi handia izan duen beste aurkikuntza bat, plasmidoena izan da. Hauek, ADN-zati biribilak dira, eta kromosometatik aparte zelularen barruan multzotan egoten dira. Horrexegatik eta nukleoan ez daudenez gero, ADN satelite esaten zaie.
Mozte-endonukleasak, ligasak eta plasmidoak, organismo baten maneiu genetikorako oinarrizko hiru tresna bikain dira.
Organismo baten ADN, mozte-endonukleasa baten bidez, puska txikitan zati daiteke. Zatien kopurua, entzima-mota bakoitzak ezagutzen dituen 4-6 baseko sekuentzien menpeko izango da. Zatiek behar adinako luzera badute, gene bat edo gehiago eduki dezakete.
Endonukleasa ADN zatitzeko gauza den moduan, plasmido biribil bat "ireki" egin daiteke eta ADN lineal bihurtu, baina ligasa bat eranstean ADN hori "itxi" egin daiteke berriz, plasmidoaren egitura biribila eraberritu egiten delarik. Plasmidoaren konponketa hau azken pasartean aipatu dugun ADN-zatien aurrean gertatuko balitz, plasmido batzuk itxi egingo lirateke ADN linealaren zati bat edo batzuk bereganatuz, eta ondorioz, dauzkaten geneak ere bai. Plasmido berri hau zelula barrura sartzean, daukan gene berria agerian jar dezake, zelulari funtzio berri bat finkotasunez erantsiz.
Teknika honen bitartez posible da interes industrialeko organismoei ezaugarri berriak ematea. Azkenik, teoria hutsean bada ere, gaur egun prozesu fisiologikoa kontrola dezakegula esan dezakegu; bai kanpoko baldintzen bidez, eta baita erabiltzen dugun organismoaren potentzial funtzionalaren bitartez ere.
Prozesu industrial bat
Orain bost urte eman genion hasiera Donostian esnearen gazuratik proteina zelularra produzitzeko lanari. Azpiproduktu hau gaztagintz prozesuan sortzen da. Oso poluitzailea denez, arazoak planteatzen ditu.
Geure helburua honako hau zen: gazuraren laktosa kontsumituko duen hainbat legamia sortuz, proteina asko duen biomasa bat lortzea. Baina, laster garrantzi handiko problema batekin egin genuen topo.
Legamia hazteak, bere metabolismoan sortzen den energiarekin lotura du. Beraz, energia hau alderantzikatu egin daiteke material zelularraren fabrikazioan, hau da, haztean.
Energia hau sortzen den tokitik kontsumituko denera transferitzeko balio duen molekula, ATP da.
Azukre-molekula (glukosa) zelulara sartzen denean, 10 erreakzioko katea bati jarraitzen zaio; oxidatu egiten da, azido pirubikozko bi molekula eta beste bi ATP-molekula sortuz. Zelulak oxigenorik badu, azido pirubikoa CO 2 eman arte oxidatzen jarraitzen da eta beste 36 ATP molekula sortzen ditu. Oxigenorik ez badu, berriz, pirubatoa ez da oxidatzen. Erreduzitu egiten da ordea, etanola sortzeko (Gogora dezagun garagardoaren prozesua).
Lehen esan dugunagatik, irakurleak honako hau ondoriozta dezake: zelulak oxigenoa daramatenean hobeto baliatzen direla, berori falta zaienean baino, eta ondorioz gehiago hazten direla. Horrek legamia produzitzeko aireztapen bortxatuzko hartzidura-erreaktoreak diseinatzera behartzen gaitu.
Azido glutamikoa eta lisina ekoizteko hartzidura depositoak.
Hala ere, oxigenoaren presentzian ere gazuraren hartzidurak alkohola sortzen duela ikusi dugu. Estudioa zehaztu genuenean, honakoa aurkitu genuen: gazuran dauden azukre-kontzentrazio handietan (40-60 g l -1 ), lehen erreakzioak abiadura handiz pirubatoa sortzen duela. Pirubato-produkzioaren fluxu hau oso altua da, oxigenoa duten erreakzioek kontsumitzen dutenarekin konparatuz eta horrek "gainezkatze" efektua eragiten du alkohola produzituz pirubatoa gehigarri bezala sortzen denean.
Problema honetan irtenbide erraz hau aplikatu genuen: gazura diluitu egin genuen azukrearen kontzentrazioa jaisteko. Gaur egun erreaktorea gazuraz elikatzeko eredu matematikoak baditugu eta ondorio onak izan ditugu. Hala ere, bada beste posibilitate bat, eta praktikotasun eta zientzi aldetik ere onuragarriagoa da.
Zelula barruan metabolizatu aurretik, gazuraren azukrea barrura garraiatzen da, permeasa izena duen proteina bereziaren bitartez.
Permeasaz laktosaren garraio-sistemak bere ahalmena areagotu egiten du azukre-kontzentrazioa handitu ahala eta beraz, azukre-kontzentrazio handiak direnean permeasa-molekulak gehitu egiten zaizkio laktosa zelularen barrura garraiatzeko. Honek sortzen du lehen aipatutako pirubatoaren gainezkatze-efektua. Laktosa-permeasaren genea isolatu da, eta bere sekuentzia gutako batek (R. C. Dicksonek) dezifratu du. Geure hurrengo helburua, aldaketa batzuk sortzea da: permeasa-molekularen sintesia maneiatzea (beste azukre-bilketekin erantzun txikiagoa emateko, gainezkatze-efektua ekiditeko) gazurak daraman azukre-bilketa alde batera utzirik. Helburu hau lortu ondoren, legamiaren barrura sartuko dugu gene berria nagusitu dadin, eta ez berea den berezkoa.
Horrela, proteinatan aberatsa den biomasa ugari lortuko dugu, ohizko mekanismoak alde batera utziz eta mikroorganismoari berea den kontrol-mota berezia erabil eraziz. Dudarik gabe, prozesu bioteknologikoen diseinu berrien hasieran gaude, eta hemendik berrikuntza interesgarriak, eta etorkizunerako balio handia izango duen informazio berri asko sortuko da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5e861f5d4654 | http://zientzia.net/artikuluak/loa-eginkizun-miresgarria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Loa: eginkizun miresgarria - Zientzia.eus | Loa: eginkizun miresgarria - Zientzia.eus
Loak edo lo-egoerak, bere aniztasun edo pluraltasunak berak adierazten digu loaren kontzepzio biologikoa ez dela gauza uniformea.
Loak edo lo-egoerak, bere aniztasun edo pluraltasunak berak adierazten digu loaren kontzepzio biologikoa ez dela gauza uniformea. Loa: eginkizun miresgarria - Zientzia.eus Loa: eginkizun miresgarria
Osasuna
oak edo lo-egoerak, bere aniztasun edo pluraltasunak berak adierazten digu lo(aldi)aren kontzepzio biologikoa ez dela gauza uniformea.
Loak edo lo-egoerak, bere aniztasun edo pluraltasunak berak adierazten digu lo(aldi)aren kontzepzio biologikoa ez dela gauza uniformea. Anomalia eta patologia oro albora utzita (horiek beste lan batean aztertuko ditugu) lo fisiologikoa inaktibitateko eta erreaktibitaterik gabeko gertakizun periodikotzat kontsidera dezakegu. Gertakizun periodikoa, h.d. aldika agertzen dena (gizakian 24 orduero, normalean, erritmo niktemeralari egokitua, gau/egun alternantziari, eta 8 orduko periodoz edo txandaz funtzionatzen duena).
Geure beharrizanen balio-eskala batean lehenik oxigenoa jarriko genuke, ondoren ura, gero loa eta azkenik gainerako guztia.
Oxigenoa da zelularen lehen elikagaia. Etengabe erabiltzen da energia sortzeko ATP moduan. Krebs-en zikloan sortzen diren ATP-kantitateak oso txikiak dira eta gehientsuena glukosaren desdoblamenduko lehen faseen bitartean askatutako hidrogeno-atomoen ondorengo oxigenazioan produzitzen da.
Loaldian prozesu anabolikoak dira nagusi. Zelulak energiaz (ATPz, alegia) kargatzen dira. Prozesu berreraikitzailea da. Beraz, begira-aldian (esna gaudela, bestela esanda) prozesu katabolikoak edo birrintzaileak nagusitzen dira.
Begira-aldian oxigenoa, mugitzeko eta pentsatzeko beharrezko den energiaren produkzioan erabiltzen da bereziki. Prozesu metaboliko konplexu horiek ari direnean, katabolito-sail bat askatzen da; horietako batzuk hipnotoxina izenez ezagutzen ditugunak izanik. Toxina hipnotiko horiek odolean pilatuz doaz, "loaren zentrua" estimulatzeko gai den maila lortu arte. Maila horiek desberdinak eta espezifikoak bide dira pertsona bakoitzarentzat eta beste faktore-sail baten arabera kontrolatzen dira.
Hona hemen beste faktore horiek:
Garun-azalaren eszitazio-egoera
Loaren zentruaren substantzia inhibitzaileen ekintza
Substantzia estimulatzaileen ekintza
Ongi mugatu gabeko beste zenbait faktore
Loaren zentrua garunean dago, formazio erretikularraren zati mesentzefaliko eta protuberantzialean. Lokalizazio hau ongi frogatua dago, zona horretako tumore, odoljario edo inflamazioek (entzefalitisak edota "loaren gaixotasunak") dakarten lo sakonak horren ebidentzia klinikoa ematen digulako.
Loaren zentrua estimulatu ondoren, eta pertsona lo dagoela, oxigenoak katabolito loeragileak edo hipnotoxinak suntsitzen dituen metabolismoan hartzen du parte; loaldian energi beharrizanak ia hutsalak direnez, ez bait dago esfortzu muskularrik eta ezta pentsatzeko lanik ere.
Iharduera fisiko handiko pertsona batek (umeak, atletak, lanbide jakin batzuetakoak), eta baita iharduera intelektual handikoak ere, hipnotoxina-kopuru handia pilatzen du, eta beraz, lo sakon eta berrosatzailearen beharrean dago, bere hipnotoxinak murriztu eta maila normaletara ekarriko baldin baditu. Iharduera fisiko edota intelektual txikiko pertsonak, adineko pertsonetan gertatu ohi den bezala, asko tardatzen du loaren zentruan ihardungo duten mailak lortzen, eta ez da harritzekoa gutxi eta gaizki lo egiten duten pertsonak izatea.
1971n, E. Hartman psikiatrak teoria bat formulatu zuen: gutxi lo egiten zuten pertsonak irekiak, beren buruarekiko seguruak eta psikologikoki egonkorrak liratekeen bitartean, beste taldea, (pertsona lotiena alegia) jende lotsati, depresibo eta herabez osatua egongo litzateke; jende sortzailea, originala eta independentea hain zuzen ere. Dena den, ondorengo azterketek ez dute Hartman-en ikerketa hori konfirmatu.
Zalantzarik ez dago loaldian faktore askok parte hartzen duela eta jokoan bide nerbioso desberdinak daudela. Lehen aipatu ditugun hipnotoxinetako batzuk ezagunak ditugu. Horrela oxigenazio eskaseko egoeretan, hidrogeno-ioiak pilatu egiten dira, eta horrek azidosia dakar, eta klinikoki hori somnolentzi koadro gisa mamitzen da. Egunean zehar eta baldintza fisiologiko normaletan hidrogeno ioiez gain beste substantzia batzuk ere pilatuz doaz; hipnotoxinak alegia.
Loak desintoxikazio-prozesua du berekin. Laborategiko esperimentazioa lagungarri gertatu da, zenbait gertaera kliniko (patologiko, bestela esanda) ulertzeko. Aspalditik onartzen da odol-sueroak, likido zefalorrakideoak eta garuneko substantziak animalia insomnikoetan duten ekintza hipnotoxikoa. Gai horietako bat injektatu ondoren somnolentzia ikusi izan da zakurretan eta baita alterazio zelularrak ere.
Baina efektu horiek ez dira berehala nabarmentzen; denboraldi bat eskatzen dute. 65ºC inguruan, eragin hipnotikoaren alterazio txiki bat besterik ez da ikusten, baina 65ºC-tik gora ekintza hipnotikoa desagertu egiten da. Beraz, esan daiteke hipnotoxinak termolabilak direla; tenperatura horietara suntsitu egiten bait dira.
Oxigenoak ere eragin hipnotikoak ezabatu egiten ditu. Horregatik teoria bat martxan jartzea posible izan da: sistema aktibatzaile erretikularra (SAE) estimulatuko litzateke, honek garuneko azalaren iharduera areagotuz, eta horrela zirkulua itxi egiten da, behin eszitatu ondoren SAE etengabe estimulatuta mantenduz. Baina teoria honek ere baditu bere hutsuneak; loaldian zehar txandakatzen diren REM (Rapid Eyes Movements begi-mugimendu azkarrak) eta ez-REM faseen luzera desberdinak ezin bait dira inola ere esplikatu.
Hipnotoxinen teoriari jarraituz, lo sakonean sartu ahala gorputza toxina horiek metabolizatuz doa, eta une batera iristen denean hipnotoxina horien ekintza ez da hain gogorra: orduantxe agertzen dira begi-mugimendu azkarrak (REM), eta honek hipnotoxinen maila igo erazi egiten du, berriro ere lo sakonean murgilduz. Zikloa 3-4 aldiz errepikatzen da 8 orduetan, baina REM loaldia gero eta luzeago bihurtuz doa (30-40 minutura iristeraino), eta hipnotoxinak urrituz doazenez, esnatzeko ordua iristen da.
REM loaldiak behatzailearen papera jokatuko luke. Amerikako Estatu Batuetan egindako esperimentuen ariora, dirudienez loaldia egun batzuetan 5 ordutik behera murrizten denean, alterazio serioak agertzen dira bostgarren egunetik aurrera (nahiz eta Napoleon-ek honako hau esan: 4 ordu gizonezkoarentzat eta 5 emakumezkoarentzat; kretinoek soilik egin behar dute lo luzaroago).
Loaldi garaian, ikusi dugunez, hipnotoxinen maila jaitsi egiten da. Bada, maila jakin batetik behera hasiko litzateke neurona kortikalen iharduera, ametsen moduan. Amets-egoera hauek loaldian esnatu aurreko faseetan gertatzen dira hain zuzen ere.
Medikuntzan, eta bere adar jakin batzuetan bereziki (Lan-Medikuntzan, esate baterako) ezagutza horiek garrantzi handikoak dira, txandaka eta ordutegiak aldatuz lan egiten duten pertsonengan izaten diren errendimendu eskasak eta istripu-arriskua baloratu eta hobeto ezagutzeko. Substantzia hipnotoxikoak ezagutu eta isolatzea funtsezkoa izango da begira/loaldia/begira erritmoak normalizatzeko. Fisiologo, biokimikari eta biologoei dagokie substantzia horiek isolatu eta lortzea. Alor honetan ikerketa hasi besterik ez da egin.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-85562f075749 | http://zientzia.net/artikuluak/interstellar-probe-misioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Interstellar probe misioa - Zientzia.eus | Interstellar probe misioa - Zientzia.eus
Pioneer eta Pioneer eta Voyager Voyager espaziuntziak gaur egun bidaltzen dizkiguten datuak, heliosferaren kanpo aldeari buruz jasotzen dugun zuzeneko lehen informazioa da. espaziuntziak gaur egun bidaltzen dizkiguten datuak, heliosferaren kanpo aldeari buruz jasotzen dugun zuzeneko lehen informazioa da
Pioneer eta Pioneer eta Voyager Voyager espaziuntziak gaur egun bidaltzen dizkiguten datuak, heliosferaren kanpo aldeari buruz jasotzen dugun zuzeneko lehen informazioa da. espaziuntziak gaur egun bidaltzen dizkiguten datuak, heliosferaren kanpo aldeari buruz jasotzen dugun zuzeneko lehen informazioa da Interstellar probe misioa - Zientzia.eus Interstellar probe misioa
Astronomia
Pioneer eta Voyager espaziuntziek gaur egun bidaltzen dizkiguten datuak, heliosferaren kanpo aldeari buruz jasotzen dugun zuzeneko lehen informazioa da.
Pioneer eta Voyager espaziuntziek gaur egun bidaltzen dizkiguten datuak, heliosferaren kanpo aldeari buruz jasotzen dugun zuzeneko lehen informazioa da. Beraz, garrantzi handiko informazioa da, baina azterketa egitean ezin daiteke zenbait ondorio interesgarri lantzeko erabili. Berehala ikusiko dugunez, arazoa heliosferaren kanpo alde horretan (Pioneer 10, adibidez, 47 U. A.ra dago) murgiltzeko igaro behar izan duten denboraldian datza.
Azken 17 urteotan bidali dizkiguten izpi kosmikoei buruzko datuetatik ondoriozta daitekeenez, beraien intentsitatea igo egiten da distantziaren arabera; %2 eta 4 bitartean unitate astronomikoko. Hau da, 47 U.A.ra izpien intentsitatea Lurrean denarena baino 2,5 aldiz handiagoa da gutxi gorabehera. Baina lau espaziuntziak jaurti zirenetik Lurrean izpi kosmikoen intentsitatea asko aldatu da, Eguzkiaren aktibitatearen eraginez.
Hori dela eta, zaila da aipatutako intentsitatearen igoeran distantziaren menpekotasun zehatza zein den bereiztea. Arazoa gainditzeko bidea, begibistakoa da. Izpi kosmikoen benetako aldaketa-neurketak egingo lituzkeen zundaren bidaiaren iraupenak laburra izan beharko luke Eguzkiaren aktibitatearen 11 urteko zikloarekin konparatuz, aldagai honek osatzen duen distortsioa ahal den neurrian murrizteko.
Arlo honetaz arduratzen diren zientzilariek dagoeneko proposatu dute berezitasun hori beteko lukeen misio bat. Izenburutzat hartu dugun Interstellar Probe izenaz bataiatu dute proiektua. Hegalaldiaren plana honako hau izango litzateke: espaziuntzia lehenengo Jupiterrerantz abiatuko litzateke, planeta horren grabitate-indarra erabiliz bere ibilbidea aldatu eta Eguzkirantz abiatzeko. Lortutako abiadura handiari esker untziak Eguzkitik bi milioi km-ra (bere erradioa hiru aldiz gutxi gorabehera) pasatu ahal izango luke. Distantzia minimoko puntuan beste motore bat piztuko litzateke abiadura are eta handiagoa izan dadin. Horrela lortutako ihes-abiadura nahikoa izango litzateke Neptunoren orbitaraino bi urtetan iristeko.
Bidaia ez da bapatean burutzekoa, teorikoki izan beharko lukeen bezala, baina iraupen-denbora hori laburtzat jo dezakegu Voyager 2-ak Neptunora hurbiltzeko hamabi urte behar izan zituela kontutan hartzen badugu. Kalkuluekin segituz, Interstellar Probe Eguzkitik 140 U.A.ra sei bat urtean egongo litzateke, hau da, Eguzkiaren aktibitate-zikloerdi batean. Aurreko alean aurkezten genituen datuen arabera, ordurako heliopausa eta talka-uhina gurutzatzear izango litzateke. Heliosferaren azterketa erradialaz gain beste azterketa konparatibo bat egiteko aukera ere izango litzateke, oraindik heliosfera zeharkatzen leudekeen Voyager-ek beste toki batzuetatik bidalitako datuak erabiliz.
Misio honen beharra ez da heliosferaren azterketan bakarrik oinarritzen. Funtsezko bigarren helburua, Eguzkiaren eraginpetik kanpoko izarrarteko espazioaren azterketa izango litzateke, noski. Gainera, dirudienez, magnetosfera-motako egiturak nahikoa arruntak dira unibertsoan zehar. Eguzkian eta planeta guztietan ezagutzeaz gain, pulsare eta galaxia aktibo batzuetan ere aurkitu dira. Beraz, lor litekeen ezagumenduen multzoak asko lagunduko luke egitura hauek ulertzen.
Interstellar Probe misioa 2.000. urterako gertu egon liteke, baina askotan esan dugunez, proiektu guzti hauek askotan helburu zientifiko hutsen menpe baino gehiago beste arrazoi-mota kojunturalagoen menpe egoten dira eta oraindik ez da inolako zehaztasunik eman. Interstellar Probe proiektua gauzatuko ez balitz,Voyager 1 izango litzateke planteatutako arazoen emaitzetara hurbiltzeko aukera bakarra.
EFEMERIDEAK
Abenduaren 22an CAPRICORNUSen sartzen da 3 ordu eta 6 minutuetan (UT): SOLSTIZIOA. Negua hasten da.
ILARGIA: ILBEHERA ILBERRI ILGORA ILBETE Abenduaren9an17an25ean31an
PLANETAK
MERKURIO: Abenduaren lehenengo hamabostaldian saia gaitezke ikusten, baina baldintza txarretan egongo da nahiz eta ekialdeko elongazio maximoa hilaren 6an izan.
ARTIZARRA: Oraindik ikustezin segitzen du. Hilaren azken aldera hasiko da iluntzean agertzen; baina oso denbora gutxiz. Beraz, orduan ere ikustea ez da erraza izango.
MARTITZ: Aurreko hilabetean oposiziotik pasatu denez, oso baldintza onetan dago ikusteko, nahiz eta bere magnitudea jaitsiz joan. Abenduaren azken aldera Pleiadeetara hurbilduko da.
JUPITER: Martitz baino geroago ateratzen da, baina gero gau guztian zehar ikus daiteke. Abenduaren hasieran 21 h 30 m-tan (UT) agertzen da eta astero orduerdia lehenago.
SATURNO: Gero eta goizago ezkutatzen da: hilaren hasieran 19 h 30 m-etan (UT), eta azken aldera ia ikustezina izango da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e18b7ae7e81f | http://zientzia.net/artikuluak/luismi-agirrezabalarekin-solasean-udako-euskal-uni/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Luismi Agirrezabalarekin solasean udako euskal unibertsitatean - Zientzia.eus | Luismi Agirrezabalarekin solasean udako euskal unibertsitatean - Zientzia.eus
UEUk uztailean Iruñean antolatutako ekitaldietan Luismi Agirrezabala geologoarekin topo egin eta aurreko egunean izandako saioen berri eman zigun.
UEUk uztailean Iruñean antolatutako ekitaldietan Luismi Agirrezabala geologoarekin topo egin eta aurreko egunean izandako saioen berri eman zigun. Luismi Agirrezabalarekin solasean udako euskal unibertsitatean - Zientzia.eus Luismi Agirrezabalarekin solasean udako euskal unibertsitatean
Unibertsitateak
UEUk uztailean Iruñean antolatutako ekitaldietan Luismi Agirrezabala geologoarekin topo egin eta aurreko egunean izandako saioen berri eman zigun.
UEUk uztailean Iruñean antolatutako ekitaldietan Luismi Agirrezabala geologoarekin topo egin eta aurreko egunean izandako saioen berri eman zigun. Elkarrizketa motza izan bazen ere, Agirrezabalak adierazi ziguna oso interesgarria iruditu zitzaigun eta kaseta martxan jarri genuen. Hona hemen esan ziguna:
Saturraran aldeko konglomeratuen bi erakusgai.
Goizean Olatz-en izan gara. Bertan dagoen harana, biologiaren zein geologiaren ikuspegitik, interesgarria da. Landarediaren eta lurraren artean dagoen erlazio zuzena aztertu dugu. Inguruko mendietan artadiak daude batez ere. Zuhaitz-mota honek lurzoru basikoa behar du, eta lurra analizatzen badugu, basikoa dela ikusiko da. Haranaren barrenean hariztia dago. Hariztia hazteko lurzoru azidoa behar da, eta lurra analizatzen bada, azidoa dela ikusiko da.
Bestalde, harana oso itxia da. Ezaugarri honek karstifikazioa izan dela adierazten du, hau da, haran hau urek eragindako disolbaketaren eraginez sortu da. Hasieran, disolbaketak zulo txiki batzuk besterik ez zituen sortu eta karstifikazioa areagotuz joan ahala, gero eta zulo handiagoak egin ziren. Horrela haran itxia sortu zen eta urak garraiatutako betekinak haranaren hondoan metatu ziren. Arrazoi honegatik hain zuzen ere, hondoko lurrak azidotasun-maila altua du eta aldiz, maldetako lurrak basikoak dira.
Arratsaldeko saioan Ondarroako antzinako abaniko turbiditikoa aztertu genuen. Lehenbizi, abaniko turbiditikoa zer den azaldu zen. Abaniko turbiditikoa itsaspean sortutako metakin-multzoa da. Metakin-multzo hauek batez ere jauzi edo ezponden oin aldean, izaten dira. Ezpondaren goi aldean urak ebakitako kanal modukoak izaten dira elkarren ondoan eta beherantz joan ahala kanalak bananduago daude eta beren sakonera txikiagotu egiten da, desagertu arte. Ondarruko abaniko turbiditikoak baditu ezaugarri batzuk. Guk abanikoaren kanal bat eta bere betekina aztertu genituen. Guztiz konglomeratikoa zen eta konglomeratuaren harri-kozkorrak oso latzak ziren. Abaniko hau Ondarroa ondoko Saturraran aldekoa da. Ondoren, Larruskain aldeko konglomeratua aztertu genuen, bertako ale-xehetzearen joera nolakoa zen ikusiz. Betekineko aleak askoz ere finagoak ziren eta geruzak ere askoz meheagoak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5933c5f6ef00 | http://zientzia.net/artikuluak/tiro-zeiharra/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Tiro zeiharra - Zientzia.eus | Tiro zeiharra - Zientzia.eus
Tiro zeiharraren simulazioari heldu diogu oraingoan. Dakigunez, horizontalarekiko a angeluaz eta v abiaduraz botatako proiektilaren higidura dugu tiro zeiharraren adibideetako bat.
Tiro zeiharraren simulazioari heldu diogu oraingoan. Dakigunez, horizontalarekiko a angeluaz eta v abiaduraz botatako proiektilaren higidura dugu tiro zeiharraren adibideetako bat. Tiro zeiharra - Zientzia.eus Tiro zeiharra
Tiro zeiharraren simulazioari heldu diogu oraingoan. Dakigunez, horizontalarekiko a angeluaz eta abiaduraz botatako proiektilaren higidura dugu tiro zeiharraren adibideetako bat.
40. alean hasitako ildoari jarraituz, tiro zeiharraren simulazioari heldu diogu oraingoan.
Dakigunez, horizontalarekiko a angeluaz eta abiaduraz botatako proiektilaren higidura dugu tiro zeiharraren adibideetako bat; hemen landuko duguna hain zuzen ere.
Programaren azalpenari ekin aurretik gogora ditzagun, labur bada ere, tiro zeiharraren kontzeptua eta erabiltzen diren formulak.
Mota honetako higiduratan hasierako abiadura bi osagaitan deskonposatzen da:
abiadura horizontalean: v ox = v o cos
abiadura bertikalean: v oy = v o sin
Higiduraren deskonposaketa berriz, ondokoa da:
higidura horizontala: zuzen eta uniformea
s = s o + v ox t
v ox = kte
higidura bertikala: zuzen eta uniformeki azeleratua
s = s o + v oy t + 1/2 a t 2
v = v oy + a t
a = -g (kasu honetan)
Aurreko lerro hauek irakurri ondoren programa astuna badirudi ere, erabilpena arina da.
Proiektila eta objektiboa azalduko dira pantailan. Proiektila beti abiapuntu berean agertuko da eta objektiboaren posizioa berriz, aleatorioki aldatuko da. Erabiltzailearen zeregina proiektilaz objektiboa jotzea da. Horretarako, aldez aurretik, angelua eta abiadura hautatu beharko ditu.
PROGRAMAREN AZALPENA
60-140: Jaurtikiko den proiektila leku jakinean irudikatzen da. Objektiboa zein distantziatara egongo den aleatorioki kalkulatzen da eta dagokion lekuan irudikatzen.
150-330: Proiektila zein angelurekin jaurtiki nahi den hautatu beharko da lehenik. Bost angelu aukeratu ahal izango dira: 0º, 30º, 45º, 60º eta 90º. Hautaketa ¨, Æ eta RETURN teklen bidez egin behar da.
Balioak ziklikoki aldatuko dira; hots, 90ºren ondoren 0º azalduko da eta 0ºren aurretik 90º.
340-370: Hautatutako angelua gezi baten bidez adierazten da pantailan.
380-550: Angelua aukeratu ondoren, proiektilari eman nahi zaion abiadura hautatu behar da. 0-46 bitarteko balioa izango da eta hau ere ¨, Æ eta RETURN teklen bidez eta ziklikoki hautatu behar da.
560-670: Hautatutako balioetan oinarrituz, proiektilak berriro lurrera iristeko behar duen denbora kalkulatzen da (570).
Denbora horrekin zikloa osatzen da. Segundo-hamarren bakoitzeko proiektilaren posizioa kalkulatzen da eta pantailan irudikatzen.
680: Proiektilak objektiboa jo duen ala ez egiaztatzen da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-074d013be371 | http://zientzia.net/artikuluak/a-f-mobius-eta-h-s-jones/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | A. F. Möbius eta H. S. Jones - Zientzia.eus | A. F. Möbius eta H. S. Jones - Zientzia.eus
Bi astronomo famaturen berriak dakartzagu ale honetan. Bata alemana da, duela 200 urte jaioa, eta bestea orain dela 100 urte Ingalaterran jaioa.
Bi astronomo famaturen berriak dakartzagu ale honetan. Bata alemana da, duela 200 urte jaioa, eta bestea orain dela 100 urte Ingalaterran jaioa. A. F. Möbius eta H. S. Jones - Zientzia.eus A. F. Möbius eta H. S. Jones
1990/11/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Bi astronomo famaturen berriak dakartzagu ale honetan. Bata alemana da, duela 200 urte jaioa, eta bestea orain dela 100 urte Ingalaterran jaioa.
AUGUST FERDINAND MÖBIUS
matematikari eta astronomo alemana Schulpforta herrian jaio zen orain dela berrehun urte; 1790.eko azaroaren 17an hain zuzen.
Möbiusek Leipzig, Göttingen eta Halle-ko unibertsitateetan egin zituen ikasketak. Hasieran zuzenbidea ikasi nahi zuen, baina Gauss-en eraginez matematika eta astronomiaren bideari heldu zion.
Gaur egun Möbius batez ere matematikari gisa da ezaguna. Batez ere bere zinta berezia (Möbiusen xingola) da famatua. Paper edo beste material malguko zinta-zati bati mutur batean bueltaerdia emanda bi muturrak pegatzen badira, irudi paradoxiko bat lortzen da; ertz bakarrekoa eta aurpegi bakarrekoa (ikus "Möbiusen xingola" Elhuyar. Zientzia eta Teknika 1989. urtea. 29. alea, 16-17 orr.). Horri esker Möbius topologiaren sortzaileetariko bat izan zen. Topologia, hautsi gabe deformatzen diren irudien propietate aldaezinei buruzko matematikaren adarra da.
1815. urtean Möbius Leipzigeko unibertsitatean astronomi irakasle izendatu zuten. Geroxeago unibertsitateko behatoki astronomikoko zuzendari izan zen eta bere ardurapean eraiki zen 1818.etik 1821.erarte behatoki berria.
Möbiusek astronomiaren arloan lan asko argitaratu zituen, garrantzitsuenetakoak ondoko hiru hauek izan zirelarik: De Computandis Occultationibus Fixarum per Planetas ("Planeten ezkutatzeari buruzko kalkuluen inguruan" - 1815. urtean), Die Hauptsätze der Astronomie ("Astronomiaren printzipioak" - 1836. urtean) eta Die Elemente der Mechanik des Himmels ("Zeruko mekanikaren elementuak" - 1843. urtean).
Möbiusen lan matematiko gehienak "Crelle’s Journal" aldizkarian argitaratu ziren 1828 eta 1858. urteen bitartean. Batez ere geometriaz aritu zen bere lanetan, Der barycentrische Calkul ("Grabitate-zentruen kalkulua") izeneko liburuan (1827. urtea) bildu zituen metodoak garatuz eta aplikatuz. Koordenatu homogenoak sartu zituen geometria analitikoan eta transformazio geometrikoez ere aritu zen; transformazio proiektiboez batez ere.
1837. urtean Lehrbuch der Statik (Estatikaren gidaliburua) izeneko liburua argitaratu zuen Mekanikaren adar hori jorratuz.
Möbius astronomo eta matematikaria, Leipzigen hil zen 1868.eko irailaren 26an.
HAROLD SPENCER JONES
astronomoa Londresen jaio zen 1890.eko martxoaren 29an. Bere ikasketak Cambridgen egin zituen, 1911.ean lizentziatura eta 1914.ean "Master" maila lortuz. 1913. urtetik 1923. urterarte Greenwicheko Behatoki Astronomikoan laguntzaile gisa egin zuen lan eta gero beste hamar urtez Hegoafrikar Errepublikako Behatokian.
Jonesen ametsa, Lurretik Eguzkirainoko distantzia zehatz kalkulatzea zen. Horretarako kontu handiz egin zituen neurketak Ilargiak izarrak ezkutatzen zituenean, horrela Eguzkirainoko distantzia atera asmoz. Hala ere bere lanik garrantzitsuena 1931. urtean burutu zuen Eros asteroidea medio.
Ia mende bat lehenago Johann Galle-k iradoki zuenez asteroideen paralaiaz baliaturik Eguzki-sistemaren eskala kalkula zatekeen. Orduan ezagutzen ziren asteroideak ordea, urrutiegi zeuden nahikoa paralaia zehatzak emateko, baina 1898. urtean Eros asteroidea aurkitu zuten eta bere orbita Ilargia ezik beste edozein astro baino gertuago igarotzen zen Lurretik. 1931. urtean bere distantzia hurbilena neurtu zioten Erosi. Lurretik 25,5 milioi kilometrora zegoen; Artizarrerainoko distantzia laburrenaren bi herenera eta Martitzerainoko distantzia laburrenaren erdira.
Gero beste prozedura zabalago batean munduko hamalau behatokik parte hartu zuten, sei hilabetean Erosi ia hiru mila argazki eginez. Ondoren Jonesen zuzendaritzapean hamar urtez kalkuluak burutzen aritu ziren. 1942. urtean Jonesek emaitza argitaratu zuen, Eguzkirainoko distantzia 149,5 milioi kilometrokoa zela aldarrikatuz.
1943. urtean Jones saritua izan zen bere lanagatik eta ia hogei urte gerorarte bere kalkuluak izan ziren zehatzenak; gero radarraren uhinez baliatuta Eguzki-sistemaren eskala doitasun handiagoz eman bait zuten.
Harold Spencer Jones astronomoa, duela hogeitamar urte hil zen Londresen; 1960.eko azaroaren 3an hain zuzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-552fc5666e5a | http://zientzia.net/artikuluak/satelitez-eta-cd-romez-gidatutako-automobilak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Satelitez eta CD-ROMez gidatutako automobilak - Zientzia.eus | Satelitez eta CD-ROMez gidatutako automobilak - Zientzia.eus
Sistema honen bidez gidatutako automobilen gidariei ez zaie axola izango munduko edozein lekutan egotea; automatikoki gidatuak izango bait dira.
Sistema honen bidez gidatutako automobilen gidariei ez zaie axola izango munduko edozein lekutan egotea; automatikoki gidatuak izango bait dira. Satelitez eta CD-ROMez gidatutako automobilak - Zientzia.eus Satelitez eta CD-ROMez gidatutako automobilak
Sistema honen bidez gidatutako automobilen gidariei ez zaie axola izango munduko edozein lekutan egotea; automatikoki gidatuak izango bait dira.
Saiakuntza Pioneer izeneko enpresa japoniarrak bultzatu du. Automobilak ondoko elementu hauek ditu:
antena
kristal likidozko kontrol-pantaila
CD-ROM irakurgailua
CD-ROM diskoetan Japonia osoko errepideen informazioa dago. Automobila dabilen zonaren mapa pantailan azalduko da eta bertan dagoen posizioa ere azalduko da. Posizioa sateliteek zehaztuko dute eta antenaren bidez jasoko da beraiek bidalitako informazioa.
CD-ROM diskoetan beste informazio-mota bat ere jasoko da, hots, jantokiak, hotelak, turismo-bulegoak, etab. non dauden.
Euskal Herrian honelako sistema aplikatu ahal izateko, gure errepide guztien mapak CD-ROM diskoetan sartu beharko genituzke. Badirudi Philips etxeak Europako mapak CD-ROM diskoetan sartu nahi dituela. Ea bada, gutaz ez den ahazten.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2017d029f504 | http://zientzia.net/artikuluak/marraskiloen-arrautzak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Marraskiloen arrautzak - Zientzia.eus | Marraskiloen arrautzak - Zientzia.eus
Kaviarra elikagai preziatua dela esanda ez dugu inolako sekreturik argitzen, baina ba al zenekien marraskiloaren arrautzak kaviarraren mailakoak direla?
Kaviarra elikagai preziatua dela esanda ez dugu inolako sekreturik argitzen, baina ba al zenekien marraskiloaren arrautzak kaviarraren mailakoak direla? Marraskiloen arrautzak - Zientzia.eus Marraskiloen arrautzak
Dietetika/Elikagaiak
Kaviarra elikagai preziatua dela esanda ez dugu inolako sekreturik argitzen; baina, ba al zenekien marraskiloaren arrautzak kaviarraren mailakoak direla?
Ipar Euskal Herriko Erramona Etxarri izan da aurkikuntza honetaz baliaturik produkzioari ekin dion lehena. Zortzi metro karratuko hamar arlo txiki ditu horretarako. Arlo hauetan hezetasun berezia dago marraskiloak ahalik eta egokien gara daitezen.
Ekainetik urrira bitartean marraskiloek arrautzak erruten dituzte; bakoitzak ehun inguru. Arrautzak bildu ondoren uretan garbitzen dira eta ondoren sailkapen-prozesuari ekiten zaio, onak eta txarrak bereiziz. Arrautz onenak beirazko potetara sartu eta prest daude saltzeko.
Aurten hogeitamabi kiloko produkzioa lortu du Etxarrik. On egin!
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5b92f4c37635 | http://zientzia.net/artikuluak/meteorologian-ere-programa-berriak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Meteorologian ere programa berriak - Zientzia.eus | Meteorologian ere programa berriak - Zientzia.eus
Eguraldian eta kliman mendiek duten eragina hobeto ulertzeko Pyrex izeneko programa martxan jarri da.
Eguraldian eta kliman mendiek duten eragina hobeto ulertzeko Pyrex izeneko programa martxan jarri da. Meteorologian ere programa berriak - Zientzia.eus Meteorologian ere programa berriak
Klimatologia
Eguraldian eta kliman mendiek duten eragina hobeto ulertzeko Pyrex izeneko programa martxan jarri da. Frantzia eta Espainiaren artean bultzatutako programa hau Pirinioetan garatzen ari dira. Hamabost datu-zentru osatu dira Pirinioetako zenbait mendigainetan, horietako bat Midi izeneko mendi ezagunean dagoelarik. Datu-zentru hauetatik lortutako datu guztiak Meteosat satelitera transmititzen dira.
Zentru hauekin batera hiru abioi erabiliko dira datuak biltzeko. Datuak urrian eta azaroan bilduko dira hiru urtean zehar. Ikerketa hauen berehalako helburua, Pirinioen inguruko lurraldeetan gertatzen diren haizeak eta aldika Pirinioetan sortzen diren erliebe-uhinak ikertzea da. Honela, meteorologoek eguraldi-iragarpenak arrakasta handiagoz egingo dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5b71ddfc28e7 | http://zientzia.net/artikuluak/telefonoa-satelite-bidez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Telefonoa satelite bidez - Zientzia.eus | Telefonoa satelite bidez - Zientzia.eus
Motorola izeneko enpresa iparramerikarrak proiektu bat aurkeztu berri du telefoniaren arloan.
Motorola izeneko enpresa iparramerikarrak proiektu bat aurkeztu berri du telefoniaren arloan. Telefonoa satelite bidez - Zientzia.eus Telefonoa satelite bidez
Komunikazioak
Motorola izeneko enpresa iparramerikarrak proiektu bat aurkeztu berri du telefoniaren arloan. Orain arteko telefono-deiak zentral telefoniko desberdinetatik pasatzen direnez, zentral horiek elkarren artean kableen bidez lotzen dira.
Motorolak proposatzen duen sistemaren bidez, munduko telefono guztiak kablerik gabeak izango lirateke. Elkarketa satelite bidezkoa izango litzateke. Hain zuzen 67 satelite beharko lirateke 700 km-ko altueran. Sistema honetan, abonatu batek linea eskatzen duenean hurbilen dagoen satelitearekin harremanetan jarriko da. Komunikazioa lortzeko telefonoak antena bat izango du.
Kostuei dagokienez, azken zifrak ez dira oso ongi ezagutzen, baina satelite bakoitzaren kostua 187.000 milioi dolarrekoa dela aurrera daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c89e656b671d | http://zientzia.net/artikuluak/dortoken-misterioa-argitu-da/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Dortoken misterioa argitu da - Zientzia.eus | Dortoken misterioa argitu da - Zientzia.eus
Dortokek bidaia egiteko zer-nolako gida-sistema erabiltzen duten ezezaguna izan da orain arte. Baina Florida-ko unibertsitateko biologo-talde batek misterioa argitu egin du.
Dortokek bidaia egiteko zer-nolako gida-sistema erabiltzen duten ezezaguna izan da orain arte. Baina Florida-ko unibertsitateko biologo-talde batek misterioa argitu egin du. Dortoken misterioa argitu da - Zientzia.eus Dortoken misterioa argitu da
Zoologia
Dortokak lehorrean jaiotzen dira, baina ondoren itsasora sartu eta milaka kilometro egiten dituzte elikagai-lekuetara iritsi arte. Bidaia egiteko zer-nolako gida-sistema erabiltzen duten ezezaguna izan da orain arte. Baina Florida-ko unibertsitateko biologo-talde batek misterioa argitu egin du.
Horretarako dortoka jaioberriak kaxa zirkularretan sartuta itsasoratu dituzte eta bertan dortokakumeen higidurak ikertu dituzte. Dortokakume guztiak olatuen norantzaz baliatzen dira higitzeko eta gainera, itsasoa bare dagoenean zirkuluak deskribatuz higitzen dira.
Higitzeko gida-sistema hau ibaietako zenbait barek eta karramarrok erabiltzen zuela ezaguna bazen ere, gida-sistema honetaz baliatzen zen itsas animaliarik ez zen ezagutzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-df9ca1d5b3f1 | http://zientzia.net/artikuluak/errebolber-motako-aparkalekuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Errebolber-motako aparkalekuak - Zientzia.eus | Errebolber-motako aparkalekuak - Zientzia.eus
Nola aparkatu Tokion? Enpresari japoniarrak irtenbide desberdinak probatzen ari dira. Hazama enpresak errebolber izeneko proiektua aurkeztu du.
Nola aparkatu Tokion? Enpresari japoniarrak irtenbide desberdinak probatzen ari dira. Hazama enpresak errebolber izeneko proiektua aurkeztu du. Errebolber-motako aparkalekuak - Zientzia.eus Garraioak
Nola aparkatu Tokion? Galdera hauxe egiten diote beren buruei 12 milioi japoniarrek. Lurraren prezioa hain garestia denez, aparkalekurik ia ez dago. Lanera beren automobiletan joaten diren japoniarrak oso gutxi dira.
Ezintasun honen aurrean enpresari japoniarrak irtenbide desberdinak probatzen ari dira. Hauetako bat Hazama enpresak aurkeztutako errebolber izeneko proiektua da. Proiektu honetan lurrazpiko aparkalekuak aurrikusten dira. Tunel-itxura dute eta automobilak plataforma biragarritan ordenatzen dira.
Azkenean aparkalekuak errebolber baten danborra dirudi. Unitate bakoitzak 40 m-ko luzera du eta 50 automobil eduki ditzake eta kostua 1.200 milioi pezetakoa izango litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a47a8132c2a8 | http://zientzia.net/artikuluak/satelite-espioiak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Satelite espioiak - Zientzia.eus | Satelite espioiak - Zientzia.eus
EEBBek espazioan zituzten sateliteen bidez, Kuwaiterantz tropa irakiarrek egindako ibilaldien berri berehala izan zuten.
EEBBek espazioan zituzten sateliteen bidez, Kuwaiterantz tropa irakiarrek egindako ibilaldien berri berehala izan zuten. Satelite espioiak - Zientzia.eus Satelite espioiak
Komunikazioak
Pertsiar Golkotik datozkigun gerra-hotsak batzuek dexente lehenago entzun zituzten. EEBBek espazioan zituzten sateliteen bidez, Kuwaiterantz tropa irakiarrek egindako ibilaldien berri berehala izan zuten.
Irratitelefoniazko komunikazio guztiak (Saddam Hussein-ek bere gidaritza-lekutik tropekin izandako komunikazioak barne) Magnum izeneko sateliteen bidez kontrolatu ziren. Elin izeneko sateliteek bestalde, tanke-, ibilgailu- eta soldadu-kopuruaren berri eman zuten.
Sobietarrak ez ziren atzean geratu eta Cosmos 2086 satelitearen orbita aldatu egin zuten Golkoko gertakizunen berri izatearren.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2a69f7c3a544 | http://zientzia.net/artikuluak/baso-tropikalak-desagertzea-uste-baino-azkarrago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Baso tropikalak desagertzea, uste baino azkarrago - Zientzia.eus | Baso tropikalak desagertzea, uste baino azkarrago - Zientzia.eus
Urrian jakin denez, munduan 160.000tik 200.000raino kilometro karratu zuhaitz botatzen ari dira urtero.
Urrian jakin denez, munduan 160.000tik 200.000raino kilometro karratu zuhaitz botatzen ari dira urtero. Baso tropikalak desagertzea, uste baino azkarrago - Zientzia.eus Baso tropikalak desagertzea, uste baino azkarrago
Urrian jakin denez, munduan 160.000tik 200.000raino kilometro karratu zuhaitz botatzen ari dira urtero. 1980. urtean egin ziren aurrikuspenak baino %50 gehiago bota da.
Errudun nagusitzat Brasil jotzen da; urtero 5 milioi hektarea zuhaitz botatzen bait ditu.
Hau esanda, ondorio kaltegarriak gogoratu behar dira behin eta berriro. Nagusiena, dudarik gabe, munduan gertatzen ari den negutegi-efektua da
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-2e5594f67102 | http://zientzia.net/artikuluak/cfc-substantziak-bi-bider-kaltegarri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | CFC substantziak bi bider kaltegarri - Zientzia.eus | CFC substantziak bi bider kaltegarri - Zientzia.eus
Ozono-geruzak jasandako kaltearen errudun diren CFC substantziak, lurrean gertatzen ari den "negutegi-efektuan" ere eragile garrantzitsuak dira.
Ozono-geruzak jasandako kaltearen errudun diren CFC substantziak, lurrean gertatzen ari den "negutegi-efektuan" ere eragile garrantzitsuak dira. CFC substantziak bi bider kaltegarri - Zientzia.eus CFC substantziak bi bider kaltegarri
Ingurumena
Ozono-geruzak jasandako kaltearen errudun diren CFC substantziak, lurrean gertatzen ari den "negutegi-efektuan" ere eragile garrantzitsuak dira.
Alemaniako Münster-eko unibertsitateko Wolfrid Bach-ek eta Atul Jain-ek ezinbestekotzat jo dute CFC substantzien produkzioa geldi eraztea, 2050. urterako aurrikusten den negutegi-efektuaren arriskua txikiagotu asmoz.
CFC substantziek beroa transmititzen ez zutela uzten aurkitu zuen lehen zientzilaria James Loveloek izan zen. 1973. urtean ohartu zen fenomeno honetaz. Azken 30 urteotan CFC substantzien produkzioa asko hazi denez, atmosferan metatuz joan da eta une honetan estimatzen denez, CO2 rekin batera negutegi-efektuan eragin nagusia du.
2050. urte bitartean Lurrean tenperatura zenbat igoko den estimatzea zaila bada ere, Bach eta Jain ikerlariek osatutako ereduaren bidez 3,35ºC-ko batezbesteko igoera izango dela estimatu dute; baina CFC substantzien produkzioa erabat etengo balitz, igoera 1,7ºC ingurukoa izango litzateke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-0aa0b4424fd4 | http://zientzia.net/artikuluak/landareen-osagai-bat-oxigenoaren-kontrolatzaile/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Landareen osagai bat oxigenoaren kontrolatzaile - Zientzia.eus | Landareen osagai bat oxigenoaren kontrolatzaile - Zientzia.eus
Pennsylvania-ko unibertsitateko Jennifer Robinson-ek dioenez, ligninak atmosferaren konposizioan eragin handia du; oso zaila bait da bera degradatzea.
Pennsylvania-ko unibertsitateko Jennifer Robinson-ek dioenez, ligninak atmosferaren konposizioan eragin handia du; oso zaila bait da bera degradatzea. Landareen osagai bat oxigenoaren kontrolatzaile - Zientzia.eus Landareen osagai bat oxigenoaren kontrolatzaile
Paleontologia
Landareen osagai batek, hots, ligninak, atmosferako oxigenoaren kontrolean garrantzi handia izan omen du azken 200 milioi urteotan.
Pennsylvania-ko unibertsitateko Jennifer Robinson-ek dioenez, ligninak atmosferaren konposizioan eragin handia du; oso zaila bait da bera degradatzea. Degradazioa, erreketaren antzeko prozesua da eta oxigenoa behar du. Antzina, lignina oso ugari zenean, degradazioa naturan oso motela izan zen. Beraz, oxigenoa atmosferan metatuz joan zen.
Baieztapen hau egin ahal izateko Robinsonek azken 450 milioi urtean metatutako ikatzaren eta honen isotopoen konposizioak aztertu ditu. Bere estimazioen arabera orain dela 380 milioi urte oxigeno-maila %15ekoa zen, baina Karboniferoan, hau da, orain dela 300 milioi urte, oxigeno-maila %35ekoa izan zen. Une honetan oxigeno-maila %20koa da gutxi gorabehera.
Karboniferoan zuhaitzek egurra baino enborrazal gehiago zuten eta enborrazalean lignina izaten da. Lehen esan bezala, ligninak landareen degradazioa oztopatzen duenez, beste aroetan baino oxigeno gutxiago kontsumitu zen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-242bf89e2e18 | http://zientzia.net/artikuluak/munduko-bufalo-talderik-handiena-mehatxaturik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Munduko bufalo-talderik handiena mehatxaturik - Zientzia.eus | Munduko bufalo-talderik handiena mehatxaturik - Zientzia.eus
Aholkulari-Batzorde batek Kanada-ko gobernuari ondoko aholkua eman dio: aziendak gaixotasunik jasan ez dezan, bufalo guztiak hil egin behar dira.
Aholkulari-Batzorde batek Kanada-ko gobernuari ondoko aholkua eman dio: aziendak gaixotasunik jasan ez dezan, bufalo guztiak hil egin behar dira. Munduko bufalo-talderik handiena mehatxaturik - Zientzia.eus Munduko bufalo-talderik handiena mehatxaturik
Ingurumena
Aholkulari-Batzorde batek Kanada-ko gobernuari ondoko aholkua eman dio: aziendak gaixotasunik jasan ez dezan, bufalo guztiak hil egin behar dira. Guztira, 3200 animalia dira hil behar direnak. Aholku hau jakin bezain laster berehala azaldu dira kontrako erizpideak; adibidez Calgary-ko unibertsitateko Valerius Geist-ek "zientzia eskas"tzat definitu du aurreko aholkua.
Animalia hauek 44800 km2-ko eremu batean libre bizi dira, baina batzuk gaixo daude. Konkretuki behitarren tuberkulosia eta behitarren bruzelosia dira gaixotasunik arruntenak. Saskatchewan-eko unibertsitateko Gary Wobeser albaitariak dioenez, behitarren tuberkulosiak arnas arazoak sortzen ditu eta bruzelosiak ugalketa-arazoak. Gaixotasun hauek aziendara hedatzen badira, azienda-jabeek kalte izugarriak jasan ditzakete.
Beraz, auzi honetan interes desberdinak kontrajarriak daudenez, Kanada-ko gobernuak ez du orain erabakirik hartu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3f4f1660ce90 | http://zientzia.net/artikuluak/eguzkitiko-izpietatik-babesten/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzkitiko izpietatik babesten - Zientzia.eus | Eguzkitiko izpietatik babesten - Zientzia.eus
Izpi ultramoreak bi motakoak izan daitezke: A eta B motakoak. B ultramoreak, erredurak sortzen ditu eta bata zein bestea minbizi eta zimurduren sortzaile dira.
Izpi ultramoreak bi motakoak izan daitezke: A eta B motakoak. B ultramoreak, erredurak sortzen ditu eta bata zein bestea minbizi eta zimurduren sortzaile dira. Eguzkitiko izpietatik babesten - Zientzia.eus Eguzkitiko izpietatik babesten
Osasuna
Izpi ultramoreak bi motakoak izan daitezke: A eta B motakoak. B ultramoreak, erredurak sortzen ditu eta bata zein bestea minbizi eta zimurduren sortzaile dira.
Zenbait ikerketen arabera, eguzkitiko izpietatik babesteko dauden produktugileek beren substantziek A ultramorea iragazten duten ala ez ez omen dakite. Substantzia babesleen botilatxoetan babes-faktorea agertzen dela gauza jakina da. 2tik 15erako babes-faktorea duten produktuak analizatuz, B ultramoreak iragazteko egokiak direla aurkitu da, baina hauek ez dituzte oro har A ultramoreak iragazten.
Beraz, irakurle, zure azala eguzkitiko izpietatik babesteko ez da nahikoa dendatan saltzen dituzten substantziekin igurtzitzea; hauek izpi-mota batetik bakarrik babesten bait gaituzte. Hala ere, laster A zein B ultramoreekiko produktu babesleak azaltzea espero da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4740845f6de2 | http://zientzia.net/artikuluak/hepatitis-mota-berria/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hepatitis-mota berria - Zientzia.eus | Hepatitis-mota berria - Zientzia.eus
Atlanta-ko Osasun-Kontrolerako Zentrukoa den Daniel Bradley-k esan duenez E hepatitisa ez da ez A eta ezta B hepatitisa ere, eta gainera C hepatitisarekiko desberdina da.
Atlanta-ko Osasun-Kontrolerako Zentrukoa den Daniel Bradley-k esan duenez E hepatitisa ez da ez A eta ezta B hepatitisa ere, eta gainera C hepatitisarekiko desberdina da. Hepatitis-mota berria - Zientzia.eus Osasuna
Berriki, hepatitis-birus berria, hots, E hepatitisa, aurkitu da. Iragarpen hau Berlin-en martxoan ospatutako birologiari buruzko nazioarteko Kongresuan egin da.
Atlanta-ko Osasun-Kontrolerako Zentrukoa den Daniel Bradley-k esan duenez E hepatitisa ez da ez A eta ezta B hepatitisa ere, eta gainera C hepatitisarekiko desberdina da.
E hepatitisa, A hepatitisa bezala, ur kutsatuaz transmititzen da. Azken hau ume txikiengan sortzen da eta gaixoa sendatzen denean inmunizaturik geratzen da. E hepatitisa aldiz, gazte helduengan garatzen da, baina gaixoa ez da inmunizaturik geratzen.
Haurdun dauden emakumeetan bostetik bat hil dezake birus honek. Hala ere, Bradley-k dioenez oso erraza da birus honetatik babestea. Ura 40ºC/50ºC-raino berotzea nahikoa da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5f56d41e28f5 | http://zientzia.net/artikuluak/ozonoa-kaltegarria-izan-daiteke/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ozonoa kaltegarria izan daiteke - Zientzia.eus | Ozonoa kaltegarria izan daiteke - Zientzia.eus
Izpi ultramoreekiko iragazkia den ozonoa oso kaltegarri izan daiteke lurrazalean.
Izpi ultramoreekiko iragazkia den ozonoa oso kaltegarri izan daiteke lurrazalean. Ozonoa kaltegarria izan daiteke - Zientzia.eus Ozonoa kaltegarria izan daiteke
Ingurumena
Izpi ultramoreekiko iragazkia den ozonoa oso kaltegarri izan daiteke lurrazalean. Jakina da naturalki sortzen den ozonoa estratosferara hedatzen dela, baina poluzioaren eraginez sortutakoari ez zaio gauza bera gertatzen.
Orain arte esandakoa frogatu ezin bazen ere, kimikari-talde batek ozonoak landareak kaltetzeko erabiltzen duen mekanismo kimikoa aurkitu omen du.
Lancaster-eko Unibertsitateko Nicholas Hewitt eta bere kideek diotenez, ozonoak landareen etenoarekin erreakzionatzean "erradikal aske" izeneko erreaktiboak sortzen dira. Ondorioz, loratze-prozesua moteldu egiten da eta kanpoko eragileekiko erresistentzia txikiagotu egiten da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a2e0321207c9 | http://zientzia.net/artikuluak/metaketa-magnetikoa-mugarik-ez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Metaketa magnetikoa: mugarik ez - Zientzia.eus | Metaketa magnetikoa: mugarik ez - Zientzia.eus
IBMren zentru bateko ikertzaileek errekord guztiak apurtu dituzte, hau da, datu-gigabyte bat 2,5 cm^
IBMren zentru bateko ikertzaileek errekord guztiak apurtu dituzte, hau da, datu-gigabyte bat 2,5 cm^ Metaketa magnetikoa: mugarik ez - Zientzia.eus Metaketa magnetikoa: mugarik ez
Multimedia
A
zken urte hauetan datu-metaketa masiborako biderik egokiena sistema optikoena dela onartu izan da, baina antza denez sistema magnetikoen bidea ez da oraindik agortu.
EEBBetako IBMren zentru bateko ikertzaileek errekord guztiak apurtu dituzte, hau da, datu-gigabyte bat 2,5 cm2-tan metatzea. Bestela esanda, aipatutako azaleran, ehun mila orritan bi espazioko tarteaz idatzitako testua sartuko litzateke.
Gaur egun, merkatuan dauden diskorik onenek 1,6 gigabyte meta ditzakete 5,25 hazbeteko formatuan. Beraz kapazitatea gutxi gorabehera 20 aldiz hobetu da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-128df036ac21 | http://zientzia.net/artikuluak/mediterranioa-izurdeen-hilerri/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Mediterranioa, izurdeen hilerri - Zientzia.eus | Mediterranioa, izurdeen hilerri - Zientzia.eus
Joan den abuztuaren bukaeran ehundaka izurde hilik azaldu zen Espainia, Frantzia eta Italiako hondartzetan.
Joan den abuztuaren bukaeran ehundaka izurde hilik azaldu zen Espainia, Frantzia eta Italiako hondartzetan. Mediterranioa, izurdeen hilerri - Zientzia.eus Mediterranioa, izurdeen hilerri
Zoologia
Joan den abuztuaren bukaeran ehundaka izurde hilik azaldu zen Espainia, Frantzia eta Italiako hondartzetan.
Sarraski honen aurrean ikerlariek teoria desberdinak aipatu dituzte, hau da, birus-epidemia, itsas poluzioa, etab. Hala ere, gai hau eztabaidatzeko Madrilen batzar bat antolatu zen irailean. Analizatutako izurdeetatik ateratako datuak ez dute sarraskiaren arrazoia erabat argitzen. Zenbait gorputan birus-infekzioaren aztarnak azaldu baziren ere, beste batzuetan ez zen horrelakorik agertu.
Beraz, zein izan da hiltzailea?
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-a705a3dd971e | http://zientzia.net/artikuluak/sobietarrek-azken-txori-erraldoia-erakutsi-dute/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sobietarrek azken txori erraldoia erakutsi dute - Zientzia.eus | Sobietarrek azken txori erraldoia erakutsi dute - Zientzia.eus
Antonov An-225 eredua da eta bere sei motoreekin barnean egitura handiak garraiatzeko diseinatua dago.
Antonov An-225 eredua da eta bere sei motoreekin barnean egitura handiak garraiatzeko diseinatua dago. Sobietarrek azken txori erraldoia erakutsi dute - Zientzia.eus Sobietarrek azken txori erraldoia erakutsi dute
Aeronautika
Munduko abioirik luze eta astunena erakutsi berri dute sobietarrek. Orain arte une gutxi batzuetan baizik ez zen ikusi ahal izan abioi erraldoi hau. Hemendik aurrera, badirudi nazioarteko garraioetan oso maiz erabiliko dela. Antonov An-225 eredua da eta bere sei motoreekin barnean egitura handiak garraiatzeko diseinatua dago. Pariseko erakustazokara Buran jaurtigailu espazial sobietarra garraiatu zuen iaz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-58e7a57c3d5e | http://zientzia.net/artikuluak/txinan-ere-biriketako-minbizia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txinan ere biriketako minbizia - Zientzia.eus | Txinan ere biriketako minbizia - Zientzia.eus
Urrian zehar Herri-Kongresuan erretzearen aurkako zenbait neurri legal eztabaidatuko dira. Arrazoia biriketako minbiziak izan duen hazkundea da. Joan den hamarkadan, Txinako hiri nagusietan biriketako minbiziaz hil diren pertsonen kopurua % 20 hazi da.
Urrian zehar Herri-Kongresuan erretzearen aurkako zenbait neurri legal eztabaidatuko dira. Arrazoia biriketako minbiziak izan duen hazkundea da. Joan den hamarkadan, Txinako hiri nagusietan biriketako minbiziaz hil diren pertsonen kopurua % 20 hazi da. Txinan ere biriketako minbizia - Zientzia.eus Txinan ere biriketako minbizia
Osasuna
Txinako Administrazioak leku publikoetan zigarroak erretzeari oztopoak jarri nahi dizkio. Urrian zehar Herri-Kongresuan erretzearen aurkako zenbait neurri legal eztabaidatuko dira. Ekintza honen arrazoia biriketako minbiziak izan duen hazkundea da.
Joan den hamarkadan, Txinako hiri nagusietan biriketako minbiziaz hil diren pertsonen kopurua %20 hazi da. Une honetan arazoa hiri nagusietan badago ere, nekazal lurraldeetara uste baino azkarrago iristen ari da erretzeko ohitura. 1989. urtean Txinan 1600 bilioi zigarro erre ziren (munduan erretako laurdena baino gehiago). Kantitate hau 1978. urtean erretakoarekin alderatuz, hots, 500 bilioirekin konparatuz, hazkunde handia nabari da.
Hamburg-en egindako aditu-batzar batean, 2025. urterako Txinan tabakoaren eraginez 2 milioi pertsona hil daitezkeela aurrikusi da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8545b52070b2 | http://zientzia.net/artikuluak/bi-oin-dituen-balea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-11-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bi oin dituen balea - Zientzia.eus | Bi oin dituen balea - Zientzia.eus
Paleontologoek bi oin dituen antzinako bale bat aurkitu dute.
Paleontologoek bi oin dituen antzinako bale bat aurkitu dute. Bi oin dituen balea - Zientzia.eus Bi oin dituen balea
Paleontologoek bi oin dituen antzinako balea bat aurkitu dute. Basiliosaurus izeneko balea hau, lehorreko eta itsasoko baleen arteko trantsiziokoa omen da.
Animalia hau orain dela 40 milioi urte bizi izan zen eta suge handi baten itxura zuen.
Baleen aitzindariak lehorretik uretara igaro zirenean, gorputzean aldaketa bereziak jasan zituzten. Aurreko oinak hegal bihurtu ziren eta atzekoak ia desagertu. Balea batzuek, oraindik ere antzinako oinen ordez bi nodulu txiki dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-69d7784c67cc | http://zientzia.net/artikuluak/jaurtigailuen-arazoak-bukatutzat-jo-daitezke/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Jaurtigailuen arazoak bukatutzat jo daitezke - Zientzia.eus | Jaurtigailuen arazoak bukatutzat jo daitezke - Zientzia.eus
Columbia eta Atlantis jaurtigailuetako depositoetan aurkitutako erregai-ihesak jatorri desberdinekoak izanik konpontzea erraza izan daiteke eta denbora gutxi barru berriro hegan egiteko prest egon daitezke.
Columbia eta Atlantis jaurtigailuetako depositoetan aurkitutako erregai-ihesak jatorri desberdinekoak izanik konpontzea erraza izan daiteke eta denbora gutxi barru berriro hegan egiteko prest egon daitezke. Jaurtigailuen arazoak bukatutzat jo daitezke - Zientzia.eus Jaurtigailuen arazoak bukatutzat jo daitezke
Astronautika
NASAko funtzionariek orain dela hilabete inguru adierazi zutenez, Columbia eta Atlantis jaurtigailuetako depositoetan aurkitutako erregai-ihesak jatorri desberdinekoak izanik konpontzea erraza izan daiteke eta denbora gutxi barru berriro hegan egiteko prest egon daitezke.
Atlantiseko ihesa ekainaren bukaeran militarren ezkutuko karga bat jaurtikitzeko prestatzean detektatu zen. Lehenago Columbian ikusitako arazoetan oinarrituz, NASAko teknikariek jaurti aurreko froga burutu eta ihesa aurkitu zuten. Ihesa lokalizatu nahian NASAko langileek uztailaren erdi aldera susmagarritzat jotzen zituzten lotunetan plastikozko zorroak jarri eta zorro horiei hidrogeno-arrastoak ikusteko eragin egiten zieten. Horrela ikusi ahal izan zutenez, tefloiz estalitako lotura hermetiko batetik ia hidrogeno guztiak ihes egiten zuela konturatu ziren.
NASAko adituen ustez, ihesa desagerterazteko bi gauza egin daitezke: torlojoak gehiago estutuz lotura ere estutu eta zer gertatzen den ikusi edo jaurtigailua hangarera eraman eta lotura berria instalatu. Erregai-depositoa jaurtigailutik kentzeko hodia deskonektatzeko puntuan zegoela uste zuten hasieran, baina ez zela horrela gertatu ikusi zuten.
Columbiako ihesa jadanik konponduta dago. NASAko langileek erregaiaren konexio-sistema kendu eta Endeavor-ena (oraindik eraikitzen diharduten laugarren jaurtigailuarena) jarri zioten. Ihesaren jatorria zein den aurkitzen badute eta konpontzeko modukoa dela ikusi, posible da Columbiaren erregai-sistema konpondu eta Endeavor-en instalatzea.
Oraindik ez dago noiz jaurtikiko direnari buruz datu zehatzik, baina Atlantisi emango zaio lehentasuna.
Discovery urrian jaurtitzea espero da; Jupiterretik "grabitate-laguntza" jaso dezakeen denbora laburrean. Horrela Eguzkiaren poloen inguruko orbitarantz joango da abiadura bizkortuz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-619ed48ec601 | http://zientzia.net/artikuluak/hies-aren-aurkako-txertoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | HIES-aren aurkako txertoa? - Zientzia.eus | HIES-aren aurkako txertoa? - Zientzia.eus
EEBBetako ikerlari batzuek, HIESaren aurkako txertoa gizakiarengan frogatu dutenean nahikoa emaitza baikorrak lortu dituzte.
EEBBetako ikerlari batzuek, HIESaren aurkako txertoa gizakiarengan frogatu dutenean nahikoa emaitza baikorrak lortu dituzte. HIES-aren aurkako txertoa? - Zientzia.eus Medikuntza
EEBBetako ikerlari batzuek, HIESaren aurkako txertoa gizakiarengan frogatu dutenean nahikoa emaitza baikorrak lortu dituzte. Orain arte tximinoengan egindako frogek HIES dutenei itxaropena sortu badiete, gizakiengan egindako frogek itxaropena errealitate bihurtzeko bidean jarri dute.
Txerto honen bidez T izeneko zelula hiltzaileak estimulatzen dira eta hauek gaixorik dauden zelulak deuseztu egiten dituzte. Orain arte egindako txertoak antigorputzak simulatuz egin dira, baina kasu honetan birus biziak erabili dira.
Txerto hau ez da berria; ezagutzen zen birus baten proteinan oinarritzen dena baizik. Ikerketa hasieran besterik ez dago, eta beraz, HIESaren aurkako txertoa dela baieztatu ezin bada ere, orain arte lortutako beste txertoen aurrean baditu abantailak. Adibidez, txerto honek estimulatzen dituen zelula hiltzaileek, HIES birusaz kutsaturik dauden zelulak beste gaixotasun batez kutsaturik daudenetatik bereizten dituzte.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-16af89200db5 | http://zientzia.net/artikuluak/minbiziaren-aurkako-sendagaia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Minbiziaren aurkako sendagaia - Zientzia.eus | Minbiziaren aurkako sendagaia - Zientzia.eus
A bitaminatik lortutako azido erretinoikoa erabilita minbizi-zelulak zelula normal bilakatzen omen dira. Sendagaia Xangai-ko unibertsitatean aurkitu eta laborategi frantses batek prestatu du.
A bitaminatik lortutako azido erretinoikoa erabilita minbizi-zelulak zelula normal bilakatzen omen dira. Sendagaia Xangai-ko unibertsitatean aurkitu eta laborategi frantses batek prestatu du. Minbiziaren aurkako sendagaia - Zientzia.eus Minbiziaren aurkako sendagaia
Medikuntza
A bitaminatik lortutako azido erretinoikoa erabilita minbizi-zelulak zelula normal bilakatzen omen dira. Sendagaia Xangai-ko unibertsitatean aurkitu eta laborategi frantses batek prestatu du. Pariseko Saint-Louis ospitalean probatu dute gero Laurent Degos doktoreak eta bere laguntzaileek. 90 egunez azido erretinoikoa emanda leuzemiak jotako hogeitabi gaixorekin egin dituzte probak. Hamalau gaixori zelula kaltetuak erabat sendatu dizkiete, beste lau ez dira erabat sendatu, hiru gaixo hil egin dira eta beste batek lehenean darrai.
Mikroskopioz begiratuta, zelula kaltetuak transformatu eta zelula normalen itxura hartzen dutela ikusten da. Emaitza hauek, beste bide bat ireki dute minbiziaren kontrako ahaleginean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3ba1efd49350 | http://zientzia.net/artikuluak/gauaren-aurkako-borroka-i/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Gauaren aurkako borroka (I) - Zientzia.eus | Gauaren aurkako borroka (I) - Zientzia.eus
Gauak, iluntasunak, betidanik beldurtu izan du gizakia. Gauak gauzakien irudia desagerterazten duenean, geure buruan dugun konfidantza urtu eta segurtasunik eza nagusitzen da; geure inguruko errealitatea hautemateko dugun sentimenik zorrotzena, ikusmena, baliogabetu, egiten bait zaigu.
Gauak, iluntasunak, betidanik beldurtu izan du gizakia. Gauak gauzakien irudia desagerterazten duenean, geure buruan dugun konfidantza urtu eta segurtasunik eza nagusitzen da; geure inguruko errealitatea hautemateko dugun sentimenik zorrotzena, ikusmena, baliogabetu, egiten bait zaigu. Gauaren aurkako borroka (I) - Zientzia.eus Gauaren aurkako borroka (I)
Historia
Gauak, iluntasunak, betidanik beldurtu izan du gizakia. Gauak gauzakien irudia desagerterazten duenean, geure buruan dugun konfidantza urtu eta segurtasunik eza nagusitzen da; geure inguruko errealitatea hautemateko dugun sentimenik zorrotzena, ikusmena, baliogabetu, ezereztu egiten bait zaigu.
Egia esan, gauaren iluna, gauaren beldurgarria, oso-osoan eta egunerokotasunean, nekez irudika dezakegu argiztapen elektrikoaren aroan sortu garenok; ez eta, zenbait belaunaldi lehenago, gasezko argiztapena ezagutu zutenek ere. Inoiz gutxitan, gau betean, tximistaren batek edo matxuraren batek Iberdueroren atzaparretatik —harietatik esan beharko genuke kasu honetan— askatzen gaituenean, zein kaxoitan gorde ote genuen kandela zahar hura, edo seguru asko pilak agortuxeak dituen eskuargi hura non arraio utzi ote genuen tarrapataka hasten garenean, leihoak ireki eta kale-argirik ez ikustean, ia orduan soilik izan dezakegu aukera gauari buruz gogoetatxoren bat egiteko.
Halaber, egunero, zeinnahi etxe edo eraikinetako edozein ate ondoko paretatan kokaturik dagoen etengailua esku-eragite oharkabe batez sakatu eta gela, bulego, aretoa edo dena delakoa argiztatzen dugunean, ez dugu inoiz gogora ekartzen horretara iristeko zientziak eta teknologiak nolako bide luzea egin duten.
Argiztapen artifizialaren jatorria: sua
Argiztapen artifizialaren historia suaren aurkikuntzaz hasten da. Hori noiz gertatu zen ez dago oraingoz oso argi. Dena den, badakigu goi-paleolitikoan, orain dela 40.000 urte inguru, Cro-Magnoneko gizakiak suaz baliatzen zirela.
Sua, argi-iturri eta bero-iturri da aldi berean. Paleolitikoan egurra eta hezurrak ohi ziren sutarako erregaia. Gizakiak argia behar zuen harpeen hondoraino iristeko eta bertan bizitzeko; sua garraiatzeko modua aurkitu zuen adar baten bidez. Ipuru-adarrak erabiltzen ziren; argi bizia emanez eta ke gutxi aireratuz erretzen bait dira.
Zuziak eta olio-lanparak
Orain 40.000 urte inguru, Cro-Magnoneko gizakiak sua egiten eta garraiatzen ikasi zuen.
Lehenengo hobekuntza adarra erretxinaz igurtzitzea izan zen. Horrela jaio ziren zuziak. Hurrengo urratsa argi-iturri hori egonkortzea izango zatekeen, erosoago eta eramangarriagoa izan zedin. Erregaia aldatu zuten, koipe eta olioak erabili zituzten. Ontzi batera olioa isuriz eta muki edo metxa bat (metxa tutu kapilare-sorta batez osatuta dago, kotoizko hariez adibidez) sartuz, olioa kapilaritatez igotzen da mukian gora. Mukiaren muturrari su eman eta airean dagoen oxigenoarekin erreakzionatuz, garraren tenperaturan, koipea erre egiten da. Horrela jaio zen olio-lanpara edo kriseilua.
Olio-lanparan, erregai-kopuru beharrezkoa garreraino uniformeki eramatea da mukiaren eginkizuna. Baina hori lortzeko, mukia finkoa izanik, beharrezkoa da olio-maila ere ontzian finko mantentzea. Olio-maila behera etorriz gero, argi-intentsitatea murriztu egingo da eta azkenik itzali. Arazo honi itzurtzeko, zenbait lanparatan mukiak erregai gainean flotatzen du, olio-mailarekin batera higituz eta, ondorioz, argi-intentsitatea egonkortuz.
Neolitikoan (5000-2500 urte K.a.) buztigintza baliatu zuten kriseiluak egiteko. Harria, brontzea eta hartzuria ere erabili ziren lanparak egiteko. Feniziar, egyptiar, greko eta erromatarrek oso olio-lanpara finak, landuak eta ornatuak, garatu zituzten, hasieran tresna huts zirenak apaingarri bihurtuz.
Milurtekotan zehar, zuziak eta olio-lanparak izan ziren gizateriak gauaren kontra erabili zituen tresna bakarrak.
Argiteria publikoaren agerpena
Pentsa daitekeenez, Antzinaroan argiteria publikoa ez zen ia erabiltzen. Atenasen adibidez, ez zegoen argirik kaleetan. Prostibuluak zeuden kaleetan soilik ipintzen ziren kriseiluak; ez kalea argiztatzeko asmoz jakina, putetxeak non zeuden adierazteko baizik. Jaietan bakarrik argiztatzen ziren kaleak zuzi-errenkaden bidez.
Antzinako olio-lanparak.
Erromaren lehenengo garaietan ere, prostibuluetako ate gaineko argiontziak baino ez zeuden kaleetan. Gauean kalera irten behar zutenek, zuziak edo argiontziak eraman behar zituzten. Erromatar aberatsek lanternarius izeneko morroiak zituzten argiontzia kaleetan zehar eramateko. Geroago, pixkanaka-pixkanaka hasi ziren hainbat kale nagusi argiztatzen; jai handietan batez ere. Caligula izan zen Erroma osoa argiztatu zuen lehenengo enperadorea, gau-jokoak ziren bitartean. Kontatzen ari garen historia honetan ezin aipatu gabe utzi Neron enperadorea. Izan ere, “aurrerapen” teknologiko beldurgarria zor bait zaio Neron ospetsuari, berrikuntza ikaragarria halere: giza zuziak asmatu zituen. Kristauak erretxinaz igurtzi eta bizirik erre erazten zituen ikuskizun gisa.
II. mendean, keltar jatorria bide duen kandela erabiltzen hasi ziren erromatarrak, arkume-bilgorrez eginda. Kandela aurrerapauso bat da olio-lanpararekiko (erregaia solidoa bait da horrela historia honetan koipe solidoei sarbidea emanez: bilgorrari eta argizariari hain zuzen. Adibidez, arkume-bilgorrez egindako kandelek argiztatzen zituzten Antiokiako kaleak IV. mendean.
Mende askotan zehar argizarizko kandelak errege, printze eta Elizako agintari handiek soilik erabiltzen zituzten, oso garestiak ziren eta. Adibidez, –gure historia honetan jauzi handi bat emanez– Louis XVI.aren garaian, nobleziak jauregietako aretoak argiztatzeko argizarizko kandelak erabiltzen zituen gau-jaietan. Jai handietan hamabost mila kandela edo gehiago erretzen ziren eta jauregiko zerbitzariek, biharamunean aretoak garbitzean, kandela-hondar guztiak arretatsu biltzen omen zituzten gero saltzeko, horrela eskuratutako dirutzak erretiro lasaia gozatzeko adina ematen omen zielarik.
Erdi Aro osoan zehar, bai eta Birpizkundearen hasieran ere, ez zen aurrerapenik gertatu, ez argiteria publikoan, ez pribatuan. Argiteria publikoa, erromatar inperioan baino are urriagoa zen. Ilunsentiaz geroztik eskuargia zen argibide bakarra kaleetan zehar abiatu behar zutenentzat, zenbait elizdorretako kriseiluak salbu.
Kandela, argi-tresnarik zabalduena; II. mendeaz geroztik ezer gutxi aldatu da.
Louis XIV.a frantses erregeak argiteria publikoaz hornitu zuen Paris. Horretarako argiontziak ezarri zituen kale bakoitzaren erdian eta mutur banatan. Argiontziok horman lotutako soka baten bidez jaitsi eta igo egiten ziren, eta negualdean soilik erabiltzen ziren. Geroago, Louis XVI.ak Frantzia osoko hirietara hedatu zuen argiteria publikoa, beronen kostua estaltzeko zerga berri bat ezarriz.
XVIII. mendetik aurrera berrikuntzak barra-barra
XVIII. mendean asmatzaile asko saiatu ziren argiteria publikoaren arazoa konpontzen. 1769an Bourgeois de Chateaubriand-ek argiontzi berezi bat asmatu zuen (isladagailu edo erreflektore baten bidez bere azpian itzalik sortzen ez zuena) eta sistema hori ezarri zen zenbait tokitan, baina ez zen oso erosoa: piztu ahal izateko argizainaren altueraraino jaitsi behar ziren, garbitu, pantaila isladatzailea baztertu eta ontzia olioz bete, guzti hau kale erdian eta zirkulazioa oztopatuz. Hala ere, sistema honek XIX. mendearen hasierara arte iraun zuen.
Geroago, 1820 aldera, parafinazko kandela agertu zen eta segidan Eugene Chevreul-en lanari esker estearina ekoizten hasi zen; harez geroztik estearinaz egiten dira kandelak; ordurarte erabiltzen ziren koipeak baino askoz hobeto erretzen bait da.
Erregai likidozko lanparek garapen azkarra izan zuten XVIII. mendearen bukaeran. Lanpara zaharretan mukia zilindriko eta betea zen, olioa soberan igotzen zen, erregai asko erretzen zelarik, baina oxigeno gutxiegiz, hots, errekuntza ez zen ona. Errekuntza baldintza horietan gertatzen denean garra gorri-kolorekoa da, ke asko jaulkitzen da eta garretik erre gabe ihes egiten duten gas eta lurrinek zikindu egiten dute gelako airea, arnasketa eragotziz. Beraz, lehenengo hobekuntza mukiaren forma aldatzea izan zen. Muki launa, zapala, erabiliz garraren azalera handiagotu egiten da, horrela errekuntza hobetuz.
Muki launeko erregailua petrolio-lanpara baterako (kanpotiko bista eta ebakidura). Geziek airearen sarbidea adierazten dute.
1784ean, Aimé Argand fisikariak aire-korronte bikoitzeko lanpara asmatu zuen, baina Antoine Quinquet frantses botikariak Argand lanparari hobekuntza txiki bat egin eta bere izena eman zion; denok ezagutzen dugun kinke izena. Argand, Quinquet-ek egin zion lapurretaz kezkaturik, erotu egin zen. Argand lanparak zilindro eran eraikitako mukia du eta beirazko tximinia baten barruan dago. Muki launeko lanpara baino hobea da; aireak sugarra kanpo aldetik inguratzeaz gainera, barne aldetik ere inguratzen bait du. Ondorioz, erregaiak sortutako gasak erabat erretzen dira.
1800ean, Bertrand Guillaume Carcel-ek erregailuan olio-maila konstantea duen lanpara asmatu zuen (Carcel lanpara), lanpararen argi-intentsitatea egonkortuz. Erloju-mekanismo batez eragindako ponpa batek, lanpara-oinean dagoen olio-ontzitik erregailuraino bidaltzen du olioa, soberan bidalitakoa gainezkabide batetik ontzira itzuliz. Beste lanpara sofistikatuagoak ere asmatu ziren olio-maila konstante mantentzeko (Ikus irudian “Moderador” izeneko lanpararen funtzionamendua).
Petrolioa ere hasi zen erabiltzen olioaren ordez; olioa baino errazago zurgatzen bait da kapilaritatez. Petrolioaren gasak olioarenak baino askoz tenperatura txikiagoan erretzen direnez, aire-korronte bortitzagoa eta ongi erregulatua behar du errekuntza ona lortuko bada. Baldintza hauek betetzen direnean petrolioak ez du inolako kerik sortzen. Lanpara hauetan, petrolio-depositoa erregailutik urruti samar egon ohi da berotu ez dadin.
XVIII. mendearen bigarren erditik aurrera erregai bezala petrolioa erabiltzen hasi zenean, kinkea mundu zibilizatu osora zabaldu zen.
1.870ean petrolio-lanpara mundu zibilizatu osoan erabiltzen zen, besteak beste gainerako erregaien –argizariaren, olioaren– aldean dexente merkeagoa zelako. Kinkea izan zen petrolio-lanpararik erabiliena, baina beste lanpara-mota asko ere garatu zen
Ikus irudian Cautius lanpara, adibide gisa
Petrolioa ez ezik, bentzina eta olio hegazkorrak ere erabili ziren erregai bezala, baina arriskugarriak dira. Erregai hauetarako lanpara bereziak behar ziren; arruntetan erregai hauek eztanda egingo bait zuketen. Olio hegazkorrek mukirik gabeko lanparatan erre daitezke; olioa lurrindu egiten bait da garrera iritsi baino lehen, hau da, lurrina edo gasa da garrean erretzen dena.
XIII. mendean hedatu zen erregai likido bidezko argiteria publikoa Europako hirietara eta XIX. mendearen erdialdera arte iraun zuen. Hala ere, XIX. mendearen hasieran gauaren aurkako borrokak bultzada handia hartu zuen berrikuntza batez: argiztapenerako gasaz. Honen berri xehea izango dugu hurrengo zenbakian.
“Moderatzaile” izeneko lanpararen ebakidura eta xehetasunak
Funtzionamendua: lanpararen olio-ontzia xaflazkoa da eta hondoa higikorra da, BB kremailera eta D engrane-gurpilaren bidez altxa daitekeelarik. Espiral-erako malguki batek hondoaren higidurari aurre egiten dio eta konprimatu egiten da hondoa igotzean. Hondo higikorra behean dagoela lanparara olioa isurtzen badugu, gainean geldituko da, baina D gurpilari eraginez hondoa igo erazten badugu, olioa hondo higikorraren beste aldera pasatuko da, azpian sortzen den depresioagatik. Hondo higikorrak duen larruzko tirak balbula moduan jokatzen du, olioari beherantz pasatzen utziz eta gorantz itzultzea eragotziz. Malgukiaren presioa jasaten duenez eta ontziaren goiko aldera ezin pasa daitekeenez (balbulak ez bait dio uzten) olioa C tutuan gora doa. Tutu hau (ikus xehetasuna) AA bi tutuez osatuta dago; biotatik diametrorik txikienekoa hondo higikorrera soldatuta dago eta irristatu egin daiteke diametro handiagokoaren barnean.
Hondo higikorra ontziaren goiko aldean dagoenean, eta ondorioz malgukiaren presioa handiagoa denean, G orratz moderatzaileak diametro txikiagoko A tutuaren barne alde osoa hartzen du eta oztopo egiten dio olioari tutuan gora erregailuraino joan ahal izateko. Malgukiaren presioa txikiagotu ahala, A tutuan sartzen den G orratz moderatzailearen zatia ere gero eta laburragoa izango da. Horrela olioa gorantz bultzatzen duen presioaren txikiagotzea, olioak igotzeko aurkitzen duen erresistentziaren txikiagotzeaz konpentsatzen da. Soberan bidalitako olioa E tutuaren bidez iltzultzen da olio-ontzira.
Cautius lanpara. Ebakidura eta erregailuaren xehetasuna
Funtzionamendua: mukia zilindrikoa da (Argand erregailua), bertan garra mukiaren barne aldetik bakarrik ateratzen delarik, mukiaren goiko ertza mukiari eusten dion a tutuaren izur edo tolestura batek estaltzen duelako. Horrelako antolaeraz aireko gasen nahaste hobea eta airea berotzea lortzen da, garraren tenperatura handituz. Mukiaren tutu euslearekiko tutu zentrukide batek garraren kanpo aldetik bidaltzen du airea.
Halaber, mukiaren barne aldetik ere badu sarbidea aireak. Muki zilindrikoaren barneko tutuaren goiko muturrean disko horizontal bat dago. Beronen kontra jotzen du mukiaren barneko goranzko aire-korronteak, barrutik kanporanzko norabide erradiala hartuz eta garra kanporantz bultzatuz. Erregailu honekin gar zuri-zuria lortzen da eta mukia ez da ikazten. Garraren altuera, eta ondorioz argi-intentsitatea, c palankaren bidez erregula daiteke; tutua b punturaino igo erazten bada, lanpara itzali egingo da. Lanpararen petrolio-ontzia metalezkoa da eta e puntutik betetzen da, lanpara piztuta badago ere.
4.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-0341fa528e27 | http://zientzia.net/artikuluak/zooak-animali-biltegi/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zooak: animali biltegi? - Zientzia.eus | Zooak: animali biltegi? - Zientzia.eus
Munduko hiri handi gehienetan, eta txiki askotan ere bai, parke zoologikoak daude. Hiri batzuetakoak gainera, oso famatuak dira duten egituragatik edota biltzen dituzten animalia exotikoen sorta oparoarengatik.
Munduko hiri handi gehienetan, eta txiki askotan ere bai, parke zoologikoak daude. Hiri batzuetakoak gainera, oso famatuak dira duten egituragatik edota biltzen dituzten animalia exotikoen sorta oparoarengatik. Zooak: animali biltegi? - Zientzia.eus Zooak: animali biltegi?
Zoologia
Munduko hiri handi gehienetan, eta txiki askotan ere bai, parke zoologikoak daude. Hiri batzuetakoak gainera, oso famatuak dira duten egituragatik edota biltzen dituzten animalia exotikoen sorta oparoarengatik.
Abozeta ( Recuvirostra avosseta ) gure ingurune hezeen bisitaria da bere urteroko udazkeneko eta udaberriko migrazioetan. Umaldia Asia eta Europa zentralean pasatzen dute eta negua Afrikako rift valley-tan. Lokatzetan bizi diren animalia txikiak jaten dituzte eta beren moko luzeak, 9 cm-koa, oso lagungarri zaizkie lan horretan. Stutgarteko zooa. (Argazkia: I.X.I.).
Munduko hiri handi gehienetan, eta txiki askotan ere bai, parke zoologikoak daude. Hiri batzuetakoak gainera, oso famatuak dira duten egituragatik edota biltzen dituzten animalia exotikoen sorta oparoarengatik. Turista-saldo handiak pilatzen dira zoo horien ateetan, lehoiaren ahotzarra edo tximinoen akrobazia eroak ikusi asmoz. Umeek bereziki ondo pasatzen dute horrelakoetan.
Gu ez gara jadanik ume, baina hiri berri batera joaten garenean zooa bisitatzeko aukerarik ez dugu galtzen. Makinatxo bat ikusi ditugu eta guztiek zerbait berezia badute ere bi dira bereziki inpresionatu gaituztenak: Chicagokoa eta Stutgardekoa. Lehenengoa, izugarria da tamainaz, iparrameriketako gauza askoren kutsu nabarmen bera duelarik, eta animaliak etxean bezala daude. Stutgardekoa txikiagoa da baina liluragarria, aldi berean zooko eraikin eta egitura desberdinek paisaiarekin lortu duten integrazio-maila handiagatik: parke arrunt batean zaudela dirudi.
Orkari (Orcinus orca ) balea, hiltzaile esaten zaio hizkuntza askotan. Hala ere, fama txarreko itsas ugaztun hau delfinario askotako izar distiratsua da. Delfinidorik (hots, izurdearen familiako espezierik) handiena da eta 9,5 m-ko luzera izan dezake. Munduko itsaso guztiak korritzen ditu jateko behar dituen arrain eta zefalopodoen ehizan. Berrogeitamarren bat aleko taldetan bizi da eta oso animalia soziala da. Izurde guztiak bezala animalia azkarra da eta erraz ikasten ditu irakatsitako trikimailu eta lanak. (Argazkia: X. Goñi).
Zooek dena dela, eztabaida ugari sortu dute. Batzuentzat, animali gartzelak besterik ez dira. Animaliak kaiolatan sartzen dira, espazio txikian eta jatorrizko baldintzekin zerikusirik ez duten baldintzapean, esaten dute askok. Animaliak ingurugiro arrotz eta estresortzaile horretan erotu eta hil egiten dira. Etengabe kanpaia jotzen ari den tximinoaren adibidea edota metro karratu gutxitan atsedenik hartzeke jira-biraka dabilen hartzarena behin baino gehiagotan aipatu dira. Garai batean ez zitzaien hori esaten zutenei arrazoirik falta, zooak animali biltegi bait ziren maiz.
Hala eta guztiz ere, egun, beste filosofia bat dago zoooko arduradunen artean: gordelekuaren ingurugiroa animalien jatorrizko baldintzetara ahalik eta gehien hurbiltzea, alegia. Bide horretik ahalegin handiak egiten ari dira eta zooak bisitatzean nabarmenak dira bertan azken urteotan eginiko berrikuntz lanak.
Papagaio edo loritoak; Psittacidae familiako hegazti ikusgarriak dira. Afrika, Asia, Ozeania eta Ameriketako oihanetan bizi dira batez ere eta batzuek giza hizkuntza imitatzeko gaitasun handia dute. Arrazoi horrexegatik eta duten lumaia izugarri ederragatik ehiztariek harrapatu egiten dituzte eta beren merkatua oso emankorra da. Ondorioz zenbait papagaio-espezie arrisku larrian dago. Chicagoko zooa.
I.X.I.
Gainera, zooek badute beste funtzio garrantzitsu bat ere: naturan galbidean dauden espezieen gordeleku eta ugalketa-leku izatea. Hegoameriketako zenbait tximino-espezieren ale gehiago dago mundu osoko zooetan barreiaturik jatorrizko oihan tropikaletan baino. Zoo desberdinen arteko elkarlanari esker espezie horiek zooetan ugaldu egiten dira eta gero jatorrizko eskualdetara itzultzen dituzte. Horrelaxe egin da Orixarekin esaterako.
Zooen problematikaren inguruan bada azpimarratu beharreko beste puntu bat. Eskuarki, zooak animalia exotikoen (paraje urrunetatik ekarritakoen) erakustoki bezala kontsideratzen dira. Ikuspegi hau kamuts gelditzen da gure aburuz eta zooetako arduradunek zooak dauden tokiko faunari jaramon handiagoa egin beharko lioketela uste dugu. Zooek hezkuntz lan izugarria egin dezakete naturaren babes-joeren alde herritarrei bertako natura nolakoa den erakutsiz.
Zapelatz listorjalea ( Pernis apivorus ) gure basoetan umatzen duen hegazti harrapakaria da. Eurasia osoan barreiatutako espeziea da eta Mediterranio eta Eskandinavia artean umatzen badu ere, neguak Afrika tropikalean igarotzen ditu. Gure artean ez da oso ugaria eta ale-kopururik handiena irailean ikusten da hegoalderako bidean daudenean. Gure herriko baso irekitan umatzen du, gure artean oso ugaria ez bada ere. Zapelatz honen ezaugarririk nabarmenena dieta da: liztor eta erleak jaten bait ditu nagusiki. Hala ere, beste intsektuei eta ugaztun txikiei ez die ukorik egiten. Eskuarki ez du jatena hegan harrapatzen, lur gainean ibiliz ordea. Lurrean eginiko liztor-habiak bilatzen ditu eta aurkitutakoan atzaparrekin ondeatu eta agerian gelditutako larbak jaten ditu. Liztor eta erleen eztenkadei aurre egiteko, moko eta begien inguruko zona luma txikiz osatutako lumaia trinkoz babesturik dauka. Bestetik, itxuraz zapelatz arruntaren oso antzekoa da eta batzuetan biak nahastea ez da harritzekoa. Dena dela, liztorjaleak itxura estilizatuagoa du. Igeldoko arrano-etxea. (Argazkia: I.X.I).
Naturaren aldeko borroka ez dela baleen edo oihan tropikalen aldeko borroka soilik eta etxe aldameneko putzuan bizi den igelaren aldekoa ere badela erakutsiz, alegia. Tamalez, jendeak hobeto ezagutzen ditu maiz Afrikako lehoiaren xehetasunak gure mendietako katajinetarenak baino. Horrexegatik, bertako fauna eta animaliak nolakoak diren, zein itxura duten, nola bizi diren etab. erakutsiz lan garrantzitsua egin dezakete zooek.
Bukatzeko, galdera bat egin gura dugu: Euskal Herrian parke zoologiko bat noizko?
Flamenko izenpean Phoenicopteridae familiako lau hegazti-espezie biltzen dira. 90-150 cm-ko altuera dute eta kolorea zuria eta arrosa bitartekoa. Flamenkoak hegazti gregarioak dira eta ehundaka alez osatutako taldetan biltzen dira. Sakonera gutxiko uretan ibiltzen dira eta moko bereziaren bidez uretan dauden materia organiko eta animalia txikiak jaten dituzte. Pariseko zooa.
I.X.I.
Jirafa ( Giraffa camelopardalis ) ugaztunik altuena da eta 5,5 m-ko altuera izan dezake. Itxura nahikoa barregarria du bere lepo luzea dela kausa. Lepoa itxuragabe luzea izanik ere, beste ugaztunen kasuan legez zazpi orno bakarrik ditu; tamaina handikoak hori bai. Jirafa Afrikako sabanan bizi da taldetan. Arkazi-hostoez elikatzen da batez ere. Bere etsai bakarra, gizakiaz gain, lehoia da eta ihes egiten du defentsa moduan, nahikoa azkarra delako. 48 km/h-ko abiaduraz egin dezake korrika. 15en bat hilabeteko umaldiaren ondoren ume bakarrez erditzen da. Pariseko zooan eginiko argazki honetan, hondoko paretean Afrikako sabana pintatu egin dutela ikusten da. (Argazkia: I.X.I.).
Hartz zuria ( Ursus maritimus ) zooek zenbait animaliengan sortutako estresaren adibide ezin hobetzat jartzen da. Egia esan, Arktikoko izotzezko lautada mugagabeak atsedenik hartzeke korritzen dituen animalia honentzat kaiola baten muga estuek itogarriak izan behar dute. Beraz zooetan, amaierarik gabeko ibilaldian ikustea ez da harrigarria. Hartz zuria ugaztun izugarria da: 720 kg pisatu eta 2,5 m neur ditzake. Arktikoko bankisan harrapatzen dituen fokez elikatzen da batez ere. Gantz-geruza lodi batez babesturik dagoenez, ur hotzei ez die beldurrik eta igerilari iaioa da. Bestetik, hartz zuriak gizakiaren presioa jasan behar du, trofeo bila dabiltzan ehiztariena batez ere. Eskimalek ere ehizatzen dute; hauek aldiz, bizirik irauteko behar dituzten lehengaien (zurda, larru, haragi eta koipea) lortzeko. Madrilgo zooa. (Argazkia: I.X.I.).
Errinozeroaren patua gaua bezain beltza da. Ekialdeko herri-medikuntzaren arabera errinozero-adarraren hautsak ezaugarri miresgarriak ditu eta eritasun asko sendatzeko balio omen du. Horrexegatik, animalia izugarri honen ehiza furtiboak desagertutako espezieen linbora bidal dezake mendea bukatu aurretik. Babes-neurriak, zorrotzenak ere, huts egiten ari dira eta azken urteotan beldurgarri jaisten ari da errinozero-kopurua. Zooak izan daitezke beren azken babesleku. Madrilgo zooa.
I.X.I.
Nagiak munduko animaliarik alferrenak direla esan daiteke. Orduak pasatzen dituzte adarretatik zintzilik ia mugitu ere egin gabe eta higitzen hasten direnean kamera geldian dabiltzala dirudi. Animalia hauek armadilo eta inurrijaleekin batera Edenata ordena osatzen dute. Nagiek 60-70 cm neurtzen dute eta aurre aldeko hankak gibelaldekoak baino luzeagoak dituzte. Ugaztun gehienek zazpi orno dituzte lepoan, nagiek ordea bederatzi. Gainera, burua 270° bira dezakete. Gauez aritzen dira batez ere. Zuhaitzetatik ez dira normalean jaisten, lurrean oso baldarki dabiltzalako eta jaguarraren moduko harrapatzaileentzat harrapakin erraza direlako. Hostoz elikatzen dira. Chicagoko zooa.
I.X.I.
Pinguinoak, antarktidako pailazo dotoreak, zoo guztietan aurki daitezke eta oso ikusgarri gertatzen da beren joan-etorriei jarraitzea. Urputzu baten inguruan sardina nahikoa izanik pozik bizi direla dirudi. Madisongo zooa.
I.X.I.
Tapirra Malaysia eta Hegoameriketako basoetan bizi den ugaztuna da. Gorputz sendoa eta hanka motzak ditu. 2,5 m-ko luzera izan dezakete. Tapirrak baso itxi eta zingiratan bizi dira, uretatik urrun inoiz ez. Ameriketan jaguarra eta Malaysian tigrea dira bere etsai bakarrak gizakiaz at. Argazkia Chicagoko zooan egina dago, hala ere Amazonasetako oihan trinkoetan egina dagoela dirudi.
I.X.I.
Zooak ez dira animalia exotiko eta bitxiak soilik edukitzeko; Indiako Bufaloaren ( Bubalus bubalis ) moduko aziendak ere erakusgai egon daitezke. Animalia sendo hau Indian hezia izan zuten duela milaka urte eta egun munduko lurralde askotan lan-animalia moduan erabiltzen da. Adar izugarriak ditu eta puntatik puntara 1,8 m neur dezakete. (Argazkia: I.X.I.).
Igaraba ( Lutra lutra ) animalia dotorea da, igeritan ikustea besterik ez dago. Mustelido hau gure uretako erregea zen antzina baina, egun zoritxarrez gero eta urriagoa da. Ur-kalitatearen degradazioa eta giza presioa (bere larrua oso estimatua bait da) igaraba gure artetik desagerterazten ari dira. Kokaguneak oso urriak dira eta ezezagunak gainera. Badagoela esaten da baina, non ez: estatu-sekretua dirudi. Urritasun horren lekuko, Nafarroako gobernuak Britainia Haundikoarekin eginiko tratua: Nafarroako sai arreak Galeseko igaraben truke. Igaraba arrek 11 kg pisa dezakete. Larrua marroia eta oso ilaje fina dituzte. Igaraba gau animalia da eta bakartia gainera. Ur-hegitan bizi da eta arrainak bere elikagai nagusiak badira ere, anfibioak, ur-hegaztiak eta ornogabeak ere jaten dituzte. Londreseko zooa. Igaraba eta honen moduko animaliak toki berezia mereziko lukete Euskal Herrian egiteke dagoen zooan. (Argazkia: I.X.I.).
Arrain pulmonatuak Afrikako laku eta ur-putzutan bizi dira. Beren ezaugarririk nagusiena lehorrean zein uretan arnasa hartu ahal izatea da. Lehorraren konkistan katen maila garrantzitsu baten lekuko ebolutibo dira. Stutgarteko zooa.
I.X.I.
Hipopotamoaren ( Hippopotamus amphibius ) ahotzarrak edozer gauza irensteko gai dela dirudi. Dena den, ur-landareak besterik ez ditu jaten. Hipopotamoa talde handitan bizi da Afrikako ibai eta zingiretan. Igerilari trebea da baina lehorrean korrikalari azkarra da distantzia motzean. Pisu izugarria har dezake, 5 tona inguru alerik handienek. Afrikarrek hipopotamoaren okela oso gustokoa dute eta ehizaren presioa jasan behar du animalia honek. Hala ere, ez da arriskuan dagoen espeziea. (Argazkia: X. Goñi).
Tigrea! Tigrea! Ezin aipamen hau bukatu animalia ederrenetako bat eta aldi berean galtzeko arriskurik handienean dagoen bat aipatu gabe: tigre ( Leo tigris ) jauna alegia. Xanti Goñik eginiko argazki honetan dotoreki ari da jauzika Bengalako bere jatorritik urrun. Katu handi honek 2,2 m-ko luzera eta 390 kg-ko pisua izan ditzake. Oihan trinko eta zingiratan bizi da. Ugaztunez elikatzen da batez ere eta batzuetan tigre zahar edota elbarrituak gizakiaren ehizan ibiltzen dira, basa-animaliak baino harrapakin errazagoak bait gara. (Argazkia: X. Goñi).
Orix generoa hiru espeziek osatzen dute: arabiako orixa ( Oryx leucoryx ), orix zimitar adarduna ( Oryx dammah ) eta gemsbok orixa ( Oryx gazella ). Orixa eskualde erdibasamortutarretan bizi dira Afrika eta Ekialde Hurbilean. Giza presio izugarria jasan dute eta Iparrafrikako orix zuria eta Arabiako orixa galzorian egon da. Zooetan hazitako orixei esker lortu da bi espezie hauek berriro beren jatorrizko eremuetara itzultzea. Irudian Pariseko zooko orix zuria. (Argazkia: I.X.I.).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e54c49118908 | http://zientzia.net/artikuluak/zaborra-gero-eta-arazo-larriagoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zaborra: gero eta arazo larriagoa - Zientzia.eus | Zaborra: gero eta arazo larriagoa - Zientzia.eus
Historian zehar, zaborra beti existitu izan da, baina ez da ia inoiz arazo izan; natura bera hondakinak birziklatzeko nahikoa izan bait da. Azken mende honetan, ordea, era guztietako hondakinak bazter guztietan pilatuz joan dira, naturaren ahalmen garbitzailea gaindituz.
Historian zehar, zaborra beti existitu izan da, baina ez da ia inoiz arazo izan; natura bera hondakinak birziklatzeko nahikoa izan bait da. Azken mende honetan, ordea, era guztietako hondakinak bazter guztietan pilatuz joan dira, naturaren ahalmen garbitzailea gaindituz. Zaborra: gero eta arazo larriagoa - Zientzia.eus Zaborra: gero eta arazo larriagoa
1990/10/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Birziklatzea
Historian zehar, zaborra edo hondakina beti existitu izan da, baina ez da ia inoiz arazo izan; natura bera hondakinak birziklatzeko nahikoa izan bait da. Azken mende honetan, ordea, era guztietako hondakinak bazter guztietan pilatuz joan dira, naturaren ahalmen garbitzailea gaindituz.
Adibide gisa, Frantzian joan den urtean produzitutako zabor-kantitatea hauxe izan zen: 18 milioi tona etxeko zaborretan, 150 milioi tona industri hondakinetan, 2/4 milioi tona produktu oso toxikoetan eta 400 milioi tona nekazal hondakinetan.
Orrialde hauetan, etxeko zaborrei buruz soilik arituko gara. Hala ere, beste zabor-mota batzuk ere aztertuko dira hurrengo aleetan.
Gaian sartu aurretik datu batzuk emango ditugu. Lehenik, zenbait herrialdetan pertsonako urtean zenbat kilo zabor produzitzen den azalduko da.
EEBB
herriak
100
Datu hauek batezbestekotzat hartu behar direnez, hiriburuetan dexente handiagoak izaten dira. Esate baterako, Frantziako batezbesteko datua 327 bada Parisen bertan 400etik gorakoa da. Kopuru hauen hazkuntza urtez urte %2/%3koa denez, 2000. urterako zabor-produkzioa zenbat hazi daitekeen kalkula dezakegu.
Zabor-kantitatearekin batera zabor-kalitatea ere kontutan hartu behar da. Garai batean zabor gehiena materia organikoa bazen ere, bizi-kalitatea hobetzearekin batera zaborraren konposizioa asko aldatu da. Une honetan, lurralde industrialduetan zaborrak duen konposizioa ondoko koadroan ikus daiteke:
Materia organikoa%15Hautsak%10Metalak%5Beira eta plastikoak%20Kartoi eta paperak%40Beste hainbat%10
Hala ere, 1982. urtean Banku Mundialak egindako ikerketa baten arabera, herrien garapen-maila eta zaborraren materia organikoaren kantitatea alderantziz proportzionalak omen dira. Adibidez, New Yorkeko zaborraren materia organikoaren kantitatea %22 da, Manilakoa %43 eta Jakartakoa %82.
Eta une honetan, zer egiten da zaborrarekin?
Orain arte zaborrak bi irtenbide izan ditu: erretzea eta metatzea. Bi irtenbide hauek portzentaia desberdinetan aplikatzen dituzte herrialde desberdinek. Australian eta Kanadan zaborren %90 metatu egiten dute, EEBBetan %80, Espainian eta Alemanian %75, Frantzian %65, Japonian %25 eta Suitzan %20. Zaborren erreketatik, azpiproduktu desberdinak atera badaitezke ere, ohizkoenak bi motakoak izaten dira: energia berreskuratzekoak eta ongarri gisakoak.
Ikertzaileek egindako kalkuluen arabera, 1 tona etxeko zabor, 120 litro fuel eta 200 kg ikatz baliokideak dira.
Zenbait substantziaren birziklapena posible bada ere, papera eta kartoia izaten dira gehien birziklatzen direnak. Erreketatik, substantzia metalikoak eta PVCezkoak berreskuratzeko instalazio-kostuak %30 handiagoak izaten dira; hauxe da, hain zuzen ere, substantzia hauek hain maila txikian birziklatzearen arrazoia. Beirak, ostera, gero eta gehiago birziklatzen dira, zeren eta beiratik kaltzina izeneko produktua atera eta produktu honen bidez energia aurreztu bait daiteke.
Etxeko zaborraren inguruan jendearen kezka areagotuz badoa ere, zenbait lekutan hondakin toxikoen eraginez sortutako arazoek gizartea erne jarri dute. Erretzen edo tratatzen ez diren zaborrak nonbait utzi behar dira. Itsasora botatzea eta lurrazalean uztea izaten dira aukerarik erabilienak. Batak nahiz besteak poluzio-biderik aproposenak izaten dira.
Kostu ekonomikoak oso desberdinak dira erabilitako bidearen arabera. Hala ere, hasierako inbertsioak denboran zehar amortizatu egiten dira. Adibidez, 1 tona etxeko zabor erretzetik, energia –1100 kWh–, ura eta gas purutuak –%70– eta hondakinak –%30– atera daitezke. Hondakin hauen %15 birzikla daitekeen txatarra da, %75 beira-konposatuak, konposatu inerteak eta metal ez-ferrikoak dira eta %10 hautsak dira.
Baina, zein arazo sortzen du zaborraren erreketak?
Lehenik, bero moduan produzitutako energia ezin da metatu eta beraz, neguan bero hau erabilgarri izan badaiteke ere, udan bero horren aplikazioa dexentez txikiagoa da. Arazo honi itzurtzeko bideetako bat elektrizitatea produzitzea da. Parisen, adibidez, aplikazio hau eman zaie bertan dauden zaborra erretzeko zentruei. Honela 1989. urtean 120.000 megawatt ordu lortu dira.
Bestalde, erreketatik ateratako hondakin-hautsak atmosferara pasatzen dira. Hauts hauek oso poluitzaile diren metal astunak (beruna, merkurioa, zinka etab.) eta azido klorhidrikoa (HCl) dituzte eta, zaborra erretzeko lantegiak zabaltzen diren lekuetan beraz, bertako jendea ez da normalean erabaki horrekin ados egoten. Esate baterako, Holandan erreleku horietako baten inguruan behi-esnean dioxina aurkitu zutenean izugarrizko iskanbila sortu zen.
Zaborra materia organikoa izatetik edozein gauza izatera pasa da.
Europako Ekonomi Elkarteak poluzioaren aurkako arautegia gogortu egin du eta horren ondorioz, poluzioa sortzen duten lantegiek isun eta zigor gogorrak jasan ditzakete.
Hauts hauek atmosferara ez pasatzeko hiru bide nagusi daude. Lehenbizi, elektroiragazkiak erabiltzen dira. Honela, partikulak eremu elektriko batetik pasarazi eta batzuk polo positiborantz (kloruroak, sulfatoak) eta besteak polo negatiborantz joaten dira (positiboki kargatutako ioi metalikoak). Ondoren, geruza iragazkorreko bereiztailetatik pasarazten dira eta bertan diametro desberdinetako partikulak iragazki desberdinetan geratzen dira. Azkenik, multizikloiak daude; hauetan partikulak indar zentrifugoaren eraginez dentsitatearen arabera bereizten dira.
Kloroa kentzeko biderik onena keak ur bidez garbitzea da.
Beraz, aipaturiko sistema guzti hauek aplikatuz poluzioaren arazoa neurri handian kontrolaturik egongo litzateke. Baina, oraindik “arazoaren arazo“ izenda dezakeguna geratzen zaigu, hots, zer egin hondakinen hondakinekin?. Frantzian, adibidez, urtero beira nahiz material ez-ferrikoen hondakinek 1,8 milioi tona osatzen dute eta hautsek zein deklorazioko produktuek beste 200.000 tona. Hondakin-kantitate honetan metatzen dira, ordea, poluzioak dituen pozoitzaile nagusiak. Zer egin?
Material ez-ferrikoak eta beirak errepide berrietako oinarri gisa erabil daitezke. Hautsekin, aldiz, arazoa larriagoa da, hauek ezin bait dira inora bota. Irtenbide posible bat lurperatzea izango litzateke, baina ez edozein lekutan, inguruko urak eta zelaiak kutsa bait ditzake. Gatz-meategietan gordetzea izan daiteke soluzio egokia baina kantitate jakin batetik aurrera arazoa berriro azaltzen da.
Azken urte hauetan hondakin-hautsen inguruko ikerketak areagotu egin dira eta gehienek an
tzeko metodoa erabiltzen dute, hots, hondakinak “elementu inerte” bihurtzea. Hala ere, orain arte asmatutako teknikak laborategi-mailan daudenez, datozen urteetan ezingo da teknika horietaz gehiegi espero.
Gure mendi-txoko asko honelaxe agertzen da.
Zenbait enpresak hondakin-hautsak tratatu ondoren zakuetan sartu eta lurperatu egiten ditu. Drenaje egokien bidez, zakuetatik isuritako likidoak jaso egiten dituzte, baina zaku horiekin epe luzera zer egin ez dakite.
Zaborren birziklapenerako badaude beste teknika batzuk ere. Horietako teknika baten bidez material ustelgarriak eta inerteak bereiztu egiten dira eta era honetan lehenengoak nekazaritzan erabil daitezke. Hau egiteko materia organikoa baldintza oxidatzailetan jartzen da. Segidan, bakterio zein txanpinoien (penicillium, aspergillus) bidez materia organiko oxidatua humus bihurtzen da; ondoren, erreakzio biokimikoak sortzen duen beroak (60-70C) pasteurizatu egiten du. Hamabost egun igarotakoan sortzen den konposatua txanpinoiak hazteko ongarri gisa erabil daiteke. Bi hilabete igarotakoan mahastizantzan eta labore-hazkuntzan erabil daiteke eta sei hilabete barru baratzantzan. Batezbesteko, 1 tona zaborretik 450 kg konposatu atera daiteke. Beste 550 kg erre edo pilatu egiten dira.
Bide honetatik edo antzeko beste batetik lortutako konposatuen ez-purutasun maila ongi kontrola daiteke eta beraz, konposatu hauen kalitatea ona dela ziurta daiteke.
Zaborra metodo honen bidez tratatzeak lehengaien (beira, plastikoa) birziklapena oztopatzen du. Hauek ehotu eta nahastu eta azkenean erre edo pilatu egiten dira. Beraz, arazo honi aurre egiteko “materialen jasotze selektiboak” garrantzi handia hartzen du. Jasotze honetan zaborra bi ontzi desberdinetara bota beharko litzateke. Batean erraz birzikla daitekeena (beira, plastikoa, papera, kartoia, metalak) eta gainontzekoa bestera.
Bide hau gero eta gehiago erabiltzen da hainbat lekutan, baina soluzio idealik ez da oraindik lortu, beraz, irakurle, zaborraren arazoa gero eta larriagoa da.
ERABILITAKO OLIOAK: URTERO MAREA BELTZA
1989. urtean Frantzian komertzializatutako 450.000 tona oliotik 135.000 besterik ez ziren berreskuratu. Egia da gainontzekoa ez dela dena naturara isuri, baina estimazio batzuen arabera 150.000 t dira gutxi gorabehera isurtzen direnak. Petroliuntziek marea beltza sortzen dutenean ez dute hainbeste tona petrolio isurtzen itsasora, baina isurtzen dutenaren eraginez sarraski ekologikoak sortzen dira noizean behin. Beraz, gure gizarteak olioia ia egunero isurtzen duenez, egunero gertatzen da sarraski ekologikoa, baina askotan ez gara gertaera horretaz konturatzen.
MERKURIOZKO PILAK: ARRISKUA
Kalkulagailuen, argazki-kameren, ordularien eta zenbait aparatu medikoren bihotza merkuriozkoa dela gauza jakina da. Aspirina-tamainako pilek %1etik %30 bitarteko merkurio-kantitatea dute. Merkurioa urarekin konbinatzen denean sortzen den konposatua izugarri toxikoa da. Espainian, urtero zabortegietara 30 tona merkurio botatzen dela uste da. Merkurio hau urarekin konbinatzen da eta ondorioz errekak, zelaiak eta animaliak kutsatzen ditu. Soluzioa birziklapenaren ildotik dator, baina horretarako ezinbestekoa da zabor-bilketa selektiboa egitea.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-635b944d0ea4 | http://zientzia.net/artikuluak/abioiko-kaxa-beltza-edo-istripu-argitzailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Abioiko kaxa beltza (edo istripu-argitzailea) - Zientzia.eus | Abioiko kaxa beltza (edo istripu-argitzailea) - Zientzia.eus
Abioiren batek istripua duenean ondorioak latzak izaten dira, normalean hildakoak ia beti daudelako. Kasu horietan istripua zergatik gertatu den jakin nahi izaten da, eta horretarako kaxa beltza baino argibide hoberik ez dago.
Abioiren batek istripua duenean ondorioak latzak izaten dira, normalean hildakoak ia beti daudelako. Kasu horietan istripua zergatik gertatu den jakin nahi izaten da, eta horretarako kaxa beltza baino argibide hoberik ez dago. Abioiko kaxa beltza (edo istripu-argitzailea) - Zientzia.eus Abioiko kaxa beltza (edo istripu-argitzailea)
Abioiren batek istripua duenean ondorioak latzak izaten dira, normalean hildakoak ia beti daudelako. Kasu horietan istripua zergatik gertatu den jakin nahi izaten da, eta horretarako kaxa beltza baino argibide hoberik ez dago.
Abioi bakoitzak bi kaxa izaten ditu eta laranja kolorekoak dira istripua izandakoan errazago aurki daitezen.
Gauzak diren bezala adierazi asmoz, lehenik eta behin diogun kaxa beltza ez dela beltza eta ez dela bat. Abioi bakoitzak izan ere, bi kaxa izaten ditu eta laranja-kolorekoak dira istripua izandakoan errazago aurki daitezen. Gainera kaxa hauek, istripua izandakoan bakarrik ez dira aztertzen. Edozein aberiaren susmoa aski da kaxen barruan erregistraturik dagoena ikertzeko.
Bi kaxak, presurizatutako lekuaren mugan eta isatsetik ahalik eta hurbilen egoten dira, zeren eta istripua izanez gero gutxien kaltetu ohi den alderdia hori bait da. Kaxak oso sendoak dira; Lurraren grabitazioarena baino 1000 aldiz azelerazio handiagoak jasateko modukoak. 1100°C-ko tenperaturak 30 minutuz agoantatzeko gauza dira eta horretaz gain urazpian hiru metrora hogeitamar egun baino gehiago iraun dezakete hondatu gabe.
Kaxen barruan gordetzen den informazioa izaten da gehienetan istripuaren arrazoiak argitzeko bide bakarra. Horregatik, fabrikatzerakoan faktore guztiak hartzen dira kontutan istripu ondoren osorik eta erraz aurki daitezen.
Hala ere, laranja-koloreko kaxa horiek ez dira istripu ondoren bakarrik irekitzen. Aldika abioiaren benetako lan-baldintzak ezagutzeko irekitzen dira eta teknikariek abioiaren portaeraz jabetzeko informaziorik preziatuena dute. Gainera pilotuak abioian ezer berezirik sumatzen duen bakoitzean kaxetan erregistraturik dagoena aztertzea eska dezake.
Lehen kaxa beltza da sinpleena. Barnean soinuaren erregistratzailea besterik ez du. Tripulazioko jendeak batabesteari esandakoa grabatzen du, baina baita beste edozeinekin (inoiz abioi-piratekin adibidez) izandako elkarrizketak ere. Lau pista desberdin erabiltzen dira. Lehenengoa pilotuak lurreko kontrol-dorrekoekin izandako komunikazioak erregistratzeko da. Bigarrenean pilotuak abioiko interfonotik kopilotuarekin izandako elkarrizketak grabatzen ditu. Hirugarrenean giroko soinu edo zaratak biltzen dira: tripularien berriketak, zarata bereziak, inoiz bahitzaileen mehatxuak, eztanda, motoreen soinu arraroak, etab. Laugarren pistan, abioiko komandanteak edo zerbitzariek bidaiariei esandakoa jasotzen da.
Erregistro hauek, amaierarik gabeko zinta batean egiten dira. Gaur egun hiru teknika daude horretarako, gehienetan graneleko zintarena erabiltzen bada ere. Grabazio-zintaren autonomia orduerdikoa izaten da. Kaxa beltza beti grabatzen ari da, baina zinta amaitzen denean lehendik grabatua borratu eta gainean berria erregistratzen du. Beraz, istripurik gertatuko balitz, azken orduerdikoak bakarrik leudeke kaxa beltzean jasorik. Egia esan, orduerdia aski da gero istripua zergatik sortu den ikertu behar denean. Batzuetan hala ere, zenbait fabrikatzailek 8 edo 12 pistako grabagailuak egiten ditu.
Lehenengo kaxa honek duen beste arazo bat, pilotuen kabinako elkarrizketak dira. Elkarrizketak beti ez dira teknikoak izaten, noski, eta askotan tripularien bizimodu pribatuarekin dute zerikusia; ez dute, beraz, zer argitaraturik. Horregatik abioiko komandanteak eskubidea du elkarrizketa pribatu horien banda borratzeko, baina hiru baldintza bete behar ditu horretarako: hegalaldia arazorik gabe betea izatea, motoreak itzalita edukitzea eta aparkatzeko frenoa emanda egotea.
Edozein magnetofoi "autoreverse" bezala, bere bobina eta buru erregistratzaileak (1) ditu. Aurrez kaptoreek bidalitako datuak txartel elektronikotan (2) tratatzen dira. Laster, kaxa beltz elektronikoak (3) egingo dituzte.
Abioiko bigarren kaxa beltza, konplexuagoa da. Bere eginkizuna datu-pilo bat erregistratzea izanik, 16tik 32 parametroraino jaso ditzake abioi-motaren arabera. Kaxa honek hogeitabost orduko autonomia izaten du eta funtzionatzeko ere lehenengoarena ez bezalakoa da. Hogeitabost ordutan hogeitamabi erregistro-pista edukitzeko oso zinta luzea beharko litzatekeenez, abioian barreiaturik dauden kaptoreetatik biltzen den informazioa kodetu egiten da zenbakizko baliotan. Gero balio horiek PCM (Pulse Code Modulation edo Kodetutako Pultsuzko Modulazio) izeneko kodeaz pista bakar batera jasotzen dira eta zenbakizko magnetofoi edo disko konpaktua balitz bezala geratzen da.
Horrela eskuratutako informazioak, oso desberdinak dira. Parametro batzuek, GMT (Greenwich-eko ordua) parametroak edo lurrartzeko trenaren irteera adierazten duenak adibidez, poliki eboluzionatzen dute. Beste batzuek aldiz, azkar; azelerazio bertikalak, olioaren presioak, etab.ek. Kodetze-arazoak medio, parametro hauek ezin dira denak aldiberean erregistratu eta lau segundoko zikloan lehentasunak ezarrita funtzionatzen du bigarren kaxa honek. Behar izanez gero gainera, lau segundoko zikloan parametro jakin bat behin baino gehiagotan erregistratzen da. Horretarako du lau segundoko zikloa segundoko lau azpiziklotan banatua. Azpiziklo hauetako bakoitzak gainera, 64 hitz binario ditu eta hitz bakoitzak 12 bit (0 ala 1).
Hamabi bitek gehienetan, kaptoreez lor daitekeen doitasuna baino handiagoa ematen dute. Hamar bitez ere aski doitasun lortzen da, baina beste bi bitak ez dira alferrik galtzen: etengailu batzuen posizioa memorizatzeko erabiltzen dira (lurrartze-trena aterata ala sartuta dagoen adierazteko adibidez).
Datu-erregistratzailearen (bigarren kaxaren) eta soinu-erregistratzailearen (lehen kaxaren) printzipioak desberdinak badira ere, mekanikari dagokionez desberdintasun gutxi dago; funtsean autoreverse -eran funtzionatzen duen 14 pistako magnetofoia bait da datu-erregistratzailea. Lehenengo pista bat bakarrik erregistratzen da (lehenengoa), gero bigarrena, etab., hamalaugarreneraino. Horrela, ezer borratu gabe hogeitabost ordutan grabatzea lortzen da.
Lehen kaxa beltzak soinuaren erregistratzailea besterik ez du. Tripulazioko jendeak babesteari esandakoa grabatzen du.
Nahiz eta fabrikatzeko orduan kontu handiz ibili, gerta daiteke istripuan kaxa beltza kaltetzea. Kasu horretan, bertako datuak ateratzeko hilabetetako lanaren premia egon daiteke. Zinta-zatiak jaso eta burdin oxidozko partikulak dituen gel batean tratatu behar dira; eskuz dekodetu behar dira, bestela esan.
Hori dela eta, teknikariak zinta magnetikoaren ordez memoria elektroniko hutsak aurkitu nahian ari dira, baina horretarako 70 megabiteko (70 milioi oinarrizko informaziorako) memoria beharko litzateke eta hori kaxa beltzaren neurrietan sartzea zaila da.
Memoria elektronikoak ez du gainera pieza higikorrik eta erraza litzateke gel batez betea edukitzea. Horrela istripua izanez gero zailagoa litzateke kaltetzea. Bestetik, zinta magnetikoa erabiliaren erabiliz gastatu eta hondatu egiten da eta memoria elektronikoa ez. Ez litzateke, bada, harritzekoa denbora gutxi barru kaxa beltzetan zinta magnetikoak ordenadorez ordezkatuak izatea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-18e835759d43 | http://zientzia.net/artikuluak/garunaren-hamarkada/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Garunaren hamarkada - Zientzia.eus | Garunaren hamarkada - Zientzia.eus
USAko presidenteak deklarazio bat sinatu zuen Etxe Zurian, Estatu Batuetako Kongresuaren eskariz, laurogetamarreko hamarkada
USAko presidenteak deklarazio bat sinatu zuen Etxe Zurian, Estatu Batuetako Kongresuaren eskariz, laurogetamarreko hamarkada Garunaren hamarkada - Zientzia.eus Garunaren hamarkada
Zientzilariak, hezitzaileak, osasun-sistemako pertsona eta erakundeak, garuneko trastornoen kontrako borrokan beren indarrak bateratzera konprometitzen dira.
Laurogeitamargarreko hamarkada garunaren hamarkadatzat kontsideratu dute EEBBetan.
1989ko uztailaren 25ean George Bush, USAko presidenteak deklarazio bat sinatu zuen Etxe Zurian, Estatu Batuetako Kongresuaren eskariz, laurogeitamarreko hamarkada garunaren hamarkada bezala kontsideratuz. Dekretu honen bidez, EEBBek konpromezu bat onartzen dute, neurozientzietan ikertzeari lehentasun osoa emanez. Zientzilariak, hezitzaileak, osasun-sistemako pertsona eta erakundeak, garuneko trastornoen kontrako borrokan beren indarrak bateratzera konprometitzen dira, medikuntzaren adar honetan garapen tekniko eta terapeutikoek eskaintzen dizkieten abantailak aprobetxatuz.
50 milioitik gora dira urtero arazo neurologikoak, garuneko problema baskularrak, NSZeko gaixotasun degeneratiboak, drogadikzioa, traumatismo kranialak edota ingurugiroko neurotoxikoekin zerikusia duten arazoak dituzten amerikarrak. Trastorno hauen kostu ekonomikoak 300.000 milioi dolarretik gorakoak dira urtean EEBBetan soilik. 1990eko urtarrilaren 1ean hasi zen hamarkada garuneko hamarkada bezala ezartzearen arrazoiak, hiru dira funtsean:
Giza garunaren, inoiz sortu den makinarik perfektuenaren, egitura eta funtzionamenduari buruzko gure ezagutzak sakondu beharra.
Neurozientzietako ikerketan emandako azken 20 urteok sortu duten eragina, azken urteetan eskuratutako ezagutzen aberastasuna eta eremu honen emankortasuna (azken 25 urteotan 15 neurozientzilari Medikuntza eta Fisiologiako Nobel Saria irabaztera iristeraino).
Gaur egun medikuntzaren azken hesia herrialde industrializatuetan nerbio-sistema zentraleko gaixotasun degeneratiboak direla konstatatzea.
Herrialde industrializatuetan, nerbio-sistema zentraleko gaixotasun degeneratiboak dira medikuntzaren azken hesia.
Minbizia eta trastorno kardiobaskularren ezagutza eta tratamenduan edukitako lorpen handiak eta aurrerapen zientifiko ikusgarrien ondotik, NSZeko gaixotasun degeneratiboak dira gaur egun ikerketa biomedikoaren helburu nagusia. Azken urteotan aurrerapauso handiak lortu dira gizakientzat eritasun eta heriotza-arrazoi nagusi ziren bi talde nagusietan (minbizian eta gaixotasun kardiobaskularretan). Aurrerapauso horietako asko ikerketa biomedikoari esker lortu dira, eta beste batzuk neurri higieniko edo dietetiko soilei esker (presio arteriala kontrolatuz, aztura dietetikoak aldatuz, iharduera fisikoa areagotuz) edo tabakoa ebitatuz.
Horrela, XX. mendearen erdialdean gertatutako eritasun infekziosoen beherakadaren ondotik eta gaixotasun kardiobaskularrekin eta minbiziarekin lotutako patologia nabarmenki murriztu eta gero (gaixotasun kardiobaskularren frekuentzia, adibidez, ia erdira jaitsi da 1960 eta 1980 bitartean), bizi-itxaropena dezente luzatu da nazio industrializatuetan. Baina, gaur egun hortxe daukagu erronka berria: nerbio-sistemaren eritasun degeneratiboena, hain zuzen; hirugarren adinean horiexek bait dira balioezintasun edo heriotza-arrazoi nagusia.
Amerikako Estatu Batuetako Kongresuaren deklarazioak ikerketarako jarritako diru-kopurua datorren hamarkadarako praktikan %100 gehitzea esan nahi du. Urteroko zifra 800.000 milioi dolarrekoa da, neurozientzietan ikertzeko, eta zifra ikaragarri horrek ikerketa-proiektuen %60 finantzatzea egingo du posible, gaur eguneko %10 finantzatu ordez.
50 milioitik gora dira urtero arazo neurologikoak, garuneko problema baskularrak, NSZeko gaitxotasun degeneratiboak, drogadikzioa, traumatismo kranialak edota ingurugiroko neurotoxikoekin zerikusia duten arazoak dituzten iparramerikarrak.
Datozen urteotan neurozientzien garapena eta datorren hamarkadarako aurkikuntza posibleen aurrikuspena ondorengoak dira:
Duela 10 urte oso gutxi ziren garuneko neurotransmisore ezagunak. Une honetan, ordea, 40 substantziatik gora identifikatu dira, neuronen artean komunikazioa bideratzeko gai direnak. Datozen urteotan neurotransmisore horiek nola elkar-komunikatzen diren hobeki ezagutzea espero dugu; desoreka desberdinen azken ondorioa zein den eta ezagutza horiek zenbait gaixotasunen tratamenduan nola erabil daitezkeen, hala nola Parkinson-en eritasunean, epilepsian, Huntington-en korean edota Alzheimer-en gaitzean.
Duela 10 urte ADN birkonbinatzailearen teknologia erabiltzen hastea besterik ez genuen egin. Gaur egun gaixotasun genetikoen markatzaileak identifikatu dira (Huntington-en korea, Alzheimer edota tortsioko distoniarena, e.b.). Datorren hamarkadan gaixotasun neurologikoen gene anormalen mapa osatuagoa edukitzea espero dugu, eta aldi berean trastorno horietako batzuk hobetu edota sendatuko (zergatik ez?) dituzten gene-terapiako teknikak sartzen eta erabiltzen hasiko direla pentsatzeko moduan gaude.
Duela 10 urte traumatismoek edo gaixotasunek lesionatutako neuronak ordeztea edo konpontzea ezinezkoa zela pentsatzen genuen. Gaur egun jakin badakigu neuronak ugal erazi egin daitezkeela eta gutxienez zenbait animaliarengan transplantatuak izan eta ondoren berriro inpultsuak transmiti ditzaketela. Datozen urteotan gure ustetan asko daukagu ikasteko faktore neurotrofikoei buruz; alegia neuronei hazten, diferentziatzen eta konexio berriak bilatzen bidea errazten dieten substantziei buruz. Ezagutza horiek oso baliagarriak gertatuko bide dira nerbio-sistema zentraleko eritasun askoren tratamenduan; adib. Parkinson-en eritasunean, orno-muineko traumatismoetan, garuneko arazo baskularretan, etab.
Duela 10 urte, medikuek eta neurologoek nerbio-sistema zentraleko gaixotasun degeneratibo baten aurrean diagnostikatu eta kontsolatzeaz gain ezer gutxi egin zezaketen. Garu egun gure diagnostikorako posibilitateak handitu egin dira. Datozen 10 urteotan tratamendu-mota berriek (transplanteek edo protesi neurologikoek adib.) onura handiak ekar ditzakete.
Nerbio-sistemaren eritasun degeneratiboak dira hirugarren adinean balioezintasun- edo heriotz arrazoi nagusi.
Une honetan, zientziaren egoera internazionala da erabat eta ezin (eta alferrikakoa bestalde) da lokalismoez pentsatzea. Zalantzarik ere ez dago USAko Kongresuaren deklarazioak (datozen 10 urteotako garuneko hamarkadari buruzkoak) eta honek sorteraziko duen esfortzu ikertzaileak, eragina mundu osoan edukiko duela. Esfortzu horren ondorioak gure artean ere nabariko dira.
Horregatik behar-beharrezkoa da pertsonek, pazienteek eta senitartekoek, pertsonal sanitarioak eta ikerketakoak, erakunde ofizialek, talde publikoek eta pribatuek, ikertzera jarrita daudenek, esfortzu horren emaitzak gizartearen eta gure pazienteen onerako aprobetxatzen jakitea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-20feb69624dd | http://zientzia.net/artikuluak/higidura-uniformea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Higidura uniformea - Zientzia.eus | Higidura uniformea - Zientzia.eus
Ale honetako programan, higidura uniformearen simulazioa egin nahi izan dugu eta horretarako zenbait test psikoteknikotan ipintzen duten proba aukeratu dugu adibide gisa.
Ale honetako programan, higidura uniformearen simulazioa egin nahi izan dugu eta horretarako zenbait test psikoteknikotan ipintzen duten proba aukeratu dugu adibide gisa. Higidura uniformea - Zientzia.eus Higidura uniformea
Programazioa
Ale honetako programan, higidura uniformearen simulazioa egin nahi izan dugu eta horretarako zenbait test psikoteknikotan ipintzen duten proba aukeratu dugu adibide gisa.
Ale honetako programa, gaur egun irakaskuntzarako programetan hain garrantzi handia duen simulazioaren ildotik doa. Higidura uniformearen simulazioa egin nahi izan dugu eta horretarako zenbait test psikoteknikotan ipintzen duten proba aukeratu dugu adibide gisa.
Proba hori oso sinplea da. Pantaila erdian tunel bat agertzen da eta ertz batean higikari bat. Higikaria abiadura konstantez abiatzen da tunelerantz. Tunelean sartzen denean ezkutatu egiten da eta zeraman abiadura kontuan izanik, tunelaren irteerara iritsi dela uste dugunean tekla bat (kasu honetan F10) sakatuz adierazi beharko dugu. Tekla sakatzen dugun une berean higikaria geratu egingo da eta ezkutuan baldin bazegoen pantailan agertuko. Honez gain higidura uniformean parte hartzen duten hiru parametroetatik bi emango dira eta hirugarrenaren balioa kalkulatu egin beharko da. Beraz ez ahaztu higidura uniformearen formula:
s = v * t
Higikariaren abiadura eta galdetuko den parametroa aleatorioki aukeratuko dira.
Ea bada testa gainditzen duzun!!!
PROGRAMAREN AZALPENA
10-40: Programaren hasieraketa
50-330: Programaren ziklo nagusia
60-140: Tunela eta higikaria irudikatu. Higikariak eramango duen abiadura eta egingo den galdera aleatorioki definitzen dira.
150-230: Higikariaren higidura kontrolatzen da. Tunelean sartu aurretik pantailan ikusi ahal izango da (180-190), baina behin tunelera sartzen denean ezkutuan joan beharko du eta beraz nahikoa izango da posizioa gordetzea (220).
240-320: Erabiltzaileak F10 tekla sakatzerako higikaria pantailaren ezkerreko ertzera iritsi bada, pantailan agertuko da automatikoki.
1000-1300: F10 tekla sakatzen denean exekutatuko da azpierrutina hau.
Higikaria dagoen lekuan agerterazten da pantailan eta egindako galdera ongi ala gaizki erantzun den egiaztatzen da.
OHARRA:
Programa honetan orain arte erabili ez den sententzia bat, TIME$, erabili da. Sententzia honen bidez sistemaren ordua ezar dezakegu:
TIME$ =”00:12:00”
Izen bereko funtzioak berriz, sistemaren ordua itzuliko digu. Sententzia eta funtzio hau konbinatuz erraz lor daiteke ekintza-multzo bat burutzen pasatzen den denbora. Horretarako nahikoa da multzo horren hasieran sistemaren ordua TIME$=”00:00:00” eginez hasieratzea. Honela TIME$ funtzioaren bidez jakin ahal izango dugu pasatako denbora.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-de0684d14cf6 | http://zientzia.net/artikuluak/maclink-plustranslators/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Maclink plus/translators - Zientzia.eus | Maclink plus/translators - Zientzia.eus
Duela gutxi TAk, Data Viz produktuen banatzaileak, Macintosh-entzat erreminta berria eman du ezagutzera. Erreminta honen izena
Duela gutxi TAk, Data Viz produktuen banatzaileak, Macintosh-entzat erreminta berria eman du ezagutzera. Erreminta honen izena Maclink plus/translators - Zientzia.eus Maclink plus/translators
Softwarea
Ordenadorea hain hedatua dagoen une honetan, sarri aurkitzen da bat ordenadore edo sistema desberdinetan sortu eta landutako fitxategi, dokumentu, datu-base edo kalkulu-orriren batekin lan egin beharrean.
Fitxategien formatua eta datuen antolaketa oso lotuak daude sortu dituzten sistemekin eta orain arte behintzat ezinezkoa gertatzen zen sistema desberdina zuen beste ordenadore eta aplikazioetan erabiltzea.
Duela gutxi (TAk, Data Viz produktuen banatzaileak, Macintosh-entzat erreminta berria eman du ezagutzera. Erreminta honen izena MacLink Plus/Translators da eta aipatzen genuen oztopo edo muga hori gainditzera dator.
Macintosh ordenadoretan DOS formatua duten 3,5 hazbeteko disketak Apple File Exchange erremintaren bidez atzi daitezke. Ondoren, MacLink Plus /Translatorsek fitxategien edukina eta formatua automatikoki itzultzeko 100 konbinazio desberdin eskainiko ditu.
Fitxategi bat irakurtzean sortua izan den aplikazioak ezarritako formatu-arauak izango ditu kontuan eta ondoren fitxategiaren kopia berria idatziko du; erabili behar duen aplikazioak ulertzeko modukoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-958e81c5e36f | http://zientzia.net/artikuluak/ipowersavei-tentsio-etenen-aurkako-segurtasuna/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Powersave: tentsio-etenen aurkako segurtasuna - Zientzia.eus | Powersave: tentsio-etenen aurkako segurtasuna - Zientzia.eus
Powersave Powersave PCentzat atera den barne-txartel bat da eta tentsio-etena sortzen den une berean jartzen da funtzionamenduan. PCentzat atera den barne-txartel bat da eta tentsio-etena sortzen den une berean jartzen da funtzionamenduan
Powersave Powersave PCentzat atera den barne-txartel bat da eta tentsio-etena sortzen den une berean jartzen da funtzionamenduan. PCentzat atera den barne-txartel bat da eta tentsio-etena sortzen den une berean jartzen da funtzionamenduan Powersave: tentsio-etenen aurkako segurtasuna - Zientzia.eus Powersave: tentsio-etenen aurkako segurtasuna
Periferikoak
Ordenadoreekin lan egiten dugunoi behin baino gehiagotan gertatu izan zaigu argia joan eta ordurarte sartutako informazioa galtzea.
Zuhur izan gaitezke eta orduerdiero edo orduero informazioa gorde, baina hala eta guztiz ere ez dugu arazoa erabat konponduko; gutxien uste dugunean gerta bait daiteke korronte-etena.
Powersave
PCentzat atera den barne-txartel bat da eta tentsio-etena sortzen den une berean jartzen da funtzionamenduan. Korronte elektrikoa itzultzen denean ordenadoreak batere daturik galdu gabe berrezartzen dira. Kopia- eta berrezartze-sistema automatikoa da nahiz eta une horretan PCa erabiltzen ez aritu.
Korronte elektrikoan akatsen bat detektatzen duenean, Powersavek PCaren RAM memoria osoa kopiatzen du diskora. Korrontea berrezartzen denean, sistema lehengo egoera berberara itzultzen da automatikoki.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ee7e16088354 | http://zientzia.net/artikuluak/image-grabber-20-macintosh-en-pantailatik-koloreta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Image grabber 2.0. macintosh-en pantailatik koloretako irudiak hartzeko akzesorioa - Zientzia.eus | Image grabber 2.0. macintosh-en pantailatik koloretako irudiak hartzeko akzesorioa - Zientzia.eus
Macintosh ordenadoeen erabiltzaileei irudiak pantailatik zuzenean hartzeko posibilitatea eskaintzan duen akzesorioa da IMAGE GRABBER 2.0.
Macintosh ordenadoeen erabiltzaileei irudiak pantailatik zuzenean hartzeko posibilitatea eskaintzan duen akzesorioa da IMAGE GRABBER 2.0. Image grabber 2.0. macintosh-en pantailatik koloretako irudiak hartzeko akzesorioa - Zientzia.eus Image grabber 2.0. macintosh-en pantailatik koloretako irudiak hartzeko akzesorioa
Softwarea
Macintosh ordenadoreen erabiltzaileei irudiak pantailatik zuzenean hartzeko posibilitatea eskaintzen duen akzesorioa da IMAGE GRABBER 2.0. Pantailatik hartutako irudia programa batetik bestera kopia daiteke. Irudia MacPaint fitxategi batean gorde daiteke, edota Pict formatuko fitxategi batean; eta nahi izanez gero inprimagailura ere bidal daiteke zuzenean.
IMAGE GRABBERek kolorearekin egiten du lan (32 bit/pixel) eta monitore desberdinekin bateragarria da. Irudiak kapturatu edo harrapatzeko bi metodo eskaintzen ditu: standard Grab eta Timed Grab.
Lehenengoak, standard grab metodoak, irudiaren zati errektangeluar bat hautatzeko aukera ematen du. Timed Grab metodoak berriz, erabiltzaileak zehaztutako denbora-tartea pasatu ondoren pantailan ikusten den guztia hartuko du.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-646a3628226a | http://zientzia.net/artikuluak/max-born-eta-einsteinen-arteko-harremana/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Max Born eta Einsteinen arteko harremana - Zientzia.eus | Max Born eta Einsteinen arteko harremana - Zientzia.eus
Sarri hitz egin dut Einsteini buruz. Berriro ere hari honetara itzultzearen arrazoia, zahartzaroko aisialdian bere bizialdian bidali zizkidan gutunak atera izana da. Orotara berrogeitamar baino gehiago dira eta denetakoak daude: laburrak eta luzeak.
Sarri hitz egin dut Einsteini buruz. Berriro ere hari honetara itzultzearen arrazoia, zahartzaroko aisialdian bere bizialdian bidali zizkidan gutunak atera izana da. Orotara berrogeitamar baino gehiago dira eta denetakoak daude: laburrak eta luzeak. Max Born eta Einsteinen arteko harremana - Zientzia.eus Max Born eta Einsteinen arteko harremana
Historia
Duela hilabete batzuk, Elhuyarren XX. mendeko klasikoak sailean argitaratua da Max eta Hedwing Born senar-emazteek osaturiko Zientzia eta Kontzientzia Aro Atomikoan izeneko liburu interesgarria. Senar-emazteak Alemaniatik ihes egin beharra izan zuten Hitlerren garaian eta geroztik Ingalaterra eta Eskozian eman zituzten hainbat urte. Max Born zientzilari ospetsua zen; fisika kuantikoaren arloan batez ere. Bere ekarpenak medio, 1954. urtean Nobel Saria eman zioten, eta Einstein gaztetandik Berlinetik ezagutzen zuenez, biak atzerrian zeudela postaz harreman estua izan zuten. Guk harreman horren berri eman nahi dugu Max Born-en eskutik, aipatu liburuko Elkarrizketa zientifikoa Einsteinekin deituriko zatia hona aldatuz.
Max Born: Elkarrizketa zientifikoa Einsteinekin
Albert Einstein.
Sarri hitz egin dut Einsteini buruz. Berriro ere hari honetara itzultzearen arrazoia, zahartzaroko aisialdian bere bizialdian bidali zizkidan gutunak atera izana da. Orotaraberrogeitamar baino gehiago dira eta denetakoak daude: laburrak eta luzeak. Hobeto kontserbatu ahal izateko guztiak kopiatu ditut. Horien bitartez laguna indartsu berpiztu zitzaidan; neure aurrean nuela ikusteko moduan eta bere ahotsa nahiz barre zoragarria entzuteko moduan.
Bernadotte kondeak Lindau-n gai orokorrez hitzaldia eman nezala eskatu zidanean, hemen bildutako taldeari gutunek sorterazitako oroitzapenen zirraraz mintzatzea bururatu zitzaidan. Arazo filosofiko, fisiko eta munduaren ikusmoldeazko pasarte labur batzuk plazaratu eta eztabaidatu nahi nituzke, baina noizbehinka orduko arazoak argitzeko oharren bat egingo dut. Einsteinen alderdi politikoa (nahiz eta bere bizitzan garrantzi handia izan) aparte mantendu behar da, bilera honen giroa horretaz aritzekoa ez delako. Einsteinek nire eta nire emaztearen eskutitz guztiak gorde zituen. Gutun guztiak argitaratzen direnean nabarmenduko dira hemen aipatu gabe uzten ditugun Einsteinen izakeraren zertzeladak. 1
Einsteinen 1905. urteko lan famatua irakurri baino askoz lehenago ezagutzen nuen nik Hermann Minkowski nire maisuaren bidez Erlatibitate-Teoria bereziaren alderdi matematiko formala. Hala eta guztiz ere, Einsteinen lana argi distiratsuaren modukoa izan zen niretzat; nire pentsakerari beste edozein gertaera zientifikok baino gehiago eragin zion argitasuna. Einstein pertsonalki 1909. urtean ezagutu nuen, Salzburgen ospatutako Zientzilari Naturalisten Batzarrean. Ez dakit garai hartan elkarri eskutitzik bidali genion ala ez, orduko bat bera ere gordetzerik lortu ez dudalako.
Ezaguna denez, Einstein 1913. urtean kontratatu zuten Berlineko Akademian ikerle gisa Van’t Hoff-en ondorengoa izan zedin. Ni urtebete geroago kontratatu ninduten Berlineko Unibertsitatean irakasletarako, Plancki irakaskuntz lanak arin niezazkion. 1915. urteko udaberrian joan ginen hiri hartara eta irakasten hasi nintzen. Laster eten behar izan nuen ordea lan hura soldaduskara joateko. Hilabete batzuk hegazkineriako sail batean eman ondoren, artileriako ikuskaritza-batzordera bidali ninduten. Han Rudolf Ladenburg nire lagunaren zuzendaritzapean fisikari-talde bat lanean ari zen artileriaren lokalizaziorako metodo teknikoak garatu nahian.
Bulegoak zeudeneko edifizioa Spichernstrasse-n zegoen; auzo bavariar deiturikotik (han bait zuen Einsteinek etxea) oso gertu. Horregatik bazkalorduan askotan bisitatzen nuen. Geroxeago gure etxera etortzen hasi zen, musika jotzera eta hizketaldiren bat egitera. Elkarrizketa haietan nire emazteak biziki hartzen zuen parte. Gure eritzi politikoak gehienetan bat zetozen, baina horretaz ez dut hitz egin behar.
Max Born.
Nire bilduman agertzen den idazkia, 1916. urtean Physikalische Zeitschriften argitaratu nuen artikulu bati buruz bidali zidan postala da; Erlatibitate-Teoria orokorraz diharduen txostentxo labur bat. Gaur nik gai horren gainean ia gauza bera idatziko nukeen. Bigarren mailakotzat hartu da Einsteinen abiapuntu erlatibista (alegia, kaxoi baten barruko eremu grabitatorioaren intentsitateak kaxoiaren azelerazioarekin baduela zerikusia) eta lehen mailakotzat metrikaren eremu-ekuazioak.
Gaur egun nahiago dut Einsteinen adierazpen originala (duela berrogeitamar urte artikulu hartan jakin erazi nuenean bezala), batez ere nire lagun Fock errusiarrak defendatzen duen ereduaren aurrean. Postalak nire lanaz honako hau dio: erabat ulertua eta baieztatua izateak sortutako sentipen pozgarriaz irakurri zuela. Gero adiskidetasun-hitz batzuk ditu eta elkarren lagun izaten egun haietan hasi ginela uste dut.
Hala eta guztiz ere ez nion, ez lehen eta ez gero, Erlatibitate-Teoria orokorra lantzeari ekin. Berlineko Akademiaren batzar-txostenetan dauden Einsteinen lanak sakon ikasi nituen. Neure buruak lor zezakeen maila baino azkoz ere gorago zeudela iruditu zitzaidan eta alor hori gehiago ez lantzea erabaki nuen. Hori horrela izanagatik, bere ideiei eraso zaienean beti defendatu ditut.
1918. urtean Einstein bere bigarren emaztearekin Ahrenshoop-eko hondartzan zegoen udako oporrak igarotzen. Garai hartako bere eskutitz batzuk ditut eta haietako baten pasarte bat aldatu nahi nuke hona (datarik gabea da):
Hemen besteak beste Kanten Prolegomenoak irakurtzen ari naiz eta gazte honi zerion eta darion sugestio-ahalmen ikaragarria ulertzen hasten ere bai. A priori judizio sintetikoak daudela onartzen bazaio, harrapaturik gelditzen da bat. A priori kalifikatzailea “konbentzional” mailara jaitsi behar dut, kontraesanetan eror ez nadin, baina horrela ere ez da egokia gertatzen kasu jakinetarako. Nolanahi ere, oso ederra da irakurtzeko, nahiz eta bere aitzindaria (Hume) bezain ederra izan ez; hark sen indartsuagoa bait zuen…
Kontsolagarri zait filosofia alemaneko heroi handietako bati gazte deitzea. Honen eta antzeko beste oharren bidez, Fisika teorikoan ezer lortu nahi bada pentsamendu filosofikoen aurrean errespeturik ez dela eduki behar ikasi dut. Neure ikasleei jarrera hau transmititzen saiatu naiz eta arrakasta izan dudalakoan nago.
Politikak garrantzi handia izan zuen Einsteinen bizitzan. 1923an, Berlinen pakearen aldeko manifestazio batean hartu zuen parte.
Aipatutakoak bezalako esaldi lotsagabe samarrak maiz botatzen zituen Einsteinek. 1919.ean argitaratzaileekin nituen konpromezuak nituela eta gutunei berandu erantzuteagatik barka eske idatzi nion eskutitzari, honela erantzun zion:
Argitarapen-promesak ere —Sommerfeldi egindakoak adibidez— bete nahi al dituzu? Hori gehiegizkoa da. Shakespeare oraingo baldintzatan bizi balitz, bere harako esaldi gogor samar hura, Jupiterrek barre egiten die maitasun-zinei delakoa, beste honetaz aldatuko luke: Jupiterrek barre egiten die artikulu bat idazteko promesei.
Eskutitz berean Fisikari buruzko beste ohar hau dago: Teoria kuantikoak nigan zugan bezalakoxe sentipenak sortzen ditu. Berez arrakastaz lotsatu egin beharko genuke, jesuiten oinarrizko arauaren arabera lortu direlako; esku eskuinak ez dezala ezkerrak egiten duena jakin arauaren arabera alegia. Oso ongi deskribatzen du horrek Mekanika klasikoaren eta Teoria kuantikoaren kontzeptuekin Mekanika kuantikoa aurkitu baino lehen nola jokatzen zuten. Gutun berean nire ezkortasun politikoagatik sermoia botatzen dit. Ezkortasunaren arrazoia Versailleseko bake-elkarrizketei buruz egunkariek ziotena izan zatekeen. Einsteinek honela idatzi zidan: Mazoi eta determinista porrokatu batek nola esan dezake, malkoak begietan dituela, gizateriarenganako itxaropena galdu duela? Oraingo gizakiak arazo politikoetan daukan portaera grinatsua dugu hain justu determinismoan fedea edukitzera bultzatzen duena.
Pasarte honetan agertzen da lehen aldiz bere aitorpen determinista. Aitorpena ez da ordea Fisikari dagokiona (arlo horretan zergatikotasun hertsiaz zalantza egitea absurdutzat hartuko bait zuen); gizakien portaera politikoari dagokiona baizik. Nire emazteari bidalitako eskutitz batean zehatz-mehatz adierazten du bere zergatikotasunarekiko fedea, nahiz eta dituen mugak sakon aztertu. Eskutitz hura Frankfurtera bidali zuen, 1919.ean Max von Laueren ondorengo gisa han kontratatu nindutelako. Pasarte batean honela dio:
Orain goazen filosofiara. Zuk ‘Maxen-en materialismo’ deitzen diozun hori, gauzen ikusmolde kausala besterik ez da. Ikusmolde honek beti zergatik ? galderari erantzuten dio, baina inoiz ere ez zertarako ? galderari. Utilitarismoak nahiz hautespen naturalak galdera honi ezin diote erantzun. Beraz inork honelako galdera egiten badu: Zergatik elkar lagundu, geure bizimodua batabesteari hobetu, musika ederra sortu edo pentsamendu bikainak osatu? erantzuna honako hau da: Zuk zeuk antzematen ez badiozu, inork ez dizu adieraziko.
Bi pasio zituen Einsteinek: fisika eta musika. Irudian Einstein, Adolph Hurwitz matematikaria eta honen alaba. Adolph Hurwitz (1859-1919), suitzar matematikaria zen eta dimentsio finituzko algebraz aritu zen lanean.
Elementu primario hau gabe deus ere ez gara eta egoera horretan hobe genuke ez bizitzea. Gauza hauek giza arrazari mantentzen eta garatzen laguntzen diotela frogatzearren inor arrazonamendutan saiatuko balitz, berehala sortuko litzateke, eta arrazoiz, zertarako ? galdera eta horrentzat zientifikoki formulaturiko erantzuna etsipenez beterikoa litzateke. Beraz, edonoren eta edozeren gainetik zientifikoki jokatu nahiko bagenu, gure helburuak minimora ekartzen saiatu eta gainerakoa hortik eratortzen ahalegindu beharko genuke. Ezagumenduaren balorazio ezkorrarekin ez nago ados. Erlazioak argi nabaritzea bizitzako gauzarik ederrenetakoa da. Hori ukatzea zuk egoera nahasi eta nihilistan baizik ezin duzu egin.
1919.eko azaroaren 9an, honela hasten zen eskutitz labur bat heldu zitzaigun: Hemendik aurrera hika hitz egingo zioagu elkarri …. Asmatzekoa da horrek nigan sortu zuen poza eta eman zidan ohorea zenbaterainokoa zen. Pertsona haziei askotan ez zaie erraza gertatzen elkarri hika hitz egiten ohitzea. Einsteinekin ordea erraza izan zen, bera erabat pertsona jator eta irekia genuelako. Ez dakit gero inoiz zuka aritu nintzaion ala ez. Einsteinen gutunetan oso gutxitan azaltzen zen horrelakorik, eta inoiz zuka idazten bazuen, zerbaitegatik haserre zegoenaren seinale (eritzi publikoak erasotzen zion moduagatik batez ere).
Gure aburuz onegia zen kazetari lotsagabeekin. Ni saiatzen nintzen eraso sasizientifikoetatik hura babesten eta horretarako aldizkaritan artikuluak idazten nituen bere alde. 1919.eko abenduaren 9ko gutunean haietako artikulu batez dihardu: asko gustatu zaidak Frankfurteko aldizkariko hire artikulua. Baina orain niri bezalaxe erasoko diate (gutxixeago bada ere) aldizkaritakoek eta gainerako zirtzilek. Nirea larria duk. Ozta-ozta uzten zidatek arnasa hartzen. Lanean berriz, inola ere ez.
Gero pertsona jakin baten oldarkerietatik babestea gomendatu zidan: Ez egin jaramonik eta utzi mutikoari nahi duena egiten eta esaten. Bere zergatikotasunari buruzko frogapena, a priori, benetan liluragarria duk. Eskutitzean Rostockera egindako bidaiaren berri ematen du, Unibertsitateko zeremonia jubiliarraren deskribapen irrigarria barne (behin ere ez zituen ospakizun haiek serio hartu). Gero Wien-en irakatsi eta positibismo logikoaren eskola (oraindik ere batipat Iparrameriketan indarra duena) sortu zuen Schlick filosofoari egindako bisitaren berri ere ematen du.
Denboraldi batez Einstein hunkiturik zeukaten ezagutzaren teoria honen argudioek, baina geroago kritikatu egin zituen. 1920.eko urtarrilaren 27an Teoria kuantikoaz honela zioen: Ez zaidak iruditzen kuantuen teoriaren mesedetan jarraiaren teoria utzi behar dugunik. (Gutunen batean nik antzeko zerbait iradokia izango nuen). Era berean erlatibitate orokorrera heltzeko koordenatu-sistemak utzi behar zirela pentsa zatekeen. Berez jarraiaren ideia zokora zatekeen, baina jarraiaren ideiarik gabe nola deskribatuko litzateke n punturen higidura erlatiboa?… Nire ustetan horrelako gaindeterminazioak ekuazio diferentzialetan aurkitu behar dira eta beren soluzioek ez dute jarraitasun-izaerarik izango.
1927.ean Brusselako Solvay Institutuan egindako fisikarien bilerara joandako batzuk. Mekanika kuantikoaren aintzindariak bertan daude. Ezkerretik eskuinera T. de Donder, E. Schrödinger, E. Verschaffelt, W. Pauli, W. Heisenberg, R.H. Fowler, L. Brillouin, P. Debye, P.A.M. Dirac, A.H. Compton, L. de Broglie, M. Born, N. Bohr, A. Einstein, P. Langevin, C.E. Guye, C.T.R. Wilson eta O.W. Richardson.
Gutun luze honetan bada Spengler-i buruz ohar humoretsu bat. Haren Mendebaldearen gainbeherakada izeneko liburua irakurtzen guztiak ari ziren: Spengler delakoak ez nau errespetatu. Gau batzuetan pozik uzten diot zerbait iradoki diezadan eta hurrengo goizean barregurea ematen dit zerbait horrek berak. Monomania guztia, ikusten denez, eskola-maisuaren matematikatan sortua da. Bere antitesia Euklides-Descartes da eta edozertarako erabiltzen du, nahiz eta, egia esan, agudeziaz erabili. Gauza hauek jostagarriak dira. Bihar bertan beste batek nahikoa agudeziaz kontrakoa esaten badu, hori ere jostagarria izango da, eta deabruak berak ere ez du jakingo egiaz zein ari den.
Gero guri fisikarioi gehiago dagokigun zerbait dator: Zergatikotasunaren arazo horrek ni ere dezente kezkatzen ninduen. Egunen batean kuantuen bidez argiaren zurgapena eta igorpena ezabatzeko zergatikotasunaren postulatuaren barruan esplikatzerik egongo al da? Ez al da beti ere hondar estatistikoren bat geldituko? Horretarako uste osoaren balioa falta zaidala aitortu behar dut. Oso gogozkontra uko egingo nioke zergatikotasun absolutuari .
1920. urtean Gottingenera deitu ninduten Peter Debyeren ondorengo izan nedin. Frakfurten bertako eginak geunden. Hiri handiaren xarma eta abantailez gozatzen ari ginen eta Gottingenera joateko erabakirik ez genuen hartzen. Einsteini aholku eskatu genion, eta bai hark pozik eman ere, baina kontu horiek lekuz kanpo daude hemen. Nolanahi ere, 1920.eko martxoaren 3ko gutuneko pasarte bat aldatu nahi nuke hona; Einstein beraren bizimoduaz argitasunak ematen bait ditu:
Azken finean norbera leku batean ala bestean egotea ez da hain garrantzitsua. Besterik gabe bihotzaren esanari jarraitzea duzue onena. Inon sustraituta ez nagoelako, neure burua ez dut aholkurik emateko gai ikusten. Nire aitaren hezurrak Milanon dautza. Nire ama berriz, duela gutxi ehortzi nuen hemen. Ni neu ere leku arrotzetan zehar etengabe ibili naiz batetik bestera. Nire semeak Suitzan daude eta bisitatu nahi ditudan bakoitzean egundoko buruhausteak izaten ditut. Ni bezalako gizasemearentzat onena, bere senideekin edozein lekutan etxean nagoela sentitzea da. Arazo honetan zuei aholku emateko ez dut inolako eskubiderik.
Gottingenera joatrari baiezkoa eman genion, aldi berean James Franck kontrata zezaten lortu genuelarik.
1922. urteko urtarrilaren 18ko eskutitz batean, ondoko esaldia idatzi zuen: Nik neuk ere duela zenbait denbora hankasartze itzela egin nuen (izpi kanalen bidezko argi-igorpenari buruzko saiakuntza). Baina kontsola gaitezen, edozein izaki bizidunek ditu hutsegiteak eta. Gazteei eragingarri gerta dakien aipatu dut hau, zeren oraindik hankasartze ugari egin beharrean bait dira. Gutun horretan bertan ohar batean Heisenberg eta ni akuilatzen gaitu Bohr-Sommerfelden postulatuen arabera helio-atomoaren gaiak kalkulatuz jarrai gintezen.
Lan hartan Bohrren teoria atomikoak huts egiten zueneko kasu garbi bat edukitzekotan abiatu ginen. Einsteinek teoria hau miretsiagatik, ez zuen uste (ezta guk ere) behin-betikoa izango zenik. Einstein honela darrai: Gaur egun, hala ere, interesgarriena Stern eta Gerlachen saiakuntza da. Nire begiak arazo honetara zuzen nintzan nahi zuen, noski, baina saiakuntza haiek neure begien aurrean eginak ziren hain justu, Frankfurteko Institutuan.
Beti kezkatu zuen erradiazioaren arazoak, uhin-teoria eta kuantuak ados jarri nahian zebilelako. 1924.eko apirilaren 24ean idatzitako gutun batean honela dio: Bohrrek erradiazioaz zer esaten duen biziki interesatzen zait. Hala ere, ez dut zergatikotasun hertsia uzteko korronteak eraman nazan nahi; orain arte ez bezala eta guztiz era desberdinean defendatzen ez den bitartean behinik behin. Erradiaziopean dagoen elektroiak bere ekimenez askatzeko aldiune eta norabidea berak aukera dezakeela dioen ideia onartezina zait. Horrela balitz, nahiago nuke zapatari edo kasinoko croupier izatea, fisikari baino. Egia da kuantuen ukitzeko moduko irudia ematen saiatu naizen bakoitzean porrot egin dudala, baina esanak esan ez dut itxaropenik galdu; ezta gutxiagorik ere.
Heisenberg, Jordan eta nire Mekanika kuantikoa agertu zenean, 1926.eko martxoaren 7an nire emazteari idatzi zion lan hark kezka teorikoak zituztenen gizaki guztien gogoeta eta pentsamenduak jaso zituela aditzera emanez. Etsipen isilaren ordez, izakera patxadatsuzko pertsonongan zirrara berezia agertu da. Hitz haiek nigan sortutako poza laster itzali zen. 1926.eko abenduaren 4ean esaldi eztandagarri hau idatzi zuen: Mekanika kuantikoak errespetua ezartzen du, baina barne-ahots batek zernahitarako sendagaia ez dela esaten dit. Teoria oso oparoa izanagatik, Zaharraren sekretuaz ia deus ere ez digu argitzen. Nolanahi ere, Hura ez dela datoka jolasten ziur naiz.
Hurrengo urteetako eskutitzetan esandako ezer ez dut hemen aipatuko, gero eta gehiago politikaz zihardutelako. Einstein erabat ados zegoen Franckek 1933.eko udaberrian bere lanpostua bertan behera utz zezan eta ni atzerrira joan nedin: Jaunari esker zuentzat ez dago inolako arriskurik. Gazteez gogoratzen naizenean ordea, bihotza erdibitu egiten zait. Ondoren haiei laguntzeko asmoen berri ematen du; atzerriko Unibertsitatearen proiektuarena adibidez.
Einstein Princentonera joan zen. Ni berriz, lehenengo Cambridgera eta gero Edinburghera. Gure gutun-trukea etenik gabe mantendu zen eta haietan munduko gertaerak nahiz arazo zientifiko-filosofikoak biltzen dira. Nire liburuska bat, Experiment and Theory in Physics izenekoa, bidali nion. Eddington eta Milne astronomoen teoria ausartak eztabaidatzen nituen han, esperimentuak espekulazioaren aurrean zuen lehentasuna azpimarratuz. (Liburutxo hori orain argitaratzekoa da alemanez).
Niels Bohr eta Albert Einstein Brusselan 1030ean.
1944.eko irailaren 7an gai horretaz hau idatzi zidan: Hegelianismoaren (alegia, espekulazioaren) gehiegikeriaz hik egindako artikulua arreta handiz irakurri diat. Hegelianismoa gu teorikoen artean kixotismoa duk. Agian tentazioa esan beharko nian. Baina gaitz edo aje hau erabat falta denean, lurjotako filisteoa sortzen duk. Horregatik espero diat Fisika judua guztiz suntsitzerik ez dela egongo. Eskutitz honen amaierako pasarte bat zehatz-mehatz aldatu dut nire Natural Phylosophy of Cause and Chance liburura (Clarendon Press, Oxford; Dover Publications, New York). Honela hasten da pasartea: Gure uste eta itxaropen zientifikotan alderantzikoak gaituk. Hik datoka jolasten den Jaungoikoaz sinesten duk, eta nik berriz espekulazio-bide ausartei esker atzeman nahi ditudan izaki objetiboak ordenamendu absolutuan daudeneko unibertsoan.
Einstein orduan ari zen su eta gar eremu bateratuaren teoria lantzen. Ekuazio-sistema berean eremu elektrikoa eta grabitazio-eremua bildu nahi zituen, bide batez kuantuak eta oinarrizko partikulak aurresaten zirelarik. Mekanika kuantikoa ontzat ez hartzeak eta behin eta berriz errefusatzen saiatzeak min ematen zidan niri, baina beste horrenbeste gertatzen zitzaion hari egiten zituen lanak espero bezala onartzen ez zizkiotelako. Nirekin Cambridgen denboraldi batez lan egin eta gero Princentonera Einsteinen ondora joandako Leopold Infeld fisikari poloniarrak duela gutxi argitu du puntu hau artikulu autobiografiko batean ( Bulletin of the Atomic Scientist en argitaratu da; 1965.eko otsaila).
Einsteinek behin baino gehiagotan esan omen zion honako hau: Hemen Princentonen burutik jotako aguretzat naukate. Erlikia historiko bailitzan begiratzen zioten, baina hain zuzen orduantxe bere laguntzaile Infeld eta Hoffmannekin guztiz lan zail eta garrantzitsuari eman zion hasiera. Lan hura hain zen ausarta, ze Infeldek hastapenetan ez bait zuen Einsteinek esandakoa sinesten. Erlatibitate-teoria orokorra aldi hartan bi oinarritan asentatuta zegoen. Lehen oinarriak zioenez, masa puntualen higidura espazio/denbora unibertsoko geodesi lerroez determinatuta dago.
Bigarren oinarriaren arabera, unibertso horren metrikak Einsteinen eremu-ekuazioak betetzen ditu. Einsteinen aburuz lehen hipotesia azalekoa zen, unibertsoko lerroak infinituki fin eta masaz estalitako limitean eremu-ekuaziotatik ondorioztatzen zelako. Kalkuluak hain luze eta zabalak izanik, laburtuta argitaratu ziren eta eskuskribu erraldoia Princentoneko Institute for Advanced Study erakundean gelditu zen. Geroxeago, eta guztiz independenteki, lehen aipatutako W. Fock fisikari errusiarrak arazo berari zerbait desberdin heldu zion eta Erlatibitateaz egindako bere liburu famatuan eman zuen argitara. Einsteinen teoria, bera hil ondoren oso-osorik agertu zen Infeld eta Plebanski-k buruturiko Motion and Relativity (Pergamon Press, Oxford, 1960) liburu bikainean.
Denboraldi hartako Einsteinen eskutitzetan, lan garrantzitsu honetan aipamen bat bakarrik aurkitu dut. Datarik gabeko eskutitza da, 1936.ekoa seguru asko, eta postdatan zera dio: Infeld mutil paregabea duk. Biok batera gauza ederra egin diagu: zeruko gorputzak eremuko puntu singulartzat hartuta behaketa astronomikoaren azterketa. Institutua gaizki portatu duk berarekin, baina ni moldatuko nauk laguntzen. Einsteinen gomendioz, Infeld Toronton (Kanadan) irakasle izendatu zuten. Han ere ez zitzaizkion ongi portatu ordea, gerra hotza egin ziotelako, eta bere aberrira (poloniara) itzuli zen.
Postatrukean aldi hartan Einsteinekin gai txit desberdinak jorratzen nituen; ihes joandako intelektualei laguntzeko era batez ere. Noiznahi plazaratzen zen baina Mekanika kuantikoaren oinarrien gaia. 1936. urteko eta lehen aipatutako gutunean, honela dio: Teoria kuantikoaren metodo estatistikoa ez zait iruditzen behin-betikoa denik, baina neure eritzia medio basamortuaren erdian bakarrik nagoela konturatzen naiz. Antzeko beste pasarte asko aipa nitzake, baina batekin aski da. 1947.eko abenduaren 2ko idazki batean Einsteinek onartzen du teoriak egiaren zati garrantzitsua berekin duela, baina honela darrai: Teoria horretan sendo eta indartsu ez sinesteko arrazoi bat badago. Izan ere Fisikak distantziara eragindako ekintza misteriotsurik gabe espazio eta denboran errealitatea erakutsi behar duenaren oinarrizko postulatuarekin bateraezina bait da.
Louis de Broglie-k mekanika kuantikoa irakasten zuen. 1953an Max Born erretiratzeko adinera heldu zenean, Edinburgheko katedra uzterakoan, lan bat argitaratu zen bere oroimenez. Bertan, mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoaren kontra idatzi zuen de Broglie-k.
Seguru asko probabilitate-anplitudeen interferentziatik eratorritako egoerez ariko zen, zeren eta zehatz-mehatz ikertzen ez badira, Bohrren osagarritasunaren printzipioaren arabera alderdi paradoxikoa bait dute, normalean probabilitateen laburketa esaten zaionaz gain: itxurapen-espazioan uhin-funtzio batez determinatutako egoera (orokorrago esanda, Hilberten espazioko bektore batez determinaturiko egoera) egoera desberdin bihurtzen da bertan neurketa bat eginda.
1940-49 hamarkadaren amaiera, The Library of Living Philosophers bildumako Albert Einstein, Philospher-Scientist liburuan parte hartzera gonbidatu ninduten (P.A. Schilipp-ek Iparrameriketan argitaratua). Bilduma horretan Bertrand Russelli eskainitako alea ere badut. Ikerlearen autobiografia laburraz hasten dira, gero idazle desberdinen lan kritiko desberdinak daude (ikerleak jorratutako eremuez), eta azkenean idazleen lan kritikoei erantzuten die ikerleak berak. Nik Einsteinen teoria estatistikoak gaiaz idatzi nuen. Artikuluaren buruan Einsteinek Mekanika kuantikoaz zuen jarreraz aritu nintzen. Ernst Mach-i egindako nekrologia batetik aterata, gaztetan zuen fede enpirikoa eta geroagoko espekulaziorako joera kontrajarri nituen.
1947.eko abenduaren 3an eskerrak eman zizkidan artikuluagatik hitz hauen bitartez: Berotasunez egina duk eta nik Teoria kuantiko estatistikoaz dudan postura zein arrotz eta fosildu iruditzen zaianaren froga argia ere baduk. Liburu horrexek, Einsteinek Fisika atomikoan ezagutza-teoriak dituen arazoez Niels Bohrrekin izandako elkarrizketa famatua dakar. Bertan, Einsteinek Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoari aurkitu nahi zizkion hutsuneen aurrean zorrotz egiten dio kontra.
Einsteinek ez zuen etsi ordea. 1953. urtean erretiratzeko adinera heldu nintzenean Edinburgheko katedra uzterakoan lan bat argitaratu zen nire oroimenez. Idazki interesgarri asko dago bertan eta bat edo bestek ez du nire fama goraipatzen, Mekanika kuantikoaren interpretazio estatistikoari kontra egiten diolako. Horietako bat David Bohm-ena, bestea Louis de Broglierena eta beste bat Einsteinena da.
Beren ikusmoldea argitu nahi dute adibide erraz baten bidez; partikula bat bi horma elastikoren artean oszilatzen ari denekoaren bidez hain zuzen. Erabiltzen zituzten argudioak ez zitzaizkidan batere konbentzigarriak iruditzen; adibidearen formulazio matematikoa egokitzat jotzen ez nuelako batez ere. Hark energia minimodun partikularen presentzia bakarrik ezagutzen deneko kasu purua aztertzen zuen eta mugako kasu klasikoak posizio eta abiadura jakineko hasierako egoeraz dihardu; Mekanika kuantikoan kasu puruen nahaste gisa adierazi behar denaz hain zuzen.
Problema hori ebaztea ez da zaila, nahiz eta konplexuagoa izan. Nolanahi ere Mekanika kuantikora igarotzeak ez gaitu hasierako egoera definitu eta ibilbide bakarreko partikulara eramaten; ibilbide-sorta trinkora baizik. Horren ondorioz Mekanika klasikoa berriz formulatzea bururatu zitzaidan, maila batean zehaztugabeko egoerekin bakarrik lan eginez. Agerpen honek ohizko determinista gainditzen duelakoan nago, egoera guztiz determinatuak (alegia, neurri erabat zehatzak) egoeraren ideia absurdua delako. Mekanika klasikoa soineko estatistikoz jantzita ohizko formulazio pseudodeterminista baino bidezkoagoa dela esan nahi dut, eta hedatuz joango dela espero dezagun. Horrela Mekanika kuantikoaren paradoxa batzuk tratamendu klasikoan ere agertzen dira. Ibilbideen ordez, determinatzen dena faseen espaziora hedatzen den probabilitate bat da. Behaketa berri bakoitzak aurreko probabilitate-banaketa ezerezten du, beste desberdin batez ordezkatuz. Lehenago aipatu dudan probabilitateen laburketa delako fenomenoa geratzen da horrela. Einsteinek dena den, zalantzak zituen puntu honetaz.
Probabilitateen laburketa delako fenomenoari buruz Max Born eta Albert Einsteinek mantendu zuten postatrukea, 1955ean argitaratu zen Akademia Daniarrak Niels Bohrri bere hirurogeitamargarren urteurrena ospatzeko eskaini zion alean.
Nire eskuskribua Einsteini bidali nion, eta arazo honen inguruko postatrukea gaizki-ulertzez josia dago. Bere gutunen batean gainera haserre samar agertzen da. Ez dut ordea orain eta hemen gai horretaz mintzatzeko asmorik. Azkenean, hain zuzen Princentonen zegoen Wolfgang Paulik parte hartu zuen eztabaidan, gutako bakoitzari bestearen eritzia argitu nahian. Hark niri entzule txarra nintzela bota zidan (eta seguru asko arrazoi zuen), baina gainerakoan arrazoi nuela zioen. Gutuna zuzentzen lagundu zidan, hitz guztiak onartzeko moduan gelditu ziren arte. Lana 1955.ean argitaratu zen Akademia Daniarrak Niels Bohrri bere hirurogeitamargarren urteurrena ospatzeko eskaini zion alean. Einstein ordea, berean tinko mantendu zen.
Egia esan, naturarekiko ikusmoldean funtsezko diferentzia dago.
Nire teoriaren azpian dagoen filosofia urtetan berraztertu dut eta oso labur aditzera eman nuen Heisenbergen hirurogeigarren urteurrenaren omenezko idazkian. 2 Teoriak dioenez, aurresan zientifikoak ez dagozkio zuzenean errealitateari ; errealitateaz guk dugun ezagumenduari baino. Hau da, naturaren lege deitzen direnek, aldiunearen ezagutzatik abiaturik (zeina mugatua eta errealitatea bezalatsukoa den) etorkizuneko egoera deskribagarria aurresatea posible egiten dute, nahiz eta normala denez aurresana gutxi gorabeherakoa izan. Ideologia honek bete-betean ukatzen zuen Einsteinena eta ni apostatatzat hartzea ez da harritzekoa.
Hala eta guztiz ere badut bere urre-aroan erakutsi zigun bideari leialki jarraitu izanaren susmoa. Bera berriz puntu batera heldutakoan gelditu egin zen. Puntu hori honako ideia hau da: kanpoko mundua errealitatean den bezalaxe zientziak zintzoki eta zehatz-mehatz deskribatzen duela pentsatzea. Ikuspegi horretatik begiratuta, materiaren oraingo teoria absurdu-multzoa da, noski, eta Einsteinek bere ikusmoldearen arabera arrazoi osoa zuen arbuiatzeko, edo gehienez ere behin-behinerako onartzeko.
Eztabaida antzu eta inoiz sumin samar hauek ez zioten inondik inora ere geure adiskidetasunari eta elkarrenganako konfidantzari kalterik egin. Badut hark bidali zidan gutun txeratsu franko. 1954.eko azaroaren 24ekoa da bat, Nobel Sariagatik zorionak emanez: Asko poztu nauk oso berandu bada ere oraingo Mekanika kuantikoari egin dioan ekarpena dela eta eman diaten Nobel Sariagatik. Batez ere teoriaren hire interpretazio estatistikoak erabakiorrak izan ditut pentsamendua argitzeko. Hori ukaezinezkoa iruditzen zaidak, arazoaz elkarri bidalitako alferrikako gutunak gorabehera.
1933. urtean atzerriratu ginenez gero ez nuen berriz Einstein ikusi. Princentonetik bidaltzen zizkidan eskutitzetan, gu bion ideien desberdintasunaz aurrez aurre eztabaidatzea espero zuela errepikatzen zidan behin eta berriz, baina Institute for Avanced Study-ra gonbida nintzaten egin zituen ahaleginek ez zuten arrakastarik izan. Ez dakit zergatik, egia esan. Agian han ni, bera bezalaxe, fosiltzat ninduten eta antzinaldiko bi hondakin gehiegi izango ziren Princentoneko gizon modernoentzat. 1955.eko urtarrilaren 17ko azken gutuna makinaz idatzirik zegoen eta sinadura bakarrik zen hark bere eskuz egina. Ondoan Reporter aldizkarira bidali zuen eskutitzaren kopia du eta bertan bonba atomikoaz duen jarrera adierazten du. 3
Max Born-ek 1954.eko azaroaren 24ean Fisikako Nobel Saria jaso zuen Mekanika kuantikoaren inguruan egindako ekarpenengatik.
Bere gutunetan maiz agertzen diren alderdi hauek ez ditut jorratuko, ospakizun bikain eta nagusi honi ez dagozkiolako. Hala eta guztiz ere, azken gutun honetako esaldi batzuk aipatu nahi nituzke: Prentsa otzaneko idazle erosiek nire aitorpenen eragina murriztu egin nahi izan dute; (zientziaren gehiegikeriaren kontrako oharra zen) bai ni ikerketa zientifikoan aritu izanagatik damututa banego bezala aurkeztuz eta baita aipatu nituen lanbide praktikoak gutxietsi egin nituenaren itxura emanez ere. Nik esan nahi nuena, honako hau bakarrik da: oraingo egoeran, bizimodua aurrera ateratzeko jakiteko goserik eduki behar ez den lanbidea aukeratuko nukeela.
Geroxeago nire laguna hil egin zen. Nire emazteak Margot bere alabatzakoak Einsteini egindako azken bisita kontatzen duen eskutitza dauka. Honela dio Margotek: Ba al zenekien Alberten ospitale berean nengoela? Bitan bisitatu eta berarekin ordu batzuetan hitz egin ahal izan nuen. Bere gelara gurpildun aulkian eraman ninduten. Hasieran ez nuen ezagutu. Minengatik eta aurpegia odoleztatzen ez zitzaiolako hain zegoen aldatuta!. Baina bere adorea lehenean mantentzen zen. Nik itxura hobea izateaz pozik zegoela esan zidan eta bromatan aritu zen nirekin. Bere barrenak egoera erabat gainditurik zeukala somatu nion. Sakon eta patxadaz mintzatzen zen medikuez, humore finez ere bai, eta amaiera berehalako fenomeno naturala bailitzan espero zuen. Bere bizialdian bezain bulartsu, isil eta umil aurre egin zion heriotzari. Samurkeria eta arrenkurarik gabe utzi zuen mundu hau.
Bere lagun izana naiz eta ongi dakit horrek zer esan nahi duen.
Max Bornek aipatutako Der Einstein-Born Briefwechsel 1916-1955 , 1969. urtean argitaratu da Nymphenburger Verlagshaudlung-en, München. Einstein eta Sommerfelden arteko gutun-trukeak ere (Schwabe u. Co. Edit., Basel, 1968) Einsteinen izakera eta pentsakeraren berri zehatzagoa ematen du.
Werner Heisenberg und die Physik unserer Zeit, Fritz Bopp-ek argitaratua. Vieweg Sohn, Brunswick, 1961.
Einsteinen herentziaren administratzaileak (New Yorkeko Mr. O. Nathan-ek) nik hitzaldi hau eman ondoren esan didanez, Einsteinek Reporter aldizkarira bidalitako eskutitzak ez ziharduen bonba atomikoaz; MacCarthy senatoreak zientzilariek beren eritziak askatasunez adieraztearen kontra egiten zituen ahaleginez baizik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-da48c825b056 | http://zientzia.net/artikuluak/eguzki-sistemaren-mug1/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eguzki-sistemaren muga - Zientzia.eus | Eguzki-sistemaren muga - Zientzia.eus
Berriz ere Eguzki-sistemari buruz arituko gara. Mugaren azterketa hau bukatutakoan inguru hurbileko gaiak utzi egingo ditugu, orain arte ukitu ez ditugun beste gai batzuei heltzeko, hala nola, galaxiak eta gure Frantsez Bidea, Kuasareak, etab.
Berriz ere Eguzki-sistemari buruz arituko gara. Mugaren azterketa hau bukatutakoan inguru hurbileko gaiak utzi egingo ditugu, orain arte ukitu ez ditugun beste gai batzuei heltzeko, hala nola, galaxiak eta gure Frantsez Bidea, Kuasareak, etab. Eguzki-sistemaren muga - Zientzia.eus Astronomia
Berriz ere Eguzki-sistemari buruz arituko gara; baina bere mugetara hurbilduz. Mugaren azterketa hau bukatutakoan inguru hurbileko gaiak utzi egingo ditugu, orain arte ukitu ez ditugun beste gai batzuei heltzeko, hala nola, galaxiak eta gure Frantsez Bidea (Esne bidea), Kuasareak, etab.
Azken ale gehienetan bezala, berriz ere Eguzki-sistemari buruz arituko gara; baina bere mugetara hurbilduz. Mugaren azterketa hau bukatutakoan inguru hurbileko gaiak utzi egingo ditugu, orain arte ukitu ez ditugun beste gai batzuei heltzeko, hala nola, galaxiak eta gure Frantsez Bidea (Esne bidea), Kuasareak, etab.
Zenbait aletan Voyager 2k bidalitako datuetatik lortutako ondorioak azaltzen saiatu gara. Eguzki-sistema agurtzeko ere Voyager 2 eta beste hiru espaziuntzirekin (Voyager 1, Pioneer 10 eta Pioneer 11rekin) batera abiatuko gara haren mugatarantz.
Hasieran pentsa daitekeenaren aurka Eguzki-sistemaren muga ez da bere grabitate-eremuaren efektuak kontutan hartuz definitzen. Eguzkiaren inguruan orbitatzen duten gorputz urrunenen artean Oort-en hodeia osatzen duten kometak ditugu, eta hodei honen erradioa 50.000 unitate astronomiko (UA, Eguzkia eta Lurraren arteko distantzia, 150 milioi km gutxi gorabehera) inguruko erradioa izan daiteke.
Baina distantzia horretara, eta askoz txikiagoetara ere, Eguzkiak ez du inolako eraginik izarrarteko ingurunean. Horregatik, muga ingurune horrek Eguzkiaren eremu magnetikoaren eragina ezabatzen duen zedean, limitean, dagoela kontsideratzen da. Gorputz baten eremu magnetikoaren eraginpean dagoen espazioaren alderdiari magnetosfera deitzen zaio; baina Eguzkiaren kasuan izen berezia ematen zaio: heliosfera. Mugari, berriz, heliopausa deitzen zaio.
Azken buruan, beraz, Eguzkia da heliosferan diren baldintza fisikoen erantzule. Jakina denez, Eguzkia gertatzen diren prozesu bortitzen ondorioz, fotosferatik abiatzen diren zatiki kargatuen (batez ere elektroi eta protoien) fluxu bat sortzen da. Fluxu hau planetarteko espazioan zehar zabaltzen da eguzki-haizea deitzen dena sorteraziz. Eguzki-haizearen zatiki hauek jaurtiki berriak direnean, hau da, oraindik Eguzkia utzi ez dutenean, beraren eguratsaren azken geruza eratzen dute: koroa.
Eguzki-haizearen zatikien abiadura, eskuarki, 400 edo 600 km/s-koa da. Dena den, kontuan izan behar da zenbat eta Eguzkiko latitude altuagoko alderdietatik jaurtikitako plasma izan abiadura handiagoa dela. Bestalde, Eguzkiaren azterketa egin genuenean esan genuenez, eremu magnetikoaren gorabeherak sortzen dituzten leherketa eta fenomeno ezberdinek eguzki-haizearen dentsitatea eta abiadura asko handieraz dezakete.
Abiadura, zehazki, 2000 km/s-koa izan daiteke. Ibilbideari dagokionean, eremu magnetikoaren lerro magnetikoak dira bidea mugatzen dutenak. Zer esanik ez, Eguzkiaren biraketa-abiadurak eragin handia du higidura horretan. Eremu magnetikoaren lerroak ez dira erradialak, kiribil erakoak baizik eta Neptunoren orbitaren inguruan ia perpendikularrak dira norabide erradialarekiko.
Eguzki-sistema.
Heliosferaren eiteari dagokionean, hasieran esferikoa izango zela uste zen; baina gaur egun dakigunaren arabera ezin daiteke esferikoa izan. Inguruko izarren higiduren azterketetan oinarrituz astronomoek zera ondorioztatu dute: izarrarteko ingurune lokala galaxiaren zentrutik Eguzkirantz dator 20 km/s-ko abiaduraz, gutxi gorabehera. Beraz, izarrarteko fluxuak eta eguzki-haizeak talka egiten duten ingurunean talka-uhina sortzen da, konpresio bat eraginez. Aurkako aldean, berriz, lerro magnetikoek isats luze bat eratzen dute izarrarteko fluxuaren norabideari jarraituz. Irudian dugu eginiko kontsiderazio guztien emaitza.
Heliopausa eta talka-uhinaren arteko alderdian izarrarteko eremu magnetikoaren intentsitatea milioi bat edo bi gaussekoa izan daiteke (lurrarena gauss heren batekoa da). Eguzki-haizea alderdi horretara iristen denean ez ditu Eguzkiaren eremu magnetikoaren lerro kiribilak segitzen, erradialki hedatzen da talka uhinera iritsi arte. Handik kanpo aldera eremuak desordenatuak dira eta plasmaren fluxua zurrunbilotsua da.
Zer esan dezakegu heliosferaren neurriei buruz? Arazo honetaz dakigun apurra izarrarteko espaziotik Lurrera iristen diren izpi kosmikoen jokaera aztertuz lortu da. Izpi hauen intentsitatea aldakorra da eta Eguzkiaren aktibitatearen periodo bera du. Aktibitatea maximoa denean izpi kosmikoen intentsitatea minimoa da eta alderantziz. Azalpena erraza da. Aktibitatea maximoa denean eguzki-haizea bortitzagoa da, eta heliosfera hedatu egiten da, ondorioz, izpi kosmikoen zurgapena handiagoa da.
Aktibitatea minimoa denean efektua alderantzizkoa da, noski. Bestalde, heliosferaren hedakuntzak beste ondorio bat ere badakar: Eguzkiaren aktibitatearen maximoa eta izpi kosmikoen minimoa ez dira garai berean gertatzen; bigarrena bederatzi hilabete eta urtebete artean atzeratzen da lehenengoarekiko (tarte berdina dugu, jakina, aktibitate minimo eta izpi kosmikoen maximoaren artean). Atzerapen edo desfase hau heliosferaren zabalkuntza aldiunekoa ez delako gertatzen da. Aktibitatearen gorakadak jaurtikitako zatikiek aipatutako denbora behar dute heliopausa toki berriraino eramateko eta kanpotik datozen izpien zurgapena eraginkorra izan dadin.
Datu honek Eguzkitik heliopausaraino dagoen distantziaren hurbilketa bat kalkulatzeko aukera ematen digu. Suposatzen badugu eguzki-haizearentzat 500 km/s-ko batezbesteko abiadura, 3,3 egunetan unitate astronomiko bat ibiliko da; beraz, bederatzi hilabetetan 80 U.A. eta urtebetean 110 U.A. Eskuarki, 100 eta 150 U.A. tartean dagoela suposatzen da Eguzkitik heliopausarainoko distantzia talka-uhina dagoen alderantz. Isats alderantz, berriz, ez dugu datu zehatzik kalkulurik egiteko, baina 10.000 U.A.ko kopurua aipatzen da orientazio gisa.
Lurra heliosferaren barruan higitzen den arren ez ditugu bere bereiztasunak eta jokaera ondo ezagutzen. Gorago aipatutako espaziuntziek bidaltzen dituzten datuak oso garrantzitsua diren arren arazo bat ere aurkezten dute, datorren alean ikusiko dugunez.
Bukatzeko beste begirada bat emango diogu irudiari, Eguzkitik urruntzen doazen espaziuntzien ibilbideak aztertzeko eta heliopausa igaro eta izarrarteko espazioan murgiltzeko duten aukera begiesteko. Lau untziek arazo bera dute: erregaien oso erreserba mugatuak dituzte heliopausara iristeko egin beharko luketen bidaia luzeari erantzuteko. Pioneer 10 Eguzkitik 47 U.A.ra dago baina bere ibilbidea ez da egokiena heliopausara iristeko. Pioneer 11 29 U.A.ra dago eta Voyager 2, berriz, 30 U.A.ra, baina beraien ibilbidea ere ez da laburrena. Voyager 1, gaur egun Eguzkitik 38 U.A.ra, ibilbide egokiena duena da eta zientzilariek badute iritsiko den itxaropena bere energi iturria agortu baino lehen, 2020. urte inguruan edo.
EFEMERIDEAK |
zientziaeus-f5cf9b917927 | http://zientzia.net/artikuluak/ama-helduek-haur-ezker-gehiago/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ama helduek haur ezker gehiago - Zientzia.eus | Ama helduek haur ezker gehiago - Zientzia.eus
Kanadan egindako ikerketa baten arabera, berrogei edo urte gehiago dituzten amek, gazteagoek baino haur ezker gehiago izaten dituzte.
Kanadan egindako ikerketa baten arabera, berrogei edo urte gehiago dituzten amek, gazteagoek baino haur ezker gehiago izaten dituzte. Ama helduek haur ezker gehiago - Zientzia.eus Ama helduek haur ezker gehiago
Berrogei edo urte gehiago dituzten amek, gazteagoek baino haur ezker gehiago izaten dituzte. Kanadan egindako ikerketa baten arabera, bikoiztu egiten omen da haur ezkerra izateko probabilitatea ama helduen kasuan.
Ama helduek haurdunaldi- zein erditze-garaian gazteek baino arazo gehiago izatean omen datza arrazoi nagusiena.
Vancouver-eko Unibertsitateko Stanley Loren-ek zuzendutako taldea, 2.228 unibertsitariren artean inkesta bat egin zuen. Zenbait galderen artean ikaslea jaiotzean amak zuen adinaz eta ikaslea ezkerra edo eskuina zen galdetzen zen.
Lortutako datuak oso adierazgarriak izan ziren. Ama 30Þ35 urte bitartekoa baldin bazen, haurrak %25eko probabilitatea zuen ezkerra izateko. Ama 35Þ39 urte bitartekoa baldin bazen, probabilitatea %40koa zen eta azkenik, amak 40 urte baino gehiago baldin bazituen probabilitatea %58koa zen.
Ikerketa hauek kuriositate gisa bakarrik hartu behar dira, baina badirudi kasu hauetan nolabaiteko "desordenu neurologikoa" sortzen dela.
Ezkerra baldin bazara, irakurle, froga dezakezu hemen esandakoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ba6cd47aad73 | http://zientzia.net/artikuluak/txinpantzeek-erremintak-erabiltzen-dituzte/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Txinpantzeek erremintak erabiltzen dituzte - Zientzia.eus | Txinpantzeek erremintak erabiltzen dituzte - Zientzia.eus
Stirling-eko Unibertsitateko Bill McGrew eta Stella Brewer ikerlariek, Ganbian txinpantzeak erremintak erabiltzen ari direla ikertu dituzte.
Stirling-eko Unibertsitateko Bill McGrew eta Stella Brewer ikerlariek, Ganbian txinpantzeak erremintak erabiltzen ari direla ikertu dituzte. Txinpantzeek erremintak erabiltzen dituzte - Zientzia.eus Txinpantzeek erremintak erabiltzen dituzte
Zoologia
Jane Goodall ikerlariak aspaldi egindako ikerketen arabera, txinpantzeek erremintak erabiltzen zituztela ezaguna zen. Adibidez, termitak zuloetatik ateratzeko makilatxo bat erabiltzen dute.
Stirling-eko Unibertsitateko Bill McGrew eta Stella Brewer ikerlariek, Ganbian txinpantzeak erremintak erabiltzen ari direla ikertu dituzte. Konkretuki Katie izeneko txinpantzearen portaera ikertu dute. Katiek eztia lortzeko lau erreminta erabili zituen. Lehenbizi, mutur zorrotzeko makila luzea erabiltzen zuen.
Honen bidez, argizarizko kaxa zulatu egiten zuen. Ondoren, makila txikiagoaz (hau ere mutur zorrotzekoa) kaxaren barnea zulatzen segitzen zuen. Geroago, zentimetro bat diametro eta 30 zentimetro luzeko makila-adar berdea erabili zuen. Honen bidez, eztia zegoen kaxa zulatu zuen. Azkenik adartxo fin batez eztia atera zuen.
Norberak bere ondorioak atera ditzala.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-45714452e606 | http://zientzia.net/artikuluak/zeelanda-berrian-zarigueiak-etsai/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zeelanda berrian zarigueiak etsai - Zientzia.eus | Zeelanda berrian zarigueiak etsai - Zientzia.eus
Zeelanda Berriko iparraldeko basoetan zarigueiak egiten ari diren sarraskiari amaiera eman nahi diote. Horretarako, 100 tona-pozoi erabiliko dira.
Zeelanda Berriko iparraldeko basoetan zarigueiak egiten ari diren sarraskiari amaiera eman nahi diote. Horretarako, 100 tona-pozoi erabiliko dira. Zeelanda berrian zarigueiak etsai - Zientzia.eus Zeelanda berrian zarigueiak etsai
Ekologia
Zeelanda Berriko iparraldeko basoetan zarigueiak egiten ari diren sarraskiari amaiera eman nahi diote. Horretarako, 100 tona-pozoi erabiliko dira. 1858. urtean, Australiatik bidalita, 300 zarigueia sartu ziren Zeelanda Berrira eta gaur egun "espezie babestua" da. Kopurua izugarri hazi da eta une honetan 70 milioi baino gehiago daude.
Gainera, zarigueiaren larruarekin abrigoak egitearen kontra azaldu direnek, animalia honen populazioa hazten lagundu dute.
Gehien kaltetu den zuhaitz-mota Metrosideros robusta izenekoa da; zarigueia zuhaitz honetaz hain zuzen ere, elikatzen bait da.
Administrazio Publikoak 80.000.000 pta. inbertituko ditu kanpaina honetan. Horretarako Maori tribukoekin negoziatzen ari da, zeren eta tratatu beharreko zenbait zona erlijio-leku bait da beraientzat.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4df48791282f | http://zientzia.net/artikuluak/robotak-gasolindegitan/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Robotak gasolindegitan - Zientzia.eus | Robotak gasolindegitan - Zientzia.eus
Automobilaren depositoa gasolinaz betetzeko automobiletik ateratzea gustatzen ez zaien gidarientzat, Transrobot enpresak "Tankomatic" izeneko sistema garatu du.
Automobilaren depositoa gasolinaz betetzeko automobiletik ateratzea gustatzen ez zaien gidarientzat, Transrobot enpresak "Tankomatic" izeneko sistema garatu du. Robotak gasolindegitan - Zientzia.eus Robotak gasolindegitan
Robotika
Automobilaren depositoa gasolinaz betetzeko automobiletik ateratzea gustatzen ez zaien gidarientzat, enpresa suediar batek asmakizun ederra aurkeztu du. Stockholm ondoko Danderyd herriko Transrobot enpresak "Tankomatic" izeneko sistema garatu du. Sistema honek baldintza batzuk betetzera behartzen ditu automobilak. Alde batetik, gasolina-depositoaren ahoan kit berezi bat jarri behar da eta bestetik, automobila makinatik hurbil (eta ez edozein modutara) aparkatu behar da.
Robotak dituen sentsoreen bidez depositoaren tapoia aurkitu eta ireki egiten du, erregai injektorea bertan sartuz. Bukatzen duenean, injektorea jaso eta tapoia jartzen du.
Robotak, arazoren bat gertatzen bada edo depositoa jada beterik baldin badago, automatikoki gerarazten du horniketa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c60f7f06a512 | http://zientzia.net/artikuluak/laserra-erraztasun-handiagoa-kirurgian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Laserra: erraztasun handiagoa kirurgian - Zientzia.eus | Laserra: erraztasun handiagoa kirurgian - Zientzia.eus
Orain dela gutxi kirurgilari ingelesek besikula kentzeko garatu duten teknika, pertsona askorentzat izugarrizko abantaila izango da.
Orain dela gutxi kirurgilari ingelesek besikula kentzeko garatu duten teknika, pertsona askorentzat izugarrizko abantaila izango da. Laserra: erraztasun handiagoa kirurgian - Zientzia.eus Laserra: erraztasun handiagoa kirurgian
Medikuntza
Orain dela gutxi kirurgilari ingelesek besikula kentzeko garatu duten teknika, pertsona askorentzat izugarrizko abantaila izango da. Alde batetik denbora gutxiago izango du gaixoak eta bestetik denbora gutxiago igaro beharko du ospitalean.
Urtero, Erresuma Batuan, 100.000 pertsonak, gutxi gorabehera, jasan behar izaten du ebakuntza hau. Ospitalean bost egun igaro behar dira eta abdomen-muskuluak ebaki direnez mina ere jasan behar izaten da. Azkenik, erabat suspertzeko bost aste behar dira.
"Sarraila-zulo" izeneko teknikaren bidez, kirurgilariek laparoskopioa (sabelean sartzen den eta telebista-kamera txiki bat duen tutu zurruna da) eta laserra erabiltzen dituzte ebaketan. Horrela, 14 cm-ko ebakia egin beharrean, zulo txiki batzuk besterik ez dira egin behar.
Metodo honen bidez, ebaketaren biharamunean gaixoa etxera joan daiteke.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-41aa4d9d5aff | http://zientzia.net/artikuluak/bero-handiegia-hegaz-egiteko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bero handiegia hegaz egiteko - Zientzia.eus | Bero handiegia hegaz egiteko - Zientzia.eus
Aurtengo uda Euskal Herrian oso beroa izan dela ondo dakigu. Arizonako Phoenix-eko aireportuan adibidez, abioiek ezin izan zuten aireratu; tenperatura 50ºC-koa baino handiagoa bait zen.
Aurtengo uda Euskal Herrian oso beroa izan dela ondo dakigu. Arizonako Phoenix-eko aireportuan adibidez, abioiek ezin izan zuten aireratu; tenperatura 50ºC-koa baino handiagoa bait zen. Bero handiegia hegaz egiteko - Zientzia.eus Bero handiegia hegaz egiteko
Aeronautika
Aurtengo uda Euskal Herrian oso beroa izan dela ondo dakigu, jakin. Baina, hori ez da hemen bakarrik gertatu. Arizonako Phoenix-eko aireportuan adibidez, abioiek ezin izan zuten aireratu; tenperatura 50ºC-koa baino handiagoa bait zen. Bozeramaile batek zioenez Boeing 727 eta 737 eta DC 9 markako abioi zaharrenek lurrean geratu behar izan zuten tenperatura 50tik jaitsi arte.
Beroarekin airearen dentsitatea txikiagotu egiten denez, zenbait abioirentzat aireratzeko unea arriskugarri suerta daiteke. Beraz, aireko konpainiek dituzten plangintza berrietan arazo honi aurre egin nahi diote.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-1a58ca889997 | http://zientzia.net/artikuluak/zentral-nuklearrak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zentral nuklearrak - Zientzia.eus | Zentral nuklearrak - Zientzia.eus
EEBBetako energi departamenduak esan berri duenez, orain dela 40 urte martxan jarritako zentral nuklearren inguruko biztanleria arrisku bizian bizi izan omen da.
EEBBetako energi departamenduak esan berri duenez, orain dela 40 urte martxan jarritako zentral nuklearren inguruko biztanleria arrisku bizian bizi izan omen da. Zentral nuklearrak - Zientzia.eus Zentral nuklearrak
Energia
EEBBetako energi departamentuak esan berri duenez, orain dela 40 urte martxan jarritako zentral nuklearren inguruko biztanleria arrisku bizian bizi izan omen da.
Washington-eko "Hanfor Reservation" zentralak igorritako erradiazioa 1945. urtetik 1947. urtera 1,6 . 1025 becquerel-ekoa izan zen. Txernobil-en adibidez, 14 aldiz erradiazio gehiago askatu zen.
Kasu guzti horietan, jendeak bere burua zaintzeko behi-esnea edateari utzi egin zion. Hori egiten ez zuenak arrisku bizia izan zezakeen, zeren eta erradioaktibitateak belardiak kutsatzen bait ditu lehenbizi, eta gero belarra jaten duten behiak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9ee1607c0c2a | http://zientzia.net/artikuluak/koltza-olioa-erregai-garbia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Koltza-olioa erregai garbia - Zientzia.eus | Koltza-olioa erregai garbia - Zientzia.eus
Injineru aleman batek diseinatutako motoreak olio begetala erabiltzen du erregai gisa. Petrolioaren alternatiba izatetik at atmosfera ez dute poluitzen.
Injineru aleman batek diseinatutako motoreak olio begetala erabiltzen du erregai gisa. Petrolioaren alternatiba izatetik at atmosfera ez dute poluitzen. Koltza-olioa erregai garbia - Zientzia.eus Injineru aleman batek diseinatutako motoreak olio begetala erabiltzen du erregai gisa. Olio begetala koltzatik, ekiloretik, soiatik edo errizinotik atera daiteke. Petrolioaren alternatiba izatetik at atmosfera ez dute poluitzen, zeren eta CO2-a landareak bizirik dagoenean fotosintesiaren bidez transformatzen bait du.
Frantzian, Renault 21 bati aipatu motorea ipiniz saiakuntza batzuk egin dira, ondoko taula lortu delarik.
Motorearen iraupenari buruzko emaitzak ez dira ezagutuko bizpahiru urte pasatu arte, baina orain arteko datuak positibotzat jo behar dira
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c689e5633b2a | http://zientzia.net/artikuluak/martitzeko-globoa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Martitzeko globoa - Zientzia.eus | Martitzeko globoa - Zientzia.eus
1986.eko martxoan Babakin-eko Ikerketa-zentruko injineruek, Martitzerako sobietarren hurrengo misioan globo bat erabil zitekeela iradoki zuten. Proposamenaren oinarrian, Artizarrerako programan arrakasta handiz erabilitako globoak zeuden.
1986.eko martxoan Babakin-eko Ikerketa-zentruko injineruek, Martitzerako sobietarren hurrengo misioan globo bat erabil zitekeela iradoki zuten. Proposamenaren oinarrian, Artizarrerako programan arrakasta handiz erabilitako globoak zeuden. Martitzeko globoa - Zientzia.eus Martitzeko globoa
Astronautika
1986.eko martxoan Babakin-eko Ikerketa-zentruko injineruek, non SESBeko Zientzi Akademiaren planeta-programarako zunda espazialak egiten bait dira, Martitzerako sobietarren hurrengo misioan globo bat erabil zitekeela iradoki zuten. Proposamenaren oinarrian, Artizarrerako programan arrakasta handiz erabilitako globoak zeuden.
SEBSeko Espazio-Ikerketarako Institutuko Eslaba Likin nire lagunak iradokizunaren berri eman zidanean, goizean goiz (globoaren barneko atmosfera-gasak eguzkiak berotzen dituenean) lurrutzita egunean zehar hegan egin zezakeela eta gauez nonbaiten pausa zitekeela, proposatu nuen. Hasiera batean sistemak bi globo behar zituen. Orduz gero, Frantziako espazio-agentziak (CNES = Centre National d’Etudes Satiales-ek) eginiko azterketak, lan bera globo bakar bat erabiliz egin daitekeela frogatu du. Hori da Martitz 94 misio franko-sobietarrean erabiliko den diseinua.
Itsas Beltzaren kostaldean 1986.eko irailean eginiko lan-bilera franko-sobietarrean, bi parteen arteko adostasuna lortu zen eta Martitzerako globoa nolakoa izan zitekeen aztertzen hasi ziren.
Oso globo arin eta handia
Globoa nolakoa izan zitekeen erabakitzea ez zen erraza; Jainkoak ez bait zuen Martitzeko atmosfera gizakiek bertan hegan egin zezaten sortu. Lurzoru-mailako atmosfera-dentsitatea, Lurraren atmosferan 35 km-ko altitudean dagoenaren berdina da. Beraz, globoak oso arina eta oso handia behar zuen izan. Arinek oihala oso mehea behar zuela izan esan nahi zuen, eta ondorioz globoaren tamaina txit mugatua zegoen. Handi k bolumen osoak zenbait milaka metro kubikokoa izan behar zuela esan gura du; horrela bere buruari eutsiko bait lioke, karga erabilgarria kontutan hartu gabe. Martitzeraino eraman daitekeen karga mugatuta dago, eta beraz, globoak eraman zezakeen kargarik handienak 20-25 kg bitartean egon behar zuen.
Oraingo diseinuak zera hartzen du kontutan: airean ibiliko den 15 kg-ko gondola eta zintzilik joango den 13,5 kg-ko gida-soka. Gauean, azken honen zati bat lurrerantz etzango da. Sobietarrek globoa puzteko sistema eta gondola egiteko ardura hartu dute eta frantsesek globoa eta gida-soka egingo dituzte.
Hasi-hasieratik globoak egin zezakeena oso garbi zegoen: etorkizunean Martitzen gainazalean jarriko diren ibilgailuak eta beste tresneria diseinatzeko beharrezko landa-datuak biltzea. Garai hartan EEBBak eta Sobiet Batasuna Martitzerako misio bereziak prestatzen ari ziren; Lurrera Martitzeko zoru-laginak ekarriko dituzten misioak. Misio horien aitzindari legez, globoak bereizmen handiko makina bat irudi egin, harrien isladagarritasuna neurtu eta, uhin elektromagnetikoen bidez, lurzorua kilometro bateko sakoneraraino zunda dezake. Misioan zehar milaka kilometro korri ditzakeenez, globoak toki asko esplora ditzake.
Egungo planeta-misioen muga zera da: eraman ditzakezun baliabideak Lurretik atera daitezkeenetara mugaturik egotea. Esaterako, globoak gas euslezko kantitate mugatua eramango luke eta ondorioz globoa gas-kantitate jakin eta mugatu horren arabera diseinatu beharko da.
Baliabide mugatu eta preziatuenetako bat, energia da. Globoak behar duen energia guztia bateriek ematen diote. Masa-muga dela eta, 3 kg bateria baino pisu handiagorik ezin da eraman. Honek, gehienez 1 kW/h eman dezake misioak irauten duenean. Aurrikusitakoaren arabera, horrelako globoaren iraupena hamar bat egunekoa da.
"Energia" jaurtigailua Martitzeko misioetan erabiltzeko ere diseinatu dute sobietarrek.
Globoaren tresnerian, energi xahutzailerik handiena globoak lortutako datuak transmitituko dituen irrati-igorlea izango da. Datuak zuzenean Lurrera igortzeko beharrezko energia oso handia izango litzatekeenez, datuak Martitz orbitatzen arituko den satelite batera bidaliko dira eta honek gero Lurrera igorriko ditu.
Datuen itoaldia
1986.ean sobietarrek Artizarren erabilitako globoek Lurrera zuzenean transmititzen zituzten datuak, baina oso abiadura txikiz: 2.400 bit orduko abiaduraz. Irudi batek (500 bider 5.000 pixelekoa) 2 milioi bit dauzka gutxi gorabehera. Horrelako irudi bat Lurrera zuzenean igortzeak hiru eguneko etengabeko transmisioa eskatuko luke.
Horrexegatik, satelite sobietar batek jasoko zituela datuak planifikatu genuen hasiera bertatik. Satelite honen orbita, eszentrikoa (oso eliptikoa) da eta apogeoa, punturik urrunena, Martitzeko gainazaletik 10.000 eta 20.000 km bitartean egongo da. Horrelako orbita eszentrikoa beharrezkoa da satelite eta Lurraren errotazioa sinkronizatzeko. Bestetik, globotik egunean bi bider, orduerdiz jasoko ditu sateliteak datuak.
Baldintza horietan globoaren energi hornikuntzak 16 kilobit/s-ko transmisio-abiadura segurta dezake. Horrek, kasurik onenean, 60 irudi egunean esan nahi du.
Pentsa dezagun, kamerak 10 cm-ko bereizmeneko argazkiak egitea nahi dugula, etorkizuneko Martitzeko ibilgailua pausatuko den tokia aukeratu ahal izateko. Irudi orok (500 x 500 pixel) Martitzeko gainazalaren 50 x 50 m-ko laukia erakutsiko digu. Baldintza horien menpe, egun bateko lanak 1.000 x 300 m-ko azalera estaliko du.
Globoaren helburua Martitzen argazki ugari egitea bada, zerbait egin behar da transmisioko itoaldia arintzeko.
Gogoa ibiltari
Irudi honetan Valles Marinieris-etako rift-valleyetako bat ikusten da. Arroil hauek Martitzen historia geologikoaz gauza asko erakutsi diezagukete.
1986.eko bukaera aldean, EEBBetako Geologi Institutuko Michael Carr Martitz-adituaren zuzendaritzapean, lantalde bat antolatu zuen NASAk. Lantaldearen betebeharra, Martitzera ibilgailu automatikoa bidali/laginak bildu/laginak Lurrera ekarri parametroak izango zituen misio posible baten zientzi helburuak definitzea zen. Ni talde horretako partaide nintzen eta 1987.eko maiatzaren bukaeran Jet Propulsion Laboratory delakoan bildu ginen Kaliforniako Pasadenan. Taldearen estraineko helburua, Mars Observer zundaren karga zientifikoan zein berrikuntza egin zitezkeen lehenbailehen definitzea zen.
NASAren Mars Observer aren lana planeta gorriaren gainazal-geologia eta klimatologia aztertzea zen. Misioa 1990.etik 1992.era atzeratu berria zegoen, aurrekontu-arazoak zirela eta. Dena dela, 1987.ean oso denbora gutxi zegoen eta aldaketa txikiak bakarrik egin zitezkeen.
Maiatzaren 22an, taldearen bilera batean, nire ibiltari-gogoa gelatik kanpo zebilen eta bapatean ideia batek astindu ninduen: Mars Observer a orbita zirkularrean jarriko da eta egunean bi bider, goizeko eta eguerdiko ordubietan, Martitzeko ekuatorea zeharkatuko du 360 km-ko altitudean. Horrek honako hau esan nahi du: Martitzeko gainazalean kokatutako eta geldirik dagoen edo astiro higitzen ari den (globoa alegia) edozein estaziok, Mars Observer a egunean bi aldiz “ikusiko” du; eguerdiko eta goizaldeko ordubietan hain zuzen ere.
Orbitatik orbitara, Mars Observer eta lurzoruko estazioaren arteko distantziarik txikiena 360 eta 900 km bitartekoa izango da. Beraz, sobietarren Martitz 94 misioko satelitea baino askoz ere gertuago; hura 10.000 km-ra egongo bait da. Ideiaren oinarria hau zen: Mars Observer a globotiko datuak bildu eta transmititzeko erabiltzea, zeren eta energia bera erabiliz informazio-kantitate askoz ere handiagoa transmiti bait daiteke.
Berehala, taldeko zenbait lagunei azaldu nien ideia eta guztiek gehiago sakontzeko esan zidaten. Etxean lanean denbora pixka bat arituta, zeraz konturatu nintzen: Mars Observer ean antena txiki bat ipiniz gero, datuak 160 kilobit/s-ko abiaduraz jaso zitzakeela. Konparatu sobietarren zundaren 16 kilobit/s-ko abiadurarekin! Lantaldearen zuzendariari honakoa faxatu nion: Globoaren misioaren energi hornikuntza mugatua da, baina lehen kalkuluek globoaren misioarentzat Mars Observer ean hargailu bat egotea oso komenigarria izan daitekeela ematen dute aditzera. Aldi berean, sobietarrei proposatu nahi diegun estazio iraunkor txikiarentzat ere oso egokia dateke.
Martitz.
Lantaldearen hurrengo bileran (ekainaren 29an Texaseko Houstonen) ideia aurkeztu nuen eta egitear zegoen EEBB/SESB Lankidetzarako Taldearen bileran aurkez zitekeela iradoki nuen.
Orduantxe, Mars Observer aren datu-sistema osoa jadanik “erreserbatuta” zegoela jakin nuen. Arazo horri aurre egiteko, datuak Mars Observer aren kameraren (MOCen) bidez bidaltzea eta datuak MOCen memorian gordetzea proposatu nuen. Globoaren datuak egokiro formateaturik MOCen datu-sistemak ez ditu bere datuak eta globoak bidalitakoak desberdinduko eta ondorioz, zundan ez da hardware gehigarririk kargatu behar. Trikimailu hura gabe, proposamena bertan behera geldi zatekeen.
Bilera gehiago
Nire ideia oso gogoz hartu zen eta Mars Observer misioari proposatutako aldaketa-zerrendan lehen postuan jarri zuten. NASAk aurre-azterketa bat enkargatu zuen segituan. Ideiak azterketa gainditzea lortu zuen eta ikuspegi teknikotik gero eta osasuntsuagoa zirudien.
Une hartan mendi handi batera igo beharrean nengoen. Espazio-agentzia iparramerikar, sobietar eta frantsesari ideia bitxia saldu behar nien; sobietar misio batean azpisistema nagusi moduan iparramerikarren tresna bat erabiltzea alegia. Perestroika ez zen artean guztiz onartua.
Eslava Linkin-ek, Lankidetza-taldeko sobietar batek, nire proposamena proposamen sobietar moduan aurkeztea onartu zuen: Martitz 94 proiektuak Mars Observer misioaren parte izateko antena bat emango du. Satelite iparramerikarra 1993.ean iritsiko da Martitzera, bere lanak egingo ditu eta misio sobietar batek Martitzen gainazalean libratuko duen globoaren datuen transmitigailu moduan jokatuko du gero.
Proposamenak aurrera egin zuen eta 1987.eko abenduaren 21eko Aviation Week aldizkarian goiburuko hau irakurri nuen: Soviets Propose Realy Role for Mars Observer Mission . Artikuluan zera zioen: Reagan administrazioa eta NASA serioski eta sakonki aztertzen ari zirela sobietarrek eginiko proposamena. Ondoren sekretuak estali zuen arazoa.
Viking zundak hartutako gainazalaren argazkia. Zentruko harri luzexkak 30 cm neurtzen ditu.
Burokraziaren bide makur eta ilunetan zehar urtebete behar izan zen erabakia hartzeko: CNES Frantziako espazio-agentziak, sobietarren subkontratatua izanik, hargailua emango zion JPLi (Jet Propulsiopn Laboratory-ri). Bi alderdien arteko akordioa sinatu gabe dago oraindik, nahiz eta Frantziako Tolosan Alcatel-Espace enpresa une honetan ekipamendua egiten ari den.
1000 irudi egunean
Martitzeko globoaren transmisio-sistema esperimentatua dago eta nik proposatu nion 1963.ean CNESri EOLE proiektuan erabiltzeko. Proposamen horren arabera 1971.ean CNESek 500 globo libratu zituen atmosferan 20 bat km-ko altitudean eta datu atmosferikoak bildu zituzten. Gero iparramerikar jaurtigailuz airean jarritako frantses espaziuntzi batek, globoek lortutako datu metereologikoak bildu zituen.
Martitzen antzera egingo da lan: Mars Observer ean jarritako frantziar ekipamenduak globoaren ekipamendu elektronikoa martxan jarriko du eta honek sateliteari 128 kilobit/s-ko abiaduraz erantzungo dio. Transmisioaren iraupena (300-1000 s) globo eta satelitearen posizio erlatiboen menpe dago.
Globoaren gondolak aurreko orduetan bere 32 megabiteko memorian gordetako datuak transmitituko ditu eta hori bukatu ostean momentuan ikusten ari denari ekingo dio, baldin eta transmisioa argi-ordutan egiten bada. Gauez ez da denbora errealeko transmisiorik egingo.
Horrela eta irudien konpresio-teknika baten bidez, egunero 1000 irudi lortzea espero dugu.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-30323c126fc9 | http://zientzia.net/artikuluak/automobil-elektrikoa-nahi-eta-ezin/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Automobil elektrikoa: nahi eta ezin - Zientzia.eus | Automobil elektrikoa: nahi eta ezin - Zientzia.eus
Gure hirietako atmosfera besteak beste automobilek zikintzen dutela esanda ez dugu ezer berririk frogatuko. Poluzioaren arazoa gero eta larriagoa dela ere bistan da, baina benetan zaila litzateke konponbidea aurkitzea. Batzuen ustez irtenbidea automobil elektrikoak eskain dezake.
Gure hirietako atmosfera besteak beste automobilek zikintzen dutela esanda ez dugu ezer berririk frogatuko. Poluzioaren arazoa gero eta larriagoa dela ere bistan da, baina benetan zaila litzateke konponbidea aurkitzea. Batzuen ustez irtenbidea automobil elektrikoak eskain dezake. Automobil elektrikoa: nahi eta ezin - Zientzia.eus Automobil elektrikoa: nahi eta ezin
Gure hirietako atmosfera besteak beste automobilek zikintzen dutela esanda ez dugu ezer berririk frogatuko. Poluzioaren arazoa gero eta larriagoa dela ere bistan da, baina benetan zaila litzateke konponbidea aurkitzea. Batzuen ustez irtenbidea automobil elektrikoak eskain dezake.
"Peugeot 205" automobila. Nikel/Kadmiozko bateria eta motore elektrikoa kapotaren azpian ditu.
Automobil elektrikoa ingurugiroarentzat ibilgailurik egokiena da askoren eritziz. Isila da, ez du erreketa-gasik kanporatzen eta energi errendimendu ezin hobea dauka. Automobil elektrikoa beraz, oso ibilgailu interesgarria da, baina bere mugak ere baditu. Muga horiek gainditu nahi eta ezinean ari dira autogileen bulego teknikoetako injineruak.
Arazoetako bat, automobilari energia emateko modua da. Horretarako erregi-pila erabiltzea garestiegia da oraindik, metal garestiak behar dituelako. Automobil txiki batek adibidez, gutxienez 50 gramo platino beharko lituzke.
Beste irtenbide bat (eta orain arte saiakuntzatan gehien erabili dena), bateriak ipintzea da. Bateria horiek ahalik eta arinenak izan behar dute eta aldi berean ahalik eta energia gehiena metatu behar dute. Beste era batera esanda, bateriak pisatzen duen kilo bakoitzeko ahalik eta watt x ordu gehienak gorde behar ditu, automobilak berriz bateriak kargatu gabe ... autonomia onargarria izan dezan.
Horretaz gain, bateriak energia azkar askatu behar du automobilak behar duenean; beste automobil bat aurreratzeko azeleratzen duenean adibidez. Beraz, bateriak bere buruaren kilo bakoitzeko ahalik eta watt gehieneko potentzia izatea komeni da.
Ongi bereizi behar ditugu energia eta potentzia; bi gauza desberdin bait dira. Hirurogeitamar kilo pisatzen dituen edozeinek ehun metroko distantzia egiten duenean, Balentin Rokandio korrikalariak adina energia gastatzen du; pisu berdina distantzia berdinean desplazatzen bait da. Balentin Rokandiok ordea, energia hori askoz ere azkarrago gastatzen du, besteek baino azelerazio handiagoa duelako. Horregatik, besteek baino potentzia handiagoa du.
Automobil elektrikoaren alorrean, 150 kilo pisuko sodio/sufrezko baterian 500 kilo pisuko berunezkoan adina energia meta daiteke, baina sodio/sufrezko bateria horrek sei kilowatteko potentzia bakarrik izango luke ( Seat Panda automobilak adibidez lau aldiz handiagoa du).
Hiri-barnean aldapa gutxi egon ohi denez, abiadura txikian ibiltzeko eta edozein bazterretan aparkatzeko aproposak dira automobil elektrikoak. Gainera atmosferarik ez dute poluitzen.
Kostuak murrizteko, bateriak iraupen luzea izan behar du; hondatu gabe askotan kargatzeko eta deskargatzeko aukera eskaini behar du, alegia. Gainera bateriak mantenimendurik gabekoak izatea ere interesgarria da. Bazirudien Renault etxeak azken lau urteotan nikel/burdinazko bateriekin laborategietan emaitza onak lortu zituela, baina benetazko probatan porrota nabarmena izan da; mantenimendua oso konplexua izateaz gain, ehun kilometroko hogei litro ur galtzen dira.
Gaur egun mantenimendurik gabeko bi bateri mota estanko egiten dira: berunezkoa eta nikel/kadmiozkoa. Automobilean perfomance berdinak lortzeko nikel/kadmiozko bateriaren pisua bestearen erdia da eta bateriaren pisu berdinean nikel/ /kadmiozkoaren autonomia %50 handiagoa da, baina baita zazpi aldiz garestiagoa ere.
General Motors etxea ere bere saiakuntzak egiten ari da automobil elektrikoari dagokionez. Berak garatutako ereduan, aurreko gurpil bakoitzari bi motore elektrikok eragiten diote. Guztira 114 zaldiko potentzia du automobilak, 0tik 100 km/h-ko abiaduraraino 8 segundotan azeleratzen da, 160 km/h-ko abiadura maximoa lor dezake eta autonomia 180 km/h-koa da 80 km/h-ko abiaduran desplazatzen denean. Automobilak guztira 1.100 kilo pisatzen ditu eta horietako 400 bateriei dagozkie. Hain automobil arina lortzeko, material konposite asko erabili dute (baita txasisean ere) eta horren ondorioz kostua asko igo da. Ezingo dute, beraz, serie handitan fabrikatu oraingoz.
Europan Citroën, Peugeot eta Volswagen-Audi etxeek ere egin dituzte saiakuntzak automobil elektrikoen arloan, baina hasiera-hasieratik automobil merke samarra fabrikatzea planteatu dute. Hori dela eta, orain seriez egiten dituzten automobil klasikoak hartu dituzte egitura bezala eta bertan motore eta bateria elektrikoak ezarri dituzte.
Citroën etxeak C25 furgonetari eta Peugeot-ek J5 furgonetari ipini dizkiete bateriak. Furgoneta hauek 2.400 kilo pisatzen dituzte eta 800 kiloko karga garraia dezakete. Lor dezaketen abiadura maximoa 90 km/h-koa da eta hirian dabiltzala 75 km-ko autonomia dute. Bateriak kargatzeko, bospasei ordu behar dira. Dena den, bateriak 400 aldiz kargatutakoan (edo 40.000 kilometro inguru egindakoan), aldatu egin behar dira; berriak ipini alegia, 600.000 pta. ordainduta.
Peugeot 205
eredu elektrikoa ere prest dago. 100 km/h-ko abiadura lor dezake eta 115 km-ko autonomia du. 1.056 kilo pisatzen ditu guztira, nikel/kadmiozko baterien pisua 282 kilokoa delarik. Zortzi edo hamar ordutan martxan ibili ondoren kargatu egin behar dira bateriak.
Energia elektrikoa nahi adina metatzeko zailtasunak daudelako, kontsumo eta potentzia txikiko automobil elektrikoak egin izan dira.
Badirudi oraingoz aproposena automobil elektrikoak hirian erabiltzea dela. Automobila balaztatzen denean gainera, bateriak karga daitezke dezelerazioa aprobetxatuz. Horrela energiaren %20raino berreskura daiteke, gasolinazko automobiletan ez bezala.
Hiritik kanpoko errepidetan ordea, automobil elektrikoa ez da iristen beharrezko diren perfomance minimoetara. Horregatik beste bide batzuk urratzen ere ari dira Renault eta Peugeot etxeak. Polikarburante-turbina batek alternadore bati eragiten dio eta hor sortutako korronte elektrikoak bateriak kargatzen ditu. Gero baterietatik bi edo lau motore elektriko elikatzen dira.
Hiritik kanpoko errepideetan turbo-alternadoreak zuzenean elikatuko lituzke motore elektrikoak. Hirian berriz, turbina itzali egingo litzateke, energia guztia bateriatik zurgatuz. Ibilgailuak hirian 20 km-ko autonomia izango luke.
Volswagen-Audi etxeak Audi 100 Quattro eredua hartu du oinarritzat bere automobil elektrikoa garatzeko asmoz. Gasolinazko motorea izango luke (2,3 litrokoa eta 136 zaldikoa) aurreko bi gurpilei hiritik kanpo eragiteko. Atzeko gurpilei eragiteko ordea 12,6 zaldiko eta 60 kilo pisuko motore elektriko batek eragingo lieke. Motore elektrikoa nikel/kadmiozko bateriek elikatuko lukete, beraien pisua 181 kilokoa izango litzatekeelarik. Bateriek hamar urtean arazorik gabe iraungo lukete. Automobilak guztira 1.740 kilo pisatuko ditu eta hirian 50 km/h-ko abiadura maximoa lortzeko gai izango da, ordubeteko autonomiaz.
Horra bada automobiletan energia mekanikoa petroliotik ateratako produktuak erre gabe lortzeko lantzen ari den alternatiba. Bateriak eta motore elektrikoak garbiagoak dira ingurugiroa poluitzen ez dutelako; baina automobil elektrikoaren abiadura, potentzia eta autonomia muga dira oraingoz eta muga horiek gainditzearren hor dabiltza jo eta ke, nahi eta ezin, fabrikatzaileak.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3b5d58173679 | http://zientzia.net/artikuluak/eragiketak-nola-i-batuketa-eta-kenketa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Eragiketak nola? (I). Batuketa eta kenketa - Zientzia.eus | Eragiketak nola? (I). Batuketa eta kenketa - Zientzia.eus
Gure sistema agertu arte nola konpontzen ote ziren eragiketak egiteko? Galdera honi buruz arituko da artikulu hau. Aurkitu diren aztarnei esker gizakiak nola kalkulatu izan duen esan dezakegu gutxi gorabehera.
Gure sistema agertu arte nola konpontzen ote ziren eragiketak egiteko? Galdera honi buruz arituko da artikulu hau. Aurkitu diren aztarnei esker gizakiak nola kalkulatu izan duen esan dezakegu gutxi gorabehera. Eragiketak nola? (I). Batuketa eta kenketa - Zientzia.eus Eragiketak nola? (I). Batuketa eta kenketa
Matematika
Gure sistema agertu arte nola konpontzen ote ziren eragiketak egiteko? Galdera honi buruz arituko da artikulu hau. Aurkitu diren aztarnei esker gizakiak nola kalkulatu izan duen esan dezakegu gutxi gorabehera.
Aurreko aleetan zifren historian murgildu ginen. Bertan, gizakiak erabilitako sistemak ikusi genituen. Zifrak asmatzera bultzatu zuena zenbatu beharra izan zen (eta zenbaketari loturik azaltzen ziren eragiketak ere bai). Baina, gure sistema agertu arte nola konpontzen ote ziren eragiketak egiteko? Galdera honi buruz arituko da artikulu hau. Aurkitu diren aztarnei esker gizakiak nola kalkulatu izan duen esan dezakegu gutxi gorabehera.
Zenbakiak asmatzera bultzatu zuena, esan bezala, zenbatu beharra izan zen. Zenbaketa gorputzaz baliatuz egiten zuten. Kasu batzuetan eskuaz gain gorputzaren beste atal batzuk (oinak, besoak, aurpegia, ...) erabiltzen baziren ere, gizakiaren lehenengo kalkulagailua eskua izan zela esan daiteke. Eskuak, seguru asko, hamar, bost, hamabi eta hogei oinarriak sortu zituen. Eskuz zenbatu ezezik eragiketak ere burutzen zituen gizakiak. Garai hartan, gizakiak zenbaki kontzeptua ez zuela ulertzen eta ez zuela zenbaki idatzirik ezagutzen gogoratu behar dugu. Hala ere, zenbait biderkaketa egiteko gai zen.
1. irudia.
Esate baterako, 5 eta 10aren arteko bi zenbaki biderkatzeko, esku batean biderkagai bat eta 5en arteko diferentzia adina hatz jaisten zuten; beste eskuan, ordea, biderkagaia eta 5en artekoa. Emaitza, bi eskuetan jaitsitako hatz-kopurua bider hamar (buruz) eta bi eskuetan jaitsi gabeko hatz-kopuruen biderkadurari batuz lortzen zuten (1. irudia).
Honek bere egiaztapen matematikoa dauka: x eta y 5 eta 10aren arteko zenbakiak badira, esku batean (x-5) hatz eta bestean (y-5) hatz jaisten dira eta jaitsi gabe, lehenengoan 5 - (x-5) eta bigarrenean 5 - (y-5) dago, jaitsitako hatz-kopurua (x-5) + (y-5) delarik. Aipatutako eragiketak eginez gero 10 [(x-5) + (y-5)] + [5 - (x-5)] . [5 - (y-5)] = 10 (x+y-10) + (10-x) . (10-y) = 10x + 10y - 100 + 100 - 10x - 10y + xy = xy daukagu.
Antzeko erregelaz baliatzen ziren 10 eta 15en arteko bi zenbaki biderkatzeko edo 15 eta 20ren arteko beste bi, eta abar.
2. irudia.
10 eta 15en arteko bi zenbaki biderkatzeko, esku bakoitzean biderkagai bat eta 10en arteko diferentzia adina hatz makurtzen zuten; makurtutako hatzen kopurua 10az biderkatzen zuten buruz; gero bi eskuetan jaitsitako hatz-kopuruak biderkatu eta azkenik bi emaitza horiek eta 100 batzen zituzten
2. irudia
Maina guzti hauek badaukate bere egiaztapen matematikoa, nahiz eta orduko gizakiak ulertu ez.
3. irudia.
Bitxikeria gisa 9 zenbakiaren biderkaketa-taula eskuz emango dugu. Bi eskuak gure aurrean zabalduz, ezkerretik eskuinera, hatzei 1, 2, 3, ... balioak eman eta gero, biderkagaitzat 9 duen biderkadura kalkulatzeko beste biderkagaiak adierazten duen zenbakiari dagokion hatza makurtu eta emaitza hatz horren alde bakoitzean geratzen diren hatz-kopuruek emango digute; ezker aldekoak hamarrekoak eta eskuinaldekoak unitateak (3. irudia).
Baina goazen orain, lehenengo eragiketa idatziak ikustera. Hasi baino lehen, ordukoak ez eta gaurko zifrak erabiliko ditugula argituko dugu.
Batuketa
Dudarik gabe eragiketarik errazena da; bai teorian bai praktikan. Eragiketa honen historian zeharreko zenbait adibide ikusiko dugu.
4. irudia.
Egyptiarrek bi zenbaki batzeko, 1729 eta 696 esate baterako, batabestearen gainean idazten
zituzten (4. irudia). Gero ikur berdinak bildu eta ordena bateko 10 ikur hurrengo ordenako ikur batez ordeztuz lortzen zuten emaitza.
Beste adibide bat abakoaren eskutik dator. Abakoan, bi zenbaki batzeko biak uharrien bidez idazten ziren, batabestearen atzetik, eta beharrezko laburpenak egin eta gero agertzen zen emaitza. Abako berezi bat, harean zutabeen bidez egindakoa, erabili zuten kalkuluan iaioak ziren hinduek. Zutabe bakoitzean zenbaki bat idazten zuten; zero edo ordena eza adierazteko zutabea hutsik uzten zutelarik. Batuketa beste abakoan bezala burutzen zuten, baina uharrien ordez zenbakiak erabiliz. Hemendik dator, hain zuzen ere, guk orain erabiltzen dugun algoritmoa.
5. irudia.
Hala ere, hinduek beste algoritmo bat, atzerakoi izenekoa, bazeukaten. Hau (ezkerretik hasita zutabeka batzen ziren zenbakiak) bururakoa k zeudenean ezabatzean zetzan (5. irudia).
6. irudia.
XVI. mendean, 1540an, Gemma Frisius-ek algoritmo bat sortu zuen. Zenbakiak handienetik txikienera eta goitik behera idazten zituen eta zutabe bakoitzeko zenbakiak batzen zituen. Honela lortutako emaitza partzialak eskuinetik ezkerrera idatzi eta gero batu egiten zituen (6. irudia).
Ikus dezakezunez algoritmo ezberdinen arteko diferentziarik handiena emaitzen adierazpenean zegoen.
Kenketa
Eragiketa hau interesgarri egiten duena kentzailea kenkizuna baino handiagoa deneko kasua da, baina ez gara horretan sartuko. Kenketaren algoritmoa ez zegoen estandarizatua. Metodo ugari dago eragiketa hau burutzeko. Prestamen-eskaeraren ideia zaharra eta zabaldua da ordea. Metodo, edo ideia, hori erabili zuen Fibonacci-k (Pisako Leonardo) 1202an.
Hala ere, hona prestamena eskatzeari ekiditen dion Columbia algoritmoa ekarriko dugu. Hurrengo adibidean ikusten da 8432-5976 kendura Columbia algoritmoaren arabera nola kalkula daitekeen:
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-818101c86a7e | http://zientzia.net/artikuluak/marie-eugene-dubois/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Marie Eugene Dubois - Zientzia.eus | Marie Eugene Dubois - Zientzia.eus
Marie Eugène François Thomas Dubois, Holandako hegoaldeko Eijsden-en jaio zen 1858. urteo urtarrilaren 28an. eta laurogeitabi urte zituela hil zen Belgikako Halen herrian; 1940. urteko abenduaren 16an.
Marie Eugène François Thomas Dubois, Holandako hegoaldeko Eijsden-en jaio zen 1858. urteo urtarrilaren 28an. eta laurogeitabi urte zituela hil zen Belgikako Halen herrian; 1940. urteko abenduaren 16an. Marie Eugene Dubois - Zientzia.eus Marie Eugene Dubois
Biografiak
arie Eugène François Thomas Dubois, Holandako hegoaldeko Eijsden-en jaio zen 1858. urteko urtarrilaren 28an, azkenean laurogeitabi urte zituela hil zen Belgikako Halen herrian; 1940. urteko abenduaren 16an.
Marie Eugène François Thomas Dubois, Holandako hegoaldeko Eijsden-en jaio zen 1858. urteko urtarrilaren 28an. Gaztetan medikuntza eta historia naturala ikasi zituen eta harez gero anatomia eta geologiarako joera nabarmendu zitzaizkion.
Darwinek 1859. urtean bere eboluzio-teoria argitaratu zuenez gero, gizakiaren jatorriaz zientzilari asko zegoen arduratuta. Gizakiaren lehen arbaso tximino edo antzekorainoko katea osatzeko maila bat falta zitzaien eta Dubois maila hori aurkitzen aritu zen burubelarri.
Darwin bera, Lyell eta Huxley aritu ziren eboluzioaren teoria hautespen naturalaren bidez gizakiari aplikatzen, baina benetako froga bezala harrizko lanabes zahar batzuk eta giza gorputzaren arrasto gutxi batzuk besterik ez zeuden.
1850. urte inguruan Neanderthal gizakiaren eskeletoak aurkitu ziren. Zientzilari batzuek haiek aztertuta (Paul Broca-k esate baterako) haiek giza espezie zahar baten hondakinak zirela zioten, baina beste zenbaitek (Rudolph Virchow-k adibidez) agian istripu edo gaitzen batek deformatutako gizakienak zirela zioen.
Marie Eugene Dubois, gizakiek eta tximinoek izandako eboluzioen maila desberdinak argitzen saiatu zen.
Dena dela, oraingo gizakienak baino lehenagokoen fosilak behar ziren, aldi berean tximinoen antzeko arbasoenak baino eboluzionatuagoak izango zirelarik. Tarteko maila falta zitzaien beraz, eta Dubois irrikitzen zegoen maila huraxe aurkitzeko. Duboisen ustetan, lehen gizakiak oraindik ere tximino asko dagoen lekuetan bizi behar izan zuen; Afrikan eta Asiako hegomendebaldean. Afrikan gorilak eta txinpantzeak daude, eta Asiako hegoaldean orangutana eta giboia. Giboiak kilikatzen zuen gehiena Dubois paleontologoa, Ernst Haeckel-ek zioenez gizakiarengandik hurbilen zegoen tximinoa bera zelako. Geroztik ordea, baieztapen hori ez dela zuzena frogatu da.
1889. urtean armadan zerbitzen ari zela, Holandako gobernuak Java irlara bidali zuen hango fosilak aztertzera. (Ez da ahaztu behar Java garai hartan holandarren kolonia zela). Dubois oso pozik joan zen, noski; bere ametsa horixe bait zen. Urte gutxiren buruan, garezur bat, femur bat eta bi hortz aurkituak zituen. Lehen gizakiaren fosilak ziren haiek dudarik gabe. Garezurra, oraingo tximinoena baino askoz ere handiagoa zen, baina aldi berean oraingo edozein gizakirena baino askoz ere txikiagoa ere bai. Hortzak berriz, gizakiaren eta tximinoaren hortzen tartekoak ziren.
Duboisek hezur haiek zituen izakiari Pithecanthropus erectus (tximino-gizaki zuta) izena ipini zion eta bere xehetasun guztiak 1894. urtean argitaratu zituen. Berebiziko eztabaidak sortu ziren Duboisen lana argitaratu orduko. Izan ere gizakiaren jatorria eta eboluzioa berez oso gai arantzatsuak dira eta garai hartan are eta gehiago. Gainera gizakiaren eboluzioaren urratsak hezur-pusketa batzuetan oinarrituta zehatz baieztatzeak gehiegikeria zirudien.
Geroztik antzeko aurkikuntzak egin dira Txinan eta Afrikan eta poliki-poliki frogak pilatuz gizakiaren jatorrirainoko katemailak zehazterik egon da. Gizakiaren kasuan beraz, eboluzioa teori mailatik frogapen praktikoen mailara pasatzerik egon da. Lan horretan gainera Dubois aitzindaria izan dela ez dago ukatzerik.
Dubois 1895. urtean Europara itzuli zen eta lau urte geroago Amsterdameko unibertsitatean geologi irakasle izendatu zuten.
Duboisek bere bizialdiko azken urteetan aldaketa arraroa izan zuen bere pentsakeran. Zaharturik eta hainbeste eztabaidaz asperturik zegoenean, bapatean bere ikuspegia aldatu egin zuen. Antropologoen komunitatea Javako gizakia edo Pithecanthropus erectus izakia gizakiaren arbasoa zela erabat konbentziturik zegoenean, bera hori ukatzen hasi zen. Behin eta berriz esaten zuen fosil haiek tximinoren baten eskeletokoak zirela eta ez lehen gizakiaren eskeletokoak.
Eugène Dubois azkenean laurogeitabi urte zituela hil zen Belgikako Halen herrian; 1940. urteko abenduaren 16an. Aurten beteko da beraz hil zeneko berrogeitamargarren urteurrena.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e34345528ef1 | http://zientzia.net/artikuluak/ozeanoko-korronteen-aldaketak-berokuntza-areagotu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ozeanoko korronteen aldaketak berokuntza areagotu - Zientzia.eus | Ozeanoko korronteen aldaketak berokuntza areagotu - Zientzia.eus
Negutegi efektua dela eta lurra berotzen ari denez, ozeanoko korronteetako aldaketek ozeanoek anhidrido karbonikoa absorbatzeko duten gaitasuna murriz dezakete ikerlarien ustez.
Negutegi efektua dela eta lurra berotzen ari denez, ozeanoko korronteetako aldaketek ozeanoek anhidrido karbonikoa absorbatzeko duten gaitasuna murriz dezakete ikerlarien ustez. Ozeanoko korronteen aldaketak berokuntza areagotu - Zientzia.eus Ozeanoko korronteen aldaketak berokuntza areagotu
Klimatologia
Negutegi efektua dela eta lurra berotzen ari denez, ozeanoko korronteetako aldaketek ozeanoek anhidrido karbonikoa (negutegietako gas nagusia) absorbatzeko duten gaitasuna murriz dezakete ikerlarien ustez. Anhidrido karbonikoak atmosferako beroa zurgatzen duenez, aipatu gertaerak negutegi efektua areagotu egingo du, feedback prozesu positiboa sorteraziz.
Hamburg-eko Max Planck Meteorologi Institutuko adituek egindako estudio batean, lehen aldiz hartzen dira kontutan ozeanotako zirkulazio orokorraren aldaketei loturiko ondorio dinamikoak.
Aditu hauen ustez, Ipar Atlantikoan itsas maila aurrikusitakoa baino 2 aldiz gehiago igo daiteke, hego ozeanoko leku batzuetan aldiz itsas maila jaitsi egin daitekeelarik.
Ozeanoko zirkulazioa simulatzeko alemaniarrek erabili zuten ordenadore-ereduak, ozeanoko korronteen ezaugarri nagusiak (10.000 urtez gertatutakoak) errepika ditzake. Max Planck taldeak eredua egoera berrira moldatuz bortxatu egin zuen: aireko anhidrido karbonikoaren kopurua bikoizteak sorteraziko lukeen aire-tenperatura aplikatu zuten. Negutegietako gas-emisioak murrizteko ezer egiten ez bada, anhidrido karbonikoa 2030. urterako bikoiztea espero da.
Max Planck taldekoen simulazioan, berokuntza honen ondorioz ozeanoko korronte-aldaketek izugarri eragiten diote ozeanoetako ur-mugimenduari. Zehatzago esanda, azaleko geruza epelagoak latitude altuetan ozeano hondotik azalera ur gazi eta dentsoa dakarren konbekzioa inhibitu egiten du, horrela azalera iristen den ura hoztea (atmosferara beroa botaz) eta ozeano-hondoko korronte hotzak eratzeko berriro hondoratzea oztopatuz.
Aipatu konbekzioa ez egotearen ondorioetako bat hauxe da: azalera ur epela ez igota Ipar Atlantikoan eta hego ozeanoko leku batzuetan airearen tenperatura batezbesteko globala baino gutxiago igotzen da eta itsas gaineko zati batzuetan airea hoztu ere egin daiteke, mundu osoan epeltzen den bitartean. Azken 20 urte honetan batezbesteko tenperatura igo egin den bitartean, Ipar Atlantikoaren gainean jaitsi egin da.
Beharbada Max Planck taldeak egindako estudioaren alderdirik garrantzitsuena, ozeano-hondoko uren eraketa eta munduko ozeanoek anhidrido karbonikoa zurgatzearen arteko loturak aztertzea da. Gaur egun, talde honek dioenez, "botatzen den anhidrido karbonikoaren zati esanguratsua ozeano hondora doa eratu berria den ur-korrontearen bidez... Garraio honen eragina eta biltegiratze-mekanismoa murrizten bada, atmosferako anhidrido karboniko edo karbono(IV) oxidoa gehitu egingo da. Feedback positibo honek ondorio garrantzitsuak izan ditzake etorkizuneko karbono(IV) oxidoaren kontzentrazioaren eboluzioan."
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e2f1ac7e9f5c | http://zientzia.net/artikuluak/hies-aren-kasurik-zaharrena-identifikatu-dute/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hies-aren kasurik zaharrena identifikatu dute - Zientzia.eus | Hies-aren kasurik zaharrena identifikatu dute - Zientzia.eus
HIESak jota hildako lehen pertsonaren kasua 1950.eko hamarkadan erregistratu zen. Manchesterreko Unibertsitateko ikerlariek HIVren ebidentzia, 1959. urtean pneumoniaz hil zen 25 urteko itsasgizon baten ehunetako material genetikoan aurkitu zuten.
HIESak jota hildako lehen pertsonaren kasua 1950.eko hamarkadan erregistratu zen. Manchesterreko Unibertsitateko ikerlariek HIVren ebidentzia, 1959. urtean pneumoniaz hil zen 25 urteko itsasgizon baten ehunetako material genetikoan aurkitu zuten. Hies-aren kasurik zaharrena identifikatu dute - Zientzia.eus Hies-aren kasurik zaharrena identifikatu dute
HIESak jota hildako lehen pertsonaren kasua 1950.eko hamarkadan erregistratu zen. Manchesterreko (Ingalaterrako) Unibertsitateko ikerlariek HIVren (giza inmuno-eskasiaren birusaren) ebidentzia, 1959. urtean pneumoniaz hil zen 25 urteko itsasgizon gazte kaukasiar baten ehunetako material genetikoan aurkitu zuten.
Kaposi-ren sarkoma, HIESaren zeinu kliniko bat.
HIES infekzioaren lehenengo kasuak norvegiar familia bateko hiru partaideena izan zen. HIESaz 1960.eko hamarkadan kutsaturik 1976an hil ziren. HIESaren antigorputzak 1959an Zaire-ko paziente batengandik jasotako odol-laginean aurkitu ziren lehen aldiz, baina kasu horretan ez dago pazientea HIESaren eraginez hil zeneko frogarik.
Aurkikuntza berriak ez du HIESaren epidemiologia berraztertzea eragingo, baina adituen ustez HIESa Afrikan 30 edo 40 urtez egon da gutxienez. Ikerlariek denboran atzerago joanez azterketak egiten badituzte, HIESaren kasuren bat edo beste ager daiteke. HIES infekzioaren frogak lortzeko, Manchesterreko ikerlariek polimerasen katen erreakzioa (PCR) erabili zuten. Teknika honek material genetikoaren kantitate handien arrastoa segitzea ahalbidetzen du —kasu honetan DNA probiralarena—.
Material genetikoa anplifikatuta eta DNA oinarri harturik, bere identitatea zehaz daiteke. Aipatu katen erreakzioaren desabantaila bat kutsatzaileekiko duen sentikortasuna da. Iraganean emaitza faltsuak lortzearen arrazoietako bat hori izan da, hain zuzen ere. Oraingoan, kontu handiz egin dute ikerlariek beren saiakuntza eta ehun-lagin desberdinetan emaitza berberak lortu dituzte.
Zoritxarrez, itsasgizon honi buruzko informazio gutxi daukagu: ez da bere historia medikoa ezagutzen eta ezta 1959. urtea baino lehen bisitatu zituen herrialdeak zeintzuk izan ziren ere.
1.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-88def958ede6 | http://zientzia.net/artikuluak/kontzeptu-teklatua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-10-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kontzeptu-teklatua - Zientzia.eus | Kontzeptu-teklatua - Zientzia.eus
Sarrerarako periferikoetan, teklatu alfanumeriko normalak badu eragozpen handi bat: agindu edo instrukzioak memorizatu egin behar dira eta horrez gain hauek karakterez karaktere tekleatu.
Sarrerarako periferikoetan, teklatu alfanumeriko normalak badu eragozpen handi bat: agindu edo instrukzioak memorizatu egin behar dira eta horrez gain hauek karakterez karaktere tekleatu. Kontzeptu-teklatua - Zientzia.eus Periferikoak
Ordenadorea irakaskuntzan eta beste zenbait arlotan sartzean topatu den arazo nagusienetako bat, gaur egungo periferikoak izan dira. Sarrerarako periferikoetan adibidez, teklatu alfanumeriko normalak badu eragozpen handi bat: agindu edo instrukzioak memorizatu egin behar dira eta horrez gain hauek karakterez karaktere tekleatu. Hau izan da hain zuzen ere pertsona asko, profesionalak barne, ordenadorea erabiltzeko uzkur agertzearen arrazoia.
Beste muga handi bat pantailako aurkezpenak dira. Irakaskuntzan koloreek, grafikoek eta irudiek berebiziko garrantzia dute eta zaila izaten da ordenadore bidez irudi errealak lortzea.
Bi muga hauek kontzeptu-teklatuaren bidez gaindi daitezke. Teklatu honen gainazala launa da. Beraz ez dauka teklaturik eta karaktereak eduki ordez irudiz osatzen da. Irudi hauek teklatuaren gainean ipintzen diren kartulina batzuetan daude irudikatuak eta programa bakoitzarentzat desberdinak dira.
Horrela, anatomia irakasteko programa bat erabiltzean, pantailan ikusi nahi den gorputz-zatiaren izena idatzi gabe nahikoa izango da kontzeptu-teklatuan gorputz-zati horren irudia sakatzea.
Teklatu hau sistema berria da inola ere eta erosoa izateaz gain, informatikaz ezer ez dakitenek ordenadoreari beldurra galtzea sor dezake.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e93faa6e41f4 | http://zientzia.net/artikuluak/zifren-historia-v/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zifren historia (V) - Zientzia.eus | Zifren historia (V) - Zientzia.eus
Sistema hinduak Europaraino heltzeko mila urte behar izan zituen, arabiarrak bitartekari izan zituelarik. Arabiarrak hedatu zirenean herri guztietan zeuden lan greziarrak, filosofikoak, zientifikoak edo literaturazkoak bildu eta arabieratu egin zituzten.
Sistema hinduak Europaraino heltzeko mila urte behar izan zituen, arabiarrak bitartekari izan zituelarik. Arabiarrak hedatu zirenean herri guztietan zeuden lan greziarrak, filosofikoak, zientifikoak edo literaturazkoak bildu eta arabieratu egin zituzten. Zifren historia (V) - Zientzia.eus Zifren historia (V)
Sistema hinduak Europaraino heltzeko mila urte behar izan zituen, arabiarrak bitartekari izan zituelarik. Arabiarrak hedatu zirenean herri guztietan zeuden lan greziarrak, filosofikoak, zientifikoak edo literaturazkoak bildu eta arabieratu egin zituzten.
Sistema berriaren hedapena
Sistema hinduak Europaraino heltzeko mila urte behar izan zituen, arabiarrak bitartekari izan zituelarik.
Arabiarrak hedatu zirenean (VIII-XIII. mendeen bitartean) herri guztietan zeuden lan greziarrak, filosofikoak, zientifikoak edo literaturazkoak bildu eta arabieratu egin zituzten. Leku guztietan liburutegiak eta unibertsitateak eratu ziren. Bagdad, Damasko eta geroago Alkairo, Kairuan, Fez, Granada eta Cordoba hiriak zientzigune bihurtu ziren berehala.
Europan, aldiz, XI. mendera arte krisialdia bizi izan zen; politikan zein zientzian. Esaterako, aritmetika teorikoa irakasteko Geresa-ko Nicomaco (K.o. II. mendea) greziarraren lan matematiko kaxkar batek iradokitako eta Boecio (K.o. V. mendea) latindarrarena omen zen lan bat erabiltzen zen. Aritmetika praktikoari dagokionez, zenbakikuntza erromatarra eta abakoa maneiatzen zituzten.
Arabiarrek, hasieran, zenbakikuntza alfabetiko greziarra eta hebraitarra bereganatu eta beren 28 letrako alfabetora moldatu zituzten. Bestalde, babiloniarren posizio-sistema hirurogeitarra eta zeroa berreskuratu ziren. Baina hinduen sistema merkatal erlazioen bitartez ezagutu zutenean, oso-osorik hartu zuten.
Arabiarrak ez ziren horretan geratu, eta kulturari ekarpen ederra egin zioten. Antzinako lanak bildu eta itzultzean zenbait iruzkin egin zuten. Horrez gain matematikari greziarren sistematizazio-zurruntasuna zientzia hinduaren praktikotasunarekin elkartu zuten.
Matematikari arabiar-islamiarren artean Mohamed Ibn Mussa al-Khowarizmi (780-850) samaniarra aipatu behar da. Bere bi liburuengatik da ezaguna. Lehenengoan aritmetikaz ari da eta bertan sistema hindua azaltzen du, adibide eta guzti. Geroago mendebaldeko Europan arrakasta osoz zabalduko zen. Izan ere egilearen izen latindarra Alchoarismi Æ Algorismi Æ Algorismus Æ Algorismo Æ Algoritmo, sistemaren sinonimo bihurtu zen. Bigarren lanean zientzia algebraikoa tratatu zuen. Hau ere ospetsua izan zen. Lan honen izenburua aljabr hitzaz hasten zen. Ekuazio batean bi ataletan gai positiboak uzteko gaiak atalez aldatzen zituzten eragiketa bietako batek izen hau dauka.
Arabiarrek hinduen sistema bereganatu zutenean, zifrak kopiatzea besterik ez zuten egin. Kopisten eskuetatik pasa eta gero itxuraz aldatu egin ziren.
Itxuraz aldatzeko arrazoi bat idazkeran aurkitzen da; zutabeka idazten bait zuten, ezkerretik eskuinera. Irakurtzeko 90°ko bira, erloju-orratzen norantzan, ematen zioten. Nolanahi ere, probintzia arabiarretatik zabaldu ziren zifrak izan ziren, beraiek zifra “hindi” deitzen zietelarik.
Baina gure zifrak ez datoz zuzenean hauetatik; mendebaldeko arabiarren zifretatik baizik. IX. mendean inperio arabiar-musulmana hautsi egin zen, iparmendebaldeko Afrika eta Iberiar Penintsulako eskualde musulmana Bagdad-eko kaliferritik at geratu zelarik. Hala ere, erlazioak ez ziren eten; batez ere Mekarainoko erromesaldiengatik, merkatal elkartrukeengatik, gerrengatik eta populazioaren migrazioengatik. Ekialdeko arabiarrek mendebaldekoei irakatsi zieten hinduen sistema. Eskualde honetan zifrek bilakaera ezberdina izan zuten.
Hauei zifra “ghobar” (hauts-zifrak) deitzen zieten, kalkulu-tauletan zifrak idatzi ahal izateko barreiatzen zuten hautsagatik. Itxurazko aldaketa hau mendebaldeko kopisten tankera grafikoari zor zaio.
Arabiarrek hinduen sistema ezagutu bezain laster bereganatu zuten bitartean, europarrek onar zezaten mendeak igaro behar izan zuten. Garai hartako Europan, Inperio erromatarraren deuseztapenetik Erdi Aroaren amaiera bitartean, kalkulua (abakoaren bidezko kalkulua) pribilegiatuen esku zegoen. Hala ere, mendebaldeko herritarrek sistema hinduaren abantailak lor zitzaketen Gerbet d’Aurillac mojeari esker; 999. urtean Silbestre II.a izenez Aita Santu izendatu zutenari esker hain zuzen. Gerbert komentuan matematika eta astronomia ikasia zen. Iberiar Penintsulan zegoela arabiarrengandik zenbaki-sistema eta kalkulu-metodoak ikasi zituen. Reims-eko elizbarrutiko eskolako zuzendari izanik bere ikasketak aplikatzen saiatu zen. Baina, tamalez, zifrak (zero salbu) sartzea besterik ez zuen lortu. Zutabezko abakoetan uharriak zifrez ordezkatu ziren, baina abako haietan zeroa ez zen beharrezkoa.
Arabiarrekin gertatu zen bezala, Europan ere zifrak desitxuratu egin ziren arrazoi ezberdinak medio; fantasiaz idazteagatik, buruz behera edo zeharka kopiatzeagatik, etab.engatik.
Gurutzadak pasatakoan jatorrizko grafiak berreskuratu ziren. XIII. eta XIV. mendeetatik aurrera gaurko itxura hartu zuten. Gutenbergen inprentak betirako finkatuko zituen zifren itxurak. Gurutzaden helburua zientzia eta kultura birkonkistatzea ez bazen ere, hori izan zen emaitzetako bat. Lurralde Santura joan ziren gurutzatuak bertako kulturaz jabetuta itzuli ziren. Gurutzatuek bestalde, musulmanekin merkatal eta kultur elkartrukeak izan zituzten. Hauei esker sistema hindua Europara sartu zen.
Mediterranio itsasoaren beste aldean, Iberiar Penintsulan, XI. mendearen amaieraz gero kultur elkartrukeak indartu egin ziren itzultzaileen lanei esker. Orduan lan guztiak latinera itzultzen hasi ziren kristauak.
Giro hartan matematikari italiar bat nabarmendu zen: Pisa-ko Leonardo; “Fibonacci” goitizenekoa. Afrika musulmanean eta Ekialde Hurbilean ibili zen, bertan arabiarren sistema ikasi zuelarik. Geroztik 1202. urtean Liber Abaci (Abakoaren tratatua) izeneko lana aurkeztu zuen, non zifra-kalkuluaren erregelak azaltzen bait zituen. Hemendik aurrera kalkulu berriaren zaleak ugaldu egin ziren. Hala ere, garapena urrun zegoen.
Bi arrazoi nagusi zeuden kalkulu berria onar ez zedin. Alde batetik antzinako kalkuluaren “jabeek” bere bizimodua arriskutan ikusten zuten. Bestalde Eliza zegoen, zeinak zientziaren garapena bere dogmen menpean egoteko eskatu bait zuen. Arabiarren kalkuluaren erraztasuna Satanas-i leporatu zioten.
Zero eta zifra hitzen etimologiak ere lagunduko digu. Zero hitza sanskritozko sifr (huts, hinduen sunya) hitzetik dator. Fibonacci-k bere Liber Abaci lanean zephirum izena eman zion, geroago zefiro bihurtu zen eta 1491. urtetik aurrera zero geratu zen. Baina sifr hitzetik zifra hitza ere badator. Bere latinezko transkripzioak Sifra, Cifra, Cyfra, Tzyphra, Cifre, Cyfre, etab. dira. Hasiera batean hitz honek zeroaren esanahia izan zuen. Hori ulertzeko Elizak ezarritako girora bueltatu behar da. Zifra arabiarrak erabiltzea garai batean debekaturik egon zen. Bestetik jendeak sistema ezkutuan erabiltzen zuen eta “zifra” izenez aipatzen hasi zen, bi esanahiak (zero eta zifra) nahastuz. Adituak jatorrizko esanahia mantentzen saiatu ziren, baina ez zuten lortu.
Zientzilariak berehala agertu ziren sistema berriaren alde. Merkatari, bankari, funtzionari eta oro har atzerakoiei aldiz, asko kostatu zitzaien abakoa uztea. Egoera hau Erdi Aro eta Errenazimentuan zehar XVII. eta XVIII. mendeetara arte mantendu zen administraziotan.
Amaitu ote?
Azkenik eta oztopoz beteriko historia luze baten ondoren, gure sistema osatu egin zen. Baina bukatu al da zifren historia? Hala uste dugu bederen. Ordenadoreak agertu direnean zifren grafia aldatu arren, beraien agitura ez da mugitu. Beste oinarriez, 12 edo 2 (ordenadoreena) oinarriez esaterako, pentsa genezake. Hala ere sistema ez litzateke aldatuko. Posizio-printzipioak, zeroak eta kalkulu-erregelek iraungo lukete.
Crô-Magnon gizakiaren garaitik gizaki modernora arte garunean ez da oinarrizko aldaketarik egon; aberastasun kulturala baizik. Leopoldo Kronecker matematikariak esan zuenez: “Jainkoak zenbaki arrunta sortu zuen; gainerakoa gizakien lana”. Edo Lichtenberg filosofo alemaniarraren hitzetan: “Gizakia, hasieratik hasi zen: magnitude oro bere buruaren berdina da; eta Eguzkia eta izarrak neurtzeraino heldu zen”.
Beste munduetako izakien bisitaren teoriak huts egin du arlo honetan. Hain azkarrak baziren, hona etorriz gero zergatik ez zizkiguten posizio-zenbakikuntza eta zeroa utzi?
Zifretaz ez dagoela Babel-eko dorrerik esan behar dugu. Mundu osoan lau mila hizkuntza baino gehiago eta alfabetoak dozenaka dauden bitartean, gaur egun zifra hinduen sistema herri guztiek onartu dute.
Sistema honek kalkulagailuen eta informazioaren tratamenduaren sorrera eta garapena bideratu du. Hori beste sistemekin ez zatekeen gertatuko. Hasieran Vinci-ko Leonardo, Pascal, Leibniz, Babbage,... (mekanika) geroago Hallerith, Torres Quevedo, Arken,... (elektromekanika) eta azkenik Turing, Atanasoff, Von Neumann,... (elektronika) zientzilariek egindako lanari zor diegu hori.
Zifrekin batera zenbaki-kontzeptua eta idazkera matematikoa garatu ziren.
Denbora luzez ezin ziren zenbaki negatiboak idatzi; ezta 4 - 7 bezalako kendurak ere. Zero kontzeptuak eman zuen aukera hori.
Beste lorpen bat, ezberdin ziren kontzeptu batzuk zehaztea eta batzea izan da. Esate baterako, zatikiak. Antzinatik ezagutzen dira. Egyptiarrek zatiki jatorrizkoak (zenbakitzailea 1 denean) bakarrik ezagutzen zituzten. Babiloniarrek zatikiei idazkera arrazionala eman zieten, zatiki hirurogeitarrak sortuz. Greziarrek, beren zenbakikuntza alfabetikoaren ezintasuna zela eta, babiloniarren sistema hartu zuten. Idazkera modernoa hinduei zor diegu eta marraren asmakizuna arabiarrei.
Geroago, zatiki hamartarren (zatitzailea hamarren berredura denean) aurkikuntzaren ondorioz, komaren eskuinaldean zifrak idatz zitezkeela ikusi zen. Europan, Simon Stevin belgiarra izan zen lehenengoa, 1582. urtean 713,794 zenbakia idazteko 713 (0) 7 (1) 9 (2) 4 (3) idatzi zuelarik. Hamar urte geroago Jost Bürgi suitzarrak 713 794 idatzi zuen. Urte berean Magini italiarrak zirkunferentziatxoa puntu batez ordezkatu zuen 713.794 idatziz. Eta gaurko komari dagokionez, Wilbord Snellius nederlandarrak asmatu zuen XVII. mendearen hasieran: 713,794. Zatikien idazkeraren arrazionalizazioak neurtzeko sistema hamartarraren asmakuntza erraztu zuen.
K.a. VI. mendea baino lehen matematikari greziarrek zenbaki irrazionalen existentzia ezagutzen zuten erro 2, erro 71, ... Pitagorikoak zenbaki hauek ezkutatzen saiatu ziren (jainkoak ez haserretzearren), baina geroago agerian azaldu ziren “neurtezin” izenez. Hala ere, zenbaki-sistemen akatsak zirela eta ez ziren ondo definitu. Matematikari europarrak, aurrerapenez baliaturik, zenbaki hamartar bukaezinak (zeintzuetan zifrak errepikatzen ez ziren) zirela konturatu ziren. Horrela, zenbaki razionaletatik bereiztea lortu zuten. Geroztik zenbaki algebraikoen eta zenbaki transzendenteen kontzeptua sortu ziren. Gaur ondorengo bereizketa egiten da:
Zenbaki irrazionala: lehen mailako koefiziente osodun inongo ekuazioren soluzio ez dena: , e, erro 7, erro 10, ...
Zenbaki algebraikoa: koefiziente osodun eta ekuazio algebraiko baten soluzio dena: 2, erro 2, erro 7, ... x -2 = 0, x 2 - 2 = 0, x 3 - 7 = 0,... ekuazioen soluzioak dira.
Zenbaki transzendentea: koefiziente oso edo zatikiduna eta inongo ekuazioren soluzio ez dena: , e, log 2, cos 25°,...
Sistema berrian edozein zenbaki arrunt idatz badaiteke ere, idazkera berezia onartu dute zientzilariek: 1000 = 10 3 ; 100.000 = 10 5 ; 82765900000000000 þ 827659 x 10 11 edo koma higikorraren idazkera erabiliz 8,27659 x 10 16 .
Sistema berriarekin galdera bat plazara daiteke: zein da idatz daitekeen zenbakirik handiena? Galdera honen ondorioz infinituaren kontzeptua sortu zen. Gaur infinitua ikurraz adierazten dugu. John Wallis ingelesak erabili zuen 1655. urtean lehenengo aldiz. Infinituaren kontzeptu fisiko eta matematikoa bereiztu egin behar dira. Fisikoki neurtu den baliorik handiena 1042 izan da. Beste gauza batzuen artean unibertsoan dauden protoi eta neutroien kopurua da.
Matematikariak urrunago joan dira eta zenbaki transfinituak asmatu dituzte. Hauetako lehena, ¿ 0 (aleph-zero) da ( ¿ alfabeto hebraitarraren lehenengo letra da). Honek zenbaki arrunten, zenbaki bakoitien, zenbaki bikoitien, zenbaki razionalen eta abarren kopurua adierazten du.
Algebraren aurrerapena ahalbideratu zuten bi aurkikuntzak, zifren sistema berria eta idazkera sinboliko lineala izan ziren. Azken honen asmaketa (1591) François Vièteri zor diogu. Viètek algebraren orokorpena ekarri zuen zenbaki ezezagunak x, y,... letren bidez adierazi zituenean. Honek algebra eta pentsamendua objektu konkretuen menpetik askatu zituen eta arrazonamendu abstraktura hurbiltzen lagundu zuen.
Ikurrei gagozkielarik, Erdi Aroan (-) zeinua minus eta (+) zeinua più hitzez izendatu ziren. Hitzak gero ñ eta p ikurrez ordezkatu ziren, 1489. urtean Ricardo Widmann alemaniarrak lehenengo aldiz erabili zituen ikur ezagunak (+, -) onartu arte. 1557. urtean Robert Recorde ingelesak = ikurra asmatu zuen; Thomas Harriotek ezberdintasunetako eta ikurrak 1631. urtean; William Oughtred-ek x (biderkaketa) XVII. mendearen hasieran eta (erro karratua) ikurra (R letratik eratorria) Christoph Rudolfek sortu zuen 1525. urtean.
Hemen bukatzen da zifren historiatxo hau; gizakiaren historia orokorraren zati txiki bat baino ez dena hain zuzen.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-af0267f98a28 | http://zientzia.net/artikuluak/izpi-kosmikoak-menperatu-nahian/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Izpi kosmikoak menperatu nahian - Zientzia.eus | Izpi kosmikoak menperatu nahian - Zientzia.eus
Badira 80ren bat urte izpi kosmikoak aurkitu zirenez geroztik. Gaur egun beraien izaera ondo samar ezagutu arren, iturrriaren auzia puri-purian dago zientzilarien artean. Nondik datoz izpi kosmikoak?
Badira 80ren bat urte izpi kosmikoak aurkitu zirenez geroztik. Gaur egun beraien izaera ondo samar ezagutu arren, iturrriaren auzia puri-purian dago zientzilarien artean. Nondik datoz izpi kosmikoak? Izpi kosmikoak menperatu nahian - Zientzia.eus Izpi kosmikoak menperatu nahian
Astrofisika
Badira 80ren bat urte izpi kosmikoak aurkitu zirenez geroztik. Gaur egun beraien izaera ondo samar ezagutu arren, iturriaren auzia puri-purian dago zientzilarien artean. Nondik datoz izpi kosmikoak?
Izpi kosmiko primarioen batezbesteko energia 2.10 10 eV-ekoa da. Seguru asko, %10ak ez darama aipaturiko energia baino handiagorik eta berauen artean badago 10 20 eV-eko energiadunik. Dena den, atmosferara segundoko 10 13 izpi kosmiko primario sartzen badira ere, Lurrak bide honetatik jasotzen duen energia segundoko izarretatik jasotzen duenaren parekoa da.
XX. mendearen hasieran zientzilariek ordurarte detektatutakoa baino erradiazio indartsuagoa bazela iragarri zuten. Fisikariek, oro har, ziurtzat eman zuten erradiazio berri hura Lurraren gainazaleko substantzia erradioaktiboek sortua zena. Victor Franz Hess erabat ados egon ez eta erradiazioaren jatorria jakiteko asmoz, 1910.ean globo batean bere tresneria sartu eta atmosferan zehar 6.000 m-raino igo zen, gero eta gorago igo ahala erradiazio berriaren intentsitatea handiagotu egiten zela konturatu zelarik. Saio batzuk egin ostean erradiazioaren sorburua ez zegoela Lurraren gainazalean ondorioztatu zuen eta Lurra kanpoko espaziotik zetorrela iradoki zuen.
Hurrengo urteetan zehar V.F. Hess-en emaitzak baieztatu egin ziren, Lurraz kanpoko unibertsotik zetorren erradiazioa zela agerian utziz. Guzti honegatik Robert A. Millikan-ek 1925.ean kosmotiko erradiazio ezezagun honi izpi edo erradiazio kosmiko izena eman zion.
Ondoren, izpi kosmikoen izaera nolakoa zen ezagutzea planteatu zen. Baina, zeregin honetan fisikariek arazo birekin, besteak beste, egin zuten topo. Batetik, izpi kosmikoak lurrera heltzen direnean atmosferako nukleo eta molekulen kontra talka egiten dute eta partikula gehiago sortzen dira. Berauetako batzuk, Lurraren gainazalerantz jaitsi ahala desintegratu egiten dira eta beste batzuek, ostera, talka gehiago pairatzen dute partikula-mota gehiago sortuz.
Beraz Lurraren gainazalean talkak eta desintegrazio-produktuak (erradiazio sekundarioa) detektatuko genituzke eta ez jatorrizko erradiazio kosmikoa (erradiazio primarioa). Beraz behaketa zuzenik egin nahi izanez gero, atmosferaren goi aldera globoak, koheteak edo satelite artifizialak bidali edota mendi-gailurretan laborategiak jarri beharko lirateke. Beronetarako, egia esanda, 1910.ean Victor Hess-ek ez zuen behar bezalako teknologiarik eta hainbat urte pasatu ziren harik eta fisikariek teknologia egokiaren bidez erradiazio kosmikoaren izaera zehaztu ahal izan zuten arte.
Millikan fisikari ezagunak eman zien izena izpi kosmikoei.
Bestetik, fisikariek beste arazo bati egin behar izan zioten aurre: erradiazio kosmikoaren intentsitatea oso txikia denez, informazioa lortzeko detektagailu onak behar zituztela. Gogora dezagun gaur egun erabiltzen diren detektagailuak, gero ikusiko dugunez, Lurraren gainazaleko hainbat metrotako zirkuluan zehar sakabanatzen direla.
Hortaz, zientzilariak zeharkako metodoez baliatu ziren. Lurraren gainazalean eta mendi-tontorretan produktu sekundarioak detektatzeko eta berauen izaera (energia, masa, abiadura, kopurua, ...) aztertzeko tresnak jarri zituzten, lortutako emaitzetatik erradiazio primarioaren ezaugarriak jakin ahal izan zituztelarik. Meteoritoetatik ere informazio ugari lortu zuten.
Meteoritoak espazioan zehar higitzen direnean izpi kosmikoen eragina jasaten dute. Partikula batzuek efektu erradiaktiboak sortzen dituzte eta beste batzuek, aldiz, ionizazio-prozesuak sorterazten dituzte. Metodo kimikoen bidez efektuok aztertzen dira eta izpi kosmikoei buruzko informazioa lortzen da.
Hau horrela izanik, teoria bi plazaratu ziren. Robert A. Millikan-en ustez erradiazio kosmikoa ordurarte detektatu ziren fotoi guztiek baino energia handiagoko fotoiek osatzen zuten. Baina, ez zuen frogatzerik izan. Bestalde, Holly A. Compton fisikari amerikarraren aburuz izpi kosmikoak partikula kargatuak ziren eta Lurraren alde desberdinetan egin zituen saioetatik intentsitatea latitudearen arabera hazi egiten zela egiaztatu zuen, hots, ekuatorean ahulagoa zela poloetan baino, partikula kargatuak baziren espero zitekeenez.
1935. urtean Bruno Rossi-k, izpi kosmikoek Lurraren eremu magnetikoaren eraginpean jasandako desbidazioetan oinarrituz, izpi kosmikoak positiboki kargaturiko partikulaz osaturik zeudela frogatu zuen. Nolanahi ere, fisikariek erradiazio kosmikoa zein partikula-motak osatzen zuten jakin nahi zuten eta, esan bezala, 30.eko hamarkadaren azken aldera tresneria egokia lortu zenean 21 km-ko altueraraino heldu ziren, atmosferaren % 97 atzean utzita. Ikerketa hauen ondorioz izpi kosmikoen osakera jakin ahal izan zen: erradiazio primarioaren % 77 protoiz osaturik zegoen eta gainerakoa heliotik uranio bitarteko elementuen nukleoek (nukleoak zenbat eta pisutsuagoak izan, orduan eta urriago dira), elektroiek, gamma izpiek eta neutrinoek osatzen zuten. Argiaren abiaduran higitzen ziren eta energia izugarria zeukaten; 10 5 -10 10 eV bitartekoa alegia.
Ostean, atmosferan zehar erradiazio sekundarioa nola sortu eta garatzen zen ikertu zen. Erradiazio kosmiko primarioaren nukleo batek 20 km-ko altueran atmosferako oxigeno eta nitrogeno-nukleo baten kontra talka egitean pioi izeneko partikula-kopuru bat, gamma izpiak eta nukleo-zatiak sortzen dira. Sorturiko pioi-kopurua eta nukleo-zatiena erradiazio primarioaren energiaren menpe daude, hau da, izpi kosmiko primarioak zenbat eta energia handiagokoak izan, orduan eta pioi-kopuru handiagoa eta nukleo-zati gehiago sortzen da. Nukleo-zati eta pioi hauek (erradiazio sekundarioa) atmosferako nukleoen kontra talka gehiago jasaten dute, nukleo gehiago eta pioi gehiago (erradiazio tertziarioa) sorteraziz.
Berauek talka gehiago pairatuko dute eta horrela prozesu biderkatzaile honen ondorioz partikula-jauzia gertatuko da. Izpi kosmikoen energia handia izatekotan partikula-jauzi honek partikula asko izango ditu eta zenbait kilometrotako zabalerakoa izango da. Hiru pioi-mota haude: + , - eta 0 . Ezegonkorrena pioi neutroa da eta berehala desintegratzen da energia handiko fotoiak sortuz. Berauek, duten energia itzela dela eta, elektroi-positroi bikoteak sortzen dituzte. Aitzitik, pioi positiboek eta negatiboek duten energiaren arabera jokaera desberdina hartzen dute.
Lurrak bere inguruan sortutako eremu magnetikoak izpi kosmikoetatik babesten gaitu. Lurreko eremu magnetikoan partikula kargaturen bat sartzen denean desbidatua izaten da iparralderantz edo hegoalderantz kargaren zeinuaren arabera. Dena den, partikula kosmiko energetikoenek eremu magnetikoa zistu bizian zeharkatzea lortzen dute.
Energia moderatukoak izanez gero, zenbait metro ibili ostean desintegratu egiten dira muoiak eta neutrinoak sortuz. Energia handikoek, aldiz, beste honenbeste edo gutxiago ibili ostean nukleoren batekin interakzionatzen dute, pioi gehiago sortuz eta nukleoa apurteraziz. Beraz, ez dezagun espero Lurraren gainazalean partikula-jauzialdian zehar sorturiko pioietako baten bat detektatzerik.
Muoiek ez dute materiarekin interakzionatzen eta ezegonkorrak izan arren daramaten abiadura ikaragarriaren zioz ez dira desintegratzen eta itsas mailaraino heltzen dira. Areago, muoi energiatsuenak meategi sakonetan detektatu dira. Beraz, Lurraren gainazalean erradiazio kosmikoa desintegrazio-produktuez osaturik dago; muoi, elektroi, neutrino eta gamma izpiez.
Baina nondik datoz izpi kosmikoak eta nola lortzen dute hain energia handia? 1935.aren inguruan izpi kosmikoekiko zirrara piztu zen eta hainbat ikerlari sartu zen buru-belarri zeregin horretan.
1938.ean Pierre Auger fisikari frantziarrak eta bere ikerkideek Geiger detektagailu batzuen bidez Lurraren gainazalera iritsitako erradiazio sekundarioaren izaera aztertu zuten eta 10 15 eV-eko energiadun izpi kosmikoak detektatu zituzten. Are gehiago, izpi kosmikoen osagai diren partikula batzuek energia handiagoa izango zutela iradoki zuten. 1948.ean Massachusetts-eko Teknologi Institutuko Robert W. Williams-ek detektagailu hobeak erabiliz izpi kosmikoen ikerkuntzan aurrerapauso handia eman zuen eta 10 16 eV-eko energiadunik aurkitu zuela plazaratu zuen.
Azken urteotan astrofisikariek iragarri dutenez Cygnus X-3 izar bitarrak emitituriko izpi kosmikoak detektatu dituzte. Izpi hauek 10 15 eV-eko energiaraino azeleratuak dira izar bitarraren eremu magnetiko handiaren eraginez.
Izpi kosmikoen energiaren auziarekin batera, iturburugaien inguruan hasi ziren lanean. 1949an R.D. Richtmeyer-ek eta Edwa-rd Teller-ek eguzkitik zetozela proposatu zuten eta batezbeste 3.10 4 eV-ekoak zirela, erupzioaren intentsitatearen eta indarraren arabera 10 9 eV-eko energiaraino heldu ahal izanik ere. Dena den, 10 16 eV-ekoak detektatu zirenean kolokan jarri zen Richtmeyer-en eta Teller-en teoria. Beraz, izar batzuk izpi kosmikoen partikulen ekoizpenari dagozkionez eguzkia baino oparoagoak zirela ondorioztatu zen. Esaterako, nobak eta supernobak.
Noben eta supernoben teoriaren arabera izar masatsu batzuk lehertu eta beren masa gehiena botatzen dute espaziora itzelezko abiaduraz eta energiaz. Hala ere, honek ez du izpi kosmikoen energiaren arazoa ebazten. Eguzkia 10 9 eV-eko energiako partikulak ekoizteko gauza bada, ez da harritzekoa supernoba edo noba bat energia handiagokoak sorterazteko gai izatea, baina sekulan ez 10 16 eV-ekoak sorterazteko.
Enrico Fermi-k 1951.ean beste ideia bat, 1933.ean H. Swarm-ek plazaratu zuenaren antzekoa, proposatu zuen. Beronen arabera, partikula guztiek ez zuten honelako energia ikaragarririk eraketaunean eta ekoiztu bezain laster Galaxiaren eremu magnetikoak azelerarazten zituen, horrela beren hasierako energia handiagotzen zelarik. Berak egindako kalkuluen arabera gure galaxiaren kasuan 10 17 eV-eko energiadunik izatekotan nahikoa energia izango lukete eremutik alde egiteko.
Eguzki-garrak. Eguzkia izpi kosmikoen iturri da.
Bien bitartean, 1957an Pietro Bassi-k eta Bruno Rossi-k 5.10 18 eV-ekoa detektatu zutenean unibertsoan erradiazio kosmiko energiatsuagoa sortzen zuen beste iturriren bat izango zela pentsatu zen. Beste hitzetan esanda gure galaxia izpi kosmikoen iturri bakarra balitz, 10 17 eV-eko energia baino handiagorik ezin liteke espero. Hala ere, batzuetan energia handiagoak detektatu dira; 10 19 eV-erainokoak bai gutxienez. Egin daitekeen hipotesi bakarra honako hau da: ikaragarrizko energia duten partikula hauek, gure galaxiarena baino eremu magnetiko handiagoa dutenetan sortzen dira. Galaxia hauek lehertu, kolapsatu edo, normalean, supernoba arruntek baino askoz aldaketa katastrofikoagoak pairatzen dituzte, katastrofe galaktiko hauek izugarrizko energi kantitatea eta benetako izpi kosmikoen oldeak milaka milioi eV-eko eskualdean askatzen dituztelarik.
Partikula superenergetiko hauek, beren galaxia amatik jaurtikiak izan ondoren, materi zatiren batekin talka egin gabe izarrarteko espazioa zeharkatu, kasualitatez gure galaxian zehar pasatu eta gure planetari erasotzen diote.
60.eko hamarkadan pultsareak aurkitu zirenean energia handiko izpi kosmikoen ekoizlea aurkitua zela pentsatu zen. Pultsareak oso azkar biratzen duten neutroi-izarrak dira eta biraketa-energia handia dutenez beren eremu magnetikoa oso indartsua da; 10 12 gauss-ekoa alegia. D. Kulsrud, F. Gunn eta W. Ostriker-ek egindako kalkuluen arabera, 10 19 eV-eko energiaraino izan daitezke azeleratuak pultsarearen inguruan dauden partikula kosmikoak.
1962an 10 20 eV-ekoa detektatu da eta energia handiagokoa izan daitekeela ere uste da gaur egun. Adituen eritziz 10 16 eV-etik beherako erradiazio kosmikoa gure galaxian kokaturiko iturriek (nobek, supernobek eta pultsareek) ekoiztua da eta energia handiagokoak, aldiz, irratigalaxiek, kuasareek edo izar magnetikoek sortuak dira; berauetan fenomeno bortitzagoak gertatzen bait dira.
1990.eko hamarkadan espaziora bidaliko diren sateliteen bidez izpi kosmikoei buruzko informazioa lortu ahal izango da.
Ikerlariek ez dute amore eman eta gaur egun partikula kosmikoen auziari aurre egiteko saio-mordoxka diseinatzen hasiak dira. Estatu Batuetako Dugway-ko zentru militarreko ikertokian diharduten Utah, Michigan eta Chicagoko Unibertsitateetako ikerlarien ustez, munduko izpi kosmikoen behatokirik onena bertokoa da; duten tresneriaren bidez 10 20 eV-eko izpi kosmiko energiatsuak detektatu ahal izango bait dira. Detektagailu bakoitzak 67 ispilu eta 880 fotobiderkatzaile izango ditu eta edozein norabidetatik etor litekeen izpi kosmikoa detektatu ahal izango du.
Ispilu bakoitzak atmosferako nukleoen eta partikula kosmikoen arteko talken ondorioz sortutako argi ahula isladatu ostean fotobiderkatzaileak jasoko du eta pultsu elektriko bihurtuko du. Pultsu elektrikoen intentsitatearen arabera, ordenadore batek partikula-jauzia eratuko du, izpi kosmiko primarioak atmosferara sartzean zekarren norabidea jakin ahal izango delarik. Guztira 36 detektagailu erabiliko dituzte eta 100 m-ko diametrodun zirkuluan zehar sakabanaturik egongo dira.
Bestalde, lurrazpian Michigan-eko Unibertsitateko ikerlariek egindako beste detektagailu-xorta bat ipiniko dute muoi energiatsuak detektatzeko. Proiektu honen zuzendari den Jim Cronin-en arabera, 60.eko hamarkadatik izpi kosmikoen ikerkuntzan ez da erakarpen handirik egin, banakako saio batzuk ezik, eta bada behar bezalako ikersaio seriorik egiteko garaia. Jim Croni-nen aburuz, Dugway-ko behatokian lortuko diren emaitzetatik izpi kosmikoei buruzko oinarri zientifiko sendoak eskuratuko dira. Hala bedi.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-af0ebd13174f | http://zientzia.net/artikuluak/parisetik-irunera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Parisetik Iruñera - Zientzia.eus | Parisetik Iruñera - Zientzia.eus
Sarrera-hitzaldia, gaur egun Parisen bizi den emakume ikerlari baten esku utzi zen; Mari Jesus Esteban-en esku. Mikrofonoa hurbiltzeko aukera izan genuenean, ondoko elkarrizketa hau izan genuen berarekin.
Sarrera-hitzaldia, gaur egun Parisen bizi den emakume ikerlari baten esku utzi zen; Mari Jesus Esteban-en esku. Mikrofonoa hurbiltzeko aukera izan genuenean, ondoko elkarrizketa hau izan genuen berarekin. Parisetik Iruñera - Zientzia.eus Parisetik Iruñera
Unibertsitateak
UEUk Iruñean antolatu duen hamabostaldia bukatu denean, bertako berri sailez sail errepasoa emanda adieraztea interesgarria izaten da. Sarrera-hitzaldia, gaur egun Parisen bizi den emakume ikerlari baten esku utzi zen; Maria Jesus Esteban-en esku, hain zuzen ere. Mikrofonoa hurbiltzeko aukera izan genuenean, ondoko elkarrizketa hau izan genuen berarekin.
Elh.- Zure bizitzari buruzko zenbait zehaztasun (non jaio zinen, etab.) emango al zeniguke?
M.J.E.- Jaio, Barakaldon jaio nintzen orain 34 urte, eta gero bizi Burgosen bizi izan naiz zazpi urte bete arte, eta gero Basaurin. Matematika Leioan ikasi nuen. Gero tesia egitera Parisera joan eta han gelditu nintzen.
Elh.- Eta Parisera noiz joan zinen?
M.J.E.- Orain 12 urte, 1978an. Tesia egiteko asmoz joan nintzen hiru urterako edo, eta gero gauzak nola suertatu ziren ikusita han gelditu nintzen.
Elh.- Zein izan zen tesia Parisen, eta ez Leioan, egiteko arrazoia?
M.J.E.- Leioan ez zegoen batere posibilitaterik momentu hartan. Orain pixka bat errazagoa da, baina tesia Leioan egitea eta matematikaz egitea ez da erraza. Kontua Madrilera edo Parisera joatea zen eta nik nahiago nuen Parisera, aukera gehiago daudelako. Gainera beka bat eman zidan gobernu frantsesak eta hara joan nintzen.
Elh.- Parisen tesia bukatu eta ondoren zer?
M.J.E.- Tesia bukatu ondoren ikerkuntz arloan lanpostu ona eman zidaten berehala eta orduan nahikoa tentagarria zen. Hasteko, gelditu egingo naiz pixka bat gehiago pentsatu nuen, tesia amaitu eta gero nahikoa zaila da segitzea eta segitu egin nuen eta gero hango batekin ezkondu nintzen eta...
Elh.- Eta zuk zehatz-mehatz zertan egiten duzu lan: klasean bakarrik, klasean, ikerketan...?
M.J.E.- Nire lanpostua ikerketarako bakarrik da. Batzuetan klaseak ematen ditut nik nahi dudalako, baina nire lana ikerlana bakarrik da.
Elh.- Zuk nola ikusten duzu: ikerlariek irakasle izan behar dute aldi berean edo postu bereziak egon beharko lukete ikerlarientzat eta irakasleentzat? Hemen unibertsitatean eztabaida egoten da horren inguruan.
M.J.E.- Frantzia ez da leku bakarra, baina bada bertan ikerkuntzarako erakunde bat (klaserik eman beharrik gabe) eta normalean irakasleek egiten dituzte ikerketak. Nire ustez hobe da klaseak ematea, irakasle izanik aldi berean ikerketak egitea. Agian klase gutxiago eman bai ikerketak egin ahal izateko. Kasu berezi batzuetan, jeinua bada, ikerkuntzan soilik ibiltzea ondo litzateke, baina, bestela, ez dut uste. Ni, adibidez, seguraski unibertsitatean hasiko naiz laster.
Elh.- Atzo, sarrera-hitzaldian matematikari batek gizartean zer egin dezakeen azaldu zenuen. Azalduko al zenuke berriro, labur, atzo esan zenuena edo matematikari batek gaurko gizartean edo gaur egun egin dezakeena zer den?
M.J.E.- Nik matematikaren aplikazioari buruz hitz egin nuen, matematikari batek gaur egun problema konkretuetan nola lan egin ahal duen azaltzen saiatu nintzen eta adibide batzuk ere eman nituen. Adibidez, industria batzuetan fisikari eta injineruekin aritzen diren proiektu konkretu batzuetan nola lan egiten duten azaldu nuen.
Elh.- Adibiderik jarriko zenuke?
M.J.E.- Atzo eman nituenak, adibidez: hegazkinak egiteko edo estruktura baten forma optimoa ikasteko eta horrelako gauzak, material bat nola diseinatu propietate onak (elastikotasuna, etab.) edukitzeko. Problema horiek ikasteko erabiltzen diren ereduak matematikoak dira eta matematikari batzuek egiten dute lan gauza horietan.
Elh.- Badago zatiketa matematika hutsaren eta matematika aplikatuaren artean. Nola ikusten duzu zuk momentu honetan matematikaren etorkizuna epe ertainera? Nondik joko du matematikak?
M.J.E.- Denetik egin behar da; ez da aplikazioari begira bakarrik lan egin behar. Batzuetan horrek oso bide estuan lan egitera bultzatuko luke. Normalean matematika aplikatuan oso problema bereziak egoten dira eta gero matematikaren aldetik urratzen diren pausoak pixka bat ikasi egin behar dira; gehiago ikusi, inguruan dagoen teoria ikasi eta gauzak gorpuztu. Beraz biak dira beharrezko nire ustez. Matematika aplikatuetan bakarrik lan egiteak ez dauka zentzurik; oinarrizko matematika ere egin behar da. Eta hori arriskua da gehienetan, zeren orain gauza aplikatuak egiteko ematen bait da dirua, gobernuek ematen dute dirua, eta oinarriak behar dira, zeren oinarririk gabe ezin bait da luzaroan lanik egin.
Elh.- Eta nondik nora doa momentu honetan matematika hutsaren ikerketa-bidea?
M.J.E.- Orain azaltzea zailagoa da; espezializatuagoa da. Bide askotan egiten da lan matematika hutsean; algebran, geometrian, ... zaila da nire ustez hori azaltzea, topologia algebraikoan, ... nahikoa kontaktu daude. Matematika hutsean lan egiteak zertarako balioko duen dexente ikusten da gaur egun.
Elh.- Azken aldi honetan behintzat, agian fisikarekin nahastuta, asko entzuten da kaosaren teoriari buruz, eta fraktalei buruz eta horrelako gauzei buruz eta matematikariek ba al dute zer esanik alderdi teorikoetan?
M.J.E.- Bai. Kaosa non egon daitekeen edo fraktalak zer diren problema guztiz matematikoak dira, fisikoak izateaz gain. Matematikari askok egiten dute lan kaosari buruz, adibidez. Baina kaosa ez da funtsezko problema; badaude mila problema interesgarriagoak.
Elh.- Atzo etika aipatu zenuen zure hitzaldian; ikerlarien etika. Zer da ikerlarien etika?
M.J.E.- Segun eta zein proiektutan sartuta zauden, segun eta proiektu horren helburuak gustatzen zaizkizun ala ez, batzuetan inplikazioak guztiz diskutigarriak dira; armen industrian edo horrelako gauzetan edo manipulazio genetikoetan. Batzuei ez zaie axola, baina beste batzuei bai, eta orduan ez dute gauza horietan lan egiterik nahi. Momentu honetan guztiz problema pertsonala da. Nahi dutenek horretan lan egiten dute eta besteek ezetz esaten dute.
Elh.- Atzo honekin lotuta eztabaida txiki bat egon zen areto nagusian. Hain zuzen ere, industria pribatuak momentu honetan, Euskal Herrian behintzat, unibertsitatearen baliabideak erabiltzen ditu ikerketa egiteko. Zein puntutaraino egon beharko luke instituzioek kontrolatuta edo mekanismorik antolatu behar al da honen inguruan?.
M.J.E.- Posible izango litzateke kontaktu hau zertxobait bideratzeko erakunde bat unibertsitatean egotea. Alde batetik, industriaren eskaerak hartzeko eta gero, ikerlariekin batera, dagoen lana banatu eta zer egiten den kontrolatzeko. Horrelako elkarteak badaude kanpoan.
Elh.- Frantzian nola konpontzen da arazo hau?
M.J.E.- Badaude horrelako elkarteak unibertsitatean. Industrian lan egiten duen batek proiektu bat dauka eta horretaz lan egin dezakeen ikerlaririk ezagutzen ez badu elkarte horiekin ipintzen da harremanetan eta elkarteek jartzen dute unibertsitatean pertsona apropos bat lan hori egiteko eta negoziazioa bideratzeko. Badaude horrelako elkarteak pribatuak ere. Orduan, normalean, elkarte horiek kontrolatzen dituzte zientzilariak. Zientzilari horiek beste ikerlarien artean eta industriaren artean zubi moduan jokatzen dute eta, normalean, portzentaia jakin bat jasotzen dute. Negozioa da.
Elh.- Negozioaren bidez ezin al du industria pribatuak unibertsitatean egiten den ikerketa nolabait kontrolatu?
M.J.E.- Jendeak onartzen badu bai. Batzuetan proposatzen dituzten proiektuak ez dira interesgarriak eta diruagatik bakarrik hartzen dira, baina beste kasu batzuetan oso ikerketa interesgarriak egiten dira eta dena oso markatua da eta oso interes txikikoa.
Elh.- Beste arlo batera pasatuta, zein da matematikaren egoera momentu honetan Euskal Herrian? Zergatik joaten da matematikaria kanpora?
M.J.E.- Batzuetan arrazoi pertsonalak eta bestetan profesionalak dira. Kanpora joatea guztiz normala iruditzen zait hemen eta edozein lekutan. Ona da kanpora joatea, beste gauza batzuk ikustea; batez ere hemen jende asko eta ikusteko gauza asko ez dagoelako. Normala iruditzen zait eta oso sanoa da kanpora joatea, adibidez, tesia egitera eta beste gauza batzuk ikustera. Bueltatzea, hori beste problema bat da. Batzuetan kanpora joan eta beste posibilitate batzuk ikusten ditugu eta han gelditzen gara. Hori arriskua da, baina nire ustez, arriskua ebitatzeko ezin zaio jendeari kanpora ez joateko esan. Sanoa da eta batzuk gelditu egin gara kanpoan, baina beste batzuk itzuli egingo dira eta ona izango da.
Elh.- Zure irudiz euskal gizarteak euskal matematikarien lana onartzen, ezagutzen edo apreziatzen al du nola edo hala?
M.J.E.- Matematika nahikoa zientzia ezezaguna da jende askorentzat; ez bakarrik hemen, leku guztietan. Jendeak ez du ulertzen matematika zer den, matematikarekin kontatzen dela, eragiketak egiten direla bakarrik daki.
Elh.- Eta instituzio-mailan laguntzak edo... inpresioa daukat agian matematikariak hemen baztertu samartuak daudela, instituziotan edo unibertsitate-giroan.
M.J.E.- Nire ustez mende honen hasieran izugarrizko nahasketa zegoen zientzia guztien artean; azken batean, beste mendeetako matematikariak aldi berean teologo, filosofo, fisikari, ... edozer ziren. Mende honetan zientziak nahikoa bereiztu ziren eta bakoitza bere bidetik joan zen, eta ez hemen bakarrik. Leku guztietan matematika nahikoa isolatuta geratu zen; bai besteek matematikariekin zerikusirik nahi ez zutelako eta baita matematikariak agian isolatu egin zirelako ere. Azken urteotan leku askotan badago gutxienez fisika eta matematikaren arteko harremanak estutzeko joera, baina denbora behar da elkarrekin egiteko lan asko dagoela ikusteko; apurka-apurka eta pazientziarekin egiteko alegia.
Elh.- Bukatzeko, azkeneko galdera UEUri buruz. Hamar urte izango dira gutxi gorabehera UEUra azkeneko aldiz etorri zinela. Zein diferentzia somatu duzu ordutik hona bai UEUn eta bai euskararen mundu honetan, somatu baldin baduzu?
M.J.E.- Oro har, antzekoa ikusten dut. Matematika-saila zoritxarrez nahiko ahul ikusten dut, baina kontu berria ez dela uste dut. Urte batzuk badira nahikoa ahul dabilela; jende gutxiago dagoelako edo ados ipintzen ez garelako. Beste saioak ez ditut ikusi, pertsona desberdinak ikusten ditut, pertsona berriak. Nire sailean espero dezagun hurrengo urtetan maila hobetzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cc272f4ff266 | http://zientzia.net/artikuluak/zumaia-inguruko-naturgune-interesgarriak-iii/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zumaia: inguruko naturgune interesgarriak (III) - Zientzia.eus | Zumaia: inguruko naturgune interesgarriak (III) - Zientzia.eus
Zumaiako txoko honetatik, naturgune interesgarri hauei eskaini nahi genieke azkeneko artikulua. Gogoratzen bazarate, naturgune hauek aztertzen hasi ginean kostaldean kokatzen diren ekoistemarik adierazgarrienak aipatzen genizkizuen.
Zumaiako txoko honetatik, naturgune interesgarri hauei eskaini nahi genieke azkeneko artikulua. Gogoratzen bazarate, naturgune hauek aztertzen hasi ginean kostaldean kokatzen diren ekoistemarik adierazgarrienak aipatzen genizkizuen. Zumaia: inguruko naturgune interesgarriak (III) - Zientzia.eus Zumaia: inguruko naturgune interesgarriak (III)
1990/09/01 Teres, Jose Luis Iturria: Elhuyar aldizkaria
Geologia
Zumaiako txoko honetatik, naturgune interesgarri hauei eskaini nahiko genieke azkeneko artikulua. Gogoratzen bazarate, naturgune hauek aztertzen hasi ginenean kostaldean kokatzen diren ekosistemarik adierazgarrienak aipatzen genizkizuen.
Zumaiako txoko honetatik, naturgune interesgarri hauei eskaini nahiko genieke azkeneko artikulua. Gogoratzen bazarate, naturgune hauek aztertzen hasi ginenean kostaldean kokatzen diren ekosistemarik adierazgarrienak aipatzen genizkizuen: 1. Ibai bokaleak, Kantauri aldeko artadiak eta padurak (Bedua). 2. Padura eta hondartzako duna-sistemak (Santiago). 3. Eta oraingo honetan, itsaslabarrak eta marea arteko guneak aztertzen saiatuko gara, azkeneko hauek besteak bezalaxe oso ekosistema aberatsak, adierazgarriak eta bitxiak gertatzen direlarik.
Aitzgorritik, Aitzuriko senaia eta San Telmoko hondartza. Paisajistikoki oso balio handiko zonak dira.
Aztertuko dugun kostaldeko txoko bitxi hau, oso ezaguna den egitura geologiko baten barruan kokatzen da; kostaldeko flysch ean hain zuzen ere. Baina agian galdera hau bururatuko zaizu: zer da askotan entzun dugun flysch a? Ba erraz esanda, fenomeno geologiko desberdinen (sedimentarioen) kausaz gure kasuan bezala kararriak eta material bigunak (margak) erritmikoki alternatzea da, ondoko argazkian ikusten den egitura geologiko tipikoa eratuz.
Dirudienez, Alpe Mendietan definitu zen aurreneko aldiz aipaturiko egitura geologiko hau, nahiz eta han fenomeno hau beste material batzuen artean gertatu. Honelako eraketa guztiak flysch hitzaz ezagutzen dira.
Zumaiako flyscha, aurrekaldean itsasoak sortutako higadura nabarmentzen delarik.
Dudarik gabe, lehenago aipatu dugunez, paisai aldetik itsaslabar hauen garrantzia begibistan dago, baina ba al dute beste ezaugarririk?. Alde batetik, geologiari buruz hitz egiten dugunean badirudi oso gai berezia eta lehorra dela eta espezializazio handiko pertsona bakan batzuen gaia izan behar duela. Baina ez du horrela zer izanik; gure planetan urteen poderioz gertatu diren eta gertatzen ari diren aldaketa eta fenomeno desberdinak ondo ulertzeko, zona hauek benetako museo eta laborategi natural bihurtzen bait dira.
Gure kasuan, Zumaiako flysch ean material desberdinak aurkitzen dira; garai geologiko desberdinen adierazleak. Aitzuriko senaian adibidez, 2. aroko kararri zuriak (Kretazikokoak, duela 70 milioi urtekoak gutxi gorabehera) aurkitzen baditugu, ekialdera abiatuz material berriagoak agertuko dira. Gure zonan agertzen diren material arrosa-zuriak 2. aroko bukaerako adierazle tipikoak ditugu.
San Telmoko hondartzan, itsasoak puskatutako geruzak ikusteko adibiderik nabarmenena dago.
Baina material honekin osatutako geruzak nola altxatzen diren, nola tolesten diren, nola puskatzen diren (failak) edota nola garraiatu, kokatu eta sedimentatu diren ikusten badugu, aipaturiko zona benetako entziklopedia geologiko bihurtuko litzaiguke, eta gure eskoletan liburu baten aurrean fenomeno hauek esplikatzea askotan hain zail gertatzen zaiguna, bertan esplikatzea askoz ere errazago eta aberatsagoa izango litzaiguke dudarik gabe.
Horregatik da Zumaiako flysch a hain ezaguna, leku askotatik geologoak beren ikerketa eta tesinak egitera etortzen direlarik. Askotan bertakook gure eskuetan daukaguna ez dugu behar den bezala baloratzen, eta bada hain eskas ditugun bitxikeria ekologiko hauei merezi duten tratamendua emateko garaia. Denon onerako izango da.
Zumaiako flyschean oso erraz aurkitzen dira antzinako aztarnak; fosilak alegia. Flysch honen geruzetan bizidun desberdinek utzitako marka edo “pistak” garbi ikusten dira, halaber ere elementu ez organikoek utzitakoak.
Geologoen paradisuan aurkitzen garela begibistan dago, baina geologiaz bakarrik ez gara arituko; zona honek beste balio interesgarriak ere bai bait ditu. Hauetariko bat landaretzari dagokiona da. Gogoratu aurreko aleetan (Elhuyar 33 eta 35), talde honek padura eta duna-sistematan zuen garrantzia. Ba, malda eta itsaslabarretan kokatzen dena ere besteak bezalaxe garrantzitsua da; horrelako lekuetan bizi ahal izateko osomoldaera bereziak garatu behar izan dituena.
Gainera itsaslabarretan zona desberdinak agertzen direla aipatu behar da. Zona batzuetan olatuen indarrak noizbehinka izango du eragina. Beste batzuetan, orientazioa kontutan hartuz haizearen eragina bortitzagoa izango da eta, nola ez, itsaslabar beraren egoera ere bai, hau da, higaturik dagoen ala ez, pendiz handikoa den ala ez, pitzadurak agertzen diren ala ez, zapaldak agertzen diren ala ez.
San Telmoko baseliza. Bertan dagoen balkoitik panoramika ederra begiztatzen da. Bere ondotik itsas aldera abiatzen den bideari jarraitzen bagatzaizkio, ez zaigu inoiz ahaztuko muturretik ikusten den panoramika idilikoa.
Bertako landaretzak moldaera desberdinak aurkezten ditu (gazitasun-maila handian irauteko sistema bereziak, sustrai-aparatu bortitzak, pitzaduretan bizi ahal izateko egokitze-sistemak...) eta era batekoa edo bestekoa izango da, lehenago aipaturiko baldintza gogorrak gainditu ahal izateko.
Baina gehiegi luzatu gabe gure zonari helduz (kararritsua denez eta nahikoa higaturik agertzen denez), batez ere tramo bigunetan (margatan) baldintza hauetara egokitzen diren landareak agertzen dira bereziki. Hurrengo hauek dira aipagarrienak: Betibizi horia ( Helichrysum stoechas ), Itsas mihilua ( Crithmum maritimum ), Zauri-belarra ( Anthyllis vulneraria ), Itsas plantaina ( Plantago maritima ) eta ( Stachys ocymastrum ).
Azpimarratzekoa da, nahiz itsaslabarretako espezie tipikoa ez izan, iparraldean oso arraroa den Veronica orsiniana espeziea ere; gure zonan aurkitzen bait da, oso berezia izanik. Bestalde haizearen eragina oso bortitza izaten denez, zuhaitzak agertzea nahikoa zaila gertatzen da. Hala ere noizbehinka arteak ikusten dira, haizearen eraginari esker oso forma bereziak lortuz. Aipatzekoa da zuhaixka bat ere: karraskila ( Rhamnus alaternus ). Nahikoa arrunta da itsas maldetan. Oro har itsaslabarretatik urruntzen garen neurrian txilardi aurrekoa agertzen da, bi espezie tipiko aurkezten dituelarik: ainarra burusoila ( Erica vagans ) eta otabera arrunta ( Genista hispanica subsp occidentalis ).
Betibizi horia.
Zona honi amaiera emateko, marea arteko guneak aipatu beharrean gaude; benetako museo eta laborategi natural direnak. Aspalditik ustiratu dira gune hauek; bertan espezie ugari agertzen bait da: izkirak, olagarroak, hamarrak, magurioak, algak, lapak...
Ekosistema hauetan, askotan (uda-garaian batez ere), umeek beren gurasoekin gauza ugari hartzen dute ondorio desberdinak sortuz. Dena den, leku hauek ondo erabiliz oso aproposak dira; ekintza didaktikoak burutzeko batez ere. Adibidez, gure eskoletako natur programazioetan, ekosistema hauek dituzten garrantzia eta erabiltzeko egokitasuna agertu beharko lirateke. Baina noski, irakaskuntzari ez zaio dena leporatu behar; beste pertsona eta erakunde batzuek horrela izan dadin bideak jartzen ez dituzten bitartean alferrik izango bait da.
Itsas plantaina.
Bizidun batzuk besterik ez ditugu aipatu, baina putzu txiki batean denetik aurki dezakegu: botanika aldetik alga desberdinak, eta animali aldetik oskoldunak (itsas ezkurrak, izkirak, karramarro desberdinak...), moluskuak (olagarroa, muskuiluak, lapak eta magurioak), ekinodermatuak (itsasizarra eta itsas trikua), knidarioak (aktiniak eta itsas anemonak), itsas zizareak eta arrainak (kabuxak batez ere).
Ikus
dezakegunez material guzti honekin ekosistema honen azterketa didaktiko eta ekologikoa burutzea (bizidun guztien arteko harremanak, elika-kateak, muralak, eta abar egitea) ez litzaiguke zaila gertatuko; bizileku hauentzako errespetu minimoa edukiz, noski.
Marea arteko guneak oso leku aberatsak eta didaktikoak izaten dira.
Bestalde, aipaturiko zona prismatiko batzuen laguntzaz itsas hegaztiak (kaioak, zangak, ubarroiak...), limikolo desberdinak (itsas mikak, harri-iraularia, ...) eta oro har hegazti-pasea ikusteko ere oso leku aproposa da.
Ubarroiaren hegadarekin bukatu nahi izan dugu Zumaia inguruko naturgune interesgarri hauen azterketa (gogoratu Elhuyar 33. eta 35 aleetan argitaratuak). Guk batez ere azpimarratu genuenez, Foru-Diputazioak bere garaian aurkeztutako plangintzan Bedua ingurua babestu gabe gelditu zen, eta lerro hauetan oso ekosistema interesgarria eta berreskuragarria dela aitortuz babesteko premia eta arrazoiak adierazten genituen.
Bestalde, erabili nahi diren kriterio minimalistek ekosistema hauen egoera konponduko duten ala ez ikusteko dago. Dena den, gure politikariak kanpainan hasiak daudenez, ingurunearen kontserbazioa eta ekologia berriro ere goraipatuko dute. Ea esaten dutenaren arabera jokatzen duten. Ikusiko dugu.
Itsas anemona. |
zientziaeus-2c5194c4b828 | http://zientzia.net/artikuluak/ibiltari-gigantea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ibiltari gigantea - Zientzia.eus | Ibiltari gigantea - Zientzia.eus
Munduan aurkitzen den animalia harrigarrienetako bat ezagutuko dugu: elefantea. Badaki beste edozein animalia bera molestatzeko gai ez dela eta horregatik bere jarrerak segurtasuna irradiatzen du.
Munduan aurkitzen den animalia harrigarrienetako bat ezagutuko dugu: elefantea. Badaki beste edozein animalia bera molestatzeko gai ez dela eta horregatik bere jarrerak segurtasuna irradiatzen du. Ibiltari gigantea - Zientzia.eus Ibiltari gigantea
unduan aurkitzen den animalia harrigarrienetako bat ezagutuko dugu: elefantea. Badaki beste edozein animalia bera molestatzeko gai ez dela eta horregatik bere jarrerak segurtasuna irradiatzen du.
Munduan aurkitzen den animalia harrigarrienetako bat ezagutuko dugu: elefantea.
Taldean dagoenean, mantso, lasai, bere handitasunaren jabe, elefantea lautadatan zehar dabil. Badaki beste edozein animalia bera molestatzeko gai ez dela eta horregatik bere jarrerak segurtasuna irradiatzen du. Tronpaz, alde batera eta bestera, guztia ukitu, hartu, gidatu, etab. egiten du. Lur zabalen jabe da. Hala eta guztiz ere, ez zaigu leku batean finkatuko. Benetan nekaezina da. Beste zenbait animaliak ez bezala, ez du aski lurralde zehatz eta mugatu batekin. Era batera edo bestera lurralde guztiaren jabe izango balitz bezala jokatzen du, presarik gabe, inolako larritasunik gabe zeharkatuz.
Elefantearen bolumenak harri eta zur uzten gaitu; masa guzti horrek sortzen duen potentzi inpresioagatik gehienbat. Hala eta guztiz ere, guretzat bitxiena bere tronpa da.
Elefantearen tronpak funtzio asko betetzen ditu. Hain zuzen ere, gauza guztietarako balio du: lan-erreminta da (adar garaiak biltzekoa edo pisuak lekuz aldatzekoa, elikadura lortzekoa edo ezezagun zaion gorputz bat haztatzekoa), usain-apendizea, gorputza dutxatzeko urez edo hautsez betetzen duen tutua... Elefantea ez litzateke tronparen perfektotasunik gabe dena izango. Usaina hartzeaz gainera hainbat funtzio betetzen ditu. Animalia honen eboluzioan hauxe izan da zalantzarik gabe gehien garatutako organoa.
Beraz, tronpa bere eskua da, baina oso esku berezia, zeren bertan dastamenaren eta usaimenaren zentzuak bait ditu. Hau da, bai, zalantzarik gabe ingurunea hautemateko erreminta aberatsa.
Elefante arra emea estaltzen.
Elefante afrikarrak tronpa bukaeran bi ezpain ditu. Hatzamarren antzekoak dira eta hauekin edozer gauza, txikia izanagatik, oker handirik gabe eta harritzeko urguritasunez eskuratzen du. Alde batetik sentikorra da, baina bestetik zer-nolako indarra! Tronpa borra gogor bihur daiteke, izugarrizko kolpeak emateko edo bapatean zuhaitzak errotik ateratzeko gai delarik. Tronpa jasota, airean isiltasunean datozen mezuak, haize-bolada edo usain moduan usnatuz biltzen ditu. Lehortetan tronpaz lurrazpian ura aurki dezake, iturri berriak irekiz eta beste animalientzat mesedegarri izanik.
Tronparen mugimenduak azter ditzagun. Suge baten antzera norabide guztietara higitzen da eta forma guztiak hartzen ditu: kiribildu edo lasaitu, jaitsi (lurrazalean xagutxoren bat harrapatzeko) edo luzatu (zuhaitz altu baten goiko adarretaraino iristeko) egiten da. Beraz, tronpak edozein postura azal dezake. Organo sentikor balioaniztun honen bidez, gorputz guztia (potentzia hutsezko masa) ondo informatuta dago ingurunearekiko.
Elefantea eta bere tronpa. Bikote banaezina.
Elefante afrikarrak oso nabarmenak ditu bere belarri handiak. Hauen funtzioa tenperaturaren oreka lortzea da. Animalia honek eguerdian jasandako eguzki beroa xahutzeko bere belarriak abaniko bihurtzen ditu. Belarriak hodi kapilarezko saretxo itxi batez osaturik daude eta hauen bidez barruan metatutako bero-sobera kanporatu egiten du. Aldiz, berorik egiten ez duenean, belarriak geldirik eta gorputzari itsatsita edukitzen ditu.
Hain gorputz handia mantentzeko (pisua sei tonakoa da) elikagai-kantitatea ez da txantxetako gauza. Elefanteak egunero 300 kg elikagai behar ditu. Hori izan daiteke animalia honek ibiltari izateko duen arrazoia. Geldikorra balitz, elefante-talde batek azkar agortuko lituzke leku bateko baliabide guztiak.
Elefantearen hankek tinkoak eta monolitikoak dirudite; lau zutaberen modukoak. Hauek ere eboluzio handiko atal kontsidera ditzakegu. Hanka hauei esker edozein motatako lurretan ibil daiteke. Hanken azpikaldea irregulartasun guztietara egokitzen da eta horrela masa guzti horren oreka segurtatu egiten du. Ez da harrigarria elefantea malda latzetan higitzen ikustea. Ezinezkoa zaio ordea jauzi egitea.
Bestalde, animalia honek igeri egiten ere badaki. Ura gogokoa du eta bainua errito bihurtzen du. Maiz taldea ur-putzu apropos batera joaten da eta han elefanteak itzulika ibiltzen dira; dutxatuz, jolastuz... Gogoko gauza dutela argi baino argiago dago. Ibaia edo lakua sakonegia bada, tronpa jasota arnasa har dezake gorputz guztia urazpian duelarik.
Elefante arrak borrokan.
Esandako guztia kontuan izanik, argi dago elefanteak ohitura sozial garrantzitsuak dituela. Normalean taldea osatzen dute. Taldeko buru ez da ar bat izaten; eme bat baizik, eta hauetariko zaharrena gainera. Honek bere aginpidea errespetatzen duten guztiak gidatzen ditu. Arrak besteengandik (eme eta gaztetxoengandik) urrun samar bizi dira.
Bestalde, elefante bakartiak ere badira. Gehienetan taldea utzitako zaharrenak izaten dira. Azken hauek ez dituzte beren senideekin harreman guztiak galtzen. Elefante zahar eta bakartiari, gazteren batek laguntzen dio, eskolta emanez.
Bere bolumen, indar eta pisua dela eta, elefantearen erasoak benetan beldurgarriak dira. Baina nork atera proboszideo hau bere nagikeriatik? Inork ala ezerk bere lasaitasuna edo ohiturak apurtzen baditu, gauza beldurgarria gerta daiteke. Beste animaliek hori badakite eta arazorik sortu ez dadin ez diote inolako oztoporik jartzen. Baten batek ausardia agertuko balu, elefantea prest agertzen da borrokarako. Horretarako bere tronpa eta letaginak erabiltzen ditu.
Zaila da hauen beharra izatea. Gehienez ere nahikoa izan ohi da mehatxuzko orroe edo keinua, ala erasotzeko asmoa
erakustea, etsai ausartak hanka egin dezan. Beraz, indar-itxura horrek etekin ona ematen du.
Elefantea abereen artean "lankide"rik garrantzitsuenetakoa du gizakiak.
Borrokarik ez da hasten eta lehoi, leopardo eta beste hainbat etsai “konbentzituta” gelditzen da; elefanteari aurka egitea zorakeria ikaragarria bait litzateke.
Dituen letagin eder horiek, benetan ez dira letagin; ebakortzak baizik. Gizalditan zehar animalia hau hiltzeko arrazoi nagusi izan dira. Bolia! Afrikako leku basatienak gurutzatzen ziren bolia lortzeko. Ehiztariak oso ongi ordainduak izaten ziren ... Beti bezala animalia indartsu honek etsairik nagusiena gizakia izan du.
Zenbait herrialdetan, erraldoi hau animalia basati izatetik etxeko abere bihurtu dute, gauzak azkar ikasteko duen ahalmenari esker. Bere baldintza egokiak batetik eta segurtasunak bestetik, bere garuna asko garatzeko baliabidea eman diote. “Elefante-oroimena” esaerak argi uzten digu informazioa metatzeko duen ahalmena. Badirudi, bere psikismoa orekatua denez, egoera ezberdinetarako hainbat eta hainbat erantzun emateko ahalmena duela.
Halaber, elefantea abereen artean “lankide”rik garrantzitsuenetakoa du gizakiak. Horren adibide elefante indiarra da. Lurralde horietan gizakiaren laguntzaile leiala eta behar-beharrezkoa da.
Elefante emea eta bere kumea.
Elefante indiarrak bere senide afrikarrarekiko ezberdintasun batzuk baditu. Ekialdekoa tamainaz txikiagoa da, belarriak askoz ere txiki eta bilduagoak ditu (haizagailu funtzioa ez bait dute ia bete behar), emeen letaginak ez daude agerian eta arrak afrikarrarenak baino askoz ere apalagoak ditu. Proboszideo indiarra etxabere arrunta da, garraio eta zerbitzu-mota askotarako erabiltzen delarik.
Indian, herri-kirol zaharrenetako bat elefanteen arteko borroka da. Proboszideoak akuilatuz eta zirikatuz, animalien izaeraren aurka, borrokan ipintzen dira. Horretarako gizakiaren partehartzea beharrezkoa da, zeren hauek senideen arteko borrokei uko egiten bait diete.
Lerro hauen bidez, bitxikeria batzuk ikus eta ikas ahal izan ditugu. Proboszideoa kreazioko animaliarik ohoretsuenetakoa dugu. Horixe da gure ELEFANTEA.
5.0/5 rating (1 votes) |
zientziaeus-f0c1464bbb04 | http://zientzia.net/artikuluak/arrasateko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Arrasateko - Zientzia.eus | Arrasateko - Zientzia.eus
Arrasateko iharduera industriala eta kulturala ez da hutsetik abiatu. "Jose Mª Arizmendiarrieta Eskola Politeknikoa" bisitatu ondoren, Arrasaten dagoen martxaren sustraia aurkitu genuela esan dezakegu.
Arrasateko iharduera industriala eta kulturala ez da hutsetik abiatu. "Jose Mª Arizmendiarrieta Eskola Politeknikoa" bisitatu ondoren, Arrasaten dagoen martxaren sustraia aurkitu genuela esan dezakegu. Arrasateko - Zientzia.eus Unibertsitateak
Arrasateko iharduera industriala eta kulturala ez da hutsetik abiatu. “Jose Mª Arizmendiarrieta Eskola Politeknikoa” bisitatu ondoren, Arrasaten dagoen martxaren sustraia aurkitu genuela esan dezakegu. Gure lankide den Joseba Etxeberriak zuzendu zuen gure bisitaldia, Eskolako pertsonak zein txokoak aurkeztuz. Eskolaren historia, filosofia eta ekintzei buruz hitz egiteko Joan Leibar eta Milagros Arregi izan genituen ondoan.
Atzera begira
Jose Maria Arizmendiarrieta erbestetik 1941. urtean itzuli zen Arrasatera. Bertako gazteriari irtenbide bat eman nahian, Eskola Politeknikoa sortu zuen 1943.eko urriaren 10ean. Hasieran 20 mutil besterik ez ziren eta “Padres de Acción Católica” erakundearen babesean zeuden. Erakunde hau Elizaren babesean zegoenez, lotura batzuk sortzen ziren. Beraz, erakunde independente bat sortu beharra zegoen. Horregatik, 1948. urtean “Liga de educación y cultura” sortu zen.
Erakunde hau gero 1980. urtean “Jose Maria Arizmendiarrieta” ESKOLA POLITEKNIKOA bihurtu zen. Eskolaren lehen egoitza Biteri eskoletan kokatu zen eta 1964. urtean gaur egun dagoen lekuan, hots, Iturripen. Eskolan sartzeko eskaerak Euskadi osotik egiten direnez, baldintza batzuk jarri behar izan dira. Horregatik, gazteenek beren herrietako ikastetxetan ikasi behar dute. Irakaskuntza ertainetako ikasketak Arrasatekoentzat eta bailarakoentzat irekita daude eta injinerutza-mailakoak Euskadi osoko ikasleentzat.
Gaur egun
Denbora igaro ahala Eskolako iharduera aldatuz joan da. Une honetan hauexek dira dauden iharduera desberdinak:
Legez arauturiko ikasketak
Batxilergo Orokorra
14-16 urte bitarteko neska-mutilak onartzen dira, hauek Arrasate edo Aramaiokoak izan behar dutelarik. Ikasketa hauek ez dute luzapen handirik izango eskolan, zeren eta maila handiagoko beste ikasketak bultzatu nahi bait dira.
Formazio Teknikoa
16-19 urte bitarteko neska-mutilentzat planteatzen dira ikasketa hauek. Teknikaren alor desberdinetan, hots, Zenbakizko Kontrol, Informatika, Robotika, Automatika eta Elektronikan oinarrizko ezagumenduak eskuratzea da helburua.
Goi-mailako Batxilergo Tekniko Industriala
Iraunkor en aurtengo iharduera goiko koadroan azaltzen da.
Saiolan
Zentru honen helburua hauxe da:
“Produktu baten inguruan alderdi tekniko eta enpresarialak aztertzea, azkenean enpresa-iharduera bihur dadin”
Batzuetan, enpresa-iharduera berriaren garapenak enpresa berriaren sorrera bultzatzen du, baina beste batzuetan, jadanik existitzen diren enpresetan iharduera berrian hasten dira.
Bide hau ikasketak bukatu dituztenentzat planteatzen da eta hiru fase ditu. Lehenengoa enpresa-formazioari buruzkoa da eta 4 hilabetez irauten du. Bigarrenean, sustapen-proiektua lantzen da eta 8 hilabetez irauten du. Azkenik hirugarrenean enpresaren erakuntza lantzen da eta gutxienez 4 hilabetez irauten du.
Une honetan 20 bekadun daude eta laneko arlo nagusienak hauexek dira:
Zenbait produkzio-prozesuren malgutzea
Zerbitzuak
Goier
Gestio-zentru honen helburua hauxe da: “Injinerutza Teknikoa ikasi dutenen artean maila onena eman dutenak erbesteko unibertsitateetan epe batez aritzea, ikasitakoa gero beren enpresetan aplika dezaten”
Frantzia, Italia, Suitza, Alemania, Kanada, Danimarka eta Erresuma Batuko unibertsitateekin mantentzen dira erlazioak.
Halaber, EEEk antolatutako programa desberdinetan parte hartzen da, hala nola, ERASMUS eta COMETT programetan.
Azken ikasturtean guztira 39 ikaslek parte hartu zuten programa desberdinetan. Aldi berean zenbait ikasle atzerritarrek Arrasaterantz jo du, truke gisa, programa europarren barruan.
Gestioa
Puntzonatzeko makina hau Eskolan egin da erabat.
Arestian esan bezala, ESKOLA Kooperatiba da. Organo erabakitzaile gorena Biltzarre Nagusia da eta ondoko hiru estamentuek parte hartzen dute:
Lan-bazkidek, Kooperatiban lan egin edo irakasten dutelarik.
Bazkide laguntzaileek (batez ere enpresak dira).
Ikasleek, 16 urtetik gorakoak direnean eta 16 urte baino gutxiago dituztenean beren gurasoek.
Hiru estamentu hauek partaidetza berdina dute Biltzarre Orokorrean, hau da, bakoitzak 87 kide. Biltzarre Orokorretik Kontseilu Zuzentzailea aukeratzen da. Guztira 12 kidek osatzen dute Kontseilua eta 12 kide hauek, aipaturiko hiru estamentuetatik launa aukeratuz osatzen da.
Atal ekonomikoari begiratuz, sostengu-aurrekontua 845 milioikoa da eta inbertsio zein amortizaziorako aurrekontua 151 milioikoa da. Legez arauturiko irakaskuntzen sostengu-aurrekontuak 1989-1990 ikasturterako ondoko proportzioan estaltzen dira:
Diru-laguntza publikoa %44
Baliabide propioak %24
Ikasleek teknologia ikasi eta ikusi egiten dute.
“Baliabide propioak” izeneko atalean Enpresa Laguntzaileetatik etortzen diren diru-laguntzak kontutan hartzen dira. Enpresa hauek diru-laguntzari esker Eskolako instalazioak ekipamenduz hornitu dira.
Administrazio Publikotik etorritako diru-laguntzak, desberdinak dira irakaskuntzaren maila bakoitzerako. Lehenengo mailetan %80 eta %90 bitarteko diru-laguntzak lortzen badira ere, injinerutza teknikoan diru-laguntza %15ekoa da.
GOIER, IRAUNKOR eta SAIOLANen kasuetan, dirua Eusko Jaurlaritzako Lan Sailetik, Gipuzkoa eta Bizkaiako Foru-Aldundietatik eta Enpresa laguntzaileetaik etortzen da. Eskolako partaideekin izandako elkarrizketan lanpostuaren arazoa ere planteatu zen. Une honetan, injinerutza teknikoa ikasten duen edonork lana aurkitzen du. Maestria eta lanbide-heziketakoei, gehixeago kostatzen bazaie ere, lana aurkitzen dute.
Eskolako instalazioak bisitatuz amaitu genuen Arrasaten igarotako eguna. Lantegiak, laborategiak etab. ikusita ez zirudien ikastetxean ginenik; lantegi desberdinetan baizik. Lantegi mekanikoan zeuden tornuen artean, Eskolan diseinatutako puntzonatzeko makina ikusi genuen. Makina hau oso-osorik Eskolako ikasleek egindakoa da. Adibide honen bidez, ikasleek egindako proiektu guztiak gauzatu egiten direla frogatu ziguten. Azken puntako teknologiek ere beren lekua dute Eskolan. Beira-zuntzezko produktuak jorratzeko gela osatzen ari dira, baina zenbait produktu, moldeak esate baterako, burutzen dira jadanik.
Lanerako gelak ongi ekipaturik daude.
Elektronika-gela, CAD-gela, informatika-gela, etab.etan, ekipamendu modernoa ikusi genuen eta bertan lanean ari zirenak lantalde txikitan eta proiektu konkretuak lantzen ari ziren.
Ikasketen erreforma datorkigun une honetan, Arrasateko Eskolak aspaldi ekin zion erreformari irakaskuntza eta laneko mundua elkartuz.
Artikulu honen hasieran esan bezala, ez al zaizu iruditzen, irakurle, Eskolak bere inguruan eragin handia duela.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3fadd0b222ae | http://zientzia.net/artikuluak/lasterketa-herrikoiak-eta-bihotzeko-istripuak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Lasterketa herrikoiak eta bihotzeko istripuak - Zientzia.eus | Lasterketa herrikoiak eta bihotzeko istripuak - Zientzia.eus
Duela gutxi ospatu da Bartzelonan hirurogei milatik gora pertsona bildu dituen lasterketa herrikoi edo herritar bat. Esan beharra dago, irten zirenetatik gehienak ez zirela kirolari entrenatuak.
Duela gutxi ospatu da Bartzelonan hirurogei milatik gora pertsona bildu dituen lasterketa herrikoi edo herritar bat. Esan beharra dago, irten zirenetatik gehienak ez zirela kirolari entrenatuak. Lasterketa herrikoiak eta bihotzeko istripuak - Zientzia.eus Lasterketa herrikoiak eta bihotzeko istripuak
1990/09/01 Agirre, Jabier - Medikua eta OEEko kidea Iturria: Elhuyar aldizkaria
Osasuna
uela gutxi ospatu da Bartzelonan hirurogei milatik gora pertsona bildu dituen lasterketa herrikoi edo herritar bat. Esan beharra dago, dena den, pertsona horietako guztiek ez zutela parte hartu, eta irten zirenetatik gehienak ez zirela kirolari entrenatuak.
Duela gutxi ospatu da Bartzelonan hirurogei milatik gora pertsona bildu dituen lasterketa herrikoi edo herritar bat. Zifra honek marka guztiak hautsi ditu horrelako kirol-probetan. Esan beharra dago, dena den, pertsona horietako guztiek ez zutela parte hartu, eta irten zirenetatik gehienak (edo zati handi bat, bederen) ez zirela kirolari entrenatuak.
Horrelako jendetza erakartzeak aparteko meritua du, eta lasterketa horren inguruan antolakuntz lanak egiten ibili direnei zorionik beroenak emateak bidezkoa dirudi. Bestalde, oso posible da izena eman zutenetako bat baino gehiago orain entrenamendu-programa bati jarraitzeko motibatuagoak egotea, beste batzuentzat orain artean erabilitakoa berrikusteko aukera izango zen bezala.
Aurretik egindako lasterketetan ez zen aparteko konplikaziorik egon, baina duela aste batzuk ospatutakoan 19 urteko gazte bat hil egin zen, 10 km egin ondoren, helmugara iritsi aurreko aldapa nahikoa gogorra gainditzeko ahaleginean. Itxuraz aurretik aritua zen gazte hori, eta azterketa medikoren bat ere pasatakoa (baina ez daukagu azterketa horren berririk).
Bapateko heriotza izan zen, beraz (baina ez oso arrunta); prestaketa egokirik gabe burututako ariketa fisikoarekin lotua dagoen heriotza. Noizbehinkako entrenamenduak, aldian behin egindako saioak edota asteburuetako ariketak prestaketa eskasa dira zenbait lehiaketa eta esfortzuri aurre egiteko. 11 km-ko distantzia onar daiteke kirolari entrenatu batentzat, baina ez behar bezala prestaturik gabe daudenentzat. Espainian maratoiko txapelduna eta aldi berean proba irabazi zuen Mario Prat-ek dioen bezala, “distantzia hori, maratoi-lasterketa atleta entrenatuentzat adinakoa da jende arruntarentzat”, eta horregatik horrelako lasterketei “maratoi popular” deitzeak oso egokia dirudi.
Esfortzuaren maila berdintsua den bitartean egia da kirol-espezialitate baterako egindako prestaketa fisikoa beste edozein espezialitaterako baliagarria dela. Horrela ez balitz, posible da kirolari batek kirol batetik potentzialki kontrako baldintzak dituen beste kirol batera pasatzean diagnostikatu gabeko kardiopatia batetik datozen konplikazioak edukitzea.
Ariketak eragindako bapateko heriotzaren intzidentzia (horrela deritzo ariketa bitartean edo ondorengo 24 orduetan gertatuari) oso bajua da. Estatistikoki ariketa bitarteko istripu hilgarria kasuala izan daiteke; orduko heriotza kardiobaskularraren arriskua bait dago, arteria koronarioen ezkutuko gaixotasunagatik. Arriskuaren posibilitatea gehitu egiten da aurrejoera duten pertsonengan; hauetan deshidratazioak, gantz-azidoen gorakadak eta katekolaminen maila plasmatikoen gorakadak koronarien barruan tronboak eratzea errazten bait du, bihotzeko ez-egonkortasun elektrikoa ere areagotuz.
Bapateko heriotzaren arriskua, ariketa bitartean, bereziki altua da ariketa fisikora ohituak ez dauden pertsonen artean eta honek aurrejoerarako arrazoi bat suposatzen du, Seattle-n (USAn) egin berri den ikerketa batek frogatzen duenez. Bestalde, beste ikerketa batek erakutsi duenez, arritmia gaiztoak agertzeko arriskua txikiagoa da ariketa fisikoak sistema kardiobaskularraren gain dituen eraginak agerian jarri direnean (eta hori lortzeko modu bat entrenamendua da). Beraz bapateko heriotzaren kasuetan oinarrizko kausa bat egongo litzateke batetik (bihotzaren anomalia batek sortua, egiturazkoa zein elektrofisiologikoa izan) eta faktore laguntzaileak bestetik, eta hauen artean sartuko lirateke iharduera fisikorik eza eta neurriz kanpoko esfortzua.
Kirolarien berrikuspen medikoa oso gai eztabaidatua da eta arazoa ez dago oraindik argitua. Gaurkotasun handiko arazoa izanik, ariketa bitartean gertatuko liratekeen istripu kardiobaskularren prebentzioan ez dago inolako adostasunik kirol-gaitasuneko azterketa nola egin behar den, ziurtagiria zeinek eman behar duen edota azterketa hauek duten fidagarritasun-maila zein den erabakitzeko orduan.
Azterketa kardiobaskularra, dena den, eshaustiboa izango da, eta zeinu edo sintoma jakin batzuen aurrean (sinkope edo presinkopeak, bularreko mina, ustegabeko nekea, palpitazioak, murmurio ez-ohizkoak, aurretik inoiz erregularki kirolik egin ez izana, etab.) miaketa osatu egingo da, teknika osagarri egokienekin. Esfortzu-proba EKGren monitorizazioarekin, ekokardiograma, EKGren monitorizazioa Holter-en metodoaren bidez, isotopoak, etab. dira teknika horietako batzuk.
Azterketa zehatz bat burutu ondoren bapateko heriotzaren episodioa gertatzeko posibilitatea oso txikia da. Dena den badira behaketa medikoari ihes egiten dioten arrazoi arraroak. Ariketaren aurrean inolako arriskurik ez dagoela ezin baiezta daiteke erabat. Hasierako herri-lasterketekin edo maratoi herrikoiekin lotuz, egokiena entrenamendu-programak berak sustatu eta bultzatzea da, medikuaren gainbegiradaz eginak izan nahiz kirolariak bere kasa burutuak izan. Kirolariak nolabait kontzientziatu egin behar lirateke, arazoaren garrantziaz eta arriskuaz jabetu daitezen.
Horrelako kanpaina eta mezuen helburua bikoitza litzateke:
Batez ere iharduera ludiko batean partaide sentitzen direnengan entrenamendua bultzatzea.
Ekintza deportiboa, bere osotasunean, sustatzea, kirol-ihardunaldiek eduki ditzaketen arrisku posible guztien gainetik beren alderdi positiboak azpimarratuz.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-91bdaed2d400 | http://zientzia.net/artikuluak/zenbakien-idazkera/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Zenbakien idazkera - Zientzia.eus | Zenbakien idazkera - Zientzia.eus
Honez gero oporrak bukaeran izan dituzue gehienok eta jolas eta entretenigarriak alde batera utziko ditugu. Ale honetan eskaintzen dizuegun programaren helburua zenbakien idazkera lantzea da.
Honez gero oporrak bukaeran izan dituzue gehienok eta jolas eta entretenigarriak alde batera utziko ditugu. Ale honetan eskaintzen dizuegun programaren helburua zenbakien idazkera lantzea da. Zenbakien idazkera - Zientzia.eus Zenbakien idazkera
Programazioa
Honez gero oporrak bukaeran izango dituzue gehienok eta jolas eta entretenigarriak alde batera utzi, neurri batean. Ale honetan eskaintzen dizuegun programaren helburua zenbakien idazkera lantzea da. Nahikoa sinplea da erabilpenaren aldetik, baina horrek ez du esan nahi erabilgarria ez denik.
Honez gero oporrak bukaeran izango dituzue gehienok eta jolas eta entretenigarriak alde batera utzi, neurri batean behintzat, eta berriro ere lanari ekin beharko diogu.
Ale honetan eskaintzen dizuegun programaren helburua zenbakien idazkera lantzea da. Nahikoa sinplea da erabilpenaren aldetik, baina horrek ez du esan nahi erabilgarria ez denik. Zenbakiak ikasten ari diren haurrentzat eta euskara ikasten ari direnentzat interesgarria izan daitekeela uste dugu.
Programak zenbakia letraz ematen du eta zifra idatzi behar da. Dena den, honela pixka bat praktikatu ondoren erabiltzaileak gauza gehiago konplika dezake nahi izanez gero. Horretarako nahikoa da programan aldaketa txiki bat egitea, honek zenbaki idatzia eman ordez zifra eman dezan, letraz idaztea erabiltzailearentzat utziz.
Beti bezala aldaketa txiki hauek zuen esku uzten ditugu. Hemen duzue programa eta zati nagusien azalpen labur bat.
(Oharra: Irudia ongi ikusteko jo ezazu PDF-ra).
PROGRAMAREN AZALPENA:
Programa honetan lau taula nagusi erabiltzen dira:
TAU: Aleatorioki sortutako zenbakiaren digituak gordetzeko erabiltzen da.
TAU1$, TAU2$ eta TAU3$ taulak zenbakiaren letra bidezko adierazpena osatzeko erabiltzen dira. Zenbakia osatzen duten digituak erabiliko dira indize bezala taula hauetako elementuak atzitzeko
.
Programa honen zatirik garrantzitsuena ZENBAKIA azpirrutina da eta hauxe izango da hain zuzen ere polikiago aztertuko duguna.
X eta Y (zenbaki osoaren zenbatgarren digitutik zenbatgarren digitura tratatu behar duen) erabiltzen ditu parametro bezala eta ZE$ itzultzen du.
Azpirrutina honetan hiru digituzko zenbakia tratatzen da; programa nagusia arduratuko da milioiak, milakoak etab. diren egiaztatzen.
X eta Y berdinak (digitu bakarreko zenbakiaren kasuan) edota X Y izango dira. Lehen kasuan, nahikoa izango da X posizioan dagoen digitua indize bezala hartu eta TAU1$ taulan dagoen balioa hartzea.
Bigarren kasuan aldiz, digituak banan-banan aztertu behar dira:
Ehunekoen digitua baldin badago, TAU3$etik hartu beharko da dagokion elementua.
Hamarrekoen digitua baldin badago:
0 edo 1 baldin bada, unitateen digitua ere kontutan hartu beharko da eta bi hauekin TAU1$ taula kontsultatu.
2 edo handiagoa bada, TAU2$ kontsultatu beharko da. Indizea kalkulatzerakoan digitua / 2 egin behar da; euskaraz zenbakien sistema hogeitarra bait da.
Unitateen digitua aztertzerakoan, hamarrekoenarekin batera hartu beharko da eta 20 zenbakiaz zatituz lortzen den hondarra kalkulatu.
Digitu bakoitzari dagozkien hitzen arteko loturak egiteko ondoko erizpidea segitzen da:
Ehunekoen eta hamarrekoen artean (biak baldin badaude), “ eta “
Hamarrekoen eta unitateen artean (lehenengoa 2 edo handiagoa bada eta biak existitzen badira), “ta”
Unitateei dagokien zatia eransterakoan, hondarra kalkulatu ondoren:
10 bada, osorik erantsi
10etik 18ra bitartekoa bada, 3. letratik bukaeraraino erantsi (“ha”) ebitatuz.
19 bada, azkenengo “a” jan eta “hemeretzi” erantsi.
OHARRA
TAU1$ eta TAU3$ taulak atzitzean indizeen balioa digitua edo zenbakia baino 1 handiagoa da. Honen arrazoia, taula horietako lehen elementua hutsa (0ren kasurako) izatea da.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-03a0dd98a85a | http://zientzia.net/artikuluak/ozeano-barean-izuturik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ozeano barean izuturik - Zientzia.eus | Ozeano barean izuturik - Zientzia.eus
Ozeano Barean barreiaturiko irletan bizi direnak izuturik daude Lurra oro har berotzen ari delako. Izan ere berotze horren ondorioz poloetako izotzak urtu egingo bait lirateke.
Ozeano Barean barreiaturiko irletan bizi direnak izuturik daude Lurra oro har berotzen ari delako. Izan ere berotze horren ondorioz poloetako izotzak urtu egingo bait lirateke. Ozeano barean izuturik - Zientzia.eus Ozeano barean izuturik
Ozeanografia
Ozeano Barean barreiaturiko irletan bizi direnak izuturik daude Lurra oro har berotzen ari delako. Izan ere berotze horren ondorioz poloetako izotzak urtu egingo bait lirateke. Beraz, itsas maila igo eta kostaldeko lurrak urpean gelditzeko arriskutan leudeke.
Itsas maila zein abiaduraz igoko den eta zenbat igoko den zehazteko orduan ordea, adituak ez datoz bat. Ozeano Bareko irletan, aipatutako bi datu horiek (zenbat igo eta zein abiaduraz) oso garrantzitsutzat dauzkate. Batzuek diotenez, itsas maila 4 metro igoko da eta horren arabera Marshall, Tuvalu eta Kiribati eta Polinesiako hainbat eta hainbat irla erabat desagertu egingo lirateke. Ezer urgainean geratuko balitz ere, ekaitza legokeen bakoitzean uhinek dena azpian hartuko lukete.
Ozeano Bareko biztanleek diotenez, erregai fosilez hiru mendetan zehar Ipar Hemisferioan egindako gehiegikerien ondorioak berak ari dira jasaten; irla haietako biztanleek ez bait dute inoiz beren ingurugiroa kaltetu. Horregatik, koralezko arrezifeek eta manglediek itsas mailaren igotzearen kontrako erremedioa eskain dezakete. Milaka urtetan izan ere, koralezko arrezifeek asmatu dute itsas mailaren aldaketara egokitzen eta beren oinarri zen irla bolkanikoa hondoratu arren, iraun egin dute. Mangledian (mangle izeneko zuhaitzez osaturiko oihanean) arbolen sustraiak urpean ala urgainean egoten dira marearen arabera. Manglea hain zuzen, sedimentuak finkatuz gai da mailaz azkar igotzeko. Gainera ekaitzetan uhinak urratzen dituen babes ezin hobea da.
Biologoen gomendioei batere jaramonik egin gabe, babes natural hauen kontrako erasoa etengabea izan da. Hondartza turistiko berriak egin dira, zangak ireki, portuak eraiki, produktu toxikoak isuri, industriak ezarri, zaborrak pilatu, etab. Guzti horrek koralezko arrezifeei eta manglediei kalte izugarria egin die. Manglediak adibidez hiri inguruetan bota egin dira eltxoak eta biltzen zituztenaren aitzakiaz.
Egokia litzateke bada, madreporak eta mangleak salbatzen saiatzea eta, biologoen laguntzaz, desegin direnak berpizten ahalegintzea.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cd2036e2b9dd | http://zientzia.net/artikuluak/deskargatzen-ez-diren-pilak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Deskargatzen ez diren pilak - Zientzia.eus | Deskargatzen ez diren pilak - Zientzia.eus
Pila "termikoek" nahi adina denbora iraun dezakete erabiltzen ez badira beren barneko energia oso-osorik dutelarik.
Pila "termikoek" nahi adina denbora iraun dezakete erabiltzen ez badira beren barneko energia oso-osorik dutelarik. Deskargatzen ez diren pilak - Zientzia.eus Deskargatzen ez diren pilak
Energia
Iragarkietan besterik esaten bada ere, pila guztiak poliki-poliki deskargatu egiten dira erabiltzen ez direnean, eta erabiltzen direnean (irratian, linternan, etab.etan) zer esanik ez. Pila "termikoek" ordea nahi adina denbora iraun dezakete erabiltzen ez badira beren barneko energia oso-osorik dutelarik. Pila-mota honetako ale asko hogei urtean eduki dituzte biltegian, inolako zainketa berezirik gabe. Gero erabiltzeko hartu direnean, oso ongi funtzionatu dute. Izan ere pila termikoak elektrikoki neutroak dira aktibatzen ez diren bitartean. Aktibatuz gero ordea, ezin dira geldi erazi: erabat deskargatu arte martxan segitzen dute. Hori da daukaten oztopoa.
Pila hauek ez dira, noski, kale-kantoiko edozein dendatan saltzen. Aireko industria militarrean erabiltzen da gehienbat; misiletan esate baterako. "Exocet", "Milan", "Hot" eta beste zenbait misilek pila termikoak dituzte eta jaurtitzen direnean pila hauetatik hartzen dute motore, kalkulagailu, sentsore eta hainbat zirkuitu elektrikok behar duten energia.
Frantzian Bourges-eko "Aeroespatiale" erakundeak 1967. urteaz gero fabrikatzen ditu pila termikoak. Bere katalogoan berrogeiren bat eredu ditu: 25 mm-tik 128 mm-rainokoak, volt gutxitatik 100 volterainokoak, miliampere batzuetatik ehundaka ampererainokoak, segundo gutxiko iraupenetik hogei minuturainokoak.
Pila termikoak, berak sortzen du energia premien arabera. Pilak barruan zelula elektrokimikoak ditu seriez edota paraleloz elkarturik eta kaxa hermetikoan sarturik. Zelula bakoitzean elektrolitoa dago eta bertako zelula neutroak fusioz ioi bihurtzen dira giro-tenperatura baino askoz handiagoak daudenean. Elementu berotzailea zelula artean txertaturik dago eta elektrikoki ala mekanikoki abiarazten da.
Pila hauek biltegietan gordetzeko dagoen erraztasunagatik eta energia osorik gordetzeagatik, etorkizunean proiektu askotan erabiliko direla pentsatzen da; prezio aldetik ere interesgarriak bait dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-cee8dbab2c8f | http://zientzia.net/artikuluak/banbua-laborategian-loratu/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Banbua laborategian loratu - Zientzia.eus | Banbua laborategian loratu - Zientzia.eus
Ikerle-talde indiar bati esker, banbuari ernaltzeko eta ugaltzeko epeak asko laburtuko zaizkio. Ikertu diren hiru espezieetan hiru hilabeteko epean ugaltzea lortu dute, eta ez baldintza naturaletan behar dituzten hogeitamar urteko epean.
Ikerle-talde indiar bati esker, banbuari ernaltzeko eta ugaltzeko epeak asko laburtuko zaizkio. Ikertu diren hiru espezieetan hiru hilabeteko epean ugaltzea lortu dute, eta ez baldintza naturaletan behar dituzten hogeitamar urteko epean. Banbua laborategian loratu - Zientzia.eus Banbua laborategian loratu
Botanika
Banbua laborategian loratu dute! Albistea harrigarri bezain garrantzitsua da, gizateriaren laurdenak jateko, etxea eraikitzeko, haltzariak egiteko, paper-orea egiteko eta abarretarako erabiltzen duela kontutan hartzen badugu. Panda hartzak adibidez bere elikaduraren oinarri du banbua.
Banbuaren 500 espezie inguru ezagutzen dira munduan eta gehienek gutxi gorabehera hogeitamar urte behar izaten dituzte loratzeko. Badaude mende osoa behar izaten dituztenak ere.
National Chemical Laboratory-ko ikerle-talde indiar bati esker, banbuari ernaltzeko eta ugaltzeko epeak asko laburtuko zaizkio. Ikertu diren hiru espezieetan hiru hilabeteko epean ugaltzea lortu dute, eta ez baldintza naturaletan behar dituzten hogeitamar urteko epean.
Ranjani Nadgauda, Andi Maskarenhas eta V. Paraxarami zientzilariek, nahaste elikatzaile egoki bat behar bezala emanda lortu dute arrakasta. Janari elikatzaileak gatz mineralak, bitaminak, azukrea eta hormona begetalak ditu. Hormona horietako bat, eta dirudienez arrakasta lortzeko funtsezkoa izan dena, pentzil-amino-purina izenekoa da. Hormona honen eragina koko-esneaz areagotu dute eta ikerleek diotenez nahitaezkoa izan da hori.
Dirudienez banbu-sailak laster izango dira nahierara kontrolatzeko moduan. Beste edozein labore bezala hazi ahal izango da, nahi denean loratu eraziz. Banbua ordea, proteinatan beste landareak baino lau aldiz aberatsagoa da. Panda hartzak dira hori ongien dakitenak, banbu-hostoz elikatzen direnez.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-3a73d05a5659 | http://zientzia.net/artikuluak/neurona-bat-eta-unitate-asko/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Neurona bat eta unitate asko? - Zientzia.eus | Neurona bat eta unitate asko? - Zientzia.eus
Neurona al da nerbio-sistemaren unitate funtzionala ala neuronaren zatiek unitate independenteen gisa eragin dezakete? Neurobiologoak bigarren posibilitatea aztertzen 30 urtez aritu dira.
Neurona al da nerbio-sistemaren unitate funtzionala ala neuronaren zatiek unitate independenteen gisa eragin dezakete? Neurobiologoak bigarren posibilitatea aztertzen 30 urtez aritu dira. Neurona bat eta unitate asko? - Zientzia.eus Neurona bat eta unitate asko?
Anatomia/Fisiologia
Neurona al da nerbio-sistemaren unitate funtzionala ala neuronaren zatiek unitate independenteen gisa eragin dezakete? Neurobiologoak bigarren posibilitatea aztertzen 30 urtez aritu dira, batez ere mikroelektrodoen bidez zerebeloko Purkinje neuronen erregistroak zuhaitz dendritikoaren leku jakinetan aldaketa nabarmenen seinaleak jasotzen zituelako.
a) Mikroelektrodo bidezko erregistroak bi seinale txiki, neurri desberdinekoak, detektatzen ditu. b) Zelularen gorputza goian dago. Axonak (ez da ikusten) zelularen gorputza irudiaren goi aldean utzi du.
Gaur egun neurobiologo adituek kaltzioz koloreztatutako adierazlearen bidez aldaketa horien distribuzio espaziala zein den ere aurkitu dute. Aurkikuntza garrantzitsua da, zeren horrek neuronaren zatien aktibazio independentea zuzenean neur daitekeela adierazten bait du.
Irudian akuriaren zerebeloko Purkinje zelula baten bereizmen altuko erregistroa ikus dezakegu. Bertan 3 zona dendritiko bereiz daitezke: behean ezkerretara kaltzioa igotzean bi seinale bereiz daitezke; ezkerretan goian eta eskuinean behean bigarren seinalea soilik detektatzen da eta beste hainbat zonatan ez da seinalerik detektatzen.
Oso zezula konplexuetan adituek sei zona desberdin bereizteko gai izan dira.
Nahiz eta zuhaitz dendritikoan zona independenteen funtzionamendua zuzenean neurtzea neurobiologoentzat erakargarria izan, portaerak neuronen interakzioz nola eratzen diren ulertu nahi dutenentzat aipatu zonak arazo bihurtuko dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-c8bc61d5e52f | http://zientzia.net/artikuluak/automobil-lapurtuen-salatzailea/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Automobil lapurtuen salatzailea - Zientzia.eus | Automobil lapurtuen salatzailea - Zientzia.eus
Aparatu honek argi gorri baten bidez automobila ohostua izan dela salatzen du. Argi gorria urrutira ikusten da eta ezin da itzali.
Aparatu honek argi gorri baten bidez automobila ohostua izan dela salatzen du. Argi gorria urrutira ikusten da eta ezin da itzali. Automobil lapurtuen salatzailea - Zientzia.eus Automobil lapurtuen salatzailea
Teknologia
Aparatu honek argi gorri baten bidez automobila ohostua izan dela salatzen du. Argi gorria urrutira ikusten da eta ezin da itzali. Kasurik txarrenean ere, mekanismo honen bitartez galdutako automobila berehala aurkituko duzu.
Sabaiaren erdian eta aurreko aldean, 4 x 6 cm-ko leihatila blindatu eta garden bat dago, eta bertan, ikusten ez den identifikazio-zenbakia grabaturik darama. Automobilaren barnean, beste kaxa blindatu bat dago eta bertan sistema elektronikoa, segurtasun-sarraila batez gorderik.
Leihatilan diodo berdeak ikusten dira dena normal dagoenean, baina ibilgailua lapurtu badute (dagoen tokian dagoela) diodo gorriek salatu egingo dute. Kontaktore anizkoitzezko sistema bati esker, segurtasun-sarrailari eman gabe ibilgailuari zerbait abiarazi ala itzali egiten zaionean argi gorria pizten da.
Leihatila blindatua bestetik, bat eginik dago sabaiarekin, eta kendu nahi izango balitz, txasis osoa aldatu beharko litzateke.
Lapurren kontrako sistema honen kostua 20.000 pta. ingurukoa izango da, prezio horretan muntaia ere barne delarik.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-5ae403dc7ad6 | http://zientzia.net/artikuluak/kolpe-batez-pintada-ezabatuta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Kolpe batez pintada ezabatuta - Zientzia.eus | Kolpe batez pintada ezabatuta - Zientzia.eus
Badirudi oraingo honetan fabrikatzaile britainiar batek graffiti edo pintadak ezabatzeko produktu bikaina lortu duela.
Badirudi oraingo honetan fabrikatzaile britainiar batek graffiti edo pintadak ezabatzeko produktu bikaina lortu duela. Kolpe batez pintada ezabatuta - Zientzia.eus Kolpe batez pintada ezabatuta
Kimika
Badirudi oraingo honetan fabrikatzaile britainiar batek graffitti edo pintadak ezabatzeko produktu bikaina lortu duela. Argazkian behintzat, Londreseko autobusean garbi ikusten da hori.
Delako produktua, pintura moduan saltzen da. Bi osagai dituen pintura aplikatu ondoren, gogortu eta distiratsu bihurtzen da. Lehortzen denean, kimikoki geldoa da, produktu kimikoek ez diote erasotzen eta ez du surik hartzen. Pintura honetan gertatzen den erreakzio kimikoan, molekula guztiek hartzen dute parte eta bat bera ere ez da geratzen pintadari itsasteko aukera emango dionik. Aerosol, igeltso, pintura edo zerbaitez gainean letrak edo beste edozer pintatzen bazaio, pintada hortxe "egoten" da itsatsi gabe, eta kentzeko aski da belakiz igurtzitzea.
Pintura berri honek hamar urtean mantentzen omen ditu bere ezaugarriak eta brotxaz nahi pistolaz eman daiteke metal, hormigoi ala adreilu gainean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-d1ba9a776ee6 | http://zientzia.net/artikuluak/bidaiarien-beherakoak/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Bidaiarien beherakoak - Zientzia.eus | Bidaiarien beherakoak - Zientzia.eus
Belgikako bederatzi medikuk lan interesgarri bat argitaratu berri dute "The Lancet" izeneko aldizkarian, turistek izan ohi dituzten beherakoei buruz.
Belgikako bederatzi medikuk lan interesgarri bat argitaratu berri dute "The Lancet" izeneko aldizkarian, turistek izan ohi dituzten beherakoei buruz. Bidaiarien beherakoak - Zientzia.eus Bidaiarien beherakoak
Osasuna
Belgikako bederatzi medikuk lan interesgarri bat argitaratu berri dute "The Lancet" izeneko aldizkarian, turistek izan ohi dituzten beherakoei buruz. Gaixoen gorozkietatik 15.185 lagin hartu dituzte eta iragazketa-sistema berri bat erabiliz, campylobacter deritzon familiako mikroorganismoak isolatu dituzte. 83 pazienteren laginetan (%92k beherakoak zituzten) campylobacter berri bat aurkitu dute; campylobacter upsaliensis izenekoa.
Gaixoen beherakoa nahikoa berezia zen: bapatekoa eta astebete baino gehiago nekez irauten zuena. Sukarrak oso gutxi egiten zuen gora, baina %25 laginek odol-arrastoak zituen. Bidaiarien beherakoen eragilea C. upsaliensis dela pentsatzen da eta baita urdaileko ultzera besteak beste campylobacter batek sortzen duela ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-4b0a400ccea4 | http://zientzia.net/artikuluak/supereroaleak-itxaropenak-izoztuta/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Supereroaleak. Itxaropenak izoztuta? - Zientzia.eus | Supereroaleak. Itxaropenak izoztuta? - Zientzia.eus
Supereroale edo erresistentzia elektrikorik gabeko eroaleen arazoa pil-pilean egon da 1986. urteaz gero. Orduan izan ere, tenperatura altuko supereroankortasuna aldarrikatu zen askoren ametsak errealitate bihurtzeko itxaropena piztuz.
Supereroale edo erresistentzia elektrikorik gabeko eroaleen arazoa pil-pilean egon da 1986. urteaz gero. Orduan izan ere, tenperatura altuko supereroankortasuna aldarrikatu zen askoren ametsak errealitate bihurtzeko itxaropena piztuz. Supereroaleak. Itxaropenak izoztuta? - Zientzia.eus Supereroaleak. Itxaropenak izoztuta?
Supereroale edo erresistentzia elektrikorik gabeko eroaleen arazoa pil-pilean egon da 1986. urteaz gero. Orduan izan ere, tenperatura altuko supereroankortasuna (-238°C-koa) aldarrikatu zen askoren ametsak errealitate bihurtzeko itxaropena piztuz. Supereroaleak industrialki aplikatzeko itxaropenak ordea, izozturik diraute oraindik.
Hotzetik berora
Lebitazio magnetikoa da supereroankortasunaren fenomeno ikusgarrienetakoa. Nitrogeno likidoz hoztutako pieza zeramikoa imanaren lebitazioz mantentzenda, aurkako eremu magnetikoaren eraginez.
Fisikariek aspalditik dakite zero absolutu (-273°C) inguruko tenperaturan material batzuen erresistentzia elektrikoa desagertu egiten dela. Fenomeno hori aztertzeko helio likidoa erabili izan dute, bere urtze-tenperatura -269°C-koa delarik. Medikuntzan eta beste arloren batean saio gutxi batzuk egin izan dituzte supereroaleen aplikazio industriala garatu nahian, baina zailtasun ikaragarriak gainditu behar ziren. Tenperatura horietan lan egitea oso garestia da batetik eta arazo teknikoak ikaragarriak bestetik.
1986. urtean, panorama asko aldatu zen. IBM enpresak Zürich-en duen ikerketa-zentruan George Bednorz eta Alex Müler-ek -238°C-ko tenperaturan supereroale zen material zeramiko bat lortu zuten. Horri esker, 1987. urtean Fisikazko Nobel Saria eman zieten.
Aurkikuntza horren ondorioz, mundu guztian zehar fisikariak tenperatura altuko supereroankortasunaren bila hasi ziren su eta gar. Gai honen inguruan simposium eta bilera ugari egin da, baina dudarik gabe garrantzitsuena Ameriketako fisikarien elkarteak 1987. urtean martxoaren 18an egindakoa da. New Yorkeko hotel batean ia lau mila fisikari bildu ziren, fotografo, telebista-kamera eta kazetariz inguraturik. Han supereroankortasunak nitrogeno likidoaren muga gainditu zuela aldarrikatu zen; -196°C-ko muga alegia.
Berebiziko itxaropenak piztu ziren orduan eta jende guztia ametsetan hasi zen. Giro-tenperaturako supereroankortasuna biharamunean bertan lortuko zela uste zutenez, kantitate handitan metatutako energia elektrikoa, galerarik gabeko elektrizitate-garraioa, ordenadore superazkarrak, etab. nonnahi aipatzen ziren. Denek iragartzen zuten supereroalez gobernatutako mundua.
Hiru urte geroago ordea, orduko berotasunak epeldurik daude eta supereroale zeramikotan berebiziko ikerketa-lanak egin diren arren, tenperaturaren marka -148°C-raino bakarrik etorri da. Berriki, Detroiteko unibertsitatean J. T. Txen fisikariak -23°C-tan supereroale den materiala prestatu omen du, baina berria ez da oraindik konfirmatu. Giro-tenperaturako supereroankortasunak beraz, urruti samar dagoela dirudi.
Nitrogeno likidoaren teknologia
Bitartean, jende askok nitrogeno likidoaren teknologia garatzeari ekin dio, zeren eta supereroankortasuna helio likidoaren tenperaturatik nitrogeno likidoaren tenperaturara igarotzeak gauzak asko erraztu ditu. Helio likidoa garestia da eta erabiltzen zaila; instalazio konplikatuak behar dituena. Nitrogeno likidoa berriz, berrogei aldiz merkeagoa da, erabilterraza eta helioak baino 30 aldiz errendimendu hobea duena. Hala eta guztiz ere, laborategietan ikerleak gogor ari dira supereroankortasunarentzat tenperatura altuagoak lortu nahian. Azken aldian berri handirik izan ez bada beraz, ez du esan nahi zientzilariak geldirik daudenik.
Industriaren ikuspegitik begiratuta, tenperatura alde batera utzita aplikaziotan sortzen diren beste arazoak konpontzen badago nahikoa lana. Izan ere “tenperatura altuko” material berriek badituzte oztopo batzuk. Kimikariek masa kristalbakarreko forman erraz egiten badituzte ere, aplikaziotarako erabilgarritasuna oso txikia da. Horregatik, material hauek aplikazio industrialetara egokitzeko laborategi publiko eta pribatu asko ari da lanean.
Supereroankortasuna elektronikan
Zirkuitu elektrikotan, gero eta interesgarriagoa da seinaleak guztiz azkar transmitituko dituzten elementuak. Silizioak eta galio artseniuroak aurrerapen handiak eragin dituzte arlo honetan eta gaur egun zentimetro bat luzeko txip karratu batek 100 pikosegundoko (100 x 10 -12 segundoko) erantzun-denbora du. Hala ere, zirkuitu elektronikoak osorik hartuta, erantzun-denbora hamar aldiz handiagoa da konexio ugari daudelako. Konexio bakoitzak, txikia bada ere erresistentzia elektrikoa du eta seriez egon ohi direnez gero, guztien artean seinaleen zirkulazio-abiadura moteldu egiten dute. Bestetik, Joule efektua medio beroa ere sortzen da konexiotan, eta hori kaltegarria da funtzionamendurako.
Zirkuitu logiko azkarragoek erantzun-denbora pikosegundo batera jaitsiko lukete, baina horretarako derrigorrezkoak lirateke tenperatura altuko supereroaleak. Zirkuitu hibrido hauetan memoria erdieroaleez osatuta eta konexiozko alderdi logikoa supereroaleez osatuta egongo litzateke, guztia nitrogeno likidoz hoztuta edukiz.
Oraingo lineetan energia elektrikoaren zati bat bero bihurtzen da, nahiz eta garraiorako tentsioa altua izan. Supereroleei esker bero-galera horiek ez lirateke egongo eta garraio-tentsioa ere oso txikia litzateke.
Baina hori baino lehen industriariek geruza meheen teknologia menperatu behar dute. Ameriketan, Japonian eta Europan aurrerapenak azkar egiten ari dira. Europan adibidez, hausketa katodikoz, ultrahutseko lurrinketaz edo laser ablaziozko hauspeaketaz siliziozko euskarrian oso geruza supereroale meheak lortu dituzte; ehunen bat ångströmekoak (1 Å = =10 -10 m).
Dena dela elektronikaren munduan osagai berriak sartu nahi badira oraingo material batzuk baztertu egin behar dira, eta hori zaila da enpresa handiek silizioaren teknologian inbertsio handiak eginik dituztelako.
Supereroankortasuna magnetismoan
Supereroankortasunaren beste aplikazio-arlo interesgarri bat magnetismoa da. Gaur egun medikuntzan diagnostikoak egiteko ala energia elektrikoa sortzeko adibidez, eremu magnetiko indartsuak behar izaten dira. Eremu magnetiko horiek, elektroiman handietan sortzen dira, bertan korronte elektrikoa igarotzen den hari eroaleak daudelarik. Kobrezko harien erresistentzia elektrikoaren oztopoa saihesteko, diametro handiko kableak erabili behar izaten dira. Beraz bobinek tamainaz ikaragarriak eta energia asko kontsumitzen dutenak izatea beste erremediorik ez dute.
Supereroaleak dira arazo horiek konpontzeko bide egokia, baina orain arte helio likidoa erabili beharrak gauzak asko mugatu ditu. ALEPH partikula-detektorea, LEP partikula-azeleragailua (Genevako CERNekoa), erresonantzia magnetiko-nuklearrezko medikuntzarako teknologiak etab. helioz hoztutako bobina supereroalez egin dira. Bobina horiek niobio eta titanioaren aleazioz eginik daude, tenperatura baxuetan metal hauek supereroale direlako. Supereroale zeramikoei hari-forma ematea ordea zaila da. Hala ere badirudi japoniarrek ikerketak aurreratu samarrak dituztela eta agian laster supereroale zeramikozko hariak fabrikatzeko moduan izango dira. Horrela tenperatura altuko supereroankortasunak industriara sartzeko ateak zabalik izango ditu.
Militarrak ere adi-adi daude nitrogeno likidoaren esparruko supereroankortasunari begira. Helio likidoa ezin da abioitan erabili, hegaldian gordetzeko eta funtzionarazteko arazoak daudelako. Nitrogeno likidoa aldiz, abioitan erabiltzen da jadanik infragorrizko detekzio-kamerak hozteko.
Energi metaketa
Supereroaleek konpon dezaketen beste arazo bat, energia elektrikoa kantitate handitan metatzeko dagoena da. Ameriketan eta Alemanian badira arlo hau garatzeko proiektuetan diharduten zientzilariak.
Funtsean, bobina batean energi kantitate handia batere galerarik gabe gordetzea nahi da, gero poliki-poliki beharren arabera energia hori erabiltzeko. Hirietan, adibidez, gauez kontsumoa asko jaisten denean energia metatu egingo litzateke bobina supereroaleetan eta egunez kontsumoak gora egiten duenean bobina deskargatu egingo litzateke.
Militarrek bestetik, horrelako bobinak “izarretako gerra”rako nahi dituzte. Izan ere horrelako sistemen bidez 100 segundotan, 0,4 eta 1 gigawatteko energiak jaurtiko lituzkete (1 gigawatt = 10 9 watt).
Tenperatura altuko supereroaleek dena dela, tenperatura hotzekoek bezalaxe beren mugak dituzte. “Korronte kritiko” deitzen den maila igarotzen bada, materialak supereroale izateari utzi egiten dio eta edozein eroale arrunten portaera erakusten du. Niobio-aleaziozko supereroale hotzek esate baterako, -269°C-tan zentimetro karratuko 10 milioi amperetan dute korronte kritikoaren maila eta oxidozko oraingo tenperatura altuko supereroaleetan maila hamarretik ehun aldiz txikiagoa da.
Elektrizitatearen garraioa
Supereroankortasunaren ondorio bat gurpilik gabeko trena izango da. Errairik eta lurrik ukitu gabe lebitazio magnetikoz airean joango da trena.
Material hauek erresistentzia elektrikorik ez dutenez, korronte elektrikoa distantzia luzetara galerarik gabe garraiatuko lukete. Joule efektua medio, garraio-lineatan %10-15 energia galtzen da bero bihurtuta.
Supereroalezko lineak egiteko baina, hozketa-sistema bide guztian zehar instalatu beharko litzateke eta horren kostua oraingoz kalkulaezina da. Horrelako linean gainera, arrisku handiak leudeke. Hozketa-sistemaren aberiagatik, tximista erortzeagatik edo beste ezerengatik lineako edozein puntu berotuko balitz, supereroankor izateari berehala utziko lioke. Berotu egingo litzateke beraz, eta bero hori ingurura transmititu ere bai, azkenean garraio-sare osoa kaltetuko litzatekeelarik.
Tren magnetikoa
Lebitazio magnetikozko trenaren proiektua da azken aldiko proiekturik interesgarrienetakoa. Trena, bi polo magnetiko berdinek elkarri eragiten dioten aldarapen-indarrean oinarritzen da. Eremu magnetikoak beraz, lurretik ehundaka tonako pisua altxatzeko adinakoa izan behar du. Hori ordea, supereroalezko bobinen bidez bakarrik lor daiteke. Japoniarrak eta alemanak dira orain arte tren magnetikoaren saiakuntzak egin dituztenak. Helio likidoa erabili dute horretarako.
Trenak ez du gurpilik eta airean desplazatzen da lurrik ukitu gabe. Horregatik ezin dira erreizko trenbide normaletan erabili. Beraz azpiegitura guztia berria egin behar zaio; bidea, elikadura elektrikorako estazioak etab. Trenbide berriaren kostua ordea, ikaragarria da (proiektu osoaren %94) eta alemanek jadanik tren magnetikoa garatzeari utzi diote. Japoniarrak dira gaur egun proiektuari eusten dioten bakarrak.
Supereroankortasunaz 1987. urtean zeuden itxaropenak badirudi gaur egun apur bat izoztu egin direla, baina ikerlari-multzo handi bat munduan zehar lanean ari da eta arlo honetan edozein momentutan beste aurkikuntza miresgarriren bat aditzera ematea ez litzateke harrigarria izango. Itxaropen izoztuak gori-gori leudeke berriz ere.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-6a12d3c3841f | http://zientzia.net/artikuluak/musika-aretoak-diseinu-eta-akustikaren-bidegurutze/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Musika-aretoak: diseinu eta akustikaren bidegurutzean - Zientzia.eus | Musika-aretoak: diseinu eta akustikaren bidegurutzean - Zientzia.eus
Kontzertu-areto berria inauguratzeko dago. Nolakoa izango da aretoak eskainiko digun giroa? eta musikaren kalitatea? Hauetxek dira beti egiten diren galderak. Zer da musika-areto bati eskatu behar zaiona? Musikari egoki erantzutea, noski.
Kontzertu-areto berria inauguratzeko dago. Nolakoa izango da aretoak eskainiko digun giroa? eta musikaren kalitatea? Hauetxek dira beti egiten diren galderak. Zer da musika-areto bati eskatu behar zaiona? Musikari egoki erantzutea, noski. Musika-aretoak: diseinu eta akustikaren bidegurutzean - Zientzia.eus Musika-aretoak: diseinu eta akustikaren bidegurutzean
1990/09/01 Bardino von, K. Iturria: Elhuyar aldizkaria
Irudiak/Soinuak
Kontzertu-areto berria inauguratzeko dago. Nolakoa izango da aretoak eskainiko digun giroa? eroso eta goxoa? eta musikaren kalitatea? Hauetxek dira beti egiten diren galderak.
Kontzertu-areto berria inauguratzeko dago. Nolakoa izango da aretoak eskainiko digun giroa? eroso eta goxoa? eta musikaren kalitatea? Hauetxek dira beti egiten diren galderak. Erantzunetan ordea ez da adostasun handirik egoten askotan. Batzuentzat oso “hotza” da; aretoak ez bait du musika behar bezala jazten.
Beste batzuentzat, oso “nahasia” izan daiteke, orkesta sinfonikoak interpretatutako musikarentzat erreberberazioa desegokia delako, etab. Eritzi estetikoak ez dira inoiz guztiz bat etorri. Hala ere, zientziak aurrerapen handiak egin ditu alor honetan ere azken urteetan eta dagoeneko planoan besterik ez dagoen areto batean antzerki, opera edo kontzertu sinfoniko batek zer-nolako soinu-kalitatea izango duen aurresan daiteke.
Zer da musika-areto bati eskatu behar zaiona? Musikari egoki erantzutea, noski. Egokitasun hori zertan datzan zehaztu beharko dugu beraz. Argitasuna eskatuko zaio, hau da, erraz “ulertu” behar da, hitzaldi batean hitzak jaso ohi diren bezalatsu.
Baina horrek ez du hoztasuna esan nahi. Jantzia heldu behar du guregana musikak, hau da, erreberberazioek musika “goxatu” egin behar dute. Hemendik egokitasun horrek gutxieneko eta gehienezko mailak dituela ondorioztatzen da erreberberazioari dagokionez. Hurrengo ezaugarria intentsitate-maila da. Pianissimoak garbi entzun behar dira, baina hurrengo konpasean orkestak gogor ekiten dionean belarriei sufri erazi gabe. Musikak inguratu egin behar du entzulea. Zulo batetik datorrenaren sentsazioa ematen duen musikak ez digu asko gozaraziko.
Akustika-adituak, ezaugarri guzti horiek fisikoki neur daitezkeen parametro fisikoetara itzuli behar ditu. Kontutan hartu behar da gaur egun musikazaleak bere etxean bertan musika erreproduzitzeko oso aparatu onak izan ditzakeela, eta beraz, zuzeneko musika entzuten duenean kalitate eskasagoko soinuekin ez dela erraz konformatuko.
Erreberberazioan dago gakoetako bat
Esana dugu erreberberazioak minimo eta maximo baten artean egon behar duela soinuaren kalitatea ona izan dadin. Gehiegizko erreberberazioa izaten da, adibidez, elizan emandako piano-kontzertuak entzunezin bihurtzen dituena.
Milaneko Teatro alla Scala (1776-78). Opera-aretoa da. Zapata-kaxa itxurako aretoan oinarritu zen Giuseppe Piermanini bere diseinatzailea.
Baina zer da erreberberazioa? Erreberberazio-denbora da interesatzen zaigun parametroa eta honelaxe neurtzen da: soinu-iturriaren igorpena amaitu ondoren, 60 dezibeleko soinu-intentsitatea galtzeko behar den denbora. Beste hitz batzuetan esanda, hasierako eta bukaerako energien arteko zatidura 10 6 izan arteko denbora. 60 dezibel galtzea ez da beti posible.
Horretarako hasierako soinuak 95en bat dezibel behar ditu 35 dezibeleko hondo-soinua duen areto batean (oso areto ixila) eta intentsitate hori orkestaren fortissimoaren mailakoa da. Entzulearentzat hala ere, garrantzitsuena lehenengo hamar dezibelen galera-denbora da. Praktikan, 20-30 dezibeleko galera da efektu horren sentsazioa ematen duena. Dezibel-galera adierazten duen kurbaren maldaren hasierako partea da beraz benetako garrantzia duena.
Erreberberazioa azaltzeko modurik sinpleena akustika geometrikoa da. Puntu batera iristen diren soinu-uhinek, ibilbide desberdina egin dute iturritik atera eta aretoan zehar. Soinu zuzenaz gain, soinu isladatuak ere jasotzen ditugu, hau da, aretoko pareta eta bestelako elementuetan isladatzen diren uhinak ere jasotzen ditugu. Soinu zuzenaren eta isladatuen arteko denbora-tartea ibilbideen arteko diferentziei sor zaie. Sabine-ren formulak dioenez, erreberberazioa handiagotu egiten da aretoaren tamainaren arabera eta txikiagotu pareten absortzioaren arabera.
Entzuleari iturritik datozkion uhin desberdinak heltzen zaizkio. Uhinetako bat zuzena da, hau da, iturri eta entzulearen arteko lerro zuzena den ibilbideari jarraitzen zaiona. Besteak, alboetako pareta, sabai eta bestelako elementuetan isaladatu diren uhinak dira.
Soinuaren frekuentziak ere badu zeresana. Frekuentzia baxuentzat altuentzat baino erreberberazio-denbora luzeagoak onartzen ditugu.
Giza belarriak soinua jasotzen duenean inertzia txiki batez jokatzen du. Horregatik onartzen da lehen 80 milisegundotan jasotako uhin isladatuek uhin zuzenarekin bat egiten dutela. Hortik aurrerakoak erreberberazioak dira. Baina 80 milisegundo horien ondoren isladapen solte eta anplitude handikorik heltzen bada, hori oihartzuna da. Oihartzuna, noski, guztiz kaltegarria da eta areto batean erabat ekidin beharrekoa.
Aretoaren puntu bakoitzak bere ekograma du. Bertan, soinu zuzen eta erreberberazio guztiak biltzen dira. Garai batean ekograma horiek egitea ia ezinezkoa zen; oso zaila bait zen puntu horiei zegozkien soinuak irakurtzea. Gaur egun seinaleak tratatzeko ezagutzen diren teknika berriak erabiliz, askoz ere errazagoa da aretoaren kalitateari buruzko datuak biltzea.
Esku artean proiektua bakarrik izanik egin daitezke entseiuak gaur egun. Horretarako maketa bereziak erabiltzen dira. Dimentsioak txikiagotuz eta frekuentziak handiagotuz aretoaren benetako erantzuna nolakoa izango den aurresan daiteke. Baina maketa hauek oso garestiak dira eta gainera bada beste eragozpen bat: oso zaila da pareten absortzioa egoki simulatzea.
Londreseko "Royal Albert Hall" aretoa. Bere planta eliptikoaren ondorioz oso akustika eskasa du. Akats hau zuzendu nahian, diskoak erantsi zaizkio sabaian argazkian ikus daitekeen bezala.
Informatikak ere lagundu du arlo honetan. Orain arte, lehen isladapenak besterik ez ziren kontutan hartzen, isladapen guztiak kontutan hartuz kalkuluak egitea ezinezkoa zelako. Orain, programa berezien bidez, posible da askoz ere kalkulu konplexuagoak egitea. Eta dagoeneko eraiki dira, horrelako programen laguntzaz diseinaturiko aretoak; Parisen Bastillako opera adibidez.
Irtenbiderik egokienaren bila
Bitarteko tekniko boteretsu hauek eskuartean ez zituzten garaian ere eraiki ziren oso areto eder eta egokiak. Lehen areto itxiak jauregietako gela pribatuak izan ziren. Areto haiek tamainaz txikiak ziren eta orduko gustua zela eta, apaindura ugari zituzten sabai eta paretetan. Apaindurazko elementu hauek soinua asko isladatzen dute, noski.
Musikari-kopurua eta aretoaren tamaina kontutan hartuz, areto haietan entzuten zen musikaren kalitatea ona zela esan daiteke. Hasierako areto haien jarraitzaile dira XIX. mendeko kontzertu-areto angeluzuzenak. Paretetan balkoi luze eta estuak izatea da areto hauen ezaugarrietako bat. Honelakoak ditugu adibidez, Vienako “Musikverein” eta Bostoneko “Symphony Hall” aretoak. Areto hauek zapata-kaxaren itxura dutela esan ohi da.
XIX. mendean zehar orkesta sinfonikoa hazi egin zen eta berarekin batera aretoek ere gero eta tamaina handiagoa behar zuten, bai musikariak, bai gero eta ugariagoa zen publikoa biltzeko. Londreseko “Royal Albert Hall” aretoa garai hartakoa dugu. Bost mila pertsona bildu ahal izatea zuen helburu eta horrek planta eliptikoa entseiatzera bultzatu zituen. Emaitzak, akustikoki behintzat, tamalgarriak izan dira eta gerora zenbait egokitzapen egin behar izan da akatsak zuzendu nahian.
Erreberberazio-denbora egokiak soinu-mota eta areto desberdinentzat.
Areto laukizuzenek ere badute, baina, arazo bat. Eserleku guztietatik orkesta ez da ondo ikusten eta eserleku batzuk oso deserosoak dira; alboetakoak adibidez. Kontutan hartu behar da egun musikazaleek etxean bertan oso kalitate oneko musika entzuten dutela, eta beraz kontzertura doazenean soinu-kalitatea eskatzeaz gain, musikariak ikusi eta gozatu nahi izaten dutela. Greziarren eta Erromatarren garaiko antzerkien diseinura jo nahi izan da hori konpontzeko, baina ez da emaitza onik lortu. Areto handiegiak dira eta musikak nahi adinako intentsitatea ez du lortzen.
Nola lortu, beraz, areto laukizuzenak eskaintzen dituen alboetako isladapen aberatsak eta maskor-formako aretoen bisibilitatea elkartuko dituen aretoa? Weinberg izeneko teknika erabiltzen hasiak dira horretarako. Weinberg hitzak mahasti esan nahi du: publikoa 100 bat eserlekuko ataletan, maila desberdinetan, eta paretatxoz banandurik dago. Horrela entzuleak areto txiki eta atseginean dagoenaren sentsazioa du. Berlineko Filarmonikaren aretoa eta Nizan 1985ean inauguratutako Akropoliak ere ideia hau erabili dute kalitatea eta erosotasuna segurtatzeko.
Baina horrek ez du injinerutza akustikoa bere helmugara iritsi denik esan nahi. Orain sinfonia bat areto jakin batean nola entzungo den aurresan dezakegu, aretoaren planoak ezagutuz gero. Baina horrelako eraikuntzak baldintza askoren menpe egoten dira, ekonomikoak ere tartean izaten direlarik, eta beraz, kasu bakoitzean irtenbiderik egokiena zein den bilatu behar dute teknikariek. Arkitekto, dekoratzaile, eszenografo, akustika-aditu eta obra-lanen arduradunaren artean aztertu eta erabaki beharreko hainbat ezaugarrik eta elementu nagusi eta ñiminoek definituko dute aretoa.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-9c3273c80e39 | http://zientzia.net/artikuluak/itsasoak-eragile-termiko-naturalak-dira/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Itsasoak eragile termiko naturalak dira - Zientzia.eus | Itsasoak eragile termiko naturalak dira - Zientzia.eus
Bi itsas korronte nagusi daude: hondokoa eta gainazalekoa. Poloetan hoztutako ura dentsitate handikoa denez, itsas hondora joaten da pixkanaka. Hondoratze nagusiena Hego Poloan gertatzen da; Ross eta Weddel itsasoetan batez ere.
Bi itsas korronte nagusi daude: hondokoa eta gainazalekoa. Poloetan hoztutako ura dentsitate handikoa denez, itsas hondora joaten da pixkanaka. Hondoratze nagusiena Hego Poloan gertatzen da; Ross eta Weddel itsasoetan batez ere. Itsasoak eragile termiko naturalak dira - Zientzia.eus Itsasoak eragile termiko naturalak dira
1990/09/01 Aizpurua Sarasola, Joxerra Iturria: Elhuyar aldizkaria
Bi itsas korronte nagusi daude: hondokoa eta gainazalekoa. Poloetan hoztutako ura dentsitate handikoa denez, itsas hondora joaten da pixkanaka. Hondoratze nagusiena Hego Poloan gertatzen da; Ross eta Weddel itsasoetan batez ere.
Haizeek dituzten ibilbideak oso ongi ezagutzen dira.
Eguzkiak ez ditu Lurreko leku guztiak berdin jotzen. Ekuatorera eta tropikoetara eguzkiko izpiak bertikalki iristen diren bitartean, poloetara zeharka iristen dira. Beraz jasotako energia desberdina da leku batzuetan eta besteetan. Horregatik, ekuatorea eta tropikoak beroak dira eta poloak hotzak. Beroa, normalean, behe latitudetatik poloetarantz hedatzen da eta hotzak alderantzizko bidea egiten du. Poloetako aire hotzak tropikoetako aire beroarekin latitude ertainetan topo egiten duenean, eguraldi epela sortzen da.
Baina haizeak ez dira beroaren eta hotzaren garraiatzaile bakarrak. Haizeak bezain garrantzitsu itsasoak dira. Beraz, klimaren eragilerik nagusienak aire- eta ur-higidurak dira.
Zerbitzu metereologikoek oso ondo ezagutzen dituzte aire-higidurak, baina ez da gauza bera gertatzen itsas korronteei dagokienean. Itsasoko ur-korronteak azaletik baino ez dira ezagutzen.
Hala ere, nazioarteko ikerlariak gai honi heltzeko prest daude eta horretaz ikerketa-programa erraldoi bat martxan jarri dute. Programa honek hamar urtez iraungo du eta helburua lurreko itsaso guztien zirkulazioen eredu informatikoa lortzea da.
Bi itsas korronte nagusi daude: hondokoa eta gainazalekoa.
1992. urtean “Topex-Poseidon” satelitea espazioratuko da. Bere misioa itsas-korronteei buruzko datuak ematea izango da.
Poloetan hoztutako ura dentsitate handikoa denez, itsas hondora joaten da pixkanaka. Hondoratze nagusiena Hego Poloan gertatzen da; Ross eta Weddel itsasoetan batez ere. Bi itsaso hauetan hondoratzen diren urak ozeanotako hondo gehienetara hedatzen dira. Ipar poloan ere antzeko fenomenoa gertatzen da. Ur hotza hondoratu egiten da, baina Hego Poloan hondoratutakoa bezain hotza ez denez, hango uren gainean geratzen da.
Beraz, itsas hondoan bi korronte daude batez ere, hots: Ipar Polotik Hego Polorantz doana eta Hego Polotik Ipar Polorantz doana. Ur hauek oso oxigenatuak dira eta elikagai asko dute.
Gainazaleko zirkulazioa, hondokoa baino askoz ere lasterragoa da. Haizeek eragin zuzena dute zirkulazio honetan, baina Lurraren errotazioak ere bai. Lurraren errotazioaren eraginez, urak ipar hemisferioan ordulariko orratzen norantzan biratzen du eta hego hemisferioan aurkako norantzan. Tropikoen artean dauden uren higidura ekuatorearekiko paralelo da. Itsas korronteak haize-korronteak baino askoz ere egonkorragoak dira. Ur-kantitate itzelen inertzia handia denez, aldaketak oso nekez gertatzen dira. Hau, batez ere, latitude ertainetan gertatzen da, ekuatorearen inguruan aldaketa handiagoak gertatzen direlarik. Oro har, hauxe esan dezakegu: latitude ertainetan ur hotzak eta ur beroak elkarrekin topo egiten dutela eta horrela sortutako korronte eta zurrunbiloak oso egonkorrak izaten direla.
Lurralde tropikaletan ur-korronteen norantza-aldaketa normalagoa da eta ondorio metereologikoak nabari izaten dira. Indiar Ozeanoan azaltzen den montzoia eta Peru ondoko itsasoan agertzen den “El Niño” izeneko fenomenoa, adibiderik nagusienak dira. Metereologoek diotenez ozeano tropikaletako zirkulazioan aldaketak egon direnean, munduko eguraldiak aldaketa hauen eragin zuzena izan du. 1982-1983 urteetan itsas korrontetan aldaketak izan ziren. Garai hartan, EEBBetako ekialdean eguraldi epela zegoen bitartean, mendebaldean uholdeak eta iparraldean lehortea izan ziren. Perun eta Ekuadorren uholdeak izan ziren, eta Afrikan lehortea.
Eguraldi-aurrikuspenak (orain arte) 10 egun baino epe luzeagora ezin direla egin diote espezialistek; horretarako gaur egun erabiltzen diren ereduak eredu atmosferikoak bait dira. Itsas korronteak ereduan sartzearekin batera, aurrikuspen-aldiak luzatu egingo dira. Beraz hilabetetarako ezezik urtetarako ere egin ahal izango dira aurrikuspenak, eta uda beroa ala euritsua eta negua gogorra ala biguna egingo duen jakin ahal izango da. Baina oraindik lan mardula dago egiteko; itsas korronteak ezagutzeaz gain eguraldiarekin eta metereologiarekin dituen erlazioak ezarri behar bait dira.
Lurreko klima ez da egonkorra. Izozteak eta izozte arteko aldiak uste ez bezala gertatu dira orain arte. Berriki egindako azterketek, aldi desberdinetako itsas korronteek aldaketak izan dituztela erakutsi digute. Izoztetan izotzak latitudez jaitsi egiten dira. Norvegiako itsasoko ur hotzak, gaur egun Ipar Atlantiarreko ur beroen azpian daudenak, gainazaleratu eta latitudez jaitsi egiten dira. Ondorioz, Ipar Atlantiarreko gainazala hotzago bihurtzen da eta Europako tenperatura jaitsi egiten da.
Bestalde, karbono-gasaren kontzentrazioaren hazkuntzak, tenperatura igo erazi egin dezake. Baina kasu honetan ere, aztertutakoa eredu atmosferikoan oinarritzen da eta itsas korronteen aldaketaz arrastorik ere ez dago.
LURRAREN ERROTAZIOAREN ETA HAIZEAREN ERAGINA UR-KORRONTEETAN
Ur-korronte batean uraren abiadura maximoaren norabideak 45ko angelua osatzen du airearenarekin. Sakonera handitzen doan heinean ur-korrontearen abiadura txikiagotu egiten da eta norabideak (ipar hemisferioan) eskuinerantz biratzen du.
Mekanikako legeen arabera, Lurraren errotazioak higitzen ari den gorputz ororen gainean indar osagarri bat sorterazten du; Coriolis-en indarra, hain zuzen ere. Indar honen eraginez ur-higidurak eskuinerantz desbideratzen dira ipar hemisferioan eta ezkerrerantz hego hemisferioan. Hori edonork bere etxeko lababoan froga dezake, ura zurrunbilo moduan husten denean. Ipar hemisferioan zurrunbiloa ordulariaren orratzen norantzakoa den bitartean, hego hemisferioan kontrakoa da.
Haizeek ur-korronteetan duten eragina neurtzea zaila da. Eckman-en teoriari jarraitzen zaio alor honetan. Teoria honen arabera, uraren higiduraren abiadura maximoa itsas gainazalean dago eta korrontearen norabidea 45º (eskuinera ipar hemisferioan) desbideratzen da haizearen norabidearekiko. Itsas gainazaletik zenbat eta beherago, ur-korrontearen abiadura gero eta txikiagoa da eta norabidea gero eta gehiago desbideratzen da (eskuinerantz ipar hemisferioan eta ezkerrerantz hego hemisferioan).
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-70e4d70fa4f9 | http://zientzia.net/artikuluak/phoebus-levene-eta-robert-hadfield/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Phoebus Levene eta Robert Hadfield - Zientzia.eus | Phoebus Levene eta Robert Hadfield - Zientzia.eus
Elhuyar aldizkariaren ale honetan zientzilarien ildoari jarraitzeko, orain dela berrogeitamar urte irailean hil ziren bi pertsonaia aukeratu ditugu: Levene biokimikari errusiarra eta Hadfield metalurgilari ingelesa.
Elhuyar aldizkariaren ale honetan zientzilarien ildoari jarraitzeko, orain dela berrogeitamar urte irailean hil ziren bi pertsonaia aukeratu ditugu: Levene biokimikari errusiarra eta Hadfield metalurgilari ingelesa. Phoebus Levene eta Robert Hadfield - Zientzia.eus Phoebus Levene eta Robert Hadfield
1990/09/01 Azkune Mendia, Iñaki - Elhuyar Fundazioa Iturria: Elhuyar aldizkaria
Biografiak
Elhuyar aldizkariaren ale honetan zientzilarien ildoari jarraitzeko, orain dela berrogeitamar urte irailean hil ziren bi pertsonaia aukeratu ditugu: Levene biokimikari errusiarra eta Hadfield metalurgilari ingelesa.
Phoebus Aaron Theodor LEVENE, Errusiako Sagor herrian jaio zen 1869. urteko otsailaren 25ean judu-familia batean. Hasieran Fishel Aaronovitx Levin zuen izena eta familia San Petersburg-era (oraingo Leningrad-era) aldatu zenean, Fyodor izena erabili zuen. 1891. urtean Estatu Batuetara emigratutakoan ordea, Phoebus izena hasi zen erabiltzen
.
Levene medikuntza ikasten ari zen, baina emigratu beharrak karrera eten egin zion. Estatu Batuetatik itzuli egin zen ordea Errusiara bere ikasketak amaitzera. Mediku-titulua eskuratu zuenean, 1892. urtean berriro Estatu Batuetara abiatu zen.
Mediku gisa lanean ari zela, Columbiako unibertsitatean kimika ikasteari ekin zion. Medikuntza utzita kimikan sakondu nahi izan zuen, eta horretarako Alemaniara joan zen Emil Fischer eta Albrecht Kossel-ekin ikastera. Kosselen eraginez azido nukleikoez arduratu zen, harez gero bere bizitzako gai nagusi bihurtuz.
Levenek azido nukleikoen molekulatik karbohidratozko zatia isolatu eta identifikatu egin zuen, Kossel bera txundituta utziz. 1909. urtean berriz, bost karbono-atomoko azukrea (erribosa) azido nukleiko batzuetan bakarrik aurkitzen zela frogatu zuen. 1929. urtean berriz, beste azukre ezezagun bat zenbait azido nukleikotan bazegoela frogatu zuen. Azukre ezezaguna desoxirribosa zen; oxigeno-atomo bat gutxiago zuen erribosa.
Azido nukleikotan oraindik ez da aurkitu beste azukre-motarik eta horregatik azido horiek bi taldetan sailkatzen dira: azido erribonukleiko eta azido desoxirribonukleiko izeneko taldeetan, daukaten azukre-motaren arabera. ARN eta ADN laburdurez ezagutzen dira eta biokimikan beste edozein baino ezagunagoak direla ez dago ukatzerik.
Levenek azido nukleikoen osagaiak nukleotidoak osatzeko nola konbinatzen ziren aurkitu zuen. Nukleotidoak, azido nukleikozko molekula luzearen katemailak dira eta Levenek katea luze horiek osatzeko nukleotidoak nola elkartzen diren aurkitu zuen.
Levene biokimikaria, 1940 urteko irailaren 6an hil zen New York hirian.
Robert Abbott HADFIELDek Ingalaterrako Sheffield hirian 1858.eko azaroaren 29an ikusi zuen lehen aldiz mundu honetako argia. Sheffield burdinaren eta altzairuaren hiriburua zen orduan. Beraz, ez da harritzekoa Hadfield altzairua hobetzen saiatzea.
Altzairuari manganesoa gehitzen bazitzaion, hauskor bihurtzen zen, baina Hadfieldek orduko metalurgilarien eritziz komenigarri zena baino gehiago bota zion. Altzairuak ehuneko hamabi manganeso zuenean gainera, ez zen hauskor bihurtzen.
Hadfieldek manganeso-altzairu berezi haren beste ezaugarri batzuek ere aurkitu zituen. Altzairua mila gradutara berotu eta uretan bapatean hozten zenean (tenplatzen zenean), gogortasunak asko irabazten zuen. Ondorioz, altzairu tenplatu hura beste metal batzuk lantzeko eta harriak zulatzeko erabil zatekeen. Errailak egiteko altzairuz egindako erremintak baino hogeitamar aldiz gehiago irauten zuten.
Hadfieldek altzairu-mota hura 1883. urtean patentatu zuen eta harez gero beste metal batzuk probatu zituen altzairuen aleaziotan, propietate interesgarriak lortzearren. Molibdenoa, banadioa, kromoa, wolframioa, etab. erabili zituen.
1913. urtean, Hadfield altzairu herdoilgaitzak egiten hasi zen, kromoa eta nikela altzairuari nahastuz. Denbora asko igarota ohartu ziren aleazio haiek kanpoan euritan edukita ere herdoildu gabe distiratsu mantentzen zirela.
Geroztik aleazio-altzairuen alorra asko zabaldu da altzairu desberdin asko lortu eta erabilpen anitz eman zaielako. Ez da ahaztu behar ordea Hadfielden ekarpena erabakiorra izan denik.
1908. urtean Sir titulua eman zioten eta 1917.ean baroi titulua. Londreseko Erret Elkarteko partaide izan zen eta metalurgiaz idazlan asko argitaratu zuen. 1925. urtean argitaratutako Metalurgia eta bere eragina aurrerakuntza modernoan izeneko liburua klasiko bihurtu da.
Hadfield metalurgilaria, duela berrogeitamar urte hil zen Londresen; 1940.eko irailaren 30ean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-8065d67e0446 | http://zientzia.net/artikuluak/asteroideen-mehatxua/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Asteroideen mehatxua - Zientzia.eus | Asteroideen mehatxua - Zientzia.eus
Iazko abuztuan 1989 FC asteroidea Lurraren ondotik pasatu zen: lau milioi km-ra. Dirudienez, meteorito baten talkak harrotutako hautsak eragindako negu luzea izan zen dinosauruak desagertzearen arrazoia.
Iazko abuztuan 1989 FC asteroidea Lurraren ondotik pasatu zen: lau milioi km-ra. Dirudienez, meteorito baten talkak harrotutako hautsak eragindako negu luzea izan zen dinosauruak desagertzearen arrazoia. Asteroideen mehatxua - Zientzia.eus Asteroideen mehatxua
Astronomia
Iazko abuztuan 1989 FC asteroidea Lurraren ondotik pasatu zen; lau milioi km-ra. Dirudienez, meteorito baten talkak harrotutako hautsak eragindako negu luzea izan zen dinosauruak desagertzearen arrazoia.
Iazko abuztuan 1989 FC asteroidea Lurraren ondotik pasatu zen; lau milioi km-ra. Elhuyar-eko 29. aleko gure atalean horren berri ematearekin batera horrelako gorputzaren kolpeak Lurrean eragingo zukeen hondamena ere deskribatu genuen. Adibide gisa, dinosauruen desagerpena azaltzeko teoria ere aipatzen genuen. Dirudienez, meteorito baten talkak harrotutako hautsak eragindako negu luzea izan zen dinosauruak desagertzearen arrazoia (orain dela 65 milioi urte, Lurrean 100 milioi urte baino gehiago bizi ondoren).
Artikulu berean, 1989 FC asteroidearen orbitari buruz eginiko azterketa batzuen berri ere ematen genuen. Ondorioak nahikoa kezkagarriak ziren, asteroideak Lurrarekin talka egin lezakeela baiezten zutelako. Kasu konkretu hau aipatu ez badute ere, Clark Chapman eta David Morrison ( Cosmic Catastrophes liburuaren egileak) arazo honetaz aritu dira artikulu batean. Beren ustez, Lurretik zibilizazioa desagerteraz lezakeen honelako “istripua” aurrikustearen beharra ez dago behar duen tokian nazio eta nazioarteko lehentasunen zerrendan.
Asteroideen mehatxuari aurre egiteko "Project Spacewatch" martxan jartzea komenigarria da. Besteak beste, radarrak erabil daitezke zeregin horretan.
1980ko ekainean NASAren Advisory Council delakoak antolatutako symposiumean, besteak beste arazo hau eztabaidatu zen. Hurrengo urtean Jet Propusion Laboratory-ri eskatutako azterketa baten emaitzak aurkeztu ziren. Emaitzetan honako hau nabarmen dezakegu: guretzat erabat ondorio hondagarriak izango lituzkeen talka gertatzeko urteroko probabilitatea hirurehun milatik batekoa da (pixka bat handiagoa ere izan liteke, edo kasurik baikorrenean, milioitik batekoa). Beste ere batera esanda, pertsona baten bizitzaren batezbesteko denboran talka gertatzeko aukera sei milatik batekoa da.
Datu hauek Lurraren osotasunari dagozkio, baina honelako katastrofea gertatuz gero, denok izango ginateke kaltetuak, talkaren ondoriz hil ala ez. Horregatik pertsona bakar batek honelako hondamenean parte izateko duen probabilitatea uste baino handiagoa da. Adibidez, gutxi gorabehera, elektrokuzioz hiltzekoaren bestekoa da, edota hegazkin-istripuz hiltzekoa baino zenbait aldiz handiagoa. Beraz, gezurra badirudi ere, ez dira edonola arbuiatzeko zenbakiak.
Jet Propulsion Laboratory-k eginiko kalkulu hauek, NASAk aipatutako symposiumaren ondorioz martxan jartzea proposatu zuen “Project Spacewatch”en lehenengo pausoa izan ziren. Helburua Lurrari mehatxu egin liezaioketen asteroide eta kometak aurkitzeko gai liratekeen radar eta teleskopio optikoak eraikitzea zen. Bigarren pausoa, noski, erantzun-sistema diseinatzea izango litzateke. Talka posiblearen aurrean gorputzarekin topo egin beharko lukeen misio espaziala bidali beharko litzateke, astroa talka-ibilbidetik desbideratzeko (saihetsean bonba leherteraziz agian).
Arazoa erabat premiazkotzat hartu beharrik ez badago ere, gehiegi luzatu gabe aztertu beharrekoa da. Lehenengo eta behin, bultzada berria eman beharko litzaioke Project Spacewatch-i. Hasiera batean jotzaile posibleak aurkitzeko sistemak garatzeko eta ondoren, erasoa saihesteko metodorik egokiena zein den argitzeko.
Aipatutako zientzilarien ustez, etxeko suteen aurkako aseguruak kontratatzeari edo loteria jokatzeari interesgarri baderitzogu, guztiz logikoa da zerutik etor lekigukeen erasoari aurre egiteko inbertitzea.
EFEMERIDEAK |
zientziaeus-d8d532c1f923 | http://zientzia.net/artikuluak/ehunen-zabalkuntza/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Ehunen zabalkuntza - Zientzia.eus | Ehunen zabalkuntza - Zientzia.eus
1957. urtean Neumann kirurgilari amerikarrak pertsonaren azalazpian silikonazko baloitxo bat ipini zuen.
1957. urtean Neumann kirurgilari amerikarrak pertsonaren azalazpian silikonazko baloitxo bat ipini zuen. Ehunen zabalkuntza - Zientzia.eus Ehunen zabalkuntza
Medikuntza
1957. urtean Neumann kirurgilari amerikarrak pertsonaren azalazpian silikonazko baloitxo bat ipini zuen. Baloitxoa tutu baten bidez kanpotik puztu egiten zen, eta aste batzuetan puzten arituta, kaltetutako belarria sendatzeko adina azal lortu zuen. Izan ere, azalari tira egiten bazaio, azkenean luzatu egiten da.
Adituek "ehunen zabalkuntza" esaten diote fenomeno horri, baina herri primitibotan mendetan baliatu izan dira fenomeno horretaz. Afrikan adibidez tribu batzuetan beheko ezpaina ikaragarri hazten zaie bertan gero eta pieza handiagoak ipinita. Zenbait emakumeri berriz, lepoa itxuragabe luzatzen zaio letoizko uztaiak ipinita. Gure zibilizaioan bertan, belarritako astunegiak erabilita belarri-gaingaila luzatutako kasuak ezagutu ditugu.
Dena dela, Neumannen teknika 60.eko hamarkadaren erdi aldera bazterturik gelditu zen, berriki Radovan doktore amerikarrak hariari heldu eta modan jarri duen arte.
1980.eko urte-amaieran ehunen zabalkuntzaz nazioarteko bigarren ihardunaldiak burutu ziren, bertan 21 estatuko 250 aditu egon zirelarik.
Ehunen zabalkuntzarena oso teknika egokia da istripu edo tumoreengatik azala hondatutakoan erabiltzeko. Bularraldea osatzen emaitza bikainak lortu dira behintzat horrela. Gainera txertoen beharrik ez dago eta azala kolorez eta egituraz berdina da konpondutako lekuan eta inguruan. Ureter eta bagina osatzeko ere teknika hau laster erabiltzekotan dira.
Tratamenduak oraingoz luze samarrak dirudi, baina laburragoa izango denaren itxaropenak dauzkate Marseillako Conception ospitalean; bertan mikroponpa berezi bat ikertzen ari bait dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-77e801a2ad58 | http://zientzia.net/artikuluak/hegazkin-detektaezinaren-argazkia/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Hegazkin detektaezinaren argazkia - Zientzia.eus | Hegazkin detektaezinaren argazkia - Zientzia.eus
Azkenean Estatu Batuetako Pentagonoak eta Lockheed etxeak baimena eman dute F-117A abioaren argazkiak argitaratzeko. Isilpeko hegazkin hau, zazpi urtez aritu da lanean eta radarreko pantailatan ez dute detektatu.
Azkenean Estatu Batuetako Pentagonoak eta Lockheed etxeak baimena eman dute F-117A abioaren argazkiak argitaratzeko. Isilpeko hegazkin hau, zazpi urtez aritu da lanean eta radarreko pantailatan ez dute detektatu. Hegazkin detektaezinaren argazkia - Zientzia.eus Hegazkin detektaezinaren argazkia
Aeronautika
Azkenean Estatu Batuetako Pentagonoak eta Lockheed etxeak baimena eman dute F-117A abioiaren argazkiak argitaratzeko. Isilpeko hegazkin hau, zazpi urtez aritu da lanean eta radarreko pantailatan ez dute detektatu; detektaezina bait da.
1983. urteaz gero, hirurogeiren bat abioi egin dituzte eta hor ibili dira airean inor ohartu gabe. Harrigarria dirudi sekretua horrenbeste denbora hain ondo gorderik eduki izana, baina argitu beharra dago hegazkina basamortutan (Nevada-koan adibidez) eta gauez bakarrik ibili dela airean.
F-117A abioiaren forma berezia da. Diedroz elkartutako plano asko ditu eta horregatik ezin ditu abiadura supertsonikoak lortu. Hegazkin subsonikoa da beraz, eta gidatzen nahikoa zaila esaten dutenez (istripu batzuk izan dituela diote). Pilotu bakarrarentzako lekua du eta bere ezaugarri nagusiak hauek dira: zabalera 13,2 metro, luzera 20 metro eta pisua 24 tona. General Electric-en bi F-404 turborreaktore ditu, bakoitzak 8,5 tonako indarrez bultzatzen duelarik.
Abioi-mota hau garatzeko bi mila milioi dolar gastatu behar izan dituzte eta gero hegazkin bakoitza egitea 43 milioi dolar kostatu zaie. Beste gastu batzuk ere izan dituzte lurreko azpiegitura prestatzen etab. Guztira 6,5 mila milioi dolarreko inbertsioa egin dute. Oso garestia, noski, baina abioi militarra denez gero boterean daudenek lehentasuna eman diote.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-ef58447c91d3 | http://zientzia.net/artikuluak/esku-eta-begi-identifikazioa/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-09-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Esku- eta begi-identifikazioa - Zientzia.eus | Esku- eta begi-identifikazioa - Zientzia.eus
Ikerleek biometrian oinarritutako hiru sistema garatzen ari dira: pertsonaren ahotsa analizatzen duena, eskuaren forma ezagutzen duena eta begiko erretinaren forma identifikatzen duena.
Ikerleek biometrian oinarritutako hiru sistema garatzen ari dira: pertsonaren ahotsa analizatzen duena, eskuaren forma ezagutzen duena eta begiko erretinaren forma identifikatzen duena. Esku- eta begi-identifikazioa - Zientzia.eus Teknologia
Enpresa, etxe, edifizio eta abarretan, beti egon ohi dira alderdi edo gela bereziak. Sekretuak gordetzen direlako, material arriskutsuak daudelako edo beste arrazoi batzuk medio, ez da komeni leku berezi horietara edozein sartzerik.
Ateari giltza jartzeaz gain, azken urteotan pista magnetikozko txartelak erabili dira. Txartel-irakurleak atean datuak jasotzen ditu txartela zulora sartzen denean eta memorian erregistraturik duen informazioarekin bat datorrenean, atea ireki egiten du. Txartel honek ordea, baditu oztopo batzuk: pista desmagnetizatu egin daiteke eta pertsonak txartela soinean eraman behar du.
Geroztik indukzio magnetikozko txartelak ere atera dira, eta bere abantaila nagusia txartela irakurlearen zulora sartu behar ez izatea da. Frantziako autopistetako abonatuek erabiltzen dituzte honelakoak bidesaria ordaintzeko. Indukzio magnetikozko txartel hau kristal batera hurbildu eta kristal atzetik jasotzen dira automatikoki datuak. Txip elektroniko batean oinarriturik daudenez, oso zaila da indukziozko txartelak faltsifikatzea; txartel magnetiko aurruntak baino askoz ere zailagoa, noski. Hala ere, bai bata eta bai bestea ahaztu, galdu ala lapurtu egin daitezke.
Oztopo guzti horiek gainditzearren, ikerleek biometrian oinarritutako hiru sistema garatzen ari dira: pertsonaren ahotsa analizatzen duena, eskuaren forma ezagutzen duena eta begiko erretinaren forma identifikatzen duena.
“Fichet” etxeak, azken bi sistemak garatu ditu. Eskuaren forma ezagutzen duenari ID3D deitu dio eta funtzionamendu sinplea du. Lehenengo, gela berezira sartu nahi duen pertsonak kode konfidentzial bat osatu behar du eta gero bere eskua platera irakurle batean ipini. Bideokamera batzuek eskua hiru dimentsiotan “irakurri” eta datuak zenbaki bihurtu ondoren ordenadorera transmititzen dira. Pertsona jakin horren datuak aurrez ordenadorean daudenez, konparatu egiten dira, eta bat badatoz, atea irekiko da. Sistema honek eskuaren bolumen-parametroak kontutan hartzen dituenez, eskua tintaz zikindurik, bendaturik edo behatzean eraztuna duelarik badago ere atea ireki egingo da.
Erretinaren identifikazioa, are eta zehatzagoa da; behatz-markak konparatzea bezalakoa dela esan liteke. Baina pertsonaren begiko erretina analizatzea ez da batere erraza, eta “Fichet” etxeko ikerlariak erretina-zati bat aztertzera mugatu dira. Analizatzeko aparatuan begiak ez du ezer ukitzen. Pantailako argi-puntu batean fijatzea bakarrik egin behar da.
Erretinaren analisia izpi infragorriz egiten da. Diodo igorle batek erretinako forma zirkularra aztertzen du. Izpi infragorriak isladatu egiten dira eta ondoren zenbaki bihurturik informazioa ordenadorera bidaltzen da, lehen dagoenarekin konparatzera.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-865d644a61e8 | http://zientzia.net/artikuluak/tgv-trenak-bere-marka-ondu-hendaian-dugu-jadanik/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | TGV trenak bere marka ondu. Hendaian dugu jadanik - Zientzia.eus | TGV trenak bere marka ondu. Hendaian dugu jadanik - Zientzia.eus
TGV atlantiarraren beste marka bat, ibilbidearena da. Joan den ekainaren 21ean Hendaiaraino heldu zen lehen aldiz eta irailaren 30etik aurrera egunero lotuko du Paris Hendaiarekin bost orduren buruan.
TGV atlantiarraren beste marka bat, ibilbidearena da. Joan den ekainaren 21ean Hendaiaraino heldu zen lehen aldiz eta irailaren 30etik aurrera egunero lotuko du Paris Hendaiarekin bost orduren buruan. TGV trenak bere marka ondu. Hendaian dugu jadanik - Zientzia.eus TGV trenak bere marka ondu. Hendaian dugu jadanik
Garraioak
"Elhuyar Zientzia eta Teknika"ren 33. alean (aurtengo martxokoan), artikulu osoa eskaini zigun Jon Otaolaurretxi-k Frantziako TGV edo Abiadura Handiko trenari buruz. Bertan, 482,4 km/h-ko markaren berri eman zitzaigun, baina maiatzaren hasieran egindako saio batzuetan, tren honek 510,6 km/h-ko abiadura lortu du. Marka hori TGV-ren linea atlantiarrean egin da, oraindik ustiatu gabeko trenbide berri batean.
Errekorra hautsi duen trenmakina, lehengoekin konparatuz desberdina da. 1050 mm-ko gurpilak ditu, eta ez 950 mm-koak bidaiarientzako trenmakinak bezala. Motelgailuak bikoiztu egin zaizkio, eta potentzi zirkuituak sendotu, 800 kW-eko motore bakoitzari bere potentzia izendatua baino bi aldiz gehiago eskatu ahal izateko. Trenak hiru bagoi ditu (eta ez lau) bi trenmakina eragileen tartean. Trenaren aerodinamika ere berriz aztertu da; trenaren atzeko muturrean eta bagoi arteko tarteetan batez ere.
Marka hausteko saioetan arazorik larrienak normalean trenak berak ez eta goiko kable elektrikoak (katenariak) sortu ohi ditu. Giltzatutako beso edo pantografoaren bidez hartzen du trenak korrontea goiko kabletik, baina kablea abiadura horietan ukituz perturbazioak sortzen dira. Abiadura eta baldintza batzuetan, erresonantzi fenomenoak ere gertatzen dira eta kontaktu elektrikoa galdu egiten da, trena korronterik gabe geratuz. Arazo hori konpontzeko bide bat, kable elektrikoari tentsio mekaniko handiagoa ezartzea litzateke.
TGV atlantiarraren beste marka bat, ibilbidearena da. Joan den ekainaren 21ean Hendaiaraino heldu zen lehen aldiz eta irailaren 30etik aurrera egunero lotuko du Paris Hendaiarekin bost orduren buruan. Parisetik Bordeleraino 300 km/h-ko batezbesteko abiaduraz desplazatuko da trena, eta hortik mugaraino polikiago, trenbidea berritu bitartean.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-e02ce5fa09e3 | http://zientzia.net/artikuluak/sexu-aldaketa-bai-mesedez/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Sexu-aldaketa? Bai mesedez - Zientzia.eus | Sexu-aldaketa? Bai mesedez - Zientzia.eus
Zenbait animalia sexuz aldatzen da bizian zehar. Zoologoek hermafroditismoa sekuentzial esaten diote prozesu horri. Orain Anders Berglund zoologoak teoria zuzena dela frogatzeko bidea aurkitu berri du.
Zenbait animalia sexuz aldatzen da bizian zehar. Zoologoek hermafroditismoa sekuentzial esaten diote prozesu horri. Orain Anders Berglund zoologoak teoria zuzena dela frogatzeko bidea aurkitu berri du. Sexu-aldaketa? Bai mesedez - Zientzia.eus Biologia
Zenbait animalia sexuz aldatzen da bizian zehar. Sexu batekin jaiotzen dira eta sexuz aldatzen dira biziaren azken fasean. Zoologoek hermafroditismo sekuentzial esaten diote prozesu horri. Gertaera hori azaltzeko teoria ere eraiki dute, baina orain arte frogatzeko modurik ez dute izan. Uppsalako Unibertsitateko Anders Berglund zoologoak teoria zuzena dela frogatzeko bidea aurkitu berri du.
Hipotesiak esaten duenez, tamainak sexuen ugaltze-arrakastari desberdin eragiten dio eta ondorioz, hautespen naturalak sexuz aldatzeko gaitasuna hobetsiko luke. Esaterako, zenbait espezietan emeak arrautza gehiago errungo ditu handiagoa baldin bada, baina arrari handitasunak ez dio abantaila berezirik ematen. Espezie horretan, onuragarria izango litzateke arrak eme bihurtzea baldin eta sexu-aldaketak energi eta denbora-gastu handiegia sortzen ez badu.
Zoologo asko hipotesi honen alde daude, baina orain arte frogatzeko biderik ez da egon. Esperimentuak egin direnean, emaitzak zalantzazkoak izan dira.
Hipotesia frogatzeko zoologoek bi gauza egin behar dituzte: alde batetik, sexurik handienaren ugaltze-arrakasta tamaina handiagotzen den heinean handiagoa dela ikusi, eta bestetik, sexu handienarentzat tamaina-handiagotzea ugaltze-arrakastan txikienarentzat baino erabakiorragoa dela frogatu.
Berglund-ek Itsas zizare poliketo bat, Ophorotrocha puerilis puerilis izenekoa, aztertu du hipotesia frogatzeko. Emeak handiak eta arrak txikiak dira. Arrak txikiak dira, gazteak direlako edota borroketan gorputz-zatiak galdu dituztelako. Berglund-ek ikusi duenez, emeen ugaltze-arrakasta izugarri handiagotzen da tamainaren arabera eta hori ez da arretan gertatzen. Espezie horretan, arren arrakasta tamaina handiagotu ahala txikiago bilakatzen da. Emeek ar txikiak nahiago dituzte. Horrexegatik, ar handiak sexuz aldatu eta txikiagoak baino maizago eme bihurtzen dira.
0.0/5 rating (0 votes) |
zientziaeus-21be6117e1b9 | http://zientzia.net/artikuluak/japoniarrak-katamaran-elektromagnetikoa-frogatzen/ | zientziaeus | cc-by-sa | 1990-07-01 00:00:00 | news | unknown | eu | Japoniarrak katamaran elektromagnetikoa frogatzen - Zientzia.eus | Japoniarrak katamaran elektromagnetikoa frogatzen - Zientzia.eus
Proiektua burutzeko falta dena zuzen betetzen bada, "Yamato-1" izeneko 30m luzeko katamarana datorren urtean itsasoan bidaiak egiten hasiko da.
Proiektua burutzeko falta dena zuzen betetzen bada, "Yamato-1" izeneko 30m luzeko katamarana datorren urtean itsasoan bidaiak egiten hasiko da. Japoniarrak katamaran elektromagnetikoa frogatzen - Zientzia.eus Japoniarrak katamaran elektromagnetikoa frogatzen
Garraioak
Munduaren historian lehen katamaran elektromagnetikoa izango denaren eraikuntza bukatzear dago. Proiektua burutzeko falta dena zuzen betetzen bada, "Yamato-1" izeneko 30 m luzeko katamarana datorren urtean itsasoan bidaiak egiten hasiko da. Hala ere, injineruek, bertan erabilitako teknologiaren aplikazio komertziala zalantzan jartzen dute.
Untzi honek tuneltxo batzuk ditu eta tunelen aurrean elektroimanak daude kokaturik. Itsasoko ura tuneletara sartzen da eta elektrodo kargatuek korronte elektrikoa sortzen dute uretan zehar. Imanetako eremu magnetikoak korronte elektrikoaz eragin ondoren, indar elektromagnetikoak sortzen dira. Indar hauek tuneletatik kanpo bultzatzen dute ura eta horrela katamaranak abiadura handia lortzen du. Teknikoki gainditu behar den arazoa hauxe da: "katamarana abiadura lasterrean higi dadin eremu magnetikoa nahikoa indartsua izatea".
Eremu indartsuak lortzeko, japoniarrek helio likidotan hoztutako elektroimanak eratu dituzte. Diesel motorezko bi sorgailuk (bakoitzak 2000 kW ditu) elektrizitatez hornitzen dituzte elektroimanak. Horrela 280 tonako katamaranak 8 korapiloko abiadura maximoa izan dezake.
Nahiz eta supereroaleak erabili, emaitza ez da nahi bezain ona izan. Abiadura handiagoa lortzeko kostua hazi egiten da. Beraz, komertzialki ez da batere interesgarria.
0.0/5 rating (0 votes) |